ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI s 4 4 6

100. DOUM

YILINDA

ATATRK'E

ARMAAN

DZS:

KAPTALZM SOSYALZM AZGELM LKELER

ve

KTSAD KALKINMA
MAURICE DOBB
eviren Do. Dr. MEHMET SELK

Ankara, 1981

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI: 464

100. DOUM

YLNDA

ATATRK'E

ARMAAN

DZS:

MURICE DOBB

KAPTALZM SOSYALZM AZGELM LKELER

ve

KTSAD KALKINMA

eviren Do. Dr. MEHMET SELK

S.B.F. BASIN VE YAYIN YKSEK OKULU BASIMEV - ANKARA, 1981

 N D E K L E R NDEKLER EVRENN NOTU YAZARIN OKUYUCUYA NOTU YAZARIN (NC KTAP N) NSZ BRNC KTAP : KAPTALZM I. Kapitalizm Nedir? II. III. IV. V. VI. Kapitalizm Nasl Dodu? Rekabet ve Tekel Den Kr-Haddi ve Emein Pay Ekonomik Bunalmlar : kinci Dnya Savandan Bu yana 1 12 18 30 36 44 : III V VII IX

KNC KTAP : SOSYALZM VII. Kapitalizm Neden stenir? Veya Kapitalizmden Yana Olanlarn Kantlar ... VIII. Kapitalizm Neden stenmez? IX. Kapitalizm Deitirilebilir mi? ' X. Neden Sosyalizm? XI. Sosyalizme Gei NC KTAP: KALKINMA AZGELM LKELER VE KTSAD 115 123 130 136 144 155 57 68 79 89 105

XII. ktisad Byme le lgili Olgular XIII. Azgelimi lkelerde Gelime Neden ve Nasl Kstekleniyor? XIV. Sovyet Kalknmas XV. Baz Yatrm Sorunlar XVI. Gelimeyle lgili Dier Baz Kuramsal Sorunlar ... XVII. Sonu

EVRENN NOTU

Gnmz dnyasnn (kitabn adnda ifade edilmi bulunan) ok nemli konusunda zerlerinde gerekten dnlmeye deer bak alar ve grler sman bu kitabn evirisinin bu konulara ilgi duyanlar iin yararl olacan umarm. Kitap, ayr kk kitabn biraraya getirilmesinden olumu bulunuyor. Bunlar, yaymlan tarihlerine gre, Capitalism Yesterday and Today (Lawrence and Wishart, London 1958), Economic Grovvth and Underdeveloped Countries (ayn yaynevi, London 1966) ve Argument on Socialism (ayn yaynevi, London 1966) isimli kitaplardr. Kitabn dzenlenmesinde kitaplarn yaymlan tarihleri deil konu ilikisi ve btnl gznnde tutulmutur. Ve bu nedenle de en son yaynland halde nc kitap ikinci, daha nce yaynlanm olan ikinci kitap nc kitap olmutur. Azgelimilik ve bundan kurtulma sorununa yaklamann Kapitalizm ve Sosyalizm hakknda bir gr ve bak as edindikten sonra daha uygun ve yararl olaca dnlmtr. Ankara, Mays 1981 M. S.

YAZARIN OKUYUCUYA NOTU

Bu kk kitap 1958 ylnda yazld ve yaynland. Son paragraflar okunurken bu tarih aklda tutulmaldr. Bu baskda bunlar artakalan ksmlar gibi ilk yazldklar ekilde braklmlardr; nk kendilerinde daha sonraki olaylarla nemli deiiklie uram hibir ey yoktur. Belki u eklenebilir : 1957-58 yllarndaki depresyon pek uzun srmemi (o, hatrdan kmayacak 1929 unki haline de hi girmemi) : 1958 in ikinci yarsnda (A.B. Devletlerinde) ve 1959 da (ngiltere ve Bat Avrupa'da) yerini hafif bir iyilemeye brakmtr. Fakat bu iyilemenin de pek ksa mrl olduu, 1960 m sonuna kalmadan bir dier gerilemenin yolda bulunduu belirtileri ortaya kmtr. M. D. Ocak 1961

VII

YAZARIN NC KTAP N NSZ

Bu kitapkta iktisad kalknmann baz temel sorunlar konunun elverdii lde sade ve teknik olmayan bir dille gzden geirilmeye allacaktr. Ele alnacak konular, bugn dnyann en nemli sorunlarndan saylr; nk, bunlar, eskiden smrge olan lkelerin bamsz bir iktisad kalknma hareketine giriebilme yetenei ve bunu baaryla yrtme yollar ile ilgilidir. Bu gibi lkelerin gnmzn politika sahnesinde ok nemli bir yeri olduu ve yaadmz yzyln arta kalan ksm iin dnya tarihinde ok eyin bunlarn tutacaklar yola bal bulunduu, herkesin bildii bir ey. Aada gsterilecei gibi, bugn bu lkelerin karsnda derin ve yaygm bir fakirlik ve iktisad gerilik derdi vardr. Bunun sonucu olan gszlkleri, bu lkeleri, siyasal bamszlklarn penesinden kurtarmaya abaladklar ayni emperyalizmin dmen suyundan gitmeye sevkediyor; ve bir an nce bu iktisad gszln hakkndan gelinmezse, yazglar, yeni smrgecilik denen eyin andan kurtulamamak olacaktr. Bu lkeler kapitalist gelime yolunu ve aamasn tm olarak bir yana itebilirler mi? gibi son derece ilgin ve nemli sorular bu kitapkta incelenmemekle beraber, bunlarm, burada tartlan sorunlarla sk ilgisi vardr. Belirtilmesi gereksizdir ki, 4 ve 5 inci Blmlerde incelenen sorunlarn benzerleri sosyalist lkelerin iktisat politikalar iin de canalc bir nem tayor. Yazar teknik ayrntlardan uzak kalmaya almsa da (kitapk meslekten iktisatlar iin yazlm deildir), okuyucunun unu bilmesi iyi olabilir : bir noktadan sonra, konunun, iin iine baz yeni kavramlar, birka saysal veri ve (ok sade trden) biraz aritmetik sokulmadan, hep gnlk-konuma diliyle ele alnmas olanakszdr. Ayrca u da eklenebilir : bu geni konunun btn ynleriyle kullanl bir zet halinde toplanm olmasm bekleyen bir okuyucu burada aradm bulamyacaktr. Ksa olmas iin konunun birka ynn ele alp incelemek zorunlu olmutur. Bununla birlikte, konunun asl nemle ele alnan ynlerinin, son zamanlardaki tartma ve gr-ayrlklarna yol aan balca noktalar olduu sylenebilir.

IX

BRNC KTAP

KAPTALZM

I
KAPTALZM NEDR?

Bu gn Sac olsun, Solcu olsun herkes, Kapitalizm'den szediyor. Ne var ki, terimi kullananlar ona bir sr deiik anlam verirler. Bu arada karklklar ve karlkl yanl anlamalar da olur. Terime belli ve kesin bir anlam verilebileceini toptan reddedenler bile vardr (bunlar, herhalde, kk bir aznlktr ve ounlukla bir sisteme gerekten sistem adnn verilebileceini toptan reddetmenin, onu eletirmelerden korumak iin iyi bir yol olduunu dnen kimselerdir). Ve yine baz kimseler, alacak ekilde, kapitalizm iin gemite kalm bir sistemdir derler; bunlara gre kapitalizm bugn varln yitirmitir. Ya da, herhalde, u srada bir baka ey haline gelmek zere deime sreci iindedir. Bu kitapa tanmlar zerinde skc bir tartma ile balamak, okuyucuya daha ilk paragrafta onu okumaktan vazge demek gibi bir ey olur. Byle bir tartmaya girmek niyetinde deilim. Ama ayn zamanda, aada kapitalizm terimi ile ne anlatacam aklamay da tmyle pek bir yana brakamam (ve umarm ki, bunu fazla uzatmadan yapabilirim). Bunu yapmazsam okuyucularn, hepsi tarafndan deilse de, pek ou tarafndan sulandrlmaktan kurtulamayacama eminim. Bu ii ben kolay da yaparm, nk benim terimi kullanacam anlam geen yzyl boyunca btn dnyada Sosyalizmin ve i hareketinin ona verdii ortak anlam olacaktr ve, inanyorum ki, terimi kullananlarn byk ounluunun kasdettikleri anlam budur. unu demek istiyorum: Kapitalizm, retime koulan ara, alet, yap ve mal stoklarnn bir kelime ile sermayenin esas itibariyle zel ya d bireysel mlkiyet konusu olduu bir .sistemdir. (Kiisel mlkiyetin hisseler eklinde ayrlarak farkllam olduu bir anonim irket ya da bir ticaret ve sanayi korporasyonu eklinde ortak-sahip olarak bir araya gelmi kiilerin mlkiyeti de bu tanma girer.) Kapitalizme kimi zaman daha esnek olarak zel teebbs sistemi dendii olur. aHfife daha teknik bir dille Marx, Kapitalizm iin, retim ara-

lannn toplumda ayr bir snf meydana getiren kapitailstlerin mlkiyetinde bulunduu bir retim biimidir, der. Kapitalizm bu son eklinde alnnca, grlr ki, bizim daha genel bir ekilde bir bireysel mlkiyet sistemi olarak yaptmz kapitalizm tanmndaki baz noksanlklar tamamlanm olur. Herkesin bir bireysel mal sahibi olduu bir toplum dnlemez deildir ve buna yaklaan bir toplum tipi, kk kyl-ifti ya da zanaatkr-retici topluluklar biiminde, tarih boyunca eitli zaman ve yerlerde grlmtr. Burada 'Sermaye' ve 'Emek' ayrl ve dolayisiyle Sermaye-Emek atmas yoktur. nk, zanaatnn (ve/ya da toprann) gerektirdii ara ve gereler kendi mal olan bir kimse, ayni zamanda kendi eli ve kolu ile alr. Yeniden byle bir toplum yaratmak, birok topyaclarn gerekten dilei olmutur. Kimileri bunu iyiniyetle ve safa zlemiler, kimileri ise, iinde yaadmz gnlerde Tory'lerin [ngiliz Muhafazakr Parisi] bir 'mal-mlk sahipliine dayanan demokrasi'den sz etmeleri gibi, siyasal bir aldatma arac olarak kullanmlardr. uras aktr ki, byle bir durum, ancak retim aralarnn kk boyutlu ve ilkel olduu zaman ve yerlerde gerekleebilir. Son derece karmaklam bir uzmanlama ve makinelemeye dayanan, son derece incelmi ve pahal bir teknikle yrtlen retim srecine ulam modern toplumda herkesin kendi retim srecini kendisinin yrtmesi olanakl deildir. retime balamak ok byk miktarlarda sermayeyi gerektirir; bu miktar, halen kendisi byk bir yn biriktirmemi bir kimsenin ulaabilecei bir ey deildir (ya da bu kimse, en azndan, sosyal ve ekonomik durumu itibariyle, baka sermaye sahiplerini kendisi ile ortakla arabilecek durumda olmaldr - herkesin bildii gibi, hibir veyi olmayan bir adama kimse be para vermez). Bu sylenenlerden u sonuca varrz : Modern toplumda retim aralarnn bireysel mlkiyetine dayal bir sistem, ayn zamanda, bu trl mlkiyetin olduka az sayda elde toplanmas (concentration) anlamna gelmek zorundadr. Ve srf bu toplanma olgusu, kendi kartn, bakalarnn yani nfusun ounluunun mlkiyetten yoksun kalmalar sonucunu birlikte getirir ya da dourur. Bylece, baz kimseler retim aralar sahibidir, bazlar da bu retim aralar sahipleri iin alrlar - gerekten bu, sonuncular iin zorunludur; nk, hibir eyleri yoktur ve retim aralarma sahip olmalar olanakszdr; bu durumda, yaayabilmelerinin tek yolu ve aresi bakalar iin almaktr. Sermaye ile Emek arasndaki bilinen atmann temeli budur. Bu, gerekten, kapitalist toplumun iki ana snf arasndaki genel bir syleyile, mal-mlk sahibi kapitalistlerle yaantlarn bir cret karl almakla devam ettirmek durumunda olan

iiler arasnda bir temel karlar ekimesi ya da kavgasdr. te bu snf mcadelesidir ki, sendikalar ve dier ekillerdeki ii-smf rgtleri ile birlikte, ii hareketinin tarihsel temelini oluturur. Byle bir toplumda genellikle u durum grlr : Burada (yksek gelir elde edip harcama anlamnda) zengin olabilirsiniz, ancak bunun iin daha nce sermayeye sahip olmanz gerekir, ve iktisaden ilerlemeye vardran biricik hzl yol, bakalarn kendi hesabnza altrma olanan salayacak sermayeyi ele geirmektir. Bunun genel, ya da tipik olarak byle olduunu syledim - sayca az, gerekten ender doal hner ve yeteneklere sahip kiilerle, ounlukla iinden geldikleri ortam ya da yararlandklar toplumsal saygnlk nedeniyle yksek cret ya da yksek maa alabilen kiilerin sz konusu olduu durumlar da yok deildir. lerin bu koula uygun yrmesi iin, sannm, her eyden nce, aadaki iki eyin varlnn zorunlu olduu aktr: lk olarak, bir snf kimselerin almakszn, srf retim aralar sahibi olmalarndan dolay (bunlarn mal-mlk sahiplikleri yannda her naslsa alyor olmalar konumuz bakmndan nemsizdir) bir gelir elde edebil meleri iin, bakalarnn onlar iin almasn salayacak, dolayl ya da dolaysz, bir zorlama olmas gerekir; nk almadan hi bir ey retilemez. Grm olduumuz gibi, mlkiyetin baz kimselerin ellerinde toplanm olmasnn sonucu (buna belki de tamamlaycs, ya da dier yz dememiz gerekirdi), bakalarnn malsz-mlksz kalmasdr. Eer byle ise, ite bu olgu, bu ikinci snf insanlar (mal-mlk sahibi olmayan kimseler) zerinde onlar birinci snf insanlar (malmlk sahipleri) iin alma zorunda brakan, bir baka deyimle, bir kapitaliste cretli ii olmak zorunluluunu douran, bir iktisad zorunluluk yaratr. kinci olarak, kimilerinin mal-mlk sahiplii ile yaamalar (ve yksek dzeyde safa srmeleri) iin bakalarnn retken eylemleri ile kendi ellerine geenden daha fazla bir ey retmek zorunda olmalar gerekir. Dier bir deyile, toplumun iini yapanlarca yaratlan eyin toplamndan, toprak ve sermayeye sahip bulunanlar iin bir gelir salamak zere, bir indirim yaplmas gerekir. Bu, sorunun, kendisine 'Siyasal ktisad'm babas' ad verilen, Adam Smith tarafndan ortaya konu eklidir. Soruna teki ynnden bakacak olursak, mlkiyete bir gelir kayna salamak iin bunu olanakl klacak biricik kaynak olarak- toplumun iini yapan kimselerin kendi kazanlarnn stnde ve tesinde fir fazla Marx buna artk-deer der yaratmalar gerekir. (Mlkiyet zerinden salanan bu gelir, sermayenin kr ya da faiz ve topran rantdr). Bundan dolay, mlkiyet geliri, gerek reticiler tarafndan yaratlan eyin bir ksmna el-konulmas yolu ile salanr. 3

Bu iki nermeden birincisi, sanrm, iktisatlar tarafndan ciddi olarak hibir zaman yadsmmamtr. Gerekten, kendilerine klsikler adn verdiimiz, yzyl ya da daha nce yaam olan, ilk iktisatlar bunu eitli biimlerde aklamlardr.1 Buna karlk, klsiklerin gnmzdeki modern torunlar, ("Emei kalmas gerektii yerde tutabilmek iin bir miktar isizlie ihtiya vardr" gibi dikkatsizlikle sylenmi szler dmda) bunu kitabna uydurmak yoluyla unutturmu ya da gzlerden saklamlardr. Oysa, ikinci nermeye kar aka cephe almlardr. Bugn de, birok iktisat, ayn eyi syleme yiitliinden geri durmaz. Onlar ya bunun, creti bir 'fazla' olarak gstermek zere, pek l tersine evrilebilecek anlamsz bir ifade olduunu, ya da 'prodktivite'yi srf emee maletme ve bylece sermayenin de emek gibi retime katkda bulunduu olgusunu grmezlikten gelme gnahn ilediini syleyebilirler. Ancak, kimse yadsyamaz ki, makine vb., (bunlar z konusu iktisatlarn 'sermaye'den sz ettikleri zaman kastettikleri eylerdir) u anlamda prodktiftirler : Emek makine ile alt zaman makinesiz i grd zamankinden daha ok ey retebilir, ya da emek prodktivitesi byk lde teknik dzeye baldr. Ne var ki bu, retim aralarma zel kiiler sahip olsa da dorudur olmasa da dorudur; ve yaratlan rnn bir ksmn, sanki bunu onlarn bir takm eylemleri yaratm gibi, kapitalistlere maletmek iin hibir neden yoktur ortada. Baz iktisatlarn bu prodktivite savlarnn yanll buradadr. Bununla beraber baz iktisatlar bir baka hava almlardr. Bu fazla rn kapitalistlere mal edilebilir, (derler bunlar,) nk onlarn sermayelerini dn verme arzular olmadan, sz konusu makineler ya da modern teknik olamazd; ya da bir dier biimde syleyecek olursak, daha iin banda sermayenin biriktirilip yaratlmasn salayan 'imsak' ya da 'bekleme' olmasayd, ne makineler ne de modern teknik olabilirdi. Kitabmz iktisat kuram zerinde bir yapt olmad iin, konuyu burada btn derinlik ve geniliiyle tartmamza gerek yok. Burada una iaret etmekle yetinelim : Bu 'aklama* ilk ekliyle, rnein kimi gereksinim giderme kaynaklar zerinde (sz gelii lde bir kuyu zerinde) mnhasr mlkiyet hakk ya da bir vergi koyma hakk gibi, herhangi bir tekel hakknn sz konusu olduu durumlarda pekl uygulanabilir; ikinci (yani sermayeyi 'imsak' ya da 'bekleme' gibi insancl bir aba ya da strabn yaratt bir ey olarak aklayan) ekliyle bugn, sanrm, herhangi bir okuldan pek az iktisat tarafndan, sermaye zerinden salanan kn 'indirim' ya da
l Gerekten, 19 uncu yzyln ilk yansnda eski bir smrgecilik teorisi (Gibbon VVakefield'in teorisi) temel fikrini buradan almt.

'fazla' eklinde aklayan bir teoriye kar, ciddi bir karlk olarak ileri srlebilir. Sermaye, tarihsel adan, byle yaratlmamtr. Gnmzn petrol krallarnn yatrmlar uruna bir strap ya da imsaka katlandklarn sylemeye kimin dili varabilir? nsan abalar ve ilikileri zerinde gereki bir biimde sz edildii zaman, unun herhalde ak bir ey olmas gerekir: retim sreci2 iin temel nemi olan bir i yapan kimseler iindir ki ancak, bu terimlerin genellikle kabul edilmi anlamlarnda, retime katlyorlar denilebilir. Kukusuz, her ey, burada basit olsun diye gsterildii kadar, ak ve grnr deildir. Mal-mlk sahibi kimseler bazan retim iinde de, (rnein, ynetim ve yrtme ilerinde) etken bir rol oynuyor olabilirler; ve gene, eli ve kafas ile alan ve balca gelir kayna bir cret ya da maa olan baz kimseler bir miktar eye (baz tasarruf senetleri, bir ey veya bir hisseye) sahip olabilirler. Toplumsal snflar, toplumsal kastlardan farkl olarak, ender olarak kesin ve kaln izgilerle birbirlerinden ayrlmlardr; ve, birinin bitip dierinin balad noktalarda, (bir prizmadan geen k eritlerinde olduu gibi) birbirine karmak eilimindedirler. cret karl alan kimselerin bir ksmnn, pazarlk glerinin bykl, gelien bir sanayideki lehte bir durum, ya da sahip bulunduklar zel nitelik ve hnerin (geici ya da devaml olarak) kt olmas nedeniyle kendi smfdalar arasnda ayrcalkl duruma gemeleri olanakldr. Dier taraftan, aada belirtilecek nedenlerden dolay byk kapitalistlerle karlar derece derece atan kk kapitalistler de olabilir. Kendilerini ne kapitalist ne ii diye snflandrmak kolay olmayan birtakm ara gruplar vardr ki "orta tabakalar" bunlar iin irkin fakat uygun bir isim olabilir.3 Hatt daha nce andmz, kendi retim aralarnn sahibi - ii trnn bir ksm kalntlar bile vardr. ngiliz saym snflamasnda bunlara "kendi hesaplarma alan iiler" ad verilmi olup, saym sonularna gre, alan nfusun yzde 5 ini meydana getirmektedirler (dier kapitalist lkelerde, hem Avrupa'da hem Amerika'da bu snf ngiltere'de olduundan daha kalabalktr). Bir sistemin temel yaps bakmndan bir bireysel mlkiyet ve zel teebbs sistemi olduunu sylemek, sz edilen mlkiyet haklarnn tmyle snrsz ve basz olduu anlamna gelmez: bu haklar, (sa2 Bunu, eyann iml edilmesi gibi, gerekli olduu yere tanmas ve gerektiinde depolanmas, ya da retim srecinin dzenlenmesi ve kurulmas ilerini de kapsayacak bir genilikte yorumlamak gerekir. 3 Andrevv Grant, Socialism and the Middle Classes adl son kitabnda, bunlarn ingiltere'de alan nfusun % 17 veya % 18 ini meydana getirdiklerini tahmin ediyor.

dece sisteme btn ile daha bir salamlk ve istikrar kazandrmak iin bile olsa) deien derecelerde mevzuat ve vergi politikas gerekleri ile balanm olup 'zel teebbsler'de deiik derecelerde Devlet denetimi altnda bulunurlar. Bylece, szn ettiimiz genel zelliklerdeki temel benzerlie karn, kapitalizmin gelimesinin farkl zaman ve aamalarnda ve eitli lkelerdeki ileyiinde nemli farklar bulunabilir. Bundan dolay, kapitalizmi ekonomik yaam zerinde Devlet denetimlerinin hi bulunmad bir sistemle bir ve ayn ey saymak yanl olur : btn devletler, kukusuz, ekonomik yaant zerinde deiik derecelerde ve deiik biimlerde bir denetim kurmaya alrlar. Bu trl denetimlerin yksek bir dzeye ulamas, kapitalizmde olaan-d bir durum olmakla beraber, gene de, zellikle bir modern savan ortaya kard koullarda ya da 1930'larda olduu gibi, sistemin iddetli bir ok geirdii zamanlarda grlen bir olaydr. (uras anmsanmaldr ki, bir snfn bir tm olarak karlar yelerinin kiisel karlar ile atabilir; bunun gibi bir snf m farkl kesimleri zaman zaman farkl karlar peinde olabilir). Daha sonra greceimiz gibi, bir kapitalist sistem iinde olduka geni bir ktisad Devlet teebbsleri kesimi (devletletirilmi endstriler vb.) bile olabilr, ve byle bir kesimin varl sistemin ileyiini bir dereceye kadar etkilese bile, srf bunun var oluu sistemin karakterini deitirmez. Ne var ki, btn bu koul ve zellikleri hesaba kattmz zaman, kapitalizmin bu temel karakteri iin verdiimiz tanm, olgulara hl uyar m? Biz bu temel karakteri bir uta mal-mlk sahipleri snf dier uta malsz-mlkszler smf olmak zere, toplumun 'kutuplamas' sonucunu douran bir sermaye mlkiyeti toplanm (temerkz) olarak tanmlam ve gstermitik. Bu snflardan ilki kk denebilecek bir snftr; ikincisi (ngiltere gibi bir lkede) ulusun byk ounluunu tekil eder. Gelir ve mlkiyet dalm zerinde elimizdeki istatistiklerle karlatracak olursak bu tanmn olgulara uygunluu, sanrm, iyice ortaya kacaktr. Mlkiyet ya da servet dalmna ilikin verilerin elde edilmesi gelir dalmna ilikin verilerin elde edilmesinden daha zordur. ngiltere'de savatan nceki mlkiyet dalm zerinde en ok bilinen ve en sk kullanlan tahmin Daniels ve Campion tarafndan yaplm olandr ve 1936 da The Distribution of the National Capital ad altnda yaynlanmtr. Bu bize iki sava-aras dnemde lkenin toplam sermayesinin yarsndan fazlasnn nfusun (25 ya ve yukars) yzde 1 inin elinde, sermayenin yzde 80 kadarnn nfusun yzde 5 inden biraz fazlasnn ya da yzde 6 snn ellerinde toplandn gsterir. Bu, kukusuz, 'toplanma'dr gerekten! 6

Ayn ynde sava sonras dnemi iin yaplan daha yeni bir tahmini aaya alyoruz. Bunun gsterdii udur : 1946-47 ylnda sermayenin yars hl nfusun (25 ya ve yukars) yzde 1 inin biraz fazlasnn elinde idi ve sermayenin yzde 80 ine nfusun yzde 10'u sahip bulunmaktayd. Terazinin dier kefesinde, bir eye sahipseler bile, 100 sterlinden daha az ve ortalama olarak adam bana 60 sterlini gemeyen bir deere sahip nfusun te ikisi yer almakta idi. Bylece bu kk servet ya da kk tasarruf sahipleri (snflara blnm bir toplumun varln yadsmak arzu ve abasnda olanlarca varlklar bu denli reklm ve propaganda edilmi olan bu kimseler), lkenin toplam sermayesinin, hepsi birarada, yirmide birinden azn meydana getiren 'mlkiyetlerinden gelir olarak sz edilemeyecek kadar kk bir ey elde ediyorlard. 1947 ylnda ngiltere ve Gal'de Her Sermaye Grubundaki Sermaye Miktar ve Kii Says (25 ya Ve yukars)4
Her Grupta Yer Alan Kii Says Yzdeleri (25 ya ve yukars) 60.62 27.79 8.87 1.38 0.90 0.38 0.06 Her Gruba Den Sermaye Sahiplerinin Toplam Sermaye Yzdeleri 4.16 10.99 21.59 11.35 16.43 19.18 16.30

Eldeki Sermaye Byklne Gre Sermaye Grubu 100Sterlin veya daha az 100-1000 Sterlin 1000-5000 5000-10000 10000-25000 25000-100000 100000 den daha fazla TOPLAM

100.00

100.00

(Mlkiyet biricik gelir kayna olmad iin) gelir, beklenebilecei gibi, sermayeden daha az gze batan bir eitsizlikle dalm bulunmaktadr. 1954 yl iin aadaki verilerin gsterdii zere, gelir dalmndaki eitsizlik gene de son derece belirgindir. Bu veriler gstermektedir ki, tm kiisel gelirlerin yaklak olarak bete biri gelir sahiplerinin yirmide - birine gitmekte, ve gelirlerin onda - biri gelir sahiplerinin yzde - birinden biraz fazlasnn eline gemektedir.
4

Kathleen Langley, Bulletin of the Oxford University Institute of Statistics, Aralk 1950, s. 353, ve ubat 1951, s. 44.

Kiisel Gelirlerin Dalm, 19545

Yllak Gelirin Bykl 10.000 Sterlinden fazla 2.000-10.000 Sterlin 1.000- 2.000 500- 1.000 500 Sterlinden az Tm Gelirlerin Yzdesi Olarak Gelirler Says 0.05 1.15 3.50 29.00 66.00 Toplam (lke Olafak) Gelirlerin Yzdesi Olarak Her Grupta Ele Geen Toplam Gelir 1.8 8.4 9.9 41.0 38.7

Aslnda bu tablonun gelir dalmndaki eitsizlii kk gsterdii sylenebilir; nk, sadece kiisel gelirlere dayanmakta ve kumpanyalarn (ve dolaysiyle kapitalistlerin kollektif olarak) elde edip bireylere temett olarak datmadklar krlar iine almamaktadr. Kiisel gelirlerle birlikte datlmayan krlar da hesaba kattmzda, olduka farkl bir tablo elde ederiz. 1947 yl iin yaplm aadaki tahmin (yazar daha sonraki bir tarih iin yaplm her hangi bir tahminden haberdar deildir), toplam gelirin hemen hemen bete birinin gelir sahiplerinin sadece yzde 1 ine gittiini, buna karlk gelir sahiplerinin alak gelir elde eden yarsnn toplam gelirin sadece drtte-birini alm olduunu gstermektedir. 1947 Ylnda Datlm Kiisel Gelirlerle Datlmam Krlarn Toplamnn Yzdeleri6
En yukardaki En yukardaki En yukardaki En yukardaki En yukardaki En yukardaki En aadaki almlardr. % 1 gelir sahibi vergiden nceki toplam gelirden % 19 % 25 % 2,5 % 5 % 31 % 10 % 40 % 25 % 57 % 50 % 75 % 50 % 25

s G.D.H. Cole, Post-War Condition of Britain de yer alan verilere dayanmaktadr. 223. 6 Dudley Seers. Bulletin of the Oxford Institute of Statistics, Eyll 1949, iinde sayfa 262. Datlmam kazanlarn hissedarlar arasnda datlm kazanlar gibi blld varsaylmtr. Ancak bu hesap ekli, datlmam krlarn, enflsyon zamanlarnda, orijinal ya da 'tarihsel' deerleri zerinden ayrlan eksik amortismanlara kar bir rezerv oluturduunu, bu nedenle gelir saylmamas gerektiini akla getirebilir.

Son 25-30 ylda gerek sermaye gerekse toplam gelir bakmndan gze batc eitsizliklerin bir ksmnda, hafif bir yumuama ynnde, baz deiiklikler olmutur. Fakat, bir dereceye kadar deimi olmakla beraber, az sayda ellerde toplanma ve 'kutuplama' eklindeki temel zellik devam etmektedir. Bayan Langley'in, yukarda kendisinden baz veriler aktrm olduumuz, aratrmas unu gsteriyor : Mal-mlk sahiplerinin en yukardaki yzde l'i (25 ya ve bunun tesi, ngiltere ve Gal) 1946-47 ylnda toplam sermayenin yzde 50 sine sahip bulunuyordu, 1924-30 yllar arasndaki bu yzde 60, Birinci Dnya Savandan nce ise yzde 70 idi. Dubley Sers tarafndan yaplan kiisel gelirler art datlmam krlar tahmini kinci Dnya Sava ncesi ve sonras dnemleri arasnda ok daha az dikkati ekici bir deiiklik gstermektedir : Gelir sahiplerinin en yukardaki yzde 1 inin toplam gelirden pay 1947 ylnda yzde 19 dur. 1938 de yzde 20 idi, ve gene en yukardaki yzde 5 gelir grubunun 1947 deki pay yzde 31 dir. Bu, savatan nce yzde 35 idi. Bu noktaya tekrar dneceiz. Kapitalizmin temel zellikleri zerindeki szlerimizi bitirmeden nce, belirtilmesi gereken bir nokta daha var. Kapitalist bireyler ya da firmalar (belli snrlar iinde) istediklerini yapmakta serbesttirler. Ne isterlerse onu retirler, sermayelerini nerede ve nasl isterlerse orada ve yle yatrrlar. Bu demektir ki, kapitalizm plnsz bir sistemdir. Kapitalizm iin 'retim kemekei' (anarisi) sz kullanld zaman, anlatlmak istenen budur; bu mutlaka sistemin tm keyfe bal ve bir kaos halinde iledii anlamna deil, fakat merkezi bir ynetim olmakszn yryp gittii anlamna gelir. retimin gittike toplumsal bir olay haline gelmesi ile bireysel mlkiyet olgusu arasndaki byyen elikiden sz ederken Engels buna iaret ediyordu. Kapitalizm bu yoldan, her bireysel firma ya da i adamnn kendisine en yksek kr salayacak abanm peinde olduu bir sistem olarak, bir 'kemeke' hali gsteriyorsa, ortaya baz aklamalar gerektiren bir soru kar : yle ise kapitalizm bir sistem olarak nasl iliyor? Bunun karl udur : Byle bir sistemin e-gdmleyici mekanizmas piyasa ve piyasalardaki fiyat hareketlerdir. Her i adam ne kadar ve ne reteceine, parasn nereye yatracama, ne kadar ii altracana ve ne byklkte bir ham madde v.b. stoku bulunduracana, kulland her .trl mal ve hizmetlerin fiyatlarna dayanarak karar verir. Kukusuz bu kararlar o sz edilen fiyatlarda olabilecek deimeler zerindeki tahminlerle zaman zaman dzeltilir. Fakat bu trl bireysel davranlarn tm de bir yandan bu fiyatlar zerinde bir etki dourur; bunun sonucu olarak, fiyat-deimeleri ortaya kar; bunlar da bireysel firmalarn davranlarnda uygun 'd-

zeltmeler' yapmalarna olanak yaratm olurlar ve bu fiyat deimelerine ait binlerce bireysel kararlar ayr ayr ve 'zerreler halinde' alnrlar. Bunlar arasnda bir 'uyuma' salanncaya (ya da byle bir duruma yaklalmcaya) dein devam eder bu. (Kukusuz, byle bir 'uyuma'nm olmad durumlar da vardr ve bu gibi durumlarda fiyatlar dalgalanmaya devam ederler.) te bu anlamdadr ki, sonu, herhangi bir bireyin ya da bireyler grubunun keyif ve iradesine balanm ya da ona gre dzenlenmi bir ey olmaz; ortaya kan ey, piyasadaki eilimlerin ileyii sonucudur; bu anlamda olmak zere, sistemin' 'insan iradesinden bamsz olarak' ileyen 'objektif gler' ya da 'deer kanunu' ile ynetildii sylenir. Bunu sylemek, kimilerinin sandklar gibi, bir mistifikasyon krnts deildir. Bundan bir seri sonular kar; biz burada bunlardan ikisini belirtmekle yetineceiz. Birinci olarak, piyasa-mekanizmas geni ve yaygn fiyat dalgalanmalar gsterir (belirtmi olduumuz gibi, baz durumlarda bunlar bir 'denge' noktasnda toplanp birleme eiliminde olurlar, fakat dier baz durumlarda kendilerini devam ettirirler ve hatta gittike byyerek devam etme eilimi gsterirler). Bu fiyat dalgalanmalar, ve fiyatlarla birlikte retim ve istihdam dzeyindeki dalgalanmalar, hem insan strab hem de salt ekonomik maliyet ve ekonomik savurganlk biiminde ar bir yk yaratrlar. Bu tr dalgalanmalar belli mallarda, bunlarn piyasalarnda grlebilir ve belli endstri ve blgeleri etkiliyor olabilir. Ne var ki, bunlar sistemin btn iin de sz konusu olabilirler; nitekim kapitalizmin tarihinin belirgin zelliini oluturan, toplam retim, yatrm ve istihdamda durup durup yeniden doan bunalmlar ya da devresel dalgalanmalarda bunun saysz rneklerini grrz. Bu konuyu V. Blmde ele alacaz. kinci olarak, bireysel kapitalist-iadammm ya da firmann peinde olduu en yksek krn bir btn olarak toplumun karlar ile ztlat durumlarda bunlar sayca ok kabarktrlar egemen dnce birincisi olur; toplumun karlar bir yana itilir. Bu, zellikle, bir cret karlnda sistemin btn iini yapan, nfusun byk kitlesinin refah konusunda karlalan aldrmazlk iin dorudur; nk, piyasann ynettii bir sistemde nemli olan Byk-Para Kudretidir. Neyin retileceini, yaplandan ilk yararlanacan kim olacam kararlatran ipler bunun elindedir. Btn bu sylenenler, kapitalizmin bir piyasa sistemi biimidir ya da, Marx'n deyimiyle, bir mal retimi sistemidir demeye geliyor, ('mal' ile burada reticinin dorudan doruya kendi gereksinmeleri iin deil, herhangi bir piyasada, deiim iin rettii nesneler anlatlmaktadr). Ancak, bu demek deildir ki, kapitalizm biricik piyasa10

sistemi ya da mal retimi eklidir. Tarihte kapitalist olmad halde, (hi deilse ksmen,) mal-retimine ve deiime dayanm olan daha eski toplum ekilleri grlmtr (rnein, retim aralar kendisinin olan reticinin 'kk mal-retimi' tipi); bunun gibi, bir sosyalist iktisat dzeni de piyasadan yararlanabilir ve mal retimi yasalarndan etkilenebilir; ama bu, onlar tarafndan ynetiliyor anlamna gelmez (nk, bir sosyalist ekonomi, esas itibariyle, bir plnl ekonomidir). Lenin kapitalizmi, "kapitalizm, i-gcnn kendisinin bir mal haline geldii, gelimenin en yksek aamasndaki mal - retimidir" diye tanmlamakla fark ok ak bir ekilde zetlemi oluyor.

11

II
KAPTALZM NASIL DODU?

Kapitalizm, biricik snfl toplum ekli deildir. Snflara dayanan baka toplum ekilleri de grlmtr. Buralarda da bir egemen snf, emek-fazlalarma ya da rn fazlalarna el koyarak, retici emekilerin srtmdan geinmitir. Bunlar, balca klelik ve serflie dayanan toplum ekilleridir. Kle sahiplerinin, klelerin yaamalar iin gerekli olann stnde ve tesinde kalan emek-fazlalarm kendilerine mal etmi olduklarn; ya da orta-alarm serf-sahibinin, i-zamanlarmn ya da rnlerinin bir ksmn ellerinden almak suretiyle, kendine ait serfleri smrm olduu ifadesine (ahlki yarg dnda) nemli iktisad bir anlam verileceini meslekten iktisatlar arasnda bile yadsmaya kalkacak bir kimse bulunacan sanmam. Byle bir belirginletirme olmakszn bu sistemlerin iktisad znn nasl ortaya konulabileceini anlamak, gerekten, zordur. Bununla beraber, sz edilen o iktisatlarn ou, kapitailizm iin buna benzer bir eyin sylenebileceini basbaya yadsrlar; nk, kapitalizmde ii, emek-fazlasm bir efendiye brakmak konusunda hi bir hukuk zorunluluk altnda deildir ve bunu yapma zorunluu, grm olduumuz gibi, tamamen iktisadidir. Kendinden nceki snfl toplum (ortaa feodalizmi) biiminden kapitalizmin gelimesi ve daha nceki retim biimindeki serf-emeinin, cretli-emek haline gelmesi hem uzun hem karmak bir srecin sonucudur. Dnmn (transformasyon) tam olu biimi ve aamalar, burada belirtilmesi pek gerekmeyen, geni lde tartmalara konu olmutur. Dnmn izgileri hi de dmdz olmam ve dnm srasnda (Devletin snf yapsnda ve politikasnda) nemli siyasal deimeler grlmtr. eitli lkelerde kapitalizmin yklmasnda 'yukardan' gelen (rnein toprak aristokrasisinin baz ksmlar ile ittifak halinde byk tccarlar tarafndan gerekletirilen) bir ekonomik ve siyasal devrim ile kk reticiler arasndan ykselip feodal smrye kar ayaklanm kk kapitalistlerin nclk ettik12

leri 'aadan' devrimin oynad roller, (rnein bir yanda Prusya ve Japonya gibi lkeler dier yanda ngiltere'nin 'klsik gei yolu' arasndaki ztlk) zerinde tartmalar yaplmtr.7 uras var ki feodal toplumu zp datc ana g ne olmu olursa olsun, bu dnmde iki temel aama ak seik grlebilir. Bu aamalarn ilkinde kk retici, srtndaki feodal ykmllklerden bir lde ya da tm kurtuluunu salad. kincisinde, retim aralar (sahip olduu kk topra, hayvanlar, tarm ya da zanaat iin gerekli ara ve gereleri) zerindeki mlkiyetinden eser kalmad; ve, bunun sonucu olarak, geimini salamak iin cret karlnda almak zorunda kald. Marx'm 'ilk birikim' (ya da 'balangtaki birikim') diye adlandrd sre bu idi; ve kendisiyle birlikte bir proletarya yaratmt. Bu sre, ister kyllerin iledikleri topraklardan dorudan doruya srlp kartlmas (ngiliz tarihinde arazinin citlenip zel mlkiyet rejimine sokulmas ve kylnn araziden kovulmas) ve arazilerine en sonunda el konulmasna yol aan fakirleme ve borlanma eklinde olsun; ister, ( baz blgelerde olduu gibi,) eldeki arazi zerinde herkese geimini salamaya yetecek bir toprak paras edinme olana brakmayan bir nfus art biimini alm olsun, z bakmndan ayn eydi. Bu ekillerin ilkinde bir proleteryamn yaratl, bundan nceki ksmda szn ettiimiz, retim aralar mlkiyetinin birka elde toplanmas olaynn ters yz idi ve bu iki olay ayn sre iinde birbirine balyd. Bu gelimenin can alc unsuru kk reticiler topluluunun urad toplumsal ve iktisad dalma idi: Kk reticiler topluluunun feodal otoritelere bamllktan kurtuluundan ve kynknden daha byk bir piyasa iin yaplan retimdeki arttan ve dolaysiyle paral-deiimin gelimesinden yardm alm bir sreti bu. Bu dalma, bir yandan tarlalarna tarla ekliyen, bir miktar sermaye biriktiren ve bunu ticaret ve tefecilie yatran, bir zengin iftiler st tabakasnn domas; dier yandan, sefalet ve bor yznden, hali-vakti daha yerinde bir komusu hesabna alma, arazilerini rehin etme ve sonunda da ellerinden karma zorunda kalm iftilerden meydana gelen bir fakirlemi alt tabakann yaratlmas eklinde olmutur. Kapitalizmin ykseliinde can-alc dnemin, genellikle, 'endstri devrimi' denilen dnem olduu kabul edilir. Bu dnemde mekanik
1 Bu tartmay izlemek isteyenler u yapta bakabilirler: The Transition from Feudalism to Capitalism, a Symposium by Paul Sweezy, M. Dobb, H. Takahashi, Rodney Hilton, Christopher Hill (New York'ta kan Science and Society'de yaynlanm makalelerin bir ayn-basks). Bu yapt Trke'ye de evrilmitir.

13

gc (ilknce su gcn sonra buhar gcn) retime sokan bir seri teknik yenilikler, retim iini evden ya da zanaatkrm kk i yerinden fabrikaya aktarmak ve bunu eskinin elle iletilen aletlerle alan bir ya da bir avu insann kk ve ok kez kiisel retimi yerine dznelerle ve daha sonra yzlerce ii tarafndan yrtlen bir grup-srecine dntrerek, retim srecini batan baa deitirmitir. Uygun benzetmeler bulma ve devrim szn kapdar etme abasndaki bugnk Amerikan yazarlarnn sanayilemeye doru 'kalk' ('take-off') terimiyle anlatma alkanlnda olduklar, bir kez baladktan sonra sermaye birikiminin ve iktisad bymenin kendi kendilerine glenmelerine yol aan, can-alc deime bu idi. Ne var ki, bu can-alc deime sadece teknik yenilik sonucu ortaya kamazd. Kapitalist nclerin (bunlar balangta ok kez kk sermaye sahibi kimselerdi) bu yenilikleri benimsemeye ve bunlar retim ve piyasa amalarna uydurup, uygulamaya ve bakalarnn bunlar daha da gelitirmeye hazr olular, uzun bir sredir devam edegelmi olan daha nceki bir seri gelimelerin olgunlama noktasna varm bulunmasna dayanyordu. Bir n-koul, pek kk lde bile olsa, sermayeyi ticaret ve endstriye yatrmaya alm kimselerden meydana gelen bir snfn varl idi. Bir baka koul, krediyi geniletme ve ticaret iin geni olanaklar salama gcnde olan daha byk tccar sermayelerinin elde bulunmas idi. Bundan baka halen mevcut piyasalarn, ticaret kanallar ve ulatrma ve haberleme aralarnn ve hepsinin stnde (hayli ucuz demesek bile) el altnda ve hareket serbestisi olan bir i-gc arznn varl zorunluydu. Kapitalist retim ilikileri cretli-emein sermaye ile olan ilikileri demek istiyorum gerekte sanayi devriminden nceki iki yz yldan ya da daha uzun bir zamandan beri olgunlaa gelmekteydi. Daha 16. yzylda baz endstrilerde fabrika lsnde retimi andrr bir retimin temellerini atan teknik gelimeler olmutu. Gelitirilmi pompalar maden ocaklarnda daha derinlere inilmesine olanak hazrlam ve dolaysiyle madencilikteki giriimlere (bugnk llere gre byk saylabilecek hacimde olmasa bile) olduka nemli miktarda sarmayelerin yatrlmasna yol amt. Tuz elde etmede, kt imlinde, eker yapmnda uygulanan yeni yntemler, barutun bulunuu, ilkel frnlarda demir eritme, bakr eritme ve tel imli alanlarnda yeni yeni yntemler toplank retimin ve sermayeleri binlerce liraya ulaan giriimlerin temelini atmt. Bylece Kralie I. Elizabeth dneminin sonunda su gcne dayanan barut ve kt yapm evleri, geni apta bakr ve tel retimi ortaya kmt. Bu ara14

da, dokumaclk alannda ok daha evvel sahneye km birtakm makinelerin szn etmek gerekir. Yani, kapitalizmin hl esas itibariyle feodal bir toplum 'dokusu iinde' bymesine devam ettii srada bile, ki buna kapitalizmin doma vakti diyebiliriz, retim glerinde nemli deimeler meydana gelmiti. Bununla beraber, bunlar, henz birbirinden olduka kopuk, tekil rneklerdir; ok kez emek yetersizlii ile ksteklenmiler, (zaman olmu, zor altnda altrlan kimselerin zellikle madencilikte rnein hkmllerin emeinden yararlanmlar) toprak sahipleri ya da zengin tccarlar tarafndan yrtlmler ve zaman zaman hkmdarn balad tekel-haklarma dayanmlardr (byle bir tekel hakk elde etmek saray evresinde nfuz sahibi olmaya balyd). En yaygn retim ekli, zellikle dokumaclk alannda, esas itibariyle el-retimi (handicraft) idi. Bunun sonucu olarak, retim, kk i-yerlerinde ya da evlerde, hl kk bir toprak parasn elinde tutan ve kk topra zerindeki ekim iini ek bir alma olarak el-iilii (handicraft) ile birlikte gtren kimselerce yrtlyordu. Ham madde salanmas ve rnn piyasaya karlmas (ve bazan rne son biiminin verilmesi) iin sermaye elbette gerekliydi. Ve bu sermaye, kylerdeki ya da alveri zei kasabalarn dolaylarndaki zanaatkrlara i sipari eden, retim aamalar (rnein, iplik haline getirme, dokuma, son biimi verme ileri) arasndaki i-blmn dzenleyen ve ortaya kan rnn satn ayarlayan (kendisine tccar-imalat ad verilmi olan) bir tccar tarafndan salanyordu. Bylece, 'aile ii ya da ev imalt, bazan da sipari zerine imalt sistemi' ('putting-aut system') terimleri, kapitailizmin bu sanayi devrimi ncesi dnemindeki en seik retim biimini anlatmak in, eitli ekillerde kullanlmtr. Marx buna daha sonra sanayi devrimi ile balayacak olan 'makineli retim' diyebileceimiz 'machinofacture'den ayrmak iin 'aletli el-retimi' denilebilecek olan 'manufacture' adn vermitir. Ama bundan kapitalizmin bir aamas olarak sz etmek niye? iler genellikle proleterlememilerdi, yani, henz kendi retim aralar ellerinden kmamt; hatt, bir ok hallerde, kk bir toprak parasnn sahipliinden ayrlm deillerdi. retim dank, gelii gzel yaylmt, toplank deildi. Sermaye sahibi hl, temelde, retimi dolayszca denetlemeyen ve hem bireysel (ya da aile apnda) birimler olarak alan hem de, (gittike yokolmakla beraber) hatr saylr lde bir bamszlklar bulunan zanaatkrlarm emekleri zerinde disiplinini kurmam olan bir tccard. 15

Bu tarihte durum henz dnmekte ve sermaye-cretli emek ilikileri hl noksan bir gelime dzeyinde bulunmakla beraber, bu sonuncular artk belirgin zelliklerini kazanmaya balamlard. Bu sipari zerine imalt sisteminde alan-altran ilikisi aka grlebiliyordu; imaltnn rn iin elde ettii fiyat, gittike, yaplan ie para bana denen creti andrr bir biime girmekte idi. malt zanaatkrm bamszl ve retim aralar zerindeki sahiplii, srf bir grn olmaktan gayri, her trl nem ve anlamn hzla yitiriyordu. Yukarda andmz, kk retim biimi erevesi iindeki 'zlme' sreci, kk imaltlar arasmda devam ediyordu : Bir oklar, iktisad glklere dme sonucu bamszlklarn yitirmekte ve yar-proleter durumuna gelmekte idiler; daha iyi durumda olanlar, bir miktar sermaye biriktiriyor ve fakir komularnn i-verenleri haline geliyor, bylece, endstrinin gerektirdii paray salayan ve ona dzen verenler (ve yeniliklere nclk de edenler), asl tccarlar yerine, gittike, bizzat kk imaltlarn arasndan ykselen kapitalistler olmaya balyordu. Daha karmak bir rg-tezghmn bulunmasn izleyen dnemde, 17 nci yzyln ikinci yarsnda, orap sanayiinde bu tezghlar (kk imaltlarn satmalamayacaklar kadar pahal idiler) kiralamak yaygn bir ii haline gelmi, hatt bu amala bir kumpanya bile kurulmutu. Bunu izleyen yzylda bu tezghlarn kiralarnda meydana gelen byk fiyat artlar yznden imaltlarn sk sk smrden yakndklar grlmtr. Buna benzer bir ey baz durumlarda kuma dokuma alannda da ortaya kmtr; burada da dokuma tezgh, kh bor yznden haczedilme kh kk imaltlarn ok fakir olmalar nedeniyle daha balangtan itibaren satn almamamalarmdan tr, 'iverenin' sahip olduu bir ey haline gelmiti. eitli metal imalt kollarnda ( ivi ve alet yapmcl bunlar arasmda idi) baz kapitalistler zanaatkrlar, onlara evlerinde yapacaklar i siparileri vermek yerine, kendilerine ait i yerlerinde bir araya getirmilerdi. 18 inci yzylda demir retimi gittike artan lde toplank bir hale geliyor, toprak mlkiyeti ve iftilikte toplanma ynnde, buna benzer bir eilim tarm alannda da grlyordu.8 Daha nceki iki yzyl ya da buna yakn bir zaman boyunca devam edegelmi olan bu sreler, 18 inci yzyln sonlarmda ve 19 uncu yzyldaki daha yaygn teknik deimelerle birlikte, byk hz kazanm ve can-alc bir ileri aamaya gelmi bulunuyorlard. Daha ncele Bu dnemdeki benzer gelimeler hakknda daha ayrntl bilgi yazarn Studies in the Development of Capitalism adl kitabnn drdnc blmnn birinci kesiminde bulunabilir.

16

ri olanlarla karlatrldnda, gelimenin temposu ok byk lde hzlanmt. Ancak, bu durumda bile, kendisiyle birlikte retimde kendine zg toplanmay ve dolaysz i-veren sermaye-cretli emek ilikisini getiren, fabrikal endstriye geii salayan hz bytmemek gerekir. Bu dnm ok gelii-gzel idi; 'manfaktr' dneminin artklar 19 uncu yzyln ikinci yarsna dein pekl devam etmiti. Bununla beraber 19 uncu yzyln ortasna gelindiinde retim srecinin modern kapitalist fabrika tr olarak bildiimiz ey, ngiliz sanayiinin egemen ve seik retim biimi haline gelmiti artk. Ksmen (tarm topraklarnn itleme ile zel byk mlkiyet rejimi altna alnmas ve ky zanaatlarnn yok olmasnn sonucu olan) nfus artndan gelen ve ksmen nfusun doal artndan tr (nfus 18 inci yz yln son eyreinden itibaren ok daha byk bir hzla artm ve ancak 19 uncu yzyln sonuna doru art hz dmtr) hzla byyen bir proletarya, gelien bir endstrinin gerektirdii i-gcn salam ve artan sermaye birikimi iin bir yatrm alan yaratmtr.

17

III
REKABET VE TEKEL

Sermaye birikimi sreci bir kez admlarn bytnce, durmadan elde edilen krlarn biriktirilip gerisin geriye endstriye yatrlmas suretiyle, yoluna daha hzl devam edebilirdi. Sermaye birikiminin ve yatrmlarnn yansra devaml teknik gelimeler ayn hzla yrmtr. Bu adan bakldnda kendi retim yntemlerinde devaml devrimler yapmas asndan kapitalizm, hi deilse okun devrinde, tarihte kendinden nce gelmi retim biimlerinin hepsinden ok ok daha fazla ilerici olmutur; ancak, gene de ulat byme- hzlar, hatt srf refah dnemlerindekiler bile, dnyann sosyalist kesiminde plnl sosyalist kalknma tarafndan son eyrek yzylda ulalanlarla karlatrldnda, kk kalr. 19 uncu yzyln byk bir ksm boyunca kapitalizm olduka yksek dzeyde rekabete dayanan bir sistemdi; u anlamda ki, tek tek firmalar (genellikle aile irketleri ya da ortaklklar eklinde), olduka kk ve her endstri kolunda saylar kabarkt; hibiri rnn srd piyasada gzle grlr etki yapabilecek bir byklkte deildi; aralarndaki fiyat anlamalar, zellikle yerel pazarlarda hi de bilinmeyen eyler olmamakla beraber, bugn olduundan daha az yaygnd. Serbest ticaret ve serbest rekabet gnn parolas idi; ve her i adam biliyordu ki, rnn ucuzlatmak iin devaml surette yeni ara ve yntem bulma yarnda geride kalacak olursa, rakipleri tarafndan piyasa d edilecektir. Bylece, yenilik yapmak, baarnn anahtar olmutu. Sermaye yenilik iin gerekli mali-arac salamak zere biriktiriliyordu; ayn zamanda, teknikte ortaya kan yenilikler sermaye iin bir alan, bir mahre yaratyordu; bu, sermaye birikimi cretli i-gc arzmm art hzndan daha fzl olduu zamanlarda bile, byle oluyordu (eilim de buydu). imdi u soru sorulabilir : Sermaye birikimi, 19 uncu yzyln yksek nfus art hzn bile aan bir hzla oluyorduysa, bu yzden i-gc iin doan rekabet cretleri (yani i-gcnn fiyatn), bir kr douran, bir artk-deer (surplus-value) yaratan sistem olan kapitaliz18

miri temelini byk lde sarsarak, ykseltmesi gerekmez miydi? 19 uncu yzylda gerek kapitalistlerin gerekse bunlarn iktisat danmanlarnn akllarndan kmayan ve ok ilgilerini eken bir soruydu bu. Bunu douran gizli eilimin, kapitalizmin temeldeki bir elikisinin bir yz olduu sylenebilir; bu Marx'm hayli dikkatle zerinde durduu bir konuydu. Marx, bu eilimin (geici durumlar dnda) hi bir zaman yzeye kmamasnn nedeninin, isizlerin ve arasra i bulan kimselerin meydana getirdii yedek-sanayi-ordusunun, emektentasarruf salama yn ar basan teknik deiikliklerle, durmadan beslenmesi ve bytlmesi olduunu sylemitir. Gerekten, bizatihi eilimin kendisi, kendine kart hareketi douruyordu : Sermaye birikimi, i-gcnn doal artn aarak, yedekler ordusunu eritir ve artk-deerin zararna olarak cretleri ykseltirken, mekanik iyilemeye ayn ya da daha byk miktarda rn daha az i-gc ile retecek bir arlk veriliyordu. Bu, yedek-sanayi-ordusunun kendiliinden yeniden imesi sonucunu douruyordu. Bylece, i-gc, (istisnalar dnda) artk-arz (surplus-supply) durumunda olan bir mal zelliini kazanyor ve isizlik ya da eksik-istihdam sistemin mzmin bir koulu haline gelmi oluyordu. Kapitalizmin bundan nceki blmde szn ettiimiz daha erken dneminde ilkbirikim sreci ile bir yedek-ordu yaratlmt; kapitalizm tam anlam ile olgunluk kazand zaman, bu yedek sanayi ordusu, kapitalizmde zel bir arla sahip olma eilimindeki devaml teknik devrimlerle beslenip yenilenmiti. Daha hzl sermaye birikimi ve onunla elele giden teknik devrimler, toplanma srecini nemli bir aama daha ileriye gtrm oluyordu. Bu, iki dzeyde gerekleen bir toplanma olayyd. nce, retim-birimi dzeyinde bir temerkzd bu. Daha karmak i-blmn ve ayn fabrika iinde farkl sre ve aamalarn birbirlerinden ayrln beraberinde getiren daha karmak mekanik teknikle birlikte, daha byk retim-birimleri getirmenin iktisad zorunluluu ortaya kt. lkel demir retim evlerinin yerini modern eritme frnlar, demirelik retim sistemleri; alet yapm ile uraan atlyelerin yerini modern ar makinalar yapan fabrikalar ald. Artk bir retim iine girimek iin eskinin birka bin liras yerine imdi milyonlara hatt milyarlara ulaan balang sermayeleri gerekiyordu ve kk kapitalistin bamsz hareket alan gittike daralma eilimi gsteriyordu. kinci olarak, firma ya da irket dzeyinde de toplanma ve az sayda elde zeklenme (konsantrasyon ve santralizasyon) olay grlyordu : Bireylerin mlkiyetinde daha ok sermaye toplanmakta, birok birbirinden farkl sermayeler, bir araya gelip ylarak (kendilerine Amerika'da verilen isimle) sermayeleri hisselere dayal kumpanyalar (Joint-stock 19f

company) ya da ticaret-sanayi ortaklklarn (business corparation) meydana getiriyorlard. Ne var ki, kapitalizmin bu rekabeti aamas, toplanma srecini beslemek suretiyle, rekabetin bizatihi varln "temelinden sarsyordu; bu, herhalde piyasann daha byk bir ksmn ele geirme yolu olarak mallar ucuza srme ynnde, (buna fiyat rekabeti denmekteydi) aba gsteren kk iletmelerin yrrttkleri eski tarz rekabet iin daha da byleydi. Toplanma bu sonucu eitli biimlerdeki tekelciliin temelini atmakla douruyordu. Tekel sz aslnda bir eyin tek satcs olma anlamna gelirken, iktisat zerine yazlarda bir maln arz ve dolaysiyle fiyat zerinde hatr saylr bir etki yapma gc anlamnda kullanlmaya baland. Kukusuz, bu, bir derece sorunudur; iktisad bakmdan nemli olmas iin mutlak olmas gerekmez. Bir kapitalist firma, retim politikas bakmndan, piyasa - durumu ve dolaysiyle piyasa - fiat zerinde nemli bir etki yapabilecek bir bykle sahipse, ayn i kolunda kendisiyle rekabet eden dier (kk) firmalarn saylar hayli byk olsa bile, bu firma nemli derecede bir tekel-gcn kullanabilir, demektir. Piyasada kurulan egemenlik, tekel-gcnn ayracadr; piyasa egemenliinin kendisi, tekelin niha amalarna ulamak iin kullanlan bir aratan baka bir ey deildir. Ve kapitalizmi harekete getiren ey ve yrten g kr olduu iin, tekelin amac retimi ksmak ve fiyat ykseltmek yolu ile krn bytmektir. Bugn piyasada egemenlik kurmann pek moda olan bir yolu, bir 'has mal' (speciality product) yaratmaktr. Bu, kh yeni bir biim ya da model, kh yeni bir isim ya da marka altnda ve satclk hneri ve reklm yoluyla (herhalde sat ajanslar ile yaplan bir takm zel ya da tercihli anlamalarla birlikte) alclara yutturulmak ya da zorla kabul ettirilmek ve bylece kendisi iin tercihli bir piyasa meydana getirmek suretiyle, baarlr. Bir dier yol, piyasay balca satclarn herbiri iin bakalarnn giremeyecei, 'alanlar'a blmektir. Bu, ya sz konusu firmalar arasnda varlan bir ticar anlama ile ya da kuvvetli bir firmann veya firmalarn kendilerine ayrdklar 'alanlar'a ayakbasmanm bir bakas iin tehlikeli olaca tehdidiyle gerekletirilir. Bu korkutmann sonucu olarak kk ve zayf rakipler buralardan uzak durmay kendileri iin daha hayrl bulurlar. Byk bir firmann, (ya da bir byk firmalar gurubunun), bir endstri kolunda hayli kabark sayda kk firmalarla bir arada yer ald 'fiyat nderlii' ad verilen piyasa koullarnda da buna benzer bir durum grlr. Bunlar arasnda herhangi ak ve belli bir anlama yoktur; kk firmalar bamsz rakip kiiliklerini devam ettirirler; ancak, byk firma fiya20

t kendisine en krl olacak dzeyde saptayabilir; dierleri bu fiyat drmezler; kuvvetli rakibleri ile bir fiyat-sava riskini gze almaktansa, piyasann kendi paylarna den ksm ile yetinirler. Grld gibi, tekel, terimin her trl anlamnda, rekabeti tamamen ortadan kaldrmaz : Herbiri yksek derecede bir tekele sahip bulunan ve bunu arttrma peinde olan firmalarn kendi aralarnda ve gene bu gibi firmalarla daha kk firmalar arasmda anlamazlk ve ekime anlamnda olmak zere, rekabet hl devam eder. Burada belirtilmesi gereken nokta udur; rekabetin ekli deimitir. 19 uncu yzyln fiyat rekabeti, yerini reklm savalarna ve sat kampanyalarna brakmtr (birbirine rakip temizleme tozlar arasndaki sava anmsanabilir); rakipler olsun tketiciler olsun, datm firmalar ile yaplan balayc szlemeler ve boykot gibi yollarla zorla hizaya getirilirler. Burada, perakende fiyatlarn deitirmeden yrtmek ve fiyat-dren firmay saf d etmek iin yaplan anlamalardan sz amyoruz. Son olarak, ihalelerde tercihli bir durum salamak iin siyas nfuz kullanlmas ve i-piyasaya yabanclarn girmesine kar mal (fiscal) korunma nlemleri alnmas belirtilebilir. Bu, fiyat-drme hi grlmez demek deildir. Kukusuz fiyat-savalar ald olur; petrol tekelleri tarihinde bunlarn eitli rneklerini grrz. Ne var ki, bunlar mtareke ya da anlama dnemleri arasndaki ksa sren geici olaylar olmaktan teye geemezler. Tekelin en tam ekli, biribirine rakip firmalarn anlama yolu ila bir firma haline gelmesi ya da bunlardan en bynn dierlerini yutmas sonucunu veren birleme ya da kaynamasdr. Bundan daha az tam bir tekel ekli, ayr varlklarn devam ettiren firmalarn birlemesi ile doar : burada ilgili firmalarn karlar, hisseler zerinde cereyan eden bir alveri, yahut bir 'ortak ynetim kurulu' tarafndan ynetilme, ya da aralarnda bir 'karbirlii' (Almanca'daki Interessengemeinschaft) anlamas yolu ile birbirine balanmtr; ve gene bir dizi uydu firmalar zerinde denetleyici bir duruma sahip holding tipi kumpanya, bir dier ekildir. Zaman zaman bu sonuncu, 'piramitleme' ad verilen birleme eklini anlatmak iin kullanlmtr: burada ana kumpanyada greli olarak kk bir sermayeye sahip olan bir kimseye ya da guruba, yzlerce kez byk bir sermayeye sahip bir kumpanyalar imparatorluu zerinde (1929 mal bunalmnda felkete urayan Amerikal para babas Insull'un nl imparatorluunda olduu gibi) egemenlik tanmak sz konusudur.) Bunlardan sonra piyasa anlamalarnn daha gevek ekli gelir. Bu tip anlamalar, firmalar, retim birimleri olarak, serbest brakr; fakat satlarnda dzenleyici bir takm nlemler getirir. Bunlarn en bilinen rnei Kartel21

ierdir. Kartel, tam ekli ile, ye firmalarm rettikleri maln satn eline almak ya da denetlemek amacyla, kurulan bir sat kurumudur. Fiyat dzeyinin devamn salamak iin, genellikle, her firmann retecei miktar saptayan bir retim paylar sistemi uygulanr. Bylece toplam retim miktarnn arzulanan en dk fiyatla tutarl bir miktar olmas gven altna alnm olur. uras var ki, retim miktarnn snrlandrlmas, ayn zamanda, (fabrika ve makine biimindeki) retim donatmlarnda yer alacak genilemenin de snrlandrlmas gerektii anlamna gelir. Bu iin sz konusu endstride yeni firmalarn kurulmasna engel yaratmak eklinde yaplmas gerekir; nk, nemli sayda yeni firma kurulacak olursa, o endstride halen yerleik bulunanlarn tekelci durumlar ok gemeden sarslmaya balar. Bunun iin yok edilmesi gereken ey, yalnz o endstride halen yer alm bulunan firmalarm fiyat drme tehlikesi deil fakat ayn zamanda yksek tekel krlarndan pay alma midine kaplabilecek olan yeni firmalarm endstriye girme olanadr da. Kukusuz, zaman zaman, zellikle gevek tipte tekelci anlamalarn yapld durumlarda ya da orta sermayeli kk firmalarm kurulmasnn ve piyasada kendilerine bir yer salamalarnn g olmad endstrilerde, byle eyler olur. Bu durumda, tekel-fiyatmda ciddi saylacak bir dme olmasa bile, uzun srede karlalabilecek sonu, endstriye hibirinin tam kapasite ile (yani o anda hkm sren ikin fiyatlar ve kr marjlar ile snrlanan piyasa byklnn olanak verdii kapasite ile) almasna olanak olmayacak kadar ok sayda firmann yerlemesi olabilir. Ancak, birok endstrilerde (teknik srecin doasndan ve kurulmas gereken pahal balang tesislerinden dolay) retime byk boyutlu bir i olarak girimemek, iktisad adan yerinde bir ey olmaz. Burada endstriye giri, zorunlu olarak, ancak byk balang sermayelerine sahip olanlarn harcdr ve halen yerleik durumdaki firmalar ilk girmi olma ve yeni girmeye kalkacaklara kar savunma gvenlii gibi byk bir avantaja sahiptirler. Dahas var; yeni firmalar, halen yerleik olanlara rakip olarak girmekten, yalnz balang giderleri nedeniyle deil, fakat yerlemi olanlarn aleyhine olacak bir yerleme abasnn beraberinde getirecei kayba urama riski nedeniyle de alkonulabilirler. uras var ki, yeni rakiplerin meydan okumalarna kar gven iinde olduu durumlarda bile, bir tekel kendiliinden ciddi bir sorunla kar karyadr: retim kapasitesindeki genilemenin frenlenmesi gerekiyorsa, kendi tekel krlarn kendi endstrisinde yatrmas engellenmi olur. O halde bu krlar nereye yatrlacaktr? Tekelci endstrilerin yksek tekel krlar, yksek sermaye birikimi sonucunu

22

dourur. Gnmzn gze batan bir zellii, byk irketlerin sermayeyi irket ihtiyatlar eklinde biriktirmesi ve yatrmlarn byk ksmnn bu ortak 'i birikim'le salanr olmasdr. Tekelci endstrinin kendisine olmazsa bir baka yere sermaye yatrma i-drtsnn ve zorunluunun gittike glenmesi ite buradan gelir. Bu, tekelci anda, kapitalizmin bir temel elikisi olarak ortaya kyor. Byk irketler arasnda rekabet devam ettii ve daha bymek ve daha egemen duruma gelmek hrs son kertesinde olduu srece, eilim, sermayeyi endstrinin, ya da bunun tekelci kesiminin, kendi ierisinde yatrmak olabilir. Bu ne kadar byle olursa, tam olarak kullanlabilecein tesinde, o kadar ok ar retim kapasitesi yaratlm olur, ve yksek kr-marjlarna9 karn, yatrlm sermayenin her liras iin kr haddi'ni drme eilimini glendirir (nk, sermaye miktar arttrlmtr, fakat elde edilebilecek toplam kr, piyasann o sradaki tekel-fiyat ile alaca mallarn miktar ile snrldr). Bu durum ortaya kt zaman, elbette, endstrinin tekelci kesiminde daha fazla yatrm yaplamaz, bunun yerine baka yatrm alanlar ya da yollar bulma ynnde bir bask doar. Bu baka yatrm alanlar nerede bulunacaktr? lk olarak, yatrmlar, giriimin engelsiz ve az-ok kolay olduu, kk-boyutlu ve rekabetin yrrlkte olduu endstrilerde yaplr; bunun sonucu olarak endstrinin bu kesiminde rekabet younlar ve krlar der. Baz durumlarda, tekelci irketler, kukusuz, bu endstrileri (ya da bunlardan bir ksmn) kendilerine balar ve bunlar kendi egemenlik alanlarna katabilirlerse de, krlardaki bu dme buralara geni lde yatrm yaplmasn engeller ve doal olarak bunu ekici bir i olmaktan karr. Daha geni olanaklar ykl ikinci bir yol, dnyann iktisaden az gelimi lkelerine sermaye ihra etmektir. Buralarda, doal olarak, kr hadleri yksek, emek bol ve ucuz, ham madde kaynaklar ok genitir. Smrye ak el-srlmemi alanlar olarak bu lkeler, zellikle iktisad ayrcalklar gven altna alan siyasal bask ve denetim mekanizmas iletilebildii takdirde, sermayenin kt lkede ok iyi bilinen tekelci koullann ve politikalarn yaratlmas iin son derece uygun bir temel ve alan meydana getirirler. leri kapitalist lkelerin ounda tekelci gelimeyi, az gelimi lkelere (sonunda egemenlie yolaan) iktisad ve siyas szma ve nfuz
9 Kr-marj burada, retilen ya da satlan her birimde (ya da parada) elde edilen kr anlamna kullanlmtr. Terim bu kullanlyla, (a) toplam krdan (retilen ya da satlan birim saysna baldr), (b) toplam krn yatrlan sermayeye oranlanarak bulunan kr haddinden aynlmak istenmitir.

23

etme olayna balayan yollardan biridir bu; fakat tek yol deildir. Modern emperyalizm ad verilen yoldur. 19 uncu yzyln son eyreinin zellii 'Afrika kavgas ve yamas' idi; nde gelen Byk Devletler, kt'ann ok byk bir ksmn on yldan biraz fazla bir zaman iinde, srf kendilerine ait smrgeler olarak aralarnda bltler. Aa yukar ayn tarihlerde zellikle ngiltere ve Almanya' in'de 'ayrcalklar ' salama yolunda yeni giriimlere koyuldular. Gene bu tarihlerde, Almanya'nn Balkanlardan geerek Orta Douya uzanma abas (Douya Atl) diyebileceimiz Drang nach Osten politikas yrrle konmutu. Yzyln sonlarna doru, ge kalm olsa bile, hzla boy atan 'Dolar Diplomasisi' Ltin Amerika lkelerinde ve Pasifikte benzeri iktisad ve siyas nfuz szmalarna giriti. Birinci Dnya savana kadar darda yatrlm ngiliz sermayesi ngiliz kapitalist snfnn sahip bulunduu toplam sermayenin drtte biri ile te biri arasnda bir noktaya ulamt. Bu nedenledir ki, ngiliz kapitalizmi ve zellikle ngiliz tekelci kapitalizmi asndan, Britanya Adalar, dier ksmlar kendilerine iktisad ve siyasal balarla bal ok geni bir imparatorluun zeinden baka bir ey deillerdi. ngiltere, doal olarak daha eski bir dnemin (Merkantilizm diye anlan kapitalizmin ilk aamasnn), smrgesi olan Hindistan zerindeki nfuz ve etkisinden hibir zaman vazgememiti; artk ngiltere yalnz Hindistan'a deil, onun yannda Msr ve Sudan'a, Dou ve Bat Afrika'ya ve Uzak Dou'ya yeni bir iktisad ilgi duymakta ve gstermekteydi. D yatrm, doaldr ki, yeni bir ey deildi. ngiltere'ye bakarsak d istikrazlarn Londra sermaye piyasasnda daha 19 uncu yzyln balarnda byk llerde ilem grdn grrz. Bu istikrazlara Londra'nn bu i kolunda uzmanlam byk 'ticaret bankerleri' araclk ediyorlard. stikrazlar daha ok hkmetlere verilen ya da hkmetlerin kefil olduu istikrazlard; ve Rothschilds gibi bor vericiler, kukusuz, bor alclara bir takm koullar kabul ettirmekle beraber, bu trl istikrazlarda dorudan smr ve denetim sz konu olmuyordu. 19 uncu yzyln ortalarnda ngiliz sermayesi gerek Avrupa ve gerekse Amerika ktalarndaki demiryolu gelimesinin gerektirdii harcamalarn karlanmasna byk lde katld. Emperyalizmin yeni dneminde sermaye ihracna nitel bir deiiklik getiren ey uydu : hra edilen sermaye, gittike artan lde, madenlerde, byk tarm iletmelerinde (plntasyonlarda) ve kamu hizmetleri kurumlarnda dorudan doruya-yatrm eklini alyor ve daha sonra endstri yatrmlar geliyordu. irketler zellikle smrge lkelerde kuruluyorlard; bunlar ana vatandaki kumpanyalarn ya ikizleri ya 24

da ubeleri durumunda oluyor ve bulunduklar yerlerde geni tekelci ayrcalklardan yararlanyorlard. Bu yeni emperyalizm zerinde, J.A. Hobson, Leonard Wolf ve Rudolf Hilferding'in ok bilinen almalar dahil, ok yapt yazlmtr; fakat btn dnyada en geni etkiyi yaratm olan herhalde Lenin'in, Birinci Dnya Sava srasnda yazd Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas (Imperialism : the Highest Stage of Capitaism) ad kitabdr. Emperyalizmin onun sayd balca nitelikleri zetle kaydedilmee deer: " ( 1 ) retim ve sermaye toplanm (temerkz) yle yksek bir aamaya varmtr ki, iktisad yaamda can alc bir rol oynayan tekelleri yaratmtr. (2) Banka sermayesi ile sanayi sermayesi birbirine kaynam ve bu 'finans sermayesi'nin meydana getirdii temel zerinde bir finans oligarisi yaratmtr. (3) Mal ihracndan ayr olarak, nemi son derece artan sermaye ihrac ortaya kmtr. (4) Dnyay aralarnda paylaan uluslararas kapitalist tekeller olumutur.. (5) Dnyann tamamnn byk kapitalist devletler arasndaki blm tamamlanmtr." (Chapt. V I I ) . Smrgeci lkedeki byk irketler ve sermaye kurumlar tarafndan smrgelere sermaye ihra edildii ve dorudan doruya yatrm yapld ifadesi yanl anlalmamaldr. Emperyalizmin smrgeleri gelitirmekte ilerici bir rol oynad sk sk savlanr. Ancak zerine basa basa belirtilmesi gereken bir nokta vardr: Smrgelerdeki bu yatrmlar, ok byk lde, ihra mallar retimini gelitirmekte rol oynarlar; buna karlk smrgenin i piyasas iin retimi gelitirmekte rolleri yok gibidir. Birok durumlarda, yatrmlar ilkel maddeler retiminin (madencilik, byk tarm iletmecilii vb.nin) tesine gitseler bile, bunlarn yarattklar endstriler bir tm olarak smrge lkenin iktisat sistemine bal olmaktan' ok, smrgeci lkenin iktisat sistemine bal olan 'adalar' olutururlar. (Venezuela sk sk bunun kusursuz bir rnei diye gsterilir; Orta-Dou'nun petrol lkeleri de buna rnektir). Yabanc sermaye yatrmlarnn ounlukla ihracat endstrilerinde yaplm olduu, 19 uncu yzyldaki ngiliz yatrmlar ile dorulanmaktadr; fakat bu, zellikle iinde bulunduumuz yzyldaki (rnein, 1920'lerdeki ve 1945 sonlarndaki) Amerikan yatrmlar iin dorudur. Bir tahmine gre savatan sonraki yl iinde, 1947-49 da yaplm olan Amerikan d yatrmlarnn onda-dokuzu dorudan doruya i yatrmlaryd ve yaklak olarak bete-drd smrge ya da yar-smrge lkelere yaplmt; bu sonuncunun onda-dokuzu petrol alanndayd. 1940 ylnn sonunda darda 25

yatrlm bulunan toplam Amerikan sermayesinin aa-yukar yars gelimi kapitalist lkelerde, dier yars dnyann gelimemi blgelerinde bulunuyordu ve bu sonuncunun yaklak olarak t.e-ikisi byk lde ihracat iin retimde bulunan ilkel madde retimi ve istihra endstrilerinde i gryordu.10 Tekelci kapitalizmin imparatorluun zeini oluturan smrgeci ana vatan zerindeki etkisine dnersek : Bu gelimelerin bir iktisad sistem olarak kapitalizm zerinde yapm olduu genel etki nasl zetlenebilir? Grm bulunuyoruz ki, tekelci gruplar, piyasa zerindeki egemenlikleri ve tekelci fiyat politikalar yoluyla baka bir durumda elde edebileceklerine oranla, daha byk bir toplam kr elde ederler. Bu kr ar kapasite meydana getirmek suretiyle yokedilmedike, ekonominin tekelci kesimi ayn zamanda Lira bana 'normal' ya da 'ortalama' kr haddinden daha yksek bir kr haddi elde eder. Burada u soru sorulabilir: Toplam artk-deer'den (suplus-value) ele geirilen bu byk pay kimin zararna elde edilmektedir? Bunun kukusuz, tekelletirilmi mallarn tketicilerinin hepsinin zararna olduu sylenebilir. Bir anlamda dorudur bu; fakat byle sylemek bizi yle fazla uzaa gtrmez; nk, belli bir tketiciler gurubunun gerek geliri (yani, satn alabilecei teberi miktar) asndan bir zarara urayp uramayaca bu gurubun parasal gelirinde, kendi geim giderlerinde meydana gelen ykselmeyi karlayacak bir arta ulap ulaamayacana baldr. rnein, gerek cretleri dren ve kr da bu oranda ykselten, tekelci-fiyat politikasndan ilk ve hemen zarar grecek olan, ii snf olabilir. uras var ki, bunun, sonunda, fiil bir durum olup olmayaca, ii sendikalarnn kuvvetine, bunlarn parasal cretlerde reel cretlerdeki d giderici bir art salama ynnde yapacaklar savama baldr. (Byle hareket ettikleri takdirde, son yllarda grld gibi, enflsyon'a, yani, fiyatlarn helezon eklinde yukarya doru kma, neden olmakla sulandracaklar kukusuzdur; nk enflsyon cretlerin payn 'otomatik olarak' dren mekanizmalardan biridir). Akla daha da yakn gelen bir ey de belki udur : toplumda parasal gelirleri sabit olup ken1 Baknz, Profesr R. Nurkse, Problems of Capital Formation in Under-developed 0 Countries, s. 82-3. Yazar bu kitabnda u sonuca varyor: "yabanc sermaye dk-gelirli lkelerin ekonomilerini gelitireceine, bu lkelerin ilkel rnler ve besin rnleri alanlarnda uzmanlatklar dzeni salamlatnp kuvvetlendirmektedir." Ayn konuda bak. Paul Baran, The Political Economy of Growth, s. 173-200.
/

26

dilerini herhangi bir durumda koruyabilecek ekilde bir rgtleri bulunmayan, orta ve dk aylkl iiler ve meslek sahipleri ve 'orta snf'm teki kesimlerinde bulunanlar; ite asl zarar bunlar grebilirler. Gerekten tekelci fiyat politikasnn acsn ekecek kimselerin bunlar olmas olasl (smrlmekte olduklarn bunlar iilerden daha yava ve ge farkedecek olsalar bile), tekelci kapitalizm dneminde toplumun bu kesimleri ile rgtlenmi ii snf arasnda bir kar birliinin kurulmas iin iktisad bir temel hizmeti grr. Ama bir olaslk daha var : Tekelci kapitalistler endstrinin hl rekabet koullar (ya da daha rekabeti koullar) altmdaki kesimindeki kapitalistlerin zararna krlarn arttrmakta olabilirler. Bir baka deyimle, kapitalizm tarafndan yaratlan toplam artk-deer bir yeniden dalma urayabilir. Bu kapitalist snfn kendi iinde tekelci kapitalistler yararna olan bir yeniden-dalmdr. Bu durumunun var olmas lsnde, artk-deerin rekabeti kapitalizmde i gren sermayenin btn iin geerli olacak kabaca eit bir kr haddi eklinde ortalamalama (vasatileme) eilimi 11 yerini ekonominin tekelci kesiminde baka, rekabeti kesiminde bir baka kr haddinin (bu sonuncu kr haddi, ilki yksek olduu lde, dk olur) egemen olmasna brakr (ya da en azndan deiiklie urar). Biz burada kukusuz, ok basitletirilmi bir tablo izmi oluyoruz; nk grdk ki, rekabetle tekel arasnda keskin bir ayrm-izgisi mevcut deildir; tekel-gc, bir derece sorunudur. Byle olmakla beraber, bu basitletirilmi tablo, kr haddindeki bu trl farkllklar kapitalizmin bu aamasnda kapitalist snfn kendi iindeki nemli ayrlk ve atmalarn temeli ve nedeni olabilecei iin, durumun esasl bir esini iinde tamaktadr. Son olarak unu anmsamal: tekelci kesimin yksek kr haddindeki (ve bir lde bir tm olarak emperyalist lkenin kr haddindeki) nemli bir ge, smrge durumundaki blgelerle olan iktisad ilikilerden doan ek kr (ya da olaanst kr) dr. Bu ilikiler eitli biimlerde olabilir: (Orta Dou'daki petrol irketlerinde olduu gibi,) bu blgelerdeki yksek kr haddinden yararlanmak iin sermaye ihra etmek; dorudan doruya smry salayan tekel-haklarm ve elverili koullar salayan 'ayrcalklar' ele geirip devam ettirmek;
11

Bunun nedeni udur: Kr hadleri farkl olduu srece, sermaye bu haddin dk olduu yerlerden yksek olduu yerlere akma eilimi gsterecektir. Bu yolla kr hadleri ayni dzeye geleceklerdir (sermayenin kt endstrilerde artp girdii endstrilerde azalarak). Ancak, bu akmda serbestlik ortadan kalknca, bu eilim, ya hi ya da tam etkili ileyemeyecektir.

27

ticaretin elverili biimde (ucuza alp pahalya satarak) 12 yrtlmesi olanan hazrlayan uygun ticaret ilikileri kurmak; ilgili tekelci ticaret irketlerinin kasalarna ya da daha geni olarak anavatandaki smrgelerden ithal edilmi rnler satn alan ya da smrge (ve yar-smrge) lkeler piyasalarna mal ihra eden kapitalist firmalarn kasalarna yksek krlar eklinde girecek lehte ticaret hadleri salamak gibi. Hatt emperyalist lkenin ii snfna kapitalist snfn sofrasndan baz krntlar debilir, bunlar bazan hatr saylr byklkte de olabilirler. Genellikle, tekelin etkisi kstlaycdr. Bu, fiyat dzeyini devam ettirmek iin retimi snrlandrmak; 'piyasay temizlemek' amacyla giriilecek fiyat-indirimlerini frenlemek yolundan ar kapasite problemini bytp arlatrmak; bu blmde daha nce kapitalist rekabetin belirleyici niteliklerinden biri olarak szn ettiimiz retimi teknik yeniliklerle durmadan ucuzlatma ynndeki drty kreltmek biimlerinde bir kstlayclktr. Tekelciliin (eski yntemlere balanm bulunan sermaye deerlerini koruyup devam ettirmek amac ile) teknik gelimeyi baltalamas ve ona nclk etmemesi beklenebilir. Gerekten, tekellerin, uygulanmalarn nlemek amacyla, patent haklarn satn almalarna sk sk raslanr. Bununla beraber, geen yarm-yzyla tm ile baktmzda, kapitalist lkelerdeki teknik yenilemenin yavalayan bir hzla yrdn gsteren kantlarn, olsa bile, ok fazla olmadn grrz. ki dnya sava ve bunlar izleyen dnem, teknikte birtakm gz alc kkl deimelere ve yeni endstrilerin, rnlerin ve retim srelerinin ortaya kma tank oldu. Baz iktisatlar13 bunu tekelin rekabetten daha az deil, fakat daha ok yenilie yol at savnn bir dayana olarak kullandlar; bu gre gre tekel, sermayeyi daha geni lde seferber edebilmekte, riskleri daha cesaretle yklenebilmekte ve bir yandan aratrmalar plnlayp yrtrken bir yandan da daha geni bir alanda aba gstermekte olduu iin, bu aratrmalarn sonularn daha etkin bir ekilde uygulama alanna aktarabilmektedir. Teknikteki nemli kkl deimelerin savan bir yan rn ve Devlet denetim aygtnn ve sava ekonomisinin gereksinmelerinin olaan kapitalist drtleri amasnn bir yan-rn (by-product) olduklar tartlabilir. Bu, belli bir oranda, doru olabilir. Ancak aranan basit yant u olamaz m : Teknik gelime tekelcilik nedeniyle deil, fakat tekellere karm olmu1 Sovyet ders-kitab Politica! Economy de 'e-deerler arasnda cereyan etmeyen 2 ticaret' denilen eydir bu. 1 zellikle, mteveffa Joseph Schumpeter. 3

28

tur; kapitalist tekelin toplanma (Engcls'in "retiminin gittike artan sosyal karakteri" dedii ey) daha hzl deime ynnde bir eilime sahip olmasna karlk, bir kapitalist denetim ve zendirme ekli olarak tekel balbama kstlayc bir ekil deil mi acaba?14 unu da anmsatmamz gerekir ki. tekel ender olarak tamdr, ve tekelcilerin kendi aralarnda bu durumu etkileyen sk bir rekabet srp gider. Bu blme bir noktaya nemle dokunmadan son verilemez : Tekel bir btn olarak kapitalizmde bir iktidar toplanmas demek olduu iin, toplum zerinde ve devlet politikas zerinde ok daha kuvvetli ve sk bir siyasal egemenlie yol aar. Bylece devlet, srf kapitalizmin ve bir btn olarak kapitalist snfn karlarnn deil, fakat kapitalizmin kendi iindeki egemen tekelci guruplarn karlarnn szcs haline gelir; kapitalistlerin dier kesimlerinin zararna olsa bile, egemen tekelci guruplarn karlar kollanr. Devlet Kapitalizminin by meinden sz edilirken bu noktay aklda tutmal; (bu konu son blmde ele alnacaktr). kinci Dnya Savann arefesinde Amerika Birleik Devletleri Senatosu "iktisad iktidar toplanmas" diye adlandrlan durumu incelemek iin zel bir komisyonu grevlendirmiti; ve iki tannm Amerikal aratrc (Berle ve Means), Amerika'da iki sava aras dnemde, bankalar dnda, i alanndaki tm servetin yaklak olarak yarsnn 200 irketin denetimi altnda olduunu ve bu dev korporas yonlarn dier korporasyonlardan iki- kez daha yksek bir hzla bymekte olduklarn buldular.15 Aratrclar bu durumu u szlerle zetliyorlard: "Modern korporasyonunun douu, modern Devlet'le eit koullarla rekabet edebilecek bir iktisad iktidar toplanmas getirdi... Bu iktisad iktidar gelecekte egemen toplumsal rgtlenme ekli olarak belki modern Devlet'in bile yerini alabilir."

14

Burada Lenin'den baz ifadeler anmsanabilir: tekelin sonucu, "retimin gelimesinde [yani, sosyal karakterinde! meydana gelen muazzam ilerleme"dir, ve "teknik bulu ve iyiletirmeler sreci sosyallemi hale gelir"; ve gene, emperyalizm aamasnda "bu zayflama eiliminin hzl byme olanana engel oluturacan sanmak bir hata olur... kapitalizm eskisinden ok daha hzl byyor." (Emperyalizm, Blm I ve X). 1 5 1947'de Amerika Federal Ticaret Komisyonu'nun vard sonuca gre, 135 endstri irketi, yani irketlerin % l'i tm net sermaye varlnn % 45'ini kontrol etmektedir. (Review of Economics and Statics, Kasm 1951 says).

29

I
DEN KR - HADD VE EMEN PAYI

Zama zaman, sosyalistlerin kapitalizmin gelecei zerine yaptklar tahminlerin doru kmad ve yle olduu iin de kapitalizmin bir iktisad sistem olarak gittike artan lde baarszla uraya can ve yerini sosyalizme brakacan dnmek iin hibir neden olmad yolunda szler duyulur. Marx'm, cretlilerin yaama dzey 1 erinde devaml bir dme olurken sermayenin elde ettii kr haddinde e-zamanl olarak gittike artan bir klme olacan tahmin ettii sylenir. Oysa, gerekte bunlarn hibirinin grlmedii belirtilir. Yz yl nce yazm bir iktisatnn dnyann bugnk durumu zerine tahminleri her konuda doru ksayd, gerekten, bu pek artc bir ey olurdu. Baz kimseler, bu iktisatnn gemite szn ettii eylerin hayli byk bir ksmnn gereklemi olmasn bile ilgin ve nemli grebilirler. Marx'a gelince, bugnk dnyamz hakknda onun nceden grp kestiremedii pek ok ey vard kukusuz; o, hele baz eyler zerinde hibir zaman tahminde bulunabilme gcne sahip grnmeye yeltenmemi, baka baz eyler hakknda daha sonra tarihin dorulad, (ya da ancak ksmen dorulad) kaim izgiler halinde kesin olmayan geici tahminlerde bulunmutu. Ama szn ettiimiz iktisad toplanma, snf mcadelesi ve rgtlenmi ii snf hareketinin gelimesi, beraberinde iktisad gelime iin kapitalizmden ok daha byk bir potansiyeli getiren sosyalizmin tarih sahnesine kmas gibi temel eilimler asndan ne kadar hakl kt! 19 uncu yzyln dier herhangi bir iktisatsndan ok daha doru kt syledikleri! Kr-haddinin dmesi eilimi bakmndan burada bir noktann belirtilmesinde yarar var. 19 uncu yzyln balarnda ve ortalarndaki btn iktisadi dnce okullarna mensup iktisatlarn bir ortak sabit fikirleri vard: bir 'duraanlk hali'nin yaklatna inanyorlard. Bu durumun zellii urada toplanyordu : Krlar daha teye 30

sermaye biriktirme drt ve hevesini zayflatan bir dzeye decekti; ve bu iktisatlardan bazlar bunu hi de uzakta olmayan bir durum olarak gryorlard.13 Bunlardan birou, emek talebinin emek arzndan daha hzl artmad durumlarda cretlerin kt kanaat yaamaya ancak yetecek bir dzeye kadar inme eiliminde olaca kans ile de hayli karamsar idiler (bu iktisatlar, kukusuz, ii sendikalarnn henz ortaya kmad ya da ok zayf olduu bir dnemde yayorlard). Marx'm da, hi deilse mevcut dnce akmnn baz ynlerini benimseyerek, birtakm eylerin uzak olmayan bir gelecekte gerekleebileceini doal kabul etmesi, buna pekla uygun dyor. Ancak uras anmsanmaldr ki, "kr-haddinin dme eilimi" den sz ederken, Marx bundan bir eilim'den te bir ey olarak sz etmedii gibi, bunun gelimesine kari bir seri "kar koyucu eilimler"in varlm belirtmi ve bunlar ayrntlaryla ak ak gstermitir. Bunu ksaca aklayalm : Marx bu eilimin nedenini, teknik gelimenin, retimde yer alan 'birikmi emek', (fabrika binas, makineler, ham ve yar ilenmi maddeler) le 'canl emek' arasndaki oram ykseltme eiliminde olmasnda grmt; kart eilimlerin iki rnei olarak teknik gelimenin bizzat makine vb. yapmnda maliyeti drme ve artan prodktivitenin bir sonucu olarak belli bir zamanda her ii tarafmdan retilen artk-deer miktarn arttrma ynndeki e-zamanl etkisini gstermitir. Genellikle sanlr ki, Marx, kapitalizm gelitike gerek cretlerde devaml bir dme olacan tahmin etmi ve fakat bunda yanlmtr. Bu, sanrm, bir yanl anlamadr. Marx'm bu anlama gelebilecek herhangi bir pasajndan haberdar deilim; onun "gittike artan fakirleme" ve "artan sefalef'le ilgili olarak yazdklar ki bunlar ok anlan pasajlardr (Das Kapital, Cilt I, "Birikimin Genel Kanunu" balkl X X V inci blm, 3 ve 4 nc kesimler) unu aka ortaya koymaktadr : O, asl, isiz ya da srekli yar-isizlerden oluan yedeksanayi-ordusunu (sefillemi "acizler tabakas") gz nnde tutmakta ve gven yoksunluunu, meslek stat ve saygnlnn yitirilmi olmasn, "zihn yetenek ve g itibariyle alal" ve "cehalef'i ve bunlarla birlikte geim salamak iin gerekli aralardan yoksunluu, bu insanlarm "pay"lar olarak grmekteydi. Ayn zamanda bu eilime kar kan etkenler de vard; ayn blmn 3 nc kesiminin sonunda ii sendikalarnn "kapitalist retimin bu doal yasasnn kendi snflar zerindeki ykc etkilerini yoketme ya da zayflatma" ye16

Bunlardan biri, bunun geliini ancak o zamann byk d yatrmlarnn nlediini dnm olan, J. S. Mill'di.

31

teneklerinden duyduu vn ve kvan belirtir. Bir baka yerie Marx, "cretlerin tun kanunu" diye anlan yasay ak ve kesin ekilde reddetmitir (bu, ok kez, yanl olarak Marx'a maledilir, gerekte terim Lasalle'indir). Ve ii sendikalarnn igcnn 'piyasa fiyat'n, bir zaman iin, i-gcnn deeri'nin stne karabilmeleri ile kalnmayacan, fakat bir de zamana ve yere gre deien bir "toplumsal ve tarihsel ge"nin bu 'deer' (ya da normal dzey') e girdiini ve bunun sonucu olarak bu sz edilen deerin tarih iinde deiime urayacan nemle belirtmitir. Marx iin nemli olan ey, herhalde, bu gibi eilimlerin ileyiinin tam ve kesin yolundan ok mevcut elikiler ve dolaysiyle bunlarm beiklik ettii toplumsal atmalar idi. Belirtmi olduumuz gibi, bu elikiler ve atmalar, ekillerini deitirmi de olsalar, geen yzyldan bu yana hi de yumuamamlar, tersine birok bakmlardan daha da keskinlemilerdir. cretlerle krlar arasndaki mill gelirin dalm zerindeki smf mcadelesi daha genileyip yerleik bir hal alm, kuvvetli ve devaml rgtlerle desteklenir olmutur. Piyasa rekabetinin gerilla-muharebelerine byk tekelci gruplarn daha sert ve daha ldrc savalar eklenmitir. Emperyalizme gelince, bu yzyln banda zerine yazlar yazlan ve sz edilen yeni 'dolar diplomasisi' yerini bugnn aman bilmez 'atom diplomasisi'ne brakmtr. ki sava - aras dnem hatt akademisyen iktisatlar arasnda bile, bir iktisad duraklama ann gelip att zerine tartmalar canlandran, tarihin kaydettii en derin ve ykc bir iktisad bunalma ve kntye tank olmutur. Gerekten, sava-sonrasmm 12 yllk uzun refah dneminde, 1930'larm duraklama-tartmalarn bir merak konusu olarak ele almak moda olmutur. Ama gene de, bu satrlarn yazld srada grlen gelimeler A.B. Devletleri'ndeki yeni 'iktisad gerileme'e, Amerikal solcu iktisat Paul Sweezy'nin Monthly Review, Haziran 1958 "srnen duraklama belirtisi dedii ey geen on yln bu glpembesi ifadelerine, en azndan, ok kukuyla baktrr olmutur. 1920 lerdeki 'Amerikan refah a' zerine yaplan benzer konumalarn urad akibet akla geliyor hemen. Bununla beraber, bu ok tartlm eilimlerle ilgili olgular hayli aktr, ya da, en azmdan, elimizdeki istatistiklerin gsterebildikleri kadar aktr. Grm olduumuz gibi, Marx'm kr-haddinin dme eiliminin ba dayana kendisinin 'deimeyen sermaye' (constant capital) adn verdii sabit sermaye unsurlarnn (makina vb.) emee oranla artmakta oluu idi. Bu bir olgu olarak ortadadr; ngiltere'de 1870 ile 1938 yllar arasnda ii bana reel sermayenin iki katna ykseldii hesap edilmitir : "tula ve elik birimleri ile hesaplad32

mz takdirde, ortalama iinin kulland i-aralar 1938 ylnda 1870 ylmdakinin iki kat byklnde idi". 17 A.B. Devletlerinde, 1870 den bu yana, 1930 larm on yl dnda, sermaye srekli olarak i-gcnden daha hzl artmtr; baz on-yllarda art iki kat hzla olmutur. 18 Marx'n sayd kar eilimler arasnda, kendisinin "greli artk-deer'in art" (yani, toplam rndeki artk-deer pay'nm art) adn verdii, emein artan prodktivitesi sayesinde meydana gelen art da vardr 19 Tekniin ilerlemesiyle birlikte emein prodktivitesinin de arttna hi kuku yok (ngiltere'de 1879 ve 1938 yllar arasnda yaklak olarak iki katna km; ve imalt kesiminde 19241937 yllar arasnda yzde 40'a yakn bir art gstermitir). Dahas var, bu art iiler tarafndan tketilen, ve 'cret mallar' denilen mallarn retiminde de byk lde kendini gstermitir. Bununla beraber, 1870 den itibaren, ayn zamanda, reel cretler de sabit kalmayp ykselmitir; bu gelimenin asl nedeni, herhalde ii snfnn baard rgtlenmenin gittike artan gcdr (yle olmakla beraber, burada u noktalarn da hatrda tutulmas gerekir: (a) artm olan prodktivite ve bunun greli artk-deer'i ykseltme eilimi, sermaye birikimi srecini geciktirmeksizin, kapitalizmin emein meydana gelen artlardan pay almasna izin vermesini olanakl klmtr; (b) ngiltere'de reel cretlerdeki artn hatr saylr bir ksm, tarmsal maddeler ithalatndaki greli ucuzlama sonucu smrge ve yar-smrge blgelere kar 'ticaret had'lerinin lehte gelimesi sayesinde olmutur; bu zellikle 1870 1er ve 1880 lerde ve tekrar iki savaaras dnemde belirgindir). Eldeki tahminlerin gsterebildii kadar 20 geen yzyln son yl" Prof. E.H. Phelps Brow ve Bernard Weber, Economic Journal, Haziran, 1953, s. 266. uras iaret edilmek gerekir ki, ii bana prodktivite hemen hemen ayrn miktarda artm olaca iin bu, zorunlu olarak ii bana den sermayenin deerce ykselmi olduu anlamna gelmez. !8 W. Fellner, Trends and Cycles in Economic Activity (New York, 1956), s. 242. 1 Yksek prodktivite kendi bana rnn deerini drecek ekilde iledi. Sz 9 konusu olan etkiyi elde etmek iin, bu ucuzlamann iiler tarafndan tketilen mallara uygulanmas ve dolaysiyle (gerek cretler hareketsiz kalr ya da orantl olmaktan daha az ykselirken) cretlerin para olarak (deimemi emek-deer olarak) dmeleri gerekirdi. 2 Bu tahminler ilk bakta sanlabilecei kadar kolay yaplamaz. Bu ama iin 0 sadece hisse senetlerinin o sralardaki deerleri zerinden elde edilen kazanlar almak yetmez; nk, piyasa sonuncular, birincilerde devam edecei sanlan deimelere uydurmak eilimindedir. Sz konusu ama bakmndan nemli ve anlaml olmas iin, elde edilmekte olan kr kazanlar ile sermayenin balang deeri ya da maliyeti (yahut bunun yerine yenileme maliyeti) arasndaki ilikiye bakmak gerekir; bunun yaplmas her zaman kolay olmaz; yaplsa da sonu ancak kaba ve yaklak bir ey olur.

33

larnda A.B. Devletlerinde kr-haddinin dme eiliminde olduunu ortaya koyan belirtiler vardr. Yzyln bandan itibaren bu konudaki kantlar arasmda bir atma ile karlayoruz; bir yetkili 21 aa yukar Birinci Dnya Sava'nm bitiminden itibaren bir ykselme bulduu, bir dieri 22 1900 den bu yana, kk de olsa, srekli bir dme kefettii savndadr. ngiltere'de endstri kesiminde kr-haddinin 1870 lerin yaklak olarak yzde 16-17 sinden tam Birinci Dnya Sava ncesinin yzde 14'ne ve iki sava-aras dnemde yuvarlak olarak yzde 11 gibi bir ortalamaya (kukusuz, zel drc etkenlerin iledii bir dnemdir bu) dm olduu tahmin edilmektedir.23 cretlerin (lke iinde retilen) mill gelirdeki yzde paylar ile ilgili olarak istatikilerin bize gsterdikleri, bu payn aa yukar 1870 den bu yana dikkati ekecek kadar az deimeye uraddr : Birleik Krallk'ta bu, 1870 de yuvarlak hesap yzde 38.6, 1913 de yzde 36.6, 1939 da yzde 38.3 ve 1950 de yzde 41.8 idi. 24 cretlerin toplam mill gelirdeki paylar zerine Bowley'in yapt tahmin hafif bir farkllk gsterir; fakat izdii genel tablo ayndr : 1880 de yzde 37.5, yzyln sonunda yzde 35-36 ve 1913 de tekrar yzde 37.5 dur.25 Bu yzde paylarn gsterdii deimezlik saylarn ilk bakta dndrdnden daha az kat olabilir. Ama, bunlar gene de bu payn fazla dikkati eken bir deime gstermediini ortaya koymakta ve kapitalizme uygun koullar altnda bile emein artan retimden ald payn bymesine kar ok kuvvetli bir diren-mekanizmasnm ilediini, cretlerin artk-deer zerine herhangi bir uzantsnn hayli sert bir tavanla karlatn, ileri srmeye yeter grnmektedirler. Sermayenin emee oran (tamam tamamna deil, yaklak olarak, Marx'm 'sermaye bileimi' dedii eyin ayn olan oran) rn olarak ifade edilen emek prodktivitesine blndnde, son zamanlarda pek ok sz edilen sermaye-rn oran (capital-output ratio) elde edilir. statikilere gre, geen yzyl boyunca bu da birbiim (uniform)
Joseph Gillman, The Falling Rate of Profit, s 55-7 ve Ek. 3, Dr. Gillman, 'sermayenin organik birleimi'nde aa-yukan 1920 den sonra ykselmenin durmu ve hatt dmenin balam olabileceini ileri sryor (s. 55-7 ve 77-81). 2 Fellner, op. cit. s. 254-6 Fellner 'mlk gelirleri'nin sermaye stokuna oranndaki 2 dmeyi 1870-1900 arasnda yaklak olarak yzde 15, ve 1900 ile bu gnler arasndakini de gene yzde 15 olarak tahmin ediyor. 2 Phelps Brown ve Weber, loc. cit. s. 272. uras var ki, bu dme eilimi btn 3 sermayeler, yani hem sanayi hem dier yap ve donatm ekillerindeki sermayeler iin gzlenebilmi deildi. 2 Phelps Brown ve P.E. Hart, Economic Journal, Haziran, 1952, s. 267-7. 4 2 A.L. Bowley, Changes in the Distribution of tho National Income, 1880-1913, s. 25. 5
21

34

bir gidi gstermemitir. A.B. Devletlerinde Birinci Dnya Savama dein ykseli gstermekte, bu tarihten balayarak 1950'de 1870'lerdekinin aa yukar ayn oluncaya dek tekrar dme iaretleri ile karlalmaktadr.26 ngiltere iin, 1870 ile 1890'lar arasndaki dten sonra, Birinci Dnya Sava ncesine dein tekrar ykseldii (bu sra, 1870'lerde olduundan ancak bir miktar yksekti) ve tam kinci Dnya Savann balayaca sralarda aa yukar ayn deere dt (grne gre ngiltere'de A.B. Devletlerinkinden bir dereceye kadar daha yksekti) ileri srlmtr.27 Bu verilerde ve krlarn gidii ile ilgili rakip tahminlerden birinde Birinci Dnya Sava'n kapsayan dnemin duyarl bir deiimin balangcn temsil etmekte olabileceini gsteren birtakm gstergeler vardr. Ancak, bunlar ak olmaktan ok uzaktr; ak da olsa, nedeni kesinlikle bilinmemektedir.

27

Feller, op. cit. s. 244. Phelps Brown ve Weber, loc. cit. s. 266.

35

EKONOMK BUNALIMLAR

Kapitalizmin en belirgin bir zelliinin 'retim kargaas' (yani, retimin zeksel plnlama ve ynlendirmeden yoksunluu) olduunu, bunun gelii-gzel bir gelime olasl yarattn ve sistemin kurucu kk birimlerini birarada tutan pyasa-balarmda devresel kopmalara yol atn, daha nce (Blm. I'de) belirtmitik. Baz lkelerde, zellikle azgelimi olanlarda, bu retim kargaas, bir seri kout ve e-zamanl sreler arasnda e-gdm gerektiren gelimelerin niin olmadn, iktisad duraklama ya da hatt kme ve gerilemenin niin ortaya ktn aklayan bir nedendir. Gelimi lkelerde ise, bu retim kargaas devresel (periyodik) iktisad bunalmlarn bir nedenidir. Btn tarihi boyunca (kesinlikle sanayi devriminden bu yana ve belki de belli bir lde daha ncelerden balayarak) kapitalizm gze batan bir gelime dzensizlii gstermitir; bu, yalnz deiik kesimlerin ve blgelerin farkl gelime hzlar ile bym olmas anlamnda deil, fakat bir tm olarak sistemin birbirini izleyen genileme, gerileme ve daralma dnemleri arasnda ak bir dalgalanma ritmi gstermi olmas anlamnda bir geliigzelliktir. Bu dalgalanmalar, devresel bakmndan, o derece dzenli idiler la, kimilerinin bunlardan 'onar yllk devir' (cycle) diye sz etmelerine: yol amt; nk 19 uncu yzyl boyunca refah ya da genileme safhasndaki kopmalar kabaca her on ylda bir, (bazan bir ya da iki yl daha erken, bazan bir ya da iki yl daha ge) yinelenirlerdi. Bu devirlerin bir zellii de, biriki istisna dnda, tm kapitalist dnyada yaklak olarak ayn zamanlarda grlmeleriydi. Bu bunalmlardan 1929-31 yllar arasnda A.B. Devletlerinde (A.B.D. bu tarihte artk dnyann en ileri kapitalist lkesi olmutu) patlayan, sonular bakmndan, tarihin kaydettii en iddetlisi olmutu. Amerika'da 1922 ylndaki refah doruu ile 1932 yaz arasmda

36

endstriyel retim yar yarya dt; isizlerin says 13 milyona, ya da yaklak olarak mevcut i-gc miktarnn drtte birine, ykselmi ve kullanlmayan endstriyel retim kapasitesi elde bulunann yzde 50 si olarak tahmin edilmiti. Baz Avrupa lkelerinde orta-karar bir kendine geli, ksmen silahlanmann yaratt uygun koullar sonucu olarak, 1930'larm ortalarna ve sonlarna doru gereklemiken, retimin Amerika'da bunalm-ncesi dzeyine ulamas aa yukar sekiz yl almt; o da 1937-38'in gebe olduu terslikte yeniden-domak zere; bu srada, 1937 ylnda ksa bir sre dmda, isiz says 1940'a dein sekiz milyonun altna dmemiti. Kapitalist zel mlkiyetin, Marx'm nl ifadesiyle retim glerinin daha fazla gelimesine ayakba olduu zamann gelip att ve kapitalizmin kronik bir duraklama aamasna gelip dayand yolunda o zaman geni tartmalar yaplm olmas hi de alacak bir ey deildir. Btn bu olanlarn nedenini aklamak abas ile eitli kuramlar ileri srlmtr (burada btn bu kuramlar incelemek niyetinde deilim). Bizim buradaki amacmz iin kendimizi, bu eitli kuramlarn en ounun deilse bile birounun uyuaca, u genel ifade ile snrlamamz gerekiyor : Bu devirin (cycle), sermayenin birikim srecinde temel bir devir olarak ele alnmas gereklidir ve devresel bunalmlar kendini gstermektedir; nk, sermaye birikimi ve yatrm ynndeki srekli drt, oalan sermayenin ne miktar kr elde edebileceini belirleyen koullar ap geride brakmaktadr. Marx, kapitalist retimin genilemesi artk-deer'in yaratlp ele geirilmesi iin gerekli koullarla atma haline gelir derken, bunu kastetmiti. retim srecinin srf toplumsal amalarla, yani toplumun btnnn madd refahn arttrmak amacyla, dzenlenip yrtldn varsayalm. Bu takdirde, retimin her ynde genilemesi, kukusuz,, insan arzularnn tam olarak tatminleri dnda, hi bir snr tanmayacakt. retim aralarnda bir genileme (ve teknik anlamda) iyiletirme salamak amacyla emek ve kaynak yatrm, artan prodktiviteye ve daha fazla rne yer olduka, devam edebilecekti. Bu noktaya ulancaya dek, daha fazla retim iin ya sat fiyatlarn drmek ya da parasal cretleri ykseltmek yolu ile daima bir piyasa bulunabilir. Baz belli orantlarn gznnde tutulmas gerekecei, kukusuz, dorudur; genilemenin, izilen yoldan kmas ve baz ynlerde ok telere gidilmiken, dier bazlarnda yeter yol alnmam olmas gibi durumlar nedeniyle zaman zaman glklerle karlalmas olasdr. Ancak ne var ki, bu, baz kollarda alan ara kapanmcaya dek dierlerinin yerinde saydrlmasna neden olabilir, yoksa, bir daralma y-

le dursun, genilemenin btn ynlerde bir genel tutuklua uramas iin bir neden olamaz. Oysa, kapitalist dzende yeni retim aralarna sermaye yatrm belli bir kr-haddi elde etmek midiyle yaplr. Genilemenin bir sredir devam etmekte bulunduu bir srada, bu beklenen kr-haddi gereklemeyecek olsa, yeni yatrmlar azalr, belki de, toptan durur; genileme dururken, yeni makine vb. siparilerinde de bir duraklama olur; makine ve sermaye mallar (retim aralar) denilen mallar imal eden endstrilerde isizlik ve kapasite-altmda alma hali bagsterir; bu talep daralmas durumu, dier endstrilerin rnlerine yaylr; bylece, d genelleir, artar. Marx'n yle bir cmlesi var : "Kapi talist retim biimi, belirli bir retim dzeyine vardnda engellerle karlar... Toplumsal gereksinmelerin tatmini ile deil de, kr yaratlmas, krn ele geirilmesi ile belirlenen bir noktaya gelir, durur"'. Bu srecin nasl balayp gelitiini grmek iin olaan bir refah devresi (boom) boyunca neler olduuna biraz daha yakndan bakalm. Bunun iin, endstrinin iki temel kesimi arasnda Marx'm yapt ayrmdan yararlanmak uygun olacaktr; bunlardan biri, hem kendisinin hem de teki endstrilerin kullanacaklar sermaye mallarn ya da re tim aralarn, dieri, sonunda dkknlarn aracl ile tketicilere satlacak tketim mallarm, retir. O, bunlara srasyla Kesim I ve Kesim II demiti. (Kukusuz, bunlar eitli alt- blmlere blnmek suretiyle durum karmaklatrlabilir: rnein Kesim I (a) bu kesim kendisi tarafndan kullanlacak sermaye mallar retimi, szgelii, makine imal etmek iin makineler, (b) dierinde kullanlacak sermaye mallar retimi, szgelii, iplik ve dokuma makineleri; bunun gibi Kesim II (c) cretle alanlar iin tketim mallar retimi, (d) kapitalistler ve bunlarn etrafndaki asalaklarn tketimi iin lks mallar retimi, diye ayrlabilir. Ama, bizim sorunlar ele aldmz dzeyde, kesimleri sadece ikiye ayrmak amacmz iin yetecektir). Refah srasnda yatrmlar artar, bununla birlikte Kesim I'in rnlerine olan talep de artar. Byyen taleple birlikte istihdam da artar, hem toplam cretler ve hem de toplam krlar byr; bu ise her iki Kesimin rnlerine olan talebi kuvvetlendirir. Kesim I tarafndan daha ok imal edilen sermaye mallar teslim edilip yeni fabrika ve donatm biiminde kullanma sokulduka, endstrinin her iki kesiminde retim kapasitesi ykselir ve bu yatrm okunluu ne denli younlarsa bu ykselme o denli artar. Bu aamada bir sr ey kendini gstermeye balar; bunlardan biri, retim kapasitesindeki artn talepteki art ap geride brakmasdr. Bu durum ortaya kar kmaz, kr haddi (yani, yatrlm sermayenin her liras bana den kr),

38

azalmaya balar, ve yeni yatrmlarn krll dmeye balar balamaz, yeni yatrmlar ve bununla birlikte Kesim I'in rnlerine olan talep azalr; bu yoldan da den talep, istihdam ve retimde aaya doru burgusal bir ini hareketini balatr. Biraz nce szn ettiimiz talep artnn artan istihdam (ve dolaysiyle artan cret ve krlar) sayesinde olmas ve byle bir artn bir zaman sonra snrlarna ulamas nedeniyle tketicilerin talebi sonu belirsiz bir ekilde bymeye devam edemeyecei ve bir aamada yavalama zorunda kalaca iin, istihdam ve retimdeki bu azalma eiliminin er ge bir noktada kendisini gstermesi zorunludur. Ykselme, bir aamada zorunlu olarak, tam-kapasite dzeyi ya da tam istihdam tavanna gelir dayanr. Gerekte, refah okunluklarnm ou tam istihdama varlmazdan nce son bulur.28 Bu srada, emee kar artan talep yznden cretler ykselse bile, bu, talebi artrd lde maliyetleri de ykseltme eiliminde olur; ve bylece, sorunun can damar olan, krll ykseltmede bir ie yaramaz. Bu, okunluun bir kstekleni biimidir ve herhalde en sk grlen biimidir. Bu ksteklenme, Kesim II deki retim kapasitesinin Kesim II nin rnlerine olan talebi ap geride brakmasndan ileri gelmektedir. Bazan bunu yle de ifade ederler : okunluk retim gc tketim gcn ap getii iin kesilir. 'Tketim gc' burada (aileleriyle birlikte) cretlilerin ve kapitalistlerin ve dier kimselerin kiisel tketimi anlamna gelmekte ise, bu takdirde bu yknn tamamn anlatmaz. okunluk bu ekilde kesilebilir ve ok kez kesilir de (szgelii, kimileri A.B. Devletlerindeki 1929 bunalmnn byle patlak verdiini dnrler); ne var ki, her zaman byle olmas gerekmez. 'retim gcnn tketim gcn amas' ifadesi ancak 'tketim gc'n yukarda szn ettiimiz, her iki Kesimin rnlerine olan talep anlamnda aldmz takdirde tamamlanm olur.29 Bir baka deyimle, Kesim I de olanlara baktmz gibi Kesim II de olanlara bakmamz gerekir; birincideki genileme genellikle ikincideki genilemeden byk lde etkilense bile, I deki genileme II de olup bitenlerle zorunlu olarak snrl deildir.
Zorunlu olarak belli yerlerde retim kapasitesi ya da gerekli mal ve hizmet arznda eitli trden 'tkanklklar' grnmeye balamasndan nce olmamakla beraber. 2 9 lk iktisatlar, Marx dahil, 'retici tketim' (productive consumption) terimini hem Kesim I in mallarna olan talebi hem de kiisel tketimi (Kesim II nin mallarna olan talep) anlatmak zere kullanmlardr; byle olmakla beraber, 'tketim gc'nden sz ettii zaman, Marx'n her zaman bu eylerin ikisini birden kasdetmi olduu, kukuludur.
28

39

Sermaye mallar iml eden Kesim I ile ilgili iki soru ortaya kyor : (1) Bir refah okunluunun temeli olan yatrmlarn tamamnn, ya da byk bir ksmnn srf Kesim I'e gitmesi, Kesim II ye hi gitmemesi (ya da pek aznn gitmesi gibi) bu durumda II nin retim gc bireysel tketicilerden gelen talebi amaz ve Kesim II de okunluu duraklatan hibir kapasite arl domaz bir durum olamaz m? (2) Bu olabildii takdirde, yatrmlar, sermaye mallarna olan talebi ve dolaysiyle Kesim I deki istihdam ve faaliyeti devam ettirip okunluu kararl bir dzeyde tutarak, hayli uzun bir sre rahata devam edemez mi? Kesim I de istihdam dzeyi devam ettirildii takdirde, orada altrlanlarn Kesim II nin rettii tketim mallarna olan talepleri de bu sonuncuyu rahata iler halde tutar ve bylece bir gerilemenin hibir nedeni kalmaz. Durumu aadaki gibi emalandrabiliriz. lk dndmz durum yle idi:

Szn ettiimiz ikinci durumsa una benzer bir ey :

40

Her ne kadar byle belirsiz bir sre iin devam eden bir sre tasavvur etmek zorsa da, bu tr bir eyin bir sre iin olabilecei ve okunluu uzatc bir etki yaratabilecei dorudur. Sre uzun bir sre devam edecekse, yatrmlarn Kesim I'e akmas iin birtakm salam nedenlerin varln kabul etmek gerekecektir; kapitalistlerin sermaye mallarna olan talebin bymeye devam edeceini mit etmeleri iin baz nedenlere dayanyor olmalar gerekir. Eldeki makine ve donanmn birka yllk bir zaman iinde yeni aralarla geni lde deitirilecei kan ve midine yol aan bu yenilikler devam ettii srece, sermaye mallar talebini kuvvetlendiren bir seri yeni bulular ya da bir teknik devrim byle bir neden olabilir. Ancak Kesiml'in mallarna olan talebi canl tutacak bu destein ok uzun mrl olmas iin, bir tek teknik devrim deil devaml (ve ynsal) bir seri devrimler, sermaye mallar talebinde sadece bir defalk bir ykselme deil fakat bu talepte devaml bir ykseli olmas gerekir; aksi halde Kesim I'de yaplan genileme yatrmlar ok gemeden bir snra dayanr ve gittike azalmaya balar. Aktr ki, Kesim I deki kendi kendine genilemenin, devir (cycle) zerinde olduka ksa-mrl bir etkiden daha fazla bir ey yaratmas ans, ok kktr. Lenin, Kesim I'deki genilemenin Kesim II'nin mallarna olan taleple, kiisel tketimle, snrl olmadna, bu sonuncudan bamsz olarak bir yere dek uzanabileceine iaret ederken (Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi adl yapt, Blm I) bu olasl gznnde tutuyordu; bundan baka, o, kapitalizmin teknii devaml surette kkl deiikliklere uratma eiliminden dolay, Kesim I'in Kesim II den daha abuk bymesinin "kapitalist retimin [bir] genel yasas" olduuna da iaret etmiti. kinci Dnya Sava'n izleyen okunluk sresince olup bitenler zerinde bunun ne gibi bir rol olduunu bundan sonraki ksmda greceiz. una iaret edilebilir : Byk bir silhlanma program, Kesim I in rnlerine olan talebi destekleyen (bu talep zaten yksek bir dzeyde ise, onu daha genileten) tam byle bir etki yapar; bunun, bundan teye bir dier sonucu, ne Kesim I de ne de Kesim II de, herhangi bir ynde retim kapasitesinde zorunlu bir genileme olmamas, tersine sadece lm ve ykm kapasitesinin bymesidir. te bu nedenledir ki, bir silhlanma yar ve sava, okunluk sresinin uzamasna ve konjonktrn (trade cycle) normal geliim biiminin 'bozulma'sna yol aar. Bir kamu hizmetleri yatrmlar program da buna benzer bir etki yaratabilir; ne var ki, bu tr programlar genellikle silhlanma programlarndan ap itibariyle ok daha snrl olur; ve kapitalist h-

41

kmetler, (olaan d kuvvetli bir halk basks ve devrim korkusu yoksa) bu tr yatrmlar iin para harcamaya pek az istekli olurlar.30 Refah okunluunun, belirtmi olduumuz yolda, bir sre iin devam salanabilse bile, ok gemeden eitli ynlerden glklerle karlalmas olasl devam eder. lk olarak, yaplmakta olan yatrmlardan hibiri'nin Kesim II ye ynelmeyecei pek dnlemez; ve baz yatrmlarn bu ynde olmas lsnde, daha yava da olsa, burada retim kapasitesi byr; ve bylece bir aamada retim kapasitesinin, (yeni rnleri reklm etmek, kredili sat, satclk hner ve kurnazlklaryla talebi desteklemek iin ne kadar aba harcanyorsa harcansn) kiisel tketimdeki art amas olasdr. kinci olarak, yatrmlar srf Kesim I'i geniletmek iin yapldklar zaman bile, bu yatrmlar krn kendisine gre hesaplanmas gerektii toplam sermaye stokunu (ya da retim aralarn) arttryorlar demektir. Bundan tr, artk-deer buna uygun bir lde artmadka, kr-hadd'nin zt ynde etkilenmesi ve daha fazla yatrm hevesinin krlmas kanlmaz olur. Nfus ok hzl artyor ve yedeksanayi-ordusu tketilmez bir byklkte bulunuyorsa, yle bir ey olabilir : daha ok makine, gereken miktarda ek emekle donatlarak iletmeye sokulur; ie her yeni katlan ii orada kendisinden nce almakta olanlar kadar artk-deer yaratr. Bu koullar altnda, artan cret-toplam ile artan kr-toplamlarmdan gelen byme halindeki tketiciler talebini karlamak iin, Kesim Il'de de, kukusuz, Kesim I'deki hznda bir genilemeye yer olur. Ama bu, yukarda grdmz gibi (s. 32-3), hi deilse sermaye birikiminin emek arzndan daha hzl byme eiliminde olduu, gelimi sanayi lkelerinde pek rastlanmayan bir durumdur. Sermaye stoku, yedek-sanayi-ordusunu aacak olursa, bu takdirde, emek talebindeki rekabet cretleri ykseltebilir; bu da sermayeye kalan fazlay bir lde yutup azaltr. nc olarak, bu olaslktan kanmak iin diyelim ki, eskiden daha fazla emek-tasarrufu salayan yeni sermaye mallar yaplmaktadr. Bu durumda, emek talebi sermaye mallan stokuna ayak uyduran bir lde deil, fakat daha dk bir hzla artar. Her iinin 'elinin altnda' daha fazla sermaye donanm olur. Ama bu, deimeyen bir kr-haddi ile, gene ancak, eer ayn zamanda ii bana den prodktivite ykseliyor ve bu ykselme retilen deerden sermayeye
3 Roosevelt'in bakanl zamannda Amerikan 'New Deal' politikas srasnda 0 1930'lann sonlarna doru kendilerini duyurmu olabildikleri gibi.

42

gidecek pay 31 daha yksek sermaye-emek orann telafi edecek miktarda bytecek derecede oluyorsa, tutarldr. Tannm iktisat Kaldor bir keresinde refah okunluunu 'atm drt engelden birinde mutlaka decei bir engelli yar"a benzetmiti. Ona gre "son engele dek dayanacak at herhalde pek enderdir." Benim kanm o ki, iktisad bunalmlara doru bak yolu, bunlar, iinde kapitalizmin temel elikisinin (yani, gelien retim gleri ile sermayenin krll arasnda ortaya kan elikinin) kendini gsterdii herhangi bir zel durumun (ya da ynn) kanlmaz rn saymak deil; bunun yerine kendisini eitli zel biimlerde aa vuran bu temeldeki elikinin bir ifadesi olarak grmektir. Byle olursa, deiik refah okunluklarmn (en yaklak ya da en yakn nedenleri bakmndan) ayn nedenle deil, fakat deiik nedenlerle kesilmi olabilecei dnlebilir; ve bu zel nedenin ne olduu ancak somut koullarn ve sz konusu refah durumunda olaylarn olu srasnn incelenmesi ile meydana karlabilir. Btn bu blm boyunca, d ticaret yokmu ve szkonusu lke d-satm iin deil fakat yalnz i piyasa iin retim yapyormu gibi konutuk. Herhangi bir somut durumda, kukusuz, durumuna gre, (hem Kesim I, hem Kesimli de,) retimin bir ksmnn d talebi karlamak iin yapldn aklda tutmamz gerekir. Dolaysiyle, d-satm arttrlabildii srece talep de geniletilebilecek demektir. Ancak uras da anmsanmak gerekir ki, dier lkeler sz konusu lkeden, ona karlnda daha fazla mal satamadan, uzun sre ilve mal almaya devam edemeyeceklerdir. Buradan u kyor : refaha kazandrlan destek, dier lkelere yaplan d-satm, kredi ya da ikraz yollar ile yaplmadka, geici olmaktan ileriye gidemez; nk, devaml bir d-satm-fazlas ancak bu durumda gerekleir. Burada izdiimiz sadeletirilmi tablo, kapitalist dnyadan tm ile sz edilirken her halde, fazla yanl olmayacaktr.

31

Marx'n 'greli artk deerin ykselii' dedii ey: Blm IV'e baknz.

43

I
KNC DNYA SAVAINDAN BU YANA

Modern sava, iktisad kaynaklarn toptan harekete geirilmesini, emek ve retim aralarna yer deitirme zerinde derhal yerine getirilecek kararlar alnmasn ve bir sava endstrisinin gelitirilmesini gerektiren bir savatr. Bildiimiz normal piyasa-mekanizmas bunlar baarmada gsz kalr. Bunun sonucu, maliye, alma, fiyatlar ve malzeme ve madde tahsisi konularnda Devlet denetimi eklinde byk lde bir Devlet Kapitalizminin gelimesine yol at gibi; silhlanma, cephane ve ordunun dier trden gereksinmeleri ve hatt halkn temel gda maddelerini salamak zere giritii satmalmlarla Devlet, piyasann balca alcs haline gelir. kinci Dnya Savanda bu, Birinci Dnya Savamdakinden daha byk lde oldu. Sava yllarnn retimi tm olanaklarla arttrma abas ve insan gcnn silh altna alnarak seferber edilmesi, yedek endstri ordusunu yok eder ve bar zamannda refah okunluu yllarnda bile ender olarak ulalan bir tam-alma durumu yaratr. Bu durumun byk cret-artlarna yol amasn nlemek iin Devlet, ii sendikalar hareketlerine ve genellikle emek zerine, grev hakknn tatili, iilerin yer ve i deitirmelerinin kayt altma alnmas gibi, eitli kstlamalar koyor. Bununla beraber, bu koullar altnda smf ilikileri gerginleecei iin, ii snfna, bar zamannda ho grlmeyecek, hatr saylr dnler vermek gerekir. Ayn zamanda byk i-lemi endstri zerindeki denetlemenin (rnein, malzemenin ve ham maddelerin ve siparilerin datm ilerinin) yerine getirilmesine daha yakndan katlr; ve birok ynlerde byk tekeller, kk boydaki teebbsleri kendi nderlikleri altnda rgtleme konusunda, normal koullarda ulaabileceklerinin tesinde g kazanrlar. Bundan tr, lkelerin ounda ii snfnn kinci Dnya Savandan (ok gemeden dikkatle hazrlanp uygulanan siyasal ve endstriyel ayrlma ve blnmelerle zayflatlmak zere) daha nce g-

44

rLmedik lde kuvvetlenmi olarak km olmas alacak bir ey deildir. Dnya lsnde byyen bir sosyalist kesimin varlnn ("sosyalizm, bir dnya sistemi haline gelmi bulunuyor") kapitalist kesim zerinde birok yollardan nemli bir etki ve bask yapt grlmektedir. Birok lkelerde (zellikle Fransa'da ve talya'da) komnistler sava-ertesi hkmetlerine katldlar, bir sre iin belli Bakanlklara geldiler. Bu durum, byyen souk-sava basklar sonucu, hizmet d braklmalarna dein srd. ngiltere'de 1945 ylnda yaplan ilk sava-ertesi seiminde i Partisi iktidara getirildi; i Hkmeti sava yllarnn iktisad denetimlerini, Birinci Dnya Savandan sonra 1918'de yapld gibi, hemen brakma yerine, bunlardan bir ounu sava-sonrasmm kalknma amalan ile bir sre devam ettirdi. Emek zerindeki baz denetimler de, grev yasa gibi, 1951 de kaldrlncaya dein, devam ettirildi. Kmr, demiryollar, havagaz, elektrik, kara yollar nakliyat, elik ve ngiltere Bankas'nm, (fakat dier bankalar deil) devletletirilmesi* ile zellikle yatrmlar asndan Devletin dorudan doruya egemen olaca alan geniledi. Ancak bu egemenliin genilii abartlmamaldr; Devletin retim faaliyeti asndan bakldnda devletletirilmi kesimin, ekonominin tm olarak sahip bulunduu retim aralarnn ancak yaklak olarak bete-birini temsil ettii grlr. Daha nemli olan, Devletin alc zellikle sermaye mallar alcs olarak arlnda grlen artt; nk devletletirilmi sektr, byk yatrm programlarna sahipti ve sava izleyen on-yl boyunca toplam yatrmlar iinde bunlar, normal ly aan bir oranda idi. Konut yatrmlarn da hesaba katarsak, sava sonras yllarnn gayri safi yatrmlarnn hemen hemen yarsn Devlet sektr yapmt. Buna savunma giderlerini de eklersek Devletin, (ou yukarda szn ettiimiz Kesim I'in rnleri olan) mallarn alm iin yapt harcamalarn mill gelirin altda-biri ile bete-biri arasnda bir bykle ulatn grrz. A.B. Devlelterinde bile silhlanma harcamalarnn bykl, devlet giderlerine bir tm olarak ekonomi zerinde hatr saylr derecede bir etki salamtr; devletin toplam mal ve hizmet almlar, gayri safi toplam haslann bete-birine baz yllarda hemen hemen drtte-birine ulamaktadr. Kimileri bunun, sistemde, herhangi bir zamanda grldnden daha byk bir kararllk derecesi iin olanak yaratan yeni bir zellik olduunu savlamlardr; ve zel yatrmlardaki yavalama ve gerilemeyi karlamak
(*) Yazar, milliletirme diyor. Trke'de milliletirmeyi yabanc sermaye ve kurulular iin, buna karlk kamu kesimi iine alnmalar, iin devletletirme terimini kullanyoruz. Burada da, bu anlamda milliletirme deil devletletirme sz konusudur. -.

45

zere iletilebilecek 'kendiliinden kararllk dorucu aralar' olarak Devlet harcamalar zerinde pek ok lf edilmitir. Bu son nokta zerinde nasl bir gre sahip olunursa olunsun, sanrm, Devlet Kapitalizminin alannn genilemesi kinci Dnya Savann ve ondan sonraki dnemin balca bir zelliidir. Bu gelime yepyeni bir ey diye alnmamaldr; Birinci Dnya Sava srasnda da bu olmutu, ve sava biter bitmez braklm olmakla beraber, 1930'larn bunalm yllan sresince Devlet denetiminde birtakm nksediler grlmt. Fakat kinci Dnya Sava dneminin bu bakmdan ayrc bir izgi nitelii tad sylenebilir. Bu konuda sz ederken, III nc Blmn sonlarnda Devlet zerine sylenmi olan eyleri anmsamamz gerekir; tekelci kapitalizmdeki kadar yksek bir iktisad kudret toplanmasna ulalan bir tarih aamasnda, Devlet makinesi, egemen tekelci gruplarn bir leti olur; ite bu nedenle, Markxist yazarlar, genellikle sadece Devlet Kapitalizminden (bu bir baka tarihsel gelime sonucu kabilir) deil, fakat Tekelci Devlet Kapitalizminden sz ederler. te bu bakmdan, durumda temelli bir deime olduunu gsteren hibir kant yoktur: gerekten, belirtmi olduumuz gibi, sava tekelci gruplarn Devlet makinesine, eskiden olduundan daha sk ortak olularna aka tank olmutur; ve i Partisi Bakanlarnn Downing Street'de sadece mevcut olular ve hatt Avam Kamarasndaki i Partisi ounluu, kendi bana, Devlet makinesinin, bunun kadrolarnn ve bunlar zerinde egemenlik kurmu olan snf karlarnn karakterlerini deitirmeye yetmez. Bu bir takm gr ayrlklarna konu olageldii iin, belki bir baka nitelendirmede daha bulunmak gerekir. Devletin tekelci gruplarn bir arac olduunu, hatt bunlarn karlar dier kapitalistlerinki ile atma durumuna girdii zaman bu tekellerin karlarn kolladn sylemek, Devletin, kapitalizmi alkantsz bir ortamda ileyen bir retim biimi olarak devam ettirmek abas anlamnda zaman zaman bir tm olarak sistemin karlarna uygun politika gtmesi olasln saf d etmek demek deildir. Durumun temel elikilerinden birini gerekten burada buluruz; yle ki, bir yanda bir tm olarak sisteme zararl bir biimde kazancn azamiletirme peinde olan bir aznlk kar dier yanda bu sistemin devam ettirilmesi sz konusudur. Sistemin devamn salyacak ynde nlemler ald lde Devlet, geici olarak, egemen snfn kendi iinde atan kesim karlarn uzlatrc, ya da hatt snf gerginliinin iddetlendii zamanlarda snflar arasndaki husumeti yumuatma ve bunlarn 'arasn bulma' abasnda olan bir 'bamsz' arabulucu rolnde grlebilir. Ne var ki, temelinde bu retim biimi ve bu Devlet olan bu arabuluculuun ls ve bunda baarya ulama ans, son derece dar ve snrldr. 46

Kapitalizme dnya lsnde bakacak olursak, sava sonrasndaki gelimenin ikinci bir zellii, derhal kendini gsterir. Bu, eski smrge ya da yar-smrge lkelerin ulusal bamszlk bayra altnda, emperyalizme bamllktan silkinip kurtulma ve ekonomik ve siyasal bamszlk yoluna girme hareketlerinin geniliidir. Sosyalist kampa katlm olan in, bunun en gz alc rneidir. Temel yaplar bakmndan (gelimemi olmakla beraber) kapitalist lkeler olarak kalan Hindistan, Burma ve Msr dier rneklerdir. Bu, iktisad bakmdan yabanc sermayeden bamsz olarak (ya da her halde denetim altnda yabanc sermaye ile), Devlet kalknma plnlar'nm ncl ve drts altnda bir kalknmaya zellikle endstriyel kalknmaya topluca ve uyumlu bir giriim demekti. Bu gelime ,eski emperyalist lkeler, zellikle ngiltere, zerinde, d yatrmlardan elde edilen krlar ve bunlarn ihra ettikleri sanayi rnleri ile ithal ettikleri tarmsal ve dier ilkel maddeler arasndaki ticaret hadlerini etkilemek suretiyle, nemli tepkiler yaratmakta gecikmeyecekti. A.B. Devletleri, (in'deki ve Pasifikteki durum dnda), bunun, ngiltere'den daha az etkisinde kald; ve Amerika ktas (Kanada, Orta ve Gney Amerika) ile OrtaDou ve Afrika'da zellikle petrol ve baz madenlerle ilgili yatrmlarn ve denetimini geniletmek eilimini gsterdi. Bir zamanlar 'Yeni Dnya' diye anlan lkenin daha zengin ve gl Dolar Emperyalizminin ngiltere gibi daha eski emperyalistleri bir dirsek darbesi ile kenara ittiini ve hatt saf d ettiini gsteren belirtiler grlmtr. Dnyann bymekte olan sosyalist kesiminin kapitalizm zerindeki etkisi, en ak ekilde, Hindistan ve Arap Cumhuriyeti gibi 'nc blok' lkeleri denilen lkelerle ilgili olarak kendini gstermitir. Bu lkeler iin sosyalist kesimin plnl ekonomileri, sanayileme yolunda baar ve daha nce grlmedik bir hzla kalknma rnei sunmakla kalmamlar, fakat ayn zamanda, gittike artan lde bir teknik danma ve sermaye mallar kayna olmulardr; bu adan bakldnda, hem iktisad hem de politik bakmdan, bir ikinci ekim ve etki zei olarak ortaya kmlardr. Sava-sonras dneminin bir nc zellii refah okunluu koullarnn 1957'ye dein on iki yllk sre iinde (ngiltere'de 1948-1949 ve tekrar 1952 deki, Amerika'da 1953-54 deki kk kesilmelerle birlikte), beklenmedik bir sreklilik gstermeleri olmutur. Birinci Dnya Savan izleyen ksa mrl bir sava-sonras okunluu, bir buuk yl sonra kesilmiti; bunu 1920 lerin ortalarna doru ngiltere'de bir miktar dzelme (A.B. Devletlerinde daha kuvvetli bir oma) izlemi fakat ikinci ve daha iddetli 1929 bunalm ile bunlar son bulmutu. Bunun tersine, 1945-57 yllar arasndaki oniki yllk sre dikkate de-

47

er kararl bir faaliyet, istihdam ve yatrm dzeyi gstermi, bu srenin byk ksm boyunca isizlik ngiltere'de yzde 2'nin hayli altnda kalmtr. (A.B. Devletlerinde olduka yksektir, fakat ou zaman yzde 4'n altndadr); ve bu sre boyunca sanayi mallar retimi ngiltere'de yaklak olarak te-bir, Amerika'da hemen hemen yar-yarya artmtr. Devirin (cycle) okunluk-aamasnm bu uzay, iktisad bunalmlarn gemie ait eyler olduu ve kapitalizmin refah nasl srekli klabileceini rendii zerine lflarn duyulmasna yol amt. Savaertesi devir (cycle) in kendine zg karakterini aklamak iin eitli aklamalar ne srlmtr. Savatan sonraki ilk ylarda, savan o zamana dein grlmemi byklkteki ykmn tamir, tkenen stoklar yenileme, donatm ve fabrikalarn normal tamir ve yenilenmeleri gibi yeniden kurulu gereksinmelerinin bykl, talebi canl tuttu. Amerika savatan dorudan doruya zarar grmemi ve aslnda sermaye stokunu nemli lde arttrm olmakla beraber, Avrupa endstrisi gibi Amerikan endstrisi de eitli 'yardm programlar'yla yeniden - kalknma gereksinmelerini karlamak iin, tam istim zerinde alyordu. Birka yl, hem tketim hem retim mallar trnden, birok eyin sknts ekildi. 1949 ylnda arzn talebe yetitiini gsteren belirtiler grlmeye baland srada, Amerikan silhlanma harcamalarmda ve 'stratejik mallar' ylmmda byk bir art da beraberinde getiren Kore Sava patlak verdi. Ne var ki, bu sava harcamalan, refah yeni bir dzeye ykseltmi olmakla beraber, 1948 ylnn 'durgunluk'undan kurtulmann (bu kurtulu, bu olaydan bir ka ay nce zaten balam bulunuyordu) tek nedeni olmamt. Ne var ki, Kore Sava'nm sona ermesiyle birlikte, 1953 ylnn sonuna doru, Amerika'da refah okunluunda yeni bir kesilme kendini gsterdi. Bu anda bir ok kimse bunun, Kore Sava sresince yaplan Devlet harcamalar ile anormal olarak uzatlm bulunan savasonras refah okunluunun sonu olduunu ve bir dier 1929 un ufukta grndn kabul etmiti. Ancak, pek ok kimsenin hayretini uyandrrcasna, Devletin savunma giderlerinde bir 'yavalama' (ve hatt hafif bir dme) olmasna karn, zel kiiler ve zel sektrn yatrmlar alacak bir canllk 32 gstermiti; ve ertesi yl bitmeden
3 Gerekte, gerileme srasnda yatrmlardaki dme (isizliin bir sre iin yak2 lak olarak yzde 6'ya kmasna yol amt) makine ve donatm malzemelerine olanlarda deil, fakat, balca, mal stoklarna yaplan yatrmlarda olmutu; kiisel tketim harcamalan alacak bir devamllk gstermiti. 1948-49 daki gerilemeden farkl olarak, bu defakinin dier lkeler zerindeki duyulur jbir etkisi olmamt.

48

yeni bir yatrm okuniuu balyacak ve iki- yl daha devam edecekti. Bu, balca, sanayi koprporasyonlar, kamu hizmetleri kurumlar ve benzer kurumlar tarafndan girilen donatm, yenileme ye yeni kurulu yatrmlaryla ortaya kan ve imalt kesiminde retim kapasitesini yzde 13 kadar artran bir oma idi. Ayn yllar, Bat Avrupa'nn kapitalist lkelerinde, zellikle Bat Almanya'da olduu gibi, ngiltere'de de olduka yksek (yalnz Devletin izledii kstlayc para politikas ile snrlanm) bir yatrm faaliyeti dnemi olmutur; ve ngiliz imalt sanayiindeki retim kapasitesinin 1958 ylnda, yl nceye oranla, yzde 10 kadar fazla olduu tahmin edilmitir. Bu okunluun, bir baka yerde ileri srdmz gibi 33 , bir olas aklamas yle olabilir : 1950 yllan, birok kez belirttiimiz kkl teknik deimelerden birine tank oluyordu : bu, yatrmlara gl bir dayanak etkisi douran, modernleme ve genileme drtsn de birlikte getiriyordu. Gerekten, V. Blmn sonunda szn ettiimize tptpma uyan bir durumda bulunuyor olmalydk. Bu teknik yenilik dnemi, otomasyon olarak isimlendirdiimiz, retim glerinin gelimesinde can alc nemdeki aama ile i-ie girmi bulunuyordu.34 Daha Birinci Dnya Sava srasnda, retim tekniinde genellikle 'kitle halinde retim' ad verilmi olan bir seri deiiklikler olmutu. 1920 lerde Amerikan endstrisinin sermaye mallar retimindeki hzl art ve emek prodktivitesindeki byk ykseliler ak bir ekilde bunlarla balantlyd. O zamanki bu geliim, sanrm, 1950 lerin otomasyonuna doru bir ilk adm saylabilir. Bu sonuncu, ncekini ok nemli bir aama daha ileriye gtrmtr : artk yalnz balatlm iin ynetimi ve hareketi akan-retim-sistemi (assembly-line) ile makineletirilmekle kalnmyor, fakat retim ilemleri zerindeki ayrntl denetim, modern elektronik aralar ve kendi kendini denetliyen mekanizmalar kullanmak suretiyle, makineye devrediliyordu. Bu dnem iin, retim glerinde, retim ve retim-ilikileri zerindeki etkileri ilk baladklar zaman grlebildiinden daha kkl olan, bir kalitatif 'srama' ya da dnm dnemi olmutur diyebiliriz.
3 Mancism Today, Aralk, 1957. 3 3 Burada una iaret edilebilir: 1950 lerde ngiltere, A.B. Devletleri ve Bat Al4 manya'da retim (output), istihdamdan daha hzl artmtr; istihdam edilen adam bana retim, 1950 ile 1956 yllan arasnda, ngiltere'de yzde 12 kadar, Amerika'da yzde 16 ve Bat Almanya'da yzde 35 orannda artmtr (Bak. T. Balogh, Oxford Economic Papers, Haziran 1958, s. 220, 228). Bu dnem boyunca tam istihdam sonucu olarak, tketim-talebi de artyordu: rnein, 1947 ile 1957 yllar arasnda gerek cret-kazanlar ngiltere'de yzde 15 kadar, Amerika'da ok daha fazla artm olmalyd.

49

Sava-sonras kapitalizmi zerinde yaplagelen tartmalarda, gerek ii hareketi iinde gerekse bunun dnda, biroklar, kapitalizmde onu batan sona deitirecek byklkte hatt onu geleneksel olarak kapitalizm diye bilinen ey olmaktan karacak lde byk deimeler olduunu ileri srmlerdi. Amerikal bir yazar Yirminci Yzyl Kapitalist Devrimi ad ile bir kitap bile yazmtr. Nasl 1920' lerin ortalarndaki refah yllar srasnda baz kimseler, fazla beklemeden, nnde snrsz bir iktisad gelime ufku uzanan bir 'Amerikan yzyl'ndan sz edecek derecede durumun sarholuuna kapldlarsa, 1950 lerde de yine birtakm kimseler kapitalizm ve onun 'serbest teebbs' sistemini, bunalmlardan nasl kurtulacan artk renmi olan bir srekli teknik yenilikler motoru olarak gsteren yazlar yazmlardr. ngiltere'de ii hareketi iinde bile, daha bir alak perdeden olmakla beraber, bu trl ifadeler yank bulmutur. rnein, New Fabian Essays'de Bay Crosland'm unlar yazdn gryoruz : "Artk uras aktr ki, kapitalizm bambaka bir sisteme dnmek zere bir deiim geirmekte ve bu, imdiye kadarki geleneksel sosyalist analizin byk ksmn akademik klmaktadr" (s. 35). Bay Strachey ada Kapitalizm (Contemporary Capitalism) adl eserinde bu kadar uzaa gitmemekte, fakat gene de yle demektedir : "Bu gn ileri sanayi toplumlarnda bizim hl yayan iktisad sistemimizin, yani kapitalizmin, yeni ve farkl bir aamasna varlmtr" ve "sistemin daha nceki aamalarnn gelime yasalar artk bu yeni aamaya tam olrak uygulanamamaktadr" (s. 25-6). zerinde durmu bulunduumuz Devlet Kpitalizmi ynndeki eilimlerden (bunlar, herkesin kabul ettii gibi nemli olmakla beraber, bir 'dnm' ya da bir 'yeni aama'dan sz edilmesini hakl gsterecek denli canalc bir nemde deildirler) baka bu savlar hakl gstermek iin iki temel neden eklenegelmitir. lk olarak son yirmi otuz yldr kendini gsterdii sylenen ve 'Yneticiler Devrimi' ('Managerial Revolution') diye anlan bir devrim yaamz. Bu konuda sylenenler bir Amerikal, James Burnham. tarafndan yazlan ayn isimli ok ad-geen bir kitaptan gelir. Burada u ana fikre dayanlyor : ktisad iktidar, (iki sava aras dnemde) kapitalistlerin ellerinden byk sanayi ve finans korporasyonlarnm banda maa karl alan bir yeni yneticiler snfnn eline geiyordu; bu yneticiler politikalarn denetimleri altnda tuttuklar irketlerde, varsa bile, pek az sermayeye sahip bulunuyorlard. Berle ve Means tarafndan A.B. Devletlerindeki en byk 200 korporasyonun mlkiyeti zerinde yaplan nl aratrma, bu sava destek olarak alnyor, ve mlkiyetle denetimin nemli dereceye varan ayrl ve 'azn50

lk egemenlii' (hisselere blnm sermayenin kk bir kesrinden fazlasna sahip bulunmayan kiilerce yrtlen egemenlik) zerinde bu aratrmann salad kantlardan yararlanyordu. Sz edilen ayrln hayli ilerlemi olduu ve 'iinin banda bulunmayan kapitalistlerin ('absentee capitalist') saylarnn fazlalat (kukusuz, bunlar, geen yzyldakinden daha kalabalktr) doru olmakla beraber, bunun ok fazla bytld ve zerinde durulan ayrln pek de o kadar olmad apaaktr. Bir 'aznlk egemenlii' olsa bile (ou kez vardr), bu, egemenliin kapitalist-olmayan kimselerin ellerinde bulunmas demek deildir; ve hele bu yneticilerin farkl bir snf yarattklar, ya da bunlarn politikalarnn kr-elde etmekten gayri dncelerle ynlendii anlamna hi gelmez. Gerekten, Berle ve Means tarafndan toplanan materyalin Geici Mill ktisat Komitesi'nin raporunda yeniden ilenmesi ortaya koymutur ki, egemenliin sermayeye katlmalar ihmal edilebilir derecede kk olan kimselerin ellerinde topland rneklerin says ok zaman sanlm olandan nemli miktarda daha kkt35 Ve ngiltere'de Prof. Sargant Florence en byk 85 irket zerinde yaplan bir aratrmaya dayanarak, "Amerika ve ngiltere'de, ortalama olarak, byk irketlerde on bin ile yirmi bin hissedardan yirmisi, oy sahibi hisselerin hemen hemen te birini ellerinde tutar" dedikten sonra 'yneticiler devriminin bazen dnld, ya da dncesizce ifade edildii, lde gelimediine ve nderlik ile en st dzeydeki politika zerinde son sz syleme g ve yetkisinin pek ok irket ya da korporasyonlarda en byk sermayeye sahip hissedarlarn elinde kalmakta devam ettiine inanmak iin elbet,te kant vardr" sonucuna varmaktadr.33 kinci olarak, 'Gelir Devrimi' denilen ey vardr. Bununla gelirin,, iilerin karma olarak, yeniden bir datmnn yapld sylenmek istenir. I ve IV Blmlerde grm olduumuz gibi, 1930 lardan bu yana cretlerin pay, hem mutlak hem de greli olarak, gelime gstermitir; ancak, sava sresinin ve sonraki dnemin olaan-d koullar gznne alnnca, cretlerde grlen gelime alacak derecede kk kalr; ve durum, kukusuz, gelir devrimi gibi tumturakl ifadeleri hakl gstermee yeterli olmaktan uzaktr. Kiisel gelirler iindeki cretler pay, byk bir deiiklik gsteren bir kalem olarak, sk sk ortaya srlr. Burada, grdmz gibi, bir snf anlamnda kapita3 T.N.E.C. Memo. No. 29, 56-7, 104 vd. Paul Sweezy konuyu tmyle The Present 5 as Hlstory adl eserinde tartyor; bizim Studies in the Development of Capitalism, s. 350-1, isimli kitabmza da baklabilir. 3 The Logic of British and American Industry, s. 193. 6

51

stlerin gelirlerinin apak bir paras olan ve savatan bu yana nemli miktarlarda artagelen 'datlmam krlar' ihmal ediliyor. Mill gelir iindeki cretler paynda, sava ncesinden bu yana yzde-ten fazla bir artma olmamtr; gelir-sahiplerinin en stteki yzde l'i oluturan ksmnn (kabaca 200.000 aile) toplam kiisel gelirler art datlmam krlar iindeki pay 1938 ile 1947 yllar arasnda sadece,, vergiden nce, yzde 20 den 19'a (vergiden sonra 15 den l l ' e ) , ve en stteki yzde 25'i oluturan ksmnn pay sadece, vergiden nce, yzde 60 dan 57 ye (vergiden sonra 55 den 49'a) dmtr. Btn gelirlerin aadan itibaren yarsna gelince, bu vergiden nce alndnda hemen hemen hi ykselmemi ve, vergiden sonraki gelir olarak alnd zaman bile, ancak yzde 27 den 30'a kmtr.37 A.B. Devletlerinde gelir-sahiplerinin en aadaki onda-' alan ksmnn toplam gelir iindeki pay, fiilen dmtr.38 Byk gelirlerin paylarnda bir dme gsteren veriler gerekte d, belki de, bytmektedirler; nk bu veriler sermaye kazanlarn ve bunlardan yaplan harcamalar hesaba katmamaktadrlar; bunun gibi, nemli miktarlar bulan giderlerin 'gider hesab'na yklenmesi yolundaki gittike artan sava-sonras alkanl da, burada, hesaplara girmemektedir. Bu tr Amerikan verileri zerinde bir yargya varlrken, orada gerek vergi-kaaklmm ve gerekse gider hesaplarnn zellikle nitelendirilmelere yol aaca anmsanmak gerekir. Amerikan refah dnemi 1957 ylnn yaz sonunda ve sonbaharnda kesilmeye balaynca deiiklie uram ya da dzeltilmi bir kapitalizm zerine sylenenlerin byk bir ksmnn temelinde atlamalar ba gstermiti. 1948 ve 1953 deki kk gerilemelerden daha derin ve inat bir yeni durgunluk domas halinde, bu, hi kukusuz, bir retim sistemi olarak kapitalizmin aslnda 1930 larda ne idiyse imdi de o olduunu ortaya koyacakt. 1957 gerilemesinin Avrupa'ya yaylmakta oluunun belirtileri bugn ancak yeni yeni grnmeye balyor; 39 fakat Amerika'daki durum ksaca u ekilde zetlenebilir : Sanayi retim indeksi 1956 ylnn sonlarndaki 146 lk bir doruktan
3 Dudley Sears, Bulletin of the Oxford Institute of Statistics. Eyll, 1949, s. 262. 7 3 Gabriel Kolko, Universities and Left Review, No. 2. 8 3 Bu satrlarn yazld srada ngiltere'de makine, elik ve gemi siparileri ile 9 sanayi inaat alannda bir gerileme kendini gstermi bulunuyordu; btn bunlar yatrmlarda bir dmenin iaretleri idi. Metal ve makine imalt kesiminde, yzde 20'ye varan bir kullanlmayan kapasite olduu da anlalyordu. O.E.C.D.'nin Paris'teki Temmuz toplantsnda Amerika'da balyan gerilemenin ok gemeden "Avrupa'y etkisi altna almasnn ok olas" olduu resmen ifade edilmiti.

52

(1947-1949 da 100) 1958 ylnn ilkbaharna dein 130'a, yani hemen hemen yzde 11 kadar, ya da hem 1948-1949 hem de 1953-1954 yllarmdakinden hatr saylr lde daha fazla dmtr. 1957 ylnn balangcnda, nemli miktarda ar kapasitenin kendini gstermeye balamasyla birlikte, yatrm plnlarnda aaya doru bir ini olmuf ve 1958 ylnn balarnda elik retimi tam-kapasite retiminin yzde 50 sine dmt. Ayn zamanda tketim harcamalar, zellikle krediyle satlan dayankl tketim mallarna olan talep, dmeye balamtr; isizlik 5 milyonun stne km bulunuyordu. in zellikle nemli yan (kenin dnlm olduu ynndeki resmi propagandaya ramen), zel sektrn sabit sermaye iin yatrm plnlar, aka, hl dmektedir. Gelecek ylda (1959) da bunlarn dmeye devam etmeleri pek akla yakn grnyor.40 Birlemi Milletlerin Avrupa ktisad Komisyonu'nun Avrupa ktisad Blteni'nde (Cilt 10. No. 1) ihtiyatl bir dil ile unlar kaydedilmitir: "inde bulunduumuz gerileme... tipik bir iktisad durgunluun balca zelliklerini ortaya koyar grnyor". Bu durgunluk ister ksa-mrl, ister kalc, ister bir dier hatr saylr 1929, ister Dr. Sweezy'nin deyimiyle sadece bir "srnen duraklama" olsun, uras gn gibi aktr ki, kapitalizmin iktisad devir (trade cycle) olgusunu yok ettiinden sz etmek, en hafif deyimiyle, erkendir. yle grnyor ki, btn gizleme ya da gz-boyama abalarna karn kapitalizmin I. Blmde tanmladmz nitelikteki temel zelliklerinin sregeldii sonucuna varmak iin her trl neden mevcuttur.

*0 1955 den bu yana yaplan yeni yatrmlarn ve son zamanlardaki durgunluun bir sonucu olarak, 1958 yl bandaki ar kapasiteyi Avrupa ktisad Blteni (Genova, Cilt 10. No. 1, s. 44-5) yzde 20 ile 25 aras bir yerde, 1958 ylnda yapld sanlan toplam sabit zel yatrmlar da, 1958 dekinden yzde 4 daha az tahmin etmitir.

53

KNC KTAP

SOSYALZM

VII
KAPTALZM NEDEN STENR ya da KAPTALZMDEN YANA OLANLARIN KANITLARI

Bir eyin lehindeki temelli kantlan incelemeye girimezden nce, bu eyin kartnn ne olduunu ve bunun kabul edilmemesi iin ne gibi nedenler bulunduunu aratrmakla ie balamak, bazan yararl olur. Byle bir yaklam biimini benimsemek, bir sav rtmekle buna kar kardan dier bir sav kantlamann ayn ey olduuna inanmak samalna kaplmak anlamna gelmez. Fakat iki sistem ya da biri dierinin seenei olan iki felsefe hakl olarak bir dierinin kart eklinde dnlyorlarsa, bunlardan birinin yadsmmas nedeni dierinin benimsenmesi nedenine sk skya bal bulunuyor olabilir. 'Kk Adam' Bu nedenle, bugnk sistemin savunucular tarafndan genellikle ileriye srlen kantlara bir gz atalm. Bu kantlardan biri udur : nsanlar, toprak ya da sermaye zerinde mlkiyete sahip olduklar ve kendilerinin olan bu eyleri retim de ya da bir ide kullanp ynettikleri zaman, bunlarn etkin bir biimde kullanlmasna dorudan ilgi duyarlar. Bylesine dolaysz ve tam kiisel bir ba olmadan duyulamamyacak bir ilgidir bu. Buna 'kk adam' kant diyebiliriz; nk, bunun en iyi ekilde bir kimsenin ailesi ile birlikte sahip bulunduu ve ilettii bir kk toprak parasna ya da (belki kahvehane, benzin istasyonu, parekendeci dkkn vb. gibi) bir kk iyerine uygulanabileceini grrz. Bu kant hakknda ne dnyor olursak olalm kukusuz, bu, 'sokaktaki adam' denilen sade insan iin ok kez kuvvetli ekime sahip grnen bir kanttr bunun bugn bu lkede [ngiltere] ve Amerika'da (yani dnya kapitalizminin en nemli ksmnda) mevcut olan ekliyle kapitalizm lehinde zamanmzn koullan iinde bir kant olarak nasl kullanlabilecei anlalmas g bir eydir. 'Kk adam'n 57

ekonomik sistemimizin snrlarnda ya da dolaylarnda yaamakta olduu dorudur. Ne var ki, btn ana endstrilerde ve ekonominin dier kollannda (ve gittike artan bir lde htt inaat ve perakende ticaret gibi alanlarda) yzlerce, ok kez binlerce ve onbinlerce, payda olan ve yzlerce, bazan binlerce, cretli ya da maal ii altran, anonim irketler halinde rgtlenmi, byk kumpanyalar ve ok byk i ve ticaret ortaklklar eklinde esas itibariyle kapitalizm egemen bulunmaktadr. Paydalarn byk ounluunun bu kumpanyalardaki 'mlkiyetleri' ile ve bunun kullanlyla ne kadar bir balar vardr? Bunlarn ounun, ilerin olu ve gidii zerinde hemen hibir etkisi yoktur; ve bugnk durumdan tesi de hemen dnlemez; 'mlkiyetleri' ile aralarndaki ba bir tanr deer simsar ya da bankerin yardmyla bir pay belgesi (hisse senedi) satn almaktan ibarettir. ler, cretle altrlan ve yrtlen politikann saptanmasnda hi bir rolleri olmayan iiler tarafndan yaplr iiler retimde etkin eyi olutururlar. zlenecek politika maal ynetici ve direktrler tarafmdan saptanr; bu kimseler bir miktar paya sahip bulunuyor olabilir ya da olmayabilirler. Paydalar ounluunun politikann saptanmasna (kk bir 'i' egemen grup dnda) en ok katlmas, zaman zaman bir paydalar genel kurulunda datlacak kr yzdesinin bykl zerinde yaknmasn dile getirmek veya baz rakip firma ya da para babalar tarafmdan yaplm en son 'satm-alma teklifi' zerinde bir gr ileri ' srmek zere seslerini duyurmalaryla olur. Bizim 'kk adam kant' diye isimlendirdiimiz kant veya gr modern Byk dnyasna kesinlikle yaktrlamaz; bugn ise kapitalizm esas itibariyle bu Byk dnyas demektir. Bu 'kk adam' kantnn klk deitirmi bir ekli olarak zaman zaman u savn ileri srld grlr: kendisinin olan bir miktar mlkiyete sahip bulunmadka kimse zgr ve bamsz olamaz. Dolaysyla, zel mlkiyet ve zel giriim gerek 'zgrlk'n temelidirler. Ne var ki, mlkiyet sahipliinin (grlecei gibi) ok youn bir derecede az sayda elde toplanmasyla belirlenip nitelenen bir sistemi hakl gstermek iin byle bir kanta nasl dayanlabilir? (Marx' m vaktiyle belirttii gibi,kapitalist mlkiyet, az sayda ayrcalnn karma olmak zere, ok sayda insann mlkszlemesi'nin sonucudur ve bu temel zerinde ykselir.) Rekabet ve Kr-Drts 'zel giriim lehine rekabet kant ad verilebilecek olan sav iin daha nce sylenenlere benzer eyler sylenebilir. ok kez yle de58

nir: zel bir i yrtmek mterilerin ilgisini kazanmak piyasaya yeni rnler srmek ve mterilerin yararna olacak ekilde retimi ucuzlatmay ve fiyatlar drmeyi olanakl klacak yeni yntemler uygulamay gerektirir. Ne var ki, kapitalizm ne kadar ok geliirse, herhalde buradaki fiyat rekabeti anlamnda, o kadar daha az rekabeti hale gelmektedir. Byk i dnyas egemenlik alann ne kadar ok geniletirse, rekabeti canl tutmaktan o kadar kanmaya ve glerini rekabeti snrlandrma hedefine o kadar ok yneltmeye balar; endstri daha byk lde Tekelin (hi deilse, yar-tekelin, ya da iktisatnn diliyle Oligopoln az sayda firma veya teebbsn) egemenlii altna girer, fiyatlar drme giriimlerini snrlandrmak, bakalarnn egemenlik alanlarnda 'avlanmak' heveslerini krmak ya da bir ktlk marj ve bylece bir 'satclar piyasas' koullarn yaratmak amacyla retimi ksmak sonucunu dourmak zere, eitli 'kstlayc uygulamalara o kadar ok bavurulmaya balanr. dnyasnda gittike gelierek devam eden bu tr rekabet, bir firma veya teebbsn kendi rnlerini rakibininkilerden farkl gsterebilmek, kendi iini dzmece bir n veya saygnlkla sslemek amacyla girilen ince eylemler, mterinin akln ustalkla elmek ya da talebine biim vermek, etkiye ak ynleri zerinde oynamak ve ona bir rn ya da bir marka-imajl rnler gurubunu) zorla benimsetmek amacyla giriilen pahal reklam kampanyalar ve satclk hneri ekillerini almaktadr. Rekabet kantnn yakn akrabas olan kr-drts kantna gre, kapitalizmde ekonomik etkinlie kr-drts nclk eder; sonucu belirsiz ve tehlikeli olabilecek ilere girimenin ve bylece oldum olas ayn yntemlere balanp kalmak yerine, retim yntemlerindeki ilerlemenin en gl zendiricisi budur ve zellikle teknikteki ilerleme bunun eseridir. Ancak, bu kant kapitalizmin daha tam rekabeti, ve kukusuz daha nce benzeri grlmemi bir ilerlemenin, ve (Marx'm szleriyle) 'srekli devrim yaratc teknik'in meydana gelmesine yolam olduu ilk gelime dneminde ne gibi bir gce sahip olmu olursa olsun, tekel anda bu gc kaybolmu ya da hzla kaybolmaktadr. Kr, bu ada retimi arttrmak kadar ksmakla da kazanlabilmektedir : bu, mal cambazlklar ve sat karteli tipinde manevralar evirmek, birlemek, ve satn almak gibi yollardan giderek, piyasaya hizmet etmek kadar ona egemen olmak; bir rakibi gemek kadar onu keye sktrmak ya da satn alma ile varlma son vermek, retimle ilgili hner ve ustalklar kadar (ve olaslkla bunlardan daha ok ) her trl kukulu 'reklamclk' ve kurnazla dayanan satclk marifetlerinden yararlanmak yoluyla olur. ,59

Bir zamanlar ok sz edilmi bir kant da udur : 'hr giriim' sistemi herkesin, 'yetenei' (ya da en azndan 'ekonomik katks') ile orantl olarak, 'ne kadar deeri varsa' onu elde etmesini salar. Dolaysiyle bu sistem 'en uygun' ya da en retken olann en tepede yer almasn olanakl klar. Bu sav bugn olgularla o denli kaba ve ak bir ekilde elime halindedir ki, ona bugn eskiden olandan ok daha az dayanlmaktadr. Nitekim artk sz olduka az ediliyor; ve bir kant olarak pek az ie yarad sylenebilir. Eer 'ekonomik katk' ile bir kimsenin yapt ar iin miktar arasnda herhangi bir iliki varsa, uras aktr ki, en ar ileri yapanlar, en ekilmez ve en tehlikeli ilerde alanlar, cretleri en yksek olanlar arasnda deil fakat en alak olanlar arasnda yer almaktadrlar : Bu, alman karln yaplan katkyla ters 'orantl' olduu anlamna gelir. Baz en byk gelirler retimle aralarndaki ba pamuk ipliinden daha zayf olan kimselere, hatta bazan zamanlarnn byk ksmn, Florida, Bermuda ve Riviera'nn plajlarnda geirenlere gitmektedir. nsanlarn kazanlar, herhalde yksek gelir dilimlerinde yer almakta olanlar iin, yaptklar herhangi bir kiisel katkya ya da kiisel yetenee deil fakat ak bir ekilde bunlarn yararlanmakta olduklar (ya mlkiyet, veya sosyal pozisyon yahut saygnlk ya da yetitirilme ve eitim eklindeki) bir ekonomik avantaja daaynmaktadr. Bernard Shaw bir tutucu yazarla giritii bir tartmada 'yetenek dl' efsanesini ok zaman nce sndrmt. O bunu ylesine veciz ve etkin bir biimde yapmt ki burada onun baz szlerini kaydetmek yerinde olacaktr.Bernard Shaw bu kanta "apak bir olgudur ki, [esham ve tahvilat zerinden salanan] faiz ounlukla deil bir lokomatif bir el arabas dahi icad edemiyecek olan kimselere denir" diye kar km ve "gnmzde kazanlmam gelirlerdeki gzalc artlar hafta sonlarnda kaldklar oteller, keyfini kardklar arabalar, svire, Riviera ve Cezayir'e yaptklar seyahatler iin harcayan kimselerin yaamlarnda hibir ey icat etmemi, hi bir ey ynetmemi, htt yatrmlarn bir borsa simsar ya da danmannn yardm olmakszn sememi, ve hatta o kadar ki gelirlerini yaratan endstrileri bile grmemi olmalar dncesi"ni "kaba cehalet" diye alay konusu etmiti. Tutumluluk' Kant Bu 'yetenek' kantnn yerini daha dayankl (fakat, belirtmek gerekir ki, 'kk adam' kant ile birarada ne srlmesi olana olmayan) dier bir kant almtr. Bu kant yle ifade edilebilir: kapitalizmin belirgin zellii olan byk eitsizlikler byk gelir sahibi bir aznln orta ve kk gelirli bir kitlenin tepesinde yer almas yk-

60

sek bir sermaye birikimi hznn salanmasna^ yardmc olur. Zenginler harcayabileceklerinden o kadar fazlasna sahiptirler ki, bundan tasarruf edilebilecek durumdadrlar ve dolaysiyle ayn toplam gelir daha fazla insan arasmda dalm olsayd tasarruf edilebilecek olan miktardan daha fazlas tasarruf edilir. Endstri bakmndan ilerlemi btn lkelerde endstriyel gelimenin belkemiini geen yz yl boyunca sermaye birikimi oluturmu olduu iin, buradan kapitalizmin doas gerei genileyen ve iktisaden ilerleyen bir sistem olduu sonucu kar; bunun kesin nedeni, byk zenginliklerin ve byk bir artn yaratlmasn tmyle kendi haline brakmasdr. Bu savn bir lde gce sahip olduu, hi deilse kapitalizmin balang dnemi iin akla yatkn grnmesini salamas lsnde, g yadsnabilir. Kukusuz, kapitalizm tarih asndan daha nce gelip gemi sistemlerden ekonomik anlamda daha ilerici bir sistem olarak grlmtr. Bununla beraber, bu sav bir dizi ciddi nitelendirmelere tabidir. Kukusuz, o, birok kapitalizm yardaksnn yapm olduklar ekilde, byk servetlerin neden olduu eitsizlik ve bunun hogrlmesi iin genel bir savunu olarak geerli olamaz. lk olarak, istatistiksel aratrmalar tasarruf edilen ve sermayeye dntrlen miktarm herzaman gelir bydke bydn asla gstermemektedir. Bireyler harcama olanaklarn elde ederlerken bolkeseden harcama alkanklar da artar ve zenginler birikimden olduu kadar lks ve gsteriten holanmaya balarlar ( ortodoks kampn dnda Veblen adl bir Amerikan iktisatsnn "gsteri tketimi" ve "saygnlk akna savurganlk" dedii ey hemen hemen gnlk yaamn szleri haline gelmilerdir). Bu, gerekten, gnmzn kapitalizminde reklamcln bir asalak gibi zerinde beslenip boyatt topraktr. kinci olarak, daha nceki sistemlerle karlatrmaya dayanlarak tutumluluk kantnn gc kabul edilse bile, buradan sermaye birikimini ve ekonomik ilerlemeyi besleyen damarlarn salanabildikleri biricik yolun bu olduu sonucu asla kmaz. Burada yantlanmam olarak u soru karmzda durmaktadr: Sermayeye bireyler yerine toplum ya da topluluun sahip bulunduu bir sistem ekonomik gelime aralarn daha fazla ve daha iyi salayamaz m? Salayamamas iin hibir neden yoktur; byk servetlerin varlna son verilmek suretiyle zenginlerin ve onlar yknmeye alanlarn savurganlklar ortadan kaldrlrsa, yatrmlarn ok daha iyi ve daha az savurganlkla yaplmas olanakl olabilir. Bugn bunun olanakl olabileceini gsteren tarihsel kant mevcuttur : ayrca, yatrm iin biriken sermaye ekonomik byme amalar iin ie ok daha iyi koulabilir. Bu ekonomik byme sorunu ile61

rkie tekrar dneceimiz bir sorundur. Bu aamada u kadarm belirtmekle yetinebiliriz; bu adan bakldnda, byk gelir-eitsizlikleri lehindeki 'tutumluluk' kantnn haklln gstermeye alt eyin varsaylmasma dayanmakta olduu grlebilmektedir: zel sermaye mlkiyetinin mevcudiyetidir bu. Bu kantn btn syledii gerekte udur : sermaye zel mlkiyet konusu ise, byk gelir eitsizlikleri yksek bir tutumluluk (veya birikim) oran iin gerekli olabilir.1 ktisatlarn Sav Esas itibariyle meslekten iktisatlar tarafndan, ileri srlegeldii iin, belki, daha ince dnlm denilebilecek olan bir sava gelmi bulunuyoruz. Bunu onlar tatmin edecek bir ekilde ifade etmek, ayrca aklanmalar ve tanmlanmalar gereken bir hayli teknik terim kullanmay gerektirir. Biz burada bunu, tam bir aklk veya kesinlikten bir lde zveri pahasna da olsa, olanakl olduunca teknik olmayan bir ekilde ifade etmeye alacaz. ktisat Leon Walras tarafmdan geen yzyln sonlarna doru (ezamanl eitlikler eklinde) yaplm bulunan ince ve ayrntl bir aklamadan hareket eden iktisatlar, tam rekabet diye adlandrlan sistemin btn endstrilerde ve btn piyasalarda tketicinin gereksinimlerinin optimum dzeyde tatmin edilmeleri sonucunu douraca grn benimseyip savunmulardr. Optimum, burada, retimin ve dolaysiyle tketimin btn ile belirli bir miktardaki retken kaynakla salanabilecek fayday veya refah azamiletirecek bir biim ve yapda olaca anlamndadr. Kimilerine bu garip ve inanlmaz bir ifade olarak grnebilir. Bununla kastedileni anlatmann (eksik de olsa) biricik ksa yolu udur : Eer tketiciler aklc davranrlarsa ve piyasaya arzedilen farkl eyler karsmda istediklerini serbeste seme olanana sahip iseler, harcamalarn mevcut eyler arasnda parala1

Dier bir bakmdan, bu tutumluluk kant son yllarda cilsm olduka kaybeder oldu ve, en azndan iktisatlar arasnda, ok daha az tutulur hale geldi. Bunun nedeni ise u hususun anlalm olmasdr: toplam gelirin byke bir dilimi 'tasarruf' edildiinde, bunun belli bal etkisi tketim mallarna olan talebi snrlandrmak olabiliyor; ve bu (Keynes'in buna verdii isimle) 'efektif talep yetersizlii' dpedz isizlie (hem sermaye donatm hem iiler ynnden) ve ekonomik depresyona neden olabiliyor. Dier bir deyimle, geleneksel 'tutumluluk' kant 'tasarruf edilene yeni maddi sermayeye ffabrika ve tehizata) bilfiil yatrlan zdeletirerek caiz olmayan bir ey yapyor. Keynes'in Economic Consequences of the Peace isimli (Birinci Dnya Sava'nn sonunda yazd) kitabnda kapitalizmi bir tutumluluk makinas olarak yceltmesiyle daha sonra kinci Dnya Sava arefesinde yazd yazlarda ayn konuda sylediklerini karlatrmak kimileri iin ilgin olabilir.

62

r karlnda en yksek yarar salayacak ekilde datrlar; ikinci olarak, reticiler birbirileriyle devaml ve etkin bir rekabet halinde iseler, her biri daha fazla satmay ancak rakiplerinden daha dk bir fiyatla sat yapabildii lde baarabilir, ve bunu gerekletirebilmek iin de daima belli bir miktardaki retimin en dk maliyetle elde edilmesini salayacak bir retim yntemini bulup uygulamak zorunda kalr (en dk maliyet belli bir sonucu elde etmek iin asgari kaynak kullanlmas anlamna gelmektedir). Bunlara bir nc sakl koulu da eklemek gerekir. Herhangi bir eyin retimi dier eylerin retimlerinden daha krl ise (yani tketicilerin bu ey iin demeye hazr olduklar fiyat retimi iin katlanlacak gidere oranla yksek ise), ok gemeden, reticiler bu eyden daha fazla retmeye balarlar (bu sylenilenin tersi de dorudur). Bu byle olunca, emein (veya ekonomik kaynaklardan dier herhangi birinin) bir istihdam veya i alannda retime katksnn dier alanlarda olabileceinden (daha az veya daha ok, bir ey iin tketicilerin demeye hazr olduklar fiyatla llyorsa) daha az olarak uzunca bir sre devam etmesini nleyen srekli bir uyuum sreci srp gidecek demektir. ktisatlar tarafndan savunulan bu tez hakknda pek ok ey sylenebilir. Bu tez, bilimsel yaptlarn ve tartmalarn konusu olagelmitir. Bu iktisatlarn hepsi tarafndan kabul edilmi bir tez deildir. Bu teze kar, daha bandan itibaren, itirazlar ykselmitir; ve bir sre, hi deilse bu lkede [ngiltere'de], gerek yaamla ilikisi pek az olan soyut bir dogma olarak saygnlk grmemitir. Buna karlk, son yllarda, zellikle Amerika'da, 'serbest piyasa ekonomisi'nin ve kutsal "Amerikan yaam biimi'nin hakl gsterilmesinde ie yarar bir ara olarak yeniden bir canllk kazanm bulunmaktadr. Bizim burada yapabileceimiz, bu teze kar olduka ksa ve teknik olmayan bir dille ifade edilebilecek drt itiraz belirtmek olacaktr. Buna kar ileri srlebilecek en ak itiraz udur : Byle bir tez, yineleyelim, kapitalizmi bugnk durumuyla hakl gsterebilme g ve yeteneinden yoksundur; nk, bugn kapitalizmi belirleyen ey tekeldir; dev birlemeler veya kartellerdir; ok - firmal endstrilerde bile belirleyici nitelik, fiyat-anlamalar, byklerin ve gllerin denetimlerindeki 'fiyat-nderlii'dir. Rekabet ekonomik sistemin d snrlarnda ve atlaklarnda varln srdrd durumlarda, ya gemi bir an kalnts olarak grnr ya da fiyatda deil fakat satclk iinde rekabet eklini alr ki, bu, iktisatlarn 'tam olmayan rekabet' dedikleri (rekabetle tekel aras bir tr ortalama) eklidir. Bu itiraz, tek bana alndnda, rekabeti tekrar canlandrmam amacyla, birlemeleri paralamak, snrlayc uygulamalara veya k63

k firmalar ortadan kaldrc satn - almalara engel olmak gibi liberal ibr zm akla getirebilir. Baz kimseler bu sonuca ulamlar, ve trstleri yoketmek ve rekabeti yaatmak iin giriilecek dier ileri hakl gstermek zere 'rekabetin nimetleri'ne sarlmlardr. Tekele ve modern kapitalizmde ekonomik gcn gittike az sayda elde toplanmasna kar duyulan honutsuzluktan ileri geldii srece, bu gibi giriimler sempati ile karlanabilir ve alklanabilir. Ancak, bu tip bir zm, bizi alp gerisingeriye bir tr kaybolmu 'altn a'a gtrecek bir serbest rekabet tapcl ile elele gidecekse, bunun (dier altn alar gibi) bir hayal, bir masal olduunu belirtmek gerekir. Bu duruma gre, serbest piyasa savma kar ileri srlen dier itiraz, daha az ak olsalar bile, daha salam ve temelli saylabilirler. kinci olarak, kimi iktisatlarn belirtmekte gecikmedikleri gibi, tketimin ve retimin bu nlen 'optimum' yaps (koullarn belirli olduklar bir durumda) tek ve kesin bir sonucu temsil etmez, halkn farkl kesimlerinin ellerindeki paraya gre, herbiri ayn derecede olas ve saylar snrsz byklkte bir dizi sonucu temsil eder. retimin kendisini en etkin ekilde uydurduu dnlen tketim-yaps, yalnz tketicilerin isteklerine veya zevklerine deil, fakat isteklerini ellerindeki parayla en gl bir ekilde destekleyen ve bylece piyasada bir nclk veya stnle sahip olanlarn isteklerine bal bulunurlar. Gelir ok eitsiz bir ekilde dalmakta ise, lks tketim maddeleri zorunlu tketim maddeleri karsnda ncelie sahip olur; hemen dile gelen ampanya ve elmas, halkn alktan kvranan byk ounluunun ekmeinden nce salanr. Ayrca 'en dk maliyetli retim ynteminin seimi,' zayf ve rgtlenmemi bir durumda olmas nedeniyle kt koullar altnda uzun saatler i gren A ucuza ve lesiye altrlan emek kullanlmas anlamna gelebilecei gibi, teknik seimi veya yakt ve malzeme kullanmnda ekonomi salanmasyla da ilgili olabilir. Dier bir deyimle, bir serbest piyasa ekonomisinin sonucu olarak meydana geldii varsaylarak bir postula eklinde ortaya konulan 'optimum' tm olarak servet ve gelirin dalm biimine gre belirlenir (veya bal bulunur). Bir kapitalist serbest piyasa ekonomisi (ileride greceimiz nedenlerden dolay) byk gelir eitsizlikleri douraca iin, bunun sonucu olan tketim ve retim yaps, bir 'refah optimumu' veya tatminin azamiletirilmesi denilebilecek, veya hayranlarnn lyk bulacaklar baka bir isimle adlandrlacak, durumun tam tersi olan bir durum olur. nc olarak, iktisatlarn nermesi, piyasadaki dalgalanma ve hareketlerin bir sre sonunda varm bulunduklar bir durum olarak ifade edilir. Bu nerme, deime ve hareketin meydana geldii srada 64

olanlar hakknda hi bir ey sylemez; oysa, bilindii gibi, gerek dnyann belirgin nitelii devaml deime ve hareket olup karar bulmu bir denge deildir. Hareketli bir duruma uydurulmaya kalkldnda, bu ifade, zamann eitli noktalarnda ulalan (ya da 'ulalma eilimi grlen) fiil durumlara, ancak, duruma en yakndan ilgili olanlarn gelecekteki deimeler hakkmda tam bir nceden-gr gcne sahip bulunduklar varsaymna dayanlarak, uygulanabilir.2 Gerek yaamda ise, byle bir nceden-gr gc, kukusuz, mevcut deildir. rnein i adamlar, olacak olandan gvenli bulunmann tam tersine, (gerek tek olarak her biri gerekse iinde yer aldklar btn bakmndan) fiilen olacak olandan iyice uzaklarda kalabilecek bir takm bekleyi veya tahminlere gre hareket ederler. Bu tahminlerle bir zaman iyimserlik, bir baka zaman ktmserlik ynnde yanlglara dlr: ve bunlar, genel 'piyasa havas'nm etkisinde bulunduklar srece (piyasada herkesin bekleyii bakalarmmkilerden bamsz olmaz), dmdz ve devaml bir hareket dorultusundan ok, birbiri zerine binen hareket ve dalgalanmalara yol aarlar. Kapitalizmin, gerekten, dmdz hareket etmedii, tersine, birbiri peisra gelen 'okunluk' veya genileme dnemleriyle daralma ve gerileme dnemlerine girmek zere olduka iddetli dalgalanmalara tabi olageldii bilinen bir eydir.3 Kapitalizmin ou lkedeki durumu, hi deilse, kinci Dnya Sava'na gelinceye dein, ortalama olarak kronik isizlik ve noksan kapasite ile almakla belirgindi. Rekabet, dier bakmlardan olduu gibi, bu bakmdan da, masrafl ve savurganca olabilir; o, birtakm belli sonulara bunlar istenir sonular olsalar bile ulamay salayan ucuz (masrafsz) bir mekanizma olmaktan uzaktr. Drdnc olarak, iktisatlarn serbest rekabet lehindeki savlar ancak bireysel tketiciler bakmndan alm-satm konusu olabilen (daha soyut bir ifadeyle, bireysel olarak sahip olunulabilir) eyler iin geerlidir. Oysa, bu kategoride yer alan eyler, bir topluluun mutluluunu ve sosyal refahn etkileyen hereyi asla kapsamazlar. Mutluluu ve sosyal refah ok byk lde etkileyen birok ey, gerekten, bu kategori'nin dnda kalr. Bunun savm snrlandran bir ey olduu2

Ya da bunun yerine, onlarn herhangi bir deiiklik meydana geldikten sonra eylerin kendisine dnecekleri bir 'normal' (rnein, bir 'normal fiyat') fikrine ak bir ekilde sahip olduklar varsaylmak gerekir. 3 ktisatlarn dikkatlerini ('statik' olanlardan ok) 'dinamik' ya da hareketli dengeler denilen durumlara evirmi bulunmalar, ve bunun yksek bir derecede istikrarszl ve elde etme gln ortaya koymakla sonulanm olmas (ok bilinen bir kuramda bunun varsaylan 'denge yolu'nun 'istikrar'ndan 'bak srt' diye sz edilir) ancak olduka yenilerde olmutur.

65

nu( zerine basmamakla birlikte, gelir-dalm sorununda farknda olduu gibi) iktisat Walras bizzat kendisi de biliyordu : savnn 'kamusal eyler' ('public goods') dedii eyler iin geerli olmadn kendisi belirtmitir. Bu terimle, bireylere ayn ayr salanamyan ve bedelleri onlardan ayr ayr alnamayan, veya enazndan tabi olduklan uygulama byle olan, ve bu nedenle baz kamu veya devlet kurulular tarafndan salanan btn hizmetler ifade edilir. Yollar, kamusal salk hizmetleri, parklar ve ak alanlar, mzeler ve sanat galerileri, ou kez kamusal tama ve ulatrma hizmetleri bunlarm rnekleridir. Kent plnlamas, yeil alan politikas, 'yaya yol ve geitleri'nin ve deniz ky ve plajlarna giden yollarm korunmas, nehir ve deniz kylarnn kirlenmekten korunmas ad altnda saylan eyler de bu listeye eklenebilirdi. Bunlarm yansra tm ile eitim gelir. nsan salna ve mutluluuna katklarndan dolay, bu gibi eylerin yeterince salanmas, reklamclarn bizleri satm almaya kandrmak iin her trl hner ve marifetlerini gsterdikleri btn eylerden ok daha nemli olabilir. Denilebilir ki, bu durum rekabetin etkinlii savnn geerlik alann snrlamasna karn, bu savn alm-satm konusu olan eyler ve hizmetlerin (mallarn veya piyasaya getirilen eylerin) tesinde bir geerlii olduu hi bir zaman ciddi olarak kastedilmedii iin, onun gcn gerekten zayflatmaz. Bu snrlar iinde bu sav geerli olmakta devam eder. ki tip ey ('kamusal eyler' ve piyasaya getirilen mallar), bir dieriyle rekabet etmedikleri takdirde, bu, geerli bir yant olabilirdi. Oysa, bunlar, gerekten ve fiilen, rekabet halinde olan eylerdir; ve mallarn satyla kr salamaktan baka bir hedefi olmayan rekabeti sistem, kamusal ey ve hizmetlerin salanmasn eitli bakmlardan snrlar ve engeller. 'Serbest giriim fikrinin propagandas, tehlikeli bir rnek oluturur endiesiyle, kamusal alandaki her genilemeyi durdurma ve engelleme eilimindedir; kamusal alan iin yaplacak harcamalar ve bu alanda meydana gelecek genilemeler i dnyasnn dmanlna yol aar; nk, bu harcama ve genilemeler, zel giriimlerin heveslerini krc etkileri olduu sylenilen yksek vergiler alnmasn gerektirirler. Bu iki alan baz durumlarda, rnein, etkin bir kamusal tama ve ulatrma sisteminin mevcudiyetinin zel motorlu tat aralarnn satyla rekabet ettii, 'yeil alanlar' koruma politikasnn toprak sahipleri ve kap-ka usulyle zenginleme peindeki mteahhitlerin karlaryla, evre saln koruma nlemlerinin fabrika sahiplerinin karlaryla atmalar hallerinde olduu gibi, dorudan doruya rekabet halinde olurlar. zel karlarla kamusal karlar arasmda, bireysel zel nlemlerle sosyal nlemler arasmda

66

yer alan bu tr atmann en ak ekilde ortaya kt lke, herhalde, (kelimenin tam anlamyla 'zel giriim'in yurdu olan) Amerika Birleik Devletleri'dir. Nitekim, Amerikal Profesr Galbraith'in (The Affluent Society-Bolluk Toplumu) adl nl yaptnn ana temalarndan biri, onun 'zel bolluk, kamusal yoksulluk' diye isimlendirdii haykran ztla verilen arlkt. ykmz burada yine de gerekten sona ermi olmaz; nk, yaplan ve satlan bir sr mal, veya 'alm-satm konusu olan ey', bunlar iin olan bireysel talep ya da bunlar yapp satan firmalarn giderleri bakmndan hesaba katlanlardan daha geni sosyal etkileri olan eylerdir. Bu, hem tketim ve hem de retim iin geerlidir, (iktisatar bunlara 'dsal etkiler' derler). Dier bir deyimle, 'kamusal eyler' kategorisi, tartmamzn ierii asndan, bizim szn etmekte olduumuz soydan kamusal hizmetlerle snrl tutulamaz. Alnp satlan eylerin (ounluu olmasa da birou, bakalaryla benzer durumda olma yarn zendirmek veya moda ve alkanlklar etkilemek ve bakalarnn kendilerini uydurma ynnde psikolojik bir bask hissettikleri sosyal standartlar oluturmak suretiyle bile de olsa, kendilerini ilk ve hemen satn alanlardan baka insanlar zerinde etki yaparlar. retim bakmndan ders kitaplarmdan alnabilecek pek ok rnek sralanabilir. Burada sadece gvenlikten ok hza ncelik verilerek yaplan otomobilleri anmak yetebilir; hzl giden otomobile ncelik verilir, nk yapmc iin nemli olan, neyin daha ok ve abuk satlacadr. Dier bir rnek olarak, giyimden ev eyasna dek, salam ve dayankl olmasmdan ok, gze ho gelen bir grn ve parlaklkta yaplan daha bir sr ey gsterilebilir.

67

VIII
KAPTALZM NEDEN STENMEZ?

Eitsizlik ve Smr imdi, eitli trden sosyalistlerin (bir zamanlar, zelikle ilk gnlerinde, 'sanayicilik' veya 'sanayi sistemi' yahut 'cret sistemi' diye adlandrlm olan) kapitalizmden niin nefret ettiklerini ve onu niin ortadan kaldrmaya uratklarn grelim. Bu nefreti douran nedenler, dinsel, ahlaksal (bazen estetik) ve iktisad nedenlerin bir karm olagelmilerdir. Bu kk kitap ve yazar esas itibariyle bunlarn sonuncusuyla ilgili olmakla beraber, dier ikisi de, baka bir neden olmasa bile, srf baz kimseler iin her zaman olaslkla balca, birok kimseler iin ise olaslkla bir lde veya bir sre etki kayna olmalar nedeniyle, ihmal edilmemek gerekir. Sosyalizm sorununun, ahlaksal dnceler tmyle bir yana braklarak, srf 'iktisad' nedenlere dayandrlabileceini sanmak, hi kukusuz, yanltr. Bu ikisi, yani ahlaksal ve iktisad nedenler, mantk asndan, ayr ve farkl eyler olmakla beraber, biri dierinden hi bir zaman ok uzak olmaz. Her eyden nce, ister sosyal ister ekonomik olsun byk eitsizlikler dncesi, gerek iinde bulunduumuz yzyln gerekse geen yzyln sosyalistleri iin byk bir dehet ve nefret kayna olmutur. Ve bu byk nefret duygusu, mevcut sisteme bakaldranlar harekete getiren gcn daima nemli bir ksmn oluturmutur. Halkn ayr smf veya sosyal katlara, aralarnda stnler ve aalar, doruktakiler ve yerdekiler ilikisi hkm sren bir biimde, blnm olmas halinde, eitsizlik, iyiden iyiye nefret edilen bir durum olur. Olduka yakn zamanlara dein, 'dorukta bulunanlar' arasnda u dnce egemendi: aa sosyal kat insanlar (halkn byk ounluunu bunlar olutururlar) beceri ve yetenek (ve eitim) bakmndan aa, nerdeyse ayr bir rk olutururlar : Bunlar, her halde dnyann olanca ar ve pis iini boaz tokluuna yapmak grevi, doa tarafndan deilse de, Tanr ve gelenek tarafndan alnlarna yazg olarak yazlm insanlardr. Bu, ondokuzuncu yzyln (Fransz Devrimiyle doan) n-

68

sanlarn Doal Eitlii hakkndaki dncelerin kendisini sarsc etkisinin hayret edilecek derecede yava olduu bir tutumdur. Sosyalistler, aslnda, modern kapitalizmin eitsizliklerine kar bu 'inanlararas eitlik' dncesinin ampiyonluunu yaptklar iin, gemite ou zaman sosyalist hareketle siyasal radikalizm arasmda sk bir yaknlk olmutur. kinci olarak, ar bireycilik her halde, bakalarn gz grmeyen ve ekonomik bireycilikte olanca aklyla grld gibi daha geni sosyal karlara hi aldr etmeyen bir bireycilik karsnda, ister estetik ister ahlaksal veya dinsel nedenlerle olsun, dehete kaplan insanlar her zaman olagelmitir. Birok kimse, kk olsun byk olsun speklatr veya maceraperest i adam gibi, 'gz dnm' birey tipinin saldrgan bencilliine ve l tanmayan kazan hrsna kar iddetle tepki gsterirken, insann 'kendini gelitirme' ve kiisel yaantsn mkemmeletirme zlemini ho gr ile karlayabilir, ve bunu hatt alklayabilir de. Dier bir deyimle, insan, ekonomik bireycilii geliimlerini zendirdii insancl nitelikler yznden, para ve kazan hrsna bal deerlerinin sosyal yaam zehirlemesi nedeniyle sevmeyebilir. Ve gnmzdeki kapitalist toplumlarn en kapitalistinin egemen 'yaam biimi'ne bakp da bu nefret duygusuna kaplmaktan kendisini tmyle alkoyabilecek bir insan olabilir mi? nc olarak, yzyldan uzun bir zaman nce ngiltere'de iktisad grlerini kaleme aldklar brorlerde ortaya koymu ve kendilerine 'Ricardocu sosyalistler' ad verilmi olan ngiliz yazarlarndan bu yana, sosyalist yazarlar, ou zaman 'cretli klelik'ten veya (bunlardan birisi olan William Thompson'un ifade etmi olduu gibi) 'serbest mukavele' maskesi ardnda sakl 'eit olmayan deiim'den sz etmek suretiyle, 'Emein Sermayeye boyun eii'ni dile getirme iine hi bir zaman ara vermemilerdir. Emek, srf elinde mlkiyet olarak hi bir eyi kalmam olduu iin, bir kapitalist hesabna almak zorunluluu altna sokulmu bulunuyordu. Topraktan srlm, sermayeden yoksun kalm bulunan ii, kendi geimini kendisi salayabilecek durumda deildi; ve bunun iin de geimini elinde topra veya kendisini bir retim iinde altrabilecei aralar olan bir bakas hesabna alarak kazanmak zorunda idi. Dolaysyle, piyasann varlma ve pek len serbest rekabetin egemen olmasna karn, iinin bir bakas iin alma zorunluluu daha nceki sistemlerde olduundan daha farkl deildi. Btn fark, bunun eklinden ibaretti: sadece ekonomik olan bu zorunluluk, o sistemlerde siyasal ve yasal bir nitelik tayordu. iyi altrann, daha genel bir anlatmla, toprak ve sermaye sahiplerinin de durumu ayn idi : O zamanlar serf veya kle sahipleri nasl

69

yaamlarsa onlar da imdi yle yayorlard; kendisine verdikleri cretin stnde ve tesinde kalan emek rnne el koymak suretiyle iinin srtndan. Bu durum, bazen, bir tekel eklinde dile getirilmiti: topraa ve sermayeye sahip olanlar bir geit paras alma hakkna sahip olanlarn durumlarna benzer bir ekilde topra ve sarmayesi olmayan ve bir geim olanandan yoksun bulunanlardan toprak ve sermayeden yararlanma karl olarak bir bedel alabilirlerdi. Bylece, ancak bir geit-creti denerek ve yararlanlabilen bir yol veya kpr serbest gidi ve gelie nasl bir engel oluturuyor idiyse, mlkiyet hakk da retim ve bir geim salama abas karsnda yle bir engel oluturuyordu; ve "engelin ltfen kaldrlmas iin bu durumda da dierinde olduu gibi bir fiyat demek gerekiyordu. Belirtmek gerekir ki, burada sz konusu olan ey, retim aralar (yani, toprak ve sermaye) mlkiyeti ve geliri mlkiyete dntrme olanadr, kiisel veya aile olarak yararlanlan eylerin mlkiyeti deildir. Bir kii veya bir snf, srf daha fazla elbise veya mobilyaya sahip olduu iin, ya da bir yerine iki buz dolab veya amar makinesi var diye, baka insanlar zerinde kudret sahibi olamaz. Bir kiiyi veya snf bakalar zerinde kudret sahibi klan ey, bu bakalarnn retim ara ve olanaklarndan yoksun bulunduklar srada, bunlara sahip olmaktr. Bu belirtilen husus, eitsizlie kar genel bir itiraz eklinde dile getirilmi bulunmaktadr. Bir anlamda byledir de; ama ayn zamanda belirtilmi bulunulan hususun arl zel bir tr kaynaktan gelen zel bir tr eitsizliin zerine kurulmutur. Sz edilen bu eitsizlik, halkn ounluunun elinde hi bir ey (ya da sz edilmeye deer bir ey) kalmamak zere, mlkiyetin kk bir aznln elinde topland, ve byk ounluun (Marx'n deyimiyle) fiilen mlkszlemi bulunduu, bir sistemde doar. Bu, anlalmas gereken nemli bir noktadr. Burada hedef alman eitsizlik herhangi trden bir eitsizlik deildir; fakat bir insan dierine uyruk klan nitelikte bir eitsizliktir; bu, bir insana bir baka insan zerinde ona kendi emek rnnn bir ksmn kudret sahibi olana terkettirme gcn de kapsayan, bir iktidar salayan bir eitsizliktir; bu, sermayeye (nemli bir lde) sahip olanlar ve olmayanlar diye ayrlmak zere, halkn snflara blnmesi eklini alan bir eitsizliktir. Sanrm, halkn byk ounluunun kendisine kar dier tip ekonomik eitsizliklere (bunlar iin ne dnlyor olursa olsun) kar duyulmadk bir lde zel bir nefret ve honutsuzluk duymakta birleecei ite bu tr eitsizliktir. nk, kimilerinin retim aralarma sahip bulunmas ve kimilerinin hibir eyleri olmamas eklindeki bu eitsizlik, bu sonuncular

70

iin zgrlklerinin nemli bir ksmndan yoksun kalmak anlamna gelir. zgrlk burada, bamsz bir geim salama bir bakas iin almaya stn tutulursa ve tutulurken onu gerekletirme zgrldr. rnein, bir i karl elde edilen gelirler arasndaki farkllklar konusunda, bu farklar olduka lml olduklar ve daha yksek kazan salayan kimseler bunu daha ok veya daha sk alarak elde ettikleri ya da bu onlarn daha dikkatli ve titiz almalarnn veya renilmesi zaman ve zahmeti gerektiren bir uzmanlklarnn sonucu olduu takdirde, insanlarm ounlukla bu farklar ok kt gzle grecekleri dnlemez. Bundan tmyle farkl ve sanrm pek ok kimsenin gerekten kanma dokunan ey, baz insanlarm (daha dorusu btn bir sosyal snfn) tm yaamlar boyunca ya da bunun byk bir ksmnda karlnda hibir i yapmakszn byk bir gelir elde etmeleri, bu gelire kol veya kafa ii eklinde herhangi bir yararl insan etkinliinde bulunmakszn sahip olmalardr. (Burada, sz konusu kimseler bu geliri elde ediyorlar nk onu sahibi bulunduklar eyler elde ediyor diye verilmeye allacak bir yant, yant olmaz, ancak sz saptarak yanttan kanmak olur.) Kapitalizme, daha nceleri deilse bile, Marx'm zamanndan beri yneltilegelen sosyalist eletirilerin ounluunun zeinde yer alm bulunan Marksist 'smr' kavramnn ie kart yer, kukusuz, ite burasdr. Bu kavrama gre, kapitalizm sermayenin bir mlk-sahibi snfn elinde toplanmasnn (konsantrasyonunun) oluturduu temel zerinde tarihsel bir geliim sonucu olarak ykselen bir sistemdir; ve bu toplanma sayesinde herhangi bir kapitalist, bakalarnn emeini kendisi iin retimde bulunmak zere satm almak suretiyle, kendisi hibir i yapamadan yaayabilme olanan elde eder. Marx, kapitalizmi piyasa iin retim yapan (kendi deyimiyle 'mal reten') bir sistem olarak tanmlamtr; bu sistemde i-gc de bir mal haline gelmi bulunur. Bu ifade, sermayeleri olmayan kimselerin ekonomik durumlarndan dolay (yani karlarndaki seenek isizlik ve alk olmas nedeniyle) bakalar iin almak ve cret olarak rettiklerinin ancak bir ksmna raz olmak zorunda kalm olmalarn sylemekle ayn eydir. Mars'n iktisat kuram (herhalde 'Kapital' adl yaptnn birinci cildinde) bu tr smrnn 'serbest piyasa' denilen eyle ve rekabet kuralyla (kendi deyimiyle, mallarn genel olarak deerleri zerinden deitirilmeleri kuralyla) nasl tmyle tutarl olduunu ortaya koymak amacyla gelitirilmiti. Baz kimseler, 'smr'nn sadece, moral fkeyi dile getiren ve fakat pozitif bilimsel bir ierikten yoksun, bir ktleme terimi oldu71

unu ileri srmlerdir. Terimin kuvvetli bir moral armla ykl oluu, gerekten, ok dorudur; dilimizdeki bir ok sz de byledir Ama ne olursa olsun bunlarla bir olguyu dnr ve ifade ederiz (rnein, hrszl, insan katletmeyi veya ldrmeyi dnelim her ne kadar burada bu sonuncunun Viyetnam'daki bir Amerikan askeri iin bir bar veya bir sosyalist iin olandan farkl bir moral nitelie sahip olabilecei unutulmamak gerekirse de.) Hem bir moral yn olan szckleri kullanmaktan niye utanalm? Ayrca, tmyle renksiz bir dil kullanmak istenmedike, bundan zaten kanlmaz da (ve stelik bu da durmadan deimek zorundadr; nk bir gn renksiz olan ey ertesi gn arm yoluyla bir renk kazanr). Bu tr kar kclara insann soras geliyor: gemiin serf ve kle emeine dayal toplumlarna uygulandnda 'smr' teriminin bir pozitif tanmsal anlam olmadn- savlayabilir misiniz? Savlyamyorsanz, o takdirde, terimin kapitalist sistemdeki cretli-emee uygulanmasn, en azndan emek-piyasasmm iin iiden daha kt olduu geleneksel durumunda iverenlerle tek bana pazarlk eden rgtlenmemi emee uygulanmasn, sanrm, yadsmak zordur. Bu gibiler, belki ele-geirme ('appropriation') terimini tercih ederler burada, emein rnnn mlkiyet veya dier bir ekonomik ayrcalk ve avantaj sayesinde ele geirilmesi sz konusudur. Bu kimseler, bu terimi kabul edip dierini yadsmayacak olurlarsa, bir fark olmakszn bir ayrm yapmaya (bana gre) ok yaklam olurlar. Bununla beraber, kelimeler zerinde tartmakla zaman kaybetmemeliyiz. Hangi terimi kullanrsak kullanalm, hemen hemen tam bir kesinlikle denilebilir ki, bir smr ve ele-geirme sistemi olarak bu kapitalizm anlay, sistemin beraberinde getirdii sonular ve oluturduu zelliklerle birlikte, kapitalizme kar byk ounluu itibariyle sosyalist muhalefetin kukusuz ii snf hareketinden g olan muhalefetin zn oluturagelmitir. Marksistler daha teye gider ve derler k i : sorun sadece insann insan tarafndan smrlmesine yer veren ve buna dayanan bir sistemi onaylamamak veya nefrete lyk grmek sorunu deildir; sorun, temeli smrye dayanan bir sistemin istikrarl ve iler bir sistem olarak kendini srdrebilme, ve herhalde esas itibariyle bir ilerletici ekonomik g olarak tarihsel rolnn son bulduu onlarca, bu son, sistemin rekabeti andan tekelci ama gemesiyle balar aamann tesinde de devam edebilme yeteneine sahip olup olmamas sorunudur. Bunun ilk ve en nemli nedeni udur : toplumun bir yanda mlk sahipleri te yanda mlkszler yer almak zere ikiye blnmesine 72

dayal bir smr sistemi, kendisini gittike artan lde blp paralama, ileyiini bozma, gelime ve bymesini kstekleme eiliminde olan karlararas derin ve kkl ayrlk ve atmalar zorunlu olarak iinde tar. zellikle, ii snf, rgtlenip glendike ve sosyal ilikiler sistemi iindeki yerinin bilinli olarak farkna vardka, kendi akarlarn bu karlarn sisteminkilerle (bunlar artk kk ve aa grmeye balamtr) atyor olmasnn iibir nemi yoktur sadece ne pahasna olursa olsun kollamakla kalmaz; fakat sisteme gittike artan lde ta temelinden kar kmaya ve onu sona erdirmek iin aba gstermeye balar. Mlkiyet eitsizliine dayal ve tekelin ve tekelci uygulamalarn bymesiyle desteklenen bir mlkiyet eitsizlii sisteminin donmuluu, gnmz kapitalizmini savunulmas gittike olanakszlaan bir sistem haline getirir. Konu, belki, yle zetlenebilir. Kapitalizmin almay yabanclatrmas ve dmanlatrmas olgusu Marksis terimlerle sylenirse, snf kavgas yaratmakta olmas onun bir ekonomik sistem olarak ileyiinde bizatihi bir ldrc kusur oluturur. Bu kapitalizmin bir alma-rgtlenii biimi olarak, bir retim sistemi olarak etkinsizliine katkda bulunan br durumdur; kapitalizm, bu bakmdan, ancak, kle emeine dayal bir retim sisteminden daha az ktdr. Yandalarnn ve propagandaclarnn zel giriimin ekonomik drtlerinin bylesine ok szn ettikleri kapitalizm, sonunda, kendisinin alma yaamnda yaratt olumsuz drtlerden dolay yklp gidecektir. Ekonomik Konsantrasyon : Sahiplik ve Gelir Buraya dein mlkiyet sahipliinden ve mlkiyetin konsantrasyonundan ok genel terimlerle sz edegeldik; bununla neyi anlatmak istediimizi birka saysal veriyle gstermenin zaman gelmi bulunuyor. Bu saysal veriler, birinci olarak, mlkiyetin dalmndaki eitsizlik derecesinin dikkat ekici bir ykseklikte olduunu, yani mlkiyetin az sayda elde toplanm bulunduunu; ikinci olarak gelirin dal biimindeki ( doallkla tmyle olmamakla birlikte) byk lde eitsiz mlkiyet dalmnn bir yansmas olan eitsizlii; nc olarak modern kapitalist toplumda endstri zerinde kurulmu bulunan denetimin toplanma (konsantrasyon) derecesinin yksekliini ortaya koyacaklardr (bunlardan sonuncusu iin uygun istatistiksel zmlemeden yararlanma olanann bulunduu A.B.D.'ni gznnde tutacaz.) 73

Mlkiyetin, sahiplik dalm hakknda elimizdeki en yeni tahmin 1950 lerin sonundaki durumu gstermekte, ve Profesr J.E. Mead'in Mr. J.R.S. Revell tarafndan yaplm tahminlere dayandrd bir kitapnda (Efficiecy, Equality and the Ovmership of Property, London 1964, p. 27) yer alm bulunmaktadr. Bu tahminler gstermektedir ki, (mlkiyet dalmnda veraset vergileri, vb.'nin etkileri yznden Birinci Dnya Savandan bu yana bir lde meydana gelmi konsantrasyon azalmasna ramen) 1960 ylnda tm kiisel mlkiyetin, veya servetin, drtte ne nfusun en zengin yzde belik ksm sahip bulunuyordu. Burada ilgin olan bir olgu udur : mlkiyetten salanan gelirdeki toplanma mlkiyet sahipliinin kendisindeki toplanmadan bile daha gze batcdr; yle ki, 1959 ylnda mlkiyetten salanan gelir'in yzde doksanikisi nfusun en zengin yzde belik ksmna, ve mlkiyette salanan gelirin ancak yzde bir kadarlk kk bir ksm mlkiyet sahibi olan nfusun yzde onluk yukar blmne gitmekte idi. Saysal veriler tam olarak aadaki tabloda grlmektedir. Toplanmann bu derecesi karsnda 'mlkiyet sahipliine dayal bir demokrasi'den sz etmek cesaretini kim kendinde bulabilir? Kapitalist mlkiyeti savunacam diye 'kk adam' tipinde bir kantlamaya kim cidd olarak kalkabilir? Birleik Krallkta Kiisel Servetin Dalm
Toplam Kiisel Servetin Yzdeleri Mlkiyetten Salanan Vergiden nceki. Kiisel Gelirin Yzdeleri

Nfus Yzdesi

1 5 10

1911-13 69 87 92

1936-8 56 79 88

1960 42 75 83

1959 60 92 99

Bu satrlarn yazar, bu dizi iinde daha nce yaynlanan dier bir kitapkta (Kapitalizm - Dn ve Bugn. Eldeki yaptn Birinci Kitab, Blm I.) sava sonras yllar, 1946-47, iin yaplm (sermaye sahiplii hakknda) benzer bir tahmini kaydetmi, ve mlkiyet-sahiplii terazisinin indii alak uca bakarak unu eklemiti: "Terazinin dier ucunda, nfusun bir eye sahipseler bile, 100 sterlinden daha az ve ortalama olarak adam bana 60 sterlini gemeyen bir deere sahip te ikisi yer almakta idi". Bu kk mlk sahiplerinin ellerinde tuttuklar deer toplam olarak "lkenin toplam sermayesinin yirmide

74

birinden azn" ve mlkiyetten salanan gelirlerin ise daha bile kk bir orann temsil ediyordu. Kumpanyalardaki paylarn sahipliinde meydana gelmi bulunan toplanma, genel olarak mlkiyet sahipliinde grlen toplanmadan da byktr. (Yetikin) nfusun yzde biri kumpanya hisselerinin yzde seksen birine, nfusun yzde bei paylarm yzde doksan altsna sahip bulunuyordu. (H.F. Lydall and D.G. Tipping, 'The Distribution of Personal Wealth in Britain', Oxford Bulletin of Statistics, February 1961, P. 90). Tm kaynaklardan salanan gelirlerin dalmyla ilgili olarak, Profesr Mead'n ayni kitapnda (p. 79) 1959 ylnda tm kaynaklardan elde edilen gelirlerin en yukarda yer alan yzde onu iin verilen oranlar aadaki tabloda grlmektedir. Buradan anlalyor ki, vergi ncesi kiisel gelirlerin bete birinden fazlas gelir-sahiplerinin yirmide biri tarafndan elde edilmektedir. Birleik Krallkta, 1959 Ylnda, Kiisel Gelirler (Vergiden nce)
Tm Kaynaklardan Salanan Kiisel Gelirlerin Byk Ksmna Sahip Olanlarn Toplam Nfus indeki Yzdesi Tm Kaynaklardan Salanan Toplam Gelirlerin Yzdesi

1 5 10

9 21 31

Her ne kadar 'kazanlm' denilen gelirler arasnda (eitim frsatlarnn ve sosyal ardtemelin, vb. nin farkll yznden) esasl eitsizlikler sz konusu olmakta ise de, bunlar mlkiyet yznden doan eitsizliklerden ok daha kktrler. Eitsizliin en bata gelen ya da egemen nedeni, mlkiyetin zel sahiplii ve bunun lsz toplanmdr. Tm (yani hem alma ile ve hem de mlkiyetten salanan gelirlerin dalmndaki eitsizlikten daha kk olmas yukardaki verilerin de gsterdii gibi doal olarak beklenebilecek bir sonutur. Son olarak, geriye endstrilerin sahiplik ve denetiminin firmalarn ellerinde toplanmas sorunu kalm bulunuyor. Kapitalizmin iinde bulunduumuz yzyldaki bylesine belirgin bir zelliini oluturan bu toplanma, beklenebilecei zere, daha hissedilir ve grnr bir bi75

imde A.B. Devletlerinde yer alm bulunuyor; ve biz bunun hakkndaki ak ve kesin bir tahmini bu lkeden salyoruz. ki dnya sava arasnda yer alan dnem iin (genellikle Berle ve Means tahmini diye anlan) nl tahmine gre, tm irketlerin servet veya sermayelerinin yaklak olarak yars iki yz dev korporasyon tarafndan denetleniyordu, ve denetimdeki bu toplanmann artmakta olduunu gsteren iaretler mevcuttu. kinci Dnya Sava sonras yllarda U.S. Federal Trade Commission tarafndan yaplan bir aratrma, imalt sanayii kesimindeki 135 korporasyonun, ya da bu kesimde etkin tm korporasyonlarm yzde birinin yarsndan aznn, bunlarn tmnn net sermaye varlklarnn (assets) yzde krkbeini denetlemekte olduunu saptamt (Review of Economics and Statistics, Nov. 1951). Dahas var, toplanma derecesinin bymekte olduu ak olarak grlyordu. A.B. Devletleri Senatosu'nun Anti-Trst ve Tekel sorunlaryla uraan Alt-Komitesine verilen bilgilere gre, en byk 200 korporosyonun toplam varlklar (yani, imalt sanayii kesiminde etkin tm korporasyonlarm varlklar) iindeki pay, 1950 deki yzde krkdokuzdan 1964-65 de yzde elliyediye ykselmiti; ve bu en yukarda yer alan 200 korporosyon bu kesimin net krnn yzde altmsekizini elde ediyordu. malt kesimindeki toplam 180.000 korporasyondan 1000 tanesi toplam sermayenin yzde yetmi altsna sahip bulunuyor ve krlar tm krlarn yzde seksen altsn oluturuyordu (David Michaels, 'Monopoly in The United States,' Monthly Revievv, April 1966, P. 48). Bylece, dev sermayeler durmadan azmanlayor kk biraderlerini yutup yokediyorlar. Smrgeci Genileme ve Sava

Kapitalizmi insanlara sevdirtmeyen ve onlar kapitalizmi ortadan kaldrmaya iten nedenler listemiz, eitli zamanlarda birok lkeler ve halklar zerinde ok gl bir etki yapagelmi olan bir dierinin szn etmeden sonra erdirilemez. zellikle iki savaaras dnemde, zellikle de 1930 larda, durum bu idi, ve bugn de dnyann geni blgelerinde gene ayn durum varln hl srdrmektedir. Bu ifadelerle una dikkati ekmek istiyorum: kr drtsyle hareket eden bir sistem olarak kapitalizm, zellikle geliiminin olgunluk aamasnda, doas itibariyle genileme ynndeki eilimi durdurulamayan bir sistemdir; byle bir genileme daha zayf ve daha az gelimi lkelere ekonomik szma eklinde olur, ve bunu sonunda Afrika'nn Asya'nn ve Gney Amerika'nn geni blgelerini balca byk kapitalist Devlerin 'etki alanlar' ve kolonileri olarak paylalmasna varan siyasal

76

szma ve denetim izler. Bylece, dnyamz geen yzyln sonlarna doru, 'Afrika'nn bllmesi savam'na ve bu ktanm o zamann Byk Avrupa Devletleri arasnda paylalmasna tank oldu; bunu, pek ksa bir sre sonra, in'in ekonomik ve siyasal 'etki alanlar'na blnmesi, ve ayn ekilde Orta Douya Avrupa Devletleri'nin ve bunlarn ekonomik karlarnn szmalar izledi. Ltin Amerika'ya gelince, A.B. Devletleri bu blgeyi gemite Amerika dndaki Devletlerin kskan bak ve ilgilerinden saknmak, gnmzde ise onu 'Komnizmden saknmak' iin Monroe Doktrini diye bilinen tutumunu srdregelmitir. Uluslararas plandaki bu tip bir rekabetin savaa yol aacan gstermek iin yle ne byk bir hayal geniliine ve ne de akl gcne gereksinme vardr. Ve her ne kadar kinci Dnya Savandan bu yana bu sisteme kar giriilen bakaldrma hareketleri smrge lkeler haklar arasnda yaylagelmekte ve ngiltere ve Fransa daha nce ele geirmi olduklar smrge topraklarndan ekilmeye zorlanagelmekte iseler de, 'yeni-smrgecilk' denilen ve en bata bugnk kapitalist dnyann egemen gc olarak A.B. Devletlerinden esinlenen yeni bir dalga domu bulunuyor : Savalarn, saylar yzbinleri ap milyonlara varan insanlarn kanlarnn, dayanlmaz ykm ve aclarn dn Kore'de, bugn Vietnam'da, hem bugn hem de yarn Afrika'da sorumlusu olmu olan ve olacak olan bir yeni smrgeciliktir bu. Bylesi bir genilemenin eitli amalar olabilir : tercihli piyasalar, yatrm alanlar ve ham madde kaynaklar ele geirme, maden iletme haklar, istikraza dayal taahht ileri ve (rnein, demiryollar ina etme gibi) 'ayrcalk' elde etme bunlar arasndadr. Byle bir genileme (en dikkati eken biimde Lenin'in nl emperyalizm kuramnda grld gibi) modern kapitalizmin yeni iki belirleyici zelliiyle byk lde balantl olagelmitir : Bunlardan ilki, (Byk gruplarnn ekonomik plnlarna ve bu ekonomik karlarn siyasal aralar olarak hkmetlere gerektii zaman uyumlu hareket olana salayan) ekonomik toplanmada ve tekelde meydana gelen byme; dieri, sermaye ihracdr. Modern kapitalizmdeki bu gelimelerin Avrupa ve Kuzey Amerika'nn byk emperyalist Devletlerinin smrgeci genilemeleriyle zaman bakmndan eylemsel olarak birarada yrdklerini ortaya koyan pek ok tarihsel kant vardr. Burada bu yknn anlatmna girimek ve bu iki olay arasndaki balantnn kurulmasn salayan nedensel ilikilerin aklamasna kalkmak bizi ok uzaklara gtrr. Kimileri, byle bir genilemenin drtsnn esas itibariyle, gerekten, ekonomik olup olmadn tartma konusu yapabilirler. Buna yant olarak u kadarn belirtmek yetecektir : smrgeci genileme ile emperyalist rekabetin ekonomik olarak yorumlanmasnn ampiyonluunu yapm olanlarn hepsi de

77

Marksist kimseler deillerdi. Bunun byle olduunu gstermek iin, sadece, J. A. Hobson ve Leonard Woolf gibi tannm yazarlarn bu konudaki nl yaptlarn anmak yeter (birincisinin Imperialism, ikincisinin Empire and Commerce in Af rica adl yaptlar). Yaygm bir etki yaratm bu tip bir yorum rnei olarak 1930 larda John Strachey tarafmdan sade okuyucu iin yazlm (Neden bir Sosyalist Olmalsnz adl) hayli etkili olmu bir brorde yer alan sade (belki de hatt ok sade) fakat gl bir aklama burada kaydedilebilir : "Onlar (Kapitalist i-verenler), tketim mallarna pazarlar bulmak iin dnyay kar kar ararlar. Onlar, muazzam besin maddeleri, ve kuma ve mobilya ve motorlu-ara retimlerinden kurtulmaya ve bunun [kendi lkelerinde tketileninden] tm geriye kalann yabanc alclara satmaya alrlar. Ne var ki, bugn tm ileri bu trden tketim mallar retmek olmayp bizzat retim aralar yapmak olan endstriler vardr. Tm ileri baka fabrikalar [makine ve benzerleri ile] donatmak olan fabrikalar vardr. Tm ileri ve varlk nedenleri sadece baka makineleri yapmak olan makineler vardr... -verenler ve ortaklar, kendilerinin potansiyel mterilerine sermaye-mallarn satm almakta kullanacaklar paray bor olarak vermeye giriirler. Buna sermaye ihrac denir. Bu nedenledir ki, yeni piyasalar arama ve bulma ii aamadan geiyor denilebilir. nce, tketim mallan ihra edersiniz; daha sonra ise, bizzat sermayenin kendisini ihra edersiniz... Ama imdi ikinci ve nc aamalara varr varmaz,. yani sermaye-mallar ve bunlarn bedellerinin denmesi iin sermaye ihra ederken, baknz ne oluyor. Ya ite byle, sermayenizin gvenlii iin derhal endie duymaya balyorsunuz... Emperyalizme gtren yol ite buradan geiyor." (pp. 48-49).

78

I
KAPTALZM DETRLEBLR M?

Kapitalizme kar (diyelim ki) kuvvetli eletiriler yaplacak olsun, bundan hi de sosyalizmin uygun seenek olduu sonucu kmaz. Birinci olarak, baz dier seenekler olabilir; ve ikinci olarak, sosyalizmin daha iyi olduunu kabul etmek iin hi bir neden mevcut deildir. Mlkiyetin Blm M? O halde, dnlebilecek seeneklere yle bir bakalm. lk akla gelen bir yol olarak, byk mlkiyet toplanmn paralayp herkesi yaklak olarak ayn byklkte birer kk mlkiyet sahibi yapmak suretiyle toplumun mlk-sahipleri ve mlkszler eklindeki snfsal blnmesini ortadan kaldrmak dnlemez mi? 'kk insan'n o krlmaz bamszl ve kiisel zgrlyle dopdolu, yklere yarar dnyas bylece tekrar yaratlamaz m? Genellikle, gemite yaanm bir imgesel 'altn a'a bir geriye dn olarak, bu trden imgelerden esinlenmi insanlarn tarihte birok rnekleri olmutur. rnein, onyedinci yzyln ngiliz Devrimi'nin kara aln-yazl eitlikileri (Levellers), her insanm bir miktar mlkiyete sahip olmas hakknm ampiyonluunu yapyorlard; birbuuk yzyl sonraki esin kaynaklan Spence olan toprak reformcular da, (kendi yolunca olmak zere) Tory demokrat Cobbett de yleydi; ya da gnmze daha yakn zamanlarda [ngiltere'de] Hilaire Belloc ve G.K. Chesterton'un, kta Avrupas'nda kimi katolik yazarlarn 'datmclk' ('distributivism') denilen programlar da ayn nitelikteydi. Eer burada anlatlmak istenen retimin tarmda aile iletmesine ve sanayide herkesin kendi kendisinin patronu ve sahip-iisi olacak ekilde tek-kiili imalthaneye geriye dndrlmesi ise, bu dnceye kar, bunu modern koullar altnda topik bir neri hem de geriye gtrc nitelikte bir topya olarak ortaya koyacak, basit bir yant vardr. O da udur: byle bir rgtleni biimi, maksimum 79

etkinlik iin byk retim-birimlerini ve byk boyutlu rgtlenmeyi gerektiren modern teknikle badatrlamaz. Bu sylediimiz, sanayiin ancak en uzak snrlarndaki istisnalar dnda retimin balca kollar iin her halde dorudur. yle ki, tarmda mlkiyeti ileyene ait kk-iletme tipi varln srdryor (ve bir ok lkede egemen iletme tipini oluturuyor) ise de, tarmn makineletirilmesi ile birlikte yerini en azndan orta-byklkteki bir sermaye ile i gren iletme tipine brakyor. Gnmze dein kk adamn iinde doup yetitii inaat endstrisinde fabrika rn hazr yaplar kullanlmas inaatla ilgili ilemlerin gittike artan lde byk boyutlu plnlamasn ve rgtlenmesini gerektiriyor. Modern teknii kullanmakszm modern prodktivite dzeyleri elde edilemez; ve bu prodktivite dzeylerinde kalnmadan bugnk yaama dzeyi srdrlemez. Gerekten de, azalmas yle dursun, modern teknii daha fazla kullanmann ve bununla birlikte de daha yksek prodktivitenin ivedi bir zorunluluk olduunu pek ok kimse duraksamasz iln edebilir. Oysa, sahip-ii tipi kk-boyutlu retime ve bu retime bal yntemlere geri dnmek, (yirminci yzyldakiler yle dursun) ondokuzuncu yzyl tekniindeki baarlar ortaya kmazdan nceki, yzyllar ncesinin ok daha dk olan prodktivite dzeylerine ve ok daha dk olan yaam standartlanna, kanlmaz bir ekilde, bir geri-dn anlamna gelir. Bununla beraber, mlkiyet-sahipliinin okluk arasnda datlmas, bazan sahipliin ekonomik rgtlenme ve denetimde paralanmaya gitmeksizin datlmas eklinde yorumlanr. Bylece, sz konusu kumpanyalarn ynetim ve ynlendirilmelerinde zekilik ilkesine bal kalmakta devam edilirken, az sayda byk pay sahibinin yerini ok sayda kk pay sahibinin alm olaca ileri srlr. Bu durumda, tm istihdam edilenler bir lde pay sahibi haline gelecekler, kapitalistler ve iiler eklindeki snfsal blnme ve bununla birlikte de tm Sermaye-Emek sorunu ortadan kalkm olacaktr. Tory (ngiliz Muhafazakr Partisi) Propagandasnn bir 'mlkiyet-sahipliine dayal demokrasi' hakknda zihinlerde yaratt imgesel tablo, gerekten de, budur. Bylesi bir idealin 'birlikte ortaklk' denilen programlarn szcln edenlerin kafalarnda yer almas, gemite, ii sendikalarnn mlk-sahibi snf iin gelir kaynaklarna bir tehdit olarak ciddi bir kayg nedeni olmaya baladklar ondokuzuncu yzyln ikinci yarsna dek geriye gider. Bu yorum hakknda sylenilecke bir sr ey vardr. nce, toplanm mlkiyetin bu yoldan datlmas ve yeniden datm nasl gerekletirilecektir, sorusu yantlandrlmak gerekir. Eer

80

bu i, (toprak reformunun bazan gerekletirildii gibi) bir tek yasa karmak yoluyla, bir darbede yaplacaksa, bu takdirde, byle bir hareketin ok ak bir ekilde korkun bir muhalefetle karlaaca gz nnde tutulursa, baarya ulamann bir sosyal devrimi gerektirecei anlalr. Bir ok kimse, byle bir ii baarmak ve bir aznlk olan byk mlk sahiplerinin karsna toplumun iradesini dikmek iin bir sosyal devrim gerekli ise, bunun ayn zamanda hem mlkiyeti ve hemde denetimi; bunlardan birini blp dierini olduu gibi brakmaktansa, bir btn olarak toplumun eline aktarmakta kullanlabilecei dncesindedir. Ne var ki, bu sorun, daha sonra ele alnmalar daha uygun olan baka sorunlara yol amaktadr. Ani bir vurula salanacak bir deiikliin seenei, mlkiyetin vergileme yoluyla adm-adm yeniden-datmdr; byle bir politikadan yana olup szcln yapanlardan ounun kafasnda olan da olaslkla budur. Byk mlkiyet toplanmlarn hedef alan ve bunlarn yokedilmelerine ynelmi her nlemi alklamaktan uzak duracak hi bir sosyalist, doallkla, dnlemez. Ama ne var ki, incelemekte olduumuz durumda ilgin bir elikiyle karlarz. ne srlen nerinin tm istedii olaslkla udur: mevcut sistem yeniden-datm sreci srasnda ve sonrasmda gene eskisi gibi ilemeye devam etmeliydi. Oysa bizatihi servetin yeniden-datmm gerekletirmeye ynelik mali nlemler, zel mlkiyete ve giriime dayanan ve bunlarm harekete getirdii bir sistemin ileyii iin gerekli ekonomik zendirmelerle, hemen hemen kesinlikle, atacaklardr. Dier bir deyile, (yeniden-datm nlemlerinin ancak parasal bir uygulamasyla yetinilmedii ve bu da birka kuaklk bir sreyi kapsayacak ekilde ok yava ve admadm bir uygulama olmad takdirde) bizatihi bu deiiklii gerekletirme srecinin kendisi, olaslkla, kuvvetli bir zendirmesizlik etkisi douran bir durum yaratacaktr. Sonu olarak, ekonomik sistemin ileyii, zelikle yatrmlar ve byme bakmndan, ciddi olarak etkilenebilecektir. Eer byle olacaksa, deiiklik, bu ynde yol alnmken, olaslkla, yalnz mlkszletirilmekte olan byk mlk-sahipleri cephesiyle snrl kalmayacak fakat ayn zamanda toplumun, belki de bundan yararlanacak olan kk mlk-sahipleri bile dahil olmak zere, dier kesimlerinden ok sayda insann da katlacaklar bir muhalefeti harekete geirecektir. Bu durumda beklenilebilecek sonu, daha byk olaslkla, eitlenmenin baaryla gerekletirilmesinden ok yar yolda durmas olacaktr. Mlkiyette eitlik yaratlmas sreci, insan bunun ekonomik ve siyasal bakmdan gerekletirilebilirlii zerine kukuya dren sonular beraberinde getirme olasln tar grnyor.

51

Ayrca, mlkiyet-sahipliinde eitliin baaryla gerekletirilebildii kabul edilse bile, bunun istikrarl bir durum olabileceine dair kuvvetli bir kuku duyulmaya devam edilecektir. Kk mlk-sahiplerinden oluan (Marx'm deyimiyle, kk-mal-retimi) toplumlarmm tm deneyleri, bunlarn birka yl (ya da en azandan birka on-yl) dan ibaret bir i-yapsal eilime sahip olduklarm gsterir. Aralarndaki eitsizlik byk, nk daha ansl belki daha alkan ve daha tutumlu ve daha muhteris olanlar Kutsal kitabn ifadesiyle, tarlay tarlaya katmak, rn samanlkta ymak, ya da paray deme altndaki gizli sandnda veya (modern zamanlarda) bir tasarruf bankasnda oaltmak suretiyle daha fazla mlkiyet biriktirme'ye balarlar. Ayn zamanda, talihleri yaver gitmeyenleri, hasta ve zayflar, daha savruk ve tedbirsiz olanlar borca girerler ve mlklerinin bir ksmn daha mreffeh komularna kaptrrlar; bu gibiler, olaslkla, daha sonraki bir aamada, bor balar daha ar ve sk bir hal alnca, boaz tokluuna bakalar hesabna almaya raz olup kendi mlklerinin tmnden yoksun kalrlar. Bir kez balamaya grsn, bu sre, yaratlan avantaj ve dezavantajlarn ynsal etkisinden dolay, hzn aka arttrma eiliminde olacaktr. Gerekten de, kapitalist toplumun kartopunun oluumunu andrr sermaye birikimi eilimleriyle birlikte balanglarnn, ou zaman belki daha nceki bir aamada yaklak olarak ayn durumda olan ve aralarndaki eitsizlik hali byle bir srele balayp byyen, ite bu tr kk mlk-sahipleri topluluklarnda olduu grlr. Kk mlk-sahiplerinden oluan toplumlar iin byle bir eilimin olduka byk bir hzla eitsizlie varaca, kendisini balangta dizginleyecek sk nlemler alnmad takdirde, en azndan hayli yksek olaslkta bir sonu olarak gzkr. Hatt bu tr nlemler alnm olsalar bile, bunlarn bu eilimi onu srf dizginlemenin dnda tmyle bastrmakta gerekten etkili olacaklarndan pekl kuku duyulabilir. Kk toprak sahiplerinden oluan bir toplulukta belli bir bykln tesinde topraa sahip olmak yasaklanabilir; ve sk skya izlenmek kouluyla bu yasak, toprak sahipliinde bir toplanma eiliminin domasn, olaslkla, nleyebilir. Buna karlk, sermaye sz konusu olduunda, tm ilve sermaye birikimini yasaklamann zor bir i olaca ak bir eydir; ama, bireyin belirli bir dzeyin stndeki mlkiyet varlna kar gittike byyen bir oranda uygulanacak bir servet vergisi, eitliin korunmas ile ekonominin ilemesi ve genilemesi (ki herhalde kiisel tasarruf ve yatrma dayanrlar, nk bu kiisel mlkiyet ve zel teebbs sistemidir) iin gerekli zendirmelerin korunmas arasndaki daha nce deinilmi olan e82

likiden kanmann nasl olanakl olabileceini grmek her ne kadar burada da gene zorsa da birikim eilimini snrlayacaktr. Ama ne var ki, ayn zamanda gerekten bir gerek sayasal glk vardr. Bu trl eitletirici, veya eitlii koruyucu nlemlerin alnmasn kimden bekliyeceiz? Her halde Devletten kk mlk-sahiplerince seilen ve onlar temsil eden bir Devlet'ten. Byle bir topluluun kendi aralarnda zaten bata var olan eitlik durumunu korumak istemesine gvenilebilir mi? Bu onlarn bu amacn gerektirdii nlemleri alp uygulanmalarn gzeteceklerini ve kendilerini bu ie vereceklerini kabul etmek iin aralarmda hayli idealiste ya da aydnca bir gr ve dnce birliine varm olmalarn varsaymak demek olmaz m? Biriktirmeye ve bymeye canattklar bunu temel bir zgrlk olarak grdkleri; ounluunun bunu komularndan daha iyi becerebilme ve dolaysiyle komularn geride brakma yeteneklerine sahip bulunduklarna dair iyimser umutlarla dopdolu olduklar, kk mlk-sahiplerinin ok iyi bilinen belirginletirici nitelikleri deil midir? Bu tr bir edinme ve bakalarn ap geme duygu ve hrsnn ok byk lde, ve hatt insann btn akl ve mantn penesine alacak ekilde, kapitalizmde drtklenip krklendii dorudur. Ama, kk mlk-sahiplerinden oluan herhangi bir toplumda bunun var olmayabileceine, ve onlarn ok gemeden herbirinin, becerebildii takdirde mal-varlm daha hzl arttrarak komusunu geride brakma yeteneinin nne dikilecek herhangi bir engele ses karmyacak insanlar haline geleceklerine inanmak ok zordur. Onyedinci yzyln tannm siyasal filazofu Locke, her zaman, demokrat ve eitliki bir kk mlkiyetli insan ampiyonu olarak dnlmtr; o, bu kk insann mlkiyet hakkn herkesin kendi emeini diledii gibi kullanma ve emeinin rnlerinden diledii gibi yararlanma 'doal hakk'na dayanarak savunmutu. Bylece, o, mlkiyet hakkn emekle hakl gsteriyordu nk bu emein zgr ve bamsz olarak kullanm iin esast. Ne var ki, o, bu yoldan giderek her bireyin kendi emeinin rnlerini biriktirmek hakkna sahip olduunu kabul etmek ve bylece sonunda mlkiyet eitsizliini ve dolaysiyle insanlar arasmdaki hak eitsizliklerini hakl gstermek zorunda kalmt.4 Bireysel mlkiyeti ayn zamanda bireysel mlkiyetin eitsizlik yaratacan kabul etmeksizin kabul etmenin ne kadar zor olduunu bu rnek, sanrm, ortaya koymaktadr.
* Bu yorum iin, The Political Theory of Possessive Individualism (Oxford 1962) adl yaptnda Lock'un dncelerinin derinden bir zmlemesini yapm olan, Profesr C.B. Macpherson'a borluyum, pp. 194-238.

83

Mlkiyette eitliin mevcut kumpanyalarda eit paylara sahip olma eklindeki yorumuna ilikin olduka farkl trden son bir kuku daha vardr. Aslnda kesinlikle sz konusu olan durum udur ki, bu binlerce veya onbinlerce kk hisse sahiplerinin tm uygulanan politika zerinde, eer sz sahibi iseler bile, ancak yok saylabilir lde, bir denetim icra etmektedirler. nerilen ey, bundan dolay, mevcut kurumlar ve kumpanyalar, uygulayagelmekte olduklar ayn politikalar izlemek, ayn personelle ynetilmek, ve ok byk olaslkla yetki eskiden bulunduu ellerde braklmak zere, ayn rgtleni biimine ve yapya sahip olarak devam etsinler, demekten ibarettir. Bugn kendisinden sk sk *yneticiler eliyle denetim' eilimi diye sz edilen ey, bu koullar altnda kukusuz glenmi olacaktr. Pay-sahiplii eitliinin gerekletirilebilir bir ey olduu kabul edilecek olsa bile, kendi azametine dkn, sosyal sorumluluk tamayan sanayi oligarisinin tahtndan indirilmesiyle birarada dnldnde, ortaya kacak durum, muhakkak ki, sz edilmeye demeyecek derecede, (en hafif deyimiyle syleyelim) yeterince ekimsiz bir tablo olacaktr. Bir "Karma Ekonomi' mi? Birok kimsenin hem kapitalizme ve hemde sosyalizme bir seenek arayabilecekleri bir baka yn daha vardr. Bu, kendisinden son zamanlarda ok sz edilmekte olan 'karma ekonomi' denilen eydir; yani, kendisinde kamu veya Devlet giriimi elerinin imdiki gibi zel kapitalist giriimle karm veya birlemi bulunduu bir sistemdir. Byle bir karm, doaldr ki eitli l veya dzeylerden oluturulabilir : belirli baz endstri ve hizmetler (bunlar olaslkla bir aznlktr). Devletin mlkiyetinde ve ynetiminde bulunmak zere, dier endstriler avlanma ve nemalanma alanlan olarak zel firmalara braklm olabilirler; ya da, birok endstride bir parma olan ve hatt ayn endstride zel kapitalist firmalarla yanyana yer alan kamu ekonomi kurulular olabilir. imdi, heriki tipin avantajlarnn birletirilmesi, bunlardan herbirinin uygunluk ve yararllklarnn en ak ekilde grnr olduu alan ve etkinliklerde toplanmas ve herbiri dierine kar bir tr beki-kpei ve en azndan bir potansiyel rakip hizmetini grmesi suretiyle dezavantajlarmm pek oundan saknlarak, byle bir uzlama ile salanamaz m? Bu 'orta-yolcu' neriyi daha ayrntl olarak ele almazdan nce, en bata uyarma niteliinde birka sz etmek, belki, yararsz olmayacak. Orta-yolcu nerilerin birok kimse iin bizatihi bir ekicilii vardr; bunun balca nedeni, iki farkl sistemin unsurlar biraraya getirilirse bunlarn herikisinin kuvvetli taraflarn birletirilmi olabilecei-

84

nin kabul edilmesidir; buradan da uzlamann iki -halden her birine, yani, ya btnyle bir sisteme ya da gene tmyle dierine stn olaca kabul edilir. Ama ne var ki, bir ekonomik sistemi deitirmek, kullanlacak malzemeyi keyfinize veya zevkinize gre istediiniz gibi kartrmakta olduka serbest olduunuz bir pasta veya aure yapmaya benezemez. Seiminiz snrldr: yapabileceiniz baz eyler vardr, ama pek ok ey de vardr ki yapamazsnz; ve karmda heriki sistemin kuvvetli taraflarnn egemen olacam kabul etmek iin hi bir neden mevcut deildir. Gerekten de bunun tam kartyla karlalabilir (ve sanrm incelemekte olduumuz durumda buna inanmak iin baz nedenler mevcuttur) : yani uzlamac zm seeneklerin her ikisinin ancak zayf taraflarm biraraya getirebilir ki, bu durumda her iki dnyann en kts en iyisi deil yaratlm olur. Her bir mekanizmann ileyiinde dierinin mevcudiyeti nedeniyle tutuklua uramasndan dolay, rnein bu byle olabilir. Daha zgl olarak aklamaya alalm. nce, eitsizliin zel sektrn srdrlmesi lsnde hl srdrlmekte olacann belirtilmesi gerekir eitsizlik, geliri karlnda hibir i yapmakszn mlkiyet-sahipliinden elde etme ve spekltif kazanlar ve havadan gelme krlarla bir servet yaratma olanana dayanr. Kamuca sahip bulunulan mlkiyetin alam ne kadar geni ve zel mlkiyet ve giriimin alan ne kadar dar ve snrl olursa zel sermayenin smrsne ak bulunan av-alan da ayn lde darlam olaca iin, gelir eitsizliklerinin de o kadar az olma eiliminde olacaklar, kukusuz, dorudur. Ama ne olursa olsun, emein sermaye ve kapitalistler tarafndan smrlmesi devam edecek ve htt artabilecektir. Eer toplanma ve tekel eilimi zel sektrde (ya da bunun baz ksmlarnda) artacak olursa bir kamu sektrnn bymesine kar bir olas korunma tepkisi olabilir bu o takdirde, byk tekel krlar salama olanaklar ve bunun sonucu olarak gelir eitsizlikleri artm olacaktr. Yukarda belirttiklerimizden bir dizi sonular kar. Byk sermaye toplanmlan zel sektrde var olmaya devam ederse, bunlar byk siyasal ve ekonomik etki yaratmaktan geri kalmazlar. Onlar bunu olaslkla (ayr ayr ya da uyumlu bir takm halinde) kamu sektrnden (rnein, denetim veya plnlama ya da piyasa rekabeti yoluyla) gelecek ve kendilerine mdahale edici ve karlaryla atr nitelikte olacak etkileri gdkletirmek iin kullanacaklardr. Onlarn kamu sektr zerinde bu sektr (rnein, izleyecei fiyat politikalar, alma hayatna ilikin politikalan, ihale politikalar bakmndan) kendi karlarna hizmet ettirecek ve, ters ynde olacak yerde,

85

ona zel sektrn bir tamamlayc paras olarak i-grdrecek derecede bir egemenlik kuracak kadar gl olmas bile olanakldr. Onlar kamu sektrnn stnn kayman alp ona keliini brakacak ve dolaysiyle onu ekonominin kronik olarak' ak veren' bir sektr olmaya mahkum edecek derecede kuvvetli olabilirler. Milliletirme tarihinde, gerek ngiltere'de gerekse Kara Avrupa'snda, hem zel sermayenin elini srmiyecei krsz veya mflis [kamu] hizmetlerini veya endstrilerini iler tutmann bir yolu olarak milliletirmenin ve hem de yerleik karlarn kendilerinin babalarnn mallar olarak dnmekten holandklar alanlara kamu sektrnn u veya bu el at karsnda hrs ve hasetle dolu kaldklar zamanlar 'yeniden-zelletirme' denilen yolun kullanldna dair yeterince rnek mevcuttur. ki sosyal sistemin bir ekonomi dahilinde istikrarl ve kalc bir birarada yaama sistemi olarak 'karma ekonomi' anlay, aka grlyor ki, bir hayaldir. Byle bir karmn, biri veya dieri egemen ortak haline gelip tekini kendisine (tam hizmetkr haline deilse bile) uyruu durumuna indirgeceyinceye dek olaslkla daha da iddetlenecek olan, heran patlamaya hazr bir atmay maskeleyen, hayli istikrarsz bir uzlama olacam kabul etmek iin her trl neden mevcuttur. Buna, belki (Marx'n 'snf kavgas' adn verdii) Sermaye - Emek sorununun byle bir durumda varolmaya devam edeceini ve hatt, zel sektrde tekelleme ve toplanma derecesi ykseldii takdirde, daha da kzabileceim ekleyebiliriz. i sendikalar, grev hareketiyle desteklenen cretleri ykseltme ynndeki baskyla iilerin kendi emeklerinin rnlerinden paylarn ayn dzeyde srdrmek (veya yeterince saldrgan ve birlemi olabilirlerse arttrmak) iin hl savam veriyor olacaklar. zel kr ve 'kazanlm gelir' endstrinin rnnden hl elde ediliyor olacak; ve iiler, altklar endstriyi herhangi bir anlamda 'bizim' diye dnebilmek iin hi bir nedene sahip bulunmadklar iin, retimi veya prodktiviteyi arttrma abalarna heves ve gayretle katlmay, savunma nedenleriyle, hi kukusuz reddedecekler, geleneksel bamsz toplu-szleme yapma haklarnn herhangi birinden vazgemeye daha da az yanaacaklardr. Bu tip bir 'muhalefet' davran, olaslkla, milliletirilmi endstrilere kar da benimsenecek, bu endstrilerin gl zel tekellerin dmen suyunda hareket etmeleri halinde, bu, her halde, byle olacaktr. Dier bir deyimle, kapitalist zel giriim muhafaza edildii lde, onun varl, emein ekonomik koullarn zorlamas sonucu ve cret szlemelerinde yer alan hkmlerin gerei olarak yapmak durumunda olacandan daha fazlasn yapmasnda bir zendirmesi zlik, bir olumsuz-drt olarak etki gstermeye devam edecektir.

86

Bir karma ekonomide zel sektr kendi aralarmda rekabet eden ve aralarnda byk tekelci gruplamalardan eser kalmam kk reticilerden ibaret bulunuyorsa, durum, doaldr ki, tmyle farkl olur. Bu takdirde, kamu sektr ekonomi zerinde en azndan ekonominin balca byk kesimlerinde, olaslkla egemen etkiye sahip olur, ve zel giriim, tekel yerine ok ya da az tam rekabetle belirgin olur. Bu takdirde durum, tmyle farkl bir nitelik kazanr. Bu, rnein, greli olarak azgelimi bir devlet-sanayiinin (kk mlk sahibi) kyl tarm, el-zanaatlar ve kk ticaretten oluan bir evre tarafmdan sarl bulunduu (Sovyetler Birlii'nde 1920 lerdeki gibi) bir durumda sz konusu olabilirdi. Ama ne var ki, gelimi bir sanayi lkesinde sermaye ve tekel toplanm ekonominin, ne azndan da endstrinin, ana dallarn egemenlii altna alacak zaman hemen hemen kesinlikle bulmu olaca iin, byle bir durumun burada ortaya kmas, yok denecek kadar az olaslk dahilindedir. Byle bir durum gelimi bir sanayi lkesinde yaratlm bulunuyor olsa, bu, ancak, ounluu tekadam veya aile-iletmesi tipinden ibaret olan, olduka kk ya da orta-boy giriimler zel ellere braklmak zere, byk-boyutlu endstrilerin, (bankalar, sigorta irketleri, vb. gibi) finans kurumlarnn ve ticaretin tmnn bir n sosyalizasyonunun gereklemi bulunduunu varsaymay gerektirir. Hatt (bir 'karma ekonomi'nin bu konu zerindeki tartmalarn ounluunun anlad 'karma ekonomi'den, kabul etmek gerekir ki, ok farkl bir ey anlamna gelecei) byle bir durumda bile, daha nce kk-adam zerine sylenenlerin, yani kapitalizmin zerinde abucak boy atabilecei bir verimli topran heryerde ve her zaman olmu olaca, anmsanmak gerekir. Bundan dolaydr ki, ilerin uzun bir sre bu minval zre srp gitmesi halinde, kapitalizmin yeniden kendini gstermesi olas bir eilim olacaktr. Sovyetler Birliinin Devrim'den sonraki ilk on-yl boyunca yaad deneyin tanklna burada bir kez daha yerinde olarak bavurulabilir : Sovyetler, kulak (yani, emek-istihdam eden zengin kyl) sorunu denilen dertle, bunun ortaya k ve glenmesi sorunu e, iddetle uramak zorunda kalmlard. Ve bu, stelik, Devrim'le birlikte gelmi olan toprak reformunun elde bulundurulacak mlkiyet zerindeki gl eitletirici etkisine karm olmutu. (Geici bir yol veya ara olmaktan daha fazla bir ey gzyle bakldnda) bir 'karma ekonomi'ye ok can-alc son bir itiraz da udur : zel sektr egemen deil de uyruk bir durumda olmadka, ekonominin tm itibariyle hi bir etkin sosyal planlama olanakl deildir. Devlet-mal fabrikalarn veya endstrilerin yneticileri plann genel amalarna, ve zel hedeflerine, uymak zorunluluu altna sokulabi-

87

lecekleri iin. Devlet sektrnde, kukusuz, planlama olabilir, oysa, (ballklarn birinci derecede paydadarlarma gsterecek olan) zel firmalarn ynetimlerine ayn ey uygulanamaz. (Ayrca, Devlet sektrnde gereki planlarn ancak ve yalnz kendilerine dayanlarak kurulabilecekleri gerekli bilgiler, planlama otoritesinin elinin altnda olacaktr.) Ne var ki, Devlet sektrnn kendi yapt ile zel giriimin hareketleri zerinde ne lde bir etki icra ediyorsa onunla kalnr; Devlet sektrnn planlanmas, tm ile ekonominin retim-kalbnn ve hareketinin biimlendirilebilmesine yetmez. Devlet kurulular zel firmalarn (veya iftliklerin) rnlerinin tek-alclan iseler ya da hatt nemli alclar iseler bile), ya da, yle de diyebiliriz, bunlarn arzlarnn nemli ksm veya finansman kaynaklarnn balca bir blm denetimleri altnda ise, byle bir etki nemli bir dzeye kabilir. zel firmalar birbirleriyle ayn piyasalarda rekabet halinde iseler, rnein, Devlet teebbslerinin fiyat-politikalarnm bunlarm pazarlama politikalarn etiklemesi yoluyla, en azndan, bir miktar dolayl etki olacaktr. Byle olmad takdirde, planl sektrn yaptnn plansz sektr zerindeki etkisi olaslkla kk olacaktr ve byle bir etkiyi en aa dzeyde tutmak zere siyasal basknn nasl ve ne ekilde baaryla icra edilebileceinin nedenlerini belirtmi bulunuyoruz. Bu, hibir tr planlama hibir ekilde bir zel sektre uygulanamaz, demek deildir. Olduka belirsiz ve bir genel ynlendirme anlamnda planlama son yllarda 'yol-gsterici planlama' diye isimlendirilmekte olan tipte bir ynlendirme esas itibariyle zel giriimin ar bast bir kapitalist ekonomiye sokulabilir (ve sokulmutur). Bununla beraber, bunun kelimenin bilinen anlamyla planlama adna gerekten lyik olduu hakl olarak ok sz gtrr firmalar (sava zaman ve sava zaman mevzuat dnda) plana ayak uydurmak iin hibir zorunluluk altnda deildirler. Bu kendileri iin krl bir davran olmayacaksa neden uydursunlar? Ve uymaya karar verdiklerinde, 'yol-gsterici planlama' bunlar kendi iradesine uyruk klmak iin hibir ara ve alete sahip deildir, gsz ve aresizdir. Herhangi bir are bulmaya davranlacak olsa, zel kumpanyalar olaslkla, tek tek ya da takm halinde, bu yolda belki bugn reklama ve propagandaya yatrdklar kadar ok para harcamak suretiyle, ok korkun bir direnme ve kanma aygt yaratacaklardr. Bundan dolay, uygulamada 'yol-gsterici planlama'ya kalacak ey, fiyatlar araclyla ya da bakalarnn yapmalar olas eylere ilikin bekleyiler zerindeki etkisi yoluyla dolayl bir etki icra etmeye gvenmekten ibaret olacaktr. Plann genel iradesini egemen klmak iin bunlar son derecede kolay krlabilir nazik aletlerdir; ve akl bamda hi kimse, bunlarla die dokunur bir sonu alnabilecei hayaline kaplmaz. 88

X NEDEN SOSYALZM

Planlama hakkndaki bu gzlemler, sz, biraz nce 'karma ekonomi' dolaysiyle belirtilmi olan zaaf ve snrllklardan planlamanm kurtulabilmi olduu sosyalizm sorununa getirir. Ama, nce, sosyalizmi kapitalizmden ayran bellibal zelliklere bir gz atmamz gerekir. Kapitalizme kar olanlarn bu sistemi eletirirlerken arlk verdikleri noktalarn baz farklar gsterdiini grm bulunuyoruz. Sosyalizmin tanmnda, bazan, karlatrlabilir bir arlk verme farkyla karlalr. rnein, son yirmi yl ya da buna yakn bir sredir sosyalizmin bir sahiplik sorunu olmaktan ok bir sosyal eitlik sorunu olduunu sylemek, i Hareketinde (zellikle Yeni Fabiyanlar arasmda) ok yaygnlam bulunuyor. rnein, 1952 de yaynlanm New Fabian Essays adl kitapta, Mr. Crosland (daha sonra 1964 ylnda kurulan i Partisi Hkmeti'nde Eitim Bakan olmutur), Profesr Arthur Lewis'in "sosyalizm eitlik zerinedir" deyiini onaylayarak aktarmakta (s. -61); bu kk kitabn editr (Mr. R. H. S. Crossman) ise ii "planl ekonomi ve iktidarn zekletirilmesi [o burada gerekten sahiplii ve denetimi kastediyor olabilir mi?] artk sosyalist amalar deilerdir" demeye dein vardrmaktadr (s. 27). Bununla beraber ngiliz i Partisi'nin [retim aralarnn devletletirileceine ilikin M.S.] nl 4. Maddesi'nin her hangi bir revizyonuna veya kaldrlmasna kar gsterilmi diren, sosyalizmin esas itibariyle ve her eyden nce sermayenin ve topran (ya da retim aralarnn) sahiplii sorunu ile ilgili olduu yolundaki geleneksel inanca bu parti yelerinin ounluunun bal kaldklarn gsterir grnmektedir. Kapitalizme muhalefetin byk bir ksmnn eitsizlikten, zellikle, bir kimseyi bakalar zerinde g sahibi klan ve snfsal smryle elele giden ekonomik mlkiyet sahipliine bal tipteki eitsizlikten duyulan kuvvetli honutsuzlukta kksalm olduu, grm olduumuz gibi, ok dorudur. Ama ne var ki, byle bir eitsizlik, (daha nce zerinde durduumuz 'datmclk' bir yana) ekonomik mlkiyet sa89

hiplii imdiki mlk sahipleri snfnn elinden bir ekilde toplumun eline aktarlmakszm sona erdirilemez. Sorunun bu yan anlalmaz ve retim aralarnn sahiplii sorunu dosdoru ve yerli yerine, yani, en ndeki yerine konmazsa, sosyalizm (ve sosyalist hareket), olaslkla hastaln kklerini ihmal ederek, kendisini yanltc belirtilerin tutkusuna lszce kaptrr gelir aktarmlar iin vergiler ve yardm ekilleri dzenlemek, sosyal karmay ve 'dayanma'y ve bunlara benzer eyleri zendirmek zere, sosyal alkanlklar ve davranlar eiti bir dzeye getirmeye almak gibi ilerle urar durur; bunlarn hepsi de iyi ve arzu edilir eyler olabilirler; ama ne var ki, bizatihi asl soruna yant oluturmazlar, bunun iin de zerlerinde gereinden fazla durulmas ile bir siyasal 'sakz' haline pekla gelebilirler. Biz, btn bu nedenlerle, sosyalizmi temel retim aralarnn esas itibariyle sosyal sahipliine dayanan bir sistem olarak tanmlamada sosyalist gelenei izleyeceiz. Bu, doallkla, imdiki mlk sahiplerinin mlkszletirilmelerini gerektirir (bu srada kk ve orta-boy pay sahiplerine tazminat verilebilir, ve bu olaskla, rnein 'tkenen yllk demeler' denilen ekilde olur). Daha ileride ele alacamz nedenlerden dolay, bu aktarma ii bir tek aamada gereklemeli, ya da hi deilse birbirine sk skya bal bir dizi aamalar halinde kademelendirilmelidir; ve sosyalizmin gelii bir sosyal devrimi beraberinde getirir dendii zaman esas itibariyle bu kastedilir. 'Sosyal Devrim' burada toplumun mlkiyet sisteminde ve buna dayanan sosyal ilikilerinde (ya da snf ilikilerinde) kkl ve temelden bir deiiklik anlamnda kullanlr. retim aralarndaki zel mlkiyetin sona ermesiyle birlikte, sermaye-sahipliinden veya (sermaye olmadan emek retken ve krl bir ekilde geni apta istihdam edilemeyeceinden ayn kapya ktn grm olduumuz) emek istihdamndan elde edilen gelirle yaayan ayr bir sermaye sahibi snfn da sonu gelmi olur. Bununla da emein sermaye tarafndan smrlme olana ve sahipliin toplanmasyla elele giden belirli eitsizlikler son bulur. Ekonomik Planlama Eer sermayeye (esas itibariyle byk endstrilerin tmnn ve en azndan byk lde topran elde tutulmas anlamna gelmek zere) toplumsal olarak sahip olunulursa, bu, bunun nasl ynetilip iletilecei sorununu dourur. Burada eitli olanaklar mevcuttur. Endstrilerin eylemsel ilemesi ok ya da az zekletirilmi veya zeksizletirilmi (decantralised) olabilir b u konuya tekrar dokunacaz. Biz, imdilik, sosyalize edilmi endstrinin. yneticilerinin ya da yne-

90

timlerinin Devlet veya (sz konusu endstrilerde alanlar da olaslkla seilmi ii komiteleri ya da ii sendikalan araclyla katlarak) bir kamu organ tarafndan atanmakta olduklarn kabul edeceiz. Bu tr ynetimler, endstride alanlar temsil eden ii sendikalaryla alma karl alnacak asgari karlklar, istihdam sreleri ve alma koullar konularnda yaplan toplu anlamalara uy. ruk olmak zere retimi tm ile topluluun karlar ynnde yrtmek zorunluluu altnda olurlar. Sorunlara kendi endstri dal asndan bakan her ynetim, neyin yaplmas ve neyin yaplmamas gerektii konusunda tmyle kendine uygun ya da parasal bir gre sahip olma ynnde eilim gsterir (ve bu, bu gr endstride alanlarn karlarn ne kadar ok yanstr ya da bu karlara ne kadar ok uyruk bulunursa, o kadar ok byle olur. Bunun tam yerinde bir rnei, reticilerle tketicilerin bak alar arasmda tam bir ayrln kendisini gsterebilecei fiyat-politikasdr yani, rnlerinin nasl fiyatlandrlaca konusudur. Fakat ayn ey, retim politikas, otomasyon gibi yeni yntemlere ve yeni (ve olaskla rakip) fabrikalar kurulmasna kar benimsenecek tutum iin de geerli olabilir. te bu nedenledir ki, tm ile topluluun sosyal kar gerekten ve hakkyla gzetilecekse ve atmadan kamlacaksa, endstrinin eitli kesimlerinin ve dallarnn hareketlerine zeksel planlama ile e-gdm ve birlik kazandrlmak gerekir. Dier bir deyimle, ekonomik politikann en azndan belli bal amalarnn ve hedeflerinin zekden planlanmas, katksz bir sosyalist ekonomiyi ynlendirme ve birletirmenin apak ve zorunlu yntemi olarak kendini ortaya koyar. Durumun bu olduu sonucuna varmak, bizim u andaki amacmz bakmndan akla uygun grnyor. Esas itibariyle sosyalize olmu bir ekonomide bizim daha nce 'karma ekonomi' denilen eyden sz ederken planlamann karsna dikildiini belirttiimiz snrllklar, artk sz konusu olmayacaklardr. O halde, planlamann salayaca olumlu yararlar nelerdir? Birinci olarak, bununla salanacak bir yarar, kapitalizmle karlatrlflmda, krn azamiletirilmesi peindeki tekelin ok iyi bilinen ktlklerinin ortadan kaldrlmas olacaktr. ok iyi bilinen bir eydir ki, tekel koullar altnda kr peinden komak, fiyat ykseltme uruna retimin eitli ekillerde snrlandrlmasna yol aar. Tekel zel karla kamusal karn, kar krn azamiletirilmesinde olan reticiyle karlar ucuzluk ve bollukta olan tketicilerin kafakafaya tokutuklar bir ortam yaratr; nk kr, tekelcinin rn kt ve pahal tutulduu lde elde edilir. Ktla bir pirim tannr; oysa, eko-

91

nomik koullarn elverdii lde arzn bol olmas tketicilerin yararnadr. Doru, bir tekelcinin gc ender olarak snrszdr : o, talebin durumuyla snrldr - tketicilerin almdan vazgemeden ne kadarlk fiyat ykseltmesine dayanacaklaryla, ya da (dilerseniz) bir tketiciler grevi tehdidiyle snrldr. Tekelciler ayn zamanda ikame-mallarn varl, ya da varl olaslyla da snrlanrlar. Ama ne var ki, rekabetin var grnd ve (rakip deterjanlarm savalarnda olduu gibi) piyasada yer tutmak iin savaan rakip tekelcilerin varolduklar zamanlarda bile, rekabet, fiyat-drme eklini deil, fakat, tketicinin mallar kendi srdkleri fiyatlardan almasn ve hatt tketicinin fiyata ilikin dncelere ve fiyat farklarna tmyle duyarszlamasn salamak zere gzn boyamak iin, satclk ustal ve reklam yolunda dalar gibi para harcama eklini almaya ynelir. Bu yntemler, her halde, burada yinelenmesini gereksiz klacak kadar iyi bilinmektedirler; ve bunlarn neminden ya da kt etkisinden kuku duyan bir kimse, Vance Packard'n (kendisini 'bilinsizletirmeden giderek kitleyi ikna tekniklerine bir giri' diye tantan) The Hidden Persuaders5 gibi insana dehet veren kitaplarnda bunlar zerine yazlanlar okumaldr. Ya da, dilerseniz, dier bir Amerikal'nm (Harvard niversitesi'nin saygn iktisats Profesr Alvin Hansen'in) sylediklerine birlikte kulak verelim: "Gnmzde tketiciler artk kendi zgr iradelerine gre hareket etmiyorlar... Tketici, u ya da bu bilmem neyin nesinin evresinden geri kalmamaktan baka hibir neden olmasa bile gerekliliine inanmas iin, "beyin-ykama" ilemine uyruk tutuluyor... Tketici beyni-ykama ilemi psiko-analizin bir dal haline gelmi bulunuyor. Tketici arzular artk bir kiisel seim konusu olan eyler deildir. Bunlar 'kitlesel olarak' retilmektedirler." Economic Record), Mart 1960. Buna karlk, sosyalist planlama, olup bitenlere bireysel firmalar ve bunlarn paydalar asndan deil fakat tmyle toplum asndan bakt iin, retimin smrlanmasyla deil en yukar dzeyde arttrmasyla ilgilidir. Onun devlete ynetilen bireysel giriim ze3 Kitabnn giri blmnde (bir Amerikal olan) yazar unlar yazyor: "kna kampanyalarm gdmlemekte kitle psiko-analizi bir multi -milyon- dolar endstrisinin temeli haline gelmi bulunuyor... Amerikann en byk yz reklamcs te ikisi kampanyalarm pazarlamaclarn 'motivasyon analizi' dedikleri eyden esinlenmi stratejileri kullanarak bu derinlemesine yaklama evirmi bulunuyorlar."

92

rinde (rnein, bunlarn fiyatlarn denetlemek yoluyla) icra ettii etki, maliyet ve fiyatlarn olanakl olabilecek en dk dzeye indirilmesini zendirme ve zorlama ynnde olur. reticilerle tketiciler arasnda gr ayrl niteliinde bir durum meydana gelecek olsa, uras olduka aktr ki, planlama tketicileri kollar; nk, eitsizlik bir kez ortadan kaldnlnca, tketiciler iin bol tketim olana salamaktan baka hi bir aklc uzun dnem politika amac olamaz - doallkla belirtilmek gerekir ki, bu, alan reticilerin gereksiz ekilde zorlanmas pahasma olmamak gerekir. Bir Sosyalist ekonomide (emekliler, ocuklar ve hastalar dnda) tm tketiciler reticidirler ve, tersine olarak, almayan yiyemez. Dolaysiyle, bunlar sanki ayr gruplarm gibi bir tketiciler karndan bir reticiler karndan sz etmek hayalidir, gerek ddr. Byle bir ey, daha ok, alan bir toplulukta halkn iki yn arasmdaki bir ekimeden ibaret kalr; ve doabilecek herhangi bir atma dolaysiyle bir grup kar ile genel kar arasnda olur. Planlamann balca ilevlerinden biri, tam ve kesin olarak, grup karlarnn tm ile topluluun karlarna uyruk olmasn ve parasal bak biiminin genel bak biimine uyumlanmasrn salamaktr (ve geerken belirtelim ki, aznlk her zaman ounlua feda edilmek gerekir demekle ayn ey deildir bu). kinci olarak, planlama, dier bir bakmdan da, birey veya grup karlar zerinde genel karn ampiyonluunu yapacak bir durumdadr. Bozucu ve saptrc etkileriyle birlikte tekeli bir yana braksak bile, uras gene doru olarak kalr ki, bir piyasa ekonomisi denilen sistem (iktisatlarn ideallerince ne kadar arzasz ve engelsiz ilerse ilesin) ekonomik etkinliin tm sonularn kavrayamaz ve bir topluluun iyilik veya refahna sk skya bal tm insansal gereksinmeleri yanstmaz veya kaydetmez. Grm olduumuz gibi, retim, herhangi bir topluluun sosyal yararlar ve sosyal maliyetler bilanosunda hesaba katlmalar gereken, saysz yan sonular dourur. Hava veya nehirlerin gaz veya duman ile ve kimyasal artklarla kirletilmesi; doal gzelliklerin bozulmas; grltnn sinir bozucu bir ortam yaratmas; trafik tkanklna ve hatt yollarda tehlikelere neden olunmas gibi durumlar, bunun en kusursuz ve drtba mamur rneklerini olutururlar. Kimi rnler veya ilemler zararl, kimileri eiticidirler; gene bazlar, sosyal alkanlklarn ve standartlarn yerlemesinde veya baka arzularn zendirilmesinde bir etkiye sahip olabilirler. Demek oluyor ki, kamusal salk hizmetleri, kent ve blge planlamas, kamusal eitim hizmetleri, dinlenme ve kltrel etkinlik olanaklar salanmas gibi bir topluluun refahn derinden etkileyen bir sr ey vardr ki, yetersizlikleri Profesr Galbraith'in daha nce de

93

kaydetmi olduumuz zl "zel bolluk, kamusal yoksulluk" ifadesinde zetlenmi bulunur. Btn bu daha geni sonular ve ufkunun odak noktasnda yeralan sosyal dnceleri gerek haline getirmesi ve politikasn bu ama dorultusunda ayarlamas planlamadan beklenebilecektir. Ufuktan sz edilince, nc olarak, bir planl ekonomide kararlarn bu kararlar ilgilendiren tm dncelerin tam olarak gznnde tutularak almabilecei yolunda ok nemli bir anlay ortaya kar. Bu, bir noktada yaplacak eye dier btn noktalarda ayn anda alnmakta olan kararlarn neler olduklarnn tam bir bilgisine sahip olarak karar verilebilecek demektir. Bu, bazan, planlama, bir endstrinin retim kapasitesi ile ya kendisinin rnlerini kullanan ya da kendisine para veya donatm salayan dier endstrilerin retim kapasiteleri arasmda e-gdm salamak; ulatrma ve tama hizmetlerindeki geliim ile endstrinin gelecekteki gereksinimleri arasmdaki e-gdm gzetmek ve endstrinin kurulu yerini belli bir mntkada ortaya kmalan olas olan tama ve dier hizmet kurulularna uydurmak zere , sistemin ayr ayr ksmlarnda cereyan etmekte olanlar birlikte ve hep birden ynlendiren bir e-gdm aletidir, diye ifade edilir. Ne var ki, soruna e-gdm asndan bakmak, onu tam anlamyla kavratmaz. Bir eyi bir dier eyle e-gdmlemek, e-gdmlenen her iki eyin halen bilinmekte olduklar anlamn tar. Oysa, esas olan nokta udur : planlama, bir baka halde bilinmeyen eylerin kararlarn alnd srada bilinmesini olanakl klar bir paray etkileyen kararlarn dier paralar hakknda e-zamanl olarak verilen kararlarn neler olduu bilinerek ve dolaysiyle de daha byk btn hakknda bilgi sahibi olarak alnmalarm olanakl klar. Bu olmadan her karar alc, baka yerlerde olup bitenler hakknda byk lde boluk iinde bulunur, ve olsa olsa eksik bilgilere ve sezgiye dayanan tahminlere gvenmek zorunda kalr. Askerlikten esinlenen bir benzetmeyle ifade edecek olursak : bir muharebedeki eitli sava birliklerin 'duruma uymay' nasl becereceklerini bilmemeleri ve buna tahmin ve karsamalara dayanarak karar vermeleri ve bunu da her birliin kendi stratejik plann dier birliklerin nasl hareket etmekte olduklar hakknda yapt varsaymlara gre kendi kendine baarma durumunda kalmalar gibi bir eydir bu. Bu dnce, belki, ksaca planlama bilinmeyenleri bilinene dntrr ifadesiyle zetlenebilir. te, planl olmayan bir ekonomide bu kadar ok eyin bilinmez veya belirsiz olmas nedeniyledir ki, byle bir ekonomi gerek belirli pi-

94

yaaslarda ya da endstrilerde ve gerekse daha byk bir btn olarak tm ile sistem apnda srekli sarsntlara ve dalgalanmalara ak bulunur. Kendilerini meslekten iktisatlarn daha kibar bir ekilde 'trade cycle' diye isimlendirdikleri, ekonomik deprasyon ve isizlie yol aan devresel ekonomik ar-retim bunalmlar ile ortaya koyan retim kapasitesi ile talep arasndaki devresel kopukluklarn kayna ite buradadr. Bunun getirdii insansal maliyet yk (iiler ilerine devam edebilip edememe konusunda sonu olmayan bir belirsizlik iinde ve uzun sreli isizliklerle kar karya kalrlar) bir yana, bu trl dalgalanmalar, ekonomik bir adan da gereksiz bir savurganlk ve maliyet olutururlar. Sosyalist bir ekonomide bu trden bir durum ancak planlamada ciddi hatalara dlmesi (ve doallkla planlamada da hatalar yaplabilir) yznden doabilir. Kararlarn daha bol ve zengin bilgi nda almmas zerine sylediklerimizin byme ve gelime konusunda daha da byk bir gle geerli olduklar hemen grlebilir. Burada bilinmeyen etkenleri bilinene dntrmenin nemi zellikle byktr, nk hzl gelime ile sfr byme arasndaki olanca fark bunun sonucu olabilir. En mkemmel planlama bile btn gelecei gremiyecei gibi doallkla hereyi de nceden gremez. Gr ve kavray gc bir yerde snrlanr ve (doann cmertlii ve insan etkeninin tepkileri gibi) daha bir sr ey vardr ki, bunlar nceden grebilmesinde mkemmellik beklenemez. Ama, planlama, ileriye bakt ve gelecek yllardaki gelime eilimleri iin politika hazrl yapt lde, aktr ki, belirli kararlan byk bir gvenle derhal alabilecek durumda olacaktr, nk bunlarm sonular ile ilerdeki gelimelerin genel bir erevesi arasmda balant kurulabilecektir. rnein, bir fabrikann veya endstrinin kurulaca yer hakkndaki kararlar ileride kurulacak yardmc veya ayn endstrilerin ya da ulatrma ve tama hizmetleri kurulularnn yerleri hakkmdaki bilgiler gznnde tutularak alnabilirler; makine imal eden fabrikalar veya imento ya da tula ve kiremit fabrikalar, ileride yaplacak inaatlarn planlar ve dolaysiyle bunlarm rnleri iin gelecekteki talep hesaba katlarak kurulabilir veya geniletilebilirler. Az Gelimi lkeler zel giriimin, giriimciliin tam tersi olduu, azgelimi lkelerde yaygn bir deyidir. Bu giriim yokluunun nedeni, deneysizlik veya ekingenlik olabilir; ama, bunun byle olmas, olaslkla byk lde, piyasa ve gerekli eylerin salanmas olanaklar bakmndan gelecein ne getirecei hakkmda duyulan rktc belirsizliktir. 'Beyaz

95

fiiler' yaratma korkusu, bir plansz kapitalist toplumda, en iyimser kr arayclarnn heveslerini kursaklarnda brakabilir. Herhangi bir noktada yaplabilecek olanm bir baka yerdeki yaplana bal bulunmas, en gze batacak ekilde azgelimi lkeler iin dorudur : bu demektir ki, gelime planlanmadka, hi bir ey meydana gelmeyebilir. Bununla ilgili olarak son yllarda lf ebelerinin gelime iin 'alt-yap' ('infastructure') adm verdikleri ey dier bir deyimle, btn ekonomik gelimenin dayanaca temeller hakknda ciltler dolusu lf edilmitir. Demiryollar yoksa, ve bir yandan ham madde kaynaklar te yandan nfus zekleri itibariyle doru yerlerde denmi demiryollar olmadan, ok az ey yaplabilir. letilmeleri iin gerekli yakt ve g kaynaklar var olmadan endstriler kurmann hibir yarar yoktur. Tersine olarak, kendilerinden yararlanacak endstriler ve nfus zekleri var olmadan ulatrma ve tama hizmetleri kurulularnn veya enerji reten kurulularm veya madenlerin pek az anlam olacak ve bunlar kapasitelerini kullanamayacaklardr. Hepsi birarada gelimenin erevesini oluturan bu birbirinden ayr paralar arasnda egdm salanmadka ve yerli yerinde aamalandrlm bir proram iinde birbirleriyle ilikileri saptamnadka, olaslkla, hibir ey olmaz, ya da, bir miktar gelime balatlsa da bu, el-yordamyla kr-topal yol alan, savurgan, gerektiinden ok daha uzun bir zaman kesimi iinde sonulanan bir gelime olur. Bu nedenledir ki, eer bir eyler baaracaklarsa, bunun iin planlamann gereklilii azgelimi veya gelime halinde olan lkelerin kendileri tarafmdan geni lde anlalmaktadr. Bunlarn bazan ar kavradklar husus, etkin bir planlamann zerine temellendirilip kurulaca geni bir sosyolizasyonu gerekli klmasdr. Planlamann byme ve gelime iin ok byk lde uygun ve yararl bir ara olduu, sosyalist lkelerin bugne kadarki deneylerinin tanklyla tmyle kantlanm bulunmaktadr. Sovyetler Birlii' nin 1920 lerden bu yana geirdii dnm ve yalnz savatan nceki youn kurulu on-ylnda deil fakat savatan sonraki iki on-ylda da salanm bulunan yksek endstriyel byme hzlar Amerikan propagandasmm bunlar bulanklatrma ve kltme abalarna karn yeterince iyi bilinen olgulardr. Dahas var, bu, devaml ve kararl bir byme hz olmutur, sadece geici 'sramalar'dan ibaret kalmamtr : rnein, 1950-60 aras on-yllk dnemde sanayi retimi iin yzde onluk bir ortalama byme hz elde edilmitir. Ayn ey, deien derecelerde, Avrupa ve Asya'nn kinci Dnya Sava'ndan bu yana oluan sosyalist planl ekonomileri iin de dorudur. Bunlar, hem

96

gzalc ve hem de daha nce grlmemi baarlardr. Bu satrlarn yazar bunlar daha ayrntl olarak baka yerlerde anlatm bulunuyor, burada ayrntlarn yinelenmesine girmeyecektir.6 Otomasyon a imdi, planlamaya duyulan gereksinme her ne kadar gelimenin ilk aamalarmda zellikle belirgin ise de, bizimki gibi (ngiltere) ihtiyarlk anda ekonomik sistemin mafsallarnda bir kirelenme ve damarlarnda bir sertleme balamcasna bu denli ok ekonomik durgunluk belirtisi gsteren ve ok dk bir byme hzndan biraz fazlasna ulamada bu denli byk glkle karlaan gelimi sanayi lkelerinde de buna gereksinme olmasmm nemli nedenleri vardr. Bu, bazan, bir kapitalist ekonomi enflasyonla byme arasnda seim yapmak zorundadr, her ikisine birden yer veremez, eklinde dile getirilir. Ya da bunun yerine, ve arlk farkl bir noktaya kaydrlarak, bazan da, teknik ilerleme (retim donatmnn daha eski tiplerinde maddelemi bulunan) mevcut eski sermayenin deerini srekli olarak azaltt iin, yeni karlar tarafndan tehdit edilen pek ok yerleik kar her zaman mevcut olur ki, yenilik, bylece, yoluna cesareti krlmadan ve hatt engelle karlamadan devam eder, denilir. Gerek bu lkenin [ngiltere] ve gerekse Kuzey Amerika'nn kar karya bulunduklar bir byk ada sorun, bir kapitalist ekonominin modern ikilemini ok gzel ortaya koyar. Bu, gerekten, bir ekonomik sistem olarak kapitalist ekonominin iki temel karakteristiinden doan bir sorundur biri, Marx ve dier iktisatlarn 'retim kargaas' adm verdikleri (ya da, sistemin bamsz zel mlkiyet 'atomlar'ndan meydana gelmi olmasndan dolay temel planszl); dieri, onun (oldum-olas belli bir sermaye ile her zaman azam kr elde etme drtsyle hareket etmesi anlamnda) bir kr-iin retim sistemi olma niteliidir. Bununla, makinelerle insanlar arasndaki kadim dmanl ok bym boyutlarda tekrar hortlatt iin, bazlarnn kendisinden bir kbus ve bir tehdit olarak sz edebildikleri otamasyonla ortaya kan soruna deinmek istiyorum; retim aralarnn daha byk teknik mkemmeliyetlerin sonucu olan daha yksek prodktivitenin cret ve maala yaayanlara geim salayan mevcut ilerin saysn hedef ald bir tehdittir bu. Konu zerinde, brakalm, (Cambridge niversitesi'nden) Profesr J.E. Meade konusun: "Mhendis iin endstride otomasyon, bir
6 Economic Growth and Underdeveloped Countries ve Seviet Economic Development since 1917, (gzden geirilmi 1966 basks).

retim srecine belirli tipte bir denetim mekanizmasnn sokulmas anlamn tar. ktisatlarn' diliyle ise, bu, sanrm, emekten-tasarruf ettirici yn aka ar basan yksek bir teknik ilerleme hz anlamna gelir. Otomasyon, yeni otomatikleen makinelerin yardmyla retilecek olan adam bana retimi muhakkak ki, arttracaktr. Ama u da var ki, otomasyon, gereksinme duyulan emek miktarm belli bir maliyetteki her yeni makine ile, tasavvur edilecei gibi, o kadar ok azaltabilecektir ki, emee olan toplam talep fiilen dm olacaktr." Yazar, bunun reel cretlerde byk bir dme (nk, ok az olan ilerin peinde ok fazla cretli-ii kouyor olacaktr) te yandan sermayenin krlarnda iddetli bir ykselme ile sonulanabileceine iaret ediyor. Profesr Meade, szlerini yle balamaktadr : "Otomasyonun buyruu altna giren bir dnyada ortaya kan sosyal ve ekonomik sorunlar hakkndaki tartmalarn ok byk ounluu adam bana reel hasla ve reel cretler asndan yrtlyor." Oysa asl sorun udur : "Bir insan-saatlik i bana den haslann pek ok artt ama haslann pratik olarak tmnn birka mlkiyet-sahibine gittii, buna karlk, ii kitlelerinin greli (veya hatt mutlak) olarak eskisinden daha kt durumda olduu bir zamanda bizler ne yapacaz?" J.E. Meade, C.B. Efficiency, Equality und the Ownership of Property, London 1964, pp. 25-26). Bu, Sir Leon Bagrit tarafndan 1964 de verilen konferanslarda sylenenlerin yanma konulabilir : "retim mekanizmas [gelir] blm sorunlar muazzam boyutlar kazanacak kadar etkin hale geldiinde, baz ok daha akllca ve belki radikal zmler bulmak zorunda kalnacaktr. Halkn daha fazla ey istedii, bunlar bolbol retebilecek makinelerin mevcut olduu, ama srf birinin kp da bir blm yolu bulmam olduu iin halkn bu eylerden payma deni alamad bir durumu bizler herhalde hogryle karlayamayz." (The Age of Automation, London 1965, p. 70). Bu gne dein lkemizde [ngiltere] bu sorun ufukta 'bir adam karmdan daha byk olmayan bir bulut' olarak grnmtr. Son on-yl boyunca, teknik yenilik alannda (biri dierini izliyen hkmetlerin 'dur-git' politikalarnn devresel olarak yarattklar boucu ortam yznden) geri kalnd yaknmalarnn hi arkas kesilmemitir. Buna karlk, A.B. Devletlerinde, son onbe yldr gelie gelmekte olan byk isizlik marjnda yansyan nemli bir sorun olarak kendisini artk gstermi bulunuyor. Sorun ylesine bymtr ki, iki Amerikan yazar, yenilerde, geni bir yeni lumpen-proletarya bir ye-

98

ni 'drdnc kesim' ya da isizlerden oluan bir umutsuzlar snf yaratma yolunda olan bu yeni Frankenstein canavarnn insana korku veren bir tablosunu izmekten kendilerini alamamlardr. (George and Louise Growley, 'Beyond Automation', Monthly Review, November 1964, iinde). amzn insanolunun geimi ile prodktivite arasmda yer alan bu atmasnn Atlantiin te yakasn sarmaya balad doru ise, onun kendini ok gemeden Atlantiin bu yakasnda da gstereceini gvenle bekleyebiliriz. Hi kukusuz, geleceini planlayan her hangi bir aklc toplum iin hibir ikilem veya hibir atma olmayacaktr. Bu tr bir teknik devrim karsnda yaplacak ey gn gibi apaktr. nsan-olunu daha ok retimde bulunabilecek bir duruma getirirken ayn zamanda zahmet ve bkknla katlanma zorundan kurtaracak olan her ey insanlk iin ancak ve sadece bir sevin ve mutluluk mjdecisi veya getiricisi olarak selamlanacaktr. alma saatleri ksaltlabilecek ve tatiller uzatlabilecektir. Ve diyelim, yaplacak ilerin says yarya inecek olsa insanlar altklar sreler kadar, yani, bir hafta veya bir ay ya da bir y almlarsa bu kadar da bo kalabilecekler, ve bo zamanlarn yaratc sanatlarla uraarak veya renmeyle geirebilecekler, bu srada gereksinimlerini bir ortak fondan alacaklar burs veya temett eklindeki deneklerle gidereceklerdir. Prodktivite ykseldike, fiyatlar drlebilecek veya cretler ve denekler buna uygun olarak ykseltebileceklerdir (insan gereksinimlerinin doyumu dmda, talep yokluu gibi bir sorun kalmayacaktr). Bylesi koullar, insanln felaketine deil, Utopya'ya yolculuun balangc olarak grleceklerdir. Bu, bizim imdiki toplumumuzda ancak bir katostrof olarak grnr; nk, retim (zel kiilerce sahip bulunulan sermaye anlamnda) Sermaye tarafndan ve, sahiplik-haklaryla salanan harac bytmek amacyla, bunun kendisi iin yrtlr; ve nk, Emek, fiyat piyasann hareketlerine bal bir mal olarak igrr. Otomasyonun sonularyla biz grnty bozucu bir aynadan yansm olarak karlayoruz; nk, bizim iinde yaadmz anarik sistem, insansal deerlere ve insan abasna aykr bir sistemdir. Bir yz-yl nce, modern retimin 'sosyal karakter'i ile retim ara veya aletlerinin 'bireysel kapitalist biimde ele geirili'i (ya da sahiplii) bireysel fabrikadaki retim rgtlenii ile bir tm olarak toplumdaki retim kargaas arasndaki elikiden Friedrich Engels kapitalizmin can-alc elikisi diye sz etmiti. amzn ikilemi bundan daha iyi zetlenebilir mi? Eer Marx'm 'sosyalizmin daha yksek aamas' (veya komnizm) dedii duruma gei tarihsel bolluk ayla elele gidiyorsa, modern teknolojik devrimin bunu gndeme e-anl

99

olanakl ve zorunlu eyler balklar altnda soktuu gvenle sylenebilecektir. zcksel Planla nu Yoksa zeksel Olmayan Planlama m? Planlama ile ilgili olarak, zaman zaman hem sosyalist lkelerde hem bunlarn dnda, bir hayli tartma konusu olmu olduu iin, zerinde biriki ey sylenmesi herhalde gereken bir sorun vardr. Bu sorun planlamann (ya da, bunun baz sosyalist lkelerde tartld balk altnda sylenecek olursa, 'ekonomik modeller'in) mekanizmas ile ilgilidir : bu, zellikle zeksel veya bunun seenei olarak zeksel olmayan planlama ve ynetimin nasl olaca sorunudur. Baz kimseler, zein elinde ok fazla iktidar birikmesi, kumanda zincirinde ok byk esneksizlik olmas ve aadan demokratik inisiyatifin ok az gelmesi gibi sorunlar asndan 'brokrasi'nin tehlikeleri zerinde dururlar. Ekonomik alanda bana buyruk ve sorumsuz gl brokratik imparatorluklarn domas nasl nlenebilir? uras olduka aktr ki, bir sosyalist ekonomide herey zekden kararlatrlamaz; ve sosyalist lkelerin bugne kadarki deneyleri bunu tmyle dorulamaktadr. Byle birey, pek ok konuda kararlarn ilgili olduklar fiili retim durumundan ok uzak dzeylerde almyor olmalar demektir. Btn bu kararlarn alnmas iin gerekli ayrntl bilgilerin tm gibi bir eye elinin altnda sahip olabilmek hibir planlama organi iin dnlemez; ve, uygulama planlarnn zamannda hazr olmalar iin gerekli tm hesaplarn yaplp sonulandrlmalar, modern elektronik beyinlerin yardmyla bile, ok zaman alr. zekdeki planlama organlarna genel gelime plannn, genel biim ve dokusunu tanmlayarak, asl erevesini saptamak zere daha 'byk' sorunlarla ilgili daha nemli kararlarla uraabilmek iin zaman ve hareket alan brakacak ekilde, bir lde zeksizlik (adem merkeziyetilik) zorunludur. te yandan, zeksizlik hereyde egemen olacak olsa (belki yukarda szn ettiimiz 'yol-gsterici planlama' anlamnda olann dnda) planlama diye bir ey olmaz. Byle bir durumda, herey, tm dalgalanmalar ve istikrarszlklaryla birlikte, kapitalizmde olduu gibi piyasa tarafndan dzenlenir. Tam zeksizlik, neyin ve ne kadar retileceine, hangi yeni fabrika ve kurulularn kurulacana ilikin kararlarn binlerce, gerekten, on-binlerce fabrika ve kurulu yneticileri veya yerel blm efleri tarafndan ayr ayr ve bamsz olarak alnmalar anlamna gelir. Bu kararlarn baz eylere dayanlarak baz gstergelere, kurallara, ltlere gre alnmalar zorunludur. Bun-

100

lar, piyasa ve arz ve talep tarafndan ynetilen piyasa fiyatlarndan baka neler olabilirler? Aka gereksinme duyulan ey, zeksel sevk ve ynlendirme ile zeksizce karar almamn bir karmdr; ve bu ise, piyasa fiyatlar ve tketiciye sunulabilen mallar arasnda tketicilerin yapacaklar seimlerle birlikte, piyasa mekanizmasndan, bu mekanizmay genel planlama politikalarna uyruk bir ara olarak grmek ve bu mekanizmann bu politikalara egemen olmasna izin vermemek kouluyla, planlama tarafndan yararlanlmas anlamnda, planlama ve piyasann bir karm anlamma gelmek zorundadr. Kuyruunun kpei yanltmasna izin verilmemek gerekir. Ekonomik planlarn uygulanmas srasnda 'operasyonel bamszlk' denilen eyin (bykse tek bir fabrika, ya da birbirleriyle ilikili bir fabrikalar grubu olabilecek olan) ekonomik giriimde olmas, Sovyet plnlamasnda 1920'lerden beri bir temel ilke olarak tanmagelmektedir. Savatan nceki youn byme on-yl boyunca ve sava yllar srasnda, sanayi giriimlerinin iinde etkinlik gsterdikleri planlama erevesi gittike artan lde ayrntl ve kat hale gelmi, giriime tannan kendi operasyonel kararlarn kendisi alabilme zgrl ayn lde darlamt. Son yllarda bu zeki eilim tersine dnmtr; ve bu satrlarn yazld srada, bireysel zeki (daha geni bir planlama, denetimli fiyatlar, vb erevesi iinde) bamsz karar alabilme ve inisiyatif gsterebilme alann nemli lde geni tutan eitli tiplerde daha az zeki 'modeller'e yer verilen birok sosyalist lkede deneyler yaplmakta ve tartmalar srdrlmekte idi. yle grnyor ki, bir genellemeye gvenle gidebilir; ve bu, azgelimi lkeler iin bir nem tayabilir. Bu genelleme udur : gelimenin ilk aamalarnda planlama olduka yksek derecede zeki olmak gerekir; zellikle, bir lke 'byk atlm' veya 'ileriye srama' diye isimlendirilen bir dnemden gemekte bulunuyorsa. Bunun olduka ak birsr nedeni vardr : nk, gelimenin ilk aamalarna birbirine tamtamna uyan ve sk skya uygulanmalar gereken bir dizi kilit 'stratejik' kararlar egemen olacaktr; nk, gelime hareketinin, bir kez balaynca, srdrlmesi ve yavalayp durmasna izin verilmemesi birinci derecede nemlidir; nk, daha aa basamaklarda, inisiyatif gstermeye ve karmak kararlar etkin bir biimde almaya yetenekli, yetikin veya politik bilin kazanm personel bakmndan bir ktlk pekl olabilir; belki de nk, ekonominin kilit 'byme noktalar', pahal ve karmak fabrika yapmnn ve byk-boyutlu teknik birimlerin ar bast bir durumda, (metal eya ve makine yapm, ar kimyasal maddeler retimi, vb., gibi) 'ar endstri'den olu-

101

ur. Gelimenin bu aamas iin u da sylenebilir : bu aamada alnacak kararlar sayca daha kktr ve bu lde de daha basittirler; nk, ayr fabrikalar ve giriimler ve saptanacak retim hedefleri sayca daha azdr. Gelimenin daha ileri bir aamasnda, ekonomik sistem kendisi bir kark hcresel yap ve bir aprazlama ekonomik ilikiler a ierisinde daha karmak bir hal alr. Yeni rnlerin ve eitlerin retimleri ve srekli kalite dzelmeleri de ayn zamanda nem kazanrlarken, tketicinin hemen giderilmesi gereken gereksinmeleri iin retim daha bir n-plana geer. Ortalama yaama dzeyi daha yksek ve daha karmaktr. Ekonomik kararlarda zeksizlik buna uygun olarak daha gerekli hale gelir. Karar verme ii zeksizletirildii zaman, demokratiklik esinin kuvvetlenmesi beklenebilir; nk, bu takdirde, bir giriim veya fabrikann hem yneticileri hem iileri iin ekonomik planlarm gerek hazrlanmas gerekse uygulanmas srasnda bir katlma frsat olur. Bir plann hazrlnn ilk aamalarnda (geici tasar-pln, 'denetim verileri' veya 'limitler' denilen ekilde, ayrntllatrma ve dzeltme iin daha aa basamaklara gnderildiinde) grleri alnacak olurlarsa, bu kimseler bunu yapmakta bir ansa sahip olurlar. Bunlar, fabrika veya giriimin kendisine verilen genel grevleri baarmadaki etkinliiyle arasmda bir ekilde iliki kurulan kollektif bir prim (cretlere ek olacak) alacak olurlarsa, bu yolda hareket etmek iin olumlu maddesel zendirme grm olurlar. rnein, Sovyetler Birliinde imdi (1950'lerin sonlarn doru getirilmi mevzuattan beri), yllk plana ve uygulanmas yntemlerine ilikin sorunlarla megul olmak ve 'her ayda bir kezden az' toplanmamak zere, bir fabrikann tm iilerinin temsil edildikleri retim konferanslar toplanmas zorunludur. Ayrca, bir iteki sendika yeleri tarafndan seilen fabrika komiteleri, alma yntemlerinin ve fabrika disiplininin ve (endstri iin geerli toplu cret-szlemesi erevesi iinde) cret-hadlerinin saptanmasnda bir role sahiptirler; bunlar, ie adam alnma ve iten bireysel adam karlma koullarnn saptanmasmda da sz sahibidirler. Yugoslavya'da seilmi i-kurullar (bunlar da ayrca daha kk bir ynetim komitesi seerler) sz konusu fabrika veya giriim tarafndan izlenen genel ekonomik politika iin, ynetici ile birlikte, etkinsel olarak sorumludurlar. Endstride Yeni Bir Kollektif Ruha Doru Sosyalizm lehinde, buraya dein szn edegelmekte olduumuz daha kesin nitelikte ekonomik olanlardan olduka farkl tipte, bir dier kant, bu ierik ve ereve iinde, belirtmek yerinde olacak. Bu,

102

hem ksa ve hem de inandrc bir ekilde ifade edilmesi daha kesinlikle ekonomik olan noktalarn bazlarndan daha zor ise de, ne olursa olsun, kanmca, byk nem tar. Onun bizim ona burada ayrabildiimiz yerden daha fazlasna lyk olduunu dnenler bile olabilir. Yukarda belirttik ki, emein kapitalistlerce smrlmesi ve bundan doan (Marx'm deyimiyle) insansal 'yabanclama' olgusundan dolay, kapitalizmin alma iin bir olumsuz zendirme yaratt dncesi, nemli bir anlam tar. Bireysel ii, kendisinin her zaman bir bakas iin altnn, gnmzde daha ziyade elini hibir ie srmeden aylaklk iinde mr sren byk bir asalaklar takmn onun kendi zahmet ve abasnn semereleriyle besleyen ok geni bir anonim kumpanya ya da korporasyon olan bu bakas iin artk-rn veya artk deer yarattnn, (deiik derecelerde 'bilin'le) farkndadr. Onun retime, kendisinin szleme gerei (ve ii avuunun zoruyla) yaptna karlk becerebildii kadar iyi bir cret koparmaktan teye, bir ilgi duymas nasl beklenebilecektir? Endstriye 'iiler'in katlmas ve 'endstride insansal ilikiler' dedikleri eyleri salamak iin giriilmi bunca kaptalist abalar bu olgu karsnda yerle bir olmulardr. Buna karlk, bir sosyalist toplumda durum bambakadr. i burada (sosyal olarak ve ekonomik olarak apayr) bir dier birey veya snf iin almaz: o, yalnz kendisi iin almyor olsa bile, dier iiler iin iiler topluluu iin (belki ksmen de onlarn ocuklar iin, yani gelecek kuak iin) alyor olacaktr. Bu, bir birey olarak Ali, Veli veya Hasan'a herhangi bir fark veya deiiklik yapmyor gibi grnebilir; bu demek deildir ki, (rnein, farkl endstriler veya farkl derecelerdeki iiler arasndaki) grup atmalar otomatik olarak yok olacaktr; farkn az da olsa kavranp anlalmas, belirli bir siyasal bilin ve genel dnce dzeyini gsterir. Ama gene de en ^zindan potansiyel olarak, retime kar tmyle farkl bir davran ve yeni bir tip drt (incentive), yani sosyal veya kollektif drtler iin bir temel atarak farkn olancasn yaratr. Bu durum, retimin sonularna ve prodktivitenin ykseltilmesine eskiden var olmayan olumlu bir ilgi duyulmasma yol aacak bir ufuk genilemesini olanakl klar. uras gene dorudur ki, bu trden davranlar ve tepkiler bir gecede ap ieklenmezler: bir hkmetin endstriyi sosyalletirdiini iln etmesiyle otomatik olarak yaratlm olmazlar. Biroklar diyebilirler ki, bunlar insanlarm bir belirli moral geliimden gemelerini gerektirirler, ve bu da zaman alr. Ama, tam ite bu nedenle, bir sosyalist ekonominin kurumsal kuruluu, sonu bakmndan dnyalar ka-

103

dar fark yaratabilir. ok fazla zekilik ekonomik bakmdan gerekli bir zekilik dneminin ok uzun bir sre srp gitmesi yeni sosyalist durumlarn ('endstri artk bize ait') spontane olarak yaratabilecekleri yeni davran ve tepkileri gdkletiren ve boan bir ortam oluturabilir. te yandan, aadan inisiyatif gelmesini zendiren ve bunu yukardan gelecek e-gdmle uygun bir ekilde kaynatran, demokratik katlmay modern retim tekniklerinin gerektirdii 'kollektif disiplin'le birletiren durumlar, (herkeste kendi kesesini dnme eiliminin arbast) bir bireyci smr toplumunda bilinmeyen eyler olan yeni 'kollektif bilin' dzeylerine ulatracak bu yeni davranlarn gelimesine hizmet edebilirler. Bunu beklemek ve istemek, ve bir plnl ekonominin kurulu ve ileyiinde hesaba katmak, sadece bir hayale kaplmak, bir topya kurmak deildir bir sosyalist iin, gerekten, yaamsal bir inan ilkesidir.

104

XI
SOSYALZME GE

Son olarak, sosyalizmin gerekletirilmesinin nasl tasarmland sorunu vardr. Sosyalizmi gerekletirmenin yol ve aralarna varlacak sonu kadar arlk vermeleri nedeniyle, bu, biroklar iin ok nemli bir husus olarak grnebilir. Sosyalistlerin bu konuda aralarnda blnm olmadklarn ve halen de blnm bulunmadlkarn savlamak gibi bir yola sapmanm hibir yarar yoktur. te yandan, son derecde nemli bir sorun olduu iin de, yokmuasna geitirilemez veya bir kenara braklamaz. Bunun zerinde, byk lde ya da hatt ounluka benimsenebilecek, baz eyler sylenebilir mi? 'Evrim'e Kar 'Sosyal Devrim' Kapitalizmden sosyalizme gei, (grm olduumuz gibi) retim aralarmda bireysel sahiplii sona erdirdii ve bunlar topluluun eline aktard iin, toplum tarihinde en byk sosyal devrimi temsil eder. Bu, sessiz sedasz ve acele edilmeden basit bir ekilde yasalar kararak ya da Whitehall'n 'iktidar koridorlarnda kurnazca entrikalar evirerek, acsz, belsz sade yadan kl eker gibi gereklemesi kolayca tasarmlanabilecek bir ey deildir. in iinde gl yerleik karlar gerekten de, btn bir snfn karlar yer alm bulunaca iin, eylemli olarak kitle basks yaratmak ve milyonerlerin basnna kar youn bir propaganda kampanyas yrtmek zere, eitli ii hareketi rgtleri (rnein, ii sendikalar, kooperatifler, fabrikalardaki ii temsilcileri ve komiteleri, yerel 'eylem konseyleri') tarafndan, Westminster'in gerek dnda ve gerekse iinde, balatlp yrtlecek hayli youn bir siyasal savam olmadan baarlmas hemen hemen dnlemiyecek bir itir bu. Egemen snflarn durumlarn ve iktidarlarn terke gnl rzasdyle yanamadklarna, ve ayrcalklarn korumak iin hibir hak hukuk ve ilke tanmayan hiyle ve desise ve manevralarm (parlamento entrikalar kadar cinayetlerin veya polis yntemlerinin) her trlsne ba vurabileceklerine ilikin ta-

105

rihte saysz kant vardr. Ayrcalkl snflarn geleneklerinde smrdklerine sayg gstermek ve ounluun iradesine boyun emek diye bir ey yoktur. En ama en azndan, siyasal iktidara sarlacaklarn ve siyasal denetimlerine payanda olarak ekonomik iktidarlarm (rnein, bir sermaye grevine gitmek suretiyle) kullanmakta hi bir ilke tanmayacaklarn beklemek gerekir. Bu nedenle, bir sosyalist, sosyalizmin bir yasa tasarlar hazrlama ve Whitehal entrikalar evirme sorunundan ibaret bir ey olmadn fakat hereyden nce ve hereyin banda bir snf iktidar bir ve ayn zamanda hem ekonomik ve hem de siyasal olan bir iktidar sorunu olduunu kavramak zorundadr. Bu, iktidarm gerek kaynaklarn ve kalelerini kendi ellerine almak zere, kapitalizmin srp gitmesinde hibir yerleik kar olmayan sade halk kitlesiyle birlikte iileri ilgilendiren ve onlarn baarmalar gereken bir itir. Ve yaplacak ey ise, mlkiyet sahiplii ve byk i-gruplarmn gerekli bulduu mevcut iktidar toplanmlarm krp yoketmektir. Ekonomik mlkiyeti kapitalistlerin sultasndan kurtarp tm halka aktarmak demek olan sosyalizasyon byle bir toplanm zerinde kendisi bir darbe olacaktr, ve bu nedenle gereklidir : bu anlamda, o, ekonominin "kumanda tepeleri'ni ele-geirecektir. Ama ne olursa olsun, sosyalizmin rayma oturmasn olanakl klmak ve onu kar saldrlardan saknmak iin, rni gslemeye azimli ve kararl olmak zorundadr. Kapitalizmin sona erdirilmesi iinin, yerleik karlar ve iktidar tepeleri birbiri pei sra artakalanlarn kukusunu ekmeden ve toplu direnlerini davet etmeden birer birer drlrrlerken farkma varlmayacak kadar yava yol alan bir sre olarak, ok uzun bir zaman neden srklenip gidemiyeceinin bir dier daha yaln ekonomik nedeni daha vardr. Bu neden, tannm Polonya'l iktisat mteveffa Profesr Oskar Lange tarafndan, otuz yl kadar nce Amerika'da yaynlanm bir yaptta (Economic Theory of Socialism, University of Minnesota Press, 1938), drt ba mamur bir ekilde ortaya konmu bulunmaktadr. Onun sylediklerini burada aktaracaz : "zel giriime ve retim aralarnn zel mlkiyetine dayanan bir ekonomik sistem, ancak, zel mlkiyet ve zel mlkiyet ve giriimden gelir salama gvenliinin korunduu srece, ileyebilir. Sosyalizmi getirmeye ynelimli bir hkmetin salt varl, bu gvenlik iin srekli bir tehdit oluturur. Bu nedenledir ki, kapitalist ekonomi, hkmet sadece ismen sosyalist olmadka, bir sosyalist hkmet yne106

timinde ileyemez. Eer sosyalist hkmet kmr madenlerini bugn sosyalletirir ve dokuma endstrisinin be yl sonra sosyalletirileceini iln ederse dokuma endstrisinin sosyalletirilmezden nce yklacandan kesinlikle emin olabiliriz. nk mlkszletirme tehdidi altnda bulunan mlk-sahipleri, gerekli yatrmlar ve iyiletirmeleri yapmak ve bunlar etkin bir biimde yrtmek iin hibir heves duymazlar. Ve hibir hkmet denetimi veya ynetim nlemi mlk-sahiplerinin ve bunlarn yneticilerinin pasif direnme ve sabotajlar ile etkili bir ekilde baa kamaz." (O buna "endstrilerin i-adamlar tarafndan deil de daha ok teknisyenler tarafmdan ynetilip yrtlmeleri halinde istisnalar olabilir" diye ilvede bulunuyor : "bu teknisyenler, kendilerine yerlerini koruyacaklar gvencesi verilecek olursa, endstrinin kamusal mlkiyete aktarlmas fikrine iyice snabilirler.") Buradan Profesr Lange u sonuca varyor : "Kapsaml bir sosyalizasyon programn tedrici admlarla gerekletirmek hemen hemen hi dnlebilecek bir ey deildir. Sosyalizme gerekten niyetli bir sosyalist hkmet, sosyalizasyon programn bir darbede yrrle koyup tamamlamak ya da bundan tmyle vazgemek seenekleri arasnda karar vermek zorundadr. Byle bir hkmetin srf iktidara gelii, bir mal panik ve ekonomik k nedeni olmak gerekir. Bundan dolay, sosyalist hkmet, kapitalist ekonominin eskisi gibi normal olarak ilemeye devam edebilmesi iin, ya zel mlkiyete ve giriime dokunulmayaca konusunda gvence vermek sosyalist amalarndan vazgemesi demektir bu ya da sosyalist program olanakl olan en byk hzla ve kesin bir kararllkla yrrle koymak yollarndan birini semek zorunda kalacaktr. Herhangi duraksama, herhangi bir kesin tavrszlk ve kararszlk, kanlmaz olan ekonomik katostrofu tahrik etmi olacaktr. rkein harc bir ekonomi politikas deildir sosyalizm." Burada sosyalizasyon zerine sylenenler, byk, ya da olduka byk, kumpanyalan veya korparasyonlar ve finans kurumlarn hedef alyordu. Tekelin ve Byk sermayenin smsk kksaldklar ve evrelerini savunma mevzileriyle donattklar yerler esas itibariyle ite buralardr. Yukarda sylenenler, bir sosyalist regime'de bireysel mlkiyette kalmaya bir sre pekl devam edebilecek olan kk-bo107

yutlu endstriyi ve tarm iletmediini hedef alm deildir. Gerekten, bir sosyalist hkmet, ya da bir gelecek hkmet, bunlara (i-birlii yapmak ve yasaya saygl olmak kouluyla) bir veya iki on-yl ya da belkide daha uzun bir sre iin sosyalizasyona uyruk tutulmayacaklar zerine pekl gvence verebilir. Ayrca, daha nce belirtmi olduumuz gibi, retim aralarn sosyalletirmek bir eydir; (dayankl olanlar dahil) tketim mal ve aralarmda kiisel mlkiyet apayr bir eydir; ve retim aralarnn sosyalizasyonu tketim madde ve eyasnn zel sahipliiyle badamaz bir ey asla deildir. (Gerekten, Sovyet Parti Program (1961) nm tam komnizmden sz ederken, "kiisel kullanm eyas toplumun her yesinin tam sahipliinde olacak ve onun tasarrufunda bulunacaktr" dediine iaret edilebilir.) Bir noktaya daha, ve belki de alt izilerek iaret etmek gerekir : Szkonusu yazar, sosyalizasyon sresinden bylece szederken, bir sosyalist hareketin n-gelen dnemde kendisini sosyalizm iin yalnz genel propaganda yapmakla snrlandrmamas gerektiini, fakat, sosyalizasyon dnda, bir ivedi talepler programn da ileriye srmesi (ve bunun uygulamaya konulmasna aba gstermesi) gerektiini, ayn zamanda, zerine basarak belirtmektedir. Yazar buna (rnein, isizlie ve ekonomik bunalmlara saldracak) "bir i-pln, ya da bir dizi i-plnlar" adn veriyor ki, bunlar, halk yararna talepleri ve siyasal abay bir zekde toplamak suretiyle, "ekonomik ve sosyal dzende batan sona bir yeniden-kuruluu zorlayarak kar konulmaz gte bir antikapitalist kitle hareketinin doumuyla sonulanmas zorunlu olan evrimde nemli bir halka olarak i grebilirler." Bu olmakszn yani parasal talepler iin bu trden bir dizi kampanyalara giriilmeksizin ve kapitalizm iinde yapc zmler ileriye srmeksizin byle hibir halk hareket olaslkla gelimez, tutunmas ve etki yaratmas ise daha da az olas olur. Byle bir durumda sosyalistler, birtakm bunalmlarn ve 'kendiliindenlik' dalgasnn kendilerine bir dinleyici ve izleyici kitlesini salayaca gne dein, kendi syledikleri topik arklar kendileri dinleyen bir tarikat olarak kalmaya mahkm olurlar. Bunun nemi uradr : bu tr neri ve bunlar iin giriilecek kampanyalann sonular harekete g kazandrr, ona sosyalizm ynnde yol aldrr, hareketi canl tutarlar. imdi, btn bu sylenenlerden sonra, bu noktada aadaki soru akllarna taklanlar olacaktr. Soru udur : Tekellerin ve Byk Giriimlerin bir tek devrimci eylem (ya da, en azndan, birbirine sk skya bal bu trden bir dizi eylemlerle) sosyalizasyonuna, g ve 108

i-birlii iinde bir direnii harekete geirecek kadar, yaklalm olursa, bunun baarlmas kavgasz ve kan dklmeden, hatta belki de bir i savaa girilmeden, ne denli olanakldr? 1917 deki Sovyet Ekim Devrimi'nde mevcut hkmetin silahl ii birlikleri tarafndan devrilmesi ve iktidarn zor yoluyla i ve Kyl Konseyleri'ne ya da Sovyetler'e devredilmesi olayna tank olundu; ve Sovyet hkmetinin ilk sekiz ayndan sonra kar-devrimci glerin giritikleri kar saldrlar iki yl boyunca lkeyi harap edip tketen i-sava balatt. imdi, eer her lkede bu byle olacaksa, o takdirde, geilecek yoldan rken birok kimse ikinci-eniyi yne sapmay yelemezler mi? ktidarn bir belli bal lkede iilerin ve kyllerin ellerine gemesi tarihte ilk kez gerekleen bir eydi; kaba kuvvet kullanlm olmas, bu nedenle, ok alacak bir ey olmamak gerekir. Burada, 1917 de Klk saray'n d ile 1789 da Bastill'in d arasnda tarihsel bir koutluk vard: herbiri tarihte yepyeni bir blm amt. Sosyalizme ilk geen lke olmas, bu lke iin kolay olmad; karlat birok glkleri tek bana yenmek zorunda kald. Bu lke, stelik, endstri bakmmdan ok az gelimiti; ve sosyalizmin temelinin (byk-boyutlu endstri) atlabilmesinden nce youn bir endstri geliimi dneminden gemek zorunda idi. Ama bugn bu lke, dnyada ikinci en gl endstri lkesidir; ve hem sanda hem solunda, hepsi birarada dnya nfusunun te biri kadarn kapsayan, baka sosyalist lkeler yer almaktadr. Sosyalizm kervanna katlan her yeni lke ile, ondan sonra geleceklerin karlaacaklar sorunlar ncnn karlam olduklarndan gittike daha fazla uzaklamaktadr; ve buna uygun olarak sosyalizme bar iinde bir gei iin anslar daha da artmaktadr. zellikle, kkl demokratik geleneklere ve gl ii hareketine sahip bulunan kendi lkemizde [ngiltere], her ne kadar dramatik ve devrimci olacaksa da, deiiklii geleneksel Parlamenter seim ve Parlamento'nun yasa koyma mekanizmas yoluyla baarma olasl, bu yolda sosyalistler tarafmdan aba harcanmasna ve sol kanat hareketinin abalarmm desteklenmesine deecek denli byk grnyor. Bu olasalk ve bekleyi iin, doaldr ki, hibir gvence mevcut olamaz. Tarihte, gerekten, gvence diye bir ey yoktur. Pek ok ey, sosyalizm yolunda kitlesel halk hareketinin, (insan mit ediyor) birbirleik Sol-kanat arkasnda gelimesinin ve inanl ve kararl olarak sosyalist bir hkmeti iktidara getirmesinin iinde yer alaca kesinlikle belirli koullara baldr. ok ey sonunda, ve aslnda, egemen snfn kendisinden gelecek tepkilere bal olur : bu snf, demokrasinin iradesine boyun emeye ikna veya tatllkla raz (hap kendisine

109

durumu kabul edenler iin, olaslkla, yllk faiz demeleri eklindeki tazminatla tatllandrlm olarak sunulur) edilebilecek mi, yoksa, tersine olarak, yasa d hareketlerle ve rgtl gle kar koymaya m kalkacak? durumu belirleyecek olan budur. Bu ikinci olasla kar ii hareketi ve sosyalist hareket gerektii gibi hazrl olmak ve kendisinin srf yasal ekiller ve anayasal yntemlerle uratrlarak uyutulmasna ve anszn elinin kolunun kskvrak balanmasna frsat vermemek zorundadr. Bernard Shaw'un (bu, Fabiyanlar arama dm iyi adam'n) ok iyi kavram olduu gibi, 1920'lerdeki talyan Faizm deneyinden sonra, "kapitalistler Parlamentoyu vatansever deil diye, ykc ve rm diye iln edebilirler" ve sosyalletirme mevzua tn tanmyarak 'bir i-sava durumu' yaratabilirler. Sermaye cephesinden gelecek byle bir ba kaldrma veya sabotaj hareketine kar ii sendikalar kar koymaya hazr olmak zorundadrlar : rnein, bunu fabrikalara ve (milyonerlerin basmmmkiler dahil) brolara el koymaya hazr ii komiteleri ile salanabilirler ve gene, sendika brolarna veya kooperatiflere veya ii kulplerine veya parti merkezlerine saldrlar olmas halinde, yerel inisiyatif dzeyinde derhal kendi aralarndan gzc komiteleri veya hareket konseyleri ve olaslkla ii savunma birlikleri oluturulmas gibi uygun savunma nlemleri alnmak gerekir. karlar mlkiyete dayal varlkllar snf tarafndan iktidarlarn ve ayrcal durumlarn korumak iin zora ve gangsterlik tipinde kar koymaya ba vurulmas tehlikesi zerine, sanrm, iki ey olduka gvenle sylenebilir. Birinci olarak, ii hareketi ne denli kuvvetli, ne denli birlemi, siyasal geliim karsnda ne denli haberli ve uyank bulunursa; zellikle de eer sosyalist Sol-kanat, tekellerle temsil edilen antisosyal ekenomik iktidar toplanmasnn sona erdirilmesi ve bir yeni sosyal dzen kurulmas dncesinde ve peinde olanlarn tmyle bir geni koalisyon veya halk cephesi ittifak iinde ne denli kenetlenmi olursa; bu tip bir kar koydaya girimesi olasl o denli az olur. kinci olarak, sosyalizmin gleri Parlamento geleneini kendi taraflarna alrlar ve otoritenin yasal aralarna sahip olurlarsa, sosya list davaya yandalar kazanmak, en azndan 'orta snfn ounluunu ve kk mlk-sahiplerini tarafszlatrmak ve bylece silhl kar koymay veya sabotaj yalnz brakmak ans ok daha byk olur. Bu, Devlet organlarnda ve yasay uygulama aralarnda deiiklikler yaplmasna gereksinme duyulmayacak demek deildir : birok blm (daire) bakanlar ve asker komutan ve polis ve efleri 'emekli edilmek' suretiyle, ve yeni kan getirmek ve daha fazla demokrasi salamak zere, bu trl gerekli deiiklikler yaplacaktr. Koullarn ge-

110

rekli kld lde ve yeni yneticilerin yapmaya hazrlkl olmalar gereken temizlikler yaplacaktr. Ama bir kez deitirme iradesi mevcut ve uyank bir halk hareketi buna destek olursa, bunun 'ieriden' ve 'yukardan' hareketle srf dardan ve aadan yaplabileceinden daha kolaylkla baarlabilecei olas grnyor. imdi, sonu olarak sylenebilecek ey, son kuan nl bir iktisats [Keynes-, M.S.] tarafndan ortaya atlm, benim bir baka vesileyle ayn konu ve ereve dahilinde bir baka yerde aktarm bulunduum, soruyu yinelemekten daha iyi olmayabilir. Bu iktisat, 'Torunlarmzn Ekonomisi' bal altnda krk yl kadar nce yazd bir makalesinde, ekonomik sorunun yzyllk bir sre iinde (tm 'mutlak gereksinmeler'in tam tatmini anlamnda) zlebileceine gvenle inanlamaz m? diye sormutu. Onun iki sava-aras dnemde kapitalist dnyada yaam olan okuyucularnn birou tarafndan byle bir tahmin, kukusuz, bir miktar kuku ile karlanmt. Kuku, ufkun nkleer sava bulutlar ve da gibi byyen savunma bteleri ile kararm bulunduu gnmzde bir ortak ve genel tepki olabilir. Grm olduumuz ve baka iktisatlarn da belirtmi olduklar gibi, aka pahallk ve ktln palazlandrp gelitirdii bir sistemde ekonomik deerleri sfra doru indirmeye eilimli yksek prodktivite ve bollua yaklalmas elikili bir durum oluturuyor. Ama ne olursa olsun, ban iinde ve sosyalist dnyada 'ekonomik sorun' denilen eyin iinde bulunduumuz yzyl iinde bizim kendi lkemizde [ngiltere] herhalde, daha az gelimi olan lkelerin de bir ounda zlebileceine ilikin herhangi ciddi bir kuku duyulabilir mi? nsanlk tarihinde, ite bu gerekletii zaman, yeni bir sayfa alm, hatt bir yeni cilt balam olacaktr.

111

NC KTAP

AZGELM LKELER VE KTSAD KALKINMA

XII
KTSAD BYME LE LGL OLGULAR

Herkesin bildii gibi, son zamanlarda iktisatlar az-birlii etmiesine iktisad bymeyi dillerinden dlmyorlar. Politikaclar da yle. Bu, ilk bakta, hi de artc saylmaz. Bir kez, bunun iktisatlarn ilgi gsterecekleri bir konu olmasna akl yatar. Ayrca, iktisad byme (ya da buna genellikle verilen adla 'gelime') yz elli yl nce gelmi ilk iktisatlarn da uratklar bir konu saylr (rnein, 'Siyasal Ekonomi'nin babas' diye anlan Adam Smith'in yapt Uluslarn Zenginliinin Doas ve Nedenleri zerinde Bir nceleme adn tayordu). Ne var ki, son zamanlara gelinceye dein iktisatlarn dikkatleri baka eyler zerinde toplanmt. kinci Dnya Sava ncesinde yarm yzyl ya da daha uzun bir sre boyunca iktisatlarn balca ilgilendikleri konu durgun dengenin koullar denen eydi (bu, sonunda, "tam rekabet bir ideal mi?" ya da "optimum" sonu dourmu mudur dourmam mdr sorusu zerinde bir tartmaya varyordu). Ve hatt 1930 yllarnda kendini gsteren duygusal ve entellektel deimeler bile, balca, isizlik ve iktisad dalgalanmalarn nedenleri ile ilgiliydi. Bundan tr, dikkat ve ilginin geen on-yl sresince byme ve gelime sorunlarna ynelii, ilk bakta grndnden daha anlaml ve nemlidir. Bunun nedenlerini anlamak zor deildir ve sanrm aada bunlar bulabileceiz. Ancak, sorun ve kuramlardan sz etmeden nce (bunlar zerinde daha sonra duracaz), iktisad byme ile ilgili baz olgulara, bunlar rakamlarla kolayca zetlenebildii lde, bir gz atalm. Konuya girerken, iktisad bymenin ls zerinde bir-iki aklama yararl olabilir. ktisad bymeyi lmenin pek ok yolu vardr elbette. Bymeyi toplam sanayi rn (output) olarak lmek, bunlardan en yaygn olandr (burada eitli sanayi rn kalemleri birbirine eklenerek herhangi bir ekilde, rnein, belli bir yln fiyatlar ile, deerlendirilirler); dier bir yol, bymeyi toplam mill gelir ya da toplam mill rn olarak lmektir; toplam mill gelir ya da rn 115

iinde tarm ve sanayi rnleri yer alr; bazan bunlara hizmetler ve ticaret kesimi de katlr. Yaama standardna bakyorsak, anlaml ve nemli olan ey, adam bana (yani, toplam nfusun her bireyi bana) den rndr; yok, retimin niteliindeki bir dzelmenin ya da insann kapasitesindeki geliimin bir indeksi bulunmak isteniyorsa, alan ii bana retim artna ya da emein retkenliindeki (prodktivitesindeki) ykselie baklmaldr. Bu llerden her biri belli bir ama iin nemlidir ve anlam tar; ve hibiri iin dierlerinden daha 'doru'dur, denemez. nsanlk tarihinde iktisad gelime ya da byme az ok yeni bir olay saylr. Kapitalizmin douundan nce, insanlarn geimlerini salama asmdan bakarsak, toplumlar, daha sonrakilere oranla, durgun ve hareketsiz grnrler. Daha ok tarma dayanan bu toplumlar iyi ve kt rn yllarnn birbirini izlemesi, sava ve salgn hastalk gibi olaylar bir yana, yllar boyu ok az deimilerdir. Byle oluu, bu toplumlarda i-gerilimler, atma ve hibir deime olmad anlamna gelmez. Ancak, geen iki yz ylda grdklerimizle karlatrnca, deimenin kendini gstermesi iin gemesi gereken srenin ok uzun olduunu grrz. ktisat Lord Keynes ok bilinen bir yazsnda (The Economics of our Grandchildren) yle yazmtr : "Yazl tarihin ilk zamanlarndan on sekizinci yzyln balarna gelinceye dein, ortalama yaama dzeyinde ok byk hibir deime olmamtr... Birtakm alalma ve ykselmeler grlmtr elbette. Ktlk, salgnlar ve savalar birbirini izlemi, araya altn dnemler girmitir. Ama ilerletici iddetli bir deime hi olmamtr... Gelimenin yava oluunun, ya da gelime olmaynn, iki nedeni vardr; bunlar nemli teknik yeniliklerin yokluu ve sermayenin birikememesidir." Kapitalizmin ortaya k, onunla birlikte gelen mekanik g ve fabrika retimi, devaml teknik deime ve sermaye birikimi hereyi deitirdi. Tanmm ngiliz tarihisi Macaulay onsekizinci yzyln son yars ile balyan gelimeden "artc hzda" diye sz etmitir; Marx'm Komnist Manifestosu'nda kapitalist snf zerine syledikleri de anmsanabilir : "Burjuvazi tarih sahnesinde son derece devrimci bir rol oynamtr... bize insan abasnn neleri baarma gcnde ol-

116

dunu ilk gsteren [o] oldu... burjuvazi retim aralarnda kesiksiz devrimler olmadan varolmakta devam edemez... Burjuva dnemini btn daha ncekilerden ayran bir dnem olarak belirginletiren ey retimdeki srekli dnmdr." Bylece, son yzyl boyunca, dnyann sanayi retiminde adambama den miktar olarak llen byme, insanlk tarihinin daha nceki dneminin tmnde ulalm olandan kat kat yksekti. Son yzylk srede, dnya nfusu iki katndan biraz fazla artarken, dnya sanayi retimi 30 ile 40 katlk bir art gstermitir. kinciyi birinci ile blersek, adam bana den sanayi rn miktarnn 15 ile 20 kat aras bir art gsterdiini buluruz. Bu daha nceki yzyllarn yzde 0.1 lik ya da daha da kk olan byme hzna karlk, adam bana yllk yzde 2.6 gibi bir byme hz demekti (bkz. S. J. Patel, Economic Development and Cultural Change (Chicago), Nisan 1961, Cilt IX, No. 3, s. 316 vd.) lkeler arasmda, kukusuz, nemli farklar vard. Genel olarak, nceleri sanayilemi lkeler yeni yeni sanayileen lkelerden daha yava byyorlard. Bylece, 1880 ile Birinci Dnya Sava'nn balangc arasndaki dnemi alrsak, balca gelimi lkelerde sanayideki yllk byme hzlarnn yle olduunu grrz : ngiltere yzde Fransa Almanya talya A.B. Devletleri sve Rusya 2 (yaklak olarak) 3 5 6

(Patel, loc. cit., s. 317-18; A. Gerschenkron, Journal of Economic History, Supp. VII 1947; Milletler Cemiyeti, Industrialisation and Foreign Trade, 1945.) Endstrideki gelimelerin daha sonraki aamalarnda kapitalist lkelerin byme-hzlarmm yavalama eiliminde olduklarn gsteren birtakm kantlar vardr. rnein, 1820 ile 1860 arasnda, ngiltere'nin endstriyel byme-hz yzde 3 den biraz bykt ve bu 1880 den sonra hemen hemen ayn kalm olan yzde 2 ile karlatmlrsa, olduka yksek saylabilir. 1913-58 arasnda Fransanmki yzde 2'ye, Almanya'nmki yzde 3'e dmtr. Bu arada, endstri sahnesine yeni

117

kan Japonya'da, bu 45 yllk sre boyunca yzde 5.4 lk bir byme hz vardr; bu yaklak olarak, Almanya, A.B. Devletleri, sve ve Rusya'da Birinci Dnya Savandan nce grlm olan byme hzlarnn aynyd. ki dnya sava aras dnemde byme-hzlar, iddetli dnya ekonomik bunalmlar ve 1930 balarndaki depresyon yznden, genellikle, epeyi dmtr. kinci Dnya Sava-sonras dnemindeyse ou lkeler yksek byme-hzlarna erimiler baz lkelerde (zellikle Bat Almanya, talya ve Japonya'da) olduka yksek byme-hzlar grlmtr. Bununla beraber, geen onyllk srede A.B. Devletlerinde bymenin yavaladn gsteren belirtilere rastlanmtr : bu srenin ikinci yarsndaki byme-hz 1947-53 dnemindekinin ancak yars kadard, hatt yarsmdan bile dkt. Bununla beraber, unu da belirtmek gerekir ki, szn ettiimiz lkelerin ounda, ayn zamanda nfusun art-hzmm iinde bulunduumuz yzylda 19. yzyldakinden daha dk olduu grlmtr. (yle ki : nfus art-hz A.B. Devletleri'nde 1860-1913 arasnda yaklak olarak 3, 1913-1958 arasnda yzde 1.3 idi; Birleik Krallk'ta nfus 19. yzyln ikinci yansnda yan-yanya, 1910-1950 arasnda drtte-birden daha az artmt.) Bunun sonucu olarak, adam bana den miktarla llen daha sonraki dnemler arasnda ok fazla deimemiti. retimdeki byme ile nfus art arasmda nedensel bir ba olup olmad ok tartlm bir konudur. Burada konuyu ele almayp u kadarm sylemek yeter : bu ikisi arasnda bir ba vardr; fakat bu bymenin abuk ya da hzl oluunun nedeni srf bununla ilgili deildir; yknn olsa olsa kk bir ksm ilgilidir bununla. Nfus hzla artt zaman, elbet potansiyel cretli-ii ordusu da byr; bunun sonucu olan i arayan ii bolluu, cretleri alakta tutma gibi bir eilim yaratr. Tersine olarak nfus yava artarken de ii ordusu yava artar; sermaye biriktike, zorunlu olarak her iinin elinin altna daha ok mekanik g verecek ekilde emek-tasarruf ettirici daha mekaniklemi tekniklere yatrlr. Buradan u sonu kar: yeni retim yntemlerine gidildii iin retim artnn, aslnda, adam bana artan retimden gelmesi gerekir; ve buna gre, sistemin teknik yenilemeleri devam ettirme yeteneiyle snrl olur. Bu trl bir zmlemeyle hereyin aklanmadn uradan anlyoruz: sistemin kendilerine alma olana bulamad iilerden meydana gelen bir yedek ii-ordusu, hem hzl hem de yava artan bir nfusla tutarl olabilir. Baz istatistikiler retim art ile nfus art arasmda yksek dereceden bir korrelasyon olduunu gsteren kantlar zerine tartmalara giriirler. Daha aada greceiz ki, nfuslar en yksek

118

hzla artan baz lkeler, ok dk bir iktisad gelime hzma sahiptirler. Son zamanlarda yaplm istatistie dayanan bir aratrma, bu ikisi arasnda bir ilikiyi gsterecek belirtilerin ok az olduu sonucuna varmt. (D.C. Paige, 'Economic Growth : the Last Hunderd Years,' National Institute Economic Review, Temmuz 1961, s. 28). Kapitalist lkelerdeki gelimenin gze arpan bir zellii, bunun dmdz ya da srekli deil, fakat kesik kesik, sarsak sarsak oluudur. En iyi dneminde bile gelime ritmi, dzgn deildir. Bunun nedeni, iktisad devre (trade cycle), iktisad dalgalanma ya da devresel iktisad bunalm gibi adlar verilen olaydr. Bu yzden kapitalist retim ve ticaret, birbirini izliyen ykselme ve durgunluk dnemlerindeki bir byme trendi zerinde dalgalanmaktadr. Bymenin olduka hzl olduu zamanlarda ykselme sreleri uzama, durgunluk sreleri ksalma eilimindedir; durgunluk sreleri byme sresinin birka yl iin kesilmesinden baka bir ey de olmayabilir. Fakat byme-trendi yava ya da duraklayc ise, durgunluk sresi ayn lde uzar, durgunluun aaya doru hareketi retim miktarnda, istihdam ve gelirlerde keskin bir dme yaratr. 'Onar yllk devre'lere (bir zirveden dierine ya da bir batan dier baa lldnde, bazan biraz daha ksa ya da uzun olular bir yana, aa yukar on yl srme eiliminde olmalarmdan tr bu isim verilmekte) ek olarak, baz iktisatlar daha ksa bir devre ya da yahut drt yl sren hareketler bulduklarn ileri srmlerdir. (Bunlara zamanmzda 'envanter devreleri' deniyor. Amerika'da mal stoklar iin bu terim kullanld iin, byle adlandrlyor; ad geen stoklarn, birbiri peisra gelen ilerin ykselme ve durgunlama dnemlerinde dalgalanma gstermeleri beklenir); ve gene, dier baz kimseler yirmi ile otuz yl bulan daha uzun bir dalgalanma olduunu ileri srmlerdir. Her ne olursa olsun, uras aktr ki, plansz ve bireysel kr elde etme drts ile hareket eden bir sistem olduu iin, kapitalizmde byme her zaman gelii-gzel ve oranszdr; ve yukarda yirmi, otuz yl uzunluunda dnemlerin ortalama byme-hzlar zerine sylediklerimizi, nemli deiikliklerle ve bazan da gerilemelerle geen yllarn sadece bir ortalamas saymak gerekir. ktisad dalgalanmalar iin sylenebilecek sz u : ykselme yllarnda yllk byme-hzmn ok kez yzde 6 ya da 7 ye, hatt birka yl iin yzde 8'e bile, ykseldii olmu, durgunluk yllarnda sfrn altnda deerlere de dt grlmtr. Bir buuk yzyllk bir tarih asndan bakldnda, kapitalizmin bir zellii daha var. leride tekrar ele almacak bir konu olmakla bir-

119

likte, burada sylenecek birey var. Endstriyel gelimenin ilk aamalarnda yerli piyasa ve dsatm iin retilen tketim mallan (rnein, tekstil) retimi hep en bata gelen, egemen retim faaliyeti olarak bugne dein szn ettiimiz gelimenin evrensel zellii olagelmitir. Bunun sonucu olarak endstriyel byme, byk lde, bu mallarn i ve d piyasalarnn bykl ile snrl olmutur. Ancak, gelimenin greli olarak ge diyeceimiz bir aamasnda sermaye mallar retimi dierine eklenmitir (baka endstrilerin kulland ve zellikle bunlarm retim kapasitelerini artrmak iin yer verilen makineler, maden ve kimyasal rnler). Bylece, balca sanayici lkelerin eitli tarihlerde endstrilerinin bu iki kesiminin oransal nemini hesaplamaya alm olan bir Alman yazan aadaki sonulara ulamtr. (W.G. Hoffmann, The Growth of Industrial Economies, Eng. edition, Manchester 1958, 1931 tarihli Almanca aslndan evrilmitir) . ngiltere, Belika ve Fransa'da geen yzyln ortalannda, yazarn 'tketim mallar endstrileri ile sermaye mallan endstrileri arasndaki net retim oran' dedii ey 4 ile 5 arasmda idi; Japon sanayiinde buna yakn bir oran 1900 de grlmtr. A.B. Devletlerinde 1850 iin 2.4, Almanya'da 1890'lar iin 2.3 oranlar bulunmutur. 1930 ylma doru A.B. Devletlerinde bu oran l'in altna dmt (yani, net retim miktarlar alndnda, sermaye mallar kesimi artk tketim mallan kesiminden daha bykt); bu yllarda ayn oran ngiltere, Almanya, Fransa ve Belika'da 1.5 ya da bunun biraz aasna dm, yirminci yzyln ortasna dein ngiltere, Almanya ve Fransa'da da l'in hayli altna inmitir. (Hoffmann, op. cit., 71-89; 151; ve yine, bkz. S.J. Patel, loc. cit., p. 321-2). Bu deimeyi (tm ile deilse bile) byk lde aklyan ey udur : daha gelimi sanayici lkeler daha az gelimi lkelere, gitgide daha ok sermaye mallar ihra etmeye balamlardr. Buradan, gelimenin ilk dnemi ile sonraki dnemleri arasndaki srede endstrinin sermaye mallar kesiminin tketim, mallar kesiminden daha hzl byd, sonucu karlabilir. Baz okuyucular Lenin'in u szlerini anmsayabilirler: kapitalizmde "retim aralarn yapan toplumsal retim kesimi tketim mallarn yapan kesimden daha hzl bymek zorundadr... Tketimde kendiliinden gelen bir art olmakszn, retimde kapitalizmin tarihsel greviyle elele giden retim art ite budur. " (Development of Capitalism in Russia, Eng. ed., 1956, s. 31-2, 34). Bu blm bitirmeden son bir iki sz ekliyelim. Szn etmi olduumuz yllk yzde 3 ile 4 arasndaki genel ortalama byme hadlerine (ngiltere ve Amerika'da son yllarda yzde 2 ile 3 arasndadr) 120

dnecek olursak, zamanmzda byk nemi olan gze-batc tarihsel bir olgu ile karlarz: Kapitalizm ncesi zamanlarda elde edilenle karlatrldnda bykln grm olduumuz bir byme-hz, retim aralarnda toplumsal mlkiyete ve iktisad plnlamaya dayanan bir sosyalist ekonominin neleri baarma gcnde olduu gznne alnnca, kk kalmaktadr. 1948 (sava sonrasnn byk onanm ve yeniden kurulu abas bu tarihte tamamlanmtr) den bu yana, Sovyet sanayi retimi ylda yzde 10 gibi bir byme-hz gstermitir (tarmsal retimdeki art bundan daha yava olmutur). Dier sosyalist lkeler de, baz bireysel deimeler grlmekle beraber, benzer byme-hzlarma erimilerdir; in'de byme hz daha yksek olmutur. Bir Birlemi Milletler yaynma gre, World Economic Survey 1961, "1950 ile 1959 arasnda zekden plnl ekonomilerde (in dahil) sanayi retimi ylda ortalama yzde 13'lk bir hzla artmtr." Dahas var, Sovyet Komnist Partisi'nin son 22 nci Kongresinde iln edilen Yirmi Yllk Pln hedefleri bu yllk yzde 10 luk byme hznn devam edecei varsaymna dayandrlmtr (bu hedefler, bu yirmi yln ilk yarsnda imdiki Amerikan sanayi dzeyine, hem salt olarak hem de adam bana den miktarca, yetimeyi salyacak ekilde plnlanmlardr). Gerekten, kinci Dnya Savandan nceki on-ylk youn sanayi geliimi dneminde, Sovyet endstriyel byme-hz bundan hayli yksek bir dzeye kmt.1 Kh sanayideki ilerlemeyi gsteren Sovyet verilerinin bytlm olduunu ileri srerek, kh u ya da bu kapitalist lkenin (rnein, son yllarda Bat Almanya, talya ve Japonya),2 zel koullar altnda ve belli bir dnem sresince, ayn hzla byyebildiini syleyerek, ya da bu konuda genel bir kuku ve gvensizlik havas yayarak,3 Batdan
(1926-7 deki fiyatlarla yaplm bir deerlendirmeye dayanan ve kukusuz daha sonraki bir dnemin fiyatlar alnm olsa daha byk bir art verecek olan) resm verilere gre, endstriyel retim 1928 ile 1940 arasnda yllk yzde 18.1 art gstermitir. Noksanl bilinen verilere dayanarak ve deien deerlendirmeler kullanlarak Amerika'da D.R. Hodgman ve farkl bir yntemle Oxford'lu F. Seton tarafndan yaplan tahminlerde (1928-37 arasndaki on yllk sre iin) sras ile yzde 14-15 ve yzde 15-16 gibi dk sonular bulunmutu. Bu, kapitalist lkelerin olduka olaan d refah yllarnda ulatklar hzn hemen hemen iki katdr. 2 1953 den bu yana (bu satrlarn yazld zamana dein) endstriyel retim Bat Almanya'da hemen hemen iki kat, talya'da iki kattan hayli fazla, Japonya'da ise kattan daha fazla artt. Fakat bu yksek byme-hzlannn sona ermek zere olduunu gsteren belirtiler vardr. 3 Profesr W alt Rostow (Stages of Economic Growth adl kitabnda) Sovyetler Birlii'ndeki iktisadi bymenin, gelime srecinin karlatrlabilir aamalarnda, dier lkelerde elde edilenin ayn olduu savn ileri srmtr; bunun
1

121

souk harp politikas iinde gelen bir propagandann bu olguyu kmsemek ya da bulanklatrmak ynndeki abasna pek amamal. Aada bu karlatrmal byme-hzlar konusuna tekrar dneceiz.

nedeni, Sovyet bymesinin Batda yaplm tahminlerin en d olan (Hodgman ve SetonJ'un hesapladklarnn yarsndan daha kk bir sonu veren) Amerikal Profesr Nutter'in tahmini ile lm olmasdr. Dahas var: Prof. Rostow, Sovyet topraklarnn igaline yol am olan iki dnya savann yaratt ykm ve gerilemeyi hi hesaba katmamaktadr.

122

III
AZGELM LKELERDE GELME NEDEN VE NASIL KSTEKLENYOR? Buraya dein szn edegeldiimiz eski ve gelimi sanayi lkeleri yeryznn ve dnya nfusunun kk bir ksmdr. Bunlarn hemen hepsi (Avustralya, Yeni Zelanda ve Gney Afrika gibi eskilerin denizar uzantlar olan lkeler bir yana) Avrupa ve Kuzey Amerika' dadr. Buna karlk, Gney Amerika, Afrika ve Asya'nn hemen hemen tm, ister sanayi retiminin salt byklyle, ister (alan kimseler iin adam bama) prodktivite, ister genel nfus iin adam bana retim ve yaama dzeyi ile llsn, ok daha aa bir iktisad gelime dzeyindedirler. Geri kalm, az gelimi denen lkeler bu geni ve byk ktalarda bulunuyorlar; bu lkelerin sorunlar ile uraan tannm bir yazar bu konuda yle diyor: "Dnyann geri kalm denen lkelerinin insan rknn te ikisini meydana getirmekte olmalar bal bama, hi akldan karlmamas gereken, koskoca bir olgudur" (R. Nurkse, Problems of Capital Formation in Underdeveloped Cauntries, Oxford 1953, s. 64). Dnyann bu gerikalm topraklar, ounlukla, geleneksel smrgeler ya da yar-smrgelerdi hep. Buralar ucuz ham madde ve gda maddesi kayna ve yatrm alanlar olarak smregelmi byk kapitalist devletlerin tarmsal plantasyon ve ham madde hinterland idiler. Tarih asndan baklnca, bunlarm geri kalmlklarnn ilk nedeni budur. Siyasal bakmdan, emperyalist denetim ve etki, gn gemi toplumsal ve siyasal biimleri (rnein, feodal kalntlar) destekleme ve srdrme yolunu tutmutur. Ekonomik ynden, yabanc sermayeler ya madencilik, plantasyon ve ham madde ileme gibi alanlara, ya da hem piyasalarn hem krlarm darda bulan, smrge ekonomisinin bnyesinden ayr, smrgeci zek devletin bir 'adac' eklinde gelien, ihracat endstrilerini bytme yoluna gitmilerdir. Tannm Polonyal iktisat Profesr Oskar Lange bu sorunu salam ve ak bir ekilde ele almtr. "Az gelimi lkelerin sorunlarn zmede kapitalist bir yolu olanaksz klan ve bu lkeleri baka ikti123

sad gelime yollarna zorlayan ey neydi?" sorusunu soran Profesr Lange'nin buna yant yle : "Tekelci kapitalizm ve emperyalizm, azgelimi lkelerin geleneksel kapitalist gelime yolunu izlemelerine olanak brakmamtr. Bunun ok nedeni var. En nemlisi udur : en bata gelen kapitalist lkelerde, byk kapitalist tekellerin gelimesiyle, buralardaki kapitalistler daha az gelimi lkelerdeki gelime salayc yatrmlara ilgi duymaz oldular; nk bu trl yatrmlar, bunlarm salam tekelci durumlarn tehdit edebilecek bir rekabetin domasna yol aabilirdi. Bunun sonucu olarak, gelimi lkelerin az gelimi lkelerdeki yatrmlar zel bir karakter kazanmt. Bu yatrmlarn balca hedefi, gelimi lkeler endstrilerinin ham madde olarak kulland doal kaynaklarn smrlmesi ve gelimi kapitalist lkelerdeki nfusu beslemek iin azgelimi lkelerde besin maddeleri retimini gelitirmekti... Sonu olarak, azgelimi lkelerin ekonomileri tek-ynl ham madde ve besin maddeleri ihra eden ekonomiler haline gelmitir. Bu lkelerde yabanc sarmayenin elde ettii krlar tekrar bu lkelerdeki yatrmlar iin kullanlmam, ana sermayelerin geldii lkelere dnmtr. Bu krlar, modern iktisad gelimenin gerek dinamik etkeni olduunu bildiimiz herhangi byk apl bir sanayi yatrm iin kullanlmamtr. Azgelimi lkelerin klsik kapitalist kalknma yolunu izliyememelerinin temel nedeni budur". (Economic Development, Planning and International Co-operation, Msr Merkez Bankas'nda verilmi konferans, Kahire 1961.) kinci Dnya Sava'ndan bu yana lkelerin ou eski smrge zincirlerini birden ya da yava yava krp atm ve (Amerika'nn uydular haline gelmemi olanlar) siyasal ve iktisad bamszlk politikalarn izlemeye koyulmulardr. Ne var ki, bunlar gerilikten doan sorunlardan syrlamamlardr daha. Devletin ekonomiyi bir miktar dzenlemesi ve yatrm yapmas ile yaratlan uygun ortamla bile, gelimi kapitalist lkelerinki kadar yksek bir byme-hzma ulaabilmek bunlar iin gtr. Geen-on yln iktisad gelime tartmalarnn ou bu lkelerin sregelen geriliklerinin yaratt sorunlar zerineydi. Bu sregelen geriliin nedenlerinden biri, emperyalist ynetimin brakt mirasn hl egemen oluudur. rnein, feodal etkenler ve alkanlklar olduklar gibi durmaktadr. Baka bir etken de yaama 124

dzeyinin son derece dk olmas nedeniyle, kapitalistleri endstri yatrmlarna zendirecek geni ve byk bir i pazarn mevcut olmaydr. Bundan baka ekonomiyi btn ile kavrayan bir gelime pln, bunu yrrle koyup gerekletirecek etkin bir Devlet giriimi (inisiyatif) olmad srece, endstri yatrmlarnn kapitalist iin ekiciliini azaltan pek ok beilrsizlik bulunacaktr. zel sermaye iin ticaret (zellikle dsatm ve lks dalm ticareti), arazi alm-satm speklsyonu, lks bina ve konut yapm alanlarnda i grmek daha krldr. (rnein, Birlemi Milletler yaynlarndan Process and Problems of Industrialisation in Underdeveloped Comtries, s. 34'e baknz. Burada Gney Amerika'dan sz edilmekte, zel tasarruflarn lks konutlar yapmna harcanma eilimi belirtilmektedir.) Dnyadaki smrge ya da eski smrgelerin iktisad geriliklerinin sonucu byk ve gittike artan bir eitsizliktir : retim kapasite ve aralarnda, byme-hzlarnda ve yaama koullarnda kendini gsteren bir eitsizlik. Yukarda andmz Profesr Nurkse 1949 daki durumla ilgili aadaki tabloyu veriyor (Nurkse, op. cit., s. 63) :
Dnya nfusunim yz desi olarak
18

Dnya gelirinin yzdesi olarak Yksek gelirli lkeler Orta gelirli lkeler Alak gelirli lkeler 67
18

Adam bana gelir (949 satn alma gl Amerikan dolan) 915 dolar 310 dolar 54 dolar

15

15 67

Bu grup lkeden en stte yer alanlar A.B. Devletleri, Kanada Bat Avrupa, Avustralya ve Yeni Zelnda idi; en alt grubu Asya, Afrika, Gney-dou Avrupa ve Ltin Amerika lkeleri oluturuyorlard. Aadaki veriler daha yakn bir tarih iin (1957) dnyann balca blgelerinde adam bana den greli geliri gstermektedir. (Buradaki veriler M. Usul ve E.E. Hagen, World Income 1957, M.I.T. Centre for International Studies, Cambridge Mass. Kasm 1959, tarafmdan yaplm olan tahminlere dayanmakta olup, adam bana dnya ortalama geliri 100 olmak zere indeks-says ekline indirgenmilerdir.)
1957 ylnda adam bana greli gelir A.B. Devletleri Bat Avrupa Ltin Amerika Orta Dou Afrika Asya [Dnya ortalamas
620

193 75 45 29 29
1001

125

Grlyor ki, A.B. Devletlerinde adam bana, Afrika ve Asya'da adam bana denin yirmi kat bir gelir dmektedir; Bat Avrupa iin bu oran 6 ile 7 arasmdadr. Evvelki tarihimize (1949) dnelim; iktisad gelime konusundaki tannm bir ders kitabnn iki yazar bu tarih iin durumu yle zetlemilerdir : "1949 ylnda mill gelir tahminlerine sahip bulunduumuz lkelerdeki 2 milyar nfusun te ikisinden fazlas adam bana 55 dolardan daha az gelire sahipti. Dnya nfusunun byk ounluu devaml olarak sefaletle penelemektedir." (Meier and Baldwin, Economic Development: Theory, History, Policy, New York 1957, s. 10). Dahas var; yoksul lkelerde milli gelirin byme hz zengin lkelerinkinin yars kadar ya da bundan ancak azck byktr. Bunlarn birounda gelir art hz nfus artna glkle ayak uydurabiliyor. Bunun sonucu olarak, gelimi sanayi lkeleri ile az gelimi lkeler arasndaki aklk bymektedir; eldeki belgeler, bulunduumuz yzylda bu eitsizliin dnya lsnde arttm gstermektedir.
t

Eitsizlie bakmann baka bir yolu, retim gc dalmn ele almaktr. Bu adan bakarsak, 1950 lerin ortalarnda dnyada tarmdaki traktr stokunun yzde 68 inin Kuzey Amerika'da, yzde 23 nn Avrupa'da olduunu grrz; buna karlk, Afrika'da sadece yzde 2, Ltin Amerika'da da yzde 3 ve Yakn ve Uzak Dou bir arada ancak yzde 1 orannda traktre sahip bulunuyorlard. Bunun gibi, tm ile dnyada elde edilen nitratl gbrenin Ltin Amerika sadece yzde 4 n, Yakn Dou lkeleri yzde 3 n, Afrika ancak yzde 1 ini almakta idi. Kullanlmaya hazr elektrik gc-kapasitesinin te ikisinden fazlas Kuzey Amerika ve Bat Avrupa'nn nde gelen sanayi lkelerinde, yzde 9 dan az yoksul lkelerde idi. Elde edilen toplam elektrik gcnn (kilovat saat olarak) az gelimi lkelerde retilen ksm yzde 7 den daha azd (Meier and Baldwin, op. cit., s. 280; Birlemi Milletler, Processes and Problems of Industrialisation in Underdeveloped Countries (New York, 1955,) s. 12, Tablo I). D ticarete gelince, az gelimi lkelerden ounun belirgin bir zellii bunlarn dsatm ticaretlerinin byk lde bir ya da iki rne dayanmasdr. Bu, gerekten, bu ekonomilerin tek-ynl geliimlerinin kendilerini balca ifade edi yollarndan biridir; ve bu da tekynll kuvvetlendirip devam ettirmektedir. Bylece, ili'nin dsatmnn yars bakr, Malaya'nm dsatmnn yaklak olarak yars kauuk (kauuk ve kalay birarada dsatmn te ikisidir), Hindistan'n dsatmnn yzde 47 si pamuk, jt ve aydr; kahve Brezilya'

126

nn dsatmnn yzde 45 ini, pirin Seylan'nkinin yzde 45 ini, Filipinler'de eker yzde 44 n, Msr'da pamuk yzde 70 ini meydana getirir. Bunun anlam udur : bu lkeler bir temel rn bakmndan piyasa dalgalanmalarna kar son derece duyarldr; bu ayn zamanda, d ticareti genileterek, endstriyel kalknmann aralarn (rnein, makine ithal ederek) salama abalarn ksteklemektedir. nk bu ihra rnleri iin d talepte hatr saylr bir art, ancak, dsatm fiyatlar adamakl drlrse, sz konusu olabilir. Bu fiyat indirimi ise ek dalm demek iin kullanlacak ek dviz salama hedefinin braklmasyla sonulanacaktr doal olarak. lkel maddelerin fiyatlarndaki deimelerin bu gibi lkeler iin nasl bir nem tadn aadaki hesaplar gstermektedir. Birlemi Milletlerin Asya ve Uzak Dou ktisat Komisyonunun bir raporundaki tahmine gre, ortalama dsatm fiyatlarnda sadece yzde 5 lik bir deime, yaklak olarak, az gelimi lkelere giden yabanc zel ve kamu sermayeleri ile bunlara yaplan hkmet yardmlarnn toplam yllk tutarna eittir. 1948 ve 1956 yllar arasmda birok rnlerde yllk ortalama yzde 10 m stnde bir dalgalanma olmutur; 1957-58 arasndaki bir yllk srede ihra ettikleri mallarn fiyatlarndaki dmenin ithal ettikleri sanayi rnlerinin maliyetindeki ykselme ile birlikte, az gelimi lkeler iin 1,5 milyar dolar gibi bir kayba yol at tahmin edilmitir. lkel madde fiyatlar son yllarda bir dme trendi gsteriyor; bu fiyatlar bugn 1950 yllarna gre yzde 20-25 kadar daha dktr. Bu azgelimi lkelerin (herhalde Asya ve birok Ltin Amerika lkelerinde buna kuku yoktur) snrsz yoiksulluklarnm yansra ortak denilebilecek bir zellikleri de hem ekilen arazinin byklne oranla yksek bir nfus younluuna hem de hi altrlamayan ya da normalin altnda i bulabilen (rnein, rn kaldrma sresince ancak mevsimlik i gren, ya da haftada birka gn, yahut her gn birka saat alan) byk bir igc fazlasna sahip olmalardr. Buna uygun olarak kentlerde de toprakszlarla, bor ve alk zoruyla i iin kentlere akm eden kyllerin meydana getirdii bir isizler, ya da dzenli ve belli bir ii olmayanlar, ordusu vardr, rnein, Hindistan'da kentlerdeki isiz ve yar isiz saysnn kentlerdeki toplam igcnn bete-birini ve drt byk kentte bunun hemen hemen yzde 40'a ulat tahmin edilmitir (B. Higgins, Economic Development, s. 44). Tarmn zellii, (Hindistan'daki ay, Malaya'daki kauuk, Brezilya'daki kahve plntasyonlar gibi, az saydaki byk iletmeler bir yana braklrsa), ok kk aile iletmeleri tarafndan yrtlmekte oluudur.

127

Bu iletmeler ounlukla zerlerinde yayanlara yetecek bir rn alnamyacak kadar kktr, kullanlan aralar o denli ilkel, yararlanlan sulama ve gbreleme o derece yetersizdir ki, ie koulan byk miktarda emee karn, dnm bana elde edilen rn ok azdr. rn-deitirmede uygulanan ilkel yntemler ve yetersiz gbreleme, topran verim gcn yitirmesine ve elde edilen rnlerin nicelike de nitelike de bozulmasna yol amaktadr. Dk prodktivite, ileri iyiletirmeye ya da kt yllara bir yedek ayrmaya pek az elverir. Bununla elele giden noksan-beslenme, salgnlarn daha sk, daha yaygn, alma heves ve etkinliinin daha dk olmasna varr. Az gelimi lkelerde yoksulluk ve geriliin toplumu saran koullarn yaratan eitli 'ksr dngler'den biridir bu. Tarmdaki bu cce iletmelerin ounluu 'kendi geimine yetme ekonomisi' denilen (buna ancak can tende tutma ekonomisi demek daha uygun olabilir) eyi temsil eder. Kira ve vergilerin denme basksndan doann dnda, piyasa iin bir fazla yaratlamaz. Bundan tr, kentlere giden ve sanayi iin elde edilen tarm rnleri arz, snrl olur ve tarmsal prodktiviteyi ykseltecek tedbirler alnacak olsa bile, piyasaya karlacak tarm rnleri fazlas bytlemiyebilir. Prodktivite artnn yol at retim fazlas ya kydeki tketimin artmas ile ya da yar-isiz insangc yedeklerine yeni katlmalar sonucu yokolabilir. Bu, endstrinin bymesini snrlandran canalc nemde bir 'tkanklk' yaratr. Endstriyel gelime (rnein, bir Devlet kalknma pln ile) baarl ekilde hzlandrlsa ve kentlerde alma frsatlar artrlsa bile, kalabalk tarm alanlarmdan endstriye doru olacak emek aktarmn kyden kente doru buna uygun ve kout bir tarm rnleri akm izlemiyebilir. Bylece endstriyel istihdamdaki genileme ve bununla birlikte kentlerin talebi, esnek olmayan bir tarm rnleri arz ile kar karya kalabilir; bylece, plnclar ya besin maddelerinin fiyatlarnda iddetli bir ykselie gz yummak ya da dardan besin maddesi ithal etmek yollarndan birini semek durumunda kalrlar. Bu durumda, dorudan doruya tarm kesiminin toplumsal ve iktisad rgtleniinde giriilecek bir deiiklik, endstriyel gelimenin temel koulu olarak kendini gsterebilir. Bugn hayli geni lde anlalmtr ki, iktisad plnlama nlemleri olmakszn, az gelimi lkelerde endstriyel gelime ve byke bir byme hz elde edilemez. Fakat yatrm ve kalknma ile ilgili giriimlerin, piyasalar ve kr marjlar zerinden gzlerini ayrmayan zel firma ve bireylere bal bulunduu kapitalist ekonomide, kt zerindeki bir plnn varl ok ey ifade etmez. Kalknma hl belirttiimiz trden engel ve snrlamalarla kar karyadr; pln he128

defleri, bunlara varmay salayacak aralar olmadan, uygulamada gereklik kazanamam yksek ve gzel mitler olarak kalrlar. Bylece Devlet, belki, para politikas, vergileme, baz denetlemeler ve benzeri yollarla durumu etkileyebilir. Ancak btn bunlar, aslmda, dolayl ve az gelimi lkelerin oundaki mevcut koullar altnda zayf ve entipften aralardr. ktisad kalknmaya bir itme gc salamak iin byk lde Devlet yatrmlar ve bunlarla birlikte geni lde devletletirilmi sanayi ve kamu hizmetleri kesimi gereklidir. Bu kamu kesiminin krlar, srekli ve baka yatrmlarn gerektirdii mal aralar salyabilir. Bu trl yatrmlar, sistem iinde engelleri ve tkanklklar yenecek ve genilemeler yaratacak kilit noktalara yneltilebilir; ve bu yoldan, gelimeye bir ilk hz, bir ilk hareket, kazandrld m bunun sreklilii salanabilir. Ne var ki, tarih olduu yerde durmamaktadr; ve bu olaslk, bu lkeleri ok gemeden can-alc bir sorunla yz yze getirir. Az gelimi lkelerin bugn gitgide daha ok kar karya kaldklar durum, bile bile bir sosyalist tipde kalknma politikasn benimseyip benimsememektir. Bu lkeler, hareketsizlie gmlmek istemediklerinden, yabanc sermayeye gvenmek ve kalknmay tekelci sermayenin dar bir alan iinde kalan karlarnn keyfine brakmaktan baka anlama gelmiyen, geleneksel kapitalist yolu mu izlemelidir, yoksa, bir sosyalist yol seip lkenin toptan gelimesi ve halknn tmnn yararna olacak bilinli ve plnlanm bir kalknmann m peine dmelidirler?

129

XI
SOVYET KALKINMASI

-sava ve dardan gelen saldrlara kar yrtlen savalarn geride braktklar kntnn onarlmas tamamlanr tamamlanmaz, daha 1920 lerin balarnda, Sovyet Hkmeti Rusya'y yoksulluk ve gerilikten kurtarmann biricik yolu ve sosyalizme geiin ana temeli olarak bir sanayileme politikas kahul etmiti. 19 uncu yzyln sonlarna doru ve Birinci Dnya Sava'na n-gelen yllarda sanayi alannda baz gelimeler olmutu. Moskova'nn kuzey-batsnda tekstil, Gney Ukrayna'da (ve o zamanki bakent St. Petersburg'da), daha ok, demir yolu yapmnn dourduu talebi karlamak zere, bir miktar kmr ve demir ile ok kk bir makina endstrisi kurulmu, Sibirya'da baz madenler iletilmekte, Bak ve Trans-Kafkaslar'da petrol karlmasna balanm bulunuyordu. 19 uncu yzyldan 20 nciye geildii sralarda, trans-Sibirya demiryollar dahil, hzl ve geni bir demiryolu yapmna giriilmiti. Daha nce grdmz gibi, 1880 1erden balyarak sanayi retimindeki byme hz sve'in ulat dzeyi bulmutu (hatt 1890 larn cokunluk yllarnda ksa bir sre iin yzde 8'e ykselmiti). Bu endstriyel gelimenin byk ksm, yabanc sermaye ile salanm, kurulu ve ynetimde yabanc ynetici ve teknisyenlerin yardmlarnn byk yeri olmutur. 1914'de Donetz kmr havzasndaki sermayenin yaklak olarak yars, demir madenlerine, madensel eya yapmclna ve petrol alanna yatrlm sermayenin bete drdnden fazlas, yabanc sermaye idi. Ne var ki, sava-ncesindeki bu gelimeye karn, Birinci Dnya Sava srasnda fabrikal sanayide altrlan toplam ii says ancak 2 ile 3 milyon arasmda idi, buna demiryollarnda ve madenlerde alanlar da eklersek 4 ile 5 milyon aras bir miktar elde ederiz. Birok fabrika iisi ve zellikle Gney Rusya'daki maden iileri, kyle olan balarn koparmyor ve rn kaldrma mevsiminde ailelerine yardm etmek iin kylerine dnyorlard. Kk atlyelerde alan iilerin says fabrikalarda alanlarn iki kat idi. Toplam nfusun

130

bete-drdnden fazlas geimini topraktan salyordu. Bundan tr, bu temelinden geri kalm tarm lkesinde endstri uraya buraya serpilmi kk 'adacklar'dan teye bir ey deildi. Baz byk derebeyi malikneleri bir yana, tarm topraklar kk iletmelere blnmt; kullanlan aralar yetersiz, uygulanan yntemler ilkel, alman rn dkt (talya'da elde edilenden az, Fransa'dakinin yars kadar ve Hindistan'da almandan ok fazla deildi). Ayn zamanda tarmsal nfus fazlas vard. Bu, eldeki ekilebilir topraklar zerinde nfus basks yaratan fazlay bir Sovyet iktisats 1920 lerin sonlarnda 8 ile 9 milyon arasmda tahmin etmiti. hra ettii eylerin byk ksm, madenler, petrol ve kereste ile birlikte, tanm rnleri idi; Rusya o sralar dnyann balca tahl ihra eden lkelerinden biriydi ve dalm sanayi rnleri ve endstriyel ham maddelerden meydana geliyordu. Bylece, Rusya balca ynlerden geri bir lkenin, bundan nceki blmde grdmz, niteliklerini tamaktayd. Ama, Sovyet Hkmetinin sanayileme ilkesini 1920 1er gibi nispeten erken bir tarihte kabul etmi olmasna karn, bunun uygulanmasna aralk edecek ayrntl bir politikann saptanp zerinde gr birliine varlmas ve sonunda bunun 1928 ylnda Birinci Be Yllk Pln olarak ortaya kmas iin gene de birka yllk bir zamanm gemesi gerekmiti. Bu can-alc nemdeki politika kararna 1920 lerin orta ve son yllarm kapsyan youn tartmalardan sonra varlmt. Bu tartmalar iki temel ve birbirine bal sorun etrafnda toplanyordu. Endstriyi geniletecek, onu daha yksek bir teknik dzeyde yeniden kuracak ve bylece emek prodktivitesini ykseltecek yatrm fonlar hangi kaynaktan elde edilebilirdi? Sosyal emek prodktivitesinde byle bir artn btn nfus iin adam bana daha fazla tketim mal salanacandan yaama dzeyini ykseltmeninin temel n-koulu olduu apak bir eydi. Ne var ki bunu ykseltmek yeni sanayi fabrikalarnn almasn ( ya da eskilerinin onarlp yenilenmesini) ve bunlarn yeni ve o gnn makineleri ile donatlmasn gerektiriyordu. Bunun iin metal gerekliydi; sz konusu makineler dardan salanmadka (gerek iktisad gerek siyasal nedenler dolaysyle bu konudaki olanaklar ok snrl idi), demir ve elik fabrikalarnn saysnda hzl bir art salanmas ve karmak bir makine endstrisi yaratlmas zorunlu idi. Gelimenin ilk aamasn atlamak zere, birka yl iin bile olsa makine ithal edebilmek, (balca dsatm nesneleri olan) tahl dsatmn arttrmanm yollarn bulmak demekti; (gerekli ve uygun miktarda d bor salama sz konusu olmadndan) artan dalm demek iin gerekli yabanc paray elde etmenin bir baka yolu yoktu. Ya bir ksm besin maddesini halkn elinden alp

131

onun zaten dk olan yaama dzeyini daha da alaltmadan, ya da kyl-iftileri daha ok retime ve bundan daha byk bir fazlay piyasaya getirmeye, bir ekilde, zorlamadan, bu nasl yaplabilirdi? Gerekten, endstri ve endstriyel istihdam geniletilecekse, kentlerdeki artan ii nfusu beslemek iin daha fazla besin maddesine (ayn zamanda pamuk gibi ham maddelere) naslsa gereksinme duyulacakt. te bu noktada ikinci ok nemli sorun tartlmaya balanyordu: Sovyet Devleti (sosyalist endstri ile birlikte) ve kyl halk arasndaki iliki sorunu idi bu. Btn devrim ve i-sava ve savatan sonraki kendine geli yllar boyunca Lenin'in ilkesi endstriyel ii smf ile kyller (yani, byik ounluu meydana getiren fakir ve orta tabakadan kyller) arasnda sk bir ibirlii kurmak ve yrtmek olmutu. Kyl zerine, kylnn emeinden ve zaten dar olan tketiminden endstriyel gelimenin gerektirdii fonlar (o zamanlar bazlarnn yandaln yaptklar gibi) elde etmek amacyla, ok fazla siyasal ve iktisad bask yaplmas halinde nfusun bu iki byk kesimi arasndaki ba kopmaz myd? ok nemli bir ynden o sradaki durum son derece ciddi idi. Piyasaya karlmakta olan tahl fazlas, devrim ncesi gnlerdekinden daha azd, o zamankinin yans kadard. Bunun nedeni uydu : 1917 ylndaki toprak reformu toprak aalarnn ve byk iftilerin (kulaklar) topraklarn yoksul kyllere datm ve kyde gerekletirilen daha geni eitlik, kyllerin rettiklerinin daha byk ksmlarn kendilerinin tketmeleri sonucunu dourmutu. Piyasaya karlacak bir fazla elde etmek amacyla, daha zengin, kulak trnden, iftiler daha toprak satn almak ya da kiralamak ve daha fazla ii altrmak ynnde cesaretlendirilebilirlerdi. Ama byle bir hareket, kyl-reticiler arasndan kacak civciv kapitalistlerin, dnyann her tarafndaki gibi, sermaye biriktirip bunu ticaret ve dn verme ilerine yatran ve bylece 'durumlar gittike iyileen' bir zengin ifti snfnn, tara kapitalizminin yeniden douuna gz yummak ve destek olmaktan baka bir ey olamazd. Ne var ki, bu kmaz'dan bir ekilde kurtulunduunu varsaysak bile dert bitmiyordu. Sanayileme politikas derhal bir baka sorunla kar karya geliyordu. Daha evvel grdmz gibi, kapitalist lkelerin gemiteki geleneksel gelime modelinde her eyden nce, tekstil, kuma, besin maddeleri gibi, tketim mallar endstrileri geliiyordu; sermaye mallar endstrilerinde daha hzl bir byme ancak hayli leri bir aamada grlyordu. Bu 'nce tekstil' politikas diye binir olmutur. Gelimi bir ar endstrinin (yakt, madeni eya, 132

makine sanayii) olmamas halinde, ou lke, demiryollar iin gerekli demir ve elii ithal ettii gibi, yeni endstrileri donatmak iin gerekli makinalar da ilk zamanlarda dardan getirmitir. Sosyalist endstrilemenin kendine rnek alaca doru model bu muydu? Yoksa, seilebilecek bir baka yol var myd? Pazara getirilen ham madde ve besin maddeleri fazlasm arttrmak iin kylnn zorlanmas yerine daha ok gnlnn edilmesi zorunlu olsayd, geleneksel gelime biimini benimsemek doru olabilirdi; nk kyly daha fazla tahl ya da pamuk retip satmaya zendirmenin tek yolu, ona karlk olarak daha fazla sanayi mal teklif etmekti; bunun gerekletirilmesi de gelime srecinde hafif tketim mallar endstrisine ncelik verilmesine balyd. Bu gelime izgisinin izlenmesini savunan (sa kanat eilimi diye anlan) gl bir dnce akm da vard. Bu, zerinde dikkatli ve greli olarak yava yol alman bir gelime yntemiydi; bu yol izlendii takdirde, daha fazla endstriyel tketim mallar retimi, kyden kente hzlandrlm bir tarmsal rnler akm ile elele gidecek biimde, tarmla endstri arasmda dikkatli bir dengenin kurulup srdrlmesi gereklidir. En sonunda, bugn herkesin geni lde Sovyet endstrileme yntemi diye bildii bir zm yolu benimsenmiti. Her eyden nce, yksek bir sanayileme hz ile tarmn kollektifletirilmesi bireysel kyl topraklarnn byk boyutlu kooperatif ya da kollektif iftlikler biiminde birletirilmesi ynnde bir hareket elele gideceklerdi. Bu yoldan iki soruna zm yolu bulunmu oluyordu. lkel yntemlerle alan, dk verimli, ve bir yukar kulak tabakasnn domas yoluyla, kapitalizmin yeniden dirilmesi konusunda srekli bir tehlike oluturan bireysel kyl tarmnn yerini kollektif ya da sosyalist biimde bir tarm alyordu. Ayn zamanda makinalamann temeli atlyor ve bylece piyasaya getirilen fazlay arttrma olana salanm oluyordu. Endstriyel gelime, yava yava ve kl krk yararcasna olana kart, hrsl bir hzla yol alacak biimde planlanyordu. Kalkmma drtsnn zayflayp yok olmasna frsat verilmiyordu; buna tam kart olarak, endstrinin her dzeyindeki nc kiilerin ve Parti'nin tm yelerinin katldklar bir kampanya ile canl ve gl tutuluyordu. Bundan baka, geleneksel gelime biimi bir yana itilmi, hafif endstri yerine, ar endstri kurulmasma ncelik verilmiti; her eyden nce, elektriklendirme, demir ve elik, makine yapm alanlarna nem verilecekti. Bu yeni tip gelimenin nedeni, ileride greceimiz gibi, makine ve madenden eyler yapan ve elektrik gc reten endstrilerin retim kapasitelerinin bytlmesiyle ekonominin btn dallarnn ilerideki gelime olanaklarnn arttrlyor olmasyd. 133

Baz rnlerin aadaki byme hzlarndan (hepsi de fiziksel birimlerle llmektedir) sanayilemenin sava ncesi ilk can-alc dneminde baarlm gelime zerine bir gr elde edebilir. 1927 den 1937 ye dein, ilk iki Be Yllk Pln dnemini kapsayan on-yl boyunca, elektrik gc retiminde 7 ile 8 kat arasmda art olmu, demir ve elik retimi 4 kat ykselmi, kmr retiminde 3 1/2, imento retiminde 3 kat artma grlm, petrol retimi 3 kattan biraz az bir art gstermitir. Bu dnemin bata gelen baarlarndan biri de, ok eitli yeni makine endstrisinin kurulmas idi: bunun (rnlerinin eitliliinden tr fiziksel birimlerle llemeyen) byme-hz biraz nce andmz temel rnlerinkinden ok daha bykt. Motor ve uak yapan, almnyum gibi demirden gayr maden ileyen endstriler ilk kez olarak byk baarlar ve byk zveriler dnemi olan bu on-yllk srede balatlmlard. Bu arada tekstil ve giyim eyas gibi tketim maddeleri reten endstriler, sermaye mallarmnkinden hayli aa bir hzla byyorlard bunlarn hz deerlerininkinin yarsndan nemli miktarda daha azd. Sava ve dman igali, katlanlan ac ve yitirilen insan varl olarak, snrsz byklkte bir bitkinlie yol am ve Sovyet ekonomisini sekiz yllk bir gerilemeye uratm olmasna karn, kmr, petrol, elektrik ve elik gibi rnlerin retim-kapasiteleri bugn bundan 30 yl nce ilk Be Yllk Plnn balatld zamandakinin 10 ile 20 kat olan bir dzeydedir. Doru bir byme-hz elde etmek gerei ile 1940 lan iine alan sava on-ylnm byk ksmn hesap d barakmamz gerektii iin, varlan sonucu, 25 yllk bar iinde geen kurulu dneminin baars saymak yerinde olur. (Daha nce grdk ki, Rostow gibi, kimi Amerikal yorumcular bu sylediimizi gznne almamaktadrlar; balang tarihi ile devre sonu olarak alman tarih arasndaki byme ortalamasn tam yl says olan 30-35'e gre hesaplamaktadrlar). Belirtmi olduumuz gibi, sava sonrasnn yeniden kurulu iinin sona eriinden bu yana sanayi retimi yllk ortalama yzde 10 luk bir hzla artmtr: "tm nfusun her bireyi bana retim olarak, en gl ve en zengin lke olan A.B. Devletleri"ne (20 yllk uzun sreli plnla) ulamay kendisine uzun dnem amac olarak benimsemi olan bugnk atlmn temeli bu gelime hzna dayandnlmaktadr. Bu arada, 1950'ler geride braklrken, temel endstrilerde savaa n-gelen on-yldaki dzeyin almas sonucu olarak, tketim dzeyi de gze batacak lde ykselmitir; bugne dein sermaye mallar kesimindeki byme hz tketim mallar kesimindekinden daha yksek bir dzey gstermi olmakla beraber, iki kesimin byme hzlan arasndaki aklk ok kapanmtr. 1953 ylndan bu yana

134

tarm alannda daha nceleri grlen geri kal nlenmitir; 4 bu ylla 1960 aradmda tarmsal retim yzde 60 kadar arttrlmtr. Aadaki tablo balca rnlerin retiminde 1928 ile bugn (yani, bu satrlarn yazld srada sona ermi son yl olarak 1962 yl) arasmda grlen gelimeyi karlatrmal olarak zetliyor. Karlatrma amac ile son sava ncesi yl olan 1940 ile 1950 ylnn rakamlar da tabloya eklenmitir. 1928 elik Cmin. ton) Kmr Cmin. ton) Petrol (min. ton) Elektrik (mir. klw. s.) Madensel gbre (min. ton) Motorlu aralar (bin) Traktr (bin birim) imento (min. ton) Deri ayakkab (min. ift) Pamuklu dokuma (min. met. kare) Yn. dok. (min. met. kare) Ket .dok. (min. met. kare) pekli dok. (min. met. kare) Tahl (min. ton) 4.3 35.5 11.6 5.0 .13 .84 1.3 1.8 58.0 2678.0 86.0 174.0 9.6 73.3 1940 18.3 166.0 31.0 48.3 3.2 145.0 31.6 5.7 211.0 3954.0 119.0 285.0 77.3 95.5 1950 27.3 261.0 37.9 91.2 5.5 363.0 108.0 10.2 203.0 3899.0 155.0 282.0 129.7 81.2 1962 76.3 517.0 186.0 369.0 17.3 578.0 287.0 57.3 456.0 4900.0 469.0 485.0 787.0 147.0

iftiler iin fiyat drts yaratma politikasnda yaplan ciddi hatalar yznden baz evcil hayvanlar, zellikle inekler, 1950'lerin balarnda epeyi azd. Gerekleen tahl retimi daha nceki (hasat kayplarm hi hesaba katmam olan bir tahmin yntemiyle elde edilmi olduklar iin iik grnen) resmi verilerin gsterdiinden ok aada idi. Bundan sonra 'ambar-rn' denilen eye dayanan dzeltilmi veriler yaynland. 135

XV
BAZI YATIRIM SORUNLARI

kinci Dnya Sava'ndan bu yana ve zellikle geen on-yl sresince, az-gelimi lkelerin sorunlar ile ilgili olarak byme ve gelime zerine eitli dzeylerde geni lde tartmalar olmutur. Bu tartmalar, zel sorunlar ya da blgeler zerinde Birlemi Milletler' ce hazrlanan raporlar ve Hindistan gibi lkelerdeki kalknma plnlar ile ilgili tartmalardan, iktisat kuramclar arasnda birbirleriyle yaran 'byme modelleri' ya da yatrm-politikas ilkeleri zerinde yaplan tartmalara dein, geni bir alan kaplamtr. Ayn zamanda bu konu zerinde zellikle Amerika'da yazlan ders kitaplarnn says son yllarda gibi bymtr. Batan sona, bu tartmalarda hatt bunlarn en kuramsal olanlarnda bile, bizim bata belirttiklerimize benzer, birtakm pratik sorunlar ele alnmtr. Her eyden nce, "kalknma zel kapitalistlerin eylem ve giriimlerine mi brakmal? yoksa bir lde Devlet ve hkmet kurumlar tarafmdan yrtlecek bir planlama zorunlu mudur?" sorusu ile karlalyor. Birinci yol seilirse, geleneksel biimde Dnya Bankas gibi (ok kez de facto Amerika'nn buyruu altnda bulunan) uluslararas kurumlar kanal ile az-gelimi lkelere yaplan teknik yardmlardan ve salanan bor-paralardan yararlanmak elbette konu d deildir. Sanrm, tartmalara katlm iktisatlarn ounluunun bu grlerden ikincisini benimsedii sylenebilir. Fakat, (zellikle A.B. Devletlerinde ve daha kk lde de az gelimi lkelerin 'Bat'da eitim grm' iktisatlar arasnda) 'hr piyasa ekonomisine her hangi bir yoldan el-uzatlmasma ve Devlet harcamalar ile yatrmlarnn ne biimde olursa olsun nemli bir miktarda arttrlmasna kar olan gl bir aznlk varlm srdrmektedir. Bunlar derler ki "bu zel sektrn hevesini krar, yabanc sermayeyi korkutup karr, 'iktisad olmayan' politikalara ve savurganla yol aar" iktisad plnlamaya ilikin 'tehlikeli dnceler'e yz verilmemesi konusundaki zendirmelere dokunmuyoruz bile. (Tannm bir Ameri-

kan iktisats daha yenilerde Hindistan'daki plnl kalknmay destekledii nedeniyle, bu lkeye yaplan iktisad yardmlarn kesilmesi gerektii grn ileri srm ve savunmutur.) Bu geni, "plnlama m yoksa serbest piyasa m, Devlet yatrmlar m yoksa zel yatrmlar m" sorusuna ek olarak, plnl olsun olmasn, kalknmann izleme zorunda olduu genel izginin seimi sorunu vardr. Kalkmma, ilk nce tarmda ve tarmsal rnleri ileyen endstrilerde, sonra imdi kendileri iin bir piyasa yaratlm olan hafif tketim mallar endstrilerinde ve ancak ok zaman sonra hayli mekaniklemi modern teknikli ar endstride yatrmda bulunulmas gerektii rneini veren, yukarda kapitalist lkelerin gemiteki geleneksel politikalar diye tanmladmz yolu mu, yoksa toplumcu kalknma yolu ve biimi diye bilinen kalkmma yolunu mu izlemelidir? Kalkmmanm biimi ya da kalb ile ilgili bu sorunun altnda birbiri ile ilintili olmakla beraber ayr ayr ele alnacak bir sr baka sorun yatmaktadr : d ticarete ve i kaynaklarn zellikle fazla igcnn harekete geirilmesine verilecek nem, eitli endstri ya da kesimlere tannacak ncelik-sras, bunlarn belli dnemlerdeki byme hzlar, ekonominin btn ve belli endstriler iin tekniin ya da retim yntemlerinin seimi. Bunlar, kuramsal bir biimde ele alnmadan (ve kuramsal dnmede en nemli noktalar zerinde durmay salyacak kuramsal birtakm sadeletirmelere gidilmeden) pek kesin yarglara varlamayacak sorunlardr. Ama buna girimeden nce, kuramsal tartmalarda ortak bir kullanm dzeyine erimi bir-iki genel kavram gzden geirmek ve olduka yaygnlam baz yanl anlamalar yoketmek yararl olacaktr. Bunlardan ilki ve en bilineni, yatrm oran kavramdr. Bu, genellikle, yaplmakta olan yatrmlarn toplam gelir ya da rne (output) oran olarak tanmlanr : yani, kaynaklarn eldeki sermaye donatm, makineler, binalar ve iletme sermayesi (yar ilenmi maddeleri iine alan mal stoku) varlna eklenmek iin ayrlan ksm. imdi ifade ettiimiz ekliyle bu oran, net yatrmlar (ya da yeni yatrmlar) gsterir, ve sermaye mallan endstrilerinin rnnn (output) anp ypranan donatm ya da harcanm stoklar yenilemeye giden ksmn stnde ve tesinde kalan ksma (art iletme sermayesindeki art) eittir. Bundan tr, bununla net mill gelir ya da hasla (output) yani, sz edilen yl iinde sermayedeki anma ve elde bulunan iletme sermayesindeki eksilme karlandktan sonraki toplam hasla (ya da gelir) arasmda bir balant bulunmak gerekir. Bununla beraber, bazen heriki miktarn safi (net) olarak deil fakat

137

gayri safi olarak tanmland grlr : yani, yatrmlar, eldeki sermaye mallarnn anma ve ypranmas iin ayrlacak ksm birbirinden ayrlmakszn, sermaye mallar retiminin tmn iine alr veya o ylki anma iin dme yaplmakszn toplam retim ya da gelirle balantl olurlar. Bu ikisi arasmdaki fark gstermek iin, A.B. Devletlerinde safiyatrmlarn, salt byklk olarak gayr-safi yatrmlarn aa yukar yars byklnde olduuna iaret edilebilir. S.S.C. Birliinde bu oran hemen hemen te-ikidir. Elde bulunan sermaye varl ne kadar byk olursa, (dier eyler deimeksizin) gayri-safi yatrmlarn saf yatrmlara orannn o kadar byk olaca besbellidir. nk, yenilecek toplam amma ve ypranmann bykl eldeki sermaye varlnn byklne baldr. Bu yatrm-oran, ister saf ister gayr saf olsun, farkl durumlarda nemli deiiklikler gsterir; ve bu deiiklik byme hzndaki farkllklarn nedenlerinden biri olur. ngiltere'de net yatrm orannn son yllarda yzde 8 ile 10 dolaylarnda olduu tahmin edilmektedir. Bat ve Kuzeydeki dier Avrupa lkeleri ile karlatrldnda dk kalan bir orandr bu : ayn oran Hindistan'da aa yukar yzde 7; S.S.C. Birlii'ninde (1959 yl iin) yzde 27 gibi yksek bir dzeydedir. Net yatrmlar gayr saf yatrmlardan kesinlikle ayrp tanmlamann bir gl udur: eski makineler ve retim aralar modern ve gelitirilmi tipteki yenileriyle deitirildii zaman, retim etkinlii hemen hemen kesinlikle artar. imdi deimenin ne miktarnn srf eski aralarn yenileriyle deitirilmesinden ne miktarnn retim gcn arttrmak iin yaplan yeni ek yatrmlardan ileri geldii nasl llecektir? Sermaye kinci olarak, sermaye katsays ya da sermaye-rn (output) oran (bazan yatrm-rn oran da denilir) kavram vardr. Bu kavram belli bir retim kolunda kullanlan sermaye deeri5 ile belli bir (genellikle bir yl olarak alnan) dneme gre llen rn deeri arasmdaki balanty ifade eder. Sz edilen oran, endstriden
5

Zaman zaman bunun (yalnz) sabit sermayenin rne oran olarak yorumland, iletme sermayesinin (ya da mtedavil sermayenin) hesaba katlmad grlr. rnein, son zamanlardaki Sovyet yaynlarnda rn fondoemkost'u terimi retimi genellikle bu anlamda (yni, 'temel fonlar' denilen varlklarn rne (output) oran olarak) kullanlyor; bunun gibi fondovooruzhennost'u terimi de genellikle 'temel fonlar'n emee orann anlatmak iin kullanlmaktadr. letme sermayesi toplam (net) yatrmlarn bete biri ile te biri arasnda bir yerde olabilir. Buna uygun olarak da, hesaba katlmas sermaye-rn orann 1/4 ile 1/2 arasnda bir deer kadar bytebilir.

138

endstriye deitii iin, rnein, teknik deimenin ve salt teknik deimenin niteliinin sonucu olarak, zaman iinde de deimektedir.8 Bir lkenin tm iin sz konusu olduu zaman belli endstrilerdeki saysz farkl oranlarn meydana getirdii toplam (aggregate) bir oran olur; unu unutmamak gerekir ki, bu toplam oran sz konusu lkede u ya da bu endstrilerin ar basmasna bal olarak yksek ya da alak olabilir. Bu oran, sermaye donatmndan yararlanma younluunun etkisi altnda da kalabilir. Sermaye donatmnn bir ksm bo duruyor ya da ancak kesik kesik kullanlyorsa (bir baka deyimle, ar kapasite varsa) ykselme eiliminde olur. Buna karlk eldeki retim aralar hi bo kalmayacak biimde srekli altrld lde, dk kalma eilimini gsterir. Bu yzden okunluk yllar ile durgunluk yllar arasmda deime gsterebilir; bunun iin, bu oran deimeyen ve deitirilemeyen bir ey sanmak yanl olur. rnein, Profesr Oskar Lange, plnl ekonomilerin ar kapasite sorununu bir sorun olmaktan karabilmeleri ve tam-kapasite dzeyine yakn daha kararl bir retim akmn devam ettirebilmelerinden tr, bunun sosyalist lkelerde kapitalist lkelerdekinden daha alak olabileceine iaret etmitir. (Lange, Introduction to Econometrics (Warshaw and London, 1959), s. 288. Kendisinin Polonya iin 1950-5 arasnda hesaplad oran 1 gibi dk bir deerdir). Bat Avrupa'nn ve Amerika'nn gelimi kapitalist lkeleri iin bu oran aa yukar 3 ya da 4 gibi bir deere sahip bulunmaktadr. Bunun anlam udur : yllk rnn her 1 liralk ksmnn retimi iin 3 ya da 4 lira deerinde bir retken sermaye gereklidir; baka trl sylemek istersek, 100 liralk ek yatrm ylk rn ya da mill gelirde ortalama olarak 25 ile 33.33 lira arasmda ek gelir salayacaktr. (Burada 'ortalama' oran ile 'art' oran ya da yatrm oran diye anlan ey arasnda herhangi bir fark olmad varsaymna dayanlyor). Sava sonras yllar iin baz Asya lkelerinde u oranlar hesaplanmtr : Japonya 4.7, Seylan 2.6, Hindistan 2.3, Malaya 2.3, (Programming Techniques for Economic Development, Birlemi Milletler Asya ve Uzak-Dou ktisat Komisyonu (Bangkok 1960), s. 11. (Burada
s Bununla (tam deil kabaca, Marx'm 'sermayenin organik bileimi' dedii ey olan) sermaye-emek oran arasnda u balant vardr: Sermaye-rn oran = sermaye-emek oran bl emek prodktivitesi. Bundan tr, daha mekaniklemi retim ynnde bir deiiklik olursa, sermaye-emek oran ykselebilir. Bunun iki katna ktn varsayalm. Yeni retim yntemi sonucu, emek prodktivitesi de iki katna kmsa, sermaye-rn oran deimemi olur; fakat emek prodktivitesi iki kattan daha az byyecek olursa, sermaye-rn oran ykselir.

139

"Seylan, Hindistan ve Malaya iin bulunmu olan alak deerlerin halen elde bulunan kullanlmayan kapasitelerden daha iyi yararlanlm olmasndan ileri gelebilecei" belirtilmitir). Modern byme kuramlarnda ok sk geen bir eitlie gre, bir lkenin iktisad byme hz yatrm orannn genel sermaye- rn oranna blmnn sonucuna eittir (bu, "bir basit aritmetik zdelik" denilen eydir). imdi bir lkenin mill gelirinin 100'e (bu myon ya da milyar lira, dolar, sterlin, rupi ya da peso olabilir) eit olduunu ve, net yatrm oran onda bir ise, bu lkenin 10'a eit miktar yllk olarak yatrdn varsayalm Sermaye-rn oran 4 ise, 10 bykln1 deki yllk yatrm mill gelirde 2 byklnde bir art meyda-

2
na getirme sonucunu dourur : yleki, 10 100 : 4 1 = 2 2 1 100 Sermaye-rn

oran 2 olsayd, byme hz yzde 5 olurdu. Sra yanl grlere geldi. Biraz nce yaptmz trden bir hesap, ok kez, geri kalm lkelerin iinde bulunduklar gerilikten kendi abalan ile abucak kurtulabilmeleri konusunda karamsar sonular karmak iin kullanlr. Varlan sonu udur : bu lkeler gerilik ve yoksulluk 'ksr dng'sn ancak yabanc sermaye ekmek ve d yardm almak ve bunun iin de (zel giriimin hevesini vergi politikas, 'sosyaliste nlemler' vb. gibi eylerle krmayacak trden) gerekli siyasal koullan hazrlamakla krabilirler. Bu koullarda elde edilecek gelime, zaten ok dk olan yaama dzeyini gaddarca nlemlerle daha da dren bir diktatrlk ynetimine kar, biricik seim yolu diye sunulur. Gerici sonulara varmada aritmetik zdeliklerin hizmetlerinden bu derece yararlanldn grmek dorusu ilgintir! Bu konuda dnce zinciri yle : nfusun ylda yzde 2 lik bir hzla arttn dnelim. Bu byklkte bir hz bu gibi lkelerde grlmeyen bir ey deildir (Ltin Amerika'da 2,5, Orta-Dou'da 2.3 tr); ve yine sermaye-rn orannn 3 olduunu varsayalm. Srf nfus artn karlamak ve yaama dzeyinin dmesini nlemek iin mill gelirin yzde 6 smm tasarruf edilip yatrlmas gerekir. Yzde 5 lik bir byme hzn devam ettirmek ve bylece ylda adam bana yz-

140

de 3 lk bir art salamak iin, mill gelirin yzde 15'i byklnde bir yllk yatrm zorunlu olur - adam bama retimin son derece dk olduu ve alktan lme dzeyine bu derece yakn bulunan Asya ve Afrika lkeleri iin ok yksek bir yzde ve dolaysiyle ok ar bir yktr bu. Buna olduka ak (ya da hi deilse bir lde karlk olan) bir yant udur : az gelimi lkelerin ounda byk gelir eitsizlikleri vardr; bunun sonucu olarak, feodal ve dier servet sahibi unsurlarn ok byk miktarlara varan ve hkmetin uygun nlemler uygulamas ile azaltabilecei (byk ksm ithal mallarndan meydana gelen) lks ve asalak tketimleri vardr. Profesr Paul Baran bu konuda unlar yazmaktadr : "Geri kalm lkelerde hzl iktisad gelimenin ba engeli buralarda potansiyel iktisad fazladan yararlanma biim ve yoludur. Bu fazla, st snfn eitli biimlerdeki ar tketimi, ieride ve dardaki iddiharlarn arttrlmas, verimsiz, geni bir brokrasinin ve bundan da masrafh ve bunun kadar gereksiz asker kurulularn ayakta tutulup devam ettirilmesi sonucu yutulup yok edilir" (Political Economy of Growth, New York 1957, s. 228). Ayrca ok kez el-srlmemi ya da, gerei gibi yararlanlmayan kaynaklar ve eit eit savurganlk vardr. Yerleik karlar karsnda ok yumuak ve zayf olmayan bir hkmet, bu kaynaklar yatrm iin harekete getirebilir. Fakat benim dokunmak istediim, belki de pek ak grlmeyen, bir baka nokta var. Benim 'karamsar gr' adn verdiim gr, hzl bir kalknma salamak zere, yatrm-oranm ykseltebilmek iin tketimin mutlak olarak drlmesi gerekeceini tartmasz olarak kabul eder. Bu statik bir grtr; bu gr olup bitenlere, elimizde sanki tketim ve yatrm arasnda belli oranlarda blnecek deimez bir toplam gelir varm ve zaman iinde verilmi bir noktada bulunuyormuuz eklinde bakma alkanlndan ileri gelmektedir. Bu statik grn gzden kard bir ey var : ulusal rndeki art'la ne yapld, bu art balangte ne kadar kk olursa olsun, kalknma iin balang yatrm-hznn (ve dolaysiyle byme hzmm) byk ya da kk oluu kadar (hatta uzun dnemde ok daha fazla) nem tamaktadr. Baka bir deyimle, asl nemli olan artn art-hz, byme hznn kendi kendisini bytme kapasitesidir. Gerekten en nemli nokta, elde edilen yatrlabilir fazlann nasl kullanld, bundan nasl yararlanlddr. Yoksa Birinci Yl'daki balang bykl deil. Gerekten, artan ksm hzl bir kalknmada kullanmak demek, onu o sradaki tketimi artrmak iin kullanmamak anlamna da gel141

mektedir. Ancak, tketimi ileride daha hzl ykseltebilmek iin, bugn tketimde arta yer vermeyip bunu ileriye atmak, karamsar grle tek kar yol gibi grnen tketimin hemen azaltlmas aresinden bambaka bir eydir. Bundan sonraki blmde greceimiz gibi, bu, plnlama asndan, yatrmlarn sermaye mallar yapan endstrilerle tketim mallar yapan endstriler arasnda nasl datlaca sorunudur aslmda. Ortaya konduktan sonra btn bu sylenenler son derece sade ve ak eylerdir. Byle olmakla beraber, gemite ters ve acaip bir ekilde grmezlikten gelinmilerdir. yle ki, bunlardan gelime sorununa bir 'yeni' bak biimi diye sz edilebiliyor, ve bu nedenle de eski dnce alkanlklar iinde yetimi olanlarn kafalarmda gerekten kkl bir ayarlama yapmalar gerekiyor. Buna karlk, eski karamsar gr, (tketimin strapl bir daraltl olarak grlen) 'tasarrufun her zaman gelimeden nce yaplacana ve onu koullandracana inanan modas gemi anlayn bir parasdr. Oysa bunun yerine, gelime ile doan artn, gelecekteki gelime zerinde eitli etkiler yaratmak zere, eitli biimlerde kullanlmakta olduunu dnmeye almak gerekiyor. Bu yeni gr (sanrm, sorunlara bir plnlama asmdan bakn rndr) nmze batan baa daha mit dolu bir ufuk ayor. Aritmetik, eskiden beri ktmserlik ve umutsuzlua hizmet etmise de onu bir kez de, konuyu aadaki gibi ortaya koyarak, iyimserliin hizmetinde kullanalm. "Daha yksek gelime hzlarnda bileik (compound) geliimin artc gc" denen eyin daha mit dolu bir gr ufku kazandrd sylenebilir. (S.J. Patel, loc. cit., s. 321; Lord Keynes bir kez bunun uzun dnemler boyunca douraca gten "akl durduracak" trden bir g diye sz etmiti, Essays in Persuasion, s. 361). Sade bir rnek verelim: Belli bir miktarla (bu, bir balang tarihinde elde bulunan mill gelir ya da yatrlabilir fon olabilir) balarsak ve bu miktar yllk yzde 2 lik bir hzla byrse, 10 yln sonunda balangtaki miktar ancak yzde 20 den biraz fazla, 20 yln sonunda yzde 50 kadar, artar. Yzyllk bir srenin sonunda bile art ancak 7 kat kadar olur. Ama byme-hzm yzde 5'e karabilirsek, 10 yl iinde kendisinin yars kadar, 20 yllk bir dnemin 1 bitiminde 2 2 nunda ise 130 katma km olur. Byme-hz, bir de, yzde 10'a ykseltilebilirse, balangtaki miktarmz (mill gelir ya da yatrabilir katmdan daha fazla byr, yzyllk dnemin so-

142

fazla) 10 ylda 2

1 2

katndan fazla, 20 ylda 6 ile 7 kadar - ve yz-

yllk bir srede birka bin kat byr. (Burada bir noktann aklanmas gerekebilir : tketimi arttrmak iin yzyllk ve hatta bunun drtte biri kadar bir zamann gemesini beklemek zorunludur gibi bir ey denmemektedir. Btn sylenmek istenen, elde edilen artlar yeniden yatrarak uygun bir byme-hzna varlnca ok gemeden hem tketimi hem yatrm ayn zamanda arttrmaya bol bol yetecek fazlalar yaratlabileceini sade bir aritmetik ilemle gsterebileceimizdir). Byme-hzm bir kez yzde 15'e karabilecek olsak, mill gelir her be ylda 2, 10 ylda 4, 20 ylda 16 katna kard. Bundan tr, sanayilemenin ilk ylarnda kk bir ek aba ve atlm on ya da yirmi yl iinde ok byk bir sonu dourabilir ve bu da tketimin byk miktarda arttrlmasna yol aabilir. Bunun rettii ders, kukusuz, byme hzm yeter byklkte bir sayya ykseltmenin kolay bir i yle bir el hneriyle balatlacak otomatik bir srele baarlabilir bir ey olmaddr. Geometrik diziyle art, bir yeni by ekli deildir. Byme-hzm uygun bir dzeye ykseltmek ve bunu on ya da yirmi yllk bir sre iin bir duraklamaya saplanmadan orada tutabilmek hemen hemen kesinlikle plnlamay gerektirir (bununla sadece kt-zerinde kalan bir plnlamay sylemek istemiyorum); bu i, zellikle 'atlm'm ilk yllarnda, insandaki yaratcl uyandrma ve iktisad kaynaklar ulalmak istenilen hedefler ynnde harekete getirme yetenei olan tipte siyasal ve toplumsal rgtlenmeyi zorunlu klar.

143

XVI
GELMEYLE LGL DER BAZI KURAMSAL SORUNLAR

Son zamanlara dein iktisatlarn geleneksel kapitalist gelime modeline sarslmaz bir gvenleri vard. Bylece, dolayl olarak, Sovyet biimi kalknmann akla uygun olmad ve kaynaklarn arur edilmesine neden olup insan refah iin byk zararlara yol at anlatlmak isteniyordu. Bu gelime yolu, Marx ideolojiye an tutkunluk ya da milliyetilik duygusunun besledii byklk tutukusu ile iktisad aamalar pek acele bir ekilde aan bir yolu temsil ediyordu. En kibarca aklama da, ileri bu hzla yapmaya Ruslar' sava korkusunun zorlam olmasyd. Ama byle bir neden, onu bar zamannda az-gelimi lkelere yknlecek bir rnek yapamazd. Savatan sonra Birlemi Milletlerin az gelimi lkeler zerine yaynlad kitaplarda, gelime zerine yazlm Amerikan yaptlarnda, bilimsel dergilerdeki makalelerde zel bir kuram ortaya konulmutur : retim yntemlerinin seimiyle, ekonominin gelime sreci boyunca birbiri ardsra gemek zorunda olduu aamalarla ve eitli endstri ve kesimlerin byme ekilleriyle ilgili ilkeleri ortaya koyan bir kuramdr bu. Doktrinin ar bir kl-krk yarmaya ve tutuculua arlk verdiini ayrca belirtmek gereksiz. Doktrin ok gemeden bir dogma biiminde katlamtr; ve birok kimseye, yadsnmas son derece g gelecek derecede yerleik iktisat kuramlarnn doal sonucu olarak ve basit bir saduyuya dayanyormu gibi grnmtr. Salaml zerinde ileri srlen kukulara kar, arabuk bunun kt kasmaklar en etkin yolda kullanabilmek, kt yatrm fonlar ile en verimli sonuca eriebilmek gibi apak bir yolu gstermekten gayri bir ey olmad yant verilmiti. Akl banda biri bu denli ak bir eyi yadsmay aklndan geirebilir miydi? Doktrinin, grnte, dorulukla ileri srd ey zet olarak uydu : Az gelimi bir lkenin nitelii sermayenin son derece kt ve (grdmz gibi) i-gc fazlasnn byk olmasdr. Bu koullarda

144

yeni yatrm fonlarnn hi ziyan edilmeden titizlikle ve en yksek sonucu i-gc falzasn ie katma ve ulusal retimi arttrma ynnde en yksek etkinlii douracak biimde yatrlmalar gerekir. Bu da, en iyi ekilde, yatrmlar pahal makineler, en son ve en modern teknik sreler iin deil de i-gcnn eldeki en ucuz aralarla donatm iin yapldklar takdirde, baarlabilir; nk, snrl sermayelerle bu tr aralardan daha ok i-gc ie sokulabilirdi. Burum sonucu olarak, toplam retim daha byrd. Bylece tarm alannda greli olarak az sayda traktr ve dier pahal makineli aralar alnacana byk miktarda i-gcn greli olarak alak bir prodktivite dzeyinde ie sokma yeteneinde bir sr ucuz ara salamak daha iktisad bir davran olurdu. Bylece, kalkmma iin emee oranla daha az sermaye (dk bir sermaye-emek oran, ya da Marx'm terimiyle dk bir organik sermaye bileimi) gerektiren endstrilerin seilmesi zorunluluu sonucuna varlmtr. Bu suretle, balangta el zanaatlar ya da 'ev iletmeleri' modern makinelerle donanm fabrikal endstriye, hafif endstriler de, tketim mallarnda gerek i-tketim gerek dsatmda daha ksa zamanda art salayabilecekleri ve daha abuk sonu verecekleri iin, ar endstrilere stn tutulmulard. Kimi tutucular hatt tm endstrileme politikasndan kuku duyacak denli bile ileri gitmilerdir. Kuramn, biraz daha yaldzl kla girince, Marjinal Prodktivite Kuram (en azndan bunun bir zel doal sonucu) ile ondokuzuncu yzyln balarnda yaam klsik iktisatlardan bu yana uluslararas ticaretin ileyi biimini aklamak (ve hakl gstermek) iin kullanla gelmi olan Karlatrmal Giderler Kuramnn karmndan baka bir ey olmadn grrz. Birincisine gre, kt retim faktrlerinin fiyatlar ykselme, greli bol olanlarnn fiyatlar ise dme eiliminde olurlar. Burada, kt olan sermaye, bol olan igc'dr. Bundan tr, greli olarak daha ok emek-kullanan (ya da 'emcke-youn'), retim yntemlerine ve endstrilere ynelmek ve ncelik vermekle bir lke en dk giderli retim yntemlerini ve endstrilerini semi olur. Ve bu, Karlatrlmal Giderler Kuram ile her zaman ileri srld gibi, bir lkenin kaynaklarnn kullanlmasnda izlenecek en iktisad yani, bunlarla varlabilecek en iyi sonuca gtren yoldur. Byle hareket edip sz geen endstrilerin rnlerinden bir ksmn, karlnda makine gibi eyler ithal etmek zere, ihra etmek, bu sonuncular kendim reteceim diye emek ve sermayeyi 'ekonomik olmayan' bir yolda kullanmaktan daha iyidir.

145

Bu temele dayanlarak kurulmu olan sistem, aamal bir gelime kuramndan baka birey deildi. Bir lke ilk nce, hayli ilkel, emeke-youn denilen yntemler uygular ve yaps greli olarak az sermaye gerektiren, sermaye-emek oran ile sermaye-rn oran dk endstrilere ynelir. Zamanla sermaye birikip fazla (atk) i-gc ie sokulduka, yava yava daha ileri yntemlere doru yol alnr ve daha fazla 'sermayece youn' trden endstriler gelitirilir. En sonunda, olgun, gelimi lkeler kervanna katlmr; sermaye mallar retimine kaylabilir; besin maddeleriyle ham maddeler ve hatta endstriyel tketim mallarnn byk bir ksm gelimenin daha aa bir aamasndaki lkelerden ithal edilmeye balanabilir. Grm bulunduumuz gibi, kapitalist lkelerin gelimelerindeki geleneksel sra ve dzen buydu. Bunun azgelimi lkeler iin anlam, ilkellik ve adm adm ilerlemek, ondokuzuncu yzyl kapitalizminin geleneksel rneini izlemek ve teknokrat ve planclarn dev boyutlu programlarndan uzak durmakt. Bu dnn bir pf noktas var mdr ve varsa nerededir bu pf nokta? Bu sorunun ksa yant, bir kez daha, bunun temelinde, gelime srecinde can-alc nemi olan baz etkenleri hesaba katmayan, statik bir gre dayandn belirtmektir. Onun dikkate almad bu etkenleri hesaba kattmz zaman, varacamz sonu baka olur: istihdam ve retimi o anda, o andaki koullarda varlabilecek en yksek dzeye karacak yol ille de ekonominin byme-potansiyelini maksimuma karacak yol deil, bunun tersidir. Byme potansiyelini en yksek noktasna karacak bir politika, hemen elde edilebilecek retimin ve salanabilecek istihdamn dier politika izlendii takdirde elde edilecekten daha kk olmalar pahasna, gerek retime gerek istihdama (ve tketime) daha hzl artabilme ve ok gemeden dier yoldan varlacak olana gre daha yksek bir dzeye ulaabilme gcn verir. Burada ince nokta udur: hzla artan bir bykln kk bir paras, daha yava artan ayn bykln byk bir parasmdan ok gemeden daha byk olabilir. Aktr ki, bu sonu bir ekonominin byme-potansiyelini belirleyen eylere baldr. O halde bu byme-potansiyeli nedir? Burada yatrlabilecek miktarn mal snrlarndan deil, gerek retim snrlarndan eldeki gerek kaynaklar ve gerekli retim olanaklarndan sz edildiini belirtmek uygun olacak. Bu snrlar eitlidir. Gene de, daha snrlayc olduu iin, bir (ya da birka) engel, duruma gre nemli saylabilir. El altmdaki kay146

naklar bu 'tkanklk! geniletecek ekilde kullanlabilirce baka bir kullanm ekline gre bymeyi hzlandrmak bakmndan daha yararl olurlar. te bu anlamdadr ki bymeyi hzlandrmadaki baar, yatrabilir fazlann balangtaki byklnden ok, bunun nasl kullanldna baldr. Sovyet deneyi zerinde daha nce sylediklerimize dnecek olursak, orada Birinci Be Yllk Pln'dan nceki gnlerde gelimenin iki esasl tkanklkla kar karya bulunduunu anmsarz. lk olarak, piyasaya getirilen tarm rnleri fazlas, yani, kyl reticilerin (aileleriyle birlikte) kendi tketimlerinden arta kalp ky dndaki piyasaya getirilen ve sanayi ile inaat alanlarndaki saylar gittike artan ehirli-ii-nfusu beslemek iin kullanlan besin maddeleri ve ham madde miktar sorunu vard. kinci olarak, inaat alannda ilere hz verilir verilmez, yap malzemelerinde zellikle demir, elik, yakt ve elektrik gcnde bir tkanklk bagstermiti. Yeni fabrika, elik ve elektrik gc retim-tesislerinin ve yeni endstri kentlerinin, bunlar iin gerekli imento, elik ve tulanm yakt ve enerjinin elde edilebilme hzndan daha yksek bir hzla kurulamayacaklar aktr. Gelime yoluna giren lkelerin ounda, iin bir aamasmda, bu her iki snrlayc etken ortaya kabilir; gelimenin ilk zamanlarnda daha ok birincisi egemen olduu halde, sanayilemenin hz arttka ikincisinin nem kazand grlr. Ksaca, bunlar bir lkenin kendi z kaynaklar ile ulaabilecei gelime hz zerinde snrlayc etkenlerdir. Gdlecek bir politika iin bu sylenenlerden ne gibi sonular karlabilir? zellikle, geleneksel gelime kuramnn reeteleri iin bunlarn tad anlam ve dndrd ey nedir? Genel olarak, yatrm potansiyeli ne olursa olsun, asl nemle zerinde durulmas gereken ey, bu yatrm potansiyelini daha da bytecek olan retim yntem ve kollarnn aranp bulunmasdr. Sermaye mallar (makineler ve yap malzemesi) yapan endstrilerin retim kapasitelerinde bir snrllk olduu srece, yaplmakta olan yatrmlarn ne kadar byk ksm endstrinin bu kesimini (Marx'm Kesim I endstrileri) geniletmek hedefine yneltilirse, gelecekteki olas byme hz o denli byk olur. Bunun nedeni, ilerideki yllarda yeni fabrikalar, elektrik gc ve elik retimi tesisleri kurup donatmakta kullanlacak daha ok elik ve makine elde edilecek olmasdr. Daha fazla makine yapmaya yarayan makineler bymeyi otomatik dokuma tezghlarndan ya da ayakkab makinelerinden, bu lde, daha fazla hzlandracaktr. Tkanklk, kendi reticilerine tketilen ksm ktktan sonra elimizde kalan besin maddeleri ve dier tketim mallan fazlasnda kar-

147

mza kyorsa, (gelime asndan) en iyi politika o anda daha ok sayda adama i yaratmak gcnde olsalar bile, ok dk prodktiviten 'emeke youn' tekniklere yatrm yapmak deildir. Aksine, daha pahal olsalar bile, daha prodktif olan ve ii bana daha yksek bir prodktivite dzeyi yaratarak retim fazlasn arttran ve bylece ekonominin dier kesimlerinde daha byk bir i-gcn altrmaya yol aan tekniklerin seilmesi gerekir7. Buradan u sonu kar: Yatmnn nereye venasl yapldn belirtmeksizin, belli bir yatrm toplamndan ya da yatrm hzndan sz etmek doru olmaz. Bundan tr belli bir yatrm orann varsayarak bir tartmaya girimek ve sonra bu iki ey birbirine hi bal deilmi gibi sz edilen yatnm iin en uygun yerin neresi olacan aratrmak yanl olur. Bu tr yksek byme - hzna dayanan bir politikann, ok yakn gelecekte gelimeden doan gereksinmelerle istihdam ve tketimde grlen hzl gelimenin atmasna yolaaca dorudur. Dikkatimizi gelecek bir yl zerinde toplarsak, bu sonuncularn tutkusuna kaplma ve bu erei gerekletirecek politikalar benimseme eilimini gsteririz. Yok biraz daha teye bakacak olursak, atmann yok olacam grrz; nk, yksek byme hzma dayanan bir politika ok gemeden yalnz yatrmlarda deil fakat ayn zamanda istihdam ve tketimde de daha hzl bir genileme olana yaratr. Byle bir politika altrlan i-gcnn daha byk bir ksmnn yap ve inaat alanlar ile bymeyi-hzlandran teki ilerde kullanlmasna yol aarak bu sonucu dourur. Bu atmann yokoluunu grmek iin pek ilerilere bakmak gerekmez genellikle sanlagelmi olandan ok daha ksa bir sre iinde olur bu. Bunun nedeni, byme hznn, geen blmde zerinde durduumuz, alak bir dzeyin stne kmasiyle birlikte gelime srecinde harekete gelen kndi kendini gelitirici byk etkili glerdir. Yatrm sorunlar ile uaraan bir Sovyet yazar, Profesr A.. Notkin, z bakmndan zerinde durulan hususun ayn olan bir noktay
7

Aada grlecei gibi, bu daha sermayece youn' teknikler gr, ancak beli bir noktaya dein uygulanr. Bu nokta ilo ilgili olarak, Stalin'in tartlmas iin hibir neden grmediim u ifadesi anmsanabilir: "Birikimin biricik kayna olarak fazla rn... yeniden retimin biricik kayna olarak birikim... Marx' yeniden-retim kuramnn btn bu ilkeleri, yalnz kapitalist sermaye birikimi iin geerli olmakla kalmayan, fakat ayn zamanda hibir sosyalist toplumun ulusal ekonomisini plnlarken gzden uzak tutamayaca ilkelerdir." Economic Problems of Socialism in the U.S.SJl., Moscov, 1952, s. 89).

148

aadaki rnekle aklamtr. Yzde 20 lik bir balang yatrm-oran, (net yatrmlarn mill gelire oran) ile (kendisinin "mill geliri yzde bir arttrmak iin gerekli yatrm katsays" adn verdii) 2.5 deerinde bir sermaye-rn oran alan yazar, yatrm orannn her yl yzde bir arttrlmas halinde (ylda 3 milyon, ya da yaklak olarak yzde 1.5 artt-varsaylan) nfusun her bireyi bana den tketim dzeyinin yedinci yldan sonra, yatrm - orannn ayn tutulmas ya da yldan yla yzde bir kadar drlmesi halindekinden daha yksek olacan gstermitir. Yazann zerinde alt rnein zn buraya alyoruz. Burada (deimeyen, artan ve azalan yatrmlar olarak)
Yatrm Fonu (Milyar Ruble) Adam bana Tketim (Bin Ruble) 2.66 2.83 3.84 4.09

Milli Gelfr (Milyar Ruble)

a 0 fa
1 5 _ 3

->

Yatrm Yzdesi

1. Durum 1. Yl

S J?| S 3 3
H - P S 480 518.4 760.8 821.7

2. Yl

20 20 20 20

600 648 951 1027

120 129.6 190.2 205.4

7. Yl 8. Yl

Nfus (Milyon) 180 183 198 201

2. Durum 1. Yl 2. Yl 7. Yl 8. Yl

S o S "S h " O

S | f 1
600 650.4 1025.8 1139.6

20 21 26 27

- =a a
120

&

i u J 3 H
480 513.8 761.1 831.9 a

aj ( 3 C ' o t 3 3 T J
Z w <
180

A
s H =
2.66 2.81

136.6 267.4 307.7

s a o

183 198
201

3.84 4.14

3. Durum 1. Yl 2. Yl 7. Yl 8. Yl
20

i s s Sl i
600

m S S 5 & s a 3 S6 S 3 >* = 0
120

fv I .2 js - -U 3 H = tf
480 522.9 757.1 805.8
S

z S
180

*B S m O < H=
2.66

l*

S t

19 14 13

645.6 880.4 926.2

122.7 123.3 120.4

183 198
201

2.86

3.83 4.01

149

 durum sz konusudur8. Ksa olsun diye, her durum iin yalnz iki balang, iki sonu yln alyoruz. 7. yl ile 8. yl arasndaki adam bana tketim artnn 2. durumda en yksek (.30), 1. durumda (.25), 3. durumda (.18) olduu grlmektedir. Oysa, 1. yl ile 2. yl arasmda bunun en yksek olduu yer 3. durumdur. Bir kapitalist ekonominin genel izgileriyle gsterdiimiz trden yksek byme-hzl bir gelime politikasn srdrmesine niin ok az olanak olduunu buna karlk sosyalist plnlamanm bu ii baarabileceini aklayan hayli ak nedenler vardr. Bunlar ylece zetleyebiliriz. -adamlar kendi yatrm politikalarn saptar ve yrtrlerken pek fazla ileriye bakamazlar; bu onlarn ksa grl olmalarndan ileri gelmez; her karar sahibinin plnlanmam, herkese ak bireyci bir sistem iinde yer alm bulunmasnn sonucudur bu. ok uzaa bakamaz nk kendisi iin ufuk hem zamanca hem de mekanca snrldr - gelecein, bugnden grlemeyen, belirsizlikleri ile snrlanmtr. Her eyden nce, bireysel i adam (kr elde etme asndan) eylemlerinin yalnz kendi firmas iin nemi olan sonularn hesaba katabilecek bir durumdadr. Dier firmalar ve endstrilerle toplumun tm iin sz konusu olabilecek sonu ve etkiler (bunlarn ilk ve en yakn rakiplerinin fiyat ve sat politikalarn etkileyebileceklerini dnd durumlar dnda) kendisini hi ilgilendirmez. Baka firma ve endstrilerin genileyerek neler yapmay tasarladklar konusunda hibir ey bilmemektedir : olsa olsa bunlar zerinde olduka belirsiz tahminler yapabilir ve bunlar ne kadar belirsiz olursa o da o kadar ok kesinlie ynelecek, bekle ve gr politikas izleyecektir. Oysa, gelime, temelinde her biri dierlerini etkileyen ve onlarca etkilenen birbirine bal bir eylemler toplam ya da bileimidir. Bir kapitalist iini bytmek iin yatrmda bulunursa, bu yatrm (yatrmcmz akl banda bir kimse ise) ok gemeden ortada grnecek bir piyasa iin ve (ham madde, zel aralar, donatm ve ulas Problemi Politicheskoi Ekonomii Sotsializma (Sosyalist Ekonominin Problemleri), ed. Y. A. Kronrod (Moscow, 1960), s. 177-8. yle grnyor ki, bu rnekte yatrmla (daha fazla rn olarak) verecei sonular arasndaki zaman gecikimi (lag) dikkate alnmamtr. Bu, 2. durumda tketimin dk olduu sreyi gereinden fazla ksaltr; yatrm - zaman - gecikimi zerine daha bir gereki varsaym yaplm olsayd, sz konusu sre 7 ve 8 yldan daha uzun olurdu; 2. ve 3. durumlarn aritmetii ile ilgili olarak iaret edilmek gerekir ki, 1. Yl ile 2. Yl arasnda i grd varsaylan Yatrm Fon'u 120 deil, bir du21 19 rmda 126 (=600x teki durumda 114 ( = 600x~ ) dr; ve izleyen her
100 100

yl iin bunun gibi olur.

150

trma tesisleri eklinde) ortada grlebilen retim olanaklarna dayanlarak yaplmaktadr. Bundan tr, kapitalist yatrm ve genileme, ender istisnalar dnda, piyasa talebini izleme eilimindedir, ona nclk etmez piyasa talebinin kendisi ise, byk lde, ekonominin dier kesimlerinde alman yatrm kararlarna dayanr. Bu bize kapitalizm iin doal gelime biiminin niin 'nce tekstil' denilen yol olageldiini aklar. Baka endstrilerde makine iin ok yaknda duyulacak ya da duyulaca kolayca nceden grlebilen talepten nce ek makine-yapm kapasitesi yaratmak zere yatrma girimek, bir zel teebbs ve serbest piyasa ekonomisinin yapmay dnlebilecei en son eydir. Byle bir ie giriilmise on ya da yirmi yllk bir sre boyunca ekonominin btn iin belli bir yatrm hznn devam edecei hesabna dayanan bir inancn sonu ve ifadesidir bu. Ne zaman bu tr bir gelime grlmse, bu ya sava ve silhlanmann yaratt talebin, ya demiryolu yapmnda grlen canlln drts ile ya da ok gemeden bir durgunlua saplanp kalan cokunluk yllarnn sarholuk verici iyimserlii iinde olmutur. XII. Blmde grm olduumuz gibi, daha gelimi kapitalist lkelerin geliimlerinin belli aamalarnda sermaye mallan endstrlerini tketim mallar endstrilerinden daha hzl geniletmi olduklar dorudur. Ne var ki, bu endstrilerin, yani tketim mallar endstrilerinin geliip byme amac ile makine taleplerini artrmas ve byme srecinin henz balangcnda bulunan dier lkelerin sanayileme abalarnn sermaye mallar iin bir d pazar yaratmas greli olarak ge bir aamada olmutur. Yanl anlamadan kammak iin bu noktada baz nitelendirmeler yapmak yerinde olacak. Yukarda sylenenleri, yatrmlarn yzde yznn (ya da buna yakn bir ksmnn) sermaye mallan kesimini geniletmeye yneltilecei bir politika olarak anlamak, ii karikatrletirmek olur. stihdam arttrlyorsa, byyen ii ordusunun gereksinmelerini karlamak iin tketim mallar retiminde de bir genileme olmas zorunludur. retim fazlasnn bir ksmnn dar anlamda iktisad gereksinmeler yerine, yeni ie katlan iiler iin konut, salk kurumlar ve hizmetleri, iyiletirilmi ve yaygnlatrlm eitim biiminde toplumsal gereksinmelere ynelmesi gerekir. Bu durum, ulalabilecek byme iin her zaamn bir tavan, bir st snr oluturur. Dahas var, zellikle sosyalizmde, cretler hep ayn dzeyde kalmayacaklarndan, gittike ykselen bir cret-dzeyi salamak iin bir pay ayrlmas gereklidir. Ancak, daha yksek bir byme hz elde edebilmek iin sermaye mallan endstrilerinin yatmm-ncelii ald ba-

151

lang yllarnda, bir sre iin, tketim mallar retiminin toplam istihdamdan daha yava arttrlmas gerektii anlalmtr. Bu i, almakta olanlarla almaya balayanlar arasnda, 'tketimin alan snf iinde yeniden datm' denilen konuda, birtakm nlemleri gerektiriyor. Glkleri olan, gerginliklere yol aan bir sretir bu. Bununla beraber, bu sylenilen, toplam tketimin ve kii bama tketim ortalamasnn ayn zamanda ykselmesi ile tutarsz deildir. S.S.C. Birlii'nde ve dier sosyalist lkelerde endstrileme abalarnn balang dneminde, herhalde, bu trl bir gelime kendini gstermiti. Ve gene bu sylenenleri, maliyetlerine baklmakszn, her zaman, bilim ve tekniin bulup gelitirdii en yeni ve en ileri tekniklerin benimsemesini salk veren bir politika olarak almak sama bir abartma olur. Byle davranmakla retim fazlas en st snrna karlm olmaz, aksine azaltlr; nk elde bulunan yatrlabilir kaynaklarla bu hayli pahal makinelerden o kadar az elde edilebilir ki bunlarn azl yksek prodktivitelerinin salayaca kazanc aan bir kayba yol aar. ok kimseye i yaratlaca nedeniyle apa-krek yolunu benimsemek samalnn tam tersidir bu. 'Sermayece youn' pahal teknikler yksek emek prodktivitesinin (bunun retim fazlas zerindeki etkisi sz konusu olduu srece) gerekli makinelerin yapm iin harcanan yksek emek maliyetini dengeledii bir noktaya dein uygulanmal, ama, bunun tesine gememelidir. Burada sz konusu olan, emein makine yapm ile elde edilen makinenin kullanm arasmda (byme asndan) en iyi sonucu douracak oranlarda datlmasdr. unu da belirtelim ki, yukarda sylediklerimizden bymeyi srf yatrmlarn miktar ve dalm ile uygun bir tekniin seiminin etkiledii anlam karlmamaldr. Dikkati birtakm temel iktisad etkiler zerinde toplamak, varlacak sonucu bunlar kadar etkileyen siyasal ve toplumsal etkenlerin varln yadsmak demek deildir. Bunlardan biri mlkiyet ve bunun temel-gds, ve zellikle tanmdaki sosyal organizasyon sorunudur. Sovyet deneyinin kollektifletirme hareketinden sz ederken bu sonuncunun, yani tarm alanndaki toplumsal yapnn, ne byk bir nem tadn grmtk. Bir dier sorun, insan faktr, bunun temel-gds, insann hner dzeyini genel olarak ykseltmek ve zellikle sanayi iin usta iileri ve teknisyenleri eitmektir. Bunlar nicelik olarak kolayca tanmlanp belirlenebilecek eyler deildir. Burada sonu zerinde byk etkileri olabilen nitelik deiiklikleri sz konusudur. Bundan baka, teknik bilgi, bununla birlikte de elimizin altndaki teknik olanaklar, srekli deiiklie uramaktadr. Yeni teknik bilgiyi kavramak ve bundan retimin gerektirdii gibi yararlanmak, teknikte tutuculuu yenmek, zellikle olduka

152

gelimi lkeler iin, bir seri bilinen ve var olan olanak arasndan doru teknikleri semek kadar nemli olabilir. Son olarak, ticaret zerinde de birka sz sylemek gerekiyor. Bizim bu blmde bir lkenin retim glerini kendi zkaynaklar ile canlandrp gelitirmesinin olanaklar zerinde durmamz, kendi kendine yeterlilikten yana olduumuz ve uluslararas i-blmnn yararlarn yadsdmz anlamna gelmemelidir. Anlatmak istediimiz unlardr : (a) az gelimi lkelerin ou iin dsatmlarn arttrarak gelime olanaklar salamak, her halde, genellikle sanldndan ok daha gtr; (b) Karlatrmal Giderler doktrini, uluslararas i-blmnn ondokuzuncu yzyldaki eski ekli btn yeryznde dondurulurcasma statik bir ekilde yorumlanmamaldr (bu nokta in bkz. Paul Baran, Political Economy of Growth, s. 292 vd.). Bu gibi lkeler balca kaynak olarak d ticarete gvenmeseler bile, kalknma gereksinimlerinin bir ksmm d ticaret yolu ile karlarlar kendilerinin hi ar endstrileri yoksa, balang yllarnda bu kanlmaz bir eydir. Bu nedenle endstriyi bytmede kullanlacak sermaye mallarn elde edebilir duruma gelmezden nce, her lke tarm ve hafif endstri retim fazlalarnn bir ksmn dsatm iin ayrmak zorundadr. Bununla beraber, yukarda byme-hzn ykseltme yolu olarak toplumsal retimi en st snrna karma konusunda sylenenler deimi olmuyor. Bir lke, ne kadar kk ve kaynaklar ne kadar snrl olursa, gereksinimlerini karamada o kadar ok d ticarete gvenmek durumundadr; ve kalknmas o kadar ok gelimenin gerektirdii eyleri bu yoldan karlama olanaklar ile koullanr. Bir sermaye mallar endstrisi yaratmann gelime iin tad nem zerine yukarda sylediklerimiz, kk m byk m, ya da doal kaynaklar kt m bol mu, olduu bilinmeden, her lkeye uygulanablr eyler olarak alnmamaldr. 'Byk apl retimin salad ekonomiler' denilen eyle uzmanlamann yaratt yararlar, bir endstrinin kendisi iin almay deer bulaca piyasanm sahip olaca bykln alt snrn, ve (ok geni dsatm olanaklar bulunmadka) kk bir lke ya da blgede kurulmalar iyi olacak endstri kollarnn says zerinde bir st snr izerler. Ar endstriye yatrm-ncelii verilmesi yolunda sylenenler, olduka byk lkelere uygulandklar zaman, ok daha iyi anlalyor. Bunlar, rnein, Hindistan, in, ve S.S.C. Birlii byklndeki lkelere hibir nitelendirme gerektirmeden uygulanabilirler; Dou Avrupa'nn sosyalist lkelerinin aralarnda yaptklar gibi, ticaretlerini ve gelime plnlarm yrtrken birbiriyle ibirlii yapmak zere (sz gelii, Asya ya da

153

Afrika'daki) kk lkelerin aralarnda kuracaklar guruba da ayn ey uygulanr. Dikkat edilmi olacaktr ki, bizim tartageldiimiz temel sorun, lkelerin iktisad bakmdan kendi z kaynaklar ile ne derecede (ve nasl) kalknabilecekleridir. 'D yardm' sorununu ve bunun duruma ne gibi bir etki yapabileceini hesaba katmadk. Gelime problemini burada az gelimi lkelerin kar karya bulunduklar gerek soruna temel nitelikleri ynnden uygun den bir biimde ele aldmz kansnda olduumuzdan, bunu bile bile byle yapyoruz. Artk bu lkelerde de (yalnz sosyalistler arasnda deil) iyice anlalm bulunuyor ki, yabanc sermaye ekme ya da Amerika'dan veya Amerika'nn denetimi altnda bulunan kurumlardan (ayn nedenle ngiltere ve Bat Almanya'dan) ipleri verenin elinde olmayan yardm almak ve hele bu yardm (halen Amerikan ileri karakollar ve stleri haline gelmi birok lkenin bana geldii gibi) souk sava stratejisinin aralar durumuna girmeden nemli miktarlarda elde edebilmek ans ok azdr. Bu gelimeye uygun olarak, d yardmdan, koullarn elverdii lde, uzak kalmak gerek siyasal bamszln bir ilkesi olmutur. S.S.C. Birlii ve in'in (uzun-sreli bor-biiminde) verdikleri ik- _ tisad yardmlar baz durumlarda (zellikle, savatan bu yana 8 milyar ruble gibi bir miktara ulat sosyalist kamp iinde) nemli bir destek olmulardr; ne var ki, gelecek on yl boyunca, az-gelimi lkelerin yatrm gereksinmelerinin kk bir ksmndan fazlasn, en azmdan dnya apnda, karlamak gtr. unu anmsayalm ki, S.S.C. Birlii olsun, in ve dier sosyalist lkeler olsun, kendileri byk savl gelime programlar peindedirler. Genel silhszlanma zerinde uluslararas anlamaya varlr ve souk savaa son verilebilirse, durum, Prof. Bernal'm World Without War (Savasz Dnya) kitabnda son derece inandrc bir dille tartt gibi, deiebilir. O zaman kaynaklarn daha byk bir ksm, yoksul ve az gelimi lkelerin durumlarn iyiletirmek iin kullanlabilir. Bu lkelerin iktisad kalknmalar o lde kolaylaabilir, yukarda yazlanlarn bir ksmnn yeni duruma uygun olarak deitirilmesi gerekebilir. Ancak o durum iin bile sanrm, u ifade doru olacaktr : Az gelimi lkeler kalknmalarnn asl ykn kendi z kasmaklarn ve potansiyellerini harekete geirerek kendileri omuzlamak zorundadrlar.

154

XVII
SONU

Buraya dein tartageldiimiz eyler gelimi sanayi lkeleriyle az gelimi lkelere ne denli uyar? diye sorulabilir. Bunlarn asl azgelimi lkelere uyduu aktr. Biz de asl bu lkeler ve onlarn sorunlar ile ilgilenmekteyiz. Bat Avrupa ve Amerika lkeleri gibi olgun lkelerin gelimi bir byme potansiyeline sahip bulunduklar, artk retimde bir artmadan ok, daha iyi bir datma gereksinmeleri olduu, bundan sonra el atmalar gereken sorunlarn mlkiyet ve tekel gcne sahip olmaktan doan zenginlemelere son vererek snflar kaldrmak, iktisad sisteme tekelci kapitalizmin getirmi olduu bozukluklar yok etmek ve eldeki retim glerini btn toplumun yararna kullanmak olduu sylenebilir. Bazlar bunlarn gereksindikleri eyin, daha fazla retim deil, fakat farkl bir deerler sistemi olduunu ne srebilir. Son yllarda "zel kiiler bolluk iinde yzerken kamunun yoksul kalmas" zerine, zellikle Amerikan ekonomisiyle ilgili olarak, ok ey sylenmitir : zel sanayi, yerden mantar bitercesine, yeni rn ve eitli nesneleri piyasaya srer, sat basklar ve reklam propagandalarnn etkisi ile bunlar iin, 'stat simgeleri" olarak, kamlanm bir talep yaratlrken, kamu hizmetleri aresizlik iinde braklmakta, yeni toplumsal deerler ve daha stn bir yaama biimi yaratlmas umursanmamaktadr. Tm toplumsal deerleri, dolarla llen eyler dzeyine indirgemekle, bireyci bir para-kazanma hrsnn insan iin bir alalma, bir bozulma, olduu sylenmitir. Paraya kar duyulan sevgiden, tannm, bir liberal iktisatnn "iren bir maraz, rperti ile akl hastalklar uzmanna teslim edilecek bir tr yar-sua yatknlk, yar-patalojik eilimlerden biri" diye sz ettiini bazlarmz anmsar (Keynes, op. cit., s. 369). Bunu yok etmek ve srf maddesel gelimeye tapmaktan insanlar kurtarmak, kimilerine gre, baarlmas gereken temel devdir. Geri gelimilik ve az-gelimilik greli kavramlardr. Ve daha alnmas gereken uzun bir yol olduu ve Bat Avrupa ile Amerika'nm 155

endstrilemi lkelerinde bile retim glerinin daha da geliebilmesi iin alanlar bulunduu yadsnamaz. Kuzey Amerika ktasnn ve Avrupa kentlerinin yoksul mahalleleri ve ara sokaklar hl sefalet iin yzmektedir. Sovyetler Birlii'nin, geen otuz yln (kendisini 'az gelimilik' kategorisinden karm olan) endstriyel gelimesine ramen, "komnizme geiin temelini atmak" iin nmzdeki iki onyllk dnemi kapsayan plnlar yaptm grm bulunuyoruz. Bu lke, en azndan, temel insan gereksinmeleri "herkese gereksinmesine gre" ilkesinin uygulanmasna elverecek bir bollukta karlanmcaya dek yetinip oturmak niyetinde deildir. Bununla birlikte, tm endstrilemi lkelerin ekonomik sorunlar arasmda, gerekten, temelli bir fark vardr. Bu sonuncularn belirgin zellikleri ar nfus basks altndaki tarm kesiminde igc fazlasna sahip olmalardr. Oysa, gelimi sanayi lkelerinde i-gc fazlas varsa bile, ok daha kk bir byklktedir, ve dierlerinde olduu gibi srekli bir yedek deildir. Daha nce grdk ki, sahip bulunduklar igc fazlalar az-gelimi lkelerin balarnda bir derttir ve ancak bunlar retim iine sokacak ara ve yollar bulunabildii zaman bu i-gc yedei bir gelime frsat ya da olana olabilir. Endstrilemeleri oktan tamamlanm lkelerde ise teknik deime ve teknik iyiletirmelere emek-prodktivitesini (yni almakta olan igcnn provdktivitesini) arttrmaya hatt daha fazla nem verme zorunluu vardr. Bunlar iin kapasitenin geniletilmesi ve teknik bilgiden yararlanma nem bakmmdan her eyden nce gelir ve zaten byk bir sermaye mallar kesimi ile bir yetikin ii snfna sahip bulunduklar iin, teknik frsat ve olanaklardan yararlanmak ve yksek bir gelime hzn devam ettirmek konusunda, hi deilse potansiyel olarak, ok daha elverili durumdadrlar. Gene uras var ki, bymenin yava olduu ve hatt duraklama belirtileri gsterdii yerler, ngiltere ve A.B. Devletleri gibi asl eski ve gelimi kapitalist lkelerdir. Sanrm, ite bu olgu iktisad bymeyi sanayilemi lkeler halklar iin de bir sorun olmakta devam ettirir. Bu lkelerin her ikisinde de net yatrm hz son yllarda yzde 10'un stne kmamtr. ktisad durgunluun aadan yukarya gelime izgisinin her iki ucunda da gerilik ve olgunluk ular bamza dert oluu gerekten garip grnebilir. Bu duraklamann olduka ak bir nedeni, bu lkelerin sahip bulunduklar bir baka biimde kullanldklar zaman bymeyi kamlayabileck olan, kaynaklarndan byk bir ksmnn ieride ve darda yaplan asker harcamalarla yutulmasdr. Ne var ki, bu asker harcamalarn bykl, ayn zamanda, bu olgun kapitalist ekonomilerin

156

bunca zaman okunluk dzeyinde kalmalarn salam nde gelen bir etki kayna olarak gsterilir. Dier bir takm geriletici faktrlerin etki gstermekte olmalar ak bir zorunluluktur. Eldeki kantlar buradaki asl geriletici etkinin endstrideki son derecede bym olan an kapasiteden ileri geldiini dndrmektedir. Bu ar kapasitenin varl, giriilecek yatrm ve yenilikler iin heves ve cesaret brakmaz; nk, bu durumda ar kapasitedeki bir art o andaki kapasiteye dayanan sermaye deerini drmesin diye, bozguncu bir 'retim kapasitesinden korkma' havas esmee balar. Amerika'da yeni yaplan bir aratrma Amerikan malt Endstrisinde retim kapasitesinin 1943 (Sava yllar doruu)'dan bu yana iki katndan fazla bydn, buna karlk retimdeki artn bete birden biraz fazla olduunu gstermektedir. Buna gre mevcut retim kapasitesinin hemen hemen yans kullanlyor demektir. (Monthly Review, New York, Haziran 1962, S. 88-92). Bu byklkte bir ar kapasite, aslnda, A.B. Devletlerinde nemli bir isizlik yzdesi ile bir arada bulunuyor. Bir yzde ki gidici deil kalc, azalan deil oalan bir gelimenin btn belirtilerini gsteriyor. Sava sonrasnn ok satan bir kitabnda "gz yumulan isizlik' 'ad altnda verilen saylarn kitabn birbirini izleyen basklarnda bytlerek dzeltilmi olmas Amerikan Akademisyenlerinin "Amerikan yaama biimi"ne olan ballklarnn tuhaf bir ifadesidir. Am kapasitenin en apak olduu yerlerde byme hzlannm en dk hzlar oluu da kapitalist iktisat mekanizmas iin ac bir yorum oluyor. Profesr Paul Baran'm belirtmi olduu gibi: "Toplumun emrindeki retim gleriyle ulalabilecek sonula elde edilmekte olan arasndaki fark, gelimi lkelerde... geri kalm blgelerdekine oranlanamayacak kadar byktr." (Political Economy of Growth, New York, 1957, s. 249). Bir zete girimek yerine, dnyann iki farkl tarafnda karlalan byme sorununun gsterdii kartl belirtme yoluna gidilebilir. A.B. Devletleri ve ngiltere gibi olgun endstriyel ekonomilerde byme yava olmaktadr; nk, kapitalizm zamanmzdaki tekelci biiminde, u anda varolan (ve kapitalizmin gemite, yzyl aan bir gelime sresince, kendisinin yaratm olduu) sakl potansiyelleri byme hedefine doru harekete getirme yeteneini yitirmitir. Az gelimi ekonomilerde ise yerli kapitalizm, kitabn daha nceki blmlerinde incelediimiz nedenler yznden, bu potansiyelleri yardmsz yaratabilecek yetenekte deildir ve bu yoldan iinde bulunduklar yoksulluk 'ksr dng'snden oldum olasya kurtulamazlar. Bugnn 157

dnyasnda her iki durum iin sosyalist plnlama ekonomik soruna biricik etkin yant olarak grlmeye balamtr: Bir durumda byme potansiyellerini yaratmak ve gelitirmek, dierinde bu potansiyellerden tam olarak yararlanmak ve bunlar yapabilecek yerlerde ekonomik sorun ortadan kalkmcaya dek artrmak sonullar sz konusudur. Lord Keynes'e sosyalist-olmayan bir tank kiiliiyle imdiye dein epeyi davetiye kardk. Sz bir daha kendisine brakalm. Otuz yl kadar nce yazd bir yazda (sava ve nfusta byk art olmamak koulu ile) "ekonomik sorunun... yz yllk bir sre iinde... zlebliecei"nden sz etmiti. Bununla anlatmak istei, "mutlak gereksinmeler" dedii eylerin eksiksiz karlanabilecei idi. Sosyalizm bu olasln liberal bir iktisatnn dnebileceinden daha erken bir tarihte gereklik kazanabileceini ileri sryor. Ve grm olduumuz gibi, Sosyalizm bunu yirmi ya da otuz yllk bir zaman iinde baarabilecek bir i olarak gryor yarm yzyl daha erken ve stelik daha aada bir noktadan hareket edilerek varlm olacaktr bu hedefe.

158

S.B.F. Basn ve Yaym Yksek Okulu Basmevi - 1981

Ederi: 95, TL.