Akwarium od strony technicznej

Spis tre ci: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Filtracja w praktyce............................................................................................................... 2 W giel aktywowany .............................................................................................................. 8 Zebra mieciank .......................................................................................................... 14 Ciep%o, cieplej, gor'co!....................................................................................................... 24 Lepiej wi cej ni+ mniej, cho najlepiej wcale. .................................................................. 29 Filtr komorowy .................................................................................................................... 33 Oksydator ............................................................................................................................ 35 Filtr fluidyzacyjny................................................................................................................ 36 Wszystko na temat wiat%a w akwarium............................................................................ 39

Artyku%y pochodz' ze strony: http://www.malawicichlidhomepage.com/mch polish/index.html

Akwarium od strony technicznej

Filtracja w praktyce
George J. Reclos, Frank Panis, Francesco Zezza
Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Joanna Kielan (Artyku# ten ukaza# si! w czasopi'mie FAMA w lipcu 2001 r. pod tytu#em Filtration Beyond Theory)

Zawsze by#a to bardzo dra$liwa kwestia Je'li zapytamy o ni1 dziesi!ciu akwarystw, us#yszymy dziesi!3 r$nych opinii. Ka$dy hobbysta uwa$a zazwyczaj, $e jego system filtracyjny jest najlepszy i dlatego poleca go innym. Aby temat by# #atwiej przyswajalny, utworzone zosta#y nawet tak zwane oglne zasady lub oglnie przyj!te zasady przeznaczone g#wnie dla pocz1tkuj1cych lub uznawane za oglnie obowi1zuj1ce. Jednak$e systemy filtracyjne, jakie zobaczy3 mo$na w zbiornikach do'wiadczonych hobbystw, cz!sto znacznie odbiegaj1 od tej 'redniej, czy to z powodu szczeglnych warunkw panuj1cych w zbiorniku (du$e zag!szczenie ro'lin, przerybienie lub ma#a liczba osobnikw, przekarmienie etc.), czy te$ dlatego, $e u$ywaj1 oni specjalnego rodzaju filtrw lub dodatkw, ktre poprawiaj1 wydajno'3 ich systemw filtracyjnych (odpieniacze, filtry glonowe, denitryfikatory, oksydatory, ozonatory etc.) Spotka3 mo$na tak$e odnosz1cych sukcesy hobbystw, ktrzy u$ywaj1 tylko podstawowych urz1dze6 filtracyjnych, i takich, ktrzy stosuj1 prawie ka$dy gad$et dost!pny na rynku, nie wykluczaj1c systemw kontrolowanych komputerowo. Niektrzy z nich posuwaj1 si! nawet do tego, $e przysposabiaj1 techniki filtracyjne stosowane w akwariach morskich, takie jak urz1dzenia przelewowe i filtry wolno stoj1ce. Wszystkie te dodatki zasilaj1 koncepcj! efektywnej filtracji, ktrej celem jest usuwanie z wody wszystkich zb!dnych substancji. Teoretycznie ka$dy bardzo drogi zbiornik mo$e by3 samoobs#ugowy lub stanowi3 zamkni!ty system, ktry nigdy nie b!dzie potrzebowa# wymiany wody. W praktyce, w nawet najbardziej wyrafinowanych akwariach morskich zawsze jest potrzebna podmiana wody (przynajmniej niewielka). Dlatego te$ zamiast przedstawia3 te same stare kwestie (rb to, nie rb tego) postanowili'my zaprezentowa3 szczeg#y dotycz1ce systemw filtracyjnych, ktre dzia#aj1 w naszych zbiornikach. Nie oznacza to bynajmniej, $e uwa$amy si! za akwarystw najlepszych w 'wiecie. Dalecy jeste'my od tego rodzaju opinii. Jednak dotarli'my do takiego punktu w ewolucji naszych zainteresowa6, w ktrym uda#o si! nam wypracowa3 stabilne zbiorniki z rybami regularnie sk#adaj1cymi ikr! i umieraj1cymi zazwyczaj z powodu staro'ci, prezentuj1cymi naturalne kolory i zachowania. Krtko mwi1c, wygl1da na to, $e naszym rybom $yje si! u nas szcz!'liwie. Regularne podmiany wody stanowi1 oczywi'cie podstaw! tego sukcesu, jednak je'li jest to konieczne, mo$emy opu'ci3 ktr1' z nich dzi!ki temu, $e systemy filtracyjne, ktrymi dysponujemy, s1 stabilne. Co za' najwa$niejsze parametry wody nie podlegaj1 wahaniom i m!tna woda czy zakwity glonw nale$1 do zamierzch#ej przesz#o'ci. Artyku# ten mo$e przys#u$y3 si! Czytelnikom na dwa r$ne sposoby. Po pierwsze mog1 oni szczeg#owo zapozna3 si! z ktrym' z omwionych ni$ej rozwi1za6 i za#o$y3, $e skoro sprawdzi# si! on w przypadku danego zbiornika (o podobnej wielko'ci i z prawie tak1 sam1 liczb1 ryb), b!dzie dzia#a# rwnie$ w przypadku akwarium Czytelnika. Drugi sposb polega na przeanalizowaniu danych, ktre uwzgl!dnili'my w tabeli. Przedstawione systemy filtracyjne znacznie r$ni1 si! od siebie, ale wszystkie s1 wydajne i, co wa$niejsze, dzia#aj1 nie ma wi!c mowy o kolejnej porcji wiedzy czysto teoretycznej. Autorzy artyku#u wychodz1 z za#o$enia, $e Czytelnik za#o$y# ju$ swj zbiornik i zna podstawy hodowli ryb.

Photo:W#a'ciciel: Francesco Zezza 750-litrowe akwarium nale$1ce do autora zdj!cia. Mieszkaj1 w nim piel!gnice od#owione przez Francesco w czasie podr$y nad jezioro Malawi.

Akwarium od strony technicznej W artykule opisane zosta#y zbiorniki o r$nej wielko'ci, b!d1ce przyk#adami r$nych punktw widzenia na uprawiane hobby. Ka$de z akwariw przedstawia inne rozwi1zanie problemu filtracji, ale wszystkie one s1 wynikiem ostro$nego planowania, uczenia si! oraz wielu prb i b#!dw. Aaden system filtracyjny nie jest udziwniony, nie wymaga te$ nadzwyczajnych nak#adw finansowych. Ka$dy z nas korzysta ze sprz!tu, ktry mo$na naby3 w sklepie zoologicznym. Ka$dy z nas zainstalowa# te$ swj system filtracyjny samodzielnie. Jak to si! zwyk#o mawia3: dobry akwarysta musi by3 przede wszystkim dobrym hydraulikiem. W chwili instalowania systemu filtracyjnego $aden z autorw nie by# 'wiadomy poczyna6 pozosta#ych. Ostateczna forma artyku#u by#a wi!c mi#1 niespodziank1 dla nas wszystkich.

Photo: W#a'ciciel: George Reclos Najmniejsze z najwi!kszych i jedyne (g!sto) zaro'ni!te ro'linami akwarium Georgia. Jest domem dla ryb z grupy Mbuna. Pojemno'3 500 l, Ateny, Grecja.

Photo: W#a'ciciel: Frank Panis Kolejny olbrzym o pojemno'ci 1100 litrw. Zamieszkane przez ryby z grupy nie-Mbuna, Beerse, Belgia.

Photo: W#a'ciciel: George Reclos Pojemno'3 1300 litrw. Zbiornik zamieszkany przez piel!gnice Pielegnice grupy nie-Mbuna, Ateny, Grecja

Akwarium od strony technicznej

Photo: W#a'ciciel: Jon Reclos Zaledwie 45 litrowy zbiornik zamieszkany przez trzy osobniki z gatunku Haplochromis nyererei, Ateny, Grecja.

Kiedy planowali'my napisanie tego artyku#u, zdecydowali'my, $e powinni'my w nim uwzgl!dni3 niektre z parametrw, ktre mog#yby pomc Czytelnikowi okre'li3 jego potrzeby filtracyjne i pokaza3 mu, jaka powinna by3 prawid#owa liczba ryb w zbiorniku o okre'lonej pojemno'ci. Dane zosta#y uj!te w kwestionariuszu wype#nionym przez ka$dego z nas. Do ka$dego parametru dodany jest krtki komentarz.

Nominalna obj to

zbiornika (w litrach).

W artykule uwzgl!dnili'my zbiorniki niewielkie, to znaczy takie, ktrych pojemno'3 zaczyna si! od 45 l, do ogromnych o obj!to'ci 1300 litrw. Rozwi1zanie takie by#o jak najbardziej celowe, poniewa$ uznali'my, $e aby zacz13 odnosi3 sukcesy w hodowli piel!gnic z jeziora Malawi, nie jest koniecznie budowanie w salonie jeziora. Oczywi'cie wi!ksze akwarium zawsze jest lepsze, mo$liwe jest jednak tak$e posiadanie pi!knego zbiornika o mniejszej pojemno'ci z piel!gnicami z Malawi pod warunkiem, $e wiemy, co mo$na i co powinni'my w nim umie'ci3. Trzymanie dwch terytorialnych samcw w 45-litrowym zbiorniku z pewno'ci1 zako6czy si! pora$k1, cho3 jej przyczyn1 nie b!dzie niewystarczaj1ca filtracja.

Suma ca%kowitych d%ugo ci cia%a ryb, bez glonojadw (SL w cm)

Jak #atwo zauwa$y3, tak$e i w tej dziedzinie istnieje kilka r$nych teorii. Rozpatruj1c proporcje typu: x cm ryby na y litrw wody, spotykamy si! z twierdzeniem, $e zakres ten wynosi od 1 cm/1,9 l do 1 cm/4 l wody. Najistotniejsze jest jednak to, $e wszyscy zgadzamy si!, aby 2 litry wody na 1 cm d#ugo'ci cia#a ryby uzna3 za absolutne minimum dla pyszczkw zamieszkuj1cych jezioro Malawi. Zasada taka jest wa$na tak$e dlatego, $e gatunki te s1 terytorialne, agresywne i, co najistotniejsze, potrzebuj1 bezpiecznych miejsc do tar#a. Musimy te$ zdawa3 sobie spraw!, $e obecno'3 w zbiorniku wielu kamieni ogranicza woln1 przestrze6, w ktrej mog#yby p#ywa3 ryby. Ka$dy z nas trzech, rozpoczynaj1c hobby akwarystyczne, wykazywa# tendencje do przerybiania swoich zbiornikw. Ka$da nowa piel!gnica wypatrzona w sklepie stanowi#a pokus! nie do odparcia. W miar! jak dojrzewali'my i nabierali'my do'wiadczenia, zdawali'my sobie spraw! z bodaj najwa$niejszej zasady: zbiornik mo$e by3 zdrowy tak d#ugo, jak d#ugo nie jest przerybiony. Wprowadzanie nowych osobnikw zdarza nam si! obecnie bardzo rzadko, a tabela i zawarte w niej dane mog1 sta3 si! praktycznymi wskazwkami o ograniczeniach obsady w zbiorniku z piel!gnicami afryka6skimi. Niektrzy hobby'ci upiera3 si! mog1, i$ aby zmniejszy3 agresj! w'rd gatunkw z grupy Mbuna, powinni zag!'ci3 populacj! ryb hodowanych w akwarium. Zwyk#o by#o si! uwa$a3, $e je'li w zbiorniku znajduje si! zbyt wiele Mbuna, $adna ryba nie b!dzie mia#a do'3 miejsca na terytorium, a to oznacza, $e zwierz!ta te b!d1 mniej agresywne. Druga strona medalu pokazuje jednak, $e w zbiornikach z ma#1 populacj1 ka$da ryba mo$e obra3 swoje w#asne terytorium, tak$e i w takich akwariach agresja jest wi!c ograniczona. I cho3 obydwa rozwi1zania funkcjonuj1 z korzy'ci1 dla hobbysty, pami!ta3 trzeba, $e przerybiony zbiornik znajduje si! na kraw!dzi przepa'ci. Je'li jeden z filtrw przestanie dzia#a3 lub co' pjdzie nie tak, ca#y system szybko traci rwnowag!. Ka$dy akwarysta posiadaj1cy zbiornik o zbyt du$ym zag!szczeniu ryb, pami!ta3 powinien, aby parametry przedstawione w poni$szym artykule utrzymywane by#y na jak najkorzystniejszym poziomie.

Akwarium od strony technicznej

Suma ca%kowitych d%ugo ci cia%a ryb z uwzgl dnieniem glonojadw

Cho3 w czasie planowania obsady do naszych zbiornikw pomijamy zazwyczaj d#ugo'3 cia#a glonojadw, jak mo$na wywnioskowa3 z poni$szej tabeli, d#ugo'3 ich cia# mo$e by3 czasami rwna 1/3 sumie d#ugo'ci cia#a wszystkich ryb. Ich obecno'3 nie wp#ywa co prawda na przestrze6 $yciow1 piel!gnic z Malawi (przez wi!kszo'3 dnia glonojady pozostaj1 w ukryciu), ma natomiast wp#yw na ilo'3 produktw przemiany materii. Glonojady tak$e przecie$ jedz1 i wydalaj1 wprost do wody. Tak wi!c cho3 zasada pomijania tych ryb podczas planowania obsady akwarium mo$e by3 poprawna, nieuwzgl!dnienie ich przy rozpatrywaniu problemu filtracji jest b#!dem. Mwi1c krtko: planuj1c system filtracyjny nie wolno bagatelizowa3 tak$e obecno'ci tych mieszka6cw. Je'li weImiemy pod uwag! glonojady, stosunek y litrw na x cm d#ugo'ci cia#a ryby waha si! od 1,33 do niemal 3.

Liczba ryb z uwzgl dnieniem glonojadw

Mimo $e zazwyczaj nie mwimy o nich (hodowcy piel!gnic afryka6skich dumni s1 przede wszystkim ze swoich pyszczkw), ryby sumokszta#tne s1 obecne w naszych zbiornikach. W akwariach przedstawionych w niniejszym artykule wyst!puje cz!sto nie tylko jeden (w ma#ych), ale i do siedmiu (w wi!kszych) takich ryb. Du$a jest tak$e r$norodno'3 gatunkw. ZnaleI3 mo$na tu niemal wszystko: cierniooczki, bocje, synodontisy i przedstawicieli rodzaju Plecostomus. Wszystkie wymienione ryby zamieszkuj1 omawiane zbiorniki ju$ od wielu lat, co dowodzi, $e nawet spokojna i raczej delikatna ryba, jak1 jest cierniooczek, mo$e mie3 si! bardzo dobrze w'rd piel!gnic z grupy Mbuna je'li tylko zbiornik zosta# prawid#owo za#o$ony. Niektre z wymienionych ryb osi1gaj1 bardzo du$e rozmiary (Francesco hoduje dwa 40centymetrowe glonojady w g#wnym zbiorniku).

Ro liny
W zbiornikach uwzgl!dnionych w tym artykule wyst!puj1 r$norakie zestawienia ro'lin. Wystrj akwarium bywa r$ny od typowo skalistych 'rodowisk do g!sto obsadzonych ro'linami z zastosowanym nawo$eniem dwutlenkiem w!gla. Ro'liny stanowi1 dodatkowy system filtracyjny (w rzeczywisto'ci o wiele bardziej efektywny od filtrw), poniewa$ usuwaj1 z wody tak$e azotany (ostateczny produkt przemian azotowych), ktrych nie jest w stanie usun13 $aden inny filtr. Co prawda istniej1 tak$e systemy usuwaj1ce azotany (kultury denitryfikacyjnych bakterii beztlenowych lub filtry oparte na dzia#aniu glonw), ale s1 one przeznaczone dla zaawansowanych akwarystw. Uwag! zwraca fakt, $e wszystkie nasze zbiorniki maj1 ze sob1 co' wsplnego: du$o ska#, kryjwek i piasku, zbyt wiele piasku. Czy$by istnia# konkretny powd, dla ktrego wszyscy trzej stosujemy takie zestawienie?

Cz stotliwo

podmian wody.

Wszyscy zgadzamy si! chyba co do tego, $e podmiany wody powinno si! przeprowadza3 raz, dwa razy w tygodniu. Bez wahania gotowi jeste'my po'wi!ci3 czas na te zabiegi, poniewa$, co zosta#o udowodnione, podmiana stanowi najlepszy sposb na zapewnienie dobrego samopoczucia piel!gnicom z jeziora Malawi. W zbiornikach o ma#ym zag!szczeniu ryb, ktre s1 karmione oszcz!dnie, mo$na podmian! w jednym tygodniu. Nie mo$emy sobie jednak pozwoli3 na d#u$sz1 przerw!, a konieczno'3 podmiany przynajmniej 20% obj!to'ci akwarium w ci1gu miesi1ca jest spraw1 bezdyskusyjn1.

Ilo

podmienianej wody.

Jednorazowo wymieniano od 15% do 75% oglnej obj!to'ci wody. Francesco przeprowadza mniejsze podmiany ka$dego tygodnia (10-25%), podczas gdy podmiany u Georgea i Franka stanowi1 a$ do 30% oglnej obj!to'ci zbiornika. Piel!gnice afryka6skie to ryby, ktre wytwarzaj1 sporo produktw przemiany materii, dlatego cz!ste oraz du$e podmiany wody s1 po prostu konieczno'ci1. W zbiornikach, w ktrych wychowywany jest narybek, mo$na podmieni3 wod! nawet 3 razy w tygodniu, a wymieniana obj!to'3 za ka$dym razem mo$e osi1ga3 80%. Jest to bodaj$e jedyny sposb na to, aby zapewni3 narybkowi zdrowie i maksymalny przyrost wielko'ci. Oczywiste jest jednak, $e je'li uda#o nam si! dochowa3 w#asnego narybku, co' musieli'my ju$ zrobi3 dobrze.

Liczba i typy filtrw.

Nie ma tu $adnych regu#. Ka$dy z nas znalaz# swoje w#asne rozwi1zanie. I tak, w zbiorniku o pojemno'ci 500 l dzia#a3 mo$e nawet 6 r$nych filtrw, podczas gdy akwaria znacznie wi!ksze s1 zasilane tylko przez jedn1 lub dwie pompy. U$ywane filtry tak$e s1 bardzo r$norodne od prostych filtrw g1bkowych do wymy'lnych modeli o oddzielnych komorach z uwzgl!dnieniem oxydatora czy te$ filtrw fluidyzacyjnych.

Akwarium od strony technicznej

Wydajno

filtra (litry/godzin ).

Jest ona oczywi'cie powi1zana z wielko'ci1 zbiornika. Maksymalna wydajno'3 w naszych akwariach si!ga 5000 litrw na godzin!, a w czasie gor1cych miesi!cy letnich podnoszona jest do 10000 litrw na godzin!, co uzyskujemy poprzez do#1czenie dodatkowych filtrw.

Ile razy w ci'gu godziny przefiltrowana zostanie ca%a woda z akwarium.

Problem ten stanowi jeden z kolejnych punktw ujmowanych w tak zwanych oglnie przyj!tych zasadach. Wi!kszo'3 Irde# utrzymuje, $e w ci1gu godziny ca#kowita obj!to'3 wody akwarium, w ktrym hodowane s1 piel!gnice z jeziora Malawi, powinna zosta3 przefiltrowana co najmniej pi!3 i p# raza. Bli$sza analiza danych zaprezentowanych w tym artykule ujawnia jednak, $e jest to kolejny mit. Woda w takich zbiornikach mo$e by3 filtrowana bowiem ze znacznie wi!ksz1, jak i znacznie mniejsz1 wydajno'ci1, a mimo to akwaria takie mog1 funkcjonowa3 bardzo dobrze. Trzeba pami!ta3 jedynie o tym, $e potrzeby filtracyjne naszego akwarium determinowane s1 przez jego zawarto'3. W trakcie nabywania do'wiadczenia odkryli'my, $e im mniejszy jest zbiornik, tym wi!kszej cyrkulacji wody wymaga. I tak, wsp#czynniki uznaj1ce za minimaln1 cyrkulacj! ca#kowitej obj!to'ci wody rz!du 8-18 razy na godzin! odnosz1 si! do zbiornikw niedu$ych (do 500 l), podczas gdy w wi!kszych akwariach wielko'3 ta waha si! do 2,5 do 5,5. Faktem jest, i$ do chwili opracowania naszych danych (patrz tabela) nie zdawali'my sobie sprawy z tego, $e w du$ych zbiornikach obieg wody nie musi by3 tak a$ tak pokaIny. Okaza#o si!, $e takie w#a'nie rozwi1zanie zastosowa# w swoich akwariach ka$dy z nas, nie rozpatruj1c go jednak$e jako wyniku jakiej' 'ci'le okre'lonej regu#y. Francesco zastosowa# #agodniejsz1 zasad!. Oprcz rzadszych podmian wody, o ktrych ju$ wspomniano, stosuje on rwnie$ mniej intensywn1 filtracj! (4-5,5 ca#kowita obj!to'3 wody / godzin!). Cho3 zasada taka odbiega nieco od podej'cia klasycznego, jego zbiorniki dzia#aj1 bez zarzutu ju$ od dawna. Tak wi!c, cho3 reprezentujemy dwa nieco odmienne podej'cia do tego tematu, oba s1 chyba jednakowo efektywne. I cho3 wniosek oglny brzmi: im wi!cej tym lepiej, nie ma przecie$ potrzeby wydawania pieni!dzy na dodatkowe filtry i pompy, je'li system naszego zbiornika mo$e dzia#a3 stabilnie przy ich mniejszej liczbie. Analizuj1c uwzgl!dnione tu systemy filtracyjne, nale$y oczywi'cie wzi13 pod uwag! wydajno'3 ka$dego rodzaju filtra. Filtr kanistrowy dzia#aj1cy pod ci'nieniem jest znacznie bardziej wydajny ni$ g1bkowy o tym samym wsp#czynniku obiegu. Filtr fluidyzacyjny tak$e jest znacznie wydajniejszym biologicznym systemem ni$ zwyk#y g1bkowy. Wniosek, jaki si! nasuwa, to ten, $e ca#kowita wydajno'3 filtra (przepustowo'3) nie jest parametrem najistotniejszym. U$ycie bardziej zaawansowanych, efektywnych systemw filtracyjnych pozwala nam na zastosowanie mniejszych (nawet bardzo) filtracyjnych wsp#czynnikw przepustowo'ci w naszych zbiornikach. Ruch wody i efektywna filtracja to dwa zupe#nie r$ne zagadnienia.

Elementy dodatkowe.
W tej dziedzinie nie istniej1 $adne ograniczenia. W jednym z naszych zbiornikw, aby zwi!kszy3 nasycenie wody tlenem, zastosowany jest oksydator. Lampy UV dzia#aj1 w dwch zbiornikach, a w kolejnym zainstalowany jest odpieniacz bia#ek. Jedno akwarium zamieszkiwane przez ryby z grupy Mbuna, pe#ne ro'lin, wyposa$one jest w system dozuj1cy dwutlenek w!gla. W kilku zbiornikach obecne s1 tak$e urz1dzenia monitoruj1ce temperatur! i warto'3 pH. Niektre akwaria posiadaj1 tak$e UPS (urz1dzenia podtrzymuj1ce napi!cie pr1du), ktre s1 w stanie zapewni3 dzia#anie systemu filtracyjnego przez dwie godziny, gdyby nast1pi#a przerwa w dostawie pr1du. Jeste'my pewni, $e w miar! up#ywu czasu w naszych zbiornikach znajdzie zastosowanie coraz wi!cej r$nych urz1dze6.

Opis tabeli:
Ro liny (*) s opisane w nast puj cy sposb: B brak, K bardzo nieliczne, W do'3 du$o oraz R akwarium ro'linne.

Typy filtrw (**): FK filtr komorowy, Z filtr zraszaj1cy, OX z napowietrzaczem, F filtr fluidyzacyjny, K zewn!trzny, kanistrowy, W wewn!trzny. Inne (***): O odpieniacz, OX oksydator, CO2 dozownik dwutlenku w!gla, pH/temp elektroniczne monitorowanie pH i temperatury, UPS akumulator.

Akwarium od strony technicznej FILTRACJA W 285 6570 1300 1100 359 471 24 31 K 7 30 2 FK 22500 22500 Ile razy w ci1gu godziny zostanie przefiltrowana ca#a woda z akwarium Lampy UV (tak/nie, waty) Inne (***) 4,55-9,1 Nie O/ temp/ pH/ UPS PRAKTYCE 200 180 8070 7060 1120 750 917 700 281 338 32 36 B 7 50 1 FK/Z OX 2300 322 402 23 25 K 14 15 5 FK 1560 1560 11000 11000 11000 5,5 Nie -

Wielko'3 zbiornika w cm (wymiary zewn!trzne) Nominalna obj!to'3 zbiornika (w litrach) Rzeczywista obj!to'3 wody (w litrach) Suma ca#kowitych d#ugo'ci cia#a ryb, bez glonojadw (SL w cm) Suma ca#kowitych d#ugo'ci cia#a ryb z uwzgl!dnieniem glonojadw (SL w cm) Liczba ryb, bez glonojadw Liczba ryb z uwzgl!dnieniem glonojadw Ro'liny * Cz!stotliwo'3 podmian wody (w dniach) Ilo'3 podmienianej wody (w %) Liczba filtrw Typy filtrw ** Wydajno'3 filtra (litry/godzin!)

150 5065 500 410 220 280 25 32 R 7 40 6 K/W

100 6060 360 300 150 170 16 18 K 14 15 2 K/ W/F 1600 1600 4 Nie -

70 5540 150 120 41 56 5 6 B 7 30 1 W

55 3030 45 38 20 30 3 4 K 14 75 3 W 1175 1230 1270 18 Nie -

6950

1950

2,51 Tak/ 19 OX

14 Tak/ 28 CO2/ pH/ UPS

8 Nie -

Akwarium od strony technicznej

W giel aktywowany
Andreas Iliopoulos, John G. Reclos i George Reclos
Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan Artyku# ten po raz pierwszy ukaza# si! w magazynie FAMA w styczniu 2002 r.

Wprowadzenie
Wielu z nas u$ywa filtrw kaskadowych zawieszonych w rogu akwarium i zasilanych powietrzem. Zwykle u$ywamy w nich jako wk#adu waty akwarystycznej lub w!gla. Wielu hobbystom uda#o si! w ten sposb odnie'3 sukces w funkcjonowaniu ich pierwszego akwarium, tego typu system filtracyjny jest bowiem nadal jednym z najlepszych dla takich w#a'nie pierwszych, i nie tylko, zbiornikw. Oczywi'cie nie wata akwarystyczna (wk#ad mechaniczny) jest Ird#em tego sukcesu, mo$e ona bowiem wy#apywa3 jedynie du$e cz1steczki zanieczyszcze6. Tymczasem najbardziej niebezpieczne s1 w wodzie niewidoczne go#ym okiem zanieczyszczenia, nadaj1ce jej charakterystyczny, $#tawy kolor i nieprzyjemny zapach, ktre ostatecznie zmieni3 si! mog1 w substancje 'miertelnie niebezpieczne dla ryb. Jest tylko jeden sposb rozwi1zania takiego problemu zastosowanie w!gla drzewnego. Usunie on w bardzo wydajny sposb substancje organiczne, zanim zd1$1 przekszta#ci3 si! w zanieczyszczenia zaburzaj1ce czysto'3 wody, jej zapach i bezpiecze6stwo.

Definicje
Wykorzystanie specjalnych technik produkcyjnych pozwala na uzyskanie wysoce porowatego w!gla, ktrego powierzchnia wynosi oko#o 300-2000 metrw kwadratowych na gram. Tego typu w giel aktywny lub aktywowany jest u$ywany powszechnie dla usuni!cia nieprzyjemnego zapachu wody lub lotnych i p#ynnych substancji koloryzuj1cych. W!giel aktywowany jest amorficzn1 postaci1 znanego nam dobrze w!gla. Oznacza to, $e w przeciwie6stwie do innych form (odmian allotropowych) w!gla: diamentu, grafitu, fullerenw czy sadzy, odznacza si! on nieregularn1, nieuporz1dkowan1 struktur1 atomw.

Wiadomo ci oglne
W!giel drzewny to jedwabi'cie g#adkie, l'ni1ce, nieregularne w kszta#cie fragmenty zw!glonego drewna. Tego rodzaju w!giel ma w akwarystyce ograniczone zastosowanie. Jest on odpowiedni jedynie od zbiornikw s#odkowodnych, zamieszkanych przez niewielk1 liczb! ryb. Sprzedawany jest jako w!giel akwarystyczny lub w!giel do filtrw. W ci1gu ostatnich lat zast!puje go jednak coraz cz!'ciej w!giel aktywowany (w skrcie WA). Produkuje si! r$ne rodzaje w!gla, ktre s#u$1 do usuwania r$nych zanieczyszcze6. Sekret dzia#ania WA le$y w sposobie jego przygotowania. I tak na przyk#ad, je'li w czasie procedury wytwarzania u$yte zostaj1 kwasy, powstaje w!giel o skrajnie porowatej powierzchni. Tego typu cia#o jest u$ywane jako wk#ad do filtrw nap!dzanych powietrzem. Zupe#nie r$ne rodzaje w!gla uzyska3 mo$na, poddaj1c go w czasie produkcji wysokim temperaturom i ci'nieniu. W!giel aktywowany jako produkt finalny zawsze jest substancj1 wysoce porowat1, ale wielko'3 tych porw uzale$niona jest od gazw u$ytych w czasie aktywacji, a tak$e od rodzaju soli nieorganicznych (miedI, fosforany, siarczany, krzemiany czy sole cynku), ktre zosta#y dodane w czasie procedury aktywacji. Tak wi!c jeste'my w stanie wyprodukowa3 w!giel aktywowany o bardzo r$nych w#a'ciwo'ciach. Ka$dy hobbysta mo$e znaleI3 bez problemu WA odpowiedni do akwarium, ktry zosta# aktywowany w temperaturze 2000C w warunkach pr$ni, bez u$ycia kwasw itd. Sprzedawany jest wwczas jako w!giel aktywowany lub super aktywowany.

Funkcja
WA dzia#a na dwa r$ne sposoby. Mo$e usuwa3 substancje organiczne poprzez poch#anianie (absorpcj ) ich swoj1 podobn1 do g1bki struktur1 b1dI te$ poprzez przy#1czenie ich (adsorpcj ) dzi!ki wi1zaniom chemicznym. W czasie absorpcji wykorzystywana jest niezliczona liczba otworw. Mo$emy wyobrazi3 sobie w!giel jako materia# o zbyt wielu kieszeniach (bardzo ma#ych kieszeniach, im mniejsze tym lepsze), ktre mog1 zosta3 wype#nione niezliczon1 liczb1 drobnych przedmiotw (cz1steczki). Mo$emy wi!c powiedzie3, $e w!giel dzia#a wwczas niczym bardzo wydajny filtr mechaniczny, ktry jest w stanie poch#on13 drobiny wielko'ci cz1steczki. Warto jednak utrzyma3 t! wysok1 funkcjonalno'3 w!gla jak najd#u$ej. Pod tym wzgl!dem wydajna filtracja mechaniczna poprzedzaj1ca moment zetkni!cia 8

Akwarium od strony technicznej si! w!gla aktywowanego z wod1 jest niezwykle istotna. Je'li jej nie zastosujemy, te nadzwyczajne w#a'ciwo'ci w!gla wyczerpi1 si! bardzo szybko. Wa$nym s#owem, ktre zosta#o u$yte w tym artykule, jest tak$e adsorpcja. Je'li substancja adsorbuje, oznacza to, $e powoduje przy#1czenie jakiego' zwi1zku poprzez chemiczne wi1zanie. Ogromna powierzchnia w!gla aktywowanego umo$liwia mu niemal niezliczon1 ilo'3 wi1za6. Je'li pewne zwi1zki chemiczne przechodz1 obok jego powierzchni, przyczepiaj1 si! do niej i zostaj1 uwi!zione w pu#apce. W!giel aktywowany jest bardzo dobry do uwi!zienia innych, opartych na w!glu zanieczyszcze6 (zwi1zkw organicznych), jak rwnie$ substancji takich jak chloramina. Wiele innych zwi1zkw chemicznych nie przy#1cza si! do w!gla zupe#nie sd, azotany itp. przechodz1c przez niego swobodnie. Oznacza to, $e w!giel aktywowany oczyszcza wod! z pewnych zanieczyszcze6, ignoruj1c zupe#nie inne. Oznacza to tak$e, $e w chwili, gdy wykorzystana zostanie ca#a powierzchnia w!gla zdolna do wi1zania innych substancji, przestaje on dzia#a3. W takim momencie nale$y dokona3 wymiany z#o$a filtruj1cego. Adsorpcja polega na polaryzacji cz1steczek. Spolaryzowane cz1steczki maj1 dwa bieguny, ktre r$ni1 si! swoj1 sympati1 wobec cz1steczek wody; jedna ze stron jest wi!c hydrofilna (lubi wod!), podczas gdy druga wykazuje hydrofobowo'3 (nie lubi wody lubi lipidy). Kiedy spolaryzowana cz1steczka organiczna zbli$a si! do spolaryzowanej powierzchni WA, jest wy#apywana przez ni1 jej hydrofobow1 stron1 i usuwana w ten sposb z wody, w ktrej si! znajduje. W!giel aktywowany ma jednak mo$liwo'3 wy#apywania nie tylko zwi1zkw organicznych, ale i nieorganicznych. Ta zdolno'3 jest szczeglnie wa$na. Znajduj1ca si! poni$ej lista zawiera niektre pierwiastki i cz1steczki, ktre usun13 mo$na dzi!ki w!glowi aktywowanemu. Znajduj1 si! na niej zarwno zwi1zki organiczne, jak i nieorganiczne (dane uzyskane dzi!ki uprzejmo'ci Greckiego Przedsi!biorstwa Wodoci1gowego). Zanieczyszczenia MCL (Maximum Contamination Level czyli maksymalna dopuszczalna zawarto'3 zanieczyszcze6 przyp.t#.), mg/l

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Zanieczyszczenia nieorganiczne Organiczne zwi1zki kompleksowe arsenu 0,05 Organiczne zwi1zki kompleksowe chromu 0,05 Rt!3 nieorganiczna (Hg+2) 0,05 Organiczne zwi1zki kompleksowe rt!ci 0,002 Zanieczyszczenia organiczne Benzen Endryn Lindan Metoksychlor 1,2-dichloroetan 1,1-dichloroetylen 1,1,1-trichloroetylen Trihalometany oglne Toksafen Trichloroetylen 2,4-D 2,4,5-TP Para-dichlorobenzen 0,005 0,0002 0,004 0,1 0,005 0,007 0,200 0,10 0,005 0,005 0,1 0,01 0,075

Czynnik SMCL (Secondary Maximum Contamination Level przyp. t#.) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Barwa 15 jednostek Zwi1zki powierzchniowo czynne 0,5 mg/l Zapach 3 prg (w normie polskiej niewyczuwalny przyp. t#.)

Miejsce wykorzystania
Kiedy ju$ zdecydujemy, jaki rodzaj w!gla jest odpowiedni do naszego akwarium, musimy zdecydowa3 si! tak$e, w ktrym miejscu systemu filtracyjnego powinni'my go umie'ci3. 9

Akwarium od strony technicznej Opcji jest kilka. Mo$emy umie'ci3 w!giel w pojemniku filtra wewn!trznego, kanistrowego lub kaskadowego. Mo$emy te$ wykorzysta3 do tego celu specjalnie skonstruowan1 komor! zrobionego przez nas filtra wewn!trznego. Mo$emy w#o$y3 go nawet do komory, ktr1 zaprojektowali'my w zrobionym przez nas sumpie. Nawet w filtrze zraszaj1cym mo$emy znaleI3 odpowiednie miejsce do umieszczenia w!gla aktywowanego. Mo$emy tak$e skonstruowa3 pojemnik na w!giel po#1czony z naszym systemem filtracyjnym. Dobrym rozwi1zaniem jest tak$e umieszczenie w!gla w pojemniku po#1czonym z w!$em, ktrym p#ynie woda wlewana do akwarium i wreszcie mo$emy umie'ci3 go na drodze wody powracaj1cej z filtra do akwarium, zmuszaj1c j1 do przej'cia przez w!giel, zanim wleje si! do zbiornika.

Alternatywne miejsca wykorzystania

Wymuszenie przep#ywu wody przez pojemnik zawieraj1cy torebk! z w!glem aktywowanym nie jest najlepszym sposobem jego wykorzystania; w ten sposb, podobnie jak w przypadku z#o$a do filtracji mechanicznej, #atwo ulega on zatkaniu. W ten sposb wi!kszo'3 w!gla jest izolowana i cz!'3 wody po prostu przep#ywa pomi!dzy torebkami. W tym czasie przep#yw wody zmniejsza si!. Mo$emy unikn13 takiej sytuacji, je'li nie zastosujemy torebek (zw#aszcza tych o drobnych oczkach) lub je'li pomi!dzy nie w#o$ymy kratki. Chodzi o to, $eby wykorzysta3 torebki (co znacznie u#atwia utrzymanie w!gla w jednym miejscu), ale $eby nie wymusza3 obiegu wody bezpo'rednio przez torebki powinna je swobodnie op#ywa3, zapewniaj1c odpowiednio d#ugi kontakt z porowat1 struktur1 w!gla, co spowoduje usuni!cie zanieczyszcze6. Mo$emy tak$e u#o$y3 torebki z WA w sumpie, a zanieczyszczenia organiczne zostan1 usuni!te w czasie, gdy woda przep#ywa3 b!dzie nad WA (poprzez dyfuzj!). W taki sposb spowodujemy, $e woda pozostanie czysta, a pierwiastki 'ladowe nie b!d1 usuwane tak szybko jak wwczas, gdy woda przep#ywa bezpo'rednio przez WA. Nale$y by3 przy tym bardzo ostro$nym i upewni3 si!, $e torebki nie b!d1 swobodnie porusza3 si! wewn1trz sumpa oraz $e zosta#y one zatopione naprzeciwko wlotu do pompy. Mo$emy w tym celu wykorzysta3 plastikowe koszyczki, panele lub pojemniki na jaja nale$y utrzyma3 torebki z WA w jednym miejscu (z dala od wlotu do pompy). Mo$emy tak$e umie'ci3 torebki wewn1trz akwarium, w pobli$u najwi!kszego przep#ywu wody lub za ska#ami, a w zbiorniku, w ktrym znajduje si! filtr pod$wirowy mo$emy zakopa3 torebki z WA pod $wirem, obok kominw powietrznych. Ta metoda mo$e jednak w czasie wymiany w!gla wywo#a3 ba#agan w ca#ym akwarium.

Ilo

cz stotliwo

wymiany

Po zako6czeniu dywagacji na temat instalacji torebki z w!glem aktywowanym w akwarium, czas zastanowi3 si!, jakiej ilo'ci powinni'my u$y3 i jak cz!sto wymienia3 w!giel, aby spe#nia# on swoj1 funkcj!. Odpowiedzi na te pytania nie s1 #atwe nie ma gotowych recept. R$ne zbiorniki maj1 odmienne potrzeby, jest bowiem wiele parametrw (wielko'3 akwarium, zwierz!ta, stosowane pokarmy i sposoby piel!gnacji), ktre okre'laj1 cz!stotliwo'3 zmiany WA i jego ogln1 ilo'3 zastosowan1 w systemie. Wszystkie parametry zastosowane wcze'niej maj1 wp#yw na ilo'3 rozpuszczonego w!gla organicznego (RWO), ktry b!dzie obecny w naszym systemie (aminokwasy, kwasy organiczne, bia#ka, w!glowodany, hormony ro'linne, karotenoidy, fenole, witaminy itp.) RWO jest wi!c sum1 ogln1 wszystkich zwi1zkw organicznych. Wysoka warto'3 RWO wp#ywa negatywnie na wzrost ryb, wywo#uj1c stres metaboliczny i os#abiaj1c odporno'3 na choroby. W latach osiemdziesi1tych i dziewi!3dziesi1tych prowadzono na ten temat wiele bada6 (Thiel, Moe, deGraaf, Hovanec, Spotte). Wi!kszo'3 z nich sugeruje stosowanie oko#o 500 g WA na 100 litrw wody. Zacz13 nale$y od zastosowania 20 g WA na ka$de 100 l, a nast!pnie zwi!ksza3 ka$dego miesi1ca t! ilo'3 tak d#ugo, a$ uzyskamy zalecane 500 g/l. Ilo'3 taka jest mniej lub bardziej zasadna. Zaleca si! j1 dla akwariw rafowych, ale zosta#a przetestowana (z dobrym skutkiem) w wielu innych zbiornikach, z wieloma r$nymi gatunkami zwierz1t. Oczywi'cie wielko'3 ta jest pewnego rodzaju 'redni1 i tak w#a'nie nale$y na ni1 spojrze3. Zbiornik o wi!kszej liczbie mieszka6cw (przerybiony) b!dzie tak$e potrzebowa# wi!cej WA.

Parametry wp%ywaj'ce na dzia%anie WA

Proces adsorpcji uzale$niony jest od nast!puj1cych czynnikw: 10

Akwarium od strony technicznej 1) Fizycznych w"a ciwo ci WA, takich jak wielko ', rozmieszczenie porw oraz powierzchnia. Ilo'3 oraz rozmieszczenia porw odgrywaj1 kluczow1 rol! w procesie filtrowania. Najlepsza filtracja zachodzi, gdy pory s1 du$e tylko na tyle, aby przepu'ci3 cz1steczki zanieczyszcze6. 2) Chemicznych w"a ciwo ci w gla aktywowanego lub ilo ci tlenu i wodoru, jakie on zawiera. Powierzchnia w!gla mo$e wchodzi3 w chemiczne interakcje w cz1steczkami organicznymi. Tak$e reakcje elektryczne pomi!dzy powierzchni1 WA a niektrymi zanieczyszczeniami mog1 dawa3 rezultat w postaci adsorpcji lub wymiany jonw. Adsorpcja jest wi!c determinowana przez chemiczne w#a'ciwo'ci powierzchni czynnej. Te w#a'nie chemiczne w#a'ciwo'ci okre'lane s1 w znacznym stopniu przez proces aktywacji w!gla. R$ne rodzaje WA, utworzone w r$nych procesach aktywacji, b!d1 mia#y w#a'ciwo'ci chemiczne, ktre oka$1 si! mniej lub bardziej atrakcyjne dla r$nego rodzaju zanieczyszcze6. I tak na przyk#ad chloroform jest adsorbowany najlepiej przez WA, ktry ma najmniejsz1 ilo'3 tlenu powi1zanego z porowat1 powierzchni1. 3) Sk"adu chemicznego i koncentracji zanieczyszcze0 Du$e cz1steczki organiczne s1 najlepiej adsorbowane przez WA. Zasada g#wna mwi, $e substancje podobne maj1 tendencj! do wi1zania si! (asocjacji). Cz1steczki organiczne i w!giel aktywowany s1 substancjami podobnymi, a zatem tendencja dla wi!kszo'ci organicznych substancji chemicznych do asocjacji z w!glem aktywowanym jest silniejsza ani$eli do pozostawania w stanie rozpuszczonym w 'rodowisku sobie obcym, jakim jest woda. Oglnie rzecz ujmuj1c, najgorzej rozpuszczalne zwi1zki organiczne s1 najsilniej adsorbowane. Cz!sto jednak mniejsze cz1steczki chwytane s1 najmocniej, bowiem znacznie lepiej dopasowuj1 si! do mniejszych porw. Koncentracja zanieczyszcze6 organicznych mo$e wp#ywa3 na proces adsorpcji. Dowolny filtr zawieraj1cy WA mo$e by3 wydajniejszy ni$ jakikolwiek inny przy niskiej zawarto'ci w wodzie zanieczyszcze6, ale mo$e okaza3 si! niewystarczaj1cy, gdy zanieczyszcze6 b!dzie du$o. 4) Temperatury i pH wody Adsorpcja poprawia si! zwykle, gdy spadaj1 pH i temperatura wody. Reakcje chemiczne i rodzaje zwi1zkw chemicznych s1 blisko zwi1zane z tymi parametrami. W niskim pH i niskiej temperaturze wody wiele substancji organicznych przybiera form! silniej absorbowan1. 5) Przep"ywu wody i czasu ekspozycji wody na WA Proces adsorpcji zale$y tak$e od czasu, w jakim woda jest wystawiona na dzia#anie WA. D#u$szy czas pozwala na wy#apanie przez WA wi!kszej ilo'ci zanieczyszcze6. Wydajno'3 zmienia si! tak$e wraz z ilo'ci1 WA zastosowanego w filtrze oraz zmniejszeniem pr!dko'ci przep#ywu wody przez taki filtr.

Co kupi na co zwrci uwag ?

Zwykle dobrej jako'ci WA pozostaje aktywny przez okres oko#o sze'ciu miesi!cy. Po tym czasie zwi1zki organiczne zaczynaj1 akumulowa3 si! w systemie i WA traci aktywno'3. Powinni'my wi!c wymieni3 oko#o 30% w!gla, a pozosta#1 jego cz!'3 wyp#uka3 w wodzie akwarium. Powodem takiego dzia#ania jest fakt, $e WA dzia#a zarwno jako z#o$e filtruj1ce biologicznie, jak i chemicznie. Je'li wi!c wymienimy ca#y w!giel, dzia#anie z#o$a biologicznego ulegnie zaburzeniu, co wp#ynie powa$nie potencja# denitryfikacyjny zbiornika (zw#aszcza je'li u$ywamy du$ych ilo'ci WA). Powinni'my zatem doda3 nowego WA do starego, co pozwoli bakteriom nitryfikacyjnym i denitryfikacyjnym na szybk1 kolonizacj!, a kolonie bakterii ju$ istniej1ce w starym WA zostan1 zachowane. Wyp#ukanie 70% starego WA w wodzie akwarium zredukuje nieco ilo'3 mechanicznych zanieczyszcze6, pozostawiaj1c jednocze'nie z#o$e biologiczne w stabilnym stanie tak, aby nadal by#o w stanie przez wiele miesi!cy usuwa3 nadmiar substancji organicznych. Dobrym i ciekawym rozwi1zaniem pomagaj1cym okre'li3, kiedy powinni'my wymieni3 WA w naszym systemie filtruj1cym, jest zainstalowanie na jednym z bokw akwarium kawa#ka bia#ego plastiku pomalowanego do po#owy $#taw1, nierozpuszczaln1 w wodzie farb1. Kiedy, patrz1c od strony drugiego boku zbiornika, nie jeste'my w stanie odr$ni3 $#tawej cz!'ci plastiku od bia#ej, to znak, $e w!giel nale$y ju$ podmieni3. Jak ju$ wspomnia#em, istnieje wiele sposobw na wyprodukowanie WA, tak wi!c nie ka$dy jego rodzaj jest taki sam. Powinni'my wybiera3 ten, ktry wyprodukowano z przeznaczeniem do akwarium: o drobnej granulacji, jednolicie czarny i z mo$liwie jak najmniejsza ilo'ci1 py#u. Zanim w#o$ymy WA do naszego systemu, nale$y go dok#adnie wyp#uka3, 11

Akwarium od strony technicznej usuwaj1c resztki py#u. Niektre firmy u$ywaj1 kwasu fosforowego, aby zwi!kszy3 powierzchni! w!gla, bowiem kwas ten tworzy w w!glu wi!cej otworw. Tego typu WA nadaje si! do filtrowania powietrza, jest jednak ca#kowicie nieprzydatny w akwarium, nawet je'li zostanie porz1dnie wyp#ukany. Nadal b!dzie bowiem zawiera# du$e ilo'ci fosforanw. Je'li jednak zostanie zastosowany w akwarium i b!dzie podmieniany nawet cz!'ciej, ni$ sugerowa# to sprzedawca w sklepie, b!dziemy nieustannie zastanawiali si!, dlaczego w zbiorniku wyst!puje zakwit glonw. Mo$emy tak$e sprawdzi3 nasz WA przy pomocy testu na zawarto'3 fosforanw. Do fiolki nala3 nale$y tyle wody, ile zaleca test na zawarto'3 fosforanw, a nast!pnie doda3 odpowiedni1 ilo'3 odczynnika. Teraz do fiolki wrzuci3 nale$y kilka ziarenek WA (5 czy 6 wystarczy). Je'li kolor naszego roztworu b!dzie wykazywa3 niebieskawy odcie6 lub, co gorsza, b!dzie intensywnie niebieski, oznacza to, $e nasz w!giel uwalnia do wody fosforany. Taki w!giel b!dzie w naszym akwarium zupe#nie bezu$yteczny. WA ma tak$e inn1 cech! starzeje si!. Kiedy tak si! dzieje, niektre substancje wcze'niej absorbowane b!d1 prawdopodobnie uwalniane ponownie do wody. Niektrzy akwary'ci wi1$1 u$ywanie WA z niewyja'nionymi do ko6ca problemami, ktre wyst1pi3 mog1 w zbiorniku, takimi jak choroba zwana dziurawic1 i innymi dolegliwo'ciami. Dlatego te$ zanim nowe badania zwi1zane z tym tematem nie zostan1 opublikowane, lepiej wybiera3 w!giel do akwarium bardzo uwa$nie.

Czy warto? Powody, dla ktrych warto rozwa+y zastosowanie WA w naszym zbiorniku
Wykorzystanie WA w systemie filtracyjnym akwarium nie powoduje usuni!cia mikrobw, sodu, azotanw, fluorkw i nie redukuje twardo'ci. O#w i inne metale ci!$kie usuwane s1 jedynie przez bardzo specyficzne rodzaje WA. Dopki producent nie zaznaczy, $e jego produkt eliminuje metale ci!$kie, nabywca powinien pami!ta3, $e w!giel taki nie b!dzie skuteczny w ich usuwaniu. Jak w przypadku ka$dej filtracji chemicznej WA usuwa z wody wraz z zanieczyszczeniami tak$e substancje po+yteczne (na przyk#ad pierwiastki 'ladowe). Efektowi takiemu mo$na zapobiega3, dokonuj1c regularnych, cz!'ciowych podmian wody oraz dodaj1c regularnie pierwiastki 'ladowe (np. brak jodu w akwarium rafowym mo$e okaza3 si! zabjczy dla korali mi!kkich). Prowadzi to jednak do powa$nej w1tpliwo'ci, poniewa$ nie mo$emy by3 pewni, ile takich wa$nych substancji zosta#o usuni!tych (o ile nie sprawdzimy zawarto'ci w wodzie ka$dej z nich) lub jak szybko s1 one usuwane. Ma to szczeglne znaczenie w przypadku zbiornikw z ro'linami (usuwane s1 nawozy, chelaty $elaza itp.), a tak$e w przypadku substancji dodawanych w celu poprawy jako'ci $ycia ryb (takich jak witaminy). Zdarzy3 si! wi!c mo$e, $e zastosowanie w!gla sko6czy si! dodawaniem do wody coraz wi!kszej ilo'ci witamin, pierwiastkw 'ladowych i nawozw, a$ wreszcie sami nasycimy nimi nasz WA. Zwi kszenie ilo ci bakterii: Kiedy woda przechodzi przez WA, niektre bakterie (przede wszystkim heterotroficzne) zostaj1 przez niego zatrzymane. Problem polega na tym, $e te w#a'nie schwytane przez z#o$e bakterie namna$aj1 si! nies#ychanie w ciep#ym, wilgotnym i zawieraj1cym tlen 'rodowisku pomi!dzy drobinami w!gla. A poniewa$ WA jest luIny, nie ma bariery, ktra nie pozwoli#aby namna$aj1cym si! wewn1trz filtra bakteriom na wydostanie si! wraz z wod1 przepychan1 przez filtr. Przeprowadzono testy, ktre wykaza#y, $e niektre filtry wypuszczaj1 o tysi1ce bakterii wi!cej ani$eli do nich trafia! Nowy w!giel aktywowany zredukuje tak+e poziom rozpuszczonego w wodzie tlenu, co na krtki czas spowodowa3 mo$e niedobr tego gazu w akwarium. WA powinien by usuwany z akwarium ilekro3 chcemy zastosowa3 w zbiorniku leki (w innym przypadku ca#y preparat leczniczy zostanie zaabsorbowany przez w!giel). Taka konieczno'3 mo$e okaza3 si! wi!c powodem do rozpatrzenia praktyczno'ci czy wygody w stosowaniu w!gla. Tymczasem oglne trendy, jakie mo$na zaobserwowa3, d1$1 do maksymalnego uproszczenia czynno ci zwi1zanych z opiek1 nad akwarium i jego mieszka6cami. Podej'cie typu to #atwe sta#o si! nadrz!dn1 zasad1 wielu akwarystw. W takim kontek'cie dodanie jednego wi!cej (w znacznym stopniu nieprzewidywalnego w skutkach) czynnika do zbiornika jest niepo$1dane.

ZakoDczenie
Niektrzy akwary'ci u$ywaj1 WA nieustannie, inni okresowo. Niektrzy nie stosuj1 go wcale. Jak ju$ to przedyskutowali'my, istniej1 argumenty za i przeciwko stosowaniu w!gla wnioski ostateczne czy sugestie nie powinny w takiej sytuacji by3 narzucane przez autorw tego tekstu. 12

Akwarium od strony technicznej Jest oczywiste, $e osob1, ktra oceni3 powinna, czy tego typu rozwi1zanie mo$e si! okaza3 korzystne, powinien by3 ka$dy akwarysta. Wasze w#asne obserwacje opieraj1ce si! na wygl1dzie akwarium i samopoczuciu jego mieszka6cw, poparte wiedz1 dotycz1c1 systemu filtracyjnego, powinny sta3 si! odpowiednim przewodnikiem pozwalaj1cym na podj!cie takiej decyzji. Jedynym wartym podkre'lenia wskaInikiem, przemawiaj1cym za prawid#owym zastosowaniem WA jest wygl1d wody i mieszka6cw akwarium. Organizmy trzymane w akwarium s1 znacznie bardziej wra$liwe na jakiekolwiek niefortunne sytuacje zwi1zane ze zmian1 chemicznych w#a'ciwo'ci wody ni$ nowoczesne urz1dzenia elektroniczne. Lepiej wi!c sp!dzi3 troch! czasu na obserwacji tego w#a'nie $ywego systemu, ani$eli bawi3 si! w chemika u$ywaj1cego egzotycznych urz1dze6. Akwarystyka ma tak$e takich tak zwanych hobbystw, ktrzy nie rozumiej1 nawet podstawowych poj!3 (jak cho3by pH) i nie wiedz1, w jaki sposb mog1 one wp#ywa3 na chemi! wody i $yj1ce w niej organizmy. Ich akwaria cz!sto jednak wyposa$one s1 we wszystkie mo$liwe elektroniczne akcesoria. Niemal ka$dy z nich uwa$a za to, $e tak dobrze wyposa$ony zbiornik nie wymaga $adnej opieki; nie przestrzegaj1 oni nawet cz!'ciowych podmian wody. Zapami!tajcie wi!c nasze s#owa: najwa$niejszym elementem wyposa$enia, pozwalaj1cym na sprawne dzia#anie akwarium, jeste'cie Wy. Nie ma takiego rodzaju filtracji chemicznej (w!giel aktywowany, odpieniacz, ozonator, media adsorbuj1ce fosforany itd.) ani jakiegokolwiek innego systemu filtracyjnego, ktry w cudowny sposb zast1pi#by konieczno'3 Waszej osobistej opieki. Im bardziej skomplikowany jest system, tym bardziej do'wiadczonego akwarysty potrzebuje. Im bardziej anga$ujemy si! w piel!gnacj! naszego akwarium, tym nabieramy wi!kszego do'wiadczenia. Im wi!cej si! uczymy, tym lepiej rozumiemy i wykorzystujemy nasze do'wiadczenie na praktycznym poziomie dla dobra naszego akwarium i jego ryb.

Bibliografia:
1. MERCK Index, An Encyclopedia of Chemicals, Drugs and Biologicals, 11th Edition, Merck & Co Edtns, NJ, USA, 1989 2. Thiel, A. 1988. The Marine Fish and Invert Aquarium. Aardvark Press, Bridgeport, CT. 3. Moe, M. A., JR. 1989. The Marine Aquarium Reference: Systems and Invertebrates. Green Turtle Publications, Plantation, Florida, USA. 4. deGraaf, F. 1994. The Reef Aquarium. 1. J. C. Delbeek J. Sprung. Ricordea Publishing Coconut, Florida, USA. 5. Hovanec, abort., Vol. 5 No 8 (May)1993. All about Activated Carbon. Aquarium Fish Magazine. 6. Spotte, St., 1979. Seawater Aquariums: The Captive Environment. Wiley Intersciene, John Wiley and Sons, NY, USA.

13

Akwarium od strony technicznej

Zebra mieciank
George J. Reclos, Takis Tsamis, Andreas Iliopoulos
Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan Artyku# ten po raz pierwszy zosta# opublikowany w marcu 2002 roku, w magazynie FAMA.

Kontrolowanie ilo'ci r$norakich sk#adnikw obecnych w wodzie jest niew1tpliwie najistotniejszym czynnikiem wp#ywaj1cym na powodzenie w utrzymaniu prawid#owo dzia#aj1cego akwarium. Naszym g#wnym celem jest zwykle zachowaniu na odpowiednim poziomie ilo'ci zwi1zkw azotowych rozpuszczonych w wodzie. Azot (N2) jest gazem wyst!puj1cym w atmosferze ziemskiej w du$ych ilo'ciach. Stanowi on oko#o 80% jej ca#kowitego sk#adu, tak wi!c jest go w powietrzu znacznie wi!cej ani$eli tlenu lub wodoru. Poniewa$ wchodzi w wiele reakcji chemicznych w atmosferze ziemskiej, wyst!puje najcz!'ciej w postaci zwi1zkw organicznych. Mimo $e sama obecno'3 azotu nie wystarcza dla podtrzymania $ycia, jest on sk#adnikiem absolutnie niezb!dnym dla jego istnienia. Dobrze znanymi zwi1zkami azotu s1 przecie$ bia#ka, DNA i RNA. Wszystkie $ywe organizmy wydalaj1 zwi1zki azotu, ktre tworz1 si! w czasie rozmaitych procesw biologicznych zachodz1cych w ich cia#ach. Jednym z takich dobrze znanych nam, ludziom, sk#adnikw jest mocznik (produkt uboczny metabolizmu bia#ek). Ryby eliminuj1 sk#adniki azotu poprzez uk ady wydalniczy i oddechowy. Prawdopodobnie ilo'3 wprowadzanych do wody akwarium zwi1zkw azotu mo$na by zredukowa3 poprzez ograniczenie lub zaprzestanie podawania pokarmw. Ale ryby wydalaj1 zwi1zki azotu tak$e w procesie oddychania poprzez skrzela. Im silniejszy stres, tym wi!cej w akwarium zwi1zkw azotu. A im wi!cej w wodzie akwarium zwi1zkw azotu, tym bardziej zestresowane ryby obecno'3 amoniakui azotynw nasila bowiem stres. W ten sposb ko#o si! zamyka. + Zazwyczaj nietoksyczny jon amonowy (NH 4), ktry znaleI3 mo$na w wodzie kwa'nej, lub toksyczny amoniak (NH3), znajduj1cy si! najcz!'ciej w wodzie alkalicznej, s1 utleniane przez bakterie Nitrosomonas spp. do postaci azotynu (NO 2), ktry mo$e by3 jeszcze bardziej truj1cy ani$eli amoniak, zw#aszcza w wodzie kwa'nej, gdzie tworzy 'miertelnie niebezpieczny kwas azotowy (III) HNO2 (zwany dawniej azotawym przyp. t"um.). Przebiegaj1ca dalej przy udziale 3bakterii Nitrobacer spp. nitryfikacja powoduje powstawanie azotanw (NO3 ), ktre razem z fosforanami (PO4 ) i -2 krzemianami (SiO4 ) wykorzystywane s1 przez ro'liny jak nawz. W czasie procesu nitryfikacji potrzebny jest tak$e tlen i dlatego bakterie bior1ce udzia# w tej przemianie nazywane s1 aerobowymi. Proces przeciwny do nitryfikacji nazywany jest denitryfikacj1 i zachodzi przy braku tlenu, a prowadz1 go bakterie beztlenowe (ktre znaleI3 mo$na zazwyczaj w $ywej skale lub $ywym piasku). W czasie denitryfikacji ostatecznym produktem procesu staje si! azot lub jego podtlenek. Gazy te uwalniane s1 najpierw do wody, a nast!pnie poprzez wymian! gazow1 do atmosfery lub te$ zostaj1 zaabsorbowane przez bakterie zwane Cyanobacteria. Cyanobacteria, znane jako glony nazywane s1 sinicami, a wyst!powa3 mog1 w kolorze innym ani$eli wy#1czne cyanon (w j!zyku greckim niebieski). Sinice przybiera3 mog1 barw! czerwonaw1, zielonkaw1, br1zowaw1, niebieskaw1 a nawet czarn1. S1 one jednokomrkowymi organizmami tworz1cymi w akwarium obrzydliwe, 'liskie pow#oki pokrywaj1ce dekoracje i ro'liny. S1 one czym' po'rednim pomi!dzy glonami a bakteriami i cz!sto nazywane bywaj1 glonami rozmazuj1cymi lub t#ustymi. Je'li sinice znajd1 si! w 'rodowisku oligotroficznym (niewiele sk#adnikw pokarmowych), ich szkodliwo'3 jest niemal niezauwa$alna nie s1 wwczas w stanie rozwija3 si! w du$ych ilo'ciach. Je'li jednak ich 'rodowisko bogate jest w sk#adniki od$ywcze takie jak fosforany, azotany, krzemiany i inne, rozrastaj1 si! niezwykle szybko. Najgorsze (z punktu widzenia akwarysty) s1 sinice przybieraj1ce kolor czerwony lub br1zowy. Cyanobacteria maj1 zdolno'3 pobierania azotu z atmosfery oraz wi1zania go w swoich komrkach, je'li jest on rozpuszczony w wodzie. Kiedy takie pe#ne azotu sinice s1 zjadane przez organizmy ro'lino$erne, azot przekszta#cony zostaje w dobrze znane zwi1zki amonowe, a nast!pnie azotyny i w ko6cu azotany (patrz: rys. 1). Im bardziej alkaliczna jest woda w naszym akwarium, tym toksyczniejszy w niej amoniak. Fakt ten jest bardzo istotnym czynnikiem przemawiaj1cym za unikaniem kumulacji tego zwi1zku, zw#aszcza w zbiorniku wymagaj1cym zasadowego odczynu pH takim jak akwarium s#onowodne lub zbiornik imituj1cy biotop jednego z Wielkich Jezior Afryka6skich. I na odwrt, im kwa'niejsza woda w akwarium, tym niebezpieczniejsze staj1 si! azotyny. Bakterie bior1ce udzia# w nitryfikacji, aby poradzi3 sobie z przemian1 amoniaku w azotyny, zu$ywaj1 ogromne ilo'ci nieorganicznego w!gla. Wszystek w!giel zu$ywany w ten sposb pochodzi z rozpadu w!glanw, dwuw!glanw i innych zwi1zkw odpowiedzialnych za prawid owe buforowanie (stabilizowanie) parametrw chemicznych wody. Sytuacja taka spowodowa3 mo$e gwa#towne obni$enie si! warto'ci pH. Natura rozwi1za#a ten szczeglny i powa$ny problem na d#ugo przed tym, zanim akwary'ci w ogle zd1$yli zauwa$y3 jego istnienie. Falowanie, p#ywy i sk#ad morskiego pod#o$a stanowi1 czynniki pozwalaj1ce na wyeliminowanie substancji organicznych zawieraj1cych azot i inne pierwiastki. Proces ten #atwy jest do zaobserwowania na pla$y, gdzie rozbijaj1ce si! o ska#y lub o brzeg fale tworz1 swoist1 pian!. Jej Ird#em jest w#a'nie wymywanie substancji zawieraj1cych g#wnie bia#ka, ktre s1 bogate w azot. 14

Akwarium od strony technicznej Aby zbudowa3 co', co by#oby odpowiednikiem tego naturalnego procesu, cz#owiek skonstruowa# odpieniacz bia ek.

Budowa i funkcjonowanie
Znane s1 dwa rodzaje odpieniaczy nap!dzane pompami powietrznymi i wykorzystuj1ce inne specjalne pompy. Odpieniacze zbudowane s1 zazwyczaj z plastiku, w#okiem akrylowych lub szklanych. Obydwa rodzaje odpieniaczy usuwaj! z wody t uszcze, kwasy t uszczowe, kwasy organiczne, aminy, lipidy, fosforany, fenole, w"glowodany, jodki, metale zwi!zane z bia kami i oczywi#cie same bia ka. Lista usuwanych w ten sposb z wody zwi1zkw jest oczywi'cie znacznie d#u$sza, poniewa$ metale wi1$1ce si! bia#kami mo$na znaleI3 tak$e w detrytusie i innych zwi1zkach pochodzenia ro'linnego czy zwierz!cego. Tak$e niektre z witamin stanowi1 Ird#o azotu. Woda wodoci!gowa rwnie$ zawiera pewn1 ilo'3 azotanw. A poniewa$ azotany s1 zwi1zkami od$ywczymi ko#o przemian azotu nadal si! obraca. Odpieniacze bia#ek zbudowane s1 g#wnie z cylindrycznych, d ugich tub reakcyjnych oraz mniejszych zbiornikw, do ktrych przelewa si! piana (tzw. odbieralniki). Wewn1trz cylindra wt#aczane do6 powietrze miesza si! z wod1, t#ocz1c bia#ka, ktre przyjmuj1 posta3 piany. Zasilane pomp! powietrzn! odpieniacze zazwyczaj umieszczane s1 w akwarium, a woda wchodzi i opuszcza cylinder od do#u. Wewn1trz cylindra umieszczony jest kamie6 napowietrzaj1cy. Ca#o'3 zasilana jest powietrzem wt#aczanym w postaci tak wielu b1belkw, jak to jest mo$liwe. Efekt taki osi1gn13 mo$na dzi!ki drewnianemu rozpraszaczowi lub doskona#ej jako'ci kamieniowi napowietrzaj1cemu i bardzo silnej pompie. Zasilane inn! pomp! odpieniacze s1 nieco bardziej skomplikowane w budowie. Woda wp#ywa do cylindra poprzez specjalny wlot, a opuszcza go przez inny wylot. Oba otwory wywiercone s1 w 'ciance cylindra. Mog1 by3 one zasilane wod1 przelewaj1c1 si! do 'rodka lub wt#aczan1 przez pomp!. Druga pompa miesza wod! znajduj1c1 si! ju$ w cylindrze. Ta w#a'nie pompa wyposa$ona jest w dysz! Venturiego. Dysza jest niedu$ym urz1dzeniem umiejscowionym zwykle na dnie cylindra. Woda skierowana zostaje do rury poprzez przew!$enie. Ci'nienie przed przew!$eniem jest wysokie, podczas gdy to za nim niskie. Niskie ci'nienie za przew!$eniem powoduje, $e powietrze wessane zostaje z jednego wej'cia lub wi!kszej ich liczby do dyszy Venturiego, tworz1c w ten sposb bardzo udane b1belki powietrza.

Poniewa$ dysza Venturiego redukuje obroty pompy, zamiast w klasyczny pompa wyposa$ona jest w wirnik igie#kowy. Wirnik taki ma ogromn1 moc i mo$e obraca3 si! ponad 3000 razy na minut!. 15

Akwarium od strony technicznej W sprzeda$y znajduj1 si! obecnie dwa rodzaje tego typu odpieniaczy. Pierwszy dzia#a zgodnie z ruchem wp#ywaj1cego powietrza i wody, podczas gdy drugi dzia#a przeciwnie do ruchu wody i powietrza.

Jak i dlaczego to dzia%a?

Powierzchnia organiczna, czyli aktywne moleku#y (surftakanty) przyci1gane s1 do powierzchni p!cherzykw powietrza, co spowodowane jest dzia#aniem tych ostatnich niczym specyficznego rodzaju kleju. Moleku#y zostaj1 spolaryzowane, a efektem tego jest powstanie dwch stron cz1steczki: hydrofilnej i hydrofobowej. Podczas gdy pierwsza ze stron (hydrofobowa) pozwala im na rozpuszczenie si! w rozpuszczalnikach organicznych (boj1 si! wody), ich druga strona (hydrofilna lubi1ca wod!) pozwala im na kontakt z wod1. Tak wi!c p!cherzyki powietrza zbieraj1 moleku#y w czasie ich kontaktu z wod1 wewn1trz tuby reakcyjnej, poniewa$ oferuj1 one moleku#om dwie rzeczy, ktre te lubi1 powierzchni! wody i brak powierzchni wody (powietrze). Robili'my jako dzieci ba6ki z myd#a? Pami!tamy wszystkie kolory t!czy widoczne na nich? Przyczyna by#a prosta to dlatego $e myd#o przywiera#o 'ci'le do ogromnych baniek, ktre wydmuchiwali'my ze s#omki. Tak samo zachowuj1 si! wszystkie resztki i inne organiczne mazie w wodzie naszego akwarium. Te wspania#e kolory t!czy, ktre mogli'my podziwia3 w naszych ba6kach mydlanych by#y 'wiat#em rozszczepiaj1cym si! na cienkiej powierzchni myd#a! W naszych odpieniaczach p!cherzyki s1 mikroskopijne i dlatego efekty zobaczy3 mo$na dopiero, gdy ju$ pop!kaj1 i znajd1 si! w odbieralniku. Najwa$niejsz1 kwesti1 w odpienianiu jest powierzchnia wzajemnego oddzia#ywania wody i powietrza. Dzia#a ona poprzez wykorzystanie napi!cia powierzchniowego i polaryzacji moleku#. Proces taki zachodzi rwnie$ w naszych p#ucach. P!cherzyki p#ucne tworz1 wzgl!dnie du$1 powierzchni!, na ktrej krew (w postaci bardzo cienkiej pow#oki) wystawiona zostaje na dzia#anie powietrza, dzi!ki czemu resztki (g#wnie dwutlenek w!gla) mog1 zosta3 wymienione na tlen. Tak wi!c im wi!ksza powierzchnia wymiany, tym efektywniejsza praca urz1dzenia usuwaj1cego resztki tak$e odpieniacza. Kszta#t p!cherzykw tak$e odgrywa istotn1 rol!. Kula uznawana jest za bry#!, ktra tworzy najwi!ksz1 mo$liw1 powierzchni!, co jak ju$ wiemy ma kluczowe znaczenie (dlatego w#a'nie wi!kszo'3 komrek, o ile to tylko mo$liwe, ma kszta#t kulisty). Mwi1c za' o komrkach, warto wspomnie3, $e dziel1 si! one, gdy urosn1 zbyt du$e poniewa$ zauwa$aj1 automatycznie, $e ich masa staje si! zbyt du$a wobec ich powierzchni, co nie pozwala im pracowa3 wydajnie. Komrki zdecydowanie preferuj1 mniejsz1 mas! przy stosunkowo du$ej powierzchni, dzi!ki czemu ich wymiana substancji od$ywczych ze 'rodowiskiem jest efektywniejsza. Taka sama zale$no'3 widoczna jest tak$e w dzia#aniu odpieniacza. Wielko'3 p!cherzykw powietrza ma istotne znaczenie. To, czego potrzebujemy, to jak najwi!ksza liczba jak najmniejszych p!cherzykw. Zmusza to producentw odpieniaczy do u$ywania 'rodkw i urz1dze6, ktre b!d1 w stanie wytworzy3 ogromn1 liczb! male6kich p!cherzykw powietrza. Kiedy te staj1 si! zbyt du$e albo ich liczba zostaje zredukowana, wydajno'3 odpieniacza gwa#townie spada. W takim w#a'nie momencie nale$y wymieni3 kamie6 napowietrzaj1cy lub wyczy'ci3 dok#adnie wszystkie drogi, ktrymi powietrze dostaje si! do odpieniacza. Rwnie$ dlatego w#a'nie odpieniacze u$ywane w akwariach s#onowodnych pracuj1 znacznie lepiej ani$eli w akwariach s#odkowodnych. Je'li umie'cimy zwyk#1 pomp! powietrzn1 ze zwyk#ym kamieniem napowietrzaj1cym w akwarium s#onowodnym, zauwa$ymy natychmiast, $e p!cherzyki powietrza wytwarzane przez t! 16

Akwarium od strony technicznej pomp! s1 znacznie mniejsze (a ich liczba jest zdecydowanie wi!ksza), w porwnaniu do tych, ktre ta sama pompa jest w stanie wytworzy3 w zbiorniku s#odkowodnym. Dzieje si! tak oczywi'cie za przyczyn1 wi!kszej g!sto'ci s#onej wody. Nie oznacza to jednak, i$ mo$na powiedzie3, $e odpieniacz nie b!dzie dzia#a# w wodzie s#odkiej. Nale$y wwczas po prostu u$y3 wydajniejszej pompy powietrznej i tak wielu drewnianych rozpraszaczy, jak to tylko mo$liwe, lub upewni3 si!, $e kamie6 napowietrzaj1cy, ktrego u$ywamy, produkuje mo$liwie najmniejsze b1belki. W ten sposb, u$ywaj1c pompy powietrznej przeznaczonej dla znacznie wi!kszego akwarium i drewnianych rozpraszaczy, mo$emy uzyska3 odpieniacz dzia#aj1cy wydajnie tak$e w s#odkiej wodzie. Powodem, dla ktrego odpieniacz w akwariach s#onowodnych jest urz1dzeniem u$ywanym obowi1zkowo, s1 znacznie mniejsze podmiany wody, ktre trzeba wwczas wykonywa3. Du$a podmiana wody w akwarium s#onowodnym jest bowiem zawsze zwi1zana z ryzykiem i wysokim kosztem. Akwary'ci posiadaj1cy zbiorniki s#odkowodne mog1 wi!c tak$e wybra3 mi!dzy wi!kszymi i cz!stszymi podmianami wody, a u$yciem odpieniacza jako urz1dzeniem z wyboru dodatkowym. Woda dostaj1ca si! do cylindra zawiera skoncentrowan1 ilo'3 surfakantw. Koncentracja ta jest redukowana, w miar! jak woda podnosi si!, poniewa$ wi!kszo'3 surfakantw pozostaje przyczepiona do p!cherzykw powietrza. Bia#kowa piana nie opuszcza wi!c odbieralnika. Piana ta zbudowana jest g#wnie z azotanw, ktre pozostawione w wodzie mog1 ulec mineralizacji i nagromadzeniu.

Wydajno
Z uwagi na to, $e odpieniacze bia#kowe usuwaj1 wi!kszo'3 sk#adnikw organicznych z wody przy pomocy 'rodkw fizycznych (wy#1cznie wody i powietrza), zanim jeszcze sk#adniki te stan1 si! silnie truj1ce, uwa$ane s1 cz!sto za najwydajniejsze urz1dzenia filtruj1ce. Mo$na wi!c stwierdzi3, $e wspomagaj1 bardzo skutecznie dzia#aj1ce filtry biologiczne. Ponadto w pianie wy#apane zostaj1 mechanicznie tak$e niektre bakterie i fitoplankton, ktre nast!pnie usuwane s1 razem z substancjami organicznymi. Odpienianie takie, usuwaj1ce wszelkie po$ywki organiczne, jest tak$e najefektywniejszym sposobem kontrolowania rozwoju Cyanobacteria. Stosowanie chemicznych 'rodkw przeciwko glonom lub antybiotykw (np. erytromycyny) jako alternatywy wobec odpieniacza jest wi!c bardzo nierozs1dne. Glony i sinice zgin1 na skutek stosowania chemii, ale gdy tylko woda znw b!dzie bogata w substancje od$ywcze pobudzaj1ce ich rozwj, pojawi1 si! ponownie. Zdecydowanie rozs1dniej jest wi!c potraktowa3 problem od podstaw wyeliminowa3 wszelkie zb!dne substancje organiczne. Czynnikiem determinuj1cym wydajno'3 odpieniacza bia#kowego s1, jak ju$ wiemy, wielko'3 p!cherzykw powietrza, ilo'3 powietrza wpadaj1cego do urz1dzenia i czas, w jakim p!cherzyki te dzia#aj1 aktywnie w odpieniaczu. Po$1dana wielko'3 p!cherzykw zawiera si! pomi!dzy 0,5 a 1,0 mm. Wielko'3 taka maksymalizuje powierzchni! p!cherzykw bez obni$ania ich p#ywalno'ci. Ilo'3 wpadaj1cego do urz1dzenia powietrza okre'la stosunek wody do p!cherzykw powietrza w odpieniaczu. Rekomendowan1 ilo'ci1 wp#ywaj1cego powietrza, zdolnego do wytworzenia piany jest 1,8 2 cm/sek przez cm powierzchni g#wnego cylindra odpieniacza. Odpowiednia ilo'3 wpadaj1cego do urz1dzenia powietrza podniesie jego wydajno'3 dzi!ki wytworzonej w ten sposb wydajnej pianie i uzyskanej tej drog1 du$ej powierzchni aktywnej wymiany. Czynny czas wymiany p!cherzykw kontrolowany jest g#wnie przez dwa czynniki wysoko'3 g#wnego cylindra odpieniacza bia#kowego i ilo'ci przep#ywaj1cej przez urz1dzenie wody. W tym przypadku trudno jednak dopatrzy3 si! jakiej' z#otej regu#y, poniewa$ oba te czynniki zwi1zane s1 mocno z budow1 charakterystyczn1 dla ka$dego odpieniacza, a tak$e z charakterystyk1 samego zbiornika.

Wielko

i instalacja

Wielko'3 urz1dzenia odpieniaj1cego jest oczywi'cie zwi1zana z rozmiarami akwarium, w ktrym chcemy takie urz1dzenie zainstalowa3. Oglnie ujmuj1c, mo$na powiedzie3, $e odpieniacz o wysoko#ci 120 cm, #rednicy cylindra 15 cm i przep ywie wody oko o 1.200 l na godzin" mo$e zosta3 zainstalowany w zbiorniku o pojemno'ci 600 l. Odpieniacz powinien bowiem by3 w stanie przetworzy3 przynajmniej rwnowarto'3 jednego zbiornika pe#nego powierza i jednego zbiornika pe#nego wody w ci1gu godziny. Dla wi!kszo'ci zbiornikw ilo'3 wody, ktr1 musimy okre'li3, jest zadaniem #atwym. Ilo'3 powietrza ju$ niestety nie. Wi!kszo'3 wsp#pr1dowych (wyja'nienie poni$ej) odpieniaczy pracuje ze zbyt ma#1 ilo'ci1 powietrza. Je'li dysponujemy odpieniaczem, w ktrym powietrze mo$e wychodzi3 tylko przez jeden wylot, #atwo jest zmierzy3 przep#yw. Wystarczy wzi13 du$1 plastikow1 torebk! (tak1 o pojemno'ci 8 litrw b!dzie wystarczaj1ca), opr$ni3 j1 i umie'ci3 wok# wylotu powietrza. Teraz wystarczy ju$ tylko zmierzy3, ile czasu zajmie jej nape#nienie si! i wykona3 proste dzia#anie matematyczne. W sprzeda$y znajduj1 si! obecnie trzy podstawowe typy odpieniaczy: wsp#pr1dowy nap!dzany powietrzem, z systemem Venturiego i z pomp1 wt#aczaj1c1 zmiksowane powietrze w d# odpieniacza (patrz: rysunek). Wszystkie typy dzia#aj1 skutecznie, wszystkie s1 ch!tnie kupowane. Wszystkie te$ wymagaj1 pewnego dostosowywania do danych warunkw. Nale$y wi!c spodziewa3 si!, $e przez pierwszy miesi1c nieco czasu po'wi!ci3 trzeba b!dzie na nauczenie si! precyzyjnego docierania odpieniacza.

17

Akwarium od strony technicznej

Miejsce, w ktrym mo$na zainstalowa3 odpieniacz, nie jest a$ tak istotne. Mo$emy umie'ci3 go wewn1trz zbiornika (odpieniacze wewn!trzne) lub te$ na zewn1trz (zawiesi3 lub postawi3). Je'li jest to odpieniacz odpowiedniej dla naszego akwarium wielko'ci, b!dzie produkowa# pian! niezale$nie od miejsca, w ktrym go ustawimy. Je'li znajduje si! w zbiorniku filtracyjnym, musi zosta3 postawiony w komorze, gdzie woda wpada do zbiornika filtracyjnego. Zach!camy do zainstalowania odpieniacza przed zbiornikiem filtracyjnym, a wyra$aj1c si! jeszcze precyzyjniej, przed chemicznymi, a za mechanicznymi wk#adami. Powodem takiego zalecenia jest to, $e wiele (widzialnych lub nie) cz1steczek resztek zostanie usuni!te w czasie filtracji mechanicznej, zanim jeszcze dotrze do odpieniacza, dzi!ki czemu przedzia# filtracji chemicznej (zazwyczaj w!giel aktywowany) b!dzie mia# mniej pracy, co znacznie wyd#u$y jego dzia#anie. Wylot odpieniacza mo$e nast!pnie zasila3 z#o$e biologiczne spienion1 wod1. Znacznie lepiej, gdy woda wpadaj1ca do odpieniacza zbierana jest z powierzchni akwarium, a jeszcze lepiej, gdy dostaje si! tam z otworu wywierconego w akwarium. Upewni3 nale$y si! przy tym, $e konstrukcja jest wyposa$ona w wysokiej jako'ci zawory i wodoszczelne doprowadzenia, a poziom wody i jej przep#yw powinny by3 przedmiotem szczeglnej uwagi (patrz: rysunek).

Aby dzia%a% lepiej

Aby spienianie by#o wydajne, powinni'my upewni3 si!, czy posiadamy odpieniacz odpowiedniej wielko'ci, a przep#yw stanowi rwnowarto'3 pojemno'ci co najmniej dwch zbiornikw na godzin". 18

Akwarium od strony technicznej Odpieniacz musi wytwarza3 bardzo drobne p!cherzyki powietrza (o rozmiarach pomi!dzy 0,5 do 0,8 mm s1 najbardziej po$1dane), a czas aktywnego kontaktu jest jak najd#u$szy. Im drobniejsze s1 bowiem p!cherzyki, tym wi!ksza jest tworzona przez nie powierzchnia i tym wi!cej czasu potrzebuj1, aby zwi!kszy3 swoj1 wielko'3 (daje to wi!cej czasu aktywnego kontaktu). Im d#u$sza tuba reakcyjna, tym d#u$szy czas kontaktu. Sprawdzi3 nale$y tak$e odbieralnik i szyjk! (cylinder, w ktrym podnosi si! piana). Powinny by3 #atwe do rozmontowania, co pozwala na cz!sty przegl1d. Szyjka powinna by3 odpowiednio d#uga, dzi!ki czemu mo$liwe jest prawid#owe wysuszenie i zebranie piany. Sprawdzi3 trzeba rury, instalacje, wloty oraz wyloty. Wloty i wyloty powinny by3 zbudowane tak, aby mo$na by#o nadzorowa3 ilo'3 wody, jaka nimi wpada i wypada. Dok#adnie przyjrze3 nale$y si! ka$demu zaworowi systemu. Odpieniacze wyposa$one w zawory typu zastawkowego s1 #atwiejsze do regulowania i do kontroli (ni$ zawory kulkowe). Zawory kulkowe sprawdzaj1 si!, je'li u$ywa si! ich tylko do otwierania lub zamykania przep#ywu i dzia#aj1 niczym bramka, s1 jednak niezbyt odpowiednie do wygodnego regulowania przep#ywu. Je'li b!dziemy mieli do czynienia z odpieniaczem zasilanym pomp1 powietrzn1, nale$y upewni3 si!, czy jest ona wystarczaj1co silna i dostarczy do urz1dzenia odpowiednio du$o powietrza. Warto u$y3 wi!kszej liczby kamieni napowietrzaj1cych. Nale$y przynajmniej podwoi3 liczb! kamieni zalecanych przez producenta. Pami!tajmy, $e nie ma praktycznie mo$liwo'ci wytworzenia nadmiarowej ilo'ci piany w akwarium. Drewniane rozpraszacze (kostki) produkuj1 bardzo udane p!cherzyki. Odpieniacze o #rednicy wi"kszej ni- 10 cm pracuj1 lepiej z dwoma drewnianymi rozpraszaczami. Najpierw nale$y w#1czy3 pomp!, a dopiero potem w#o$y3 kamie6 napowietrzaj1cy do wody. Trudniej jest pompie przepchn13 powietrze przez nasi1kni!ty ju$ kamie6 (zw#aszcza je'li jest on zbudowany z drewna). System Venturiego nie wymaga cz!stych wymian, ale po'wi!ci3 mu trzeba nieco czasu i prb. Dobrze wybra3 jest te urz1dzenia, ktre maj1 zawr reguluj1cy przep#yw, co pozwoli uzyska3 odpowiedni1 liczb! odpowiedniej wielko'ci b1belkw. Te urz1dzenia, ktre maj1 pomp! wodn1, wype#niaj1 odpieniacz wielk1 liczb1 p!cherzykw powietrza i sprzedawane s1 pod nazw1 odpieniaczy Venturiego. Pompy zainstalowane do tych odpieniaczy wyposa$one s1 w wirnik igie kowy mieszaj1cy wod! i powietrze znacznie wydajniej. Rozpraszacze powietrza (kostki i klocki) stanowi1 odwieczny dylemat: co by#o pierwsze kura czy jajko?. Oczywi'cie, chcieliby'my zwi!kszy3 przep#yw powietrza i zmniejszy3 wielko'3 p!cherzykw; s1 to jednak zupe#nie wykluczaj1ce si! cele. Najlepiej doprowadzi3 wi!c do tego, aby istniej1cy przep#yw powietrza tworzy# jak najmniejsze p!cherzyki (1/2 mm). Szklane i drewniane kostki napowietrzaj1ce dzia#aj1 'wietnie, gdy s1 nowe, czyste. Trzeba mie3 wi!c na nie oko i stara3 si! trzyma3 przynajmniej dwa komplety jeden w u$yciu i drugi na czas czyszczenia tych pierwszych, co wyd#u$y znacznie okres $ycia obu zestaww.

19

Akwarium od strony technicznej

Na co zwrci uwag
Odpieniacze s1 niezwykle wra$liwe na wszelkie zmiany, jakie si! w nich pojawiaj1. Kurz, 'rodki owadobjcze lub aromatyzowane od'wie$acze powietrza i opary farby wywieraj1 wp#yw na ich dzia#anie. Wszystkie te substancje redukuj1 ilo'3 wytwarzanej piany. T#uszcz z powierzchni skry ludzkiej tak$e mo$e gwa#townie zmniejszy3 ilo'3 piany wytwarzanej przez odpieniacze. Tak$e karmienie ryb obni$a okresowo ilo'3 piany. Dzieje si! tak z powodu oleistych lub t#ustych substancji, ktre wprowadzone do systemu obni$aj1 napi!cie powierzchniowe wody. Nie nale$y si! wi!c dziwi3, obserwuj1c zmian! ilo'ci wytwarzanej piany nawet przez kilka godzin po ostatnim karmieniu ryb lub w#o$eniu r1k do akwarium. Na dzia#anie odpieniacza wp#yw wywiera tak$e on sam. Temperatura, pH, przep#yw wody i powietrza, wielko'3 tuby reakcyjnej, napi!cie powierzchniowe, specyfika ci1$enia, a tak$e czynniki takie jak cechy p!cherzykw (wielko'3, liczba i rozmieszczenie, a tak$e sposb ich utworzenia) maj1 znaczenie dla dzia#ania odpieniacza. Odpieniacz nale$y te$ regularnie czy'ci3, a pojemnik zbieraj1cy pian! powinien by3 systematycznie opr$niany. Zarwno sucha, jak i mokra piana s1 bowiem truj1ce z uwagi na wysok1 koncentracj! sk#adnikw toksycznych. Nale$y zwrci3 uwag!, aby najmniejsza cho3by cz!'3 piany nie wraca#a ponownie do akwarium z powodu b#!du lub nieprawid#owej konstrukcji urz1dzenia. Niektre odpieniacze wyposa$one s1 w przelew znajduj1cy si! na odbieralniku. Poprzez przelew bia#ka w postaci piany usuwane s1 z odbieralnika. Je'li w naszym odpieniaczu nie ma przelewu, mo$emy wywierci3 w nim otwr (od dwunastu do szesnastu mm b!dzie wystarczaj1cy) i przy pomocy rurki pozbywa3 si! mokrej piany nawet bezpo'rednio do domowego systemu kanalizacyjnego. Du$a turbulencja na szczycie tuby reakcyjnej przeciwdzia#a prawid#owemu oddzieleniu suchej piany i spienionej wody, ograniczaj1c w ten sposb dzia#anie urz1dzenia. Tak$e warto'3 pH nie pozostaje bez wp#ywu na tworzenie si! piany. Wraz ze zmianami pH nast!puj1cymi w ci1gu doby, zmienia si! tak$e wydajno'3 odpieniacza. Im wy$sze jest pH, tym silniej po#1czone s1 organiczne moleku#y z powierzchni1 p!cherzykw. Z powodu r$nic w strukturze r$nych bia#ek, niektre z nich ulegaj1 spienieniu #atwiej ni$ inne, poniewa$ pH wp#ywa tak$e na ich jonizacj! (im dalej od ich punktu izoelektrycznego, tym s1 bardziej zjonizowane), co wi1$e si! bezpo'rednio z ich stopniem przyci1gania elektrostatycznego. Specyfika ci1$enia tak$e wp#ywa na odpienianie, poniewa$ rozpuszczone sole zwi!kszaj1 stabilno'3 p!cherzykw powietrza (lepsza lepko'3 wody). 20

Akwarium od strony technicznej I ostatni, cho3 rwnie wa$ny element zwi1zany jest z temperatur1 wody w miar! wzrostu ciep#oty napi!cie powierzchniowe si! zmniejsza. Im wy$sza jest temperatura wody, tym #atwiej tworzy si! wi!c piana i jest ona sucha i stabilna.

Wady
Odpieniacze bia#kowe usuwaj1 z wody pierwiastki 'ladowe, ktre nale$y uzupe#nia3. Proces ten dope#niony zostaje dzi!ki regularnym podmianom, ktre wprowadzaj1 pierwiastki 'ladowe zawarte w wodzie wodoci1gowej. Odpieniacze zasilane pompami powietrznymi maj1 pewne s#abe strony w porwnaniu z tymi, ktre nap!dzane s1 innymi pompami. Problemem najwa$niejszym staje si! fakt, i$ nie s1 one w stanie wytwarza3 w sposb sta#y odpowiedniej jako'ci p!cherzykw.

Wnioski
Odpowiednio zaprojektowane i zainstalowane w systemie akwarium odpieniacze mog1 by3 bardzo wydajnymi urz1dzeniami do usuwania sk#adnikw organicznych, ktre pozostawione w zbiorniku mog#yby zamieni3 si! w zwi1zki truj1ce. Spienianie (zarwno powierzchni, jak i bia#ek) zapewnia te$ wysoki stopie6 st!$enia tlenu w wodzie. Wraz ze spienianiem powierzchni usuwana jest warstewka t#uszczu, dzi!ki czemu wymiana gazowa na powierzchni wody jest wydajniejsza. Zjawisko to wystawia cienk1 powierzchni! spienionej wody na dzia#anie powietrza. Odpieniacze bia#kowe 21

Akwarium od strony technicznej usuwaj1 resztki organiczne, zanim ich rozpad biologiczny i chemiczny spowoduje wysokie zu$ycie tlenu. Dzi!ki takiej sytuacji uzyskujemy stabilny poziom pH w naszym zbiorniku. Nawet nieodpowiedniej wielko'ci, cz!'ciowo zapchany odpieniacz lepszy jest ani$eli brak odpieniania. Wybieraj1c odpowiedniej wielko'ci urz1dzenie, zainwestujemy wi!c nasze pieni1dze w najlepszy sposb. Szczeg#y zwi1zane z samodzieln1 budow1 odpieniaczy, tak zwane DIY (Do It Yourself przyp. t".) znaleI3 mo$na na wielu akwarystycznych stronach internetowych. Nale$y jednak pami!ta3, aby wybra3 dobry projekt i odpowiedniej jako'ci materia#y, je'li chcemy, aby operacja taka sko6czy#a si! sukcesem. Budowa taka wymaga rwnie$ znajomo'ci podstaw spieniania. Jest to jednak mo$liwe i z pewno'ci1 poza oszcz!dno'ci1 przynie'3 nam mo$e satysfakcj! z wykonania potrzebnego urz1dzenia samemu.

Bibliografia:
1. Anderson Bryce P., 1971. Protein skimmer. Marine Aquarist. 2(4): 71 2. Dryer Scott & Delbeek J.C., 1991. To skim or not to skim? That is the question; understanding and using protein skimmers can make all the difference. AFM 1 3. Escobal P.R., 1995. Inside protein skimmers; more than you ever wanted to know. AFM 2/95 4. Giovanetti T.A., 1988. Protein skimmers and ozone in marine aquaria their use and maintenance. FAMA 5 5. Giovanetti T.A., 1991. How to evaluate a protein skimmer. TFH 11 22

Akwarium od strony technicznej 6. Goldstein R.J., 1993. Protein skimmers; innovative thinking and modern technology make them jewels among aquarium products. Pet Age 11 7. Greco F., 1987. The living reef, comments on miniature coralreef systems. Part one: protein skimming and ozonation. FAMA 9 8. Keith R.E., 1980. Protein skimmers in the marine aquarium. FAMA 9 9. Lemkemeyer J., 1988. The marine aquarium; possible without a skimmer? Todays Aquarium 1 10. Montgomery B., 1990. The misunderstood co-current protein skimmer. FAMA 5 11. Nilsen A.J., 1990. The successful coral reef aquarium, part 1: protein skimming. FAMA 8 12. Thiel A.J., 1992. Servicing your protein skimmer. FAMA 10 13. Thiel A.J., 1989. Advanced reef keeping. Aardvark Press 14. Wilkens P., 1992. Technological overkill? Skimmers and trickle filters: pros and cons. TFH 2 15. Dwivedy R.C., 1973. Removal of dissolved organic through foam fractionation in closed cycle systems for oyster production. American Society of Agricultural Engineers. 16. Wheaton F.W., 1977. Aquacultural Engineering. 17. Wotton R.C., 1988. Dissolved organic material and trophic dynamics. 18. Achterkamp A., 1986. De eiwitafschuimer ja ne? Het Zee Aquarium 36 19. Delbeek J.C. & Sprung J., 1995. A comprehensive guide to the identification and care of tropical marine invertebrates. Vol. 1, second edition

23

Akwarium od strony technicznej

Ciep%o, cieplej, gor'co!

George Reclos
Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Marzenna Kielan

W'rd akwarystw cz!sto us#ysze3 mo$na zdanie utrzymuj1ce, $e hodowanie ryb stanowi po#1czenie sztuki, nauki i umiej!tno'ci. Ja tak$e zgadzam si! z tym twierdzeniem. Cz!'3 tej opinii, zwi1zana z nauk1, gwarantuje takie same zasady w ka$dej z mo$liwych sytuacji. Mimo, $e faktycznie tak jest, istniej1 tak$e pewne czynniki, ktre maj1 znaczny wp#yw na nasze hobby i do pewnego stopnia pozostaj1 poza mo$liwo'ci1 naszej kontroli. Czynniki te mog1 by3 bardzo r$ne w zale$no'ci od miejsca i maj1 wiele wsplnego po#o$eniem geograficznym w jakim zamieszkuje hobbysta lub ze szczeglnymi zmianami sezonowymi zw#aszcza je'li zmiany takie nazwa3 mo$na ekstremalnymi.

Klimat i warunki rodowiskowe

Najcz!'ciej wyst!puj1cymi takimi w#a'nie czynnikami s1 klimat i warunki 'rodowiska. ^rodowisko, o ktrym mwimy, mo$e by3 pe#ne s#o6ca lub pe#ne kurzu, obecna w nim woda mo$e by3 zanieczyszczona (metale ci!$kie, azotany, zwi1zki amonu itd.) bardzo twarda lub mi!kka, alkaliczna lub kwa'na. W pewnych okresach czasu mo$e by3 te$ niezdatna (ze wzgl!du na nietrzymanie norm) do u$ycia jej w akwarium lub te$, z uwagi na swj sk#ad i w#a'ciwo'ci, mo$e ogranicza3 nas do hodowania tylko pewnej, okre'lonej grupy ryb. Nawet w tym samym mie'cie, w kilku r$nych miejscach woda mo$e wykazywa3 zupe#nie r$ne w#a'ciwo'ci. Oczywi'cie zawsze mo$emy podda3 analizie wod!, ktra dysponujemy a nast!pnie podj13 kroki, ktre pozwol1 nam dostosowa3 j1 do potrzeb naszego akwarium. Gdy przygotowywa#em materia#y do tego artyku#u w jednym z moich zbiornikw dla narybku straci#em znaczn1 cz!'3 m#odych ryb. Miejskie wodoci1gi doda#y bowiem do wody znacznie wi!cej chloru (a mo$e chloraminy) ni$ zazwyczaj. W przeciwie6stwie jednak do powy$szych spostrze$e6, ktrym mo$na jako' zaradzi3 mo$e zdarzy3 si!, $e natkniemy si! na czynniki, ktre b!d1 pozostawa#y poza nasz1 kontrol1. Jednym z takich czynnikw jest temperatura. Temperatura wsz!dzie ulega wahaniom zwi1zanym ze zmianami pr roku a wahania te pozostaj1 na og# na akceptowalnym poziomie. Problem narasta jednak gwa#townie, gdy temperatura zmienia si! na skrajnie nisk1 lub skrajnie wysok1. W niektrych rejonach temperatura otoczenia mo$e w czasie lata osi1ga3 44C (czasem nawet wi!cej), podczas gdy w innych miejscach, w czasie zimy, spada ona poni$ej punktu zamarzania wody. Cz!sto, z uwagi na bardzo wysokie zu$ycie energii lub uszkodzenia linii przesy#owych, skrajne te warto'ci id1 w parze z brakiem elektryczno'ci. Sytuacja taka dla akwarysty jest nies#ychanie niebezpieczna. Aby przeciwdzia#a3 stratom trzeba wi!c co' szybko zrobi3.

Tolerancja ryb
R$ne gatunki ryb wykazuj1 r$n1 tolerancj! na zmian! temperatury. I tak, podczas gdy paletki potrafi1 znie'3 temperatur! si!gaj1c1 nawet 34C $aden z gatunkw z#otych rybek nie ucierpi w wodzie o temperaturze 5C. Wybieraj1c ryby, ktre b!d1 hodowali, hobby'ci powinni rozpatrzy3 wi!c tak$e i takie mo$liwo'ci ryb. Spo'rd piel!gnic zamieszkuj1cych jeziora Wielkiego Rowu Afryka6skiego, te z jeziora Malawi s1 w stanie przetrwa3 w temperaturze wy$szej ni$ te, z jeziora Tanganika. Piel!gnice z Malawi toleruj1 bowiem nieIle nawet temperatur! si!gaj1c1 32C podczas gdy ryby z Tanganiki nie s1 w stanie prze$y3 ju$ w wodzie o temperaturze 30C. Aby uczyni3 rzecz jeszcze bardziej skomplikowan1 nale$y doda3, $e podczas gdy gatunki z jeziora Malawi dobrze toleruj1 nawet 50% podmiany wody, piel!gnicom z jeziora Tanganika nie mo$na podmieni3 jednorazowo wi!cej ni$ 25% wody. Tak wi!c, w bardzo gor1cym klimacie, gdzie wysokie temperatury otoczenia staj1 si! okresowo istotnym problemem, wybranie do trzymania w akwarium ryb z jeziora Tanganika nie jest decyzj1 zbyt rozs1dn1. Je'li mieszkamy w miejscu o takim w#a'nie klimacie znacznie bardziej praktyczna b!dzie decyzja o hodowaniu paletek. Dobrze jednak wiem, $e niezale$nie od rozs1dku nic nie powstrzyma zagorza#ych fanw piel!gnic z Malawi (czyli tak$e mnie), od hodowania tych w#a'nie ryb.

Odrobina fizyki
Najwa$niejszym problemem hobbysty jest znalezienie sposobu na zmian! temperatury wody w czasie, gdy warunki 'rodowiska zmieniaj1 j1 niekorzystnie. OdpowiedI wydaje si! prosta: trzeba to zrobi3 dodaj1c lub ujmuj1c z wody nieco energii. Zanim jednak zajmiemy si! praktycznym rozwi1zywaniem tego problemu, dobrze b!dzie zapozna3 si! nieco z teori1. Poniewa$ mo$e to pozwoli3 doj'3 nam do znacznie skuteczniejszych rozwi1za6, uznaj! takie w#a'nie podej'cie za do'3 istotne. 1. Ciep o. Jest najbardziej podstawow1 form1 energii i niestety jest pieni1dzem, ktrego nie wymienimy na $adn1 inn1 warto'3. Przep#yw energii w 'rodowisku mo$na prze'ledzi3. Cz!sto zmienia po prostu jedn1 form! w drug1. I tak na przyk#ad mo$emy zmieni3 energi! elektryczn1 w energi! kinetyczn1, lub energi! 'wiat#a w elektryczn1. Podczas ka$dej z takich zmian pojawia si! jednak pewien procent energii, ktra zamienia si! w ciep#o. Ciep#o, w 24

Akwarium od strony technicznej przeciwie6stwie do pozosta#ych form energii, nie mo$e zosta3 zamienione w jak1kolwiek inn1 form!. Mo$na wi!c powiedzie3, $e ciep#o jest produktem ko6cowym w przemianach energii. To oznacza tak$e, $e zmiana jednej formy energii w ciep#o, lub te$ wykorzystanie innych form energii do zabrania ciep#a, nie jest dzia#aniem, delikatnie ujmuj1c, zbyt m1drym a co gorsza jest te$ do'3 kosztowna. Niezale$nie jednak od tego, czy jest to dzia#anie rozs1dne czy nie, jako akwary'ci jeste'my zmuszeni do zastosowania go w naszych zbiornikach mimo, $e pozostaje ono w sprzeczno'ci z interesem naszej kieszeni. Poch anianie ciep a. A oto i punkt numer dwa lub raczej zgrabniej to ujmuj1c kolejna z#a wiadomo'3. Woda ma ogromne mo$liwo'ci poch#aniania ciep#a. Informacja ta jest korzystna, je'li weImiemy pod uwag!, $e oznacza to, i$ woda dobrze znosi nag#e lub okresowe zmiany temperatury 'rodowiska, ale mo$e te$ okaza3 si! do'3 bolesna, je'li musimy doda3 lub uj13 z wody ciep#a. Aby zmieni3 temperatur! 1 grama wody (1 ml) o jeden stopie6 Celsjusza musimy wydatkowa3 energi! rwn1 1 kalorii (1 cal = 4,186 J). Je'li chcemy wykona3 t! operacj! w ci1gu jednej sekundy potrzebujemy do tego 4,2 watw mocy elektrycznej (= 4,2 d$ula/sekund!). Je'li wi!c chcemy podnie'3 temperatur! wody naszego akwarium o pojemno'ci 200 l o jeden stopie6, potrzebujemy w sumie 200.000 kalorii (lub 837.000 J). Gdyby'my chcieli dokona3 takiej zmiany w ci1gu 30 minut (1800 sekund) musimy liczy3 si! z wydatkowaniem energii rwnym 465 d$ulom/sek. lub 465 W. Mnstwo energii. Tyle samo energii potrzebujemy, aby obni$y3 temperatur! wody o jeden stopie6 Celsjusza. Tak na marginesie mwi1c to jest w#a'nie to, co producenci grza#ek rozumiej1 pod poj!ciem 1 W/l. Jest to moc, jaka pozwoli na podgrzanie wody o jeden stopie6 na godzin!. Oczywi'cie jest to wiedza nieco uproszczona jako, $e odnosi si! ona do systemw zamkni!tych, lub te$ ujmuj1c to inaczej, zak#adaj1ca, $e woda nie b!dzie traci#a lub pobiera#a ciep#a do/z otaczaj1cego j1 'rodowiska. Grza#ka stanowi w takim przypadku jedyne Ird#o dostarczania ciep#a. Zazwyczaj mamy jednak do czynienia z sytuacj1, w ktrej chcemy utrzyma3 nasz1 wod! cieplejsza lub ch#odniejsz1 od otaczaj1cego j1 'rodowiska, a zatem, b!dzie nam potrzebna nawet wi!ksza ilo'3 energii. Ruch wody. Wszyscy wiemy o tym, jak wa$ny jest ruch wody. Pozwala on na swobodn1 wymian! gazow1. Ruch wody dos#ownie podnosi powierzchni! p#ynu w naszym zbiorniku i przyczynia si! do znacznie skuteczniejszej wymiany gazowej ni$ mia#oby do miejsce w przypadku wody stoj1cej. To oczywi'cie tylko jedna strona monety. Druga strona mwi nam o tym, $e efekt ten uzyskujemy dzi!ki urz1dzeniom mechanicznym takim jak falowniki czy filtry lub powietrzu uwalnianemu z urz1dze6 takich jak kostki napowietrzaj1ce, kurtyny czy inne, podobne urz1dzenia. Stanowi to zawsze dodatkowy problem, gdy temperatura otoczenia zmusza nas do obni$enia temperatury wody. Wszystkie te urz1dzenia dodaj1 bowiem ciep#a do wody albo z tego powodu, $e ich dzia#anie oparte jest o prac! silnikw nagrzewaj1cych si! w czasie pracy, lub poprzez ciep#e powietrze, ktre wypuszczaj1 do zbiornika. Dodatkowym czynnikiem jest tak$e wzrost energii kinetycznej cz1steczek wody (energia kinetyczna jest w ko6cu przecie$ zamieniana w ciep#o patrz punkt wy$ej). Oczywi'cie nie mo$emy zatrzyma3 ruchu wody (zw#aszcza, je'li temperatura otoczenia jest wysoka). Mog#oby to przyczyni3 si! do powstania przydechy. Musimy jednak pami!ta3 tak$e i o tej przyczynie ogrzewania wody. Nasycenie. Nasycenie informuje nas jaka jest maksymalna zawarto'3 substancji, ktra mo$e zosta3 rozpuszczona w okre'lonej zawarto'ci p#ynu o pewnej okre'lonej temperaturze. Zazwyczaj, gdy chcemy rozpu'ci3 na przyk#ad w wodzie substancj! wyst!puj1c1 w postaci sta#ej, wy$sza temperatura pozwala na rozpuszczenie wi!kszej ilo'ci substancji (cho3 tak$e i nasycenie ro'nie wraz ze wzrostem temperatury). Przyk#adami potwierdzaj1cymi to zjawisko s1 cho3by cukier i sl kuchenna. Ta zasada odnosi si! jednak wy#1cznie do substancji wyst!puj1cych w postaci sta#ej. W przypadku gazw rzecz ma si! zupe#nie inaczej. Im wy$sza jest temperatura wody, tym mniej gazu pozostaje w niej w postaci rozpuszczonej. W miar! wzrostu temperatury moleku#y gazu poruszaj1 si! coraz szybciej, uciekaj1c w ko6cu z wody. Tlen oczywi'cie te$ jest gazem. Ryby potrzebuj1 tego gazu. Jest to wi!c kolejny powd, dla ktrego akwarystom zale$y na utrzymaniu temperatury w pewnych ryzach. Metabolizm. Jest to termin, ktry opisuje reakcje chemiczne zachodz1ce w $ywym organizmie. Do czynienia mo$emy mie3 w tym przypadku z dwoma r$nymi reakcjami: rozbijaniem du$ych moleku# w mniejsze (katabolizm), lub te$ budowaniem wi!kszych moleku# z mniejszych (anabolizm). Tak, jak przy wszystkich reakcjach chemicznych, tak$e i te uzale$nione s1 od temperatury, co oznacza, $e im wy$sza jest temperatura, tym szybszy jest metabolizm i vice versa. Ryby, w przeciwie6stwie do ludzi s1 zwierz!tami zimnokrwistymi brak im swoistego termostatu. Czerpi1 temperatur! z wody, w ktrej $yj1. Oznacza to, $e przy wy$szej temperaturze wody ich metabolizm jest szybszy, co wi1$e si! z kolei z wi!kszym zapotrzebowaniem na tlen (patrz: punkt wy$ej). Bezpo'redni1 konsekwencj1 przyspieszenia metabolizmu jest krtsze $ycie, wy$szy stopie6 agresji itd. Z drugiej strony, ni$sza temperatura oznacza wolniejszy metabolizm, ale poni$ej pewnego poziomu tak$e i 'mier3.

2.

3.

4.

5.

Tak w#a'nie, w pewnym skrcie, wygl1da sprawa temperatury wody i implikacji, jakie s1 z tym zwi1zane. Co wi!c mo$emy zrobi3? Mamy w zasadzie do przedyskutowania tylko dwie sytuacje: t!, w ktrej temperatura wody (i otoczenia) jest wy$sza od tej, ktr1 by'my sobie $yczyli oraz sytuacj! odwrotn1.

Temperatura zbyt wysoka

Charakterystyka: Obni$ony poziom nasycenia tlenem, obni$ony poziom nasycenia dwutlenkiem w!gla. Podwy$szony metabolizm i agresja, krtszy czas opieki nad potomstwem (zw#aszcza w przypadku samic inkubuj1cych), zmiana 25

Akwarium od strony technicznej proporcji p#ci u narybku to tylko cz!'3 z efektw. W sytuacjach skrajnych ryby mog1 prbowa3 pobiera3 tlen z powierzchni wody a nawet zgin13 z powodu uduszenia. Co robi3: Oczywiste, czy$ nie? Och#odzi3 wod! Jak? Ch odziarka. Wiem, $e jest to raczej drogie urz1dzenie, ale musia#em o nim wspomnie3. Dla tych, ktrzy maj1 zb!dne zapasy gotwki mo$e okaza3 si! rozwi1zaniem najbardziej efektywnym i niezawodnym. Korzy'ci: utrzyma wod! w akwarium ch#odniejsz1 ni$ otaczaj1ce j1 'rodowisko przez okres tak d#ugi, jak b!dzie potrzeba. Temperatura nie b!dzie skaka3 a my b!dziemy po prostu przygl1da3 si! naszym rybkom, podczas gdy nasz s1siad b!dzie zmuszony szuka3 kolejnych rozwi1za6. Wady: urz1dzenia takie zu$ywaj1 nies#ychanie ilo'ci energii (ju$ wiemy dlaczego), s1 ci!$kie, bardzo drogie i brzydkie. Mo$na #1czy3 je liniowo lub u$ywa3 oddzielnie (stosuj1c rury odprowadzaj1ce i doprowadzaj1ce). Nie zadzia#a w przypadku chwilowego lub d#u$szego braku energii elektrycznej. Podmiany wody. To jest z pewno'ci sposb dla wi!kszo'ci z nas, zw#aszcza, je'li w okolicy nie wyst!puj1 ograniczenia w poborze wody. Woda jest na og# tania (a przynajmniej znacznie ta6sza ni$ energia elektryczna). Woda jest te$ jedynym sposobem na zabranie znaczniej ilo'ci ciep#a z wody. Oczywi'cie mo$e si! zdarzy3, $e b!dziemy zmuszeni do wykonywania codziennych podmian wody, aby utrzyma3 temperatur! w zbiorniku na mo$liwym do zaakceptowania poziomie. W ma#ych zbiornikach trzeba b!dzie mo$e nawet dokona3 dwch podmian w ci1gu dnia. Korzy'ci: niezbyt drogo, nie wymaga dodatkowych urz1dze6, efektywne i bezpieczne, nie wymaga energii elektrycznej. Wady: nie mo$e by3 rozwi1zaniem sta#ym, m!cz1ce, w#a'ciwo'ci chemiczne wody musz1 by3 kontrolowane nieustannie, czasoch#onne zw#aszcza je'li mamy wiele zbiornikw. Zamra-acze. Mam na my'li plastikowe pojemniki z zamro$onym w 'rodku p#ynem, ktre wk#adamy do przeno'nym lodwek aby utrzyma3 nasz1 Coca-Col! (lub piwo) sch#odzone. Nale$y wyj13 je z lodwki i umie'ci3 w akwarium. Po pewnym czasie oczywi'cie nale$y wyj13 je z akwarium, umie'ci3 w zamra$alniku a potem powtrzy3 procedur!. No c$, prawd! powiedziawszy przy zastosowaniu takiego rozwi1zania nasza zamra$arka przejmuje rol! ch#odziarki do akwarium MY za', pracujemy w postaci pompy Oszcz!dzamy co prawda energie, ale chyba nie jest to tak do ko6ca to, o co nam chodzi#o. Jest to jednak dobry sposb w nag#ych przypadkach, zw#aszcza je'li nasz zbiornik nie jest zbyt du$y. Korzy'ci1 dodatkow1 jest fakt, $e nie musimy bezustannie kontrolowa3 chemii wody. Zbiorniki wykorzystywane w akwarium trzeba utrzymywa3 w czysto'ci najlepiej aby czyste ju$ by#y wk#adane do zamra$arki. Kostki lodu u$ywane w celu och#odzenia wody s1 gdzie' tak pomi!dzy pojemnikami z przeno'nej lodwki a podmianami wody trzeba obserwowa3 zmiany w parametrach wody! Alternatyw1 za', dla pojemnikw z lodwki podr$nej mog1 by3 te$ butelki z zamro-on! wod!. Klimatyzacja. Jest dobrym rozwi1zaniem. Zw#aszcza je'li wszystkie nasze akwaria s1 w jednym pomieszczeniu (pokoju dla ryb lub salonie). Zazwyczaj jest rozwi1zanie mniej efektywne ni$ ch#odziarka (jako, $e musi och#odzi3 ca#e pomieszczenie), ale dzi!ki niemu tak$e i my, pozwalamy sobie na odrobin! komfortu. Poniewa$ w wielu przypadkach nasze ryby nie s1 jedynymi stworzeniami, ktre potrzebuj1 ni$szej temperatury, klimatyzacja mo$e okaza3 si! najlepszym oglnym rozwi1zaniem. Przyczyni si! ona do tego, $e pokj rybny stanie si! najbardziej poci1gaj1cym miejscem w ca#ym domu Korzy'ci: Och#adza ca#e pomieszczenie nie tylko wod!, mo$liwe jest tak$e zastosowanie opcji przeciwnej i podgrzewanie pomieszczenia. Wady: wysokie zu$ycie energii, zale$no'3 od energii elektrycznej. Usuni"cie pokrywy. Na pewno bardzo istotne. Musimy przecie$ pozwoli3, aby ciep#o uwalnia#o si! z akwarium. Je'li ciep#o b!dzie si! zbiera#o nad wod1, mo$e ono bardzo ogrza3 poruszaj1c1 si! powierzchni!. Parowanie och#odzi wod!. Je'li jeste'my w stanie podnie'3 stopie6 parowania och#adzamy w ten sposb wod!. Jest to jeden z pierwszych krokw jakie nale$y wi!c uczyni3. Dzia#anie takie nie wymaga te$ zu$ycia energii elektrycznej. Wentylatory. Je'li pokrywa jest ju$ usuni!ta lub podniesiona mo$emy u$y3 tak$e wentylatorw, ktre b!d1 dmucha#y na powierzchni! wody. Usun1 one paruj1c1 znad powierzchni wod!, co przyspieszy znacznie parowanie. Parowanie, utrzymuj1ce si! dzi!ki pracy wentylatorw na maksymalnym poziomie, pozwoli na znacznie och#odzenie wody. Rozwi1zanie takie wymaga jednak zu$ycia energii elektrycznej. Intensyfikacja napowietrzania. To dzia#anie ma swoje dwie strony. Poprzez intensyfikacj! napowietrzania zmuszamy ciep#e powietrze do przej'cia przez wzgl!dnie ch#odn1 wod!. Poniewa$ za' ciep#o przenoszone jest zawsze z cieplejszego do ch#odniejszego cia#a, dzia#anie takie podnosi w gruncie rzeczy temperatur! wody. Wzrasta jednak tak$e zawarto'3 tlenu w wodzie (patrz: punkt wy$ej). W przypadku takim korzy'ci znacznie przewy$szaj1 ryzyko tak wi!c, warto jest si! z nim zmierzy3. Niski poziom nasycenia tlenem jest bowiem wrogiem numer jeden. Wraz z intensyfikacj1 napowietrzania ryby mog1 znie'3 tak$e wy$sz1 temperatur!. Je'li nasza pompa napowietrzaj1ca jest umieszczona pod 26

Akwarium od strony technicznej zbiornikiem, gdzie znajduj1 si! wszelkie zasilacze i urz1dzenia grzewcze, powinni'my przenie'3 j1 w ch#odniejsze miejsce lub po prostu nie zamyka3 drzwi szafki. Intensyfikacja napowietrzania wymaga jednak zu$ycia pr1du. Przyt umienie o#wietlenia. ^wiat#o jest form1 energii. Jako, $e jest odbijane przez pokryw! i absorbowane przez wod! staje si! w ko6cu ciep#em. Wszystkie rodzaje lamp (nawet 'wietlwki) produkuj1 ciep#o. Na zredukowanie ciep#a wytwarzanego przez lampy s1 dwa sposoby. Albo skrcimy czas o'wietlania akwarium (mo$na u$y3 wy#1cznika czasowego), albo zmniejszymy liczb! lamp (zacz13 nale$y od tych, ktre produkuj1 najwi!cej ciep#a). Dzia#anie takie nie wymaga zu$ycia energii a co wi!cej, nag#y jej brak mo$e okaza3 si! naszym sprzymierze6cem. UPS. Poniewa$ filtry i pompy powietrzne powinny dzia#a3, dobrze jest zaopatrzy3 si! w urz1dzenie o nazwie UPS (Uniterruptible Power Supply). Je'li ju$ je posiadamy, pami!ta3 nale$y aby pod#1czy3 do niego tylko minimaln1 liczb! pomp powietrznych i filtrw. Nie nale$y pod#1cza3 grza#ek, ch#odziarek oraz innych, zu$ywaj1cych mnstwo energii urz1dze6. UPS o mocy 1200 W jest w stanie utrzyma3 w dzia#aniu przez 3 godziny moje dwa filtry i pomp! powietrzn1. `aduje si! w czasie krtszym ni$ 5 minut. Oznacza to, $e je'li nawet energia elektryczna pojawia3 si! b!dzie tylko okresowo, UPS jest w stanie utrzyma3 akwaria w pe#nym dzia#aniu przez wiele dni. Zazwyczaj, gdy temperatura otoczenia staje si! bardzo wysoka, ka$da osoba zamieszkuj1ca taki klimat natychmiast uruchamia klimatyzacj!. Dzia#anie takie mo$e prowadzi3 do przeci1$e6 a jego skutkiem mog1 by3 chwilowe przerwy w dostawie pr1du. Taka sama sytuacja mo$e pojawi3 si! tak$e zim1. Przerwy w dostawie mog1 by3 przecie$ spowodowane zarwno dzia#aniem klimatyzacji jak i grzejnikw elektrycznych czy uszkodzeniami linii przesy#owych ('nieg, mrz czy silny wiatr).

Temperatura zbyt niska

Charakterystyka: Wy$szy poziom nasycenia tlenem, wy$szy poziom dwutlenku w!gla. Obni$a poziom metabolizmu i agresji, wyd#u$a okres opieki nad potomstwem (zw#aszcza inkubuj1cych samich), letarg, ryby przebywaj1 w pobli$u dna. W przypadkach skrajnego obni$enia temperatury ryby zaczynaj1 gin13. Grza ki. O tym pomy'li chyba ka$dy akwarysta. Jest to bowiem najlepsze rozwi1zanie poniewa$ a) podgrzewa wod! stopniowo, b) je'li grza#ka zainstalowana jest prawid#owo ciep#o rozprowadzane jest rwnomiernie, c) utrzymuj1 sta#1 temperatur! wody. Dodatkowe korzy'ci wi1$1 si! z tym, $e grza#ki s1 tanie, mo$na umie'ci3 je w dowolnym miejscu (ja wk#adam je do filtra, ktry sam zrobi#em) i niemal nie potrzeba po'wi!ca3 im uwagi (poza usuni!ciem z nich soli lub glonw). Wady: zu$ywaj1 zbyt du$o energii elektrycznej (jest to zazwyczaj urz1dzenie, ktre zu$ywa wi!cej ni$ po#ow! energii poch#anianej przez wszystkie urz1dzenia potrzebne do utrzymania akwarium). Grza#ki wymagaj1 sta#ej dostawy energii elektrycznej. Klimatyzacja. Posiada takie same zalety jak wwczas, gdy korzystamy z niej po to, aby och#odzi3 temperatur! otoczenia. Jedyna r$nica polega na tym, $e teraz klimatyzacja wykonuje prac! odwrotn1 i zamiast ch#odzi3, grzeje. Wymaga Ird#a energii. Przerwy w dostawie energii. Jak ju$ o tym wspomina#em, niskie temperatury otoczenia mog1 i'3 w parze z przerwami w dostawie energii elektrycznej. Chocia$ dwie, wymienione ju$ metody s1 idealne dla utrzymania wody na odpowiednim poziomie temperatury, wymagaj1 one Ird#a energii. Zastosowanie urz1dzenia UPS nie jest w takim przypadku polecane. Grza#ka o mocy 200W zu$yje bateri! w ci1gu 45 minut. Nie ma co pod#1cza3 do UPS tak$e naszej klimatyzacji nawet nie wystartuje. Kominek, grzejniki ogrzewanie miejsca. Alternatyw1 (w przypadku przerwy w dostawie energii) jest zastosowanie naturalnego Ird#a ciep#a, takiego jak np. kominek (lub grzejniki gazowe, czy grzejniki na naft! przyp. t#umacza). Oczywi'cie zbiorniki musz1 by3 w takim przypadku umieszczone w tym samym miejscu, gdzie znajduje si! Ird#o ciep#a. Pomieszczenie takie musi mie3 tak$e zabezpieczon1 odpowiedni1 wentylacj!. Trzeba pami!ta3 o tym, $e zarwno tlenek jak i dwutlenek w!gla to gazy bezwonne i jako takie s1 one w stanie zabi3 niemal niezauwa$alnie. Ogrzewanie wody lub kamieni. Je'li dysponujemy kominkiem, nawet w okresie przerw w dostawie energii mo$emy podgrza3 tak$e wod! lub kamienie, ktre nast!pnie umie'cimy w akwarium. Oczywi'cie opcja taka mo$e by3 wykorzystana tylko w przypadku awaryjnym i dla niewielkiej liczby, niedu$ych zbiornikw. Podgrzewanie wody jest jednak jednym z bardziej skutecznych rozwi1za6 gdy$, co ju$ wiemy, ma ona ogromne mo$liwo'ci poch#aniania ciep#a. Ogrzewanie wody na gazie. Je'li w naszym domu znajduje si! tak$e urz1dzenie dostarczaj1ce gazu (np. kuchnia gazowa), tak$e i w ten sposb mo$emy pogrza3 wod!, ktra dostarczy ciep#a do naszego zbiornika. Ale tak jak i poprzednio, jest to rozwi1zanie chwilowe i odpowiednie dla niewielkiej liczby zbiornikw. Dodawanie w ten sposb wody do du$ego zbiornika nie jest rozwi1zaniem dobrym a bezustanne noszenie wiader z wod1 nie jest na pewno tym, co mog#oby nas w akwarystyce poci1ga3. 27

Akwarium od strony technicznej

Obliczenia Zrb To Sam

Aby wykona3 kilka prostych oblicze6, nale$y zastosowa3 si! do oglnie znanych i prostych zasad. Ka$dy ml wody aby zmieni3 swoj1 temperatur! o 1 stopie6 Celsjusza, musi odda3 lub pobra3 1 cal. Krok pierwszy: Ile wody mam w swoim akwarium? Ka$dy litr to 1000 ml. Jaka jest temperatura tej wody? Powiedzmy, $e 20C. O ile chcemy j! podnie#3? Powiedzmy, $e chcemy podnie'3 temperatur! o 5 stopni Celsjusza. W takim przypadku, ka$dy z ml wody, jak1 dysponujemy, potrzebuje 5 cal, lub te$ inaczej 5000 cal potrzeba na ka$dy litr wody. Je'li podgrzejemy wod! do 100C (stan wrzenia), ka$dy ml wrz1cej wody da nam 75 cal zanim osi1gnie temperatur! 25C, kiedy to proces wymiany ciep#a ma zosta3 zako6czony. A zatem, aby uzyska3 5000 cal b!dziemy potrzebowali 67 ml wrz1cej wody na ka$dy litr wody z naszego akwarium. Tak wi!c, do 100 litrowego zbiornika zu$yjemy 6,7 l wrz1cej wody. W rezultacie uzyskamy 106,7 l wody o temperaturze 25C. Zasada jak1 pos#u$ymy si! w czasie wylicze6 wygl1da tak. Vaad = Vinitial * (@T1 / @T2) OK, nie panikujmy jeszcze nie teraz. To naprawd bardzo #atwe. Vaad to ilo#3 wody jak! musimy doda3. Chcemy j1 przecie$ pozna3? Vinitial to ilo#3 wody jak! chcemy ogrza3. Z pewno'ci1 ju$ j1 znamy. Obie warto'ci musimy wyrazi3 w tych samych jednostkach; obie musz1 zosta3 zapisane w galonach albo w mililitrach, litrach czy jakiejkolwiek innej jednostce. @T1 to r-nica w stopniach (F lub C) pomi"dzy temperatur! wody w akwarium a temperatur!, ktr! chcemy uzyska3. Je'li nasza woda ma temperatur! 20C a chcemy aby mia#a 25C to warto'3 aT1 wynosi 5. Proste czy$ nie? Nawet je'li chcemy och#odzi3 wod! (z 25C na 20C) to liczba ta ca#y czas wynosi 5 (nie -5). @T2 to r-nica pomi"dzy temperatur! wody, ktra podgrzali#my a temperatur! wody jak! chcemy uzyska3 w akwarium. Je'li podgrzali'my wod! do 100C a chcemy aby woda w akwarium osi1gn!#a temperatur! 25C to liczba ta wynosi 75. Musimy wi!c ju$ teraz tylko wykona3 obliczenia. Nie wa$ne jest czy u$yjemy stopni Celsjusza czy Farenheita, wa$ne jest natomiast aby'my nie u$ywali obu skal jednocze'nie.
Ten artyku" (jak i wszystkie, ktre do tej pory napisa"em w ramach realizacji mojego hobby) jest do ' uproszczony. Celem jest przecie5 podanie wiedzy w formie, ktra b dzie zrozumia"a dla jak najwi kszej liczby hobbystw. Mam nadziej , 5e wszystkie te uproszczenia nie zanudz tych, ktrzy ju5 znaj ten temat.

28

Akwarium od strony technicznej

Lepiej wi cej ni+ mniej, cho najlepiej wcale.

George J. Reclos
Z j!zyka angielskiego prze#o$y# Krzysztof Kupren

Choroba ulubionych ryb to dla hobbysty zawsze bardzo niemi#e do'wiadczenie. Jak radzi3 sobie w takich sytuacjach, jaka ilo'3 leku zdaje si! by3 optymalna aby pomc naszym pupilom i nie narazi3 ich na zbyt wielki stres? Czy leczy3 wszystkie ryby, czy tylko te, u ktrych objawy choroby s1 ju$ widoczne? Z jakiego# powodu choroba pojawi#a si! lub nawet ju$ rozprzestrzeni#a si! w naszych akwariach. Rozpocz13 si! to mog#o od zainfekowania tylko jednej ryby, ale rwnie dobrze od masowego zara$enia. Otwieramy wwczas ksi1$ki (zak#adam, $e mamy przynajmniej jedn1 pozycj! o chorobach ryb), pytamy naszego sprzedawc! ze sklepu zoologicznego (ktry sprzeda nam mnstwo supernowoczesnych lekarstw) lub wysy#amy mejla do naszego guru od chorb z pro'b1 o porad!. OdpowiedI najprawdopodobniej zawsze b!dzie taka sama, brzmi ona zwykle mniej wi!cej tak: Twoja ryba prawdopodobnie choruje na chorob x, co oznacza, 5e powiniene j odizolowa' i leczy' rodkiem z. Jak dot1d w porz1dku. Mamy przynajmniej jak1' odpowiedI. Nast!pnym krokiem jest zastosowanie si! do sugestii guru odizolowa3 ryb! i leczy3 j1 odpowiednimi medykamentami. Po pierwsze, w niektrych przypadkach odizolowanie ryby jest dyskusyjne. Je'li zwierz! jest ci!$ko zainfekowane paso$ytami zewn!trznymi, bardzo prawdopodobne, $e pozosta#e ryby s1 rwnie$ zara$one lub $e mikroorganizmy s1 obecne w wodzie. Logika podpowiada, $e patogeny wyst!powa#y w wodzie i w ten sposb dosz#o do zaka$enia ryby tak wi!c prawdopodobnie wci1$ w niej jeszcze $yj1. Inaczej sprawa si! ma, gdy zainfekowana ryba zosta#a niedawno wprowadzona, bez uprzedniej kwarantanny r$nic! stanowi tylko to, $e mikroorganizm nie by# obecny wcze'niej, przed pojawieniem si! objaww, ale zosta# wprowadzony przez nas. Rozs1dne wydaje si! wi!c za#o$enie, $e w tym przypadku wskazane jest leczenie ca#ego zbiornika (chyba $e posiadamy wiele akwariw, w ktrych mo$emy leczy3 ka$d1 ryb! z osobna). Terminu mikroorganizm u$ywa3 b!dziemy w szerokim znaczeniu. Obejmowa3 on b!dzie grzyby, bakterie, pierwotniaki i wirusy. Niewiele mo-na zaradzi3 w przypadku infekcji wirusowej. Wirusy to specyficzne twory, ktre znajduj1 si! na granicy 'wiata o$ywionego i nieo$ywionego. Nie oddychaj1 ani nie pobieraj1 pokarmu. Zrozumia#e jest zatem, $e $adne lekarstwo nie jest skuteczne w ich przypadku (nawet gdy atakuj1 ludzi, z pewnymi tylko wyj1tkami). Gdy mamy do czynienia z infekcj1 wirusow1, mo$emy polega3 jedynie na wysokiej sprawno'ci systemu immunologicznego naszej ryby. Stanowi to kolejny, dobry powd do tego, by'my utrzymywali nasze ryby w jak najlepszej formie, pami!taj1c, $e zestresowane zwierz! jest bardziej podatne na infekcje. Je'li ju$ dojdzie do zaka$enia, nasza ryba mo$e zachowywa3 si! leniwie, powstrzymywa3 si! od jedzenia lub le$e3 przez kilka dni na dnie, potem wszystko mo$e wrci3 do normy. Dla nas, hobbistw, nie ma mo$liwo'ci odr$nienia infekcji wirusowej od wewn!trznego zaka$enia bakteryjnego, dlatego te$ ten wywd mia# w du$ej mierze charakter teoretyczny. Tylko sekcja wykonana po 'mierci przez specjalist! mo$e wyja'ni3 prawdziw1 przyczyn! zgonu. Powinni'my wzi13 to pod uwag!, je'li posiadamy zbiornik pe#en naprawd! drogich okazw. Pami!taj1c, $e infekcja wirusowa zwykle si! rozprzestrzenia, powinni'my wykorzysta3 czas, w ktrym wirus b!dzie si! namna$a#. Oczywi'cie wszystko, co mo$emy wwczas zrobi3 to odizolowa3 nasze ryby (ka$d1 w oddzielnym zbiorniku) i mie3 nadziej!, $e zrobili'my to wystarczaj1co szybko. W takim przypadku powinni'my obserwowa3 objawy, prbuj1c stwierdzi3, jaka to choroba (profesjonalni hodowcy si!gaj1 po ksi1$ki, sprawdzaj1 w Internecie lub szukaj1 innej fachowej porady), i od razu u$y3 odpowiedniego lekarstwa. Oczywi'cie odpowiednie lekarstwo mo$e wcale nie okaza3 si! tym w#a'ciwym, ale tego nie wiemy z gry. Na zako6czenie powiedzenie, do ktrego wi!kszo'3 z nas si! zwykle stosuje: Je'li sytuacja wygl1da beznadziejnie, zrobienie czegokolwiek jest lepsze ni$ bezczynno'3. Za -my teraz, $e w#a'ciwie zidentyfikowali'my chorob! i podajemy odpowiednie lekarstwo. Niech to b!dzie na przyk#ad infekcja bakteryjna (mo$e by3 grzybicowa lub wywo#ana przez pierwotniaki). Po pierwsze powinni'my przeczyta3, co jest napisane na ulotce informacyjnej lekarstwa. Nie zosta#a ona tam przecie$ umieszczona bez przyczyny. Powinni'my si! zapozna3 si! z jej tre'ci1. Ten, kto j1 tam umie'ci#, chcia#, by'my j1 przeczytali, poniewa$ ten kawa#ek papieru zawiera sporo bardzo przydatnych informacji. Tak wi!c nie powinni'my $a#owa3 czasu na uwa$ne jej przeczytanie. Zastosujmy si! do wszystkich sugerowanych 'rodkw ostro$no'ci i wykonajmy czynno'ci wst!pne. Upewnijmy si!, $e lekarstwo przeznaczone jest do leczenia choroby, ktr1 w#a'nie prbujemy wyleczy3. Je'li znajdziemy tam zdania zawieraj1ce fragmenty mo$e leczy3 pewne przypadki lub wybirczo skuteczny wyst!puj1ce z nazwami chorb, powinni'my z niego zrezygnowa3. Miejmy zawsze 'wiadomo'3, $e im dzia#anie 'rodka jest bardziej specyficzne, tym zwykle jest on skuteczniejszy. Wi!kszo'3 lekarstw ma zazwyczaj przeci!tn1 skuteczno'3 na wiele r$nych dolegliwo'ci. ^rodki dezynfekcyjne (przeznaczone do stosowania na powierzchni lub do wyja#awiania narz!dzi) mog1 zawiera3 bardzo silne sk#adniki aktywne potrafi1ce zabi3 wszystkie patogeny w kilka sekund. Poniewa$ zwi1zki te mog1 rwnie$ w bardzo krtkim czasie zabi3 ryb! (a nawet cz#owieka), nie mog1 wchodzi3 w sk#ad lekarstw. Tak wi!c je'li preparat ma by3 stosowany u $ywych organizmw, musi zawiera3 substancje dzia#aj1ce na patogen, a jednocze'nie niewyrz1dzaj1ce szkody leczonemu zwierz!ciu. Wymaga to oczywi'cie znacznie bardziej wyspecjalizowanych produktw, ktre zmuszaj1 29

Akwarium od strony technicznej nas do stworzenia pewnych warunkw, aby mog#y dzia#a3 we w#a'ciwy sposb. By tak si! sta#o, lek musi wyst!powa3 w koncentracji mieszcz1cej si! w jego zakresie terapeutycznym. Czym jest ten zakres? Je'li szacujemy, $e patogen zabijany jest przy st!$eniu x, a dawka 'miertelna dla ryby wynosi 5x, zakres terapeutyczny tego lekarstwa mie'ci si! pomi!dzy tymi warto'ciami. Przekonany jestem, $e to jasne i ca#kiem sensowne. Kluczow1 spraw1 jest tutaj to, a$eby st!$enia 'rodkw leczniczych wynosi#y powy$ej warto'ci x, a zdecydowanie poni$ej 5x. ^rodki ostro$no'ci zamieszczone na ulotce wewn1trz opakowania zawieraj1 opis warunkw, w ktrych powinno si! stosowa3 lekarstwo. Je'li jest tak zalecane, powinni'my: bezzw#ocznie usun13 w!giel aktywowany, zwi!kszy3 napowietrzanie (chyba $e zaleca si! inaczej) i podwy$szy3 temperatur!. Je'li si! tego wymaga, nie dodawajmy uzdatniaczy wody usuwaj1cych chlor. Lepiej robi3 du$e podmiany wody przed dodaniem lekarstwa (a$eby usun13 jak najwi!cej niepo$1danych zwi1zkw). Szczegln1 uwag! nale$y zwrci3 na tekst zapisany ma#1 czcionk1. W przypadku niektrych lekarstw powinno usun13 si! 'rodki eliminuj1ce zwi1zki azotowe lub inne substancje. Niektre lekarstwa mog1 wp#ywa3 na parametry wody, wi!c czasem zachodzi potrzeba, by wod! przywraca3 do poprzedniego stanu. Zdarzy#o si!, $e zosta#em przykro zaskoczony, gdy u$y#em tabletek natleniaj1cych, ktre w ci1gu godziny obni$y#y pH w moim zbiorniku z 8,4 do 7,0. Je'li 'rodek leczniczy jest wra$liwy na 'wiat#o (np. tetracyklina), nale$y podczas leczenia wy#1czy3 lampy. Je'li na nasze akwarium bezpo'rednio lub po'rednio pada 'wiat#o, przykryjmy je r!cznikiem lub kocem. Wykonajmy te zalecenia je#li tego nie zrobimy, oka-e si", -e nie osi!gn"li#my odpowiedniego st"-enia lekarstwa, a to znaczy, -e koncentracja #rodka leczniczego w wodzie jest ni-sza ni- zalecana dla zabicia danych mikroorganizmw lub jego czas dzia ania jest krtszy ni- ten wymagany. W obu tych przypadkach mamy lub mo$emy mie3 bardzo powa$ne k#opoty. Podobnie jest wwczas, gdy szacujemy obj!to'3 naszego zbiornika. Zamiast zgadywa3, jak du$1 obj!to'3 zajmuj1 w ska#y, nie bie$my ich wcale pod uwag!. Potraktujmy zbiornik jakby wype#nia#a go sama woda. W tym przypadku nast1pi korzystne przedawkowanie. W niektrych przypadkach lekarstwo powinno by3 podawane dwa razy dziennie. Je'li z pewnych powodw zapomnieli'my to zrobi3 i przesun!li'my t! czynno'3 na nast!pny dzie6, niestety w tym przypadku ponownie nie osi!gn"li#my wymaganego st"-enia. C$ zatem? Przekonajmy si! Powinni'my wzi13 pod uwag!, $e cz!'3 chorb wywo#uj1 mikroorganizmy, ktrych cykl $yciowy trwa tydzie6 lub d#u$ej. W niektrych wypadkach s1 one wra$liwe tylko podczas trwania jednego stadium cyklu $yciowego, a s1 odporne podczas innych (na przyk#ad cysty czy przetrwalniki bakterii). Prostym wnioskiem jest to, $e aby usun13 czynnik chorobotwrczy, musimy utrzymywa3 w zbiorniku w#a'ciw1 koncentracj! leku przez d#u$szy czas, ni$ trwa cykl drobnoustroju. W ten sposb oboj!tnie kiedy z przetrwalnikw uwolni1 si! formy p#ywaj1ce (wra$liwe) patogenu, natychmiast zostan1 zabite. Kiedy #a6cuch zostanie przerwany w tym miejscu, nie powstan1 kolejne stadia z cystami i patogen zostanie usuni!ty. Je'li zastosujemy podczas kuracji ni$sz1 dawk! ni$ zalecana, wszystkie formy infekcyjne, ktre zosta#y uaktywnione, zamkn1 cykl rozwojowy zara$1 nowe ryby i oczywi'cie powstan1 nowe cysty, czyli stadia odporne na dzia#anie lekw. Powinni'my pami!ta3, $e te procesy przebiegaj1 szybko. Tak wi!c mimo i$ przeprowadzimy leczenie, czynniki chorobotwrcze wci1$ b!d1 obecne w akwarium. W przypadku grzybw i bakterii sytuacja jest powa$niejsza. Po pierwsze w znacznej cz!'ci s1 one organizmami jednokomrkowymi (jedna komrka = jeden organizm) i w wi!kszym stopniu to, czego dowiedzieli'my si! w szkole na temat pojedynczej komrki, mo$emy odnie'3 do nich bezpo'rednio. W przypadku wi!kszo'ci terapii, gdy s1 przeprowadzane w#a'ciwie, organizmy te zostaj1 ZABITE ('rodki, ktre s#u$1 do tego nazywane s1 fungicydami i bakteriocydami), a nie tylko inaktywowane (dzia anie fungistatyczne lub bakteriostatyczne). Zawsze powinni'my pami!ta3, $e naszym celem jest wyeliminowanie tych patogenw. Je'li koncentracja 'rodka leczniczego spadnie poni$ej warto'ci wymaganej, dzia#anie bakteriobjcze oka$e si! jedynie bakteriostatyczne. Napotykamy tu pewien problem. W niektrych przypadkach koncentracja mo$e spa'3 do poziomu, w ktrym tylko wra$liwe lub os#abione bakterie zostan1 zabite, a inne, te o wi!kszej odporno'ci na lekarstwa, prze$yj1 i rozmno$1 si!, a b!dzie to pocz1tek d#ugiej i bolesnej opowie'ci. Bakterie (przy zapewnieniu im w a#ciwych warunkw) rozmna$aj1 si! z niesamowit1 pr!dko'ci1 i ich populacja mo$e bardzo szybko wzrosn13 do ogromnych rozmiarw. Tylko brak miejsca i niezb!dnych do $ycia substancji mo$e ten proces spowolni3. Komrki niektrych bakterii mog1 dzieli3 si! co 10 minut. Zrbmy sobie przerw! i wyobraImy to sobie: 30 w tym tempie pojedynczy mikroorganizm mo$e wyprodukowa3 w ci1gu 24 godzin 4,7 10 bakterii (to 47 i dwadzie'cia dziewi!3 zer). A powinni'my pami!ta3, $e pocz1tkowo tych pojedynczych komrek bakterii by#o znacznie wi!cej! Z pewno'ci1 wi!kszo'3 z nich zginie, ale mamy ju$ pewne wyobra$enie o skali problemu. Jednak to, co najgorsze, jest wci1$ przed nami. Te bakterie nie pochodz1 od tej, ktra zarazi#a nasze ryby na pocz1tku, lecz z tych, ktre przetrwa#y nisk1 koncentracj! leku, w zwi1zku z tym s! one odporne na u$yte przez nas 'rodki. Tak wi!c mamy teraz do czynienia z now1, odporniejsz1 populacj1, w obr!bie ktrej cz!'3 osobnikw mo$e oprze3 si! lekom nawet w normalnej (zalecanej) koncentracji. Sprbujmy to sobie wyobrazi3!

30

Akwarium od strony technicznej Bakterie, podobnie jak nasze ryby i wszystkie inne -ywe istoty, prbuj1 zaadoptowa3 si! do warunkw 'rodowiskowych. Przewag1 bakterii jest bardzo krtki cykl $yciowy, ktry umo$liwia ich genom szybkie rozprzestrzenianie si!. W krtkim czasie powstan1 du$e populacje o nowych w#a'ciwo'ciach. To dlatego bakterie, grzyby i wirusy trwaj1 na naszej planecie od wielu miliardw lat. Maj1c takie zdolno'ci, stanowi1 zagro$enie dla nas, ludzi. Obecnie cierpimy z powodu niesamowitych mo$liwo'ci adaptacji i transformacji tych mikroorganizmw. Jest to przyczyn1 tego, i$ nie mamy antybiotykw, ktre zawsze dzia#a#yby na np. enterokoki. Mwi si!, $e ludzko'3 prowadzi z gry przegrany wy'cig z patogenami. Jest to bezsporna prawda, ale mo$emy przymkn13 na ni1 oko w naszych akwariach. Czy istnieje jakie' rozwi1zanie tego problemu? Na szcz!'cie tak trzeba si! do nich dobra3 jak najszybciej. Niestety atwiej powiedzie3 ni- wykona3, chyba $e rozumiemy, w czym rzecz i zastosujemy si! do wskazwek zarysowanych w tym artykule. Szybkie pozbycie si! patogenw wymaga dwch warunkw, ktre musimy spe#ni3. Po pierwsze upewnijmy si!, czy koncentracja leku, ktry stosujemy, jest wi!ksza od zlecanej. Po drugie zadbajmy o to, by lek obecny by# w wodzie tak d#ugo, jak trzeba, a nawet troch! d#u$ej, by zabi3 wszystkie mikroorganizmy chorobotwrcze. Czasami mo$emy nie by3 pewni, jak wiele powinni'my u$y3 danego lekarstwa i przez jaki okres. W tym przypadku nale$y rozpocz13 od niewielkiego przedawkowania (20% wystarczy) i leczymy przez jeden dzie6 d#u$ej, ni$ si! zaleca. Nigdy, ale to nigdy (co jest najcz!'ciej powtarzanym b#!dem) nie przerywajmy terapii w po#owie, poniewa$ oznaki poprawy zdrowia znikn1. Je'li to si! nam przydarzy, dajemy wwczas mikroorganizmom szanse na zdobycie odporno'ci. Nawet os#abione bakterie, pozbawione konkurencji pokarmowej (pozosta#e zabili'my), maj1 szans! od$ycia i namna$ania si!. Mo$emy by3 pewni, $e b!d1 bardzo szcz!'liwe z tego nieoczekiwanego prezentu i natychmiast go wykorzystaj1. ^rodkiem bardzo pomocnym w utrzymaniu zdrowia w naszego akwarium jest rwnie$ sterylizacja promieniowaniem ultrafioletowym. Stosuje si! tu te same zasady, co w przypadku lekarstw rozpuszczalnych w wodzie. Musimy dokona3 jedynie ma#ej zamiany. S#owo koncentracja zast!pujemy terminem intensywno'3 UV, a reszta zostaje taka sama. Lampy UV mog1 zabi3 99% mikroorganizmw, je'li przep#yw wody utrzymywany jest poni$ej pewnej warto'ci (czas na'wietlania) i je'li lampa nie jest wyczerpana (oznacza to bowiem mniejsze nat!$enie czynnika). W tym przypadku rwnie$ lepiej przedawkowa3. Dobrze u$y3 mocniejszej lampy ni$ ta, ktra gwarantuje 99% sterylizacji przy przep#ywie przez nasz filtr. Czy'cimy lamp! regularnie. Wymieniamy j1 po 6-8 miesi1cach. U$ywanie lampy po czasie gwarancji, jest tym samym, co u$ywanie przeterminowanych lekarstw. Nie nale$y stosowa3 jej przez ca#y czas, ale tylko wtedy, kiedy istnieje taka potrzeba. Pami!tajmy, $e aby u'mierci3 pierwotniaki, trzeba je podda3 wi!kszemu napromieniowaniu. Wszystkie te spostrze-enia pochodz! z moich osobistych do#wiadczeI popartych wiedz1 teoretyczn1. Jestem pewien, $e umo$liwi1 one uratowanie wielu ma#ych, p#ywaj1cych stworze6. Kiedy lecz! mocno zainfekowan1 ryb!, przekraczam zalecane dawki (w ostrych, beznadziejnych przypadkach nawet o 1000%). Zawsze rozpoczynam od wysokiej porcji leku, a nast!pnie trzymam ryb! w ni$szych st!$eniach (ale wci1$ wi!kszych ni$ zalecane). Innym powodem, dla ktrego stosuj! wy$sze dawki, jest to, $e w przypadku ryb z infekcj1 wewn!trzn1, ktre nie przyjmuj1 pokarmu, koncentracja 'rodka leczniczego w wodzie nie odpowiada jego st!$eniu w chorym organie. Je'li ryba przyjmuje pokarm, wch#ania on lekarstwo (podczas nasi1kania), ktre jest nast!pnie uwalniane w ciele ryby. W tym przypadku terapia jest du$o skuteczniejsza i przedawkowanie o 20% jest w zupe#no'ci wystarczaj1ce. Je'li ryba nie przyjmuje pokarmw, ilo'3 lekarstwa, jaka dostaje si! do jej cia#a jest niewystarczaj1ca. W tym przypadku trzeba zastosowa3 du$1 nadwy$k! 'rodka leczniczego. Je'li podejrzewam, $e czynnik patogenny jest obecny tak$e w wodzie, poddaj! kwarantannie rwnie$ ca#y zbiornik (tym razem w zalecanej koncentracji leku). Robi! tak, poniewa$ patogeny w zbiorniku s1 prawdopodobnie obecne w mniejszych ilo'ciach i przez to mniej niebezpieczne. Potraktowanie ich zalecan1 dawk1 zwykle wystarcza. Nie namawiam oczywi'cie do zbytniego przesadzania, radz! najpierw dobrze si! zastanowi3 i dopiero potem odpowiednio dzia#a3. Przyznaj" si", -e straci em troch" ryb. Nie wiem, czy istnieje r$nica mi!dzy tym, $e ryb! zabije patogen, czy te$ dawka, ktrej u$y#em. W wielu przypadkach sytuacja rozwin!#a si! tak szybko, $e nie by#o mo$liwo'ci zrobienia czegokolwiek. Uda#o mi si! uratowa3 wiele okazw, jakby si! mog#o wydawa3 nieuleczalnie chorych na bloat. Poniewa$ uratowanych ryb by#o (zdecydowanie) wi!cej ni$ tych utraconych, chcia#bym, $eby moje rady komu' si! przyda#y. Inn1 kwesti1, ktr1 nale$y wzi13 pod uwag! jest to, by nie u$ywa3 zbyt cz!sto tego samego lekarstwa. Lepiej, je#li b"dziemy je zmienia3. Nawet je'li mikroorganizmy uodporni#y si! na pierwsze lekarstwo (zwykle nie dochodzi do tego, je'li zastosowano si! do moich zalece6), zostan1 z du$ym prawdopodobie6stwem zabite przez drugi 'rodek, ktry b!dzie dla nich nowy i dlatego w pe#ni skuteczny. Sprawdzajcie literatur!. W wi!kszo'ci przypadkw patogen wra$liwy jest na wi!cej ni$ jeden antybiotyk, tak wi!c mo$emy go zast!powa3. Na przyk#ad w przypadku choroby bloat zawsze zaczynam od minocykliny (oczywi'cie usuwam najpierw nierozpuszczaln1 zarbk!) i po pierwszych dwch dawkach (trzecia, jak podaje dr Loiselle, mo$e by3 'miertelna; wierzcie mu, tak zwykle jest) zmieniam na tetracyklin! w mniejszej dawce. Prawie kompletnej wymiany wody (wi!cej ni$ 90%) nale$y dokonywa3 pomi!dzy poszczeglnymi dawkami. Prbujmy r$nych antybiotykw, na ktre szczepy patogenw si! nie uodporniaj1. Na przyk#ad antybiotyk nitrofurantoina (klasyczna) ma bardzo w1skie spektrum dzia#ania, ale za to nie powoduje uodparniania si! szczepw. Powinni'my tak post!powa3 w przypadku najnowszej generacji antybiotykw. Nowsze leki powinny by3 u$ywane tylko wwczas, gdy stare zawodz1. 31

Akwarium od strony technicznej Na koniec jeszcze jedna rzecz, nazywana przeze mnie z ot! regu !: U$ywajmy 'rodkw leczniczych nie za ka$dym razem, ale tylko wwczas, gdy naprawd! zachodzi taka potrzeba. Lekarstwa powinny by3 zadawane w ostateczno'ci. Ojciec medycyny, Hipokrates, zwyk# mwi3, $e "atwiej zapobiega' ni5 leczy'. To prawda. Znam wiele osb, ktre maj1 r$norakie lekarstwa w domach i ktre s1 gotowe u$y3 ich w akwarium ju$ przy pierwszych objawach choroby. Zdziwi#bym si!, gdyby si! okaza#o, $e ich zbiorniki s1 wolne od lekw przez wi!cej ni$ 40 dni w roku. Wszystko by#oby znacznie prostsze, gdyby ludzi ci dbali bardziej o jako'3 wody (je'li filtr przesta# dzia#a3 tydzie6 temu, nie trzeba by3 geniuszem, by wiedzie3, $e w takiej sytuacji bardzo #atwo o chorob!), w#a'ciwy pokarm ($adnych rurecznikw czy karmienia $ywymi rybami), gdyby obserwowali baczniej swoje ryby (usuwanie we w#a'ciwym czasie osobnikw wyl!knionych lub ze zmianami skrnymi), wybrali na pocz1tku odpowiednie pod#o$e do akwarium (by unikn13 ranienia i stresowania ryb), a tak$e gdyby sp!dzali wi!cej czasu na czytaniu fachowej literatury. Czasami system immunologiczny ryby reaguje w#a'ciwie i eliminuje czynnik chorobotwrczy. W tym przypadku mamy podwjn1 korzy'3 nie musieli'my stosowa3 lekarstw i mamy ryb! odporn1 na dan1 chorob!. Je'li zauwa$ymy na przyk#ad jakie' krosty na skrze, obserwujmy je przez dzie6. Je'li zaczn1 si! zmniejsza3 lub znikn1, nie leczmy ich. Je'li chcia#bym zawrze3 t! z#ot1 regu#! w trzech s#owach, powiedzia#bym: UKYWAJMY LEKARSTW WSTRZEMIMNLIWIE! Dalej bawi1c si! s#owami, mo$na by powiedzie3: Lepiej wi"cej ni- mniej, cho3 najlepiej wcale.

32

Akwarium od strony technicznej

Filtr komorowy
Autor pomys#u: G.J. Reclos i A. Iliopulos98
Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan Rysunek: Takis Tsamis

Zdj!cie: George Reclos Komora filtra. Na zdj!ciu widoczne s1 cztery przegrody filtra. Niebieskie biokule w dalszym ci1gu s1 nieznacznie zanurzone w wodzie. Fotografia zosta#a wykonana w czasie pierwszego nape#niania filtra w grudniu 1998 r.

Rysunek: Takis Tsamis opis rysunku: 1) g1bki i grza#ki 2) wata filtruj1ca 3) brokule 4) pompa

Filtr komorowy zbudowany jest wewn1trz akwarium. Zajmuje jeden z jego ko6cw i ma ca#kowit1 pojemno'3 138 l. Zbudowany jest z 8-milimetrowego szk#a i ma cztery komory (patrz: zdj!cie i schemat). Pierwsza z komr zawiera grza#ki. Woda przechodzi przez g1bki zlokalizowane za otworami wlotowymi, s1 tu wi!c zbierane nieczysto'ci o du$ych rozmiarach (patrz: trjwymiarowy schemat przedstawiaj1cy przep#yw wody). Plastikowa rurka wlotowa o w1skim otworze #1czy pierwsz1 komor! z drug1, ta zawiera wat! filtruj1c1 (firmy Hagen) i w!giel aktywowany (w nylonowej skarpecie). 33

Akwarium od strony technicznej Druga komora jest po#1czona z trzeci1 w ten sam sposb jak z pierwsz1. Wszystkie plastikowe rurki s1 umieszczone od siebie jak najdalej (patrz: zdj!cie), woda zmuszana jest w ten sposb do przep#ywu przez ca#e urz1dzenie. Trzecia komora, najwi!ksza, zawiera substrat z bakteriami nitryfikacyjnymi. Otwr odp#ywowy z zaworem jest wywiercony na dnie komory i pozwala na szybkie usuni!cie wody w trakcie du$ych podmian (400 l co drugi tydzie6). Czwarta komora zawiera dwie pompy (o ca#kowitej przepustowo'ci 4600 litrw na godzin!). Przednia szyba czwartej komory ma wywiercone dwa otwory, przez ktre do g#wnego zbiornika wraca czysta woda. W trakcie pokonywania tej drogi woda wytraca znacznie szybko'3 przep#ywu. Przebywa 2,55 m, aby dotrze3 do przeciwleg#ego ko6ca akwarium. W odleg#o'ci 2 m od wylotw pompy praktycznie nie ma ruchu powierzchni wody. Aby pomc cieczy powrci3 do otworw wlotowych filtra komorowego i zwi!kszy3 jej ruch, na przeciwleg#ej 'cianie zbiornika zosta#o zamontowane sze'3 wewn!trznych filtrw g1bkowych (o ca#kowitej przepustowo'ci 5400 l/h). Tak$e i tam przebiega podstawowa filtracja mechaniczna, chemiczna i biologiczna. Sze'3 filtrw wewn!trznych ma wbudowane komory na w!giel aktywowany. Przewaga tej konstrukcji polega na: wewn!trznej wymianie wody, ktra przebiega w samej komorze, mo$liwo'ci usuni!cia 600 litrw wody, je'li trzeba przeprowadzi3 leczenie (co procentuje du$1 oszcz!dno'ci1), i #atwo'ci wymieniania materia#w filtracyjnych bez konieczno'ci zatrzymywania czy przenoszenia czegokolwiek.

34

Akwarium od strony technicznej

Oksydator
Frank Panis
Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan

Wa-na informacja: Oksydator jest produktem handlowym, a przyczyn1, dla ktrej pisz! o nim, s1 doskona#e rezultaty, jakie osi1gn1#em dzi!ki temu urz1dzeniu. Publikuj1c me spostrze$enia, nie spodziewam si! $adnych korzy'ci ze strony producentw czy dystrybutorw tego sprz!tu.

Do czego s%u+y oksydator?

Zamiast zwyczajnej pompy powietrznej, ktra nasyca wod! powietrzem zawieraj1cym oko#o 80% azotu (N2) i 20% tlenu (O2), zastosowa3 mo$emy urz1dzenie, ktre uwalnia do wody wy#1cznie tlen. W oksydatorze stosuje si! zazwyczaj 6% roztwr nadtlenku wodoru, a samo urz1dzenie umieszcza si! w spokojniejszej cz!'ci zbiornika, gdzie pracuje, zapewniaj1c wystarczaj1c1 ilo'3 tlenu dla ryb i zamieszkuj1cych pod#o$e bakterii nitryfikacyjnych. Mj oksydator umiejscowiony jest w pierwszej komorze filtra i nape#niony perhydrolem, czyli 30% roztworem nadtlenku wodoru. W ten sposb woda w filtrze jest nasycana tlenem, co zapewnia optymalny rozwj bakterii i ca#kowit1 zamian! amoniaku w azotyny, a azotynw w azotany w drugiej cz!'ci filtra. Nadwy$ka tlenu rozprowadzana jest w filtrze zraszaj1cym, ktry jest ostatnim etapem procesu filtrowania.

Krtki opis i dzia%anie

Oksydator jest urz1dzeniem dostarczaj1cym tlen i dzia#aj1cym bez zasilania. Sk#ada si! z dwch cz!'ci: akrylowego zbiornika i ceramicznego kubka. Wydziela on do akwarium wod! i tlen, pochodz1ce z rozk#adu nadtlenku wodoru. katalizator 2 H2O2 2 H2O + O2

Ma#a ilo'3 katalizatora w 250 ml akrylowym zbiorniku powoduje produkcj! niewielkiej ilo'ci gazowego tlenu, ktry wyciska na zewn1trz roztwr nadtlenku. Tempo reakcji zale$y od temperatury, st!$enia roztworu i ilo'ci katalizatora. Roztwr wp#ywa do ceramicznego (silny katalizator) kubka, gdzie nadtlenek wodoru ca#kowicie rozpada si! na wod! i male6kie, ledwo widoczne p!cherzyki tlenu, ktre nasycaj1 otaczaj1c1 wod!.

Nape#nianie oksydatora jest zadaniem prostym. Wystarczy wyj13 go ze zbiornika, zdj13 kul! os#aniaj1ca, wla3 troch! wody do kubka, tak aby wyp#yn1# unosz1cy si! na wodzie zbiornik, odwrci3 zbiorniczek, rozkr!ci3, nape#ni3 roztworem o odpowiednim st!$eniu i za#o$y3 ponownie. Oksydator W (o pojemno'ci 1 l), starszy brat oksydatora A, jest u$ywany zazwyczaj w oczkach wodnych. Mo$na go rwnie$ zastosowa3 w du$ych akwariach z piel!gnicami afryka6skimi, gdzie przed#u$y przerwy pomi!dzy podmianami wody.

35

Akwarium od strony technicznej

Filtr fluidyzacyjny
Francesco Zezza
Redakcja i t#umaczenie wersji polskiej TMH Marzenna Kielan

Spotka#em si! z opini1, $e tego typu rozwi1zanie jest ostatnim krzykiem mody w technice filtrowania; jej g#wnym plusem jest zdolno'3 utlenienia ogromnej ilo'ci azotynw i amoniaku, podczas ca#kowitego braku jakiegokolwiek rodzaju filtracji mechanicznej. Warto o tym pami!ta3, wybieraj1c taki w#a'nie filtr. Pomys# kryj1cy si! w konstrukcji tego urz1dzenia jest jednak ca#kiem prosty: przep#yw wody porusza piasek wewn1trz rury (patrz: numer 4 na rysunku), jednak dopiero po 40 dniach od za#o$enia osiedlaj1 si! w nim bakterie nitryfikacyjne (Nitrosomonas i Nitrobacter) od$ywiaj1ce si! azotynami i amoniakiem. Ka$dy rodzaj materii (produkty wydalane przez ryby, rozk#adaj1ce si! jedzenie, li'cie itp.) p#ywaj1cej w zbiorniku mo$e znacznie obni$y3 wydajno'3 filtra (je'li dostanie si! do niego, a jest zbyt du$y, aby go wyj13). Wszyscy wiemy, jak to jest, gdy hoduje si! ryby z grupy Mbuna: kopi1, kopi1, kopi1... kopi1 przez ca#y dzie6!!! Ogromne mo$liwo'ci utleniaj1ce filtrw fluidyzacyjnych zafascynowa#y mnie w chwili, gdy zapragn1#em za#o$y3 jeszcze jeden zbiornik dla moich ulubionych Mbuna (osobniki od#owione ze 'rodowiska naturalnego w czasie safari w 1997 r.) Gdy zdecydowa#em si! wi!c na zastosowanie tego filtra (g#wnie ze wzgl!du na ciekawo'3 i ch!3 przetestowania nowej metody), rozwi1zania wymaga# podstawowy problem, jaki zwi1zany jest z zachowaniem ryb z grupy Mbuna drobiny unosz1ce si! w wyniku ich nieustannego kopania w pod#o$u. Dlatego w#a'nie zdecydowa#em si! na zastosowanie filtra kanistrowego, ktrego zadaniem jest wst!pne oczyszczenie wody z zawiesiny, zanim jej strumie6 dotrze do filtra fluidyzacyjnego (patrz: rysunek). Zastosowa#em tak$e wewn!trzny, odr!bny filtr, ktry zaj1# si! tylko oczyszczaniem mechanicznym (przep#yw: 600 l/h; nie zosta# on umieszczony na rysunku). Kolejnym problemem, jaki nale$a#o rozwi1za3, by#o wybranie pomp o odpowiedniej przepustowo'ci, optymalnych do takiego zastosowania. Filtry fluidyzacyjne, generalnie rzecz ujmuj1c, pracuj1 znacznie lepiej z pompami o troch! zbyt du$ej mocy (przepchni!cie wody przez ca#y system filtracyjny wymaga nak#adu si#y), mog1 by3 zatem nieco ha#a'liwe. Reszta polega#a na tym, $e musia#em zabawi3 si! w przemy'lnego hydraulika, i zwi1zana by#a z wybieraniem rur, #1cznikw i zaworw odpowiedniej wielko'ci, a wreszcie z po#1czeniem wszystkich elementw w odpowiedni sposb. Rysunki i kolejne uwagi powinny (mam tak1 nadziej!!) wyja'ni3 szczeg#owo, jak jest skonstruowany mj filtr fluidyzacyjny.

Opis rysunku: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Zbiornik na stela$u Filtr kanistrowy Stojak na filtr fluidyzacyjny Filtr fluidyzacyjny*** Rurka doprowadzaj1ca (niebieska linia) do filtra kanistrowego Rurka odp#ywowa (jasnozielona) z filtra kanistrowego Rurka odp#ywowa (ciemnozielona) z filtra fluidyzacyjnego 36

Akwarium od strony technicznej 8. Zawr doprowadzaj1cy filtra kanistrowego 9. Zawr odp#ywowy filtra kanistrowego 10. Prze#1cznik T (czerwony) 11. Zawr bezpiecze6stwa (na wlocie filtra fluidyzacyjnego) 12. Zawr bezpiecze6stwa (na odp#ywie filtra kanistrowego) ** 13. Zawr kontroluj1cy przep#yw ($#ty) na filtrze fluidyzacyjnym 14. Zawr bezpiecze6stwa (na odp#ywie filtra fluidyzacyjnego) 15. Elektryczny (filtr kanistrowy) przewd zasilaj1cy ** mo$e by3 rurka przelewowa *** nie jest potrzebne Ird#o pr1du Uwagi do rysunku (liczby odnosz! si" do rysunku): 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Zbiornik na stela$u (mj ma 360 l). Filtr kanistrowy (z pomp1 o przepustowo'ci 600 l/h). Prbowa#em tak$e wcze'niej zastosowa3 filtr o wydajno'ci 840 l/h, okaza# si! jednak zbyt g#o'ny. Filtr ten jest odpowiedni dla akwariw o pojemno'ci do 250 l. Stojak pod filtr fluidyzacyjny. Filtr fluidyzacyjny, odpowiedni dla zbiornikw do 1200 l. Ka$dy z filtrw osi1ga wydajno'3 przekraczaj1c1 potrzeby zbiornika. Rurka doprowadzaj1ca (ma dwa zawory jeden to zawr bezpiecze6stwa na rurze, podczas gdy drugi otwiera i zamyka przep#yw filtra kanistrowego). Rurka odp#ywowa do filtra fluidyzacyjnego i do zbiornika (przekierowuje ewentualny zbyt du$y strumie6 wody). Rurka odp#ywowa odprowadzaj1ca wod! z filtra fluidyzacyjnego do zbiornika (g#wny przep#yw). Zawr bezpiecze6stwa na rurce wlotowej (patrz punkt 5). Zawr odp#ywowy filtra kanistrowego. Prze#1cznik T kieruj1cy ewentualny zbyt du$y strumie6 bezpo'rednio do zbiornika (nie przechodzi przez filtr fluidyzacyjny). Zawr bezpiecze6stwa na rurce wlotowej filtra fluidyzacyjnego. Zawr bezpiecze6stwa na rurce odp#ywowej filtra fluidyzacyjnego. Zawr kontroluj1cy przep#yw strumienia wody z filtra fluidyzacyjnego (zwi!ksza lub zmniejsza) do zbiornika. Zawr bezpiecze6stwa na rurce odp#ywowej filtra fluidyzacyjnego. Przewd zasilaj1cy (mj ma 200V, 50 Hz).

37

Akwarium od strony technicznej

38

Akwarium od strony technicznej

Wszystko na temat wiat%a w akwarium

George Reclos
Z j!zyka angielskiego prze#o$y#a Joanna Kielan

O'wietlenie jest jednym z najbardziej kluczowych problemw z jakimi spotykaj1 si! wszyscy akwary'ci. Ka$de 'rodowisko wymaga przecie$ charakterystycznego, bardziej lub mniej intensywnego do'wietlania. Czasami trzeba zapewni3 'wiat#o docieraj1ce a$ do dna zbiornika, czasem zale$y nam na ustawieniu 'wiat#a pod odpowiednim k1tem. Wszystkie te czynniki maj1 niebagatelny wp#yw na sposb postrzegania akwarium zarwno przez samego w#a'ciciela, jak i przez jego go'ci. Co wi!cej, rzutuj1 one tak$e na dobre samopoczucie zwierz1t i ro'lin znajduj1cych si! w zbiorniku. Nasze rozwa$ania warto wi!c mo$e rozpocz13 od stwierdzenia i$ wymagania zwi zane z o wietleniem s zale5ne od zamieszkuj cych nasz zbiornik zwierz t i ro lin, nie za od rozmiarw i kszta"tu samego akwarium. Mwi1c o o'wietleniu musimy rozpatrzy3 kilka istotnych problemw: typ Ird#a 'wiat#a, ilo'3 'wiat#a (w lumenach lub luksach a nie w watach), kolor 'wiat#a (a 'ci'lej jego temperatur!), jako'3 'wiat#a (CRI) oraz czas na'wietlania. Jak wida3, wbrew pozorom, temat o'wietlenia nie nale$y wcale do #atwych. Nic te$ dziwnego, $e w podr!cznikach do fizyki po'wi!ca si! mu zawsze ca#e rozdzia#y. Sprbuje przybli$y3 ten temat w sposb tak prosty jak to jest mo$liwy, nie sp#ycaj1c go jednocze'nie. Celem tego artyku#u jest przekazanie czytelnikowi tak wielu informacji, jak to tylko jest mo$liwe, co pozwoli mu na wybr odpowiedniego o'wietlenie poniewa$ id1c do sklepu b!dzie wiedzia# czego dok#adnie szuka. Praca moja odniesie po$1dany skutek je'li coraz wi!ksza liczba hobbystw odwiedzaj1c swoje sklepy zoologiczne zamiast polega3 na tym, co jest dost!pne w sprzeda$y (lub co poleca im sprzedawca) pyta3 b!dzie o okre'lone typy lamp. Oczywi'cie artyku# ten nie b!dzie #atwy do czytania. Nie mo$e taki by3 i nie powinien by3 taki! Koloru #wiat a (temperatura). Oczy cz#owieka (a tak$e oczy ryb i te cz!'ci ro'lin, ktre podlegaj1 fotosyntezie) przystosowane s1 do funkcjonowania w otaczaj1cym nas 'wietle s#onecznym. ^wiat#o to, jest interpretowane przez nasz wzrok jako 'wiat#o bia#e. Wiemy jednak, $e bia#e 'wiat#o jest tylko z#udzeniem. Ujmuj1c problem pro'ciej: bia#y nie jest kolorem lecz kombinacj1 wielu d#ugo'ci fal (kolorw), ktre kszta#tuj1 spektrum (patrz: S#owniczek na ko6cu artyku#u). Tak wi!c to, co cz#owiek postrzega jako 'wiat#o bia#e, jest w gruncie rzeczy 'redni1 spektrum s#onecznego. Spektrum to sk#ada si! w przybli$eniu z sze'ciu podstawowych kolorw (wraz ze wszystkimi ich odcieniami spektrum jest przecie$ ci1g#e): czerwonego, pomaraIczowego, - tego, zielonego, niebieskiego oraz fioletowego. Kolory te zosta#y tutaj wymienione wed#ug wzrastaj1cej cz!stotliwo'ci fali elektromagnetycznej (lub inaczej: wed#ug zmniejszaj1cej si! d#ugo'ci fali). Tak wi!c, barwa fioletowa charakteryzuje si! najkrtsz1 d#ugo'ci1 fali i najwi!ksz1 cz!stotliwo'ci1 (st1d wy$sz1 energi1). Fale widzialne to fale w zakresie d#ugo'ci od 700 nm (g#!boka czerwie6) do 380 nm (fiolet) patrz: Diagram nr 1.

Diagram nr 1. Pe#ne spektrum 'wiat#a widzialnego. Po lewej: Dostrzegalne 'wiat#o jest tylko bardzo niewielk1 cz!'ci1 fal elektromagnetycznych. Po prawej: Spektrum 'wiat#a s#onecznego. Jak mo$na to zauwa$y3 mimo, $e nie wszystkie kolory s1 emitowane z jednakow1 intensywno'ci1, spektrum jest ci1g#e. Wszystkie zwierz!ta $yj1ce na powierzchni Ziemi lub w bardzo p#ytkich wodach, wyposa$one s1 przez natur! w fotoreceptory (oczy lub inne organy) dostosowane do odbierania takiego w#a'nie spektrum.

39

Akwarium od strony technicznej Ka$da fala o d#ugo'ci wi!kszej ni$ 700 nm znajduje si! w zakresie podczerwieni (IR), ka$da krtsza ni$ 380 nm jest fal1 ultrafioletow1 (UV). Jedno z najcz!stszych nieporozumie6, z jakimi zetkn13 si! mo$na poznaj1c tematyk! zwi1zan1 z o'wietleniem, dotyczy temperatury 'wiat#a i jego ciep#a. Ludzkie oko jako ciep#e kolory okre'la te, ktre znajduj1 si! w okolicy czerwonego ko6ca spektrum. Jako ch#odne okre'lane s1 kolory umieszczone w okolicy ko6ca niebieskiego. Jednak$e, rozpatruj1c problem w odniesieniu do Irde# 'wiat#a, rzecz ma si! zgo#a odwrotnie. Temperatura bia#ego 'wiat#a s#onecznego wynosi zazwyczaj oko#o 5000 5500 K, podczas gdy Ird#a 'wiat#a o wy$szych temperaturach zawieraj1 wi!cej barwy niebieskiej patrz: Diagramy nr 2 i 3 oraz Tabela nr 1.

Diagram nr 2. Pe#ne spektrum, Ird#o 'wiat#a o niskiej temperaturze. Obszar czerwony/$#ty jest wyraInie wzmocniony, obszar niebieski jest zredukowany. Tak mog#oby wygl1da3 spektrum emisyjne $arwki.

Diagram nr 3. Pe#ne spektrum, Ird#o 'wiat#a o wysokiej temperaturze, Obszary czerwony, zielony i niebieski przypominaj1 te, ktre s1 emitowane przez s#o6ce. Do porwnania z pasmami widma emitowanymi poprzez pod#u$ne 'wietlwki akwarystyczne (zdj!cia nr 2 i 3).

Nrd o P#omie6 'wiecy ^wiat#o s#oneczne o zachodzie s#o6ca Aarwka wolframowa 60 Watt Aarwka wolframowa 200 Watt Lampa wolframowa/halogenowa Lampa #ukowa ^wiat#o s#oneczne plus 'wiat#o niebosk#onu Ksenonowe 'wiat#o stroboskopowe Zachmurzone niebo ^wiat#o p#nocnego nieba

Temperatura, K 1900 2000 2800 2900 3300 3780 5500 6000 6500 7500

Tabela nr 1. WskaIniki temperaturowe kilku popularnych Irde# 'wiat#a wed#ug skali Kelvina. Tabela ta, pozwala zrozumie3 czym jest skala temperaturowa Kelvina.

Tak wi!c, mimo i$ okre'lenie 'wiat#o bia#e jest w pewien sposb poprawne - widzimy zarwno 'wiat#o emitowane przez $arwk! jak i to, ktre emituje zwyk#a 'wietlwka i postrzegamy je jako bia#e- to jednak, po wykonaniu zdj!cia obu omawianych Irde# 'wiat#a (przy u$yciu standardowej, przystosowanej do 'wiat#a dziennego kliszy), zauwa$amy, $e w gruncie rzeczy $arwka jest $#ta podczas gdy 'wietlwka jest zielona patrz: Diagram nr 2 i 4.

Diagram nr 4. Ch#odne, bia#e 'wietlwki, u$ywane w wielu budynkach wydaj1 si! by3 bia#e, podczas gdy w rzeczywisto'ci emituj1 du$e ilo'ci 'wiat#a zielonego. Sprawia to, $e nie s1 one odpowiednim Ird#em 'wiat#a do zbiornika z ro'linno'ci1.

40

Akwarium od strony technicznej R$nica taka nie jest co prawda istotna gdy czytamy ksi1$k!, ma jednak ogromne znaczenie dla prawid#owego funkcjonowania koralowcw i ro'lin s#odkowodnych, ktre potrzebuj1 energii dostarczanej przez niebiesk1 cz!'3 widma. Co jednak ciekawe, stworzenie 'wiat#a bia#ego jest mo$liwe; trzeba wymiesza3 w tym celu trzy podstawowe kolory (czerwony, zielony i niebieski). Osi1gniemy wwczas zamierzony efekt ale spektrum takiego 'wiat#a nie b!dzie ci1g#e b!dzie wykazywa#o trzy warto'ci szczytowe (inaczej pasma). Na takiej w#a'nie zasadzie dzia#aj1 dobrej jako'ci lampy. Wiadomo jednak, $e w zale$no'ci od wymieszania kolorw, rezultat mo$e by3 r$ny. Dlatego w#a'nie tanie, zwyk#e 'wietlwki, stosowane w gospodarstwie domowym, emituj1 zielone 'wiat#o o w1skim spektrum, podczas gdy w1skie pasmo lamp aktynicznych mie'ci si! w niebieskiej cz!'ci widma. Z problematyk1 barwy 'wiat#a zwi1zanych jest jeszcze kilka innych, do'3 istotnych dla akwarystw informacji. Warto jest wiedzie3, $e fale krtsze (zielone i niebieskie) w mniejszym stopniu rozpraszaj1 si! w wodzie (i w powietrzu), dzi!ki czemu docieraj1 g#!biej, podczas gdy promieniowanie czerwone, pomara6czowe oraz $#te ulega rozproszeniu w znacznie wi!kszym stopniu. To w#a'nie dlatego o zachodzie s#o6ca niebo przybiera barw! pomara6czow1. Stosuj1c bardzo dobr1 lamp! o pe#nym spektrum, mo$emy by3 pewni, $e do dna naszego zbiornika dotrze wi!cej promieniowania zielonego i niebieskiego ni$ czerwonego i $#tego. Wp#ynie to korzystnie nie tylko na pog#!bienie ubarwienia ryb, ale tak$e i na rozwj ro'lin. Paradoksalnie, u$ywaj1c takiego w#a'nie o'wietlenia odnie'3 mo$na wra$enie, $e w zbiorniku jest mniej 'wiat#a ni$ ma to miejsce w rzeczywisto'ci. Kolory czerwony, $#ty i pomara6czowy, stwarzaj1 bowiem wra$enie wi!kszego na'wietlenia w akwarium. Dzieje si! tak dlatego, $e oko ludzkie rejestruje kolory w do'3 specyficzny sposb. Przygl1danie si! monochromatycznym Ird#om 'wiat#a (emituj1cym tylko jedn1 barw!) o tej samej intensywno'ci, daje z#udzenie, $e barwa $#ta jest du$o ja'niejsza od pozosta#ych kolorw, podczas gdy niebieska zdaje si! by3 najbardziej przyt#umiona. Najsprawniej rejestrowany jest jednak kolor zielony, dlatego te$ wi!kszo'3 zwyk#ych 'wietlwek emituje t! w#a'nie barw!.Jeszcze innym ciekawym zagadnieniem jest emocjonalny sposb odbierania barw a wi!c tak$e i 'wiat#a. Kolor czerwony wywo#uje uczucie alarmu, pomara6czowy wydaje si! ciep#y, niebieski natomiast odbierany jest jako ch#odny. Wszystkie omwione tutaj czynniki powoduj1, $e jednoznaczna ocena wzrokowa 'wiat#a staje si! niemo$liwa. ^wiat#o, ktre widzi akwarysta nie jest bowiem tym, ktre faktycznie dociera do jego ro'lin, koralowcw czy ryb. ^wiat#o jest niezb!dne dla dobrego samopoczucia wielu organizmw, ktre trzymamy w naszych zbiornikach. U niektrych z nich wyst!puje 'cis#e uzale$nienie pomi!dzy wymaganiami pokarmowymi a 'wiat#em. Korale na przyk#ad, wykorzystuj1 produkty fotosyntezy (pokarm i tlen), dostarczane im przez symbiotyczne zooksantelle $yj1ce w ich tkankach. Zooksantelle z kolei, wykorzystuj1 jako Ird#o pokarmu zwi1zki produkowane przez korale, w postaci form w!gla i resztek obfituj1cych w azot i fosfor. ^wiat#o jest tak$e istotne dla funkcji pigmentu nietkrych organizmw, podczas gdy jeszcze inne organizmy wykorzystuj1 'wiat#o aby uzyska3 witaminy i minera#y, niezb!dne do budowy i utrzymania ich struktur szkieletowych. Kolejn1, istotn1 dla prawid#owego o'wietlenia cech1 jest kont padania 'wiat#a na okre'lony gatunek w akwarium. Niektre organizmy preferuj1 'wiat#o bezpo'rednie, podczas gdy inne wymagaj1, aby by#y o'wietlane pod pewnym k1tem. Jeszcze inne potrzebuj1 'wiat#a przyt#umionego przez cie6. Jak to ju$ by#o powiedziane, gatunki ktre trzymamy w akwarium dyktuj1 nam rodzaj o'wietlenia, ktre powinno znaleI3 si! w akwarium. Ird%a wiat%a Wsp#czesny akwarysta dysponuje wieloma r$nymi Ird#ami 'wiat#a. Oprcz 'wiat#a s#onecznego ofiarowanego przez natur!, technologia wyposa$y#a go tak$e w urz1dzenia takie jak 'wietlwki (zwyk#e, HO czy VHO), lampy metalohalogenkowe oraz inne, czasami niezwykle zaskakuj1ce rozwi1zania. Jwiat%o s%oneczne S#o6ce jest bez w1tpienia idealnym Ird#em 'wiat#a. Jednak$e, z punktu widzenia akwarysty, nieod#1czne, ujemne strony zwi1zane z jego dzia#aniem, czyni1 to w#a'nie Ird#o 'wiat#a ma#o po$1danym. Rodzaj 'wiat#a s#onecznego, ktre dociera do P#nocnej Europy zim1 nie ma bowiem nic wsplnego ze 'wiat#em z Ekwadoru, z ktrego to kraju mog1 pochodzi3 nasze tropikalne ryby, ro'liny czy koralowce. Czas trwania o'wietlenia s#onecznego jest te$ ca#kowicie nieprzewidywalny jest ono na przyk#ad cz!'ciowo lub niemal ca#kowicie nieobecne w dni pochmurne. Co gorsza, je'li jest zbyt intensywne, 'wiat#o s#oneczne prowadzi cz!sto do nadmiernego rozwoju glonw. Z problemem tym nie borykaj1 si! tylko naturalne zbiorniki wodne, ktrych g#!boko'3 i pojemno'3 nie ma jednak nic wsplnego ze zbiornikami sztucznymi, takimi jak akwaria. ^wiat#o s#oneczne w do'3 istotny sposb podnosi tak$e temperatur! wody. Zbiornik o'wietlany takim w#a'nie Ird#em by#yby wi!c nara$ony na znaczne wahania temperatury. Z powodu wszystkich wymienionych czynnikw, s#o6ce 41

Akwarium od strony technicznej jako Ird#o o'wietlenia wykorzystywane bywa tylko w do'3 szczeglnych, zaprojektowanych przez cz#owieka zbiornikach, jakimi s1 oczka wodne, w przypadku ktrych, kontrolowany rozrost glonw wykorzystywany bywa jako Ird#o pokarmu. Karwki

Zdj!cie nr 1. Aarwka jest Ird#em 'wiat#a o s#abej jako'ci. W wielu jednak przypadkach jest to o'wietlenie wystarczaj1ce. Na zdj!ciu 100 watowe o'wietlenie punktowe zosta#o zastosowane w zbiorniku 35 litrowym dla narybku ryb ro'lino$ernych. Glony, ktre rosn1 wsz!dzie, s1 zjadane sukcesywnie przez ryby. W ci1gu lata, ze wzgl!du na wytwarzane ciep#o, czas na'wietlenia zredukowany zostaje do 4 5 godzin dziennie.

Aarwki, jako Ird#o 'wiat#a, powinny by3 stosowane w akwariach tylko w sytuacjach awaryjnych (u$ywam ich czasami w zbiornikach w ktrych przeprowadzam leczenie, lub w akwariach z narybkiem do czasu gdy nie przygotuj! wi!kszego, wygodniejszego zbiornika patrz: Zdj cie nr 1). Spektrum 'wiat#a wytwarzanego przez tego typu lampy jest co prawda ci1g#e, ale jest te$ ograniczone do barw czerwonej i $#tej. Nie ma wi!c w nim tak po$1danego dla wi!kszo'ci ro'lin i koralowcw obszaru niebieskiego. Plusami zastosowania takiego typu lampy s1 niski koszt i atwo#3 wykonania instalacji. Minusy to $#te 'wiat#o, ogromne ilo'ci produkowanego ciep#a i niska intensywno'3. Lampy takie wytwarzaj1 najmniej 'wiat#a w proporcji do zu$ytych watw energii wi!kszo'3 energii uwalniana jest w postaci ciep#a. O'wietlenie takie nie sprzyja rozwojowi ro'lin, premiuj1c w zamian za to glony. Aarwki emituj1 'wiat#o o temperaturze oko#o 2700 K, podczas gdy lampy halogenowe s1 Ird#em 'wiat#a o temperaturze 3000 K. CRI obydwu lamp wynosi 100 (patrz: S#owniczek na ko6cu artyku#u). Nie polecam $arwek jako Ird#a 'wiat#a do akwariw. Jwietlwki

^wietlwki, w porwnaniu z $arwkami, na jeden wat zu$ytej energii daj1 czterokrotnie wi!cej 'wiat#a. ^wietlwki wyst!puj1 w wielu r$nych formach. R$ni1 si! mi!dzy sob1 rozmiarem, kompozycj1 luminoforu i moc1 (wyra$an1 w watach). Mwi1c o 'wietlwce z regu#y my'limy o standardowej T12 o czterech bolcach. Ma ona 'rednic! 38 mm i jest dost!pna w wielu wersjach o r$nej d#ugo'ciach. ^wietlwki T8 lub o tak zwanej w1skiej linii maj1 'rednic! 26 mm. W ci1gu ostatnich kilku lat, bardzo popularne sta#y si! 'wietlwki kompaktowe, stosowane w zast!pstwie $arwek. S1 one dost!pne we wszystkich rozmiarach, od 5W. do znacznie wi!kszych, ktre s1 w stanie zast1pi3 40W. 'wietlwk! standardow1 o d#ugo'ci 120 cm. Tym, co okre'la r$nice pomi!dzy 'wietlwk1 daj1c1 'wiat#o w kolorze ch#odnej bieli a tak1, ktra emituje 'wiat#o przypominaj1ce 'wiat#o dzienne jest luminofor fosforowa masa 'wiec1ca. Bogactwo oferty 'wietlwek dost!pnych w handlu, przyprawia niemal o zawrt g#owy. Jednymi z najbardziej u$ytecznych, dla akwarystw posiadaj1cych niewielkie zbiorniki, s1 'wietlwki kompaktowe emituj1ce 'wiat#o o temperaturze 5000 K. ^wietlwki takie s1 dost!pne w handlu w wersji HO (z ma#ym z#1czem) i w wersji VHO (z du$ym z#1czem). Zu$ywaj1 one co prawda znacznie wi!cej energii produkuj1c jednak tak$e znacznie wi!cej, ni$ zwyk#e T12, 'wiat#a. W miar! zmieniania si! w 'wietlwce kompozycji luminoforu zmienia si! tak$e spektrum emitowanego przez ni1 'wiat#a widzialnego. W akwarystyce, do zapewnienia ro'linom wodnym odpowiedniego dla rozwoju Ird#a 'wiat#a, lub po prostu, do #adnego do'wietlenia zbiornika, zastosowanie znajduje tylko niewielki, spo'rd tuzinw oferowanych w sprzeda$y, procent 'wietlwek. Podzieli3 je mo$na na nast!puj1ce, do'3 obszerne kategorie: przemys#owe, o pe#nym spektrum, emituj1ce 'wiat#o dzienne i wp#ywaj1ce na wzrost ro'lin, aktyniczne, tri-luminoforowe, o specjalnym zastosowaniu oraz HO/VHO. Na zdj!ciu nr 2 zaprezentowanych jest kilka typw 'wietlwek zaprojektowanych do u$ytku w akwarium. 42

Akwarium od strony technicznej

Zdj!cie nr 2. Niektre 'wietlwki produkowane s1 specjalnie z przeznaczeniem do akwarium. Zdj!cie pokazuje cztery 'wietlwki aktyniczne i trzy o pe#nym spektrum. Pomimo, $e sprzedawane s1 w Europie maj1 oznaczenia w calach.

Z pozoru, ka$da 'wietlwka emituje przez ca#y czas tak1 sam1 ilo'3 'wiat#a a$ do dnia, kiedy si! nagle wyczerpie (mo$e to trwa3 latami). Jednak$e, z powodu sta#ego zmniejszania si! strumienia 'wietlnego, co dzieje si! zgodnie z rozpadem wyk#adniczym, powinny by3 one wymieniane w akwarium co sze'3 miesi!cy, lub przynajmniej raz do roku. Zapisanie daty monta$u na 'wietlwce mo$e okaza3 si! bardzo pomocne. Mimo, $e teoretycznie dost!pne w wielu rozmiarach, najcz!'ciej spotykane w handlu 'wietlwki to T12 o czterech bolcach (120 cm). Niemal 90% 'wietlwek ma takie w#a'nie wymiary. S1 one tak$e najta6sze. Dzi!ki emitowaniu wszystkich zakresw widmowych #wietlwki o pe nym spektrum w bardzo wiarygodny sposb imituj1 'wiat#o s#oneczne. Wysy#aj1 one wszystkie kolory 'wiat#a widzialnego oraz niewielk1 ilo'3 ultrafioletu. Zakres ich spektrum zbli$ony jest do 'wiat#a s#onecznego tak bardzo, na ile pozwalaj1 na to osi1gni!cia zwi1zane z rozwojem nauk chemicznych. ^wiat#o s#oneczne emitowane w po#udnie a znane mieszka6com z p#nocnej cz!'ci naszej planety, charakteryzuje wi!ksza ilo'3 barwy niebieskiej w spektrum ma ono temperatur! koloru oko#o 7500 K. ^wietlwki o pe#nym spektrum imituj1 jednak 'wiat#o z okolic rwnika. ^wiat#o to w po#udnie osi1ga temperatur! oko#o 5000 K. Jeszcze innym rodzajem 'wietlwek godnych uwagi s1 'wietlwki tri-luminoforowe, emituj1ce trzy podstawowe pasma: niebieskie, zielone i $#te. Ze wzgl!du na wysok1 cen! luminoforu wytwarzaj1cego barw! czerwon1, lampy te z regu#y emituj1 mniej czerwieni (patrz: Zdj cia nr 3 i 4).

Zdj!cie nr 3. Tri-luminoforowe 'wietlwki emituj1 pe#ne spektrum. Uwag! zwraca zredukowana barwa czerwona. Po$1dany, z punktu widzenia akwarysty, efekt mo$na osi1gn13 stosuj1c dodatkowo $arwk!.

Zdj!cie nr 4. Inna 'wietlwka tri-luminoforowa o pe#nym spektrum. W jej widmie uwag! zwraca zredukowana barwa $#ta i temperatura koloru 9500 K ('wietlwka na zdj!ciu nr 3: 18000 K).

Ciekawym rodzajem 'wietlwek s1 tak$e 'wietlwki aktyniczne (lub aktyniczne niebieskie). Emituj1 one wy#1cznie 'wiat#o z niebieskiej cz!'ci spektrum i s1 ch!tnie u$ywane do o'wietlania akwariw morskich. Dostarczaj1 one niezb!dnej dla rozwoju morskich glonw, anemonw i koralowcw, barwy niebieskiej (patrz: Zdj cie nr 5). 43

Akwarium od strony technicznej

Zdj!cie nr 5. Typowe spektrum 'wietlwki aktynicznej. Uwag! zwraca nieobecno'3 reszty widma.

Zdj!cie nr 6. Zdj!cie mojego awkarium przeznaczonego dla Mbuna. ^wietlwka o pe#nym spektrum daje wra$enie 'wiat#a dziennego (zdj!cie nie jest podkolorowane).

Inne egzotyczne wietlwki Oprcz lamp bia#ych s1 jeszcze inne Ird#a 'wiat#a uwzgl!dniaj1ce wszystkie rodzaje kolorw prawdziwych (czerwony, zielony, niebieski, $#ty) a tak$e: lampy emituj1ce 'wiat#o czarne (lampy Wooda) imituj1ce efekt 'wiat#a ksi!$ycowego, lampy bakteriobjcze pozbawione warstwy luminoforu, 'wietlwki kwarcowe transmituj1ce 'wiat#o krtkofalowe, o'wietlenie zaprojektowane z my'l1 o prawid#owym rozwoju ro'lin oraz lampy przeznaczenia specjalnego emituj1ce 'wiat#o o specyficznej d#ugo'ci fal (lampy reprograficzne i lampy powielaj1ce). HO i VHO

Mimo i$ coraz cz!'ciej wypierane przez lampy HID (lampy wy#adowcze o du$ym nat!$eniu), lampy HO i VHO u$ywane s1 w sytuacjach gdy niezb!dna staje si! zdolno'3 wytworzenia rozja'nienia o du$ym nat!$eniu. Pozwalaj1 one na zredukowanie niewygodnego okablowania. Zajmuj1 te$ stosunkowo niewiele miejsca i wytwarzaj1 znacznie wi!cej 'wiat#a ni$ wiele innych 'wietlwek. Ich minusem jest niestety wysoka cena i znacznie krtsza $ywotno'3.

44

Akwarium od strony technicznej Lampy HID lampy wy%adowawcze o du+ym nat +eniu Lampy HID lampy wy#adowawcze o du$ym nat!$eniu, to du$e, jasne lampy u$ywane cz!sto w sklepach spo$ywczych, o'wietleniu ulicznym i przemys#owym. Ich moc mo$e by3 rzeczywi'cie imponuj1ca i osi1ga3 wielko'3 rz!du 2000 6000W, cho3 istniej1 oczywi'cie i takie, ktrych moc jest znacznie s#absza - do 70W. S1 one bardzo wydajne i wytwarzaj1 silny strumie6 'wiat#a. Koszty ich instalacji s1 jednak na og# do'3 wysokie a ze wzgl!du na ogromne ilo'ci wytwarzanego ciep#a, wymagaj1 dodatkowo zainstalowania klimatyzacji pomieszczenia, lub cho3by reflektora. S1 one ch!tnie u$ywane przez akwarystw potrzebuj1cych du$ej ilo'ci 'wiat#a (w zbiornikach z raf1 koralow1 lub w g#!bokich zbiornikach z ro'linami s#odkowodnymi). Lampy HID wymagaj1 statecznikw, ktrych typ musi by3 dobierany indywidualnie do prawie ka$dej $arwki. Stateczniki te s1 zazwyczaj do'3 drogie i niepor!czne, a co gorsza, nie s1 towarem powszechnie dost!pnym w sklepach. Wi!kszo'3 z nich dost!pna bywa cz!sto tylko w elektrowniach Lampy HID wyst!puj1 w trzech podstawowych wersjach: rt!ciowe, sodowe i metalohalogenkowe. Lampy rt ciowe Charakterystyczne, jasne i lekko niebieskawe 'wiat#o wok# wielu budynkw, sugerowa3 mo$e wyraInie, i$ jego Ird#em jest lampa rt!ciowa. Lampy te, charakteryzuj1 si! prawie ca#kowicie niebiesko-bia#ym widmem wyj'ciowym, zawieraj1cym niewielkie ilo'ci czerwieni. Ich spektrum nie jest ci1g#e a poszczeglne d#ugo'ci fal posiadaj1 warto'ci szczytowe. Nie s1 one co prawda ca#kowicie bezu$yteczne i dzia#aj1 ekwiwalentnie do bia#ych 'wietlwek, jednak$e, bior1c pod uwag! znacznie korzystniejsze rezultaty jakie mo$emy osi1gn13 stosuj1c inne Ird#a o'wietlenia, ich zakup zdaje si! by3 niecelowy. Interesuj1c1 ciekawostk1 s1 $arwki rt!ciowe nie wymagaj1ce dodatkowego statecznika; po wkr!ceniu do standardowego coko#u 'redniej wielko'ci (typowego dla zwyk#ej $arwki) zaczynaj1 dzia#a3 samoczynnie. Nie s1 one jednak tak wydajne jak zwyk#e lampy rt!ciowe a co gorsza s1 te$ do'3 kosztowne. Rozwa$aj1c jednak zakup do'3 drogiej lampy rt!ciowej o wydajno'ci 10000 godzin, trudno jest nie wzi13 pod uwag! mo$liwo'ci zrezygnowania z wydatku, jaki niesie ze sob1 zakup statecznika. Lampy sodowe Lampy te dost!pne s1 w dwch wersjach; jako wysoko lub niskopr!$ne lampy sodowe. Ich wydajno'3 jest niemal dziesi!ciokrotnie wi!ksza ni$ wydajno'3 zwyk#ej $arwki a imponuj1ca $ywotno'3 dochodzi do 24.000 godzin. S1 jednymi z najta6szych $arwek wy#adowawczych o du$ym nat!$eniu. Jednak$e, z uwagi na wytwarzane monochromatyczne, czysto $#te 'wiat#o, s1 one ca#kowicie bezu$yteczne dla akwarystw. Ostatnie osi1gni!cia technologiczne, zwi1zane z produkcj1 tego Ird#a 'wiat#a, poprawi#y co prawda widmo wyj'ciowe lamp sodowych uatrakcyjniaj1c je jako o'wietlenie wykorzystywane w uprawie ro'lin l1dowych, co jednak w $aden sposb nie przyczyni#o si! do mo$liwo'ci wykorzystania ich w zbiornikach z ro'linno'ci1 wodn1. Lampy metalohalogenkowe

45

Akwarium od strony technicznej Lampy metalohalogenkowe, podobnie do lamp sodowych, dost!pne s1 w handlu w dwch wersjach; regularnej i z korekcj1 barwn1 (HQI). Wersja HQI charakteryzuje si! jednolitym spektrum, podobnym do spektrum 'wiat#a s#onecznego. Standardowa natomiast, emituje du$o barwy $#tej, troch! niebieskiej i niewiele czerwonej. W przeciwie6stwie do lamp sodowych, lampy metalohalogenkowe s1 bardzo dobrym Ird#em 'wiat#a wykorzystywanym do o'wietlania akwariw. Lampy te s1 produkowane zazwyczaj w wielko'ciach 259, 400 i 1000W, ale dost!pne s1 tak$e urz1dzenia o mocy 70 i 150W. Czas na wietlania Niemal ka$dy hobbysta zajmuj1cy si! rybami tropikalnymi wie, $e akwarium powinno by3 na'wietlane przez oko#o 10 12 godzin dziennie. Na'wietlanie powinno by3 ci1g#e i nie nale$y dzieli3 go na dwa oddzielne cykle. Specjalne wy#1czniki czasowe pozwalaj1 na zaprogramowanie regularnego cyklu dnia i nocy, w#1czaj1c i wy#1czaj1c o'wietlenie ka$dego dnia o tej samej porze nawet wwczas, gdy jeste'my nieobecni. Nieregularne okresy na'wietlania wp#ywaj1 negatywnie na wzrost ro'lin i samopoczucie ryb. Ryby, tak jak wszystkie stworzenia $ywe, musz1 w ci1gu doby przej'3 tak$e okres spoczynku. Ich organizm wyposa$ony zosta# przez natur! w rodzaj wewn!trznego zegara, ktry powinien przez nas zosta3 odpowiednio nakr!cony. Czynnikiem, ktry programuje zegar jest 'wiat#o. Brak regularnego cyklu nocy i dnia powoduje, $e ryby $yj1 w sytuacji niezwykle stresuj1cej. Hoduj1c w zbiorniku ryby niepochodz1ce z rejonw tropiku, takie jak cho3by gatunku pochodz1ce z Morza ^rdziemnego, nie nale$y zapomina3, $e czas o'wietlania naszego zbiornika powinien zosta3 zredukowany do 7 10 godzin dziennie. Jeszcze korzystniej na nasze ryby wp#ynie prba adaptacji sezonowej, co oznacza, $e w czasie sezonu zimowego temperatura wody w zbiorniku nie powinna by3 wi!ksza ni$ 18C a czas na'wietlania nie d#u$szy ni$ 7 godzin. Analogicznie, w sezonie letnim woda powinna mie3 temperatur! 24C a czas na'wietlania zbiornika powinien wynosi3 10 godzin. Intensywno wiat%a

Intensywno'3 o'wietlenia zale$y w du$ej mierze od tego, co trzymamy w zbiorniku i od tego, jak g#!bokie jest nasze akwarium. I tak, gatunki $yj1ce na znacznych g#!boko'ciach potrzebuj1 mniej 'wiat#a ni$ gatunki wd powierzchniowych czas na'wietlania powinien by3 przystosowany do ich wymaga6. W jeziorach na przyk#ad, poranne i popo#udniowe 'wiat#o s#oneczne nie dociera do g#!bszych partii wody, ktra pozostaje w znacznej mierze zacieniona. Dziesi!ciogodzinny okres na'wietlania, dla zbiornikw imituj1cych takie w#a'nie obszary wody, jest znacznie bardziej naturalny. Co wi!cej, z powodu rozpraszania 'wiat#a i jego absorpcji, do g#!bszych cz!'ci zbiornika nawet w po#udnie docieraj1 tylko promienie o barwie niebieskiej. Dlatego te$ do zbiornikw tego typu polecane s1 lampy aktyniczne. Bardzo dobrym rozwi1zaniem jest tak$e po#1czenie dwch lamp aktynicznych z bia#a lamp1 o pe#nym spektrum (5500 K lub warto'ci zbli$one). Zbiorniki z raf1 koralow1 wymagaj1 z kolei o'wietlenia bardzo intensywnego. Co wi!cej, w przeciwie6stwie do pozosta#ych, akwaria rafowe bywaj1 zazwyczaj do'3 g#!bokie (90 lub wi!cej cm). Do o'wietlania takich w#a'nie zbiornikw, 'wietlwki okazuj1 si! najcz!'ciej zbyt ma#o skuteczne. Aby uzyska3 po$1dany efekt trzeba by#oby ich u$y3 bardzo wiele. Bior1c pod uwag! cen! samych 'wietlwek, rozwi1zanie takie zdaje si! by3 ca#kiem racjonalne. Je'li jednak wliczymy w to tak$e koszt zakupu statecznikw i osprz!tu, inne rozwi1zania mog1 si! okaza3 znacznie bardziej zach!caj1ce. Bardzo dobrym sposobem o'wietlenia zbiornikw rafowych s1 lampy metalohalogenkowe. Po#1czenie ich ze 'wietlwkami aktynicznymi cz!sto okazuje si! by3 niezwykle skuteczne. Zbiorniki z ro'linami s#odkowodnymi wymagaj1 jasnego, bia#ego 'wiat#a. ^wietlwki zastosowane w takich w#a'nie akwariach powinny by3 dobrej jako'ci o CRI (patrz: S#owniczek) zbli$onym jak najbardziej do 100 (naturalne). Ro'liny potrzebuj1 zarwno promieniowania czerwonego jak i niebieskiego (zielone wymagane jest w znacznie mniejszym stopniu). Dobrym rozwi1zaniem s1 w takim przypadku specjalne tri-luminoforowe 'wietlwki wysokiej jako'ci. Czasami, mo$na te$ wykorzysta3 kombinacj! bia#ych 'wietlwek akwarystycznych (5000 6500 K) ze zwyk#ymi 'wietlwkami dla ro'lin l1dowych (wytwarzaj1cymi barw! pomara6czowoczerwon1). Wielu akwarystw spotka#o si! zapewne z teori1: Tyle watw 'wiat#a ile litrw wody. Jest to oczywi'cie regu#a niezwykle uproszczona i stosuj1c j1 mo$emy bardzo szybko doprowadzi3 do prawdziwej katastrofy. Pierwsze s#owa regu#y powinny bowiem brzmie3: Tyle watw odpowiedniego 'wiat#a...... Pami!tajmy, $e niezale$nie od tego jak dobr1, stosowan1 do o'wietlania pomieszcze6, 'wietlwk! u$yjemy, w jej 'wietle nie b!dzie si! rozwija# i nie prze$yje $aden koralowiec. Nie mo$na te$ zapomina3, $e innej ilo'ci watw na litr wody wymaga zbiornik o g#!boko'ci 20 cm, a innej ten, ktrego g#!boko'3 wynosi 1 m. 46

Akwarium od strony technicznej Zwi kszanie intensywno ci wiat%a Cho3 nie ma (zazwyczaj) sposobu aby zwi!kszy3 intensywno'3 'wiat#a emitowanego przez zastosowan1 przez nas 'wietlwk!, mo$emy stara3 si! aby zwi!kszy3 intensywno'3 'wiat#a docieraj!cego do naszych ryb. Pomocne bywaj1 tutaj powierzchnie odbijaj1ce 'wiat#o. Istniej1 dwa rodzaje tego typu powierzchni; jedna z nich stanowi cz!'3 samej 'wietlwki, druga za', jest konstrukcj1 dopasowan1 wymiarami do pokrywy akwarium. Pozytywne, dodatkowe dzia#anie takiej konstrukcji (zw#aszcza w okresie miesi!cy zimowych), polega na odbijaniu ciep#a produkowanego przez $arwki w kierunku wody. Oczywi'cie, to co jest atutem w czasie zimy, staj! si! niepo$1dane w czasie lata. Tanim ekwiwalentem tego typu powierzchni jest konstrukcja wykonana z paskw folii aluminiowej, umieszczonych nad 'wietlwkami (paski powinny by3 skierowane stron1 b#yszcz1c1 w stron! 'wietlwek). Rozwi1zanie takie, niezwykle tanie, mo$e w znacznym stopniu zwi!kszy3 ilo'3 'wiat#a w zbiorniku. Dbaj1c o prawid#owe do'wietlenie naszego zbiornika, pami!ta3 powinni'my, $e znacznie wi!cej 'wiat#a przechodzi przez czyst1, ani$eli przez zanieczyszczon1 wod!. Dzieje si! tak dlatego, $e 'wiat#o padaj1ce na zawieszone w wodzie cz1steczki ulega rozproszeniu i odbiciu w r$nych, przypadkowych kierunkach, zamiast dociera3 do dna zbiornika (i do rosn1cych w zbiorniku ro'lin). Tak$e obecno'3 unosz1cych si! na powierzchni wody przedmiotw (nawet b1belkw powietrza) powoduje rozproszenie 'wiat#a w nierwnomierny sposb, a co za tym idzie, zaburza rwnowag! kolorw. Efekt taki daje si! zauwa$y3 w zbiornikach o'wietlanych wy#1cznie przy pomocy lamp aktynicznych. Obecno'3 b1belkw powietrza lub drobin pokarmu wywo#uje wwczas wra$enie mlecznej wody. Sprbujmy wyja'ni3 to jak najpro'ciej: woda jako przewodnik (zw#aszcza s#ona woda) ma znacznie wy$sz1 warto'3 wsp#czynnika za#amania 'wiat#a ni$ powietrze. O ile w przypadku powietrza wsp#czynnik za#amania 'wiat#a jest niemal rwny 1, o tyle w przypadku wody wynosi on 1,33. Im wy$szy jest wsp#czynnik za#amania 'wiat#a, tym wi!ksze s1 jego straty w trakcie przechodzenia przez przewodnik Sposobem na bardzo znaczne ograniczenie uciekaj1cego z akwarium 'wiat#a, by#oby pokrycie trzech jego 'cian oraz pokrywy lustrami lub innymi, odbijaj1cymi 'wiat#o powierzchniami. Oczywi'cie rozwi1zanie takie by#oby tak$e powodem nieustaj1cego stresu u ryb. Warto jednak zastanowi3 si! na pomalowaniem 'cian akwarium do'3 dobrze odbijaj1cym 'wiat#o, jasnym kolorem farby. Dobrym sposobem na zredukowanie migotania 'wietlwek, co wyd#u$a ich $ywotno'3 i zmniejsza napi!cie pr1du, s1 specjalne, elektroniczne stateczniki. Warto rozwa$y3 ich zakup. Sztuczki specjalne Aby prawid#owo o'wietli3 akwarium nale$y zwrci3 uwag! na dwie do'3 istotne sprawy. Pierwsz1 z nich jest dobranie odpowiedniego dla akwarium Ird#a 'wiat#a, drug1 za', poprawne zainstalowanie urz1dze6 o'wietlaj1cych. Okablowanie takiego urz1dzenia powinno zosta3 starannie zaprojektowane a ca#a konstrukcja nie powinna by3 widoczna na zewn1trz (mj s#aby punkt). Moje pierwsze eksperymenty zwi1zane z montowaniem o'wietlenia, sko6czy#y si! setkami metrw kabla, poniewieraj1cego si! w do'3 du$ej odleg#o'ci od zbiornika, dziesi1tkami w#1cznikw i statecznikw, ogromn1 ilo'ci1, produkowanego przez wszystkie Ird#a 'wiat#a, ciep#a i ba#aganem pod akwarium. Wszystko to, spowodowane by#o brakiem konkretnego planu dzia#ania i projektu. Pierwsze cztery 'wietlwki wraz z czterema zestawami okablowania, bardzo szybko uzupe#nione zosta#y dosatkowymi czterema, ktre kupi#em po to, aby dobrze do'wietli3 piaszczyste dno. Nast!pnie, pojawi#y si! kolejne cztery 'wietlwki aktyniczne (pierwsze cztery, mimo, $e nieu$ywane, nadal pozostawa#y na miejscu). Nied#ugo potem kupi#em dwie 'wietlwki daj1ce efekt 'wiat#a ksi!$ycowego a na koniec, zdecydowa#em si! doda3 jeszcze kolejne 2 'wietlwki, emituj1ce 'wiat#o o temperaturze 9500 K. Historia osi1gn!#a swj fina# gdy w moim zbiorniku znajdowa#y si! 24 'wietlwki a ja nie by#em w stanie znaleI3 przewodu od tej, ktr1 trzeba by#o akurat wymieni3. Pami!tajmy wi!c: Najpierw projekt potem wykonanie. Charakterystyczny kolor ryb lub ro'lin mo$na pog#!bi3 poprzez umieszczenie pomi!dzy bia#ymi 'wietlwkami o pe#nym spektrum, jednej lub kilku, ktrych emitowane widmo b!dzie mia#o zredukowan1 jedn1 z barw. Lampy aktyniczne niebieskie sprawiaj1, $e wiele akwariw wygl1da bardziej naturalnie (szczeglnie zbiorniki z rybami g#!binowymi). Ustawienie o'wietlenia zbiornika pod odpowiednim k1tem, mo$e wydoby3 barwy, ktre nie s1 widoczne gdy akwarium jest o'wietlane od gry. Efekt takiego zabiegu jest szczeglnie dobrze zauwa$alny w zbiorniku gdzie hodowane s1 pyszczaki z Malawi. Ustawienie o'wietlenia pod k1tem 60 stopni ('wiat#o pada na ryby przez przedni1 szyb!), intensyfikuje ich pi!kne ubarwienie. crd#a tak padaj1cego 'wiat#a mo$na wy#1cza3 gdy nie obserwujemy ryb. Stosuj1c wy#1czniki czasowe w bardzo prosty sposb mo$na stworzy3 efekt wschodu lub zachodu s#o6ca. Najlepszy rezultat uzyskuje si! gdy pierwsze w#1czaj1 si! 'wietlwki aktyniczne, nast!pnie bia#e $arwki a po mniej wi!cej godzinie reszta lamp bia#ych. Efekt zachodu uzyskujemy odwracaj1c kolejno'3 wy#1czaj1cych si! lamp. W sprzeda$y dost!pne s1 tak$e wyrafinowane regulatory 'wiat#a (startery), nie pozwalaj1ce 'wietlwce na osi1gni!cie od razu maksymalnego 47

Akwarium od strony technicznej roz$arzenia. Nat!$enie 'wiat#a osi1gane jest dzi!ki nim stopniowo. S1 one co prawda nieco dro$sze nic zwyk#e wy#1czniki 'wiat#a, jednak$e, efekt jaki dzi!ki nim mo$na osi1gn13 jest naprawd! imponuj1cy. Dodatkow1 korzy'ci1 jest ograniczenie stresu u organizmw $ywych, ktry powoduje gwa#townie wy#1czaj1ce si! lub w#1czaj1ce 'wiat#o. Utrzymanie Po sze'ciu miesi1cach u$ytkowania, 'wietlwka emituje oko#o 60% 'wiat#a, ktrym promieniowa#a po pierwszym w#1czeniu. Czynnikiem odpowiedzialnym za ten spadek wydajno'ci jest przede wszystkim nieustanne w#1czanie i wy#1czanie 'wiat#a. Ta sama przypad#o'3 dotyczny lamp metalohalogenkowych. Zredukowanie liczby w#1cze6 i wy#1cze6 wyd#u$a okres wydajnego u$ytkowania lamp. Mo$na osi1gn13 to poprzez wykorzystanie elektronicznego wy#1cznika, ktry b!dzie powodowa# w#1czanie i wy#1czanie 'wiat#a w sposb regularny. U$ywaj1c alternatywnego Ird#a 'wiat#a podczas wykonywania prac w akwarium po tym jak lampa zgas#a lub zanim si! jeszcze w#1czy#a, zapobiegniemy szybkiemu jej starzeniu. Wi!cej problemw zwi1zanych jest z wy#1czaniem i w#1czaniem si! lamp metalohalogenkowych. Pod $adnym pozorem nie nale$y w#1cza3 takiej lampy zanim nie ostyg#a ona ca#kowicie, po o'miu lub dziesi!ciu godzinach dzia#ania. Zaleca si! wymian! 'wietlwek lub $arwek co szcze'3 miesi!cy. Pozwala to na utrzymanie takiej samej ilo'ci 'wiat#a docieraj1cego do zbiornika przez ca#y rok. Jest to szczeglnie istotne je'li w akwarium znajduj1 si! ro'liny lub bezkr!gowce. Niektre z lamp sodowych lub rt!ciowych s1 zupe#nie nieprzydatne do o'wietlania akwariw rafowych. Unika3 nale$y tak$e o'wietlenia HQL i HQI NDL je'li ich spektrum i barwa temperatury s1 nieodpowiednie (4300 K). Je'li jednak komukolwiek uda si! zablokowa3 emitowanie ultrafioletu, przyczyni si! w ten sposb do doskona#ego rozwoju bezkr!gowcw. Ten typ lampy daje bowiem mnstwo jasnego 'wiat#a. Ca#kowicie nieprzydatne w akwarystyce s1 tak$e kwarcowe lampy halogenowe. Mimo, $e kosztuj1 one niewiele wytwarzaj1 bardzo du$o ciep#a i 'wiat#o o niskiej barwie temperaturowej. Dobrej jako'ci reflektor mo$e podnie'3 jako'3 o'wietlenia akwarium o 50%. Dobrze jest tak$e, co jaki' czas, czy'ci3 lampy i 'wietlwki zw#aszcza, gdy znajduj1 si! one niewiele ponad poziomem wody, ktra rozpryskuj1c si! pokrywa je sol1 i innymi osadami, co redukuje jako'3 emitowanego przez lampy o'wietlenia. Zanim zaczniemy je czy'ci3 trzeba wy#1czy3 o'wietlenie i pozwoli3 'wietlwkom/lampom ostygn13. Niedu$a szmatka nas1czona wod1 destylowan1 jest do takiej pracy idealna. Lampy metalohalogenkowe nie powinny znaleI3 si! ni$ej ni$ 30 cm od powierzchni wody. W innym przypadku zbyt mocno nagrzewa3 b!d1 akwarium. S%owniczek Wiele z po'rd terminw u$ywanych wielokrotnie w powy$szym artykule, pojawia si! na sprz!cie o'wietleniowym przeznaczonym do akwariw. Poni$ej, zamieszczony zosta# krtki s#owniczek, pomocny w zidentyfikowaniu wielu zwrotw lub skrtw, a co za tym idzie, w dokonaniu trafniejszego wyboru sprz!tu. Jwiat%o (widzialne) ^wiat#o widzialne jest cz!'ci1 widna elektromagnetycznego le$1cego pomi!dzy falami, ktrych d#ugo'3 klasyfikuje je jako ultrafioletowe (380 nm) i podczerwone (700 nm). Jwiat%o (niewidzialne) To fale d#ugo'ci niewidzialnej dla ludzkiego oka. Oczywi'cie nie oznacza to wcale, $e tak$e i inne stworzenia nie s1 w stanie ich zobaczy3. Najbardziej znane s1 tu chyba podczerwie6 i ultra fiolet, ktre znajduj1 si! poni$ej barwy czerwonej i ponad fioletow1. Promieniowanie UV jest tak$e wykorzystywane do sterylizacji wody. Waty Wat to oznaczenie poboru mocy niezb!dnej do pracy dla zastosowanego sprz!tu o'wietleniowego. Dwa Ird#a 'wiat#a wymagaj1ce tej samej mocy, mog1 wytwarza3 'wiat#o o innych poziomach. Energia, ktra nie jest zu$ywana do produkcji 'wiat#a, uwalniana jest zazwyczaj w postaci ciep#a, nie znajduj1cego zastosowania w akwarystyce. Dlatego te$, nale$y rozwa$y3 tylko te rozwi1zania, ktre zapewniaj1, w proporcji do zu$ytych W. mocy, odpowiednio du$o 'wiat#a. I tak, 48

Akwarium od strony technicznej 'wietlwki i lampy metalohalogenkowe s1 w porwnaniu ze zwyk#ymi $arwkami i lampami halogenowymi, znacznie wydajniejsze. Lumeny Lumeny oznaczaj1 ca#kowit1 ilo'3 'wiat#a, jak1 jest w stanie wygenerowa3 $arwka. Jest to jedna z najistotniejszych informacji, ktre zapewni3 powinien producent sprz!tu o'wietleniowego. W przypadku dwch Irde# 'wiat#a posiadaj1cych takie samo spektrum, to, ktre emituje wi!cej lm b!dzie te$ 'wieci#o znacznie ja'niej. Aczkolwiek bardzo istotna, informacja taka nie jest jedyn1, jak1 powinna dotrze3 do akwarysty. Lampa mo$e bowiem wytwarza3 du$o lumenw o niewielkim skupieniu. Oznacza to, $e nigdy nie dotr1 one do naszych ro'lin lub koralowcw. Mo$e te$ emitowa3 fale o nieodpowiedniej d#ugo'ci lub zakresie (na przyk#ad pasmo zielone zamiast potrzebnego pasma czerwonego i niebieskiego). Luksy Luksy okre'laj1 w#a'ciwe nat!$enie 'wiat#a padaj1cego na okre'lon1 powierzchni!. Warto'3 ta, definiowana jest jako liczba lumenw na metr kwadratowy. Oznacza to, $e je'li lampa emituj1ca 3000 lumenw jest skoncentrowana idealnie na obszarze 1 metra kwadratowego, to intensywno'3 'wiat#a w dowolnym miejscu b!dzie wynosi#a 3000 luksw. Oczywiste jest, $e w ten sposb lepiej wyra$a si! wymagania o'wietleniowe. Ilo'3 'wiat#a jakie pada na pod#o$e w akwarium, lub na li'cie ro'lin, jest wielko'ci1 ktr1 na pewno warto jest zmierzy3. Producent sprz!tu o'wietleniowego nie zna g#!boko'ci naszego zbiornika, nie wie nic, na temat powierzchni odbijaj1cych 'wiat#o itd. Nie mo$e wi!c poda3 nam tej warto'ci. R$nica pomi!dzy lumenami a luksami polega na tym, $e podczas gdy lumeny s1 emitowane, luksy docieraj! do okre'lonej powierzchni. CRI (Indeks oddawania barw) Indeks oddawania barw identyfikuje stopie6 przesuni!cia, jakiemu ulegaj1 kolory obiektw, kiedy zostan1 one o'wietlone przez okre'lone Ird#o 'wiat#a. Mwi1c pro'ciej, CRI wyra$a stopie6, w jakim Ird#o 'wiat#a oddaje wra$enie rzeczywistych kolorw. CRI jest indeksem o skali od 0 do 100. crd#o 'wiat#a o CRI rwnym 100 oznacza, $e o'wietlane przez nie obiekty wygl1daj1 tak, jak powinny; $e ich naturalny kolor nie jest zniekszta#cony. crd#o 'wiat#a o bardzo niskim CRI b!dzie mia#o tendencje do sprawiania, $e obiekty jawi1 si! w innym odcieniu, a nawet kolorze, ni$ w rzeczywisto'ci. Przyk#adem 'wiat#a o wysokim CRI jest oczywi'cie 'wiat#o s#oneczne. Niektre 'wietlwki maj1 bardzo wysoki CRI (powy$ej 80 lub nawet 90). Temperatura w Kelwinach (kolor wiat%a) ^wiat#o bia#e mo$e sprawia3 wra$enie mniej lub bardziej ciep#ego. ^wiat#o nieco bardziej czerwone lub $#te i 'wiat#o bia#e wydaje si! by3 cieplejsze. Nieco bardziej niebieskie i jasne zdaje si! by3 ch#odne. Mo$na to oszacowa3 ilo'ciowo przez wyznaczenie temperatury koloru, podanej w stopniach Kelwina. Wyja'niaj1c poj!cie temperatury koloru mo$na si! pos#u$y3 przyk#adem bry#y $elaza (czarne cia#o) zmieniaj1cej kolor w miar! podgrzewania do r$nych temperatur. Ciep#e, czerwonawe 'wiat#o uzyskuje si! przy temperaturze oko#o 3500 stopni Kelwina, powy$ej 6000 stopni Kelwina 'wiat#o nabiera niebieskawego odcienia. ^wiat#o s#oneczne ma temperatur! oko#o 5000 stopni Kelwina. Oznacza to, $e z fizycznego punktu widzenia niebieski jest cieplejszy od czerwonego. Spektrum Spektrum opisuje d#ugo'ci fal 'wiat#a tworzonego przez jego Ird#o. ^wiat#o widzialne (patrz s#owniczek) jest ci1g#ym pasmem kolorw, zawieraj1cym si! w przedziale od fioletu do czerwieni (380 700 nm). ^wiat#o s#oneczne i 'wiat#o wytwarzane przez $arwk! z#o$one jest ze wszystkich widzialnych d#ugo'ci fal. ^wietlwki i $arwki metalohalogenkowe emituj1 tylko kilka d#ugo'ci fal (lub pasm), w zale$no'ci od luminoforw lub zawarto'ci rzadkich minera#w. Jwiat%o jak fala elektromagnetyczna ^wiat#o jest czym' zgo#a niezwyk#ym. Fizyka interpretuje je zarwno jako cz!stk" (nazywan1 fotonem) jak i jako fal". Jako takie, posiada ono cechy obydwu: cz1stki (mo$e na co' pada3, zmienia3 kurs, odbija3 si! od przeszkody itd.) i fali (posiada d#ugo'3, okres, cz!stotliwo'3 itd.). Forma falowa 'wiat#1 jest chyba najbardziej interesuj1ca. D#ugo'3 fali jest odleg#o'ci1 pomi!dzy dwoma warto'ciami szczytowymi fali 'wiat#a (tak jak to ma miejsce w przypadku fal morskich), podczas gdy cz!stotliwo'3 jest ilo'ci1 takich fal w ci1gu sekundy. ^wiat#o przemieszcza si! z pr!dko'ci1 300.000 km/s, bez wzgl!du na to jaka jest d#ugo'3 fali. Oznacza to, $e je'li fala jest krtka, to wi!cej fal przemie'ci si! na danym odcinku w ci1gu sekundy. Je'li fala jest d#uga, to b!dzie ich mniej. Tak wi!c, im wi!ksza d#ugo'3 fali (czerwony), tym mniejsza cz!stotliwo'3. Im krtsza fala (fiolet), tym wi!ksza cz!stotliwo'3. Energia niesiona przez foton jest 49

Akwarium od strony technicznej proporcjonalna do jego cz!stotliwo'ci. Skutkiem tego promienie fioletowe nios1 ponad dwa razy wi!cej energii ni$ czerwone. Jest to fakt o najwy$szym znaczeniu dla fotosyntetyzuj1cych ro'lin i koralowcw. Potrzebuj1 one przecie$ wysokoenergetycznych fotonw. Zmniejszenie intensywno ci W miar! jak oddalamy si! od Ird#a 'wiat#a, intensywno'3 o'wietlenia maleje w post!pie geometrycznym. Gdy odleg#o'3 od Ird#a 'wiat#a podwaja si!, dociera do nas zaledwie jedna czwarta 'wiat#a. W g#!bokich zbiornikach intensywno'3 'wiat#a na g#!boko'ci 80 cm wynosi 1/16 tego, co dost!pne jest na g#!boko'ci 20 cm. Ta kalkulacja jest jednak prawdziwa jedynie dla powietrza. W wodzie gubi si! nawet wi"ksza ilo'3 'wiat#a, ale powy$sza kalkulacja podpowiada w przybli$eniu jak wielu lamp nale$y u$y3. Zooksantelle Zooksantelle to rodzaj jednokomrkowych glonw, ktre wykorzystuj1 tkanki niektrych gatunkw bezkr!gowcw, takich jak korale czy g1bki, aby $y3 w ich wn!trzu. W zamian za mieszkanie dostarczaj1 one swoim gospodarzom pokarmu i tlenu, poch#aniaj1c z kolei dwutlenek w!gla, azot i fosfor, produkowane przez bezkr!gowce. Fotosynteza Fotosynteza to proces wyst!puj1cy u ro'lin. W czasie tej opecji 'wiat#o wykorzystywane jest przez ro'liny jako Ird#o energii niezb!dnej do produkcji $ywno'ci (cukrw). Podczas fotosyntezy ro'liny zu$ywaj1 dwutlenek w!gla i produkuj1 tlen, podczas gdy energia 'wiat#a magazynowana jest w moleku#ach cukru. Fenomen ten jest obserwowalny w akwariach ro'linnych, stawach i p#ytkich zatokach, po kilku godzinach operowania 'wiat#a, w postaci male6kich banieczek wydostaj1cych si! z porw na li'ciach ro'lin. Podczas godzin nocnych zachodzi natomiast operacja odwrotna: ro'liny produkuj1 dwutlenek w!gla i zu$ywaj1 tlen, wykorzystuj1c energi! zmagazynowan1 w cukrach. Podzi!kowania: Andreas Iliopoulos by# osob1, ktra umia#a krytycznie spojrze3 na ten artyku# i wspomc mnie cennymi uwagami, za co serdecznie chcia#bym mu podzi!kowa3. Dane dotycz1ce skali Kelvina zaczerpn1#em z THE REEF AQUARIUM (vol.1), pozycji napisanej przez Charlesa Delbeeka i Juliana Sprunga (Ricordea Publishing 1996).

50