Anti ka Arheologija Apeninskog Poluotoka

Prof. dr. sc. Dra en Mar i

1. Povijesno - geografski uvod

Geografske karakteristike -prirodni resursi i geografske karakteristike imaju veliku va nost za ono sto ce se doga ati na prostoru Apeninskog poluotoka - na razvoj materijalne kulture i ekonomije -polo aj u sredi tu Mediterana, duboko zadire u Sredozemno more -podjela na nekoliko regija: Padsku nizinu, Apenine, Sardiniju i Siciliju -Padska nizina - ravnica otvorena novim kulturnim utjecajima i narodima s druge strane Alpa i podru je transmisije novih ideja u smjeru Apenina. Zbog enormnih poplava za vrijeme velikih kisa i otapanja snijega sa Alpa u ovom podru ju se grade palafiti -Apenini - otvoreni moru (Jadranskom, Jonskom i Tirenskom). Etrurija najbogatije podru je rudama ( eljezo i bakar), Kampanja i Apulija obradivim povr inama. Okrenutost prema moru (pomorstvo, trgovina) kasnijeg je historijskog datuma (najranije 7. st. pr. Kr) Eneolitik -prijelazno razdoblje iz neolitika u broncu -u Europi po inje oko 2200 - 1800 pr. Kr -najva niji plod trgova kih veza s isto nim Mediteranom (kroz tjesnac Sicilije i Italije) bilo je uvo enje bakra koji NIJE zamijenio liti ku industriju. Barka je bilo i u Toskani (anti ka Etrurija). Etrurija je bila bogata eljezom, bakrom, olovom i nekim drugim metalima. -najva nije forme - sjekire glatkih o trica i bode i trokutnih o trica -ru no ra ena keramika s urezanim ili rje e oslikanom dekoracijom geometrijskog karaktera -naseljavane su spilje ili su gra ene kolibe, rijetke nastambe od kamena -pokapanje - 1) fosse - jarci u zemlji 2) prirodni zape ci ili spilje 3) umjetne spilje - grobnice usje ene u stijenu (Lukanija-Sicilija) - 1 ili vise ala, kru ni ili elipti ni plan, ulaz pozzeto, vestibul - hodnik, nekad u obliku kolibe "tomba a forno" Kronologija bron anog doba u Europi (u Italiji znatno kasni za Egejom) rana bronca (kultura Unetice, 2200 - 1550 pr. Kr.) srednje bronca (kultura grobova u tumulima, 1550 - 1325) kasna bronca (kultura polja sa arama, 1325 - 1175) finalna bronca (prve 2 faze Halstata, 1175 - 775) kronologija bron anog doba Italije bronzo antico 1800 - 1600 bronzo medio 1600 - 1300 bronzo recente 1300 - 1200/1150 bronzo finale 1200/1150 - 900 kalibrirana kronologija bron anog doba (najva nija) bronzo antico 2300 - 1700 - Poladska kultura (kultura palafita) bronzo medio 1700 - 1350 - kultura Terramara, Apeninska kultura bronzo recente 1350 - 1200 - kraj prethodnih kultura bronzo finale 1200 - 1020 - sub-apeninska i proto-villanovska kultura -Sardinija - kultura Nuragija - od 1500 - zauzima itavo razdoblje b. d. -Sicilija - Sikulska kultura

Poladska kultura -kultura ranog bron anog doba sjeverne Italije, podru je Alpa, isto ne Lombardije, Veneta i Trentina -naziv - lokalitet Polada pokraj Brescie -brojna sela tipa palafita (za 200-300 ljudi), zove se jo i kultura palafita -groblja slabo poznata, ritus inhumacije uz u estalo kori tenje kamenih zaklona -uzgoj itarica i doma ih ivotinja, skupljanje plodova, lov, ribolov -evoluirala je ire i se prema Emiliji u kulturu Terramara (razlika u kulturama - incineracija) kultura Terramara -padska nizina do rijeke Oglio i na jugu do sredi njeg i zapadnog dijela Emilije -srednja i kasna bronca (ne i kraj bronce) - 1600 - 1200. g. pr.Kr -naziv: terra mara ili terra marna - brda ca od crne zemlje formirana od organskih ostataka, ulomaka keramike i ivotinjskih kostiju -kultura Terramara predstavlja razvoj Poladske kulture uz strane elemente koji su mo da s prostora Karpata ili Ma arske, a smatra se da u Italiju prvi uvode konja -struktura sela za koja se dugo vjerovalo da su bila podijeljena u pravilne sektore s kanalima zbog obrane od poplava (Ferdinand Keller) u posljednje je vrijeme u postupku revizije -sela su gra ena na pilonima -ponekad su bila za ti ena od plime rijeke jarcima, grudobranima od zemlje ili drvenim konstrukcijama (gabbioni) -cemeteriji su tako er za ti eni jarcima, nasipima i gomilama koje su sadr avale urne za spaljivanje -kolibe - kru nog ili pravokutnog oblika -otvoreni prostori rezervirani za rogatu stoku zauzimali su sredi nji dio sela -terramara naselja obogatila su Apeninsku kulturu -prete no agrarni karakter te uzgoj svinja i goveda -zavidna metalurgija i produkcija keramike karakteristi ne po brazdama i kop ama u reljefu Apeninska kultura (1600 - 1150.g. pr. Kr) -prva faza bron anog doba i prva kultura koja je u znatnoj mjeri unificirala Apeninski poluotok -ostaci se vise od Emilije - Padska nizina do prostora Kampanje -vjerojatno ima balkansko porijeklo a po eci joj se u oko 1700. g. pr. Kr. -naselja sezonskog karaktera - spilje, prirodni zakloni; stalna naselja - sela na prometnim putovima -brojni ostaci naseobinske arhitekture tj. koliba (ostaci naselja nisu brojni), od kojih su najpoznatiji oni s lokaliteta Capriola i Luni, koji se mogu datirati izme u 1400 - 1100 pravokutne kolibe zamjetne veli ine, najve a je dimenzija 42x5m. Njihov je donji dio usje en u ivac. Podovi su izvedeni od nabijene gline i neznatno spu teni ispod nivoa okoli a. Zidovi od nepravilnog vapnenca, a krov na dvije vode od slame i trske. Stanovnici ovakvih sela obi no su se pokapali u grobnicama usje enim u stijenu -u blizini lokaliteta Apeninske kulture obi no su smje tena i sela Villanovske kulture, tj. Etru anski gradovi -prona ene su i ovalne kolibe (San Giovenale) -klasi ni facies Apeninske kulture datira se u 15. i 14. st na temelju nalaza mikenske keramike -doma a impasto keramika - tipi na geometrijska dekoracija (meandar, romb, zavojnica) izvedena urezivanjem i dubljenjem i izvijene drske -bron ani predmeti rijetki - sjekire naj e e, ceste su ko tane i kamene alatke

-nositelji Apeninske kulture najvjerojatnije su srednjeeuropljani indoeuropskog podrijetla koji su preslojili mediteranski supstrat -apeninska i kasnija Villanovska naselja pokazuju diskontinuitet u naseljavanju, a op a destrukcija naselja Apeninske kulture suvremena je prijelazu sa inhumacije na incineraciju -u Luni imamo slijed - Apeninska k. - Villanova - Etru ani Sikulska kultura (2000. - 650.) -Sicilija -dva stupnja bron anog i jedan stupanj kasnog bron anog i eljeznog doba -grobnice tipa tombe rupestre - iskopane u stijeni -Sikuli - narod na Siciliji koji je do ao s kopna Castellucio kultura (2000 - 1400) -rana bronca Sicilije; Castellucio - naziv lokaliteta -razvijala se na prostoru JI Sicilije -grobnice tombe rupestre - neke na pro elju imaju pilastre, neke zatvorene kamenim zidom -poznata po keramici - duga ke posude s kompleksnim tamno oslikanim linearnim motivima Thapsos kultura (1400 - 1250) -srednja bronca i naziv lokaliteta kod Sirakuze s kru nim i ovalnim kolibama i oko 450 grobnica usje enih u stijene koji se smatraju reminiscencijom mikenskih tolosa -cemeteriji sadr e ukope s LH IIIA - B keramikom -naselje u Thapsos je va an urbani centar s poplo anim ulicama -keramika - tamno na svijetlom, podjela na frizove, animalni motivi Pantalica kultura (1250 - 650) -kasno bron ano i eljezno doba do 650. kad po inju dominirati gr ki i feni ki kolonisti -lokalitet blizu Sirakuze -4 faze: 1. Pantalica sjeverna faza - 1250 - 1000 (najva nija; keramika nastavlja stilove Thapsos kulture ali s novim tipovima bron anih predmeta, violinskim fibulama, jedna LH IIIC posuda otkrivena na S Pantalica cemeterija) 2. Cassibde faza - 1000 - 850 3. Pantalica ju na faza - 850 - 730 4. Finocchito faza - 730 - 650 - kasnogeometrijsko-arhajska keramika -ve ina nalaza sa cemeterija, naselja gotovo i nema -oko 5000 grobnica od 13 - 7. st. -grobnice su podijeljene u 5 skupina: 1. SZ nekropola, oko 600 grobova u skupinama od 5-6 2. S nekropola s oko 1500 grobova (1200. - 1100) 3. J nekropola izme u dvaju prethodnih, datira u isti period 4. Filipporto nekropola s oko 500 grobnica 5. Cavetta nekropola s oko 300 grobnica (9 - 8. st.pr.Kr) -Anaktoron - objekt na parcijalno istra enom lokalitetu Pantalica S faza -naseljen u najranijoj fazi Pantalica kulture -pravokutna gra evina sa uvana u tlocrtu dimenzija 35x15 -nije u stijeni -sagra en od velikih poligonalnih blokova i podijeljena u nekoliko prostorija (utjecaj Mikene)

kultura Nuragija (1500. - 500.) -Sardinija -prednuragijevsko razdoblje eneolitik - 2000 - 1800 ranobron ano doba - 1800 - 1500 -kultura Nuragija arhajski period - 1500 - 1200 srednji period I-II - 1200 - 500 kasni period - 500 - 238 (238.g. Sardinija postaje Rimska provincija) -nuragiji - ogromne kamene kule, grobnice giganta -oko 8000 nuragija, datiraju od oko 1500.g. do rimskog razdoblja -kule na bre uljcima i do 20m od ogromnih kamenih blokova -megalitska tehnika suhozida - mikenska -najstariji nuragiji su izolirane kru ne kule sto aste ili koni ne forme, sa dvije ili tri kru ne prostorije postavljene jedna iza druge -okru uju ih sela gra ena u kamenu s kru no nadsvo enim kolibama -figuralna plastika -osim nuragia ima jo monumentalne arhitekture: "Tombe dei Giganti" (2500 - 1000) -grobna odaja s apsidom (tzv. dolmenski koridor) duge od 5-15m i visoke 1-2m, izravno pokrivene grobnim humkom, frontalnog dijela (za odr avanje zagrobnih svetkovina) u obliku polukruga ili rotonde iji krajevi simboliziraju rogove bika i u centru kojeg stoji obi no 4m visoka stela s otvorom na dnu, a u blizini njega bio je obi no podignut obelisk apotropejskog karaktera -sardinjani tovali boga Bika i Veliku Majku (plan grobnice u obliku bika) -monumentalne grobnice elite, kao mauzoleji -i do 200 ukopa "Pozzi sacri" ("sveti bunar") -neka vrsta podzemnih hramova, megalitska tehnika -kult vode i bo ice majke -sveti ta koja se sastoje od bunara prekrivenog kupolom, s predvorjem pravokutnog oblika ili (rje e) okruglom eksedrom za ritualne aktivnosti i izlaganje zavjetnih darova -podsje aju na podzemne nuragije, ali radi okruglog tlocrta na mikenske tolose -stariji hramovi su ra eni od nepravilnog kamenja, a mladi od pravilnih blokova "Domus de Janas" -"kuca vila/duhova" na sardinijskom jeziku -podzemne grobnice s odajama usje enim u stijene, tipa hipogeja -nekoliko odaja i tlocrtom opona aju ku e tog vremena -vise od 1000 takvih gra evina, iz neolitika i bron anog doba -nekropola na Anghelu Ruju broji 36 grobnica - isklesane glave ili rogovi bikova - uva san mrtvih -pojedine su grobnice reupotrebljene u rimsko doba

-na kraju bron anog doba (oko 1200.) napu taju se sela Terramara i naselja u ravnici, vjerojatno uslijed poplava, a zamjenjuju ih naselja utvr ena s materijom kulture protovillanovskog tipa -oko 1200. nestaje Apeninska kultura mo da zbog pomicanja Terramara kulture; preko nalaza mikenskog importa -finalno bron ano doba (1100 - 900) - subapeninska i proto-villanovska kultura (geometrijska dekoracija) -subapeninska se od proto-villanovske razlikuje po neukra enim posudama s _____ ukra enim plasti nim dodacima (cilindri nim, u obliku roga, glave guske, itd.) Villanova kultura -u 9. ili 8. st na Apeninskom poluotoku zapo inje nova era. Primitivna u odnosu na Egeju, ali u isto vrijeme sna na eljeznodobna kultura pro irila se u 8.st. cijelom srednjom Italijom -iznad sela apeninske kulture grade se u Laniju, San Giovenaleu i drugim mjestima kolibe novog tipa -ime je dobila po eponimnom lokalitetu u blizini Bologne (Villanova II: 900-800 i 800-720) -srediste Villanovske kulture nalazilo se na kasnijem prostoru Etrurije, dok se njezin karakter na podru ju Lacija i drugdje mo e smatrati provincijalnim Naselja -naselja na bre uljcima ili umjetni grudobrani sela formirana od koliba -na onim mjestima koja su otvorena za napad grade se ponekad zidovi od manjeg nepravilnog kamena vapnenca -na in zidanja koliba pokazuje dosta sli nosti s kolibama apeninske kulture, ali je primjetan visi standard i ve a sklonost ukra avanju -u Etruriji i Rimu ostaci Villanovskih koliba -na Palatinu u Rimu prona eni su ostaci dvaju sela starijeg eljeznog doba. Na ju nim padinama bre uljka i ispod Domicijanove Aule Regie. Tim naseljima pripadaju velike nekropole na I i SI padini bre uljka -nekim kolibama su izvanredno sa uvani temelji i podnica. Podnica je bila usje ena u ivac od tufa i spu tena -mjerile su oko 5x4 m -bile su pravokutnog oblika, ali sa zaobljenjima na krajevima - pa etvorinaste! -na du im stranama su bili ukopani drveni potpornji koji su nosili krov -zidovi su bili od blata i katkad prekriveni glinom -krovovi presvo eni i prekriveni slamom -kuhalo se na prijenosnom stolu, nije bilo ku nog ognji ta -ulaz se obi no nalazio na kra oj strani, flankiranoj s nekoliko ukopanih stupova (balvani, potpornji) koji su kasnije znali nositi nadstre nicu -izgled znamo po malim glinenim modelima koji su bili prilozi ili urne -gradile su se i ovalne kolibe -takve najbolje sa uvane prona ene su u San Giovenaleu (oko 7/8x5m) -velikih su dimenzija, jedna od ve ih je 11x6m. Imala je ukopane stupove za krov i stupove koji su vjerojatno slu ili za u vr ivanje drvenog namje taja -vrata su bila na kra oj Z strani -s vremenom se po inju javljati i kolibe s uzorom na ku e gr kih kolonista, tipi nih za geometrijsko razdoblje -tipi an primjer modela ku e prona en je u jednom grobu iz Lukanije (Sala Consilina) - kuca ima dvoslivni krov s volutama i pticama na vrhu te zidove ornamentirane naslikanim geometrijskim motivima

Cemeteriji -grobovi u obliku grubih kru nih jama (pozzi, pozzetti) s urnama -urne i prilozi (kerami ke posude, minijaturni pribor za kuhanje, oru e, fibule) mogu biti direktno stavljani u jamu ili e e pohranjene u dolie ili u male pravokutne prostore izgra ene od kamenih plo a -rje e su jame gra ene i nadsvo ene blokovima ok kamenog tufa -paralelno se pojavljuju i grobnice usje ene u stijenu koje ponekad sadr e sanduke od hrastovine ili terakotne imitacije drvenih sanduka -urne - bikoni ne, bron ane, kerami ke; dekoracija - svastike, meandri -Tivoli - grobnice su ukopane u ivac okru ene plo ama od travertina koje formiraju grobne krugove promjera 3x4,8m, koji podsje aju na mikenske i na kasnije etrurske grobnice tipa "Tombe a circolo" -Vetulonij - oba tipa grobnica se susre u zajedno -Villanova kulture - incineracija; na periferiji - inhumacija Proizvodi -bikoni ne bron ane urne, kerami ke urne, urne koje imitiraju kolibe, bogato razvijena metalna industrija -u I. fazi jednostavne fibule, sje iva, prstenje -u II. fazi ljemovi, fibule, titovi, staklene i jantarne ogrlice -pogrebne karakteristike i metalna industrija povezuje Villanova kulturu s KPZ -tehnika Bucchero keramike - najkvalitetnija vrsta etru anske keramike -oko 700.g - najranija etru anske grobnice (inhumacija!) -oko 1400.g - nalazi kasnomikenske keramike; trgovina u potrazi za opsidijanom s Lipara, bakrom sa Sicilije, metalima iz Etrurije

2. Etru anska civilizacija podrijetlo, povijest i kronologija

Geografske karakteristike -golemi rudni resursi: eljezo, bakar, olovo sa srebrom, posebice u priobalnom dijelu Etrurije i na Elbi -smje taj uz va ne pomorske puteve Tirenskim morem - preduvjet za pomorsku ekspanziju, talasokraciju i gusarenje kao legitiman oblik ekonomije (vrhunac od 8. - po etka 5. st.); otvorenost isto nja kim i gr kim utjecajima -prometni zna aj: raskri je puteva iz sjeverne (prekoapeninske) prema srednjoj i ju noj Italiji Pojava etru anske civilizacije -tamo gdje je kultura srednjeg eljeznog doba (Villanovska) do ivjela najve i procvat, pojavila se krajem 8.st. nova etni ka zajednica s vlastitim jezikom i visokom kulturom iji je po etak obilje en pojavom monumentalnih grobnica s bogatim prilozima orijentalnog i gr kog utjecaja -Etru ani su sami sebe nazivali Rasenna (na natpisima sinkop. Rasna), dok se u gr kim i latinskim tekstovima nazivaju Etruski, Tuski (lat.), Tyrrheni ili Tyrseni (gr .) -nastanjivali su cijeli prostor izme u Arna i Tibera osim malog prostora Faliskanske ravnice iji su stanovnici imali indoeuropsko podrijetlo i jezik -etru anski jezik potpuno odudara od latinskog i Tiber je bio granica izme u Etrurije i Lacija. Postavlja se pitanje za to je upravo to podru je izme u Arna i Tibera bilo predodre eno za razvoj nove visoke kulture i arhitekture na tragu Bliskog Istoka i Gr ke, koja je za nekoliko stolje a prethodila kulturama okolnih naroda. Drugim rije ima, postavlja se pitanje tko su Etru ani -misterij etrurskog podrijetla i injenica da su bili glavni most izme u orijentalne kulture i italskih naroda rezultirala je zasebnom znanstvenom disciplinom - etruskologijom Izvori 1. pisana predaja je potpuno izgubljena, sa uvani su samo rijetki i fragmentirani navodi -zna ajna djela (izgubljena): "Libri rerum Etruscarum" Valerija Flaka i "Tyrrhenika" rimskog cara Klaudija u ak 20 knjiga, uklju uju i rje nik, nastao intervjuiranjem izvornih govornika 2. natpisna gra a: -preko 10 000 etru anskih natpisa (corpus inscripcionum etruscarum) otkrivenih i izvan Etrurije (Afrika, Gr ka, Crno more, Galija) -Liber Linteus iz Zagreba -oko 1300 etru anskih rijeci (najdulji sa uvani tekst) -5 naknadno izrezanih traka -pretpostavlja se da sadr i niz obrednih propisa vezanih uz vjerske rituale -povoj egipatske mumije (sekundarno!) - razli ita datacija -datacija 3. ili 2. st. pr. Kr -3 plo ice iz Pirgija -luka etru anskog grada Caere -2 pisane feni kim jezikom, 1 etru anskim -kraj 6., po etak 5. st. -pokazuje vezu Etru ana s Karta anima -o posveti hrama A tartu (I tar) - Uni - rimska Junona -zlatne -Masilijska tablica - bjelokost, cca. 650.g. -alfabet od Eubejaca?

3. arheolo ki spomenici - najvrjedniji dio ostav tine za rekonstrukciju Etru anske civilizacije -ru evine hrama B - prona ene plo ice iz Pyrgia -stela sa gr kog otoka Lemnosa -Lanena knjiga, Zg -Tabula Capuana - ispisani crijep iz Kapue, 62 retka -Cipus Perisinus - kamena plo a iz Perugie, mo da nadgr. karakter, 46 reda, 3-2. st. -jetra iz Piacenze - bron ani model - stol za haruspiciju - prikazuje nebo s ugraviranim imenima bogova koji upravljaju pojedinim sekcijama - 3-2. st Jezik -problem podrijetla, prodora u Italiju i razvitka indoeuropskog jezika te njihovih me usobnih odnosa i odnosa s jezicima supstrata jo uvijek je predmet istra ivanja -proces definiranja etni ko-kulturne zajednice Italije mo e se pratiti od otprilike 1000. g. -dolazna to ka koju poznajemo su jezi ne prilike na po etku povijesnog razdoblja (7-5.st) -pretpostavka je da je Villanovska kultura prvo o itovanje etru anskog naroda, da odra ava po etak irenja Etru ana -vjeruje se da su Etru ani govorili neindoeuropskim jezikom koji je bio blizak drugim jezicima izolirane tzv. Tirenske jezi ne obitelji - Retskim i Lemnijskim jezikom -za rije Rasenna ne postoji etimologija, dok se za naziv Tusci dr i da bi mogao imati zna enje "oni koji grade ili ive u kulama". Upori te je 3. iguvijska plo a na kojoj se pojavljuje fraza "turskum namen" - tuskansko ime, iz koje se mo e rekonstruirati stepenica Tursci, pri emu bi Turs imalo zna enje kao i lat. turris "kula", nastalo iz gr . turdis -pohrva en naziv trebao bi glasiti Etru ani a ne Etrurci jer se ime izvodi iz etnonima, ne imena zemlje -Retski - podru je Alpa i sjeverna Italija Plinije ka e da su Re ani bili Etru ani koji su se odvojili -Lemnijski - orijentalni Problem podrijetla 1. Orijentalna hipoteza -najlogi nije obja njenje bilo bi da su Etru ani bili novi narod s isto nja kim afinitetom koji je otkrio Etruriju i emigrirao u luke na njenoj zapadnoj obali, preslojio prva indoeuropska plemena, njihov jezik i sela i postupno prodiru i u unutra njost okupirao bisa sela Apeninske kulture -upori te: isto nja ki karakter Etru anske kulture, srodnost jezika s lemnijskim, mogu e povezivanje Tr .w (narodi sa mora) s Tyrs-enoi, -ta teza vu e jo od Herodota - "dio lemnijskog naroda" emigrirao u Italiju iz Smirne, i druge price koje ih povezuju sa Pelazgima (Helanik iz Mitilene kod Dionizija), Lemnom i Imbrom (Antikid kod Strabona) 2. Autohtona hipoteza Dionizije iz Halikarnasa ("Rimske starine") kritizirao je Herodotovu pricu, navode i da Etru ani i Li ani govore razli itim jezikom i slu e se druk ijim pismima, vjeruju u druga bo anstva, imaju druk ije zakone i institucije. Smatrao je da su oni autohtoni narod koji ima jedinstven jezik i na in ivota. Pobornici hipoteze smatraju Etru ane ostatkom praindoeuropskog stanovni tva.

3. Hipoteza o podrijetlu sa sjevera Etru ani su kao spaljivatelji (incineracija) iz teramare, tj. kao nositelji Villanovske kulture koja se razvila iz Terramara donijela kulturu starijeg eljeznog doba u Italiju i ona se oko 900. ra irila iz njegovih naselja po cijeloj Italiji. -Danas znanstvenici nastoje o ivjeti i osna iti Dionizijevo mi ljenje, ali u relativnom smislu, promatraju i Etru ane kao narod u ijem su oblikovanju (poput modernih nacija) sudjelovale razli ite etni ke, kulturne i jezi ne sastavnice, a proces kojeg je trajao od najkasnije11. ili 10. do 9. st. Povijest Etru ana -bili su samostalan subjekt od 9. ili 8. st do ranog 3. st pr. Kr. Kona no su nestali u ranom 1. st. pr. Kr., od Sule kad je dokinut partikularizam pojedinih oblasti Italije i ona latinizirana svi postali Rimski gra ani -u 7., 6. i 5. st. pro irili su svoju vlast od Kampanije do doline rijeke Po nadme uci se s Feni anima i Grcima -od 8. do 5. st. vladali su obalnim podru jem Kampanije i Salernskim zaljevom. Rani Etru anski karakter toga podru ja potvr en je postojanjem lokalne varijante Villanovske kulture -od kraja 7. st. do posljednjih godina 6. st. Lacije je bio pod njihovom vlascu. Vrijeme vladavine Tarkvinijevaca u Rimu i vjerojatno kratka epizoda nadmo i Vulcija. -krajem 6. st. zbog novih politi kih i gospodarskih okolnosti sire se i na Padsku nizinu gdje postoje lokalne varijante Villanovske kulture. Najjasniji tragovi Etru anske kulture sa uvani su oko Felsine (Bologna; stele, cipusi, urne u obliku situla) i u novim gradovima - kolonija Spina i Marzabotto -po etak 5. st. (474.g.) - Sirakuza porazila Kartazane i oni kod Kapue pobijedili Etru ane -Kelti se spu taju preko Alpa i krajem 4.st. uni tavaju Etru ane na Siciliji Slabljenje Etru ana -od sredine 6. st nadiranje Grka, ja anje Kartage i njihovo suparni tvo okre u Etru anskom savezu s Kartazanima. Bitkom na Sardskom moru sprije eno je prodiranje (fokejskih) Grka, ali ve u 5. st. uslijedio je pad mo i etru anskih gradova. Prema rimskoj predaji, osnivanje rimske republike 509.g. izgubljen je Lacij, cime su oslabljene ako ne i prekinute veze s Kampanijom, 408.g. Sirakuski Grci pobijedili su Etru anske saveznike Kartazane kod Himere, a 474. g. u velikoj bitci kod grada Cumae Grci su uni tili etru ansku mo na moru. Sljede ih godina Sirakuzani se zalije u i plja kaju Korziku i Etruriju. Ne to prije 400.g., Gali, drugi sna ni Etru anski rival na sjeveru, prodiru ju no od rijeke Po i prekidaju etru ansku dominaciju, ali ne u obliku potpunog i trenutnog osvajanja. Oni upadaju i na tlo Etrurije (Kluzij), a u jednom takvom prodoru 386. g. dolaze i do Rima (pomo od Caere). Krajem 5. st. Samnicani osvajaju Kampaniju, Etruriju i Gr ku. U me uvremenu, nakon pada Veja 396.g. zapo inje stolje e ratovanja Etru ana s Rimom (4. st), osobito Tarkvinije i Rima, doga aje koje dobro poznajemo jer su upleteni u rimsku povijest. Tarkvinija preuzima hegemoniju u Etruriji. Kraj etru anske samostalnosti uslijedio je izme u 280. i 240., kad su potpali pod vlast Rima s ve om ili manjom redukcijom samostalnosti i teritorija. Ovisnost o Rimu i pad mo i u 4. i 3. st. nije zna io i kraj razvoja tipi no Etru anske arhitekture i drugih podru ja kulture i umjetnosti

3. Etru ansko graditeljstvo - hramovi

Etru anski gradovi i nekropole -organizirani u konfederaciju s centrom u hramu Voltumne u blizini grada Volsinii (Orvieto) -svaki grad je imao svoje granice, svoje politi ko ure enje i sigurno je da je u najranijoj povijesti medu njima dolazilo do sukoba -na vrhuncu mo i (kraj 6. st.) formirale su se 3 konfederacije: gradova Etrurije, padske Etrurije te Lacija i Kampanije Terminologija (toponimija): 1. jedni etru anski gradovi imaju rimske i moderne nasljednike i najcesce se imenuju prema latinskom obliku (npr. C(a)isra - Caere - Cerveteri) 2. drugi etru anski i rimski gradovi nemaju moderne nasljednike (Pyrgi) 3. neka moderna naselja le e na ostacima gradova ija imena ne znamo i imenuju se dana njim talijanskim toponimima (San Giovenale, Luni...) Ju na Etrurija -Veii - Rimu najbli i etru anski grad, glasovit po hramu s lokaliteta Portonaccio i kipovima -Caisra, Chaisre - (lat. Caere, danas Cerveteri) poznat po velebnoj Banditaccia nekropoli i etru ansko-punskim natpisima iz luke Pyrgi -Pyrgi - u 3. st. postaje utvr ena rimska kolonija -Tarch(u)na - lat. Tarquinii, danas Tarkvinija, tisu e grobnica na lokalitetu Monerozzi (60 dobro sa uvanih) - usje ene u stijenu, mnoge oslikane; ostatak hrama na lokalitetu Kralji in rtvenik -Velch - lat. Volci, danas Vulci, srediste bron ane industrije, glavni centar uvoza gr ke keramike -Velsena, Velzna - lat. Volsinii, danas Orvieto, mjesto godi njeg okupljanja i svetkovina, hram s 3 cele; Crocifisso del Tufo i Cannicella Sjeverna Etrurija -Tlamun - lat. Telamon, danas Talamona -Vetluna, Vatluna - lat. Vetulonii, danas Vetulonia - nekropola (tumul Pietrera) -Pupluna, Fufluna - lat. Populonia, jedina metropola na moru Unutra njost -Clevsi(n) - lat. Clusium, danas Chiusi - cipusi, kanopske urne, sarkofazi s portretima -Peruzija - danas Perugia, dugi potezi bedema, vrata s l kom i grobnicama, npr. grobnica Volumnij iz 2-1. st. - grobnica usje ena u stijenu -Arretium (lat.), danas Arezzo - metalur ko srediste -Faesulae (lat.), danas Fiesole -Volathri - lat. Volaterrae, danas Volterra - lu na vrata -Curtun - lat. Cortona

-gradovi koji su bili u "Etruscan Dodecapoli", tj. u savezu 12 gradova: -Arretium - Arezzo -Caisra, Cisra - Cerveteri -Clevsin - Clusium ili Chiusi -Curtun - Cortona -Perusna - Perugia -Pupluna, Fufluna - Populonia -Veia - Veio -Tarch(u)na - Tarquinia-Corneto -Vetluna - Vetulonia -Felathri - Volterra -Velzna - Volsinii, vj. Orvieto -Velch, Velc(a)l - Vulci ili Volci Op e odlike Etru anskog hrama -uz grobnice i rasko ne ku e hramovi su jedna od glavnih vrsta gra evina kroz koje su i iskazivali svoju politi ku samobitnost, kulturu, religiju i sve druge zna ajke svoje civilizacije -podiji etru anskih hramova u pravilu se sastoje od kamenih blokova postavljenih u vodoravne nizove povezane vertikalnim spojevima. Fasada podija mogla je biti tukatirana, a na vrhu je mogao stajati korni . Na pro elju podija stajalo je stubi te. Materijal koje se koristio za izgradnju cele i zatvorenog stra njeg zida bila je opeka na koju je nalijegalo drveno krovi te. Zidovi su morali biti irine 2-3 cigle, da bi dr ali te inu krova. Prema Vitruviju, visina etru anskih stupova morala je iznositi 1/3 irine hrama. Ako to i vrijedi za kasnije hramove etru anskog tipa, te ko da se to pravilo mo e primijeniti na najstarije arhajske hramove. Dobar je primjer kapitolijskog hrama u Rimu. Stupovi su bili od kamena (kod manjih hramova) ali i od drveta koje je bilo tukatirano i bojano. Tlocrtne dispozicije od 5. st. pa sve do rimskog vremena za Etru ansku sakralnu arhitekturu bili su karakteristi ni hramovi tipi no etru anskog oblika, koji su imali vanjsku terakotnu dekoraciju ra enu u gr kom stilu. Na pro elju je pronaos s vise stupova kroz koji je jedini ulaz sa 1 ili 3 vrata -uporaba podija, stepeni ta ili rampa na pro elju -Vitruvije: nekoliko varijacija etru anskog tipa hrama, spominje 2 koje su bile cesto kori tene za rimske kapitolije, ali to ne znaci da su to bili arhetipovi iz kojeg su se razvile ina ice. Obje su se koristile dugo. Arhitektonska skulptura -od terakote - podrijetlo treba tra iti u gr kom graditeljstvu. Grci su terakotu prestali koristiti ali su je etru ani i dalje koristili -izrada reljefa od alabastera, tufa, travertina pa cak i mramora -stupovi i grede su drvene a njih bi se za titilo terakotnom oplatom -Vitruvijev opis - spominje "toskanski stup" -glatkog trupa, ravan ili su en, baza koja se sastoji od plo e (plinte) i zaobljenja (tor), kapitel (ehin i abak ) -mo da ima izvorni italski karakter (Vitruvije ka e), to se ne zna to no -neka vrsta hibrida dorskog i jonskog

-nema kanelire -Norchia - 2 grobnice s dorskim stupovima i nadogra en, ali s jonskim kornizem - 4.st -Sovana - Tomba Ildebranda -procelje sa stupovima koji imaju jonske volute, korintsko lisce na dnu te figuralne ukrase te bogati floralni ukras na arhitravu i frizu -pr. provincijalne arhitekture -hram u Vejima - pravokutnog oblika s dvoslivnim krovom, 15x8m Kroviste, zabat -zidovi od opeke, stupovi drveni -krov od drva iskljucivo -kose krovne grede (kantherij), preko njih aseks (tanje grede) - znale su biti oblozene limom, krovni crijep (tegule i imbreksi - tegule su ravne ploce, a na njihovim spojevima su imbreksi). Na obje strane gradevine ostaju zabati -zasticuju grede terakotnom oblogom -etru anski hram ima samo jedan zabat, straznji nije bio ukrasen Antefiksi -najbrojniji elementi terakotne dekoracije -zastita krajeva da ne ostaje rupa, da se zatvore kanalici imbreksa -najcesce glave nekih bica, satira, gorgona ali nekad i cijele figure ili grupe figura - veliki su imali straznje potpornje da se ne odlome -terakota, bojane -krovna dekoracija uzduz krajeva kosih krovnih greda Zabat -otvoreni i zatvoreni -terakotni modeli hramova -otvoreni zabati - uvucen je unutar krovne arhitekture -zabatna skulptura bila je svedena samo na kraj drvene grede jer su ostali elementi popunili preostali prostor -Belvedere hram -Kraljicin zrtvenik u Tarkviniji - krilati konji -uglavnom se pojavljuju otvoreni ali se pojavljuje i onaj zatvorenog tipa -zatvoreni zabat - preuzet od Grka, nije ispunjen figurama u mramoru izradenim u punom volumenu nego je izraden u reljefu i od terakote Antepagmenta -terakotna dekoracija koja zasticuje krajeve zabatnih drvenih greda (-mutuli izbaceni naprijed za 1/4 visine stupa) -pravokutnog oblika ili okrugli diskovi Krovna skulptura -na sljemenu krova mogle su stajati i statue radene u punoj plastici od terakote ili bronce -najljepsi primjer u Portonacciu u Vejima (oko 500.g.) - pronaden je Apolon iz Veja, glava Hermesa (Merkur), Heraklo i 1 zenska figura koja bi lako mogla predstavljati Apolonovu majku Letoniju koja je u narucju drzala samog malog Apolona, pored antefiksa postojale su na krovu na akroteriji figure u punom volumenu -bogati, iskljucivo ornamentalni ili figuralni reljefi, prekrivali su i arhitrave etru anskih hramova (friz) ili su bili u funkciji sime na rubovima krova. Dijelovi friza prepoznaju se po rupama kojima su bili pricvrsceni -sve od terakote

hram u obliku kuce bez pronaosa -obicno se javljaju krajem 8 - 7.st -nemaju podij, stupove ni pronaos -temelj im se sastoji od blokova kamena tufa -2 primjera: 1. na akropoli grada Veja -pravokutnog oblika s dvoslivnim krovom, 15x8m -imao friz i antefikse tipicnih arhajskih obiljezja -friz od terakote u polikromnom stilu 2. hram u Volsiniju (Bolsena) -imao je temenos pravokutnog oblika -okruzen zidom dimenzija 17.20x13.40m i celu podignutu nasuprot straznjem zidu temenosa -slicne odlike hramova ili kuca pokazuju i modeli urni otkriveni i u etru anskim grobovima u gradovima Caere, Falerii, Sula Consilin hram s jednom celom i pronaosom

-najstariji je a iz njega su se razvili i -javljaju se od arhajskog razdoblja (500.g.) a kao reprezentativan arhitektonski okvir prikazuju na urnama i cipusima -najbrojniji se tetrastilni - 4 u razlicitim varijantama -poznati su i na glinenim modelima hramovi tripartitne osnove -najvazniji; iznad pronaosa imaju 3 dijela, 3 cele ili 1 celu sa 2 krila -duzina - 6 dijelova gradevine a sirina 5 - Vitruvije kaze da mora tako biti -3/10 sirine za krajnje a 4/10 sirine ide za srednju celu, tj. za ale i 1 celu -strogo anksijalna koncepcija -visina stupova 1/3 sirine gradevine -svetiste kod Veja - Minervin hram -Minervin hram u Vejima, veci hram (A) u Pyrgu (24x34.40m, oko 460.g.), Belvedere hram u Orvietu (5. st.), kapitolijski hramovi u Kosi (oko 150.g.), Firenci i Signiji te kapitolijski hram u Rimu (500.g.) -hram iz Tarkvinije (Ara della Regina) - terakotni konji sa zabata (peripter?) hram s jednom celom i otvorenim alama -poznati i u Rimskom graditeljstvu; gradili se vec od 3. st. pr. Kr. -Hram mira u Pestumu (273. pr. Kr.) a pored njega je i hram C (hram bozice Feronije) na Largo Argentini u Rimu -sa 1 ili 3 cele i otvorenim alama - popularni u kasnorepublikanskom Rimu, helenisti ka grobnica Tomba Ildebranda u Sovani (2.st.) hram s 1 celom i zatvorenim alama -3. st. pr. Kr. iz Etrurije, grad Felatri (Faesulae) -tesko razlikovati hramove sa 3 cele od hramova s 1 celom i zatvorenim alama rjesenje mozda ako se zna kome je bio posvecen (Veii - trijada Minerva, Jupiter, Junona = 3 cele, Pyrgij - ? 1 bozanstvo)

hram s 3 cele i alama -kapitolijski hram Jupiteru u Rimu, opis hrama donosi Dionizije - srednja cela posvecena Jupiteru, bocne Junoni i Minervi. Pronaos imao 18 a ne 8 stupova kao sto kaze Vitruvije; najveci poznati etru anski hram. Iz izvora znamo da su ga gradili etruscanski umjetnici, skulpture koje su stajale unutra je izradio umjetnik po imenu Vulce. -toliko je puta obnavljan da je do kasne antike izgubio svoje etruscanske karakteristike, osim samog tlocrta hram grckog tlocrta -peripterni hram -Mater Matute u Satricumu - najinteresantniji, 500.g., datiran po terakotnim ukrasima, bio je ukrasen peristilom, dubok pronaos i izduzena cela -hram u Pyrgi-u, B, 500.g. - grcki peripter, no to ne znaci da je grcki hram, imao je sva obiljezja etru anskog hrama, ali je tlocrt bio grcki -takvi hramovi su rijetki, ali pokazuju da su etru ani bili upoznati s grckim hramovim (preko kolonija u Kampaniji)

4. Izgled, arhitektura i tipologija Etru anskih grobnica

-grobnice su najraniji spomenici etru anske civilizacije, najranije dokumentirani -rijetki su etru anski hramovi koji datiraju od kraja 8.st., dok u tom prijelazu iz 8.st. u 7. st. pr.Kr. imamo cijeli niz grobnica -mo emo povuci paralelu s mikenskim grobnicama u smislu naglog bogatstva -grobni humci i grobnice usje ene u stijene podsje aju na sli ne grobnice u Maloj Aziji, na Cipru, pa i u Gr koj. Nekima je to argument u tra enju isto nja kog i mediteranskog podrijetla -etru anske grobnice pojavljuju se paralelno s ranijim vrstama grobova poznatih iz razdoblja Villanova kulture. Jo u razdoblju Villanovske kulture, pogotovo u 8.st. na nekim dijelovima Etrurije su se paralelno koristili grobovi tipa grobnog jarka za inhumaciju i ritus spaljivanja u urne koji je dominirao. -na podru ju Etrurije nikad nije bio prisutan samo jedan ritus pokapanja -ritus inhumacije dominira u orijentaliziraju em periodu, arhajskom i dijelom klasi nom, pogotovo u obalnom podru ju, a u posljednjim razdobljima etru anske civilizacije, pogotovo od oko 400.g.pr.Kr. dominiraju spaljivanje i sahranjivanje u urne -svojim izgledom i strukturom imitiraju izgled ku e i naselja -Cerveteri - 2. grad po blizini Rimu nakon Veja, sa svih strana okru en nekropolama Banditaccio, Monte Abatone, Sorbo -Banditaccio nekropola - dominiraju veliki grobni humci/tumuli, ima oko 400 grobnica koje datiraju od kraja 8. st pa do 2.st.pr.Kr. Ove najstarije iz 8. st. imaju dromos i jednostavnu grobnu komoru/hipogej. Humci sa slo enijom strukturom hodnika odaja datiraju ne to kasnije (od prve polovice 7. st.) -Monte Abatone - dominiraju grobnice usje ene u stijene -Sorbo - najpoznatija po grobnici Regolini Galassi Oslikavanje grobnica -kronologija oslikavanja grobnica zapo inje s villanovskim razdobljem -praksa oslikavanja grobnica je najdominantnija u arhajskom i ranoklasi nom periodu, zatim se od 4.st. taj obi aj oslikavanja po eo gasiti. Onda je jedan drugi period od 3. i cijelo 2. st kad zapravo nema nekih zna ajnijih primjera etru anskih oslikanih grobnica. A onda se pred kraj etru anske civilizacije, u "rimskom periodu", doga a zadnja velika renesansa -najzna ajnije oslikane grobnice potje u iz Tarkvinije - izme u 550. i 540.g. pa do negdje 470. g.pr.Kr. -mo e se vidjeti utjecaj gr kog slikarstva, pogotovo jonskog, ati kog -pojedine grobnice nisu oslikavali samo etru ani ve i gr ki majstori -pr. Grobnice Olimpijada - tipi na gr ka, ali ima etru anske scene - prizori trka a, baca a koplja, diska... -velika ve ina etru anskih grobnica ima karakter hipogeja (podzemna) -sub divo - grobnica na otvorenom -Villanovski tipovi grobova koje mo emo smatrati etru anskim su: 1. Tombae a pozzo - bunarski 2. Tombae a fossa - grobovi u jarku 3. Tombae a cassone - od. 7.-5.st.pr.Kr, Marzabotto, Populonija -svi ovi tipovi su grobovi, pojedina ni ukopi

Etru anske grobnice -sve pripadaju vrsti grobne arhitekture koji definiramo pojmom grobnica s odajom - tombe a camerae - dijele se na vise tipova po svom karakteru: 1. grobnice s odajom/tombe a camera - najranije, s odajom usje enom u tlo ili u stijenu 2. grobni humci - tumulusi - vrsta gra evinske arhitekture s 1 ili vise grobnica 3. tombae a dado - kockaste i samostoje e - pojavljuju se u verziji samostalnih gra evina (na otvorenom) ali i u verziji grobnica usje enih u stijenu 4. tombae a edicola - imitira jednostavnu ku u s krovom na dvije vode 5. tombae a columbario - veliki broj etvrtastih malih ni a izra enih u odajama, u ni ama su postavljene urne - kolumbarij je kao tip arhitekture kasnije poznat u rimskom razdoblju; bogate obitelji su imale jako puno robova koji su se pokapali zajedno s njima 6. tombae a pozo - javljaju se na kraju etru anske civilizacije - imaju bunar, okno ukopano u zemlju pomo u kojih se ulazi u te odaje 4 faze razvitka grobnica 1. oko 700. g.pr.Kr. -pojavljuju se monumentalne grobnice usje ene u stijenu paralelno s nekim tipovima etru anskih grobnica, pozzetima, fossama, inhumacija 2. oko 650. g.pr.Kr. -pojava grobnih humaka - mogli su u sebi sadr avati grobnice s odajom pravokutnog ili drugog tlocrta -monumentalni humci -tolosi unutar grobnih humaka se javljaju uglavnom u sjevernom dijelu Etrurije zato sto im je takav izgled postavio sam teren jer oko nekih gradova nema mekih stijena u kojima bi se mogao ukopati grob -Tomba Regolini - Galassi -prema S tolosi - Montagnola i La Mula u Quintu Fiorentin kraj Firenze -na jugu ve inom pravokutne grobnice 3. oko 600. g.pr.Kr -pojavljuju se grobnice na visokom podiju koje su cesto povezane u nizu du grobnih komunikacija -to su naj e e tombe a dado -mogu stajati potpuno samostalno, sa sve 4 strane slobodne ili biti u nizu -pr. Orvieto i Banditaccia nekropola s utjecajem gr kog graditeljstva - 1. pokusaj pravilne gradske planimetrije 4. oko 400. g.pr.Kr -pod utjecajem incineracije i zamjene sarkofaga urnama, grobovi pod humcima se zamjenjuju novim vrstama grobnica usje enih u stijenu ukopanih cesto ispod akropola samih gradova -fasade takvih grobnica ukra ene su monumentalnim stupovima tombae a pozzeto -jednostavna primitivna arhitektura -od kraja bron anog doba paljevinski ukopi zamjenjuju ranije s inhumacijom a pepeoni ostaci se pohranjuju u unutra njosti pozzeta -pozzetto - mala jama (bunar) cilindri nog ili pravokutnog oblika iskopan u zemlji ili kamenu -dubina im ovisi o dubini terena -u njoj je urna koja sluzi kao osuarij, okolo nje kerami ki prilozi -sve do 6.st. na nekim etru anskim lokalitetima se mogu na i grobnice ovakvog tipa

tomba a fossa -grobovi u jarku, javlja se do sredine 6.st -u 8.st.pr.Kr. grobovima s pozzetima i kremacijom pridru uju se ili ih zamjenjuju grobovi s fossom za ritus inhumacije iskopani u terenu i vi e manje etvrtastog oblika -iskopavanje terena, tj kamenog ivca i stvaranje pravokutnog izdu enog kamenog sanduka, ali ako nije zbog terena bilo mogu e napraviti takav grob, onda se on radio od kamenih plo a, tj kripa razli ite veli ine, a mogli su se raditi ak i od tegula tomba a camera -grobnice s odajom imaju grobnu komoru - sepulkralnu odaju -dromos nagiba ovisnog o prirodi terena i otkrivenog ili pokrivenog gornjeg dijela -pr. Banditaccia nekropola - grobnica usje enih u stijenu -grobnica kolibe, 7.st -grobnica titova, sjedala, 6.st -grobnica kapitela (T.I), 6.st -krov je dvoslivni - ima srednju gredu ili ravan krov -forma - pravokutna, trapezoidna, kvadratna -uz lateralne zidove od istog kamena isklesane su le aljke na kojima su bila polo ena mrtva tijela ili zagrobni namje taj -one slo enijeg tlocrta imitiraju ku e tog vremena grobni humci -ima sto asti humak od zemlje ili kamenja kao dodatnu za titu sepulkralnoj arhitekturi -javlja se u prvim stolje ima etru anske civilizacije (8. - 6. st.) -u sredini dvorane nalazi se jedan etvrtasti pilastar na kojemu po iva svod i tu se zapravo mo e govoriti o tolosu, kupolastoj grobnici -humak, ali unutar sebe skriva odaju kru nog tlocrta koja je natkrivena svodom izra enim u tehnici la ne kupole -grobnica Regolini - Galassi - 7. st.pr.Kr -otkrivena je nedirnuta 1836.g. na nekropoli Sorbo (Cerveteri) -otkrili su je sve enik Regolini i general Galassi -nije ni tolos, ni grobnica tipa kuca, ve ima jednostavniju arhitekturu -sastoji se od - dromos, 2 bocne cele, pravokutne cele u produ etku koja mjeri vise od 7m -prona eno - bron ana bikoni na urna za pepeo pokojnika, bron ana le aljka na kojoj je bio pokojnik, kola za prijevoz, 1 tron, eljezne posude -narukvice dekorirane granulacijom, bron ane situle, veliki broj posuda u bucchero i imapasto tehnici -po natpisu na 2 alice se misli da je bila ukopana princeza po imenu Larthia, pokopana je u jednoj od cela, inhumirana -bucchero posuda u obliku koni ne boce na kojoj je bio jedan od prvih reprodukcija etru anskog alfabeta tomba a tolos -u sebi sadr e grobnice tipa tolos -konstruirane su na padinama bre uljaka od velikih kamenih blokova koji su u gornjem dijelu postavljeni u koncentri nim krugovima koji se su avaju i zatvaraju koni nu odaju -cijela konstrukcija pociva na cetvrtastom pilastru koji stoji u sredini same odaje -karakteristi no za S Etruriju, posebno oko Populonije i Firenze -najranije se mogu datirati oko 620. g.pr.Kr.

tomba a dado -pojavljuju se od ranog 6.st.pr.Kr. -pod utjecajem gr ke planimetrije u principu ortogonalnog rasporeda gradskih ulica i blokova, npr. kod novonastalih gradova Marzabotto i Spina -donji dio je isklesan u kamenu a tamo gdje kamena vise nema se grade od kamenih blokova -oko 400.g. dobivaju "kocku" na ulazu -djelomi no isklesane u tufu a gornji dio konstruiran od tufa -kocke na ulazu pa ljivije isklesane, negdje samo pro elje isklesano, a negdje sve 3 strane -ovisno o formi razlikujemo - tomba a semi dado - samo pro elje isklesano, velika monumentalna vrata ili tomba falso dado - kasniji primjeri imaju la na vrata, ona su u samom dnu -Vulci - grad oko kojeg je puno grobnica usje enih u stijenu -nekropola Ponte Rotto - dromos + grobna komora T oblika (kao i Francois grobnica) -grobnica Volumnija -otkrivena intaktna 1840. na nekropoli Palazzone (Perugia) -datira u 2. st.pr.Kr, osniva je Volumna - na urni ime -na ene su urne, neke imaju lat. a neke etru anske natpise -grobnica usje ena u stijenu -dromos + atrij, krov na dvije vode + glava Gorgone Meduze -ukupno 10 dvorana, sve etvrtastog tlocrta tomba a edicola -grobnica sa zabatom -vrsta grobnice tipi na za period od sredine 6. do sredine 5. st.pr.Kr. -nije hipogej kao ni one prave tombe a dado -imitira najjednostavniju ku u s krovom na 2 vode -pr. Tomba bel bronzeto, Populonija, oko 520.g. tomba a cassone -im ih na S nekropoli Populonije, nekropoli Marzabotto -imitira oblik sarkofaga, zapravo sanduk koji imitira oblik sarkofaga -za inhumaciju - krov naj e i u obliku krova na 2 vode -bio je za ti en jednom vrstom malog nasipa u kojemu su se mogli nalaziti grobni prilozi -u upotrebi od 7.-5. st -sanduk se ukopavao tomba a columbario -sahranjuju se najsiroma niji -grobnice sa ve om ili manjom odajom i brojnim etvrtastim ni ama usje enim u zidove -u upotrebi od 3. st.pr.Kr pa sve do rimskog razdoblja tomba a pozzo -okno bunarskog tipa s udubinama koje omogu uju penjanje i spu tanje u grob - s tim oknom se dolazi do dna grobnice -lijevo i desno se nalazi vise grobnih odaja -u uporabi tijekom zadnja 2 st. etru anske civilizacije (2. i 1. st.pr.Kr) -razlika od villanovskih - druk iji pristup -ukopava do 10m

5. Etru ansko zidno slikarstvo

-po eci monumentalnog slikarstva u Etruriji datiraju na izme u 8. i 7.st, negdje oko 600-te kraj orijentaliziraju eg perioda, najstariji primjeri su iz kraja 8. st.pr.Kr -kad se govori o monumentalnom etru anskom slikarstvu, govori se o slikarstvu grobnica jer drugi primjeri nisu sa uvani -etru ansko zidno slikarstvo je bilo u tijesnoj vezi s gr kim slikarstvom, no ta teza nije razja njena jer je gr ko slikarstvo potpuno izgubljeno -nema primjera gr kih oslikanih grobnica koje bismo mogli usporediti s onima u Etruriji, no ima u J Italiji, na podru je Velike Gr ke, primjeri iz Paestuma tj. Populonije -datiraju najranije od pojave etru anskog monumentalnog slikarstva -etru ansko monumentalno slikarstvo, nastalo je pod utjecajem gr kog slikarstva na keramici (obrisno slikarstvo, standardizacija pokreta, bo na akcija ljudskih figura), ali je vrlo rano razvijena karakteristi na ikonografija prilago ena vlastitom ukusu i potrebama (umjetnost u zoni izme u realnosti i fantazije sa specifi nom porukom) -na po etku utje e keramika korintske produkcije, kasnije ona ati ke, jonske produkcije -jedna od karakteristika slikarstva u grobnicama je da one kombiniraju prikaze iz stvarnog ivota s mitolo kim motivima, a sve u funkciji stvaranja specifi ne poruke (oko 400-te g. vesele scene zamjenjuju turobne scene, demoni - povijesne prilike. Dok je etru anska civilizacija na vrhuncu, kraj 7., 6. i 5. st., vladaju vesele scene) -najva nije grobnice potje u iz Cerveteria, Tarkvinije, od ostalih je bitno svega nekoliko grobnica koje su bile oslikane u unutra njosti - uglavnom grobnice koje imaju reljefnu dekoraciju pri emu su ti reljefi vrlo cesto bili bojani -Tarkvinija i njegova nekropola Monterozzi je glavni i najve i izvor s kojeg potje u skoro sve najva nije oslikane etru anske grobnice

kraj orijentaliziraju eg perioda i rani arhajski period Tomba Campanna iz oko 600.g. -kraj Veja, otkrivena 1843.g. -najstariji sa uvani primjer od kojeg mo emo pratiti razvoj etru anskog zidnog slikarstva -jednostavan tlocrt, usje ena u tlo -ima predsoblje i sepulkralnu odaju u produ etku -scene su prikazane sa strane ulaza u tu odaju -2 ina ice istih motiva - dolje prikaz divljih ma ki, fantasti nih bi a izdu enih nogu, tipi no za orijentalizirajuci period -za gornji dio stru njaci pretpostavljaju da je najstariji prikaz lova u etru anskom slikarstvu -inovacija - davanje primata tematski preciziranim anr scenama, ali ne takvim scenama koje pri aju cijelu pricu i donose imena prikazanih ljudi (scene lova, banketa...) -takve generaliziraju e anr scene su ipak modernije od orijentaliziraju ih prethodnika Grobnica pantera kraj 7, po etak 6. st.pr.Kr. (oko 600.g.) -najstarija oslikana grobnica na nekropoli Monterozzi, otkrivena 1971. -jednostavne kompozicije, sastoji se samo od 1 prostorije -grobna odaja duzine 5 i irine 2,5m, visina 2,5m; fresko tehnika -na stra njem i ulaznom zidu su scene koje su tipi ne za orijent - Na stra njem su zidu prikazane 2 velike ma ke u profilu, postavljene kao nosa i monstruozne glave pantere. na zidovima sa strane ulaza dvije ma ke predstavljaju uvare svijeta mrtvih. Trake na lateralnim zidovima pokazuju da je grobnica ostala nedovr ena -s jedne strane simboliziraju podzemni svijet, a s druge tite pokojnike od zlih sila - poznato i u gr koj umjetnosti -Boccanera plo e -terakotne tanko o bukane plo e s prethodnom skicom figura i op enito dekoracije -pojavljuju se u razli itom kontrastu ali je tehnika gr ka -2 najva nija seta plo a s velikim figuralnim scenama potje u iz grobnica ( uvaju se u Louvru i Londonu) -Boccanera set sastoji se od 5 uspravnih plo a originalno apliciranih na zid. Najmanje su 3 bile jedna do druge i predstavljale kontinuiranu dekoraciju -figuralni friz stoji na dekorativnoj zoni vertikalnih traka naizmjeni no bojanih crveno i bijelo. Plo e iskazuju te e forme i trend prema monumentalnosti -ve ina ih se datira u 6. st.pr.Kr rani i srednji arhajski period oko 550.g -najavljuje novi sistem oslikane dekoracije aran iran u nekoliko superponiranih (postavljenih jednih iznad drugih) traka (frizova) uokolo zidova. Ta inovacija uvodi princip kontinuiranog friza koji se zadr ao sve do kraja Carstva -novi tip fresko slikarstva korelira s po etkom produkcije crnofiguralnih posuda u Vulciju i vrhuncem obo avanja gr ke mitologije

Grobnica bikova (Tomba dei Tori) -otkrivena 1892., datira oko 540. g.pr.Kr. -glavna odaja - 4,31 x 4,52 x 2,52, stra nja desna odaja - 3,26 x 2,52 x 2, stra nja lijeva odaja - 3,47 x 2,52 x 2,10 -3 prostorije - atrij i 2 sepulkralne odaje -usje ena u tlo -atrij s klupama uza zidove kori ten je u pogrebnim ritualima. 2 bika na frizu u atriju od kojih desni nasr e na 1 homoseksualni par, dok lijevi bik mirno promatra odnos izme u mu karca i ene. ene svjetlije puti, mu karci tamnije, sme e -ispod freske je natpis imena vlasnika grobnice - Aranth Spurianas -izme u 2 vrata je scena iz gr ke mitologije - Ahil sakriven iza fontane (bunara) u zasjedi do ekuje Troila (Prijamov sin) -to je jedina scena iz gr ke mitologije prikazana na arhajskom zidnom slikarstvu Tarkvinije. Ona donosi legendu o Ahilovoj biseksualnosti i prikazuje da je izme u Grka bila uobi ajena ljubav istog spola -na vrhu bunara je akroterija u obliku 2 bijela lava -na dnu je prikazano stablo ivota koje zavr ava stablom bez listova i crnim vijencem kao simbolom smrti -2 maslinova drva -na zabatima grobnice javlja se sfinga Grobnica augura (Tomba degli auguri) -530. - 520. g.pr.Kr -otkrivena 1878.g., dimenzija 3,62 x 2,60 x 1,55m -nosi ime po 4 prikazane mu ke figure za koje se misli da su auguri -ostale figure koje su prikazane predstavljaju osobe koje sudjeluju u pogrebnim igrama u cast pokojnika -scene vjerojatno neke pogrebne igre gdje prikazuje zamaskiranu osobu Fersa kako dr i uze u ruci. Uze je zaka eno na ovratnik psa, kada Fersu povu e to uze avao na pse em ovratniku mu se zabode u vrat te se tako razbjesni i napada ovjeka pod kapulja om -vrata izme u 2 augura na stra njem zidu simboliziraju ulaz u podzemni svijet -podijeljena na frizove -donja traka ima funkciju nekog postolja, zatim ide srednja koju ispunjavaju ljudske figure i figure ivotinja -gornja traka je ukras, na kra im stranama grobnice pro iruje se u zabatna polja Grobnica lavica oko 520.g. -otkrivena 1871. -komora zami ljana kao ator od tkanine ucvrscen na drveni kostur ispod kojeg se nalaze tijela pokojnika polo ena na le ajeve -pojavljuju se naknadno izra ene ni e, sto je karakteristi no za etru anske oslikane grobnice, obi no su etvrtastog ili polukru nog oblika u koje se smje taju sekundarni ukopi -na zabatu glavnog zida prikazane su 2 heraldi ki okrenute lavice, a ispod volutni krater oko kojeg su plesa i, plesa ica je bijelo obojana a plesa crveno -prvo lateralni zidovi nisu bili ukra eni, tek kad je umro sin vlasnika grobnice, oslikani su na du im stranama. Sin je kremiran i postavljen u urnu u izdubljenu ni u u zidu -na zidovima je prica o ocu i sinu -vlasnik je prikazan kako se odmara na le aljci, plesa i i krater oko njega -1. primjer portreta po kojima ce kasnije grobnice biti poznate

Grobnica lova i ribolova 520./510. g.pr.Kr -otkrivena 1873. -jednostavni tlocrt, mali dromos, atrij, grobna komora -usje ena u stijenu -1. prikaz pejza a u etru anskom slikarstvu i utjecaj jonskog stila bogate uporabe polikromije -slika na du im stranama atrija prikazuje scene plesa, stabla a u zabatu je scena lova -u grobnoj komori je slika koja prikazuje morski pejza , brod s kojeg ribari bacaju mre e -s desne strane je prackas a s lijeve jedan mladi koji ska e ili biva gurnut u more -u zabatnom polju glavne odaje je prikaz scene banketa, zagrobne gozbe -otkrivene kosti ene i spaljeni ostaci mu kog tijela Grobnica barona 510. - 500.g. -naziv je dobila jer su je iskopala 2 njema ka barona, 1827.g. -jo se naziva grobnica utrke, tj. grobnica konja jer se vjeruje da se sve osobe koje su prikazane u sredi njem frizu pripremaju za utrku ili sudjeluju ili pripremaju nagradu za pobjedu. Jedna ena dr i kilix (sve enica?) s kojim ce nagraditi pobjednika -na zabatnom frizu su 2 hipokampa (mitski konji sa repom ribe) pra eni s 2 crvena dupina -u sredi tu je slika ovjeka s pliticom koji obuhva a malog sviraca frule koji stoje su elice eni koja s po tovanjem pozdravlja uzdignuv i obje ruke -desno i lijevo se nalaze konjanici -izme u svakog lika je stablo, bogata vegetacija Grobnica olimpijade 510.g. -otkrivena je 1958.g. -sa nekropole Monterozzi, oplja kana je, skromni nalazi -prikazan je spektar igara od kojih mnoge evociraju olimpijske igre pa je odatle i naziv bacanje diska, kladiva, trka i, utrke kola i etru anske igre poput onih u kojima sudjeluje Fersu -na dnu zida su naslikana vrata sa prolazom u Had Grobnica bojanih posuda/bigamnih vaza kraj 6.st. -otkrivena 1869. g. -naziv po 3 posude od kojih su 2 oslikane -prikaz bra nog para na kline le aljci -mu karac dodiruje bradu svoje drage, sa strane su prikazi plesa a koji ih zabavljaju -zanimljiva je po detalju s malim stolom na kojemu se nalaze velike posude za pice -mo e se usporediti sa gr kim simpozijem po etak klasi ne umjetnosti, subarhajski period Grobnica triklinija 470.g. -otkrivena 1830.g., dimenzija 4,30 x 3,50 x 2,52 m -freske u lo em stanju, prikaz 3 bra na para na le aljkama -glavni motiv je banket u trikliniju (3 kline le aljke) na kra oj, stra njoj strani grobnice -scena banketa na kojemu sudjeluje nekoliko parova - to je dominantna scena -na lateralnim zidovima su prikazi plesa -u uglovima zabata se nalaze 2 ma ke -na kra im stranama su prikazi konjani ke igre -dekorativnost i slikarska umjesnost upu uje na gr kog majstora ili etru anskog majstora kolovanog u gr koj

Grobnica leoparda 470. g.pr.Kr -otkrivena 1875. g. -3,52 x 3,30 x 2,16 m -naziv - po prikazu 2 leoparda u zabatnom polju -figure su prikazane vise naturalizirane po emu je ova grobnica i poznata -na stropu - polikromna ahovnica i u sredini kru nica -glavni zid - 3 kline, bra ni parovi -na lateralnim zidovima su scene plesa, banketa, gozbe -grmovi koji okru uju one sto sjede pri gozbi i one sto plesu nagovje tavaju rajski krajolik Grobnica majmuna 480./470.g - Chiusi -otkrivena 1847.g., Alex Francois -u tlocrtu je kru nog oblika, usje ena u stijenu -polikromne freske -naziv - prikaz majmuna na drvu u ulaznoj odaji -prikaz zagrobnih igara u cast pokojniku -prikazuje da su tako er i ene sudjelovale u tim igrama - ravnopravnost Grobnica s 2 grobne odaje -1. odaja - s kraja 5.st, 2. - iz 3.st.pr.Kr -1831-32.g. -na lokalitetu Villa Tarantola ??? -grob 1 ima dupli friz, vrlo rasko na s karakteristi nim scenama -u obje zone su ukomponirane scene lova, ritmi ko izmjenjivanje stabala i figura, stolovi s pi em Grobnica plavih demona 380. g. -otkrivena je 1985. prilikom gradnje ceste -6,20 x 3,65 x 2,21 m -nekropola Monterozzi -naziv po prikazu 2 demona, jedan plave a drugi crne boje -prikazuje lova ke scene i zagrobni banket sa 4 ili 5 parova na kline le aljkama kombinirane novom temom pokojnikova odlaska na drugi svijet u kojem obitavaju strasni demoni -na desnom zidu je prikaz Haruna u brodu koji prevozi du e i dr i klju eve podzemnog svijeta -plavi demon je prikazan na stijeni sa 2 zmije u rukama a crni nasr e na njega Grobnica titova kraj 4.st.pr.Kr -otkrivena 1870., Cerveteri, na cesti koja od Tarkvinije vodi prema moru -veliki i kompleksni helenski hipogeji sa 4 prolaza -naziv - stra nji zid grobnice krase prikazi velikih okruglih titova, dekorirani i zlatni -prikazuje lanove Velcha obitelji -vlasnik grobnice Larth (ili Laris) sa enom Veliom koja mu dodaje jaje -iza njih su prikazani predci Lartha, uokolo likova se nalaze njihova imena Francois grobnica 350.g.pr.Kr -otkrivena 1857.g., talijanski arheolog Alessandro Francois i francuski povjesni ar Adolphe Nol des Verges -nekropola Ponte Rotto u Vulci -dromos, 3 prostrane komore i glavni dio grobnice - dvorana u obliku okomita slova T i 7 cela koje su sve osim zadnje trapezoidne

-scene - iz gr ke umjetnosti i stvarne scene iz povijesne zbilje 4.st.pr.Kr., a to su ratovi s Rimom, funkcija neke proturimske propagande -na lijevom zidu od ulaza - Ajax, Casandra, Fenix (Ahilov mentor), nestor kraj Pila -pokolj trojanskih zarobljenika, ljudska rtva Patroklu -etru anski bog podzemlja Vanth i Harun -vlasnik je bio Vel Saties pa se jo po njemu zove "tomba dei Saties" Grobnica orka/podzemnog svijeta -otkrivena 1868.g., nekropola Monterozzi -najva nija grobnica helenistickog perioda -2 odaje (Orca I - 470 - 450.g.; Orca II - 325.g.) -Grobnica orka je prvo bila sagra ena u sredini 4.st. te je naknadno pove ana -u 1. odaji (5,15 x 5,46 x 2,50) -prikaz banketa koji je slabo sa uvan -prikaz glave ene (Velia) - svijetli profil na tamnoj pozadini -krilati demon Harun - sa bradom i crvenom tunikom, plastom i munjom u ruci -grob je pripadao Spurini i prisje a se bitke kod Sirakuze -u 2. odaji (11,5 x 11,0 x 2,18) -prikaz Haruna, uvara grobnice, kiklop - prvo se mislilo da je to Ork, kad su tek otkrili grobnicu, a kasnije su otkrili da je kiklop -Had i Perzefora, ratnik Geryon - scena 1 -Agamemnon u podzemnom svijetu i Tiresija - scena 2 -Tezej pod prijetnjom demona - scena 3 Grobnica tifona 2-1.st.pr.Kr -otkrivena 1832.g. -rijetki primjeri slikarstva kasnog etru anskog perioda, pod rimskom vla u -jedna od najve ih na nekropoli Moterozzi a pripadala je obitelji Pumpu -ima dugi dromos i 2 lateralne cele -osim Tifona prikazana su i druga podzemna bo anstva (Lasa)

6. Kronologija Etru anske umjetnosti

-prvo kre emo jo od Villanovskog perioda koji traje od 900. - 700.g. -starije eljezno doba -odgovara gr kom geometrijskom razdoblju -Protovillanova -kraj 11. i cijelo 10. st.pr.Kr -najstariji period etru anske kulture -pozzo grobovi -bunarski tip -grobni inventar -urne, niz malih metalnih predmeta -urne bikoni nog oblika, ukras - urezivanje geometrijskih motiva -kasnije dolazi impasto keramika -bucchero tehnika -mali kerami ki modeli kuhinja -urne u obliku koliba - u bucchero, imapasto i drugim tehnikama -geometrijske oslikane vaze - Caere, oko 700 - 650.g.pr.Kr -terakotna kanopska urna u obliku glave (ljudska protoma), Siena, 9. ili po etak 8.st -kasnovilanovska bucchero keramika - oko 700.g. Orijentaliziraju i period 700 - 600.g. -3 faze -I - 700-650.g. -II - 650-630.g -III - 630-600.g. I. faza -izostanak posuda s geometrijskom dekoracijom -pojava grobnica s odajom -Bokhorova grobnica u Tarkviniji -importirane protokorintske i orijentalne umjetnine (feni ki krug) -Bokhorova vaza - faraon iz 730.g. -egipatski faraon poslao posudu u obliku situle od zelenkaste staklene paste -impasto bikoni na urna iz Bisenaje kraj Tarkvinije, 650.g -zlatna figuralna plastika - fibula iz Vetulonije II.faza -vrhunac orijentaliziraju e faze - uvene grobnice iz Etrurije -kulminacija trgovine s Bliskog Istoka (Feni ani i Grci), animalni stil -po etak industrije proizvodnje bucchero keramike i metalna industrija -po etak skulpture - fragmenti iz Vetulonije -skulptura ene, ostatak kipa, Tomba della Pietrera, 640.g. -zlatna igla s prikazom gospodarice ivotinja, zlato ukra eno filigranom -33 terakotne figurice -grobnica Regolini - Galassi - nalazi bron anih kola, srebrni pehar, uvena fibula, zlatna posuda, bron ani plamenik na kolima, 8 bron anih titova, Bucchero bo ica sa natpisom, Bucchero pehar u punskom stilu, 33 glinene figurice III.faza -pad feni ke i prevlast gr ke trgovine - rezultat toga su gr ko-etrurski spomenici -gr ki stil etrurske orijentalne umjetnosti -razvoj doma e produkcije po uzoru na gr ku - impasto keramika, bucchero -po etci portretne umjetnosti (kanopski portreti iz Chiusia) -grobnica Regolini - Galassi iz Cerveteria, Barberini i Bernardini iz Praeneste -kanopske urne (kanopske - u obliku protome pokojnika), osuarij, urna (Siena...), neke oslikane, neke u bucchero tehnici

-bucchero tehnika - pojavljuje se ve u kasno Villanovskom razdoblju; crna polirana osnova (redukcijsko pe enje), mo da izra ivana kao zamjena za luksuzno metalno posude no ipak je bila na cijeni, ukra avanje - naj e e pe atiranje -terakotni osuarij -Barberini grobnica - punski pehar od bjelokosti -pozla eni bron ani kotli na postolju -grifoni i sirene -ru ka tita - bronca presvu ena srebrnim limom -predmet u obliku kriza na kojem su kipi i fantasti nih ivotinja i ljudi -piksida od bjelokosti - Chiusi, ukra ena je s 4 friza koji su odijeljeni trakama palmeta -bron ani vr -jajolika posuda s visoko zaobljenom nogom, 3 konjska protomena na ru ki -piksida u obliku trono ca - ptice -hidrija - Kastor, Helena, Poluks, Caere, 650.g -zaljubljeni par, Caere, 625.g. -Aristonos, Caere - oko 625.g. gr ki majstor u Etruriji -Slikar bradatih sfingi - 7.st, Etrurija, etru ansko-korintska vaza Arhajski period 600 - 470.g -vrhunac - po politi koj dominaciji -3 faze -I - 600. - 550. - rano arhajsko doba -II - 550. - 520. - srednje arhajsko doba -III - 520. - 470. - kasno arhajsko doba I. faza -prevlast gr ko korintske umjetnosti me u importom -pojava zidnog slikarstva (Cerveteri, Veii) -nadgrobni spomenici s figuralnim prikazima -pojava arhitektonske terakotne dekoracije -kamena skulptura iz Vulcia - 590.g. (stele, ene iz Izidine grobnice (bron ana bista, oko 600.g.)) -terakotni friz na Forum Romanumu, 575.g -reljefne vratnice iz Tarkvinije, 530.g. -prevlast kopnenih gradova Sjeverne Etrurije -Chiusi - kamena skulptura, kanopske urne -stela Aula Tita - Volterra, 6.st., ratnik u profilu, prva stela s cijelom ljudskom figurom -kentaur iz Vulcia, 600.g., ____ - meki vapnenac -kanopske urne II. faza -sna ni gr ki jonski utjecaji, ali ne kroz prevlast, te vrste importa (putuju i umjetnici, mo da Fokejci?) -etru ani se sire u padsku nizinu na Kampaniju (savez 12 etr. gradova) -nestanak ranijih formi etrurske popularne (narodne) umjetnosti -slikarstvo i reljef vode e forme umjetnosti (stele iz Fiesole, cipusi iz Chiusia) -sve ve a va nost srednje i ju ne Etrurije (Vulci - srediste metalne industrije) -po etak etru anskog slikarstva na vazama (Pontske vaze - Vulci, Ceretanske hidrije) -procvat zidnog slikarstva (Cerveteri, Terkvinija, grobnica augura, bikova) -Pontske vaze - etru anske crnofiguralne posude, 540 - 520.g., puno majstora pod pseudonimima -slikar Silena - Ahilo i Troilo, amfora, 540/530.g, Vulci -Parisov slikar - A strana Parisov sud, 530.g. -ojnohoa - simpozij, sfinge s grifonima, 520.g. -Ceretanske hidrije - posude za vodu

-Slikar orla - Heraklo u borbi protiv lemske hidre, Kerber i Euristej, 525.g. -bron ana kola s dijelovima bjelokosti, Monteleone kod Spoleta, blizu Perugie, 530.g. -prikazana bo ica Tetida kako predaje Ahilu oru je, 530.g. III. faza-najprosperitetnije razdoblje etru anske umjetnosti -vrijeme uvenih sarkofaga iz Cerveterija -Apolonova grupa iz Veja -pojava crnofiguralnih slikara - Mikali slikar (510 - 500) -pojava provincijalnih umjetnosti -statue - Tarkvinija - titovi sa glavama lavova -sarkofazi, Cerveteri, kraj 6.st.pr.Kr - nekropola Banditacia, uvaju se u Britanskom muzeju, Vila Giulia -pojam sarkofaga u Etruriji ne mora zna it da su unutra bile kosti pokojnika, mogu e da bude pohrana urne s pepelom -u Chiusiju i Vulciju imamo manje urne sa motivom pokojnika koji le e na le aljci izra eni od dva dijela -prevladavaju i utjecaj anti kih prototipova na sva podru ja etru anske umjetnosti, posebice na kerami arsko slikarstvo -podjela na vise provincijalnu umjetnost na sjeveru (kamene stele i cipusi iz Chiusia i Fiesole) i nove vode e centre u srednjoj i ju noj Etruriji (Vulci - namje taj, trono ci, kandelaberi, statuete) -daljnji razvoj zidnog slikarstva (grobnica Barona, Lavica, Lova i ribolova) -rastu a va nost skulpture u kamenu, bronci i terakoti koliko po broju toliko i kvaliteti -kasno crnofiguralne amfore - Vulci - 2 atributirane slikaru Mikalu (510-500) posve ene Dionizu, mitski prikazi, sportska takmi enja Klasi ni period 480. - 300.g -3 faze -I - 480. - 450. - prijelazno razdoblje - post-arhajsko i proto (rano) klasi no razdoblje -II - 450. - 400. - pravo klasi no doba/visoka i bogata klasika -III - 400. - 300. - kasno klasi no doba I faza -bitka kod Cume (474.g.) - etru ani su potu eni od strane sirakuskih Grka -osamostaljenje Kampanije i Lacija -po inje izoliranje i povla enje na sjever, prekid kontakata s Grcima -mali broj spomenika u odnosu na prethodni period -pojava ogledala s ugraviranim figuralnim prizorima -crno i crvenofiguralna imitacija gr kih slikanih vaza -nastavak izrade reljefne skulpture u unutra njosti (cipusi iz Chiusia i stele iz Fiesole) -skromni ostaci terakotne skulpture i arhitektonske dekoracije (fragmenti iz Veja) -prijelaz na etrursku umjetnost -zidno slikarstvo je glavna forma - Tarkvinija, Chiusi -bron ane statuete i pribor visoke zanatske kvalitete II faza -1. etrurske vaze u pravom crvenofiguralnom stilu -otpada popularnost slikanja u grobnicama -nastavak produkcije fine bronce i bron anih pribora -masovno sarkofazi u kamenu -terakotne skulpture u gradovima u unutra njosti -Sarkofag Amazonki - borbe grka i amazonki, Tarkvinija, fresko slikarstvo -Sarkofag iz Cerveterija - vapnenac, 5.st, pokojnik le i na poklopcu -Sarkofag urna - pokojnik i enski demon s krilima, Vanth - genij smrti, oko 400.g. -crvenofiguralni stil - Slikar Londona - 420. - 400 - krater, Apolon, Zeus i Hera

III faza-razvoj kamenih sarkofaga Tarkvinije (na stranicama prizori u reljefu, na poklopcu portretirani pokojnik) -pojava vrhunske bron ane monumentalne plastike (Mars iz Todija, Himera iz Arezza...) -procvat crvenofiguralnog slikarstva, industrije bron anih predmeta (posebice ogledala), kamenih reljefa (stele iz Felsine, antropomorfne urne iz Chiusia) -zidno slikarstvo Tarkvinije i Orvieta -kultna ekvivalencija cijele Etrurije i koherentni napredak -nastavak razvoja svih tipova spomenika iz prethodnog razdoblja uz samo jednu novinu - pojava ugraviranih prenestanskih cista (350.g.) -nadgrobna stela iz Bologne, oko 350.g. -sarkofag Velthura Partunusa, bojani mramor, 480 - 320. -crvenofiguralno slikarstvo - Alkestin slikar 360. - 340.g. - mladi na dupinu svira flautu, crvenofiguralni stamnos -Nazzano slikar 360.g.pr.Kr - falisanski volutni krater, Atena i Posejdon -Chiusi grupa - kantaros u formi jedne ili dvije glave (u obliku Janusove glave) druga polovica 4. st.pr.Kr, pehar oblika satirove glave s 1 drskom -Hesionin slikar, druga polovica 4.st, kelebe -2 posude iz Spine - zvonoliki pehar i etru anski vr jadranskog tipa - 4./3.st. -Mars iz Todija, 4.st - tehnika izgubljenog voska -Himera iz Arezza - posvetni natpis Tiniji na prednjoj desnoj nozi, 4.st -bista tzv. Bruta - oko 300.g.pr.Kr Helenizam 300. - 100.g.pr.Kr I. Etrurski helenizam 300. - 200.g.pr.Kr II. Etrurski helenizam 200. - 100.g.pr.Kr I. faza -dualizam izme u internacionalno orijentirane helenisti ke umjetnosti (gravirani gr ki motivi na bron anim ogledalima) i umjetnost kucne orijentacije (sarkofazi i zidno slikarstvo) -masovna izrada urna s jednim pokojnikom na poklopcu (rezultat sociolo kih promjena - zajedno se pokapaju zemljoposjednici (patroni) i njihovi klijenti) -pojava grobnica sa tukatiranim reljefima (Grobnica bojanih reljefa u Cerveteriju, tukaturom izvedeni ukrasi, 3.st.pr.Kr.) -brojni primjeri bron anih ogledala, na stra njoj strani je mitolo ka scena + njihove kutije koje se mogu otvoriti, 3.-4.st.pr.Kr -Paris, Hektor i kasandra, bron ana kutija za ogledalo, 4.-3.st. -Parisov sud, bron ana drska ogledala -pravokutna bron ana cista, 3.st II. faza -potpuna helenizacija osim na podru ju slikanih grobnica gdje je zadr an domaci repertoar motiva -statua - orator, Pila kod Perugie, oko 90.g., na rubu toge je natpis kome je posve ena -sarkofag s imenom Laris Pulene iz Tarkvinije, 2.st.pr.Kr, ispod sebe ima svitak -zabat hrama iz Telamona, 2.st.pr.Kr, "Sedmorica protiv Tebe", zatvorenog tipa (etrurski zabati su ve inom otvorenog tipa), Arheolo ki muzej Firence -sarkofag s imenom Cecina, Volterra, natpis na latinskom, 1.st.pr.Kr -zabat iz Lunija, 2.st., A i B, terakota (tipi ni etrurski motivi a prikazi su helenisti ki) -urna s imenom Larthia Cracnel, Volterra, 2.st

Povijest najva nijih otkri a -1857. - Alessandro Francois otkriva grobnicu u Vulciju koja ce po njemu dobiti ime i freske koje izme u ostalih obraduju teme iz najranije rimske povijesti (Servije Tulije/Mastarna i Celije Vibenar i dr.) -1870-ih - R.Lanciani i M.S. De Rossi nadziru gra evinske radove na Eskvilinu i prikupljaju iskopani arheolo ki materijal (nije rije o pravim arheolo kim istra ivanjima) -1898. - Giacomo Boni otkriva arhajski cipus s natpisom ispod plo e Lapis Nigera, na mjestu na kojem je prema tradiciji bio pokopan 1. rimski kralj Romul -1902. - 1911. - A.M. Coliai otkriva dvojne hramove ispod i pokraj crkve San Ombono, a ispod njih ostatke arhajskog hrama i povezuje ga s hramom Mater Matute kralja Servija Tulija Problemi arheolo kih istra ivanja -Hram Kastora i Poluksa - prema Liviju hram je posve en 484., a prema novijim istra ivanjima u zapuni postolja mla eg republikanskog hrama su otkriveni fragmenti tipa Juno Sospita (glave Satira). Oni su na Palatinu mogli doci sa strane (2 su sli na fragmenta otkrivena na Palatinu, 1 ispod bazilike Julije). Arheolo ka istra ivanja tako nisu potvrdila dataciju u po etak 5.st.pr.Kr. -Hram Jupitera Kapitolijskog - vrijeme gradnje Livije stavlja u vrijeme Tarkvinijevaca a posvetu u 509.g. Temelji su ra eni od rimskog tufa, imaju manje blokove u dnu i ve e na vrhu, sto govori u prilog po etka i prekida gradnje. M. Horatius koji ga je posvetio 509.g. mogao bi biti iz 378 - 376.g. -Upitna je i datacija hrama kraj San Ombona kao i hrama Fortune i Mater Matute

7. Rim
-kronologija -monarhija - 753.g. - 509.g.pr.Kr - godine iz rimske predaje, ne znaci da su to ne, neki povjesni ari misle da je do povla enja do lo malo kasnije... -republika - 509.g. - 27.g.pr.Kr - Oktavijan od senata dobio titulu augusta uzvi enog, postao prvi princeps -carstvo - 27.g. - 476.g. poslije Kr. Doba kraljeva -promatra se preko pisane predaje, npr. Tit Livije: "Ad Urbe Condida" (Od osnutka grada) - tu spominje sve rimske kraljeve od Romula do Tarkvinija Oholog 1. kraljevi Sabinsko-latinskog podrijetla: 1. Romul 753. - 715. 2. Numa Pompilije 715. - 673. -reforma kalendara, gradi Janov luk i Vestin hram 3. Tulije Hostilije 673. - 642. 4. Anko Marcije 641. - 617. 2. Etru ani: 5. Lucije Tarkvinije Prisk 616. - 579. - po eo graditi Kapitolijski hram -sagradio most na Tiberu, luku u Ostiji, kanale i hramove -zapo eo graditi Servijev zid 6. Servije Tulije 578. - 535. - uvodi diferencijaciju i razrede -grad podijelio na 4 regije -gradio Dijanin hram na Aventinu 7. Tarkvinije Oholi 534. - 509. - ustankom izba en s vlasti -dovr io Kapitolijski hram, Cloacu Maximu, izgradio Circus Maximus kronologija Einara Gjerstada (1897. - 1988.) -po njoj se datiraju grobovi -od 10. - 6.st.pr.Kr -va na je zbog vi eslojnosti nekropole na Forum Romanum-u I faza - 1000. - 900. g.pr.Kr -kraj bron anog doba (finalna bronca) i po etak eljeznog -na podru ju Lacija latini prakticiraju incineraciju u posudama ili urnama, nekad u obliku kolibe, koje zajedno pola u u dolije -keramika nije dekorirana II faza - 900. - 770. g.pr.Kr -novi tipovi posuda i fibula pokazuju kontakte s Etrurijom i Kampanijom -2 faze 1. prevlast incineracije - IIa 2. prevlast inhumacije - IIb III faza - 770. - 730. g.pr.Kr -pojava uvozne gr ke geometrijske oslikane keramike - pojava lokalnih imitacija -pojava malih metalnih proizvoda -pojava bogatih grobova s luksuznim prilozima - vladaju a aristokracija IV faza - 730. - 580/570. g.pr.Kr (istocnjacki, orijentalizirajuci period) -u cijelom Laciju prisutna je etru anska keramika (bucchero) -prisutna gr ka keramika (protokorintskog podrijetla) -luksuzni orijentalni import -najstariji pisani dokument - Preneste fibula, oko 675. g.pr.Kr -ostaci najstarijih fortifikacija u Rimu otkriveni 1987. na Palatinu

Rim -na posebnom polo aju rijeke Tiber (plovno sve do Rima) - tuda su bile va ne i kopnene veze i tu je sigurno i ao i put soli (Via Salare) -7 bre uljaka - Kapitolij, Aventin, Palatin, Eskvilin, Kvirinal, Celiji, Viminal -najmanja 2 bre uljka, Kapitolij i Palatin, najbli i su Tiberu i oni su na po etku va an dio price - 1. selo na prostoru Rima je bilo na tim bre uljcima (npr. lokalitet San omobono na kojem su prona eni ostaci prapovijesne, apeninske keramike - zavr ila ovdje u sekundarnom kontekstu, najvjerojatnije potje e s Kapitolija) -Tiber - granica izme u Lacija i Etrurije -pojava incineracije, naseobinske arhitekture (primitivne kolibe), pojava u 7. i 6. st.pr.Kr. nekih tipi no etruscanskih oblika umjetnosti - logi no, nastavak razvoja jo iz villanove -Rim je nastao udru ivanjem vise sela - tako je nastala urbana cjelina -za vrijeme Trajana Rim je imao oko 1,5 milijuna stanovnika (srednji vijek oko 50 000, danas oko 3 milijuna) -arheolo ki podaci potvr uju da je 1. naselje bilo na Palatinu jer su sa uvani pravocrtni ostaci drugog naselja koje se u 8.st.pr.Kr. siri - Rimljani vjerovali da je prvo naselje povezano s Romulom, nazivali su naselje Roma quadrata (cetvtasti Rim) - bre uljak doista ima blago etvrtasti oblik. -Kvirinal u 8.st. naseljavaju Sabinjani (u mitologiji prica o otmici Sabinjanki) -na taj na in je nastalo sire naselje za koje se u pisanim izvorima spominje kao Septimonium (7 bre uljaka) - ova prica nije sasvim to na jer su neki bre uljci naseljeni tek kasnije -najreprezentativniji spomenik tog razdoblja se naziva Servijev zid (Rimljani vjerovali da ga je sagradio Servije Tulije u 7.st., ali nema veze s njim, datira kasnije, u 4.st.) - prepoznatljiv po velikim kvadratnim bunjama od kamena tufa -sirenje grada je i lo od urbs kvadrate - Septimoniumu -Servijev zid - Aventin - na taj je na in dobio forum kojim je do ekao republiku -novija istra ivanja govore da je Forum Romanum bio nasipan Palatin -mjesto gdje sve po inje -na Palatinu je bila spilja u kojoj je pastir Faustul otkrio vu icu gdje je dojila Romula i Rema -Lupercal - sveti te, na en skeniranjem 2008. na podru ju domus Flavije na dubini od 7m -prema Liviju i nekim drugim piscima tu je Romul zaorao plugom granice prvog naselja i ubio brata jer je pre ao tu granicu -potvr eni tragovi naselja (2 sela - J i S) od 10.st.pr.Kr. (kraj bron anog doba). Tu su prona eni ostaci grobova (nekropola) koja je potisnuta rastom naselja sve do Forum Romanum -ostaci koliba i otvorenog trgovi ta, ostaci utora za hram, zidovi koliba od gline ili blata -upitan tlocrt zajedno s urnama s Forum Romanum otkrivaju kako su izgledale te nastambe -podnice - usje ene u ivac od kamena tufa -pacetvorinasti oblik -kanali za drena u - 9/8.st.pr.Kr -ostaci cisterne - 7 ili 6.st.p.Kr (arhajski period) Sepulkretum - nekropola na Forum Romanum -20x10m s 41 grobom -od 4 faze sve su ovdje potvr ene -neposredno pokraj hrama Antonina Pia i Faustine starije (Faustina mu je ena, taj hram iz 2.st. je jedini preostao na Forum Romanum-u)

-Giacomo Boni je zapo eo sondiranje i otkrio cca. 40-ak grobova, po etak 20.st -paljevinski grobovi (urne u obliku kolibe) - 14 (13 u pozze, 1 u fossu) -inhumacijski grobovi - 24, ve inom djeca, ukopi usje eni u tlo, u obliku rovova -manji broj nalaza pripada najranijoj fazi, ve inom pripadaju IIa i IIb fazi (oko 900. - 700.g.) -najraniji ukopi su pozzo grobovi (mo e biti jednostavan, ukopan u zemlju i pokriven nekom plo om, mo e biti urna u obliku kolibe koja se sa ostalim prilozima polaze u veliku doliju, jama obzidana te je unutar nje postavljena velika kamena dolija) - urne sli ne onima otkrivenim u Etruriji -grob C - mladi , rani pozzo grob, period IIb, minijaturne posude sadr avale su komade ovce, svinje, sol... 3 ve e za vodu, vino, mlijeko... -grob A - prvi otkriveni grob, mu karac, bikoni ne urne u doliji Eskvilin - nekropola -preko 80 grobova od kojih su gotovo svi inhumirani -najstariji sloj - rani pokopi u fosse, 2. sloj - grobne odaje, sarkofazi Kvirinal - nekropola -5 grobova - 1 paljevinski, ostali inhumirani -raniji ukopi su pozzo grobovi (IIb), bunarski grobovi -pozzo grob s urnom u obliku kolibe (IIb) -ukop s urnom u obliku kolibe, period III - iam kao prilog kuhinjski pribor -ukop s Kvirinala - terakotni sarkofag -u IV fazi se nekropola na F. Romanum-u po inje polako napu tati, javljaju se oslikane posude s geometrijskim oblicima - lokalne imitacije gr ke oslikane keramike -najbrojnija grupa zeljeznodobnih kuca, njih oko 30, se nalazi u Lanuviju -ovalnog su ili pravokutnog oblika, a ovalne dose u dijametar od 10m, primjetni su i tragovi obnavljanja -dje ji ukopi ponovno su otkriveni unutar naselja -sli ne gra evine donosi i Ardea i Fierna -u istra ivanju Sepulkretuma, Boni - nekoliko malih humaka zemlje s ostacima karboniziranog drveta - kraj 7.st. -Murla kod Siene - najstariji objekt velikih seoskih kuca -pravokutni kompleks dimenzija 60x60m -ima 4 bloka prostorija koja okru uju sredi nje dvori te -3 strane dvori ta okru uje kolonada, a s etvrte je mo da bilo manje sveti te -datirano je oko 575. ali je imalo prethodnika iz 7.st koji je uni ten u po aru -ravan i zaobljen krovni crijep, terakotne figure postavljene na hrptu krova i element friza s prikazima banketa, konjske utrke, svadbene procesije i zbora sjede ih i stoje ih figura -pitanje - rezidencija ili hram? - mo da rezidencijski objekt zbog sli nih nalaza krovne terakote i friza na gradskim ku ama u Acquarossi Kapitolij -ispod Kapitolija, na lokalitetu San Omobono se u poreme enim slojevima pojavljuju ostaci apeninske keramike (14. i 13.st.pr.Kr) - ti ostaci do li s Kapitolija -2 dijela bre uljka od kojih se jedan naziva Arks (tu je kasnije podignut hram Junone Monete) i on se na neki na in smatra akropolom, a na drugom dijelu je stajao najve i i najzna ajniji hram etru anskih karakteristika - hram Jupitera Kapitolijskog -najstariji poznati etru anski hram je sa lokaliteta San Omobono, a najve i je na Kapitoliju

Kapitolijski hram -po inje ga graditi Tarkvinije Prisk, dovr ava Tarkvinije Oholi -umjetnici iz Veja (Vulci) -na hramu je bila terakotna kvadriga -JI ugao temelja se danas nalazi ispod Pallazzo Conzervatori -pravokutni oblik, cca. 55x60m -6 stupova na pro elju, karakteristi an sistem greda koje pokrivaju 3 cele -hram s 3 cele i alama -hram je dovr en u vrijeme po etka Republike 509. g.pr.Kr., obnavljan 82.g. n.e. -odande potje u i fragmentirane skulpture od terakote, npr. terakotna glava (mogu e Jupiterova hrama iz oko 525. - 500.g.pr.Kr) -uz terakotne statue i kvadrigu, samih temelja i ne to malo terakotne dekoracije o njemu se ne zna ni ta jer je obnavljan vise puta - 1. put po etkom 3.st.pr.Kr - terakotni akroteriji i kvadriga zamijenjeni su bron anim, zatim u doba Sule, Domicijana... - svaki put je bilo sve monumentalnije i ljep e zdanje Cloaca Maxima -jedna od prvih kanalizacija -nije slu ila samo kao kanalizacija nego i kao golemi drena ni kanal -u kasnom 6.st Tarkvinije Oholi us___ ga je zidovima i tako isu io prostor na kojem je kasnije izgra en Forum Romanum -odvod je natkrovljen 184.g.pr.Kr za vrijeme konzula Katona Starijeg -bila je sagra ena od peperina, sa volutama, poplo ena blokovima ??lave?? -nad otvorom Cloace se na Forum Romanum-u nalazilo sveti te Venere Cloacine San Omobono -crkva posve ena srednjovjekovnom svecu, a za vrijeme Mussolinija su do nje otkrivena dva hrama blizanca (rana republika), a ispod tih hramova su ostaci etruscanskog hrama (najstariji) -najstariji etru anski hram je povezan sa Servijem Tulijem, a pisana predaja na tom mjestu spominje 2 hrama - hram Mater Matuta (za titnica trgovaca, moreplovaca) i bo ice Fortune -tu je bilo trgovi te za vrijeme Etru ana -taj je prostor kasniji Forum Boarium -3 faze:I. faza - kraj 7.st. - 550g.pr.Kr - samo oltar, bez hrama + etru anski natpis II. faza - 550. - 530.g. - uz taj se oltar gradi hram Mater Matute III. faza - obnova hrama, gradi se nova arhitektonska dekoracija -s padom Tarkvinijevaca 509.g.pr.Kr. hram je potpuno napu ten, nove gra evinske aktivnosti se obavljaju tek za nekih 100 godina -2 zanimljive kultne statue - jedna 100% pripada Heraklu, a druga ili Minervi ili Fortuni (po posveti koja se spominje u izvorima bi trebala bit Fortuna, ali po ikonografiji, Minerva) prirodne veli ine, akroteriji, sme e oslikana terakota -bogati ostaci terakotne dekoracije sa zabatnih polja, u ulozi sime, dio kapitela, dijelovi glava koje su slu ile kao antefiksi -nalazi - 3 grafita na ulomcima posuda, 1. na etru anskom, 2. na latinskom, a 3. je nepoznatog podrijetla -taj hram je stariji od Kapitolijskog, svjedo anstvo je o ranoj nazo nosti Etru ana u Rimu -hram u Satricumu je stariji od najstarijeg etru anskog hrama

Zgrada Regija, Forum Romanum -jedna od najstarijih gra evina -veza sa funkcijom Rex, bilo da je rije o pravom kralju ili rex sacrorum (vrhovni sve enik) -predaja kaze da ju je izgradio Numa Pompilije u funkciji prijestolne dvorane u kojoj kralj presjeda kao pontefix maximus -u njoj su se uvali razli iti tekstovi va ni za vjerski ivot (molitve), kalendar sa sve anim procesijama, zakoni... -u tlocrtu - pribli no trokutasta gra evina -izme u Vestinog hrama i hrama Antonina Pia i Faustine Starije -najranija gra evina od 7.st.pr.Kr. -4 faze izgradnje: -I. faza - kraj 7., po etak 6.st. - dvori te s portikom i 2 odaje -II. faza - sredina 6.st. -III. faza - druga polovica 6.st -IV. faza - 540. - 530.g.pr.Kr -unikatne terakotne plo e za oblaganje, orijentalizirajuci period -pehar na kojem se pojavljuje titula rex -fragmentirani terakotni reljef, tzv. Minotaurov friz - orijentaliziraju i period, III. faza Comitium, Forum Romanum -centar politi kog ivota u doba Republike -danas se nalazi izme u kurije Julije i slavoluka Lucija Septimija Severa -vise puta rekonstruiran -objekt koji je bio slu benog i vjerskog karaktera -pokraj hrama auguri promatrali let ptica -utvr ena 3 sloja arhajskog komicija -dio Komicije je Kurija - sjedi te senata -dana nji oblik potje e iz razdoblja tetrarha, u doba Dioklecijana posljednji je put rekonstruirana, ali je ona kao zgrada mnogo starija -nalazi -I. sloj - 600.g.pr.Kr. - poplo enje sredi njeg trga -II. sloj - 570. - 550.g. - obnova nakon po ara, korespondira s izgradnjom kurije i Lapis Nigera Vulcanal, Forum Romanum -blizina kurije -mali hram posve en bogu Vulkanu -otkriven 1899.g -sastoji se od - otvorenog oltara u obliku potkove, stupa za statuu i natpisne stele poznate kao Lapis Niger Lapis Niger -Giacomo Boni -najstariji rimski natpis napisan latinskim tekstom, uklesan na steli etverokutnog oblika -stela, tekst s po etkom oko 570. - 550.g. -2 faze izgradnje tog sveti ta, III. faza - obnova za vrijeme Sule, 1.st.pr.Kr -oltar je iz oko 350. - 300.g., ali je zamijenio stari -neka vrsta malog sveti ta - nalazi zavjetnih figurica, ivotinjskih kostiju -sa uvano - baza oltara, baza stupa i donji dio stele

-ne znamo pravu funkciju tog teksta, spominju ga i neki rimski pisci i navode da je mo da ozna ava grob Romula, neki spominju pastira koji ga je prona ao - Faustula, neki i kao grob oca Tulija Hostilija -tekst ide na sve 4 strane i nije cjelovit -donosi posvetu koja ukazuje na svetost tog prostora i negdje se spominje Rex -posto se nalazi u blizini komicije, pretpostavlja se da su tu obavljane ritualne rtve -pisan je bustrofedon tehnikom (osim desno, lijevo, desno... mo e biti i pisan po vertikali gore, dolje, gore...) i latinskim jezikom koji je mjesna s gr kim Vestin hram, Forum Romanum -Carandini istra ivao 2001. - 2006.g. -prvi put dovr en u 7.st.pr.Kr, a ono sto se danas vidi je iz 2.st (193.g.) iz doba Septimija Severa -korintski stupovi na zasebnim postoljima, u punom volumenu -kru ni podij prekriven mramorom -otvoreno stubi te Terakotne dekoracije -jedna od najpoznatijih - terakotna plo a u funkciji friza koja je stajala unutar jedne grobnice -fragment friza s jaha em (na kojoj nema jaha a jer nije sa uvan, vidi se konj, koplje, perjanica...) - kod Lapis Nigera, 6.st.pr.Kr Fortifikacije -istra ivanja A. Carandinija (jedan od najpoznatijih istra iva a grada Rima u posljednje vrijeme - radio na istra ivanju prvih naselja u Palatinu, Vestinu hramu, vodi istra ivanja na sjevernoj strani Palatina) i A. Grandazzija na S padini Palatina od 1985.g. iznijela su slo enu stratigrafiju s ak 4 sukcesivne faze u izgradnji zidova: 1. oko 550. - 530.g. 2. oko 600.g. 3. oko 675.g. 4. oko 730. - 720.g.pr.Kr -svaki put je obrambeni sustav bio izgra en po sli nom sistemu -princip fortifikacija koji se sastoji od dubokog jarka (fossa) i visokog nasipa zemlje (ager), kopanjem jarka se zemlja nasipa na jednu stranu - cijeli sustav polo en tako da ide padinama bre uljka a prostori izme u bre uljka se brane dodatnim nasipima, drvenim palisadama -Servijev zid (4.st.pr.Kr) je razvijena varijanta koja je pobolj ana zidom od tufa -grad Ardea - ju no od Rima, ima dobro sa uvane fortifikacije i danas -na mjestima izme u bre uljaka kanali su bili premo ivani drvenim mostovima

8. Rimsko graditeljstvo republikanskog razdoblja

-za najranije rimsko graditeljstvo karakteristi ni su lokalni kameni tuf za monumentalne gra evine i javne radove, te opeka, zemljani zidovi oblo eni ilova om, drvo i terakotni ukrasi -materijali - novo-dovodi se do savr enstva beton - smjesa ljunka i te nog vapna oja ana vulkanskim pijeskom (pozzolana) -beton se obi no s vanjske strane oblagao manjim nepravilnim kamenjem - opus incertum -beton su poznavali i Grci ali bez pozzolane -donja granica upotrebe betona je oko 150.g.pr.Kr - ve bio posve razvijen i u irokoj uporabi. Novija istra ivanja su potvrdila da je krajem 3.st.pr.Kr (Pompeji, Kosa) beton s pozzetom zamijenio starije konstrukcije od ljunka -najkasnije po etkom 2.st.pr.Kr beton, opus incertum i ba vasti svodovi su uzeli maha i u Rimu (ostaci gra evine JZ od Aventina - Porticus Aemilia - podignuta 193.g.pr.Kr i rekonstruirana 174.g.pr.Kr). Javna arhitektura 2. i 1.st.pr.Kr uglavnom nije poznavala mramor. Javne su se gra evine sve do Augustova doba uglavnom gradile od tufa i travertina. Zidovi i drugi arhitektonski elementi ra eni od tih materijala obi no su se prekrivali tukaturom i bojali. Sve do kraja Republike ostali su popularni i ukrasi od terakote. -1. mramorni hram u Rimu bio je hram Jupitera statora. Jedan od najinteresantnijih primjera takve arhitekture je Vestin hram, koji je stajao na forumu Boariju. Iako su iza 100.g.pr.Kr. luksuzi u Rimu i upotreba mramora postajali sve o itiji, nastavljeno je s gradnjom od kamena i drva -tek krajem 3.st situacija u graditeljstvu se mijenja jer Rimljani dolaze u dodir s Helenisti kim dr avama Istoka -ratovi donose ratne pljenove koji razvijaju republikanski pojam umjetnosti, sna na helenizacija (2. i 1.st.pr.Kr) -Vitruvije tu novu sliku naziva - Constitudo Italica - simbioza italsko-etru anskog grada + helenisti ko -pojava gr kih stilova - toskanske stupove i terakotnu dekoraciju zamjenjuju hramovi s dorskim i jonskim stupovima -pojava pseudodiptera (s alama), ima i pravih diptera, ali zadr avaju neke odlike - da su na podiju i da imaju ulaz samo s jedne strane -preuzimaju se stupovi kao arhitektonski elementi -rimska vila - izrazito rimska arhitektura -izum lukova i svodova te slijepih arkada -stup i arhitrav prelaze u arhivolt -na ini gradnje: -1. opus quadratum - pravilna gradnja velikim kamenim blokovima koji su cesto izvana bunjaste strukture, jednostavno nizanje -2. opus incertum - ima svoju betonsku jezgru, onda je oblo en pravilnim komadima kamena -3. opus pseudoreticulatum - razvijena tehnika, nepravilano kamenje postavljeno u obliku mre e -4. opus reticulatum - pravilno kamenje postavljeno u mre u

-vrste kamena: -rimski tuf - capellacio - podij hrama Jupitera Kapitolijskog -grotta ascura tuf - u kasti, iskopao se kod Veja (Servijev zid) -peperino - u kast tuf iz kamenoloma u Albanskom gorju -labis ruber - crvenkasti tuf iz okolice Gabii -monteverde tuf - iz okolice Janiculum bre uljka -od Augusta po inje mramorizacija Rima Servijev zid -gra en u tehnici opus quadratum -pripisuje se Serviju Tuliju, a zapo eo ga je Tarkvinije Prisk -danas se smatra da je nastao u 4.st.pr.Kr, no opet se ne isklju uje da nije nastao na temeljima starijeg zida -visina 10m, sirina 3-4m, s unutarnje strane bio oja an nasipom debelim 30m i jarkom irokim 35m, te dubokim oko 10m -blokovi - 60 x 100-200 x 50-70 cm, a neki su ozna eni slovima abecede -ukupna duzina zida je 11 km, a kroz njega je prolazilo 15 vrata -kamen tuf iz kamenoloma kraj Veja najvjerojatnije -danas sa uvan samo na par mjesta (Stadione Termini, Paiia Albania) -kroz Carstvo je bio sa uvan samo iz vjerskih razloga iako vise nije slu io prvobitnoj svrsi -u svojoj posljednjoj fazi rekonstruiran je po etkom 1.st.pr.Kr -zid definira vanjske granice tada njeg Rima (ve u 1.st.pr.Kr je bio van tih granica) -nakon njega sagra en je samo jedan sustav fortifikacija, tzv. Aurelijanov zid (od opeke, 3.st.pr.Kr) -obrambeni sustav pravilna gradska planimetrija -osim poligonalnih i pravilnih fortifikacija, izgradnju rimskih kolonija obilje ilo je i prihva anja gr kog obi aja pravilnog planiranja (za razliku od Rima), koje nije potencirano samo urbanisti kim nego i obrambenim razlozima -1. put takvo planiranje se javlja u Norbi, 296.g.pr.Kr -Cosa - 1. primjer potpuno pravilnog rastera, jedna od najranijih rimskih kolonija osnovana 273.g.pr.Kr na podru ju Etrurije - gradski blokovi irine 32-37 i duzine 82m; ima beton, opus incertum. Cosa je najbolji sa uvani primjer rimskog grada prije 200.g.pr.Kr. Prona eni ostaci "rimskih" hramova iz 3. do 1.st.pr.Kr (toskanski stupovi, terakotna dekoracija...) i kapitolijski hram s 3 cele -osnivanje prvih rimskih kastruma (Poblije) - Kastrum u Ostiju najstariji je poznati stari kastrum - tvr ava, 194 x 125m. Osnovan je 335.g.pr.Kr kao vojni logor na u u Tibera. Njegove glavne ulice Via principalis i Via Praetoria, ali se uobi ajeno nazivaju decumanus (istok-zapad) i cardo (sjever-jug) Insule -velike zgrade na nekoliko katova s prizemljem za trgovine koje su gradili patriciji i iznajmljivali ih, a u njima su ivjeli siroma ni -Vitruvije gradnju insula pripisuje porastu stanovni tava -zbog njih je August trebao reorganizirati vatrogasne slu be - gradile se nekontrolirano i nekvalitetno, kad bi planuo jedan stan, planula bi cijela insula, a onda s njom i pola Rima... -one zatvaraju cijeli gradski blok -one koje imaju fasadu od cigle su mlade, starije su od betona -Terracina -ostaci insule iz 1.st.pr.Kr

-sa uvano je 5 lukova (taberna) jedne insule -od betona + tehnika opus incertum, a pilastri i lukovi gra eni su od lokalnog vapnenca -kupali te na S strani foruma u Pompejima -podignuto 80-ih -tipi na rimska insula u ambijentu Pompeja, izgra ena iznad redova du ana -gra ena je od betona i oblo ena pseudoreticulatom -najva nija primjena betona vezana je upravo uz gradnju insula s tabernama i svodova -rimski svodovi od betona nalivenog na drveni kalup (gr ki su gra eni od kamena) zamijenili su drvene i stare svodove Forumi -razvoj prostora koji su u tradicionalnoj italskoj arhitekturi bili slobodni prostori za trgovanje, sa hramovima koji su slobodno postavljeni u prostoru -razvoj foruma u onakvom obliku kakvom ih mi danas promatramo - kompleks koji je u svom sredi tu imao otvoreno poplocanje izdu enog pravokutnog oblika sa gra evinama koje se pridodaju sa sve 4 strane od kojih je hram ili hramovi na jednoj kra oj strani -u aut. doba kod Rimljana, prvobitno prostor oko ku e i grada, kasnije - administrativni, trgova ki, politi ki, kulturni i religijski centar grada -otvoreno poplo enje izdu enog pravokutnog oblika -utjecaj helenisti kog graditeljstva - kada ona napu ta slobodnu postavu gra evina -npr. Asklepijevo sveti te na Kosu, Atenino u Lindu na Rodu - napu taju slobodnu koncepciju -klasi an primjer savr ene koncepcije foruma je u Pompejima (na kra oj strani Apolonov hram, a s drugih strana gra evine otvorene prema sredi tu) Forum Romanum -smje taj - dolina izme u bre uljka Palatina, Eskvilina i Kapitolija -oblik - nepravilan izdu eni pravokutnik, smjer SZ-JI -primjer je urabanisticnok sklopa gra enog bez plana, bez aksijalne dispozicije -s hramovima Saturna i Dioskura na J, ali bez nekog glavnog hrama na gornjoj kra oj strani -na J - Tabernae Veteres, na S - Tabernae Nove, obje s mesnicama, du anima i sli nim prostorima, a iza njih su bile privatne patricijske ku e -Forum Romanum i C.F. su po duzini presijecale Via Sacri i Via Nova -nova sistematizacija F. Romanum-a zapo eta je poslije po ara 210.g.pr.Kr -oblikovanje foruma je te ilo izdu enom, nepravilnom prostoru otprilike u pravcu I-Z -obnovu foruma je osmislio i zapo eo Cezar, dovr io August -264.g.pr.Kr konzul Gaiuis Menius je podigao ispred taberni neku vrstu galerija, balkona (koji su po njemu nazvani menijani) i tu su organizirane prve gladijatorske borbe -Bazilika Emilia (179.g.pr.Kr) i Sempromija (kasnije Julia) (169.g.pr.Kr) - najstarije na forumu - imena dolaze od imena rimskih patricijskih rodova koji su ih sagradili -ne znamo kako su izgledale jer je 210.g. izbio po ar - izgorile taberne i bazilike -bazilike - rimske gra evine iako nose gr ki naziv -prethodnici su ima gr ki peristil i trgovi s kolonadama -sastoji se od peristila i sredi njeg prostora ili naosa pokrivenog krovnim gredama -najbolje je sa uvana bazilika u Pompejima Bazilika Emilia -na jednom rimskom novcu iz 59.g. vidimo njen prikaz i po tomu znamo izgled -2-katna gra evina, stupovi iz 2 dijela -krov na 2 vode, stupovi promjera 1m -to je starija B. Emilia, novija je ona iz doba Julijevaca

-o njoj cesto govori Vitruvije Bazilika u Pompejima -najbolje sa uvana, iz 142.g. -24 x 59,85m -imala je halkidski portik i to dvokatni sa 6 korintskih stupova -28 jonskih stupova od cigle u naosu -drveni strop na dvije vode -svojom kra om stranom se naslanja na Forum -gra evine iz doba kraljeva - Lapis Niger, Regia, Kurija, Vestin hram, Janov hram, Saturnov hram -iz doba Republike - hram Kastora i Poluksa (u ast pobjede nad Latinima 499.g.pr.Kr), Rostra, bazilika Emilija, Konkordijin hram, kuca Vestalki, Vestin hram (191.g.n.e), Tabularijum (79.g.pr.Kr), bazilika Porcia (134.g), bazilika Sepronija (169.g.pr.Kr) - bazilika Julija (54.g.pr.Kr) -iz doba Carstva - hram bo anskog Cezara (29.g.pr.Kr), Akcijski slavoluk (29.g.pr.Kr), Vespazijanov hram (79.g.n.e), Titov slavoluk (81.g.n.e), hram Antonina Pia i Faustine (141.g.n.e), hram Venere i Rome (135.g.n.e), slavoluk Septima Severa (203.g.n.e), hram bo anskog Romula (prije Jupitera Statora), Konstantinova bazilika (4.st.) Stambena arhitektura -ku e s atrijem -cava aedium tuscanica -Pompeji, Herkulanum i Ostija -ispred tablinija imaju pravokutno dvori te, atrij s krovnim otvorom (compluvium), pravokutnim bazenom (impluvium) za skupljanje ki nice -atrij - ater = crn - dokaz da se u atriju nekoc kuhalo -ku e bogate aristokracije, novoobogacene bur oazije -ku e su mogle bili prizemne ili na kat -stambena arhitektura je brojna i va na, ali u Rimu cjelovito istra enih ostataka kuca nema -najvi e primjera ima u Pompejima, npr. "kuca kirurga" (4., 3.st) - jednostavan tlocrt, atrij bez stupova i "kuca fauna" (2.st.pr.Kr) - sna an utjecaj helenisti ke kulture, ima i atrij bez stupova i sa stupovima, ima i stra nji i prednji peristil -one najcesce pripadaju tipu koje Vitruvije naziva cava aedium tuscanica, koje imaju krovove nagnute prema atriju, a one u sredini atrija imaju bazen za skupljanje ki nice -bilo je primjera gdje je ki nica odlazila van ku e, tj. krovna streha prema van, tzv. "casa displuviata" kompleks Largo Argentina -kompleks gdje se nalaze hramovi iz Republike i Carstva -ju ni dio Marsova polja -1926. - 1928.g. - otkrivena 4 hrama iz razdoblja od 4. - 2.st.pr.Kr -hramovi A, B, C i D -Hram A - hram Juturne (vodena nimfa, bo ica fontana, izvora, bunara i voda) -sagraden u doba drugog Punskog rata, 3.st.pr.Kr, posve en 241.g.pr.Kr -sagra en od Gaja Katula nakon njegove pobjede nad Kartazanima -ima nekoliko gra evinskih faza -u najmla oj fazi bio cak peripter -sa svih strana okru en korintskim stupovima

-Hram B - hram Fortune -sagra en 101.g.pr.Kr od Kvinta Katula nakon njegove pobjede nad plemenom Cimbri -kru nog tlocrta, 16 visokih korintskih stupova -uz unutra nji zid je stajala skulptura bo anstva -Harm C - posve en bo ici Feroniji (italska bo ica plodnosti) -najstariji od njih 4, kraj 4., po etak 3.st. -tetrastilni s alama, s zatvorenim stra njim zidom (peripteri sine postico) -obnovljen poslije 80.g. -Hram D - mo da posve en Lares Permarini -najve i -heksastilni prostil -djelomi no zakopan ispod Via Florida -sagra en na po etku 2.st.pr.Kr i ponovno sagra en na kraju republikanskog doba -Hramovi u Cosi -uglavnom tetrastilni mali hramovi s 1 celom -grede, kolumen, imale terakotnu oblogu - hram etru anskih karakteristika -Hram Mira - Paestum, neko gr ka Posejdonija -nakon Pirova rata grad su osvojili Rimljani, gradi se oko 270.g.pr.Kr -visoki podij, stubi te je samo na pro elju, 1 cela i ale, ali ima heksastilno pro elje -oko 100.g.pr.Kr, u drugoj gra evnoj fazi dobiva korintske stupove, ima dorski friz i trabeaciju od kamena -domaci plan ali izvana ima gr ke odlike Forum Boarium -"mesna/sto na tr nica", na lijevoj obali Tibera izme u Palatina, Kapitolija i Aventina -2 mosta su izgra ena preko Tibera uz Forum Boarium - Pons Emilijus i Pon Sublicius -tzv. Hram "Fortune Virilis", misli se da je posve en bogu Portunu -jako dobro sa uvan -na visokom podiju s jezgrom od betona -djelom od travertina, a dijelom od tufa koji se stukatira i boji -na pro elju 4 jonska stupa -jonski polustupovi na lateralnim zidovima i u stra njem zidu djeluje kao peripter -Fortuna virilis - za titnica mornara i luka -6.st.pr.Kr., restauracija 80.g.pr.Kr -Ara Maxima - spomenik podignut u slavu Herkula blizu hrama H. Viktora -Vestin hram -najbolje sa uvan na Forumu Boarium-u -nazvan je tako jer slici onome na Forum Romanum-u, ali je bio posve en Herkulu Viktoru -kru ni tlocrt, ima 20 korintskih stupova s ati kim bazama -fragmenti kasetiranog svoda, a bio je okru en stubama (stilobat) pa se naziva Helenisti kim uljezom

Sveti ta -u Gabijima - 155./156.g.pr.Kr -sveti te Junona -veliki heksastilni hram s alama, zatvoreni stra nji zid -u sredi njoj osi je hram, a dvori te okolo - s dvije strane okru en tabernama -monumentalno stubi te s orkestrom i pozornicom -u Prenesti - 80-ih.g.pr.Kr -ju no od Rima -sveti te Fortune Primigenije -najpoznatije, najve e i najsustavnije razra eno sveti te iz vremena kasne Republike - tovao se sjede i kip Fortune prvoroditeljice s djecom Jupitrom i Junonom na krilima -7 terasa, terasa na vrhu (posljednja) podsje a na orkestru - na padinama bre uljka -ispod prve terase se nalazio red ba vasto nadsvo enih du ana -nagla enije sredi nje osi -okrugli hram na samome vrhu je posve en Fortuni Primigeniji -sva 3 gr ka stila su zastupljena - dorski, jonski, korintski -u Tivoliju -sveti te Herkula Viktora (za titnik vojnika, trgovaca, putnika...) -podignut 50.g., gr ki arhitekt Hermodor iz Salamisa -ispred hrama je polukru no stubi te koje imitira teatar -oktastilni hram okru en dvokatnim, trostrukim porticima s toskanskim stupovima, 20 korintskih -cijelo sveti te se nalazi na terasi, ispod kojeg je podzemni hodnik koji vodi u taberne za oping -u Teraccini - sveti te Jupitera Anxura, u Sulino vrijeme -beton, opus incertum, glavna terasa ima pro elje s arkadama koje nemaju stupove, a iza njih je ba vasto nadsvo eni portik sli an onome u Prenesti -s alama i zatvorenim straznjim zidom -u ranijim stolje ima bio i vojna baza, mjesto gdje se nalazio kastrum Forum Holitorum "San Nicolo in Cancere" -nalazio se malo sjevernije od Forum Boarium-a , u blizini kasnijeg Marcelovog kazali ta -ovaj forum je bio pazar (prodavalo se povr e, vo e...) -3 hrama u nizu -Sjeverni - iz 3.st.pr.Kr -najbolje sa uvan -posve en dvoglavom Janu -jonski peripter, sa zatvorenim stra njim zidom -Srednji - 197. - 194.g.pr.Kr -vjerojatno je izvorno bio jonski peripter, ali nije sa sigurnoscu mogu e utvrditi broj stupova (dva ili jedan red stupova??) -posve en Junoni Sospiti (spasiteljica) -Juzni - 3.st.pr.Kr. -posve en bo ici Spes (personifikacija Nade) -dorski peripter

9. Skulptura Republikanskog razdoblja

-najva nija je portretna skulptura, doveli su ga do savr enstva -skulptura je cesto u funkciji ukra avanja pojedinih gradova -period od sredine 2.st.pr.Kr. do Augusta, razdoblje je tijekom kojeg sve zna ajne helenisti ke dr ave potpadaju pod rimsku vlast -iz gr ke ili helenisti ke perspektive to je kasni helenizam, no iz rimske perspektive to je period kasne Republike -130.g.pr.Kr Atal III oporu no daje Rimu Pergamsko kraljevstvo -simbioza gr ke i rimske umjetnosti -3 glavna fenomena u rimskoj umjetnosti: 1. - pojava portretnog realizma 2. - pojava masovnog kopiranja i neo-klasicizam 3. - pojava i razvoj historijskog reljefa - najva nija i najrazvijenija forma reljefnog kiparstva. Vrhunac u carskom razdoblju -rimsko shva anje rimske skulpture druk ije je od gr kog (bogovi i mitolo ke scene naj e e), kod Rimljana je bila va na funkcija - javni kontekst -nova moda portretiranja pojavljuje se unutar civilne nadgrobne skulpture, tj. skulpture naglo oboga ene trgova ke bur oazije -prikazuju se osobe srednje ivotne dobi, s kratkom kosom i objektivnim realisti nim izgledom. Fizionomijski je realizam mogao biti nagla en do krajnjih granica (suhi realizam), ubla en idealiziraju im elementima u prikazu o iju i usta, kombiniran s helenisti kim patosom ili drugim portretnim efektima -novi je portretni stil u 1.st.pr.Kr. imao znatan uspjeh i postao je dominantnim tipom portreta na irokom prostoru Delos -prva 2 fenomena su najbolje i najranije posvjedo ena na o. Delosu -kozmopolitska sredina (razni kulturni profili) -naseljavaju Rimljani, Grci, Italici -rani primjerci realisti kog podrijetla i kopisti ke produkcije -u kuci italskog trgovca prona eno 1. - skulptura Pseudoatleta prona ena zajedno s Polikletovim Dijadumenom Pseudoatleta je sastavljan od dva dijela - tijelo iz gr ke skulpture (klasi no razdoblje, 5.st.pr.Kr), glava Rimljanina u 40ima, visoki zalisci, malo kose -kombinacija nekonzistentnosti izme u gr kog atletskog tijela i portret starijeg mu karca - primjer klasicizma -datacija - oko 100.g.pr.Kr -ovakve skulpture su znale bit dio nadgrobne skulpture -ovo ovdje je odraz bur oazijskog dru tva (trgovci na Delosu su se cesto bogatili trgovinom robljem) 2. - skulptura Gaja Ofelija Rufa -samo tijelo sa Delosa -odraz suhog realizma, idealizacija lica se gubi -datacija oko 100.g.pr.Kr -ove skulpture su ra ene za Italce ali od strane gr kih umjetnika

-pitanje podrijetla i interpretacije novog portretnog stila te ko je objasniti. Dvije su glavne teze: 1. da je najprije bio razvijen za gr ku bur oaziju i zatim imitiran i prihva en od Rimljana 2. da se pojavljuje na prostoru Italije i to vec u 2. ili cak 3.st.pr.Kr -za prvo obja njenje nema dovoljno valjanih argumenata. Na Delosu je na eno 70-ak privatnih statua od ega pribli no polovica prikazuje rimske i italske trgovce -iz Italije potje u najbolji primjeri novog portretnog stila -Polibije i Plinije spominju obi aje izrade posmrtnih maski - Imagines Majorum koje su se nosile u pogrebnim procesijama ili odlagale u malim ku nim sveti tima -Rimljani su ve u ulogu davali glavi, a Grci podjednako glavi i tijelu -te maske su bile vo tane - tako da nisu dugo trajale -obi aj o kojem govore Polibije i Plinije ilustrira mramorna statua togata Barberini Skulptura Togat Barberini -obu en u togu iz Augustova vremena -u rukama dr i 2 biste svojih mu kih predaka s veristi kim glavama -statua od kamena -povezuje se s imagines majores -mogu e je da te glave ne odgovaraju tijelu, zbog te ine bi se reklo da su zami ljene od terakote ili voska, nikako kamene ili bron ane -nije sa uvana ni jedna vo tana maska, ali se sa uvalo nekoliko portreta od terakote -portreti starijih mu karaca, pametne osobe -glave potpuno degradirane starenjem -nagla ena obilata ko tana struktura -najbolji primjeri iz 1.st.pr.Kr portreti su nepoznatih mu karaca iz Museo Torlonia i Osima kod Ankone. Datiraju se oko 80. - 50. -stilovi portreta: idealizirani, veristi ki, analiti ki (pojavljuju se u isto vrijeme) -Veristi ki stil - po iva na etrurskoj umjetnosti i umjetnosti predrimskih italskih plemena -stati nost, frontalnost, li enost emocija, glavna koncentracija na teksturi koze -etru anski umjetnici ve od 4.st.pr.Kr izra uje za rimske patrone bron ane skulpture koje su imale osobine da ih se nazove realisti kim. Me utim, mogu e je da je taj trend rezultat kontakata etru anskih umjetnika s portretima helenisti ke Gr ke -primjer iz 2./1. st.pr.Kr - Arrigatore/Aul Metel -oko 90. - 70.g. -podrijetlom iz Trazimskog jezera u Etruriji -etru anski natpis -rani oblik toge -gestikulatura, naglasak na saku -post-lizipovskog karaktera -glava u veristi kom stilu -realisti kim portretima po inje se dodavati i helenisti ka komponenta; prilozi ekspresije, patosa, torzije glave... s tim se verizam oboga uje

general iz Tivolija -prva polovica 1.st.pr.Kr -neko je stajao u supstrukciji Herkulova hrama (ili hrama Hektora Viktora??) -prsni oklop pored lijeve noge sluzi kao oslonac tijela -osobine portreta su konzistentne rep. veristi kom stilu -u kasnim srednjim godinama, desna ruka ispru ena -prikazan na heroiziran na in - tijelo ima gr ke elemente -golotinju je zamijenila rimska ednost - plast je preba en preko genitalija i lijeve ruke, a jedan kraj na lijevom ramenu -ima rimsku glavu -obja njenje nastanka svih navedenih portreta - prisutnost helenisti kih umjetnika i zahtjevima rimskih komitenata da se istaknu aristokratske moralne osobine. Novi portretni stil je vjerojatno od samog po etka rimski stil, kasnije prihva en od Grka. -mnogi helenisti ki dinasti koji jo nisu do li pod rimsku vlast su prihvatili rimski aristokratski portretni stil i prikazivali ga na novcu kao znak politi kog opredjeljenja -va nost ovih portreta je u injenici da ce kasnije iz njih iza i carski portreti (Nijemci su stru njaci za njihovo analiziranje), kod kojih je ponekad razlika samo u tome jeli pramen kose okrenut na ovu ili onu stranu... enski portreti -s neznatnim zaostatkom prati razvoj mu kog portreta. Najraniji primjer potje e s Delosa, a vjeruje se da prikazuje enu Pseudo-atleta. -kod izrade enskog portreta umjetnici su ini se ve u pa nju poklanjali izgledu frizure nego osobinama lica. Do50-ih godina nose se razli ite vrste frizura... Od 40-ih godina, najprije na numizmati kim portretima, a zatim u punoj plastici pojavljuje se potpuno novi tip, tzv. nodus frizura -Livijina glava - blago idealizirana -bista ili statua -frizura - razdoblje 50./40.g.pr.Kr pa do 20-ih -nodus - valjak, kolut kose formiran iznad cela, kosa je podijeljena na sredini tjemena i ba ena otraga ili od nodusa mo e i i traka -Oktavija - ena Marka Aurelija -prikaz na novcu -individualne osobine kod tih carica su sjajno nagla ene - lijepe, dok kod rimskih starica se vidi ru no a ali opet s tom frizurom Nadgrobni spomenici -u kasnoj republici izradu portreta baziranih na aristokratskim modelima naru uju i dobro stoje i oslobo enici (libertini). Najbolji su primjeri nadgrobni reljefi ili biste s nekropola grada Rima. Ve inom su odjeveni u rimsku gra ansku odje u (tunika - toga; tunika - pala), a tek su neki prikazani u herojskoj nagosti, i to ako su kao slobodno ro ene osobe bili pripadnici rimske vojske -reljefi mogu biti okomito postavljeni i prikazivati tijelo, popre no koncipirani i prikazivati polufigure i poprsja vise ljudi... -stajali na pro eljima ili u unutra njosti grobnica - grobnice tipa ku e, hramske grobnice, kolumbariji... -cesto prikazuje pokojnika u statuarnim polo ajima i obrascima koje se multipliciraju nebrojeno puta (dr anje ruku, odre en polo aj tijela...)

Kopije i klasicizam u Rimu -dolazak gr kih helenisti kih umjetnika u Rim - neki robovi, neki slobodni... -golemo rimsko tr i te - novo oboga ena rimska bur oazija eli vrhunska djela to zahtjeva kolovane majstore - dolaze Grci iz J Italije ili iz same Gr ke -ve od 2.st.pr.Kr. za visi rimski sloj se u sve ve em broju izra uju statue njihovih voda, bogova, pobjedni ke statue, povremeno historijski reljefi, u materijalima i stilovima koje su rimski kupci mogli po eljeti -3 osnovne kategorije proizvoda 1. Nobilia opera - kopije i verzije poznatih majstora (od Minora i Polikleta, do Lizipa i Praksitela) 2. Imagines Illustrium - portreti poznatih gr kih pisaca, filozofa 3. Ornamenta - dekorativna skulptura -2 glavna centra: 1. Pasitelova radionica 2. neo-ati ke radionice grada Atene Pasitel -iz ju ne Italije, ivi vjerojatno od 106. - 48.g.pr.Kr -kopist, klesar, ljeva bronce -iz njegove radionice potje e niz majstora -"Nobilia Opera" - djelo u 5 svezaka, prodajni katalog djela koja su se mogla naru iti u njegovoj radionici -od njega je Plinije preuzeo podatke o kiparima izme u 296. i 156.g, te ka e da Pasitel nije radio ni ta a da prije toga nije napravio model, uzimao gipsani odljev Dijadumen - gr ka kopija gr kog rada za rimskog naru itelja (Polikletov original) -mramor -oko 100.g.pr.Kr -prona ena zajedno sa Pseudo-atletom -razvoj portretnog realizma i kopisti ke industrije su paralelni -samoprezentacija - ja u atletskoj nagosti + portretna glava Brodolom, Tunis - "Mahdia" -krenuo iz Atene prema italiji -oko 100.g.pr.Kr -nosio teret za rimsko tr i te -60 mramornih stupova, 30 kapitela, mramorne vaze, originalni gr ki reljefi, 4 gr ka natpisa, 4 kline le aljke, kandelabri, kipovi i tonde, bron ani kipovi i statue... -sve iz ati kih radionica u neo ati kom stilu Pasitelova radionica: Stefanos - Pasitelov u enik -skulptura "Atleta" - signatura na bazi - "Stephanos, Pasitelov u enik" -na injen po uzoru na gr ke klasike -to je kao neka vrsta kanone ove radionice -grupa Orest i Elektra - 50. - 25.g.pr.Kr -mladi nagi atleta - enski lik s njime (nadodana), podsje a na gr ku skulpturu ranog 5.st.pr.Kr., impostacijom i draperijom bazirana na kipu Venere Genetrix, a izradom glave, lica, frizure i muskulaturom torza na tragu je mu kih skulptura ranog 5.st.pr.Kr

-grupa "San Ildefonso" - neko u Salustijanskim vrtovima u Rimu -2 mu ka lika -uzor za desni lik - Polikletov kip "Westmacott dje ak" iz 5.st.pr.Kr - prikazan dok jednom rukom podi e vijenac na svoju glavu -uzor za lijevi - Praksitelov kip - pogled mu je usmjeren prema dolje - podsje a na Apolona Sauroktona iz 4.st.pr.Kr -neki znanstvenici smatraju da par prikazuje Oresta i Pilada, drugi da je rije o Kastoru i Poluksu... -lik karijatide pored desne noge desnog lika -grupa Ludovisi -naziv prema Ludovicu Ludovisiju -neoklasi na grupa, datirana u posljednju etvrtinu 1.st.pr.Kr -signatura Menelaja - Stefanov u enik -prikazuje dje aka i mladu enu u odnosu punom povjerenja i smirenosti -mo da nadgrobna skulptura koja prikazuje majku i sina Neoati ke radionice -majstor Apolonije - Torzo Belvedere -majstor Antioh, kopist Fidijine Atene (Ludovizijina Atena) -Kleomeni - atenska obitelj "Kleomenes Apalodor" - Apolodorov sin; znak da je generacijski "Venera Medici" Augustov ne ak -portret sa uvan na novcu, na zlatnom stateru portret rimskog vojskovo e i konzula - Titus Quintus Flaminius -nije sa uvan u punoj plastici, ali je na novcu -u ast pobjede nad makedonskim kraljem Filipom V. (II. punski rat) -avers - portret -revers - bo ica Viktorija -realisti ne crte lica, razbacana kosa, brada -kovan je 197.g.pr.Kr u Gr koj -najstariji nama poznati numizmati ki portret Rimljanina koji je portretiran za vrijeme svog ivota, sto se u Italiji ne bi napravilo ni pod razno (ne na novcu) Stup i friz sa prikazom bitke kod Pidne 167.g.pr.Kr, Delfi -pobjedni ki spomenik rimskog vojskovo e Emilija Paula -izvorno ga je podigao makedonski kralj Perzej, prenamijenjen je samo -napravljen 167.g.pr.Kr., Makedonija postaje rimska provincija -Emilije je dao izraditi friz i konjani ku statuu samog sebe na vrhu -najstariji primjer historijskog reljefa -opisan je stvarni prikaz bitke - jedan bijeli konj pobjegao iz tabora i tako je, prema izvorima, bitka i po ela fragmenti friza s oltara Lucija Domicija Ahenobara -bio rimski konzul -najvjerojatnije negdje oko 100.g.pr.Kr -jedan od najljep ih primjera historijskog reljefa i eklektizma, prakti nosti i rimskog poimanja skulpture -vjerojatno fragmenti statuarne baze (znaci baza na kojoj je bilo vise skulptura) -3 fragmenta se uvaju u Munchenu, a najdu i u Louvru

-fragmenti otkriveni na Marsovom polju -na tri fragmenta se prikazuju mitolo ke scene - Posejdon i Amfitrita na desnoj strani, njihovo mitolo ko vjen anje, zaprege vuku tritoni koji ili sviraju liru ili pusu u rogove; na lijevoj strani je prikaz morskog bi a, bika i nimfom Nereidom koja nosi kutiju u kojoj su vj. neki nakit ili darovi za Posejdonovu mladenku -duzi reljef - rimski tip, povijesnog karaktera -scena povodom vojne cenzure (upis rimskih gra ana u vojne knjige) -u sredini je oltar + Mars i sve enik -na desnoj strani je rtvena povorka s bikom, ovcom i svinjom reljefi trofeja, Via della Consolazione -1938.g. otkriveni mramorni frizovi -zagonetni spomenik, najvjerojatnije neki tip pobjedni kog spomenika -podigao ga vj. Kornelije Sula u ast pobjede nad dinastom Mitridatom -kraj 2.st ili prva polovica 1.st.pr.Kr -na titu - orao, Jupiterov grom, jedan od dioskura; prikazan i prsni oklop, knemide, Viktorije fragmenti terakotnog zabata, Via San Gregorio -ne znamo o kojem je hramu rije , ni kome je bio posve en -fragmenti prona eni 1878.g. -figure od terakote - Mars u oklopu, Venera, Viktorija, krajnje desno su viktimariji (vj. vukli rtvene ivotinje) - mo da prikaz suovetaurilije Numizmati ki portreti i po etci dinasti ke (oficijelne) portretistike -razvoj carske portretistike koja po inje u Cezarovo i Pompejevo doba, a prepoznajemo ih po numizmati kim portretima (Pompejevi portreti na novcu se javljaju posthumno) Pompejev portret, grobnica Licinijevaca -danas se uva u Kopenhagenu -karakteristike - iroko, puna no lice, naborano elo -anatole frizura - nosio ju Aleksandar Veliki -vj. izra en 50-ih godina (doba Klaudija), ali je izra en prema ranijem predlo ku Portret Cezara -prvi Rimljanin koji se po inje prikazivati na novcu za svog ivota, od 44.g.pr.Kr -portret iz Tusculuma je jedan od najkvalitetnijih -najljep i je primjer onaj iz Egipta, danas se uva u Berlinu -Cezar je bio pro elav, zbog toga je cesto nosio vijenac na glavi, imao je iroku glavu, visoko elo, naborani vrat... -s njegovim portretima po inje razvoj dinasti ke julijevko-klaudijevske portretistike na koje se nadovezuje August

RIMSKO CARSTVO

29.g.pr.Kr - 14.g.n.e - August 14. - 37.g. - Tiberije 37. - 41.g. - Kaligula 41. - 54.g. - Klaudije 54. - 69.g. - Neron 69.g. - Galba, Vitelije, Oton 70. - 79.g. - Vespazijan 79. - 81.g. - Tit 81. - 96.g. - Domicijan Flavijevci

Julijevsko - Klaudijevska dinastija

96. - 98.g. - Nerva 98. - 117.g. - Trajan 117. - 138.g. - Hadrijan 138. - 161.g. - Antonin Pio 161. - 180.g. - Marko Aurelije - 169.g. - Lucije Ver 180. - 192.g. - Komod

Antonini

193. - 211.g. - Septimije Sever 211. - 217.g. - Karakala (Marko Aurelije Antonin) 217. - 222.g. - Heliogabal 222. - 235.g. - Aleksandar Sever 273. - 275.g. - Aurelijan 284. - 305.g. - Dioklecijan 306. - 337.g. - Konstantin

Severi

10. Skulptura Carskog doba

Augustovi portreti -na novcu se po inje prikazivati 37.g.pr.Kr. ve po uzoru na Cezara -August je utemeljitelj kori tenja portreta u propagandne svrhe -na novcu se po inje prikazivati ve ranih 30-ih godina pr.Kr. - 1. kovani novac na aversu prikazuje njegov portret, a na reversu njegova oca Cezara - ovjek koji je najvi e proveo na tronu, umire u 76.god. -cijela serija portretnih kipova za Augustovo doba -prvo istra ivanje Augustovih portreta je zapo eo Otto Brendel - podijelio ih je u 4 tipa, ozna iv i ih slovima abecede A, B, C i D -na vlast dolazi sa 32.god. -rani portreti - mladolik, no i na starijima doima mlado - razlog je sto je rimska umjetnost tog doba inspirirana gr kom klasikom pa se to razdoblje u rimskoj umjetnosti naziva klasicizam (nerijetko i Augustov klasicizam) Augustov klasicizam -gr ka skulptura 5.st.pr.Kr. - atleti, mladost, idealizam - ima veliki utjecaj na Augustovu portretistiku -pokusaj da se prika e potomkom ne samo Julijevaca (koji su potomci Venere), ve i potomkom Apolona - kolala legenda da je Apolonov sin (Apolon se uvijek prikazuje mlad i ljepu kast) -na in prou avanja portreta se radi pomo u fizionomije i frizure -nijemci - Lokenc - brojanje lokni frizure -svaki od portreta Rimskih careva je izra en po jednom prototipu, koji je obi no bio od bronce (nisu sa uvani zbog taljenja metala u srednjem vijeku) -3 prototipa Augustova portreta 1. Akcijski tip ili tip Oktavijana - ima nekoliko varijanti (Alkudija tip) 2. Primaporta tip ili glavni tip - jedinstven 3. Forbes tip, sporedni tip - ima vise varijanti (Ara Pacis tip) 1. Akcijski tip ili tip Oktavijan -naziv dobio jer se vjerovalo da je izra en u ast pobjede kod Akcija (neki opet misle da su prvi primjerci ovakvog tipa nastali prije 31.g.pr.Kr) -prona en je jedan primjerak i to kod nas u Osoru, te iz Alkudija (Malorca), Firence i Tripolija -tada je on jo Oktavijan -pramenovi se rastvaraju u obliku vilju ke ili lastavi jeg repa iznad lijevog oka, a iznad desnog su formirana velika zatvorena klije ta -helenisti ki elementi - lagano uzdignuta, nagnuta udesno, o i lagano stisnute i obrve lagano namr tene kao da u tom trenutku donosi neku va nu odluku, naborano elo -Bziers-Spoleto tip, Lucus Feroniae tip, Alcudia (glavni), Oktavijan tip 2. Primaporta tip ili glavni tip -prona en je u Livijinoj vili u Prima Porti 1863.god. (statua po kojoj je cijeli tip dobio naziv) -kasnija kopija izgubljenog originala -datacija - od 20.g.pr.Kr - 15.g.n.e -obi no se uzima da je nastao nakon sto ga je Senat proglasio Augustom cime zapo inje novi oblik vladavine - principat (savr eni balans izme u prvog me u jednakima i Senata koji je na elu rimske dr ave)

-posvjedo en u najve em broju primjeraka (oko 150 primjeraka, ne zna se to no) -ovaj tip - redukcija ili pojednostavljivanje i fizionomijske forme i forme frizure - jo uvijek su na istim mjestima rastavljeni pramenovi, ne to malo bli e nosu su formirana klije ta, pramenovi vi e nisu tako razigrani, crte lica idealizirane - prikazan mlad (tad imo preko 40 g.) -utjecaj gr ke skulpture 5.st -skulptura iz Prima Porte - od mramora, prikazuje Augusta kao vrhovnog zapovjednika, u oklopu, ispru ene desne ruke - ova poza se naziva ad locutio, kraj desne noge mu je Eros koji ja e na dupinu (podsje a na malog Bakha s Praksitelovim Hermesom) -ima nekih sli nosti sa Polikletovim Doriforom - idealizirano tijelo po uzoru na njega, impostacija gotovo identi na -oklop -cijeli ispunjen reljefnim figurama koje se ni u u tri glavna friza, "polja" -gornje polje - Bog neba Celus, Solus u etveropregu, Aurora kako ja e na fontani ivota -srednje polje - 2 lika - lijevi mo da neki rim. general ili Romul ili genij rimskog naroda.... dok drugi predstavlja Parta koji vra a zarobljeni vojni stijeg s orlom rimskom generalu -donje polje - Apolon s lirom na krilatom grifonu, u samom dnu je Tellus - Majka Zemlja s 2 bebe i rogom izobilja, krajnje desno Dijana koja ja e na jelenu -vra anje stjegova od Parta je najve i Augustov politi ki uspjeh - te je stjegove izgubio Kras u bitci u kojoj je izgubio i ivot - to je bilo 20.g.pr.Kr 3. Forbes tip ili sporedni tip -misli se da je najljep i primjer onaj iz Louvra (MA 1280) -nema ih vise od 15-ak -frizura - maksimalno pojednostavljena, nekoliko debelih pramenova na desnoj strani ela i iznad oka slabo formirana klije ta statua kao Pontifex Maximus -Via Libirana, poslije 12.g.pr.Kr -glava je klesana od gr kog, a tijelo od rimskog kamena - uva se u Museo Nazionale -u togi je s pokrivenom glavom -ruke odlomljene ali vjerojatno je prinosio rtvu ljevanicu -ozbiljan izraz lica -gotovo identi na fizionomija kao ona statua iz Prima Porte gema Augustea, 10.g.n.e -August se pojavljuje u primaporta portretnom tipu -danas se uva u muzeju u Be u -autor vj. netko od aleksandrijskih majstora (u Augustovo vrijeme je bilo jo samo par vrhunskih umjetni kih centara koji su izra ivali geme - jedan od najve ih je u Aleksandriji) -po tipologiji je kameja, iako nosi naziv gema - poludragi kamen izra en u tehnici reljefa, reljef bijeli, osnova siva (izra en od dvobojnog arapskog oniksa) -kombinacija mitolo kih i povijesnih karakteristika -reljefni prikaz je podijeljen horizontalno u 2 scene -gornja scena -August u stavu Zeusa sjedi na prijestolju s ezlom pokraj bo ice Rome -zdesna su im tri figure - Eumena s vijencem od hrastova li a, bog mora Ocean i bo ica zemlje s rogom obilja -lijevo su 2 dje aka, princ Gaj Cezar a sasvim lijevo je Tiberije s dugim ezlom izlazi iz kvadrige kojom upravlja Viktorija

-donja scena - pripadnici pomo nih postrojbi i rimski legionari podi u tropej na kojem je obje eno zarobljeno oru je i zarobljeni neprijatelji koje vuku za kosu i di u tako er na tropej -19 x 23cm -slavi Augustove pobjede nad Panoncima i Delmatima 9.g.n.e Ara Pacis (Augustae)

-13. - 9.st.pr.Kr -monumentalni oltar koji je napravljen po naredbi senata kako bi se proslavio Augustov pobjedni ki povratak iz Galije i Hispanije - rtvenik se nalazio na Marsovu polju uz Via Flaminiju -sastoji se od unutarnjeg i vanjskog zida -unutar etvrtastog mramorom ogra enog prostora su 2 vrata - na I i na Z -ulaz u rtvenik je bio okrenut na Z -sam rtvenik stajao je na postolju od 4 stepenice, skoro 10 x 11m -unutra nji dio ograde je bio podijeljen na 2 friza - donji dio je imitirao drvenu ogradicu, u gornjem su bile obje ene girlande i volovske glave -s vanjske strane ograde - tako er 2 reda panela, 2 friza - na donjem frizu du cijele vanjske strane ograde se nalaze bogati ornamenti biljnih latica, akanta, unutar kojih se nalaze pojedine ivotinjice (insekti, kukci...) -gornji friz s vanjske strane ograde: -na kra im stranama (I i Z) su prikazi iz mitologije -I - personifikacija Italije i Rima -Z - scene iz mitologije i rimske pro losti, sa uvana 2 prizora Romula i Rema kako ih doji vu ica a Mars gleda -na S i J strani se nalaze procesije Rimljana (simboli ki ko posve ivanja samog rtvenika 9.g.pr.Kr) - onaj na S strani je ne to lo ije sa uvan i po likovima je ne to manje va nosti -na J strani ve i broj pripadnika julijevsko-klaudijevske ku e (August, Agripa, Livija) -na odli an na in pokazuje sve karakteristike Augustova doba - i u smislu politi ke propagande, socijalne ideologije...

-prvi ostaci Are Pacis prona eni su u 16.st, u vrijeme Mussolinija - nije bilo mogu nosti da se podigne na mjestu na kojem je izvorno stajala, pa je to u injeno ne to malo sjevernije, uz obalu Tibera -nema sumnje da su je izgradili gr ki majstori -1983. rekonstruirana -na tragu Are Pacis i njezinih reljefnih plo a s prikazima procesije su i dva spomenika: -prvome ne znamo ime - reljefna plo a s prikazom suovetaurilije ( rtva bogu Marsu koja se vr ila svako 5 godina prilikom upisa u vojne knjige) -danas se uva u Louvru -plo a je zanimljiva jer prikazuje samoga Tiberija u trenutku rtve -vjeruje se da je to samo lijeva polovica izvorne plo e pri emu bi na drugoj strani trebao biti sli an oltar i lik Augusta koji tako er prinosi rtvu Ara Pietatis Augustae (pobo ni) -reljefne plo e kao oplate rtveniku -oltar je zavjetovao Tiberije 22.g.n.e. u ast ozdravljenja majke Livije, ali ga nije izradio zbog kasnijeg sukoba s njom -Liviju je divinizirao Klaudije -posve ena je 43.g. -iz ideolo ko - propagandnih razloga - kao znak lojalnosti Augustu i dinastiji -stajala je na Kapitoliju i po uzoru na Aru Pacis -unutra njost je ukra ena girlandama veliki Francuski kamej -za vrijeme Tiberija, 23.g.n.e -najve i pre ivjeli anti ki kamej, dimenzija 31 x 26cm -od sardoniksa -scene su podijeljene u 3 zone -gornja zona - prikaz bo anstva, u bo anskoj sferi tako er prikazan i August -sredi nja zona - u sredi tu sjede e figure Tiberija i Livije, pored njih vojnik Germanik, Druz, Kaligula te jo neki lanovi julijevsko-klaudijevske ku e -donja zona - zarobljeni barbarski narod, cak i ene s djecom u ruci apoteoza Augusta, reljef iz Ravenne -40. - 45.g.n.e -vjeruje se da je ovo lijeva polovica reljefne oplate velikog rtvenika -prikazuje 4 stoje a lika i enu koja sjedi -lijevi lik je najvi i i predstavlja Augusta kao Marsa, lijevom nogom gazi kuglu, desnom rukom dr i ezlo, a u lijevoj mac -August kao Mars Ultor iz sredi ta zabata hrama Marsa Ultora - po toj logici bi i August trebao biti u sredini reljefa, zato se misli da nedostaje desni dio - enski lik na reljefu je izazvao polemike - neki ka u da je to Livija, neki Antonija Mla a -najvjerojatnije je stajao u Rimu, u Ravenni zavr io nekim udnim stjecajem okolnosti -vjeruje se da je spomenik podignut u doba Klaudija, a onda bi i njegov lik trebao biti negdje na reljefu jer je svrha reljefa propaganda, tj. pokazati legitimitet Klaudijeve vladavine -bo na strana prikazuje rtvenu procesiju - detalj s tijelom bika i viktimarijima koji vode ivotinje na klanje -sa tog rtvenika je i Suovetaurilia reljef u Louvru

-prvi primjer oficijelnog spomenika na kojemu su lanovi carske ku e frontalno prikazani, sve glave su u 3/4 pozi, sve noge bose -August - na glavi corona civica, a na elu mu je bila prika ena zvijezda Cancelleria reljefi -prona eni 30-ih godina kod Palacio de Cancelleria -fragmenti su ozna eni kao friz A i B -iz perioda flavijevaca -friz B (donji) - dvije figure s glavama u prvom planu - desno Vespazijan, do njega Domicijan, s obzirom da nigdje nema Tita, nastao je 80-ih godina -reljefi su u klasicisti kom duhu -friz A -problem predstavlja etvrti lik s lijeve strane - car Neron, sto on radi tu??? -lik koji je neko prikazivao Domicijana je prera en u Nervu jer je zabranjena bilo kakva uspomena na Domicijana (Damnatio memoriae) -damnatio memoriae - 1.st. progla eno slu beno samo za Vespazijana -gornja plo a - prikaz Domicijanova odlaska u rat u Germaniju -donja plo a - Domicijanov povratak iz rata konjani ki kip Marka Aurelija -kraj 2.st., 173.g. -dugo vremena se nalazio na kapitolijskom trgu, danas je tu kopija, a original je u Kapitolijskom muzeju -remek djelo rimske bron ane skulpture, visina - 3,5m -dugo se smatralo da je kip Konstantina (1. kr anski car), zato je i sa uvan -nije prikazan u vojnoj opremi nego u tunici i ogrta u - sto je udno jer je najve i dio ivota proveo izvan Rima bore i se protiv germanskih plemena na Dunavu -car je prevelik naspram konja -izvori ka u da je ispod prednje desne podignute konjske noge stajao lik barbarskog kralja -ispru ena desna ruka - podsje a na Augusta iz Primaporte Grupa tetrarha -ugra ena je u crkvu Sv. Marka u Veneciji (danas je tu kopija) -plijen u 4. kri arskom ratu iz Konstantinopolisa, 207.g. -smatra se da je izvorno stajala na propilejima na Kapitoliju -gra ena od porfira -Dioklecijan, Maksimilijan, Konstancije Klor, Galerije (2 augusta, 2 cezara) -prikazuje lanove 1. tetrarhije u potpuno identi noj ikonografiji kao zapovjednici vojske s te kim ogrta ima i kapama ilirskog podrijetla (kapa u 3.st postala popularna medu rimskim vojnicima); rupice na kapi daju zaklju iti da su se tu nalazili neki ukrasi, vj. dragi kamen -zagrljeni - simbol carske sloge, konkordije -tetrarhiju je 293.g. uveo Dioklecijan, vj. ponukan strahom za vlastiti ivot - za suvladara odlu io uzeti svog ratnog druga Maksimilijana, a svaki od njih je jo uzeo svog cezara Decenalija spomenik -nastao 303.g.n.e, u ast 10 godina vladanja tetrarha -5 monumentalnih po asnih stupova na visokim bazama, na vrhu statue tetrarha, a na 5. i najvi em stupu je Jupiter -nalazi se na Forum Romanum-u pokraj Rostre (govornice) -sa uvana je samo jedna baza stupa (stup Konstancija Klora - Konstantinov otac)

-prikaz dvije Viktorije koje dr e izme u sebe tit s natpisom ("cezaru sretna desetogodi njica"), ispod tita su zarobljenici -na drugoj strani je prikazana rtvena povorka (suovetaurilija) -na tre oj strani - procesija gra ana odnosno senatora koji su obu eni u kontabuliranu togu nosi se potpuno druk ije nego na po etku Carstva, jedna traka preba ena i premotana preko grudi, a u Konstantinovo doba dobiva trokutastu formu -na etvrtoj strani - sam cezar Konstancije Klor dok vr i rtvu kraj oltara gdje prisustvuje Mars, senat, Roma i Sol -u Vatikanu postoje 2 sli ne grupe tetrarha, a i u Srbiji -glava iz Nikomedije, misli se da je od Dioklecijana Slavoluci -gradili su se jo u doba republike, ali su tada imali druk iji izgled i zvali su se Fornix (svod) -od Augusta se zovu Arcus Triumfalis -spomenik s jednim ili 3 prolaza s masivnim pilonima -ima tablaturu i atik s natpisom Augustov slavoluk, Rim -stariji -na Forum Romanum, 29.g.pr.Kr. u spomen na bitku kod Akcija -vj. rastavljen i njegovi dijelovi su poslu ili za drugi, novi slavoluk -1 iroki prolaz -mla i -iz oko 20.g.pr.Kr -postoji njegov prikaz na novcu iz 19.g.pr.Kr (isto nije sa uvan) -ima kvadrigu Augusta na vrhu -smanjen raspon svodnog dijela i dodane bocne edicule (edikula ja melo sveti te, kapelica) s trokutnim zabatom ra lanjene s 4 stupa i na njima skulpture Parta (pru aju stjegove Augustu) -ostali Augustovi slavoluci - u Brindisi, Susi, Aosti, Puli -slavoluk u Puli je podignut oko 8.g.pr.Kr u ast Augustove pobjede na podru ju zapadnih Alpa - 1 prolaz uokviren sa stupovima, kvadriga s kipom cara Tiberijev slavoluk, Orange, 26. - 27.g.pr.Kr -3 prolaza, na obje strane prolazi su uokvireni sa vitkim kaneliranim stupovima -glavni prolaz ima dekorativni zabat -iznad friza na slavoluk sjeda masivna atika u 2 razine -reljefi iznad bo nih prolaza - vojnici, oru je, oklopi i ratni brodovi Titov slavoluk, 81.g.n.e. -u spomen na pobjedu Vespazijana i Tita nad idovima (70.g.), 79.g.n.e. je proslavljan trijumf -podigao ga Domicijan 80-ih ili 90-ih godina -velik dio gra evine je rekonstruiran -smje ten je na I ulazu u Forum Romanum -od panteli kog mramora, visine 15,5m, irine 13,5m -4 polustupa sa svake strane -vanjski ukrasi - trijumfalna kola sa statuom Tita i Vespazijana koja su vukla 4 slona -arhivolt s kasetiranim svodom - unutar kvadratnog polja pojavljuje se prikaz apoteoze cara Tita, njegovo poprsje je prikazano iznad lika orla ra irenih krila -reljefne plo e s prikazom trijumfalne povorke iz 71.g.n.e :

-na 1. plo i - careva konjska zaprega, iza cara umjesto roba prikazana Viktorija koja dr i vijenac iznad njegove glave, okolo su sluge. Konjsku zapregu vodi Roma -na 2. plo i - prikaz djela trijumfalne povorke koja nosi najvredniji dio ratnog plijena - 7-kraki svije njak koji stoji na 1 nosiljci, nose ga figure u tunikama, ispod pojedinih komada ratnog plijena idu nosa i na stupovima na kojima je natpis to pojedini predmet predstavlja Trajanov stup, 113.g.n.e -stajao iza bazilike Ulpije, izme u latinske i gr ke biblioteke -Trajan ga je podigao da mu bude grobnica (za urnu) -parski mramor, visina 38m, colcide - pu asti stup -na vrhu se nalazio pozla eni orao, a zatim Trajanova statua od bronce (ne postoji prikaz), danas je tu statua Sv. Petra iz 16.st - uplji stup - 185 spiralnih stepenica vodi do vrha, 43 proreza u zidu (prorezi maskirani reljefom tako da se gotovo i ne vide izvana) -stup napravljen od 20-ak tambura naslaganih jedan na drugi -postolje - s 3 strane ukra eno tropejima, a na JI vrata iznad kojih su dvije Viktorije i posvetni natpis (Viktorije ozna uju dvije pobjede nad Da anima); 5 x 5m -kroz vrata se ulazi u prostoriju u kojoj se nalazi vestibul, hodnik, jedna mala pravokutna odaja u kojoj se nalazi zlatna Trajanova urna -reljefi - pokazuju glavne doga aje Trajanovih osvajanja u Dakiji izme u 101.g. i 106.g.n.e. u 155 scena (2 da ka rata u kojima je Trajan pobijedio i na taj na in stvorio novu rimsku provinciju koja nije bila teritorijalno velika, ali je bila bogata rudnicima zlata i srebra - mnogi povjesni ari smatraju da je taj izvor pomogao Rimu da se odr i puno dulje nego bi se ina e o ekivalo) -scene odvojene tako da su figure okrenute le ima jedna prema drugoj -prikaz ratnih zbivanja prekinut je na jednom mjestu, izme u 2 rata prikazom Viktorije -reljef je mo da bio bojan -spiralni zavoj se postupno siri, odnosno povisuje od dna prema vrhu (od prvotnih 90 cm do oko 125 cm) -na stupu se vidi itav niz spomenika koji danas nisu sa uvani, npr. Trajanov most na Dunavu -arhitekt - Apolodor iz Damaska -va an je kao nijedan drugi izvor za poznavanje rimske vojske - organizacija, oprema... Trajanov slavoluk, Benevento, 114.g.n.e -gra ani i senat su podigli slavoluk Trajanu - iz te luke je krenuo u da ke ratove -najbolje sa uvani rimski slavoluk, donekle usporediv sa Titovim po dimenzijama -inkorporiran u gradske zidine, slu io je kao monumentalni ulaz -1 prolaz, arhivolt, reljefne plo e s obje strane -kao novina se pojavljuju reljefni paneli na samom pilonima - na reljefnim plo ama se na vise mjesta pojavljuje Trajan i njegov kasniji nasljednik Hadrijan -reljef - Viktorije i povijesni doga aji, unutar luka - cin davanja alimentacije i cin rtvovanja -od parskog mramora stup Antonina Pia, 161.g.n.e -podigli su ga nakon njegove smrti posvojeni sinovi Marko Aurelije i Lucije Ver na Marsovu polju - doba adoptivnih careva -stajao u sklopu careva anustrinuma (gra evina ispred koje je car nakon smrti spaljen na golemoj loma i, kasnije se mjesto tovalo kao dio njegova kulta) -stup nije o uvan, samo postolje -bio je monolit od crvenog egipatskog granita, nije imao dekorativne reljefe

-visina - 14,75m i promjer 1,90m -stajao je na pijedestalu od bijelog mramora, okru en kamenom ogradom -na vrhu je bio kip Antonina, kao sto je prikazano na novcu nakon njegove smrti -3 strane pijedestala pokrivene su reljefima: glavna strana - apoteoza, uzdizanje Antonina i Faustine na nebo, krilati genij ih nosi na nebo a u jednoj ruci dr i zemaljsku kuglu omotanu zmijom -prate ih dva orla, car dr i ezlo s orlom u ruci -kraj nogu mu je obelisk, personifikacija Marsova polja i Roma - tit Rima prikazuje Romula i Rema koje doji vu ica suprotna strana nosi posvetni natpis a sa ostale dvije je posmrtni decursto - rimska konjica obavlja ceremoniju -ovaj spomenik se cesto uzima kao prethodnik nadolaze e kasnoanti ke umjetnosti stup Marka Aurelija, 193.g. -dignut u ast pobjedama protiv germanskih plemena -ne zna se to no kada je zapo et (za njegova ivota ili nakon smrti 180.g.), posve en 193.g. -dovr en je za vladanja njegova sina Komoda -visina - 42m, kanarski mramor (s platformom i bazom vi i od Trajanova stupa) -sastoji se od 27 ili 28 golemih tambura, te kih oko 20 tona -ima stubi te unutar stupa -na vrhu je stajala careva statua, no u 16.st. je zamijenjena sv. Pavlom -ima 24 zavoja -sa uvan je stup ali baza nije - bila je djelomi no sa uvana do 16.st, ova sad je renesansna -zavoj je na jednom mjestu prekinut tako da je rije o scenama iz dvaju ratova; jedan sa Sarmatima, a drugi sa Markomanima - ratovi uglavnom vodeni na teritoriju dana nje e ke, Slova ke i Ma arske, ne zna se to na datacija tih ratova (oko 160./170.g.) -stup je sli no koncipiran kao i Trajanov, ali se reljefi bitno razlikuju - kontrast udubljenih i plitkih dijelova reljefa, bolje izra ena ekspresija, dramati nost scena, figure se udaljile od klasi nih predlo aka pa su glave kudikamo ve e u odnosu na tijelo nego sto bi trebale biti slavoluk Lucija Septimija Severa, Rim, 203.g.n.e -Severi dolaze na vlast nakon kratkotrajnog gra anskog rata 193.g., formiraju dinastiju koja ce ostati na vlasti do polovice 3.st -podignut u slavu pobjede protiv Parta -posve en je 203.g. - to no 10 godina nakon dolaska na vlast, podignut ne samo u ast dvije velike pobjede na Istoku, nego i u ast 10 god. vladavine - decenalija -ima 3 prolaza -dimenzije 20 x 20m -na atici slavoluka stajala je bron ana grupa Septimija sa sinovima u esteropregu -reljefi - u arhivoltu glavnog prolaza prikazani su Viktorije a na zaglavlju Mars i Heraklo -na 4 reljefne plo e iznad bo nih prolaza prikazan je povijesni reljef koji opisuje vojne pohode Septimija Severa protiv Parta a) priprema za pohod i neuspjeli napad Parta b) osvajanje Babilona c) osvajanje Seleskije d) povratak u Rim slavoluk Septimija Severa, Leptis Magna, 204.g.n.e -slavoluk s 4 prolaza - "kvadrifons" -podignut u ast Septimija Severa na raskri ju 2 glavna puta

-reljef - prikazuje njegov sve ani ulazak u grad u pratnji sinova Karakale i Geta; po kompoziciji je friz -car i njegovi sinovi su prikazani kako stoje zajedno s njim na kolima, prikazani su to no u sredini kompozicije -gradili su ga majstori iz Afrodizije (M.A.), grci Galerijev slavoluk, 300.g.n.e., Solun -u Tesaloniki, dana nji Solun -tetrapilon - 4 zidana stupa na kojima je bila poluloptasta kupola -odozgo do dolje je bio prekriven reljefima kojima su veli ani doga aji iz velikog rata protiv Perzijanaca, u kojima je Galerije odigrao odlu uju u ulogu -na jednoj strani od 4 stupca ima prikaz: -1. friz - putovanja cara iz jednog grada u drugi -2. friz - ispod toga bitka konjanika iz perzijskih ratova, car u sredini -a izme u 2 friza, iznad cara, orao dr i vijenac nad carevom glavom -3. friz - u sredini reljefa 2 cara sjede na prijestolju (Dioklecijan i Galerije), ispod njih bogovi koji lepr aju na vjetru, Dijana i Mars s vojni kim znamenjima na ramenu, pokretom punim zamaha privode svoje konje -4. friz - 7 puta se pojavljuje Viktorija Konstantinov slavoluk, 315.g.n.e -posljednji u seriji carskih slavoluka, podignut u Rimu -u spomen na bitku na Milivijskom mostu 312.g.n.e. gdje je Marsencije u sukobu s Konstantinom izgubio i Rim i ivot -posve en je 315.g.n.e. na 10. godi njicu Konstantinova povratka vladavine -nalazi se na Vii Triumphalis -koriste se spolie - dekorativni element sa ve postoje ih spomenika, starijih gra evina (jedan od mogu ih razloga je da se htio sto prije zavr iti spomenik, a drugi da se Konstantin htio simboli ki povezati s dobrim carevima) -ima 3 luka, visina - 21m, irina - 25m, sredi nji prolaz je najvi i, dva bo na su niza (uzor je slavoluk Septimija Severa) -8 korintskih stupova, po 4 sa svake strane, stoji na plintama na stranama lukova i od Numidijskog su utog mramora -kolumne stoje na bazama prikazuju i pobjedni ke figure i zarobljene barbare i rimske vojnike na stranama -na oba pro elja atike se nalaze po 4 reljefa sa slavoluka Marka Aurelija iz 173.g. (u skripti pi e sa nepoznatog spomenika??) -konzole nose kipove da kih zarobljenika (izvorno sa Trajanova foruma) -na bo nim stranama 2 isje ka s jednog friza sa borbama protiv Da ana ije je prvobitno mjesto bilo na podru ju Trajanova foruma (ili nekog drugog foruma ali iz Trajanova vremena) -8 okruglih medaljona sa Hadrijanova tzv. lova kog spomenika za koji ne znamo gdje je stajao, nego samo znamo da je prikazivao lov (zapravo scene rtvovanja raznim bogovima) -na kra im stranama su medaljoni izra eni bas za ovaj slavoluk -nalazi se izme u ru evina carske pala e na Palatinu i Koloseuma, to no na pravcu kuda su i le trijumfalne povorke

11. graditeljstvo Carskog razdoblja

CEZAR - elio temeljito obnovit Rim -u vrijeme Cezara Rim ima oko milijun stanovnika -pretpostavljeni izgled foruma u doba Cezara nije osobito monumentalan jer je postupno nastajao -forum je bio nepravilno organiziran prostor kojeg je Cezar osmislio urediti na na in da naglasi uzdu nu os toga foruma, a to je napravljeno izgradnjom nove rostre -kanio je obnoviti obje bazilike koje su bile republikanske gra evine, zapo eo obnovu bazilike /julije, kanio izgraditi novo pro irenje foruma na njegovoj SZ strani -ve inu tih stvari ce po eti i zavr iti August Cezarov forum, 51.g.pr.Kr - 2.g.n.e -prvi u nizu od 5 carskih foruma (iako Cezar nije bio car) -zapo eo ga je Cezar 51.g.pr.Kr, najvi e kao odgovor na Pompejevo kazali te (prvi veliki kameni teatar sagra en u Rimu), ali gradnju je nastavio August 40.g.pr.Kr i posve en je oko 2.g. -150 x 75 m - u cijelosti okru en zidom, u sredi tu otvoreno poplo enje (u literaturi pod nazivom zrcalo foruma) - taj otvoreni dio okru uju trjemovi sa 3 strane, a na etvrtoj je hram Venere Genetrix -hram Venere Genetrix je podignut na jednostavnoj platformi, oktastilni hram (8 na pro elju, 9 na du im stranama), prema izvorima u arhivi se uvala statua koju je izradio majstor Arkesilaj. Hram ima celu sa slijepim arkadama i jednom apsidom -u sredi tu je stajala Cezarova konjani ka skulptura -cijeli forum je obnavljan ve u Trajanovo doba (100-tinjak godina kasnije) - dodane jo neke gra evine -forum je zavr io August paralelno s izgradnjom svoga foruma na SI strane -sa Z stane je bio red taberni -bazilika Julija (basilica Iulia) -izgra ena na rimskom forumu na mjestu bazilike Sampronije pored Svetog puta -vrijeme kasne rimske republike, od 54.g.pr.Kr, za vrijeme vladavine Julija Cezara -2 puta restaurirana - 12.g.n.e i 284.g.n.e. -posve ena je 46.g.pr.Kr, ali nije bila gotova u trenutku Cezarove smrti -pravokutnog oblika, 100 x 49 m -centralni brod okru en duplim redom stupova i galerija (terasa) -vanjski zidovi oblo eni mramorom -bazilika Emilija (basilica Aemilia) -176.g.pr.Kr ju je izgradio Marcus Aemilius Lepidus (po kojem je i dobila ime) i Marcus Fulvius Nobilior za vrijeme Rimske republike -potpuno rekonstruirana 34.g.pr.Kr, te ponovno obnavljana nakon po ara 14.g.pr.Kr i 22. -smatra se jednom od najljep ih gra evina u Rimu -koristila se za trgovinu na sjevernoj strani rimskog foruma -oko 94m iroka i 24m duboka -friz bazilike Emilije - 22.g. konzul Marko Emilije Lepid ukrasio je baziliku duga kim frizom. Friz je bio visine oko 60cm, duljine 90cm, i prvobitni reljef je obojan ivim bojama. Likovi se odvajaju od pozadine, povr ine na kojoj se nalaze, izrada odje e je glomazna i gruba

AUGUST -27.g.pr.Kr - 14.g.n.e -vladao gotovo pola stolje a - dugotrajno mirno razdoblje -u djelu "Res gestae divi Augusti" navodi da je Rim na ao od opeke i ostavio ga u mramoru ovo djelo je sa uvano zahvaljuju i prijepisima, originalno je stajalo na 2 velika bron ana pilastra koja su bila smje tena na ulazu u Augustov mauzolej na Marsovu polju -navodi 82 hrama koja je rekonstruirao -za svog ivota dovr io sve to je zapo eo Cezar - obnova bazilike Julije i Emilije, dovr io Cezarov forum (forum Iulium), izgradio svoj forum koji se kra om stranom nadovezivao na Cezarov, obnovljen Konkordijin, Saturnov hram, hram Dioskura, u cijelosti reorganiziran Forum Romanum, izgra en i urbaniziran gotovo cijeli prostor Marsova polja (sjeverno predgra e Rima) -tlorisi, tj. naj e i tipovi hramova tog vremena - hramovi s alama ili peripteri sine postico, dominiraju hramovi heksastilnog pro elja, ali ima i ve i broj hramova oktastilnog pro elja nagla ava se visina, elegancija, a zanemaruje se veli ina - relativno mala zdanja -uz njega je va an i Marko Viksanije Agripa (Augustov zet) koji je rukovodio nekim gradnjama, cijelo vrijeme Augustova vladanja je bio u njegovoj sjeni, bio je popularan, ali odan Augustu Augustov forum -sama izgradnja trajala 40 god. - od 42. do 2.g.pr.Kr -sam August je nadzirao i kontrolirao njegovu izgradnju -dobrim dijelom je financiran od ratnog plijena -potpuno ogra en zidom (oko 36m) kao obranom od susjedne etvrti u kojoj su svako malo izbijali po ari -po tlocrtu dosta sli an Cezarovom, ali su njegovi trjemovi, tj. portici bili dvokatni - u prizemlju su korintski stupovi, a na katu kopije karijatida s Erehteona - u sredi tu se nalazi kvadriga sa Augustovim kipom, a iz izvora znamo da se u trjemovima (tj. eksedrama) nalazio golemi broj portretnih skulptura -na SI strani foruma je hram Marsa Ultora - osvetnik, podignut zbog odlu uju e borbe protiv Cezarovih ubojica Bruta i Kasija -hram Marsa Ultora -nije sa uvan -August se zavjetovao u njegovu izgradnju prije bitke kod Filipija u kojoj je pobijedio Cezarove ubojice (42.g.pr.Kr) -8 korintskih mramornih stupova, kanarski mramor, oktastilni pseudoperipter -trobrodna cela, zavr ava apsidom u kojoj su se nalazile skulptura Marsa Ultora, Romula i Venere -izgled zabata znamo po fragmentu s reljefne plo e - Ara Pietatis Augustae - u sredini zabata stajao je lik Marsa Ultora, lijevo Romul i Venera, desno Fortuna i Roma, u uglovima personifikacije Palatina i Tibera Marcelov teatar -skupine gra evina iz Augustova doba dobivale su imena prema pripadnicima julijevskoklaudijevske ku e - Marcel je bio Augustov ne ak i zet, rano preminuli -najbolje sa uvan teatar, gra en od 17. - 13.g.pr.Kr - J dio Marsova polja -jedan od nekoliko teatara izgra enih ili obnovljenih u Augustovo doba

-vanjski pla t je dobro sa uvan jer je bio inkorporiran u srednjevjekovnu tvr avu, a zatim u pala u - bio je ra lanjen s 2 reda arkada -u prizemlju dorski stupovi koji nose dorski friz, a u gornjem jonski sa praznim frizom -vjerojatno je iznad 2 reda arkada stajala atika s korintskim stupovima -gledali te je bilo konstruirano iz 3 djela - svaki je bio okomitije postavljen u odnosu na scenu, s time da je tre i vjerojatno od drveta -gra en je od svih materijala koji su se tada iroko koristili - beton, travertin, tuf, vulkanski kamen, opus reticulatum -kapacitet - od 11 000 do 15 000 mjesta -bio je uzor gradnji Koloseuma za rje enje njegova vanjskog pla ta Solarium Augusti -najve i ikad izra eni sun ev sat -stajao u blizini Are Pacis -golemo poplo enje sa znakovima zodijaka i gr kim slovima, a na taj plo nik je golemi gnomon bacao sjenu i na taj na in ozna avao doba dana, zodija ki znak... -na Augustov ro endan je bacao sjenu to no na Aru Pacis -posve en je 10.g.pr.Kr -obelisk (u funkciji gnomona) je i danas sa uvan Augustov mauzolej / mauzolej Julijeveca -osmislio ga je sam August, posve en 27.g.pr.Kr -s njime zavr ava gradnja na Marsovu polju -u tada njim izvorima se ta gra evina spominje kao mauzolej, iako se negdje naziva i Tumulus Iuliorum -tu je sahranjen August i svi pripadnici julijevsko-klaudijevske ku e te ostali carevi do Hadrijana -kru nog oblika, sa redom koncentri nih ili prstenastih zidova posljedica kojih su bila 4 velika tambura jedan na drugome -unutar sredi njeg prstena zidova nalazila se mala etvrtasta prostorija s nekoliko ni a u sredini koje se nalazila Augustova urna -na prostoru izme u prstenastih zidova je zasa eno drve e (znamo iz izvora) -na vrhu je stajao kolosalni bron ani kip Augusta -na ulazu su s obje strane stajala 2 bron ana pilastra na kojima je bio ispisan tekst "Res Gestae divi Augusti" Apolonov hram, Palatin -va na gra evina za shvatit klasicizam i eklektizam Augustova vremena -heksastilni pseudoperipter jer ima polustupove na sve 4 strane -ideal Augustova vremena -desno od hrama je bila carska palaca (Domus Flavia), ni e je bio veliki cirk -sagra en je na mjestu gdje je prema predaji August i ao graditi svoju ku u, udario je grom i on je to shvatio kao upozorenje, ogla avanje samog boga te je tamo dao sagraditi hram -hram posve en 28.g.pr.Kr i na neki je na in trebao biti zahvala Apolonu koji mu je, prema Augustovim vjerovanjima, donio dvije velike pobjede - protiv Sekta Pompeja (Pompejev sin) i protiv Marka Antonija i Kleopatre -na zabatu i celi su stajale skulpture donesene iz Gr ke -Plinije ka e da je u celi stajala Skopasova skulptura Apolona, Kefizodotova skulptura njegove majke Leto i Timotejeva skulptura Artemide

-skulpture nisu sa uvane ali na jednoj bazi iz Torenta je prikaz figura za koje se vjeruje da reproduciraju izgled grupe -sa uvani su dijelovi terakotnih plo a, terakotne obloge s prikazom sva e Apolona i Herakla simbolizirala sva u Marka Antonija i Oktavijana -hram izgra en je u tipi nom etru anskom, italskom tlocrtu na visokom podiju, okru en trjemovima, ali na zabatima i u celi gr ka klasi na plastika - mije anje razli itih stilova hram Apolona Sosijanskog, Rim -na Marsovu polju, blizu Marcelovog kazali ta -na zabatu je najvjerojatnije stajala skulptura sa zabata nekog gr kog hrama - scene amazonomanije - borba Tezeja i Herakla sa amazonkama -1. hram - 431.g.pr.Kr - Gnej Julije Mento posvetio ga je Apolonu Medicu -ve u rekonstrukciju tog hrama je zapo eo Gaj Sosije (Augustov konzul) nakon svog trijumfa 34.g.pr.Kr -sa uvana su samo 3 stupa, ugla, portikata s rekonstruiranim dijelovima Mason Carre, Nimes, J Francuska -izvorno hram posve en Augustu i Romi - sagradio ga Agripa za svog tre eg konzulata -Mason Carre - "kvadratna ku a" -heksastilni pseudoperipter u korintskom stilu, 6:11 -izvorno je stajao u sredi tu jednoga prostora koji je s tri strane bio okru en porticima -na niskom postolju, s celom u punoj irini hrama -friz - listolika akantusova reljefna ornamentika hram Augusta i Rome, Pula -tetrastilni prostil, korintski -duboki pronaos i cela Pont du Gard, Nimes, J Francuska -rimski akvedukt, oko 15.g.pr.Kr -dug 273m, dio je akvedukta dugog 50km -3 reda lukova (3 razine), visina - 49m, gra en od kamena -nosio je vodu preko rijeke Gard u Nimes (J. Francuska) -sagradio ga Marko Agripa -donji red se sastoji od 6 lukova, a gornji, tj. srednji od 10 lukova -kameni blokovi koji "str e" slu ili su kao dr a i skela a kasnije nisu uklonjeni -Agripine terme -najstarije javne terme u Rimu -sagradio ih je Agripa izme u 25. i 19.g.pr.Kr

TIBERIJE -njegovo doba nije obilje eno nekakvom posebnom graditeljskom aktivno u - Tiberije se nakon sva e s majkom Livijom povukao iz Rima i zapravo se vi e nikada nije vra ao -dvije gra evine u Rimu zaslu uju pozornost: Domus Tiberiana, Palatin -nije nikad sagra ena, tj kasnije je pregra ivana -Tiberije je po eo graditi velebnu pala u ali se posva ao s majkom i ni ta od toga Castra Praetoria -golemo zdanje u kojem je ivjela pretorijanska garda koju je osnovao August, ali im je prebivali te sagradio Tiberije -zato je pretorijanski amblem zodija ki znak korpion (Tiberije je ro en u tom znaku) -jednostavna gra evina s zidovima i kulama, gra ena od betona i cigle - >400m x <400m -na vanjskom perimetru Rima Tiberijeva vila / Vila Iovis, Capri -na otoku Capri, nalazi se na vrhu litice visoke 300m -tu je boravio od 27. - 37.g.n.e. -sa uvani su samo temelji i podrumi -u sredini kompleksa je kvadratno dvori te sa brojnim cisternama -na J i Z - upravne zgrade -kuhinja je bila u isturenom krilu i okrenuta zapadu - da stanovnicima ne smetaju mirisi -S i I - carske odaje, a i stambene prostorije lanova dvorske svite, inovnika, tajnika, nau nika i vra a -terasa duga 93m sa pogledom na Napuljski zaljev KLAUDIJE Porta Maggiore, Rim -stilska promjena u arhitekturi Klaudijevog doba se vidi na ovom spomeniku - bri ljiva izrada fasade od fino klesanih blokova zamjenjuju gra evine koje na prvi pogled izgledaju nedovr eno, gra ene tzv. nedovr enom tehnikom -izvorno nisu bila vrata - sagra ena je na mjestu gdje se spajaju 2 ulice - Via Labicana i Via Praenestina, a preko toga su morala pro i 2 akvedukta te je tako izgra ena ova gra evina, kako bi akvedukti mogli preci preko ulice -ima dva prolaza, tri pilona i u tim pilonima otvore koji funkcioniraju kao neki prozori uokvireni edikulama -zabati, grede i kapiteli su od obra enog kamena dok su stupovi i zidovi od neobra enog kamena -dobila je naziv jer je vodila prema crkvi Santa Maria Maggiore, a porta je postala tek kad je Aurelijan sagradio zid koji je 270-ih trebao za tititi Rim od provale barbara -imala je izgled slavoluka, a funkciju tu da su 2 gornja djela atika u sebi skrivala vodu -zapo eo Kaligula, dovr io Klaudije

Klaudijeva luka, Ostija -Ostija se razvila oko stalnog rimskog vojnog tabora -pravilna gradska planimetrija -grad Ostija se nalazi na u u Tibera, prirodna rimska luka -Klaudije je napravio ne to do tada nevjerojatno - nije gradio luku na u u, nego je dao prokopati umjetni kanal koji je spajao r. Tiber i more i sagradio novu luku koja je imala sve klasi ne sadr aje, imala je i golemi svjetionik po uzoru na onaj u Farosu -kasnije je Trajan dao napraviti unutra nju luku - iskopana na suhom pa je pu tena voda da poplavi taj teritorij da bi se napravila luka heksagonalnog oblika -problem Klaudijeve luke - jake morske struje su ometale brodove -za ovakve, hidrauli ke radove je u Klaudijevo vrijeme razvijen posebni materijal - beton s vulkanskim pijeskom (beton s pozzolanom koji se u vodi jako brzo stvrdne) NERON Claudianum -sagra en u Neronovo vrijeme, golemi hram, heksastilni prostil -prema Palatinu je imala 2 reda arkada, vidi se da je to ogromni prostor (oko 200 x 160m) - u sredini je stajalo zdanje okru eno porticima -gra eno u nedovr enoj tehnici od rusti nog travertina Neronove terme -terme kudikamo ve e od Agripinih -prve terme s prepoznatljivim karakteristikama carskih -da bi terme bile carske moraju imati osovinsku koncepciju, simetri ni raspored prostora, a u osi se moraju nalaziti glavni sadr aji s toplom, hladnom i mlakom vodom, eventualno natacio - otvoreni bazen -Marcijalova re enica: " to je gore od Nerona, to je bolje od Neronovih termi?" Domus Aurea, Rim -pala a cara Nerona, "zlatna ku a" -najzna ajnija struktura podignuta u vrijeme Nerona -Neron nasljedstvom dobio Klaudijevu ku u koja se nalazila u neposrednoj blizini Koloseuma te do ao na pomisao da taj prostor poveze s carskim posjedom na Palatinu (s Augustovom ku om) -to je zna ilo stvoriti ogroman kompleks koji u svom sredi tu ima jezero (na njemu danas stoji Koloseum) - jezero je okru eno golemim vrtovima unutar kojeg je stajala kolosalna Neronova bron ana statua visoka preko 30m i iza njega se ulazilo na Via Sacru, tj. na Forum -cijeli kompleks je zapo et 64.g.n.e nakon velikog po ara u Rimu - optu en Neron da ga je podmetnuo da napravi mjesta za ovaj kompleks -nakon to je 68.g.n.e. Neron stradao, vrlo kratko se nastavio projekt nakon ega je ubrzo napu ten - mnogi sadr aji nestali i uni teni -arhitekti - Sever i Celer (s obzirom na imena najvjerojatnije su bili carski robovi), oslikavanjem zidova rukovodio slikar Fabos -sa uvan je samo mali dio isto nog prizemlja - rezidencijalni dio, to kao supstrukcija Trajanovih termi -glavni dio pala e sa injava oktogonalna prostorija na istoku koja je okru ena drugim zgradama -u 16.st je u blizini na ena Laokontova grupa -ostaci oslikanih freski u pompejanskom stilu

VESPAZIJAN Koloseum / amfiteatar flavijevaca -pomi ni krov se natezao, spu tao i podizao pomo u posebnih mehanizama zbog ega je u 4. redu gledali ta, gdje su bili najsiroma niji, bila posada koja je pomagala onima izvan amfiteatra -najve i amfiteatar u Rimu -zapo eo ga je Vespazijan oko 72.g., a dovr io sin Tit 80.g -sagra en je na isu enom jezeru u okviru Neronovih vrtova, ime dobio u srednjem vijeku zbog monumentalnog kipa cara Nerona koji se nalazio u blizini -sagra en je izme u Palatina, Celija i Eskvilina -sastojao se od prizemlja, 1. kata, me ukata i jo 3 kata -dimenzije 156 x 188m te visok 56m, a sama arena 77 x 46m (elipti an oblik) -unutra -3 reda za sjedenje (50 000 ljudi) -1 za stajanje (5 000) -poseban podij podijeljen na 2 tribine - carsku (pulvinar) i onu za konzule i magistrate -vanjska strana je oblo ena mramorom -gra en od tufa, travertina, cigle i cementa -izvana je trostruki red galerija i na 2 stepenice visoki atik, razdijeljen korintskim pilastrima -svaka galerija je imala 80 arkada izme u kojih su bili postavljeni stupovi - toskanski, jonski, korintski (odozdo prema gore) -pod je bio napravljen od drvenih dasaka te prekriven pijeskom. Ispod su se nalazile podzemne prostorije koje je dao izgraditi Domicijan (za naumahije, kulise za predstave, tuda su se dizale i divlje ivotinje...) -523.g. je odr ana posljednja priredba Vespazijanov forum -najzna ajnija gra evina podignuta za vrijeme Vespazijana -3. po redu carski forum, poseban po tome to ima gotovo kvadratni tlocrt -uzor u rimskim vojnim kastrumima -imao je portike sa strane, oba portika imala su po dvije eksedre -na kra oj strani Templum pacis - hram Mira Templum pacis/Hram mira -sa svake strane hrama se u tlocrtu nalaze dvije prostorije -u prvoj prostoriji s desne strane, na zidu je stajala velika mramorna katastarska karta Rima Forma Urbis -u tom se hramu uvalo zarobljeno blago iz Jeruzalema -podignut izme u 71. i 75.g.n.e -izgled je mogu e rekonstruirati na temelju ostataka u tlocrtu

Titove terme -tik do rezidencijalnog krila Domus Flavie -terme carskog tipa -ve e od Neronovih forum Transitorium / Nervin forum -zapo eo ga je graditi Vespazijan, nastavio sin Domicijan, a nakon njegova ubojstva Nerva -naziv Transitorium - ostao je mali slobodni prostor izme u Augustova i Vespazijanova foruma, tu je napravljen forum Transitorium, a zbog toga to je taj prostor bio tako malen, nije se moglo sagraditi prave portike, trjemove... pa njih zamjenjuje nova vrsta la nih kulisa -kulise se sastoje od korintskih stupova, entablature i jednog visokog friza koji je prikazivao mitolo ke scene s bo icom Minervom -datira se u 97.g.n.e. Minervin hram -Minerva = Atena -morao je biti sagra en tako da je jedan dio bio izvan foruma jer nije bilo dovoljno mjesta - irine 40m sa korintskim stupovima spojenim arhitravom -dekorativni friz je iznad arhitrava, okru ivao je cijelu zgradu i prikazivao Minervine mitolo ke scene -iznad bogati kor s atikom u 4m koji ima jednu figuru Minerve -1606.g. je rastavljen radi kamena potrebnog za izgradnju fontane DOMICIJAN Domicijanova pala a, Palatin -kraj 1.st - 80. - 85.g. -izgra ena je nakon po ara 80.g. na mjestu sru ene Neronove vile -arhitekt - Ravirije -na sjeveru je izme u Foruma tj. Via Sacre, a na jugu - Circus Maximus -sastoji se od 3 glavna krila: slu beno, rezidencijalno i tzv. stadium -slu beno, administrativno krilo je Domus Flavia - izdu eni kameni blok u kojemu su se na strani foruma nalazile 3 prostorije, gra evine - basilica Iovis (sudnica s 3 broda), Aula Regia (jednobrodna dvorana u kojoj je carsko prijestolje u polukru noj eksedri, prijestolna dvorana) i tzv. lararium (ali s pravim larariumom nema veze) -iza njih je veliki peristil s oktogonalnom fontanom te se na kraju nalazio sklop koji se nazivao carska trpezarija ili triclinium ili coenatio iovis -rezidencijalno krilo je Domus Augustana - izgra eno na dvije terase -stadion - stadion je samo po obliku, zapravo je to veliki vrt okru en portikom sa sve etiri strane koji se koristio za etanje i najvjerojatnije za jahanje -kompleks dovr en u doba Severa - na tom prostoru ive carevi sve dok Rim nije bio napu ten kao prijestolnica (doba tetrarha)

TRAJAN Trajanov forum -107. - 112.g.n.e -arhitekt - Apolodor iz Damaska -dao ga je graditi Trajan, zadnji i najve i carski forum -gra en je plijenom kojeg je Trajan zadobio u dvama Da kim ratovima (podru je Transilvanije) -sastoji se od: -otvorenog dvori ta - u sredini njegova konjani ka statua -u forum se ulazi kroz slavoluk koji je bio inkorporiran u polukru ni zid, sagra en 116.g, ima 3 prolaza - na vrhu careva statua u bojnim kolima sa 6 konja -trjemovi sa strane sa eksedrama -u popre noj osi velika bazilika Ulpia - 2 apside i 5 brodova, bila je pokrivena plo ama od pozla ene bronce, srednji brod podignut na 2 kata -iza bazilike latinska i gr ka biblioteka -na samom kraju hram bo anskom Trajanu -forum i bazilika su zavr eni 112.g -Trajanov stup - 113.g. -117. - smrt Trajana i senat daje izgraditi slavoluk -izme u 125. i 138. - dovr en hram u slavu bo anskog Trajana hram bo anskog Trajana -uni ten gradnjom jedne crkvice -poznat s novca - oktastilni hram na visokom postolju -bocni trjemovi zavr avaju polukru nim eksedrama -I od hrama je Trajanova tr nica Trajanova tr nica, 107. - 110.g -arhitekt - Apolodor iz Damaska -nalazi se na padini Kvirinila, a od foruma je dijeli ulica -ima vi e katova sa du anima, skladi tima -u prizemlju preko velike egzedre preuzima polukru ni oblik -gornji dio je bio uvu en u brdo s hodnikom sprijeda -primjer rimske urbane arhitekture Trajanova luka, Ostija - iskopana na suhom pa je pu tena voda da poplavi taj teritorij da bi se napravila luka heksagonalnog oblika -mogla u isto vrijeme opskrbiti oko 100 brodova

HADRIJAN Panteon / Hram svih bogova -118. - 128.g.n.e -hram "sa irokom celom" koji je Agripa dao sagraditi 27. - 25.g.pr.Kr -2 puta ga je zahvatio po ar te ga je Hadrijan 118.g.n.e. dao potpuno ispo etka sagraditi -sa uvan je netaknut - u 7.st postaje crkva te je zbog toga o uvan -danas nosi naziv Santa Maria Rotonda -Agripa je hram sagradio u sklopu kompleksa tako da je ispred hrama bio trg - a preko puta Neptunova bazilika -hram je bio okrenut prema jugu a u sredini trga nalazio se oltar -Hadrijan oko oltara gradi rotondu i ini ga centrom za izgradnju kupole -ono sto je Agripa sagradio kao hram postalo je predvorje, a hram je zbog toga sada okrenut prema sjeveru -vanjski izgled -predvorje ima 8 stupova na podiju sa stubama koji nose zabatno pro elje -podijeljeno je na 2 bo na trijema koja zavr avaju apsidama te srednji siri trijem koji slu i kao ulaz -kupola zavr ava otvorom irokim 9m -kupola je bila prekrivena pozla enom broncom do 655.g. kada je bronca zamijenjena olovom -unutra -u donjem dijelu rotunde izmjenjuju se duboke polukru ne i pravokutne ni e -niz korintskih stupova i pilastra -od 8 ni a, 7 ih je ispunjeno kipovima, dok je jedna slu ila kao ulaz -kupolu iznutra ini 5 kasetiranih prstenova, pri kraju je glatka hram Venere i Rome, Rim -121. - 135.g.n.e -jedini s 10 stupova na prednjoj fasadi, 10x19 -po eo ga je graditi Hadrijan a smatra se da ga je dovr io Antonin Pio -izgorio je 307.g., obnovio ga je Maxenius -peripterni hram u korintskom redu - irina - 100m, du ina - 145m -na umjetnom podiju biv eg atrija Domus Auree -2 hrama s dvije cele prislonjene "le a uz le a", jedna sa statuom Venere Felix okrenuta prema Koloseumu, a druga s Roman Atenom prema Rimu -100 stopa visok bron ani kip Venere nosila su, navodno, 24 slona -2 dvostruke kolonade s propilejima u sredini razdvajali su hram na S i J dio -hram je stajao na stilobatu s stepenicama gr kog tipa - jedini hram iz doba Carstva sa izrazitim odlikama gr kog hrama -bo ni zidovi imali su ni e s kipovima Hadrijanova vila, Tivoli -podignuta je nedaleko od Rima gdje je bio prije bila starija vila iz razdoblja Republike -izgradnja po ela 118.g., izgra ena je 133.g., stalno nadogra ivana -pru a se na arealu od oko 300 ha, 15km -kompleks vile je smje ten na dolinskom podru ju s potocima izme u 2 bre uljka -tu je u biti cijeli niz vila, tj. velik broj gra evina odvojenih prostranim zelenim povr inama koje su dobile naziv po gra evinama koje je Hadrijan posjetio na svojim putovanjima -glavni ulaz je bio na S strani, a do njega je vodila Via Tiburtin

-poznata je po upotrebi zakrivljenih povr ina i niza razli itih kupola -tu je dvori te, knji nica, palaca, nimfej, dvorana s dorskim stupovima i vojarna stra ara te zlatni trg s velikim portikom i dvobrodnim trijemom a) kompleks pala e "Piazza d'oro" i Teatro marittimo na padini sjevernog bre uljka b) velika terasa s akademijom na padini J bre uljka c) "Pecile" u dolini na Z d) kompleks termi i umjetno jezero "Canopus" u sredi tu kompleksa -ukra ena je gr kim skulpturama Hadrijanov mauzolej, 123. - 139.g.n.e -konstrukcija zapo inje 123.g. a dovr en je 139. za vladavine Antonina Pia -u srednjem vijeku postaje sjedi te rimskih Papa -Papinska tvr ava ili Castel Sant' Angelo - an eoska tvr ava -na kvadratnoj bazi di e se cilindri na gra evina, u njoj je grobna komora -grobnica je bila prekrivena tumulom sa empresima -na vrhu je bila mala gra evina sli na hramu na ijem je vrhu bila Hadrijanova skulptura u zlatnoj kvadrizi -gra en od travertina, iznutra oblo en mramorom -po uzoru na Augustov mauzolej uz Via Appiu -tu su se sahranjeni Hadrijan, njegova ena Sabina, posvojeni sin Lucije Aurelije i sljede i carevi, zadnji od njih je bio Karakala, 217.g. -mauzolej je izgra en s druge strane Tibera pa ga je gradom povezivao Pons Aerelius (tako er ga sagradio Hadrijan) -izme u 270. i 275.g.n.e je fortificiran i inkorporiran u Aurelijev zid podignut oko Rima portreti Antinousa - Hadrijanov miljenik -najkvalitetniji je kip iz Napulja -prikazivan kao nagi efeb, sa kovr avom kosom, idealizirani misaoni pogled -posmrtno mu je Hadrijan dodijelio bo anski karakter ANTONIN PIO hram bo anskog Hadrijana, 145.g.n.e -na Marsovu polju, dao ga sagraditi Antonin Pio -oktastilni peripter u korintskom redu, 48 korintskih stupova oko cele (visine 15m), 13x8 vanjske, danas je vidljivo 11 stupova -na visokom postolju sa prilaznim stubi tem -danas je unutar hrama uklopljena zgrada kapitolijskog muzeja hram Antonina i Faustine141. - 150. -Antonin ga je posvetio svojoj eni, a kasnije posve en i njemu -u doba baroka je pretvoren u crkvu -korintski heksastilni pseudoperipter sa mramornim stupovima na visokom podiju -6 korintskih stupova na pro elju i 2 sa strane -na bo nom forumu - reljefna dekoracija - prikaz mitskih ivotinja, grifona -Faustina - kru no polo ene pletenice

_______________________ Septizonium, 203.g.n.e -poznat sa mramorne karte Rima -sagradio ga je Septimije Sever -bio je na 3 kata ra lanjen stupovima, arhitravom i zabatom -ne zna se za sto je koristio, vjerojatno je trebala biti dekorativna fasada da sakrije carske zgrade -stajao je na putu gdje Via Appia vodi na Palatin Karakaline terme, 212. - 216. - terme Antonina -potpuno dovr ene u doba Aleksandra Severa -kompleks je strogo simetri an u kompoziciji -baze su kvadratne, 340x340 -mogle su primiti pribli no 1600 ljudi -u pro elju zgrade su 4 ulaza, sa strane po 2 - vode kroz portike u dvori te do kupali nih bazena -imao je knji nice, dvorane za okupljanje, bogato ukra ene mozaicima, kipovima -nalazi - Belvederski torzo (Leohar), Heraklo Fornes (Lizip), grupa ka njavanja Dirke (Apolonije Tauriska) Aurelijanove zidine, 270. -izvorno su duge 19km, svakih 30m je bio toranj - ukupno ih je bilo 381 -18 prolaza -zid je dovr io Probus -u cijelosti od cigle, gradska vrata u kamenu Dioklecijanove terme, 298. - 305.g.n.e., Rim -za njihovu gradnje car je kupio golemi dio grada -jedan dio je sa uvan u kompleksu jednog samostana a sredi nja dvorana je sa uvana kao dio crkve -Santa Maria degli Angeli -Michelangelova adaptacija -po tlocrtu sli na Karakalinim termama -orijentiran I-Z radi sunca Dioklecijanova pala a, Split, 295. - 305. -J uvala Splitskog poluotoka, kao kastrum -imala je 4 vrata, svaka branjena sa 2 osmerokutne kule -glavna vrata Porta Aurea nalazila su se na S i bila ukra ena bogatim pro eljem te branjena sa 2 kule -nadvratnik joj je bio rastere en arhitravom i pokriven sa 2 ni e za kipove -peristil pala e se nalazio u njenoj osnovi -sa obje strane stupovi sa arkadama -lijevo - osmerokutna carska grobnica, u njoj je bio carski sarkofag -iznad irokog otvorenog stepeni ta nalazio se vestibul carske rezidencije - dvorane s kupolom ispred koje je trijem sa 4 stupa

Konstantinova/Maksencijeva bazilika -Maksencija su pretorijanci proglasili augustom i on po inje graditi baziliku 306.g.n.e -u sukobu sa sucarem Konstantinom I. je pora en kod Milijevskog mosta blizu Rima te Konstantin dovr ava baziliku 312.g., duga 100m, iroka 76m, visoka 53m -na SI foruma, slu ila je u administrativne svrhe -golema gra evina pravokutnog tlocrta od opeke, 6000 m -po uzoru na terme Karakale i Dioklecijana -primjer je preoblikovanja termi za nove varijante TRIER (Augusta Treverorum) -grad u Belgijskoj Galiji koji je osnovao August izme u 19. i 16.g.pr.Kr -Dioklecijan ga je izabrao za prijestolnicu zapadnog dijela Carstva Carske terme u Trieru -oko 300.g.n.e -ulazilo se s foruma, kroz veliki portal sli an slavoluku -u sredi njoj osi je stajala rasko na fontana kroz koju se dolazilo do palestre okru ene trjemovima sa stubovima -kupanje se vr ilo u visokim zasvo enim dvoranama koje su se nadovezivale na palestru -iz frigidariuma (hladnog kupatila) se ulazilo u tepidarium (mlaka dvorana) koji je bio priprema za caldarium (toplo kupatilo) -nije bilo vanjskog bazena -tu se prvi put pojavljuju stepenasto uvu eni okviri prozora koji omogu uju da zid istakne svoje plasti ne vrijednosti Bazilika, Trier -oko 310.g.n.e. -u apsidi je smje teno carsko prijestolje -o uvan zapadni zid -ima slijepe arkade -jednobrodna dvorana, gotovo potpuno izostavljen stup Porta Nigra, Trier -sjeverna vrata, najzna ajniji dio obrambenih zidina -nedovr ena u donjem dijelu jer su graditelji bili primorani prije vremena ukloniti skele (rat?) -oko stupova se vodi rasprava je li korintski ili toskanski - no nisu ni jedno ni drugo -najbolje sa uvana vrata Rimskog Carstva -2 etverokatna dijela s polukru nim izbo inama prema poljani uokviruju sa strane u vidu kule sredi nji trokatni dio koji zapravo ini vrata s 2 velika nadsvo ena prolaza iznad kojih su 2 galerije

hram Sola Invicta/Nepobjedivog sunca -podignut nakon ubojstva Karakale -nasuprot hrama Venere i Rome -nije sa uvan, poznat sa novca -italski tlocrt, heksastilni hram Sola -podignut u ast osvajanja Palmire, podignuo ga je Aurelijan krajem 3.st -posve en Solu -u sredini je pravokutno dvori te, zid oko dvori ta ima edikule -hram je kru nog tlocrta sa 2 ulaza -u kompleks se ulazi kroz predvorje Circus Maximus -1. je Tarkvinije Prisk u 6.st.pr.Kr napravio stazu izme u Palatina i Aventina -u 3 po ara je uni ten zbog drvene konstrukcije - 1.st.pr.Kr -103.g ga je Trajan obnovio u kamenu, na 3 kata -donji dio za sjedanje je u mramoru -kompleks arene je bio dug 600m i irine 150m -zadnja priredba je bila 549.g.n.e.