BEN BLUSHI

SHQIPRIA
Roman

Redaktoi Saverina Pasho Prkujdesja grafike Kleida Maluka Foto Armand Sallabanda Kopertina Vatra

Ben BLUSHI & MAPO editions Tiran, 2011 T gjitha t drejtat pr kt botim jan t rezervuara. Asnje pjes e ktij libri nuk mund t riprodhohet prmes do mnyre ose mjeti pa leje paraprake.

ISBN 978-99956-39-58-7

MAPO editions: Bul. Gjergj Fishta, Nd. 70, H.1, Njsia Bashkiake Nr.7, Kodi postar 1023, Tiran-Shqipri, Cel 0684011144

_________________________________________________

Prindrve t mi t cilt jetuan n nj vend q e deshn, por q nuk i deshi

Zoti dhe Lek Dukagjini

Zoti na ka detyruar t besojm se njerzit nuk kan pse ta zvendsojn Zotin. Shumica e njerzve i jan nnshtruar bindjes se kjo sht e pamundur, e frikshme dhe e panevojshme. Edhe Krishti me Muhamedin, as jan prpjekur dhe as kan guxuar ta zvendsojn Zotin. Ata u munduan t bindin popujt se Zoti egziston, se ai sht nj dhe i padukshm. Por marrdhnia e njeriut me Zotin nuk sht ndriuar ende plotsisht. Ka pasur njerz q menduan se Zoti, megjithse egziston, nuk duhet t jet vetm nj, nuk duhet t jet i padukshm dhe prandaj duhet t zvendsohet. Nj njeri q mundi t zvendsoj Zotin, ishte Lek Dukagjini. Lek Dukagjini ishte shqiptar. Dhe meq ishte shqiptar ai besonte se t zvendsonte Zotin do ishte m e leht. Jo sepse njerz t kombeve t tjer nuk kan forcn,
7

frymzimin dhe kurajn pr t zvendsuar Zotin, por sepse shqiptart, n prgjithsi nuk e besojn Zotin dhe prandaj me sa duket e kan m t leht t marrin prsipr punt e tij. T bhesh Zot, do t thot t besosh se Zoti nuk i ka br mir ato q ka marr prsipr dhe shqiptart e ushqejn kt mendim, ndryshe nga shum popuj q kan pasur dit t lumtura n historin e tyre, ka ia dedikojn kryesisht Zotit. Shqiptart, n t kundrt nuk kan par asnj dit t bardh dhe pr kt ata fajsojn Zotin dhe aspak veten. Por ka njerz q ngatrrohen kur duan t zvendsojn Zotin. Ata e kuptojn punn e Zotit si nj voglsi. Disa mendojn se, duke u br Zot do t gjejn nj grua q nuk e kan pasur, do shtojn pasurin e tyre e cila ka qen e pakt, do fitojn nj pun t mir dhe t rehatshme, do hakmerren ndaj dikujt q u ka rn n qaf, apo do t ndikojn q bagtit t shtohen dhe shiu t bjer sa her i duhet toks. Kjo sht arsyeja q dshtojn pa pushim, dhe nuk przgjidhen nga njerzit e tjer, pr t zvendsuar Zotin. Por Lek Dukagjini nuk e bri kt gabim. Ai nuk donte t ishte Zot pr t br pun t vogla, por vepra t mdha. Ndryshe nga t tjert, Lek Dukagjini e kuptoi se q t bhesh Zot duhet q m par t ndrtosh nj vend ku Zoti mund t jetoj.Por sepse shqiptart besonin se vazhdimisht kishin jetuar n ferr, ai vendosi t ndrtoj nj parajs. Lek Dukagjini nuk donte t bnte nj shtpi, nuk donte t gjente nj grua, nuk donte t sillte shiun, nuk donte as t shtonte bagtit, ai donte t bnte nj shtet.
8

Dhe meq ishte shqiptar, i vuri emrin Shqipri. Kur filloi t ndrronte pr Shqiprin, Lek Dukagjini mendoi t ndrtonte nj shtet i cili nuk kishte asgj t prbashkt me shtetet q kishte njohur historia, madje nuk kishte asgj q shtetet e tjera kishin pasur. Me prjashtim t Zotit, q n Shqipri do ishte ai vet. Lek Dukagjini vendosi t krijonte shtetin e par n bot q nuk kishte prona, nuk kishte para, nuk kishte familje, nuk kishte dashuri, prandaj nuk kishte vrasje, vjedhje, varfri,tradhti dhe mrzi.

1
Kur vendosi t krijonte Shqiprin Lek Dukagjini mendoi se n fillim duhej t ndante prindrit nga fmijt. Nj vend i ri nuk mund t krijohej me njerz t vjetr, ose me po ata njerz. Shqiptart jetonin n mes t maleve. Ata merreshin me bagtit e tyre nga t cilat nxirrnin lesh, bulmet dhe lkur q ua shisnin t tjerve. Shqiptart kishin shum male dhe pak fusha. Prball ktyre fushave shtrihej nj det i kaltr q shqiptart nuk e prdornin. Por Lek Dukagjini e dinte se vendi ku jetonin shqiptart nuk mund t bhej dot parajsa q ai kishte n kok. Do ishte e pamundur edhe pr vet Zotin q ti bindte shqiptart t hiqnin dor nga armt, nga tokat, nga paraja dhe nga grat e tyre. Shqiptart kishin mijra vjet q jetonin duke vrar, duke grabitur, duke shitur dhe duke bler. Ti bindje se mund t jetohej pa Zot, pa arm dhe
10

pa para ishte njlloj si t bindje nj peshk se mund t jetonte pa uj. E megjithat Lek Dukagjinit i duheshin shqiptar pr t krijuar Shqiprin dhe asnj penges q buronte nga tradita e tyre e keqe dhe e varfr nuk mund ta ndalonte. Nse shpirti i t rriturve, i burrave dhe i grave ishte krimbur nga mkatet, kjo nuk ishte e vrtet pr fmijt e tyre. Kur lindin, fmijt ende nuk e din se far i pret. Ata nuk e din se far do bjn dhe me far do merren gjat jets s tyre. Zakonet e kqija, vrasjen, tradhtin dhe vjedhjen i msojn nga prindrit. Sado q kishte arsye t dyshonte se shqiptart dhe n prgjithsi njerzit lindin t kqij, Lek Dukagjini kishte po aq arsye ti provonte vetes dhe bots t kundrtn. Fmijt e vegjl mund t msoheshin t jetonin ndryshe: pa para, pa prona, pa arm, pa familje dhe pa Zot. Natyrisht vetm nse i ndaje nga prindrit. Lek Dukagjini ishte ndoshta i vetmi ndr shqiptart q kishte fuqin dhe autoritetin t ndante prindrit nga fmijt. Dhe nse kjo do ti dukej dikujt e dhimbshme dhe e padrejt, n t ardhmen, njerzimi do ti jepte t drejt. Lek Dukagjini donte t krijonte nj vend n t cilin nuk kishte shkelur asnj njeri q kishte vrar, q kishte pasur prona apo q ishte martuar. Vetm fmijt e sapolindur nuk i kishin kryer ende kto rite dhe ndoshta nuk i kishin msuar ende. Prandaj kur u ul t mendonte pr Shqiprin, ai vendosi t przgjidhte 100 fmij, nga t cilt 50 vajza dhe 50 djem. Vajzat duhej t ishin jo m t mdha se 3 vjee dhe djemt jo m t mdhenj se 5 vje. Pr gati
11

dy muaj drgoi njerzit e tij n t gjitha krahinat duke i porositur q t gjenin fmij nga familje t ndryshme t cilt nuk kishin cene t dukshme. Ata duhet ti kishin t gjitha gjymtyrt n vend, duhej t dinin t flisnin dhe t kuptonin se far u thuhej. Kur njri nga kshilltart e tij e pyeti nse duhej t merrnin fmij biond apo te zeshkt, Lek Dukagjini u mendua dhe i tha: Mundsisht edhe t kuq, pr sa koh q nuk ka ende shqiptar t zinj. Por nuk dua asnj alaman, asnj qorr dhe asnj shurdhmemec. Po ashtu nuk dua asnj fmij prindrit e t cilit mund t ken vdekur nga malaria, nga kolera apo nga lebra. Dua shqiptar t pastr n trup dhe n shpirt. Pas disa javsh fmijt u mblodhn nga t gjitha ant e vendit dhe Lek Dukagjini shkoi ti shihte n nj nga dhomat e mdha t shtpis s tij. Ai nuk kishte pasur kurr fmij. Dhe megjithse nuk dinte si t sillej me fmijt, u ul n gjunj dhe i vuri dorn mbi ball nj djali t vogl me flok t verdh, i cili ngriti kokn dhe i tha: Ti je Zoti? Lek Dukagjini u skuq. Askush nuk e kishte thirrur ashtu dhe prandaj u gjet i paprgatitur. Gjat jets s tij, njerzit e kishin quajtur princ, mbret, sundimtar, i plotfuqishm, profet, por asnjher Zot. N t vrtet ky fmij kishte thn at q Lek Dukagjini do donte t ishte. Ai donte t sillej si Zoti, pavarsisht se ishte i vdekshm. Qllimi i Lek Dukagjinit pr t krijuar nj shtet, q bota nuk e kishte njohur kurr m par, ishte i njjt me at t do krijuesi. Profecia e ktij djali t vogl e kishte trembur Lek Dukagjinin, sepse ai nuk kishte dhn ende prova se
12

mund t ishte Zot. Dhe Lek Dukagjini q ishte msuar q t mos pranonte ofiqe t cilat nuk i kishte merituar, trhoqi dorn nga koka e djalit dhe duke u ngritur n kmb i tha: Un nuk jam Zoti, por mund t bhem i till, me ndihmn tnde. Djali qeshi dhe si pr t vrtetuar se fmijt q kan jetuar me prindr nuk jan t aft t mbajn asnj sekret, brtiti: Erdhi Zoti. Fmijt e tjer kthyen kokat nga Lek Dukagjini dhe pastaj vazhduan t loznin. Jetonin t gjith bashk n nj dhom dhe kokat e tyre me flok t ndryshm dukeshin si gur t lumtur n nj breg t virgjr q ende nuk e ka njohur peshn dhe egrsin e detit. Lek Dukagjini u ngrit n kmb dhe doli nga dhoma. Ishte akoma i skuqur kur njri nga kshilltart e tij q ishte marr me zgjedhjen e fmijve, iu afrua. Ku e mort kt fmij, pyeti Lek Dukagjini. Ky vjen nga nj familje peshkatarsh, tha kshilltari. I ati ishte mbytur nj vit m par dhe ai jetonte me t mn dhe katr fmij t tjer m t mdhenj. Po ku e di ai far sht Zoti, vazhdoi Lek Dukagjini pa e par kshilltarin n sy. Duhet t ket dgjuar motrat dhe vllezrit e tij, tha kshilltari. Fmijt jan nj letr e bardh mbi t ciln mbetet do njoll q bie. Kjo sht nj nga gjrat q ai nuk duhet ta dinte, foli Lek Dukagjini. Ky fmij ka ardhur i ndotur, megjithat do ta mbajm dhe do ta msojm t harroj do gj q i kan msuar deri m sot. Si fillim dua ti qethni t gjith dhe tu ndrroni emrat q u kan vn prindrit. Ata nuk duhet t mendojn se jan t ndryshm nga njri-tjetri qoft edhe pr shkak t
13

ngjyrs s flokve e cila sht e vetmja gj e dukshme q kan trashguar nga prindrit. Kshilltari pohoi me kok. far emrash ti vm? Lek Dukagjini u mendua pak dhe duke par luginn q zgjatej si nj bisht n drejtim t detit tha: Vruni emra t thjesht q nuk vijn nga profett, nga lufttart dhe as nga shenjtort. Quajini sipas rendit t natyrs. Mal, Det, Diell, Hn, Shkmb, Dallndyshe, Ver, Luan, si t doni. Ata tani jan njerz t tjer dhe ne duhet ti bjm t besojm se sapo kan lindur. Vetm mos u vini mbiemra. N Shqipri t gjith do ken emr, por askush nuk do ket mbiemr sepse nuk do ket familje. Lek Dukagjini ndaloi nj cop her dhe pastaj e pyeti kshilltarin: Po ai djali me flok t verdh si e ka emrin e vrtet? Enver, u prgjigj kshilltari. Lek Dukagjini kaloi dorn mbi flokt e vet t gjat dhe tha: Vetm atij mos ia ndrroni emrin. Le t mbetet ai e vetmja lidhje q Shqipria ka me shqiptart. T nesrmen, Lek Dukagjini doli n dritare dhe pa fmijt q po luanin n kopsht. Ishte e pamundur t dalloje kush ishin vajzat dhe kush djemt. Kokat e tyre ishin t gjitha t qethura deri n lkur dhe mbi qimet e shkurtra dielli lvizte ngadal, pa krijuar asnj hije. Dita ishte e bukur, por e freskt dhe ende nuk e kishte lpir vesn q nata kishte derdhur mbi bar. Vajzat q ishin m t vogla ecnin me kujdes dhe kur rrzoheshin qanin, ndrsa djemt vraponin si qengja lakuriq duke ngritur duart ne qiell. Ja 100 shqiptar t ndryshm nga t tjert, mendoi Lek Dukagjini. I kam shptuar duke i ndar nga
14

familja. Pas shum vjetsh do m adhurojn, kur un tu l trashgim nj shtet q bota nuk e ka par kurr. Nga prindrit do trashgonin nj kasolle, nj pushk dhe shum armiq. Zbriti posht n oborr, u mundua t gjente me sy Enverin, djalin i cili dje e kishte quajtur Zot dhe u gzua q nuk e dalloi dot mes t tjerve. Kokat e djemve dhe t vajzave nuk ndryshonin nga njra-tjetra. Ai u fut mes fmijve dhe ata iu mblodhn sikur kishin gjetur nj lodr t re, por t plakur. E kapnin nga rrobat, i ngatrroheshin npr kmb dhe pastaj iknin q ai ti ndiqte. Lek Dukagjini ishte pa fjal. Ai nuk e dinte si llastohen fmijt. Kishte dshir t besonte se i donte fmijt, edhe pse nuk kishte pasur fmij. Ndoshta kta djem dhe kto vajza do ti msonin atij dika q ai nuk e dinte: pse duhen fmijt. do prind e di pse i duhen fmijt, por Lek Dukagjini nuk ishte prind. Ata fmij i duheshin pr t krijuar nj rac t re njerzish, t cilt ndryshonin nga gjith t tjert. Pas shum vitesh ata do ishin rritur si burra dhe gra, pr t cilt dashuria, fmija, familja, pasuria, Zoti dhe toka kan nj vler tjetr nga ajo q njohin gjith njerzit e tjer t bots. Duke i par me syt e mendjes, Lek Dukagjini ndjeu q dikush po e trhiqte nga rrobat. Ktheu kokn dhe pa nj djal t vogl q kishte mbyllur syt pr ti mbrojtur nga dielli i fort. Po mua pse nuk ma ndryshuan emrin, pyeti ai. Lek Dukagjini qeshi, pa i lvizur buzt. Ishte Enveri. Mollzat i kishte t skuqura nga loja, ndrsa vesht t ngjitur pas koks. Vetullat e trasha i mbante t shtrnguara mbi sy
15

dhe formn e koks e kishte t drejt si nj katror n t cilin hunda, goja, balli dhe vesht formonin cepat. Si do doje ta kishe emrin, e pyeti Enverin. Ai u afrua dhe q t mos e dgjonin djemt e tjer tha: Un nuk doja ta ndryshoja emrin tim, por dua t di pse t gjithve ua ndryshuan emrat, ndrsa mua jo. Lek Dukagjini u vrenjt. Enveri e kishte kuptuar se e kishin trajtuar ndryshe nga t tjert dhe kjo ishte nj nisje e keqe pr t themeluar nj bashksi ku askush nuk duhej t ndihej i pabarabart me t tjert. Tani ai donte ta dinte pse kishte ndodhur kshtu, sepse ndoshta fmijt e tjer e kishin tallur apo e kishin ln vetm duke menduar se ai kishte nj cen, prderisa nuk i kishin gjetur dot asnj emr. Lek Dukagjini e dinte q n fillim se Shqiprin mund ta rrezikonte vetm dobsia e tij pr t zbatuar rregullat q kishte caktuar vet. Dhe ndonse kishte vendosur q Enveri t mos merrte nj emr t ri, e kuptoi se q ditn e par kishte krijuar nj njeri q deri n fund do t ishte ndryshe nga t tjert. Tani fmijt e dinin se Enveri nuk ishte si ata, sepse n t kundrt edhe ai do kishte nj emr zogu, mali, apo kafshe. sht m e leht t krijosh pabarazi se barazi n kt bot, mendoi Lek Dukagjini dhe duke u ulur n gjunj i foli Enverit n vesh: Jan disa gjra q nuk ndryshojn asnjher. Me sa duket ti je nj prej tyre. Kur t rritesh do ta kuptojm se pse un nuk t gjeta dot nj emr. Megjithat mos harro se ti je si gjith t tjert, pr sa koh q un nuk kam vendosur ndryshe. Duke mbajtur n hund ern e djerss s njom t djalit u ngrit dhe iku.
16

Fmijt u mblodhn rreth Enverit dhe ai dgjoi nj vajz q e pyeti: far t tha Zoti. Dielli ishte fshehur pas nj reje dhe Enveri hapi syt e kaltr dhe u prgjigj: M tha q emrat e kafshve kishin mbaruar dhe kur t rritem do m gjejn nj emr t ri. At pasdite, Lek Dukagjini thirri kshilltaret e tij dhe u tha: Si e dini, kam vendosur t bj Shqiprin. Ky do t jet vendi i par n bot ku njerzit nuk do ken nevoj t gnjejn, t pasurohen, t vjedhin, t vrasin, t martohen, t tradhtojn dhe t besojn n nj Zot q deri tani i ka lejuar t gjitha kto. Shqipria do ti provoj bots se njerzit mund t jen t lumtur. Por kjo mund t arrihet vetm nse do gj do t jet e prbashkt. Duke filluar nga pronat, nga tokat, nga pasurit, nga grat dhe fmijt. Kta fmij q kemi zgjedhur duhet t binden se jan t barabart n gjithka. Askush nuk duhet t ndihet m i fort, m i prkdhelur dhe m i pasur se t tjert. Ne duhet tu msojm se do gj n vendin e tyre do t jet prgjithmon e t gjithve dhe njkohsisht e askujt. Por q kta fmij t msohen me rregullat e reja, ne duhet ti bjm t harrojn ato q kan msuar n shtpit e tyre. Mundsisht ata duhet t harrojn edhe prindrit dhe motrat e vllezrit e tyre, sepse do kujtim i ditve q kan kaluar n shtpi do tu ringjall n shpirt dhimbjen e varfris, ethen e paras, dashurin e prons, dhe instinktin e vrasjes dhe zilis. Shum njerz prpara meje kan provuar ti kthejn bots lumturin duke e pastruar shpirtin e njeriut nga
17

gjithka e keqe dhe e panevojshme. Por t gjith kan gabuar, sepse kan ln hapur dritare nga ku paraja, vrasja, mkati dhe mashtrimi kan deprtuar si hije. Prandaj un kam vendosur t mos bj gabimin e Noes. Ju e dini q Noe besoi se pas prmbytjes bota do t ishte pa mkate. Ky ishte edhe qllimi i Prmbytjes s Madhe. Por edhe Noe dshtoi, sepse ai mori n varkn e tij edhe t ligun, edhe t mirin dhe duke i przier, i ligu fitoi mbi t mirin dhe i miri u b i keq. Kur ai hipi n vark fmijt e tij bashk me grat e tyre, ata ishin rritur sa pr t msuar t kqijat e ksaj bot. Ata kishin msuar t vrisnin, t vidhnin, t martoheshin dhe t gnjenin. Un nuk do ti kisha marr ata fmij me vete n rast se doja ta shptoja njerzimin. Por Noe ishte prind dhe ai nuk mund ti linte fmijt e tij t mbyteshin. Ai ishte i verbr pr shkak t dashuris. Por un nuk jam prind dhe mund ta bj kt gj, sepse dashuria e babait pr fmijn sht e dobt dhe pa arsye. Ajo sht e prirur ta toleroj mkatin e fmijve t vet. At dit kur Noe mori me vete mkatet e bots nga e cila donte t largohej, njerzimi humbi do shpres se mund t ndryshonte. Bashk me dshtimin e pafalshm t Noes erdhi deri n ditt tona gjithka q sot nuk na duhet m: martesa, nevoja pr pasuri, incesti, epshi, dshira e njeriut pr t vrar dhe dashuria e burrit pr gruan, e cila sht nna e gjith t kqijave. Noe i hoqi njerzimit nj mundsi pr ta shptuar. E megjithat ky nuk ishte faji i tij. Noe nuk e dinte se far po bnte. Ai bri at q i tha Zoti. N t kundrt un kam vendosur q n Shqipri t
18

mos marr asnj njeri, i cili nuk sht pastruar nga do e lig q deri m sot ka prcaktuar sjelljen e njeriut. Un nuk do bj gabimin e Zotit dhe ndryshe nga Noe do l n kt breg cilindo q nuk do t pastrohet dot nga mkatet e prindrve t vet. Un nuk jam babai i ktyre fmijve dhe nse i dua, i dua pr nj arsye tjetr nga ajo e Noes. Kta fmij jan qllimi, por jo dashuria e jets sime. Nse ata arrijn te harrojn se far kan qen, ather un kam fituar, nse jo, ather shpresa pr nj bot t lumtur nuk ekziston dhe do shuhet nj her e prgjithmon. Por un jam i bindur se njeriu ka lindur pr t jetuar n paqe, n qetsi dhe n barazi me t tjert. Dhe nse deri m sot kjo nuk sht arritur faji nuk sht i njeriut, por i Zotit. Prandaj kam vendosur t jem nj Zot i ndryshm nga t tjert. Do jem nj Zot q vendos, q punon, q mson dhe q mbron. Un do jem nj Zot q jeton me njerzit. Nuk do ti gnjej, nuk do ti vras, nuk do ti krcnoj, nuk do ti paguaj dhe nuk do ti ndshkoj, sepse fillimisht do ti msoj q t mos i bjn keq askujt, pr t merituar nj ndshkim. Msimi i s mirs fillon q sot. Ju duhet tu msoni ktyre fmijve gjithka prve fes, paras, prons, seksit dhe familjes. N Shqipri nuk do flitet pr kto gjra, sepse ato nuk do ekzistojn. Kta fmij duhet t din t punojn, t shpikin, t ndrtojn shtpi dhe ura, t nxjerrin uj nga toka, t marrin krip dhe pasuri nga deti, ta kthejn dimrin dhe vern n shndet pr bujqsin, t shtojn kafsht e nevojshme, ti zbusin dhe t marrin prej tyre qumshtin, lkurn dhe mishin, t nxjerrin nga
19

bimt ilae q shrojn smundjet, t zgjasin jetn e njeriut prmes barnave dhe ushqimit t shndetshm, t rrisin fmij t fort dhe t lumtur dhe t vdesin t qet se n jetn e tyre nuk kan br asgj t keqe, sepse askush nuk ua dha kt mundsi. Kta fmij duhet t msojn si ta bjn natyrn t dobishme pr njeriun. Ata duhet t msojn vetm ato arte q lidhen me natyrn, me kafsht, me peshqit, me zogjt dhe me bimt. do gj tjetr pr ata do t ishte e panevojshme. Familja e tyre sht natyra. Profett dhe filozoft, shkrimtart dhe priftrinjt jan dika q nuk u duhen. Kta fmij nuk kan pse lexojn poett dhe shkrimtart q shkruajn pr dashurin, pr hidhrimin, pr tradhtin dhe pr vrasjet q lindin nga kto shkaqe. Thjesht sepse kto shkaqe nuk do lindin kurr n Shqipri. nj popull q jeton n hidhrim sht i pashpres dhe nuk ka arsye t punoj. Kta fmij nuk do martohen kurr dhe nevoja pr t krijuar familje do jet dika e panjohur pr ta. Ata do iftzohen nj her n disa koh, kur ne ta vendosim dhe t gjith fmijt q do lindin do jen t prbashkt. Ne do krijojm nj familje t madhe, ku do burr ka do grua dhe t gjith bashk do ken fmij me njri-tjetrin duke e shtuar popullin e tyre pa pushim. Shqiptart do shtohen me racion dhe me mas, e jo n mnyr spontane dhe epshore si bjn kafsht dhe shum nga njerzit n kt bot. Shtimi i popullsis nuk t duhet t jet epsh, por nj ekonomi e llogaritur n detaje, ashtu si sht buka, ushqimi dhe ditt e vitit.
20

Atyre q mbartin smundje t trashgueshme nuk do tu lejohet t shtohen dhe t bjn fmij, sepse ata e ndotin racn dhe njerzimi ka vuajtur jo pak nga t paaftt, idiott, parazitt dhe t smurt. Kta njerz jan nj barr pr t tjert, sepse ata nuk e sigurojn dot ushqimin e tyre duke punuar. N koh t ndryshme ata i vrisnin, ndrsa ne nuk do ti lm fare t lindin. Ndryshe nga do shtet tjetr, ne do ta kontrollojm dashurin q on n lindje t pallogaritura dhe t pamenduara. Kto lloj lindjesh jan t shtrenjta, sepse ato i kushtojn shteteve m shum buk dhe veshje, ndrsa natyrs m shum ajr, drit dhe uj. Ne nuk do jemi t varfr, por nuk do jemi aq t pasur sa t lejojm q dashuria t kthehet n nj kosto pr ekonomin ton. Dashuria mund t jet nj knaqsi e shpirtit, por nse ajo kthehet n qllim t trupit ather bhet e rrezikshme dhe i shton popujt duke mos i dhn m mundsi shteteve ti kontrolloj dhe natyrs ti ushqej. Popujt e mdhenj i prishin shtetet, ndrsa popujt e vegjl nuk bjn dot shtet. Prandaj masa e popullit duhet t jet nj gj e sakt dhe e studiuar, e cila nuk duhet t prcaktohet nga dashuria, por nga arsyeja. A e dini far jan popujt? Popujt jan nj ekuilibr mes shtetit dhe natyrs. Natyra i ushqen njerzit, ndrsa shteti duhet ti msoj ata si ta prdorin natyrn pa e shkatrruar dhe pa e dmtuar. Ne pra, nuk duhet ta lejojm dashurin q on n iftzime t pakontrolluara. Fmijt tan duhet t msohen se nj burr fle me nj grua, jo pr tu knaqur, por vetm
21

pr t shtuar popullin e vet. Grat dhe burrat do jen t barabart n pun. Asnj vajz nuk do jet gruaja e asnj burri dhe asnj djal nuk do jet burri i nj vajze. N Shqipri nuk do t ket familje. Familja i lidh njerzit duke u krijuar ndjenjn e pronsis. Burrit i duket se familja sht pron e tij dhe ather ai humbet do arsye tjetr pr t punuar. Ai punon vetm pr fmijt e tij dhe prpiqet q ata t ushqehen m mir nga gjith t tjert, t vishen m bukur, t jen m t fort dhe m t pasur. Ka qen familja, ajo q ka ushqyer edhe iden e prons. Nj njeri q nuk ka familje, nuk mendon shum pr pasurin. Ai nuk krkon t prfitoj m shum se t tjert, sepse nuk ka kujt tia trashgoj pronat dhe parat e veta. Familja rrezikon shtetin dhe lumturin, sepse ajo krijon pabarazi, s pari brenda vet familjes. Burri nuk sht i barabart me gruan dhe fmijt nuk jan t barabart me prindrit. Bots i kan ardhur shum t kqija qysh se Zoti e lejoi familjen. Kjo sht nj prov tjetr se Zoti nuk ka menduar kurr pr lumturin e njeriut. Nj njeri q do m shum fmijt e tij nga fmijt e tjer bhet i keq nga dashuria. Nj grua q do burrin e vet m shum nga burrat e tjer bhet ziliqare dhe hakmarrse. Nga dashuria dhe familja kan nisur vrasjet n bot. Por Shqipria nuk do ket familje dhe shteti do rris fmijt e t gjith burrave dhe grave. Kta do punojn dhe ushqimi q do sigurojn n natyr do ndahet n mnyr t barabart. Ata nuk do ken nevoj t blejn dika m tepr pr fmijt e tyre, sepse nuk
22

do ket para dhe shkmbime mallrash apo ushqimesh. Shqiptart nuk do ta njohin paran, sepse ajo nuk do tu duhet. Me punn e tyre do nxjerrin bukn, mishin, qumshtin dhe do gj q duhet pr tu ushqyer. Ndrsa shteti do ti ndaj ushqimet dhe mallrat n mnyr t barabart. Njerzit do han aq sa sht e nevojshme. N shtpit e tyre nuk do ket ushqime, sepse vetm shteti sht pronar i ushqimit. Burrat, grat dhe fmijt do han bashkrisht n mensa, gjell t cilat i bjn mir trupit dhe nuk e ngarkojn at m shum se duhet. Ushqimi i teprt q kthehet n mish dhe n dhjam e ha dhe e grryen trupin e njeriut. Ne kemi nevoj pr njerz t fort, t shndetshm dhe q jetojn gjat. Duke kontrolluar ushqimet, duke shmangur mishrat e dmshm, vajrat dhe yndyrat, ne do ta dyfishojm jetn e njeriut. Burrat do jetojn m gjat duke iu gzuar jets dhe duke punuar. Vajzat do plaken duke msuar dhe duke rritur fmijt e prbashkt. Me duart e ktyre grave do enden rrobat, t cilat do jen njlloj pr t gjith dhe askush nuk ka pse t vishet ndryshe nga dikush tjetr. Rrobat do jen njlloj n Shqipri dhe shtpit do jen t prbashkta. Askush nuk duhet t ndihet m i bukur, m i plqyer apo m i dobt dhe m i shmtuar se dikush tjetr. Bukuria sht nj ves, i cili e bn njeriun t doj m shum dik n krahasim me dik tjetr. Por bukuria q i ka sjell kaq shum fatkeqsi bots sht nj ves q msohet. Kur lindin, njerzit nuk e din far sht e bukur dhe far sht e shmtuar.
23

At ua msojn ata q kan lindur prpara tyre duke i przgjedhur grat, burrat dhe sendet nisur nga bukuria dhe jo nga vlera e tyre. Njerzit duhet t lirohen nga nevoja pr t qen t bukur, apo pr t mbajtur sende t bukura q konsiderohen m t vlefshme se t tjerat. M thoni ku ndryshon nj lug prej ari nga nj lug hekuri. T dyja e ushqejn njlloj barkun e njeriut. Ku ndryshon nj got kristali, e gdhendur me gjethe dhe me rrush, nga nj got e thjesht mbi t ciln nuk ka asnj zbukurim. T dyja jan njlloj t vlefshme pr sa koh q nuk e derdhin ujin me t cilin mbushen. Prandaj ne duhet t heqim dor nga przgjedhja e njerzve dhe e sendeve duke u nisur nga bukuria e tyre. Njerzit dhe sendet jan t vlefshm apo nuk jan t vlefshm. Nse jan apo jo t bukur, kjo nuk sht e rndsishme. Grekt e vjetr i shkatrruan shtetet e tyre, kur msuan se perndit jetonin pa punuar dhe n luks. Perndit greke hanin, pinin, deheshin, dashuronin, tradhtonin dhe grabisnin njri-tjetrin. Kjo ishte gjith jeta e tyre. Kto perndi ishin t bukura, por nuk ishin t dobishme dhe prandaj nuk i rezistuan kohs. Kjo tradit e rrezikshme e imitimit t perndive i sht prcjell njerzimit prmes kngve, poezive, prrallave dhe legjendave. N Shqipri nuk do ket asgj t till, sepse shqiptart nuk duhet ta njohin botn dhe popujt q kan jetuar prpara tyre. Shqiptart nuk kan dhe nuk do ken as fqinj dhe as paraardhs. Ata mund t krijojn poezi, kng dhe muzik me kafsh dhe me zogj, sepse njerzit nuk ndiejn xhelozi
24

pr kafsht dhe pr natyrn. Kafsht nuk krkojn t pasurohen dhe prandaj ato nuk ndjellin zili. Tani duhet tju them se un do largohem pr disa koh, ndrsa ju do jetoni ktu me fmijt. M duhet t gjej nj cop tok t izoluar nga pjesa tjetr e bots ku ne do t ndrtojm Shqiprin. Shqipria duhet t jet nj vend i pabanuar nga njerz. Askush nuk duhet t ket shkelur aty pr t ln nj kujtim dhe askush nuk duhet t ket vdekur pr t ln nj varr. Shqipria duhet t jet nj vend ku gjithka fillon nga e para. Aty do t ndrtojm shtpit, rrugt, qytetet, ujsjellsit, urat dhe lumturin ton. Ky vend nuk duhet t kufizohet me asnj vend tjetr, sepse prndryshe, njerz nga vende t tjera do sulen pr ta prishur dhe shkatrruar vendin ton. Mundsisht Shqipria duhet t jet nj vend q askush nuk e di dhe askush nuk e njeh. Asnj i huaj nuk do lejohet t hyj n Shqipri, sepse do tu msonte ktyre fmijve shijen e mbl t prons, t vrasjes, t gnjeshtrs dhe martess. Kto vese nuk do lejohen t kalojn kufijt tan. Duhet t msohemi t jetojm vetm sepse nuk na duhet asgj tjetr prve vetes dhe natyrs. Do mbetemi vetm, pr aq kohe sa t forcohemi dhe shtohemi duke harruar se prpara nesh ka ekzistuar nj bot tjetr si kjo e sotmja, nga e cila kemi vendosur t ndahemi. Un dhe ju nuk do jemi gjall ditn q Shqipria do t kthehet n nj shembull dhe nj mnyr jetese pr gjith botn, por ne kemi fatin dhe aftsin pr ta nisur kt model, q pas disa shekujsh do ta ndryshoj fatin e njeriut. Ne do ti
25

japim bots nj mundsi pr t qen e lumtur. Ne do jemi t vetmit q do ta ojm njeriun n parajs, pa e detyruar t vdes. Lek Dukagjini bri me dor dhe kshilltart u ngritn n kmb. Ata dukeshin t friksuar, por t bindur. Kishin dgjuar fjal t mdha dhe t bukura me t cilat duhet t ndrtonin nj bot tjetr megjithse nuk ishin t sigurt se vetm fjalt mjaftonin pr kt qllim. A ndrtohet nj bot me fjal? Lek Dukagjini do thoshte po, por askush nuk e pyeti. Kshilltart uln kokat dhe filluan t dilnin nj nga nj si nj tuf zogjsh, q sapo kan zbritur nga qielli ku Zoti u ka falur kraht, por nuk u ka msuar si ti prdorin. Megjithat duke dal, njri prej tyre e pyeti: Nse fmijt na pyesin pr ju far duhet tu themi. Lek Dukagjini shikoi lart dhe u prgjigj: I thoni q Zoti ka shkuar t ndrtoj parajsn ku do ti marr edhe ata, sapo parajsa t jet gati.

26

Zoti n udhtim
do njeri q mund ta ket par se far bn Zoti kur niset n nj udhtim, e di se n fillim ai largon ret pr t par horizontin dhe pastaj prkdhel pak diellin si nj moll q duhet ta frkosh q t shklqej dhe duke ngarkuar rraqet e shumta q shoqrojn lvizjet e tij, zbret n at vend duke menduar se nse do t ishte njeri, udhtimet e tij do ishin shum m t shpeshta dhe shum kaotike. Por asnjri nuk e ka par Zotin n udhtim dhe prandaj nuk e di se n fakt ai nuk lviz, nuk hipn n anije, nuk vrapon, nuk pushon, nuk hidhet nga nj re n tjetrn, nuk djersit dhe nuk ndez zjarr, por vetm ndryshon rendin, pozicionin dhe vendosjen e gjrave q e rrethojn, n mnyr q her pas here t duket sikur ka ndrruar vend. Nevoja q ka Zoti pr udhtime shkakton gjithmon ndryshime n bot. Kjo sht arsyeja pse
27

largohet dielli, pse hna fshihet gjat dits, pse kmbehen stint, pse bie shi, pse n pranver kumbullat elin lule t bardha, pse gruri nuk korret n janar, pse dbora nuk e freskon pak korrikun, pse peshqit nuk shtohen do dit dhe pse njerzit i mbajn shnim gjith kto lvizje, pr t mos i harruar sa her q edhe atyre u duhet t udhtojn. N t vrtet Zoti nuk udhton, por ai ka vendosur q bota t rrotullohet rreth tij, sepse n kt mnyr edhe ai rrotullohet bashk me botn, ka e bn t ndihet gjith kohn n udhtim. Lvizja e pandrprer sht nj nga cilsit e Zotit. Ne kt mnyr ai ka zgjidhur t paktn dy gjra: kontrollin e prditshm dhe t vazhdueshm t do pjese t bots dhe nevojn pr tu argtuar me udhtime, zakon ky q e trashgon nga ditt kur, i duhej t maste thellsin e deteve q kishte krijuar pr t korrigjuar ndonj teprim, apo lartsin e maleve pr ti br pak m t shkurtra n mnyr q majat e tyre t ishin gjithmon t arritshme, t prekte me dor trupat e njerzve pr t hequr ndonj gjymtyr, ndonj vertebr apo ndonj shqis t teprt, si edhe ka ndodhur, t fuste gjuhn n nj koshere bletsh pr ti dhn mjaltit pak me shum mblsi dhe t bnte gar me ndonj sorkadhe pr tia kufizuar shpejtsin, sepse sorkadhja e lodhi edhe vet Zotin, e jo m njeriun at dit kur ai e ndoqi pas ndaj vendosi tia bj kmbt pak m t shndosha dhe m t ngathta. Ishte ky ast, kur Zoti zbriti n tok dhe vendosi t korrigjonte gabimet e tij, q e bindi se duhet ta rrotulloj botn sipas nj rregulli q nuk ndryshon. N
28

kto kushte do kishte t drejt do njeri q do t mendonte se bota sht prmirsuar vetm nga gabimet e Zotit. Prej tyre lindn rregullat q tashm jan prgjithsisht t njohura: do dit toka rrotullohet rreth vetes, do dit hna rrotullohet rreth toks, do vit toka rrotullohet rreth diellit, dhe t gjitha bashk rrotullohen rreth Zotit. Kjo lvizje do t pushoj vetm kur Zoti t vendos ta ndaloj, sepse nj dit, ai mund t lodhet dhe ather do ti thot vetes: Mjaft udhtova, nuk m ka mbetur asgj pa par. Ather dallgt do ngrijn n ajr, dielli do t mbetet pas nj reje, nse n at ast ka qen n at pozicion, kumbullat do t thinjen nga lulet e tyre q kurr m nuk do t bien n tok, zogjt do t fluturojn pa mbarim n t njjtin qiell dhe njerzit nuk do ken me asnj knaqsi t ngren kokn lart, sepse qielli, dielli dhe hna do t jen gjithnj aty ku ishin dhe pa dyshim etja e tyre pr udhtime do shteroj, sepse bota do jet gjithandej po ajo. Gjithkund do jet dimr apo ver, shi apo muzg, detet, lumenjt dhe liqenet do jen krejtsisht t thar ose krejtsisht t fryr dhe ato pak kafsh q nuk do ken ngordhur akoma nga ndalimi i rrotullimit t toks, do enden duke harruar se kur u krijuan, bota kishte edhe bar, edhe insekte, edhe uj, edhe nj Zot t vmendshm. Megjithat njerzit jetojn me shpres se kjo nuk ka pr t ndodhur, sepse ata i besojn Zotit dhe e din se edhe gabimet ai i bn me prpikri. Prandaj kur vendosin t udhtojn, njerzit llogarisin rrotullimin e toks, t diellit dhe t hns duke e ditur se nga dimri shkohet n
29

ver dhe e kundrta dhe pr kt shkak duhet t ndjeksh drejtimin e reve dhe t ers pr t kuptuar se kur do t bjer shi dhe prandaj duhet t vishesh trash pr tu mbrojtur nga lagshtira. Ndryshimi i bots e ka shtuar pasionin e njerzve pr t udhtuar dhe nse ata nuk arrijn dot atje ku ishin nisur, kjo vjen nga gabimet e shpeshta q bjn kur u duhet t llogarisin prpikrin e gabimeve t Zotit.

30

2
Lek Dukagjini u nis pa i takuar fmijt. Dita ishte e errt, ndrsa nata kishte qen e gjat dhe e mbushur me prgatitjet e fundit. Era, mngjesi, dielli, ret, dallgt dhe shiu duhet t vendoseshin me radh n trupin e anijes, q prpara nisjes. Lek Dukagjini i shikonte burrat q ekuilibronin forcat e ers me muskujt e tyre dhe mendonte se njeriu ka lindur vetm pr t qetsuar natyrn. Pa njeriun, natyra do ishte mendur dhe pa natyrn, njeriu do mbetej pa pun. Ai kishte marr me vete njzet burra q dinin t ndrtonin ura dhe shtpi, rrug dhe ujsjells dhe kur gjithka ishte gati, ai u ngjit i fundit n anijen me vela t bardha. Frynte pak er dhe velat tundeshin n ajr si gjethet e nj peme n mes t detit. Pasi lan bregun, filloi nj shi i imt dhe ret lvizn ngadal drejt toks pr ta shkarkuar
31

atje ngarkesn e tyre. Ai mbeti ashtu pa lvizur, duke ndjekur bregun q zvoglohej. Pas tij, si mure jeshile, ngriheshin malet ku jetonin shqiptart. Vet shqiptart nuk dukeshin. Ata kishin jetuar gjithmon n male duke iu shmangur detit. Mes kafshve dhe peshqve ata kishin zgjedhur kryesisht kafsht. Kafsht kan m shum ngjashmri me njeriun dhe disa prej tyre mund t prdoren pr punt e shtpis. Nj peshk nuk mbart dru, nuk t mbron nga hajdutt dhe nuk jep qumsht. Peshku nuk qesh si nj kec, nuk qan si nj qengj dhe nuk luan si nj kunadhe. Me lkurn e tij nuk ngrohesh dot n dimr dhe emrin e peshkut nuk ia v dot fmijve. Me peshkun nuk flihet n nj krevat si bnin grat me macet, apo barinjt me delet e tyre. Kjo bashkjetes i kishte mbrojtur shqiptart duke i br m t egr, por dhe m t varfr. Ata besonin se mali i mbronte nga njerzit, ndrsa nga kafsht mbroheshin vet, duke i vrar apo duke i zbutur. Nse nuk mund t thoshe se nga jeta me kafsht ata ishin br trima, mund t thoshe pa frik se ishin br t vetmuar. Lek Dukagjini ishte prpjekur ti bindte se edhe deti sht i vlefshm po aq sa fusha dhe mali, e ndoshta edhe m i pasur, por ata nuk e kishin dgjuar. Vazhdimisht kishin zgjedhur malet. Natyrisht tani nuk e dinin se Lek Dukagjini ishte nisur pr t gjetur nj shtet q mund ti mbronte ata m mir se malet. Ai do ndrtonte nj shtet n det, sepse asnj mur, asnj mal dhe asnj luft nuk e ndan dot m mir se deti, njeriun
32

q nuk ka nevoj pr Zot, nga njeriu i zakonshm q bn far i thot Zoti. Pes dit pasi ishin larguar nga bregu,u gjendn prball nj ishulli. Bregu nuk dukej nn hijen e shkmbinjve t zinj. N zgavrat e tyre, zogjt q ushqeheshin n det, qeshnin nga vetmia dhe nuk dukeshin t friksuar. Ndoshta nuk kan par kurr njerz, mendoi Lek Dukagjini dhe bri shenj t afroheshin. Zbriti i pari n breg dhe gjurma e kmbs humbi n rr. Rra ishte e qullt dhe sapo shkelej mbulohej nga uji. Nse dikush kishte qen atje prpara tij, deti ia kishte fshir gjurmt. Ky ishull nuk mbante mend asgj. Nse Lek Dukagjini do ikte, ardhja e tij do harrohej. Shkmbinjt ishin t lmuar nga era dhe uji, ndrsa shkurret t shkurtra dhe t rralla. Her pas here ato zhdukeshin fare, sepse me sa duket nuk gjenin dot vrima pr t mbir. Njlloj me shkurret edhe Lek Dukagjini donte t gjente nj pik ku t hidhte themelet e shtpis s tij. Por ishulli i ngjante nj trupi q nuk i mban qimet n do vend. Koha ia kishte thar lkurn, ndrsa deti e kishte zhveshur. Ishulli kishte vetm shkmbinj, por nuk kishte tok pr t ndrtuar dhe pr t mbjell jetn. Lek Dukagjini vazhdoi t ecte duke par diellin q po zhytej mbi det si nj sy i mbyllur nga gjrat e shumta q ka par gjat dits. Kur nata ra dhe dielli u mbyt n perndim, u ndal. Errsira e kishte bashkuar ishullin me detin. Lek Dukagjini hodhi syt prreth, por askund nuk dukej drit. Ishulli ku kishte zbritur ishte larg do toke t banuar dhe kjo e bri t
33

mendonte se ai plotsonte nj nga kushtet e duhura. Ishte i vetmuar dhe nse Shqipria do t ngrihej aty, askush nuk do ta pikaste. At nat, ata fjetn mbi shkmbinj. Kripa e detit u ishte ngjitur n buz, ndrsa hna q lvizte n qiell, skuqej her pas here duke u frkuar me ret. Burrat ndezn nj zjarr me shkurre t thata, t cilat krcisnin duke pikuar lagshtin e tyre t vjetr. Ky ishte zjarri i par q ndizej n ishull dhe Lek Dukagjini u ndje mir duke e ditur se jeta kishte filluar nga zjarri. Ai nuk fjeti, si nj fmij q nuk ka nevoj t mbyll syt pr t gjetur n ndrr lojrat q i mungojn. Sipas legjendave t vjetra bota ishte krijuar nga katr elemente: uji, ajri, zjarri dhe toka. Przierja e ktyre katr gjrave ishte n bazn e gjithkaje dhe ndoshta edhe t vet njeriut. Nse bota ishte krijuar nga kta katr prbrs, Lek Dukagjini e kishte shumicn e tyre dhe mund ti prziente pr t krijuar botn e tij. Ai kishte gjetur n ishull ujin dhe ajrin, kishte sjell me vete zjarrin, ndrsa nesr duhet t gjente edhe tokn. Por meq kishte vendosur t bindte t tjert dhe veten se t gjitha prrallat dhe legjendat ishin t paplota ai kishte arsye t besonte se edhe kjo legjend ishte e paplot. do Zot fillon t rishikoj at q sht krijuar para tij dhe Lek Dukagjini nuk mund t bnte prjashtim. Ai duhej t sillej si Zot, ose duke i prmirsuar ato q kishte trashguar nga nj Zot tjetr ose duke i vn n nj rend t ndryshm. Njerzit jetonin duke menduar si t ndryshonin rendin e ujit me
34

zjarrin, t toks me ajrin, t zjarrit me tokn, t ujit me ajrin, t zjarrit me ajrin, t ajrit me tokn derisa nga kto bashkime krijohej her nj arm, her nj karrige, her aji, her ilaet, her parmenda, her anija, her karroca, her luga, her djepi, her unaza, her thika dhe her arkivoli, e me radh do send tjetr. Katr elementet krijonin gjith pasurin e njeriut. Ato ishin prona e tij. Ndrsa vet njerzit ishin elementi i pest pa t cilin katr elementet e tjera nuk do bashkoheshin dot. Pa njeriun, uji, zjarri, ajri dhe toka nuk do ekzistonin, sepse aty ku nuk kishte njerz nuk kishte as uj, as ajr, as zjarr dhe as tok. Njeriu ishte shkaku, arsyeja, fillimi, qllimi dhe fundi i bots. Lek Dukagjini u ngrit n mes t errsirs dhe futi dorn n zjarr. Mori nj thngjill t kuq, q digjte si syri i nj djalli t prgjumur dhe e ngriti n ajr duke ndriuar botn. Ather pa detin q flinte nn peshn e ishullit, pa bregun q ngrohej nga shkurret e thata, hnn q sapo ishte zgjuar nga gjumi i bots dhe veten e tij q po dridhej nga ethet e mendimeve q kishte sjell n ishull. Iu duk vetja si nj njeri q po sillte n jet nj Zot. Lek Dukagjini ishte duke lindur. U ul n gjunj si nj grua q e afron krijesn e vet me tokn, pr ta mbrojtur, pastroi shkmbin e bardh me dor si t shtrinte nj araf dhe shnoi pes pika me thngjill. Dukeshin si pes pika gjaku q bien nga nj mitr. Duke nxituar t shihte krijesn e vet, ai i bashkoi pes pikat e gjakut me njra-tjetrn dhe n fund kuptoi se kishte vizatuar nj yll. Zoti q sapo kishte lindur kishte formn
35

e nj ylli. Si do bnte do grua, Lek Dukagjini afroi dorn dhe ia prkdheli t gjitha pjest e trupit duke i vn secils nga nj emr. N cepin lart ai shkroi emrin e njeriut, n cepin e majt at t toks, n t djathtin t zjarrit, n t majtin posht ajrin dhe n t djathtin posht, ujin. Koka, dy duart dhe dy kmbt kishin secila emrin e tyre. Lek Dukagjini i kontrolloi edhe nj her, por trupit nuk i mungonte asnj gjymtyr. Zoti nuk kishte lindur sakat. Lek Dukagjini e shikonte si zgjaste kokn nga deti, si shtrinte duart mbi shkmb dhe si prplaste kmbt pas shkurreve. Ai ndjeu q u prlot ashtu si do nn q qan pasi lind. Njeriu kishte lindur Zotin. Lek Dukagjini u zgjat nga qielli dhe mbeti ashtu pr nj koh t gjat. Kur hna e mbushi yllin me dritn e vet t verdh, ai ngriti kokn lart dhe duke par nga deti tha: do Zot dallohet prej nj Zoti tjetr nga shenja e vet. Zoti u dha t krishterve nj kryq, ifutve nj yll me gjasht cepa, myslimanve nj gjysm hne, ndrsa un do ti jap njerzve nj yll t verdh me pes cepa. Pes cepat e yllit tim jan njeriu, zjarri, uji, ajri dhe toka. Ky yll do jet gjithmon i verdh, sepse un i bashkova kto elemente me ndihmn e hns. Flamuri i Shqipris do jet nj yll i verdh dhe do fmij q lind do ket n kurriz nj tatuazh me kt yll. Lek Dukagjini i mbajti syt mbyllur duke iu lutur vetes pr nj koh t gjat dhe pasi vuri dorn mbi yllin e vizatuar me thngjill, e puthi dhe u shtri t flinte. Buzt i dogjn gjith natn dhe nuk pa asnj ndrr. Ishte i qet, si nj Zot q di do gj.
36

T nesrmen, kur u zgjuan, burrat u mblodhn rreth yllit me pes cepa dhe njri prej tyre e pyeti: far sht ky. sht shenja q do t ket Zoti i ktij ishulli. Nga sot ky vend do bhet i jetueshm dhe un do banoj ktu. Ne duhet t ecim n drejtim t cepit t toks pr t gjetur fushn q na duhet pr t mbjell pemt dhe pr t korrur grurin. Burrat pan njri-tjetrin n sy, por nuk foln. Ata e dinin se Lek Dukagjini ishte nj njeri i ditur dhe tani ishte rasti pr ta vrtetuar kt. Cepi i majt i yllit zgjatej si nj dor q tregonte rrugn dhe ata ecn n at drejtim. Lek Dukagjini u nis i pari, ndrsa burrat e ndoqn pas, pa fjal. Po ti shihje dukeshin si nj tuf delesh q ndjekin bariun e tyre, pa e pyetur ku po shkon dhe pa menduar se ai mund ti ther pr tu ushqyer. Pasdite ndaluan n buz t nj gremine dhe kur hodhn syt posht rrpirave t saj t egra, pan nj fush t blert, t mbushur me lule t verdha. Lulet e verdha dukeshin si yje t vegjl, a thua se ylli i Lek Dukagjinit kishte mbir gjat nats duke u shtuar miliona her. Fusha ishte nj grop gjigante, e kufizuar nga t katr ant me shkmbinj. Dukej si nj dhom e shtruar me qilim jeshil. Ja parajsa, tha Lek Dukagjini, po na pret. Burrat shtangn. Ishin prball nj mrekullie. Asnj ndrr nuk kishte m shum ngjyra se ajo fush n mes t ishullit. Gjatsia e saj ishte e mjaftueshme pr t ngritur nj qytet t madh n mes t luleve dhe gjelbrimit dhe do ndrtues do lutej q ta shponte i pari cipn e asaj virgjrie. Nga shkmbinjt, zbrisnin drejt fushs, shkurre
37

t gjata dhe t dredhura q plekseshin me njra-tjetrn si grsheta q nuk ishin shkurtuar kurr. N fshehtsin e atyre flokve t egr, zogjt kishin ndrtuar folet e tyre t mbushura me vez. Njri prej burrave hodhi nj gur dhe mijra zogj t trembur doln nga grshetat duke e mbuluar fushn me nj re puplash. Kur ylberi i zogjve u qetsua Lek Dukagjini ngriti dorn dhe tha: Kur t zbrisni, shkelni me kujdes. Nuk dua ta bni pis qilimin m t bukur t bots. Dukej sikur po fliste nj Zot q kishte ftuar disa njerz n shtpi duke u krkuar t heqin kpuct. Burrat hodhn syt prreth pr t gjetur nj vend nga ku mund t zbrisnin. Por nga t gjitha ant, fusha ishte e rrethuar me shkmbinj t lart, t thepisur dhe natyra nuk kishte menduar t krijonte asnj shkall pr t zbritur. Natyra ua kishte fshehur njerzve at vend prej mijra vjetsh dhe kjo ishte arsyeja q ishulli kishte mbetur i pabanuar. Nse njerz t tjer kishin ardhur aty pr t krkuar jet, ata me siguri ishin friksuar nga shkrettira e shkmbinjve dhe m pas ishin larguar prmes detit. Por fusha ishte aty duke pritur q dikush ta gjente. Ajo ishte zbukuruar duke pritur prekjen e nj burri, si pret nj krthiz e thell n barkun e nj gruaje t virgjr. Pr nj koh t gjat u solln nga t katr ant duke kontrolluar shkmbinjt, por nuk gjetn asnj mundsi pr t zbritur posht, n fush. E kemi t vshtir t zbresim, tha burri m i vjetr. Duhet t kacavirremi duke u kapur pas shkurreve. Por nse zbresim t gjith,
38

mund t mbetemi atje dhe nuk do ngjitemi dot. Ather vendosn q nj djal i ri, me trup t leht t lshohej i pari duke pastruar shkurret e gjata, pas t cilave mund t fshihej ndonj shkall shkmbore. Lek Dukagjini iu afrua djalit dhe e pyeti: Si e ke emrin? Adem, tha djali. Me kmb t lehta Adam, - foli Lek Dukagjini. Ti je njeriu i par q un po zbres n parajs. Nisu dhe hap rrugn. Pas teje do vij gjith njerzimi. Ademi u skuq nga fjalt dhe pasi u kap fort pas nj krcelli t trash, zbriti shpejt si nj ketr i uritur. Kur arriti, brtiti duke tundur dorn. Vrapoi npr fush dhe nga larg fytyra i shklqente nga gzimi. Ja nj njeri i lumtur n ditn e par t bots, mendoi Lek Dukagjini. Por nuk kam ndr mend ta zbres dhe Evn atje, q ti vjedh lumturin. Ademi u end nj cop here duke shkelur lulet dhe duke u rrzuar mbi barin e gjat q i pengonte kmbt. Dikush nga burrat e thirri me z t lart dhe ai u afrua. sht gjithandej e njjta gj, tha. Shkmbinjt jan shum t lmuar dhe nuk kan gropa t vogla ku mund t vsh kmbn pr t zbritur. Hidhini veglat dhe litart, tha burri m i vjetr. Duhet t ndrtojm nj shkall n shkmb pr t zbritur. Ademi u lidh pas litarve dhe ata e ngritn m lart. N fillim ai hapi shkurret duke prer rrnjt e tyre t harlisura; nj pluhur i verdh u ngrit lart dhe e mbuloi t trin. Ademi u kollit nj cop her ndrsa koka iu mbush me push. I varur n litar filloi t godiste shkmbinjt duke hapur gropa t vogla n madhsin e kmbs. Punoi duke skalitur shkmbinjt
39

nj nga nj, gjith ditn,derisa u err. Dukej sikur po bnte nj tatuazh mbi shkmb. Qllonte fort dhe copat e gurve rrzoheshin mbi lule. Natn, kur hna eli mbi fush, lulet e verdha shklqyen gjith knaqsi, sikur nj motr e madhe u kishte ardhur pr dark. Nga vrimat ku i ishin fshehur diellit, me mijra insekte dhe flutura t vogla u ngritn n qiell dhe nisn t krcejn si miq n darkn e hns. Muzika e tyre ishte e plot. Asaj nuk i mungonte asnj pickim, asnj thumb, asnj tingull dhe asnj ngjyr. Kto flutura t cilat gjat dits ngordhnin me kujdes dhe pa e br pis qilimin jeshil, natn krijonin nj re flatrash q e mbulonte fushn si nj perde. Nn t zvarriteshin n bar, mijra specie t uditshme q bota i kishte prbuzur duke i shkelur. Atje ato ndiheshin t lira dhe t bukura, sepse asnj kafsh dhe asnj njeri nuk tallej me shmtin e tyre. Hardhuca me bishta t gjat, bretkosa t shndosha, gjarprinj t ngatht dhe breshka tekanjoze kridheshin n barin e gjat duke ngritur kokat nga qielli si bn do zvarranik q nuk i sht dhn mundsia t fluturoj. Ky popull rrshqits sht paqsor, por nuk ka fantazi. Ata nuk mendojn asnj dit t jets s tyre at q mendon do dit nj shpend: se si t ngrihet n ajr pr t par detin. Ata nuk e njihnin detin q ishte aq afr dhe q i ushqente me lagshti, prmes krcejve t freskt t barit. Deti ishte ushqimi i tyre i panjohur q ata e tresnin edhe n gjum, si bnte do gjarpr q e pinte lagshtirn me lkurn e tij edhe kur i kishte syt mbyllur. Por ata gjarprinj
40

nuk ishin msuar t kafshonin, sepse nuk kishin par kurr njerz. Dinakria e tyre ishte ende miqsore, natn e par, kur Lek Dukagjini u shtri me kurriz n shkmb, ndrsa fluturat, njerzit dhe zvarranikt po punonin pa pushim pr t ndrtuar Shqiprin. N mngjes shkalla ishte gati. Lek Dukagjini zbriti i pari duke u mbajtur me thonj pas shkmbinjve. Po zbriste n tok pr t ndryshuar botn. Kur shkeli atje ndjeu nj ngrohtsi q iu ngjit pas veshve dhe i zbriti deri n kofsh duke ia prclluar lkurn. Ishte ngrohtsia q toka i jep do njeriu q zbret nga qielli. Ai u prkund me or t tra mbi bar duke ecur, duke ndaluar dhe duke e llastuar natyrn me duart e tij. Lulet i ngjiteshin n kmb dhe dukej si nj vazo q ecte n nj kopsht. Kur ndaloi n mes t fushs, mori frym dhe hodhi syt nga t katr ant. Qielli ishte atia e dhoms ku kishte qndruar. Deti nuk dukej dhe shkmbinjt e mbronin fushn nga era e detit q i kishte shkaktuar bots aq shum fatkeqsi. Aty nuk kishte er dhe ishte ngroht edhe kur nuk kishte diell. Bota kishte shum vende t nxehta, por ndoshta nuk kishte pasur kurr nj vend aq t ngroht. Bimsia e zhurmshme q zbriste nga lart si damar, sillte me vete ujin dhe kripn duke ia shprndar barit dhe luleve pa kursim. Lek Dukagjini thirri burrat dhe u tha: Ktu ku kam ndaluar do jet qendra e qytetit tim. Ky do jet nj shesh i madh ku njerzit do takohen duke folur, duke u lodhur dhe duke prkujtuar festat tona. Shtpit do jen prreth tij.
41

Duhet t nisim nga puna sa m shpejt. pr tre vjet do gj duhet t jet gati. Gjat tre muajve t par, puntoret e ndan qytetin si ndahet buka n nj familje me shum fmij. Ata e pren fushn n rriska t holla q vinin duke u zgjeruar. N ato ndarje, duke bashkuar thrrimet prej guri dhe druri t natyrs, do t ndrtoheshin shtpit e para. Mes shtpive, ata do linin vend pr rrugt ku do kalonin njerzit, duke grmuar me lopat vija dheu n mes t luleve. Lek Dukagjini q rrinte maj t shkallve, u fliste pa pushim si nj njeri q e shprndan bukn n pjes t barabarta. Ai nuk pranonte asnj gabim dhe u krkonte puntorve ti bnin matjet disa her, derisa do parcel t ishte e barabart me tjetrn sepse ndonjher pabarazia lind nga gabimet e pavullnetshme. N mes t shtpive u la nj hapsir e bollshme pr sheshin e madh t qytetit. Godinat q do ngriheshin atje, do ishin m t mdha se t tjerat, por t gjitha n nj lartsi t barabart. Ndrsa pas tyre rreshtoheshin shtpit, t cilat Lek Dukagjini vendosi ti gruponte n pes lagje. do lagje ndahej nga lagjja tjetr me nj rrug t gjer, e cila niste nga qendra dhe e prshkonte qytetin deri n fund. Lek Dukagjini bnte gjith ditn skica duke orientuar puntort, t cilt endeshin mbi fush si brumbuj me kmb t gjata. Ai krkoi q sheshi t kishte formn e yllit dhe t pes cepat q dilnin nga ai t zgjateshin si rrug. Sheshi do t kishte pes godina t mdha, nga t cilat njra do t ishte mensa e popullit, njra do t ishte spital, njra do
42

t prbnte zyrn e Shtetit ku do t shkruheshin ligjet dhe do t merreshin vendimet e rndsishme, e katrta do ishte biblioteka dhe shkolla, ndrsa e pesta do ishte godina ku do t jetonte ai. Secila prej godinave do prfaqsonte nj lagje. Fillimisht do lagje do kishte dyzet shtpi, pra gjithsej 200 ati. Lek Dukagjini llogariti me imtsi shtimin e popullsis duke shkruar numra, duke i mbledhur dhe duke i pjestuar. Pas njzet vjetsh Shqipria do kishte rreth 300 banor duke marr parasysh, lindjet e t paktn tre fmijve nga do grua si dhe vdekjet pr shkak t puns apo t smundjeve t ndryshme. Por nga nj llogari e shpejt e madhsis s fushs dilte se duke ruajtur gati dy t tretat e saj pr t mbjell drithra, fruta dhe perime, nj e treta mjaftonte edhe pr 200 shtpi t tjera kur qyteti t dyfishohej pas 100 vjetsh. Lek Dukagjini e rrethoi qytetin me nj unaz, jasht t cils do fillonte natyra. Brenda unazs nuk mbillej, por prpara do shtpie do kishte pem, lule dhe parqe t vogla n t cilat do lodheshin fmijt dhe pleqt. Kur njri nga burrat e pyeti se si do ta sillnin ujin n qytet, Lek Dukagjini bri me dor nga lindja. Andej deti ishte m afr. Pr gati dy muaj puntort an puse t thella, derisa uji u ngjit n siprfaqe duke gurgulluar. Ata hapn vijat e mbrojtura prmes t cilave uji do shkonte n do lagje dhe po ashtu do ujiste tokat q do mbilleshin pr t ushqyer qytetin me buk dhe zarzavate. Jasht unazs s qytetit, nga ana e lindjes ai caktoi varrezn. N fillim ato do ishin t vogla, por Lek
43

Dukagjini mendoi se varreza duhej t kishte vend pr 111 njerzit e par q do themelonin Shqiprin. M pas t tjert mund t varroseshin aty, ose diku tjetr. N jug t qytetit ai parashikoi ngritjen e disa stallave ku do mbaheshin kuajt, lopt, delet, pulat dhe gjith kafsht shtpiake q do ngopnin Shqiprin me mish, vez, lesh dhe qumsht. Kur njri nga burrat e pyeti se ku do ti gjente kafsht, sepse n ishull kishte vetm peshq, gjarprinj dhe flutura ai vuri buzn n gaz dhe i tha: Do ti sjell nga toka ashtu si bri Noe. Kafsht do vijn ktu bashk me njerzit dhe ato do shtohen shpejt n qetsin e ksaj parajse. N perndim, gjithmon jasht unazs, u vendos t ngriheshin depo t mdha ku do t mbaheshin prodhimet e toks sidomos gruri, drithrat, por edhe vaji, perimet e thata, bulmetrat, lkurt dhe do gj tjetr q ata do vendosnin t rrisnin n Shqipri. Ndrsa n ann veriore t qytetit, Lek Dukagjini mendoi t ndrtonte fusha, ku t rinjt, vajza dhe djem do t strviteshin duke msuar kalrimin dhe sportet e tjera q do tua forconin trupin. Shkalla q ata kishin ndrtuar pr t zbritur n fush u zgjerua. Ajo do prbnte t vetmen hyrje pr n qytet. Njlloj si shkallt e amfiteatrove greke ajo do ishte e gjer, e lmuar dhe me parmak druri. Pr tu ruajtur n raste sulmi, shkalla do ndahej nga qyteti me nj kanal t thell mbi t cilin do ndrtohej nj ur e lvizshme. Ura mund t ngrihej me litar sa her q qyteti do vendoste t mbyllej pr t bllokuar hyrjet ose daljet. Ato kohe, Lek Dukagjini ishte
44

i pavendosur pr t krijuar nj sistem mbrojts t qytetit. Nj nat, kur po pushonin, njri nga burrat e pyeti: Si ke vendosur ta mbrosh ishullin. Po pse duhet ta mbroj, e pyeti ai. Burri uli kokn dhe i tha: N Mesdhe nuk ka asnj qytet q nuk sht sulmuar. Megjithse ky vend sht i fshehur, dikur ai do t pikaset dhe piratt apo ushtrit do vijn ktu pr t marr pasurit tuaja. Lek Dukagjini u mendua. Ai kishte vendosur q Shqipria t mos kishte pasuri e megjithat shtpit, toka, ishulli, prodhimet dhe njerzit ishin nj pasuri n vetvete. Piratt mund tia merrnin fmijt pr ti shitur si skllevr, kurse ushtrit e mdha do ndrronin t gjenin nj ishull t banueshm ku flotat e tyre do ishin t sigurta, t fshehura dhe t ushqyera. Asnj ushtri nuk do ti rezistonte dot tundimit pr ta prfshir Shqiprin n hartn e vet. Dhe Mesdheu ishte i mbushur me anije q patrullonin pr t gjetur florinj, grur, vreshta apo djem pr ushtar. Lek Dukagjini nuk mund t mos mendonte se nj dite Shqipria do t ishte nj destinacion sulmi. Asnj Zoti nuk do ti falej po ta linte t pambrojtur parajsn e vet. Ti mendon se duhet t gjej ushtar, e pyeti ai burrin. Kjo nuk mjafton, ia ktheu ai. N radh t par duhet nj port nga i cili t mbrohet ishulli. Nse ushtrit arrijn t zbarkojn n ishull ather qyteti pas nj rrethimi disajavor do t dorzohet. Por q qyteti t jet i sigurt mbrojtja e tij duhet t filloj n det. Un mendoj se qyteti duhet t lidhet me portin prmes nj rrug t fsheht. Ky mund t ishte nj tunel nn shkmb
45

q lidh fushn me detin. Ai do ti sillte qytetit uj pr t vaditur tokat dhe prmes tij, barkat tuaja mund t vinin nga porti shum shpejt, duke sjell edhe mallrat edhe njerzit dhe njkohsisht duke u dhn atyre nj mundsi ikjeje n rast rrethimi. Prndryshe do t ishte e pamundur t rezistoje. Nse kapesh ktu, je si n ark dhe nuk ke asnj rrug shptimi. Kta shkmbinj nuk t japin asnj mundsi pr t ikur. Sikur piratt ta rrethonin kt fush, nga lartsia e shkmbinjve ata do bnin do dit qitje t lir mbi trupat tuaj t pambrojtur. Por nga ana tjetr njerzit q do jetojn n kt vend duhet ta prdorin detin edhe pr peshkim, por edhe pr t marr dhe drguar mallra n pjesn tjetr t bots. Lek Dukagjini ishte i paprgatitur pr kt bised. Nse kishte nj dilem n mendjen e tij, kjo lidhej me nevojn q Shqipria t mbetej e izoluar dhe mundsisht e mnjanuar nga syt e bots. Prandaj fusha e fshehur n at ishull t pabanuar, i ishte dukur nj mrekulli q kohrat ia kishin mohuar bots duke pritur q ai t vinte dhe ta zbulonte. Nse ai do t ndrtonte nj port, ather ishte njlloj si ti joshte vet anijet pirate apo flotat ushtarake q t dyndeshin n ishull pr ta pushtuar Shqiprin. Dhe nse vendoste q grurin apo mallrat e tjera ti shkmbente me vende t huaja, kjo do t thoshte q ti shiste dhe t krijonte pasuri. Ather paraja do hynte n qytet duke i detyruar njerzit t vidhnin dhe t vrisnin pr t fituar m shum para. Kjo nuk mund t bhej, por burri nuk mund ta kuptonte kt. Lek
46

Dukagjini nuk mund ti shpjegonte se kishte ndr mend t krijonte nj shtet pa para dhe pr kt arsye t izoluar nga pjesa tjetr e bots, e cila ngrihej mbi fitimin dhe pasurin. E megjithat, ai kishte t drejt. Shqipria kishte nevoj pr tu mbrojtur. Ndoshta nj tunel i fsheht q lidhte qytetin me bregun ishte i domosdoshm. Prderisa ai kishte vendosur q ishulli t kishte roje, ather ata duhet t kishin barka t shpejta dhe arm pr tu mbrojtur nga armiqt. Shqipria duhej t lidhej me detin n nj mnyr apo n nj tjetr. Rruga q ata kishin prshkuar duke ecur mbi shkmbinj ishte e gjat dhe e paprshtatshme. Shqipria kishte nevoj pr nj port t vogl dhe t fshehur mir ku peshkatart do mbanin barkat e tyre dhe ku rojet do vigjilonin nat dhe dit detin, pa u dukur prej andej. Si fillim, Lek Dukagjini do duhej t merrte ushtar dhe roje, q do mbronin Shqiprin, sepse kur t vinin n ishull, fmijt do ishin ende t vegjl pr t mbrojtur vendin e tyre. Por derisa fmijt t rriteshin, ushtart duhej t jetonin jasht qytetit dhe t mos shkonin asnj dit atje. Fmijt duhej t jetonin n qetsi dhe n paqe, pa ankthin se nj dit vendi i tyre mund t pushtohej. Mundsisht ata nuk duhet ta dinin se jasht dyerve t qytetit kishte njerz me arm t cilt patrullonin disa her n dit gjith ishullin, n kmb apo duke lundruar si peshq n errsir. Sigurisht q kjo mnyr jetese ia vshtirsonte planet Lek Dukagjinit. N ishull duhet t jetonin dy kategori njerzish: fmijt t cilt do ndaheshin nga bota e vjetr
47

e paras dhe e martess dhe burra t armatosur, t cilt vinin nga bota e paras bashk me gjith veset e tjera t njohura. N nj kuptim ishte e pamundur t mos e fusje paran n Shqipri, sepse pr nj far kohe ajo ndoshta do t mbrohej me para. Lek Dukagjini u trishtua kur mendoi se paraja, me gjith pengesat q ai do ti krijonte, do hynte n vend duke gjetur t ara t mjaftueshme, t cilat veset e njerzve i kishin hapur duke i ujitur nga pak do dit, me etjen e tyre pr fitim. Megjithat ngushllimi i tij nuk ishte justifikim. Ky sistem mbrojts me pages, do t vazhdonte derisa nj dit fmijt t rriteshin dhe ta mbronin vet tokn dhe detin e tyre, pa krkuar para dhe shprblim, por vetm me besnikri dhe me guxim. Nse donte ta onte deri n fund ndrrn e tij, Lek Dukagjini duhet t gjente nj kompromis mes parajss dhe ferrit. do rrug tjetr q e mohonte ferrin e rrezikonte parajsn. N disa raste, edhe vet Zoti sht i detyruar t bj kompromise pr t shptuar qllimet e tij nga ndryshkja dhe asgjsimi. Dhe prandaj Lek Dukagjini u mendua dy dit rresht duke rishkruar rregullat e bashkjetess n Shqipri. Ai vendosi q fmijt t jetonin n qytet, ndrsa ushtart n ishull, ose m sakt fmijt do jetonin n fush, ndrsa ushtart n shkmbinj dhe t dy palt n Shqipri. T part nuk do lejoheshin t dilnin nga qyteti prvese n raste t veanta dhe komunikimi i tyre me ushtart do ishte i ndaluar. Ndrsa ushtart dhe rojet nuk do lejoheshin pr asnj arsye t shkelnin n qytet, megjithse ata do ta
48

ruanin at nga jasht. N kto kushte, porti dhe tuneli q do lidhte qytetin me bregun ishte i domosdoshm. Lek Dukagjini shkoi vet pr t gjetur bregun m t afrt dhe n nj shkmb prball detit bri nj shenj pr t treguar vendin ku do shpohej tuneli q do lidhte detin me qytetin. Kur dimri i par mbuloi Shqiprin, tuneli ishte hapur. N fillim ai ishte i ngusht dhe shum i errt dhe t kaloj npr t, ishte njlloj si t kaloje n vrimn e nj gjilpre prej guri. Drita kalonte me vshtirsi, ndrsa lartsia e vrims nuk ngrihej mbi belin e nj burri. Puntort hynin aty duke u prkulur si gaforre dhe duke grryer ngadal barkun e malit nxirrnin jasht rropullit e tij t coptuara. Ata filluan t grmonin nga t dyja ant n mnyr q tuneli t bashkohej diku n mes. Shkmbi ishte m i but dhe m i lagur nga ana e detit dhe andej puna ecte m shpejt. Kur tuneli u bashkua, burrat e shpuan heshtjen e tij t lngshme me zrat e gjuhve t tyre dhe vazhduan t grmonin si t uritur duke ndar me thonj t prbrendshmet e malit. Edhe pr disa muaj, pa pushim, ata vazhduan t grmonin n tunel, duke e ndriuar errsirn me syt e tyre. Anash, lan nj rrug t ngusht npr t ciln mund t kaloje duke ecur afr shkmbinjve t lagsht. Ata i kruan muret e tunelit nga balta dhe nga gishtat e shkmbinjve q zgjateshin duke i jerr njerzit si thonj. Kur gjithka kishte mbaruar, ndezn pishtar t mdhenj q i varn npr mure. Lek Dukagjini q e prshkoi nj mbrmje tunelin duke
49

numruar pishtart me gishta, si t ishin sy xixllonjash, ndjeu nj pickim n zemr kur mendoi se fmijt q ai do sillte atje pas disa kohsh, do rriteshin duke vrapuar n at tunel, i cili ishte krijuar pr t lidhur Shqiprin me botn. Kur Shqipria t ket nevoj pr botn, ajo do kaloj npr kt tunel, mendoi ai, megjithse ishte i vendosur q t mos lejonte kurr t ndodhte e kundrta. Tuneli do kishte vetm nj kalim. Nga Shqipria drejt pjess tjetr t bots dhe kurr nga pjesa tjetr e bots drejt Shqipris. Bota nuk do ta prdorte dhe ndoshta nuk do ta shihte asnjher at tunel. Ai do ta ruante me roje dhe nse dikush do t vinte nga deti pr t sulmuar, ather ai do ta mbyllte portn e tunelit dhe armiqt e Shqipris do mbeteshin brenda si hardhuca q ushqehen me lagshti. Duke ngadalsuar hapat n mes t asaj goje prej gursh dhe balte, Lek Dukagjini ndjeu puntort q ecnin pas tij duke prekur me dor muret e tunelit. Sigurisht q ata ishin nj problem. Kur Shqipria t mbaronte, ata do t ktheheshin n shtpit e tyre dhe do ti tregonin t gjithve se far kishin br atje, ku ishin sekretet e saj, si kalohej npr tunel, si hapeshin portat, n cilat stin t vitit ishte m e leht pr t ardhur n ishull dhe sa njerz do t duheshin pr t pushtuar Shqiprin. Lek Dukagjini po i ndante sekretet e Shqipris me njerz t cilt nj dit duhet ti zbonte prej andej duke u thn: Tani puna juaj mbaroi, kthehuni n ferr. Si gjithmon kur duhet t gjente nj mbshtetje pr vendimet e veta ai mendoi se edhe Zoti
50

do bnte t njjtn gj. Ai smund t mbante n parajs t gjith ata q e kishin ndrtuar at. T punosh nuk do t thot se meriton gjithka, aq m pak se meriton parajsn. N parajs nuk shkojn detyrimisht ata q punojn m shum se t tjert, pr t mos thn q kush punon m pak, ka m tepr mundsi pr t shkuar atje. Pr t merituar parajsn duhet t kesh edhe cilsi t tjera, si p.sh. t mos tregosh, t mos flassh dhe t heqsh dor nga prona, martesa dhe dashuria. Por nse pranojm faktin q Zoti sht krijues i gjithkaje, ather duhet t pranojm si t vrtet edhe faktin tjetr, se Zoti sht krijues i armiqve t tij. E nse kjo e vrtet, ishte e vrtet pr Zotin, ather po bhej e vrtet edhe pr Lek Dukagjinin, q donte t zvendsonte Zotin. Edhe ai po ndihmonte armiqt e Shqipris duke i sjelle ata n Shqipri. Ai po ushqente armiqt e tij duke i paguar. Kta armiq ishin puntort q i rrinin pas shpine, t cilt nj dit do duhej ti zhdukte, apo ti hidhte n det, sepse n t kundrt ata do ti tregonin bots se ku ishte Shqipria duke nxitur kureshtjen dhe nevojn e shum njerzve t pangopur dhe t limaksur q t vinin aty pr ta marr at vend me do kusht. Por Lek Dukagjini nuk kishte ndr mend ta ndante Shqiprin me asknd dhe aq m pak me puntort q po e ndrtonin at. Kjo do t ishte nj tradhti ndaj vetes. Ai do t gjente nj rrug pr ti br puntort ta harronin ku kishin qen, ose duke i zhdukur, ose duke i mbajtur atje me betimin dhe detyrimin se deri n fund t jets ata nuk do dilnin
51

nga ai ishull. Kjo nuk do t ishte as tradhti ndaj atyre njerzve t mjer q n mirbesim e kishin ndjekur pas dhe as krim ndaj disa shqiptarve q e kishin besuar. Nse puntort do t ktheheshin n tok, t inatosur q ai i kishte przn nga Shqipria, t shtyr nga lakmia dhe nga zilia, ata do bheshin armiqt e asaj q kishin ndrtuar vet. Lek Dukagjini duhej t mendonte pr at dit. Dhe at dit maji, kur lulet e ishullit kishin nisur t qeshnin, askush nuk e dgjoi Lek Dukagjinin kur doli nga tuneli, ngriti syt drejt qiellit dhe tha: Shqipri, jam gati ti mbyll t gjith ata sy, q kan par sa e bukur je.

52

Zoti ndrton shtpi

Zakonisht kur ndrtohet nj shtpi, njerzit mblidhen rreth saj dhe mendojn se sikur bota t kishte formn e nj shtpie ather aty duhet t kishte nj dhom pr kafsht, nj dhom pr njerzit, nj dhom pr peshqit, nj dhom pr insektet, nj dhom pr zogjt, nj dhom pr t vdekurit, nj dhom pr pemt dhe bimt dhe sigurisht nj dhom pr Zotin. Nse Zoti do vendoste t jetonte n ati pr t mos u prplasur do dit n korridor me qeniet e tjera, ather, kur t binte shi dhe atia t kullonte nga uji, njerzit do ngjiteshin lart dhe do ti thoshin Zotit: Zbrit pak q andej sa t mbyllim vrimat. Zoti do dilte me prtes dhe duke pritur q atia t mbyllej dhe shiu t pushonte do mendonte se ndoshta duhet ti kishte dhn bots nj form tjetr. Shtpit nuk jan nj vend i prshtatshm pr Zotin, sepse atje
53

njerzit grhasin, kruhen, brtasin, kafsht ulrijn, pemt ndotin mobiliet me rrshirn e tyre, ndrsa zogjt bjn fole n suvan e mureve. Por nse nuk do kishte rrug tjetr dhe nse imagjinata e tij nuk do ishte aq e pasur sa t ndryshonte arkitekturn e shtpis n dika tjetr, pak m t rehatshme pr t gjith, ather Zoti do vendoste q nj dit ti przinte t gjith njerzit, kafsht, pemt, zogjt dhe insektet nga shtpia e tij dhe prfundimisht t jetonte vetm, si edhe ka vendosur. Dhe me siguri n historin e vjetr t njerzimit, t ciln nuk e njohim t plot, kshtu duhet t ket ndodhur: Zoti, njerzit dhe qeniet e tjera kan jetuar n nj shtpi, por nj dit Zoti sht xhindosur nga ndonj zhurm e papritur apo ndonj blet ia ka shpuar krahun me thumb dhe ather ai ka zbritur posht dhe n trbim e sipr i ka nxjerr t gjitha qeniet e tjera jasht. Koha ka kaluar me ngadal dhe njerzit nuk e mbajn mend ditn kur Zoti vendosi t jetonte vetm dhe tani mendojn se Zoti prher ka jetuar n shtpin e tij, pr t shijuar vetmin, i pashqetsuar nga asnj kollitje, nga asnj lule dhe nga asnj pickim. Nse ai smuret, askush nuk e sheh duke vuajtur, nse mendohet askush nuk e ndihmon dot dhe nse vdes, askush nuk ia mbyll dot syt pr ta varrosur me ceremonin e duhur. Ndoshta kur ai kollitet, njerzit mendojn se prplasen dy re, kur ai qan ata besojn se bie shi, kur ai dehet toka tundet dhe nse ai ka vdekur ata nuk e mbajn mend se n shtpin e Zotit kan harruar nj arkivol t hapur q e kishin br gati pr
54

nj dre t smur nga zemra. Dhe Zoti, q gjithmon prfiton nga harresa e njerzve, e ka marr arkivolin pr vete duke pretenduar se at dite nuk ka vdekur ai, por nj dre i vjetr.

55

3
Shtpia e par e Shqipris mbaroi nj dit qershori kur nga tuneli po frynte nj er e leht, q e mbushte fushn me tinguj deti. Shtpia ishte e bardh dhe hija e saj i krijonte mundsi luleve t verdha ti fshiheshin pr pak koh diellit. Lek Dukagjini vendosi dorn mbi mur dhe ndjeu pllmbn q iu djersit. Shqipria kishte ngritur atin e saj mbi bot. Aty do banonin njerz, do lindnin njerz q pastaj do t vdisnin. Sikur Lek Dukagjini t ishte nj Zot q jetonte n qiell kjo gj nuk do ti bnte prshtypje, sepse Zoti nuk jetonte n shtpi. Por ai e kishte ndrtuar vet kt vend dhe tani i mbetej vetm ta mbushte me njerz. Zoti nuk kishte asnj ndjenj pr gjrat q nuk i bnte vet dhe shtpit, portet, urat dhe qytetet ishin nj pun q ai ua kishte ln njerzve dhe pr t ciln nuk e vriste mendjen. Her
56

pas here lshonte stuhi q prishnin urat, rrebeshe q prmbysnin tokat dhe trmete q i shkatrronin shtpit duke ua nxjerr themelet mbi tok. Ather qeshte duke par se si njerzit ngriheshin nga dhimbja e tyre dhe i ndrtonin serish nga e para. Por Lek Dukagjini ishte nj Zot q kishte vendosur ti mbronte njerzit nga Zoti. Ai do ndrtonte nj qytet q ndoshta njerzit mund ta prishnin, por q Zoti nuk mund ta prishte dot Stuhit, rrufet dhe trmetet do ti zbuste duke ndrtuar shtpi t forta dhe duke hapur kanale q e mblidhnin ujin pr ta derdhur n det. Ai e kaloi dorn mbi mur duke prkdhelur lkurn e tij dhe puntort q i rrinin pas kurrizit e pyeten: Si t duket? Lek Dukagjini u drejtua dhe pa e fshehur ngazllimin q i shklqente si ylber n goj, u prgjigj: Sikur t isha fmij do qeshja, sikur t isha plak do qaja, sikur t isha Zot, do jetoja n kt shtpi. Puntort pan njri-tjetrin n sy dhe si gjithnj uln kokat duke u menduar pr fjalt e Lek Dukagjinit. Sa m shum ata ndrtonin, aq m shum mendimet e tij bheshin t pakuptueshme. Ai fliste rrall me puntort, flinte vetm, hante pak dhe u drejtohej atyre vetm pr tu krkuar t ishin t kujdesshm n do gur q vinin, n do grop q hapnin, duke kursyer imtsisht do centimetr toke, njlloj si nj rrobaqeps i prkryer q nuk pranon t bj nj jak, ather kur qafa e njeriut sht e shkurtr. Lek Dukagjini po e ndrtonte kt qytet duke e kursyer natyrn me rreptsi. Ai nuk pranonte t shkelej asnj lule, apo t grmohej kot jasht
57

siprfaqes s shtpive. Kur shihte gur t hedhur mbi fush u krkonte puntoreve ti mblidhnin n nj vend t caktuar pr t mos lejuar q bari jeshil t shtypej nga pesha dhe kokfortsia e gurve. Puntort ishin msuar me huqet e Lek Dukagjinit dhe kur zbrisnin n fush pr t punuar, dukej sikur krcenin n maj t gishtave, mbi katrort e nj qilimi t bukur, t cilin nuk duhej ta ndotnin apo ta rrudhosnin duke ecur ku t donin. Megjithat ndrtimi i shtpis s par i kishte frymzuar njlloj si ata fmijt, q i harrojn porosit e prindrve n dit festash. Tani nuk do flem m mbi shkmbinj, tha njri prej tyre. Kemi shtpi. Lek Dukagjini ktheu kokn dhe trhoqi dorn nga muri, si ta pickonte nj blet q kaloi aty befasisht. Kjo nuk ka pr t ndodhur, tha prer duke par puntort me egrsi. Kjo nuk sht shtpia juaj. Ju kam marr n kt vend pr t punuar dhe jo pr t jetuar. Ktu nuk do kt kurr shtpi, nuk do kt kurr toka, prona dhe as varr pr ju. Asnj shtpi nuk duhet t mbaj ern tuaj dhe asnj varr nuk duhet t ushqej barin dhe kafsht q do rriten sipr tij. Ky sht nj vend q do ndrtohet nga fillimi dhe ju keni lindur shum hert pr ta shijuar. Fytyra e Lek Dukagjinit ishte br krcnuese dhe puntort nuk foln m. Flokt e tij ishin ngritur lart dhe mjekra e bardh ishte skuqur. Nga goja dukej sikur dilte zjarr dhe duke par at inat q kishte lindur papritur nga gzimi, puntort menduan se njeriu, i cili i kishte sjell n kt ishull po ndryshonte me shpejtsin e qytetit q po ndrtonte. Ose ndoshta ai
58

ashtu kishte qen, por bukuria e natyrs s atij ishulli t vetmuar i kishte penguar ata ta shihnin si ishte, si t pengon nj pem e gjat, t shohsh portretin e Zotit n nj re t egrsuar. Lek Dukagjini mori frym nj cop her duke prmbajtur inatin dhe shtoi: Kemi ardhur bashk ktu dhe kto dy vjet jan br shum pun, por qyteti ende nuk ka mbaruar. Duhet t vazhdojm me ngritjen e t gjith shtpive, t sheshit dhe t godinave. Nga sot do punojm m shum dhe do pushojm m pak. pr nj vit gjithka duhet t jet gati dhe ather ju do ktheheni n shtpit tuaja. Askush nuk duhet t mendoj se do t jetoj n kt vend. Ky vend po ndrtohet pr njerz t tjer, t cilt po rriten duke pritur q ju t mbaroni ndrtimin e shtpive t tyre. Do ikni nga ky ishull kur tju them un. Puntort ngritn supet dhe u larguan njri pas tjetrit. Njri prej tyre mbeti i fundit duke u fshehur nn hijen e shtpis dhe ata nuk e dgjuan Lek Dukagjinin kur i tha: Tregoju ktyre njerzve historin time. Ata nuk duhet t vdesin pa m njohur. Burri uli kokn dhe pa e par Lek Dukagjinin n sy, e pyeti: Duhet ti tregoj t gjitha. T gjitha ato q di, u prgjigj Lek Dukagjini dhe u fut n shtpi. Burri q quhej Shtun, sepse at emr e kishte marr nga gjyshi i vet, q kishte vdekur nj t shtun, mbeti nj cop her pa lvizur sikur po krkonte n kokn e vet pjes nga jeta e Lek Dukagjinit. Nse kishte nj gj q ai e dinte mir, ishte se, t tregoje historin e Lek Dukagjinit do t thoshte t friksoje t gjith ata
59

q e dgjonin. Por, me sa duket, Lek Dukagjini kishte vendosur ti trembte puntort. Egrsia q kishte shfaqur kur ata kishin krkuar t banonin n shtpin e re, nuk ishte e papritur. Shtuni kishte dit q e shikonte kur ai zgjohej, sikur kishte fjetur mbi gjemba leshteriksh dhe shkonte n breg t detit duke u menduar. Gjat gjith atyre muajve n ishull ai kishte ndryshuar disa her ngjyrn e syve dhe Shtuni q e njihte, kishte menduar se kshtu ndryshojn syt e Zotit, kur ai sheh se njerzit nuk bjn at q duhet apo i krkojn m shum nga duhet. Kur puntort i flisnin, Lek Dukagjini skuqej dhe Shtuni besonte se ai po priste q ata t mbaronin punn dhe pastaj ti flakte, si bn do njeri me sendet q nuk i duhen. Lek Dukagjini ishte nj Zot q nuk pranonte n parajs asnj njeri t paftuar duke i uar t teprtit n ferr. Zoti e mbronte parajsn duke vrar dhe Lek Dukagjini ishte n at rrug, nse si e dinte Shtuni ai ishte n rrugn e Zotit. Por nse kishte nj gj q ai nuk e kuptonte ende ishte se si do ti hiqte qafe Lek Dukagjini disa nga puntort, sepse n kt pik Zoti kishte mnyra t tjera. Ai mund t shkaktonte infarkte, zgjebe, smundje t pashrueshme dhe t pashpjegueshme, gjndra q qelbzoheshin dhe plasnin si mli, apo marrje fryme n gjum ather kur njeriu ishte duke par nj ndrr, e cila nuk ishte aq e dhunshme sa t shkaktonte vdekjen. Kt fuqi, Lek Dukagjini nuk e kishte dhe ndoshta nuk do ta kishte kurr. Po qe se do t donte t shptonte nga puntort, t cilt mund
60

ti tregonin bots ishullin e Lek Dukagjinit, duhej ti vriste. Ndoshta kt vendim e kishte marr duke e bluar pr nj koh t gjat n kokn e vet, ndrsa shikonte puntort q punonin nat dhe dit duke respektuar me imtsi vendimet e tij pr do gur q zhvendosej dhe pr do lule q kputej. Jo m kot i kishte thn Shtunit: Tregoju se kush jam, para se t vdesin. Por si kishte br gjith jetn, kur i duhej t jepte drejtsi prmes ndshkimit, Lek Dukagjini nuk i vriste vet njerzit q dnonte. N kt ishull prve Shtunit nuk kishte burra t tjer t cilve ai mund tu besonte nj detyr aq t rndsishme dhe njkohsisht aq t vshtir. Shtuni nuk kishte frik t vriste njeri, sepse kt e kishte br edhe n raste t tjera, por ai u drodh duke menduar se Lek Dukagjini do ta urdhronte t vriste njerz q nuk kishin br asnj faj dhe asnj krim. Ata vetm punonin dhe bindeshin. E vetmja gj q kishin krkuar ishte t jetonin prkohsisht n shtpit q ndrtonin, sepse t flije do nat n natyr nuk ishte gjithmon knaqsi. Duke menduar se far do tu thoshte puntorve ai u struk gjith pasditen n hijen e shtpis derisa dielli u ul nn nj pem duke u br jeshil nga ngjyrat e saj. Kur nata ra dhe mendimet e tij ishin lodhur nga errsira, ai u nis dhe shkoi t takonte burrat q ishin mbledhur para zjarrit. Duhet tu tregonte jetn e Lek Dukagjinit, por sigurisht jo se far hante, far pinte, si flinte dhe si shkruante, sepse kjo do ti vinte puntort n gjum. Shtuni duhej tu tregonte puntorve se si, pse dhe pr
61

far arsyesh Lek Dukagjini kishte vendosur t bhej Zot. Vetm nse ata do ta njihnin kt pjes t jets s Lek Dukagjinit ather do bindeshin dhe duke u bindur do shptonin veten nga ndshkimi dhe Shtunin nga detyrimi pr ti vrar. Duke dashur ti friksonte, n t vrtet Shtuni donte ti ndihmonte puntort si do njeri q ndihmon dik duke i treguar se ku sht Zoti, pse ekziston dhe far bn ai kur mrzitet. Dhe kur duhet t bindsh dik pr ekzistencn e Zotit duhet tia nissh nga mrekullit, pr t kaluar n fund, tek arsyet dhe dmet q ai sjell.

62

Zoti dhe prindrit e tij

Nse ka shum pikpyetje pr Zotin, m e madhja e t gjithave sht se si lindi dhe kush ishin prindrit e tij. Q Zoti ka lindur nga asgjja, ose m mir ai ka lindur nga vet Zoti, kjo sht nj prgjigje q i jepet do fmij, i cili ka t drejt t pyes: Si lindi Zoti? Zoti nuk ka pasur prindr ose t paktn kshtu sht thn n t gjitha kohrat. Edhe nse dikush e ka ditur se kush jan prindrit e tij, Zoti ka mundur ta zhduk at njeri n mnyr q e vrteta t mos kaprcej shekujt dhe t mbetet n nj varr bashk me at q e dinte. Por nga ana tjetr dihet q Zoti sht krijues i gjithkaje, q do t thot, se ai sht edhe krijues i arsyeve se pse lindi dhe prandaj edhe krijues i prindrve t tij. Nse nj fmij do kishte durim dhe do ti ndiqte kto pyetje njrn pas tjetrs duke pranuar se Zoti ka krijuar prindrit e vet, ather kjo do t ishte nj ngasje e madhe
63

pr t ndjer keqardhje pr veten dhe pr t zilepsur fatin q kan disa njerz t tjer, t cilt i zgjedhin vet prindrit e tyre. Jo do njeri e ka kt fat, por nse fmijve do tu njihej e drejta t vendosnin, me siguri q askush nuk do kundrshtonte ti zgjidhte vet prindrit. Sepse shum pak jan ata fmij q kan arsye t jen t knaqur me prindrit q u kan rn. Natyrisht t gjith fmijt do donin ti kishin prindrit t pasur. N prcaktimin e ksaj cilsie ata do ishin t gjith n nj mendje, pr tu ndar m pas n cilsit e tjera q lidhen me trupin, me ngjyrat e flokve, t syve, me gjatsin, profesionin dhe moshn. Fmijt do donin ti kishin prindrit t bukur, por ndoshta dikush do zgjidhte q babai t ishte i gjat dhe me shpatulla t gjera, dikush do donte q mamaja ti kishte syt jeshil dhe gjoksin pak t ngritur, dikush do krkonte q faqet e nns t ishin t kuqe dhe buzt t mbushura me lng, dikush do preferonte q babai t ishte i moshuar dhe nna shum e re, n mnyr q ai ti trashgonte shum m shpejt pasurit e babait, dikush tjetr do donte q babai i tij t ishte mbret, magjistar ose profet apo nna poete, shenjtore, ose kuzhiniere, dikush tjetr do donte q prindrit e tij t mos kishin lindur. pr shembull, n Shqipri, por n nj vend tjetr, ku ka m shum paqe, m shum diell, m shum plazhe dhe hije pr tu lodhur. Por nga t gjith fmijt deri tani vetm Zoti e ka pasur kt fat. E megjithat pyetjes se si i ka zgjedhur ai prindrit, askush nuk i sht afruar sa duhet. E vetmja prgjigje q t bind sht ajo sipas s cils, Zoti
64

i ka zgjedhur prindrit duke u msuar m par se si duhet t bashkohen, far duhet te bjn q ai t lind n qiell dhe jo n tok, nse duhet t jet e diel n mngjes apo e mart n mbrmje kur ai t lind, sa afr duhet t jet dielli q nga ngrohtsia e tij lngjet e nns t thahen m shpejt, far saktsie duhet t ken lvizjet e babait ndrsa ai e ndihmon nnn t lind, n mnyr q koka e Zotit t mos prplaset pas ndonj mali, sa her duhet t ndrrohen stint para se ai t lind dhe detaje t tjera t shumta, t cilat i shkojn pr shtat natyrs maniake t Zotit dhe nevojs q lindja e tij t jet nj proces pa gabime. Dhe me siguri kshtu duhet t ket ndodhur, sepse ndryshe, nse do t tolerohej ndonj gabim gjat gjith asaj ngjizjeje, shtatznie dhe lindjeje, ather Zoti mund t mos ishte ai q njohim, por nj qenie me t meta, me cene, me nj kmb m t gjat se tjetrn, me nj stomak t mbushur me vrima ulcere, me nj zemr t dobt q rreh pa pushim dhe tronditet edhe kur ngordh nj laraske, me faqe t zverdhura dhe gishta t shtrembr, apo me sy t zgurdulluar dhe miop, t cilt duhet ti veshsh me gjyzlyk pr t dalluar nj luan nga nj mace. Kto cene q shoqrojn lindjen e do fmij, Zoti duhet ti ket shmangur gjat lindjes s vet. Deri ktu gjrat mund t merren me mend. Po m pas? far ka br ai me prindrit? Ku i ka fshehur? far u ka thn nse, t joshur nga bukuria dhe inteligjenca e fmijs s par si dhe nga knaqsia q mund tu ket dhn seksi, ata kan krkuar t bjn edhe nj fmij tjetr, nj motr apo nj
65

vlla, pr t mos e ln Zotin vetm n pafundsin e kohrave. Ndoshta kto kan ndodhur dhe Zoti ka lejuar q prindrit t bashkohen srish nn mbikqyrjen e tij t rrept dhe mundsisht do nat, si bjn zakonisht prindrit e do fmij kur ata i z gjumi dhe pr pasoj, prindrit e tij kan sjell n jet edhe fmij t tjer, me t cilt, Zoti ka populluar ato pjes t bots q nuk i jan dukur t denja pr eprsin e tij. Po m pas? Pra ku jan prindrit, kush ishin ata dhe cilt jan vllezrit dhe motrat e Zotit dhe ku jan ata tani? Prgjigja q do t vij sht ngushlluese pr do fmij dhe mund ta qetsoj at prkohsisht duke e vn n gjum, por vet Zotin ajo do ta linte prjetsisht pa gjum, nse ai fle. E po t krkonim nj prgjigje pr prindrit e Zotit ajo mund t ishte e parashikueshme, sepse nse nuk do ishte e parashikueshme ather do t vinte n dyshim vet profilin e Zotit si nj qenie q pretendon se ka vetm nj qllim: t ndihmoj njerzit t prsosen duke njohur dhe ndryshuar sjelljen e tyre. Pra mund t thuhet se prindrit e Zotit ishin njerz t panjohur dhe t krijuar nga vet Zoti, pr ti dhn atij mundsi t kuptoj se si veprojn dy njerz kur duan t lindin nj fmij, sepse edhe Zoti ka nevoj t vzhgoj nga afr se far bjn njerzit, n mnyr q t njoh me mir karakterin dhe natyrn e tyre, veset, kufizimet dhe dshirat, t cilat ai duhet ti korrigjoj dhe ti prmirsoj duke i ndshkuar. Pasi ka kqyrur me hollsi sesi bjn seks prindrit e tij, me siguri q Zoti sht nxir n fytyr, sepse kjo gj i sht dukur
66

shum e ngatrruar, shum e lodhshme, shum e shkurtr, shum e lngshme, shum e flliqur, shum e shpesht dhe ngjitse, shum e paplot dhe shum e paprsosur duke prbr kshtu t vetmin proces njerzor t cilin mund ta kryesh pa ndihmn e vet Zotit. Sepse Zoti nuk duhet t jet ndjer mir kur ka par q prindrit e tij nuk e kishin mendjen fare tek ai kur flinin me njri-tjetrin, gj q nuk ndodhte kur ata hanin buk, kur dilnin n pazar, kur kishin nevoj pr pak diell apo kur shtisnin npr lulishtet e mbushura me gjelbrim. Dhe pr ta shmangur prsritjen e panevojshme t ktij ushtrimi, ai ndshkoi si fillim prindrit e tij dhe pastaj gjith njerzit. Nse dikush ka nj prgjigje tjetr pr fatin e prindrve t Zotit, duhet ti jap prgjigje pyetjes se pse Zoti, prmes gjith profetve t tij, prfshi Muhamedin dhe Krishtin e ka kufizuar aq shum seksin e lir t njerzve duke u njohur atyre t drejtn ta bjn kt gj vetm pr t lindur fmij si edhe ndodhi me prindrit e tij. Me pas, pr t friksuar gjith njerzit, t cilt deri n at koh e konsideronin seksin si nj gj t lejuar nga Zoti, ai i ndshkoi prindrit duke i zhdukur dhe kjo, pavarsisht se tingllon e pazakonshme dhe mizore, duhet t pranohet si nj gj e zakonshme dhe e logjikshme n rastin e nj qenie, q m pas, vrau edhe birin e tij, Jezu Krishtin. Sepse ai q vret fmijn e vet, nuk ka pse t mos jet sjell n t njjtn mnyr edhe me prindrit. Kshtu pra, duke i shkuar deri n fund logjiks se Zoti ka pasur prindr, mund t thuhet pa ngurrim se ata jan zhdukur
67

dhe kushdo q e dinte kt fakt sht zhdukur bashk me ta, pr ti msuar bots se fmijt kan t drejt t bjn do pyetje, por nuk kan t drejt t marrin do prgjigje pr sa koh q jan fmij. Ata mund t flen t qet me bindjen se Zoti ka pasur prindr dhe vetm kaq. Pjesa q vjen pas prbn nj t vrtet t hidhur edhe pr vet prindrit e tyre, t cilt do zhgnjehen nse ju qllon t lindin nj Zot, q m pas do ti ndshkoj.

68

4
Lek Dukagjini ka br shum gjra t mira n jetn e vet, filloi t fliste Shtuni, por tani duket si nj njeri i zhgnjyer q beson se ajo q ka br nuk ka pasur asnj vler. Ai ka vendosur t shkputet nga bota dhe t ndrtoj botn e vet n kt vend t harruar, t cilin e do t gjithin pr vete dhe pr ta fshehur kt vend nga njerzit ai sht i gatshm t bj gjithka. Un e njoh Lek Dukagjinin prej shum vitesh. Kur ai erdhi n jet, i ati ishte shum i vjetr. Ai lindi nga nj baba i plakur dhe nga nj nn shum e re, e cila vdiq sapo e nxori nga barku. Babai i Lek Dukagjinit ishte nj sundimtar i madh dhe do gj q haste syri ishte pron e tij. Pes djem i ishin vrar n luft dhe gruaja e tij ishte e plakur ditn q fmijt e tyre u varrosn n t njjtin varr. Por sundimtari nuk donte t vdiste pa ln nj trashgimtar
69

t gjith asaj pasurie, prandaj vendosi t martohej me nj vajz t re q t mund ti jepte nj djal tjetr. Kur Lek Dukagjini lindi, ishte nat. Ndoshta era ishte e ngroht si sonte dhe zhurma e pemve t prkdhelte faqet. I ati e zhveshi lakuriq, e ngriti n krah dhe duke e drejtuar nga hna tha: Ti nuk do kishe lindur nse lufta nuk do ti kishte vrar pes vllezrit e tu. Kjo do t thot se ke lindur pr t shptuar vendin tnd q mbeti pa sundimtar. Nse Zoti nuk do ti donte shqiptart nuk do ta kishte fryr barkun e nns tnde nga nj burr plak si un. Por duke m ndshkuar, Zoti ka vendosur q ti t mos jesh si un dhe si pes vllezrit e tu. Ti nuk ke lindur pr t luftuar. Mund t bsh do gj, por t ndalohet t luftosh. Paqja dhe lumturia e njerzve jan arsyeja pse ke ardhur n kt bot. Shum shpejt un do vdes dhe ti do rritesh vetm, por amaneti im do t ndjek pas gjith jetn. Mundohu tu japsh shqiptarve nj vend q kurr nuk e kan pasur, nj shtet t ndryshm nga shtetet e gjith popujve t tjer. Ata kan nevoj pr paqe dhe nse ti ua siguron do adhurohesh si nj Zot. do njeri do ket frik t t vras, sepse njerzit kan frik t luftojn kundr Zotit. Ndrsa plaku fliste, Lek Dukagjini ngriti kokn nga hna, por nuk qau. Syt e tij t kaltr u zbardhn dhe thon se ata kan marr ngjyrn e hns q nga ajo nat. Disa muaj m von babai i tij vdiq dhe Lek Dukagjini u rrit vetm. Nuk foli derisa u b dhjet vje. Njerzit q e rriten besonin se ai ishte memec. I hapnin gojn me lug duke i kontrolluar
70

gjuhn dhe qiellzn. U thirrn fallxhor nga t katr ant q shikonin fatin e tij n filxhan kafeje. I kontrollonin trupin, organet, gjymtyrt, i jepnin t pinte barra dhe przierje frutash q ai i villte, por me kot. Disa i kndonin dhe ia digjnin flokt pr ti nxjerr xhindet q besohej se i kishin hyr n trup, por Lek Dukagjini i shihte n sy dhe nuk thoshte asnj fjal. Rrinte gjith kohn pas dritares dhe shihte botn. Numronte zogjt me duar, njihte do pem dhe do deg q dukej nga lartsia e shtpis dhe thon se shumics prej tyre u kishte vn nj emr. N dimr nxirrte dorn jasht, e mbushte me dbor dhe frkohej me t gjithandej, duke u skuqur dhe duke u dridhur nga cikna. Kafsht, kuajt, macet, qent, lepujt, lopt dhe delet q kalonin prpara shtpis i vizatonte n nj flet dhe kur ato shkonin n udhn e tyre t ngarkuara me qetsin q t jep mungesa e gjuhs u trhiqte vmendjen duke nxjerr nga goja tinguj t uditshm. Ndrsa njerzve nuk u bnte asnj shenj si t donte t ndrpriste do lidhje me ta. I shihte nga dritarja, i njihte t gjith, maste me durim plakjen e tyre, lindjen e fmijve, kuptonte mrzit, gazin dhe lodhjen e prditshme. Pa folur me asknd kishte arritur t kuptonte kush ishte i martuar me k, kush ishin fmijt e secilit, me far merreshin, kur vdisnin dhe kur ndaheshin pr t krijuar familje t reja. Lek Dukagjini dinte gjithka edhe pse nuk kishte folur kurr. Pronat e tij i administronin kshilltart dhe shrbtort, t cilt pas nj far kohe u msuan me heshtjen e pronarit dhe
71

bnin secili punn e tyre, duke i shrbyer me prkushtim nj njeriu t cilin nuk e njihnin dhe pothuajse e kishin harruar. Ai nuk pyeste kurr sa i pasur ishte megjithse e dinte. I onin pr t ngrn tri her n dit, kryesisht bulmet, qumsht, djath dhe vez t ngrohta, t cilat i pinte duke u hapur nj vrim t vogl me majn e nj shtize hekuri. Kur mbushi dhjet vje, Lek Dukagjini doli me vrap nga shtpia dhe thirri nj grua q kalonte n rrug ngakuar me dru. far po bn, e pyeti. Po oj dru n shtpi, i tha gruaja. Ti nuk ke fmij, i tha Lek Dukagjini. Jo, tha gruaja, un jetoj vetm. Zoti nuk m dha fmij, ndrsa burri im vdiq para disa vjetsh. Lek Dukagjini iu drejtua dhe si ti ngarkonte nj detyr i tha: Pse nuk bhesh nna ime. Ti ke nevoje pr nj fmij dhe un kam nevoj pr nj nn. T premtoj se do sillem mir dhe nuk do t l kurr t mbash dru. Gruaja filloi t qesh dhe e pyeti: Po ti kush je? Un jam Lek Dukagjini, tha ai. do gj q sheh sht prona ime. Kam do gj prve nns. Babai m ka vdekur. Eja n shtpin time. Do jetojm bashk. Gruaja u njt dhe pas pak filloi t qante. Si gjith t tjert, edhe ajo kishte dgjuar shum pr Lek Dukagjinin, por nuk e kishte menduar kurr se ai do fillonte t fliste pr shkak t saj. Ai ishte pronar i tokave dhe pasardhs i sundimtarve t gjith krahins dhe kjo madhshti e trashguar brez pas brezi i krijonte emocione do njeriu t varfr, q nuk priste se nj dit nj nga sundimtart do ti krkonte nj nder. Dhe Lek
72

Dukagjini nuk po i krkonte dika t thjesht, nj cop buke apo nj gjell t ngroht, por q ajo t bhej nna e tij. Gruaja mbeti nj koh e hutuar pa iu besuar syve dhe veshve. T gjith e dinin se Lek Dukagjini ishte nj fmij memec, q nuk kishte folur kurr dhe pr kt arsye, ajo e kishte vshtir ta besonte. N fillim iu duk se djali po tallej, apo se ishte n nj ndrr prandaj u prpoq ta merrte me t mir dhe ta bindte t kthehej n shtpi. Por Lek Dukagjini vazhdoi t fliste duke i marr dorn dhe m n fund gruaja pranoi ta onte deri n shtpi pr ta qetsuar. Ajo iu bind m tepr sundimtarit sesa nj fmije tekanjoz, q kishte dal nga shtpia pr t gjetur nj nn. Nuk ka njeri n bot q beson se nj fmij jetim zgjedh pr nn, gruan e par q i del prpara. Megjithat ata shkuan t dy bashk n shtpi dhe kur hyn Lek Dukagjini u tha shrbtorve t vet: Kjo sht nna ime. Q sot ajo do jetoj me mua. Nuk do t mbart kurr dru dhe secili prej jush do ti bindet si m bindet mua. Ata u shastisn, jo sepse ai po sillte n shtpi nj njeri t panjohur, por sepse kishte vendosur t fliste. Kishin dhjet vjet q e prisnin at dit dhe t gjith u gzuan, ndezn pishtar t mdhenj, thern mish dhe shtruan gosti pr gjith njerzit. U hap fjala se Lek Dukagjini kishte folur. Ai vet u mbyll n dhom dhe prve gruas nuk pranonte njeri t hynte aty. Ajo i onte mngjesin, e ndrronte dhe ai e pyeste pr jetn e saj. Ajo nuk ishte shum e re dhe as e bukur, por jeta e kishte msuar t ishte e qet dhe e duruar. Pr disa muaj shtpia
73

e madhe e Lek Dukagjinit i ngjau nj feste q nuk mbaron. T gjith ishin t emocionuar dhe prisnin q Lek Dukagjini ti kthehej jets normale, t dilte nga shtpia dhe t merrej me pronat e tij. Por ai nuk ndryshoi asgj nga regjimi i mparshm. Kalonte kohn n dritare dhe fliste vetm me t mn. Shrbtort dhe t afrmit i bindeshin, por pas nj far kohe nisn ta prmonin. Dikush hapi fjal se gruaja i kishte br magji Lek Dukagjinit dhe pasi e kishte msuar t fliste e kishte urdhruar tu thoshte t gjithve se ajo ishte nna e tij. Kur ai flinte, apo mbyllej n dhom, ata e shanin, e prqeshnin dhe e poshtronin. Ajo kishte qen nj grua e varfr, pr t ciln askush nuk kishte treguar vmendje dhe jeta i kishte kaluar duke gatuar, duke punuar dhe duke mbajtur shtpin e burrit. Tani kishte ardhur n nj der t pasur, ku nuk kishte nevoj t siguronte ushqimin apo t ndizte zjarr. Fati i kishte trokitur kur ajo nuk priste m asgj nga jeta. Megjithat ajo mbetej e urt, megjithse faqet i kishin elur dhe n fytyr i ishin rishfaqur tiparet e freskta t rinis. Veshjen e zez nuk e kishte ndryshuar, por flokt e mbledhur pas koks pr shum vite, i kishte lshuar dhe i kishte krehur me vajra t mira q kundrmonin er bimsh. Trupin e kishte t drejt dhe lkurn t pastr si t nj bliri t bukur dhe t drejt, q nuk mban krimba edhe kur plaket. Megjithse dukej shum m e madhe nga sa ishte n t vrtet, ajo nuk ishte plak. Jeta e kishte lodhur dhe mungesa e fmijve e kishte br t heshtur dhe t prulur.
74

Zakonisht ajo nuk kundrshtonte dhe nuk i thoshte asgj Lek Dukagjinit kur dgjonte shrbtort q e tallnin pas shpine. Lek Dukagjini e pyeste pr botn, pr shqiptart, pr fmijt, pr burrin e saj, pr grat e tjera dhe pr natyrn. Gruaja dinte shum pak gjra sepse ajo kurr nuk kishte dal nga fshati ku jetonte, por gjuha e saj ishte e pasur dhe e ngroht. Kur tregonte, syt i mbusheshin me drit dhe Lek Dukagjini rrinte pr or t tra duke e dgjuar. Pastaj mbyllej n dhomn e tij dhe dilte prej andej disa dit m von, pasi kishte tretur gjith shklqimin q merrte nga syt e nns s vet. Dikur ai i krkoi asaj t flinte n nj dhom me t. Ajo pranoi dhe Lek Dukagjini i kalonte nett duke ngrohur kokn n pqirin e saj t shndosh dhe t lmuar. Mbyllte syt dhe npr faqe i rridhnin lot, sa her q gruaja ia prekte flokt duke e prkdhelur. Ajo nuk kishte lexuar kurr dhe nuk i njihte shkronjat, por gjith jetn kishte ndrruar t kishte nj fmij prandaj kishte msuar shum prralla dhe legjenda me kafsh, me mbretr dhe me profet, q ia tregonte Lek Dukagjinit netve t gjata t dimrit. Nj here ai i tha t dilnin bashk npr fshat dhe ajo u zbukurua duke veshur rroba t reja, pastroi buzt dhe lidhi n kok nj shami ngjyr vjollce, t ciln nna e vrtet e Lek Dukagjinit e kishte mbajtur kur ishte e re. Kur e pa, Lek Dukagjini nuk bri asnj shenj, por m von i tha se ai nuk donte q nna e tij t ishte e bukur, sepse bukuria sipas tij i ndan njerzit. Kur je e bukur duan t t marrin dhe
75

shum njerz zihen pr t t pasur. Un mund t kisha zgjedhur pr nn nj grua shum m t re dhe m t bukur se ty, por e dija se at mund t ma merrte nj fmij apo nj burr tjetr, i tha Lek Dukagjini duke ngrysur vetullat dhe gruaja filloi t qante. Ishte e hera e par q ai i fliste vrazhd. do nn tjetr nuk do tia pranonte kurr at gjuh djalit t vet, por nna e Lek Dukagjinit nuk ishte si gjith nnat e tjera. Ajo duhej t bindej, sepse ai e kishte zgjedhur kur kalonte do dit posht dritares s vet me nj barr dru mbi kurriz. At dit Lek Dukagjini u mbyll n vetvete dhe i tha se pr disa koh donte t flinte vetm. Gruaja doli nga dhoma n heshtje dhe u fut n dhomn e saj. Pr gati nj muaj nuk u pan m. Shrbtort u bn gati ta zbonin dhe do mngjes i krkonin t punonte pr t pastruar shtpin si bnin edhe ata, dit pr dit. Nj her, njri prej tyre e detyroi t mblidhte dru dhe gruaja u bind, jo vetm sepse nuk mund t ankohej, por edhe sepse kjo mund t ishte nj mundsi pr t par Lek Dukagjinin duke kaluar posht dritares s tij. Shkoi t mblidhte shkarpa dhe kur u kthye mbajti kmbt posht dritares s Lek Dukagjinit dhe ngriti kokn. Ai ishte aty dhe po e shihte. Ajo qeshi si do nn q sheh fmijn e vet pas nj kohe t gjat, por ai ishte i qet. Asnj muskul dashurie nuk lvizte n fytyrn e tij. Lek Dukagjini kishte fytyrn e nj njeriu q ka frik nga bukuria dhe gruaja u drodh dhe u kthye t qante n dhomn e saj. Nse pas disa ditsh Lek Dukagjini nuk do ta kishte
76

thirrur, shrbtort do ta kishin dbuar nga shtpia. Ai e priti qetsisht, pastaj i mori dorn dhe i tha: Dukeshe shum m e bukur duke ngritur dru. do grua q punon sht m e bukur se nj grua q nuk bn asgj. Ajo u zgjat ta puthte dhe ai nuk kundrshtoi. Flokt i lshonin nj er qiparisi, t ciln gruaja nuk e kishte ndjer m par. Dukej si nj qiparis q po rritej duke zgjatur degt e mendimeve t veta mbi bot. Pse m le vetm kaq gjat, e pyeti. Doja t shikoja se far bn nj nn q nuk ka fmij, tha Lek Dukagjini. Ndoshta nj dit do ndahemi dhe un doja t mbaja mend fytyrn tnde ashtu si t pash pr her t par. Ajo uli kokn dhe duke mbajtur lott i tha: Po t duash do shkoj do dit pr t mbajtur dru. Do t t them vet, foli Lek Dukagjini dhe u zgjat nga dritarja. Dielli kishte hipur mbi nj pem dhe q andej po shikonte se si ai po rritej duke msuar nj grua t bhej nn. Lek Dukagjini dhe gruaja vazhduan kshtu rreth nj vit. Ajo fliste, ndrsa ai dgjonte dhe pyeste. Nganjher ai pushonte dhe ajo dilte nga dhoma me hapa t vegjl e shkonte t mblidhte dru. Ai e priste n dritare dhe ather ajo mbushej me lumturi dhe zemra i lvizte n kraharor si nj grua, e cila kupton se njeriu q pret, nuk e ka gnjyer, por i ka dal n takim. Por nj dit, kur ishin t dy n dhom, Lek Dukagjinit,papritmas,i shklqeu nj drit n sy, sikur nj diell sapo i kishte lindur pas horizontit t qepallave. Duke i hapur syt fort q dielli t mos errsohej, por ti ndrionte udhn, ai doli jasht,
77

zbriti n rrug dhe thirri nj burr. Nna e tij q po e ndiqte nga dritarja pa t njjtn sken q i kishte ndodhur edhe asaj vet. Lek Dukagjini e pyeti burrin se far po bnte dhe kur ai i tha se po shkonte n shtpi, e luti t vinte me t dhe i krkoi q t bhej babai i tij. Burri filloi t qesht dhe i tha se ai e kishte nj familje, dhe nuk mund t bhej babai i askujt tjetr prve fmijve t tij. Por Lek Dukagjini kmbnguli dhe kur i tha se ai quhej Lek Dukagjini dhe se e urdhronte t bhej babai i tij, burri u zbut dhe e ndoqi pas. Lek Dukagjini thirri shrbtort dhe u tha: Ky burr do t jet babai im. Q sot ai do jetoj ktu. I thoni fmijve t tij se babai nuk do kthehet m n shtpi. Jepuni pr t ngrn dhe gjithka tjetr q u duhet. Un do tu jap do gj q duan, prve babait. E mori burrin pr dore dhe e futi n dhomn tij, ku nna po priste me sy t shqyer. Burri ishte pak m i ri se gruaja. Kraht i kishte t gjat dhe sapo kishte nisur t thinjej. Sikur t ishte pak m i vjetr, ndoshta do ta prjetonte me nj far turpi at situat, por ai dukej i qet dhe shikonte drejt si pr t thn se nuk kishte pse t kishte turp nga ajo q po ndodhte. Ai kishte qen n luft dhe aty ishte plagosur. N kraharor kishte nj plag t kuqe, e cila dukej si nj shqiponj q i ishte kapur pas trupit me thonj dhe nuk e lshonte. Koka e tij ishte e madhe dhe e fort si nj gur, ndrsa syt e zinj lshonin nj drit q e ndrionte dhomn kur Lek Dukagjini flinte. Ky sht babai im dhe tani do jetojm t tre, tha Lek Dukagjini,
78

ndrsa gruaja e shihte burrin me sy t rrzuar. Kjo sht nna ime, tha ai duke br me dor nga gruaja q nuk lvizte. Burri prshndeti me kok dhe u ul n cep t shtratit duke pritur. Lek Dukagjini nuk foli nj cop her, si nj fmij q ngrohet n pranin e prindrve q i kan munguar pr nj koh t gjat. Megjithat, fytyra e tij nuk ishte e qeshur. Dukej sikur po mendohej far do bnte me ata dy njerz. Kur mbrmja ra n dritare dhe pemt i fshehn gjethet n errsir, ai u shtri t flinte dhe i tha nns dhe babait: Tani flini dhe ju. Ktu ka vetm nj shtrat, tha burri dhe u b gati t shtrihej pr tok pr ti lshuar shtratin gruas q deri ather nuk kishte folur. Ajo sht nna ime dhe ti je babai im, tha Lek Dukagjini. Ju duhet t flini bashk ashtu si bjn t gjith njerzit q kan fmij. Gruaja u shtrngua pas rrobave t veta, ndrsa burri u kollit pr t nxjerr fjalt dhe pas pak u shtri n cep t krevatit. Gjith natn asnjri nga t tre nuk fjeti. Burri lvizte kmbt me kujdes pr mos prekur gruan, ndrsa ajo ishte mbledhur n cep t shtratit duke thar me faqet e nxehta lott q i rridhnin pa pushim. Lek Dukagjini i mbante syt hapur duke par do lvizje q bnin prindrit e tij. Kur zbardhi, u ngrit dhe i tha burrit: Ti u ktheve n shtpi pas nj kohe t gjat. Duhet t na thuash se far ke br gjith kto vjet. Burri drejtoi kurrizin dhe u mbshtet pas murit. Un kam luftuar, tha ai. Nuk di t bj gj tjetr. Kam qen n t gjitha luftrat q ka br babai yt dhe i kam njohur pes vllezrit e tu
79

q jan vrar. Lek Dukagjini e dinte q vllezrit e tij ishin vrar, por nuk dinte asgj m shum pr ta. Kur burri tha se i kishte njohur vllezrit, syt e tij prej hne, u skuqn dhe ai tha: Si ishin ata, m trego. Burri nisi t fliste ngadal si do lufttar q mendon se koha pr t folur pr luftn duhet t zgjas ndoshta po aq sa vet lufta. Ai tregoi me hollsi pr secilin nga pes vllezrit, si ishin, si quheshin, si i kishin syt, si i mbanin flokt, far plqenin dhe far kishin br, si kishin msuar t luftonin, sa armiq kishin vrar, si kishin vdekur dhe far bnin kur nuk luftonin. Un i kam par se si vdiqn njri pas tjetrit t gjith n nj dit, tha ai. Babai yt m kishte besuar mbrojtjen e djemve t vet, por un nuk arrita dot ti shptoj dhe q at dit jeta ime nuk ka qetsi. Kur i pash si ran njri pas tjetrit si pes qiparisa t rinj, t cilve iu pren trungjet, un qava dhe gati mbyta veten n lot. I lava trupat e tyre dhe pastaj ia solla babait tnd. Do doja t kisha vdekur bashk me ta, por trupi im ishte i fort dhe megjithse u plagos nuk u mposht nga dhimbja. Kur ia solla pes trupat e vdekur babait tnd bra nj betim me veten time. Vendosa ti shrbeja familjes suaj deri n fund t jets. Mu duk sikur i kisha borxh ksaj familje pes jet, t cilat nuk i kurseva dot. Kur ti m krkove q un t bhesha babai yt, mu duk sikur u lehtsova sepse mu dha nj mundsi pr t t kthyer borxhin. Un do bindem pr gjithka. Nse do t shkosh n luft un do t t mbroj dhe do jem hija dhe mburoja jote deri n fund. Nse do t vras
80

njeri pr ty, ma thuaj, kjo do t ishte nj knaqsi pr mua. M krko far t duash dhe un do ta bj. Lek Dukagjini mbylli syt dhe kur i hapi tha: Ti nuk munde ti shptosh vllezrit e mi nga vdekja, por un do jap nj mundsi pr tia kthyer borxhin familjes sime. Ti duhet t m japsh nj vlla tjetr. Fli me nnn time dhe bj nj fmij. Kjo sht detyra e do babai: t shtoj familjen e vet. Burri u skuq, ndrsa gruaja nxori nj pshertim t zgjatur. Q kur Lek Dukagjini kishte thirrur kt burr n dhom duke e quajtur baban e vet, ajo nuk kishte reshtur s qari n heshtje. Pr her t par pas gati nj viti q jetonte me t, ai i ishte dukur i mendur dhe i smur. Asnj fmij nuk do sillej si po sillej ai duke detyruar dy njerz t panjohur t jetonin bashke n nj dhom dhe pr m tepr duke i detyruar t silleshin si burr dhe grua. N fillim vetmia dhe varfria e kishin bindur t pranonte t bhej nna e nj fmij q nuk ishte i saji, por pastaj lidhja e dashuris q kishte krijuar me Lek Dukagjinin e kishte mposhtur duke ia rrnuar krenarin dhe duke ia mpir dalngadal arsyen. Ajo kishte pranuar t poshtrohej her nga ai dhe her nga shrbtort e tij, mjafton q ta linin t jetonte pran atij fmije, pr t cilin ajo mendonte se vuante vetm nga nj smundje q ishte nna e t gjitha smundjeve: mungesa e prindrve. Ajo kishte vendosur ta shronte nga kjo munges. Kishte msuar edhe vet t sillej si nn, duke kaprcyer me vullnet dhe me prulsi vshtirsit q t shkakton mosnjohja e plot e
81

fmijs q duhet t rritsh. Dit pas dite e kishte bindur veten se duhej ta ndihmonte Lek Dukagjinin t rritej normalisht si t gjith fmijt e tjer, sepse n fund t fundit edhe ajo nuk kishte njeri tjetr n kt bot, t cilit t mund ti prkushtohej. Fati ia kishte sjell, q t bhej nna e nj djali t pasur dhe t jetonte bashk me t. Sa her q ndihej keq dhe pyeste veten pse duhej ta duronte kt lloj robrie, ngushllohej duke marr si shembull me qindra dado dhe mndesha t cilat nuk bnin asgj m shum se ajo: edhe ato rrisnin fmijt e t tjerve, i ushqenin me gjirin e tyre dhe u tregonin prralla njlloj sikur ti kishin fmijt e vet. Nga kjo marrdhnie e gjat dhe e pastr lindte edhe dashuria e ktyre grave pr ata fmij, t cilt, megjithse nuk i kishin lindur vet, i donin. Pr t dhn dashuri ato paguheshin, ndrsa ajo kurr nuk kishte krkuar ndonj gj nga Lek Dukagjini. Ai nuk e paguante, por vetm i jepte mundsi t jetonte me t dhe t mos ishte vetm. Deri ktu gruaja do t pranonte gjithka pa kundrshtuar. Por nj dit, pikrisht at dit, ai i kishte krkuar asaj t thyente do kod dhe do moral dhe t flinte me nj burr tjetr t panjohur, t cilin edhe at e kishte takuar rastsisht n rrug. Gruaja mbylli syt pr nj ast, n errsirn e dhoms s Lek Dukagjinit dhe mendoi sesi do flinte me burrin q kishte n krah, duke u zhveshur, duke hapur kmbt, duke nxjerr gjoksin, duke pshertir nga dhimbja e nj mishi q i hynte n bark pas gati shtat vjetsh dhe se si Lek Dukagjini do vigjilonte mbi
82

trupin e saj dhe t burrit, duke msuar se si bjn dashuri prindrit, q ai i kishte thirrur nga rruga. Kjo do ishte m e rnd se do vdekje. Ajo kishte jetuar gjithmon nn hijen e moralit t kishs dhe t familjes, q u msonin vajzave dhe grave se i vetmi burr me t cilin ato duhet t shtrihen dhe t bashkohen n shtrat sht ai me t cilin ke lidhur kuror. Edhe kur ishte martuar ajo kishte qen shum e turpshme. Burri i saj gjithmon ankohej se gruaja nuk e linte ta shikonte dhe se kur ai kishte qejf t bashkohej me t, ajo rrinte e ngrir pa thn fjal dashurie. Ajo vetm kryente detyrn ndaj Zotit dhe familjes. Bashkimin me burrin e vet e kishte konsideruar gjithmon si detyr dhe jo si knaqsi. Si detyr pr t lindur fmij dhe pr ti br qejfin burrit t uritur, i cili prve gjells, ka nevoj t ngopet edhe me mishin e gruas s vet, her pas here. Pr shkak t turpit t saj, vitet e martess nuk kishin pasur kurr net t zjarrta, dhe ato ishin shuar njra pas tjetrs si nj zjarr pa flak, derisa ajo e kishte humbur burrin pa ndjer kurr knaqsi t vrtet prej trupit t tij. Pasi nuk kishin lindur dot fmij, ajo kishte nisur t fajsonte veten duke kundrshtuar krkesat e burrit dhe duke u shtirur shpesh si e smur dhe e pafuqishme. Nevoja pr tu ndjer e re, i kishte shteruar dhe pr t ndshkuar veten, kishte nisur t krrusej me qllim, t mos mbahej, t vishej keq, t mos lahej shpesh pr tu dukur si nj plak e ndotur, q i ka hequr t drejtn vetes pr tu joshur nga nj mashkull. Kjo plakje e parakohshme dhe e
83

qllimshme e kishte br punn e saj. Burri ishte ftohur dhe e kishte ln t qet, megjithse kur zhvishej n errsir shikonte prpara pasqyrs trupin e vet, i cili ishte njlloj dhe nuk kishte krijuar asnj rrudh. Ajo nuk ishte plakur dot kurr aq sa duhej dhe aq sa donte, ngaq kjo nuk varej nga ajo, por nga mosha. Tani Lek Dukagjini i kishte dal prpara dhe pa e vrar mendjen i kishte krkuar t zhvishej n sy t nj burri dhe t bashkohej me t. Vdekja do t kishte qen m e pranueshme se ai nderim. Ajo mund t ikte me vrap n shtpi, por e ndiente se kt nuk mund ta bnte. Jo vetm sepse Lek Dukagjinin e kishte frik si sundimtar, por sepse nuk mund ta linte vetm fmijn e vet, q, ndoshta tani kishte m shum nevoj se kurr pr t. Edhe nse ajo ikte, ai do t gjente nj grua tjetr pr tia shtruar si nn n shtrat, burrit q e kishte zgjedhur pr baba. Do t ishte e njjta gj. Ajo do t mbetej vetm dhe do t humbte njher e mir t vetmin njeri q kishte, pr t kaluar pjesn e mbetur t jets. Ajo kishte turp ta shihte n sy burrin q rrinte n nj shtrat me t, me kokn ulur, por besonte se ndoshta me ndihmn e tij mund ta bindte Lek Dukagjinin se ajo q po krkonte nuk ishte e lejueshme dhe e denj pr nj fmij. N fund t fundit ai i kishte marre pr prindr dhe ata duhej ti flisnin sikur ta kishin fmijn e tyre. Dhe meq kto krkesa t paturpshme zakonisht alarmojn nnat, pa pritur q burri t fliste dhe ti prgjigjej Lek Dukagjinit ajo tha: Biri im, mos na krko dika, q nuk mund t
84

ndodh. Un kam dashur gjith jetn t kem nj fmij, por Zoti nuk ma bri kt nder dhe dyert e trupit tim jan mbyllur njher e mir pr t gjith burrat. Megjithat Zoti u tregua i mshirshm dhe m solli tek ty. Un jam gati t bj gjithka q m krkon, por nuk mund t turprohem duke fjetur me nj burr q nuk sht burri im, sepse kt gj nuk e ka vendosur Zoti. Besoj se edhe babai yt mendon si un. Ne nuk mund t bashkohemi kshtu, sepse nuk jemi t martuar dhe aq m pak mund ta bjm kt gj n syt e djalit ton. Ndrsa ajo fliste duke u prpjekur t ishte e qet dhe e dashur pr ta mblsuar sadopak kundrshtimin e vet, Lek Dukagjini shikonte burrin q rrinte si nj statuj, t cils koha, pasi e ka vendosur n rrug, i ka ngarkuar vetm nj detyr: t pranoj do krkes t vizitorve t vet pa i kundrshtuar. Dua t di far mendon babai im, tha Lek Dukagjini. N fund t fundit sht babai ai q vendos se kur lindin fmijt dhe kshtu ka ndodhur edhe kur linda un. Babai i Lek Dukagjinit hapi kraht dhe duke kthyer pak kokn nga gruaja tha: Un jam betuar se do t pranoj do detyr q m jepet. Nse Lek Dukagjini krkon t ket nj vlla, un do ta ndihmoj me do mnyr. E shikon, tha Lek Dukagjini duke pernduar syt me prkdheli. Ky sht babai q kam dashur t kem gjithmon, nj baba q m bindet. Gruaja u mbshtet pas murit sikur donte t mbrohej dhe duke i lshuar lott q kishin nisur tia lagnin rrobat tha: Kam ftoht. M lini t qetsohem. Fjalt e burrit e kishin
85

br t dridhej. Kishte humbur t vetmen shpres, q kishte pr t mos u poshtruar n sy t djalit t vet nga nj njeri i panjohur, i cili me sa duket kishte mnyra t ndryshme, nga shum baballar pr t knaqur djalin e tij. As burri dhe as Lek Dukagjini nuk foln m, ndoshta duke pritur q trupi i saj t ngrohej dhe t merrte temperaturn e duhur pr tiu prgjigjur detyrs q i ishte ngarkuar. Asaj iu duk vetja si dikur, kur i dredhonte burrit t vet, duke u shtirur si e smur sa her q ai i krkonte t bashkoheshin, megjithse ajo kishte hequr dor me kmbngulje nga qejfet e trupit, sepse ato i dukeshin t lodhshme dhe t pamjaftueshme pr ti dhn nj fmij. Kishte shpresuar q burri ta kundrshtonte Lek Dukagjinin si nj baba q i mson t birit se far sht nderi i familjes, duke i fshehur atij n radh t par teknikn e lvizjes dhe shkmbimit t dy trupave, nga t cilt kishte ardhur n jet. Tani, ajri q dilte nga barku i saj i palosur ishte br m i rnd duke formuar nj mjegull n mes t dhoms ku rrinte bashk me burrin dhe djalin e saj. Megjithat, silueta e saj prej nj nne t drobitur ishte akoma e dukshme pas asaj reje me mjegull dhe kushdo q do ta shihte n at gjendje, do e kuptonte se ajo po mendonte se si, hert a von, do ti dorzohej trilleve t djalit t vet. Por Lek Dukagjini nuk ngutej. Ai ishte nj fmij i qet, q nuk kishte nxituar t fliste ather kur nuk kishte asgj pr t thn dhe e kishte br kt gj vetm pas dhjet vjetsh kur ishte bindur se duhej t krkonte nga jeta
86

dika m tepr, q me sa duket jeta, besonte se nuk kishte ardhur ende koha pr tia msuar. Tani rrinte n pritjen e vet, sepse e dinte q asnj forc nuk mund tia hiqte knaqsin q t shkakton vendimi i dy njerzve t cilt do t bashkohen pr t lindur nj fmij, sepse nuk kan rrug tjetr. Ashtu si do fmij, edhe ai e dinte se nna dhe babai do tia plotsonin dshirn sapo ta kuptonin se nga kjo, bots dhe fmijs s tyre nuk do ti vinte asgj e keqe dhe njlloj si Zoti, po priste q nj burr dhe nj grua q ai i kishte br bashk, t krrusur nga pesha e errsirs, e bindjes dhe e vetmis, t bnin at q duhet t bj do burr dhe do grua, t cilt, pr arsye dhe rrethana q nuk varen nga ata,gjenden n t njjtin shtrat. I vendosur t respektonte betimin e tij dhe ndoshta i eksituar nga prania e nj gruaje t ciln muzgu e kishte zhveshur nga ngathtsia e nj pleqrie t vullnetshme, burri hoqi bluzn e vet dhe shqiponja e plagosur q mbante n gjoks fluturoi n dhom duke e skuqur muzgun si nj agim. ehrja e tij e ngrysur kishte ndryshuar dhe n fytyr i kishte shprthyer nj ngjyr vishnje, tipike pr njerzit t cilt kan vendosur t nisen pa u menduar se kur dhe ku do t ndalen. Gruaja pa eshtrat e tij t forta, kraht muskuloz, thonjt e prgjakur t shqiponjs, t cilt duke u ngulur thell n mish dukej sikur ushqeheshin me copa zemre dhe ndjeu prvlimin e gjakut t vet ti kalonte n bark dhe ti mblidhej n mes t kmbve. Ajo nuk kishte menduar kurr se lakuriqsia e nj burri sht nj arsye pr ta par
87

dhe pr tu trhequr prej tij, por trupi i ktij njeriu kishte nj force q ti lngzonte syt duke i nxjerr nga urdhrat e mendjes dhe nga skllavria e turpit. Asaj i mbeten syt mbi gjoksin e burrit dhe nj ast iu duk sikur e kishin marr pr dore dhe kishin ln n nj pyll ku e priste nj shqiponj q do ti tregonte nj prrall me zogj. N prgjithsi njerzve u ndodh q n pyll shtrihen, prpliten, llastohen dhe imitojn kafsht. Ata harrojn zakonet e tyre, harrojn detyrimet q kan, turpin dhe kufizimet fizike dhe provojn t bhen njsh me ngjyrat, me zhurmat, me bimt, me zogjt dhe me kafsht. Megjithat gruaja e mbajti veten dhe lshoi nj rnkim q m shum i ngjante nevojs q ka nj dhelpr pr t fshehur bishtin e dredhur posht barkut, sesa detyrimit t nj gruaje pr t kontrolluar veten. Ndryshe nga ajo, Lek Dukagjini nuk e fshehu mahnitjen e vet. Ai u mallngjye si do fmij q nuk i shpton dot ngazllimit pr t adhuruar forcn e babait t vet. Burri q kishte zgjedhur pr baba i plotsonte t gjitha kushtet: ai ishte i fort, i bindur dhe i paprtuar. Nse do fmij krkon pikrisht kt gj nga babai i tij, Lek Dukagjini e kishte arritur pa u munduar shum. Pushteti i familjes, pasuria, etika me t ciln i krkonte gjrat, qetsia t ciln prdorte pr ti br t tjert t mendonin si ai dhe sidomos detyrimi q njerzit kishin te babai i tij i vrtet, ishin arm t mjaftueshme pr ta bindur do burr ti bindej si baba. Nse duke marr frym thell, nn flatrat e shqiponjs, gruas i dukej sikur e kishin uar n pyll pr
88

ta ln vetm nn krcnimin e liris s zogjve, atij i dukej sikur duke fluturuar mbi ato flatra sapo kishte zbritur n tok. Aty njerzit q e prisnin prej dhjet vjetsh kishin ulur kokat n shenj respekti dhe i ishin bindur, si do ti ishin bindur do Zoti, nse ai do vendoste t sillej si Lek Dukagjini. Sa e lehte sht t sillesh si Zot, mendoi Lek Dukagjini dhe u afrua te dritarja. Mjafton q njerzit t kuptojn se ti nuk je si ata. Lek Dukagjini ishte i vogl pr t kuptuar se nj kufi shum i holl e ndan kuptimin e menduris s njeriut nga natyra e pakuptueshme t Zotit, por n ato aste ai nuk kishte nevoj ta lodhte mendjen e tij duke e zvarritur n ato shtigje, ku zakonisht t trheq nj mosh m e pjekur. Nga jasht, muzgu i asaj dite ishte errsuar pak, duke lshuar afsh mbi tok dhe me siguri n shum shpirtra njerzish t tjer, n at ast, ai muzg po ngjizte t njjtn ndjenj si ajo q sapo kishte pikuar n shpirtin e Lek Dukagjinit: nevojn pr t kuptuar se far ndien Zoti kur dy njerz bashkojn trupat e tyre duke besuar se kjo gj atij i plqen. Nj fllad i ngroht hyri n dhom kur Lek Dukagjini hapi dritaren dhe shqiponja n kraharorin e burrit u fry sikur ishte ngopur nga nj tas me ajr. I shtyr nga kjo er q prshkoi dhomn, burri u afrua pran shtratit dhe i hodhi gruas dorn n qaf. Ajo nuk lvizi, por u struk edhe m shum nn peshn e tij dhe Lek Dukagjinit iu duk si nj njeri q mbrohet nga kafshimi i nj shqiponje. Burri qndroi ashtu nj cop her pa br asnj lvizje tjetr,
89

pa krkuar asgj dhe pa e shtitur dorn mbi trupin e pambrojtur t gruas, si do kishin vepruar n at rast shum burra t tjer t shtyr nga uria e shqiponjs, nga era e ngroht dhe nga Zoti q rrinte n dritare duke pritur. Ai e ndiente q gruaja nuk do ta kundrshtonte, por prvoja e lufts dhe e jets i kishin msuar se asnj burr nuk knaqet me nj grua pr sa kohe q edhe ajo nuk ndihet e knaqur. Gjat viteve t lufts, burri kishte detyruar shum gra ti jepeshin me forc, por asnjher ato nuk ishin ngritur t mbushura, t qeta dhe t ngopura nga pesha e tij. Prkundrazi e kishin shtyr, e kishin jerr, e kishin pickuar dhe e kishin kafshuar duke ia lnduar shqiponjn e plagosur pr shkaqe t tjera. Prandaj ai priti n heshtje derisa Lek Dukagjinin e zuri gjumi dhe pas pak edhe vet gruan, e cila, nga mesi i nats mbshteti kokn n supet e tij dhe lshoi nj pshertim t zgjatur dhe t mbl sikur po shihte n ndrr nj tuf me zogj q i lpinin trupin. Ai u ngrit, mbylli dritaren, mbuloi Lek Dukagjinin dhe fjeti duke u ngjitur pas trupit t gruas. N at pozicion ata dukeshin si dy njerz t cilt po vuanin t njjtin dnim: at q u kishte dhn djali i tyre. Te nesrmen n mngjes dhoma ishte mbushur me ern e prbashkt t tre trupave, t cilt gjat nats kishin fjetur t pashqetsuar dhe t pabezdisur nga prania e njri-tjetrit, si ndodh me prindrit dhe fmijt e do familje. Lek Dukagjini u ngrit i pari duke shijuar prqafimin e rehatshm t prindrve t vet, ndrsa
90

gruaja q u zgjua pak m von, i kishte syt ende t lngzuar dhe t mbushur me t gjitha ngjyrat e pyllit ku kishte kaluar natn. Natyrisht q babai u zgjua m von dhe at dit askush nuk i krkoi tjetrit asgj. Familja e Lek Dukagjinit jetonte n pyll dhe liria atje nuk kishte asnj kufizim, me prjashtim t nevojs q kan zogjt pr tu msuar me pranin e nj shqiponje t egr, e cila t kafshon, vetm nse nuk e puth. Vazhduan t jetonin kshtu duke folur pr gjra t tjera q mbushin ditt e nj familjeje si ushqimi, kujtimet, natyra, lufta dhe huqet e t vdekurve. Gruaja kishte nisur t ishte m e gjall dhe kur burri zgjatej n historit e lufts ajo i krkonte t shpejtohej, sepse shum shpejt do t vinte ora e darks dhe djali i tyre duhej t flinte. Syt e errt dhe t lodhur i ishin elur duke marr ngjyrn e natyrs q krihej do mngjes n dritare dhe trupi,dikur i prkulur i ishte drejtuar si nj deg q m n fund ka gjetur ku t mbshtetet. Her pas here, ndonj zog uurinte n parvaz dhe kur ai e qllonte xhamin me sqep gruaja hidhte nj sy t shpejt nga kraharori i burrit pr t kuptuar nse trokitja e zogut do tia ngrinte lart pendt shqiponjs s duruar. Natn, shtriheshin bashk dhe Lek Dukagjini rrinte nj cop her duke pritur q babai dhe nna t lviznin duart n errsir dhe ndoshta t fillonin t bnin at pr t ciln ai i kishte ftuar n shtpin e tij. Ai shikonte dy hije q bashkoheshin n cep t krevatit dhe kur gjumi ua bnte gjymtyrt m t pakujdesshme dhe m t pabindura ata
91

afroheshin, prqafoheshin, shtynin njri-tjetrin, kryqzoheshin dhe prdridheshin duke i rehatuar kockat e fjetura t duarve dhe t kmbeve mbi pjest e buta t kofshve dhe t barqeve. E njjta gj ndodhte me faqet, t cilat paloseshin duke u frkuar, duke u takuar dhe duke u prpjekur t gjenin vende m t freskta pr tu mbshtetur, n nxehtsin e trupave q djersinin. Nj nat, kur shiu po kullonte n dritare duke mbytur t gjith tingujt e tjer t bots, Lek Dukagjini dgjoi nj zhurm q vinte nga krevati i prindrve. Dukej sikur shqiponja kishte nxjerr kokn nga bluza dhe po shuante etjen duke thar nj pellg. Prindrit e tij po putheshin dhe buzt e tyre t bashkuara kishin lshuar aq shum lng sa q mund t mbushnin nj grop q priste t lagej prej kohsh. Lek Dukagjini pa se si se si burri u ngrit mbi shtrat, hoqi bluzn, pastaj ngadal, me prkujdesje t ngeshme, sikur po i hiqte nj dhelpre lkurn e vet, e zhveshi gruan lakuriq dhe hundt iu mbushn me ern e sqetullave t saj t pyllzuara q u end npr dhom dhe erdhi deri tek ai. Gjoksi i saj i bardh shndriti n errsir dhe lvizjet e verbra prej plake t shtirur, u zvendsuan me energjin e nj gruaje t etur, e cila, ngjante me nj cop mish q varet n thonjt e nj shqiponje, duke u prpjekur ta puth. Shqiponja dhe dhelpra e pasuronin n masn q duhej peizazhin e atij pylli ku at nat binte shi, ndrsa Lek Dukagjini rrinte duke i par si nj pem e re, por e gatshme pr tua mbajtur rrobat e hedhura andej kndej,
92

npr degt e tij. E nxitur nga errsira dhe e msuar me pranin e domosdoshme t pemve sa her q bnte ndonj prapsi, dhelpra e kishte futur gjuhn e vet n ijn e shqiponjs dhe po thithte gjith epsh lngun q dilte nga mishrat e saj t hapura. Nse shiu do t kishte qen m i but dhe nuk do ta mbushte pyllin me sokllimn e vet, Lek Dukagjini do dgjonte ndonj fjal, q zakonisht burrat dhe grat, ndryshe nga kafsht, i lshojn kur instinktet e tyre jan t lira dhe t pakontrolluara nga dhmbt e arsyes. Sidoqoft burri dhe gruaja nuk ishin msuar t bnin dashuri duke folur dhe dhoma mbeti e qet dhe e shurdht duke u dridhur vetm nga ritmi i dy trupave q ngriheshin dhe zbrisnin nga lartsit e njri-tjetrit. Kur burri ngrihej, gruaja e trhiqte drejt vetes duke e zhytur n lngun e saj t qullt q ndonjher pluskonte si nj sfungjer q shtrydhet pr t kulluar. Ajo lvizte m shpejt se ai dhe gjymtyrt i vraponin mbi krevat sa her q i dukej sikur kishin arritur n fund t rrugs dhe ather duhej t ktheheshin pas, andej nga ishin nisur, n mnyr q rruga t zgjatej dhe t mos mbaronte pa e shijuar si duhet knaqsin q i jep do gruaje, zgjerimi i barkut n kto raste. Kur pas shum rrotullimeve t prkryera n ajr, kraht e shqiponjs ran mbi gruan pr t mos u ngritur m, Lek Dukagjini dgjoi nj zhurm vettime, e cila nuk u kuptua nse erdhi nga jasht apo nga zhytja e shqiponjs n honin e nj reje q derdhi gjith shiun e vet mbi araf duke e detyruar gruan t ngrinte kokn
93

dhe t mbahej me thonj e me dhmb, pas shpatullave t burrit, si t kishte frik se mos binte n tok. Por sado q u mbajt, ajo ra vetm pas disa astesh, sepse shqiponja q e kishte mbajtur pr nj far kohe n ajr tani kishte humbur fuqin dhe po shtrihej n mes t krevatit n madhsin modeste q kishte pasur prpara fluturimit. Shiu ishte qetsuar dhe Lek Dukagjini dgjoi burrin q pas pak filloi t nxirrte lodhjen e vet nga hundt si nj grvishtje t prgjumur, ndrsa gruaja u kthye me kurriz nga muri dhe nisi t qante. Ajo qante ngadal duke fshir pleqrin e vet me duar. Kshtu ndodh gjithmon me grat t cilat nuk e ndajn dot nevojn e pavdekshme pr t provuar rinin e tyre mbi trupa t tjer, nga detyrimi q kan pr ta pritur vdekjen nga pleqria, pa u kryqzuar mbi kmbt e nj burri. Megjithat mendimet e nats q vazhdoi edhe pr pak koh, derisa dielli u ngrit me prtes posht reve, e bindn se, t fluturosh si dhelpr mbi kraht e nj shqiponje pr t frkuar barkun n ajr dhe pr t trazuar ret me bisht derisa t lagesh, sht nj gj q ia vlen t jetohet n do mosh. Para se gjumi tia mbyllte syt ajo ktheu me kujdes kokn nga Lek Dukagjini si t donte ta pyeste: A u knaqe? Por Lek Dukagjini t cilit nuk i flihej, shikonte errsirn pas t cils fshiheshin prindrit e tij dhe mendonte se at nat kishte hedhur hapin e par drejt nj jete, gjat s cils ai do ti detyronte njerzit t silleshin ashtu si donte, sepse e vetmja mnyr q ai ti ndihmonte t gjenin paqen, ishte q ata ti bindeshin si
94

Zot. Ndryshe nga Zoti, q i linte kto gjra n dorn e njerzve, Lek Dukagjini kishte dashur t ishte vet i pranishm n lindjen e nj njeriu, pr ti provuar vetes se ai mund ta nxiste apo ta ndalonte bashkimin e nj burri dhe t nj gruaje si edhe kishte br, me prindrit e tij, at nat. Kjo ishte nj prov e forcs s tij, t ciln prgjithsisht e kishte shijuar. Nse nga bashkimi i burrit dhe gruas, do t lindte nj fmij, ather edhe ai do t rritej pa familje, sepse Lek Dukagjini do ta merrte at fmij dhe do ta rriste me msimin se familja nuk sht e nevojshme pr ti dhn jet dhe lumturi njeriut. E kundrta mund t jet e vrtet. Por pyetja q lindte pas ktij pohimi ishte se kush do ti rriste fmijt nse ata nuk kishin familje? Kjo prgjigje do vinte n gjum edhe nj njeri m t vjetr dhe m t pjekur se Lek Dukagjinin, i cili nuk i kishte ende t gjith muskujt e duhur t mendjes pr t ecur n kt terren q dhe vet Zoti e kishte ln t panjohur. Megjithat, ai kishte gjith jetn prpara pr ti vrtetuar idet q i lindn n kok, dhe para se ta zinte gjumi ndjeu gogsimn e mngjesit q po zgjohej pas nj nate t gjat. Ajo nat u mbyll si nj prrall e treguar pr fmij, kur dhelpra fle duke ndrruar pak mish nga brinjt e shqiponjs, shqiponja shtrin kraht mbi ret pr tu lodhur, me bindjen se Zoti i ka krijuar dhelprat pr ti detyruar shqiponjat t zbresin n tok, ndrsa vet fmijt zgjasin vesht n errsir duke besuar se edhe dhelpra, edhe shqiponja jan kafsh t buta dhe t dashura pr sa koh
95

q kryejn gjith ato akrobaci t rrezikshme pr ti br qejfin nj fmije q nuk e z gjumi. Knaqsia q kishin provuar dhe nevoja pr ta prsritur at, i lidhn pas shtratit burrin me gruan. Ata kishin harruar se nuk ishin nj burr dhe nj grua si gjith t tjert dhe ndjenja e dashuris q u lindi n shpirt i shtyu t krkonin do rast t mundshm pr t fjetur bashk dhe pr tu sjell si shqiponja me dhelprn. Aq fort u dhan pas lojs s tyre, sa q prania e Lek Dukagjinit nuk ishte m nj shqetsim, por prkundrazi nj nxitje. Ka shum burra dhe gra, t cilt e krkojn me qllim pranin e njerzve apo t sendeve t caktuara gjat kohs q bjn dashuri. Kshtu, ka njerz t cilt nuk eksitohen dot, nse prball tyre nuk ndodhet nj pasqyr ku ata shohin lvizjet q bjn ka ua shton energjin dhe i shtyn n veprime t guximshme t cilat nuk do ti bnin nse pasqyra nuk do ishte, aty ku ishte. Ka t tjer, te cilt duhet t shkojn n vende t veanta, kryesisht n natyr, si pr shembull ne nj ar t mbjell me grur ku kofsht rripen dhe grricen pas kallinjve t ashpr dhe trupi i gruas t duket si nj magje e shtruar me brum, nga i cili duhet t bsh buk duke e frkuar me duar. Ka shum t tjer, t cilt i mbajn kafsht e tyre shtpiake n dhom, gjat kohs q bjn dashuri dhe syt e shklqyer t maces, t qenit apo t kanarins duket sikur t futen n gjoks dhe q atje t pickojn duke ta dredhur trupin, q krcen me nj ritm m t zjarrt se zakonisht. Por shumica e njerzve q
96

i kan kto huqe, t cilat nuk jan t shmtuara, por mund t jen t dobishme, prdorin njerz t tjer pr t frymzuar dashurin e tyre q me sa duket e kan me shumic, prderisa u duhet ta ndajn me m shum se nj njeri. N t gjitha koht ka pasur burra t mdhenj q mbanin shrbtoret e tyre kur ata shtriheshin me grat, apo qoft edhe njerz t zakonshm q megjithse t privuar nga kto shrbime pr shkak te varfris, krkonin ndihmn e shokve apo miqve n mnyr q grat e tyre t ndizeshin si zjarr, ashtu si ndizet nj furr kur i hedh m shum se nj dru. Grat dhe burrat q e kan dashurin n kok prflaken vetm nga mendimi se dikush tjetr po i sheh dhe sepse i sheh i dshiron, sepse n fund t fundit kjo sht jeta: njerzit kan qejf t jen t plqyeshm dhe t krkuar nga syt e t gjithve, jo vetm kur jan t veshur, por edhe kur jan t zhveshur. Burri dhe gruaja nuk e dinin kt gj, t ciln e msuan nga prania e Lek Dukagjinit. Shum shpejt u doli turpi dhe filluan t zhvishen dhe t bjn lvizjet e qejfit duke par nga ai. Natn kjo gj ishte m e vshtir, sepse errsira ngrihej si nj mur mes palve dhe ata filluan ta praktikonin dashurin ditn, kur dielli u binte si njoll mbi trup dhe kur hija e Lek Dukagjinit ulej prball duke par me imtsi sesi trupat djersinin edhe m shum, nga vmendja q ai u kushtonte. Por me kalimin e ditve vmendja e prindrve u zhvendos nga Lek Dukagjini te njri-tjetri. Ata kishin nisur t duheshin, gj q Lek Dukagjini nuk e kishte parashikuar.
97

Gruaja e shihte burrin n sy, rrinte n kmb duke pritur q ai t mbaronte ushqimin dhe ajo ti merrte pjatn, kujdesej pr veshjet, ia pastronte, ia lante dhe ia thante, i mbante peshqirin dhe krehrin, njlloj si do grua q i kushtohet burrit te vet, ndrsa ai e prkdhelte me vshtrime t gjata dhe her pas here e pyeste nse kishte fjetur mir dhe a ishte lodhur duke i shrbyer, pavarsisht se kjo detyr i takonte kryesisht shrbtorve t Lek Dukagjinit dhe jo asaj. Vendin q Lek Dukagjini zinte n hapsirn mes prindrve e kishte zvendsuar dika tjetr: dashuria. Ishte e parakohshme q ai t bhej xheloz, sepse ishte ende i vogl pr ta pasur kt ndjenj, q zakonisht i cenon duke i ciflosur shpirtrat e njerzve. Ai nuk ishte xheloz si mund t jen fmijt apo njerzit e tjer, jo sepse nuk e kishte kt aftsi q lind bashk me njeriun, por sepse ai sillej me njerzit si Zot dhe Zoti nuk ndien xhelozi pr asgj. Mirpo, Lek Dukagjini filloi t mendonte se burri dhe gruaja nuk po bnin at pr t ciln ai i kishte marr: ata nuk po lindnin dot nj fmij pr ti dhn atij mundsin t provonte se fmijt mund t rriten pa familje. Barku i gruas ngopej do nat nga lngjet e burrit, por nuk fryhej. Nj dit, kur ishin ulur t tre dhe po tresnin perndimin e diellit q po jargavitej n dritare, ai u drejtua nga babai dhe i tha: Ti m premtove se do bje nj fmij me nnn time, por kjo nuk po ndodh. Burri uli kokn. Megjithse ishte shprqendruar duke u dhn pas lojrave t shtratit, ai nuk e kishte harruar premtimin q kishte br. Nse
98

nuk po sillej si nj ushtar i bindur, kjo kishte ndodhur pr shkak t lufts, e cila ishte zgjatur m shum nga sa mendohej, duke ia shqyer rrobat, duke ia prishur flokt dhe duke i ln shenja t kuqe npr trup ka i bn ushtart t duken t padisiplinuar. Megjithat, n mes t lufts ka gjithmon nj pushim kur duhet t tregosh se far ke br dhe far do bsh. Tani Lek Dukagjini po e pyeste dhe ai duhej t prgjigjej. Un jam prpjekur, tha burri me prulsi. Por kjo nuk sht vetm n dorn time. Ndoshta ai donte t thoshte se n fakt kjo ishte m shum n dorn e gruas, e cila gjat jets nuk kishte pasur fmij as me burrin tjetr, por heshti q t mos e kthente n akuz pr gruan, mbrojtjen e tij me fjal t shkurtra. Gruaja q ia njihte kt mangsi vetes u hodh, pa e ln shqiponjn e dashur t lndohej, kur t tjert e akuzonin se nuk dinte t fluturonte dhe tha: Biri im, babai nuk ka faj. Un nuk lind dot nj fmij dhe kt ta kam thn q ditn kur u njohm. Un jam shterp dhe Zoti nuk sht penduar pr dnimin q m ka dhn. Lek Dukagjini ishte i ftoht si nj njeri q duhet t jap nj ndshkim, pavarsisht se n raportin mes fmijve dhe prindrve, kjo fjal nuk ka shum kuptim. Ather duhet t iksh, tha ai. Ti nuk bhesh dot nn dhe nuk ke far bn m n shtpin time. Gruaja u pre dhe lott i rrodhn ngadal mbi trup, por ajo nuk i fshiu. Ndoshta mendonte se duke e par ashtu, si nj re t vjetr, q po lshonte gjith shiun e mbledhur nga qiejt ku kishte kaluar jetn, Lek Dukagjinit do ti dhimbsej. Por ai nuk
99

lvizi dhe nuk tha m asnj fjal. Natyrisht q brenda vetes ndiente nj kruajtje, nj pickim q i ndodh do fmij kur duhet t ndahet nga nna e vet, por ai e kaprceu kt dobsi duke e mbytur shpejt, n mnyr q prindrit e tij t mos e vinin re. Burri rrinte me syt gjysm t mbyllur dhe shqiponja q kishte n trup kishte fshehur kokn pa br asnj kryengritje q shpendt e kan n natyrn e vet. Pa dashur ta oj m larg at bisede, q nse do vazhdonte do ta kishte plagosur pr vdekje shpirtin e do gruaje q nuk e mbron dot shterpsin e saj, gruaja mblodhi plakat, puthi Lek Dukagjinin n faqe dhe bri drejt ders. Aty ktheu kokn dhe tha: Babai yt sht nj shqiponj e plagosur. Mos e vrit, por lre t fluturoj. Kur ajo doli posht n rrug, burri u zgjat duke u zvarritur deri te dritarja dhe mbi xham lott e tij t ngroht avulluan. Pastaj u shtri n shtrat dhe grvishtja e zakonshme e fryms nuk u ndje m. Lek Dukagjini qndroi nj cop her n errsir dhe fjeti. Pr disa jav babai dhe i biri qndruan ashtu pa folur dhe pa u par n sy. Burri rrinte shtrir, hante shum pak dhe her pas here dilte n dritare si t donte t fluturonte. Por kraht dhe trupi i ishin dobsuar dhe njollat q linte arratisja e tij mbi xham ishin gjithmon e m t zbehta. Nganjher rnkonte n gjum, pastaj me sa duket zgjohej nga zhurma e vet, t ciln e mbyste duke kafshuar gjuhn. Pas disa kohsh, trupi i tij nuk e pranoi m ushqimin dhe shrbtort filluan ti linin posht krevatit vetm nj tas me uj, n t cilin ai zhyste kokn
100

dhe lagte kraht e shqiponjs q po shkurtoheshin do dit sikur kishin ngecur n nj knete t kalbur q po i thithte, pa i lshuar. Nj nat, Lek Dukagjini u zgjua nga tingujt e mbytur t nj fyti q dukej sikur po glltiste sqepin e vet. U afrua te krevati tjetr dhe dgjoi burrin q tha: M fal q nuk e mbajta dot premtimin, por ti m krkove t flija me nj engjll dhe Zoti ka vendosur q engjjt nuk duhet t bjn fmij. Un shkova kundr vullnetit t Zotit dhe tani duhet ta paguaj me vdekjen time. Por edhe ti biri im, nuk duhet ti detyrosh engjjt t lindin kur ata nuk duan. Zoti sht xheloz dhe engjjt i do vetm pr vete. Ai vazhdoi t fliste edhe pak, duke prsritur po ato gjra, si bjn t gjith etrit kur duan tu japin bijve ndonj porosi dhe pastaj u shtri pr t mos u ngritur m. Lek Dukagjini e tundi disa her, por burri kishte vdekur. Ishte nj dit e bukur dhe tek shihte diellin q shklqente, Lek Dukagjini mendoi se t gjitha shqiponjat fluturojn lart duke u prpjekur t bashkohen me engjjt dhe kur kjo nuk ndodh, ather bien n tok dhe coptohen nga dhelprat. Ai thirri shrbtort dhe u tha ta onin burrin n shtpi ku me siguri fmijt po e prisnin prej shum kohsh. Si gjithmon, kur krkonte prgjigje, pr ka kishte ndodhur, edhe at dit ai doli n dritare dhe pa gruan q po kalonte aty posht me nj barr dru n kurriz. Ajo nuk e ngriti kokn nga dritarja, por u largua ngadal duke ndjekur ritmin e pleqris q kishte mbi shpin dhe Lek Dukagjini pr her t par mendoi se nse ajo ishte engjll, ather
101

engjjt kan nj zakon q ai duhet ta ndryshonte: ata dashurohen me njerzit, por kur njerzit vdesin, ather mbledhin shkarpa pr t ngrohur shpirtin e tyre. Burri q ishte dashuruar me nj engjll, nuk kishte t drejt dhe ndoshta prandaj kishte vdekur. sht m mir ti detyrosh engjjt t lindin fmij dhe kur ata nuk binden, duhet ti dnosh t enden rrugve pr t br pun t tjera, si kishte br edhe Lek Dukagjini me nnn e tij. Pasi msoi t fliste, Lek Dukagjini vendosi t lexonte. Ai porositi libra q i vinin nga larg, ngarkuar mbi mushka t shndosha dhe pas nj fare kohe shtpia i ngjante nj depoje t madhe n t ciln librat dukeshin si gjethe t vendosura me kujdes npr rafte. Librat ishin t trash, t rnd dhe kapakt e tyre kishin ngjyra t errta. Thoshin q pluhuri q ato lshonin ia mbulonte flokt Lek Dukagjinit, i cili natn dukej si nj krmill q ushqehet me flet t thata, ndrsa ditn, si nj ketr q hipn dhe zbret npr rreshta pa u ndalur asnjher n nj vend t caktuar. Lek Dukagjini lexonte librat e shenjt t mbushur me jett e profetve, me dshtimet dhe vdekjet e tyre dhe me fjalt e pakuptueshme t Zotit, i cili edhe vet profetve u kishte folur shum pak. Ai nuk mund ta pranonte q Zoti shfaqej aq i zbeht dhe aq i rndomt n librat q i ishin kushtuar. N t shumtn e rasteve fjalt e tij ishin t varfra dhe pa stil, t zhveshura nga nuancat dhe nnkuptimet, si ato t nj njeriu t pashkolluar dhe t paditur, q kurr nuk ka
102

prekur nj libr me dor dhe q nuk ka menduar se at q do, mund ta krkosh n m shum se nj mnyr. Nisur nga fjalt q thoshte apo nga ato q i kishin vn n gojn e tij, Zoti ngjante me nj njeri t pagdhendur dhe koktrash, i cili e prdor fuqin vetm pr t krcnuar, pr t ndshkuar dhe aspak pr tu knaqur, apo pr t verifikuar eprsin e tij logjike, ashtu si bjn t gjith ata t cilt jan t bindur se din m shum t vrteta dhe sekrete se t tjert. Ajo q e habiti edhe m tepr Lek Dukagjinin ishte mungesa e humorit t Zotit. Ai nuk dinte t bnte shaka. N jetn e prditshme njerzit krijojn shum situata t pazakonshme, t cilat mund t kaprcehen apo t ndryshojn pr shkak t humorit. Sidomos injoranca dhe mediokriteti i njerzve duhej ta bnin Zotin pr t qeshur. Por ai kurr nuk e kishte br kt. Zoti ishte serioz, madje edhe n ato raste kur nuk kishte arsye. N t kundrt dhe ndryshe nga ai, profett flisnin bukur. Gjuha e tyre ishte m pasur se ajo e Zotit dhe zotronte nj mprehtsi dhe nj eleganc, e cila t detyronte ti ktheheshe edhe nj her fjalis, pavarsisht se prmbajtja mund t ishte e cekt ose e pavrtet. Ata dinin t qeshnin, t qanin, t analizonin, t parashikonin, t thurnin biseda t gjata dhe plot me kuptime t ndryshme, plot me drit dhe hije, t cilat e prshkruanin natyrn dhe shpirtin e njeriut me ngjyrat e duhura. Profett ishin pra, shum m t menur se Zoti dhe Lek Dukagjini mendoi pr nj ast se, nuk ishte udi q Zoti t ishte pjell e inteligjencs s tyre
103

dhe jo e kundrta. Megjithat, po ti lexoje librat e shenjt duke mos u nisur nga ndonj dyshim dhe po ta bindje veten se nuk kishte arsye pr t dyshuar pr vrtetsin e atyre ngjarjeve, gj q e kishin br shum njerz t ditur prpara Lek Dukagjinit, duhet t pranoje pa kushte kt prfundim: ose Zoti ishte i kursyer, i that, pa humor dhe serioz, sepse ai i konsideronte profett e deritanishm si t paaft dhe t cekt dhe pr kt shkak kishte vendosur t priste dhe t gjente profet t tjer, me t cilt mund t shkmbente ndonj mendim m t plot dhe m t prkryer, ose, profett q pretendonin se kishin folur me Zotin ishin t gjith somnambul dhe sa her q shihnin ndonj ndrr, fillonin ta tregonin me z t lart dhe duke ecur npr shkrettir besonin se po ndiqnin ndrrn e tyre. Kur ngriheshin n mngjes, ata i shkruanin apo i tregonin me nj gjuh t pasur ato q kishin par n ndrr duke krijuar kshtu lndn e librave t shenjt, t cilt pastaj kishin kaluar nga dora n dor duke u lmuar dhe duke u pastruar nga mbetjet dhe tepricat e pakndshme gjuhsore. Por keqkuptimet e Lek Dukagjinit nuk ishin vetm shtje stili dhe narracioni. Kjo varfri do t ishte n do rast ngushlluese, po ti jepje Zotit nj rrethan lehtsuese,ngaq ai kishte shum pun t tjera. Pra n aq pak koh, ai nuk lodhej t thoshte ndonj gj t zgjuar, t uditshme dhe t bukur, e cila t mund t t linte pa frym dhe t t bindte se Zoti mendohej para se t fliste. Ajo q Lek Dukagjini nuk mund t kuptonte dhe
104

aq m pak ta pranonte, ishte se pse Zoti nuk i thoshte gjrat vet, drejtprdrejt, por u jepte profetve disa pika uj me t cilt ata duhej t mbushnin nj got, nj shishe apo nj pus, apo nganjher nj det t tr n brigjet e t cilve njerzit nuk e shuanin kurr etjen q i kishte sjelle deri aty. Dhe n vend q leximi ta sqaronte pr shum gjera q nuk i dinte, n t vrtet e ngatrroi edhe me keq. Kishte raste kur ai skuqej nga paqartsit q lexonte, ather trbohej, shkumzonte, i merrte librat e shenjt, i prplaste dhe i hidhte prtok duke i shkelur me kmb sikur t ishin gjethe t kalbura, t cilave as nuk duhet ti shkoj npr mend t lindin ndonj filiz. Nse deri ather kishte qen i paqart pr natyrn e pakuptueshme t Zotit, tani mendja e tij ishte ndriuar aq sa duhej, pr t kuptuar se Zoti ishte nj mjegull npr t ciln edhe ai vet nuk e gjente dot veten. N mes t ksaj mjegulle, por shum m shpesh jasht saj, Zoti ecte si nj i verbr q mban duart prpara pr t mos u prplasur me gjra q nuk i njeh, duke krkuar profett, t cilve dukej sikur u thoshte: Un nuk e di kush jam, por kam ardhur tju urdhroj q ju ta gjeni. Profett humbnin durimin, shikimin, forcn dhe jetn duke u endur pa pushim n at mas ajri t mbushur plot me gropat e mendimeve t tyre dhe ather thrrisnin n ndihm njerzit duke iu lutur ti ndihmonin pr ta gjetur Zotin bashkrisht. Njerzit e bnin krkimin edhe m t vshtir dhe shum m t pamundur dhe kur i merrte uria apo kur vinte ora pr
105

t vn fmijt n gjum, largoheshin me ngushllimin se kjo pun u takon profetve, t cilt jan dnuar prjetsisht t jetojn si prush, mes nevojs s zjarrt pr Zotin dhe shkndijave t imagjinats s njerzve, q e mbushin mjegulln me tym, prandaj gjithmon i kan buzt e rreshkura, kmbt e prclluara dhe kan etje. Lek Dukagjini donte t dilte nga ky rreth n t cilin mjegulla dhe tymi kishin vetm nj qllim: t pengonin shikimin duke shkaktuar lot. Dhe n fakt, ky ishte qllimi i vrtet i Zotit, ndaj, kur Lek Dukagjini e kuptoi, mori disa nga librat e shenjt dhe i dogji n oborr n mnyr q ata t prvloheshin bashk me shkronjat e tyre, q krcenin n zjarr si insekte t ushqyera me krip. Ajo pra q Lek Dukagjini mendoi, duke djegur librat q nxirrnin tym, ishte, se prmes mjegulls s vet, Zoti donte ti detyronte njerzit t qanin pr t, pa e par dot. Kur syt i lotuan nga flakt q ngriheshin n qiell, Lek Dukagjini iu drejtua Zotit dhe tha: Nse do t provosh se je aty, bj q ky zjarr t shuhet sepse ti nuk mund t jesh njkohsisht edhe libri, edhe zjarri q e djeg at. Zgjidh far do t jesh, prndryshe un do mendoj se ti nuk je. Nga qielli erdhi nj bubullim e largt, si ta kishte thirrur ndonj plak q donte t provonte dgjimin e humbur prej kohsh dhe pas pak filloi t binte nj shi i leht, ngjyr vishnje. Lek Dukagjini u ngjit n dhomn e vet dhe kur doli t nesrmen pa se, librat megjithse ishin lagur, prap ishin djegur, ndrsa prushi ende nuk ishte shuar. Tani
106

nuk do djeg m libra, tha me vete, sepse fajin nuk e kan librat, por ata q i kan shkruar. At dit vendosi t msoj t shkruaj dhe kshtu kaloi edhe dhjet vjet t tjera. N at mosh, ai ende nuk ishte i bindur nse duhej ta zvendsonte Zotin dhe prandaj n fillim shkroi poezi duke e ditur se Zoti nuk e kishte marr kurr prsipr kt art, i cili i jepte mundsi atyre q e prdornin, ta prshkruanin botn dhe njerzit me fjal shum m t bukura dhe m elegante. N poezi nuk je i detyruar q njerzit ti quash vetm dele, si bnte Zoti sa her fliste pr banort e toks, por ata mund ti krahasosh edhe me kafsh t tjera po aq t dobishme, me insekte t shkathta apo edhe me pem t hutuara, me blet kngtare, ujq lakuriq, gjinkalla t shurdhra, peshq q fluturojn n det apo pisha q thyejn degt e veta. Poezia ishte m e padisiplinuar se librat e shenjt dhe atje nuk kishe nevoje t kujdeseshe shum pr t treguar me prpikri veprimet e njerzve apo t kafshve dhe ndoshta kjo ishte arsyeja pse n moshn e Lek Dukagjinit shum njerz bjn t njjtn gj. Poezia kishte nj ritm q Lek Dukagjini e prdori si do ta prdorte Zoti, nse do vendoste t ndryshonte shpejtsin e jets s njerzve. Me an t ktij arti mund t fusje nj njeri n det, ta nxirrje prap, ta thaje, pastaj ta hipje mbi nj mal, ta hidhje q andej, ta ngrije prap, ta fshihje pas nj reje, pastaj ta zhysje n nj pellg ku ai notonte pr t dal n breg dhe kshtu mund t vazhdoje pa fund duke e uar njeriun n do vend ku vetmia, frika
107

dhe dobsia e tij, nuk e kishin uar dhe nuk do ta onin dot kurr. Nse Zoti do vendoste t merrej me poezi, jeta e njeriut do kishte qen shum m e bukur. Por nse njeriu po priste q Zoti t bnte poezi pr t kaprcyer male, oqeane dhe qiej, pr t jetuar i lumtur pa punuar, pa fjetur, pa ngrn dhe pa vdekur, ather lufta e tij me kohn do t ishte e humbur. Zoti nuk do merrej kurr me poezi, sepse ai kishte gjetur mnyra t tjera pr ta kontrolluar jetn e njeriut, t ciln kishte vendosur ta mbante t lidhur edhe pr shum koh me tokn, me bukn dhe me punn. Nse nj dite ai do t ngrihej i frymzuar nga mirsia dhe do vendoste q njeriu duhet t fluturoj si dallndyshe, t krcej si majmun dhe t futet i vdekur n thellsin e toks pr t dal srish prej andej i gjall, ather Zoti do humbte kontrollin mbi njeriun. Poezia i jepte njeriut liri dhe Zoti nuk kishte asnj arsye ta linte njeriun t lir n jetn e vet, sepse prndryshe vet jeta e tij do t ishte pa kuptim. Liria sht e vetmja arm q njeriu ka kundr Zotit, prandaj Zoti kishte vendosur ta kontrollonte njeriun duke urdhruar ligje dhe jo poezi dhe kushdo q donte ta zvendsonte duhet t bnte t njjtn gj. Kshtu, nj dit Lek Dukagjini e la poezin dhe vendosi t bnte ligje. Ishte rritur aq sa duhej q njerzit t besonin se ligjet e tij ishin fryt i nj mendjeje t shndosh, e cila gjat jets s vet kishte shfaqur vetm nj t met: nuk e pranonte Zotin. Por megjithse njerzit e pranojn Zotin, sepse nuk kan rrug tjetr, ata mbajn
108

n shpirtin e tyre nj revolt t lindur, q n prgjithsi sht e fjetur, por q her pas here zgjohet, ngre krye dhe i shtyn t gjejn zgjidhje t tjera nga ato q deri at dit, i kan respektuar si vendime t Zotit. Lek Dukagjini vendosi t bnte ligje pr shqiptart n kohn kur, pr shkak t varfris dhe hakmarrjes ata ishin bindur se Zoti i kishte harruar dhe q ai ta kthente srish kokn nga ata, duhej t bnin dika tjetr, e cila nse nuk do ta mrziste Zotin, t paktn do ta nxiste t reagonte pr tu sjell ndryshe. Kur Lek Dukagjini tha se ai do shkruante ligje t reja, sepse ligjet e Zotit, nuk u kishin dhn njerzve mundsi t shptonin nga mjerimi dhe grindjet, shqiptart e besuan, sepse n do rast ia vlente t provohej q, nj njeri, t cilin ata e njihnin, t bnte punn e dikujt t cilin nuk e kishin njohur kurr, sepse vet ai kishte krkuar q t mos njihej. Lek Dukagjinin jo vetm q e njihnin, por e dinin se far kishte br ai dhe paraardhsit e tij dhe nse ligjet dhe vendimet nuk do ishin t mira dhe t drejta, ather ata mund ta kundrshtonin, mund t mos i bindeshin, madje edhe mund ta vrisnin nse ai do krkonte ti detyronte me forc q ti bindeshin. Madje nj njeri q bn ligje mund ta bindsh t ndryshoje ligjet, ndrsa Zotit nuk ke se far ti bsh, sepse librat e shenjt nuk ndryshojn m. Njerzit jan msuar me fatalitetin e Zotit dhe e din se at as mund ta bindsh, as mund ta kundrshtosh dhe as mund ta vrassh. Zoti ishte e vetmja gj e gjall q ashtu si gjrat e vdekura nuk ndryshonte m. N prgjithsi
109

shqiptart krkojn nga Zoti gjra t thjeshta. Ata duan buk, streh dhe paqe prandaj, kur mbushi 30 vje, Lek Dukagjini provoi tua siguronte kto duke qen i bindur se jeta e tij tani kishte vetm nj qllim: t bnte do gj q Zoti nuk e kishte br dot. Nj pasdite qershori, ai u ul dhe filloi t shkruante ligjet. Nga librat e shenjt kishte msuar se ligjet duhet t jen t shkurtra dhe me fjal t thjeshta n mnyr q njerzit ti mbajn mend, ndrsa nga poezia kishte marr disiplinn e prsritjes s t njjts fjal her pas here, gj q krijon ritmin dhe prandaj ligjet q shkroi n fillim dukeshin si poezi t mbushura me urdhra. Ai vendosi t prcaktonte se far duhet t bjn njerzit kur lindin, si duhet t martohen, si duhet t vishet nusja, sa e madhe duhet t jete paja, far dhuratash ohen ditn e dasms, si mund t martohet nj grua e ve, far bn burri pas vdekjes s gruas, si ndahet nj burr nga nj grua, si llogaritet afati i lindjes s fmijs, far ndodh kur lind djal, si vihen emrat, si ndahet pasuria mes pjestarve t familjes, kush jan t drejtat e vllezrve, ku sht kufiri i toks, si ndahen ujrat, si mirmbahen rrugt, kush jan rregullat e gjuetis, si merret dhe si kthehet borxhi, far t drejtash ka ai q punon pr dik tjetr, sa sht koha e puns, si shiten tokat, kur duhet t mbjellsh, si kulloten bagtit, far duhet t bsh kur ngordh qeni, si varrosen njerzit, sa zgjat zija, si shkruhet nj testament, si prcaktohet dmi mbi pasurin, sa dnohesh pr nj vjedhje, si ndshkohen vrasjet, rrahjet dhe fyerjet, kur
110

ke t drejt t vrassh, far dnimesh jepen nse nuk mban amanetin, si mbahen gjyqet, si duhet t sillesh me kafsht, kush jan kafsht e buta dhe ato t egra, sa paguan kur kafsha jote dmton pyllin e dikujt tjetr, far ndodh kur shpendi i vrar nga dikush bie n tokn tnde, si ndahet pasuria e vjedhur nga hajdutt, si ndrtohet nj shtpi, sa shtpi duhet t ket nj fshat, sa fshatra duhet t ket nj krahine dhe sa njerz duhet t ket nj fis. Lek Dukagjini shkruante pa pushim dhe pastaj thrriste njerz t zakonshm nga rruga, si kishte br me prindrit e vet dhe ua lexonte ligjet. Ata dgjonin dhe kishte raste kur dikush e pyeste: Mua m kan vrar qenin, apo vllai im ka mbjell n tokn time, apo gruaja ime ka shkuar m shum se nj her n vit n familjen e babait, apo komshiu e ka zn rrugn e prbashkt me gurt e shtpis q po ndrton, apo baban tim e kan vrar, apo m ka lindur djal si tia v emrin, apo m ka vdekur burri dhe dua t martohem, apo nuk m ln t gjuaj peshk n lumin e fshatit si tia bej? Lek Dukagjini i dgjonte dhe duke shkruar, prgjigjej. Njerzit iknin dhe hapnin fjal se kushdo q kishte nj hall pr t zgjidhur mund t merrte prgjigje te Lek Dukagjini. N fillim ai nuk dilte nga shtpia dhe njerzit vinin atje pr ta pyetur. Por pas disa kohsh Lek Dukagjini vendosi t shkonte vet npr fshatra pr t par zbatimin e ligjeve q kishte shkruar. Meq njerzit nuk dinin t lexonin, ai merrte me vete disa kshilltar q mblidhnin burrat e fshatit dhe ua lexonin ligjet me z t lart. Pastaj i
111

detyronin burrat ti msonin dhe ti recitonin ligjet nj pr nj dhe Lek Dukagjini argtohej kur shihte pleq nga 90 vje q prplasnin buzt si fmij t vegjl, duke u prpjekur t mbanin mend strofat e ligjeve q ai kishte shkruar. Ata ngatrroheshin gjithmon tek ato pjes t ligjeve q prcaktonin taksat apo detyrimet e tyre ndaj bashksis, ndrsa dnimet q jepeshin pr vrasje apo tradhti i msonin shum shpejt, pa i ngatrruar. Megjithat, pas nj fare kohe Lek Dukagjini kuptoi se t jesh Zot nuk mjafton vetm t shkruash ligje. Duhet t bhesh edhe gjykats i ligjeve t tua, sepse kur njerzit i msuan ligjet, ata filluan t grindeshin pr interpretimin e tyre. Mungonte dikush q vendoste se kush nga dy palt kishte t drejt dhe kush duhet t dmshprblente tjetrin. Ather Lek Dukagjini vendosi t ishte ai gjykatsi, gj q Zoti nuk e kishte br kurr, sepse ai nuk kishte zbritur n tok pr t vendosur kush kishte t drejt kur dy njerz grindeshin. Zoti vetm kishte folur duke ua ln njerzve n dor t prcaktonin t drejtn, por kur e drejta ishte e zbeht dhe kufiri mes drejtsis dhe padrejtsis ishte aq i holl saq nuk mund t shihej nga syri i nj njeriu t pashkolluar, Zoti heshtte. Dhe Lek Dukagjini pati nj knaqsi t vrtet nga puna e tij ditn kur nisi t jepte dnimet. U vendos q nj her n jav n shtpin e tij t vinin t gjith ata t cilt krkonin t drejtn sipas ligjeve t Lek Dukagjinit. T vendosje q vllai duhet ti paguante vllait dmin q lopa e tij i kishte shkaktuar t mbjellave
112

t tjetrit, apo q nj hajdut duhet ti kthente mallin t zotit u kthye n nj loj pr Lek Dukagjinin. Kto vendime ai mund ti jepte edhe n gjum. Por nj dit,iu desh t vendoste pr t vrar nj njeri q kishte vrar nj prift. Ishte nj dit dimri me shi dhe njeriu q kishte vrar, rrinte i lidhur para Lek Dukagjinit duke kulluar, sikur e kishin ulur posht nj ezme. Tre vllezrit dhe djali i priftit t vdekur i rrinin prball, me syt e ftoht por t mbushur me lagshti. Lek Dukagjini qndroi n kmb nn strehn e madhe t shtpis dhe pasi kshilltart lexuan shtjen ai pa nga qielli dhe pyeti: Na thuaj pse e vrave priftin. Burri ngriti kokn dhe qepallat i rrodhn mbi sy. M gnjeu, foli burri. Un dhe gruaja ime prisnim nj fmij pas shtat vajzave. Un doja t kisha nj djal dhe shkova te prifti. I thash se isha gati t bja far duhej, q ai ti lutej Zotit t m jepte nj djal. Nse Zoti vendos pr jetn dhe vdekjen ai mund t ndryshoj edhe at q mban barku i nj gruaje. Un i kam besuar gjithnj Zotit dhe kurr nuk kam dyshuar tek ai. Prifti m dgjoi dhe m tha se Zoti mund ta pranoj lutjen nse un paguaj. Rash dakord, megjithse nuk i kisha parat q m krkoi. U ktheva n shtpi, fola me gruan dhe vendosm t shisnim dy lopt q kishim bashk me kalin me t cilin ngarkoj drut q shes. I shita t tre dhe ia ova parat priftit. Ai ndezi dhjet qirinj, u lut pr nj koh t gjat dhe kur mbaroi m tha: Ik i qet dhe thuaj gruas se Zoti ka vendosur q fmija juaj t jet djal. Un qava dhe i putha duart duke bekuar Zotin,
113

bashk me mrekullit q kryen mirsia e tij sa her e gjykon t udhs. Isha i bindur se Zoti kishte vendosur t bnte nj mrekulli duke m falur nj djal. Shkova n fshat dhe u thash t gjithve se Zoti m kishte zgjedhur mua pr t bindur t gjith ata q nuk besonin te fuqia e tij. Ditn q gruaja u b pr t lindur, un rrija pas ders duke pritur zrin e djalit tim. Gruaja thrriste nga dhimbjet dhe un qeshja duke menduar se Zoti nuk i bn gjrat shum t lehta. Duhet t vuash pr t merituar nj mrekulli. Nga mesi i nats, dgjova nj t qar fmije dhe u futa me vrap n dhomn e gruas. Ajo nuk po rnkonte nga dhimbjet dhe fytyra e saj ishte e friksuar. M tregoi me tmerr fmijn dhe m tha: Zoti na gnjeu, sht vajz. Un ndjeva q syt mu errn dhe nuk e preka fmijn me dor. Dola jasht dhe nisa t qaja me dnes. Nuk e dija kush m kishte mashtruar: Zoti, apo prifti. M kishte kapur nj ndjenj paniku dhe talljeje t ciln nuk dija me k ta ndaja. Ose Zoti ishte tallur me mua dhe me priftin, ose prifti m kishte mashtruar pr t m marr parat. Kur mendova pr parat mu duk sikur iu afrova t vrtets. Zoti nuk bn gjra me pages, sepse atij nuk i duhen para. Ai ka gjithka dhe nuk ka pse shet apo blen mrekulli pr tu pasuruar. U binda se ishte prifti q kishte gnjyer, sepse priftrinjt megjithse flasin n emr t Zotit, jan njerz dhe jo engjj dhe prandaj kan nevoj pr tu ushqyer, pr tu veshur dhe pr tu mbathur. Pa i thn asgj gruas q qante si fajtore mbi foshnjn e vet, u nisa dhe shkova n shtpin e
114

priftit. Ai po flinte dhe pasi i rash ports me gur u zgjua dhe m pyeti: Pse ke ardhur. Kam ardhur t m kthesh parat, i thash. Gruaja ime lindi vajz dhe jo djal si m premtove n emr t Zotit. Prifti kaloi dorn mbi ball dhe duke nxjerr gjumin nga syt u prgjigj: Jeta dhe vdekja jan vepra t Zotit. Un e bra detyrn time, por ndoshta ai ka harruar, sepse bota ka aq shum halle saq ai nuk mund ti mbaj mend t gjitha. Kthehu n shtpi dhe qetsohu, sepse Zoti vonon, por nuk harron. Ndoshta ai ka vendosur q fmija q do t vij pas vajzs q sapo lindi, do jet djal. Un shtanga dhe n nj ast mendova se prifti kishte t drejt. Zoti sht i plotfuqishm, por pr t prfituar nga mrekullit e tij, duhet t kujtohesh n kohn e duhur. Un kisha krkuar q fmija t kthehej nga vajz n djal pasi ishte ngjizur, kishte marr form dhe kishte nisur t merrte frym n barkun e nns s vet. Ndoshta Zoti kt gj e merrte prsipr q n fillim, prpara se nj grua dhe nj burr vendosin t lindin nj fmij dhe jo pasi ata bashkojn trupat e tyre dhe fmija hyn n barkun e nns nga gjymtyrt e babait t vet. Ndrkoh q un i lutesha priftit q fmija t ishte djal, Zoti e kishte marre vendimin e vet pr t sjell n jet nj vajz dhe ai nuk i rishikon vendimet e veta, pavarsisht nga lutjet apo pagesat. Pra mendova se kisha trokitur me vones n dern e Zotit dhe kisha humbur momentin pr t merituar nj mrekulli. Megjithat prifti duhet tia njihte tekat dhe huqet Zotit. Ai duhet t m kishte
115

paralajmruar se kjo gj ishte e pamundur. Po parat, i thash, pse i more? Parat ia ova Zotit, u prgjigj prifti. Po pse i duhen parat Zotit, e pyeta i habitur. Prifti qndroi nj cop her pa folur dhe mua mu shtua bindja se ai po krkonte nj gnjeshtr t re. Kjo sht nj gj e vshtir pr tu shpjeguar m tha. Zoti bn edhe gjra t panevojshme, t cilat ne nuk i shpjegojm dot. Ja pr shembull kush e kupton se pse i duhen bots mizat kur ato sjellin vetm ndotje dhe bezdi. Apo pse duhet t ket qorra dhe memec, te cilt as nuk e shohin dot botn q ai ka krijuar dhe as nuk i luten dot Zotit si bjm do dit ne t tjert, t cilve ai u ka dhn syt dhe gjuhn. Kush e shpjegon dot se pse Zoti ka vendosur q gjarprinjt t nxjerrin helm nga goja duke mbytur njerzit, megjithse ai duhet ti kishte zhdukur gjarprinjt si fajtor pr mkatin e par t njeriut, sepse ti e di q ishte nj gjarpr ai q bindi Evn dhe Adamin t han molln e ndaluar. Si ka mundsi q Eva dhe Adami u ndshkuan nga Zoti pr mkatin e tyre ndrsa gjarpri jo? Kush e shpjegon dot pse Zoti u ka dhn vetm zogjve mundsi pr te fluturuar dhe jo njerzve, ndrkoh q njerzit jan ata q kan m shum nevoje ti afrohen qiellit pr t prekur me dor ret, pr t shkuar n hn dhe n diell, aty ku ndoshta ka m shum toka, uj dhe ngrohtsi pr t jetuar m mir. Kto jan gjra q ne nuk i kuptojm dot dhe prderisa nuk i kuptojm nuk duhet t mrzitemi kur Zoti u merr njerzve para pr shrbimet q kryen. Un nuk them se
116

atij i duhen parat, por ndoshta ka menduar se as ty nuk t duhen dhe prandaj ti ka marr, sepse nj njeri q harxhon para pr t bler fmijn e vet kur zakonisht Zoti,ua jep njerzve falas, nuk meriton ti ket parat prandaj ai ka vendosur t ti marr, si ndshkim. Mos mendo se Zoti mbledh para, ai thjesht u merr njerzve ato q nuk i meritojn. Un isha i hutuar dhe pr nj ast harrova pse kisha ardhur te prifti. N jetn time nuk kisha menduar kurr se Zoti bn gjra t cilat, si thoshte prifti, nuk jan t domosdoshme ose jan t dmshme dhe ai i lejon. Prifti po prpiqej t ndryshonte mendimin tim pr Zotin,ka ishte e uditshme dhe shum e paarsyeshme n at or t nats. Krkon t mbrohet mendova. Do t ndaj fajin e tij me Zotin. Po ti si mendon, e pyeta. Pse Zoti ka vendosur q t marre parat e mija, pse e ka mbushur botn me miza, pse nuk i ka shfarosur gjith gjarprinjt dhe pse dikujt i ka dhn sy ndrsa dikujt jo? Mu prgjigj, i thash sepse un nuk iki q ktej pa nj prgjigje. Prifti uli kokn dhe m tha nj fjali, e cila e ndau botn time n dy pjes. Sepse Zoti sht e mira dhe e liga, m tha. Zoti sht edhe burr edhe grua, edhe dit edhe nat, edhe hn edhe diell, edhe nder edhe turp, edhe lot edhe gaz, edhe gzim edhe trishtim, edhe pasuri edhe varfri, edhe dele edhe ujk, edhe e majt dhe e djatht, edhe e drejt dhe e shtrembr, edhe mish edhe shpirt, edhe fitore dhe humbje, edhe e vrtet dhe gnjeshtr, edhe e domosdoshme edhe e panevojshme, edhe fjal edhe
117

heshtje, edhe e bardh dhe e zez, edhe dashuri edhe tradhti, edhe dimr edhe ver, edhe gjak edhe thik, edhe i gjall edhe i vdekur. Zoti sht do gj, tha prifti dhe asgj nuk sht jasht Zotit. Po ather pse na mson Zoti ta dnojm tradhtin, t mos joshemi nga e liga, t mos gnjejm, t mos tradhtojm, t mos vrasim, t mos shesim nderin, t mos krkojm pasuri dhe t mos jepemi pas trupit, por vetm pas shpirtit, kur ai sht vet edhe trupi, edhe turpi, edhe tradhtia, edhe gnjeshtra, edhe e zeza edhe e liga? sht njlloj sikur gjysma e Zotit i krkon njerzve t mundin gjysmn tjetr t tij, sepse ai nuk e bn dot vet kt gj. Kjo nuk ka kuptim, i thash dhe ndjeva q syt m ishin errsuar nga mendimet e mia. Prifti jo vetm q m kishte marr parat, jo vetm q m kishte mashtruar kur un e besova se duke paguar mund t m jepte nj djal me ndihmn e Zotit, por tani po m shkulte nga zemra vete Zotin, t cilin deri n at ast e kisha besuar si krijuesin e gjithkaje t mir, t drejt dhe t bukur q kishte bota. Si mund ta pranoja un q Zoti ishte edhe e liga edhe e mira? Kisha par gjat jets sime shum kriminel q i luteshin Zotit, por askush prej tyre nuk i kishte ndar fajet e veta me Zotin dhe nuk e kishte br at prgjegjs pr t kqijat q kishte br vet. Por prifti ishte nj kriminel i nj lloji tjetr. Ai dukej si nj shrbtor, i cili mbron pronarin e vet duke ua treguar t gjithve krimet e tij. Prifti rrinte n kmb dhe fjalt q kishte nxjerr nga goja ia mbushnin flokt me hije t prdredhura q dukeshin si
118

gjarprinj. Shko n shtpi, m tha. Bota ka mijra vjet q nuk i kupton dot punt e Zotit, sepse ai nuk ka vendosur ende q ne t kuptojm m shum. Me mijra njerz kan vdekur pa e kuptuar se pse dhe me mijra t tjer e kan krkuar shkakun e vuajtjeve t tyre te Zoti, por kurr nuk kan marr prgjigje. Prgjigja sht vet Zoti: ai nuk flet, por vetm vepron. Ne duhet ti pranojm gjrat ashtu si ai i vendos duke mos krkuar m shum se sa na jepet. Po parat e mija, i thash, duke ngritur zrin. M kthe parat. Prifti filloi t qeshte dhe me nj qetsi q do t shtangte edhe vete Zotin, m tha: Parat e tua u dhan q ti t kuptosh se Zoti nuk sht ai q njeh ti. Natn e mir. Un ndjeva gjakun q m vrshoi n kok dhe duke e kapur nga fyti brtita: M kthe parat ose do t t vras. Ti nuk beson n Zot prderisa thua se ai sht edhe i mir edhe i keq dhe nuk m bind dot se ia ke uar atij parat e mija. Prifti m shtyu duke u prpjekur t lirohej dhe ather un e shtrngova m fort. Qafa e tij po dobsohej nn gishtat e mi dhe syt e zinj po i skuqeshin si dy mli q po plasnin nga gjaku. Ai m shikonte drejt n sy duke u varur n duart e mija, ndrsa un i brtisja dhe para se te jepte shpirt dgjova nj z t fikur q m tha: T thash q nuk ti kam marr un parat. Me parat e tua, Zoti bleu vdekjen time. Lek Dukagjini q kishte dgjuar gjith tregimin e burrit duke pritur nj mbyllje tjetr, nj shfajsim apo nj krkes pr falje, gj q zakonisht ata q vrasin e bjn prpara gjykimit, hapi kraht si pr t thn se
119

gjrat ishin t qarta dhe iu drejtua vllezrve t priftit pr ti pyetur nse kishin ndonj gj pr t shtuar. Ata nuk foln. Shiu nuk kishte pushuar dhe flokt e tyre dukeshin sikur po binin n tok nga pesha e tij e lagur. Ishte hera e par q ai duhej t jepte dnim pr nj vrasje dhe prandaj mendoi se kt gj duhej ta bnte me ceremonin e duhur. Kjo vrasje nuk ishte si gjith t tjerat. Natyrisht q ishte shum e leht t arrije n prfundimin se shkaku i saj ishin parat, ka e bnte gjykimin t thjesht, sepse sipas ligjeve q ai kishte shkruar, vrasja pr para lahej me vrasje. Kuptohej q burri ishte shtyr n vrasje, sepse prifti nuk kishte pranuar ti kthente parat pr nj shrbim q megjithse ia kishte premtuar, nuk varej nga ai, por nga dikush tjetr. Nga Zoti. Por nse veprimi i priftit ishte i qart, dika mbetej ende pr tu sqaruar n at gjykim. Pse e kishte vrar burri priftin: pr parat apo pr fjalt e uditshme q ai kishte thn pr Zotin. Dhe Lek Dukagjini, si nj njeri q vazhdimisht krkonte fakte pr t provuar se Zoti nuk ekziston, e pyeti: M thuaj pse e vrave priftin? Sepse t mori parat, sepse t mashtroi duke t premtuar se Zoti mund ta bj vajzn djal, apo sepse t tha se Zoti sht edhe e mira edhe e liga, edhe e bardha edhe e zeza, edhe e domosdoshmja edhe e panevojshmja, edhe burri edhe gruaja, edhe i gjalli edhe i vdekuri? Burri uli kokn duke bashkuar vetullat si nj kryq dhe Lek Dukagjini mendoi se ky gjyq n fakt nuk ishte kundr tij, por kundr Zotit. Lek Dukagjinit i ishte dhn nj mundsi
120

pr t gjykuar Zotin dhe sikur ai t ishte aty, burri do t lirohej nga ndshkimi dhe Lek Dukagjini do tu thoshte njerzve: E shikoni kush sht fajtori i vrtet. Ky sht ai pr t cilin vriteni dhe ziheni prej mijra vjetsh, ky sht ai q ju ka premtuar paqe, pasuri dhe lumturi duke mos siguruar asnjrn nga kto, ky sht ai q duhet t dnohet n emr t gjith krimeve, vrasjeve, vjedhjeve, luftrave, vdekjeve dhe smundjeve. Ky sht ai q bindi nj njeri se ka aftsin t ndryshoj nj fmij n barkun e nns, ky sht ai q detyroi nj prift t gnjej pr ta mbrojtur, ky sht ai q ngriti duart e ktij burri pr t vrar nj burr tjetr. Ky sht ai q duhet t ndshkohet n mnyr q gjith t tjert t vdesin t pafajshm. Por Zoti nuk ishte aty dhe njerzit po prisnin q Lek Dukagjini t dnonte burrin, sepse ai gjyq nuk mund t mbyllej pa nj fajtor. Zoti kishte privilegjin t mos paraqitej n gjyq dhe prandaj ndaj tij nuk mund t jepej ndshkim. Zoti i ikte fajsis n nj mnyr dinake, duke mos ardhur n ballafaqim edhe kur e akuzonin pr vrasje. N mijra vjet ai kishte vrar m shum se kushdo tjetr dhe ende njerzit nuk ishin bindur se koha pr ta ndshkuar kishte ardhur. Lek Dukagjini u ndje mir duke menduar se ndoshta fati i kishte rezervuar pikrisht kt mision: ti bnte gjyqin Zotit. Prandaj pa u menduar gjat ai e mori vendimin e vet duke besuar se dita pr t gjykuar Zotin kishte ardhur edhe pse n munges t Zotit. Nse burri do t thoshte se e kishte vrar priftin pr parat ai do ta falte, por nse do t
121

thoshte se e kishte vrar priftin pr shkak se i kishte fyer Zotin e vet, do ta vriste. Lek Dukagjini do vriste do njeri q do mbronte Zotin, sepse n kt mnyr e dobsonte dhe e ndshkonte vet Zotin. Gjyqi n kt mnyr bhej kundr Zotit dhe njerzit q rrinin n shi, duke pritur, me siguri do ta kuptonin se do Zot i ri, dnon Zotin q ka ekzistuar para tij. Nga jugu po dilte nj drit e zbeht sikur dikush ti kishte hapur ret pr t par do ndodhte n tok. Megjithat, dielli ishte i lagur dhe forca e tij e njohur nuk mjaftonte pr t br at q rrezet e diellit bjn zakonisht: tu japin njerzve shpres. Pasi u mendua gjat derisa t pranishmit filluan t lvizin nga padurimi, burri hapi gojn dhe u prgjigj: Nuk e vrava pr parat, por sepse m tha se Zoti sht i panevojshm, sepse t panevojshme jan gjrat q ai bn si mizat, memecet dhe gjarprinjt. Kush ka nevoj pr nj prift, i cili nuk i beson Zotit. Un e vrava sepse ai nuk meriton t flas n emr t Zotit dhe ajo goj duhej t mbyllej q t tjert t mos dgjonin ato q dgjova un. Jam i bindur se do njeri q beson i Zotit do kishte br t njjtn gj. Un vrava n emr t Zotit dhe tani jam i lumtur. Kjo ishte fjalia q Lek Dukagjini priste dhe shpirti i tij n at ast u qetsua. Pas pak do dnonte nj fajtor, i cili sapo i kishte pranuar se kishte vrar n emr t Zotit. Gjykimi ishte m i leht tani. M mir nj besimtar m pak, se sa nj vrass m shum, mendoi Lek Dukagjini pastaj ngriti kokn, u ua n kmb dhe tha: Si e pranove vet ti nuk ke vrar nj hajdut, por ke vrar
122

nj njeri q ka thn t vrtetn. Dhe pr kt meriton t vritesh. Meq Zotin nuk e dnojm dot, dnimin e tij do ta shlyesh ti. N at koh dielli po nxirrte kokn pr t fshir rrugn, q balta e kishte mbushur me gjurm t shtrembra, q u ngjanin mendimeve t njerzve. Ndrsa njerzit filluan t iknin duke marr me vete nj dyshim t ri, t cilin nuk e kishin pasur: a ishte Zoti fajtor pr do gj q bnin njerzit, apo njerzit jan fajtor pr sa koh q besojn se Zoti mund t bj edhe gjra t panevojshme, pr t cilat n fund t fundit ai ka krijuar njerzit ndaj dhe nuk ka pse t dnohet. Pr shum vjet, Lek Dukagjini u dha njerzve prova se kishte aftsin t vendoste pr jetn e tyre, me nj forc dhe autoritet q askush nuk e kishte pasur prpara tij. Ai e ktheu shtpin e vet n nj streh pr t gjith t varfrit, pr jetimet, pr shterpat dhe sakatt. Kushdo q nuk kishte me se t jetonte trokiste te Lek Dukagjini dhe dera e tij ishte gjithmon e hapur. Ai thoshte se njerzit duhet t jen t barabart dhe se askujt nuk duhet ti mohohet ushqimi, zjarri dhe uji, dhe prandaj ndrtoi salla t mdha, n t cilat n do koh mund t mbushje barkun, t ngrohje kockat dhe t shuaje etjen. Jo vetm pr shkak t pushtetit t familjes s vet, por mbi t gjitha pr shkak t bamirsive t tij, fama e Lek Dukagjinit u shtua. Njerzit filluan ti bindeshin si t ishte Zot dhe ai u shtrinte dorn q ata e puthnin duke qar. Shum shpejt pushteti dhe magjia e ktij njeriu kaprceu fuqit e do sundimtari, urtsin e do prifti
123

dhe shklqimin e do shenjtori q kishte jetuar para tij. Fjala e Lek Dukagjinit u kthye n ligj dhe kur njerzit kishin konflikte i zgjidhnin duke thn: Kshtu ka thn Lek Dukagjini. Ai martonte dhe ndante njerz, vinte emra fmijsh, por vet nuk u martua kurr dhe thon se kurr nuk ka shkuar me nj femr. Kur e pyesnin se pse nuk martohej, ai prgjigjej duke qeshur: Edhe Zotit i ndalohen disa gjra. Kur e pyesnin se pse nuk donte t kishte fmij ai thoshte: Bota nuk ka m nevoj pr Jezu Krishtin, sepse ai erdhi pr ti provuar bots se Zoti ekziston. Un nuk kam nevoj q fmijt e mi t provojn se un jam. Kt gj e provoj vet. Megjithat, ajo q njerzit nuk kuptonin ishte se si ia mohonte vetes Lek Dukagjini nevojn pr t shijuar nj grua. Jan t rrall burrat q e kan kt aftsi. Lek Dukagjini ishte nj burr i bukur, shtati i tij ishte i lart, flokt e verdh dhe syt q kishin ngjyrn e hns ndrionin shpirtin e do njeriu q i afrohej. Sidomos mbi grat ai kishte nj fuqi q shum pak burra e kan pasur. Ato lngzoheshin n pranin e tij, syt iu shklqenin, rrudhat i hapeshin dhe goja u lshonte nj arom prej gjethesh t cilat mezi presin t elin nn hijen e nj peme, pr tu zgjatur, pr tu zmadhuar, pr tu fryr dhe pr tu ngopur me vese. Me qindra gra kalonin natn duke par n ndrr syt e Lek Dukagjinit q zbardhnin nett pa hn, por ai kurr nuk i zgjoi nga gjumi pr ti prekur dhe ndoshta kurr nuk pa n ndrr nj grua. Dukej sikur e prmonte kt dobsi t njeriut. I vendosur t mos e bnte pis trupin e
124

vet, me asnj trup tjetr ai nuk morri kurr nj grua n dhomn e tij, megjithse kjo do t kishte qen shum e leht pr nj burr aq t bukur dhe aq t ditur. Pr m tepr kjo do t ishte e kshillueshme pr do njeri q do t kuptoj se si do t ishte bota nse burrat dhe grat do t flinin me njri-tjetrin vetm pr t br fmij dhe jo pr t shkmbyer knaqsi t tjera, t cilat, duke u kthyer n dashuri, i plagosin burrat si shqiponjat dhe i detyrojn grat t sillen si engjj t padobishm. Njerzit besonin se Lek Dukagjini ishte kundr dashuris dhe ai u dha shum prova pr ti bindur se kishin t drejt. Ai nuk dashuroi kurr, duke mos derdhur ujin e shpirtit t vet n enn e asnj trupi tjetr dhe nuk mendoi kurr se duhej t dashuronte pr t kuptuar se far ndryshimi sjell ne jetn e njeriut kjo ndjenj. Lek Dukagjini nuk kishte nevoj pr dashuri. Ai donte tu provonte t gjithve se ai ishte i ndryshm nga t gjith. N t kundrt, ai do ishte si gjith t tjert dhe arsyet pr ta besuar do vinin duke shteruar, sepse njerzit kan nj zakon: ata i krkojn Zotit t bj si ata por nse ai i dgjon dhe sillet si njerzit, ather nuk sht me Zot i tyre. Lek Dukagjini kishte kuptuar se fuqia e Zotit qndron te pabarazia e tij me njerzit. Nse Zoti do kishte grua, do dashuronte, do ndahej, do bhej xheloz, do lindte fmij, do punonte pr ti ushqyer, por nuk do ishte m Zot. Lek Dukagjini nuk kishte lindur pr t dashuruar por pr t vendosur pr dashurit dhe lindjet e t tjerve. Trupi i tij nuk ishte aq i varfr sa te ngopej me lngjet dhe mishin e nj trupi
125

tjetr dhe jeta e tij nuk ishte aq e zbrazt sa t mbushej apo t plotsohej me jet t tjera, qoft kjo edhe me ato t fmijve t vet. Megjithat, refuzimi i Lek Dukagjinit pr dashurin nuk erdhi nga mungesa e zjarrit t trupit, por nga shkndijat q i ndrionin mendjen pa pushim. Ai besonte se dashuria sht nj gj e panevojshme, madje e dmshme, sepse krijon pabarazi. Sipas tij nga dashuria lind, xhelozia, krimi, vrasja, dhuna dhe nevoja e njeriut pr prona. Njerzit duan q ata q dashurojn t ndihen mir, t ken par, prona, dhurata dhe kushte m t mira se ata t cilt nuk i dashurojn. Dashuria nxit oreksin pr pasuri duke ushqyer urrejtjen dhe nevojn pr t sunduar botn me do kusht me an t paras dhe prons. Me kalimin e kohs ai kuptoi se detyra e tij ishte tu jepte mundsi njerzve t ndiheshin t barabart. Dhe q njerzit t ishin t barabart ata nuk duhej t kishin familje, nuk duhej t kishin prona, nuk duhej t kishin toka, nuk duhej t kishin fmij. Ndoshta n historin e njerzimit askush nuk ka guxuar tu mohoj njerzve gjithka, si bri Lek Dukagjini. Ai vendosi t ishte Zot, sepse vetm Zoti sipas tij, mund tu merrte njerzve gjithka q u kishte lejuar. Por kto mendime i erdhn n kok gradualisht, sa m shum q ai i njihte shqiptart. Duke qen t ndryshm nga gjith popujt e tjer ishin n fakt shqiptart ata q krijuan prej mishit t Lek Dukagjinit, nj Zot t ndryshm nga gjith t tjert. Shqiptart kishin qen gjithmon t paknaqur me Zotin e tyre, t cilin e fajsonin pr varfrin, pr
126

mjerimin, pr izolimin dhe vrasjet. Shqiptart kan nevoj ta ken gjithka ndryshe nga t tjert, prfshi edhe Zotin, ngaq nuk kan aftsin t ndajn asgj me t tjert, prfshi edhe Zotin. Lek Dukagjini u b Zot i shqiptarve pr kt arsye dhe ndoshta asnj popull tjetr nuk do kishte pranuar nj Zot si ai. Jo se ishte i keq, por se ishte i parakohshm. N fund t fundit ai nuk vriste, nuk grabiste dhe nuk bnte dm, t paktn deri tani. Ai vendosi t bhej Zot, sepse kuptoi q kjo ishte ajo q u kishte munguar shqiptarve n t gjitha kohrat. Ai u b Zot, sepse besonte se i donte shqiptart dhe jo se nuk i donte ata. Pasi shkroi ligje, pasi gjykoi me ligjet e tij, pasi dha dnime, pasi caktoi kufirin mes drejtsis dhe padrejtsis, pasi provoi ti pajtonte njerzit dhe ti ndihmonte t vdisnin n paqe, e kuptoi se prpjekja e tij do mbetej e prkohshme. Kur ai t vdiste, shqiptart do ktheheshin prap te vrasjet dhe grindjet derisa t zhdukeshin. Kur ai t mos ishte m, Zoti do ti fuste srish nn kthetrat e tij duke i ln t dashuronin, t martoheshin dhe t rrmbenin toka. Lek Dukagjini donte t bnte nj gj q duhej t mbetej edhe kur ai nuk do ishte m i gjall. Prandaj u mendua gjat dhe vendosi ti jepte mundsi shqiptarve t kishin nj vend t ndryshm nga t gjitha vendet e tjera. Kjo sht arsyeja se pse jemi n kt ishull. Lek Dukagjini ka vendosur t ndrtoj Shqiprin, nj vend ku askush nuk ka prona, ku askush nuk vret sepse nuk ka arsye, ku askush nuk martohet, ku askush nuk dashuron, ku
127

askush nuk trashgon, sepse nuk ka asgj, ku askush nuk gnjen sepse nuk ka far prfiton, ku askush nuk tradhton, sepse nuk ka t afrm, nuk ka prindr dhe fmij t cilt duhet ti mbroj duke tradhtuar dik tjetr, apo vet ata. Ne jemi dshmitar t krijimit t nj Zoti dhe nuk duhet t besojm se Lek Dukagjini sht i mendur, sepse n fillim t gjith Zotat kshtu duken, derisa e kupton se bota nuk bn dot pa ta dhe derisa menduria e Zotave kthehet n mnyr jetese. Kur Shtuni mbaroi mngjesi ishte shum afr. Puntort qndruan nj ast n heshtje dhe n syt e tyre flakt e zjarrit po lodheshin mbi prush. Kishin dgjuar nj histori t uditshme, e cila kishte zgjatur sa vet nata dhe tani ishte koha pr ta tretur n qetsi, me bindjen, se pa dashur, ishin br edhe ata pjes e saj. Ndoshta pas shum vjetsh dikush do ta vazhdonte historin e jets s Lek Dukagjinit, aty ku ajo ishte ndrprer, pikrisht at nat, kur gati 20 burra ishin mbledhur rreth zjarrit pr t kuptuar se far fati i priste n at ishull t shkret ku nj njeri q e konsideronte veten Zot, i kishte thirrur t ndrtonin nj vend pa par, pa prona, pa martes dhe pa Zot. Megjithat, puntort nuk i dinin t gjitha dhe kjo u jepte koh t mendonin se duhej t prisnin derisa t kuptonin m shum. Egrsia e papritur e Lek Dukagjinit ishte nj shenj. Ai i kishte krcnuar dhe i kishte zbuar nga shtpia e par duke thn se askush prej tyre nuk kishte t drejt t jetonte n at ishull. Ne jemi shum, tha njri. Lek Dukagjini
128

sht i vetm. Nse duam, ne mund ta vrasim dhe ikim nga ky ishull e kthehemi n shtpit tona. Bota nuk ka nevoj pr nj Zot si ky, q nuk i jep njerzve mundsi t dashurojn dhe q u merr pronat dhe tokat. Nj njeri q merr dy njerz n rrug, i largon nga familjet e tyre, i detyron t bhen prindrit e tij dhe pastaj t zhvishen dhe t dashurojn n syt e tij, nuk mund t jet vese nj i mendur. Nuk do kisha ardhur n kt ishull nse do ta njihja nga afr Lek Dukagjinin. Por gjithmon kam besuar se ai punon pr shqiptart, jo pr tu br Zot i tyre, por pr ti ndihmuar t jetojn n paqe dhe n lumturi. Por ky Zot ka ardhur pr ta shkatrruar botn dhe un jam gati ta vras. Nj dru i shtrembr krciti n zjarr duke djegur ndrydhjen e vet dhe ajri u mbush me shkndijat q u ngritn lart si yje t vegjl, q po i shptonin djegies. T rrish rreth zjarrit pr t vendosur vrasjen e nj njeriu sht nj zakon q njerzit e kan ndjekur n qindra vjet. Zjarri i pjek mendimet dhe u heq atyre lagshtin q vjen nga keqardhja dhe nga frika, por at nat puntort q po qndronin rreth tij dukeshin si nj tufe drush, t cilt duan t digjen deri n fund pr t kuptuar se lagshtia e tyre nuk ka forcn e duhur pr t shuar zjarrin. Kur t gjith po prisnin q akuzat pr Lek Dukagjinin t shtoheshin, si bjn gjykatsit t cilt vendosin vetm pasi i dgjojn t gjitha palt, Shtuni u ngrit n kmb dhe tha: Askush nuk duhet t mendoj se mund ta prek Lek Dukagjinin. Zoti nuk vritet. Ua tregova historin e tij pr t kuptuar se duhet
129

t bindemi, sepse ne nuk po i shrbejm nj njeriu, por gjith bots. far do t kishit br ju dhe gjith njerzit e tjer, nse nj dit Zoti do kishte zbritur n tok dhe do ju urdhronte t ndrtonit parajsn, si po bn tani Lek Dukagjini? Jam i bindur se t gjith do uleshim n gjunj dhe do ta ndiqnim Zotin me sy mbyllur. Ne na sht dhn mundsia t vijm t part n parajs dhe t jetojm prkohsisht me nj njeri q po i jep njerzve at q Zoti zakonisht e jep pas vdekjes. Ne duhet ta ndihmojm Lek Dukagjinin ta oj deri n fund qllimin e vet. Kush do ta pengoj duhet ta dij se un jam ktu pr ta mbrojtur. Duke llogaritur fjalt me kujdes n mnyr q burrat q po e dgjonin t trembeshin aq sa kishte vendosur Lek Dukagjini dhe jo m shum, Shtuni u ul n cep t zjarrit dhe dgjoi njrin nga burrat q tha: Ndoshta Shtuni ka t drejt. Koha pr t ndrruar Zotin ka ardhur. Ne duhet t vazhdojm punn dhe nse nuk e shmangim dot vdekjen, ather duhet t bindemi sepse n do rast do vdesim, por n kt rast t paktn e njohim Zotin pr t cilin do vdesim. E kundrta nuk do kishte asnj vler. Nse ne do e vrisnim Lek Dukagjinin, ather ndoshta do ishte m keq pr secilin prej nesh. Kur t ktheheshim n shtpi dhe shqiptart t msonin se ne vram njeriun q i ka drejtuar pr dhjetra vjet, do t na vrisnin njlloj, dhe fmijt tan do gjykoheshin brez pas brezi si fmijt e atyre q vran t vetmin shqiptar t denj pr t zvendsuar Zotin. Shqiptart nuk i kan dhn asgj njerzimit deri m
130

sot. Ndoshta ka ardhur koha q ata ti japin nj Zot q pas disa vitesh mund t jet shum m i mir dhe m i drejte se t gjith ata q kemi patur deri tani. Ne i kemi besuar Zotit pa e njohur, pse nuk duhet ti besojm Lek Dukagjinit t cilin e njohim? N fund t fundit ai ka treguar se di t ndaj t mirn nga e keqja, di t jap drejtsi, di t gjykoj, t ndshkoj, t fal dhe t ndrtoj. Ai sht i pasur dhe nuk krkon pasurin e askujt. Ai sht i ditur dhe diturin e tij krkon ta ndaj me gjith njerzit, duke i ndihmuar ata t kuptojn se kush sht rruga q t on drejt lumturis, paqes dhe barazis. Ai nuk vret pr par dhe nuk sht martuar kurr pr tu thn njerzve se pasurin e tij, nuk krkon ta trashgoj. Me ato par po na paguan ne, jo pr t ndrtuar nj shtpi, por nj qytet, te cilin do tua lr si trashgim shqiptarve kur vet t mos jet m. E far bn nj Zot m shum se kaq? far duhet t bj tjetr nj Zot pr ti besuar dhe pr tiu bindur? Prandaj un them t vazhdojm punn. Duke njohur Lek Dukagjinin dhe qllimet e tij, tani sht m e lehte pr t gjith ne. Sikur t m thrrisnin pr t ndrtuar parajsn duke m thn se nuk do kthehesha m kurr prej andej, un do ti lija t gjitha punt dhe do shkoja me vrap. Le t besojm se tani kemi ardhur n parajs dhe kemi mundsi ti caktojm vet lulet q do mbillen aty, ti prishim vet gurt e teprt, t bjm shkall pr engjjt dhe shtpi pr fmijt, t nxjerrim uj nga toka, t ngrem fole pr zogjt dhe t korrim grurin. A nuk na thot Zoti se
131

duhet t prpiqemi gjith jetn pr t merituar parajsn? Lek Dukagjini po bn pikrisht kt gj. E vetmja gj q do ti krkoj nse kjo mundsi do t m jepet, sht t rri ktu deri n fund t jets duke mbrojtur parajsn q kam ndrtuar me duart e mija. Dhe ashtu si Shtuni, do mbroj edhe njeriun q m solli n parajs, Lek Dukagjinin. do njeri q do ti bj keq Zotit do t ndshkohet njlloj si djalli. Shpresoj q kur na kan zgjedhur pr t ardhur ktu, djalli ka qen n gjum dhe nuk i sht prgjigjur thirrjes s Lek Dukagjinit. Por nse ka ardhur dhe sht fshehur n trupin e dikujt prej nesh, si e ka zakon, ather do isha i lumtur t ma linit mua ta vras. Burri nuk foli m dhe kur pushoi ndjeu q fjalt e tij kishin hyre si balsam n shpirtrat e puntorve t tjer. N prgjithsi shqiptart jan njerz q binden kur kuptojn se far mendon shumica dhe pavarsisht nga ajo q vendos shumica, ata zgjedhin t bhen me shumicn, pr t mos mbetur vetm. Shqiptart jan t qet kur zgjedhin dhe nuk kan vrasje ndrgjegje si mund tu ndodh popujve t tjer dhe prandaj kur shohin se shumica e ndrron fen e ndrrojn dhe ata, kur shohin se shumica e ndrron Zotin, e ndrrojn edhe ata, kur shohin se shumica vret, vrasin edhe ata dhe kur shohin se shumica dhunon pakicn ather kjo sht nj arsye m shum pr tu br me shumicn. E megjithat ai q kishte folur para t tjerve duke thn se Lek Dukagjini duhej t vritej, sepse nj Zot si ai nuk i duhej bots, pr shkak t sedrs apo pr shkak se kishte
132

folur i pari dhe nuk mund t trhiqej, apo pr shkak se vrtet ai besonte se nj njeri nuk mund t bhet Zot, vendosi t fliste dhe duke ngritur zrin n qiell, sikur donte t kishte dshmitar t tjer, tha: Un e di q nj dit do t pendoheni q vendost ti bindeni Lek Dukagjinit. Por at dit asnjri prej jush nuk do t jet m i gjall pr ti krkuar falje t tjerve q do t ken vuajtur nga vendimi q sapo mort. Si mund ti bindem nj Zoti q m ndalon t martohem, t mos kem familje, shtpi dhe prona. Si mund ti bindem pa kundrshtuar nj Zoti, q krkon t vendos se kur duhet t kem fmij, me k duhet ti bj dhe sa fmij duhet t bj, t cilt, nse ai m lejon ti bj, ndoshta nuk do ti njoh kurr. Nse Zoti mi ndalon kto, ather un jam kundr Zotit. Ky Zot sht kundr liris dhe ather, ne duhet t jemi kundr ktij Zoti n emr t liris. Ju thash se duhet ta pengojm kt njeri sa nuk sht von, nse nuk duam q fmijt tan pas shum vitesh t dnojn kujtimin e baballarve t tyre, t cilt nga frika apo nga padituria ndrtuan nj burg nga i cili nuk mund t dalsh dhe t hysh dot. Sepse ne miqt e mi, nuk po ndrtojm nj parajs, por nj burg. Ky sht burgu, n t cilin Lek Dukagjini do t fus fmijt tan pr ti kthyer n skllevr t menduris s vet. Nj Zot q e njohim sht m i keq se nj Zot q nuk e kemi par dhe q nuk e dim ku sht, sepse i pari vendos pr jetn tnde do dit, ndrsa i dyti vendos vetm pr vdekjen, pasi gjat jets t ka ln t lir. Nse ato q dgjuam
133

nga Shtuni pr jetn dhe qllimet e tij jan t vrteta, ather ky njeri sht i mendur dhe i smur dhe ne duhet ta vrasim pr ta shptuar at dhe veten ton nga smundja e tij. Nse ju nuk mundeni ather jam gati ta vras q tani. Burri u ngrit n kmb duke shqyer syt npr nat, sikur donte t gjente se ku ishte Lek Dukagjini, kur nga errsira u dgjua nj z i qet dhe i thelle q tha: Ja ku jam, po pres t m vrassh. Ishte Lek Dukagjini. Ai kishte qndruar gjith natn n errsir duke dgjuar jetn e vet t treguar nga Shtuni dhe reagimin e burrave, t cilt kthyen kokat t tmerruar dhe pa e kuptuar u ngritn n kmb. Lek Dukagjini u afrua dhe duke shkelur mbi copat e prushit q gjat nats era i kishte shprndar pa kujdes, qndroi n mes t zjarrit dhe fytyra e bardh iu ndriua nga qindra shkndija q krcenin mbi faqe dhe mbi flok si t donin ti iknin takimit t njerzve me Zotin e tyre. Burrat rrinin prreth tij dhe sikur dikush ti kishte par ashtu, do mendonte se takimi i njerzve me Zotin ndodh gjithmon n situata dhe vende t paparashikuara sepse Zoti shfaqet ather kur njerzit nuk e presin. Burri q kishte krkuar ta vriste Lek Dukagjinin kishte ulur kokn i turpruar dhe nuk fliste, megjithat edhe te tjert ndiheshin pak a shum si ai. Lek Dukagjini q nuk lvizte nga zjarri ngriti kokn dhe tha: Nse do t m vrassh duhet t kesh m shum arsye nga ato q the. T vrassh nj njeri sepse ai krkon tu jap njerzve nj mundsi pr t jetuar m mir sht nj
134

arsye e dobt. Shtuni ju foli pr jetn time. Besoj se e ke kuptuar se gjith jetn e kam kaluar duke menduar se si do ti ndihmoj shqiptart t ken shtetin e tyre, t ken ligje dhe drejtsi n mnyr q t mos ken m nevoj t vrasin pr tu ushqyer dhe t vjedhin pr t jetuar. Nse ti mendon se kjo sht e padrejt ather duhet t pranosh se nuk do t jetosh m mir ose t paktn nuk do ta provosh kt gj. Nse un besoj se Zoti t cilit i jemi lutur deri m sot sht i paprshtatshm, i pamshirshm dhe i paprgjegjshm sepse ai nuk mendon pr hallet tona dhe nuk i zgjidh gjrat me drejtsi, besoj se shum pak njerz, prfshi edhe ty kan provat e duhura pr t me kundrshtuar. Me thuaj far ka br Zoti pr ty? far u ka dhn ai shqiptarve prvese mjerim, izolim, hakmarrje, varfri dhe smundje te cilat nuk i shron, por vetm i shton nga nj brez n tjetrin. far premtimi t ka br ty Zoti q t mban t lidhur pas qerres s vet e cila nuk ngarkohet dhe nuk do t ngarkohet kurr me hallet e tua dhe t njerzve t tjer, por vetm me vdekje, me nnshtrim dhe pabesi? Asnj premtim. Un jam menduar shum gjat pr te kuptuar nse Zoti ekziston apo jo. Jam prpjekur ta gjej n qiell dhe nuk e kam par, jam prpjekur ta gjej n tok dhe ai nuk ka qen, jam gdhir pr t ndjer frymn dhe dashurin e tij n rreshtat e librave t shenjt, por as aty nuk e kam gjetur, jam munduar ta ndjek por nuk e kam kapur dot, jam lodhur ta ndihmoj, por ai nuk sht prgjigjur. Dhe a e di ku e kam gjetur? N kokat e njerzve. Zoti ekziston vetm
135

n kokn tnde dhe askund tjetr. Nse ti mendon se ai sht, ather ai ekziston, por nse bindesh se nuk sht dhe nuk mendon fare pr t, ather ai vdes. Kam ardhur n kt ishull, pr tu vrtetuar njerzve dhe sidomos shqiptarve bindjen time. Ata mund t jetojn m mir duke jetuar pa ndihmn e Zotit. Nse njerzit mendojn se un kam vendosur t zvendsoj Zotin un nuk do ti zhgnjej, por do tu ndaloj atyre t luten pr mua, t vrasin pr mua dhe do jetoj me ta duke i dgjuar si po bj sot me ty. M thuaj a ka pranuar Zoti ndonjher t bisedoj me ty dhe do bnte ai sikur t dgjonte se ti krkon ta vrassh? Me siguri do t t vriste, ndrsa un dua t t bind. Nuk do t vras, por do t t ndihmoj t kuptosh se pa Zotin jeta jote mund t jet m e lumtur. Kam vendosur qe ky vend t quhet Shqipri pr ti treguar bots se shqiptart mund t ndrtojn lumturin dhe paqen, q popujt e tjer akoma nuk e kan arritur dhe ky qllim nuk mund t jet vetm i imi, por i gjith shqiptarve. Kur ju thash se nuk dua q ju t jetoni ktu dhe aq m pak t vdisni ktu, desha tju them se ky vend i takon t ardhmes dhe jo t shkuars. Ky vend i takon fmijve dhe jo atyre q jan rritur me adhurimin pr Zotin. Fmijt nuk i kan veset tuaja,prandaj ky vend do jet pa vese. Un kam vendosur ta mbroj kt vend nga kushdo q ka vese, nga kushdo q beson se nuk jetohet dot pa ndihmn e Zotit. Kushdo q ka nevoj pr Zotin duhet t shkoj diku tjetr. Bota sht e mbushur me qytete dhe fshatra t cilat Zoti i ka bindur se martesa,
136

prona dhe paraja jan t domosdoshme. N kt kuptim nuk jeni t pashpres. Por bota m n fund ka gjetur lirin dhe besimin se mund t bj edhe pa to. N Shqipri nuk do kemi nevoj pr para, pr prona dhe martesa t cilat e pengojn njeriun t jetoj n paqe dhe n lumturi me veten dhe t tjert. Un do ta mbroj Shqiprin me do kusht dhe me do mim. Erdha ktu sonte pr tju thn se askush, asnj njeri dhe asnj Zot, nuk mund t m detyroj t trhiqem nga qllimi im. Megjithat ka nj mundsi edhe pr ju dhe un dua tua them: Secili prej jush q krkon t kthehet pran fmijve te vet sht i lir ta bj kt gj. Por ata q do vendosin t jetojn n Shqipri duhet ta vendosin tani. Un dua tju ftoj q Shqiprin ta mbrojm bashk. Ju do jeni rojet e saj. Nuk do t ktheheni m kurr andej nga keni ardhur, por do t vdisni ktu, duke qene t bindur se po i shrbeni njerzimit me shum se kushdo tjetr para jush. Pas shum shekujsh, kur shembulli yn te kthehet ne model pr botn, njerzimi do tua dij pr nder dhe do tju respektoj si martir. Dhe q gjrat t jen t qarta duhet tju them q n fillim se nse do vendosni t jetoni ktu, si e thash, do mbroni Shqiprin, por nuk do jetoni n qytetin q po ndrtojm. Atje do jetojn vetm fmijt. Ju do keni shtpit tuaja jasht qytetit nga t cilat do shikoni se si, ngadal, por pa ndihmn e Zotit, fmijt do rriten dhe do ta kthejn kt vend ne nj parajs pr vete. Tani sht koha pr t vendosur: kushdo q do t rrij ktu duhet t vr dorn mbi zjarr
137

duke u betuar me kto fjal: betohem se do ta mbroj Shqiprin me jetn time. Lek Dukagjini pushoi dhe ndjeu ern qe po i lvizte npr flok si nj lajm q vjen nga deti pr t t kujtuar se dallgt nuk mbarojn n breg, por n det. Edhe dika tjetr tha ai: Kur vendosa t zvendsoj Zotin, u binda se duhet t jetoj pa familje dhe pa fmij. Kt sakrific q e kam br vet ua krkoj edhe gjith atyre qe duan t jetojn me mua n Shqipri. Nse vendosni t jetoni ktu duhet ti harroni fmijt tuaj. E di q ky sht nj vendim i vshtir, por rrug tjetr nuk ka, pr asnjrin prej nesh. Familjet tuaja nuk mund t vijn n Shqipri sepse si e dini Shqipria do jet nj vend pa familje. Burrat pan njri tjetrin n sy dhe askush nuk foli derisa Shtuni zgjati dorn dhe tha: Betohem se do ta mbroj Shqiprin me jetn time. Pas tij e zgjati dorn edhe burri tjetr dhe pas tij edhe shumica e te tjerve, mes t cilve edhe Ademi i cili kur vuri dorn mbi zjarr tha: Pr mua sht me e lehte, sepse un nuk jam i martuar. Burri qe kishte thn se do ta vriste Lek Dukagjinin nxori fytyrn nga hija ku ishte fshehur dhe pyeti: Po ne q nuk duam t jetojm ktu, kur mund t kthehemi?. Kur t mbaroj ndrtimi i Shqipris,- tha Lek Dukagjini.

138

Si i krijon Zoti popujt

Nse besojm se Zoti i shprndan popujt npr bot ashtu si shprndan nj bujk farn mbi tok, pra duke derdhur disa kokrra n t gjith siprfaqen e fushs q duhet t mbjell, ather e kuptojm pse diku ka m shum njerz dhe diku m pak, pse diku njerzit jan m t dendur dhe m puntore dhe diku tjetr m t rrall dhe m romantik, apo pse disa njerz kan arritur t ndrtojn shtete t mdha dhe diku tjetr njerzit jetojn ende npr male, duke ndar nett e tyre me tufat e bagtive dhe duke menduar pse, dreqi e mori, ndryshe nga bagtit, ata ende nuk e kan gjetur dot nj bari q mund ti bashkoj rreth nj tufe pr t i br popuj dhe kshtu mund t vazhdonim pa fund, duke krasitur llojet e ndryshme t farave dhe racave njerzore, t cilat Zoti i ka mbjell mbi fushat e bots, raca q jan t njjta, sepse
139

vijn t gjitha prej nj fare dhe prej nj dore, por pikrisht pr kt arsye jan edhe t ndryshme, sepse fara nuk i ngjan fars dhe diku ajo vjen m e zez, diku tjetr m e kuqe, diku m e bardh, diku tjetr aq e paprsosur sa pr t ushqyer nevojn e njerzve pr tu bashkuar dhe pr tu kthyer n popull dhe pastaj n shtet, sepse edhe bimt nuk rriten ve e ve, por t gjitha bashk, si ndodh me grurin, apo me misrat, apo me lulkuqet, t cilat i japin ngjyrn e tyre t kuqe nj fushe vetm kur jan shum dhe nuk arrijn dot t ngjyrosin asnj shami kur jan vetm. E meq duhet pranuar ajo ka thon bujqit e vjetr se fara nuk i ngjan fars, ather duhet t pranojm se edhe popujt, megjithse t gjith kan dal nga e njjta dor, e cila nj dit vendosi t shprndante farn e njeriut mbi tok duke e hedhur at gjithandej pa shum kujdes, sepse mendja e Zotit gjat mbjelljes kalon sa n nj pun n nj tjetr, kshtu pra duhet t pranojm se prderisa fara nuk i ngjan fars edhe popujt nuk u ngjajn popujve. Ka popuj q nuk kan arritur dot ende t shptojn nga ankthi q ka njeriu pr t gjetur me far do ta ndrtoj t ardhmen e vet, si ka popuj t tjer, t cilt me sa duket, fara i ka ndihmuar dhe prej shum kohsh kan vendosur t merren me nj pun t ciln t tjert nuk kan arritur ende ta bjn, si mund t jet lundrimi, apo ndrtimi i anijeve, apo prgatitja e ushqimeve, apo lufta, apo shum pun t tjera t vyera dhe fitimprurse, t cilat njeriu duhet ti bj prgjat jets s vet, sepse kjo i siguron bukn e prditshme, por nse kto pun i bn bashk me njerz
140

t tjer t racs dhe t gjuhs s vet, ather sht edhe m mir, sepse kshtu t gjith forcohen nga pak dhe pr shkak t ktij bashkimi popujt lidhen, kufijt e tokave t tyre zgjerohen, fuqia e tyre shumfishohet dhe mundsia pr t mposhtur popujt e tjer sht m e madhe. Ndoshta nuk ia vlen ti marrim popujt me radh pr t treguar se kush pati m shum fat kur Zoti derdhi farn e njeriut mbi tok, por sot sht e qart pr cilindo se jo t gjith popujt jetojn njlloj dhe jo t gjith popujt kan arritur t ken mirqenie, paqe, dije, forc dhe pasuri t barabarta. Ka disa popuj q kan krijuar m shum pasuri dhe m shum fuqi se t tjert. N kt rast ata besojn se fuqia dhe eprsia e tyre qndron te bashkimi i disa cilsive q ata i kan prsosur dhe lmuar me kalimin e kohrave si jan mendimet, shijet, durimi, parashikimi, shkrimi, leximi dhe aftsit e nevojshme pr t nxjerr minerale dhe pasuri nga toka apo qoft edhe disa cilsi t tjera q lidhen me forcn fizike dhe mnyrn e luftimit, gj q ka br q disa popuj t pushtojn popuj t tjer duke ua marr pasurit dhe dijet. Por sigurisht, ka edhe shum popuj, t cilt nuk kan arritur t jen t fuqishm, nuk kan kuptuar ende nse duhet t merren me bujqsi apo me lundrim, apo nse duhet tua kushtojn jetn e tyre disa arteve t tjera m pak t lodhshme, si jan gatimi pr popujt e tjer, shpikja e recetave pr mblsira apo djathra, apo brja e kpucve, lyerja e flokve, muzika, vallzimi, sportet apo mbarshtimi i kuajve. Kta popuj kan mbetur m mbrapa se t tjert dhe n prgjithsi
141

ata e besojn Zotin m shum se t tjert. Nse t part e besojn Zotin n mnyr kritike, t dytt e besojn Zotin n mnyr praktike. T part mendojn se Zoti sht aty pr tu kujtuar se duhet t punojn do dit nga pak pr t jetuar, ndrsa t dytt mendojn se Zoti sht aty pr t punuar do dit, q ata t jetojn. T dytt nuk e pranojn dot se prgjat shekujve nuk kan mundur t jen pushtues, eksplorator apo shpiks t vlefshm dhe t suksesshm, nuk e pranojn dot se n vend q t ishin marr me krehjen e kuajve do t duhet t ishin marr me ndrtimin e karrocave dhe anijeve, apo se n vend q t thernin dhe t thanin lkurt pr ndenjset e karrocave t popujve t tjer, apo pr kolltukt dhe kanapet e tyre, do t duhet t ishin prqendruar n nj zanat tjetr,prandaj ata, n vend q t fajsojn veten pr mundsit e humbura prgjat historis, duke qen t vegjl, fajsojn m t mdhenjt, duke nisur me Zotin. Ata besojn se ditn q Zoti hodhi farn pr t mbjell tokn me njerz, fara e tyre ishte e paplot, ndoshta kishte marr pak lagshti apo kishte qlluar disi e vogl dhe e shtypur, apo ndoshta toka n t ciln ajo kishte rn nuk kishte cilsin dhe mjaltin e duhur, sepse dikur atje kishte ngordhur nj dre i vogl, i smur nga zemra, q e kishte kalbur dhe ndotur humusin e toks, apo sepse ndoshta Zoti, n at ast e kishte humbur mendjen pas nj reje q i ishte dukur si fustani boj qielli i nj zonjushe dhe prandaj dora e tij ishte dridhur dhe ishte shtrnguar nga sikleti dhe n vend q t lshonte shum kokrra kishte pikuar atje vetm disa,
142

q ishin shum pak, n krahasim me sasin q ai kishte derdhur n vende t tjera dhe prandaj atje popujt ishin t mdhenj dhe ishin shtuar m shpejt, ndrsa ktu kishin qlluar t vegjl, t friksuar dhe me stomak t mbushur me krpudha kolitesh dhe gastritesh q zakonisht lindin nga lagshtia q trashgon njeriu, nga toka ku ka lindur. Kta popuj jetojn gjith kohn n lagshtin e viteve dhe besojn se Zoti nuk i ka ndihmuar t bhen t mdhenj, t fort dhe t ditur. Ndoshta kjo sht vrtet, sepse n fund t fundit sht m leht t gjesh shkaqe t panjohura pr t shpjeguar pasoja t njohura t cilat sepse jan shum t njohura nuk arrin ti shpjegosh dhe ti kuptosh dot, sepse do gj duhet t kishte rrjedhur ndryshe, pr shembull, pr nj popull si shqiptart, t cilt jetojn n mesin e bots, pran nj deti t pasur me peshq, alga dhe dallg, n rreze t maleve t mbushur me zogj, me blet dhe me kafsh t egra, si dhe n mes t udhve ku kan kaluar mundimet, mendimet dhe udhtimet e popujve t tjer, t cilt, prgjat jets s tyre t shkurtr kan arritur t jen pushtues t mdhenj, kan arritur ti japin mend, kultur, zeje dhe humor gjith bots dhe pr m tepr kan arritur t kuptojn se me far duhet t merren n mnyr q mirqenia, pasuria dhe raca e tyre t shtohet. Shqiptart nuk e kan pasur kt mundsi dhe me siguri q Zoti ka pjesn e tij n kt dshtim. E meq pr hir t shembullit q flet pr marrdhnien e popujve me Zotin, ia vlen t merren shqiptart si rast pr t dshmuar mungesn e kujdesit t barabart dhe t dashuris tekanjoze t Zotit
143

pr popujt e ndryshm, po kaq ia vlen t thuhen dy fjal pr ta, vetm e vetm pr t treguar se sa ndikim ka pasur procesi i mbjelljes s fars s tyre ditn q Zoti kaloi n tokat ku ata banojn, duke ecur npr Mesdhe dhe pastaj duke e mbajtur njrn kmb lart mbi mal ndrkoh q po trhiqte kpucn e mbushur me uj t kripur nga deti, duke u prpjekur t mos e derdht gjith at uj n fushn e vogl q i doli prpara, sepse kshtu mund t rrezikonte q fusha t bhej e gjitha pjes e detit, pr tu zhdukur nj her e prgjithmon. Ja pra se far ka ndodhur, prafrsisht. Zoti nuk ka ditur ku t shkel, sepse vendi ishte i vogl dhe prandaj nuk ia vlente t derdhte atje m shum se disa kokrra fare, ose mund t ket ndodhur edhe dika tjetr. At dit, Zoti vinte nga nj tok tjetr shum e madhe dhe pasi atje kishte harxhuar shum far pr t mbjell njeriun, i kishte mbetur edhe pak dhe at e lshoi pa u menduar n vendin e par q iu shfaq, sapo doli nga nj det i trbuar, n t cilin kur ecn kmbt t mbushen me leshterik t bezdisshm si i ndodhi edhe atij kur doli nga Mesdheu dhe zbriti n Shqipri. Sikur leshterikt t mund t dshmonin, ata me siguri do ta pranonin fajin e tyre n ndryshimin e humorit t Zotit sepse leshterikt hyjn te barrat e sinqerta, ata nuk kan lindur pr t nxjerr lule, nuk kan lindur pr t ushqyer kafsht dhe as pr tu korrur nga njeriu, ata kan lindur vetm pr t ngatrruar punt e atyre q dalin nga deti dhe kt fat e kan pranuar pa krkuar asgj tjetr, me prjashtim t dallgs q her
144

pas here i nxjerr n breg pr ta merituar dhe shijuar kt prfundim q sapo pohuam. Dhe meq shqiptart besojn se Zoti nuk ka qen shum i drejt me ta, jo vetm ditn q mbolli farn e tyre n tok, por edhe m pas, ata kan mbetur duke pritur q Zoti t ndrroj mendje dhe t kuptoj se fati q u caktoi atyre ishte dhe mbetet i padenj dhe ksisoj duke pritur n malet e tyre t egra, ata kan ln pas dore punt e fushs, kan prtuar t korrin florn dhe faunn e detit, ullinjt e shijshm nga t cilt del gjalpi i vajit, limont dhe portokajt, q mbijn vet dhe pa i ndihmuar kush n gjith kt pjes t bots, kan ln pas dore gurt e panumrt dhe kokfort me t cilt mund t kishin ndrtuar kala pr tu mbrojtur dhe qytete t mdha pr t jetuar, kan injoruar ujin e vrullshm q rrjedh nga malet dhe q mund ti ushqente tokat me lagshti n ver dhe liqenet me bor n dimr, kan harruar se duhet t zbressh dikur nga malet dhe shpellat sepse mjafton t ndjeksh shembullin e Zotit, t cilit i beson, pr t kuptuar se njerzit mund ti prdorin malet dhe shpellat pr tu mbrojtur, por q t bhen popuj ata duhet t prdorin fushat pr t punuar dhe detin pr t sulmuar. Natyrisht q shqiptart krenohen se gjat gjith jets s tyre nuk sulmuan asknd, nuk morn armt pr t pushtuar asnj popull tjetr, nuk zaptuan asnj centimetr toke m shum sesa kishin, por n kt pik historia dhe morali ndahen, sepse historia ka treguar se kush sulmon fiton, ndrsa morali mbetet i domosdoshm, por i pamjaftueshm, pr t kthyer nj popull n shtet dhe pr
145

ta shtuar dhe zbukuruar farn e tij. Kshtu ndodhi q shqiptart mbetn pak, sepse t jetosh n mal do t thot t kesh pak ushqim pr t ushqyer fmijt dhe pak frymzim pr ti lindur ata, sepse mali ka nj veti q njerzit e msojn me vones: ai sht streh pr kafsht dhe nj kafaz pr njerzit. Kur njerzit jetojn m shum se duhet n male, gjuha u ngurtsohet, mishi u kockzohet, balli u ngushtohet, dashuria u verbohet, mendja u dobsohet, shija u shurdhohet, oreksi u kufizohet, gjaku u rrallohet, syri u mjegullohet, jeshilja u zmadhohet, e bardha u nxihet, e kuqja u zverdhet dhe e zeza u zbardhet. Kto jan vetm disa nga dmet q jeta n mal i sjell trupit, shpirtit dhe zemrs s njeriut, por natyrisht ka edhe t tjera sepse mali ka lindur pr t fshehur kafsht nga njeriu dhe jo pr t ushqyer njerzit me kafsh, sepse mali sht i egr dhe nuk i jep mundsi njeriut t zbutet ka sht dhe arsyeja pse ai ka lindur. Megjithat shqiptart nuk besojn se vonesa e tyre n krahasim me t tjert ka ardhur nga mali. N fund t fundit ata nuk kishin shum tok dhe prandaj jetuan n mal. do popull ka nj justifikim moral pr gjrat q ka br dhe akoma m shum justifikime mistike, pr ato q nuk ka br dhe kshtu ka ndodhur me t gjith ata popuj q gjat historis jan shquar si pushtues. Ata kan thn se kishin pak tok, pak uj, pak diell, pak det dhe pak peshq, prandaj jan sulur npr bot pr ti siguruar t gjitha kto n tokat dhe detet e popujve t tjer. Prkundrazi, shqiptart i kan pasur t gjitha kto dhe as
146

i kan prdorur, as i kan shitur dhe as i kan shtuar. Por, prgjithsisht, ata q kan sulmuar jan mbrojtur duke thn se kan shkuar n tokat e t tjerve, jo pr t rrmbyer peshq, gra dhe ushqime, por pr t uar Zotin atje ku mungonte. N disa raste kan pasur t drejt, n disa raste jo, por n t dyja rastet e kan prdorur Zotin si flamur n do betej. Ndrsa shqiptart nuk e kan prdorur Zotin asnjher, as pr t luftuar, as pr tu mbrojtur dhe as pr t sulmuar n emr t tij. Ata vetm kan pritur q ai t dilte nga deti, t punonte tokat, t zbuste kafsht, t ushqente fmijt dhe t mbarste grat kur burrat ishin n mal me kafsht duke kullotur mendjet e tyre n hapsirat e pambjella t gjeografis pagane. Shqiptart e kan ln veten n dor t Zotit dhe nse historia do ti ndante popujt n dy pjes, ather do ishte e drejt t thuhej se ata q luftuan pr ta uar Zotin diku tjetr fituan, ndrsa ata q pritn q Zotin tua sillnin t tjert, humbn. Pra, n do rast, fajtor mbetet Zoti dhe ata q e solln nga deti. E pr t vazhduar udhtimin npr labirintet me kalldrm t historis s shqiptarve mund t thuhet se ata refuzuan t msojn shum gjra t vlefshme nga popujt e tjer t cilt jetonin, ose pas maleve t tyre, ose n fund t detit, q ata e shohin do mngjes kur zgjohen nga gjumi. Si dihet se dielli i shqiptarve perndon n det, po ashtu dihet se n t njjtin det, q ata e kan prball, kaluan t gjitha germat, shkronjat dhe librat e bots. Atje kaluan profett q uan Zotin nga nj pjes e detit n nj pjes tjetr, kaluan shkrimtart, poett,
147

artistt, piktort dhe udhtart e guximshm, t cilt zbuluan me radh, besimin, mendimin, shkrimin, numrimin, ngjyrat, lundrimin, luftimin dhe qllimin e njeriut pr t mposhtur natyrn dhe pr ta kthyer at n nj pasuri. Shqiptart i pan t gjitha kto nga lartsit e maleve, por kurr nuk iu afruan bregut pr t marr numrat, shijet, shkronjat dhe mendimet e popujve t tjer, t cilat jo rrall mbeteshin n brigjet e tyre si leshterik t bezdisshm, sa her q ndonj anije e ngarkuar me dije mbytej nga mbipesha, apo ndonjri nga profett dhe shkrimtart ndalonte atje pr t marr pak frym, pr t krkuar nj pjat kos, apo pr tu thar nga jargt e detit. Shqiptart i shihnin t gjitha kto pa lvizur dhe kshtu vazhdoi jeta e tyre pr mijra vjet dhe sigurisht ia vlen t imagjinosh se far mendonin ata gjat gjith ksaj kohe, ndrkoh q bota ndryshonte dhe ata nuk lviznin, ndrkoh q popujt e tjer niseshin mes ciknave pr t kaprcyer oqeane, ndrsa kurioziteti i tyre nuk lvizi asnj muskul pr t shkuar me varka n ishujt prball, q flinin mbi det duke i pritur. Kur t tjert shkruanin,shpiknin dhe vizatonin, shqiptart mbushnin lkurt e kafshve t tyre me tatuazhe shpendsh, kur ushtrit e t tjerve suleshin pr tua marr dhe detin, dhe bregun, dhe fushn, dhe malin, ata rrinin atje duke mundur n duel bagtit e tyre t dobta dhe nazelie, t cilat u luteshin me blegrima ti shtisnin npr fusha sepse atje ka gjithnj m shum bar, m shum krip dhe diell. Ata prisnin Zotin dhe sa her q ai vinte si nj stuhi, si nj trmet, si nj dallg apo
148

si nj prmbytje, ata strukeshin edhe m thell n fshehtsin e maleve duke pritur q dallga t dobsohej, q vettima t fikej dhe q trmeti t qetsohej. Por Zoti ka nj ves q njerzit e msojn gjithnj me vones: ai nuk vjen kur e pret, ai vjen kur e gjen. Dhe q ta gjesh Zotin duhet t ecsh, duhet t krkosh, por edhe kjo nuk sht gjithnj e sigurt sepse ka njerz q e kan krkuar Zotin n do skut t bots, posht do guri dhe mbi do mal, n gjethet e pemve t larta dhe nn rrnojat e qyteteve t vjetra, por nuk e kan gjetur. Sepse prve shum veseve t njohura, Zoti ka edhe nj ves tjetr: ai nuk sht askund, prvese n kokn e njeriut. Pra q ta gjesh Zotin duhet t mendosh. Por nse shqiptart vijn nga fara e Zotit sigurisht q edhe ata e kan nj ves, sepse do far trashgon veset e dors q e mbjell: ata nuk din ta prdorin Zotin, por din vetm ta presin, pa u menduar dhe kjo ua bn jetn m t gjat dhe mendimet m t shkurtra.

149

5
Megjithse shtpit e Shqipris nuk kishin mbaruar t gjitha dhe ato do t ishin dyqind, pra dyzet n do lagje, Lek Dukagjini filloi t prcaktonte numrat e tyre. Shtpis s par, q ishte ndrtuar ai i vuri numrin 1 duke u krkuar puntorve t vinin pllaka t vogla prej druri, mbi dyer. Ai mendoi se rrugt duhej ti pagzonte me emra, por pastaj hoqi dor sepse ky zakon ishte shum i prhapur n pjesn tjetr t bots, ku njerzit u vinin rrugve emrat e princrve, priftrinjve apo heronjve t tyre. Shqipria nuk kishte histori dhe njerzit nuk kishin k t nderonin duke ia shkruar emrin mbi pllaka guri. Fmijt q do vinin aty do t bheshin kureshtar pr emrat e njerzve q do lexonin npr rrug dhe kjo do tu nxiste dshirn pr tu ngjar atyre njerzve t vdekur, si bjn fmijt n gjith botn. Por Lek
150

Dukagjini ishte i vendosur q fmijt e Shqipris t shkputeshin nga historia e bots. Asnj princ, poet, shenjtor apo shkenctar nuk meritonte t hynte n Shqipri, sepse askush prej tyre nuk kishte arritur t shkputej nga veset e njohura q Shqipria nuk i lejonte, si ishin paraja, martesa, prona dhe lavdia. Nse Lek Dukagjini do ishte m i drejt, ai duhet tu vinte rrugve emrat e puntorve q i ndrtuan, por edhe n kt rast do kishte nj problem sepse ata njerz do t duhej t mbeteshin t panjohur pr fmijt, t cilt kur t shkelnin n Shqipri nuk duhej t harxhonin koh dhe durim me pyetjet: Kush ishte Ademi, far ka br Shtuni, pse njri vrau tjetrin, a kishin gra dhe fmij kta burra, kush ishin prindrit e tyre, far pune bnin ata, etj. Pr ta shmangur kt pakujdesi, q njerzit n vende t tjera nuk e kan marr seriozisht, Lek Dukagjini mendoi q bulevardeve t qytetit tu vinte emrat e pemve, me t cilat do t mbilleshin si: ullinj, bredha, panja dhe bli,me prjashtim t bulevardit t madh, q vendosi ta rrethoj me zambak t bardh, joshja mkatare e t cilve nuk reziston pr nj koh t gjat. Nse kishte nj vend ku magjia e natyrs simbolizonte mkatin njerzor ishte ajo rrug e gjat q dukej si nj fustan nuseje, t cilit dashuria i kishte shtuar disa dantella me lule t bardha. Por megjithse zambakt ishin t bukur, ata thaheshin shpejt dhe nuk bnin hije. Ksisoj do t kuptohej se Lek Dukagjini nuk kishte respekt pr dashurin, t ciln e kishte ln t prcllohej n zheg dhe t thahej nga etja,
151

pa u freskuar, sepse ajo nuk meritonte ti krijoje kushte t prshtatshme pr tu knaqur dhe pr t jetuar tepr. Njerzit do kalonin shum pak n at bulevard, sidomos n ver, kur dielli prvlonte, por po ashtu edhe n dimr, kur zambakt nuk elin pr t t mbrojtur nga shiu dhe thllimi. Dashuria do duket gjithnj e thar, prandaj e pashijshme, mendoi Lek Dukagjini duke u endur npr bulevardin e zambakve, at shtator. Sa i takon rrugve t tjera, t cilat nuk fillonin nga sheshi, por e rrethonin at duke kaluar n mes t shtpive dhe q nuk mund t quheshin bulevarde, Lek Dukagjini vendosi t mos kishin emra pemsh, por frutash t shijshme dhe t mbla si: qershi, pjeshk, moll, dardh dhe limona. Duke imagjinuar qytetin e vet pas disa kohsh, n kulmin e nj vere t bukur, kur fmijt t dilnin nga shkollat dhe secili t kthehej n shtpi, duke kaluar npr at pyll t krijuar enkas nga dora e njeriut, Lek Dukagjini ndjeu q syt iu djersitn dhe goja iu mbush me shije. Ishulli ishte ende i egr dhe aty nuk kishte asnj pem t but, asnj qershi, asnj portokall apo moll dhe limona, por ai do ti sillte t gjitha kto mobilie nga toka, pr ti shprndar npr qytet bashk me fmijt, ashtu si do bnte me nj numr kafshsh, t cilat edhe ato nuk kishin lindur ende n at pjes t bots. N fund t fundit ku ndryshonte parajsa nga Shqipria? Nse kishte nj ndryshim ai shkonte n dobi t Shqipris: n Shqipri njerzit do ti prdornin pemt edhe pr ushqim, ndrsa n parajs vetm pr
152

zbukurim sepse atje rreptsia e Zotit ta ka shuar nj her e mir oreksin pr jetn. Dhe meq shtpit do ishin t rrethuara nga t gjitha ant me pem frutore, ato duhej ti prshtateshin jets n pyll. Lek Dukagjini mendoi q n muret e tyre t bardh t vizatoheshin lule, shporta t mbushura me petale dhe fruta, gjethe t mdha me tipare t ndryshme dhe diku ndonj zog q rrinte mbi deg duke par me kureshtje sesi fmijt ngopeshin me pjeshka dhe moll, ndrkoh q ai nuk lvizte dot nga muri ku e kishin vizatuar, vetm pr t qeshur. Kur vendosi t zbukuronte fasadat e shtpive, Lek Dukagjini pyeti puntort se kush prej tyre ishte i aft t merrej me at pun. Nj burr i vjetr, q kishte msuar nga prifti i fshatit se si mbushen muret e kishave me portretet e Maris dhe t Jezu Krishtit, ngriti dorn dhe tha: Un kam vizatuar kishn e fshatit. Lek Dukagjini i shpjegoi se far duhej te bnte dhe burri zgjodhi njrin nga djemt e rinj q ta ndihmonte, pr t prgatitur bojrat q filluan ti nxirrnin nga rrnjt e pemve dhe petalet e luleve. Burri ishte i moshuar dhe puna n ishull ia kishte krrusur shpinn, ndrsa flokt i kishin rn dy vitet e fundit, megjithse kur kishte ardhur aty krifa e tij e rrall nuk ishte ndonj gj pr tu krenuar. Nga zgjatja e furave dhe penelave n lartsi, tulla e pastr i mbushej me pika q formonin nj mozaik glasash t pabindura dhe ai rnkonte gjith kohn duke u ankuar se kur t kthehej, ndoshta gruaja nuk do ta njihte m. Ika me flok dhe po kthehem tullac, thoshte duke kaluar dorn
153

mbi lkurn e kafks dhe pastaj shtonte: Ika plak dhe do kthehem i vdekur. Por megjithse ishte melankolik, nj ndjenj q her pas here e ndrydhte n vetmi, ai mezi priste t largohej sepse kishte ln gruan t vetme n shtpi duke besuar si gjith t tjert se nuk do vonohej m shum se nj vit. Megjithse mosha dhe trupi i ngatht nuk e ndihmonin, ai punonte shpejt duke shpresuar se largimi nga ishulli varej nga shpejtsia e atyre vizatimeve, q nuk ishin pak, por t paktn dyqind, sepse aq ishin edhe shtpit q duhej t mbushte me gjethe, me fruta dhe zogj t lumtur. Sipas nj llogarie, nse rrnjt e pemve dhe petalet e luleve do tia siguronin bojrat q i duheshin, pa u fishkur dhe pa u ndikuar nga ndryshimet e stinve, ai mund t vizatonte nj mur n dit, q do t thoshte se n fundin e dyqind ditve mund t mbaronte, me shpres se gjith qyteti ather do kishte prfunduar dhe atij nuk do ti ngarkoheshin pun t tjera. Ndrsa djali, q quhej Aleksandr, kishte vendosur t rrinte n ishull. Ai kishte ln pas nj motr m t madhe, e cila duhej t ishte martuar tashm, duke trashguar shtpin e prbashkt q n kushte t tjera do duhej ti mbetej Aleksandrit. Ky djal hante pa pushim, faqet i kishte gjithmon t kuqe dhe pjesn m t madhe t dits rrobat i kishte plot thrrime prandaj dhe zogjt i uleshin her pas here mbi supe duke pritur racionin e mbetur, ndrsa buzt i shklqenin nga vaji i peshqve q piqte n zjarr, pasi Aleksandri ua kpuste kokat dhe brendsin e tyre e thithte si i limaksur. Ai nuk e vriste shum
154

mendjen pr ngjarje q nuk lidheshin me ushqimin e prditshm dhe kur ishte betuar t qndronte n Shqipri kishte menduar vetm nj gj: nse rrinte aty nuk do kishte nevoj t bridhte sa andej kndej pr tu ushqyer. Si kishte thn Lek Dukagjini, kush rrinte n Shqipri nuk do t vuante pr ushqim dhe nuk do ta blinte at. Nj vend ku nuk duhej t kishe para pr t bler bukn ishte gjithka q ai do donte nga jeta. Kt udi, ku frutat, peshqit dhe mishi t vinin n tavolin pa pasur nevoj t fusje dorn n xhep, Aleksandri, nuk e kishte prfytyruar kurr dhe dukej sikur jeta e kishte sjell n nj nga ndrrat e tij me gica t skuqur, me pata t mbushura me gshtenja dhe moll t pjekura q ua fuste lepujve n goj. N prgjithsi, ai ishte nj nga njerzit m t lumtur n at ishull dhe lumturia e tij m e madhe ishte kur e ngarkonin t gatuante pr t tjert, gj q e kryente me nj hov prej fmije dhe me nj sqim prej gruaje. Burri q duhej t kthente Jezu Krishtin n zog dhe Shn Mrin n nj shport me pjeshka, e kishte zgjedhur ta ndihmonte duke admiruar vullnetin q Aleksandri shfaqte gjat gatimit, mnyrn delikate me t ciln kapte gaforret kur dilnin nga deti, qetsin me t ciln i kruante, i pastronte dhe i frgonte krpudhat, durimin pr t mbushur guaskat me erza si dhe teknikn e shpejt dhe natyrale q ai prdorte pr t sprkatur frutat e ishullit me sheqer t djegur. Megjithse ishte i plogt pr t ndrtuar mure, ai kishte nj delikates n prekjen e gjrave, t ciln do njeri do
155

ta merrte pr talent. Fytyrn e kishte t pastr si nj zog, ndrsa trupin t shndosh si nj kafsh dembele dhe kto ishin dy prmasat e tij t dukshme, t cilat kishin vendosur t mos ishin n ekuilibr me njra -tjetrn, pr ti dhn Aleksandrit mundsi t hante sa t donte dhe njkohsisht t dukej i pangopur. Nse Aleksandri do kishte nj marrdhnie m t kursyer me ushqimin dhe me shijen, ather lulet dhe zogjt q u vizatuan npr mure do t ishin m t fishkur dhe m t shmtuar, sepse burri q i krijonte, ndryshe nga Aleksandri, ishte i ftoht dhe i nxituar dhe t vizatonte nj shpend apo nj njeri, pr t, ishte e njjta gj, pr sa koh q t dy nuk ankoheshin. N prgjithsi burri nuk i kishte qejf lulet dhe zogjt. Kur Lek Dukagjini u shpjegoi se far duhet t bnin, burri u kujtua se prifti i fshatit i kishte thn nj her se nse varrin e Jezu Krishtit do ta kishin mbuluar me lule pas vdekjes, si ndodh me varret e njerzve t tjer, ather bota do ti kishte marr inat lulet dhe ndoshta nuk do ti prdorte m pr zbukurim, si kishte ndodhur me shum sende t tjera, t cilat kishin dal nga prdorimi duke marr mallkime t ndryshme gjat udhtimit t njeriut drejt Zotit. Ata nisn t punonin, nj t premte nntori, duke u kacavjerr mbi fasadat e shtpive dhe deri n fund t dits s par, mbaruan nj deg t gjat n t ciln varn disa gjethe, bashk me nj kokrr limon. T nesrmen qysh n agim me shtpit e tjera q i mbushn me portokaj, me kajsi, me zogj t gjelbr, me lule t ndezura dhe me
156

rrush t kuq gjemba q duke qndruar mbi muret e bardh dukeshin si nj tavolin e shtruar pr pleq t ngeshm q takohen pasdite, pr t shijuar perndimin. Burri ishte i prpikt, ndrsa Aleksandri i shpenguar dhe her pas here bojrat i derdheshin mbi rroba dhe npr flok. Ather ai linte punn e duke vrapuar npr tunel, kridhej n det pr t lar ylberin q i ishte kapur si nj fjongo pas koks. Kur burri mbaronte limont apo kumbullat, Aleksandri u shtonte atyre pak shklqim duke pikuar boj t bardh ose okr mbi lkurn e tyre q fekste nga vesa, sikur mngjesi i kishte puthur para se t ikte. Puplat e zogjve ai i pickonte ngadal me penel, duke u dhn parfumin e ers dhe dritn e qiellit, aq sa burri nervozohej dhe duke i brtitur i thoshte: Mos i gnje kot se n kt vend zogjt nuk do jen kurr t lir pr t fluturuar. Pse mendon kshtu, e pyeste Aleksandri. Sepse ktu nuk do ket kurr liri pr njerzit dhe as pr shpendt, prgjigjej burri duke ngjyer gishtat me boj sikur donte ti bnte muret pis. Aleksandri i hidhte pak uj limonve dhe e pyeste prap: Po pse thua se ktu nuk do t ket liri? Sepse nuk mund t jet i lir nj vend ku t ndalojn t martohesh dhe t kesh tokn tnde. Nuk mund t ket vend pa toka dhe pa familje q i trashgojn ato. Megjithat, njerzimi sht me fat q kjo histori nuk do t zgjas shum, tha nj dit burri duke e ngrir n vend Aleksandrin, i cili n at ast po derdhte pak boj t gjelbr mbi sqepin e nj kanarine. do t thuash, u kthye Aleksandri duke u vrenjtur, sepse
157

parashikimi i kohs i interesonte si do njeriu q i thon se pas pak do t bjer shi dhe ai duhet t marr nj adr pr t mos u lagur. Dua t them se tani gjrat duken sikur po shkojn mir, u prgjigj burri. Ne po punojm, qyteti po mbaron, shtpit kan uj, fushat kan diell dhe deti nxjerr peshq pr tu ushqyer. Por ky vend do t ket paqe pr sa koh nuk do t ket gra. Kur grat t vijn, burrat do t zihen pr to, sepse askush nuk mund ta pengoj dot dashurin dhe xhelozin e nj burri pr nj grua. Lek Dukagjini ndoshta mund t ndrtoj nj vend pa familje, por vend pa dashuri nuk mund t ket dhe kshtu q ai e ka kot. Shqipria do t pushtohet nga dashuria dhe ndoshta ky sht shrbimi m i madh q dashuria do ti bj njerzimit. Aleksandri u habit dhe mbi sqepin e kanarins ngjyra u tha, duke krijuar nj kodr t vogl q dukej si purr. Mendimet e tij deri at dit kishin qen shum t thjeshta dhe t kufizuara tek ushqimi, shndeti dhe fjetja, prandaj ai nuk kishte menduar kurr pr dashurin dhe rreziqet e saj. Un nuk dua t dashuroj, por vetm t gatuaj, u prgjigj ai sepse e ndjeu q duhej ta kundrshtonte burrin q nuk foli m, por tundi kokn si pr ti thn se koha do ta vrtetonte profecin e tij. Aleksandri vazhdoi punn dhe shum shpejt i harroi fjalt e burrit, t cilat, meq ishin thn n pun e sipr, nuk ia hoqn dshirn pr t zbukuruar Shqiprin. Ai kishte vendosur t jetonte atje dhe meq talentin e vet nuk e ushtronte dot pr t gatuar, do mjaftohej duke mblsuar frutat dhe duke i
158

fryr gushat e shpendve q dukeshin sikur do plasnin nga dhjami. Disa jav m von, i joshur nga puna dhe nga lvdatat q merrte eprori i tij, sa her q puntort vinin pr t par vizatimet e reja, Aleksandri mori penelin bashk me nj kov me bojra dhe shkoi t provonte fantazin mbi murin e nj shtpie n bulevardin e zambakve. Binte shi dhe at dit boja nuk mbetej n mur, por shkiste duke qar dhe duke u jargavitur mbi gurt e shtpis. Megjithat Aleksandri ia doli ta mbaronte vizatimin q kishte nisur duke fshir me vullnet jargt e shiut dhe duke i thar me leck ujrat q kullonin pa pushim. At nat nuk fjeti dhe kur shiu u qetsua n mngjes, thirri puntort dhe me krenari u tregoi se far kishte vizatuar. Lek Dukagjini u afrua bashk me t tjert dhe pa mbi mur nj pjat, mbi t ciln krekosej nj pul e bukur dhe e majme q kishte ngritur kmbt nga qielli, ndrsa rreth saj kishte kumbulla, pjeshk, moll dhe fruta t tjera t arta, bashk me nj got t mbushur me ver q rrinte atje sikur sapo ishte mbushur me gjak lulesh. Aleksandri shikonte Lek Dukagjinin q nxihej nn efektin e vizatimit dhe pr ta kaluar me shaka, tha: Meqense kemi vendosur ti mbushim shtpit me ushqime, mendova se nj pul e pjekur do ishte m e shijshme se nj pjeshk apo nj shport me kumbulla. Puntort nuk flisnin duke pritur Lek Dukagjinin, i cili at ast mendoi se do ti duhej shum pun pr ti msuar fmijve se pulat e pjekura q mund
159

t kishin ngrn n shtpi nuk do ishin shum t mirpritura n ishull, prvese n rastet kur bnin vez, ndrsa vera do ishte krejtsisht e ndaluar dhe nse Shqipria nj dit do t kishte dogana, ato duhej t bllokonin me do kusht tri mallra: alkoolin, paran dhe librat e shenjt. Ai ishte marr shum gjat me ndrtimin e qytetit dhe nuk kishte folur si duhej me puntort, t paktn me ata q kishin vendosur t jetonin n Shqipri, pr tu treguar se cila do t ishte menyja e prditshme e banorve t ishullit. Shqipria do t ishte nj vend i ndryshm nga vendet e tjera dhe pr kt shkak do t ushqehej ndryshe nga ato. Alkooli do t ishte nj mall rreptsisht i ndaluar dhe prdorimi i mishit do t kufizohej. Shum popuj kishin vuajtur nga vera, rakia dhe pije t tjera dhe ndrsa ai ishte aty prball nj gote me ver dhe nj pule q kullonte nga shiu i asaj vjeshte apo nga vaji i keq me t cilin ishte gatuar, ata deheshin duke besuar se efekti i vers do ti bnte t harronin lngimet e pafundme t jets. Vet Lek Dukagjini nuk kishte pir kurr alkool, i bindur se nuk kishte nevoj ta shtiste mendjen e tij n nj got q lundronte n nj det t trazuar vere pr tia uar mendimet n brigje m t lumtura dhe m t pasura. Ai kishte par gjat jets shum burra t shkatrruar, q mbysnin hallet e tyre npr gota, por kur turbullimi nga alkooli mbaronte; ata dukeshin edhe m t mjer dhe shum m t dobt kur shtriheshin nn hije apo n mes t rrugve pr tu kthyer n dordolec, mbi t cilt fmijt e vegjl praktikonin
160

gjith sharjet e ksaj bote. Vera dhe rakia kishin aftsi dhe energji t mjaftueshme pr ti ndryshuar natn nj burri, por nse ato prdoreshin pr t ndryshuar drejtimin e jets ather ishin t pamjaftueshme. Nse Lek Dukagjini kishte marr nj vendim t drejt, t cilin pr hir t s vrtets edhe disa nga profett e korruptuar nga paraja dhe seksi do ta prkrahnin, si ishte rasti i Muhamedit, ky vendim i pakthyeshm dhe i panegociueshm ishte ndalimi i pijes. Po qe se pija do deprtonte n Shqipri, ather ajo do t sillte me vete pr t shoqruar dehjen e vet edhe gjithka tjetr q Lek Dukagjini kishte vendosur ta zhdukte: paran me t ciln ajo do blihej dhe do shitej, nevojn pr aheng t shfrenuar, mishin e yndyrshm q shtrohej n gosti t zgjatura t cilat ta hiqnin dshirn pr pun, si dhe oreksin pr seks t pakontrolluar. Nse Zoti ishte babai i gjith veseve, martesa ishte nna e tyre, ndrsa vera ishte dadoja qe i kishte prkundur n djep duke i fryr mushkrit e fmijve me aromn e vet. Por dhe ajo pul e pjekur erotike, e lyer dhe parfumuar me vajra q t kujtonin zhveshjen e paturpshme t kofshve, nxjerrjen e shmtuar t t prbrendshmeve dhe pastaj tiganin e hekurt si nj shtrat mbi t ciln ajo kishte hapur kmbt, nuk ishte ndonj gj pr tu pranuar. Lek Dukagjini nuk kishte ndrmend ta ndalonte prdorimin e mishit, por duke qen se e adhuronte natyrn, donte q fmijt e Shqipris t rriteshin duke u ushqyer nga prodhimet e saj t pastra, nga ato t cilat nuk shtoheshin duke ngrn
161

dika tjetr, duke prtypur dhe duke ndotur kudo ku i vinte. Natyrisht q n Shqipri do hahej edhe pula, edhe vii edhe derri, edhe lopa, por zarzavatet do t zinin vendin e nderit n pjatat e atij vendi. Mishi i kafshve dhe i shpendve t papastra mund ti shndoshte, por nuk do ti forconte kurr sa duhej trupat e fmijve t Shqipris, t paktn jo aq sa nj tav me patate, nj gjell me lakra, nj spec i mbushur me oriz, apo nj sallat e freskt me domate, ullinj dhe kastravec. Por edhe nse ai do lejonte q pulat t thereshin, gatimi i tyre nuk do ti ngjante kurr asaj orgjie t lyrshme, prball t cils kishte ngrysur vetullat duke menduar se, n fund t fundit, njeriu sht produkt i zakoneve q ka msuar nga t tjert. Ky djal i uritur, q kishte qndruar gjith natn duke fshir me leck brinjt e puls dhe duke mbushur me ver gotn q mbushej dhe derdhej nga shiu, me siguri besonte se nj sill e till, ishte maja e knaqsis q mund t meritonte nj burr, pasi i kishte fituar me pun parat pr t bler puln dhe vern. Lek Dukagjini mbylli syt pr nj ast dhe vendosi t flas sepse mendimet do ta onin larg nse nuk do ti ndrpriste aty. Ai mori nj leck dhe duke iu drejtuar Aleksandrit i tha: Fshiji t gjitha ato q ke vizatuar mbi at mur. Djali hapi pak gojn dhe duke prplitur syt sikur sapo i kishte nxjerr nga koka e errt e Lek Dukagjinit, e pyeti: Po pse nuk do ket pula n Shqipri? Lek Dukagjini priste nj pyetje tjetr, si p.sh a ta mbush gotn me uj, apo me lng portokalli, apo, a t vizatoj
162

nj gic t mbushur me moll n vend t puls, nse ajo nuk sht shum e bukur, por naiviteti i Aleksandrit e zbuti dhe pr nj ast i erdhi pr t qeshur, nn euforin e prgjithshme q reagimi i tij shkaktoi edhe te burrat e tjer, njri prej t cilve tha: Duhet t kishe vizatuar nj pul t gjall me pupla q kakaris do mngjes, por ti e ke zhveshur puln lakuriq duke joshur jo vetm gjelat, por dhe burrat e Shqipris q do mblidhen do dit ktu duke lpir buzt. Po un mund ta vesh, tha Aleksandri, dhe prbri saj t vendos disa vez t vogla q jan gati t elin. Lek Dukagjini ngriti dorn dhe askush nuk qeshi m. T thash ti zbukuroje shtpit me fruta, tha ai, dhe jo me kafsh q notojn n vaj. Ky vizatim sht i prshtatshm pr murin e nj taverne, apo t nj restoranti, por jo pr nj shtpi ku do banojn njerz. N Shqipri nuk do t ket as taverna dhe as restorante. T gjith njerzit do han bashkrisht n njrn nga godinat e sheshit, q do t shrbej si mens dhe nse ne do t lejojm t prdoret mishi kjo do t ndodh shum rrall, pasi yndyra e kafshve dhe e shpendve nuk i bn mir trupit t njeriut sepse e dhjamos dhe e plak shpejt. N Shqipri askush nuk do lejohet t mbaj ushqime n shtpi, me prjashtim t frutave. Askush nuk do lejohet t ket tokn e vet pr ta mbjell dhe pr ta korrur apo t mbaj kafsh, t cilat mund ti ther pr tu ushqyer si kemi br deri dje n fshatrat tona. Por mkati i ktij vizatimi nuk sht vetm fakti q ke dashur ta kthesh kt shtpi t bukur n nj tavern t qelbur dhe kjo do
163

t thot se nuk ke kuptuar fare se n Shqipri qejfi i shfrenuar do t ndalohet, por sepse ke vizatuar nj pije alkoolike, prdorimi i t cilave do t konsiderohet krim. N Shqipri nuk do t ket alkool dhe njerzit q do t jetojn ktu nuk do ta njohin as vern, as rakin dhe asnj pije tjetr. Zoti sht treguar i mshirshm dhe i ka lejuar njerzit t pin dhe t dehen duke u dhn nj mundsi t harrojn mkatet dhe vuajtjet e tyre pr nj nat, por ky tolerim i ka sjell shum dme njerzimit. Burrat dehen dhe rrahin grat e tyre pastaj rrmbejn dhe vrasin duke besuar se alkooli, q kan n mendje, u jep m shum fuqi se t tjert. Por Shqipria do t jet nj vend pa mkate, pa vuajtje, pa uri, pa varfri dhe pa tradhti dhe pija nuk ka pse t shrbej si ila pr t zbutur dhimbjet e nj smundjeje q nuk do t njihet. Ne kemi ardhur ktu pr t mos prsritur gabimet e Zotit dhe ti do t falesh vetm se ke br nj gabim pa e ditur se ai sht krim. Nse do ta bje kt vizatim pas disa kohsh, kur Shqipria t kishte nisur t jetonte dhe kjo shtpi t ishte e mbushur me fmij, do t ishe varur n litar sepse kushdo q prdor, nxit, apo sjell alkool n vendin ton do t vritet. Burrat heshtn, ndrsa Aleksandri u zverdh, mori leckn dhe nisi t kruante vizatimin duke verbuar syt e puls q shihte si e hutuar dhe duke i hapur gots nj vrim nga e cila vera filloi t kullonte sikur gota t ishte thyer nga ndonj gur q kishte rn papritur nga qielli. Burri q e kishte lejuar Aleksandrin t vizatonte, u ndje n faj dhe mori nj kov
164

me boj q ia hodhi vizatimit duke par Aleksandrin me bisht t syrit sikur donte ti thoshte: T thash q n kt vend nuk jetohet. Ktu nuk t ndalojn vetm t martohesh dhe t kesh prona, por tani ndalohet t hash edhe pula. Megjithat ai nuk foli dhe pas pak, mbi mur, nuk dukej m as pula dhe as gota, njlloj sikur plaga t ishte mbuluar nga gjaku i viktims q zakonisht i fsheh gjurmt e vrassit. Shiu kishte nisur t shtohej dhe burrat u larguan nj nga nj, ndrkoh q Aleksandri rrinte n kmb me duart e lshuara dhe buzn e varur nga turpi. Lek Dukagjini e shikonte pa lvizur si nj gjykats q pret zbatimin e vendimit q ka dhn, t cilin fajtori sht i detyruar ta ekzekutoj vet. Ai qndroi ashtu nj koh t gjat duke e ditur se prania e tij, ashtu si prania e Zotit, i bnte njerzit t pranonin m kollaj fajin dhe ndshkimin, t bindur se nuk duhej t prsrisnin m at pr t ciln sapo ishin ndshkuar. Pas pak duke e par Aleksandrin n sy e pyeti: T plqen m shum t vizatosh apo t gatuash? Aleksandrit i shklqeu lkura njlloj si zogjve q sprkaste me drit dhe tha: Dua t gatuaj q pjatat e mija tu duken njerzve si vizatime. Kam vendosur t t ngarkoj nj detyr t rndsishme, i tha Lek Dukagjini, por m par duhet t m thuash nse e kuptove s far nuk lejohet t hahet n Shqipri? Aleksandri bri po me kok duke lvizur barkun e shndosh dhe tha: E kuptova q n Shqipri ndalohet pija dhe mishi i njeriut, ndrsa mishi i kafshve do t prdoret vetm me leje. Shum mir, u prgjigj
165

Lek Dukagjini, duke filluar nga nesr, ti do jesh kuzhinieri i Shqipris. do dit do vish tek un pr t m treguar listn e gjellve q do t gatuash. Nse i mbush barqet e njerzve me gjra t ndaluara, nuk do falesh m. Ndryshimi i Shqipris do t filloj nga ushqimi. Aleksandri tundi kokn dhe duke falnderuar Lek Dukagjinin i tha: T premtoj se n Shqipri asnjri nuk do t vuaj nga uria. Kjo nuk varet nga ty, tha Lek Dukagjini duke qeshur dhe u zhduk pas shiut duke menduar se koha pr t prcaktuar detyrat e burrave q do jetonin n Shqipri po afrohej. Disa dit prpara se t niste Shtunin me anije pr t sjell fmijt n ishull, Lek Dukagjini po endej n bulevardin e zambakve, kur n fund t rrugs pa nj hije q vinte drejt tij. Nuk ishte nj zambak q sapo ishte zgjuar. Ishte Mehmeti, njri nga gjasht burrat q kishte vendosur t kthehej n tok, pa e fshehur mosbesimin dhe dyshimin tek aftsia e Lek Dukagjinit pr tu br Zot. Mehmeti nuk fliste shum, por kur e kishin pyetur se pse nuk donte t jetonte n Shqipri, kishte thn shkurt: Kam tre djem, dua ti takoj para se t vdes. Tani lvizte si nj hije dhe nga larg dukej si nj dru q ecte npr pyll. Ai ishte i fort, i gjat dhe kur thyente gur dukej si nj njeri q mshirn e prdor vetm n rastet kur forca e vet nuk i mjafton pr t mundur njeriun apo sendin q ka prball, gj q ndodhte shum rrall. Kam vendosur t qndroj n Shqipri, tha ai kur u afrua. Lek
166

Dukagjini ngriti syt, por nuk qeshi sepse nuk donte ti jepte askujt nj arsye t besonte se ai kishte nevoj pr dik tjetr. far t detyroi t heqsh dor nga djemt e tu, e pyeti. Mehmetit iu formua nj rrudh mbi ball q dukej si nj plag q ia bashkonte syt dhe me z t ngadalt tha: Dashuria pr ta m detyron ti braktis. Un e di q ti do m vrassh bashk me puntort e tjer q do t largohen, sepse nuk do q ne ti tregojm bots se ku sht Shqipria. Kam vendosur t rri ktu dhe t bindem deri ditn q ti do t jesh i gjall. Mund t bj do gj pr ty, me kusht q t m premtosh se nuk do ti bsh keq fmijve t mi nse ata vijn nj dit ktu pr t m krkuar. Un kam qen n luft pr shum vjet dhe do ti msoj njerzit e tu si t mbrohen. Mund t ngre nj ushtri t vogl q do ta mbroj ishullin, dit e nat nga do sulm q vjen nga jasht dhe nga do pasiguri q mund t lind ktu brenda. Jam i bindur q ke nevoj pr mua. Ky ishull krkon njerz q din t luftojn dhe t mbrohen. Fmijt q do t sjellsh ktu jan ende t vegjl pr ti veshur ushtar, ndrsa burrat q do mbeten me ty nuk kan prvoj n shtjet e lufts. Ktu nuk do ket kurr luft dhe prandaj nuk ka nevoj pr ushtri, u prgjigj qet Lek Dukagjini. Ndoshta qndrimi yt sht i padobishm. Mehmeti zgjati duart drejt qiellit q at nat ishte zbardhur nga ndriimi i zambakve dhe tha: Gabohesh q beson se parajsa nuk ka nevoj pr tu mbrojtur. Njerzit kan lindur pr ti rrmbyer lumturin njri-tjetrit dhe kjo marrdhnie nuk mund
167

t rregullohet pa forc, pa dhun dhe pa luft. Ndoshta nj dit, kur fmijt t rriten ata do duan t ken familjet dhe tokat e tyre dhe ather do nisin t zihen dhe Shqipria do t ket nevoj pr nj ushtri q ndshkon ata q rrezikojn paqen e saj. Sado q ti beson se mund ti shptosh shpirtrat dhe mendjet e fmijve nga lakmia, zilia, dashuria dhe xhelozia, kto jan smundje q lindin bashk me njeriun dhe i japin atij nj arsye pr t jetuar. Un kam vrar shum njerz gjat jets sime dhe e di se shpirti i njeriut i ngjan nj pusi q kurr nuk thahet nga e keqja, nga vesi dhe nga urrejtja. Veanrisht parajsa i jep njeriut shum arsye pr tu br i keq dhe Shqipria nuk mund t bj prjashtim nga ky rregull. Lek Dukagjini ndjeu yjet, q vareshin n qiell, ti ngjiteshin n lkur dhe faqja iu dogj. Askush nuk i kishte folur kshtu. Nse kishte nj njeri q duhej t dbohej nga Shqipria ky ishte pikrisht ai q po i krkonte t rrinte aty. Mehmeti nuk kishte besim se Shqipria mund t bhej nj vend i lumtur dhe arsyet q po jepte pr t qndruar tingllonin t dobta. Ather pse do t rrish ktu, nse nuk beson se ky vend do shptoj nga lakmia, etja pr pasuri, nga dashuria dhe nga nevoja pr familje, e pyeti. Sepse nuk dua t vdes rrugs pr n shtpi, u prgjigj Mehmeti. Un e di se ti do urdhrosh Shtunin ti vras ata q do t kthehen dhe prandaj kam vendosur t qndroj. M mir t jetoj m gjat n nj parajs q nj dit do t bhet ferr sesa t shkoj n ferr kaq shpejt. Ather duhet t japsh prova se do ta mbrosh parajsn,
168

tha Lek Dukagjini. far do t bsh pr mua? Mehmeti u mendua nj cop her dhe duke kruar kurrizin e dors me dorn tjetr tha: Nse ma ngarkon mua mbrojtjen e Shqipris, ather ky vend do t jet i qet, i sigurt dhe askush nuk do guxoj t bj dika q ti nuk e lejon. Shqipria do t mbroj brigjet e saj nga armiqt dhe nga t gjith ata q duan t jetojn duke vjedhur, duke u martuar dhe duke rrmbyer pasurin e prbashkt. Lek Dukagjini u ftoh dhe n shpin ndjeu nj kruajtje si ajo q Mehmeti sapo e kishte przn nga dora e tij. Njerzit jan t uditshm, mendoi. Ata i ndryshojn mendimet e tyre shum shpejt dhe kjo tregon se Zoti ka t drejt kur beson se njerzve nuk duhet tu msosh gjithka, sepse prndryshe ata tradhtojn do gj q kan besuar pak aste m par. Mehmeti ishte nj shqiptar i vrtet dhe Lek Dukagjini u ndje mir kur mendoi se Shqipria duhej t krijohej pr t mos pasur m njerz si ai. Megjithat mund t jet i vlefshm mendoi dhe n errsir syt e tij morn nj ngjyr t bardh si ajo e zambakve q rrethonin rrugn. Kjo nuk mjafton, i tha. Duhet t japsh nj prov se besnikria jote ndaj Shqipris nuk vjen nga dashuria q ke pr familjen, por nga besimi se armiqt e saj duhet t ndshkohen. Mehmeti uli duart posht si nj ushtar q priste detyrn dhe kruajtja q kishte i kaloi nga kraht n fytyr, duke ia mbushur faqet me kokrra t kuqe. M thuaj duhet t bj, e pyeti. Do nisesh me Shtunin pr t marr fmijt. Rrugs do vrassh t pes burrat q kan vendosur t
169

mos jetojn me ne dhe kur t arrini, nuk do zbressh n tok, por do qndrosh n anije. Kjo do ishte nj prov e besnikris ndaj vendit si dhe dshmi se mund t jetosh pa familjen tnde. Mehmeti tundi kokn n shenj miratimi dhe Lek Dukagjini, q zakonisht nuk i linte njerzit t mendoheshin gjat, i tha: Tani eja me mua. Hijet e tyre u zgjatn mbi zambak dhe q atje prfunduan n sheshin e kuq t qytetit. Nse dikush do ishte zgjuar n at or t nats, do shikonte sesi Lek Dukagjini e oi Mehmetin te flamuri me yll t verdh, q ngriti kokn mbi ishull dhe u drejtua sikur priste nj urdhr. Betohu se do ta mbrosh Shqiprin me jetn tnde, tha Lek Dukagjini me nj z t fort q krceu mbi pllakat e sheshit duke zgjuar t gjith insektet q po ngroheshin aty. Mehmeti u gjunjzua dhe tha: Betohem se do ta mbroj Shqiprin me jetn time dhe me jetn e atyre q jan kundr saj. Lek Dukagjini i vuri dorn n sup duke menduar se ajo nat me siguri do t hynte n historin e Shqipris, ashtu si mbjellja e zambakve, hapja e tunelit dhe emrat e rrugve. Por fytyra e Mehmetit, q tani kishte marr nj ngjyr t verdh, e detyroi t mendonte se ai burr mund t hynte n historin e Shqipris, jo vetm si vrass i pes shokve t vet, por edhe si nj njeri q kruhej sa her i jepnin nj urdhr. N prgjithsi kruajtja sht tipar i cilsis s lkurs dhe mndafshit t saj pr tiu prshtatur natyrs apo pastrtis, por ka njerz q besojn se ata q kruhen kan aftsin t fshehin mendimet e tyre, t cilat nse
170

nuk reflektohen n sy, ln gjurm n lkur. Pas pak Mehmeti u ua n kmb duke mbuluar hnn me supet e tij t ashpr dhe Lek Dukagjini ndjeu nj bezdi n kurriz dhe mendoi se, megjithse kishte arritur t sillej si Zot, srish kishte marr nga njerzit disa zakone prgjithsisht t padmshme, por sidoqoft ngjitse, si ishte kruajtja e lkurs q her pas here t heq dshirn, pr t qen njeri. Nj fillim t shtatorit, dielli kishte dal hert n qiell dhe q atje e ngrohte Shqiprin me nj lloj prtese, pa ia djegur lkurn. Kto jan detaje q nuk kan rndsi n historin e nj vendi dhe aq m pak t nj ishulli, toka e t cilit nuk ka nisur ende t punohet nga njerzit, por Lek Dukagjini q tregonte kujdes pr t bashkuar lvizjet e natyrs me ato t njerzve, mendoi se ishte koha pr tu nisur. Ai doli n breg, mati lartsin e batics duke futur nj shkop n uj dhe pasi u bind se deti do t ishte i duruar pr gjat gjith atij muaji, thirri Shtunin dhe i tha: Nesr duhet t nisesh. Do t sjellsh n Shqipri t gjith ata fmij q i kan rezistuar msimit dhe pr t cilt kshilltart e mi, japin garanci se gjat ktyre pes viteve kan harruar familjet dhe emrat e prindrve, nuk kan gnjyer kurr, nuk jan smurur dhe nuk kan krkuar asnjher t kthehen n shtpit e tyre. Nga gjasht puntort q do t vijn me ty do kthesh ktu vetm Mehmetin. Ai do bj dika q nuk ke pse e bn ti. Shtuni ngriti kokn dhe pyeti: Nuk duhet ta vras? Jo, tha Lek Dukagjini ai sht betuar t
171

qndroj ktu dhe pr t provuar besnikrin ndaj vendit sht zotuar t vras pes burrat e tjer. Kur t zbressh ai nuk duhet t vij me ty, por do t pres n anije. Shtuni tundi kokn sikur donte t shtonte dika, por Lek Dukagjini e ndrpreu dhe i zgjati nj list me emrat e kafshve, t bimve dhe gjithka tjetr q duhej t sillte n ishull. Lista ishte shum e gjat, e mbushur me shenja, me numra dhe pika, me viza dhe korrigjime q tregonin se ai q e kishte shkruar ishte kujtuar m pas, pr t hequr apo pr t shtuar emra kafshsh, sendesh, bimsh dhe materialesh t ndryshme, t cilat i kishte gjykuar her t domosdoshme dhe her t panevojshme pr t krijuar nj shtet. Shkrimi i Lek Dukagjinit ishte i dendur dhe Shtuni zgjati syt duke u prpjekur t mos humbte asnj nga detajet e shumta q ishin shkruar aty. Shqipria sht n kt cop letr, tha Lek Dukagjini. Nuk duhet t harrosh asgj nga kto. Pasi ti t kthehesh, Shqipria do mbyllet dhe kufijt e saj nuk do ti kaloj askush pr nj koh shum t gjat. Nse harron t sjellsh grur, misr, domate, patllxhan, speca, patate, qep, lakr, sheqer, oriz, krip apo ndonj nga perimet dhe drithrat q duhet t mbjellim n tokn e ishullit, mund t mbetemi pa buk dhe trupi i fmijve nuk do ti marr t gjitha ushqimet e domosdoshme. Anash ke t shnuara sasit q ne do ti konsumojm gjat vitit t par, derisa Shqipria t prodhoj grurin, misrin dhe gjithka tjetr q do t mbush pjatat e saj. Mos harro asnj nga kafsht q kam renditur aty, prndryshe do t
172

na duhet t mbetemi pa qumsht, pa vez, pa gjalp, pa djath, pa mish dhe pa lkurt e tyre. Un t kam caktuar detyrn q Zoti i caktoi Noes, para se t prmbyste botn. Por Zoti nuk i dha Noes asnj list t shkruar dhe prandaj ai harroi t merrte me vete shum kafsh t dobishme, shpend dhe bim t shndetshme q sot jan zhdukur dhe q pr shkak t lajthitjes s Noes dhe mizoris s Zotit, bota nuk i njeh m. Por ti nuk mund t harrosh asgj, sepse Shqipris nuk duhet ti mungoj asgj e domosdoshme. Ki parasysh se nse harron pelat nuk do kemi kuaj, nse harron kuajt nuk do punojm dot tokn, nse harron pulat nuk do kemi vez, nse harron gjelat nuk do kemi pulat, nse harron delet nuk do kemi lesh, nse harron leshin nuk do kemi rroba, nse harron viat nuk do kemi mish, nse harron lopt nuk do kemi via dhe nse harron demat nuk do kemi as via dhe as lop. Natyra e ka br gjithka t varur nga dika tjetr dhe prve Shqipris asgj me sa duket nuk i shpton dot ktij rregulli, as vet Zoti q sht i lidhur pazgjidhshmrisht me jetn e njerzve. T gjitha kafsht apo shpendt duhet t jen katr, pra nga dy ifte pr do lloj, sepse nse nj prej tyre smuret ather ifti tjetr do t siguroj vazhdimsin e racs. Para se ti hipsh n anije kontrolloi t gjitha kafsht me kujdes. Asnjra prej tyre nuk duhet t jet e smur. Po ashtu kontrollo me imtsi anijen, sepse nuk dua q bashk me grurin n Shqipri t vijn edhe minjt. Dhe meq nuk do ket minj nuk do ket as mace, sepse, natyrisht, ktu
173

nuk ka vend pr kafsh q nuk bjn asnj pun. Kur t nisesh laji t gjith fmijt, bashk me veten tnde dhe t tjert, sepse ktu nuk ka ushqim pr pleshta, pr morra, apo insekte t tjera, t cilat nuk do ti lejosh t ngjiten n anije duke u strehuar n trupat e njerzve apo t kafshve. Ki parasysh q anija jote sht dogana e par e Shqipris. Gjithka q do t kaloj kontrollin e saj do t prfundoj ktu, ndryshe do t na duhet shum mund pr ta pastruar Shqiprin nga gjra t panevojshme dhe ndoshta t rrezikshme. Mendo pr nj ast sikur n anijen tnde t hynte nj ift ujqish. Shum shpejt ata do t shtoheshin n kt bollk, duke ngrn pulat dhe pasurit tona dhe ather ekzistenca e ktij shteti do t ishte n rrezik. Ka shum vende q jan shfarosur sepse nuk kan kontrolluar shtimin e kafshve t tyre. Prandaj nuk do tregosh asnj dobsi pr asnj gjitar q nuk sht n listn time. Kjo list sht shum m e mir nga lista e do Zoti, sepse ajo nuk pranon asnj kafsh t dmshme si mund t jen ujqit, arinjt, dhelprat, lepujt, drert, apo sorkadhet. Kto kafsh jan grabitqare dhe mishi i tyre nuk i duhet njeriut sepse e egrson dhe e nxit t dal pr gjueti, ku ai mson t prdor armn dhe t vras. Ne do t pranojm n Shqipri vetm ato kafsh q i shrbejn njeriut dhe asnj prej atyre q ia rrezikojn jetn dhe shndetin, duke kafshuar apo duke i kaluar trupit t tij parazit dhe smundje t pashrueshme. Por kjo nuk do t thot se Shqipria do t jet nj vend pa kafsh t lira q jetojn
174

n natyr, jasht kontrollit dhe syrit t njeriut. Pa dyshim q ne do t marrim ktu qukapik, ketra, iriq, dhe lakuriq nate, t cilt nuk jan t rrezikshm dhe shrbejn pr t pastruar pemt nga krimbat. Mos harro t sjellsh dy fole me blet, sepse mjalti i tyre sht i pazvendsueshm dhe fuqia e tij do tia forcoj syt dhe muskujt fmijve t Shqipris. Por pr fatin ton, ishulli sht i pastr nga bishat e egra dhe un nuk kam ndrmend ta ndot duke ftuar n parajs qenie q jetojn pr tu ushqyer me mishin dhe mbeturinat tona. Megjithat smundjet q vijn nga kafsht nuk do ti shmangim dot pr nj far kohe, prandaj aty ke nj flet t veant ku jan shnuar t gjitha emrat e ilaeve q duhet t sjellsh, bashk me recetat pr ti prgatitur ato n vendin ton. Ne do przgjedhim rrnjt e pemve, barishtet, pluhurin e luleve dhe me to do prgatisim barnat q na duhen, kshtu ato nuk do na mungojn kurr dhe ne duhet t jetojm m gjat se t gjith popujt e tjer. Jetgjatsia sht qllimi i njeriut dhe ne do ta arrijm kt duke shfarosur kolern, malarjen, epidemit dhe t gjitha rrnjt e smundjeve nga gjaku i njeriut. Pas shum vjetsh nj burr shtatdhjet vje do t duket fmij dhe nj plak njqind vje do t duket si nj burr i pjekur, t cilit koha i rezervon ende mundsi pr t punuar dhe pr t jetuar. Duke jetuar kaq gjat, ne do ta mundim botn, sepse askush nuk do t na arrij dot n garn e jets. Askush nuk do jetoj dot m shum se nj shqiptar dhe ata nuk do jen pleqt e bots, por rinia
175

e lulzimit t saj. Kshtu ne do ti afrohemi prjetsis n mnyrn ton, jo duke iu lutur Zotit, por duke punuar. Dhe sekreti yn do t jet lumturia, ndrsa armt tona do t jen ilaet dhe kontrolli mbi ushqimin dhe smundjet. Megjithat, sa i takon armve, pyet Mehmetin sa barut, sa pushk, sa shpata, thika apo topa mund t na duhen pr t mbrojtur Shqiprin, sepse atij ia kam ngarkuar mbrojtjen e vendit. Ne nuk do bjm kurr arm dhe ndoshta ato do jen e vetmja gj q n rast rreziku do na duhet t marrim nga pjesa tjetr e bots, megjithse besoj se nuk do kemi shum nevoj pr ti prdorur. Armt duhet t jen n sasi t mdha, sepse n rezervat tona nuk duhet t mungoj baruti,pushkt dhe fishekt. Ato futi t parat n anije dhe bj kujdes ti fshehsh aty ku fmijt nuk do mund ti shohin dot. Nuk dua q fmijt t msohen me arm, sepse ata duhet t rriten me bindjen se Shqipria nuk ka arsye t mbrohet, pasi at nuk e krcnon asgj. Bashk me armt duhet t fshehsh edhe Mehmetin. Fmijt nuk duhet ta njohin kt njeri, sepse ai ka nj gjuh t hidhur dhe vazhdimisht ngjall trishtim. Ai bashk me rojet q do t mbrojn vendin do jetoj jasht qytetit dhe pr fmijt kjo do jet nj sekret, t paktn deri ditn kur ata t rriten dhe t kuptojn me shum. Mehmeti nuk duhet t njihet dhe t miqsohet me fmijt, sepse n t ardhmen kjo marrdhnie mund t ket pasoja q duhen shmangur q tani. Shqipria i ka rezervuar Mehmetit nj rol q ne nuk duhet tia mohojm, duke ndryshuar
176

rrjedhn e gjrave. Ndrkaq, nga shtpia ime do sjellsh t gjitha mobiliet q kam, sepse dua ti kem me vete n Shqipri. Merr krevatin tim t madh, dollapt, sndukt, tavolinat, karriget dhe pasqyrat, me prjashtim t librave. Nuk do sjellsh ktu asnj libr. Ne do kemi librat tan dhe kultura e ktij vendi do t nis ditn kur fmijt t shkelin ktu. N Shqipri do gj do t shkruhet nga fillimi. Historia, poezia, letrsia, mjeksia dhe ligjet. Filozofi dhe gjeografi nuk do t ket, sepse e para sht e panevojshme, pasi t mson se si mund t jetosh pa Zot edhe kur ai ekziston, ose si ta krijosh Zotin kur ai nuk sht, ndrsa e dyta sht e rrezikshme. Historia e bots nuk do t msohet n shkollat tona, sepse pjesa tjetr e bots nuk na duhet, pr sa koh q n librat e saj nuk shkruhen historit e popujve, por t atyre q i kan shtypur dhe i kan sunduar ata. Nuk ka asnj libr historie q tregon se si jeton nj fshatar, nj puntor apo nj marangoz, por vetm se si kan jetuar princat, mbretrit dhe papt duke luftuar dhe duke mashtruar njeri-tjetrin. Deri m sot historia e bots sht historia e t pasurve, ndrsa t varfrit jan prjashtuar prej saj me qllim. Por pavarsisht se ne do ti ndalojm librat, ti do sjellsh me vete shum letr pr t shkruar libra dhe pr tu msuar fmijve t lexojn. N shtpin time ka nj glob t madh t toks, por at nuk do ta marrsh. Fmijt nuk duhet ti njohin vendet e tjera, sepse kjo u rrit dshirn pr t ikur dhe pr t jetuar n ato vende. Po ashtu nuk do marrsh asnj nga pikturat q kam n
177

shtpi. Fmijt do pikturojn n nj mnyr tjetr, shum m t bukur dhe m optimiste, pa ngjyra t errta dhe pa hije, me t cilat jan mbushur pikturat e vjetra. Natyra, Shqipria dhe njeriu q punon pr pronn e prbashkt, do t jen lnda e ktyre pikturave q deri tani kan qen t mbushura me fytyra t errta shenjtorsh dhe profetsh t zhgnjyer, t cilt nuk kishin atdhe dhe gjat jets s tyre nuk bn asnj pun. Po ashtu mos harro t marrsh vegla muzikore, sepse pr zymtsin dhe melankolin e muziks s derisotme, nuk jan fajtore as violinat, as flautet, as daullet dhe as pianot, por njerzit q i kan prdorur ato. Kta njerz kan nxir pentagramet e historis me nota t rnda, monotone, t vajtueshme dhe t mrzitshme, duke i mbushur kishat dhe teatrot me tinguj q ndjellin pasiguri, vetmi dhe pesimizm. Jam i bindur se do njeri q del nga kisha t dieln n mngjes sht gati t vras veten, pasi ka qar me dnes duke dgjuar korin e kishs. Nj nga krimet m t mdha q kisha e krishter i ka br njerzimit sht manipulimi i artit. Kisha ka qen gjithmon filtri i muzikantve, shkrimtarve dhe piktorve, prandaj pikturat jan pasqyr e jets s profetve, muzika sht mistike, ndrsa librat ngjajn si shtojca t ungjijve. N Shqipri muzika do t jet e gzueshme dhe mjafton t imitosh cicrimn e zogjve n mngjes, lvizjen e dallgve dhe zhurmn e lkurs s nj kafshe q frkohet pas gjetheve pr ta nisur ditn me forc dhe me frymzim. Fmijt do msohen ti bien
178

veglave dhe ne do tua kontrollojm tekstet e kngve t reja, t cilat do ta mbushin qiellin e Shqipris me drit dhe me hare. N bodrumet e shtpis kam shum shishe t mbushura me insekte t balsamosura, me peshq, me kafsh t vogla dhe gjethe t thara, t cilat i kam studiuar kur vendosa t njoh botn. Merr disa prej tyre, aq sa mundesh, sepse biologjia sht nj shkenc q do t na duhet ta msojm n shkoll. Shqipria do ket shum shpejt shkenctart e saj, sepse ky vend do ti prij prparimit t bots. Ne, fillimisht do jemi t izoluar dhe nse nuk e njohim si duhet natyrn dhe jetn e qenieve q e popullojn at, pavarsia jon do t jet n rrezik. Ka vetm nj rrug q t mbetemi t pavarur dhe t mos kemi nevoj pr botn: kjo sht rruga e njohjes s natyrs. Nga natyra mund t marrim gjithka q na duhet, sepse natyra sht pasuria m e madhe e njeriut. Ushqimi, veshja, gurt, metalet dhe mendimet jan produkt i natyrs. Njeriu ka nisur t mendoj ather kur i duhej t hante dhe t mbrohej nga kafsht dhe nga rreziqet q i shkaktonte atij ndryshimi i stinve, prmbytjet, thatsirat, trmetet dhe ngricat. Ne do ta nnshtrojm natyrn, pa e dmtuar. Q tani e imagjinoj Shqiprin, pas disa shekujsh kur ajo ti hapet bots, duke i msuar se si mund t zhytet n thellsi t detit duke nxjerr prej andej pasuri t panjohura, se si mund t fluturoj n qiell drejt hapsirave q sot mund t duken t paarritshme, duke imituar kraht e zogjve q do ta ojn njeriun deri n Hn dhe n t gjith
179

Universin, se si shkenctart e Shqipris do t ket zbuluar artin e shndrrimit t lngjeve, t ujrave, t lumenjve dhe metaleve q dalin nga toka, n energji pr t lvizur dhe pr t zvendsuar dritn e diellit dhe flakn e zjarrit, se si fmijt e fmijve tan do ngren kulla t larta prmes bashkimit t hekurit me gurin dhe me drurin dhe se si ata do ta prcjellin zrin dhe fytyrn e njeriut n ajr duke pasur mundsi t bisedojn me njerz q ndodhen disa dit larg tyre, ashtu si po bisedojm tani ne t dy. Kto duken si gjra t pamundura, por do t vij nj dit kur kuajt tan, q lvizin me shpejtsin e muskujve t tyre t kufizuar, t duken t ngatht, t dobt dhe t paaft pr ta prballuar konkurrencn e karrocave q do t lvizin pa u trhequr nga asnj kafsh dhe kur anijet tona me vela t ngjajn si copa druri t harruara n nj cep t portit, sepse barkat dhe lundrat e shpejta do prshkojn detet, pa pasur nevoj pr ndihmn e ers. Ather Shqipria do ket t drejt ti thot bots: Un fitova betejn me t ardhmen sepse vendosa ta ndryshoj Zotin q ju ka penguar. Bota do t mahnitet dhe Shqipria do ta pushtoj at me modelin e saj, pa pasur nevoj t vras, apo t paguaj ushtri pr t rrmbyer toka. Gjith bota do t na nnshtrohet duke u ulur n gjunj, sepse nuk do mund ti rezistoj joshjes pr t prfituar nga dijet tona t pamata. Dhe ne nuk do ti vm asnj kusht popujve t tjer, sepse ne nuk jemi pushtues dhe ndryshe nga t gjith pushtuesit e derisotm, ne nuk vijm pr t marr,
180

por pr t dhn. N shkmbim ne do tu krkojm atyre vetm nj gj: t heqin dor nga Zoti, nga paraja, nga pronat, nga martesat e flliqura dhe nga seksi i shthurur q i shton njeriut nevojn pr ta prdorur trupin m shpesh se mendjen. Ne nuk do ti shesim sukseset tona, por do presim deri ditn q ata do binden duke i hedhur florinjt n det si nj mbetje t ndotur, do bjm durim derisa burrat t ndahen nga grat dhe fmijt e tyre dhe me ndrgjegje tu vn kazmn kishave dhe xhamive q kan shmtuar qiejt e bots duke zgjatur vesht drejt nj Zoti, q nuk dgjon, sepse nuk sht. Shqipria do ta qeveris botn pa vrar asnj miz dhe pa shkaktuar asnj viktim. Ky do t jet pushtimi i lumturis. Kt ndryshim, pr t cilin po flas, vetm Shqipria mund ta bj, sepse ajo do t lirohet para gjith vendeve t tjera nga pesha e fes, e paras dhe e Zotit q prej mijra vjetsh po ia merr frymn njeriut. Shqipria do t jet nj vend i lir ku nderohet ai q punon dhe jo ai q ka para, nj vend ku pasuria sht e prbashkt dhe ku askush nuk krkon tia rrmbej dikujt tjetr, nj vend ku njerzit nuk do ken arsye t konkurrojn dhe t luftojn pr ta udhhequr, sepse t gjitha vendimet do t prcaktohen nga ligjet dhe ajo q njerzit e tjer e quajn politike nuk do t njihet n kuptimin q bota i jep sot ksaj fjale. Politika sht arti i marrjes s vendimeve. N botn e lasht njerzit i zgjidhnin ata q merreshin me politik, si bnin grekt me prijsit e tyre. Sot kjo tradit e varfr dhe e panevojshme sht zhdukur. Popujt
181

nuk zgjedhin m, duke votuar, por pushteti trashgohet nga brezi n brez. Ky ndikim erdhi kryesisht nga kisha, e cila i bindi udhheqsit t heqin dor nga zgjedhjet e lira dhe ta trashgojn pushtetin, sepse kisha mendon se sundimtart duhet t ndjekin shembullin e Zotit, q sht vetm nj dhe nuk zgjidhet dhe as rrzohet dot nga populli i vet. Por ne do t ndjekim nj model tjetr. N Shqipri gjithka do t jet e rregulluar me ligje dhe prandaj nuk do ket nevoj as pr t zgjedhur dhe as pr tu mbledhur n raste vendimesh t rndsishme. N Shqipri nuk do t ket zgjedhje. Mjafton t respektohet ligji i vendit dhe prparimi nuk ka pr t vonuar. Ligjet nuk do ndryshojn, sepse nuk mund t ndryshoj qndrimi yn pr pronn, paran, martesn, seksin dhe Zotin. Kto jan vetm disa nga gjrat e ndaluara, t cilat asnj brez nuk mund ti kthej m n Shqipri, sepse ather paqja dhe lumturia jon do t viheshin n rrezik. Njerzit do t binden se duke jetuar pa to, jetohet shum m mir, prandaj askush nuk do ket nevoj t rishikoj ligjet. Un nuk kam fmij dhe nuk do kem, kshtu q pushteti nuk mund t trashgohet. Kur un t vdes do caktoj dik q do t drejtoj Shqiprin dhe do t gjykoj duke ndshkuar ata q mund ti bjn dm asaj, apo ata q krkojn ta dehin popullin me barin e helmuar t fes, me kockn e hidhur t paras dhe me mishin e kalbur t seksit. Por kjo dit sht ende e largt dhe mendimet tona do t filtrohen n kudhrn e kohs. Le t kthehemi te lista jon, sepse ka akoma shum gjra
182

q nuk duhet ti harrosh. Duhet t sjellsh me vete shum araf, velenxa, en, pjata, gota, lug, pirun, filxhan, t mjaftueshm pr t mbushur shtpit dhe mensn e Shqipris, por nuk do sjellsh asnj perde. N Shqipri nuk do ket perde, sepse nuk do ket asgj pr t fshehur. Fmijt do vijn me rrobat e trupit dhe sigurohu q asnjri prej tyre t mos vij i paqethur. Mos harro t marrsh grshr si dhe do vegl q na duhet si dalta, pinca, eki, kazma, lopata, gozhd, sharra, tela, si dhe hekur pr ti prodhuar ktu veglat q do t na duhen, sepse ne do vazhdojm ta ndrtojm Shqiprin gjat gjith kohs. Nga drurt q kan fruta mos harro t sjellsh limont, portokajt, qershit, kumbullat, mollt, pjeshkat, dardhat, rrushin, arrat dhe gshtenjat. Natyrisht do marrsh farn e do luleje q do mbjellim n Shqipri dhe q ende nuk ka mbir n ishull, me prjashtim t trndafilave, sepse ato jan lule t bezdisshme, t cilat prdoren pr t ushqyer dashurin. Nse ka nj lule q nxit ndjenjn e njeriut pr nj njeri tjetr, ky sht trndafili, petalet e t cilit simbolizojn trupin e shtrir nn peshn e dashuris, ndrsa gjembat t pickojn si shigjeta xhelozie. Dikush mund t m thot pas shum vjetsh se, prderisa un lejova q rruga m e bukur e vendit t mbillet me zambak, q sht nj lule shum m mkatare se trndafili, sepse prfaqson vetm dashurin e trupit dhe jo at t shpirtit, me t njjtn toleranc duhet t kisha lejuar edhe trndafilin t kalonte detin, pr t knaqur syt dhe hundt tona,
183

por kt nuk e konsideroj nj argument. S pari, sepse zambakt kishin ardhur n ishull para nesh dhe un nuk kam ndrmend t zhduk asgj q kam gjetur ktu, por dua vetm ta zbus dhe ti ndryshoj rolin q Zoti dhe imagjinata e njerzve u ka caktuar atyre n historin e bots. Se dyti, parajsa nuk ndrtohet mbi ngjashmrin dhe prsritjen e mkateve. Kjo do t thot se prderisa, pr shkak t kushteve dhe rrethanave toleron nj mkat nuk ke pse e prsrit kt gj edhe me mkate t ngjashme. Parajsa ka rregullat e saj, t cilat nuk imitojn asnj rregull. Megjithat do kemi shum shekuj pr tu bindur nse vendimet tona ishin t drejta dhe t dobishme. Edhe nse kemi harruar dika q ndoshta mund t na duhej, jam i bindur se Shqipria nuk do varfrohet kurr nga mungesa e trndafilave, e maceve dhe e dhelprave. Nse nj dit asaj do ti duhen kto hollsi, koha do ti sjell bashk me guximin e atyre q do ti prdorin. Mos harro t sjellsh nga dy pal kpuc pr do fmij, si dhe gjilpra me madhsi t ndryshme, t cilat duhen pr t qepur rrobat dhe dyshekt e araft. Po ashtu duhen kazan, kova, tenxhere dhe shum sapun pr tu lar. do shtpi do t ket nj pasqyr, ndrsa n magazinat tona nuk duhet t mungojn krehrat, brisqet, si dhe disa lloj plhurash dhe copash q do tu shrbejn grave pr t qepur rroba. Por t gjitha copat dhe stofrat q do t marrsh duhet t jen me ngjyra t elta, sepse askush n Shqipri nuk do vishet me rroba t zeza, t cilat ia errsojn njeriut mendimet dhe zakonisht
184

simbolizojn t keqen. Ngjyra e zez do t jet e ndaluar pr veshjet tona. Vajzat do vishen me plhura t bardha, ndrsa djemt me bluza t verdha n ngjyrn e yllit t Shqipris. Veshjet do jen t gjitha njlloj, sepse askush nuk duhet t dallohet nga t tjert. Barazia n veshje sht nj kusht dhe nj detyrim pr do banor t ktij vendi. N fletn e fundit ke nj list t shkurtr q prshkruan te gjitha gjrat q duhet t bsh gjat gjith udhtimit. Un kam llogaritur se duke filluar nga nesr, derisa t kthehesh, do t t duhen 60 dit dhe asnj dit m shum. I kam rreshtuar ditt nj nga nj, duke prcaktuar at q do bsh ditn e par, t dyt, t tret, t katrt, te pest dhe deri n fund. Mehmeti nuk e njeh dhe nuk ka pse ta dij kt llogari. Ai ka vetm nj detyr: t vras, por ti duhet ti thuash se kur duhet t vras, sepse pes puntort q do vijn me ty n anije nuk duhet t vriten q ditn e par, pasi ata ju duhen pr ndihm gjat rrugs. Ju do arrini n tok kur mbrmja e dits s gjasht t ket nisur, ndrkoh q ditn e shtat do lodhesh dhe pastaj do t t duhen 47 dit pr t gjetur t gjitha kafsht, sendet dhe bimt q jan n list. Mos ngatrro asnj nga veprimet q duhet t bsh, por respekto rendin e punve q un kam prcaktuar, sepse ai sht ndrtuar mbi nj logjik t rrept, e cila mund ta prish gjith udhtimin nse bn dika m prpara, ose m von nga sa sht menduar. Ditn e 54 do t nisesh pasi t kesh futur n anije gjithka q duhet dhe n fund fare edhe fmijt. Kur t kthehesh do t jet
185

java e par e nntorit dhe deti do t jet fryr pak nga batica e dimrit, ndrsa era do ta bj lundrimin m t shpejt. Nesr nuk do fryj er, por gjat dits s tret mund t ket nj shtrngat t shkurtr, e cila do ta vonoj anijen q normalisht duhet t arrinte n t gdhir dhe pr kt shkak do mbrrij n tok gjat mbrmjes. Ky sht udhtimi i jets tnde Shtun dhe Shqipria do ta kujtoj kthimin tnd n atdhe si ditn e pavarsis. Emri yt do kaloj nga brezi n brez, si kalojn pulbardhat mbi dallgt e detit dhe pas njqind vjetsh, kur historia t shkruhet, Noe do t duket nj skelet q kalon me turp para statujs tnde. Nisu dhe ndero Shqiprin. Kur Lek Dukagjini mbaroi Shtuni i kishte syt e prlotur. Ai u prkul dhe e puthi dorn e Lek Dukagjinit, q ishte djersitur duke kaluar mbi t gjitha etapat e atij fjalimi t gjat. Lek Dukagjini qndronte me kokn lart duke par anijen q shklqente nn dritn e hns, e cila, at nat, ishte e rrumbullakt dhe dukej si nj pjat q deti nuk po e mbushte dot. Jam i bindur se nuk do harroj asgj, tha Shtuni. Shqipris nuk do ti mungoj asnj gjethe pr shkakun tim. Fmijt, kafsht, bimt dhe veglat q duhen, do mbrrijn ktu t sigurta, t pastra dhe n kohn e duhur. Por kam nj krkes. Lek Dukagjini ktheu kokn dhe e pa Shtunin drejt n sy. Zakonisht ai nuk pyeste dhe nuk krkonte gj, por me sa duket at nat kishte dika t rndsishme, prderisa mori guximin pr tiu drejtuar duke e vonuar ceremonin
186

e nisjes. Fol, i tha Lek Dukagjini, far nuk ke kuptuar. Jo, tha Shtuni me mirsjellje, i kam kuptuar t gjitha. Por desha t them se n listn tuaj mungon dika q duhet t jet harruar rastsisht, n ngut e sipr. Un e kuptoj se przgjedhja e kafshve sht br me kujdes duke larguar kafsht e egra dhe duke sjell ktu t gjitha ato kafsh q e ndihmojn njeriun t jetoj, t mbathet dhe t ushqehet. Por nga t gjitha kafsht q un njoh, njra, q sht m e dashura dhe m e shtrenjta pr njeriun, uditrisht mungon. Shqipris i mungon nj qen. Lek Dukagjini u vrenjt duke bashkuar vetullat si kryq dhe Shtunit iu duk si nj Zot q pyet veten: Si ka mundsi q kam vendosur t krijoj nj bot pa qen? Lek Dukagjini u kthye nga deti dhe duke mos dashur ta shihte Shtunin n sy i tha: Qeni nuk sht harruar rastsisht. Nuk dua q Shqipria t ket qen, sepse kjo kafsh nuk i duhet njeriut. Ishulli sht i vogl dhe ata q do kullosin bagtit tona nuk do ken nevoj ti ruajn me qen, sepse do dele dhe do lop mund t gjendet kollaj n kto shkmbinj. Nga ana tjetr qent shtohen shum dhe natn lehin duke trembur fmijt dhe duke krijuar panik n qytet. Nj shtpi q mban qen krkon t mbrohet nga hajdutt dhe vrassit, por n Shqipri nuk do ket as vjedhje dhe as vrasje, prandaj qeni m duket nj kafsh e panevojshme. Pr m tepr, m duket e padrejt t pranoj qent prderisa prjashtova macet nga Shqipria. Kto kafsh bjn pun t ngjashme dhe meq arsyet pr ti ftuar n ishull
187

mungojn, ather vendimet q kam marr pr seciln prej tyre duhet t jen t njjta. Mbi t gjitha, kjo sht nj shenj barazie. N Shqipri kafsht duhet t jen t barabarta me kafsht, dhe njerzit duhet t jen t barabart me njerzit. Kur kam qen i vogl, u dashurova me nj dhelpr q ndalonte do nat prpara dritares sime duke ngrohur bishtin n dbor. Dashuria pr kt kafsh m ka ln shum net pa gjum dhe ka mbushur nj pjes t madhe t ndrrave dhe t poezive t mija t rinis, ku dhelpra ishte simbol i kurajs pr t jetuar vetm dhe i zgjuarsis pr ta kthyer vetmin n lumturi. Por si e sheh, n Shqipri nuk i pranova dhelprat e mija t fmijris, jo sepse tani jam rritur, por sepse, jam msuar q t mos i ngatrroj vendimet e mija me emocionet q ujisin thatsir e shpirtit ton, her pas here. Ndoshta edhe ti ke kujtime t dhimbsura nga ndonj qen q t ka puthur dhe t ka ndjekur si dele kur ke qen fmij, por pr kt arsye kemi ardhur n Shqipri: pr t harruar t gjitha gjrat q kemi dashur dikur. Duhet t msohemi ta disiplinojm dashurin ton duke ia dedikuar gjrave q kan m shum rndsi sesa buzt e nj gruaje apo puthja e nj kafshe. Kjo sht e gjitha. Shtuni ndjeu detin q iu afrua te kmbt duke ia lpir, si do bnte do qen besnik, para nj misioni t vshtir, nse Lek Dukagjini do t ishte m i mshirshm dhe do t kishte nj mendim m t mir pr dashurin. Megjithat ai vendosi t flas duke qen i bindur se qent, bashk me cilsit e tyre t pamohueshme, t cilat
188

i dallojn nga macet, ishin t domosdoshm pr t ardhmen e Shqipris. Un mendoj se duhet ti shtojm qent n listn e kafshve tona, tha ai. Qent n ndryshim nga macet e duan njeriun dhe dobia e tyre nuk mund t krahasohet me at t asnj kafshe. Ne nuk do kemi nevoj t mbajm qen n shtpi, pr sa kohe q nuk do kemi ushqime dhe pasuri pr t ruajtur, por sigurisht q qyteti dhe pronat tona nuk mund t mbrohen pa ndihmn e kafshve. Qeni sht besnik, i pastr, i urt dhe i duruar dhe nse trajtohet si duhet mund ti sjell vendit ton nj prfitim t madh. Ndoshta tani duket e pamundur, por pas shum vjetsh, kur fmijt t rriten dhe t patrullojn vet brigjet, duke u mbrojtur nga piratt dhe armiqt q mund t vijn n ishull natn, kt detyr nuk do ta bjn dot si duhet pa ndihmn e qenve. Sepse si mund t gjendet nj njeri q fshihet n errsir, si mund t nuhatet nj i vdekur n mes t pyllit, si mund t zbulohet nj kafsh e ngordhur apo e humbur n nj cep t ishullit dhe n fund t fundit, si mund ta msoj shpejtsin, forcn dhe guximin nj fmij q jeton pa qen? Un jam i bindur se qent kan eprsi ndaj maceve dhe ndoshta ndaj t gjitha kafshve q e rrethojn njeriun. Ata e gjejn vet ushqimin e tyre dhe nuk ka nevoj ti kullotsh npr livadhe me bar pr t mbushur barkun. Dhe m lejoni tua heq merakun q keni, se kto kafsh shtohen n mnyr t pakontrolluar, sepse ne do t marrim n Shqipri qen t msuar dhe t zbutur dhe jo ata t cilt enden rrugve duke i ngjyer
189

turinjt me plehra dhe ndotje q dalin nga trupi i njeriut. Ne do ti disiplinojm lindjet e tyre, si do bjm dhe me njerzit dhe n nj cep t ishullit mund t ndrtojm nj vend t veant ku do ti rrisim dhe do ti msojm t lehin, ather kur kan nj arsye dhe t shtohen sa her q ne e gjykojm t arsyeshme. Nse ju m lejoni, un do t merrem vet me edukimin e tyre, duke premtuar se qent do punojn gjithmon n t mir t Shqipris, prandaj m lejoni t marr nj ift qensh n anijen time dhe t jeni t sigurt se koha do t m jap t drejt. Lek Dukagjini q nuk i kishte hequr syt nga deti, gjat kohs q Shtuni lvizte duart n ajr, si do bnte do njeri q i krkonte Zotit nj nder, u zbut por nuk qeshi, megjithse lutja e Shtunit ishte shum fmijrore dhe nuk prputhej me profilin e nj burri, q duke filluar nga nesr duhet t vriste pes njerz. Si do Zot edhe Lek Dukagjini, donte ti caktonte vet detyrat, punt, dnimet dhe pozicionet e njerzve dhe kafshve n bot, por sidoqoft, ai nuk mund t paragjykonte faktin se Shtuni ishte i prirur nga e mira dhe jo nga e keqja. Si nj njeri q ishte marr gjat gjith kohs me shtjet e siguris s ishullit, ndoshta ai vrtet besonte se qent ishin t domosdoshm, t paktn pr kt qllim. Por n fund t fundit, pse t mos kishte qen n Shqipri? Lek Dukagjini e kishte hartuar listn me kujdes duke peshuar do imtsi, dke gjykuar me prpikri prfitimet q do ti sillte do kafsh Shqipris dhe kufizimet q do ti shkaktonte vendit mungesa e secils prej tyre, por
190

megjithat vendimet q kishte marr pr fatin e do kafshe, t do luleje dhe t do sendi nuk mund t ishin krejtsisht t zhveshura nga paragjykimet q aq shum kan ndikuar n marrdhniet e Zotit me botn. Lek Dukagjini e dinte se, nuk mund ta zvendsonte Zotin, pa br gabime dhe nj njeri q sht i ndrgjegjshm pr gabimet e veta i afrohet Zotit m shpejt se kushdo tjetr. Por ajo pr t ciln ai bnte me shum kujdes ishte nevoja pr t mos prsritur gabimet e Zotit. Prandaj kur ishte menduar pr kafsht q do t sillte n Shqipri ai ishte nisur nga nj logjik tjetr, duke marr parasysh vetm zakonin e hershm dhe ende t pandryshuar t njerzve pr ti ngrn ato. Qent nuk haheshin dhe ai prandaj kishte vendosur ti linte jasht Shqipris. Me kt logjik e kishte ndrtuar listn e kafshve q do lejoheshin t kalonin kufijt e Shqipris, nj list e cila, dobin e do kafshe e kufizonte vetm n funksion t ngrnies, duke ln pas dore funksionet e tjera q kan kto shtaz, si ishte edhe rasti i qenit. Shtuni kishte t drejt kur thoshte se t paktn pr arsye sigurie qent mund t ishin t domosdoshm, pr ta mbrojtur ishullin me syt dhe nuhatjen e tyre t njohur, q ishte shum m e mpreht se ajo e njerzve. Dhe nse Shtuni premtonte se ata do ishin t qet, se nuk do t lehnin pa shkak, se do t ishin t pastr dhe nuk do ta ndotnin qytetin me jashtqitjet e tyre t qelbura, ather pse jo, ata mund t pranoheshin n Shqipri. Ai kishte marr parasysh se Shqipria do duhej t prballonte rreziqe t
191

ndryshme q buronin nga veset e njerzve, ndrsa smundjet dhe rebelimet q mund t vinin nga natyra e egr e kafshve nuk ishin pr tu marr shum seriozisht, sepse n do rast mund t zgjidheshin duke i zhdukur kafsht ka me njerzit nuk e bnte dot, sepse parajs pa njerz nuk ka. N fund t fundit, problemi i Shqipris do t ishin njerzit dhe jo kafsht, mendoi at nat Lek Dukagjini dhe duke u kthyer nga Shtuni i tha: E pranoj, Shtun. Por nse qent e tu kthehen n nj shqetsim pr qytetin, ather ti vet do ti hedhsh n det. Historia do t mbaj mend se ti ishe njeriu q i solle qent n Shqipri, por mos harro se historia sht m e vmendshme ndaj njerzve q bjn dm dhe nuk prjashtohet mundsia q ky t jet rasti yt. Megjithat, un po e pranoj vrejtjen tnde, jo sepse u binda se qent jan t nevojshm, por pr ti dhn t gjithve nj mundsi t kuptojn se vendimet e mia nuk jan fryt i nj teke, i nj armiqsie ndaj kafshve t caktuara, apo i nj paragjykimi, por ato mund t ndryshohen nga kmbngulja e njerzve q e duan Shqiprin, njri prej t cilve, je edhe ti. Sikur Noe t kishte pasur guximin tnd, ather bota do t ishte m e pasur dhe Zoti do t ishte m i mir. Por kjo nuk do t thot se ne po i privilegjojm qent. Ashtu si do t bsh edhe me kafsht e tjera, do sjellsh n Shqipri vetm dy ifte qensh, por mos merr nga ata leshatort, me sy t fryr dhe me kmb t shkurtra q grat i mbajn n qaf n vend t pelieve, por zgjidh qen trima, t fort dhe t
192

guximshm, t cilve do tu msosh vetm nj gj: se si ti zbulojn armiqt e Shqipris. Shtuni u prlot edhe nj her dhe pasi e falnderoi Lek Dukagjinin u largua duke ln gjurm n det. N breg anija po priste dhe Lek Dukagjini futi dorn n uj dhe lau flokt e bardh q i vareshin n supe. At nat, ndihej mir, si do Zot q i prgjigjet krkesave t njerzve, sa her qe ato nuk jan t tepruara. Lek Dukagjini kishte arsye t besonte se kishte marr nj vendim t drejt dhe t padmshm, gj q sigurisht nuk do ta bnte, sikur Shtuni t krkonte q n Shqipri t mbilleshin trndafila, por Shtuni nuk e kishte pasur kt guxim dhe ndoshta as kt dshir dhe t nesrmen kur u nis, fjalt e tij t fundit ishin: betohem se nuk do harroj asgj. Mos u vono, i tha Lek Dukagjini duke ulur kokn, ndrsa n det ran disa gjethe vjeshte dhe anija lundroi mes tyre si n nj pyll, ku gjrat humbin sa her q i krkon. Anija e Shtunit nuk e respektoi dot kalendarin q i kishte prcaktuar Lek Dukagjini. N mbrmjen e dits s gjashtdhjet, Lek Dukagjini doli n breg t detit duke pritur q n horizont t shfaqej nj vel, si nj shami e bardh q do tundte dorn duke u afruar. Por megjithse nntori i atij viti ishte i qet dhe qiejt e tij nuk ishin mbuluar ende nga avujt dhe mjegullat q n dimr i veshin detet me plhura t tejdukshme, srish asgj nuk dukej. Lek Dukagjini e prmbajti veten dhe u tha burrave t tjer q prisnin bashk me t, se nuk kishte arsye t shqetsoheshin. Ndonj stuhi
193

e paparashikuar e kishte ulur shpejtsin e udhtimit apo ndoshta Shtuni ishte vonuar duke bler n pazar sasin e nevojshme t grurit apo t gjalpit dhe me siguri t nesrmen, anija do t ngrihej si nj zog mbi det duke prplasur kraht mbi ishull. Por t nesrmen srish nga deti nuk erdhi asnj zhurm dhe asnj shami nuk u shpalos mbi siprfaqe pr t prshndetur ata q po e prisnin me padurim. E njjta gj u prsrit edhe t pasnesrmen dhe tre jav rresht. Lek Dukagjini qndronte gjat gjith kohs n breg dhe mendimet e tij ngryseshin bashk me mbrmjen. Nse kishte nj gj q ai nuk mund ta pranonte, ishte se parajsa e tij nuk mund t rrezikohej nga vonesat, nga hutimi dhe ngathtsia e njerzve. Ditt e para ai besonte se Shtuni duhet t kishte pasur probleme me sigurimin e gjith asaj sasie mallrash q duhej t ngarkonte n hangart e anijes, por m von filloi t besonte se gjat rrugs kishte ndodhur ndonj e papritur, se Mehmeti mund ta kishte tradhtuar Shtunin dhe bashk me pes burrat e tjer e kishin vrar duke rrmbyer anijen, apo se ndoshta Shtuni bashk me Mehmetin kishin br gjithka si duhej, i kishin vrar burrat dhe i kishin hipur fmijt bashk me kafsht dhe mallrat, por n kthim, ndonj anije pirate apo ndonj flote ushtarake i kishte sulmuar dhe anija bashk me banort e Shqipris ishte zhytur n ujrat e Mesdheut, ashtu si kishte ndodhur prgjat shekujve me shum lundra t tjera q kishin pasur m pak guxim dhe pasuri.
194

N krye t disa ditve, Lek Dukagjini u dobsua dhe syt n ngjyrn e hns iu nxin, kockat i doln mbi rroba dhe kmbt e holla filluan ti dridhen sa her q nata binte mbi ishull duke shuar dritn q zbardhte pamjen e detit t Shqipris. Aleksandri i sillte sup t ngroht, me rrnj t njoma dhe fara pishash, por ai nuk hante. Rrinte gjith kohn n breg derisa nj mngjes e gjetn t shtrir mbi leshterik dhe me nj sy t hapur q dilte si nj gaforre e trembur n det. Ather e ngritn dhe duke e mbajtur nga kraht, krkuan ta onin n shtpi, por ai lvizi dorn dhe me nj forc q nuk pritej nga ajo dobsi, tha: Do m hiqni q ktej vetm kur t vdes. Ademi i solli nj karrige dhe Lek Dukagjini qndroi atje me kokn varur dhe nj sy t hapur, q asnj ast nuk i ndahej detit, si t donte ta prpinte. Ai nuk kishte menduar kurr se Shqipria do rrezikohej nga kjo vones e papritur dhe gjat gjith atyre javve fajsonte veten q nuk shkoi vet ti merrte fmijt. Por tani ishte von pr ta kthyer vendimin q kishte marr dhe e vetmja gj q i mbetej t bnte, ishte t priste, derisa t vdiste, apo derisa deti ti jepte nj prgjigje bindse. Nse Shqipria do t kishte nj anije tjetr, ai do t ishte nisur duke ar detin dhe duke krkuar fmijt e tij, kafsht dhe parajsn e humbur n det. Por pr sa koh q kjo ishte e pamundur, i vetmi ngushllim pr Lek Dukagjini ishte siprfaqja e qet e ujit, tingujt e pulbardhave q po largoheshin nga dimri q po vinte dhe flokt e leshterikve q dilnin n breg pa i ngulur dot rrnjt n tokn e Shqipris. Kto
195

lvizje t ngathta t natyrs, e cila nuk nxitohej pr t kapur dimrin, her pas here i kujtonin se ishte ende n parajs dhe koha pr t hequr dore nga knaqsit e saj t thjeshta, nuk kishte ardhur ende. Nj nat, Lek Dukagjini u ngrit nga karrigia, shkoi n breg t detit dhe ndezi nj zjarr, si kishte br edhe natn e par kur kishte mbrritur n ishull. Flakt kaprcyen bregun dhe u hodhn mbi dallg, ndrsa ai afroi dorn duke thar lagshtin q i kullonte nga shpirti. Zjarri i dha forc duke i hyr npr damart e ngushtuar dhe zemra iu mbush me shpres duke besuar se fati nuk e kishte tradhtuar pasi nuk e kishte kt mundsi. Nse fati ndrhynte n punt e parajss, ather ktu kishte dika q nuk shkonte, ngaq parajsa nuk ishte dhe nuk mund t ishte kurr n dor t fatit. Fati nuk kishte t bnte fare me Shqiprin, sepse Shqipria nuk ishte krijuar pr shkak t fatit, por pr arsye t tjera q krkonin ti shkulnin njeriut nga koka iden se fati q buron nga tekat e Zotit, mund ta ndryshoj t ardhmen e tij. Pa dyshim q vonesa e Shtunit kishte ndodhur pr shkaqe t rndomta, asnj pirat nuk mund ti zinte rrugn Shqipris dhe asnj ushtri nuk kishte pse fuste hundt n punt e saj. Shum shpejt, anija do t dilte n breg dhe ather kjo pritje e lodhshme dhe e zgjatur do t zinte vendin e vet t merituar n kujtimet e tij t pleqris. At nat ai fjeti m i qet, duke qeshur n karrigen e tij t lagur nga dallgt, por t nesrmen ndjeu zemrn ti ngushtohej si nj guask, kur pa se horizonti
196

ishte i pastr dhe asnj lvizje nuk dallohej mbi heshtjen e tij. Ather ulriti fort, aq fort sa zogjt e ishullit u friksuan, deti u drodh, pemt shkundn disa gjethe dhe burrat u mblodhn rreth tij duke menduar se ishte mendur nga hidhrimi. Ata ishin t friksuar dhe disa prej tyre filluan t mendonin se si do t largoheshin nga ishulli, sepse anija ishte mbytur dhe kjo vones ishte e pajustifikueshme. Nse Ademi nuk do kmbngulte q ta linin Lek Dukagjinin t qetsohej, ata do ta kishin marr me forc, do ta kishin mbyllur n njrn nga shtpit dhe do ti kishin dhn t pinte vez breshke me vaj ulliri q i mpin shqisat e njerzve t hidhruar. Por Lek Dukagjini qndroi n karrige dhe duke ngritur nj dor i largoi t gjith, si bn Zoti sa her q mizat mblidhen pr ti dhn ndonj kshill. Ai nuk kishte ndrmend t lvizte, megjithse n vend t tij do njeri do t mendonte se Shqipria kishte marr fund, se me sa duket Zoti e kishte dhn ndshkimin e tij ather kur nuk pritej, duke u hakmarr dhe duke i bindur t gjith se toka ishte nj vend i paprshtatshm pr t ndrtuar nj parajs. Por Lek Dukagjini nuk jepej, sepse ai nuk i besonte Zotit dhe ishte i sigurt se t paktn prej tij, Shqipris nuk do ti vinte asnj e keqe. Nse kishte nj arsye m shum pr t mos u dorzuar ishte ajo vones e paparashikueshme, e cila nse nuk po shkaktohej nga tekat e natyrs, apo nga paaftsia e njerzve, ather duhej t kishte shkaqe t tjera t cilat ai duhet ti dinte, prpara se t vendoste t largohej nga pritja e tij e mundimshme.
197

Por edhe sikur anija t ishte mbytur, Lek Dukagjini nuk do t bnte at q do t bnte n nj rast t ngjashm do njeri tjetr: ai nuk do ti jepte fund ndrrs s vet, por do t vazhdonte, do gjente nj mundsi pr tu kthyer n tok dhe atje do t zgjidhte fmij t tjer dhe bashk me kafsht do ti sillte n Shqipri. Shtpit ishin gati dhe ai nuk mund ti linte bosh. Parajsa nuk mund t dshtonte pr shkak t vdekjes s askujt, prfshi edhe at t Lek Dukagjinit, sepse njerzit kan nevoj pr parajsn edhe kur Zoti mungon. Disa her atij i ishte dukur sikur do t vdiste, sepse n moshn e tij, uji i mbush m shpejt mushkrit e lodhura, era dhe vesa e mngjesit i grryejn kockat e thata dhe mishi plasaritet duke u ushqyer me kripn acide t detit. Nganjher ai ndiente syt q i zvogloheshin duke u veshur me nj cip t holl verbrie, prtej s cils kokfortsia nuk ka fuqi t furnizoj pritjen me durim. Por Lek Dukagjini i hapte syt me forc dhe duke i ngulur thell n horizont ngrihej n kmb dhe ather Aleksandri apo Ademi q e ruanin pa pushim, i hidhnin nj mbules mbi supe q t mos ftohej. Ather Lek Dukagjini brtiste, ulrinte, i shante duke i krcnuar se do ti digjte n zjarr dhe ata largoheshin pak, deri aty ku syt e tij t lodhur nuk mund ti shihnin dhe q aty ndiqnin me tmerr ecjen e tij npr breg, zgjatjen e duarve drejt detit, pastaj dgjonin disa fjal t ashpra q ai lshonte n drejtim t Shtunit, t Mehmetit dhe t gjith njerzimit, derisa goja i mbushej me shkum dhe nga pesha e gjith ksaj
198

prpjekje rrzohej n uj. Ata vraponin duke e trhequr me shpejtsi prpara se barku ti mbushej me det dhe prpara se deti ta thithte n florn e tij. Duke e fshir me kujdes, e ulnin srish n karrige dhe Lek Dukagjini fillonte t dridhej nga e ftohta, nga padurimi i pritjes si dhe nga trbimi, q dy njerz t vdekshm kishin qen dshmitar t dobsis dhe rnies s tij prtok. M lini atje ku m gjett, brtiste, ndrsa buzt e kafshuara nga inati i mbusheshin me gjak, por Ademi bnte sikur nuk dgjonte dhe ia mbshtillte kokn me nj peshqir t that q si nj perde e urryer ia bllokonte vrojtimin e detit. Si do i mbytur q qetsohet, sa her q nuk e sheh ujin, Lek Dukagjini tulatej n karrige dhe e zinte gjumi n kraht e Ademit, ndrsa Aleksandri i hapte pak gojn dhe atje i derdhte supn e tij me barishte t ngrohta dhe arra t shtypura. Kur zgjohej, zrin e kishte t ngjirur sikur kishte vazhduar t zihej n gjum, ndrsa faqeve u ishte kthyer nj ngjyr e kuqe, tipike pr njerzit q sapo kan par nj ndrr t bukur. Jan shum afr, i thoshte Aleksandrit, sapo i pash sesi kaprcyen kodrn e nj dallge dhe po lundrojn n nj fush t mbjell me alga. Aleksandri q duhej t merrte pjes do dit n at loj e pyeste: Po kafsht do bjn? Npr gjum, Lek Dukagjini i thoshte: Kafsht kan nxjerr hundt nga vrimat e anijes, ndrsa dielli ka hipur mbi kuvert dhe po vjen t jetoj me ne. Javn e fundit t nntorit, Lek Dukagjini e kaloi pothuajse duke fjetur. Syt nuk i hapeshin m dhe her
199

pas here grhiste, duke lshuar nj tingull t zgjatur q dukej si vaj, gj q e detyronte Ademin ti zbonte t gjith burrat nga plazhi, sepse ai nuk donte q njerzit ta shihnin Zotin, duke qar. Ademi i kishte shrbyer gjat gjith atyre javve, duke kuptuar se vuajtja e atij njeriu kishte nj prmas tjetr nga ajo q njihet. Ajo nuk i ngjante humbjes s nj fmije, nuk i ngjante humbjes s nj pasurie, por i ngjante humbjes s nj mbretrie. Por meq Lek Dukagjini nuk donte t ishte mbret ather humbja duhej t ishte edhe m e madhe. Nuk dihet se far bn Zoti kur humb ndonj gj, por sigurisht q kur kjo ndodh ather ai duhet t jet shum i vetmuar dhe askush nuk e ndihmon dot, askush nuk e ushqen dot, askush nuk e vesh dot, askush nuk e fshin dhe nuk e pastron dot, si bnte Ademi me Lek Dukagjinin. Ky njeri ka m shum fat se Zoti, mendonte Ademi, sepse at ka kush e ndihmon. Nj nat, Ademi po mblidhte shkarpa pr t ndezur nj zjarr pran kmbve t Lek Dukagjinit, kur dgjoi nj zhurm t mbytur q erdhi nga deti. Ktheu kokn nga Lek Dukagjini, por ai po flinte. Gjat gjith pasdites kishte rn shi dhe horizonti ishte m i kthjellt. Ademi u ngrit n kmb dhe duke u afruar n breg vuri dorn n sy, por hna ishte fshehur pas nj reje dhe drita e saj nuk e ante dot ujin. Ai priti pak derisa nga errsira u shfaq nj hije q ngrihej n qiell dhe nj njoll e bardh si shami, u derdh n siprfaqen e detit. Ajo po vinte n drejtimin e tij, ndrsa dallgt po shtoheshin, sikur nj forc e panjohur ti shtynte
200

drejt ishullit. Ishte anija. Ademi krceu n ajr duke nxjerr padurimin e vet me klithma dhe shkoi t zgjonte Lek Dukagjinin. Por u desh nj far kohe, derisa Lek Dukagjini t hapte syt pr t par trupin e anijes q po i ngjitej bregut. Ather ai u ngrit n kmb dhe para s t rrzohej srish, Ademi e dgjoi t thoshte: Zoti nuk sht, sepse po t ishte duhej ta mbyste kt anije. Ishte mesnata e 28 nntorit. Pr gati nj jav rresht, anija zbrazi n breg gjith plakat e Shqipris, duke e mbushur ishullin me tinguj kafshsh dhe lodra fmijsh, ndrsa Lek Dukagjini u zgjua nga zri i nj vajze q po kndonte n oborrin e shtpis, ku ai flinte dhe mjekohej prej dhjet ditsh. Si t quajn, e pyeti vajzn. Un jam Hna, tha vajza, duke mbyllur syt nga dielli i bardh i dhjetorit q krcente mbi Shqipri. Lek Dukagjini e dgjoi tregimin e Mehmetit, duke ngrne nj pjat me bizele. Ditn q u nism qielli ishte i hapur dhe deti ishte i qet, filloi t fliste Mehmeti. Ne lundronim me kujdes duke u prpjekur t shmangnim ndonj anije pirate apo barka t panjohura, t cilat mund t na pikasnin. Shtuni mbante timonin ndrsa un merresha me velat duke u dhn porosit puntorve q po ktheheshin n shtpi. Ata ishin t gzuar dhe na krkonim t lundronim m shpejt pr t arritur n tok, por Shtuni nuk nxitohej dhe thoshte se udhtimi nuk duhet t zgjaste m pak se gjasht dit. Mngjesi i dits s dyt ishte i bukur dhe nj tuf pulbardhash e ndoqn anijen derisa u err dhe njri nga burrat tha se zogjt nuk
201

kan nuhatje natn prandaj e humbin drejtimin e toks dhe enden npr det. Un shikoja yjet q ishin rreshtuar pas anijes si qengjat pas nj karroce duke besuar se, ndryshe nga zogjt, yjet, jan m t shkatht kur dielli perndon. At nat, Shtuni mu afrua dhe m tha se t nesrmen un duhej t vrisja njrin nga burrat. Un mendova se meq kishim edhe t paktn tre dit rrug, n fillim duhej t vrisja m t dobtin prej tyre, pasi t tjert mund t na duheshin pr ndihm n situata t paparashikueshme. Shtuni m tha, bj si t duash dhe un mora nj sy gjum deri n mesnat. Pa u gdhir ende e zgjova njeriun q duhej t vrisja dhe duke e trhequr deri te bashi i anijes i vura duart n gryk dhe e hodha n det. Para se t binte n uj ai shqeu syt dhe m pyeti: Pse po m vret? Sepse kshtu m kan urdhruar, i thash un dhe pasi lava duart shkova t flija. Kur u zgjova, puntort ishin t shqetsuar. Ata e kishin krkuar shokun e tyre gjithandej, por nuk e kishin gjetur. Shtuni u kishte thn se nuk e kishte par dhe ata erdhn tek un pr t m pyetur. Ndoshta ka rn gjat nats n det, i thash dhe fytyrat e tyre u nxin, por padurimi pr tu kthyer n shtpi, i bri ta harrojn shpejt t humburin. Puntort kishin besim tek un dhe nuk mendonin kurr se un do ti vrisja. Ata e dinin se un kisha kundrshtuar Lek Dukagjinin dhe besonin se n do rast do mbetesha njri prej tyre. At dit un ndenja gjith kohn me ta, pr ti qetsuar dhe mora pjes n bisedat e tyre t cilat m bindn se vendimi pr
202

ti vrar ishte i drejt. T gjith mendonin se ti ishe nj i mendur, i cili po sakrifikonte me dhjetra fmij pr t krijuar nj popull q m pas do ta shfrytzonte pr t krijuar pasuri. Ai sht nj mkatar thoshin burrat dhe Zoti shum shpejt do ta ndshkoj, sepse nuk mund t ndash fmijt nga prindrit, nuk mund t ndash burrin nga gruaja dhe nuk mund tu heqsh njerzve nevojn pr tu martuar, pasi martesn e ka bekuar Zoti. Bm shum mir q ikm nga Shqipria sepse nse do jetonim atje ai do t na vriste t gjithve. do bni kur t ktheheni, i pyeta? Njri prej tyre q kishte nj shenj n ball mu prgjigj: Do shkojm n t gjitha shtpit nga ku Lek Dukagjini ka marr fmijt dhe do u tregojm prindrve t tyre t vrtetn. Fmijt e tyre jan nisur n nj ferr nga ku askush nuk do t dal i lumtur dhe ndoshta as i gjall dhe ne duhet ta pengojm kt anije t kthehet srish n ishull. Nse nuk arrijm dot ta bllokojm anijen, ather do ti sulemi ishullit dhe do ta vrasim Lek Dukagjinin. Shqiptart nuk duhet t mbahen mend si nj popull q i dha bots nj Zot q vret popullin e vet. Ky burr ishte m i vendosuri, por edhe t tjert nuk mbeteshin pas. T gjith ishin t bindur se ti po i shkaktoje shqiptarve nj dm q koha nuk mund ta lejonte. Zemrimi i tyre po rritej nga ora n or dhe sa m shum q i afroheshim toks, ata m krkonin q t vrisnim Shtunin dhe t merrnim drejtimin e anijes. Por un i zbuta duke u thn se m par duhet t arrinim n breg dhe pastaj t mobilizonim gjith njerzit dhe
203

bashk me ta ti suleshim Shqipris duke pushtuar ishullin. Ne jemi pak dhe nuk kemi arm, u thash. Nse ne e vrasim Shtunin tani, ather njerzit e Lek Dukagjinit q po presin anijen n breg do ta kuptojn dhe do t na vrasin pa na dhn mundsi t organizohemi dhe t tregojm t vrtetn q kemi par. Ata m besuan dhe prkohsisht m pranuan si prijsin e tyre. Ata e dinin se un kisha prvoj lufte dhe se mund t udhhiqja nj betej kundr Lek Dukagjinin dhe ushtarve e tij. Ditn tjetr un vrava njrin prej tyre, duke e thirrur njsoj si t parin. Kur po i dilte shpirti ai m mallkoi dhe duke rn nga anija m tha: Nj dit Lek Dukagjini do t t vras dhe ather ti do shlyesh tradhtin q po bn. Un e lshova para se t m jepte nj mallkim tjetr dhe ai u fundos duke hapur nj grop n uj. At dit tre puntort q kishin mbetur ishin t trbuar. Ata m than se me siguri ishte Shtuni ai q ua kishte zhdukur shokt dhe un q nuk mund ti kundrshtoja, vendosa t bhem pjes e planit t tyre n mnyr q t m besonin. Bashk me mua ata vendosn ta vrasin Shtunin dhe t rrmbejn anijen, por m pas duke u folur i binda se duhet ta lidhnim Shtunin derisa t msonim sekretet q Lek Dukagjini i kishte besuar atij. Ai di shum gjra t vlefshme, u thash, dhe ne do t na duhen pr t sulmuar Shqiprin. Lek Dukagjini i ka dhn atij nj list me emra njerzish t cilat duhet ti sjell n ishull. Ndoshta aty jan edhe disa nga emrat e fmijve tan si dhe nj plan pr t marr vazhdimisht fmij nga toka,
204

n mnyr q popullsia e ishullit t shtohet. Ne duhet ta njohim m mir Lek Dukagjinin dhe elsi i sekretit sht Shtuni. Ata ran dakord. Ndoshta ky rebelim nuk do t kishte ndodhur nse ne nuk do ti vrisnim puntort nj nga nj, por t gjith bashk. Por Shtuni ngulmonte se kishte urdhra t prera pr t vrar jo m shum se nj puntor n dit dhe sipas tij kto rregulla nuk mund t thyheshin. Ndrkoh, un mendova se duhet t flisja me Shtunin pr ti treguar planin pr rrmbimin e anijes, por gjrat rrodhn aq shpejt saq un nuk munda ta takoj, pasi burrat nuk m ndaheshin a thua se kishin nisur t kuptonin se un dhe Shtuni ishim pjes e t njjtit urdhr. At nat ata t tre iu hodhn Shtunit dhe e lidhn kmb e duar n direkun e anijes. Ai kundrshtoi, por ata ishin m t fort dhe pas pak arritn ta mposhtin. Shtuni m shikonte, sikur donte ta ndihmoja, por un nuk e dhash veten. Nj her mu duk sikur ai do t fliste pr tu treguar tre burrave se un kisha vrar dy shokt e tyre, por Shtuni qndroi i qet dhe nuk foli. Gjith ditn rrinte i lidhur me litar duke par detin, ndrsa syt i kishin marr nj shklqim t verdh si ai i nj njeriu t sigurt, q e di se njerzit nuk kan fuqi tia ndrpresin rrugn. Kur dilja n kuvert pr t marr ajr, ai kthente kokn dhe me z t ult m thoshte: Ti mund ti tradhtosh njerzit, por nuk ke asnj mundsi t tradhtosh Zotin ton. Ai e di se far do t bsh dhe pr kt arsye t lejoi t hipsh n kt anije. Un futesha brenda dhe mendohesha pr fjalt e Shtunit. Dukej sikur ai m
205

thoshte: Lek Dukagjini e dinte se far do t ndodhte ktu dhe t solli pr t provuar besnikrin tnde. Ndrkoh q anija kaprcente dallgt duke shtuar shpejtsin, un mendova se duhej ti bindja burrat t ndryshonim drejtimin e saj. Besoja se duke fituar koh dhe duke e vonuar anijen npr det mund t liroja Shtunin dhe bashk me t mund ti vrisnim burrat dhe t ktheheshim n ishull. I mblodha t tre puntort dhe u thash: Ne nuk mund t zbarkojm n breg. Atje do t na vrasin sepse t gjith punojn pr Lek Dukagjinin dhe sht e pamundur ti shptojm kontrollit t tij. Un di nj vend tjetr pr t zbarkuar ku nuk ka njerz dhe ku askush nuk na njeh. Q atje do t kthehemi n shtpi dhe pasi t mbledhim gjith burrat e tjer do bhemi gati pr t sulmuar. Do mbledhim arm, do hipim n anije dhe do t kthehemi natn n ishull. Kur t shoh anijen, Lek Dukagjini do besoj se Shtuni po kthehet dhe nuk do t marr masa pr tu mbrojtur. Ather Shqipria do t jet e jona dhe ne do ta ndajm at ishull n mnyr t barabart. Atje ka shtpi pr t gjith dhe paraja e Lek Dukagjinit do t punoj pr ne. Ky vend do t kthehet n nj parajs pr t gjith mallrat q qarkullojn kontraband npr Mesdhe dhe shum shpejt do t pasurohemi duke uar arm, pije, skllevr dhe ushqime n vende t tjera. Jam gati tu prij, u thash pr tu dhn zemr, por ju duhet t m bindeni. Kur t arrijm n breg, do ta vrasim Shtunin, pasi ai t na ket rrfyer t gjitha t fshehtat e Lek Dukagjinit. Ata m
206

besuan dhe un e ktheva anijen n nj drejtim tjetr, pa e ditur se ku do shkoja. Ishte dita e katrt dhe era nisi t ngrihej n qiell duke mbledhur re mbi kokat tona. Para se toka t shfaqej prball nesh filloi stuhia. Anija hidhej mbi dallg si nj lvozhg, t ciln deti e kafshonte nga t gjitha ant duke u prpjekur ta glltiste. Un mbaja timonin, ndrsa tre burrat lviznin velat duke u ngritur n ajr nga lkundjet e kodrave t detit. Dallgt po na shtynin me shpejtsi drejt bregut dhe frika ime po shtohej duke menduar se anija do t prplasej dhe do t thrrmohej pas shkmbinjve. Ndrkoh, nata kishte rn mbi bot dhe nga toka nuk dukej asnj drit q mund t na ngushllonte pr t na dhn shpres. Deti kaprcente anijen dhe pasi qetsohej pak, ngrihej si nj mal duke rn mbi kokat tona. Shtuni qndronte i lidhur pas direkut dhe her pas here un e shikoja sesi nxirrte fytyrn nga dallgt dhe dhmbt e shtrnguar fort i shklqenin n errsir. Dukej si nj kafsh q e kishin lidhur me litar pr t mos kafshuar anijen. Un e ndieja se stuhia po na shtynte drejt toks, por nuk e kuptoja dot ku ishim. Ato aste mendova se dobsia ime po e rrezikonte Shqiprin. Un kisha br nj premtim dhe nuk mund ta shkelja n asnj mnyr. Nuk i kisha vrar dot t tre burrat dhe vonesa ime mund t na kushtonte. Tani duhet t gjeja nj mundsi pr t shptuar anijen, pr t liruar Shtunin dhe pr t zhdukur tre burrat, t cilt po dridheshin nn peshn e velave q i lviznin si t mendur. N mes t atij honi ku kishim rn e kuptova
207

se nuk mund ta nxirrja dot anijen n breg, pa ndihmn e Shtunit. Un nuk kisha prvoj n shtjet e detit dhe tre burrat e tjer ishin edhe m t paaft se un. Frika po ua mpinte duart dhe syt u ishin mbushur me uj, megjithse n errsir ata nuk mund t shihnin asgj tjetr ve nats. Timoni n duart e mija dridhej si nj kock n dhmbt e nj qeni t uritur dhe deti po hynte n anije duke e rnduar barkun e saj. Isha i bindur se duhej ta liroja Shtunin pr t shptuar veten, por kt gj nuk mund tua thosha tre burrave, sepse ather ata mund t m vrisnin duke dyshuar se un i kisha futur n kurth. Njerzit bhen m t kqij dhe m t pabes kur kan frik dhe un i shikoja sesi luftonin pr ti ikur vdekjes duke u ngushlluar se Shtuni do t vdiste para tyre, i lidhur n litart e pabesis s vet. Kur nga mesi i nats deti u drodh, duke i rreshtuar dallgt e veta si nj tog pushkatimi, un iu afrova Shtunit dhe i thash: Do t zgjidh, por duhet ti vrasim t tre burrat pr t shptuar, sepse ata do t na pengojn t dalim n breg. Ai ngriti kokn dhe tha: Kjo sht detyra jote q duhet ta osh deri n fund. Je betuar se do ta mbrosh Shqiprin dhe nuk mund ti iksh betimit tnd. Shtuni mbetet ende nj udi pr mua. Kam par shum njerz t fort prpara rrezikut, por asnjri nuk jep urdhra prpara vdekjes. Zakonisht, njerzit binden para se t vdesin, por ky nuk ishte rasti i Shtunit. Ai donte t vdiste duke prcaktuar hollsit e vdekjes s t tjerve. Megjithat, nse ky njeri do t ishte ndryshe, sot un do t isha i
208

vdekur dhe Shqipria nuk do kishte ardhur dot n ishull. Un ia zgjidha litart dhe duke e ndihmuar t ngrihej i thash: M ndihmo t dalim nga ky ferr, sepse ndryshe asnjri nga ne nuk do ta shoh m parajsn. Nuk arrita ta mbaroja fjaln kur ndjeva nj goditje n kok dhe pash njrin nga burrat q iu hodh Shtunit sipr, por ai iu shmang sulmit dhe duke e shtyr burrin me gjith forcn e tij pas parmakve t anijes ia shtrembroi qafen dhe e hodhi n det. Un i kisha syt t mbuluar me gjak dhe nuk arrita t shoh se dy t tjert erdhn drejt nesh duke u kacafytur me Shtunin. Njri prej tyre kishte n dor nj cop hekur q nata e nxinte, ndrsa syt e burrave e vizatonin me shkndija t kuqe. Ndrkoh, timoni kishte mbetur pa Zot dhe deti po e coptonte anijen q lshonte klithma si nj mace para se ta mbysin n pus. Shtuni po i rezistonte dy burrave q donin ta hidhnin n det dhe at ast un u ngrita dhe duke u zvarritur drejt tyre i futa thikn n bark njeriut q kisha m afr. Ai u prkul, por para se t binte e qlloi Shtunin me hekur n kok. Shtuni ra n tok, ndrsa burri vdiq nn peshn e thiks sime. Un u prpoqa ti fshihesha burrit q kishte mbetur gjall, por ai m ndoqi deri tek timoni. N errsir ndieja frymn e tij t ashpr, ndrsa anija tundej nga t gjitha ant duke e br ndjekjen e tij m t vshtir dhe fshehjen time m t pamundur. Pas pak mu afrua dhe duke m kapur nga fyti m tha: Mehmet, ti duhet t vdessh si nj tradhtar. Pse e bre kt? Sepse ti duhet t vdisje, q Shqipria t jetonte, i
209

thash dhe u bra gati t vdes. Mbylla syt duke menduar se jeta ime nuk kishte pasur vlern q i njihja dhe kohzgjatjen q shpresoja. Nuk kisha qen kurr m afr vdekjes, por natyrisht nuk kisha menduar se ajo do t m gjente t ulur n gjunj, duke e pritur. Megjithat, ishte nj vdekje e merituar. Un kisha vrar, prandaj po m vrisnin. E vetmja gj q m mbetej t bja n ato aste ishte t drejtoja kokn, n mnyr q hekuri q do t m thyente kafkn t mos m shmtonte. Doja ti merrja t gjitha shqisat me vete edhe syt, edhe vesht, edhe hundn edhe faqet. Gjithmon kam dashur t vdes i paprishur dhe kur kam vrar nuk i kam shmtuar fytyrat e viktimave t mija. Mbylla syt dhe prita duke zgjatur qafn dhe ndjeva errsirn q mbuloi trurin tim t lodhur. Ather dgjova nj ulrim q u zgjat si nj dhimbje dhe burri q donte t m vriste m ra mbi kok. E shtyva dhe pash Shtunin q rrinte pas tij me nj dru n dor. E kishte vrar para se un t vdisja. U ngrita dhe shkova drejt tij, por para se ti flisja Shtuni m zgjati disa letra dhe u rrzua. Kokn e kishte t hapur dhe fytyra i ishte mbushur me gjak. Q at dit nuk mban mend asgj. E shkuara sht zhdukur nga kujtesa e tij. Plaga q kishte marr n kok ia kishte fshir jetn e mparshme, urdhrat e tu, ishullin dhe Shqiprin. At ast un nuk e dija se far i kishte ndodhur. U prpoqa ta mjekoj shpejt e shpejt, duke ia lidhur kokn me nj peshqir dhe u ktheva tek timoni i anijes. Luftova deri n mngjes me dallgt si nj peshk q nuk e kupton se ku
210

sht, por q di vetm nj gj: si t dal n siprfaqe pr t par diellin. Nga mesdita e dits s pest deti u qetsua, por anija kishte shkuar shum larg n Mesdhe. Nuk e dija ku isha. Pas gati tre ditsh lundrimi pash nj breg, por ai nuk ngjante fare me vendin nga ishim nisur. Ather e ktheva anijen n drejtim t kundrt dhe fati m afroi aty ku duhej, vetm pas nj jave. Kurr nuk kam jetuar dit m t tmerrshme. Vetmia n det sht m e frikshme se vdekja. Nga frika dhe pasiguria q nuk m ndahej ndjeva lkurn time t m kruhej. Ndoshta do t kisha arritur m shpejt sikur t mos e kisha kt kruajtje, e cila ma rrjep lkurn her pas here. Djegia q ndieja n lkur i ngjante pickimit t nj mij zjarreve, t cilat futen n poret e trupit dhe atje shkaktojn dhimbjen q ndien toka kur nga brendsia e saj lind nj vullkan. Syt m lotonin dhe nganjher e humbja shikimin, megjithat prpiqesha t duroja duke u kapur fort pas timonit, t cilin nuk duhet ta lshoja n asnj rast. Megjithat, nj nat djegiet e mia u bn t padurueshme. Hna ishte ngritur mbi det dhe n pasqyrn e saj trupi im i mbushur me zjarre dukej si nj qilim q e kishin shtrir pr tu thar mbi prush. I shqeva rrobat e mia m thonj dhe ashtu lakuriq u shtriva n dyshemen e anijes, duke u kruar pas drrasave t lagura. Nuk e di sa ka zgjatur kjo kruajtje, e cila m bri t harroj se isha n det dhe se detyra ime ishte t nxirrja anijen n breg. Frkoja barkun, kmbt, qafn, faqet, gjoksin dhe kurrizin pas litarve, pas hekurave, pas kovave dhe
211

gozhdve t anijes duke menduar se e vetmja gj q duhet t bja ishte t zboja nga lkura ime djajt q po e digjnin pa mshir. Nj ast e kapa veten duke u frkuar pas Shtunit, i cili rrinte pa lvizur me syt e hapur n qiell. I hapa gojn me forc dhe krova kraht e mi, pastaj mjekrn dhe qafn me dhmbt e tij. uditrisht dhmbt e Shtunit i dhan prehje lkurs sime dhe kt nder nuk do tia harroj kurr atij njeriu. Deri at dit nuk e dija se dhmbt mund ta shrojn lkurn pa e kafshuar. Shtuni m kishte shptuar nga vdekja dhe tani po m ndihmonte t pastroja trupin nga ethet prvluese t smundjes sime. Jam i bindur se ai njeri nuk e njeh forcn e tij shruese, por edhe nse e ka ditur tashm nuk e mban mend. Ishte mngjes kur pasi nuk kisha ln asnj pjes t trupit tim pa frkuar pas dhmbve t Shtunit, ndjeva nj lehtsim dhe hapa syt duke kqyrur diellin q po m ngrohte barkun. Isha i gjithi i kuq, si nj iriq q e kan zhveshur nga gjembat e vet dhe lakuriqsia ime binte si nj plhur e djegur mbi siprfaqen e detit. U ngrita dhe pash Shtunin q rrinte shtrir dhe pothuajse nuk jetonte. Syt e tij shihnin n boshllk dhe vesht nuk dgjonin. Lkura i ishte zverdhur dhe stomaku nuk i pranonte asnj ushqim. Un gjeta nj hije dhe e lash t lodhej duke menduar se nse do t jetonte, ather do t ishte i lumtur q nuk e mbante mend kt histori. Pas asaj q ka ndodhur, un nuk jam m ai q isha, por edhe Shtuni nuk sht m njeriu q u nis nga ky ishull me nj list kafshsh,
212

drithrash, lulesh dhe shpendsh n xhep, t cilat nuk do kishin ardhur dot ktu nse dhmbt e tij nuk do shrbenin si ila pr mua, sepse jam i bindur q un do isha mendur nga kruajtjet dhe do isha hedhur n det pr t shuar prvlimin. Tani un kam ndryshuar, sepse e di far ka ndodhur, ndrsa Shtuni ka ndryshuar edhe m shum se un, sepse nuk e di far ka ndodhur. Duke u prpjekur ta ngroh dhe ta ushqej gjeta posht trupit t tij letrn tnde dhe ather kuptova misionin tim. Duhej ta ktheja anijen n Shqipri bashk me fmijt, me kafsht dhe me gjithka tjetr q ishte shnuar aty. Duke lexuar ato shnime e kuptova se Shtuni kishte zbatuar urdhrat. Un duhej ti vrisja burrat, njrin pas tjetrit dhe jo t gjith bashk, sepse kshtu kishte urdhruar ti. Un iu binda urdhrit pa e ditur, ndrsa Shtuni humbi prgjithmon kujtesn pr t harruar detyrat q kishte. Pas nj jave arrita t kthej anijen n breg. Vetmia dhe ankthi m kishin forcuar, por shpirti im ishte zbutur dhe mendimet e mija pr botn kishin ndryshuar krejtsisht. Un kisha kaluar npr kt sakrific pr t sjell jetn n ishull dhe tani jam nj njeri tjetr. T falnderoj q m dhe mundsin t njoh veten time dhe t gjej rrugn drejt nj bote t re, e cila, ndoshta, tani m meriton m shum se prpara. Tani, Shqipria ka ardhur n ishull dhe un shpresoj q t mos kemi harruar asgj nga ato q ishin shkruar n letrn tnde. Lek Dukagjini ngriti kokn nga bizelet e ziera dhe u prgjigj: Ke harruar t sjellsh nj qen. Mehmeti qeshi
213

dhe duke par qiellin e freskt i tha: punn e qenit do ta bj un. Dita ishte e kthjellt dhe dimri ende nuk i kishte nxjerr thonjt e vet pr t prgjakur dhjetorin me vettima. Duke e par Mehmetin t largohej, ai luajti nj cop here me bizelet e mbetura dhe mendoi se kruajtja e tij mund ta dmtonte Shqiprin m shum se t gjitha smundjet e qenve.

214

Zoti i krijoi kafsht q t msojn njerzit

Kur njerzit mbeten pa pun, kur ata mrziten nga punt e tyre, apo kur punt q bjn nuk u japin knaqsi, lavdi dhe pasuri, por prkundrazi ua drrmojn trupin dhe shpirtin, ather ata i drejtohen Zotit duke thn: Pse nuk m caktove nj pun tjetr? Mund t isha br ushtar dhe, nse nuk do vritesha, mund t isha nj gjeneral i shquar, mund t kisha liruar popullin tim nga zgjedha e pushtimit, n vend q t isha poet dhe do mngjes t prisja kngn e nj kanarine t eksituar pr t shkruar nj varg dhe pastaj zhurmn e shiut mbi dritaren time pr t shkruar vargun e dyt, sepse nse kto tinguj t natyrs nuk kombinohen si duhet, ather un nuk mund t punoj dhe jeta ime do t vazhdoj t jet e mjer dhe e trishtueshme, dhe, pavarsisht se kanarina mund t m
215

vizitoj mngjesin tjetr, un nuk mund ta shkruaj m vargun e dyt, sepse mbrm nuk kisha asnj shkarp dhe e ndeza zjarrin me fletn n t ciln kisha hedhur vargun e par. Mund t isha br kpucar, ather do prisja njerz n dyqanin tim duke ua mbushur me tallash vrimat e kpucve, duke u nxjerr gozhdt q shpojn kmbt, dhe duke zbutur lkurt n uj t nxeht, n mnyr q kmbt e njerzve t vazhdojn t ecin duke shkuar n pun apo duke krkuar nj pun q nuk e kan gjetur, me besimin se nse Zoti do t mbathte kpuc, ather ai do ishte pak m i dgjueshm dhe sa her q lagshtia do ti ngjitej n shputn e kmbs do t vinte tek un duke thn: Mi rregullo pak kpuct se nuk eci dot, gj q ndoshta do ta detyronte Zotin te ishte shum m i ndjeshm ndaj vshtirsive q prballon nj kpucar i varfr. Por dilemn e njerzve pa dyshim q e kan edhe kafsht. Me siguri q ka shum kafsh t cilat kan arsye t mos jen t knaqura me fatin q u ka caktuar Zoti. Pa dyshim shum breshka do t donin t ishin m t shpejta kur e kuptojn se fundi i rrugs arrihet m leht nse i ke kmbt pak m t gjata, pa dyshim q nj mace ndien zili pr nj tigr, duke par se si nga pjestart e s njjts familje, Zoti ka favorizuar vetm tigrat, t cilt jan m t fort dhe nuk kan nevoj pr mshirn e njerzve pr t jetuar dhe pr t siguruar ushqimin e prditshm. Kshtu mund t vazhdohej pa fund me shembuj t cilt tregojn se mllagat joshen deri n xhelozi nga bukuria dhe aroma e nj trndafili, gjinkallat i urrejn papagajt t cilt njerzit i llastojn n
216

kafaz pr t imituar kngt e tyre, iriqt natyrisht do donin t kishin m pak gjemba sepse ksisoj prkdhelja q njeriu i fal lkurs s but t nj keci mund tu jepte atyre m shum ngrohtsi dhe eksitim, ndrkoh q nj korb do donte me siguri t ishte pllumb pr t shmangur metaforn e vdekjes q nuk i ndahet n t gjitha poezit q shkruan njeriu i trishtuar. Dhe kjo list mund t jet aq e gjate sa nevoja e njerzve dhe e kafshve pr t ndryshuar fatin e tyre, apo pr t pasur nj fat tjetr, do ta lodhte Zotin, i cili, kur ka prcaktuar rolin dhe detyrn e secilit n kt bot, nuk ka menduar dot se vjen nj dit kur qeniet mrziten me fatin e tyre. Por ajo qe mund t thuhet me siguri, sht se Zoti ka vendosur t mos vendos q dikush t bhet kpucar dhe jo bari, q dikush t jet ushtar dhe jo tregtar, q dikush t bhet poet dhe dikush tjetr t jet sundimtar i tyre, sepse ai nuk ka asnj arsye t mendoj se sht detyra e tij tu caktoj njerzve nj pun pr tu ushqyer. E njjta gj sht e vrtet edhe pr kafsht, t cilat Zoti i ka krijuar n forma, prmasa dhe ngjyra t ndryshme duke u dhn vetm nj ngushllim: t mos mendojn se mund t ishin dika tjetr. Por, ndryshe nga njeriu, kafsht nuk zgjedhin dot, sepse ato nuk bhen dot as kpucar, as orndreqs, as barinj dhe as muzikant. Por, megjithse kafsht nuk i zgjedhin dhe as i ndryshojn dot profesionet e tyre, ato e kan nj shptim, sepse edhe atyre u sht caktuar nj pun. Nse Zoti nuk u msoi njerzve se far punsh duhet t bjn, ka disa njerz q besojn se kt detyr ai ua caktoi kafshve.
217

Dhe nse duhet q kjo gj t shpjegohet me mir, natyrisht ia vlen t japim disa shembuj. Pr shembull, a do ti shkonte ndrmend njeriut se mund t fluturoj nse bota nuk do kishte zogj, sorra, shqiponja, skifter, laraska dhe pllumba, nga lvizja e krahve t t cilave njeriu msoi se si duhet t ndrtohen aviont pr t fluturuar. Sigurisht q jo. Sikur bota t mos kishte zogj njeriu nuk do fluturonte kurr. Por a do t mundej njeriu t notonte, t lundronte dhe t zhytej n thellsi t detit, nse nuk do ta kishte msuar kt gj nga peshqit, luspat dhe bishtat e t cilve ai i ka imituar duke ndrtuar lundra, varka dhe anije. A do kishte arsye dhe kuraj njeriu t ndrtonte rrotn, fillimisht pr karrocat dhe pastaj pr makinat e tij, nse Zoti nuk do kishte krijuar kuajt, gomart, mushkat dhe demat q i trheqin kto karroca. Pa dyshim q njeriu nuk do lvizte dot asnj gur dhe asnj pesh t rnd nse nuk do t shpikej rrota. Sepse macet, qent, fluturat dhe pllumbat, apo gjarprinjt dhe hardhucat nuk mund ta merrnin prsipr punn e lodhshme dhe t pazvendsueshme t kuajve, mushkave dhe gomarve q prdoren pr vrapim dhe transport. Por kush mund t provoj dot se me far do ushqehej dhe si do t shrohej njeriu nga smundjet sikur t mos ekzistonin viat q japin mish, lopt q japin qumsht, blett q nxjerrin mjaltin, pulat q pjellin vezt dhe gjarprinjt nga helmi i t cilve kullojn shumica e barnave? Kush mund t provoj dot nse do kishte kpucar po t mos kishte kafsh, me lkurn e t cilave bhen kpuc, kush mund t na bind
218

se do t kishte nevoj pr rrobaqeps nse bota nuk do t kishte lesh q del nga gzofi i kafshve? Kush mund t jet i sigurt se njerzimi do kishte nevoj pr barinj, nse nuk do kishte gjedhe t cilat duhet ti kullossh do dit npr male dhe kodra pr tiu shtuar qumshtin dhe mishin. Kush mund t thot se do bnin kasapt po t mos kishte kafsh, do bnin doktort po t mos kishte gjarprinj, do bnin njerzit t mbetur pa rroba n dimr, do t bnin blegtort q shesin djath, gjalp dhe kos dhe, bashk me ta, tregtart q i ojn t gjitha kto mallra nga nj vend n tjetrin dhe, n fund t fundit, do bnin fmijt, t cilt nuk do shijonin dot asnj okollat. Dhe ky trishtim ndoshta nuk do t ndalej ktu, por do t vazhdonte pa fund, nse harresa e Zotit do t zgjatej nga kafsht te bimt. Ktu ia vlen t prfytyrojm nj bot pa qep, pa qershi, pa domate, pa fasule, pa patate, pa hurma dhe pa grur. Dhe nse ky fatalitet do ta shoqronte botn, njeriu nuk do t bnte dot asnj pun dhe zanatet e njerzve do t ishin shum t kufizuara. Ather po, njeriu do kishte t drejt t pyeste Zotin: far pune duhet bj? Si do t dukej pra, bota pa kafsh dhe pa bim, fruta dhe perime sht nj pyetje q Zoti duket sikur e ka br i pari dhe nse ai ka vendosur q kafsht dhe bimt t mos ken asnj ngushllim, por vetm ti shrbejn njeriut pa menduar, ather po ashtu ka vendosur nj gj po kaq t thjesht: njeriu duhet ti msoje punt e veta nga kafsht dhe nga bimt dhe t mos ia krkoj kt gj, detyrimisht, Zotit. Zoti pra, ka hequr dor nga prcaktimi
219

i punve ditn q mbushi botn me kafsh, me pem dhe me lule q rriten n siprfaqen e saj t rrumbullakt dhe pjellore. Ai i ka ln njeriut pr detyr t imitoj kafsht dhe prandaj nj kpucar nuk ka t drejt t ankohet, sepse n vend q t merrej me lkurt duke imituar thundrat e lopve, apo t kuajve, mund t merrte msime nga pulat dhe duke shitur vezt e tyre mund t ishte shum m i lumtur dhe ndoshta m i pasur. E njjta gj mund t thuhet pr t gjith ata t cilt nuk ndihen t lumtur me zanatet e tyre. Ata duhet t kishin zgjedhur nj kafsh apo nj bim tjetr pr t imituar. Por shtja sht se njerzit ende nuk e kan kuptuar se kafsht, shpendt, peshqit, insektet, pemt dhe bimt kan ardhur n kt bot, jo pr ta dekoruar at, jo pr t mbushur me pupla, me tinguj dhe me ngjyra, kafazet, akuariumet, dhomat e gjumit dhe plazhet e kndshme, por pr t msuar njeriun dhe ksisoj pr ti hequr Zotit, barrn e bezdisshme pr tu marr do dit me gjra t parndsishme, si sht nevoja pr ti dhn prgjigje pyetjes s do dshtaku: far pune duhet t bj apo pse nuk m caktove nj pun tjetr,pyetje t ciln, me sa duket, njerzit duhet tia drejtojn kryesisht kafshve dhe jo Zotit.

220

6
Shqipria kishte shum kafsh, pak plaka dhe shum m pak njerz, prandaj dukej nj shtet i rregullt ditn q Lek Dukagjini doli nga shtpia, ku prej dhjet ditsh mjekohej nga ankthi q i kishte fryr zemrn dhe lagshtia me t ciln deti ia kishte mbushur mushkrit. Rrugt ishin t pastra dhe era e bagtive q ishin vendosur n stallat jasht qytetit vinte deri tek ai si nj arom bajamesh t thartuara. Kur e pyetn nse donte t takonte fmijt Lek Dukagjini ngurroi dhe tha: Mblidhi t gjith n shesh, do ti shoh nga godina e Shtetit. Pak aste m von, kur dielli qndroi mbi flamur duke e skuqur yllin e verdh, fmijt u mblodhn n shesh si nj tuf patash q presin shiun pr t lar pendt. Lek Dukagjini qndroi brenda godins, nga ku besonte se ata nuk mund ta shihnin. Fmijt dukeshin njlloj, megjithse grshra
221

q u kishte kaluar mbi kok nuk i kishte prkdhelur t gjith me t njjtn dhembshuri. I kishin qethur pa ardhur n ishull dhe flokt e tyre, q duhej t kishin mbetur n tok, me siguri ishin shprndar gjithandej duke gjetur pore t ngrohta dheu pr t mbir. E megjithat jan rritur, mendoi Lek Dukagjini duke par djemt q numronin me kokn ulur pllakat e sheshit, ndrsa vajzat qndronin drejt, duke ngritur qafn, si bjn t gjitha patat kur ndiejn se dikush po i sheh. Ai qndroi gjat duke i par nga lart sesi zgjateshin pr t ndjekur hijet e tyre t shkathta, si pshpritnin kur ndonj zog ulej nga qielli pr tiu afruar Shqipris, si ndiqnin me sy insektet e shumta t ishullit, t cilat n at or zakonisht shtisnin n shesh, se si vajzat trembeshin nga breshkat prtace q ngroheshin n diell, ka tregonte se pr pes vjet ato nuk kishin pasur asnj marrdhnie t rregullt me kafsht, se si kur njri nga djemt pickonte ndonj shok pas veshit t tjert qeshnin, sepse kjo loj me sa duket ishte e njohur pr ta dhe se si, kur nga godina dgjoheshin hapat e kshilltarve ata ngrinin, n pritje t ndonj urdhri q duhej ta zbatonin. Deri at dit ai mezi kishte pritur q ti takonte fmijt, t fliste me ta, ndoshta t zbutej dhe t lngzohej deri n at mas sa t prqafonte, t puthte dhe t ledhatonte ndonjrin prej tyre duke i br kshtu nj shrbim shpirtit t tij prej burri pa fmij q kishte zgjedhur t vinte n nj vend t izoluar nga bota, pr t hequr dor nga detyrimi i do burri pr t krijuar nj familje. Por kur i pa ato qenie
222

t vogla syt iu forcuan, zemra iu zvoglua dhe, duke menduar se ata po i krkonin ndihm, sikur donin q ai ti nxirrte nga burgu ku ishin sjell, bri me shenj dhe i tha njrit prej kshilltarve q erdhi me vrap: Fmijt m duken t trembur. Largojini q ktu dhe ojini t luajn n fush, nxirrini n breg t detit, vrini t kapin gaforret, msojini t zhyten n det pr t njohur peshqit, mos i ndaloni t ngjiten mbi pem pr t folur me shpendt dhe shtyjini t vrapojn pr t arritur kafsht. Ata duhet t njohin tokn dhe qiellin ku kan ardhur dhe ku do vdesin. Ky vend ka disa vese q ata duhet ti din. Ktu zogjt ikin kur vjen dimri, kafsht e egra mungojn, sepse nuk ka arm pr ti vrar, nuk ka prindr, nuk ka motra dhe vllezr, ndrsa shtpit jan t gjitha t bardha dhe pa ushqim. Ata duhet t din gjithka, sepse ktu nuk ka asgj pr tu trembur me prjashtimin tim. Un jam e vetmja qenie e egr n kt vend, t cilin ata kan pr detyr ta zbusin. Kur ata u zhdukn n tunel dhe asnjra nga kokat e vogla nuk dukej m, ai u ul n nj karrige dhe duke menduar se ishte koha pr t kuptuar se far kishte harruar Shtuni pa sjell n Shqipri, thirri kshilltart e vet. Pr dy dit rresht Lek Dukagjini nuk doli nga godina e Shtetit duke br inventarin e Shqipris. Nga porosit q kishte dhn mungonin qent, gj pr t ciln ai nuk kishte arsye t mrzitej, ndrsa sasit e grurit, t misrit, t patateve, domateve, qepve, lakrave, fasuleve dhe farat e tyre ishin t plota. Sheqeri, kripa dhe erzat e nxehta nuk
223

ishin lagur gjat rrugs dhe thast e tyre tani ndodheshin npr rafte t errta ku shiu i pritshm i dimrit nuk do ti arrinte dot. Po ashtu, iftet e kafshve kishin ardhur t gjitha n ishull, nga dy pr do specie, megjithse gjat udhtimit nj dele kishte shfaqur shenja dobsie dhe tani e kishin shtrir n stall, e kishin mbuluar me batanije dhe po e ushqenin me kujdes duke ia mbajtur kokn lart, si veprohet me nj fmij q prplitet nga ethet. Lek Dukagjini pyeste nj pr nj pr gjendjen e do kafshe, pr forcn e do peme dhe sasin e do fare, pr lagshtin e ilaeve dhe materialeve t ndrtimit, nga gozhdt, te hekurat, sharrat, pincat, daltat, telat, ekit dhe pastaj pr gjilprat dhe grshrt, t cilat kshilltart i kishin vendosur n depot jasht qytetit duke shnuar gjithka n nj list t hollsishme. Me qen se Shtuni e kishte humbur kujtesn duke luftuar pr Shqiprin, ai kishte menduar se dika do mungonte nga gjith ajo list e mbushur me emra dhe numra, por fatmirsisht kjo nuk kishte ndodhur. Ather kur ai shtriu kmbt, i knaqur se Shqipris nuk i mungonte asgj, ktheu kokn nga nj cep i zyrs s tij t madhe, ku nj glob me ngjyra rrotullohej rreth bots dhe kuptoi se Shqipria kishte shum sende t teprta dhe kjo bezdi nga teprica i dha nj pickim n zemr, sepse ndryshe nga njerzit, Zoti nuk vuan nga gjrat e munguara, por nga gjrat e ndaluara. Ai ishte marr me fmijt dhe pastaj me kafsht dhe bimt e saj dhe nuk e kishte vn re se zyra e tij ishte e mbushur me libra q vrtetonin se bota kishte ekzistuar edhe para
224

Shqipris, me piktura q prisnin radhn pr tu varur n muret e shtpive, t gatshme pr tu msuar fmijve sesi mund t bhesh engjll, gjeneral apo grua lakuriq, ndrsa n nj cep, q dielli i asaj dite e prekte me mollzat e veta t turpshme, nj piano e bardh, mbi kalldrmet e s cils dikur ai ecte duke imituar zhurmat e bots, shklqente si nj vazo e mbushur me tinguj t shurdht. Po kto kush i ka sjell, pyeti kshilltart duke u vrenjtur. Ne i morm t gjitha gjrat q ishin n shtpin tuaj, tha njri prej tyre dhe Lek Dukagjini mendoi se ishte e kot t grindej me ta duke u shpjeguar se far i kishte thn Shtunit prpara se t nisej. Shtuni kishte harruar ta zbrazte Shqiprin nga kujtimet e Lek Dukagjinit. Librat e filozofis, pikturat e njerzve t vdekur, shpata, unaza dhe gjerdant e familjes, byzylykt e nns s vet dhe medaljet e arta t t atit, kolltukt e kadifenjt dhe sndukt e dekoruar, librat e shenjt dhe poezit q kullonin trishtim dhe kundrmonin nga aroma e dashurive t shekujve kishin ardhur n ishull duke prfituar nga nj cop dru i pashpirt q kishte fshir t gjith listn e mallrave t ndaluar nga koka e Shtunit. Ndoshta Shqipria nuk ndrtohet dot pa libra dhe pa muzik, mendoi Lek Dukagjini duke kaluar dorn mbi globin e mbuluar me pluhur, ku dora e tij la nj gjurm q dukej si plag. Ai u end nj cop her npr kontinente, kaprceu nga nj ishull n tjetrin, pastaj u hodh n nj oqean dhe prej andej kaloi duke u tkurrur si nj krmill n nj ngushtic q i ngjante dy muskujve q bashkohen, derisa m n fund u gjend n
225

Mesdhe, pikrisht n detin q i kishte dhn bots aq shum ullinj, limona dhe perndi. Rrmoi n kujtesn e vet ndaloi mbi nj dallg q ngrihej si shpina e nj peshku mbi siprfaqen e ujit mbi t ciln tani duhej t ishte Shqipria. Por ai ishull, t cilin piratt e kishin quajtur shum t madh pr tu fshehur dhe ushtrit e kishin muar si shum t vogl pr ta pushtuar, nuk gjendej n inventarin e Mesdheut. Fatmirsisht, Shqipria mungon n hartn e bots, mendoi dhe hodhi syt nga kshilltart. Ata po e shihnin t hutuar pa ditur se far duhej t thoshin. Lek Dukagjini kishte ikur prpara pes vjetsh si nj plak i uditshm, ndrsa tani dukej si nj Zot i ri dhe i frikshm. Nse m par ishte e vshtir t kuptoje se far mendonte, tashm ishte e pamundur t parashikoje se far do bnte. sht br Zot prpara se ne t vinim ktu, mendoi njri nga kshilltart dhe duke e par n sy e pyeti: A mos duhet ti hedhim librat dhe pianon n det? Lek Dukagjini ngriu, sikur dikush i kishte krkuar t dilte nga nj kafaz ku kishte jetuar prej vitesh. N t vrtet ai kishte dashur gjithmon t dilte prej andej, t ikte nga librat e vet, nga e shkuara e njerzimit dhe nga gjith ata poet dhe profet q kishin mbushur nett e fmijris s tij me lloj-lloj t vrtetash t paharrueshme, t zhdukej nga nevoja pr t njohur botn dhe njerzit dhe sapo i ishte dhn kjo mundsi e kishte shfrytzuar pa mshir. Si do njeri, edhe ai i njihte dobsit e veta dhe si do Zot i njihte kufijt e fuqis s vet. Lek Dukagjini ishte i paaft ta zhdukte at pasuri q i kishte dhn kurajn dhe nxitjen
226

pr tu kthyer n Zot, prandaj e kishte urdhruar Shtunin ta linte gjithka n tok, atje ku ai nuk do t kthehej m kurr pr t hapur nj libr dhe pr ti rn pianos duke lshuar gjurm jete mbi lkurn e saj. Por fati kishte qen kundr tij. Kujtesa e Shtunit kishte marr nj goditje t pakthyeshme pikrisht n at cep ku ishin fshehur mallrat e ndaluar dhe tani atij i duhej t jetonte deri n fund t jets i rrethuar me libra, npr t cilt ndoshta nj dit do t gjente gabimet q nuk duhej ti bnte. Ai bri sikur nuk e dgjoi pyetjen dhe duke u kthyer n karrigen e vet mendoi se, nse do t prgjigjej, do t thoshte: Nevoja e njerzve pr gjra t panevojshme tolerohet nga Zoti, si ka ndodhur prgjat historis me miliona qenie q kan lindur pa arsye dhe q Zoti i ka falur. Megjithat Lek Dukagjini nuk foli, por u ul n karrigen e vet, q shihte nga sheshi, dhe i pyeti kshilltart pr fmijt. Nuk i morm dot t gjith, u prgjigj njri prej tyre. Para se t niseshit ju zgjodht njqind fmij, por n Shqipri mbrritn vetm 95 prej tyre. Disa nga kto vdekje ndodhn pr shkaqe t dobta, kryesisht smundje kronike, t trashguara, apo epidemi, t cilat, sidoqoft, nuk na morn shum jet, fal kujdesit q treguam. Kta fmij kan ardhur t pastr nga do smundje dhe ves n Shqipri, por ende ka dika q i rrezikon dhe q nuk kemi arritur ta pastrojm si duhet nga trupat dhe shpirtrat e tyre: dashuria. Ky ves lindi n barkun e nj vajze t vdekur dhe dora q e infektoi at trup t virgjr duhet t jet mes nesh.
227

Vdekja e asaj vajze ka mbetur ende nj udi q na turbullon shum. Ajo u gjend e shtrir n krevat n mes t dits dhe kur e zhveshm pr ta kontrolluar i gjetm kt shnim mbi bark: pushtimi i dashuris. Ishin vetm kto dy fjal t shkruara me nj shkrim t ngatht dhe t shpejt mbi lkurn e lmuar t vajzs. E kqyrm pr or t tra dhe ende nuk e kemi kuptuar se si ka vdekur. N trup nuk kishte asnj shenj, me prjashtim t germave t vogla t cilat duket sikur kishin avulluar nga nxehtsia e trupit. Nse nuk e kishin mbytur me ndonj helm, ather dikush duket sikur e kishte bindur t vdiste pr ti ln at shnim mbi bark. Vajza nuk kishte gjurm dhune dhe aroma q vinte nga goja e saj ishte e pastr dhe e pandotur. Gjuhn e kishte t kuqe sikur kishte kafshuar nj trndafil, ndrsa syt i ishin zmadhuar si kumbulla, ndoshta nga nevoja pr ta nxjerr brthamn e shpirtit jasht lkurs, me sa m pak vuajtje. Dikush tha se ndoshta ajo ishte helmuar, por n shtpi nuk kishte helme apo barra t kqija t cilat mund t shkaktonin nj vdekje aq t shpejt. Nse do ta kishin helmuar, stomaku i saj i vogl do t kishte nxjerr ujin e teprt pa e tretur dot, por araft ishin t bardh dhe mbi to nuk kishte asnj njoll. Nga analizat q i bm trupit doli se vdekja nuk kishte arsye t jashtme. Edhe sot q e mendoj m duket si nj vetvrasje. Dikush e kishte msuar at vajz si t vdiste dhe ajo ishte bindur. Shnimi q kishte mbi bark tregonte se t paktn njri mes nesh i dinte arsyet e asaj vdekjeje. Ne i bm nj krahasim shkrimit t vajzs me shnimin e uditshm
228

mbi bark, por kaligrafia ishte e ndryshme dhe nuk kishte asnj ngjashmri me shkrimin e secilit prej fmijve t tjer. Vajza shkruante drejt, me germa t mdha, q dukeshin si qershi q ndiqnin njra-tjetrn, ndrsa germat q ecnin si hardhuca mbi barkun e saj kishin dal nga nj dor, gjurmt e s cils nuk gjendeshin n fletoret e fmijve. E vetmja gj q nuk kuptohej ishte, nse vajza e kishte pranuar q dikush ti shkruante mbi bark, apo kjo kishte ndodhur pas vdekjes s saj. Por nga qetsia me t ciln ajo kishte zgjedhur t vdiste, pa lshuar asnj thirrje, pa u ankuar dhe pa br asnj rezistenc ndaj vdekjes, m duhet t them se, ndoshta, ajo e dinte se far i kishin shkruar mbi trup. Ende dridhem kur e prfytyroj at ast. Vajza kishte ngritur bluzn, ndrsa njeriu q e prkdhelte para vdekjes shkruante mbi barkun e saj t zhveshur dy fjal m t rnda se pesha e trupit t saj. Duke pritur q ai t mbaronte, vajza shikonte tavanin dhe, nse ai po vonohej, sepse nuk sht e leht t shkruash n mish, ajo i thoshte: T lutem m shpejt se duhet t vdes. Ai nxitonte, duke u prpjekur q maja e djegur e pens t mos ia shponte dhe mos ia gjakoste lkurn, ndoshta duke fryr pak q boja t thahej sa m shpejt q t ishte e mundur, apo ndoshta duke fshir disa zgjatime t panevojshme, n mnyr q bishtat e germave t mos e tradhtonin. Me siguri, ai njeri e dinte se, pas asaj dite, ne do ta krkonim deri n fund t jets. Kur kishte mbaruar, me siguri q e kishte puthur vajzn, sepse nga faqet e saj vinte nj er e uditshme qiparisi q un ende e kam n hund. Vrassi
229

dukej sikur ushqehej me deg t njoma qiparisi, ose ndoshta kjo sht era q mban nj fmij i vdekur para se t shkoj n varreza, kt nuk mund ta them. Para se ai t ikte pr ta ln vajzn n vdekjen e vet, ndoshta ajo e ka pyetur: far m shkrove n mish? Duke ia kontrolluar syt dhe frymmarrjen pr tu siguruar se pas prgjigjes ajo do t zhdukej bashk me prgjigjen, ndoshta ai i ka thn fjalt q ajo nuk mund ti kuptonte: pushtimi dashuris. Vajza ka prplitur syt pr t kuptuar at fjali dhe nse nuk i ka kuptuar, si edhe besoj, e ka pyetur se do t thot pushtimi i dashuris. Ather ai burr, apo djal, sepse un besoj q n do rast njeriu q e ka vrar ka qen mashkull, mund ti ket thn: Pushtimi i dashuris sht lumturia. Njeriu nuk jeton dot pa dashuri dhe kush nuk e provon dashurin nuk vdes i lumtur. Po un po vdes e lumtur? - duhet t ket pyetur vajza duke hapur syt si nj kumbull q el lule. Po, - i ka thn vrassi, sepse ti e njohe dashurin n lkurn tnde. Ather fmija sht shtrir duke hapur kraht drejt qiellit, sikur po i lutej q ai ta pranonte sa m shpejt dhe kshtu ka vdekur. I vetmi ngushllim q kam n kt rast sht se fmija ka vdekur i lumtur, megjithse shkaqet e lumturis s saj jan t papranueshme dhe shum t dyshimta. Nga turpi ne u detyruam ti bjm vajzs nj vzhgim m t detajuar, duke ia kontrolluar imtsisht flegrat e gjenitaleve, pr t kuptuar nse brenda tyre ishte futur nj trup tjetr apo nj dor e huaj, por veza e saj ishte e paprekur dhe cipa e njom nuk ishte ndotur nga asnj epsh. Kjo do t thot se
230

vajza dhe ai q ka ln shnimin nuk kan pasur asnj marrdhnie t padenj. Ajo ka vdekur n emr t dashuris, pa e njohur at dhe pa e provuar. Ndrsa njeriu q e ka nxitur t vdes ka ikur i qet, ndoshta duke prgatitur nj vdekje tjetr dhe tani dora e tij ende mban ngrohtsin e trupit mbi t cilin la nj krcnim pr Shqiprin. Megjithse nuk u provua dot se kujt i prkiste ai shnim, un jam i bindur se ai ka prdorur dorn e majt pr t fshehur gjurmt. Ky njeri ka ditur ta mbuloj veten, si nj kafsh q prish me bisht gjurmt q ln shputat e saj n dbor. Ai shkruan me t djathtn dhe vret me t majtn. E vetmja mnyr pr t arritur te vrassi ishte dhe mbetet kuptimi i atyre fjalve. Disa dit m von nisa t mendoj se asnj fmij nuk mund t lidhte bashk fjaln pushtim me fjaln dashuri. Dashuria mund t kthehet n pushtim vetm n vendet ku ajo mungon, apo atje ku ajo ndalohet. Por fmijt nuk mund t mendonin se dashuria u ndalohet, sepse ata nuk e njihnin dashurin. Kjo fjali sht shkruar nga dikush q e njeh dhe e shijon dashurin dhe pr kt arsye ka vendosur t luftoj pr ta rikthyer at n Shqipri. Prandaj besoj se ky bashkim fjalsh ishte fryt i nj mendjeje m t rafinuar, e cila nuk mund t kishte moshn e nj fmije. N astin q u kthjellova duke ndjekur gjurmt e kuptimit t fjalve dhe arsyen e martess s tyre mbi trupin e nj fmije t virgjr, u shemba dhe nisa t dridhem, duke menduar se vrassi nuk ishte nj fmij, por ndoshta njri prej nesh. Njri prej kshilltarve tuaj. Duke u nisur nga ky arsyetim
231

fillova t dyshoj te secili prej tyre. Deri at dit nuk kisha besuar dot se njri nga ne mund t vriste nj fmij nisur nga nevoja pr t transmetuar dashuri. Nse dikush ishte zhgnjyer nga trajtimi q po i bnim fmijve, kjo ishte e tmerrshme. Ne po u msonim fmijve t kundrtn e asaj q duhej, duke u treguar se nj jet pa dashuri ishte e pamundur dhe e padobishme. Dyshimet e mia u forcuan edhe m shum duke menduar se fmijt ishin shum t vegjl pr t kuptuar domosdoshmrin e dashuris dhe pr t ndjer mungesn e saj. Njeriu q duhet ta kishte udhhequr vajzn drejt vdekjes nuk mund t ishte fmij, sepse ai e dinte edhe kuptimin e dashuris dhe po ashtu kishte br nj parashikim: Shqipria nj dit do t pushtohej nga dashuria. Kur erdha n kt prfundim u rrzova n honet e dyshimeve t mia, duke menduar se brenda nesh ishte krijuar nj organizat e fsheht, e cila i kishte vn vetes nj qllim, ta pushtonte Shqiprin, duke u msuar njerzve artin e dashuris. N t vrtet, e gjith kjo kishte kuptim, ngaq shkonte n t kundrt me qllimin q ne i kishim vn vetes. Jam i bindur se mes nesh ka nj armik. Prej pes vjetsh ne u kishim msuar fmijve t jetonin pa dashurin e prindrve dhe pa pasur nevoj t krijonin familje duke dashuruar njri-tjetrin, si jan msuar t bjn t gjith njerzit e ksaj bote, q prfitojn nga mungesa e vigjilencs s Zotit q kan krijuar. Ato fjal nuk i shtuan Shqipris nj vdekje, e cila, n do rast, ishte dhe mbetet e prballueshme, por m keq akoma, i shtuan disa pikpyetje q lidhen me Zotin dhe
232

me mkatet, q me sa duket i prcillen njeriut edhe kur Zoti dhe dashuria u mohohen. Pyetja ime sht si ka mundsi q dashuria deprton dhe aty ku nuk ka nevoj pr t? N do rast do t ishte e mundur ta vrisnim dashurin ather kur ajo do shfaqej, kur le t themi, dy fmij do ishin afruar me njri-tjetrin dhe duke i pikasur ne do dinim ti ndanim, si ndahen dy deg q kryqzohen dhe njra duhet t kputet, q takimi i tyre t mos ndodh n lartsi. Pra, ne do kishim arritur tua bnim t pamundur vazhdimin e asaj zgjatjeje n kraht e njri-tjetrit, q mund t oj n lindjen e sythave t panevojshm, por n kt rast kemi t bjm me nj lloj dashurie q nuk e kapim dot, sepse nuk dim ku ta gjejm. Ajo nuk sht as n lartsi, as n tok, as n qiell, as posht shtratit, por sht fshehur n trupin e nj t vdekure, e cila iku e lumtur duke menduar se at q ne ia kishim mohuar, ajo e fitoi duke vdekur. Prandaj them se duhet t marrim masa, sepse mkati q duhet t ket ardhur n Shqipri do t prhapet dhe nuk ka asnj fuqi q mund t ndaloj prhapjen e vdekjes te njerzit. Vdekja sht smundja m e prhapur te njerzit dhe pr ta ndaluar ne duhet t gjejm shkaqet e saj. Un jam i bindur se njeriu q ka shkruar ato fjal ka vendosur ta kthej prpjekjen e vet pr nj rend me dashuri n nj betej brenda Shqipris, duhet t them se nse nuk e gjejm dot, ather ai do t krkoj t organizohet, ndoshta duke krcnuar me vrasje t tjera. Ose ndoshta duke u msuar fmijve sesi t dashurojn, ka do ta rrezikoj vendin ton. Nuk e kisha
233

menduar kurr se dashuria mund t kthehet n terror. Q at dit jemi t friksuar dhe ort e pakta t gjumit na mbushen me lloj-lloj parashikimesh t zeza. Sidoqoft, koha do t tregoj nse Shqipria do t pushtohet apo jo nga dashuria. Un besoj se n kto pes vjet ne kemi arritur tua shkulim fmijve farn e dashuris. Ne u prpoqm pr pes vjet tu msojm gjithka q i duhet nj njeriu pr t jetuar, duke ua pastruar shpirtrat nga veset dhe nga ndjenjat e teprta. Si prfundim, nuk besoj se nga lista q na solli Mehmeti, mungojn dhe gjra t tjera, prve pes fmijve. Ne u vonuam disa dit pr t siguruar sasit e nevojshme t grurit, t misrit, t frutave dhe t ushqimeve t tjera t domosdoshme, si dhe pr t bler iftet e shndosha t kafshve, t cilat, sipas porosis, i kontrolluam imtsisht, pr t mos lejuar q asnj plesht apo parazit tjetr t kalonte kufirin sanitar t ishullit. Tani besoj se Shqipris nuk i mungon m asgj dhe ajo m n fund i ka t gjitha, prfshi edhe Zotin e saj, q ka ndrtuar kt parajs, t ciln bota ka mijra vjet q e pret me padurim. Sot jemi m afr lumturis se kurr m par dhe ndoshta ktu, bashk me fmijt, edhe ne do arrijm t pastrojm shpirtrat tan nga krimbat q na u ngjitn n pusin e shoqris q lam pas. Ky ishull ka m shum drit se i duhet nj njeriu pr t par Zotin dhe ka m shum qiell nga i duhet Zotit pr t fluturuar drejt nesh. Kur kshilltari mbaroi, Lek Dukagjini ngriti kokn mbi Shqipri, dhe priti me durim q dielli t shuhej, duke menduar se ndoshta ishte dora e njrit prej
234

kshilltarve t tij ajo q kishte paralajmruar pushtimin e Shqipris nga dashuria dhe kt e kishte br jo pa qllim mbi barkun e nj vajze t vdekur. Ka gjetur vendin e gabuar pr t hedhur themelet e dashuris, mendoi Lek Dukagjini. Barku i nj vajze t virgjr nuk ka asnj kujtim nga dashuria dhe prandaj nuk e ushqen dot at. Sikur at fjali ta kishte shkruar mbi barkun e nj gruaje, ndoshta do duhej t friksoheshim, sepse grat e njohin dashurin dhe meq e kan shijuar, kan kurajn t luftojn pr ta krkuar edhe aty ku ajo mungon. Kur errsira u b e plot dhe hijet e Shqipris ran n det Lek Dukagjini u ngrit n kmb dhe tha: Ka shum ndryshime mes njeriut dhe Zotit, por m e dukshmja nga t gjitha sht mnyra q prdor secili prej tyre pr t nnshtruar botn. Nse njeriu ndrton ura, rrug, shtpi, anije dhe ushtri pr t zaptuar territore, Zoti ka arm t tjera, q, me sa duket, jan m pak t kushtueshme dhe krkojn m pak sakrifica. Zoti e pushton botn prmes njeriut, por njeriu sht i paaft ta kuptoj kt gj. Zoti ka arritur ta bind njeriun se duke u shtuar, prmes aktit t dashuris, mund t forcohet dhe t populloj sa m shum toka dhe dete. N kt mnyr njeriu ka arritur t ket nn kontroll gjithmon e m shum pjes t bots dhe lakmia e tij pr t zbuluar toka t reja nuk ndalet. N t vrtet kjo q po ndodh nuk sht pushtimi i toks prej njeriut, por ky sht nj pushtim i bots prej Zotit. Njeriu, kudo q shkon, on me vete edhe Zotin e vet dhe pasi njeriu vdes, sepse jeta e tij sht e shkurtr, Zoti mbetet atje, i knaqur, sepse
235

pa br asnj lvizje, pa hedhur asnj hap, pa ndrtuar asnj shtpi dhe pa luftuar me asknd, ai ka arritur t mbij gjithandej, n fusha, n male, n lumenj dhe liqene, n t cilat m par nuk kishte hedhur dot rrnj. Zoti pra, i prdor njerzit, ashtu si njerzit prdorin kuajt: pr t lvizur nga nj vend n tjetrin. Por ashtu si njeriu q sht i detyruar q gjat rrugs ti ushqej kuajt e vet, n mnyr q ata t ndihen mir dhe t ken besim tek ai, edhe Zoti i ushqen njerzit. Nse m pyesni me far i ushqen mund tua them: I ushqen me dashuri. Zoti e lejon dashurin, sepse vetm prmes ktij mkati njeriu mund t shtohet. Pa dashuri fara e njeriut nuk mbin. Kshtu nuk do t lindnin njerzit q duhet t shtisin qerren e Zotit n do cep t bots. Pra, sht e kuptueshme q Zoti do krkonte t hynte edhe n Shqipri, prmes dashuris. Megjithse ne kemi ardhur n nj tok ku Zoti nuk ka shkelur ende, ai mbetet nj krcnim i prhershm dhe un nuk mund t ngushllohem duke e ln at t lir npr rrugt e Shqipris. Bota ka njohur shum dashuri dhe nuk ka njohur asnjher paqe. Dashuria nuk sjell paqe, por prkundrazi, e krcnon at. Ja pra pse un besoj se dashuria sht djepi i t gjitha veseve. Ja pra pse ne duhet ta ndalojm hyrjen e saj n Shqipri. Pushtimi i dashuris sht pushtimi i Shqipris nga Zoti. N fund t fundit, dashuria nuk sht domosdoshmri, si t ngrnt apo t fjeturit, por vetm nj zakon q njerzit e kan prmirsuar me kalimin e kohs, ashtu si kalrimi, apo rrshqitja n akull dhe prandaj mund t harrohet m leht, ashtu si e
236

harron kalrimin nj njeri q jeton n det apo rrshqitjen mbi akull dikush q jeton n shkrettir. Shqipria sot sht pron pa Zot dhe un e konsideroj nj vend t liruar nga Zoti. Ne kemi arritur fitoren e par duke e mbajtur Zotin jasht kufijve tan. Tani fmijt kan ardhur n vendin e tyre. Shqipria ka gjithka q atyre u duhet pr t jetuar n paqe dhe n barazi, larg syve t bots dhe mkateve q mbushin shpirtin dhe trupin e njerzimit. Fillimisht ne duhet t punojm pr ta, derisa t rriten dhe t forcohen pr t punuar tokn, pr ta mbjell dhe pr t prodhuar ushqimet q u duhen. Regjimi i tyre do t jet i thjesht. Ata do msojn gjat dits, do ushtrojn notin, krcimin dhe vrapimin duke zbukuruar dhe kalitur trupat e tyre, ndrsa n dark do t flen ve djemt dhe ve vajzat. Shtpit e Shqipris jan t mrekullueshme. Dielli i viziton gjat gjith dits dhe muret e tyre jan t mbushura me fruta t shijshme q do ti largojn mendjet e shqiptarve nga vesi dhe nga e padobishmja. Fillimisht rreziku i Shqipris mund t vij nga shqiptart, por ndoshta edhe nga jasht. Un kam marr masa q ishulli t ruhet vazhdimisht dhe pa pushim. Shqipria do t jet nj vend i mbyllur. Bota nuk do lejohet t na njoh, pr sa koh q ne nuk duam t njihemi. Duke punuar dhe mbrojtur veten do shmangim do krcnim nga brenda dhe nga jasht. Por, nse pr t mbijetuar Shqipris i duhet ndihma e Zotit, ather un jam gati t jem Zoti i Shqipris. Un do jem i prkohshm, sepse asnj qllim i prhershm nuk arrihet dot pa mjete t prkohshme dhe
237

prandaj do jem i frikshm gjat kohs q do qndroj me ju. Frika juaj ndaj meje do ta mbroj Shqiprin dhe un nuk kam ndrmend ta kuroj kt smundje, deri ditn q do vdes dhe ndoshta edhe m gjat se kaq. Lek Dukagjini hodhi syt nga dritarja, ku nata q vinte nga deti kishte marr ngjyrn e verdh t yllit t Shqipris q kishte ulur kokn sikur kishte dgjuar fjalimin e Lek Dukagjinit. Ka disa ngjashmri mes meje dhe Zotit t cilat un nuk mund tia mohoj vetes, mendoi Lek Dukagjini, ndrkoh q kshilltart doln njri pas tjetrit, ndrsa ai u zgjat mbi dritare dhe, ashtu si do t bnte do Zot, nisi t mendonte pr t nesrmen, sepse Zoti ka nj zakon q njerzit nuk e din: ai nuk e njeh t shkuarn, sepse nuk sht njeri. Kur fmijt u lan t lir, rrugve t Shqipris, si kishte vendosur Lek Dukagjini, askush nuk parashikoi se n fund t fundit ata ishin shqiptar dhe prandaj kishin mnyrn e tyre t egr pr t prkdhelur kafsht. Fmijt iu suln kuajve, trembn patat q vrapuan mbi kmbt e tyre t shkurtra, ndoqn deri n zvarritje nj vi t bardh, iu krcyen deleve mbi kurriz, shkatrruan nj kotec ku katr pula po prisnin muzgun pr t lshuar vezt e ngrohta mbi kasht, futn duart n nj koshere bletsh dhe pastaj i lyen gishtat e tyre me dyll t hidhur. Nse kjo shtitje npr qytet nuk do t ndalej nga Aleksandri, i cili u alarmua se Shqipria mund t mbetej pa mish dhe pa qumsht, ndoshta t gjitha rrugt, pemt dhe shtpit at dit mund
238

t ishin mbuluar me pupla dhe me qime q fmijt do ti shkulnin gjith knaqsi nga lkurt e kafshve t habitura nga gjith kjo dashuri e panjohur, e egr dhe e befasishme. Takimi i njeriut me kafshn tregon m shum pr tiparet e njeriut dhe m pak pr ato t kafshs, sepse njeriu flet kur sulmon, ndrsa kafsha sht e heshtur dhe nuk e shpjegon dot se far ndien kur sulmohet. Aleksandri, q e ndoqi gjith at rrmuj nga dritaret e menss ku at dit po ziente misra, lakra dhe panxhar t kuq, mendoi se fmijt kishin fituar nj liri q jo vetm nuk shkonte me moshn e tyre, por q rrezikonte jetn e kafshve n rast se nuk do t kufizohej me masa t shpejta. Ai doli me vrap n rrug dhe nxitoi deri te stallat duke mbledhur pula dhe keca t vegjl t tromaksur, t cilt i mbante nn sqetull duke i qetsuar dhe duke u folur fjal t mbla, si bn do kasap prpara therjes, megjithse at dit Aleksandri nuk kishte ndrmend t gatuante mish, por vetm perime. Nuk kishte arritur ende ti mblidhte t gjitha copat e asaj gostie me kafsh t gjalla, t shprndara gjithandej npr qytet, kur ndjeu se njri nga fmijt iu hodh prsipr duke iu kacavjerr mbi kurriz dhe nn peshn e atij trupi, q nuk ishte i rnd, por shum i shkatht dhe i lvizshm, ai u rrzua duke shkelur nj kec q blegriti dhe qau sikur t ishte nj foshnj e shtypur nga nj lop. Djali q i ishte hedhur mbi shpin ra sipr tij duke qeshur dhe kur syt e tyre u ndeshn ai heshti dhe i tha: M fal, kujtova se ishe nj derr. Aleksandri fshiu ballin e mbushur me djers dhe duke u ngritur n kmb
239

mendoi se do ta kishte goditur me grusht do njeri q do ta kishte krahasuar me nj derr, por Lek Dukagjini q i kishte mbledhur nj dit m par kishte urdhruar ti linin fmijt t lir pr tri dit, sepse ata duhej t njiheshin me qytetin, me kafsht dhe me detin dhe askush nuk duhet ti pengonte, qoft edhe sikur t bnin dme. Liria e tyre do t zgjas tri dit, kishte thn Lek Dukagjini, derisa ata t msoheshin me vendin e tyre. Pastaj do gj do t kthehet si ka qen. Aleksandri mori kecin e rrzuar, ia fshiu qimet q i ishin mbushur me pluhur dhe e pyeti djalin duke e par me inat: Si e ke emrin? Un jam Dielli, u prgjigj fmija duke par barkun e shndosh t Aleksandrit. Nuk e meriton kt emr, tha ai, sepse dielli nuk i krcen derrave mbi shpin. Djali u skuq sikur dikush ti kishte treguar nj njoll mbi rroba dhe duke kafshuar pak buzn u prgjigj: E di q nuk e meritoj, por emrin ma kan ndryshuar njlloj si gjith t tjerve, me prjashtim t Enverit. Por ti je nj derr dhe un nuk ua tregoj kafshve emrin tim t vrtet. Aleksandrit i erdhi pr t qeshur, por knaqsia e asaj shakaje i kaloi shpejt. Lek Dukagjini i kishte porositur t gjith t ishin t kujdesshm me fmijt dhe t mos hapnin tema q lidheshin me t shkuarn e tyre, me emrat, me prindrit apo me kujtimet q ata kishin para se t vinin n Shqipri. Nuk e di far do bja sikur edhe mua t ma kishin ndryshuar emrin mendoi, por sigurisht q nuk do kisha qejf t m pyesnin shpesh pr kt gj. Mir, Diell, i tha djalit, do bhemi shok dhe un do t t msoj sesi mund t miqsohesh
240

me kafsht prpara se ti hash. Un nuk i ha miqt, foli djali, dhe prandaj nuk dua t miqsohem me kafsht. Aleksandri nuk shquhej pr fantazi dhe aq m pak pr shkathtsi n bised. Jeta e tij kishte qen shum e vetmuar dhe mendimet e tij ishin t kufizuara vetm te gjellt, te llojet e gatimit, te prshtatja e mishrave me bimt dhe drithrat, si dhe te zbukurimi i frutave, prandaj ai u ndje ngusht pr t vazhduar nj bised t koklavitur mbi marrdhnien e njeriut me miqt dhe sidomos me kafsht, pr m tepr q Aleksandri nuk kishte shum miq dhe e dinte se ata nuk hahen. Ishulli ishte m i qet kur fmijt nuk ishin ktu, mendoi. Ndoshta Lek Dukagjini duhet t kishte sjell n Shqipri vetm kafsht, shpendt e but dhe frutat dhe pa dyshim parajsa jon do t ishte m e thjesht, si sht do gj q nuk ka nevoj t shpjegohet me fjal. Lek Dukagjini ka thn se ju duhet t njiheni me kafsht dhe t mos i trembni ato, tha Aleksandri pr ti shptuar nj bisede q ndoshta nuk ishte me vend. Dielli ngriti syt dhe e pyeti: Kush sht Lek Dukagjini? Aleksandrit i shkuan t dridhura n trup dhe ndjeu kecin q teshtiu nn sqetulln e tij t djersitur. Gjat atyre pes viteve n ishull, Aleksandri e kishte ushqyer veten me nj adhurim t pakushtzuar pr Lek Dukagjinin, pr mnyrn sesi ai fliste, si ecte, si ushqehej, si heshtte, si egrsohej, si urdhronte dhe si parashikonte veprimet e t tjerve, pr dashurin e tij agresive pr natyrn, pr durimin, pasionin dhe forcn pr t ndrtuar nj qytet nga hii, por sidomos pr mundsin q i kishte dhn
241

pr t jetuar duke gatuar. Lek Dukagjini i ishte prgjigjur ndrrs s tij dhe Aleksandri i ishte mirnjohs. Megjithat, ai nuk kishe qen kurr prball pyetjes se kush ishte Lek Dukagjini. Askush nuk e kishte pyetur, kshtu dhe ai kurr nuk e kishte pyetur veten, sepse n prgjithsi Aleksandri nuk ishte kureshtar pr misteret e njerzve. Ai dhe burrat q kishin punuar pr ndrtimin e Shqipris ishin msuar t jetonin me bindjen se Lek Dukagjini ishte nj njeri i madh, i cili kishte vendosur t bhej edhe m i madh duke zvendsuar Zotin. Por kjo ishte nj bindje e krijuar dhe e pranuar n heshtje, pa shum diskutime, pa debat dhe pa dyshime. Ata q nuk ia kishin njohur Lek Dukagjinit aftsin dhe guximin pr tu kthyer n Zot ishin larguar nga ishulli prgjithmon. Ata q kishin mbetur atje, prfshi edhe Aleksandrin, e kishin pranuar Lek Dukagjinin si Zot, por kjo ishte e vshtir ti shpjegohej nj njeriu q sapo kishte ardhur n Shqipri, dhe aq m pak nj fmije, pr t cilin Zoti, nuk ishte kthyer ende n nj qenie t kuptueshme dhe t domosdoshme. Njerzit fillojn t mendojn pr Zotin vetm kur kan halle dhe vuajtje dhe fmijt ende nuk kishin hyr n kt faz t jets, sepse deri tani ata nuk kishin pasur asnj hall. Por shpjegimi q duhej ti jepte pyetjes se kush ishte Lek Dukagjini ishte edhe m i vshtir, pr shkak t vet Lek Dukagjinit. Nse Aleksandri i thoshte Diellit se Lek Dukagjini ishte Zoti, ather djali do ta pyeste far sht Zoti dhe ajo bised nuk dihej ku mbaronte, sepse pyetjet pr Zotin nuk kan
242

fund dhe Aleksandri nuk ishte aq i ngeshm, ai duhej t mblidhte kafsht q ishin shprndar npr qytet prpara se t errsohej, sepse ather do t ishte e vshtir ti gjeje pulat, dhit, delet dhe lopt q kishin marr rrugt e Shqipris pr ti shptuar liris s njerzve. Por edhe sikur ta shtynte pr pak koh detyrimin pr t disiplinuar faunn e Shqipris, pr t mos e ln Diellin pa prgjigje, Aleksandri kishte frik t fliste pr Zotin, sepse kjo ishte nj tem e ndaluar n Shqipri dhe ai e dinte shum mir se bashk me yndyrn, mishin e teprt dhe pijet alkoolike, edhe Zoti hynte te gjrat e ndaluara. Vet Lek Dukagjini thoshte se donte t ndrtonte nj vend pa Zot, pa dashuri, pa martesa, pa pije dhe pa prona dhe Aleksandri mund t bnte nj gabim tjetr, t pafalshm, nse do ti thoshte djalit q kishte prpara se Lek Dukagjini ishte Zot, n nj vend ku adhurimi i Zotit nuk lejohej. I kapur n mes t dy grackave, si n mes t dy pjatave t zbrazura t cilat nuk dinte si ti mbushte, Aleksandri mendoi pr her t par se Lek Dukagjini kishte krijuar nj keqkuptim, t cilin askush prve tij nuk mund ta shpjegonte dot. Ai donte t ishte Zot edhe njkohsisht e ndalonte Zotin. Megjithat, duke u sjell si nj njeri q e dinte se pr far po fliste, ai shtrngoi edhe m shum kecin nn sqetull dhe u prgjigj: Lek Dukagjini sht njeriu q ka ndrtuar kt vend q quhet Shqipri. Ai na ka sjell t gjithve ktu pr t jetuar n paqe dhe barazi. Ai jeton tek ajo godina e madhe n shesh, shtoi ai, duke treguar me dor ndrtesn, q n at koh kishte rn nn hijen e nj reje ngjyr vjollc q
243

po vrtitej mbi qiellin e dhjetorit. Dielli qeshi dhe duke kapur kecin me dor nga faqet tha: Un e kam par Lek Dukagjinin n dritaren e asaj godins, por ai u fsheh kur ne donim ta takonim. Un mendova se ai ishte Zoti, por nuk e dija se edhe Zoti ka nj emr si gjith ne t tjert. Kush ia ka ndrruar emrin Lek Dukagjinit? Aleksandri ndjeu kecin q nisi t dridhej, ndoshta nga prkdhelja e Diellit, dhe mendoi se ishte koha pr t ikur. Megjithat, zakoni i tij prej kuzhinieri, q nuk e quan nj pjat t prfunduar pa i hedhur pak sherbet apo erza, apo pa i lvizur pak patatet q kan prekur mishin e prvluar, ia mbajti kmbt edhe pr disa aste. Lek Dukagjini sht Zoti i Shqipris, tha ai, dhe nuk merr urdhra nga asnjri. Nse do q t jetosh n Shqipri duhet t harrosh t paktn dy gjra: Zotin dhe familjen. Un e kam harruar Zotin, por ti ma kujtove, tha Dielli, por ndrkoh Aleksandri kishte ikur duke mbajtur mbi kurriz peshn e nj dielli t ftoht q po bhej gati t largohej nga Shqipria at pasdite dimri. Nuk ia vlen tu msoj ktyre fmijve se far nuk duhet t bjn, mendoi dhe hodhi syt mbi qytet. Shqipria dukej si nj pyll nga ku kafsht po largoheshin pr ti shptuar stins s gjuetis. Megjithse po errsohej, fmijt ende nuk ishin mbledhur n shtpi. Dy vajza po krihnin nj ros duke ia rrzuar pendt n tok dhe kur ai kaloi aty ato kthyen kurrizin, ndrsa rosa nuk arriti ta shoh, sepse balluket e krehura ia kishin mbuluar syt. Aleksandri vazhdoi m tej, sepse ky lloj tualeti iu duk i
244

padmshm dhe rrugs pa disa djem q hipnin me radh mbi kurrizin e nj gomari t dobt, t cilin e kishin lidhur pas nj peme dhe, duke ia shkulur vesht, qeshnin sa her q ai plliste nga dhimbjet dhe pickimet mbi lkur. Nse nuk do kishte nj shije t keqe nga takimi me Diellin dhe nse do t kishte nj ndjeshmri m t madhe pr gomart n prgjithsi, Aleksandri do kishte ndaluar pr t penguar zgjatjen e veshve t asaj kafshe nga trheqja e paturpshme q po i bnin, por ai vazhdoi rrugn dhe e la gomarin n fatin e tij t keq. Diku m posht gjeti nj dele, t cils ia kishin lidhur syt me nj shami dhe q n verbrin e saj prplasej pas mureve t shtpive duke mos e gjetur dot rrugn. Kur ia hoqi shamin pa syt e deles q ishin njomur, sikur kishte qar n errsir. Si ka mundsi q kta fmij nuk i kan msuar se me kafsht nuk mund t sillesh si me njerzit, mendoi. Atyre u mungon dashuria dhe, nse Lek Dukagjini ka pasur kt qllim, ather pothuajse e ka arritur. Aleksandri e trhoqi delen deri te vatha e mbylli atje, la kecin q kishte mbajtur gati gjith pasditen nn sqetull dhe doli pr t mbledhur kafsht e tjera. Deri n mbrmje ai ktheu n stalla tri lop, nga t cilat njra alonte, qetsoi dy kuaj duke i shtyr me shkop te brinjt, strehoi t gjitha pulat e Shqipris, t cilave u rregulloi kashtn e duhur pr t lshuar vezt, mezi bindi derrat q t ktheheshin aty ku duhej, pasi dukej se ata e kishin shijuar shtitjen npr qytet duke futur turinjt n lloj-lloj gropash t shijshme. Pastaj, u kthye pr t zgjidhur gomarin q djemt e kishin ln pasi ishin
245

mrzitur me pllitjen e tij monotone dhe vajtuese, joshi nj ift patash q duke i fishkllyer e ndoqn vet deri te stallat, pastaj u hodh n ann tjetr t qytetit dhe atje ku duhej t ishin varrezat gjeti mushkat, t cilat ishin mbledhur duke pritur q nata t binte dhe nn dritn e hns edhe ato t shptonin nga ndjekja dhe keqtrajtimi. At nat Aleksandri prshkroi t paktn dhjet her rrugt dhe bulevardet e qytetit duke i kthyer n stall t gjitha kafsht e buta q kishin humbur rrugn. N mngjes ishte i lodhur dhe shkoi t flinte, pasi mblodhi vezt q pulat kishin br gjat nats dhe pasi mensa u boshatis nga fmijt, t cilt at mngjes u prlyen me mjalt dhe me gjalp, duke i ln kafshimet e tyre t mprehta mbi copat e pambaruara t buks s zez. Aleksandri i mblodhi me kujdes pr tia uar Mehmetit dhe burrave q jetonin bashk me t, si ato kafsht e egra q mblidhen rreth fshatrave dhe qyteteve duke pritur thrrimet e ushqimeve t mbetura. Kur u zgjua ishte pasdite dhe prandaj vendosi t dilte nga sheshi i qytetit, si bjn t gjith burrat kur nuk kan pun, megjithse Shqipria nuk kishte as kafe dhe as restorante dhe e vetmja gj q mund t bje n at or ishte t shijoje paqen e nj vendi ku nuk ishte e nevojshme t kishe lek n xhep pr t shtyr kohn. Lek Dukagjini kishte dal n mes t sheshit duke ngrohur fytyrn n rrezet e fundit t diellit. Koka e bardh i shklqente dhe syt i kishte paksa t mbyllur. Dukej q po e shijonte at perndim duke par fmijt q ishin shprndar npr Shqipri dhe duke dgjuar
246

tingujt e hapave t tyre t lir q mbushnin zbraztin e ishullit. Aleksandri iu afrua dhe mendoi se duhet ti tregonte pr rrmujn e nj dite m par. Ai eci me hapa t vegjl dhe priti derisa Lek Dukagjini hapi syt pr ti thn: M duket se mungojn disa kafsh. Un i mblodha t gjitha ato q munda gjat nats, por kam frik se disa kan humbur dhe jan larguar nga qyteti. Lek Dukagjini nuk e ktheu kokn nj cop her dhe megjithse ajo q tha Aleksandri do kishte shqetsuar do njeri q donte t dinte ku kishte humbur pasuria e tij, ai nuk lvizi dhe nuk tha asgj. Ndoshta i kan gjetur kafsht m von, apo ndoshta ai e di se ato nuk mund t humbin, mendoi Aleksandri dhe qndroi n pritje si i ngrir. Fmijt po knaqen me kafsht, megjithse nuk jam i sigurt pr t kundrtn, tha Lek Dukagjini. Sot u kam krkuar t vizatojn mbi trupat e tyre. Do t jet shum bukur kur tu ndryshojn ngjyrn pulave duke i zhytur n kova boje, ose kur ti bjn kuajt t duken si zebra duke u vizatuar katrore dhe yje mbi kurriz. Aleksandri u drodh. Lek Dukagjini nuk ishte fare i shqetsuar nga harbimi i nj dite m par, nga mnyra sesi fmijt i kishin verbuar kafsht duke ua zn syt me orape dhe me shami, nga rrahja e gomarve, nga pickimet q kishin marr gjinjt e lopve dhe talljet q u kishin br patave me kmb t shkurtra. Duket se gjith ka kishte ndodhur ishte br me lejen e tij. Ndrsa sot, me sa duket urdhri kishte ndryshuar. Ishte dita pr tu msuar fmijve se si vizatohet mbi trupa kafshsh. Lek Dukagjini dukej i qet dhe i knaqur duke
247

par se si fmijt po msoheshin t jetonin me kafsht dhe ndoshta kt kishte pasur parasysh kur u kishte thn kshilltareve: lrini fmijt t ngjiten n pem, t kapin gaforre dhe t vrapojn me kafsht. Duke pritur q ai ta pyeste se cila nga kafsht mungonte, pran tyre u afrua nj vajz q po trhiqte nj vi t kuq. Vajza kishte flok t arta dhe lkur t bardh, ndrsa n fytyr disa quka t zbehta q sapo kishin elur ngjanin si thrrime buke mbi nj shami mndafshi. Ajo nuk ishte m shum se tet vje, ndrsa vii ishte i njom dhe i urt, a thua se kishte lindur nj dit m par dhe ende nuk ishte msuar t mos u bindej njerzve. N kto raste fmijt duken edhe m t mdhenj, por vajza dukej e vogl n krahasim me trupin e lart t viit q e ndiqte pas duke i nuhatur flokt si nj qengj prej pambuku. Aleksandri hapi syt kur pa se fytyra e viit ishte vizatuar me pika t vogla, t verdha, t kuqe, t bardha dhe t gjelbra q ngjanin me qukat e vajzs, por meq kafsht nuk kan quka, atij i erdhi pr mbar ti krahasonte pikat e shprndara mbi lkurn e kafshs me pickimet e fluturave n pranver. Vajza duhej t kishte nj natyr t kujdesshme dhe t ngeshme, sepse pikat ishin rreshtuar rreth syve t viit duke formuar disa diej me ngjyra t ndryshme, sikur nj dor e strvitur gruaje ti kishte qepur ashtu mbi lkurn e thar t nj shamie. Diejt ishin njlloj, sepse pas t kuqes vinte e bardha, pas t bardhs vinte jeshilja dhe pas jeshiles vinte e verdha. Ndrsa n faqe kishte pika, cikla dhe topa boje m t mdha, por ato
248

ishin t gjitha n ngjyr t bardh, sepse me sa duket vajza mendonte se e bardha shklqen m shum mbi lkurn e kuqe, duke thithur diellin pr t cilin kafsht kan nevoj gjithmon. Lek Dukagjini q e shikonte vajzn me admirim u prkul pak kur ajo u afrua dhe i tha: Voglushe si e ka emrin ky vi i bukur? Vajza ngriti kokn dhe flokt e verdh u bashkuan me ern. Kafsht nuk kan emr, u prgjigj ajo. Lek Dukagjini u knaq nga prgjigjja dhe duke i kaluar dorn viit mbi shpin e pyeti: Po ti si e ke emrin? Un jam Vera, tha vajza. Po pse e ke mbushur fytyrn e viit me pika? Vajza u mendua nj ast sikur nuk donte t prgjigjej dhe qukat i shndritn n perndim. Pastaj u afrua pak nga Lek Dukagjini dhe duke pshpritur i tha: Ne na than t vizatonim kafsht dhe un mendova ta mbush kt vi me pika, sepse kshtu ai duket pak m i vjetr dhe ndoshta nuk do ta therin pr mish. Lek Dukagjini ngriti kokn n ajr dhe Aleksandri q po e shihte si i shklqente fytyra nga krenaria mendoi se n ato aste ai njeri ishte i lumtur, si kushdo q shikon ndrrn e tij t prmbushur, pa pasur nevoj t flej. sht nj Zot q ka zbritur n parajs pr ti pyetur njerzit si po jetojn dhe natyrisht q knaqet kur ata nuk i krkojn asgj prve luleve, ngjyrave dhe shtitjeve t lira nn qiellin e pastr t bots. Dhe n t vrtet Lek Dukagjini n at ast kishte marr pamjen q do t kishte Zoti nse takimi i tij me njerzit do t ishte aq i bukur, aq i rastsishm dhe pa grindje. E si mund t mos knaqet Zoti kur sheh se njerzit nuk mbajn radh pr ta takuar,
249

sepse nuk kan asnj hall pr t zgjidhur. Por, kur e gjitha kjo po kthehej n nj prehje t prjetshme t nj Zoti q beson se e ka ndrtuar parajsn n formn, vendin dhe kohn e duhur, vajza e vogl ndrhyri pr tia ndrprer Lek Dukagjinit kt emocion dhe i tha: Mua m plqen shum fytyra jote, sepse i ngjan gjyshit tim. A mund ti vizatoj faqet e tua? Aleksandri u kollit pak, si bjn t gjith njerzit q nuk do t donin t ishin t pranishm kur gjrat marrin pr keq, por nuk lvizi. Ndrsa Lek Dukagjini qeshi me t madhe dhe duke u ulur n gjunj i tha vajzs: Ti mund t vizatosh far t duash mbi faqen time nse m bn nj premtim. far duhet t premtoj, e pyeti vajza. Lek Dukagjini hapi kraht sikur do ta merrte vajzn n nj prqafim t gjat dhe i tha: M premto se nuk do ti thuash askujt se un ngjaj me gjyshin tnd dhe un do t t l t bsh t duash me fytyrn time. Po pse ke turp ti ngjash gjyshit tim, kmbnguli Vera, q me sa duket nuk ishte msuar ta kundrshtonin. Lek Dukagjini trhoqi vetullat si bn qielli kur largon ret pr t par tokn dhe u prgjigj: Ndoshta ti nuk e di far sht Zoti, kur t rritesh un do t tregoj m shum gjra pr ta njohur. Midis Zotit dhe njeriut ka shum dallime, por sot do t t them vetm njrin prej tyre dhe ti nuk duhet ta harrosh. Zoti nuk i ngjan asnj njeriu, por t gjith njerzit duan ti ngjajn Zotit, prandaj un nuk mund ti ngjaj gjyshit tnd. Vajza ktheu kokn nga vii, q n at ast kishte nxjerr gjuhn e gjat dhe t lngshme duke lpir pikat e mbla t bojs q kishte mbi faqe dhe i tha:
250

Ather Enveri kishte t drejt kur tha se ti je Zoti, kurse Hna e kishte gabim kur tha se nuk ka Zot. T dy kan t drejt, u prgjigj Lek Dukagjini, dhe ti duhet ti besosh q t dy. Vera uli kokn sikur po mendohej dhe Aleksandrit, q kishte qndruar gjith kohn n kmb, iu duk sikur ajo nuk donte t fliste m gjat pr shokt e vet, sepse ather do ta pyesnin pr gjra q ajo ndoshta nuk donte ti thoshte. Dhe n t vrtet vajza e kishte mendjen te vii dhe duke zgjatur dorn ngjeu njrin nga gishtat e saj n bojrat e pathara mbi fytyrn e kafshs dhe me to leu faqen e Lek Dukagjinit. Me sill nj karrige, i tha Lek Dukagjini Aleksandrit. Sot fmijt jan t lir ti japin ngjyrn q duan Zotit t tyre. Fillojm, i tha Vers dhe nderi lkurn si nj kanavac, n mnyr q vajza ta kishte m t leht ta mbushte me pika. Kur Aleksandri solli karrigen dielli pothuajse ishte zhdukur n thellsin e detit duke ln disa jarg t verdha n horizont. Disa nga kshilltart e Lek Dukagjinit, q e kishin ndjekur takimin e tij me vajzn nga larg, u grumbulluan dhe ndezn pishtar t mdhenj pr t rrethuar sheshin, n mnyr q vajza t kishte dritn e mjaftueshme pr t zgjedhur bojrat e veta. Lek Dukagjini u ul n karrige dhe Vera u afrua me kujdesin e nj fluture q zbukuron nj luan. N fillim ajo dukej e pasigurt, sikur i kishin krkuar t qepte siprfaqen e nj shkmbi me pe, pr ta kthyer m pas n jastk, por pastaj dora e saj u b m e sigurt dhe nn dritn e pishtarve q prdridheshin n ern e dhjetorit Aleksandri pa sesi nj pik e kuqe e rrumbullakt mbiu
251

mbi ballin e lart t Lek Dukagjinit derisa mori formn e nj kryqi pas masazhit t shkurtr t vajzs. Kryqi hapi kraht duke e gjetur rrugn e vet m ngadal, por me kmbngulje mes rrudhave t ballit t Lek Dukagjinit dhe nga era e djegur e pishtarve q rrethonin sheshin u duk si nj plag q mendimet e shpeshta i kishin shkaktuar ballit t nj perndie. Dikush lshoi nj pasthirrm dhe Aleksandri pa syt e mbyllur t Lek Dukagjinit q u hapn pak, si pr tu thn t gjithve se donte qetsi dhe rregull n orn e vet t tualetit. M pas vajza ia rrethoi syt me ngjyra, ashtu si kishte br edhe me viin, duke pikuar gishtin e vet si penel mbi vetulla, posht qerpikve dhe n mollza. Dukej se vajza nuk kishte shum fantazi dhe akoma m pak respekt, sepse ajo e trajtoi Lek Dukagjinin njlloj si viin, por me sa duket kjo nuk ishte nj munges respekti, por nj shenj dashurie, sepse fmijt e shfaqin dashurin e tyre pr njerzit kur sillen me ta njlloj si me kafsht. N fakt, kt argument Aleksandri mund ta hidhte posht me lehtsin e nj dshmitari t vrtet. Ndrkoh q fytyrat e kshilltarve ishin nxir, ndoshta nga shenja e kryqit mbi ballin e Lek Dukagjinit, apo ndoshta nga refleksi i errt i pishtarve q mbanin n duar, vet Lek Dukagjini rrinte pa lvizur dhe her pas here teshtinte leht, nga aroma e fort e bojrave t cilat ia ngacmonin hundn. Kur syt iu mbushn me pika t kuqe dhe t bardha, sepse uditrisht vajza prdori vetm kto dy ngjyra, Lek Dukagjini dukej si nj mask q ia kishte marr borxh viit pr ta prdorur
252

gjat takimit me fmijt. Ai nuk e dinte se far po vizatohej mbi lkurn e tij, por koh pas kohe hapte syt duke par kafshn q rrinte afr si nj model besnik t cilin vajza po e imitonte pa gabime. Kur iu duk sikur mbaroi pun me ballin dhe me syt, t cilt i prekte leht, sikur ti prkdhelte, vajza zgjati duart mbi faqet e Lek Dukagjinit dhe n seciln prej tyre vizatoi nga nj zemr t bardh q dukej si nj puthje. Kur dy zemrat fluturuan si re mbi errsirn e sheshit, kshilltart lvizn nga vendi dhe u afruan edhe m shum, si t donin ta pengonin at vepr arti, njlloj si bjn priftrinjt q ruajn ikonat e perndive t tyre nga ndotja, nga shkarravinat dhe retushimet, por dora e Lek Dukagjinit u ngrit n ajr dhe ata ngrin si shandan bashk me armt e pishtarve q mbanin n duar. Ajo ishte nj sken q Aleksandri nuk do ta harronte kurr dhe vitet q do vinin do ta shnonin si zbritjen e par t Zotit n Shqipri. At dit Lek Dukagjini kishte vendosur t sillej si nj Zot q e l veten n dor t njerzve, a thua se donte t bindte veten se njerzit kan vetm nj mundsi pr tu hakmarr ndaj Zotit: ta zbukurojn. Kur vajza kaloi nga faqet te buzt nata kishte ngritur perden e vet mbi qytet. Duke prfituar nga mungesa e kontrollit t kshilltarve t Lek Dukagjinit, fmijt ishin mbledhur njri pas tjetrit n shesh si bjn insektet q ndjekin dritn. Kishin sjell me vete edhe kafsht, t cilat i kishin ngjyer me bojra dhe t gjith bashk dukeshin si nj tuf maskash t vogla, q her here vendosin t vizitojn qytete t mrzitshme
253

dhe t errta pr tu kthyer buzqeshjen, frikn dhe ngjyrat. Aleksandri ktheu kokn se nj pul rrahu kraht n ajr dhe u llahtaris kur pa se ajo ishte e lyer e gjitha me boj jeshile prve koks dhe lafshs q ishin t bardha, por kjo sishte gj n krahasim me pa m tutje. Nj kal, t cilin nj dit m par ai e kishte gjetur duke kullotur n det, dukej si nj mur fshati mbi t cilin kishin vizatuar rrath, topa, gjethe dhe viza t panumrta, q dukeshin si ushqime t patretura q kishin dal nga barku i kafshs pr t ushqyer syt e uritur t kalimtarve. Ndrsa nj lop, q po e detyronin t ulej kmbkryq pr t mos shqetsuar Lek Dukagjinin, e kishin veshur me nj fustan t gjat bezeje mbi t ciln dalloheshin zogj t kuq t mbushur me qime dhe peshq goj-hapur, t cilt nuk kuptohej nse lundronin n nj fush t blert apo fluturonin n nj qiell t verdh. Gjuha e lops ishte e zez sikur kishte ngrn qymyr dhe nj djal e detyronte ta nxirrte sa m shpesh pr t fituar admirimin e shokve t vet, duke i afruar te hundt nj shkop t lyer me krip t cilin ajo e lpinte si nj karamele t hidhur. Sikur lopa t mos ishte aq e duruar dhe e bindur, ajo mbrmje mund t kishte prfunduar n nj kaos, por me sa duket fmijt ishin t vendosur t prisnin Vern, e cila nuk e ktheu asnjher kokn pr t par sesi konkurronin kafsht e tjera me viin dhe sidomos me maskn q ajo po qndiste mbi lkurn e rrudhur t Lek Dukagjinit, i cili dikur hapi syt dhe duke par kafsht e ngjyera me boj tha me z t lart: Kush nuk do binte dakord me mua se kafsht e lyera
254

me boj jan m t bukura dhe m t dobishme se t gjith engjjt steril q varen mbi ikona? Aleksandri u drejtua dhe ashtu bn edhe kshilltart, ndrsa Lek Dukagjini e zgjati edhe m shum maskn e tij t pambaruar n drejtim t Vers, e cila sapo kishte nisur t merrej me buzt, prandaj bri nj shenj bezdisjeje, sepse Lek Dukagjini kishte ndryshuar pozicion, si t gjith modelet q humbin durimin dhe harrojn se nuk duhet t lvizin gjat kohs q pikturohen. Ai buzqeshi si pr t krkuar falje dhe pas pak buzt e tij t holla u fryn nga gishtat e vajzs q i leu ata me ngjyr t kuqe, t fort dhe t ndezur. Nse n fillim ai dukej si vii i vogl q i rrinte prbri, tani kishte marr pamjen e nj gruaje mkatare, e cila, pasi kishte puthur Zotin kishte vendosur ti mbante buzt n at gjendje, derisa t vdiste. Lek Dukagjini nuk lvizi dhe priti me durim derisa vajza ia lmoi pak ballin, rrumbullakosi t bardhn e zemrave mbi faqe dhe i kaloi edhe nj her t gjitha pikat rreth syve pr ti forcuar. Para se t mbaronte ajo bri nj hap prapa, si bjn t gjith piktort q marrin distanc nga puna, pr ta shijuar apo pr t vendosur se ku ka nevoj t ndrhyhet, pr ti theksuar tiparet, apo pr t forcuar hijet e mendimeve q kalojn mbi fytyr dhe pasi u bind se nuk kishte mbetur asgj pr t shtuar apo pr t hequr, iu afrua Lek Dukagjinit dhe i tha: Kaq ishte, gjyshit tim do ti vinte turp po tia lyeja buzt. Lek Dukagjini qndroi nj cop her me kokn lart dhe flokt e bardh i fluturuan n ajr si velat e nj anijeje q sapo kishte mbaruar pastrimin e
255

prditshm. Pastaj u ngrit dhe tha: M sillni nj pasqyr, dua t shoh fytyrn e Zotit. Kaluan vetm pak aste kur njri nga kshilltart i mbajti pasqyrn prpara, ndrsa gjith njerzit dhe bashk me ta edhe kafsht heshtn duke pritur reagimin e njeriut q po shihte Zotin n pasqyr. Ai e ktheu pasqyrn nga t gjitha ant duke e afruar te nishanet me ngjyra q i kishin mbir rreth syve, pastaj e mbajti mbi ball duke par me kujdes kryqin e kuq q rrezatonte gjurmn e vet n errsir dhe kur kaloi te secila nga zemrat q kishte mbi faqe, ndaloi pak, lvizi muskujt posht e lart, gj q i bri zemrat t dukeshin si veshka me dhjam dhe, para se t thoshte dika, nxori gjuhn dhe provoi shijen e mbl t buzkuqit me t cilin e kishin zbukuruar. Ja ku jemi m afr Zotit se kurr, iu drejtua kshilltarve t vet duke hapur kraht sikur po mbante fjalim, prpara nj turme ku njerzit prpiqeshin ta adhuronin, ndrsa kafsht prpiqeshin ti ngjanin. Kemi rastin t kuptojm se si do donin fmijt t dukej Zoti, nse do kishin mundsi ta takonin. Nuk mund t them se msimi q mora sot nuk ishte i vlefshm, por nuk mund t pohoj dot edhe t kundrtn, pra se arrita t kuptoj dika q nuk e dija. Q t njohsh Zotin duhet fillimisht t dish at q njerzit mendojn pr Zotin, sepse pr sa koh q Zoti sht krijes e njerzve ai pasqyron mendimet dhe shijet e tyre. Ka njerz q mendojn se Zoti sht nj grua, ka t tjer q mendojn se ai e drejton botn duke mbajtur nj kryq n dor, si bjn mbretrit me skeptrin dhe ka disa q besojn se
256

Zoti e lejon dashurin dhe madje e inkurajon at. Kjo vajz sht pak nga t tria, dhe Aleksandri q e shpjegon botn prmes gatimit, do thoshte se ajo i ngjan nj mblsire me erza, me sheqer dhe me krip. Tani ne duhet t studiojm gjurmn q buzt kan ln mbi mblsirn pr t njohur njeriun q e ka kafshuar. Nuk dua tju pyes se far keni kuptuar, por po them at q un kam kuptuar. Kjo vajz do donte q Zoti t ishte nj grua dhe prandaj i leu buzt e mia, ajo donte q Zoti t ishte i krishter, sepse e till duhet t jet familja nga e cila ka ardhur dhe n fund do donte q Zoti ta lejonte t dashurohej me dik tjetr, sepse dy zemrat e bardha nnkuptojn at q ne dim: se dashuria nuk sht nj valle q krcehet vetm, por krkon edhe nj shok pr ta ndihmuar t mbaj ekuilibrin. Nse un jam Zoti, ajo do donte q un t kisha pikrisht kt pamje. Fmijt flasin m kollaj me gjuhn e ngjyrave dhe shenjave dhe nuk ka asnj rrug tjetr pr t deshifruar sinqeritetin e instinkteve te tyre. Kjo vajz na ka dhn arsyet pr t cilat ne duhet ta ndalojm Zotin. Por, nga ana tjetr, beteja jon sht sa e vshtir pr tu fituar aq edhe e leht pr tu humbur, sepse fmijt nuk mendojn, ata vetm rriten dhe pr ta Zoti nuk sht nj mendim, por nj instinkt. Dhe lufta me instinktet sht n disa raste m e pamundur se lufta me mendimet. Zoti q kjo vajz ka n kokn e saj sht nj fryt i ktij instinkti, q nuk lind nga mendimi, por vetm nga frika. Vajza n fillim mendoi se duhet t m bnte si viin e saj t kuq dhe mi mbushi syt
257

me pika. Por pastaj ishte instinkti dhe jo mendimi q ia drejtoi dorn dhe nuk bri mbi mua at q bri mbi kafshn. Sepse kafshs ajo nuk i vizatoi as kryq mbi ball dhe as zemra t bardha mbi faqe. Kjo tregon se vajza e kupton me instinkt, se Zoti nuk mund t jet nj vi dhe se kafsha nuk mund t bhet Zot. Kto gjra asaj nuk ia ka msuar kush dhe prandaj un mendoj se ajo nuk mendon pr Zotin, por instinkti i tij sht ngulitur n mendjen e saj t virgjr pr shkaqe q duhet ti gjejm prpara se ti zhdukim. Sonte kemi arritur t hyjm n kokn e saj prmes syve q zgjodhn ngjyrat dhe sidomos prmes dors q m bri mua si nj grua t prdal, si nj kryq t prgjakur, si nj vi t lumtur dhe si nj Zot t bindur. Vajza vizatoi n fytyrn time Zotin q donte t takonte dhe q nse do ta takonte do ti kishte krkuar q vii t ishte i lumtur, q kryqi t ishte i kuq dhe q grat t kishin mundsi t bnin dashuri me sa m shum burra, pa u ndshkuar. Nse fytyra ime e lyer me boj mund t na shrbej pr t zbrthyer rebusin e Zotit, ky sht shpjegimi q un kam. Un e lejova takimin me vajzn sepse kjo sht arsyeja pse kam ardhur n Shqipri, t takohem me njerzit dhe ti bind ata se Zoti q nuk e njohin, nuk ekziston dhe se Zoti q duhet t njohin jeton bashk me ta. Dhe meqense Zoti ka vdekur, bashk me t kan vdekur edhe msimet q ai u ka dhn njerzve deri dje. Ndrsa Zoti q jeton, ka vendosur ti edukoj ndryshe njerzit me t cilt ndan t
258

njjtin ishull, t njjtin shtet, t njjtin uj, t njjtin diell, t njjtat ushqime dhe t njjtin qllim. Qllimi sht i thjesht dhe i ditur: sht koha ta krijojm Zotin nga e para, sepse do t ishte mir sikur ai q kishim, t kishte vdekur dhe do t ishte keq q nse nuk do ta kishim fare Zotin, t mos e krijonim. Nse dikush do t m pyeste se kur kam lindur un do prgjigjesha: Un kisha lindur, por tani vendosa t shfaqem me ndihmn e nj vajz dhe nn shoqrin e nj vii. Ta festojm takimin e Zotit me njerzit, tha Lek Dukagjini me nj z t fort q i bri kafsht t dridhen dhe i vuri njerzit n lvizje. Shkoni merrni pianon time t bardh sepse sonte do t ket muzik n ishull. Kjo vetmi duhet t jet e gzueshme pr sa koh q bota nuk na dgjon. Kur pianoja zbriti n shesh dhe Lek Dukagjini u ul sipr saj, duke kaluar gishtat, si mbi nj pjat t mbushur me sqepa zogjsh, Aleksandrit iu duk vetja n parajs. Ai nuk e kishte besuar kurr se Shqipria dhe parajsa mund t ngjanin aq shum dhe falnderoi n heshtje Lek Dukagjinin q e kishte bindur t qndronte atje. N fund t fundit far kishte parajsa m shum sesa Shqipria: t dyja ishin plot me njerz q i besonin nj Zoti, i cili i kishte sjell aty duke i przgjedhur me kujdes dhe pastaj u kishte hapur dyert si kishte br edhe Lek Dukagjini, t dyja nuk krkonin pages pr shrbimet, strehimin dhe ushqimet q ofronin, t dyja e konsideronin t paarsyeshme martesn dhe prandaj t panevojshme dashurin dhe sigurisht n t dyja luhej
259

muzik nga nj plak i veshur me rroba t bardha, q nse nuk ishte vet Zoti ather ishte nj njeri t cilit ai i kishte besuar prkohsisht pianon e vet, derisa t kthehej. Por edhe nse kishte nj ndryshim ai shkonte n favor t Shqipris: n parajs Zoti nuk shkonte pr dit sepse ndonjher i duhej t zbriste edhe n ferr apo n cepa t panjohur t qiellit pr tu marr me pun t tjera, jo shum t plqyeshme, ndrsa Lek Dukagjini nuk do ikte kurr nga Shqipria sepse ai nuk kishte asgj tjetr prve asaj dhe pr m tepr, ferrin nuk e njihte, sepse nuk e kishte ndrtuar vet. Aleksandri u prhumb kur gishtat e gjat t Lek Dukagjinit shkeln mbi kalldrmin e pianos dhe u kthyen n tinguj t mrekullueshm, t cilt i nxitn fmijt t krcejn si insekte t djersitura nn prushin e yjeve. Por edhe kafsht nuk mbeten m pas dhe fakti se ato mendojn se tingujt vijn vetm nga shpendt, i bri t ndihen n shoqri t mir, sepse kafsht kan nevoj pr kurajn dhe lirin e shpendve nga t cilat kan msuar muzikn, krcimin dhe shprfilljen q lind nga lartsia. Ato filluan t vrapojn npr shesh duke tundur maskat prej boje q kishin n fytyr dhe n trup duke ndjekur njra-tjetrn n hapsirn e sheshit, sepse ky ishte nj ast q mezi e kishin pritur, ndrkoh q Lek Dukagjini mbante nj fjalim q nuk ishte dhe aq i gjat dhe i pakuptueshm sa pritej. Nata dukej m e bardh nn tinguj dhe pesha e saj mbi bot u lehtsua duke u varur n rrjetn e yjeve. Dhjetori nuk kishte par dit m t nxeht dhe Aleksandri hoqi xhaketn q kishte veshur
260

dhe e hodhi mbi shpinn e nj deleje q her pas here i afrohej duke nuhatur aromat e gjellve t ndryshme q ai mbante gjithmon n trup. Pas pak t gjith po krcenin sepse muzika q vinte nga pianoja e Lek Dukagjinit ishte nj magji s cils askush nuk mund ti rezistonte dot, por edhe nj urdhr t cilin nuk kishe pse ta kundrshtoj. Ai dukej sikur i lvizte njerzit dhe kafsht me duart q i ngrinte mbi piano duke prcaktuar hapat e fmijve, largsin e tyre nga njri tjetri, afrimin, dridhjet, tundjet dhe ndalesat. Kur t gjith t bindur, ndiqnin ritmin e duarve t tij, ai prkulej mbi piano sikur e puthte me buzt e kuqe, fshihej atje nn dantellat e fustanit t bardh t tastiers, por pikrisht kur zhdukej dhe kur askush nuk e dinte m ku ishte, ngrinte kokn lart pr t kontrolluar shprndarjen e tingujve npr Shqipri, qeshte fort kur e kuptonte se ato kishin mbrritur n vesht dhe shpirtrat e duhur, pothuajse shtrihej mbi piano si do bnte do njeri mbi kalldrmin e parajss, ngrinte prap kokn dhe thoshte: Ka edhe sende t padobishme, si pianoja ime, q mund ti duhen parajss. Bra mir q nuk e dogja kur isha i vogl, ather kur besoja se Zoti e ka qejf muzikn. Pak m von, i frymzuar nga atmosfera q kishte krijuar vet ai u ngrit n kmb, ia la pianon njrit prej kshilltarve, si do bnte edhe Zoti n raste t tilla dhe shkoi t krcente bashk me fmijt duke ndriuar errsirn me kryqin e vet. Vera dhe dy vajza t tjera e rrethuan dhe duke e mbajtur pr dore, filluan t silleshin rreth tij n hapsirn e nj nate ku njerzit dukeshin sikur sapo kishin zbritur
261

nga qielli pr t dfryer. Kur yjet u shuan dhe dielli filloi t lpinte horizontin ai ngadalsoi ritmin, ia afroi pak faqen e vet Vers, q u afrua pr ta puthur dhe para se t ikte tha: Kjo nat do t mbahet mend sepse Zoti gjithnj krcen prpara se t ndshkoj. Aleksandri ndjeu nj dridhje n gjuh sikur dikush i kishte hequr shijen dhe mendoi se Zoti nuk e tregon asnjher at q do t ndodh, por flet gjithmon pr at q nuk do ndodh, sepse kjo i jep m shum pushtet dhe i detyron njerzit t presin duke u lutur. Lek Dukagjini ktheu shpinn kur rrezet e para t mngjesit ia prclluan zemrat q kishte n faqe. N at ast dielli doli mbi Shqipri duke ar rrugn me guxim mes ngjyrave dhe bojrave q kishin formuar ylber n tok, nga djersa e kafshve. Kshilltart u than fmijve t mblidhnin kafsht dhe t ktheheshin n shtpi, ndrsa Aleksandri u nis t flinte dhe ndoshta nuk do zgjohej deri n mbrmje nse njri nga kshilltart nuk do vinte pr ti thn: Zgjohu shpejt duhet t vrassh nj lop. Po pse duhet t vras nj lop, do mbetemi pa qumsht, i tha Aleksandri duke frkuar syt, por kshilltari i ktheu kraht si bjn njerzit q nuk kan shum koh pr t sqaruar gjra q dihen dhe q nuk duhet t diskutohen. Aleksandri u vesh dhe doli n sheshin e qytetit ku pa disa nga kshilltart e Lek Dukagjinit q kishin lidhur nj lop me litar, pa e ln t lvizte dhe t ankohej. N barkun e saj t fryr nga inati dhe nga dshprimi ishin shkruar dy shkronja t mdha n ngjyr blu: PD. far ka br q duhet t vritet, pyeti Aleksandri njrin nga
262

kshilltart. Ka br propagand pr dashurin, tha kshilltari duke e trhequr me forc litarin q i kishte shtrnguar qafn lops. Aleksandri ngriti supet si do bnte do njeri q e ka t vshtir t kuptoj se si nj lop mund ti bj jehon dashuris. Dashuria ishte nj tipar i njerzve dhe kafsht nuk e njihnin at dhe nuk kishin asnj arsye dhe pr m tepr asnj mundsi pr ta ndihmuar t prhapej. Lopt nuk flisnin dhe propaganda e tyre nuk kishte asnj vler sepse njerzit nuk merrnin msime nga kafsht pr gjra q i dinin vet. Kafsht nuk ia msojn dot njerzve dashurin, por edhe njerzit nuk u msojn dot kafshve dashurin. Dy lop mund t dashuroheshin n heshtje me njra-tjetrn, gj q ndoshta kishte ndodhur pas asaj nate t gjat dhe t gzueshme, por dashuria e tyre nuk kishte gjasa t ishte e dmshme apo infektuese dhe n kto kushte ajo nuk e rrezikonte Shqiprin. Megjithat fakti q e kishin lidhur dhe kishin vendosur ta vrisnin, dshmonte s gjrat ishin me t ngatrruara se kaq dhe Aleksandri nuk duhej t dyshonte n fajsin e lops pavarsisht se nuk ishte n gjendje ta provonte at. Por ndoshta kshilltart e kishin provuar, ata e kishin ndjekur lopn gjat nats dhe me sa duket e kishin par se far kishte br ajo me nj lop tjetr duke u fshehur diku n labirintin e tunelit, apo duke shkumzuar nga qejfi n bregun e detit, apo ndoshta duke e kryer flliqsin e vet n mes t sheshit, n sy t kalimtarve t cilt n at or duhet t ishin t gjith n gjum sepse Aleksandri i kishte par fmijt q ishin futur n shtpi
263

dhe disa nga kafsht ai i kishte prcjell vet n stall, ku ato ishin shtrir t lodhura dhe t prgjumura. Por edhe nse lopa kishte kryer nj akt t ndaluar dashurie ajo nuk e kishte br kt gj vetm, por me nj tjetr, i cili mungonte dhe Aleksandrit n fillim iu duk e padrejt q faji i hidhej vetm lops, ndrkoh q duhej t ndahej n mnyre t barabart, por pastaj mendoi me vete se ishte shum mir q nuk do t vriteshin dy kafsh, por vetm njra, sepse ather qumshti i Shqipris do t vihej seriozisht n dyshim. Ai e pa lopn me kujdes sikur donte t gjente shenjat e dashuris mbi lkurn e saj, ndonj kafshim, ndonj vul, apo ndonj shenj puthjeje t ngjashme me nj zambak q nj kafsh ia dhuron nj tjetre kur e shtrngon, por ajo nuk kishte asnj gjurm, me prjashtim t nj harte t bardh n mes t syve q zgjatej duke krijuar njolla mbi faqe, si ato zemrat q Vera kishte vizatuar mbi faqet e Lek Dukagjinit dhe pastaj vazhdonte posht barkut dhe shkonte deri te gjinjt e njtur dhe t krcyer, q nga shtrngimi i fort i litarve kishin nisur t kullonin duke formuar pellgje me qumsht n shesh. T paktn ta kishim mjel para se ta vrisnim, i tha Aleksandri njrit prej kshilltarve. Ky qumsht sht i helmuar nga vesi, u prgjigj ai duke shtuar: Bhu gati, Lek Dukagjini ka thn se ti duhet ta vrassh kt kafsh. Po pse un, mrmriti Aleksandri jo pr t kundrshtuar por pr t kuptuar arsyen pse kishin zgjedhur at. Sepse ti je kasapi i Shqipris, u prgjigj kshilltari. Ishte nj mngjes i ftoht ngjyr gri dhe dhjetori q deri dje kishte
264

qen i ngroht dhe i qeshur at dit ishte mbledhur posht reve duke u dridhur. Po me k ka br dashuri, pyeti prap Aleksandri, si do bnte do xhelat q do ta njoh krimin e viktims para se ta vras. Me nj njeri, tha kshilltari, ka br dashuri me njeriun q i ka shkruar ato dy shkronja n bark. Aleksandri hapi syt nga habia, por dita ishte aq e errt sa e fshehu udin e tij. Duhet t jem n ndrr, mendoi, nuk ka mundsi q lopt t bjn dashuri me njerzit, kjo sht e pamundur. Ndrkoh n shesh kishin ardhur disa fmij, t cilt me sa duket i kishin urdhruar t ishin t pranishm gjat vrasjes s lops dhe ai pa Diellin q bashk me dy djem iu afrua dhe i qndroi dy hapa larg. Ti do ta vrassh, e pyeti Dielli. Aleksandri futi kokn mes supeve duke dashur t fshihte turpin q ndjeu n at ast. Asnjri nuk e kishte pyetur ashtu deri at dit sepse ai nuk kishte vrar asnjeri. Natyrisht q ai kishte therur shum kafsh, ua kishte rrjepur lkurn dhe u kishte ndar thundrat dhe brirt nga mishi, pastaj e kishte skuqur, por ato nuk ishin vrasje dhe pr to nuk do ti vinte kurr turp. Nse kishte vrar e kishte br vetm pr t ushqyer t tjert. Kafsht q kishte therur nuk kishin br asnj gabim dhe nse ishin shtuar duke br dashuri me t ngjashmit e tyre, kjo u ishte lejuar sepse ndryshe, bota do t vuante pr mishin dhe lkurn e tyre. Por tani Aleksandrin e kishin urdhruar t vriste dhe jo t therte nj kafsh dhe kjo nuk ishte e njjta gj. Therja sht nj proces para t cilit duhet ta marrsh kafshn me t mir, ta ledhatosh, ndoshta ti fussh dika t shijshme n goj,
265

ta frkosh, ta puthsh dhe ather kur ajo mendon se sht jasht rrezikut ti e trullos duke i futur thikn n fyt. Kjo sht nj pabesi q kafsha nuk e mban mend dhe vdes e lumtur. Ndrsa kafsha q vritet, nuk prkdhelet sepse ajo duhet t ndshkohet. Ti do ta vrassh, e pyeti srish Dielli me nj z m t fort. Po, i tha Aleksandri kshtu m than, por nuk e di ende se far ka br. Nuk sht faji i saj, tha Dielli, por i atij q i ka shkruar n bark ato fjalt. Nj vit m par nj vajz vdiq pasi i shkruan t njjtn gj mbi bark. Ai q e bri nuk u gjet kurr dhe me sa duket ka ardhur n ishull. do t thot PD, e pyeti Aleksandri duke par lopn q pikonte qumsht nga frika dhe ndoshta edhe nga dshprimi. Dielli qndroi nj ast pa folur dhe pastaj tha: PD do t thot Pushtimi i Dashuris. sht nj fjaliq do vazhdoj t vras njerz. Aleksandri pickoi duart me thonjt e vet dhe heshti. Ajo fjali pr t nuk kishte asnj kuptim, por nse kishte ndonj kuptim t keq, pr Lek Dukagjinin apo pr kshilltart e tij, ishte shkruar n nj vend t paprshtatshm, ndaj nuk kishin vler. Nse do t ndshkohej vetm pr kaq, pra se kishte lejuar t shkruheshin fjali t ndaluara n trupin e saj, lopa nuk kishte asnj faj. T njjtn gj kishin br fmijt duke vizatuar mbi lkurat e gomarve, kuajve, deleve, pulave dhe patave, nj dit m par. Ua kishin vizatuar trupat, pa u marre leje dhe pa i pyetur, me topa, me viza, me pika, me nishane, me shufra, me shifra, me zogj dhe me peshq pr t cilt kafsht nuk kishin asnj dijeni. Lek Dukagjini kishte lejuar ti vizatohej nj kryq
266

mbi ball dhe askush nuk e dnonte pr kt, megjithse n Shqipri, feja dhe simbolet q e prhapnin at ishin t ndaluara. Ktu kishte dika q nuk shkonte dhe ndoshta shpjegimi qndronte te kuptimi dhe historia e atyre dy fjalve pr t cilat kishte vdekur edhe nj vajz, para disa kohsh. Aleksandri ndjeu nj hije q u var mbi shesh dhe q i detyroi t gjith t ngrinin kokat lart, prfshi edhe lopn e cila u zgjat, sikur priste mshir. Ishte Lek Dukagjini q kishte dal n katin e dyt t godins dhe q aty kishte br shenj se ishte koha pr t vrar. Kshilltart q me sa duket po e prisnin, e trhoqn lopn edhe m fort derisa ajo ulriti nga dhimbjet, pastaj njri prej tyre i tha Aleksandrit: Nuk kemi far presim, duhet ta vrassh. Aleksandri mbylli syt dhe para se t nisej dgjoi Diellin q tha: Po vret nj qenie t pafajshme, nuk e ka fajin muri, por dora. Por Aleksandri nuk u kthye pas. Syt i ishin njtur, por hija e Lek Dukagjinit ia ndrionte rrugn. Duke ecur me hapa t vegjl pr t mos e trembur lopn, q edhe ashtu ishte e tmerruar, ai nxori thikn q prdorte n kto raste dhe duke iu afruar kafshs nga prapa q t mos ndesht syt e saj t prlotur, ia nguli thikn e gjat midis kurrizit dhe koks, aty ku dy shpatullat e saj t gjera bashkoheshin si bashkohen dy male, duke formuar nj lugin prej mishi. Nj curril gjaku fluturoi n ajr dhe e mbuloi Aleksandrin nga koka te kmbt, ndrsa lopa u tund disa her dhe pas pak u shtri duke mbyllur syt. T paktn nuk vuajti, mendoi Aleksandri, ndrsa shihte vajzat q kishin mbuluar fytyrn me duar. Lek Dukagjini
267

qndroi dhe pak n lartsin e hijes s vet dhe pasi bri me dor pr t thn q do gj kishte mbaruar, u fut n dhomn e tij. Kur t gjith u shprndan duke ln pas kufomn e lops q ishte shtrir mbi nj pellg gjaku, Aleksandri shkoi n breg t detit dhe e futi thikn n uj. Gjaku qndroi nj cop her mbi dallg, pastaj u hollua, u zbardh dhe bashk me dallgt u largua n drejtim t brigjeve t tjera. Pastaj lau fytyrn, flokt dhe duart duke ndjekur gjakun q derdhej ngadal n det. Po i japim bots gjak n vend t paqes, mendoi Aleksandri dhe u ul n gjunj, por pavarsisht nga neveria dhe turpi q ndiente, u qetsua shpejt sepse ashtu si shum njerz q kishin vendosur t qndronin n ishull edhe ai nuk donte t dyshonte pr fatet e Shqipris, pun t ciln e kishte marr prsipr Lek Dukagjini. N ato aste Shqipria ishte e heshtur dhe e ngrir dhe dhjetori po bnte detyrn q duhet t bj dimri, duke e ftohur ishullin edhe m shum. Kur u err, Aleksandri u kthye n mens, sepse ishte koha e darks. At nat nuk shihte dot mish me sy dhe theku buk t sprkatur me vaj dhe ua vuri fmijve prpara bashk me pak djath dhe aj. Ata mbllaiteshin n heshtje megjithse her pas here lugt dhe pirunt q binin n tok kumbonin si vettima n hapsirn e madhe t menss. Qndroi nj cop her duke par se si disa nga vajzat ishin zverdhur, ndrsa djemt flisnin me z t ult si bjn njerzit pas do vdekje. Disa her u prpoq t kapte syt e Diellit, por ai rrinte pa lvizur dhe bnte sikur nuk e shikonte. Ktyre fmijve u vjen ndot nga
268

un, mendoi ai. Me siguri nuk do duan m t ushqehen nga duart e mija, m shohin si nj vrass dhe un nuk kam asgje pr ti kundrshtuar. Kur kshilltart erdhn pr ti marr fmijt dhe pr ti shoqruar npr shtpi nj djal me sy t kaltr dhe me kok katrore u afrua tek ai dhe i tha: Kur t vrassh ndonj lop tjetr me thuaj dhe mua sepse dua t msoj si prdoret thika. Aleksandri u zbeh, por nuk e dha veten. Prse t duhet thika, e pyeti, n Shqipri nuk lejohet t vrassh. Djali uli syt posht dhe para se t ikte bashk me t tjert u prgjigj: Pr t mbrojtur vendin tim nga dashuria. Aleksandri u drodh dhe n ast iu kujtua burri q bashk me t kishte vizatuar shtpit e qytetit me lule, me zogj dhe me fruta t shijshme. Shqipria do t prishet nga dashuria kishte thn ai dhe ky sht shrbimi m i madh q dashuria do ti bj njerzimit. Ai ishte zhdukur n anijen e Shtunit dhe ndoshta kishte vdekur duke menduar pr dashurin. Ndoshta prandaj vdiq, mendoi Aleksandri, sepse kishte besim te dashuria megjithse dukej i vetmuar dhe i plakur pr ta ushqyer at me trupin e tij. Si e ke emrin, e pyeti djalin. M quajn Enver, tha ai dhe doli jasht. Nata sapo kishte nisur dhe nga sheshi ngrihej ngjyra e gjakut t lops. Do duhet shum koh derisa t thahet, mendoi Aleksandri q pasi rregulloi mensn, shkoi t shtrihej dhe at nat nuk mendoi m asgj tjetr. N ditt q pasuan Shqipria u fut ngadal n errsirn e dimrit dhe asgj e rndsishme nuk ndodhi pr tu shnuar n historin e saj. Kafsht i njohn shpejt tekat e
269

ishullit dhe lkurat e tyre u msuan t durojn lagshtin e detit, kripn, vetmin, insektet e ngathta dhe zhdukjen e rrall t ndonj kafshe tjetr, me t ciln kishin ndar t njjtn hapsir. Ato kullotnin n fush gjat paradites dhe kur dielli dobsohej, ktheheshin n stallat e tyre t errta duke ngrohur n bark ushqimet, q fmijt duhet ti shijonin t nesrmen. Kafsht kan nj aftsi t rrall pr t mos shkaktuar ngjarje q mbahen mend prandaj askujt nuk i kujtohet dita apo muaji kur lindi nj kec, kur ngordhi nj ros, apo kur theu kmbn nj kal. Megjithat n Shqipri kto data nuk harroheshin, jo sepse njerzit n kt vend jan m t prir ndaj detajeve t vogla se njerzit n vende t tjera, por sepse atje nuk kishte histori dhe ishte e domosdoshme q ajo t krijohej, qoft edhe me ndihmn e kafshve. N fund t marsit lindi nj qengj i bardh me kaurrela dhe Lek Dukagjini, q mori pjes vet n at lindje, e mbajti qengjin n krah dhe tha: Kjo foshnj nuk lindi nga nj martes dhe kshtu do t ndodh me t gjith fmijt e Shqipris. Dukej q ishte i gzuar sepse lindja e nj qengji t shndetshm ishte prova q priste, se vendi q kishte zgjedhur pr t jetuar, kishte klimn, mjaltin, brumin dhe regjimin e duhur pr t ngjizur fmij. Jo do vend t jep mundsi t bsh fmij, kishte thn ai nj dit. Ka vende ku kjo gj sht gjithmon e m e vshtir dhe burrat marrin ilae pr tu shtrydhur n barkun e grave t tyre. N Shqipri ka diell, ka krip, ka shi, ka burra dhe grat mund t mbarsen edhe duke ecur dhe natyrisht edhe pa br
270

dashuri. Nns s ktij qengji asnj dash nuk i pshpriti n vesh fjal dashurie, asnj dash nuk i la takim n bulevardin e zambakve, asnj trndafil nuk ia zbukuroi vellon e dasms dhe megjithat shiko sesa i bukur ka dal, thoshte ai duke ia mbajtur gishtat qengjit n goj sikur po e ushqente me nj biberon t rrudhur. Dimri i atij vitit zgjati deri n fund t prillit kur nj er e fort q erdhi nga perndimi i shprndau ret, pr ta mbushur ajrin me ngrohtsi dhe me drit. Por dimri, para se t ikte mori me vete nj ketr me buz t bardha, t cilin fmijt e gjetn n breg t mbuluar me leshterik, pasi era e kishte rrzuar nga lartsia e pems ku jetonte. Ketrit i bn nj varrim t shkurtr, ku morn pjes t gjith fmijt, t cilt ndezn nj zjarr pr shpirtin e tij t panjohur. Funeralin e drejtoi nj vajz e gjat, q sapo kishte nisur t dukej si grua, prandaj rrinte gjith kohn e prkulur pr t fshehur gjinjt e krcyer. Ajo kmbnguli tia bnte vet t gjitha shrbimet ketrit sepse ishte ajo q e kishte gjetur mes leshterikve duke dhn shpirt dhe duke u dridhur nga t ftoht. Kshilltart e refuzuan kt ceremoni, ndrsa fmijt u vun n rresht pas vajzs duke mbledhur shkarpa t thata pr zjarrin ku shpirti i ketrit u prcllua duke lshuar nj tuf me xixllonja n ajr. Dikush kishte krkuar q ketri t varrosej n qytet, por kshilltart as morn mundimin tia thoshin kt gj Lek Dukagjinit sepse prgjigja e tij n kto raste dihej: Shqipria ishte e vogl pr t varrosur kafsh t egra. Ketri sidoqoft e kishte br punn pr t ciln e kishin
271

sjell n ishull, sepse kur ai iku, pema ishte e pastr dhe e pandotur nga krimbat. Ndoshta pr shkak t paksimit t krimbave, apo pr shkak qetsis q l pas dimri kur t largohet pranvera q erdhi, duke fishkllyer npr pem, mbante era moll dhe ndoshta prandaj trupat e fmijve filluan t djersijn, faqet t skuqen dhe mendimet t lehtsohen. Zakonisht kur trupat djersijn, njerzit bhen m t shkatht. Shenjn e par se pranvera i kishte hyr n trup, e dha Hna, e cila nj mngjes u ngrit dhe nisi t qndiste yje t verdh, flutura dhe katror n bluzat e veta, disa dit m pas edhe Dielli i cili nj pasdite iu afrua Vers dhe i tha: Kur do m vizatosh edhe mua zemra t bardha n faqe. Vera uli syt pr tok dhe tha: Faqet e tua jan t vogla dhe aty nuk ka vend pr zemra, por un mund t vizatoj nj sy t kaltr q nuk mbyllet edhe kur ti fle. Dielli u skuq sikur e kishin ledhatuar me qerpik n faqe, por sedra e tij flinte n nj guask krenarie q nuk hapet me trokitjen e par. Po un dua nj zemr, u prgjigj ai, syt i shoh do dit n pasqyr, por zemra ime sht e fsheht dhe un dua ta njoh. Vera i kishte vn dorn mbi gjoks dhe duke matur rrahjet e zemrs s tij, ishte prgjigjur: Kur t rritemi do t tregoj m shum pr zemrn tnde, tani ajo vetm rreh, por nuk mendon. Dielli ishte kthyer n shtpi dhe pr tre net kishte fjetur me dorn mbi zemr duke u prpjekur t kuptonte, nse ajo po rritej sa duhet, pr t menduar. Nganjher ai e shikonte Vern tek ulej n tok duke mbledhur gjethet e rna dhe besonte se vajzat i ngjajn
272

nj krmilli q nuk del dhe nuk lngzon po nuk e preke me gisht. Sidoqoft ai ishte ende i turpshm pr ta futur dorn n krmill dhe shum i paprgatitur pr t jetuar pa to. Krmijt ishin dashuria e tij m e madhe dhe t krahasosh nj vajz me nj krmill sht e pazakonshme dhe ndoshta fyese n do vend, n do kultur dhe pr do njeri, por jo pr Diellin, i cili jetonte n nj vend ku nuk kishte trndafila, mace, lepuj dhe kafsh t tjera t egra, me t cilat mund t krahasohet nj vajz q t plqen. I mbyllur n guaskn e ndjeshmris s vet, Dielli nuk e takoi Vern pr nj far kohe, megjithse kur ktheheshin nga shkolla e shikonte me bisht t syrit pr t kuptuar nse edhe ajo e kishte mendjen tek ai. Ndrkaq, Shtuni ishte i vetmi njeri n Shqipri, q nuk kishte asnj regjim, q nuk i ngarkohej asnj detyr, q mund t zgjohej kur t donte dhe t mos bnte asnj pun. Sipas Lek Dukagjinit, Shtuni ishte njeriu i duhur dhe t gjith duhet ti ngjanin atij. Lumturia lind nga harresa, kishte thn Lek Dukagjini kur njri nga kshilltart ishte ankuar se Shtuni nuk mbante mend emrat e fmijve dhe ndodhte shpesh q vajzat i thrriste me emra djemsh. Ai e ka br detyrn e tij, prgjigjej Lek Dukagjini. Natyrisht duke harruar disa gjra t vogla t cilat tani nuk kan m rndsin q kishin. Un i krkova t mos e sillte n Shqipri pianon dhe librat e mi, por ai harroi. M krkoi t sillte nj qen, un pranova, por ai prap harroi. Mendoj se n t dy rastet ka vepruar si duhej. Me mir nj piano se nj qen. Nse n Shqipri do t ket muzik, duhet tia dim pr
273

faleminderit Shtunit. Kujtesa e tij i ka przgjedhur sendet dhe kafsht n mnyr filozofike. Pianon mund ta bsh t hesht duke e djegur apo duke e thyer, ndrsa qenin duhet ta ushqesh ose ta vrassh, q t pushoj. Dhe meq t dy bjn zhurm, un mendoj se sht m lir t thyesh nj piano, sesa t ushqesh nj qen. Kshilltart habiteshin me mirkuptimin q tregonte Lek Dukagjini ndaj marrzis s Shtunit, dhe disa prej tyre xhelozoheshin nga mirsia me t ciln ai e rrethonte, duke rrzuar kshtu parimin e vet kryesor sipas t cilit, nj njeri sht i vlefshm kur nuk e beson Zotin, kur nuk martohet dhe kur punon. Shtuni nuk punonte, ai vetm qeshte dhe nse nj dit Zoti do ti fliste n vesh ai nuk do mbante mend asgj. N prgjithsi Shtuni konsiderohej si nj njeri i pagdhendur, t cilit jeta nuk i kishte dhn mundsi t mendonte gjra t holla dhe t bukura madje fjalt se dikur ai kishte vrar njerz, ishin prhapur n ishull megjithse po ta njihje Shtunin zor se e besoje kt gj. Edhe nse ka vrar, ndrgjegjja e tij tani sht e pastr, tha nj dit njri nga kshilltart. Po at dit n mbrmje, kur ai po kthehej nga shtitja e zakonshme n buz t detit, Shtuni ngriti kokn dhe e pyeti: A t ndihmon poezia t kuptosh far mendojn kafsht, zogjt dhe njerzit? Kshilltari me z t ngjirur dhe trup t drejt, q kundrmonte era qiparis, ndonse kjo pem nuk ishte lejuar t mbillej n ishull, kishte mbajtur kmbt, i habitur q Shtuni e dinte se ai shkruante poezi fshehurazi, por pastaj kishte vazhduar rrugn, duke menduar se nuk ia vlente ti prgjigjej nj njeriu q pas pak do harronte
274

at q kishte dgjuar. Kur mbrriti n fund t bulevardit t zambakve, atje ku dielli krijonte nj liqen drit mbi t cilin zambakt ngrinin kokn si mjellma, kshilltari ndaloi, u prkul dhe ngriti nj petal t bardh q i kishte zn rrugn. E mori n dor, e shtriu mbi pllmb pr t lexuar damart e mbushur me hije, e pastroi pak nga pluhuri i asaj dite dhe para se ta merrte me vete, si merret nj letr mbi t ciln mund t shkruash nj kujtim apo nj varg, mendoi srish pr fjalt e Shtunit. Si mund ta dij ai q un shkruaj poezi. Edhe sikur ta kishte ditur dikur, tani duhej ta kishte harruar. Kur e kishte pyetur pr poezin, kshilltari ishte dridhur megjithse dridhja e qiparisit nuk dallohet kollaj. T shkruaje poezi n Shqipri nuk ishte dicka pr t ciln nuk duhet t kishe frik. Lek Dukagjinit kjo nuk i plqente dhe kshilltari ishte treguar i kujdesshm pr ta fshehur pasionin e tij, si fshihen cenet apo nishanet duke i mbuluar me rroba dhe me orape. Edhe pse nuk po i kthehet kujtesa, ky njeri duke humbur t shkuarn, ka fituar aftsin pr t nuhatur t ardhmen, mendoi kshilltari dhe i hodhi edhe nj sy petales q mbante n pllmb. Para se ta fuste n xhep, pr ta marr me vete dhe ndoshta pr ta fshehur n nj nga librat e tij, ku ajo do thahej derisa t kthehej n pluhur, ndjeu dorn q u djersit dhe vazhdoi rrugn duke mbushur me ajr t pastr fytin q i digjte n mnyr kronike. N kt ishull harresa prdoret vetm pr t zbuluar gjurmt e dashuris, tha me vete dhe uli kokn sikur sapo kishte shmangur nj rrezik. Shtuni ishte pak m larg duke ndjekur gjurmt e tij mbi Shqipri.
275

Zotit nuk i lejohet t vdes

Nj her, dy burra t cilt kishin vendosur t prishnin nj fshat, po bisedonin n maj t nj kodre nga lartsia e s cils dukeshin shtpit, vreshtat dhe grat e fshatit q kruanin rrobat e burrave n gurt e lumit q kalonte aty afr, duke knduar. Kta dy burra nuk kishin ndonj qllim t caktuar, ata nuk e donin fshatin pr vete, nuk donin tokat e mbjella me rrush dhe as grat me gjinj t lagsht, ata thjesht kishin ndaluar atje pr tu lodhur, sepse po vinin nga nj fshat tjetr, t cilin e kishin zbrazur nga njerzit duke hedhur nj mi n pusin q mbushte ezmat e tij. Dhe meq ata dy burra n prgjithsi merreshin vetm m kt pun, jo se ishin t kqij, por sepse kishin vendosur t jetonin pr t par reagimin e njerzve ndaj fatkeqsive t ndryshme, kishin pak koh prandaj nguteshin. do njeri q do t besoj se ata njerz ishin t uditshm, apo se ata
276

i kishte drguar dikush tjetr, le ta besoj, megjithse kjo histori do tregoj se nuk ka t drejt ti paragjykoj, sepse njerz t till ka plot n kohn ton. Ndoshta ka pasur edhe m shum n koht e vjetra, sepse vetm kmbngulja dhe loja e njerzve t till, q shtyjn jetn e tyre duke u br keq t tjerve, mund ti jap shpjegim zhdukjes s dhjetra qyteteve, apo qindra fshatrave, fati i panjohur i t cilve nuk ka ndryshuar as nga ndonj trmet, as nga ndonj prmbytje dhe as nga ndonj vullkan. Nganjher gropat e historis krijohen pr arsye q njerzit nuk i shpjegojn dot si do t donin, sepse arsyet mungojn apo sepse njerzit q i din arsyet nuk i thon. Kshtu pra duke qndruar nn hijen e nj peme dy burrat shikonin fshatin dhe flisnin. Njri thoshte se q t prishsh nj fshat duhet t rrmbesh nj vajz t vogl dhe pastaj duke hapur fjal se kt e ka br djali i nj familje tjetr, hasmria do filloj n mes t dy familjeve si ndodh n fshatrat e vegjl ku t gjitha fiset rrjedhin nga i njjti fis, ksisoj do filloj grindja dhe shum shpejt fshati do shkatrrohet nga sherri, nga xhelozia dhe hakmarrja. Kjo krkon koh, tha burri tjetr i cili nuk dukej shum i bindur. Un them se mnyra m e shpejt pr t prishur nj fshat sht t vrassh lopn e dikujt. Fshatart jan shum t lidhur me lopn e cila jep qumsht, mish dhe para dhe nse dikush mendon se lopn ia ka vrar nj fshatar tjetr, sepse krkon t shes m shum qumsht se ai, ather grindja n fshat nuk do mbaroj m sepse njerzit jan gati t vrasin pr t mbrojtur pasurin e tyre. sht e njjta gj,
277

u prgjigj burri tjetr. Edhe kjo q thua krkon shum koh sepse njerzve do tu duhen disa dit e ndoshta disa jav t gjejn se kush e vrau lopn, pastaj natyrisht do dalin disa t tjer q do u krkojn dy familjeve t pajtohen dhe nse pajtohen ather fshati shpton dhe ne kemi dshtuar. T dy burrat mbetn nj dit dhe nj nat duke krkuar rrugt m t shpejta dhe m t sigurta pr t prishur fshatin q ishte ngrysur i qet dhe ishte gdhir i lumtur, pa e ditur se dy njerz po prpiqeshin ta shkatrronin, pa ndonj arsye t veant, por thjesht sepse ata kishin vendosur t provonin sesa e thjesht sht t ndryshosh nj ekuilibr t cilin njerzit e kan arritur duke u munduar pr shekuj me radh. Ditn e tret, ata ende nuk ishin marr vesh, kur pran tyre u shfaq nj grua me sy jeshile dhe me lkur t bardh mbi t ciln shtisnin disa nishane t kuqe q dukeshin si rruaza, q ndoshta nj burr ia kishte ln mbi lkur si puthje, pr t larguar t gjith burrat e tjer. Ajo dukej q nuk ishte nga fshati pasi ecte ngadal, sepse asnj pun nuk e priste dhe sa her q shkelte mbi bar dukej sikur sapo kishte zbritur nga maja e nj peme mbi t ciln kishte vzhguar botn pr nj koh t gjat. far po bni, i pyeti ajo. Nuk po gjejm dot nj shkak pr t prishur fshatin, i than burrat. Gruaja hodhi syt posht kodrs sikur t numronte shtpit dhe tha: sht shum e leht. Njri prej jush duhet t shkoj posht tu thot njerzve se Zoti ka vdekur. Dy burrat nuk patn koh ta pyesnin, sepse gruaja u zhduk si ndodh me t gjitha grat kur japin lajme t mira. Dhe meq deri n at ast nuk ishin
278

marr vesh, pasi secili kishte kmbngulur n propozimin e vet duke rrzuar at t tjetrit, vendosn ta pranojn me mirkuptim dhe me nj far lirimi. Nse ideja e gruas me syjeshile nuk do kishte sukses, asnjri nga ata t dy nuk do dshtonte, sepse burrat kishin nj jet q shkonin nga nj vend n tjetrin duke vn baste me fatet e njerzve dhe n kt gar ishin barazim dhe prandaj asnjri nuk mund ta glltiste humbjen. T nesrmen n mngjes m i moshuari prej tyre, zbriti n sheshin e fshatit dhe filloi t fliste me vete duke shkulur flokt dhe duke par nga qielli. Burrat, grat dhe fmijt u mblodhn rreth tij dhe e pyetn: far ka ndodhur. Zoti vdiq, tha ai. Sapo vdiq. At ast ret u mbylln n qiell dhe nisi nj shi i dendur q nuk i la koh askujt t pyeste pak m shum, se si kishte vdekur Zoti, e kishte vrar njeri, e kishte vrar nj Zot tjetr m i fort se ai, apo ishte rrzuar nga karrigia e tij duke thyer vertebrat shekullore dhe nse kishte vdekur vrtet nga e kishte marr vesh plaku q thoshte se Zoti kishte vdekur, madje q sapo kishte vdekur dhe kjo nuk kishte ndodhur disa dit apo disa vite m par ka ndoshta do ta bnte dhimbjen pak m t leht. E meq t gjith u shprndan, pak nga frika dhe pak pr tu mbrojtur nga shiu, askush nuk e pa plakun q u zhduk dhe shkoi n maj t kodrs ku e priste miku i tij duke qeshur nn kurorn e nj peme. Ather, u uln t dy dhe pritn pa folur. At mbrmje nga fshati nuk erdhi asnj zhurm, kafsht nuk piptin dhe askush nuk doli nga shtpia. Por
279

t nesrmen q n mngjes pasi shiu ia kishte ln vendin nj dielli t rrumbullakt si portokall, u shfaq nj burr i cili u fsheh pas nj muri, priti nj cop her derisa nj djal i ri doli nga shtpia dhe e vrau duke ia zbutur eshtrat e koks me nj hekur t gjat. Pastaj ai hyri n shtpin e njeriut q kishte vrar, mori gruan e tij t re dhe lopn e shndetshme dhe duke i trhequr t dyja, u largua nga fshati. Kaq mjaftonte q t gjith ata t cilt prej shum vitesh ia kishin vn syrin lops, gruas, vajzs apo djalit t dikujt tjetr, t suleshin npr fshat duke marr at q munden, sepse pas vdekjes s Zotit asgj nuk konsiderohej m e palejueshme. Vdekja e Zotit ishte nj amnisti pr t gjitha mkatet. Pr dy dit, fshati mori pamjen e nj fushe ku qindra ushtar luftojn dhe vrasin njri-tjetrin. N mbrmje filluan zjarret, disa shtpi morn flak, dikush ndryshoi gardhin e arave q prej disa shekujsh nuk kishin lvizur nga vendi, pastaj dikush tjetr u kujtua se mnyra m e mir pr ti shptuar atij ferri ishte t ikje nga fshati bashk me fmijt dhe me plakat. N ikje e sipr pati vrasje te tjera,rrmbime,djegie dhe prgjakje. Kur nuk mbeti me asnjri prve disa qenve dhe maceve q u suln duke lpir plagt e atyre q kishin vdekur pa u varrosur dhe q shtriheshin nn muret e shtpive ku i kishte kapur pabesia, fshati ngjante me nj varrez ku nuk ka m vend pr t gjallt. Dy burrat q e kishin ndjekur gjith kt sken mbetn gojhapur sepse nuk e kishin menduar se vdekja e Zotit do i lironte njerzit deri n at pik sa t vrisnin, t vidhnin dhe t shkatrronin
280

at q kishin ndrtuar pr aq shum koh. Nuk e dija q Zoti ishte kaq i nevojshm, tha njri prej tyre duke i kthyer shpinn fshatit. Megjithat t dy dukeshin t hutuar. Ata donin t prishnin fshatra, ndoshta duke vrar kafsh, duke helmuar ujin apo duke detyruar ndonj grua t tradhtonte burrin por jo duke vrar aq shum njerz. U kishte mbetur nj shije e hidhur nga ajo masakr dhe ndoshta edhe nj lloj pendese dhe megjithse nuk hoqn dor nga prishja e fshatrave q u doln prpara gjat jets s tyre t mtejshme, vendosn q kurr me, t mos e prdornin propozimin e gruas me sy jeshile. Zoti vdes vetm nj her, tha me i riu prej t dyve. Por meq njri prej tyre ishte m i moshuar, burri q kishte dal n mes t fshatit duke lajmruar vdekjen e Zotit, vdiq m shpejt. Kur mbeti vetm, burri tjetr u mbyll n shtpi sepse prishja e fshatrave prmes fatkeqsive, nuk i jepte m knaqsi. Ajo ishte nj loj q duhej t mbaronte kur nuk kishe m me k t luaje. E meqense ishte nj loj, at nuk e vriste shum ndrgjegjja, ose me sakt ata kishin vendosur ta quanin loj, pikrisht pr t shptuar nga brejtjet prvluese t ndrgjegjes sepse gabohet kush mendon se njerzit e kqij nuk kan ndrgjegje. Ata kishin luajtur por nuk kishin br krime, t paktn kshtu mendonte burri n ditt e fundit t pleqris s vet. Por megjithse her pas her e shronte ndrgjegjen e vet nga plagt, duke e mblsuar me sherbetin e ditve t zakonshme, ai nuk arriti dot ta harroj fshatin, t cilit i kishte vrar Zotin. Nj dit, kur iu duk se koha e tij po mbaronte, vendosi t kthehej n
281

fshat dhe tu thoshte njerzve t vrtetn, sepse edhe njerzit e kqij kan nj dit pendes dhe kur kjo ndodh ata kthehen gjithnj n vendin e lojs s tyre, apo t krimit, si do thoshte dikush nse do ta hetonte kt ngjarje e cila n t vrtet nuk kishte dshmitar dhe prandaj nuk u hetua kurr. U ngrit nj mngjes mori rrugn dhe ndaloi n kodrn nga ku bashk me mikun e tij kishin par fshatin q zbukurohej nga puna, n kohn q lumi dredhonte si nj ketr i llastuar n fush, ndrsa portokalli i diellit djersitej duke u freskuar n gjinjt e grave q lanin rroba. Tani, fshati dukej i shkret, por fushat ishin t punuara gj q tregonte se aty kishte njerz. Ai ndjeu nj lirim duke besuar se braktisja ishte ndalur dhe ndoshta burrat ishin pajtuar dhe kishin vendosur t ktheheshin pr ta ngjallur fshatin e vdekur. Megjithat grat nuk lanin m n lum dhe fmijt nuk luanin me macet si dikur dhe kjo e bri t dyshoj. Shtpit ishin t gjitha t bardha dhe n oborret e tyre nuk kishte m lule dhe asnj qen nuk tundte bishtin nga vapa e pasdites. Dukej sikur fshati jetonte n nj re mbi tokn e t cils nuk mbijn lule dhe ku kafsht nuk dallohen nga njra- tjetra. Ai vendosi t shkonte at nat n fshat duke u hequr si nj udhtar t cilit i kishte rn rruga andej. Zbriti kodrn dhe pas pak u gjend n mes t fshatit. Ishte errsir dhe qirinjt n disa shtpi sapo ishin ndezur. Ai trokiti n nj der por ajo nuk u hap. Trokiti n nj tjetr por as ajo nuk u hap megjithse zhurmat q vinin nga brenda dshmonin se atje kishte njerz. Ndoshta ata me shohin nga dritarja dhe kan frik t m ftojn brenda, mendoi.
282

Ky fshat ka par shum gjak dhe sht e kuptueshme q i friksohet udhtarve t panjohur. M pas trokiti me radh n t gjitha shtpit, por askush nuk i dha mundsi t fliste dhe t pyeste se far bhej atje. Megjithat vendosi t priste. U ul nn strehn e nj shtpie, mbshteti kurrizin dhe qndroi pa lvizur. Aty nga mesi i nats, nj grua kaloi dhe ai u ngrit pr ta takuar. Ishte gruaja me sy jeshile dhe ai e njohu sepse hna ia skuqte puthjet q kishte n qaf. Ajo nuk ishte plakur dhe dukej njlloj, e freskt, e pastr, jeshile dhe joshse ndonse kishin kaluar shum vjet. Grat q ndjellin fatkeqsi nuk plaken, mendoi burri megjithse ai asnjher nuk e kishte fajsuar at pr prishjen e fshatit. Kur ajo ndaloi, plaku iu drejtua dhe i tha: Grua, m ra rruga n kt vend a mund t m ndihmosh t gjej nj streh sonte. Gruaja e pa dhe i tha: Kjo sht e pamundur, n kt fshat ne nuk i pranojm t huajt. Edhe ti duhet t iksh nse nuk do t ndshkohesh. Po pse nuk i pranoni t huajt, e pyeti ai me habi. sht nj histori e gjat, tha gruaja, duke par hnn si bn nj njeri q kontrollon orn her pas here. Ktij fshati para shum vjetsh i ka vdekur Zoti. Q at dit gjithka ndryshoi. Njerzit u prgjakn me njritjetrin dhe pasi u vran dhe u thern ikn nga syt kmbt sepse vdekja e Zotit liroi shpirtrat e t gjith atyre t cilt kishin jetuar me frik. Kur Zoti vdiq, frika u vra dhe njerzit nxorn n drit t gjitha veset e tyre. Fshati u braktis. Shum vite m von ktu erdhi nj burr i cili tha se ai ishte Zoti. Ai filloi t ndrtonte shtpit e djegura, pastaj solli me vete disa njerz t tjer, burra dhe gra nga
283

vende t tjera, i vuri ata t bjn fmij, i detyroi t punonin tokat t cilat nuk jan t askujt sepse pronsia ktu sht e ndaluar dhe pr t ruajtur fshatin ua ndaloi hyrjen t gjith t huajve dhe po ashtu u ndaloi daljen nga fshati t gjith vendasve. N kt fshat nuk mund t martohesh dhe njerzit nuk lejohet t bjn dashuri. Ktu nuk lejohen as qent dhe as macet q konsiderohen kafsh t padobishme dhe po ashtu nuk duhet t mbillen lule ermira si trndafilat, rozmarinat apo karafilat. Ky sht nj Zot i ri dhe si do Zot edhe ai ka zakonet dhe ligjet e veta t cilat ka vendosur ti zbatoj me forc dhe me detyrim. Kush nuk bindet vritet, kush dashuron verbohet, kush vjedh ndshkohet. Ai vet jeton ktu dhe nse ti kapesh nga rojet e tij do t vritesh. Prandaj askush nuk ta hap dern sepse askujt nuk i lejohet t flas me t huajt. Duhet t iksh sa me shpejt, tha gruaja duke e par drejt n sy dhe at ast plakut iu duk sikur ajo e kishte njohur dhe si shum vite m par kishte zbritur nga pema e saj, pr ta ndihmuar. Plaku u drodh, por vendosi ti shkoj deri n fund rrugs q kishte nisur. Ai kishte nj llogari t hapur me ndrgjegjen e tij t ciln duhet ta pastronte para se t vdiste. Po si u bindn kta njerz q Zoti vdiq, pyeti. Kush mund ta vrtetoj vdekjen e Zotit. Edhe nse Zoti vdes apo ka vdekur askush nuk ka mundsi t sjell nj prov, sepse atje ku ai jeton nuk ka njerz dhe nuk do ket kurr njerz. Gruaja qeshi dhe duke hapur pak jakn e ngusht, q i shtrngonte qafn me nishane, u prgjigj: Dikur dy burra erdhn n kt fshat dhe than se Zoti kishte vdekur. Edhe pse njerzit nuk u
284

bindn, sepse askush nuk u dha asnj prov, ata vendosn ta besojn, sepse njeriu krkon t lirohet nga pesha e Zotit duke shpresuar se pa Zotin mund ti bje disa gjra m mir, mund t pasurohet m shpejt duke marr pronat dhe grat e t tjerve. Zoti u shpik kur bota nuk kishte drejtsi dhe rregull. Ky fshat kishte jetuar gjithmon n paqe, por mjaftoi nj fjal pr ta prishur at, gj q tregon se mirsia nuk lind me njeriun, ajo buron nga shkaqe t tjera t cilat kryesisht lidhen me frikn. Kur frika plagoset, mirsia vdes dhe kur frika vdes, Zoti bhet i panevojshm. Kjo ka ndodhur edhe ktu, por tani duhet t iki dhe ti duhet t bsh t njjtn gj nse ndrgjegjja jote nuk t thot t kundrtn, tha gruaja. M njohu, tha plaku dhe para se t mbaronte mendimin e vet gruaja ishte zhdukur. Ai mori rrugn pr n kodr dhe at nat nuk fjeti duke par hnn. Ajo ishte e kuqe si nj puthje q derdhej mbi fshat dhe her pas her n buzt e saj kalonin hijet e toks. sht e vshtir ta ngjallsh Zotin pasi e ke vrar, mendonte ai. N t dyja rastet do gnjej, edhe kur u thash se ai vdiq gnjeva, por edhe tani q do tu them se ai sht ngjallur prap do gnjej. Por nse hern e par gnjeva n emr t s keqes, tani duhet t gnjej n emr t s mirs. N mngjes njerzit doln nga shtpit, ata dukeshin t trembur dhe t dobt ndrsa ndiqnin kafsht e tyre t shtrembra q morn rrugn e fushs. Lumi dukej m i ngusht dhe n brigjet e tij grat nuk lanin rroba, ndoshta sepse rrobat n at fshat nuk ndrroheshin shpesh. Duhet tu them t vrtetn, mendoi plaku. Nuk mund ti l t vdesin pa e ditur t vrtetn. Nse
285

un do tu them t vrtetn ndoshta fshati do ngjallet srish dhe njerzve do tu kthehet prona, qetsia, familja dhe dashuria. Ai ndjeu nj frymzim t cilin e kan t gjith fmijt q duan t rregullojn at q kan prishur duke luajtur dhe zbriti kodrn me nxitim. Njlloj si miku i tij shum vjet m par qndroi n sheshin e fshatit dhe duke ngritur zrin tha: Zoti sht gjall, Zoti nuk ka vdekur. Un ju gnjeva kur thash se ai kishte vdekur. Nj lop q at ast po kalonte afr tij ndaloi sepse ajo nuk ishte msuar me fjalimet e njerzve. Pastaj erdhn disa fmij t gjith t veshur njlloj dhe t qethur tullac q u uln n shesh duke par plakun q krkonte t trhiqte vmendjen e fshatit. Fmijt nuk po e kuptonin far thoshte sepse nga buzt e tyre nuk vinte asnj reagim. Kur nga fundi i fshatit u dgjuan disa hapa, ata u ngritn n kmb dhe njeri prej tyre tha: Po vjen Zoti. Plaku pa nj burr me flok dhe mjekr t bardh i cili u afrua dhe duke qeshur e pyeti: far po thua? Zoti u ngjall, tha plaku. Ndoshta ti po flet pr pjesn tjetr t bots, por kjo ka koh q ka ndodhur n fshatin ton, i tha burri dhe i zgjati dorn. Sapo u takove me Zotin. Mir se erdhe n parajs. Plaku u drodh si do ti ndodhte do njeriu t cilit nj njeri i panjohur i paraqitet si Zot, por nuk pati koh t pyeste m shum, sepse ndjeu nj goditje t fort pas kok dhe ra n tok duke menduar at q duhet t mendoj do njeri prpara vdekjes, se Zotit nuk i lejohet t vdes, sepse ather n vendin e tij do t vij nj Zot edhe m i keq, i cili nuk t jep mundsi ta pyessh, por t vret sa her q e takon.
286

7
Maji ishte nj muaj plot me shira dhe kshilltart q kalonin pjesn me t madhe t kohs n fush, duke mbjell dhe duke korrur, detyroheshin do dit t ndrprisnin punn duke u strehuar nn pem apo duke u fshehur n qytet. Nj mngjes Shqipria u sulmua nga nj stuhi e cila gjat nats kishte fjetur n mes t detit dhe kur fmijt u zgjuan erdhi me furi nga perndimi duke i kapur t gjith t paprgatitur. Qyteti dukej sikur ulrinte dhe t gjitha gjethet q sapo kishin elur u rrzuan, madje disa prej tyre stuhia i mori dhe pasi i rrotulloi pr gati nj pasdite mbi ishull, i hodhi n det. Lek Dukagjini e priti me durim ikjen e stuhis q u zvarrit gjith natn dhe n mngjes u dobsua duke mbushur rrugt e Shqipris me balt dhe fushat me uj. Kshilltart erdhn t alarmuar dhe i than se ishulli ishte prmbytur. Deti kishte hyr n Shqipri
287

duke shkatrruar t mbjellat dhe duke e kthyer bulevardin e zambakve n nj lum ku lundronin petale t bardha q pluskonin qetsisht mbi uj. Lek Dukagjini rrinte n dritare dhe shikonte lumin q vinte nga deti duke iu afruar shtpive. Sheshi i qytetit po vallzonte si nj mozaik nn det dhe drita e dobt q dilte nga ret, nuk e ngrohte dot yllin e verdh, i cili prej disa ditsh ishte zvogluar duke u dridhur nga lagshtia. Oborret e shtpive kishin nisur t prmbyteshin nga uji sepse kanalet q rrethonin fushn derdheshin npr rrug dhe thellsia e tyre nuk e mbante dot detin q po vrshonte n qytet. Lek Dukagjini mblodhi kshilltart dhe u tha: Shqipria mund t mbetet pa buk. Fusha sht prmbytur dhe farat q mbollm kan dal mbi tok pa hedhur dot rrnj. Duhet t shptojm kafsht dhe fmijt dhe kur uji t trhiqet do kufizojm racionet e buks dhe t mishit. Kur n fund t pranvers, deti u trhoq n gropn e tij, nj diell i shndosh zbriti nga qielli, ndrsa Shqipria u fut n stinn e uris, si kishte parashikuar Lek Dukagjini. Fusha u tha shpejt dhe farat q kishin mbjell fmijt doln nga vrimat e toks si insekte pa shpirt dhe pa lkur. Natyra kesisoj i ngjan nj ezme q zbraz ujin me tepri. Pas stuhis, ers dhe shirave, n Shqipri erdhi dielli, vapa dhe thatsira. Arat u forcuan, lulet u vyshkn, kanali u tha dhe korja toks u nda n pjes t vogla si nj buk e thekur n mangallin e ishullit. Kafsht q e vuajtn stuhin duke ndryshuar strehim her pas here, u kthyen n stall pr ti shptuar gjuetis s diellit, por qielli i korrikut ishte i
288

djegur dhe gjaku i tyre avullonte n ajr. Lopt djersinin si grat, sepse qumshti q u dilte nga gjinjt, pikonte, por nuk derdhej. Delet e patn edhe m t vshtir sepse nxehtsia atyre ua ndrpret jargt e trupit, t cilat njerzit i bjn gjalp, kos dhe djath. Lek Dukagjini doli nga godina e shtetit dhe duke par Shqiprin q digjej mendoi se duhej t niste njerz jasht vendit pr t bler ushqime. Kjo ishte nj gj t ciln nuk e kishte parashikuar dhe t ciln e kishte vshtir ta pranonte. Marrdhnia e Shqipris me botn tani duhej t kalonte nga paraja, nj send q Lek Dukagjini e urrente dhe q kishte vendosur ta zhdukte. Ai gjithmon kishte besuar se Shqipria do ta siguronte vet edhe qumshtin, edhe djathin, edhe vezt, edhe grurin, edhe patatet, edhe lkurt q i duheshin. Por tani atij i duhej t mendonte pr ushqimin dhe asnj arsye nuk e shtynte t rishikonte idet e veta, t paktn trsisht. Rezervat ushqimore q ai kishte sjell nga toka mund t mjaftonin edhe pr nj muaj. Kjo ishte nj fatkeqesi q ia thithte t gjitha mendimet dhe ndryshe nga e kishte zakon, ai nuk po mendonte fare pr Zotin, por vetm pr njerzit, sepse edhe Zoti ka aste kur nuk mendon pr vete. Vera me sa duket do vazhdonte t ishte prvluese dhe Lek Dukagjini nuk mund t rrezikonte, ndryshe uria do pllakoste n ishull dhe fmijt do humbnin besimin se parajsa mund ti ushqente e ti rriste. Ai i tha Aleksandrit t paksonte racionet e buks pr t kursyer miellin, ndrsa pr fruta dhe perime at vit nuk bhej fjal. Natyrisht q mishi ishte ndrprer
289

prej kohsh sepse kafsht nuk mund t vriteshin n asnj rast ndrkoh q po shtoheshin shum ngadal. Ai thirri kshilltart dhe u tha: Tani do jetojm me detin. Nxirrni varkat dhe shkoni pr peshkim. Mund t merrni edhe disa nga djemt me vete sepse ata duhet t msojn ta sigurojn vet ushqimin e tyre. Q sot deti sht pasuria jon m e madhe. Shptimi i Shqipris do vij nga uji. Pasdite, ai thirri Mehmetin. Bj gati anijen, i tha. Duhet t shkosh n vende t tjera pr t bler ushqime. Jemi n prag t uris. Deti do na jap peshq dhe karkaleca, por na duhet grur dhe perime t cilat toka jon nuk do ti prodhoj dot edhe pr nj vit. Dimri mund t jet srish i ashpr dhe ne duhet t kemi rezerva t mjaftueshme. Mehmeti uli syt dhe filloi t kruhej si bnte sa her q Lek Dukagjini i ngarkonte ndonj detyr. Pr gati nj vit ai kishte jetuar jasht qytetit bashk me burrat e tjer. Jeta n natyr e kishte rreshkur dhe e kishte br m t heshtur si nj trung q jeton larg luleve. Gjat asaj kohe ai kishte strvitur burrat, u kishte msuar atyre artin e lufts, armt, qndresn dhe dinakrin, kishte ngritur prita t forta n det dhe n breg, kishte hapur disa gropa t mdha dhe i kishte mbuluar me drur dhe gjethe, n t cilat fmijt e Shqipris dhe Lek Dukagjini mund t fshiheshin nse Shqipria do t sulmohej nga t huajt. N prgjithsi Mehmeti kishte ngritur nj sistem sigurie q sipas tij mund t prballonte nj luft disamujore. Ai ishte i bindur se Shqipria nj dit do shkonte n luft, pasi bota nuk mund t pranonte t mundej nga nj vend
290

i vogl n mes t detit. Ai e njihte ishullin me pllmb, dinte ku do vendoste ushtart, kush ishin pikat n t cilat armiku mund t sulmonte, ku mund t zbarkonte, ku duhej t mbaheshin armt dhe ku duhej t fshiheshin ushqimet t cilat do prdoreshin nse vendi mbahej pr nj koh t gjat n rrethim. Megjithat ai kurr nuk kishte besuar se Shqipria do t vuante nga uria. Ky ishte nj armik, kundr t cilit ai nuk kishte ushtar t gatshm dhe t strvitur. far ke, e pyeti Lek Dukagjini. Me vjen keq, u prgjigj Mehmeti. Shqipria nuk duhet t niste me nj dshtim. Kjo i dobson shpresat tona pr nj vend i cili nuk ka nevoj pr asnj vend tjetr. Nuk sht nj dshtim, ngriti zrin Lek Dukagjini. Natyra ka ligjet e saj dhe do vend duhet ti prshtatet ktij detyrimi. Ne kishim vendosur t hiqnim dor nga shitja dhe blerja e ushqimeve dhe mallrave t tjera, si bjn t gjitha vendet e bots, por prkohsisht ky rregull duhet t thyhet. Por ndryshe nga do shtet tjetr, Shqipria nuk do ti lejoj qytetart e saj t kthehen n tregtar. Kt tregti do ta bj vet shteti, sepse ai sht pronar i gjithkaje. Do t shkojm pr t bler ushqime sepse nuk mund t rrezikojm urin. Uria sht vdekje dhe Shqipria sapo ka lindur, prandaj duhet ta mbrojm si do bnte do nn q kur i ikn qumshti, krkon sis t tjera pr t ushqyer foshnjn. Por pavarsisht nga qumshti, nga shija dhe cilsia e tij, fmija mbetet i nns dhe prandaj do rritet dhe do edukohet prej saj. Qumshti nuk i mson asgj fmijs, por vetm e ushqen, prandaj ai sht i parrezikshm edhe sikur t
291

vij nga gjiri i nj gruaje t shthurur apo t pandershme. Ky ishte nj vit i vshtir dhe i that me pasojat e t cilit duhet t msohemi. Pa dyshim q vitin tjetr, tokat tona do t nxjerrin grur dhe patate me bollk, por derisa t vij pranvera ne duhet ti kemi depot e mbushura. Nuk kemi dshtuar, por jemi vonuar pak pr arsye q nuk varen nga ne, por nga natyra. Shqipria do ti siguroj vet t gjitha dhe n asnj ast dhe me asnj mim nuk do heqim dor nga ligjet tona. Mehmeti ishte krrusur nga hidhrimi sepse gjat viteve t fundit ai kishte besuar se Shqipria do t forconte pavarsin e vet, pa pasur nevoj t marr asnj gjilpr jasht kufijve t saj. Si u ndodh t gjith murgjve t cilt bhen m t rrept se Zoti i tyre, ai u fliste do dit me pasion burrave me t cilt ruante ishullin, pr ti bindur se duhet t jepnin jetn pr t mbrojtur vendin. Ushtart duhet t besojn se po vdesin pr nj arsye t madhe, ndryshe sakrifica e tyre nuk prligjet, thoshte ai. Ata q e kishin njohur Mehmetin n ditt e para n ishull ishin befasuar. Ai ishte kthyer nga nj skeptik n nj fanatik, nga nj rebel, n nj murg, nga nj ushtar n nj komandant. Ky kaprcim e kishte egrsuar dhe njerzit n ishull i druheshin edhe m shum se Lek Dukagjinit. Ata thoshin se nse Lek Dukagjini t dnon, Mehmeti t vret dhe nse Lek Dukagjini t fal, Mehmeti prap t vret. Nj ast ai ngriti syt dhe duke par Lek Dukagjinin tha: Kam frik se duke shkuar n vende t tjera, njerzit do msojn veset t cilat ne i kemi ndaluar. Pasuria dhe bukuria e qyteteve ku do shkojm
292

pr t bler ushqime mund tua marr mendjen burrave duke ua tronditur besimin se Shqipria sht vendi m i bukur i bots. Atje mund t joshen nga femrat, nga paraja, nga pija dhe nga Zoti i atyre vendeve. Nuk e kisha besuar kurr se do dorzoheshim kaq shpejt. Nuk jemi dorzuar, kmbnguli Lek Dukagjini. Njerzit q do marrsh me vete do ti mbash n mbikqyrje t rrept. Nuk do lejosh asknd t dal n qytetetin ku do t shkosh, nuk do lejosh asnjrin nga burrat t sjell n Shqipri pije, para, apo kujtime t cilat mund tia hidhrojn shpirtin. Ata do vijn pr t ngarkuar anijen me mallrat q do blesh dhe do lundrojn n det sikur t ishin peshq t cilve nuk u lejohet t dalin nga uji pr t shtitur n breg. Anija jote sht nj ishull q prkohsisht ka ndaluar n nj tok t huaj, pa iu bashkuar asaj dhe pa ndryshuar kufijt e vet. Aty as nuk hyn dhe as nuk del njeri prve teje. Mehmeti vazhdoi t kruhej sepse nuk kishte arsye t kundrshtonte. Hidhrimi i tij buronte nga vshtirsit e atij dimri t egr q e kishin lodhur si ushtar dhe aspak nga dyshimet e nj njeriu q mendon se rruga ku po ecn ka disa pengesa t larta t cilat her pas her t nxisin t besosh se nuk je n rrugn e duhur. Mehmeti nuk kishte asnj dyshim, ai kishte vetm ngut. Kishte nisur t besonte te Lek Dukagjini, te parajsa e tij pa Zot, pa dashuri dhe pa para dhe si do njeri q sheh se Zoti nuk e ndryshon botn me shpejtsin q ka premtuar, ishte br pak i vshtir dhe i shum m i heshtur. Para se t nisej ai tha: Do kthehem shpejt dhe nuk do sjell n Shqipri asgj q
293

mund ta prish at. Dern e parajss nuk do ta kaprcej asnj nga djajt e ferrit ku po shkoj. Lek Dukagjini e pa duke ikur dhe mendoi se kur besimtart premtojn, Zoti duhet t trembet. T nesrmen anija u nis dhe fmijt doln n breg pr ta prshndetur. Velat e saj u ngritn n qiell dhe peshqit e gzuar t Shqipris i hapn rrugn duke pastruar luspat n gjurmn e bardh t shkums. Disa zogj q e ndoqn anijen pr nj far kohe u kthyen prap n ishull, duke lodhur pendt n hijet e tij. Ku po shkon anija, e pyeti Vera Diellin duke i prekur pak dorn. Dielli i cili dukej si nj krmill n nj pyll q digjet, uli syt dhe u prgjigj: Po shkon t sjell botn n Shqipri. Kur ajo t kthehet gjrat nuk do jen m kurr si kan qen. Vera e pa n sy dhe ndjeu nj puhiz q doli nga goja e tij dhe i kaloi npr flok. Po trndafila do sjellin, e pyeti. Jo u prgjigj Dielli, por do sjellin farn e guximit, pr t mbjell do lule q na duhet pr t jetuar. At dit n breg kishte dal edhe Shtuni q duke prplasur duart si bjn njerzit kur marrin pjes n nj ceremoni brtiti kur anija u shkput nga bregu : Mehmet mos harro t sjellsh nj qen. Shqipris i duhet nj qen pr t kafshuar lulet. Fmijt filluan t qeshin ndrsa kshilltari me z t ngjirur, q kishte ardhur atje, si gjith t tjert u mpi duke menduar se ndoshta Shtunit kishte nisur ti kthehej kujtesa, apo vetm disa pjes t saj q punonin vetm pr t nuhatur lulet, poezit dhe gjurmt e njerzve drejt dashuris. Ai pa Diellin i cili merrte frym duke mbushur
294

gjoksin me ajr dhe duke iu afruar i tha n vesh: Pushtimi i dashuris mund t vij nga deti. Kjo anije sht nj ur q na lidh me botn. Enveri q po i shihte duke folur u afrua pr t dgjuar dhe Dielli trhoqi kmbt n breg pr tu larguar si bjn krmijt q vrapojn sa her q qent fusin gjuhn n guaskn e tyre. Duke ikur, gjurmt e tij vizatuan mbi rr nj trndafil, mbi t cilin djersa e asaj vere pikoi si ves. Mehmeti mori me vete tre burra, njri prej t cilve ishte Ademi. Ai kishte ardhur n ishull si nj djal ndrsa tani ishte nj burr i fort, me pak mjekr dhe me sy t mdhenj t cilt shklqenin m shum dhe m fort, sa her q mendonte se koha i kishte caktuar nj mision t vshtir. N gjith ata vjet Ademi nuk ishte shquar pr asgj t keqe dhe pr asgj t mir, ai i bindej Mehmetit duke jetuar n pyll dhe krenohej sa her q i kujtonin se ishte njeriu i par q kishte shkelur n fushn e ishullit, atje ku sot ngrihej qyteti. Ademi besonte se kishte hyr n historin e Shqipris dhe Lek Dukagjini nuk ngurronte tia kujtonte kt sa her q e shihte. Ai ishte forcuar n trup, por koha e kaluar n vetmi dhe n ushtrime t pafundme fizike, t detyrueshme pr njerzit q jetojn pr tu prballur me luftn, ia kishte zbutur shpirtin. Kishte raste kur ai kujtohej pr jetn q kishte br prpara se t vinte n Shqipri dhe koh pas kohe e pyeste veten nse kishte br mir q kishte pranuar t linte familjen duke hequr dor nga dshira e do burri pr tu martuar dhe pr t pasur fmij. Shqipria i kishte ndaluar burrat
295

t martoheshin dhe pr nj djal n moshn e Ademit nuk ishte e leht t jetonte duke mbytur dshirn q ka trupi i nj burri pr nj trup gruaje. Megjithat ai nuk kishte pasur zgjidhje tjetr. Mehmeti q e donte si djalin e tij i kishte treguar se si i kishte vrar pes burrat q kishin dashur t iknin nga ishulli. Po t kishe ikur do t t kisha vrar edhe ty, i kishte thn ai. Kjo prgjigje e kishte tronditur Ademin dhe nj nat e kishte pyetur Mehmetin: Po nse un iki nga ishulli do t m vrassh. Mehmeti kishte rrudhur ballin dhe duke e par me kujdes i kishte thn: Ty do t t vrisja t parin pr ti treguar t gjithve se jam gati t vras edhe njerzit q dua pr t mbrojtur Shqiprin. Megjithat marrdhnia e tyre nuk ishte tronditur nga ky krcnim. Ademi nuk mund t jetonte pa Mehmetin sepse ndihma e tij i duhej pr tu rritur, ndrsa Mehmeti nuk mund t jetonte pa Ademin sepse ai i kujtonte tre djemt e tij q kishte ln n fshat. Ditn q Mehmeti i tha se do ta merrte me vete n anije, Ademi u mallngjye si ndodh me t gjith njerzit t cilve nj dit u premtojn nj shtitje jasht burgut. Ai do kishte mundsi t njihte botn, t shikonte si ishte ndrtuar ajo, si ishin grat atje, si punonin njerzit, far vishnin dhe far hanin dhe ndoshta edhe si i ndihmonte, apo si i pengonte Zoti njerzit t jetonin. Deri at dit Ademi kishte par vetm fshatin e tij dhe Shqiprin. T dy ishin t bukur, por shum t vegjl dhe jeta n vende t vogla ua shton njerzve oreksin dhe fantazin. I dehur nga besimi q Mehmeti dhe Lek Dukagjini kishin treguar pr
296

t, si dhe i frymzuar nga dshira pr t njohur gjra t panjohura, Ademi e puthi Mehmetin n faqe dhe ather nj lot i nxeht i ra nga qepallat duke hapur nj shteg mbi rrudhat e thella q ngriheshin si kodra, npr t cilat prej vitesh nuk kalonte asnj rrke. Gjat nj jave q lundruan npr det, dallgt ishin t buta dhe era i kishte shtyr drejt bregut prball q sikur mezi priste t ndihmonte nj ngarkes me shpirtra pr t ikur nga Shqipria. Edhe era ka nuhatjen e saj. Ajo e ndien kur njerzit kan nevoj t largohen shpejt dhe nuk duhet ti pengoj. Ademi rrinte gjith kohn n bash dhe sa her q mbi dallg shfaqej ndonj njoll, zemra i ngrihej lart dhe syt i ndrionin. Kur toka doli para tyre si nj buk e zez q pluskonte mbi det ai vrapoi te Mehmeti dhe iu hodh n qaf si do bnte do fmij me baban e tij. Arritm, i tha. Kjo tok ka ern e buks. Mehmeti nuk dukej i gzuar dhe n t vrtet nuk i kishte qeshur buza n asnj ast t udhtimit, por Ademi ishte gjith kohn i lumtur dhe nuk e kishte vn re sepse nj njeri i lumtur nuk merret me voglsira. Mehmeti dukej sikur nuk donte t arrinte dhe kur pa tokn q djersinte n horizont, fytyra iu tha dhe duart iu drodhn. Ai kroi qafn q kishte nisur ti fryhej dhe tha: Do ndalojm, por nuk do zbresim. Po pse kemi ardhur, pyeti Ademi, un dua t shoh qytetin ku po shkojm. Atje do kuptojm se far dmi i ka br Zoti ktyre vendeve. Mehmeti au rrugn pr te bashi i anijes pa e kthyer kokn dhe ndrsa Ademi e ndiqte pas si nj mace lozanjare, tha npr dhmb: Zoti i ktyre
297

vendeve sht ngjits si t gjitha smundjet e pashrueshme t ksaj bote dhe un nuk do lejoj q ti t infektohesh prej tij. Un do zbres pr t bler ushqimet, ju do m prisni n anije. Lek Dukagjini ka urdhruar q askush prej jush nuk duhet t dal n qytet. Kto qytete jan plot me vese. Mehmetit i kishte rn nj ngjyr e verdh n fytyr dhe Ademi mendoi se shpirti i tij ishte i trazuar si ato gotat, n t cilat dikush sapo ka hedhur pak helm pr tia shtuar peshn. N mbrmje, kur anija iu afrua portit, Mehmeti mezi merrte frym. Her pas here prkulej mbi bark dhe syt i zvogloheshin sikur kishte dhimbje t forta, megjithse nuk fliste dhe nuk ankohej. Duart i kalonte gjithandej npr trup me shpejtsin e nj njeriu q krkon nj insekt q i pickon lkurn duke ia mbushur me tegela gjaku. Ka frik mendoi Ademi, e di se nuk sht e leht t shkosh n nj qytet t panjohur pr t bler ushqime. Mehmeti kishte qen ushtar gjat gjith jets s tij. Ai njihte luftn, por nga tregtia nuk merrte vesh. Ndryshe nga lufta, n t ciln nuk t lejohet t takosh kundrshtarin, tregtia sht nj takim. N kt zanat nuk duhej t ziheshe dhe as t brtisje, prkundrazi duhej t ishe shum paqsor, ndoshta i qeshur dhe i qet. Por Mehmeti e kishte harruar t qeshurn n Shqipri dhe natyrisht q pr shkak t ankthit dhe mendimeve t veta nuk ishte i qet. Ndoshta e di q nuk e bn dot, mendoi Ademi. Nse Lek Dukagjini do ta kishte urdhruar ta sulmonte kt qytet tani do ishte duke qeshur. sht m e vshtir t blesh grur, patate dhe
298

domate sesa t vrassh. Kur anija u fut n port, dielli kishte rn n det. Qyteti ishte i madh dhe hijet e nats i kishin rritur edhe m shum prmasat e tij t shtrira n rrz t nj mali t veshur me ullinj q dukeshin si flokt e pakrehur t nj gruaje q hap dern n errsir. Nga lartsia e anijes, njerzit q n at or lviznin n port dukeshin t vegjl, por shum t shpejt dhe Ademi mendoi se n kt vend nuk mund t jetoje dot nse nuk ishe i shpejt. Shpejtsia sht nj detyrim, pa t cilin puna nuk mbaron kurr. Ademi n t vrtet kishte punuar shum pak n jetn e tij dhe me prjashtim t viteve kur i ishte dashur t thyente gur dhe t ngrinte mure pr t ndrtuar Shqiprin, pjesn tjetr t kohs e kishte kaluar n ishull duke ecur dhe duke u fshehur npr ferra, sepse kto ishin detyrat q merrte do dit gjat strvitjes q u bnte Mehmeti. At nat qielli ishte i lagsht dhe nga lindja po afroheshin disa re t ngeshme q dukeshin si nj tufe patash t bardha. Ai u hutua nj cop her duke ndjekur hamejt e portit q n at or po shkarkonin anijet e tjera me mallra nga e gjith bota dhe nuk e dgjoi Mehmetin q ishte ulur n kuvert dhe po rnkonte. Pas pak, rnkimi u kthye n nj vajtim dhe ai ktheu kokn. Mehmeti ishte shtrir dhe po frkonte trupin pas drrasave t anijes. Po kruhej duke ulritur, ndrsa nga trupi i dilte avull. Ademi iu afrua, por ai nuk e dgjoi. Trupi i ishte mbushur me pulla q skuqnin errsirn. Her pas here fuste duart n goj duke kafshuar gishtat t cilt i lagte me pshtym dhe me to ujiste plagt
299

q i kishin shprthyer si lule t kalbura mbi lkur. far ke e pyeti Ademi duke u dridhur, por Mehmeti nuk dgjonte. E ka zn t kruarit prap, mendoi ai dhe filloi tia frkonte trupin me forc gjithandej duke u prpjekur ta qetsonte. Mehmetit i kishte ndodhur e njjta smundje kur ishte nisur bashk me Shtunin pr t sjell fmijt dhe kafsht n Shqipri. Ai i kishte treguar Ademit se si pr gati dy dit nuk ishte qetsuar dot, pothuajse kishte humbur ndjenjat dhe vetm duke frkuar lkurn pas dhmbve t Shtunit kishte arritur ti zbuste plagt e veta. Mu duk sikur m kishin zbritur n ferr dhe atje djajt po m rrihnin me thupra zjarri, kishte thn Mehmeti. Ndoshta m kan mallkuar t jetoj pa lkur, porvetm me mish sepse un nuk meritoj t kem lkur. Mehmeti nuk mendonte se ishte njeri i keq dhe kur e kthente kokn pas, n t shkuarn nuk gjente dot ngjarje pr t cilat duhet t vuante at ndshkim. Ai zhytej n jetn e tij si bn nj njeri q futet n pus pr t par pse mungon uji. Kur ishte m i qet dhe i duhej t gjente nj shpjegim pr smundjen e tij, thoshte se lkura u hiqet atyre t cilt nuk e kan t domosdoshme t ndiejn. Dashuria kalon nga lkura dhe prderisa un e kam braktisur dashurin pse duhet t kem lkur. M t ndjeshm nga t gjith jan zogjt ,thoshte Mehmeti. Ata kan pupla me an t t cilave ndiejn ern, lvizjen e diellit dhe dallgn q afrohet, pas tyre vijn kafsht t cilt kan qime t gjata dhe gzof t trash, pas kafshve vijn njerzit, lkura e t cilve sht e but dhe e lmuar dhe n fund fare vij un,
300

q n disa raste, nuk kam lkur fare sepse ajo rrzohet si suvaja e nj muri t djegur nga zjarri. Megjithat gjat kohs n ishull, smundja e lkurs nuk i ishte shfaqur. Natyrisht q Mehmeti kruhej vazhdimisht, mjaftonte nj akrep me push pr ta acaruar, nj orape e ashpr prej leshi, apo nj lule e egr me petale t kadifenjta q ia ngacmonte qimet, por vullkanet e vogla q flinin n poret e tij, n Shqipri, prgjithsisht nuk merrnin flak. Lkura i digjej sa her q dilte nga ishulli. Kjo kafsh ka lindur pr t jetuar vetm n Shqipri, mendoi Ademi dhe thirri dy burrat e tjer. Ata e zhveshn lakuriq ndrsa ai dneste dhe filluan tia lyejn lkurn me vaj. Pas nj far kohe ai ishte n gjendje gjumi dhe megjithse e lan gjith natn n kuvert t pambuluar, nuk u prmend. Era q vinte nga deti n vend q ta freskonte kaprcente nga nj plag n tjetrn si nj krah mize. At nat Ademi nuk iu nda dhe vazhdimisht i kontrollonte syt dhe frymmarrjen. Mehmeti ishte i shuar dhe nganjher kujtohej n gjum dhe kalonte gishtat npr kofsh dhe n kurriz. N mngjes i ngjante nj njeriu t smur dhe t zverdhur. Dielli q i ra mbi lkur ia ngacmoi lulet e kuqe t plagve t cilat u fryn duke nxjerr gjak. Ademi mori nj batanije dhe e mbuloi. Mehmeti u drodh, syt iu lngzuan dhe tha: Nuk mund t dal n qytet, kmbt m jan njtur dhe duart nuk m binden. Trupi im po digjet dhe ethet nuk do m lshojn pr disa dit. Do doja t shkoja vet, por e di q do t kthehem i vdekur dhe nj i vdekur nuk i shrben dot Shqipris. Merr parat q m ka dhn Lek
301

Dukagjini dhe shko t blesh ushqimet q na duhen. Por do m premtosh se nuk do hysh n asnj tavern, nuk do pish asnj got dhe nuk preksh me dor asnj grua. Kur ti t kthehesh kjo anije do niset pr n parajs dhe atje nuk duhet t hyj asnj mkat. Nse nuk e mban fjaln dije se do t vras. Ademi u friksua sepse n at ast fytyra e Mehmeti i ngjante fytyrs s nj murgu i cili vret besimtart kur kupton se ata po e puthin Zotin pa e dashur. Megjithat nuk ishte hera e par q Mehmeti e krcnonte dhe Ademi ishte msuar t jetonte duke besuar se nj dit ndoshta kjo do t ndodhte. Por si do djal q nuk i beson deri n fund krcnimet e babait edhe ai e dinte se Mehmeti do ta falte, megjithse ai nuk po nisej pr t br asgj t keqe dhe ndoshta prandaj nuk do kishte nevoj t falej. Donte vetm t shikonte si ishte bota, far fshihej posht hijeve t atij qyteti, ku ndryshonte ai vend nga Shqipria dhe n fund t fundit t kuptonte sesi jetonin njerzit, t cilt liria nuk i ndalonte t dashuroheshin, t martoheshin, t iknin apo t ktheheshin, t fitonin pasuri dhe t nderonin nj Zot, i cili n at or kishte hapur dyert e qytetit duke pritur q njerzit ta respektonin, sepse ai i falte t gjitha kto mkate pas vdekjes. Kureshtja zakonisht vret macet, por jo njerzit. Kjo ishte nj fjali t ciln nj shoku i tij e thoshte sa her shkonin natn n pyll pr t par sesi iftet e reja t fshatit putheshin nn trungjet e pemve. Ather Ademi ishte i vogl dhe kur nisej pr n pyll kishte frik, por edhe tani vetja iu duk si ather, prandaj hodhi syt nga rrmuja e
302

qytetit q sapo ishte zgjuar nga gjumi dhe ndjeu nj arom gruaje q i erdhi n hund duke e trhequr dhe duke ia ngacmuar gjymtyrt, si i ndodh do burri q nuk e ka njohur dashurin n lkurn e tij t virgjr. Virgjria i shtyn grat drejt burrave, ndrsa burrat drejt vesit. Ademi e puthi Mehmetin n ball dhe duke ikur i tha: Do kthehem i pastr si jam. Shrohu shpejt sepse Shqipria ka nevoj pr ty. Mehmetit i kaloi nj drit n sy, megjithse nuk kishte m lngje pr t derdhur lot dhe mendoi se kur babai me djalin ndahen, familja prishet. Dielli sapo kishte hipur mbi anije dhe kur Ademi zbriti n qytet, anija u b m e leht si nj grua q sapo ka lindur. Porti ku Ademi kishte dal at dit i ngjante nj pazari t madh n t cilin vinin, iknin dhe shiteshin mallra. Bota u ka njohur porteve nj status t veant. Atje lejohet pothuajse gjithka sepse npr porte takohen njerz t racave, ngjyrave dhe feve t ndryshme, t cilve nse nuk u garantohet liria e duhur, nuk vijn m n porte dhe bota mbetet pa mall. N fillim Ademi u friksua. Ai i ngjante nj kafshe q e kan kthyer n pyll pasi e kan mbajtur pr shum vjet t mbyllur n shtpi duke ia mpir shqisat dhe duke i ndryshuar ecjen. Nuk kishte par kurr aq shum njerz t cilt flisnin me z t lart, jepnin merrnin, ngarkonin dhe shkarkonin, dhe pastaj ktheheshin n qytet nga ku sillnin parat q u duheshin anijeve pr ti uar n vendet nga kishin ardhur. Ademit iu duk vetja si nj pik uji q kishte dal nga deti pr t krkuar peshqit n breg. Megjithat edhe uji ka nevoj dikur t ngopet me
303

ajr dhe kjo i ndodhi edhe atij. Mbushi gjoksin plot me lagshti dhe me ern e algave t shtypura nga kmbt e njerzve dhe n fillim eci ngadal pr tu njohur me vendin ku kishte zbritur. N port askush nuk e kishte mendjen te nj djal me mjekr dhe me sy t mdhenj i cili her pas her ndalonte dhe kthente syt nga anija e tij, nj zakon ky q e kan t gjith ata q kan frik mos humbin rrugn nga kan ardhur. Megjithat ai i msoi shpejt shtigjet e ngushta q kalonin n mes t portit dhe nga dreka nuk e ktheu m kokn pr t par anijen ku e priste Mehmeti. Duhet t gjej ushqimet, mendoi. N ann tjetr t rrugs, q ndante qytetin me portin, kishte arka t mdha n t cilat shitej do gj q pr t ciln Shqipria kishte ardhur deri n port. Ai kaloi rrugn dhe u afrua pran tezgave me grur, me misr, me patate t mdha dhe me lloj -lloj peshqish t cilt lviznin duke ndryshuar rrugn e diellit me luspat e tyre t freskta. Futi dorn n nj tezg gruri dhe ndjeu forcn q zakonisht do njeri merr nga buka. Syt iu njomn, sepse ai vinte nga nj vend i uritur dhe megjithse at dit kishte ndjenja t prziera, nuk mund t harronte se Shqipria i kishte ngarkuar nj detyr: duhej t ushqente vendin e tij. Nj burr me bluz t ngusht dhe krah t zhveshur po e shihte dhe Ademit iu desh pak koh sa t merrej vesh me t. Ai nuk kishte bler kurr dhe natyrisht nuk dinte asgj nga mimet. Shtrngoi n gji parat e Lek Dukagjinit q i kishte dhn Mehmeti dhe pyeti pr mimin. Meq do njeriu q blen pr her t par do gj
304

i duket e shtrenjt edhe ai pati t njjtn ndjesi. Ndoshta duhet t shkoj diku tjetr, mendoi dhe vazhdoi rrugn prgjat tezgave q derdheshin duke pritur blersit. Deri pasdite akoma nuk kishte vendosur ku do ta merrte grurin megjithse mimet nuk ndryshonin. Gruri ishte i shtrenjt gjithandej dhe Ademi mendoi se prmbytjet dhe thatsira q kishte pushtuar Shqiprin n muajt e par t vitit ndoshta kishin shkaktuar t njjtn pasoj edhe n vende t tjera. Buka sht br kudo e shtrenjt, mendoi ai, dhe Shqipria nuk bn prjashtim. Duke u ngushlluar me mendimin se vendi i tij kishte vuajtur t gjitha smundjet e stins ashtu si edhe vendet e tjera u ndje mir, megjithat ata kan grur dhe ne nuk kemi, tha me vete dhe u trhoq n nj hije. Dielli i pasdites ishte skuqur si nj tepsi q e kan ln n mes t rrugs dhe Ademi ndjeu se kishte uri. Mehmeti i kishte thn se nuk duhej t hynte n asnj nga tavernat e qytetit, por Ademi nuk mund t rrinte pa ngrn. Duhet t ha dika mendoi dhe pastaj do blej grurin dhe do kthehem n anije. Rrugt q vinin nga qyteti n port ishin t mbushura me taverna t vogla nga t cilat vinte nj er e mir gjellsh dhe tymi q era e detit e shprndante n hundt e kalimtarve. Ademi u fut n njrn prej tyre dhe u ul n tavolin. Djali q shrbente doli nga banaku ku ishte fshehur dhe ai porositi nj pjat me mish dhe me fasule. Do nj got ver, e pyeti djali. Ademi u skuq sikur i kishin propozuar t zhvishej lakuriq. Vera ishte e ndaluar n Shqipri dhe nse Mehmeti do ta merrte vesh se ai kishte pir, natyrisht q jeta e tij mund
305

t merrte nj drejtim tjetr. N Shqipri do ta quanin armik, nj njeri t mbushur me vese dhe ndoshta dnimi pr t do t ishte shembullor. Djali q shrbente po priste n kmb duke qeshur sepse t shohsh njerz q vijn n port dhe mendohen para nj gote me ver nuk sht nj gj q ndodh do dit. Burrat q jetojn npr porte kan nj regjim t njohur: ata punojn, pin dhe pastaj punojn prap dhe dita e tyre mbaron n nj got ver. Ademi nuk kishte pir kurr ver, megjithse n fshatin e tij pija nuk ndalohej. Burrat pinin npr dasma dhe pastaj dilnin n pyll dhe vrisnin kafsh t egra, mishi i t cilave tretej m shpejt me ndihmn e avujve t vers. Fshati kishte vreshta dhe rrushi q ata nxirrnin do vit shtypej dhe me lngun e tij mbusheshin shishe t vogla q njerzit i mbanin n hijen e bodrumeve pr ti mbrojtur nga dielli. Megjithse Ademi kishte ikur i vogl q andej, shija e vers q derdhej do vit n ezmat e fshatit nuk i kishte ikur nga goja. Mehmeti sht i smur, mendoi dhe nuk do ta kuptoj se un kam pir ver. N fund t fundit ai kishte ardhur n nj vend tjetr, ku vera nuk ishte e ndaluar. Kur t kthehej n Shqipri do respektonte zakonet e vendit t tij si bjn shum njerz t tjer, t cilt sillen ndryshe kur largohen nga vendet e tyre. Ademi pranoi pa folur dhe pas pak djali i vuri prpara nj got bosh dhe nj kan t mbushur me ver e cila e ndrionte tavernn si nj akuarium i kuq. Vuri vern n buz dhe mendoi at q mendojn t gjith njerzit kur bjn pr her t par dika q u sht ndaluar: n fund t fundit nj got ver
306

sht shum pak pr t ndryshuar mendimin q ke pr botn. Ademi nuk kishte marr pjes n gjithe mbledhjet q Lek Dukagjini bnte me fmijt dhe me kshilltart e tij ku ai thoshte se bota ishte e ndotur nga paraja, nga femrat, nga dashuria dhe nga Zoti. Ndrsa pija n Shqipri ishte ndaluar papritmas, nj dit t bukur pranvere, kur Aleksandri kishte vizatuar n murin e nj shtpie nj pul t pjekur dhe nj got vere. Atij i erdhi t qeshte duke menduar se nse Aleksandri do te ishte atje, t dy bashk do ta kishin mbaruar kann e vers me nj frym dhe ndoshta Aleksandri do hante gjith qejf puln e pjekur, q Lek Dukagjini ia kishte hequr nga goja. Aleksandri nuk do t prmbahej dot, mendoi Ademi, dhe me siguri duke pir do thoshte: Vera nuk e bn botn m t padrejt, por i ndihmon njerzit t harrojn padrejtsit e saj. T pasurit kan nevoj t shesin ndrsa t varfrit kan nevoj t pin, prandaj n fund t gjith jan t fituar dhe t barabart. Ndrkoh djali q shrbente, e shihte nga fundi i banakut dhe Ademi trhoqi muskujt e fytyrs sepse iu duk sikur ai po ia lexonte mendimet. Nn efektin e vers dhe t asaj dite t bukur n nj qytet t Mesdheut, fytyra e tij me sa duket ishte zbutur sepse ai iu afrua dhe e pyeti: Nga vjen. Kjo ishte pyetja s cils Ademi i friksohej m shum nga t gjitha. Shqipria ishte sekret. Gjat gjith kohs q Mehmeti i strviste si qen q mbronin ishullin duke prmirsuar nuhatjen, vrapin dhe shikimin n largsi, ai u thoshte se vendi do t humbte at dit kur njerzit t merrnin vesh se ai ishull ishte i banuar. Nse nj dit na
307

pikasin ather do t jet e pamundur ti bjm ball ushtrive pushtuese, thoshte Mehmeti. Natn, n ishull, qirinjt shuheshin dhe fmijt nuk lejoheshin t dilnin shpesh n breg, nga frika se anijet e peshkimit q kalonin afr brigjeve mund t shikonin lvizje, n nj vend t cilin gjithmon e kishin konsideruar si t pabanueshm. Madje Lek Dukagjini nj her i kishte krkuar Mehmetit q varkat e vogla, q ata i mbanin pr peshkim, t trhiqeshin n brendsi t ishullit duke i mbuluar me gjethe dhe me ferra pr tu nxjerr prej andej, vetm natn. Mehmeti ishte bindur, Ademi kishte mbuluar nj nga varkat duke thurur deg pem sikur po ndrtonte nj shport pr t fshehur varkat, por anija me t ciln ata kishin ardhur n Shqipri ishte shum e madhe pr tu mbuluar me gjethe dhe ai gjithnj dyshonte se trupi i saj, q ngrihej mbi breg si nj shtpi, ndonj dit do t joshte piratt apo kureshtart pr t zbritur n ishull. Tani ai duhej ti thoshte djalit q i kishte shrbyer vern se nga kishte ardhur sepse n Mesdhe,kjo sht nj pyetje q nuk mund ti shmangesh. Un jam shqiptar,tha Ademi, pr t qen n rregull me ndrgjegjen. As nuk gnjeu dhe as nuk tha t vrtetn sepse shqiptar mund t gjeje edhe n vende t tjera, jasht Shqipris, megjithse shqiptart q jetonin jasht vendit e donin Zotin, martoheshin, kishin prona dhe pinin. Syt e djalit u errsuan sikur kishte dgjuar nj gnjeshtr dhe ai u trhoq n banak pa folur, por pa ia ndar vshtrimin, sikur po e ruante. Nuk i plqeu, mendoi Ademi, kushedi far ka dgjuar pr shqiptart, ndoshta u
308

friksua. I bri shenj q t paguante dhe pasi mori kusurin dhe u b gati t ngrihej, dgjoi djalin ta pyeste: sht e vrtet q ju shqiptart keni ndryshuar Zot? Ademi u ftoh. Vera iu ngjit n bark dhe gjuha iu mbush me mornica si krpudhat q i mbijn njerzve n lkur kur bije shi. Me sa duket ktu din dika, mendoi dhe bota iu rrzua para kmbve kur mendoi se Shqipria nuk kishte arritur ti fshihej syve t njerzimit. Nse e din ather pse nuk na pushtojn, mendoi Ademi dhe kjo pyetje e habiti edhe m shum. Ademi ishte krenar nga natyra dhe nse gnjente, shpirti i tij nuk ndihej mir jo vetm sepse kshtu ishte lindur, por edhe sepse Mehmeti e kishte bindur se gnjeshtra sht nj ves i frikacakve. Nuk duhet t kem frik t mbroj vendin tim, mendoi dhe iu drejtua djalit q e shikonte qetsisht: Zoti yn sht i gjall, ndrsa Zoti juaj nuk ekziston, ky sht ndryshimi. Tjetri qeshi leht pa dashur ta fyente dhe iu prgjigj: Nse Zoti juaj sht i gjall do t thot se ai nuk sht Zot. Njerzit nuk mund t jetojn me Zotin sepse kjo sht e pamundur. Zoti nuk sht njeri dhe as nuk ha, as nuk pi dhe as nuk punon. Si quhet Zoti juaj sepse kam dgjuar qe ai sht nj plak i mendur i cili ka pushtuar nj ishull dhe atje nuk lejon asnjeri t hyj dhe t dal, nuk i lejon njerzit t martohen dhe as t ken prona. Zoti mund t jet n disa raste i keq dhe i padrejt, por atij nuk i lejohet t mendet. Ademi u mpi. Bota e njihte Shqiprin dhe Lek Dukagjinin dhe me sa dukej tallej me t. U ngrit n kmb dhe para se t dilte tha: Zoti im quhet Lek
309

Dukagjini. Ai ka vendosur t ndryshoj botn dhe ta shptoj nga mkatet q e kan torturuar pr mijra vjet. Duke dal dgjoi djalin q i tha pas shpins: Mos i beso ksaj prralle. Nse ke nevoj pr mua eja m tako. Shqiptart kan vuajtur gjithmon nga njerzit dhe jo nga Zoti. Gjyshi im ka qen shqiptar dhe m ka folur shum pr dobsit e ktij populli. Kur Ademi doli n rrug, dielli q i ra n sy pothuajse e verboi. Porti ishte i zhurmshm n at or sepse anijet q vinin nga vende t largta zakonisht shtoheshin pasdite. Ademi ecte n mes t vaps si nj deve t ciln e kan ln t lir n shkrettir, pasi i kan vrar t zotin. Ai do donte t shkonte me vrap te Mehmeti ti tregonte se Shqipria ishte n rrezik sepse t gjith e dinin se ku ishin ata, far bnin dhe si jetonin dhe ndoshta n at panik t niseshin pr n ishull ku duhej t bheshin gati pr t mbrojtur vendin nga pushtimi i afrt. Ishte e qart se nse nj kamerier i zakonshm n port, e dinte se ku ishte Shqipria dhe far ndodhte aty, ushtria e atij vendi sigurisht q e dinte prej kohsh. Ndoshta ushtart kishin ardhur me anije deri n afrsi t ishullit duke i prgjuar dhe pastaj ishin kthyer srish, sepse me siguri kishin menduar se ka koh pr t pushtuar vende t cilat jan t parrezikshme pr sa koh q jan t padobishme. Ose ndoshta, ata po prisnin q Ademi dhe shokt e tij ta mbillnin tokn e ishullit, ta pastronin, ta zbukuronin, si kishin br n t vrtet gjat gjith atyre viteve dhe pastaj, kur ajo t ishte gati, ata t vinin dhe ta merrnin, si
310

nj peshk t frguar n mes t detit. Kush nuk do donte ta pushtonte parajsn pasi ajo t ishte ndrtuar. Ademi ndjeu zemrn ti rrihte fort sikur donte t dilte nga gjoksi, por kmbt i kishte t ngathta dhe t rnduara. Rrugicat e portit ishin mbushur me mallra q po shkarkoheshin nga anijet dhe ai u pengua disa her n cepat e arkave t rnda q shtriheshin n diell duke pritur t zbrazeshin. Ai u ul mbi njrn prej tyre dhe q atje pa anijen q e kishte sjell n port q priste e vetmuar dhe e uritur. Mehmeti duhet t jet shqetsuar, mendoi. Me siguri ka menduar se m ka ndodhur dika. Megjithat Ademi ishte i pavendosur si do njeri t cilin jeta e ka vn prball dy rrugsh. Nga njra an donte ti thoshte Mehmetit se far kishte dgjuar dhe nga ana tjetr i duhej t blinte grurin dhe ushqimet e tjera pr t cilat kishte ardhur deri aty. Nuk erdha ktu pr t pir ver, mendoi dhe fajsoi veten q kishte hyr n tavern, megjithse Mehmeti e kishte paralajmruar. Do ishte m mir mos kishte takuar asnjeri, por t blinte ushqimet dhe ti onte n anije. Ndoshta do ishte shum mir sikur t mos e dinte se far mendonte bota pr Shqiprin, ather do jetonte pa ankthin q e kishte kapur, i lumtur dhe i qet deri ditn q ushtrit armike do vinin nga deti pr t pushtuar vendin e tij. Ai do luftonte dhe ndoshta do vdiste i gzuar duke shijuar lavdin q do hero beson se do fitoj pas vdekjes, pa e ditur se njerzit kan m pak arsye pr t vdekur dhe m shum arsye pr t jetuar duke njohur femrat, pijen dhe knaqsit q t japin kto vese t cilat
311

kan lindur pr ta mbushur shpirtin me butsi, me prehje dhe me nevojn pr t mos vdekur pa arsye. Ai e imagjinonte fytyrn e Mehmetit kur ti tregonte se far kishte dgjuar n port. Me siguri ai do t nxihej, ndoshta do dilte si i marr npr port dhe do ta vriste me dorn e tij djalin q e kishte gjyshin shqiptar dhe pastaj do sulmonte portin, qytetin dhe t gjitha anijet pr t zhdukur nj her e mir do njeri q e dinte ku ishte Shqipria. Mehmeti nuk mund t jetonte me at ankth dhe Ademi mendoi se duhej tia kursente kt shqetsim, t paktn prkohsisht. N fund t fundit ai, Mehmeti dhe Lek Dukagjini tani ishin t pafuqishm pr ti ndryshuar gjrat. Shqipria nuk ishte m nj sekret. Bota po priste q ajo t rrzohej vet si presin gjahtart e vjetr q zogjt t rrzohen nga qielli, jo nga krisma e pushks, por nga frika e qenve q i ndjekin, sepse shumica e zogjve vdesin nga paniku dhe jo nga fishekt. Ather, kur kjo ndodh, gjahtart e duruar i ngren nga toka dhe pasi knaqen pak me prplitjen e shpendit, ia prdredhin kokn me nj lvizje t shpejt, dhe duke ia hequr puplat nj nga nj, i shtrijn n hell duke shijuar lngun e skuqur q rrjedh nga mishi i tyre. Po presin q ne t rrzohemi, mendoi Ademi, nuk duan t harxhojn asnj fishek pr t na pushtuar. Ndoshta besojn se nj vend pa Zot, shkatrrohet vet, pa ndihmn e askujt. Mendimi q i shkoi n kok ishte edhe me i paprballueshm. Ademi i kishte falur gati shtat vite t jets s vet Shqipris dhe tani i duhej t msohej me mendimin se gjith kjo
312

sakrific kishte shkuar dm. Jeta e njeriut sht e shkurtr dhe kur ajo shpenzohet kot, njeriu rrudhet, friksohet dhe e vetmja mnyr q i mbetet pr t kaprcyer hidhrimin sht rendja pas gjrave t vogla. Kshtu u ka ndodhur n histori shum heronjve t cilt kan ln luftn pas nj zhgnjimi dhe kan ngrysur ditt n kraht e grave t mbla q jan gjithmon t gatshme pr t mbytur do lloj heroizmi n mjaltin e kofshve t tyre. Ademi ndjeu se e vetmja rrug pr t shptuar nga trishtimi dhe paniku q e kishte mbrthyer ishte ti kthehej jets s portit, t blinte grurin, domatet, patatet sepse pazari prgjithsisht i shron smundjet e njerzve. Kur humb besimin te gjrat e mdha duhet ti kushtohesh gjrave t vogla. Ato kan aftsin ta mbajn mendjen n lvizje dhe trupin n ekuilibr dhe nuk sht e rastsishme q njerzit q vuajn m shum kan m shum oreks se ata q nuk vuajn. Ademi u ngrit nga arka ku ishte ulur dhe u drejtua nga tezga buz rrugs, t mbushura me ushqime. Kur u ngrys u kthye n anije. Kishte sjell thas me grur q rndonin mbi kuvert, ndrsa shpirtin e kishte pak m t leht. Shqipria duhej t siguronte ushqimin deri ditn q do t shkatrrohej dhe nse ky kishte mbetur i vetmi qllim, Ademi ia kishte arritur. Pasi rregulloi thast e grurit n kuvert, pa Mehmetin q i kishte syt e mbyllur dhe dridhej nn nj batanije prej leshi si nj ari q e kan lidhur me plagt e veta. Iu afrua dhe i vuri dorn mbi ball. Mehmetit iu drodhn faqet ndrsa errsira q shklqente mbi det ia ndrioi faqet e
313

rrudhura. Solla buk pr Shqiprin, i tha Ademi pr ta qetsuar. Do ta mundim urin. Me von do sjell ushqimet e tjera. Mehmeti nuk i hapi syt, por duke i mbajtur dorn si bjn murgjit kur duan t masin pulsin e nj njeriu q sht kthyer nga ferri e pyeti: Si ishte qyteti? Ademit iu skuqn faqet, por Mehmeti i kishte syt mbyllur dhe nuk e pa. I shmtuar dhe i trishtuar, u prgjigj si do vend ku lumturia shitet n pazar. Mehmeti ia lshoi dorn dhe Ademi u ndje sikur sapo kishte nxjerr shpirtin nga nj kov me gjarprinj. Ndoshta m besoi, mendoi, por si do djal q ia fsheh babait plagt e humbjes n betej, vendosi t mos tregonte. Ademi kishte ardhur i plagosur nga fronti ku e kishin uar dhe tani duhej t qetsonte t tjert, pa i friksuar dhe pa iu thn se atje edhe mund t vriteshe. Ai do ta mbante t vrtetn pr vete sepse ku i dihej, Shqipria kishte humbur nj betej, por jo gjith luftn. Nse do ti tregonte Mehmetit se n qytet njerzit e dinin se ku ishte Shqipria dhe far ndryshimi kishte vendosur ajo ti sillte bots ather ndoshta fati i Shqipris mund t ndryshonte. Mehmeti do tia thoshte Lek Dukagjinit dhe n trishtim e sipr ai mund ti jepte fund ndrrs pr nj parajs n mes t ferrit. Ndoshta do ti hipte fmijt n anije dhe do endej npr bot pr t gjetur nj ishull tjetr, m t sigurt dhe larg syve t bots. Kjo peripeci duhej shmangur sepse do ishte e pamundur t ndrtohej nj vend tjetr me aq shum sakrifica dhe vshtirsi. Nganjher e vrteta ndikon pr keq n t ardhmen e bots sepse e vrteta i detyron njerzit t
314

ndryshojn vendimet e tyre n mnyr t befasishme dhe jo shum t arsyeshme. E vrteta sht e frikshme dhe Shqipria nuk duhej t friksohej. Ademit iu kthye srish ndjesia e heroit dhe mendoi se edhe fshehja e s vrtets ishte nj akt heroizmi ndaj nj dit do t shprblehej. Nse gjrat shkonin mir dhe bota nuk e ndrpriste me dhun dhe me arm, lumturin e Shqipris, ather, kur t plakej dhe kur ndoshta t zinte vendin e Mehmetit n krye t mbrojtjes s vendit, ai do ti tregonte fmijve t ishullit at q kishte dgjuar para shum vitesh n nj port t zhurmshm t Mesdheut. Nuk e tregova ather sepse e dija q Shqipria do fitonte mbi paragjykimin dhe armiqsin e popujve t tjer dhe ja, koha m dha t drejt. Ne fituam dhe nuk u mundm. Nse do kisha thn t vrtetn ndoshta Lek Dukagjini do ta braktiste kt ishull dhe e ardhmja jon do t ishte nj gj e panjohur, ndoshta dika tjetr, por sigurisht jo kjo q kemi. Fmijt do ta nderonin si nj hero sepse heronjt nuk meritojn t nderohen vetm kur fitojn, por edhe kur e shmangin luftn apo kur fshehin pasojat dhe dobsit e saj. Ky do ishte nj shrbim t cilin Shqipria duhet tia dinte pr nder Ademit dhe pa dyshim Mehmeti duhet t krenohej q kishte besuar tek ai dhe e kishte marr me vete n at udhtim. Ai ishte i aft t ruante nj t fsheht pr t mbrojtur vendin e tij, ndoshta t fshehtn m t madhe q bashk me urin krcnonte Shqiprin ato koh. Nj her ai kishte dgjuar Lek Dukagjinin t thoshte, se bota duhet t ruhet nga t vrtetat e Zotit, por me sa duket ajo
315

duhej t ruhej edhe nga t vrtetat e njerzve dhe at nat, n mblsin e kripur t Mesdheut, ky mision po i shijonte m shum. Lumturia krcnohet vazhdimisht nga t vrtetat dhe Ademi kishte nj mundsi pr ta provuar. Tani ndihej mir, si do njeri q sapo kishte marr nj vendim. Nga qyteti vinin zrat e burrave q kishin ln punn dhe po u drejtoheshin tavernave. Atje, ata harronin punt e dits dhe ndoshta edhe hallet e bots bashk me Zotin q natn flinte, duke u shtirur sikur nuk i shihte mkatet e tyre t prsritura. Ademi u kujtua pr djalin q i kishte thn se e priste dhe mendoi se duhej ta takonte srish. Duhet t di gjithka q ai di pr ne. I vuri dorn Mehmetit n ball dhe i tha: Duhet t shkoj srish n qytet. Ushqimet q na mungojn jan m t lira natn. Mehmeti hapi syt dhe e pa me kujdes sikur po i numronte gjurmt e mendimeve q i kalonin n ball si dallg t nndheshme. Nata i prish grat sepse ua mbulon tradhtin, ndrsa burrat i largon nga lufta duke i bindur se ajo nuk fitohet, tha ai. Ku do shkosh n kt or? Ademi u djersit. Duhet t sajonte dika sepse Mehmeti, si do ari i plagosur e kishte nuhatjen ende t fort pr t kapur ern e lepujve q bridhnin npr pyll. Njeriu q m shiti grurin m tha t shkoj pas mesnate pr t marr ushqimet e tjera. N t gdhir ato vijn nga fshatrat dhe sht m e leht ti marrsh prpara t tjerve. Mehmeti uli syt dhe Ademi e kuptoi se ai nuk kishte fuqi ta ndalonte. Megjithat arinjt nuk heqin dor nga ndjekja e lepujve duke qen t sigurt se ata do kthehen srish pr t provuar
316

se arinjt mund ta nnshtrojn gjith pyllin edhe kur jan t plagosur. Nuk do fle pa u kthyer ti, i tha Mehmeti. Do t t pres deri n agim. Dhimbjet e trupit mund ti duroj, por shpirti m djeg. Hna q at ast po shikonte tokn lvizi si nj perde nga nj puhiz e leht e cila u ngrit nga deti dhe u end pr nj far kohe n ajr. Rri i qet, iu prgjigj Ademi. Kur t kthehem do t jesh m mir dhe do nisemi pr n Shqipri. Mehmeti u zgjat ta puthte dhe ndjeu shpinn q i dogji. Plagt q kishte mbi lkur nuk i ishin mbyllur ende megjithse ia kishin lyer me vaj t freskt si ai q fmijt vn n kurriz kur digjen nga dielli. Ademi u ngrit dhe pas pak ishte n rrugn e portit. Taverna ishte e hapur dhe ai hyri me shpejtsi, sikur po futej n nj vend t njohur. Disa burra kishin zn vend npr tryeza dhe vera q kishin prpara duket se ua kishte liruar gjuhn. Djali q rrinte pas banakut e pa dhe e prshndeti. Dukej si nj njeri q sillej njlloj me do gj q vinte nga deti, qofshin njerz, peshq apo t panjohur. Ademi u ndje mir sepse n nj qytet t madh, fytyrat e njerzve t njohur i bjn njeriut efektin q i bn sorkadhja nj lepuri q ka humbur rrugn. T dy e din se mund ti shptojn ariut duke u miqsuar. Kafsht e buta e dallojn shpejt njra- tjetrn, sepse nuhatja e tyre sht msuar t njoh n largsi dhmbt q kafshojn mish, nga ato q ushqehen me lule. Ademi kaloi dorn mbi flok si t donte t zbukurohej, si bjn lepujt kur takohen me sorkadhet dhe pas pak djali erdhi n tavolin me nj kan m ver dhe me dy gota. Bre mir q erdhe, i tha ai.
317

Sonte sht nj nat e bukur dhe qyteti mban era det. Njerzit vijn nga deti pr tu njohur n tok. Ademi e ktheu gotn e vers me etje dhe e pyeti: far di ti pr Shqiprin? Ai uli syt mbi gotn e tij sikur n fundin e saj po krkonte nj prgjigje t shkurtr dhe bindse. Burrat q pin e fitojn kt zakon gjat bisedave t tyre t gjata dhe t mrzitshme. Ata shohin gotn para se t flasin sepse ky ritual i ndihmon t prqendrohen dhe ndoshta ti japin m shum pesh fjalve t veta. Gjyshi im iku nga vendi i tij duke ln nj amanet. Mos u ktheni m kurr atje derisa shqiptart t msohen se Zoti nuk sht si grat dhe as si rrobat, prandaj ai nuk mund t ndrrohet dhe as t zvendsohet, tha ai. Un kam vendosur ta mbaj amanetin e tij dhe megjithse nganjher ndiej gjakun e shqiptarve q e nxeh trupin tim, shqiptart nuk i dua. Nuk jam i vetmi njeri q urren nj pjes t trupit t vet. Kshtu i ndodh sakatve, apo grave t shmtuara. do njeri ka n trup disa pjes q nuk do donte ti kishte ashtu. Kur gjyshi im erdhi ktu u martua me nj grua nga ky qytet. Un kam lindur n nj shtpi afr portit nj dit dimri kur dallgt kishin hyr n port duke friksuar nnn time dhe mua, q nxora kokn para kohe pr t par po ndodhte. Gjja e par q pash kur linda ishte deti, megjithse akoma nuk e kam kaprcyer pr t shkuar n bregun tjetr, sepse koha nuk ka vendosur ndryshe. Kjo tavern sht e jona. Babai im rrinte ulur me syt nga porti dhe thoshte: Fati ka vendosur q ne t shohim do dit detin e Shqipris pr t mos e harruar.
318

Familja jon iku nga fshati kur turqit i detyruan njerzit t ndryshojn fen. Gjyshi nuk pranoi dhe iku me nj vark n mes t stuhis si bn shum shqiptar t tjer t cilt menduan se Zoti nuk ndryshon dhe prandaj nuk mund t przgjidhet me forc. Un jam i vetmi nip i fisit t Komnenve. Gjyshi im quhej Arianit Komneni. Ai kishte luftuar kundr turqve dhe humbi kur shqiptart e tjer e tradhtuan. Ather u largua n dshprim dhe vdiq i trishtuar, si do njeri t cilit nuk i japin mundsi t luftoj pr gjrat q do. Mua m quajn Zed Komneni. Para se t vdiste gjyshi m thirri pran shtratit t tij dhe m tha: Un ika nga shqiptart sepse ata nuk e bjn dot Shqiprin. Ka mijra vjet q prpiqen, por nuk arrijn dot dhe tani q jam duke vdekur besoj se e kam nj prgjigje. Shqiptart nuk bjn dot shtet sepse ata nuk besojn n Zot. Zoti ka lindur pr t bashkuar njerzit dhe ata q nuk kan Zot, nuk bashkohen dot. Ndoshta nj dit do ket Shqipri, por nuk besoj se ajo do t jet si gjith vendet e tjera. Duhet t kalojn shum shekuj para se shqiptart t arrijn t kthehen te Zoti q e kan mohuar dhe t pranojn at q kan pranuar shumica e popujve t bots: se njeriu mund t bj gjra t vogla pa ndihmn e askujt, por nuk do arrij t bj kurr gjra t mdha pa ndihmn e Zotit. Dhe shtetet hyjn tek ato gjra t cilat Zoti duhet ti bekoj q t ngrihen mbi bot dhe t ndihmojn njerzit t ecin n rrugn e prparimit dhe t lumturis. M premto q nuk do shkosh kurr n Shqipri derisa kjo dit t mbrrij. sht e rnd ti
319

them gjakut tim t mos shkel n vendin e vet, por un nuk dua t jetosh me zhgnjimin tim ndaj dua t betohesh, pran nj t vdekuri, t cilit vendi i tij nuk i dha as qiell pr t fluturuar dhe as tok pr tu varrosur, por vetm det pr t ikur. Un u betova duke qar dhe kam vendosur ta mbaj kt betim. Kur m the se ishe shqiptar u friksova. Njerzit ktu besojn se shqiptart mund t bjn do gj sepse ata nuk kan Zot. Shum vite m par shqiptart konsideroheshin si njerz t ashpr q t vrasin pa shkak. Kjo ka ndodhur para shum kohsh kur disa prej tyre erdhn ktu dhe vodhn, prdhunuan grat dhe ngritn banda pr t grabitur mallrat q hynin n port. Shqiptart nuk i duan n kt pjes t bots sepse ata t vrasin pa asnj arsye. Tani gjrat kan ndryshuar pak, por sidoqoft jo pr mir. Nga t frikshm shqiptart jan br qesharak. Thon se disa prej tyre kan pushtuar nj ishull n det dhe jetojn atje duke mos lejuar asknd t hyj dhe t dal. M n fund kan vendosur t bjn Shqiprin, thot dikush, natyrisht duke imituar ferrin, sepse ata kan jetuar gjithnj aty dhe nuk njohin asgj tjetr. Ka njerz q besojn se ky shtet i mendur q nuk i lejon njerzit t lvizin lirisht dhe t ken pasuri, nuk duhet lejuar t ekzistoj kaq afr brigjeve tona sepse ai mund t kthehet n nj epidemi. Ku i dihet, thon, ndoshta ndonj nga gjeneralt mund t marr pr shembull Shqiprin dhe ta kthej vendin ton n nj burg ku duhet t jetojm si shqiptart. Sigurisht q ushtria e ktij vendi sht shum e fort dhe mund ti dboj shqiptart nga ishulli brenda
320

nj nate. Por ata q drejtojn qytetin kan vendosur t mos drgojn ushtri n Shqipri. T gjitha shtetet kan nevoj pr ti treguar popujve t tyre nj model t keq. Gjeneralt, priftrinjt, senatort dhe tregtart q qeverisin vendin ton kan gjetur Shqiprin pr tu thn njerzve t paknaqur: Ej shikoni se mund t prfundoni si shqiptart. Atje nuk ka Zot, burrat dhe grat nuk lejohen t martohen, nuk lejohet prona, paraja, pija dhe seksi. Nse vendi yn nuk sht parajs, Shqipria sht nj ferr. Dhe njerzit binden, sepse megjithse ktu ka varfri dhe pabarazi, shembulli q vjen nga Shqipria sht i frikshm. Kjo i ndihmon gjeneralt dhe priftrinjt t mbajn pushtetin sepse prndryshe njerzit mendojn se duke i rrzuar ata, do t vij ndonj i marr, q ashtu si n Shqipri do tu marr atyre pronat, parat dhe do ti ndaloj t besojn Zotin. Njerzit gjejn gjithmon nj ngushllim dhe Shqipria sht kthyer n nj ngushllim pr varfrin dhe mjerimin e tyre. Me mir t jesh i varfr n parajs, se i lumtur n ferr, kshtu thon. M vjen keq ta pranoj, por do dit e m shum bindem se gjyshi im ka pasur t drejt. Kur m the se vjen nga Shqipria u hutova. Megjithat gjaku q kam n dej m detyroi t sillem mir. Ndoshta nuk mund t bj asgj pr Shqiprin, por mund t ndihmoj shqiptart t kuptojn se ai sht nj vend i pajetueshm. Ndrsa Zedi fliste, Ademi pinte pa pushim dhe kur ai mbaroi kana ishte boshatisur. Bota jo vetm e dinte ku ishte Shqipria, por po ashtu njihte t gjitha kufizimet dhe ligjet e saj. Sa e pamundur sht t
321

jesh i vetmuar, mendoi Ademi. Ndrkaq vera kishte br efektin e vet dhe syt e Ademit ishin skuqur, ndrsa shpirti i ishte ndezur si ndodh me t gjith njerzit q kuptojn se dielli ngroh edhe kur ti nuk e sheh. Ademi kishte besuar gjithnj se Lek Dukagjini ishte nj Zot dhe fuqit e tij ishin t mjaftueshme pr t ndrtuar nj vend t sigurt, t fsheht, t lumtur, t fort dhe t papushtueshm. Por n qytetin ku kishte ardhur njerzit talleshin me Shqiprin dhe Lek Dukagjinin e quanin t mendur. Bota ishte prmbysur dhe pr ta ngritur srish koha ishte e shkurtr dhe nuk mjaftonte. Ademi nuk ishte m i sigurt nse kishte ardhur nga parajsa n ferr, apo prkundrazi kishte ln prkohsisht ferrin pr t njohur parajsn. Ai nuk kishte qen asnj dit i lumtur n ishull, por gzimi q kishte ndjer duke ndrtuar nj qytet me duart e tij e kishte mbajtur t qet pr shum koh, megjithse frytet e atij mundi nuk i kishte korrur ende. Shqipria kishte mbetur at vit pa buk, pa grur, pa ushqime dhe e uritur dhe megjithse e njjta stin dhe i njjti det lagte t dy brigjet, n qytetin ku kishte ardhur nuk kishte uri dhe njerzit jetonin dhe ushqeheshin normalisht. Nse do ishte faji natyrs edhe ktu do kishte uri dhe buka do mungonte, mendoi ai. Por nse nuk sht faji natyrs, si thoshte Lek Dukagjini, ather mbetej t ishte faji i njerzve. Uria e Shqipris, q e kishte detyruar t kaprcente detin pr t ardhur n tavernn e Zedit, ishte nj dshmi e dshtimit. Nse nuk e ka fajin natyra ather e ka Lek Dukagjini, kjo ishte prgjigjja. Ademi u
322

djersit kur mendoi se nn ndikimin e fjalve t Zed Komnenit kishte nisur t dyshonte pr Shqiprin. Mehmeti i kishte thn s ushtarve nuk u lejohet t dyshojn, sepse dyshimi sht fara e tradhtis. Po tradhtoj Shqiprin, mendoi dhe pr ti provuar vetes se nuk ishte kshtu, i tha Zedit: Shqipria nuk sht nj ferr. Ne sapo kemi ndrtuar shtetin ton i cili do t ndryshoj historin e bots. Kt vit natyra na ndshkoi duke shkatrruar t mbjellat, por vitin tjetr Shqipria do t jet nj kopsht i lulzuar n t ciln lumturia do hedh rrnj t forta dhe asnj dimr, asnj prmbytje dhe asnj ushtri nuk mund ti shkul m nga toka rrnjt e saj. Fmijt po rriten dhe mungesa e pronave, mungesa e dashuris dhe e Zotit u ka dhn atyre mundsi t ndihen t barabart. N fund t fundit far duan njerzit m shum se barazi, sepse nga shtegu i barazis kalon lumturia, paqja dhe parajsa. Lek Dukagjini thot gjithmon se ky sht qllimi i Shqipris. Njerzve duhet tu hiqet do mundsi pr t luftuar dhe pr t vrar njrin -tjetrin. Pr far jan br luftrat n kt bot prgjat shekujve? Pr para, pr toka dhe pr gra. Shqiptart nuk kan asnjrn nga kto dhe prandaj nuk do grinden dhe nuk do vriten kurr me njeri -tjetrin. Kt model ne do ta shprndajm n t gjith botn ditn kur do t jemi m t fort dhe kur tokat tona do prodhojn ushqim pr t gjith, pa pasur nevoj pr ta bler apo pr ta shitur lumturin me para si bni ju ktu. Paraja sht zhdukur nga vendi yn sepse ajo pjell lakmi, zili dhe armiqsi. Po m thuaj, ti nuk do doje t jetoje n nj vend
323

pa para? N nj vend ku mund t shkosh n pazar, t krkosh at pr t ciln ke nevoj dhe tia osh fmijve t tu? E far ka parajsa m shum se kaq. Por nse ne kemi vendosur t zhdukim paran, seksin dhe pronn po ashtu kemi vendosur t zhdukim edhe Zotin sepse Zoti deri m sot i ka toleruar t gjitha kto mkate. Ky sht nj Zot q flet pr paqen dhe punon do dit kundr saj. Ky sht nj Zot q ka mbyllur syt kur njerzit kan shkuar n luft dhe kur ata jan torturuar nga varfria. Lek Dukagjini ka vendosur ta zvendsoj Zotin duke punuar dhe duke jetuar do dit me njerzit. Ai vuan si ne, ha si ne, lufton si ne dhe vdes si ne. Shqiptart jetojn do dit me Zotin e tyre dhe kjo i ngushllon edhe kur jan t varfr dhe kur jan t uritur, sepse nse Zoti vuan ather vuajtja jote sht gjithnj m e leht. Shqipria nuk sht nj vend me t cilin mund t tallesh. Ajo sht nj sakrific pr t ardhmen e gjith njerzimit. Kan t drejt t gjith ata q mendojn se ky model do t prhapet shpejt n t gjith botn. Ashtu si pllumbat q krcejn mbi dallg, Shqipria nj dit do t kaloj detin dhe do t vij n qytetin tnd sepse edhe ktu ka njerz t cilt duan t gjejn nj rrug shptimi nga varfria, pabarazia dhe vesi. Jam i bindur se hert apo von kjo ka pr t ndodhur. Taverna ishte ndezur nga vera, nga tymi dhe fjalt e burrave q kishin ardhur aty nga t gjitha brigjet e bots si ndodh n udhkryqet e porteve. Duke folur, Ademi kishte marr zjarr, si nj leshterik i that q kishte dal nga deti pr t ndriuar errsirn e qytetit. Ishte fjalimi i
324

par q mbante n jetn e tij dhe pa e kuptuar ai kishte prsritur t gjitha gjrat q kishte dgjuar n vite nga Lek Dukagjini, njlloj si nj ushtar q mbledh copat e trupit t komandantit t vet dhe prpiqet ti bashkoj, pr ti imituar para pasqyrs. Ushtart nuk mendojn, ata vetm binden dhe kur binden jan gjithmon t qet dhe pa brenga. Nuk tradhtova, mendoi Ademi dhe u ndje mir sepse pija i kishte br efektin e kundrt. E kishte forcuar duke ia zgjidhur gjuhn dhe duke ia zbukuruar mendimet. Zedi rrinte prball tij, me syt e ulur mbi kann e zbrazur. U vu n mendime, mendoi Ademi. Askush nuk mund ti rezistoj trheqjes s parajss. Njerzit nuk besojn se parajsa ekziston dhe mjafton q nj njeri t kthehet q andej, pr t treguar se far ndodh atje dhe si jetohet do dit, q ta besojn dhe ta admirojn bukurin dhe magjin e saj. Erdha nga parajsa pr t ndryshuar ferrin. Erdha nga uria pr tu shuar ktyre njerzve etjen pr lumturi. Zed Komneni ngriti syt dhe duke e vshtruar me keqardhje si do bnin gjith priftrinjt q takohen me nj njeri q thot se vjen nga parajsa e pyeti: Pse po pi? Ademi u hutua. Ai kishte pritur nj pyetje tjetr q lidhej me Shqiprin, me paqen dhe ligjet e saj dhe prandaj nuk u prgjigj, por e pa Zedin n sy. Ti po pi sepse kjo t ndalohet n Shqipri, tha Zed Komneni duke shtrir duart mbi tavolin sikur donte t mbulonte fajin e Ademit. Ke ardhur ktu t bsh ato q n Shqipri nuk i bn dot. N kt ast e ke tradhtuar vendin tnd sepse ke shkelur nj nga ligjet e saj. Kjo tregon se ti nuk i beson Shqipris. Njeriu sht
325

i mbushur me mkate, nga t cilat nuk mund t shptoj duke i ndaluar me dhun, por duke u bindur se ato jan t dmshme. Shqipria ka vendosur t jetoj duke dhunuar shqiptart dhe duke u hequr atyre lirin. Ky vend nuk ka arsye t ekzistoj dhe un nuk mund t besoj se atje ka paqe, lumturi dhe qetsi. Nse njerzve u hiqet liria ata nuk mund t jen t lumtur. Lumturia q besoni se jetoni sht e gnjeshtrt. Ajo nuk do vazhdoj gjat sepse nj vend q nuk sht i lir varfrohet dhe shum shpejt detyrohet ti shtrij dorn vendeve t tjera duke dorzuar kshtu pak nga pak pavarsin e vet. Kjo sht arsyeja q ti ke ardhur ktu. T blesh ushqimet q Shqipria nuk i siguron dot vet dhe ky nuk sht nj dshtim i natyrs, por i njerzve q drejtojn Shqiprin. Ti m the se Lek Dukagjini krkon t zvendsoj Zotin. Ky nuk mund t jet nj qllim, por nj marrzi. Ne e respektojm Zotin sepse ai nuk i prdor njerzit, ndrsa Lek Dukagjini po ju prdor ju, pr tu ndjer i plotfuqishm si nj Zot. T gjitha t kqijat e ksaj bote kan ardhur kur njerz si Lek Dukagjini kan nisur t kufizojn lirin e t tjerve. Un e shikoj sot at q do t ndodh pas disa vitesh. Shqiptart do t ikin me tmerr nga vendi i tyre prmes detit ashtu si ikin t burgosurit sapo e kuptojn se dera e burgut sht e hapur. I kam n sy varkat apo anijet e mbushura plot me burra, me gra dhe fmij t cilt do qajn ditn kur do ken fatin ti shptojn dhuns, shtypjes dhe mjerimit sepse nse Shqipria vazhdon t varfrohet, nse toka e saj nuk do prodhoj dot ushqimin e duhur, nse kafsht
326

nuk do shtohen dhe njerzit do humbin shpresn, duke kuptuar se gjrat po shkojn keq, Lek Dukagjini do bhet shum m i dhunshm. Ai nuk mund ta pranoj dshtimin dhe prandaj urrejtjen e tij do ta derdh si zjarr mbi shqiptart. Dihet se varfria e kthen mendurin n dhun dhe terror. Do isha cinik nse do t thosha se shqiptart e meritojn kt fat, si mendonte gjyshi im. Natyrisht q t gjith njerzit meritojn at q kan, por n rastin e shqiptarve un ndiej dhimbje. Uroj do dit fatin q gjyshi im nj dit iku nga ato toka sepse ndoshta edhe un tani do isha nj lepur i zn n arkun e Lek Dukagjinit. Por meq nuk mund t bj dot asgj pr Shqiprin m lejo t bj dika pr ty. Mos u kthe n Shqipri, miku im. Mos shko n burg kur ke mundsi t jetosh n liri. Do punojm bashk ktu, ti mund t martohesh, t kesh nj familje q Lek Dukagjini ta ka mohuar, do kesh nj shtpi dhe pas shum vitesh fmijt e tu do ndihen krenar q babai u dha mundsi t lindin n nj vend t lir q nuk e zvendson Zotin me nj katil dhe nuk i ndalon grat t nginjen me trupat e burrave t tyre. Shpresoj q para se ne t dy t plakemi t vijn dit m t mira pr shqiptart. Ather, kur ata t mbrrijn n brigjet tona ne do ti ndihmojm duke i bindur t gjith ata q besojn se shqiptarve u mungon dashuria pr lirin, sepse e vrteta sht ndryshe. Le t ngrem n kt breg nj streh pr shqiptart. Jam i bindur se nj dit ata do t vijn dhe dikush q i do duhet ti pres. Ather ne mund t kthehemi t gjith n Shqipri pr ta shndrruar
327

n nj vend normal ku njerzit jan t lir t jetojn dhe t vdesin duke punuar dhe ku askush nuk merr prsipr t bj punn e Zotit sepse njerzit kan lindur pr ta ndrtuar jetn e tyre n tok dhe jo n qiell. Nse ti nuk kthehesh i shrben Shqipris m shum, sepse t gjith njerzit do nisin t mendojn se prtej detit ka dika t bukur q ia vlen t jetohet dhe t provohet. Jepi shokve t tu nj mundsi pr t ndrruar. sht njlloj sikur nj kafshe, q e ke mbyllur n kafaz, ti tregosh rrugn e pyllit n pasqyrn ku krihet do dit. Ajo do t prgjaket me thonj pr t dal jasht, derisa tia arrij dhe ditn q do shkoj n pyll plagt do ti duken t mbla si mjalti q djersin nga etja. Ti mund tu kthesh shqiptarve besimin, kjo sht detyra jote. N histori ka gjithmon heronj t cilt kan ndryshuar fatin e popujve duke braktisur nj luft t padrejt. Ikja jote, nuk do jet dezertim, por sinjali i fillimit t nj lufte t vrtet. Un e ndiej q shqiptart jan gati t luftojn pr lirin e tyre pas kaq shum shekujve ajo u sht mohuar me t gjitha mnyrat. Ata presin vetm nj shenj si pret zogu lkundjen e nj pende n ajr pr t fluturuar. Kjo sht nj luft q Lek Dukagjini nuk mund ta fitoj dot sepse askush nuk e ka fituar dot luftn me dashurin. Dua t besosh se ka po t them buron nga shpirti im. M jep mundsin t shkoj te varri i gjyshit tim dhe ti them: Un i msova nj shqiptari se far sht liria. E di se kockat e tij do lvizin nga vendi njlloj si armt kur i thrret lufta dhe pastaj do prehen n qetsi sepse edhe t vdekurit jetojn
328

duke pritur q bota q lan pas t bhet m e mir. Gjyshi im iku nga Shqipria sepse atje njerzve iu hoq e drejta t zgjidhnin Zotin q donin dhe ti ma ringjalle kujtimin e tij. Edhe ty t kan hequr mundsin t zgjedhsh at q do dhe t kan detyruar ti besosh nj Zoti tjetr, i cili nuk t do. Un nuk pata mundsi ta ngushlloj Arianit Komnenin, por plaga e familjes sime do t jet m e leht nse ti m jep mundsi t t shptoj. Eja me mua dhe mos kundrshto, tha Zed Komneni duke e kapur Ademin nga dora. Njeriu nuk bhet dot burr pa njohur vern dhe grat. Ato q Lek Dukagjini ti ka ndaluar, po na presin. Nuk po t shtyj n tradhti, por n liri. Ademi ishte skuqur dhe fjalt e Zed Komnenit, ia kishin mpir trupin n karrige, njlloj si gozhdt q ndalojn nj pem t ec npr pyll. Kishte raste kur Zedi i dukej si nj vlla q e kishte humbur prej shum kohsh, por her- her ai e kapte veten n honin e dyshimeve dhe njeriu q i kishte msuar vern, i dukej si nj prift q i shtyn besimtart n mkat. Ku do t m oj, mendoi dhe u ngrit pa folur. Nata ishte e kuqe dhe nj hn e egr kishte hapur syrin n qiell duke i ndjekur. Nga deti, dallgt vinin pa zhurm, sepse era kishte ndaluar diku n mes t ujit dhe at nat po prtonte t shtiste n tok. Ademi hodhi nj sy nga anija q e kishte sjell nga Shqipria dhe mendoi pr Mehmetin. Po m pret, mendoi. Me siguri plagt i djegin m shum kur mendon se un po shtis n ferr. Kur doln jasht Ademi pa fytyrn e bukur t Zed Komnenit, q shklqente n dritn e hns. Ai dukej si
329

nj njeri tjetr, q sapo kishte hequr maskn e puns, i gatshm pr t jetuar, me flegrat e hunds q nuhasnin aromat e fshehta t qytetit, me kmbt e gjata dhe me flokt e mbledhura pas koks, me pak mjekr t fort dhe t ashpr si gzofi i nj tigri t shthurur dhe me nj jelek t kuq mbi t cilin, disa kopsa t verdha ndrionin si sy t egr, pa qerpik, pa vetulla dhe pa dashuri. Ishte nj burr i pashm dhe Ademi mendoi se prej shum vitesh kishte harruar se far ishte bukuria sepse n Shqipri ajo konsiderohej nj gj e panevojshme, t ciln duhet ta harroje. Sa t shmtuar jemi, mendoi ai dhe e ndoqi pas duke futur kokn mes shpatullave sikur po fshihej. Zed Komneni ecte prpara, n rrugicat e ngushta q i njihte si korridoret e shtpis, duke prplasur izmet e gjata n pllakat e gurta, ndrsa qyteti zmadhohej duke treguar zemrn e tij q zakonisht rreh aty ku mbarojn kraht e portit. Sikur shokt e tij, me t cilt mbushte mbrmjet e rinis ta kishin par n at or, me siguri do mendonin se Zedit i kishte ardhur nj kushri nga fshati t cilit ai kishte vendosur ti msonte kapriot e orve t mbrmjes q ofron do port i Mesdheut, ku femrat, paraja dhe pijet kan lindur pr tu ndar me t tjert. Zed Komneni njihej n at qytet ku djemt e rinj dhe t pasur, e kalonin jetn pa shmangur asnj knaqsi q trupi i nj djali ka nevoj ta njoh, pr tu plakur i ngopur. N qytet at e quanin Prifti i Kuq sepse Zedi ishte nj njeri q kishte qejf t fliste pa pushim pr botn, pr artin, pr Zotin, pr dashurin, pr mjerimin, pr padrejtsit
330

dhe pr luftn. Kur fillonte t fliste nuk dinte t mbaronte dhe mbrmjeve t dimrit, kur dshira e njeriut pr femra, pr pije dhe pr kumar zvoglohet, shokt mblidheshin n tavern dhe atje, i hipur mbi nj karrige t shkurtr, Zedi niste predikimin e tij gjith epsh dhe zjarr. Bota sht e padrejt thoshte ai, sepse nuk sht e lir. Botn nuk duhet ta drejtojn t pasurit dhe t fortt, por t aftt dhe t drejtt. Ai i urrente gjeneralt dhe t gjith ata q drejtonin qytetin dhe duke prfituar nga oratoria dhe eleganca e vet kishte arritur ti bindte moshatart e tij t urrenin qeverisjen e prindrve t tyre. Ai u fliste t pasurve duke thn se ajo ishte burimi i padrejtsive dhe degradimit t shoqris. Disa her policia kishte ardhur n tavern pr ta paralajmruar se mendimet e tij ishin m t ashpra se duheshin dhe fjalt q thoshte kishin m shum shkndija se prush. Nj her n qytet ishte hapur fjala se Zed Komneni kishte bler nj sasi armsh nga nj anije, q i sillte ato fshehurazi n port dhe ua kishte shprndar shokve pr t pushtuar qytetin. Ushtart kishin rrethuar tavernn, por ai kishte dal jasht dhe duke qeshur kishte thn: Kam vendosur ta pushtoj kt qytet me fjal dhe jo me arm. Kur t bni zgjedhje do kandidoj pr senatin e qytetit, por deri at dit do ti msoj t gjith sesi votohet dhe kundr kujt duhet t votojn. Qyteti ku kishte ardhur gjyshi i tij, Arianit Komneni, drejtohej nga nj senat prej qindra vitesh. Por senatort nuk zgjidheshin, ata vinin nga familjet e vjetra t qytetit dhe vendi i senatorit trashgohej si pron nga
331

nj brez n tjetrin. Zed Komneni mendonte se ky lloj drejtimi duhej t merrte fund. Pushteti nuk mund t trashgohet thoshte ai. At duhet ta fitosh. Vetm Zoti ka t drejt t ket pushtet t prjetshm, sepse ai nuk mund t zgjidhet me vota. Ushtart kishin kontrolluar tavernn duke i nxjerr t gjith jasht por nuk kishin gjetur gj tjetr prve nj pistolete t vjetr, ku ishte gdhendur nj shqiponj me sqep t bardh dhe me pend t krehura drejt, t ciln Arianit Komneni e kishte mbajtur n brez kur kishte ardhur nga Shqipria. Megjithse nuk e donin, senatort e falnin Zed Komnenin. Shum prej djemve dhe vajzave t tyre ishin adhurues t tij, ndrsa emri q Arianit Komneni kishte ln n qytet ishte ende i pushtetshm dhe i respektuar. Arianit Komneni kishte drejtuar pr shum koh njrn nga tri brigadat e qytetit dhe metoda e tij pr mbrojtjen e vendit nga deti dhe nga piratt ishte ende n fuqi. Zedi her pas here tallej me shokt e vet si do bnte do tigr q do t shkputet nga origjina e prbashkt me luanin dhe thoshte se gjyshi i tij do ta kishte liruar qytetin nga padrejtsia nse do ishte br prift, por n t kundrt ai kishte strvitur ushtrin pr t mbrojtur padrejtsin. Nj jet e hidhur pr tu tretur, thoshte. Meqense ai fliste pa pushim n emr t drejtsis e kishin quajtur Prift dhe Zed Komnenit i plqente m shum kjo nofk, kur mendonte se mund ta quanin Rebeli pr shkak t prbuzjes q ai shfaqte ndaj disiplins, rregullit dhe monotonis s prditshme, apo Princi, pr shkak t bukuris q askush nuk ia vinte dot
332

n dyshim. Vajzat e admironin magjin e tij, duke zgjatur qafat e zbuluara nga dritaret pr ta par kur ai ecte si lirimtar n nj qytet t cilin nuk do ta pushtonte dhe nuk do ta shptonte kurr nga asnj rrezik sepse n t vrtet Zedi e donte at vend, si do tigr q e do pyllin ku jeton, pa i krkuar asgj, prve gjahut t prditshm t sorkadheve dhe shoqris me tigra m t vegjl q duan ti ngjajn atij. Duke qen i ndrgjegjshm pr shklqimin e vet, Zed Komneni luante her pas here me t, pr ta br m t dukshm dhe m trheqs, si bjn zogjt q lpijn puplat duke i shkulur me sqep. N qytet bhej lajm sa her q ai ndryshonte modelin e flokve. Her qethej krejtsisht dhe lidhte n kokn e rruar nj shami ngjyr vishnj si ata piratt nga t cilt huazonte modelin e izmeve t zeza dhe disa xhingla t argjendta t cilat i vareshin n xhaket dhe kudo npr rroba. Her hidhte mbi supe pelerina t gjata dhe si nj kusar i pasur bridhte me to netve duke lshuar ern e vet prej myshku t njom mbi qytet dhe her t tjera, kur lodhej me modn q kishte krijuar vet, vishej si nj kapiten i sapoardhur nga lufta, duke prplasur takat n trotuar dhe duke ndriuar natn me jelekun e vet prej kadifeje, si po bnte dhe at nat. Gjithmon kishte nj shenj t kuqe n veshjen e tij. Nj unaz n gisht, nj shall n qaf, nj tokz mbi kpuc apo nj tatuazh mbi qafn e lmuar, q dukej si nj pjeshk e kafshuar me epsh, dhe prandaj njerzit e quanin Prifti i Kuq. Pse t plqen e kuqja e kishin pyetur nj her. Sepse i trbon demat dhe i josh grat, thoshte, ai duke shkelur
333

syrin dhe t gjith qeshnin sepse e dinin se ai nnkuptonte senatort dhe gjeneralt e plakur t cilt nuk ia ndanin syt ngado ku ai shkonte dhe lshonin fjal t nxehta mbi thinjat e tyre. Zed Komneni ishte ajri dhe zogu i atij qyteti, ku qielli her pas here nxihej dhe zverdhej nga ngjyra e paras q kishte pushtuar do shpirt. Nse do jetonte shum shekuj m par, me siguri q vet priftrinjt do ta kishin djegur n turrn e druve si kishin br me shum njerz t cilt kishin dashur t zbulonin botn duke krijuar instrumente, dylbi dhe formula matematike me t cilat pretendonin se toka nuk ishte krijuar nga Zoti. Ndrsa Zed Komneni nuk kishte shpikur asgj. Ai ishte nj model lirie q jetonte mes vajzave, pijes, mods dhe cinizmit t rinis dhe q duke e pranuar Zotin, n t vrtet e sfidonte shembullin e virtytit q ai kishte shprndar te njerzit n shekuj. Megjithat, ai i gzohej liris q qyteti i siguronte dhe her pas here u thoshte shokve t vet: Ne duam t ndryshojm at q kemi, megjithse ajo q kemi sht prap m e mira, pr sa koh q na jep mundsi ta ndryshojm. Zedi nuk kishte ndonj doktrin t prcaktuar politike, mendimet e tij ishin t ngatrruara, veprimet anemike, ndaj dhe kishte raste kur ndrydhej dhe kthehej n vetmin e taverns duke menduar se rebelimi i tij nuk buronte nga varfria, si i kishte ndodhur shum njerzve t shquar, por vetm nga mosha. Kur t bhem nj burr si gjith t tjert dhe t kem fmij, do m vij turp t mbuloj kokn me shami, t mbaj varse dhe kpuc me taka t larta apo t dal natn
334

pr t krkuar gra me kofsh t trasha dhe ather t gjith do m kujtojn si nj kal q i la dhmbt duke vrapuar pas pelave, mendonte. Ai nuk donte t mbahej mend si nj rebel i plakur dhe kur Ademi i doli prpara, duke ia zgjuar nostalgjin pr vendin e origjins, i lindi n shpirt nj frymzim, nj horizont i ri dhe i panjohur, si ai q i lind do zogu t majm dhe t dshpruar i cili krkon toka t reja pr t ndrtuar nj fole, pasi sht mrzitur duke fluturuar n po at qiell, sht ngopur duke u ushqyer me po ato lule dhe shija i sht prishur duke puthur t njjtat sqepa dhe t njjtat goj. Zed Komneni kishte mendimet e veta pr botn, por duke pasur frike ti zbatonte ato n qytetin e tij, sepse n kt mnyr ai mund t humbte pasurin, pronn, lirin dhe jetn e nats, kishte koh q ndrronte pr territore t tjera, t virgjra, ku mund t eksportonte ndryshimin e regjimit q kishte n kok. Ky sht dallimi mes rebelve dhe revolucionarve. T part i bjn qejfin vetes para pasqyrs duke mos e ndryshuar dhomn ku jetojn, por duke prishur dhomat e t tjerve, ndrsa t dytt prishin gjithmon dhomat e tyre sepse ata besojn se ndryshimi fillon nga shtpia jote. Zakonisht rebelet i ojn njerzit n vetvrasje ndrsa revolucionart n vrasje. Kur Ademi erdhi n tavern si nj zog q deti e kishte nxjerr t lagur dhe t uritur n breg, atij i shndriti n mendje ideja e nj ishulli, t cilin mund ta kishte t gjithin pr vete. sht koha t ndrtoj botn time mendoi. Shqipria do jet nj vend i lir, nuk do ket asnj rregull, vajzat dhe djemt do shtrihen npr
335

plazhe duke lpir fruta, mblsira dhe afrodiziak t lngshm me parat q prindrit e tyre t pasur do tu drgojn her pas here nga toka. Nj ishull lirie ku nuk do kishte martesa, as fmij dhe as pleq sepse aty njerzit do vinin vetm pr tu dfryer, askush nuk do trhiqej apo turprohej kur ti thoshin se ajo vajza lakuriq q t shkel syrin sht gruaja e dikujt, sepse aty askush nuk do ishte burri dhe gruaja e dikujt tjetr, por liria pr t puthur dhe pr tu shkmbyer mes ifteve do ishte e pakufizuar dhe e zakonshme. Kush donte t kishte fmij mund t ikte kur t donte, kush do lodhej nga ajo lloj jete natyrisht kishte lirin pr ta braktisur ishullin, por Zedi e dinte se ata q do t vinin nga t gjitha ant e bots do ishin m shum se ata q do largoheshin sepse uria e njerzimit pr dfrim nuk ngopet kurr. Do ta kthej Shqiprin n Jerusalemin e Seksit, mendonte ai. Atje do lejohet gjithka, prve plakjes. Nse plakesh duhet t iksh. Por megjithse sillej si rebel dhe fliste si prift, Zed Komneni ishte nj njeri i dhn pas paras t ciln e konsideronte elsin e lumturis. Q i vogl, ai ishte msuar t administronte tavernn dhe pronat e tjera t familjes dhe shoqria me djem t pasur ia kishte shtuar fitimet. Ishulli mund t ishte nj mundsi e madhe pr ta shtuar pasurin sepse atje qejfi nuk mund t ishte falas Atje do kishte taverna restorante, hotele, kazino, shrbime speciale pr trupin dhe shpirtin, fallxhore q t lexonin dorn duke t gjetur afrsisht datn e vdekjes, masazhe, trajtime lkur deri te pedikyri dhe zbutja e qimeve, por natyrisht edhe barka t
336

shtrenjta luksi, n t cilat mund t merrje diell gjat ditve t vers duke e mbrojtur lkurn me vaj ekzotik. Dhe t gjitha kto mund t ishin t tijat, si i kishte br t tijat Kolombi xhevahiret, florinjt dhe skllevrit q kishte zbuluar para shum shekujsh n Amerik. Kolombi ishte nisur nga nj qytet afr me qytetin ku jetonte Zedi dhe shija e zbulimeve t tij ende nuk ishte harruar. Ai do merrte rolin e Kolombit duke zbuluar nj vend ku njerzit nuk do vinin pr t zaptuar dhe ndar tokat sipas qejfit, ku nuk do kishte nevoj pr ushtri dhe senator, pr taksa dhe polic, por vetm pr mime q prballonin qejfin. Gjithka do kontrollohej nga ai vet. Apo thn ndryshe ai do ishte njeriu q do t lejonte ndrtimin e hoteleve,plazheve dhe tavernave n Shqipri dhe sigurisht kjo do ti sillte fitime t mdha dhe po aq shum lavdi. Askush para tij nuk kishte krijuar dika t ngjashme. Dika t ciln kishte vite q e priste duke iu fshehur nevojs pr qejf, dhe syve t t tjerve, duke krijuar bodrume t errta pr t pir dhe dhoma t vogla pr t knaqur trupin. Atje askush nuk do t kishte nevoj t fshihej. do gj do ishte e lejueshme dhe e mundshme. Burrat mund t gjenin gra, grat mund t gjenin burrat dhe burrat mund t gjenin burra. Kishte vetm nj kusht: do klient duhej t paguante dhe kjo nuk ishte e pamundur sepse bota ka m shum pasuri se mund t shpenzoj. Ishulli i qejfit do t ngjallte aq shum krshri sa do ishte e pamundur t mos shkoj t paktn nj her n jet atje, si bjn t krishtert q e kan detyrim t shkelin t
337

paktn nj her n kalldrmet e prgjakura t Jerusalemit, para vdekjes. Ky do jet nj vend ku t pasurit do ndihen t barabart dhe teksa mendonte kshtu Zed Komneni nuk kishte asnj breng n ndrgjegjen e tij prej prifti sepse n fund t fundit ai krkonte barazi prmes pasuris. T gjith t pasur dhe t gjith t barabart. Senatort dhe gjeneralt e qytetit do knaqeshin kur ai t largohej nga qyteti dhe sigurisht q nuk do tu shkonte mendja ta pushtonin Shqiprin, sepse atje po argtoheshin fmijt e tyre. Ndoshta m von, atje mund t ndrtohen llixha dhe vende argtimi edhe pr pleqrin e tyre, por Zed Komneni nuk e njihte sa duhet gjeografin e Shqipris pr t imagjinuar ndarjen e ishullit n pjes t veanta pr t rinjt dhe ndoshta edhe pr pleqt e pasur. Tani atij i duhej vetm nj instrument si i duhet nj njeriu shkopi pr t afruar nj kulet t hedhur n pellg. Ademi mund t ishte shkopi i Zedit. Ai mund t ishte nj instrument pushteti dhe lavdie. Ademi nuk i dhimbsej, por i duhej. Zedi nuk besonte asgj nga fjalt q i kishte thn Ademit. Natyrisht ai besonte te liria, por nuk besonte se njerzit mund ta fitonin at n kushte burgu si ishte rasti i Shqipris. Gjrat e mdha ndodhin pasi nxiten nga jasht. Nj tuf me shkarpa t that n qilar nuk merr flak nse nga dritarja dikush nuk hedh nj shkrepse. Edhe Shqipria nuk mund t ndryshonte nga brenda dhe Zed Komneni e dinte, apo m sakt e ndiente ashtu si do prift q ka nuhatjen e duhur pr t kuptuar se kisha nuk do pushtohet kurr nga besimtart e vet. Pr m tepr
338

Shqipria, atij nuk i thoshte ndonj gj. Ai nuk kishte menduar kurr se shqiptart duhet t kishin nj dit shtetin e tyre. Ata nuk ishin t aft t kishin nj shtet, gj q e kishin dshmuar pr shekuj. Nse do duhej tu jepte shqiptarve nj kshill t dobishme do tu thoshte: Shkoni jetoni n shtetet e popujve t tjer, do jeni shum m mir se n shtetin tuaj, prderisa ju nuk keni aftsi ta ndrtoni at. Ndrkoh malli ishte nj veti t ciln Zedi nuk e kishte dhe q me kalimin e kohs e kishte hequr nga gardroba e vet, si nj rrobe t dal mode. Edhe prmallimi pr Arianit Komnenin nuk ishte i vrtet. Zedi mendonte se gjyshi i vet nuk ndryshonte shum nga senatort apo gjeneralt e tjer dhe kjo munges respekti pr nj patriot t shquar q kishte vdekur duke par me syt nga deti, nuk e kishte yshtur kurr t shkonte te varri i tij. Arianiti ishte prpjekur ti jepte pikpamjeve t nipit nj drejtim tjetr, m kalorsiak dhe me patriotik, por nuk ia kishte arritur prandaj dhe nuk i kishte ln asnj amanet. Zed Komneni kishte sajuar shumicn e gjrave q i kishte thn Ademit, vetm pr ta joshur dhe pr ta prdorur. Duke ecur para tij n rrugt e errta t qytetit ai qeshte me vete duke menduar se kishte gjetur nj shkrepse pr t ndezur nj zjarr, n nj ishull n mes t detit. Zedi kishte vite q e priste kt mundsi dhe fati ia kishte sjell n der. Kishte msuar shum t rinj t qytetit se si t bheshin rebel dhe t pabindur, por kjo kishte qen e padobishme. Ata visheshin si ai, qyteti pasurohej, por asgj nuk ndryshonte, jo sepse ata ishin te paaft, por
339

sepse prifti i tyre mjaftohej duke u thn : Nuk duhet ta prishim kishn ton. Ajo mban er t keqe, por ky sht nj parfum me t cilin jemi msuar. Ndrsa Ademi i dukej nj hero i mjer t cilin mund ta largonte nga lufta duke e korruptuar. I kishte msuar vern duke e ditur se kshtu mund ta mbante peng sepse etja kthehet n guxim pr t mos u ndar m nga gjithka q e shuan at. Tani i duhej vetm ta molepste Ademin. Nse ai do ta plqente pijen dhe shijen e lkurs s grave, ka natyrisht nuk kishte gjasa t mos ndodhte, ather, kur t kthehej n Shqipri ai do ti molepste edhe t tjert. Do tu tregonte atyre shthurjen e mbl q kishte prjetuar n nj qytet aq afr bregut t Shqipris duke i ln t gjith me gojn hapur. Njeriu nuk u arratiset dot kurr dshirave t trupit pavarsisht nga kushtet ku jeton. Ather t gjithve do tu lshonte goja lng dhe duke pritur dit m t mira do nisnin t bnin me njri-tjetrin ato q u ishin ndaluar. Ademi do ishte heroi i tyre dhe Zed Komneni e dinte se nse do t shkatrrosh nj koshere bletsh duhet t futsh atje nj grerz. Kur t shikonte se bletve t tij po u hidhrohej mjalti nga thumbi i grerzs Lek Dukagjini do trbohej. Nn shtresn e moralit q ai kishte vendosur Shqipria po kalbej. Grat dhe burrat do iftoheshin me njri-tjetrin fshehurazi, do pinin dhe do mendonin si t fitonin para pr ti prsritur t gjitha kto gzime n kushte me t mira. Ata do fillonin t mendonin pr jetn q do ndrtonin pas Lek Dukagjinit dhe ky do ishte fundi i Shqipris, sepse kshtu bien t gjitha perandorit, kur
340

mbretrit e vegjl mendojn pr copat q do marrin pas vdekjes s perandorit. Ather Lek Dukagjini do ti dhunonte pa mshir si do bnte do egrsir kur sheh se klysht e vet nuk i binden dhe nuk e respektojn dhe ndoshta edhe do vriste ndonjrin prej tyre pr ta br shembull. Ndoshta do vriste Ademin, kur ta kuptonte se ai kishte sjell nga deti ligsin, molepsjen dhe flliqsin. Ather njerzit e tjer do t ngrinin krye sepse n t kundrt nj dit do tu vinte radha atyre. T dehur tashm nga knaqsia, ata do vepronin kundr Lek Dukagjinit. Shqipria do prfshihej n nj konflikt t gjat dhe t lodhshm, rrugt e saj do prgjakeshin, njerzit do ndaheshin n dysh, si ndodh gjithmon, kur disa bhen me qeverin dhe disa kundr saj dhe ather, kur shpresa pr tu ringritur do ishte fashitur, kur uria t kishte pllakosur vendin, kur mjerimi t ishte kthyer n zakon, Zed Komneni do vinte nga deti me dhjetra shok dhe si lirimtar do shprndante dhurata, do qetsonte gjakrat, do t dbonte Lek Dukagjinin dhe do pushtonte ishullin. N fund t fundit, ai ishte shqiptar, prandaj ishte i besueshm. Familja e tij ishte e njohur nga t gjith dhe emri i madh i gjyshit, q dikur kishte luftuar n mbrojtje t Zotit, ishte nj lejekalimi t cilin askush nuk mund ta griste. Zed Komneni prfytyronte se si nj dit t bukur, me diellin e ulur mbi flok, do dilte n brigjet e Shqipris dhe do u thoshte njerzve t egr q do gjente aty: Kam ardhur t shptoj vllezrit e mi. Kam vite q e pres kt dit. Ata ndoshta nuk do ta besonin, do fshiheshin pas
341

ferrave si kishin br indiant kur kishin par pr her t par Kristofor Kolombin, por ai do mbante n dor pistoletn e vjetr t Arianit Komnenit me stemn e shqiponjs me pend t bardh q gjithkush e njihte si nj emblem lufte. Ather do ta besonin dhe ndoshta do ti puthnin duart sepse popujt jan msuar ti nderojn lirimtart ndrsa shqiptart i puthin sepse prgjithsisht i kan par shum rrall. Arianit Komneni kishte ikur nga Shqipria pa mundur ta drejtonte dot, ndrsa i nipi po kthehej me lavdin e lirimtarit t cilit i prgjrohen q t shptoj vendin nga shtypja dhe mjerimi. Natyrisht q pushtimi i tij do ishte paqsor. Ndryshe nga revolucionart, rebelt nuk prdorin armt. Pistoleta e Arianit Komnenit do ti shrbente vetm si nj simbol, n mnyr q besimtart ta njihnin dhe ta nderonin si njrin prej tyre. T tjerat do ndodhnin gradualisht. Do ti duhej pak koh derisa t bindte tregtart e pasur t qytetit q t fillonin t derdhnin para pr t ndrtuar plazhet, hotelet dhe restorante t shtrenjta. Shqiptarve t uritur do tu bnte vetm nj nder: nse donin t iknin q andej do tua jepte kt mundsi pa kufizim, por nse donin t rrinin n ishull do punonin aty, do t shrbenin do t ndrtonin, do t mbushnin gotat e vers, duke shprndar lngje portokalli dhe karkaleca t gjall npr adra apo duke pastruar araft e grave t djersitura do mngjes. Do kishte pun pr t gjith vendasit dhe dfrim pr t gjith t huajt. Shqipria do ishte nj Jeruzalem, i hapur pr t gjitha kategorit, veset, trillet dhe llojet e besimtarve. Por
342

q gjith kjo ndrr t mund t kthehej n magji, shqiptart duhej t fillonin ta kundrshtonin Lek Dukagjinin. do rebelim fillon nga mosbindja dhe Shqipria nuk mund t bnte prjashtim. Nse Lek Dukagjini mundej nga vet shqiptart do ishte shum e leht dhe nse kjo ndodhte dhe deri ather Ademin nuk e kishin vrar, ather mund t ishte ai njeriu q do ti bindte t gjith pr t pritur me lule ardhjen e Zed Komnenit n Shqipri. Ai i ishte lutur Ademit t qndronte n qytet, por sigurisht q e kishte gnjyer, pr ta joshur dhe pr tu br m i besueshm. Me siguri q Ademit tani, ai i dukej si nj vlla i humbur. Ai e dinte se Ademi nuk do pranonte kurr t braktiste Shqiprin sepse tashm jeta e tij kishte marr nj drejtim t pakthyeshm: ai jetonte pr tu kthyer dhe pr ti treguar t gjithve sesi ishte bota e lir, atje ku ndalimi i Zotit, i pijes dhe i dashuris, ishte nj gj e panevojshme. Ademi mezi priste ti shijonte dhe ti msonte t gjitha pr ti ndar kujtimet e mbla me shokt e vet t vuajtjes, njlloj si ajo bleta q pasi ka humbur rrugn, ka zbuluar nj lule gjith lng dhe mezi pret t kthehet n koshere pr t ndar zbulimin me shoqet q e presin. Por sigurisht kur kthehet, bleta sht e dehur nga knaqsia dhe nga lngu i shijshm dhe asnj rrezik nuk i hyn m n sy. Ajo do bj gjithka pr tu kthyer dhe pr t thithur srish nektarin magjik edhe pse rruga pr te lulja e mrekullueshme sht e mbushur me insekte t egra apo me kafsh q mund ta shkelin, duke ecur mbi lndin. At nat Ademi
343

i ngjante nj blete kokulur, por t etur. Zakonisht blett e ndiejn ern e luleve q larg edhe ather kur ato jan t mbuluara nga ferrat dhe krpudhat apo kur petalet e tyre kan nisur t kalben n moalishte. Ai nuhaste fort mbi pllakat e rrugs dhe aromat q vinin nga shtpit prreth ia kishin mbushur gojn me lng. Ademi e ndiente se po shkonin pr t shijuar dika t rrall q mund tia ndryshonte jetn, por sigurisht q n ato aste nuk mendonte fare pr Shqiprin dhe aq m pak pr Mehmetin q po e priste duke shtrnguar dhmbt nga kruarjet e lkurs dhe mendimet e errta q end n kok do i smur. Arritm, i tha Zed Komneni dhe ndaloi prpara nj dere t gdhendur me koka zogjsh, mbi njrn prej t cilave ai trokiti si nj korb q i paralajmron krimbat me sqep. Dera u hap pas pak dhe Zedi takoi nj grua me flok t bardh dhe me disa karfica t kuqe, t rrumbullakta dhe vezake q dukeshin si nj vresht n majn e nj kodre t thinjur. Dukej q njiheshin sepse gruaja e puthi n faqe dhe duke u zgjatur n maj t gishtave i mori er gushs s tij, ashtu si bjn t gjitha grat e moshuara kur takohen me djem t rinj. Ata u uln mbi nj kanape t verdh, t rrudhosur q Ademit i kujtoi yllin e Shqipris, ndrsa po rrinte n kmb si nj kal, para se ti mbathin patkonjt. Kmbt i digjnin nga padurimi, por kishte vendosur t priste n heshtje sepse e dinte q n at qytet me rrug t shtruara, asnj kal nuk ecn dot pa patkonj. Ata foln vesh m vesh dhe pas pak Zed Komneni u
344

kthye dhe duke qeshur i tha Ademit: N qytetin ton dashurin nuk e gjen dot n rrug, sepse ajo nuk do t lodhet duke ecur. Eja me mua. Gruaja hapi nj der dhe t tre kaluan npr nj korridor t gjat, muret e t cilit ishin veshur me kadife jeshile t verbr dhe pa shklqim si ajo q prdorin grat e dshpruara kur duan tu japin sinjale burrave t pavmendshm. N fund ishte nj der tjetr, n t ciln gruaja trokiti leht dhe pasi e hapi, i priu rrugn Ademit. Zedi e puthi n faqe pr ti dhn guxim dhe i tha n vesh: Nse e ke pr her t par nuk do ta harrosh gjith jetn. Duket q e ka pr her t par, tha gruaja me karfica, nuk e sheh q nuk di ku ti mbaje duart. Ademi nuk foli dhe u fut n dhom me sy mbyllur. Nj vajz e vogl ishte ulur mbi krevat dhe po e priste. Ai ndjeu zemrn q i zbriti te kmbt duke ia djegur shputat si prush. Kur ishin t vegjl, bashk me shokt e tij n fshat, ai kishte par burra dhe gra q putheshin pas pemve, por vet nuk kishte prekur kurr asnj grua. Shqipria ia kishte hequr dshirn q burrat kan pr grat qysh se lindin. Por ajo krijes e vogl, e mbshtjell me mndafsh, e priste si nj vazo t ciln ai duhej ta prekte me kujdes pr t mos ia kputur petalet. Asnj burr nuk mund ti rezistoj ktij tundimi dhe aq me pak nj njeri i cili ka vendosur t tradhtoj vendin e vet duke takuar gra t panjohura. Tradhtit i ngjajn njra- tjetrs, por n fund t fundit ato nuk jan t gjitha njlloj sepse Shqipria nuk ishte njlloj me asnj vend tjetr. Shqipria ishte i vetmi vend q do prekej n sedr dhe do bhej
345

xheloze n rast se njeri nga qytetart e saj do puthte nj grua pa leje. Ademi qndroi palvizur n mes t dhoms duke pritur, sepse ai nuk dinte si t sillej me nj grua. Kt refleks ai nuk e kishte, ashtu si blett nuk e kan refleksin e thithjes s pjeshkave, apo si lepujt q nuk kan qetsin e duhur kur takojn nj sorkadhe pr her t par. Vajza u ngrit nga krevati dhe iu afrua duke i marr er. Dhoma ishte e errt, n nj cep t saj kishte tre qirinj t kuq q digjeshin ngadal sepse po prisnin t shikonin si sillet nj besimtar q hyn pr her t par n kish, zakon i vjetr ky i t gjitha kishave, ku qirinjt prdoren pr t hetuar fytyrat dhe ndjenjat e besimtarve. Vajza e mori nga dora, e afroi te krevati dhe Ademi u bind si nj blet q ia shtrijn kraht mbi bar, pr tia matur. Pastaj ajo i kaloi dorn mbi flok sepse grat e din q mendimet dhe emocionet e burrave prfundojn atje. Ademi qndroi pa lvizur derisa ndjeu vajzn ta puthte posht veshit dhe pastaj ti kalonte dorn mbi fytyr. Po m lexon, mendoi Ademi, me siguri e ka kuptuar se un nuk kam fjetur kurr me nj grua. Kjo e bri t skuqej megjithse errsira i shrbente si mask, ndrsa vajza nuk ia shikonte fytyrn sepse ajo nuk prdorte syt, por vetm duart. Ademi ishte br ushtar prpara se t bhej burr dhe mendimi se dikush i kishte hipur sipr e ngurtsoi. Ai u ngrit dhe e shtyu vajzn n krevat. Filloi ta shihte me kujdes ndrsa qirinjt e kuq ecnin mbi trupin e saj duke valzuar si dallg t qeta mbi mndafsh, por trupi i saj nuk kishte uj, kishte svetm tok. Nse shpirti i ngjan ujit, mishi i ngjan
346

toks dhe nse bota prbhet nga toka dhe nga uji, njeriu prbhet nga mishi dhe nga shpirti. Syt jan si dielli dhe zemra sht si zjarri, por n errsir dielli nuk duket dhe Ademi nuk i shihte syt e vajzs. Ai kishte jetuar shum vite n mes t ujit dhe tani kishte nevoj pr tokn. Iu kujtua se far bnin burrat dhe grat q ai kishte par n pyll, n fshatin e tij, dhe vendosi t bnte si ata. Iu afrua vajzs dhe e puthi leht n buz. Ajo nuk kundrshtoi, por hapi pak gojn dhe Ademi ndjeu nj krmill t lagur q iu ngjit pas buzve duke ia mbushur lkurn me purra t vogla. Pastaj zgjati duart q i dridheshin, i mbshteti pllmbt mbi lkurn e vajzs dhe i ndodhi ajo q u ndodh gjith atyre q shuajn oreksin n nj buk t pjekur n zjarr: buka ta djeg gojn dhe t detyron ta shuash etjen me uj. Ademi u shtri mbi vajzn, u djersit, goja iu mbush me lng, gjaku iu mblodh n mes t kmbve, ndrsa vajza e vogl prpiqej tia ngadalsonte lvizjet sepse ajo e dinte se gjrat e shijshme nuk bhen me nxitim. Por Ademi nuk mund t ndalonte m, sepse burrat nuk ndalojn dot kur ecin mbi trupin e nj gruaje dhe gjja e fundit q mendoi duke kulluar si nj qiri mbi barkun e saj, ishte se nuk e kishte tradhtuar Shqiprin pr nj grua, porse, duke ecur n pazarin e qytetit kishte gjetur dika q Shqipris i mungonte. N fund t fundit prandaj kishte ardhur atje, pr t bler gjra q mungonin n vendin e tij. Ai qndroi dhe pak mbi barkun e vajzs duke krcyer si nj peshkatar n vark, sa her q kmbt e saj ngriheshin dhe uleshin si bishti i nj peshku t
347

llastuar para se t prfundoj n nj rrjet. do burr ndihet i fuqishm dhe i pushtetshm kur sht mbi nj grua, sepse burrat jan t bindur se porta npr t ciln kalon forca e tyre gjendet mes kmbve t nj gruaje. Shumica e burrave nuk shkojn me gra pr tu knaqur, por pr tu ndjer t fort dhe t vlefshm. N at ast knaqsia e Ademit nuk ishte as fizike dhe as shpirtrore. Ai kishte arritur dika pr t ciln do burr mendon q nga dita q lind dhe meq mendon shum pr at gj nuk e shijon si duhet, ather kur ajo vjen. Gabohen t gjith ata q besojn se hera e par q nj burr fle me nj grua sht e bukur. Jo, ajo sht e domosdoshme dhe prandaj nuk shijohet sepse gjrat e domosdoshme nuk kan shije. Hern e par burri nuk shijon, ai vetm numron dhe m shum se nj luleje q rritet duke thithur lngun e toks, ai i ngjan nj gjembi q knaqet duke kafshuar nj petal dhe duke menduar se nuk ka arsye t zbutet pasi gjembi ngopet edhe duke qen i shmtuar. Ademi qndroi nj ast mbi vajzn dhe e pa n sy sikur donte ta pyeste: far duhet t bj tani? Kt dilem e kan t gjith burrat q nuk i njohin grat sa duhet dhe q nuk e kuptojn dot se grat fillojn t lngzohen ather kur burrat shterojn. Por vajza i mbante syt si nj libr i mbyllur npr t cilin Ademi nuk e gjente dot pjesn e rrugs q kishte mbetur. Ajo rnkonte leht duke frkuar kofsht pas kmbve t Ademit, duke e kapur at nga flokt dhe duke zgjatur qafn e gjat si nj sorkadhe q krkon t kafshohet pr t ndjer ern e gjakut, sepse sorkadhja nuk jeton dot nse
348

nuk merr pjes n gjueti. Ademi priti dhe pak derisa ndjeu q vajza u ftoh n kraht e tij, pastaj mbshteti kokn n jastk dhe qndroi ashtu, pa lvizur si nj ikon q mbshtetet n sfondin e flokve t saj. Dukej e largt dhe e bardh sepse kjo sht ngjyra e grave t palumtura. Nse Ademi do ishte m i strvitur me kto gjra apo nse do kishte m shum frymzim do thoshte se vajza ngjante sikur kishte ngecur n nj pem nga ku nuk mund t zbriste dot, sepse krahu i burrit q e kishte vn aty, ishte larguar duke u squllur. Ajo nuk i hapi syt edhe kur ai doli nga trupi i saj si nj krmill i njom q del nga guaska ku e kan futur pr tu thar n bar. Ather ai u ngrit dhe i ktheu kurrizin si bn do burr pasi ngopet me nj grua. Nuk donte ta shihte m, donte vetm te ikte. Para se te ikte shoi qirinjt me dor si bjn besimtart kur dalin nga kisha dhe doli jasht. Ishte i zhubrosur, i harxhuar dhe i lagur. Zed Komneni, q po e priste jasht, qeshi kur e pa dhe e pyeti? Si tu duk? Ademi ndaloi dhe pa u menduar i tha: Kur kam peshkuar hern e par kam qen m i gzuar. Kishin dal n rrug dhe era q vinte nga deti ia mori me vete lngjet q kishte npr trup. Natyrisht i tha, Zedi. Nga peshku nuk t vjen turp edhe kur nuk ia fut dot grepin n goj. Kurse me grat sht ndryshe, ato t turprojn kur nuk i knaq. Ademi ndjeu lkurn ti mbushej me djers dhe eci shpejt. Mngjesi po ngrihej mbi qytet dhe ai u kujtua se duhej t blinte ushqimet e Shqipris. Fmijt i ka marr uria dhe un duhet t kthehem, mendoi dhe vetja iu duk si nj baba i cili duhet
349

t kthehet n shtpi pasi ka tradhtuar gjith natn familjen e vet. N t vrtet t gjith djemt fillojn sillen si baballar pasi shkojn pr her t par me nj grua, kjo sht arsyeja pse grat ekzistojn: pr ti br djemt burra. Gjat kohs q rrinte mbi barkun e vajzs kishte menduar se ndoshta edhe mund t rrinte prgjithnj n qytet, si i kishte thn Zed Komneni. Prej dy ditsh ky qytet po i jepte gjithka q atij i kishte munguar. Dhe nse takimi me vajzn do t kishte shkuar ndryshe, nse ai do kishte marr nga trupi i saj knaqsin q t gjith burrat presin dhe ndrrojn para se t shtrihen mbi trupin e nj gruaje, ndoshta do duhet ta merrte seriozisht ftesn e Zedit. Por gjrat nuk kishin rrjedhur normalisht. Ai kishte fjetur me nj grua, ndrsa ajo ishte gjith kohn e zgjuar megjithse i kishte syt e mbyllur. Nuk ia pash dot syt mendoi, ndoshta po t ishte knaqur me mua do ti kishte hapur. Por nuk i hapi sepse nuk donte ta mbante mend fytyrn time, njlloj si lulet q nuk duan t dallojn nj gjemb nga nj tjetr, sepse t gjith gjembat jan njlloj t shtrembr. Ademi u skuq nn rrobat e veta dhe mendoi se duhej t ikte sa m shpejt nga qyteti. I vinte turp dhe i mbante syt ulur mbi pllakat e rrugs. Nse rri ktu t gjitha grat e ktij qyteti do tallen me mua. Ndoshta Shqipria sht i vetmi vend ku nuk turprohesh kur nuk knaq dot nj grua sepse atje kjo gj nuk ndodh. N Shqipri t gjith burrat jan t lumtur pa pasur nevoj t takohen me gra. Ai u kujtua pr Mehmetin dhe pr Lek Dukagjinin dhe u krkoi t dyve falje n heshtje.
350

M mashtruan tha me vete duke par Zed Komnenin me bisht t syrit. Zedi tani i dukej si nj djall q po e shoqronte npr ferr, ndrsa jasht, Mehmeti, po e priste si nj engjll, duke lpir kraht e plagosur me t cilt e kishte sjell deri aty. M solli n ferr dhe m la n dorn e djallit, mendoi Ademi. Tani djalli i di t gjitha t fshehtat e mia dhe zakonisht lufta mbaron kur ushtart tregojn dobsit e tyre. Zed Komneni e dinte se ai kishte dshtuar me hern e par dhe ndoshta tani ishte duke ecur pas tij n errsir. Por ajri i asaj nate ishte i ngroht dhe Ademi u lehtsua pas pak, sepse ajri i qetson plagt duke u dhn frymmarrje. N fund t fundit Zed Komneni nuk e kishte marr me forc. Ai ishte dehur nga qyteti, kishte pir dhe pastaj kishte shkuar me nj grua. Ai vrtet kishte ardhur n ferr, por Zedi megjithse nuk ishte engjll, nuk meritonte t trajtohej si nj djall, sepse n ferr nuk ka vetm djaj, por edhe njerz q Zoti i ka sjell aty pr t dshmuar se mkatet meritojn t ndshkohen. Kshtu Zed Komneni, q ndoshta nuk e dinte se jetonte n ferr, sepse Zoti nuk i kishte thn ku e kishte sjell, ndaj dhe ishte ende i lumtur, i kishte treguar se prve parajss ka edhe vende t tjera, ku njerzit mund t knaqen pa pasur frik nga Zoti. Kur u afruan te porti, Ademi dgjoi zrat e shitsve dhe ndaloi si nj njeri t cilin e thrresin n pun. Anija kishte ngritur velat mbi det dhe posht tyre Mehmeti duhej t ishte ngritur n kmb duke pritur q ai t kthehej. Ai ndaloi dhe u kthye nga Zedi: duhet t kthehem, i tha.
351

Fmijt e Shqipris po presin q un tu oj ushqimet. Nse un rri ktu ata mund t vuajn nga uria. Duhet t iki, prsriti ai. Zed Komneni i hodhi dorn n sup dhe Ademit nuk iu duk i mrzitur q ai po ikte. Ndoshta e kupton se un nuk jetoj dot ktu, mendoi. E di q duke qndruar n qytet mund ta v n vshtirsi. Ai duhet t m mbaj me buk, t m gjej nj pun, tu shpjegoj miqve t vet dhe senatorve se nga kam ardhur dhe ndoshta t m strehoj dhe t m martoj me nj grua. N fund t fundit njerzit nuk kan qejf q ferri t popullohet shum sepse ather, pasurit dhe hapsirat e tij do paksohen. Zed Komneni ngriti kokn lart sikur po priste q dielli ta shikonte at ndarje dhe duke qeshur me mblsi i tha: Ti e di. Ky sht vendimi yt dhe un nuk mund ta ndryshoj. Do doja q t rrije ktu sepse nj dit Shqipria do t kaprcej detin dhe ne do ta presim duke i thn t vrtetn. Nuk jam i bindur se aty ku po shkon jeta jote do t ndryshoj. Por shpresoj q gjrat q msove ktu t t vlejn pr t kuptuar se vetm liria mund ta ndrtoj parajsn, ndoshta edhe pa ndihmn e Zotit. Megjithat un duhet t t falnderoj. Ti m nxore mallin e vendit q kam humbur. Ndoshta un do t vij nj dit n Shqipri dhe atje do prpiqemi t dy, pr ta br at vend ashtu si duhet dhe pr ti kthyer lirin q i mungon prej shekujsh. Por kjo nuk mund t ndodh pr sa koh q Lek Dukagjini drejton shqiptart. Ju duhet ta rrzoni at njeri sepse vjen nj dit kur statujat q kan zn rrugt duhet t shemben. Nse ti do kesh nevoj pr
352

mua mjafton t kalosh detin dhe un do t jem i gatshm. Nse dikur, ti dhe shokt e tu do vendosni t luftoni, un jam gati tju ndihmoj me arm dhe me para pr tia arritur qllimit. Mos e harro kt q po t them: Nj dit ne t dy duhet ta drejtojm Shqiprin duke e br vendin m t lumtur t bots. Un kam mundsi ti kthej shqiptarve lumturin e mohuar, ti kthej jets s tyre gzimin, tu kthej grave fmijt q u mungojn dhe burrave familjen q u ka mohuar Lek Dukagjini. Shqipria do jet nj kopsht i art n mes t detit. E kam prpara syve at ishull t gjelbruar, t mbushur me fruta, me vajza t bukura q shtisin npr plazhe, me kafsh t vogla q zbresin nga pemt duke u zgjatur njerzve arra dhe gshtenja, me fmij t cilt shkojn n shkoll dhe flen t qet pa e ditur se dikur, n vendin e tyre nuk lejohej t kishe prindr, me pleq t cilt shijojn perndimin e diellit duke harruar ditt e errta t rinis s tyre dhe me vreshta t kuqe q zgjatn si dallg pr t shuar etjen e do njeriu. Ne t dy do t jemi pronart e gjith ksaj pasurie. Nuk do jetojm m duke pasur frik nga Lek Dukagjini, nuk do na duhet m t kaprcejm detin pr t pir nj got ver, apo pr t njohur nj grua. Gjithka q do t na duhet, do ta kemi n Shqipri. Njerz t pasur nga gjith bota do vijn n brigjet tona pr t takuar diellin, pr t shijuar natn dhe pr t shpenzuar parat n nj parajs t vrtet, e cila ka vetm nj kusht: ajo ndryshon nga bota sepse atje Zoti nuk sht i detyrueshm. Ne mund ta bjm Shqiprin nj parajs n t ciln nuk ka nevoj
353

t takosh Zotin pr tu ndier i lumtur. Mendoji kto q po t them dhe nse nj dit beson se un kam t drejt m thirr. Si t thash kam vendosur ta oj deri n fund amanetin e gjyshit tim. Do pres nj shenj nga ty q t hidhem n bregun tjetr dhe t luftoj pr shqiptart. Ti ke gjetur nj mik dhe Shqipria ka gjetur tek un nj arm t fuqishme, dora e s cils je ti. Ishte fat q t takova dhe shpresoj t shihemi bashk n liri. Miqsia jon sapo ka filluar dhe un jam i bindur se ajo do t vazhdoj pr nj koh t gjat. N emr t ksaj miqsie m lejo t t dhuroj dika q do t t duhet kur t shkosh n Shqipri. Ademi ishte prlotur dhe plagt q kishte n shpirt iu hapn prap duke nxjerr lot. Kishte menduar shum keq pr Zed Komnenin, por fjalt e tij ishin t ngrohta sikur buronin nga nj zemr q po digjej pr vendin e vet. Ndoshta ai nuk ishte dakord se lumturia e Shqipris do fillonte nga rrzimi i Lek Dukagjinit, por dashuria e Zedit pr shqiptart nuk mund t vihej n dyshim. Ai e kishte provuar vet kt gj n lkurn e tij. Zed Komneni e kishte trajtuar si nj vlla q e takon pas shum vitesh. Natyrisht edhe vllezrit nuk kan t njjtin mendim pr Zotin, por dashuria e tyre nuk ka pse ndryshon pr kt shkak. Ai e ndoqi Zed Komnenin pas, duke menduar se ndoshta nj dit ata do t takoheshin prap dhe ai do tu thoshte t gjith shqiptarve: Ja nj njeri t cilin dashuria pr vendin e vet e ka mbajtur gjall. Ndoshta kur t takohemi un do jem plakur dhe flokt e zinj t Zedit do jen thinjur, mendoi dhe nj lmsh i shtrngoi
354

fytin sikur po kaprdinte nj krmill bashk me guaskn e vet. Kur ndaluan te dera e taverns Zed Komneni u fut brenda dhe pas pak doli me tri arka t vogla druri t cilat ushtonin sikur kishin brenda barut. Po t dhuroj disa shishe me ver, tha ai. Jan ver e vjetr nga vreshtat q gjyshi im ka mbjell n kodrat e qytetit me bisqet e hardhive q solli nga fshati i tij. sht ver shqiptare. Ademi u ftoh dhe duart i djersitn. Nuk mundem, tha ai. Vera n Shqipri sht e ndaluar dhe Lek Dukagjini do m dnoj nse e merr vesh. Nuk mundem m beso. Kjo sht nj dhurat q nuk mund ta refuzosh, u prgjigj Zed Komneni duke e par drejt n sy. Ti duhet t fillosh t kesh sekretet e tua sepse njerzit shptojn nga pushteti i Zotit ditn q ia fshehin atij dshirat e tyre. Jam i bindur se vera do t t liroj nga ndikimi i Lek Dukagjinit dhe do t shtyj t mendosh pr ditt q kaluam bashk. Vera t nxit dshirn pr liri njlloj si ajri dshirn pr t fluturuar. T lutem pranoje dhuratn e nj vllai q mezi pret t t takoj prap. Ndarja jon sht e prkohshme. Ajo q na ndan sot, do t na bashkoj nesr. Ademi u ndje i dobt, megjithat vazhdoi t kundrshtonte duke thn se e kishte t pamundur t fuste vern n anije dhe pastaj ta fshihte at n Shqipri ku gjithka gjendej dhe ku ai nuk kishte nj shtpi si gjith t tjert, por jetonte n mes t pyllit dhe kshtu po rendiste t gjitha arsyet se pse nuk mund ti merrte me vete arkat, kur nga cepi i rrugs u shfaq nj qen i cili u afrua duke tundur bishtin dhe duke nuhatur shishet e vers q rrinin t shtrira n
355

trotuar. Pr nj ast ai u friksua dhe fytyra iu zbardh si i ndodh do njeriu q sheh dika t panjohur. far ke, e pyeti Zedi duke shtyr qenin me kmb si bjn t gjith njerzit n qytetet e Mesdheut ku kto kafsh kan lirin e duhur pr tu endur rrugve n do or t dits. Asgj, i tha Ademi. Kisha harruar se si duhet t sillem me nj qen. N Shqipri nuk ka qen sepse Lek Dukagjini mendon se jan kafsh t padobishme. Zed Komneni filloi t qeshte dhe duke e prqafuar i tha: Ja q edhe njerzit e mendur marrin her pas here vendime t drejta. Edhe un do t bj t njjtn gj kur t vij n Shqipri. Nuk do lejoj asnj qen t kaloj brigjet e saj sepse kjo kafsh i tremb turistt dhe i ndot plazhet. Ademi ia ktheu prqafimin dhe duke par bishtin e qenit q tundej n agim mori tri arkat dhe me hap t ngadalt u drejtua nga porti. Dita sapo kishte nisur dhe mngjesi dukej ende i prgjumur duke hapur gojn n qiell. Megjithat dita ishte e bukur dhe ngaq po vononte t niste, ngjante me ato vajzat q nuk din se ku e si do ta kalojn kohn. Lek Dukagjini dhe Zed Komneni ngjajn shum me njri-tjetrin, mendoi Ademi duke ecur. Secili prej tyre krkon nj vend ku njerzit dhe kafsht duhet t binden. T dy nuk i duan qent, ndrsa njerzit i duan n mnyra t ndryshme. Ndrkoh tezgat prball portit ishin hapur dhe shitsit po u hidhnin domateve, frutave, mishit, peshqve dhe erzave uj pr tu dukur t freskta. Ademi i bleu shpejt t gjitha gjrat q i duheshin dhe pagoi nj djal me nj karroc t vogl dore q ta ndihmonte deri tek anija.
356

Dielli kishte hipur mbi vela dhe atij iu duk sikur rrezet e tij kishin ln gjurmn e yllit t verdh t Shqipris mbi plhurn e velave q valviteshin n ajr si flamur. Hipi n anije dhe para se t takonte Mehmetin, q me sa duket ishte shtrir n bash pr t mbrojtur lkurn nga dielli, fshehu arkat n hambarin e anijes dhe i mbuloi me litar q i rrethuan shishet si gjarprinj t dehur. Kur shkoi te Mehmeti, ai ishte ulur kmbkryq duke par nga deti. I bleva t gjitha, foli Ademi duke fshehur syt. Kur do nisemi? Mehmeti ktheu kokn si bjn baballart kur fmijt bjn pyetje t thjeshta. Nuk ishte i gzuar q po e shihte dhe Ademit iu duk sikur e kishte nuhatur tradhtin, por nuk mund ta pranonte. Mehmeti kishte zakonin e t gjith prindrve. Ata nuk pyesin shum sepse kan frik ta dgjojn t vrtetn, por e mbajn at n goj si nj shije t keqe me t ciln msohesh t jetosh. Po prisja q t vije, tha ai. Jemi gati pr tu nisur. Nse do vonoheshe dhe pak do dilja vet n port pr t t gjetur. E kam par qytetin gjat gjith nats dhe m sht dukur si nj pyll n t cilin lepujt e humbin rrugn duke ndjekur sorkadhet. Ademi buzqeshi dhe duke i kaluar dorn mbi flok i tha: Kt zakon e kan lepujt q kan jetuar vetm, por jo ata q kan jetuar n nj strofk me arinjt. Kur vjen n kto vende t shtohet dashuria pr Shqiprin. Un kuptova se Lek Dukagjini na ka shptuar nga t gjitha veset q kan pushtuar kt pjes t bots. Tani q po largohem nga ferri e dua edhe m shum parajsn ton sepse deri dje nuk e dija, por tani e di, se far nuk
357

duhet t bjm pr t qen t lumtur. Mehmetit i vettiu n sy nj rreze drite q i dha trupit t tij fuqin e duhur pr tu ngritur n kmb. Biri im, tha ai. Fjalt e tua mi zbutn dhimbjet. Kam pritur gjith natn t ktheheshe dhe n mngjes, kur dielli doli mbi horizont u friksova dhe nuk e pash dot dritn e tij n errsirn e shpirtit tim. N kt qytet ka shum kafsh t egra q sillen si njerz dhe un dridhesha duke menduar se dikush prej tyre mund t t kishte joshur. Nse nuk do ktheheshe un do vrisja veten dhe do krkoja q trupin tim ta drgonin n ishull si nj prov t besnikris sime. Nuk mund t shkoja n Shqipri duke mbajtur tradhtin tnde mbi kurriz, sepse Lek Dukagjini nuk do t ma falte kurr. Tani jam mir dhe m i gatshm se kurr pr t luftuar. T jesh i bindur se pas shum vitesh ne do kthehemi si fitimtar n kto brigje dhe njerzit do na presin me lule. Nse qoft edhe pr nj ast ke menduar se mund t qndroje ktu, kt hije duhet ta pastrosh nga mendja duke e zbuar me forc dhe me guxim si zbohen grerzat nga nj pjat me fruta. Por tani m vjen mir q edhe ti e kuptove se ktu nuk jetohet. Bota sht akoma shum pis pr t pritur shqiptart. Mehmeti mori frym thell sikur sapo kishte shptuar nga nj kurth dhe e prqafoi Ademin, t cilit i rrodhn lot nga syt. Kam tradhtuar, mendoi dhe fshiu faqet. Do luftoj edhe m shum kundr smundjes q kam sjell me vete nga ferri. N at ast, kur Mehmeti i ishte lshuar mbi kraharor si nj baba i tretur nga dashuria, njlloj si t gjith fmijt e penduar q kan
358

marr n shtpi nj lodr t ndaluar edhe Ademi mendoi se duhej t gjente nj mundsi pr t hedhur n det arkat me ver, por ai ishte rritur n pelenat e heroit dhe prandaj i harronte shpejt gabimet e veta duke u prqendruar n gjra t tjera, m pak t rndsishme. Deti ishte fryr nga dielli q i ishte futur thell n dej dhe mendimi se kur t kthehej, shqiptart do ta nderonin si nj hero q i kishte shptuar nga uria dhe nga vuajtja ia ktheu gzimin dhe bashk me t edhe qetsin. E prkdheli Mehmetin duke i shkuar dorn mbi lkur, u kacavar mbi trupin e tij si nj ketr mbi lvoren e nj trungu t ashpr dhe i pshpriti n vesh: Shqipria po na pret, un ika pr tu kthyer dhe pr t mos ikur m. Mehmeti nxori jasht frymn e vet t ndenjur dhe lott q pikuan mbi dyshemen e anijes ran n det duke kripur ujrat e Mesdheut. Ata qndruan dhe pak ashtu t prqafuar dhe pastaj u ndan, si dy pem t cilat e din se stuhia q do vij, do tua shprndaj gjethet n drejtime t ndryshme. Kur velat u fryn nga litart anija u nda nga moli i qytetit dhe era e ngroht q frynte prej ditsh i dha asaj drejtimin e duhur. Pr dy dit Ademi dhe Mehmeti u pane si dy burra t prmalluar q jan ndar prej shum kohsh, ndaj kan vendosur tia falin mrit njri-tjetrit duke pastruar veten nga do dyshim. Sa m shum afroheshin drejt brigjeve t Shqipris aq m shum lkura e Mehmetit zbutej dhe plagt e tij mblsoheshin njlloj si i ndodh nj ariu t uritur, kur afrohet pran nj koshere bletsh. Kur Shqipria shklqeu si nj pjat e mbushur me bar, ai thirri
359

Ademin dhe i tha: Ja vendi yn. Uria e tij sht fisnike, natyra sht e virgjr, kafsht jan t pastra dhe Zoti i saj sht njerzor. Ne duhet ta meritojm kt pasuri q njerzimi nuk e ka njohur kurr m par. Kur un t vdes dua t m djegsh sepse lkura ime sht thar dhe nuk dua t m prvloj edhe kur t jem n varr. Dua t digjem pr Shqiprin. Pse flet kshtu e pyeti, Ademi, i uditur si do djal q merr nj amanet ather kur nuk e pret. Ka nisur t uroj vdekjen, sepse nuk do t shoh dimrin e Shqipris, mendoi dhe iu kujtua Zed Komneni si nj djall q t del prpara sa her q engjjt ankohen pr Zotin. Megjithat djajt nuk kan fuqi ti gnjejn bijt kur ata jan me etrit e tyre. Ademi u drejtua nga Mehmeti q rrinte i heshtur duke pritur dhe i tha: Ti do jetosh gjat dhe ne do tia arrijm dits kur ta kaprcejm kt det si lirimtar. Bota tani po fle e dehur nga mkatet e veta, por kur t zgjohet do kuptoj se ndrrat e bukura nuk e vizitojn dot nj trup t lodhur dhe t ndotur. Mehmeti kishte pamjen e nj njeriu q qetsia e parajss e tremb. Ai ishte i lumtur q po kthehej, por edhe i friksuar. Gjat gjith udhtimit ishte prpjekur t qeshte, por her pas here e kapte nj ndjenj paniku e cila nuk po e lshonte. Thon q arinjt e parandjenj dimrin dhe kur ai afrohet ata i fusin kthetrat n lkurn e tyre pr t provuar trashsin dhe forcn e saj. Ather brtasin fort q t dgjoj gjith pylli q jan t gjall dhe pastaj qajn duke menduar se kur t vij pranvera ndoshta nuk do jen m n kmb, sepse nj ortek i pabes apo nj gjarpr
360

i fjetur, mund tua ket marr jetn duke i prmbysur nga maja e malit ku jetojn. Mehmeti kishte t njjtn ndjesi, megjithse ai nuk dinte asgj pr jetn e arinjve. Por largimi nga Shqipria e kishte drrmuar shpirtrisht, njlloj si nj ari q i duhet t largohet nga strofka pr t gjetur ushqim pr fmijt e tij dhe kur kthehet, kupton se atje ka hyr dikush tjetr duke ia joshur klysht, apo se ushqimi q ka sjell me vete sht lpir nga nj gjarpr i helmuar dhe dinak. Si i kishte thn Lek Dukagjinit, ai besonte se pas atij udhtimi Shqipria nuk do ishte m ajo q kishte qen. E humbm pavarsin, mendonte dhe kafshonte lkurn e vet duke u kruar. Dhe si t gjith arinjt trbohej dhe ishte gati t shqyente me dhmb do kafsh e cila kishte dal nga pylli pr t vizituar livadhet, ku dhelprat dhe sorkadhet prisnin me kmbt e hapura n diell. Ne kt gjendje ishte edhe at ast kur Shqipria u shfaq si nj kodr e gjelbr mbi det. Trupi i digjte, ndrsa lkura e shpirtit i binte mbi dallg duke humbur n thellsi si ato copat e letrave q pleqt i grisin, pasi kan shkruar kujtimet e tyre t hidhura. Duke par brigjet q afroheshin, ai u skuq, u tkurr, u zmadhua, u fry si nj dallg dhe u kthye nga Ademi me nj fytyr t egr dhe t frikshme. Papritmas e kapi nga gryka si bjn t gjith arinjt kur dyshojn n besnikrin e klyshve t tyre dhe i tha: Mu beto se nuk do i bsh kurr keq Shqipris. Nse n qytet ke par gjra q nuk duhet ti shihje dhe ti prekje, betohu se ato nuk do ti ndash me asnjeri prvese me varrin tnd. Mu beto, brtiti ndrsa
361

Ademi ishte zverdhur si nj i vdekur. Nuk do flas me asnjeri, tha ai me nj z t shuar, t betohem. Nuk do ti them asnjrit, megjithse nuk kam asgj pr t treguar, prve nj qeni q m preu rrugn prpara se t hipja n anije. Mehmeti e mbajti gjat prej fyti duke ia par syt e mdhenj sikur donte t hynte dhe vet aty dhe pastaj krahu iu dobsua dhe duke e lshuar i tha: Mos harro se un do t vras me dorn time nse ndodh ndryshe. Ti e di q un i mbaj premtimet e njlloj si arinjt q han bijt e vet. Tani q jam i plagosur, zemra ime sht m e fort se kurr dhe asnj lot nuk e zbut dot koren e saj t prgjakur. Ademi u zgjat mbi parmakt e anijes pr t nxjerr ajrin q i kishte mbetur n bark dhe duke vjell ngrin e vet mendoi se ndoshta Zed Komneni kishte t drejt kur thoshte se Shqipria nuk do lejonte kurr q lepujt dhe sorkadhet t miqsoheshin pa u rn n sy arinjve. Lek Dukagjini nuk doli n breg pr t pritur Mehmetin. Ai qndroi n dhomn e tij duke par flamurin e Shqipris q zverdhej n diell dhe kur i treguan se velat e anijes u ngritn mbi pasqyrn e detit tha: Shqipria sot sht m e pasur. Shqiptart q ishin prtej detit e kuptuan se bota nuk e di se ne ekzistojm. Fakti q askush nuk di ku sht parajsa sht pasuria e saj m e madhe. Por, m shum se profecia e Lek Dukagjinit, ishte ardhja e ushqimeve dhe e grurit q i qetsoi kshilltart t cilt kishin kaluar pjesn m t madhe t kohs duke kapur peshq me rrjeta dhe me grepa prej hekuri, si kishte urdhruar Lek Dukagjini.
362

Shpinat e tyre ishin pjekur nga dielli dhe nga jodi dhe nj dit, kshilltari me z t ngjirur kishte thn: N mishin ton po piqet buka e Shqipris. T tjert kishin br sikur nuk e kishin dgjuar, sepse dgjimi i ankesave t t tjerve mund t t vinte n vshtirsi n Shqiprin e atyre ditve, kurse Shtuni q rrinte gjith kohn duke hedhur gur n det kishte thn: Mbi lkurn tnde t rrjepur do shkruhet poezia e tradhtis. Kshilltari i kishte kthyer kurrizin e mbushur me njolla kripe si bjn t gjith njerzit kur takojn nj t mendur dhe kishte notuar deri n mbrmje n ujin e valuar, duke krkuar me sy anijen, q ai shpresonte se do ta ndryshonte Shqiprin. Kur ajo kishte ardhur si nj kshtjell q ecn mbi uj ai kishte ngritur dorn nga frika se ajo mund t humbte rrugn dhe syt i ishin prlotur nga padurimi. Ishte i vetmi q e ndoqi anijen duke notuar prkrah saj, ndrsa shkuma q ajo hidhte nga t gjitha ant ia mbushte gojn e lagur me shpres. Ndrkoh fmijt nuk shfaqn asnj entuziazm kur anija preku bregun, sepse zakonisht fmijt nuk jetojn pr t ngrn dhe shpresat e tyre pr ndryshim nuk jan kurr t kuptueshme. Gjat kohs q Mehmeti dhe Ademi kishin qen n bregun tjetr, ata kishin prjetuar dit shum t bukura, t mbushura me diell, me uj dhe me not. Uria e kishte br Shqiprin m t pavmendshme ndaj rregullit dhe disiplins duke prmbysur regjimin e msimeve dhe oraret e fjetjes. Fmijt kishin dal n breg gati do dit, duke peshkuar dhe shumica e djemve kishin msuar t zhyteshin n thellsi, n ndjekje t peshqve q
363

fshiheshin t tmerruar, posht shkmbinjve, pa e ditur se bishtat e tyre t shndritshm i tradhtonin vazhdimisht. Vajzat i prisnin djemt e zhveshur q ktheheshin n breg pr tu thar, duke mbajtur kmbt n uj dhe duke numruar peshqit n kovat e vogla me uj t kripur. Kur Mehmeti zbriti pa i folur askujt, si ishte ende i lodhur dhe i menduar, askush nuk e vuri re. Fmijt e njihnin Mehmetin nga udhtimi i par q kishin br bashk me t, kur kishin ardhur n Shqipri dhe e dinin se ai nuk kishte qejf t fliste me njerz q nuk kishin dijeni pr artin e lufts. Por nuk ishte e njjta gj me Ademin. Ademin askush prej tyre nuk e njihte. Gjith kohs ai kishte jetuar jasht qytetit dhe ardhja e tij u prit me habin q kan insektet kur zbulojn se n pyllin e tyre ka edhe kafsh miqsore. N vendet q kan vendosur t jetojn pa u takuar me pjesn tjetr t bots, njerzit q prshkojn detin dhe kthehen prej andej ku nuk lejohet t shkosh, jan gjithmon t rndsishm dhe interesant, prandaj ata priten fillimisht me mirsjellje. Megjithse fmijt nuk dinin se far kishte n bregun tjetr srish kureshtja e tyre ishte e natyrshme, sepse ishte ende e paushqyer. Kush sht ky, e pyeti Vera Diellin q ishte ulur n breg duke luajtur me gurt. Dielli pa Ademin q po zbriste nga anija me shpengimin e nj tregtari q ka arritur t ul mimin e armve n koh lufte. Ai kishte sjell me vete grur, domate dhe perime, flett e njoma t t cilave dilnin nga thast sikur t ishin fishek me ngjyra t ndryshme. Ademi i kishte syt e mdhenj, mjekrn e
364

lmuar dhe e verdha q kishte mbi lkur tregonte se kishte jetuar pjesn m t madhe t kohs n errsir. Ky njeri vjen nga nj vend ku nuk ndalohet mbjellja e trndafilave, tha Dielli. Nga fytyra e tij kuptoj se gjat ksaj kohe sht menduar shum dhe tani Shqipria i duket dika tjetr nga ajo q njihte. N t vrtet Ademi ishte i heshtur dhe megjithse qeshi, kur fmijt iu mblodhn pr ta prshndetur, ai ecte si nj i humbur t cilin e kan kthyer n shkrettir, pa i treguar rrugn si dilet prej saj. Syt i kishte t shuar dhe fmijt q e shihnin besuan se kshtu ndodh me syt e t gjith atyre q shkojn n vende t panjohura. Ndoshta shohin gjra t uditshme t cilat ta vyshkin shikimin dhe ta lmojn fytyrn sikur e ke lyer me krem bajamesh. Vera iu afrua dhe duke e ndaluar n mes t plazhit e pyeti: Ke sjell trndafila. Ademi u skuq sikur i kishin krkuar t puthte nj grua n sy t t tjerve dhe syt iu prlotn. Vetm n Shqipri, njerzit kan uri pr lulet, mendoi. A mund t ket parajs pa trndafila? Nse po, ather kjo do t thot se Zoti ka frik nga gjembat, sepse nuk ka shpjegim tjetr. Ndoshta mund t kisha fshehur nj trndafil n anije, tha me vete. N fund t fundit pr nj trndafil nuk do m vrisnin, si do t ndodh kur t m gjejn shishet e vers. Ndrkoh Vera po priste nj prgjigje si nj lule q i krkon blets nj puthje dhe ai u ul n gjunj dhe i tha: Trndafilat do vijn nga deti kur ti t rritesh. Vera tundi kokn me mosbesim, sepse do fmij e di q trndafilat nuk rriten n det dhe as nuk notojn si peshqit dhe Ademi
365

u fut n qytet me kokn ulur, njlloj si bjn burrat q kthehen nga jasht pa dhurata pr fmijt q i presin. Disa prej djemve q e kishin pritur n breg nuk i ndaheshin, e ndiqnin pas, ashtu si bjn fmijt n t gjitha vendet e vogla kur shohin nj turist q zbret n port me valixhet e mbushura me sende t uditshme. Pr ata jam nj hero, pr Mehmetin nj tradhtar, ndrsa pr Zed Komnenin nj frikacak, mendoi me vete. Njeriu ka gjithmon ndjenja t prziera pr veten e vet, madje, kur t tjert mendojn se ai sht i fort dhe i admirueshm, ather njeriu sht m i dobt dhe m dyshues prball pyetjes nse e meriton vrtet adhurimin e prgjithshm, sepse e di q fuqia e tij ka nj mim t lart, pr tu paguar do dit. Ndoshta pas disa kohsh ata do duartrokasin n varrimin tim, mendoi dhe i prshndeti me dor, para se t futej n mens, ku Aleksandri e prqafoi fort dhe e pyeti: Ke sjell patate? Kam sjell m shum se kaq, i tha Ademi duke e par n drit t syrit sikur donte ti besonte nj sekret. T dy kishin ardhur n ishull bashk me Lek Dukagjinin dhe gjat gjith atyre viteve miqsia e tyre nuk kishte pasur asnj hije dhe nuk ishte lkundur sepse ata bnin pun t ndryshme dhe prandaj nuk kishin arsye t grindeshin. Shpesh, kur ishte i uritur apo kur monotonia e ditve t gjata e vinte posht, Ademi e kalonte natn n qytet dhe bashk me Aleksandrin flisnin pr gjellt, pr Zotin dhe pr botn dhe nganjher edhe pr grat, por kjo ndodhte shum rrall, sepse Aleksandri nuk kishte dshir pr gra. Sidoqoft, Aleksandri ishte gjithnj i
366

gatshm t fliste dhe ai njeri kishte nj cilsi t spikatur, mungesn e dyshimit. Aleksandri nuk dinte t dyshonte, ai besonte do gj q i thoshin dhe ishte e uditshme q ky defekt prej fmije nuk ia kishte marr ende jetn, n nj vend ku dyshimi ishte mburoj e sinqeritetit dhe sinqeriteti ishte nj dobsi, q duhej shmangur. far ke sjell, e pyeti ai Ademin q mbante n duar thast me grur dhe perime. Kam sjell nj pjes t vizatimit q ti bre n murin e shtpis, iu prgjigj Ademi. Aleksandri u skuq sepse ndryshimet q kishte psuar Shqipria n ato vite dhe sidomos tallja q i kishte br Lek Dukagjini e bnin t turprohej sa her q ia kujtonin at histori. Nuk sht koha pr tu tallur, tha ai. Shqipria sht e uritur. I mori thast dhe duke i hapur filloi ti merrte er sikur donte t provonte freskin e ushqimeve q ishin aty. Kuzhiniert n t gjith botn kan qejf ti fusin hundt npr thas, sepse kjo u jep mundsin t strviten me errat dhe aromat pa t cilat gjella nuk gatuhet. Madje kuzhinier m t regjur se Aleksandri thon se gjella sht si trupi i gruas, q nse nuk e nuhat, nuk e shijon. Nuk tallem, u prgjigj Ademi. Kam sjell ver. E di q ty t pihet. Aleksandri lvizi me shkathtsin e nj lepuri npr ngushticn e tavolinave t menss dhe mbylli dern duke kontrolluar rrugn. Ai ishte shum i shndosh dhe barku i varej mbi kmb, por nuk ka diet m t mir se frika, pr gjith t majmurit. Je mendur, e pyeti duke u zverdhur. A e di se mund t t vrasin nse Lek Dukagjini merr vesh se ke sjell pije n Shqipri. E di, tha Ademi
367

prandaj ta thash, q t na vrasin bashk. Vdekja n vetmi sht e padurueshme. Aleksandri donte ta pyeste se pse kishte bler ver, ku e kishte bler, si kishte arritur ta fshihte at n anije, apo far vere ishte, me far rrushi ishte ngjizur ajo, ishte e kuqe apo e bardh, sa e vjetr dhe sa shijshme ishte, pyetje t cilat njerzit q kan etje, por edhe frik, nuk mund ti shmangin dot, por Ademi futi dorn n nj nga thast q kishte prpara dhe nxori nj ark prej druri duke ia vn prpara. Mos me pyet, i tha ai. Un nuk marr vesh nga vera. Provoje dhe aty ke prgjigjen pr t gjitha pyetjet e tua. Aleksandri mori nj nga mbulesat e bardha me t cilat shtronte tavolinat dhe ia hodhi arks prsipr pr ta fshehur. Tani duhet t gatuaj, tha ai me nxitim. sht ora e darks dhe fmijt do t vin pas pak. Hajde n mbrmje dhe flasim, por un nuk do pi. Ademi qeshi si do bnte do njeri q e di se pas nj kundrshtimi fshihet nj mkat, q ka pr t ndodhur sa her q mohohet dhe iu kujtua vetja kur kishte br t njjtn gj, n tavernn e Zed Komnenit. Shqiptart bjn gjithmon t kundrtn e asaj q thon, mendoi dhe prandaj askush nuk i beson. Hna kishte nxjerr perden mbi ishull dhe duke mbuluar lakuriqsin e vet, po shihte yjet q lyenin syt me argjend njlloj si do mbrmje. Nats i duhej ende koh t vinte dhe Ademi u vrtit pr nj far kohe npr qytet. M par atij nuk i lejohej t dilte lirshm, por tani kishte nj status tjetr dhe sidomos pasi kishte siguruar ushqimin pr Shqiprin, kishte fituar disa privilegje q nuk i kishte pasur. Fmijt
368

tani e njihnin edhe sikur t fshihej. N qytet ishin ndezur pishtart dhe ai mori pr nga bulevardi i zambakve. Dimri i kishte rrzuar t gjith pr tok por me ardhjen e pranvers ata kishin nisur te elnin serish duke nxjerr gishtat e bardh mbi tok, si bjn engjjt kur varrosen, n vendet q kan dashur. Nse nj dit Zed Komneni e pushton Shqiprin, me siguri do ti shkul t gjith zambakt nga kjo rrug sepse zambakt kan ngjyrn e hns, ndrsa ai krkon nj vend me diell dhe me ngjyra t forta, mendoi ai dhe qeshi sepse her pas here i vinte t qeshte me shijet e Zedit. Sa m shum q mendonte pr t aq m shum bindej se Zed Komneni dhe Lek Dukagjini ngjanin si dy binjak t cilt kan vendosur t bjn t njjtn gj, por duke i rn nga rrug t ndryshme. Por nse rruga e Zedit kalonte nga vera, rruga e Lek Dukagjinit kalonte nga gjaku. Ademi e kapi veten duke menduar keq, gj q kishte filluar ti ndodhte shpesh pas udhtimit n bregun tjetr dhe si t gjith besimtart q bjn kryqin n kto raste, u kthye n drejtim t yllit t verdh dhe e prshndeti me kok sikur krkonte falje, pastaj vazhdoi rrugn i qet dhe i lehtsuar. Duke ecur mes zambakve pa nj burr q rrinte ulur n rrug si t ishte mesi i dits dhe jo nat. Kjo nuk ishte nj pamje q e shihje prdit n Shqiprin e atyre kohve ku secili duhej t bnte nj pun dhe ulja n mes t rrugs konsiderohej nj akt dembelizmi q mund t ndshkohej. Ishte Shtuni. Ademi e dinte historin e tij nga tregimet e Mehmetit, por q prej shum kohsh nuk e kishte takuar.
369

Shtuni ktheu kokn kur hapat u afruan dhe duke zbardhur dhmbt n errsir e pyeti: E solle qenin me vete? Ademi u djersit. Kishte dgjuar q Shtuni e kishte humbur kujtesn dhe her pas here mendja e tij punonte pr t gjetur gjra t cilat ai nuk i kishte jetuar dhe nuk kishte nga ti dinte. Nj her Mehmeti, q nuk donte t fliste shum pr marrdhniet e tij me Shtunin, t cilat ishin tretur n mjegull, kishte thn se ai nuk e mbante mend t shkuarn, por vetm t ardhmen. Ademi nuk ia kishte vn veshin sepse kjo ishte nj gj e pamundur, por kur Shtuni i doli prpara u kujtua dhe mbajti kmbt. Nuk shkova pr t bler kafsh, tha ai. Lek Dukagjini donte vetm ushqime dhe un i solla. Shtuni uli kokn n errsir sikur po shihte fundin e nj filxhani dhe pastaj i tha: Ata q pin ver, dehen dhe i harrojn porosit q marrin. Ademi ndjeu q kmbt i dogjn sikur po ecte mbi zjarr dhe i ktheu Shtunit nj buzqeshje t verbr si ato q duhet ti japsh dikujt i cili ka aftsin t t lexoj mendjen dhe aq m keq, ka paturpsin t ta thot at qe lexon. Ai nuk e mbaroi shtitjen n bulevardin e zambakve, u kthye mbrapsht duke iu marr fryma, megjithse at nat nuk kishte vrapuar. Si sht e mundur, mendonte. Ndoshta fytyra ka nisur t m tradhtoj. Ktu njerzit kan shum vite q nuk pin dhe me sa duket lkura ime ka nisur t marr ngjyrn e vers. Para se t shkonte te mensa ku fmijt ndoshta kishin mbaruar darkn dhe ku Aleksandri po e priste, ndaloi n nj nga ezmat e qytetit dhe mbushi duart me uj duke lagur
370

fytyrn. Uji i bri efektin q i bn t gjith atyre q nisen pr t br nj pun t rrezikshme. Nuk sht e uditshme q t gjith heronjt lajn fytyrn prpara se t vriten dhe kur japin shpirt lkurn e kan ende t lagur. Kur u fut n mens pa Aleksandrin q ishte ulur n nj karrige prball dritares dhe po shihte n errsir. Syt i ishin skuqur dhe barku i dukej m i madh dhe m i qullt sikur e kishte mbushur me nj lng t trash. Faqet i kishin marr ngjyrn, q Ademi sapo kishte dashur ta largonte duke e lar me uj. Ishte i bardh dhe i zbeht, por edhe i habitur. E provova, tha duke treguar nj got bosh q e mbante posht tavolins. Ke sjell me vete nj magji dhe mua m duket sikur jam gati t fluturoj mbi bot. Ademi u ul pran tij dhe nuk foli. Rrinin t dy ngjitur duke par rrugt e zbrazta t Shqipris ndrsa vera q rrotullohej n stomakun e Aleksandrit her pas here ushtonte si nj kamban q e kan hedhur n det. Ku jetojm kshtu, e pyeti Ademi duke par natn. A je i bindur se jemi n parajs? Aleksandri ktheu gotn duke lpir me gjuh fundin e saj. Nuk jam m i sigurt, tha. Por nuk besoj se n parajs ka nat. Atje t gjitha gjrat jan t bardha, prfshi edhe vern. Por shija e ksaj gote po mi ngatrron ngjyrat e bots. Po ti je i bindur se ke qen n ferr? Ademi mori frym sepse historia q do tregonte ishte e gjat dhe atij i duheshin forca pr ta mbaruar. Mos i harro kto q do t them sepse ndoshta kur un t mos jem m do t t duhen, filloi ai dhe foli gjat duke par Aleksandrin q kthente gotn e vers pa pushim ndrsa syt i ndizeshin dhe i
371

shuheshin sa her q tregimi i Ademit zgjatej, errsohej, ndriohej apo ngatrrohej n rrugicat e qytetit ku kishte qen. Kur Ademi mbaroi, Aleksandri ia nguli syt gots s boshatisur dhe nuk foli. Barku i dridhej ndrsa mbi dor hna lvizte si nj insekt mbi lkurn e nj t vdekuri. Ishte zbardhur n fytyr dhe Ademit iu duk sikur ai kishte frik prandaj mendoi ta qetsonte. Un nuk kam frik, i tha. Ndoshta nj dit Lek Dukagjini do ta kuptoj se un kam sjell vern n Shqipri dhe prandaj doja ta ndaja me ty sekretin tim. Vera sht si gjaku q i mungon nj trupi t lodhur dhe pa shpres dhe ndoshta Shqipris do ti jap po at fuqi q i jep gjaku nj njeriu t smur. Por natyrisht q njerzit q marrin gjak nga trupat e t tjerve rrezikojn veten, sepse ndoshta bashk me gjakun ata marrin edhe smundje t panjohura. Por un kam vendosur t rrezikoj. Kjo i bn mir trupit tim. M mir i kuq se i verdh dhe m mir n varr dhe i lumtur se n shtrat dhe i pashpres. Nse mua m vrasin ather Shqipria do t ndryshoj dhe kt kishte parasysh Zed Komneni kur m dha vern. Ai do q un t vdes, sepse vdekja ime do shpejtoj fundin e Lek Dukagjinit. Njerzit do kuptojn se ai sht nj Zot q ka frik nga njerzit dhe prandaj i ndshkon, duke i vrar. Ka vetm nj mundsi pr ta shptuar Shqiprin: duhet ti bindim t gjith se Lek Dukagjini nuk sht Zot, ai sht nj njeri q krkon pushtet pr vete. Lek Dukagjini krkon edhe qiellin, edhe tokn, por nse t parin nuk e merr dot sepse sht njeri si gjith t tjert, ne nuk duhet tia bjm
372

dhurat t dytn, sepse toka i prket njerzve dhe jo Zotit. Duhet t luftojm pr Shqiprin, tha Ademi dhe pushoi pr t par Aleksandrin. Shqipria ishte e heshtur dhe nata kishte br punn e saj, duke i shuar t gjitha dritat. Nga deti vinte nj er e fort q dukej sikur po i ngrinte hijet n qiell. Kafsht po flinin, ndrsa njerzit nuk po ndrronin. Aleksandri u ngrit n kmb sikur po dilte nga pusi i gots ku kishte qndruar pr nj koh t gjat nga thirrjet e njerzve q kalonin aty afr dhe duke par Ademin n sy i tha: Edhe un dua t luftoj, por nuk di se si. Ditn q Lek Dukagjini vrau nj lop mbi t ciln qen shkruar dy fjal dashurie, mendova se Shqipria ishte nj vend i padrejt. Mund tua kufizosh lirin njerzve, por kafsht nuk kan asnjher faj. Kam therur shum kafsh n jetn time, por kurr nuk i kam vrar ato. M detyruan t vras nj kafsh t pafajshme dhe q at dit duart e mia t prlyera me gjak m dalin n ndrr dhe tmerrohem kur mendoj se shija e tyre sht n t gjitha ushqimet e Shqipris. Nuk jam i qet, m duket sikur kam br nj mkat q duhet ta shlyej dhe vazhdimisht m kujtohen fjalt e burrit q m msoi t vizatoja zogj n muret e Shqipris. Nj dit Shqipria do mundet nga dashuria, tha ai sepse asnj vend nuk jeton dot pa dashuri. Kur ti m tregoje pr qytetin ku ke qen, un po mendoja se far duhet t bjm dhe m duket se e kam gjetur. Ne duhet ta mbushim Shqiprin me fjalt e dashuris. Lopa q vrava me la nj amanet, megjithse kafsht nuk ln amanete, por ajo vdiq si nj njeri dhe
373

prandaj meriton t kujtohet si e till. N barkun e saj ishin shkruar dy germa: PD. Kjo do t thot Pushtimi i Dashuris. Un pyeta njrin nga djemt se kush sht kuptimi i atyre fjalve dhe ai ma shpjegoi. Prpara se fmijt t vinin n Shqipri nj vajz kishte vdekur me kto dy germa t shkruara mbi barkun e saj t virgjr. Ai q i ka shkruar sht n Shqipri dhe Lek Dukagjini e vrau lopn pr ta friksuar at njeri. Tani ai jeton diku n errsir duke pritur dit m t mira sepse pushtimi i dashuris nuk sht nj qllim q mund t arrihet vetm. Un mendoj se ne duhet ta ndihmojm kt njeri q Shqipria ti kthehet dashuris, familjes dhe Zotit. Kam besuar gjith kto vite se mund t jetoj pa dashurin, por kjo nuk sht e vrtet pr t gjith njerzit. Jam i bindur se fmijt q po rriten, po e ushqejn at n barqet e tyre. Atyre nuk mund tu mohohet ajo q u sht lejuar prindrve t tyre. Ata kan lindur nga dashuria dhe nuk duhet t vdesin pa e njohur at. Nse prpjekja jon ka sukses ather rruga e Zed Komnenit n Shqipri sht e hapur. Kur ai t vij dhe t ndrtoj restorantet dhe tavernat qyteti do t ngjallet, do t dal nga heshtja dhe rrugt e tij do mbushen me njerz t gzuar q kthehen n shtpit e tyre t ngopur, por njkohsisht t uritur pr tu ushqyer me trupat e njri-tjetrit. Ndoshta Zed Komneni do m lejoj t gatuaj n nj nga tavernat e ishullit dhe ather askush nuk do m pengoj t gatuaj mishrat e skuqur n hell, q kullojn nga yndyra, apo pulat e mbushura me gshtenja, si bn sot Lek Dukagjini.
374

Dashuria kalon nga stomaku dhe un do ta ndihmoj t rritet dhe t forcohet sepse dashuria ka nevoj pr yndyrn e djerss ashtu si gjellt pr vajin. Mua me dhimbsen fmijt t cilt po rriten n kt mjerim. Nse vazhdojn t rriten kshtu faqet e tyre nuk do skuqen kurr dhe trupat e tyre do mbeten t dobt dhe t qullt sepse ata nuk po ushqehen si duhet. Kur ti m the se n bregun tjetr nuk kishte uri, m erdhi t qaja. Askush nuk e kupton dot m mir se un se far i ndodh nj njeriu t uritur. Shpirti i tij rrudhet, zemra e tij zvoglohet dhe mendja e tij pushtohet nga pikllimi. Dua t luftoj dhe tani q flas m duket se e di se far duhet t bjm. Aleksandri ktheu edhe nj got ver dhe syt i shklqyen si nj kafsh e cila shikon ditn n fundin e errsirs. Ai shkoi diku n nj cep t menss q prdorej pr t mbajtur sende t vjetra dhe kur doli kishte n dor disa fura dhe nj kuti me boj. Fytyra i qeshte sikur kishte gjetur diellin n mes t reve t tenxhereve t shprndara n qiell. Zed Komneni kishte t drejt, mendoi Ademi duke e par t lvizte si nj vi i gatshm pr t marr pjes n nj gar me kuaj. Pa vern, Shqipria nuk do ishte ajo q sht sonte. jan kto, e pyeti duke marr njrn nga furat e thata n dor. Po shkojm n luft, u prgjigj Aleksandri, kto jan armt tona. Ademi nuk po kuptonte dhe Aleksandri ndaloi dhe duke i hedhur pak uj kutive t bojs vazhdoi: Do i mbushim muret e Shqipris me fjalt e dashuris. Kshtu do ti themi t gjithve se nuk duhet t ken frik. Ata q po presin orn e liris do
375

kuptojn se nuk jan vetm. Lek Dukagjini do trbohet, por demat gjithnj trbohen para se t ngordhin. Dalim, tha Shqipria po na pret, ajo ka nevoj pr dashuri. Ademi mori njrn nga furat ndrsa Aleksandri kapi pr gryke nj shishe ver dhe e fshehu nn sqetulln e vet t dhjamur, si kishte br dikur me nj kec q e kishte shptuar nga prmbytja e dimrit. Kur doln, ajri ishte i ngroht dhe era e detit ia mbushi trupin me lagshti. Ata ecn n errsir duke kthyer her pas here shishen e vers si nj arm q kalonte nga dora n dor dhe u drejtuan nga bulevardi i zambakve. Muret e shtpive ishin t ftohta dhe zogjt q kishte vizatuar Aleksandri para shum vitesh, po flinin me pendt e thinjura q i kishin mbledhur posht ative. Aleksandri krceu nj gardh dhe duke ndjekur hnn q shklqente mbi mur ngjeu furn n kutin e bojs dhe si nj lepur q nxjerr gjuhn pr t lpir nj zog, kaloi furn mbi mur disa her me shpejtsi. Dy germat e mdha u kacavarn mbi suva duke u varur mbi qafn e nj zogu t cilin po e lusnin t fluturonte bashk me to n qiellin e Shqipris. T dyja ishin blu, n ngjyrn e qiellit dhe Ademi mendoi se ndoshta Aleksandri duhet t kishte zgjedhur nj ngjyr tjetr. Zed Komnenit do ti plqente m shum e kuqja, tha me vete dhe ndjeu zemrn ti krcente si nj harabel n dern e hapur t kafazit, por meq liria erdhi nga deti, dashuria le t ket ngjyrn e tij. Duke imituar Aleksandrin q po e priste, ai iu afrua nj muri tjetr, pak m posht, duke u kujdesur t mos shkelte mbi sythat e zambakve
376

dhe ndrtoi dy krrabat e dashuris t cilat u drejtuan si dy deg q duan t puthen n errsir. Aleksandri q i rrinte pas shpine, i dha pak shklqim njrs nga germat ashtu si kishte br edhe me zogjt kur i vizatonte duke u derdhur lng npr sqepa dhe sidomos aty ku gusha e tyre fryhej nga flladi i ers. Ushqimet duhet t sprkaten q t shijojn, tha ai dhe i dha Ademit t pinte ver. Si dy hije q vallzojn npr nat, Ademi dhe Aleksandri u ngjitn mbi t gjitha muret e bardha t bulevardit t zambakve, her duke vrapuar, e her duke ecur me kujdes q fshfrimat e tyre npr Shqipri t ishin sa m intime. Dashuria nuk i duron dot zhurmat, mendoi Ademi dhe eci m tej, ndrkoh q boja pikonte nga furat duke i ndjekur pas, si ndodh me t gjith thrrimet e buks q ecin n gjurmt e zogjve. Kur hna ishte ngritur mbi kokat e tyre dhe po bhej gati t kalonte n gjysmn tjetr t bots, ata kishin mbushur muret e gati tridhjet shtpive, ndrsa fmijt q flinin aty brenda me siguri ndienin nj prkdhelje t leht mbi faqe sa her q furat frkoheshin pas mureve. Ademi ishte duke kthyer shishen e vers e cila shndriste si nj zemr e mbushur me gjak, kur nga fundi i rrugs s zambakve pa nj hije q ishte ulur n tok dhe po i shihte. Shtuni, mendoi dhe u drodh. Shishja i ra nga dora dhe u thye gjith zhurm duke i shprndar xhamat e saj t kuq mbi rrug. Ikim, i tha Aleksadrit dhe para se Shtuni t ngrihej, duke i ndjekur, ata kishin kaluar sheshin e qytetit. Duhet t ndahemi, foli Aleksandri q mezi vraponte nga dhjami q i derdhej n
377

trup. Un po kthehem n mens, ti shko n pyll, kshtu do jet e pamundur t na kapim t dyve. Ademi ndaloi nj ast duke par hijen e Shtunit q po vinte pas tyre dhe para se t nisej pr n pyll e puthi Aleksandrin n faqe dhe i tha: Kur t takosh Zed Komnenin, thuaj q vera ishte shum e mir. Aleksandrit i rrodhi nj lot npr faqe dhe u prgjigj: Do ta mbjell Shqiprin me rrush kur t vij ajo dit. Por Ademi ishte fshehur n ishull dhe nuk e dgjoi, sepse premtimet, ndryshe nga mashtrimet, nuk kan z. Shtuni nuk arriti dot t dallonte asnjrn nga dy hijet q kishte ndjekur n mes t nats. Ata ishin me t rinj dhe ai prej kohsh kishte humbur shqisat e gjuetis q ia lehtsojn qenve kapjen e lepujve n pyll. Kur dita zbardhi ai po priste te dera e Lek Dukagjinit me copat e shishes s thyer n dor. Vera e derdhur i shkiste npr gishta sikur sapo kishte mbaruar nj vrasje. Lek Dukagjini q doli duke hapur syt e pyeti: far po bn ktu? Shqipria ka ver, tha Shtuni. Lek Dukagjini eci me hapa t gjat npr shesh dhe kur u gjend prball shtpive q ishin mbushur me germa blu, dielli doli nga ret dhe ia vrau syt. Shtuni i rrinte pas krahve si nj qen q sht gati t niset pr n gjueti, por Lek Dukagjini ishte nj Zot dhe gjuetia e tij kishte zakonet dhe ritmin e vet. Zoti nuk shkon kurr n gjueti pr kafsh, por pr njerz dhe prandaj atij nuk i duhet shum koh pr tu br gati sepse ndryshe nga gjuetari, Zoti e di q njerzit nuk ikin, ata vetm presin. Lufta kundr dashuris u shpall, tha ai,
378

duke par germat q luhateshin si nj flamur mbi t cilin po putheshin dy njerz. Tani duhet t gjejm ku fshihen ushtart e saj. M n fund edhe Mehmeti mund t tregoj sesi lufton. Ndrkoh Mehmeti nuk kishte nevoj ta lajmronin. Ai kishte ardhur n qytet sepse lajmi q Shqipria ishte sulmuar natn nga dy njerz nuk mund ti shptonte nga veshi. Ai e kishte ende fytyrn t zverdhur nga udhtimi dhe plagt q mbante n lkur e detyronin t alonte pr t ekuilibruar dhimbjet. Kjo shishe ka hyr n Shqipri me anijen tnde, tha Lek Dukagjini duke ecur mbi xhamat e thrrmuar n Bulevardin e Zambakve. Mehmeti u mpi dhe zjarret q kishte npr trup filluan ti nxirrnin tym. sht Ademi, tha ai dhe ndjeu zrin ti hollohej si nj njeri q jep nj dnim me vdekje. Un u smura nga ethet e lkurs dhe ai shkoi n qytet pr t bler ushqimet. Me sa duket, ferri e ka infektuar dhe ai e ka sjell smundjen n Shqipri. Lek Dukagjini ndaloi dhe, duke e par si mund t shoh Zoti nj murg t paaft, i tha: Edhe sa koh duhet t jetoj ky njeri? Mehmeti uli kokn dhe u prgjigj: Nse ti do ta dnosh, un dua ta vras. Kam br nj premtim q duhet ta mbaj. Ademi m ka tradhtuar. Lek Dukagjini ngriti syt nga qielli sikur po shihte orn dhe para se t kthehej n Godinn e Shtetit i tha: Ai nuk ka qen vetm. Shtuni m tha se ka par dy burra q vraponin n errsir, duke shkruar mbi mure. Me sa duket, Ademi dhe njeriu q shkroi fjal dashurie mbi lopn jan bashk. Ata kan pir dhe jan hedhur n sulm, sepse vera u jep guxim
379

burracakve. Ademi nuk duhet t jap shpirt para se t na thot kush sht njeriu q i ka msuar dashurin. Duhet tia bj edhe kt shrbim Shqipris prpara se t vdes. Mehmeti pohoi me kok dhe u nis. Pr gati nj or Shqipria u mbush me rojet e Lek Dukagjinit. Ata erdhn me arm dhe u vendosn n t gjitha rrugt e qytetit. Askush nuk lejohej t kalonte andej pr asnj arsye. Shkolla u mbyll dhe fmijt nuk u lejuan t dalin nga shtpit. Ata rrinin npr dritare duke par burrat e armatosur, si bjn zogjt kur nxjerrin kokat nga folet pr t par sesi tigrat ndjekin lepujt. Para stalls s kafshve u vendos nj roje, t cilit iu dha urdhr t mos linte asnj kafsh t dilte q andej, sepse Mehmeti mendonte se armiku mund t organizohej duke i vrar apo helmuar kafsht. Po ashtu, masa u morn pr t mbrojtur edhe puset e ujit, si dhe ushqimet, t cilat edhe ato mund t helmoheshin, nse njerzit q kishin sulmuar nj nat m par donin t krijonin panik pr t dobsuar vendin. Duhet t ruajm edhe detin, tha Mehmeti, i cili vazhdimisht jepte urdhra, gj q e bri t ndihej m mir, sepse kjo ishte dita q ai kishte pritur prej shum vitesh. Tuneli u mbyll dhe askush nuk e lejua t dilte n breg at dit. Barkat u trhoqn me shpejtsi pr tu fshehur n pyll dhe Mehmeti urdhroi dy roje t qndronin n breg t detit pr t patrulluar pa pushim deri n nj urdhr t dyt. Pasi e rrethoi gjith qytetin dhe vendosi njerzit e tij n t katr ant, ai mori me vete dy burra dhe bashk me ta doli nga qyteti. Iu desh shum pak koh pr t gjetur
380

Ademin. Ai ishte ulur n lartsin e nj shkmbi dhe po i priste duke par detin. Dukej si nj pllumb q pret korbat duke pastruar pendt. Kur Mehmeti u afrua, Ademi nuk lvizi, por ngriti kokn dhe tha: Nuk t kam tradhtuar. Doja q Shqipria t mos vuante m. E bra n emr t liris. Mehmeti ndjeu gjakun ti kalonte npr trup dhe duke e lidhur i tha n vesh: Humbe mundsin t kujtoheshe si nj hero. Tani t gjith do t mbajn mend si nj tradhtar q shiti vendin e tij pr nj got ver. E morn me vete dhe, duke e shtyr npr rrpirat e ishullit, e hodhn n mes t sheshit t qytetit ku breshkat at dit ishin fshehur nga frika. Lek Dukagjini doli nga godina e shtetit dhe mori pamjen q merr Zoti kur duhet t jap nj gjykim. Gjat jets s tij ai kishte dnuar shum njerz, por gjithmon ishte sjell me ta si njeri dhe asnjher si Zot. Kur Zoti dnon, ai nuk interesohet pr detajet dhe Lek Dukagjini, q donte patjetr t dinte se kush ishte bashk me Ademin kur muret e shtpive ishin mbushur me germat e dashuris, mendoi se kt pun duhej tia linte Mehmetit. Zoti vendos, njerzit dnojn, mendoi ai duke e par Ademin q rrinte n kmb me fytyrn e bardh dhe mjekrn e zez. Megjithat, ai duhej ta pyeste Ademin, sepse ishte e qart q ky njeri kishte nj zhgnjim, i cili e kishte shtyr te pija, dhe pastaj e kishte detyruar t flijohej n emr t dashuris. Iu kujtua dita e par kur Ademi kishte zbritur n fushn e virgjr t Shqipris duke u zvarritur npr litar si nj mace e shkatht. Fytyra e tij nuk kishte ndryshuar, pavarsisht se pushi i rinis i
381

ishte rritur duke ia nxir kurorn e mjekrs. far t shtyu ta ndrrosh parajsn me ferrin? e pyeti. Ademi buzqeshi hidhur dhe Lek Dukagjini pr her t par, q kur kishte ardhur n Shqipri, mendoi se njerzit kan gjithmon nj ast lumturie para se t vdesin. Un bra t kundrtn, tha Ademi, ndrrova ferrin me parajsn. Shqipria nuk sht nj parajs. Ti po na detyron t heqim dor nga t gjitha knaqsit e jets dhe qllimi yt nuk sht parajsa, por pushteti. Ti do t bhesh Zot duke na detyruar t mos jemi m njerz. Un kam vendosur t vdes q Shqipria t ndryshoj. Shum shpejt, t gjith do t ta kuptojn se ti je nj i mendur i cili po e ndan Shqiprin nga pjesa tjetr e bots. Por kjo nuk do t zgjas shum, sepse marrzia gjithmon sht e prkohshme. Bota e di ku jemi dhe po pret q ne t ndryshojm. Qyteti ku shkova m bri t mendohem. Aty njerzit jan t lir dhe askush nuk i pengon t jetojn si t duan, t shkojn ku t duan, t dashurohen dhe t lindin fmij, pa t cilt jeta nuk ka kuptim. Ndrsa jeta q kemi kaluar deri tani n Shqipri sht e padrejt. Fmijt jan t uritur. Burrat dhe grat nuk lejohen t dashurojn dhe t martohen. Zoti sht ndaluar t hyj n zemrat tona. Ky ferr nuk mund t zvendsoj parajsn dhe ti nuk mund t zvendsosh Zotin, sepse Zoti nuk ka lindur pr t kufizuar lirin e njerzve, por pr ta drejtuar at n shtigje t reja. Zoti sht dashuri dhe, meq ti je kundr dashuris, nuk je Zot. Lek Dukagjini e shikonte Ademin me qetsi dhe, kur ai mbaroi, asnj fije floku nuk lvizi nga koka e
382

tij e bardh. Natyrisht q fjalt e Ademit ishin t rnda, por Zoti nuk mendon kurr se njerzit kan mundsi ta rrzojn nga pushteti dhe prandaj rrinte i qet. Megjithse nuk do t donte kurr t dgjonte ato q sapo kishte thn Ademi, Lek Dukagjini nuk ishte i mrzitur dhe aq m pak i trbuar. N fund t fundit, Shqipria duhet t ket edhe armiqt e saj, si ka edhe heronjt e saj, mendoi. Ndshkimi q do ti jepej Ademit n sy t t gjithve, do ti bnte mir Shqipris. Njerzit do t bindeshin se kush shkel ligjet e saj dnohet dhe kush nuk bindet ndshkohet. Zoti i zgjedh me kujdes njerzit q pranon n parajs, por nuk prjashtohet mundsia kur edhe ai ka zhgnjimet e veta prandaj dikurndryshon vendimet q ka marr dhe duke gjykuar mbi sjelljen e secilit, i dbon ata nga parajsa dhe i dnon t kthehen srish n ferr. Ky njeri e zgjodhi vet ferrin dhe mua nuk m mbetet gj tjetr vese ta pranoj vendimin e tij sepse kjo sht nj mnyr pr tu treguar njerzor dhe i arsyeshm dhe Zoti shpesh duhet tu tregoj njerzve se ai respekton dshirat e tyre t vogla. Jeta jote sht e shkurtr dhe un nuk dua ta zgjas pr t t bindur se e ke gabim, tha ai. Shqipria do t prfitoj nga vdekja jote dhe nse ktu ka njerz q kan menduar si ti, ata do t fshihen pas friks s tyre dhe askush nuk do t guxoj t mendoj se dashuria mund t kthehet n pushtim n nj vend ku i vetmi pushtim i vlefshm dhe pr t cilin po sakrifikojm sht pushtimi i barazis. Por, jam i bindur se nga thellsia e varrit tnd do t kesh koh t kuptosh se Shqipria do t bhet nj
383

vend i lumtur dhe se t gjitha premtimet e mia do t mbahen. T uroj rrug t mbar n ferr. Shum shpejt atje do t takosh njerz q i njeh dhe nuk do t jesh vetm. tha Lek Dukagjini dhe ktheu shpinn duke i br Mehmetit nj shenj se tani ishte pjesa e tij. Mehmeti, q ishte rrudhur n fytyr nga fjalt e Ademit, u afrua dhe duke e kapur nga flokt i tha: Kush ishte tjetr me ty mbrm? Ademi qeshi dhe e pa n sy. Un jam ushtar, i tha ti m ke msuar t mos i tregoj sekretet prpara vdekjes. Mehmetit iu zbardhn syt dhe duke ia shtrnguar flokt i tha me nj z t fort: Vdekja jote nuk do t jet si gjith t tjerat. Nse tregon, ajo do t jet m e leht, por nse jo ather ky vend do ti mbaj mend gjat vuajtjet e tua. Asnj krcnim nuk m ndalon dot t vdes, u prgjigj Ademi. Vdekja sht njlloj, shtoi ai, edhe kur vjen nga dora e babait. Mehmeti ndjeu nj lot ti mblidhej mbi qerpik dhe duke e par Ademin n sy i tha: Nga sot jeta ime ka ndryshuar. Un nuk binda dot as njeriun q desha se Shqipria mund t jet nj vend i lumtur. Kam vetm nj mundsi t ta shprblej kt zhgnjim, duke t torturuar. Armiqt vriten me respekt, ndrsa tradhtart nuk e meritojn kt nder. E pranoj, tha Ademi duke shtrnguar dhmbt. Megjithat duhet t dish se un t kam dashur si nj baba dhe t kam admiruar si nj komandant. Ti m ke msuar t luftoj pr atdheun dhe un at po bj. Po vdes q ti t kuptosh se Lek Dukagjini nuk sht dhe nuk do t jet kurr Zot dhe shqiptart nuk do t bjn kurr nj shtet pa qen t lir. Ti i shrben
384

Lek Dukagjinit, pa e ditur se nj dit do t jet radha jote. Tani ai dyshon edhe tek ty, si dyshon te do njeri tjetr q sot po vuan n kt ishull. Shpresoj q vdekja jote t jet m e leht se e imja. Mehmeti bri me dor nga burrat q u afruan dhe duke e lidhur Ademin me litar n duar dhe n kmb filluan ta trheqin ngadal si nj lkur t ciln duan ta zbrazin nga uji para se ta coptojn. Ata e trhoqn gjat duke ia zgjatur kockat jasht trupit dhe Ademi q shtrngonte gjuhn pr t mos ulritur nga dhimbjet, her pas here lshonte ofshama t gjata q prhapeshin n qytet si valt e nj liqeni q trhiqet nga lumenjt. Mehmeti nuk lvizte nga vendi dhe her pas here admironte kurajn e Ademit spr t duruar. Do t ishe br nj lufttar i madh, nse un nuk do t smuresha pr t t ln ty t lir n ferr, mendonte. Mehmeti kishte nj breng, helmi i s cils ia kishte pushtuar shpirtin q ndoshta nuk do t qetsohej kurr, si ato gotat t cilat e mbajn hidhsirn n buzt e tyre derisa thyhen. Nganjher ai u jepte urdhr burrave t pushonin dhe ather afrohej pran Ademit dhe duke ia hapur syt e mbyllur me gishta i thoshte: Nuk dua q t vuash. M trego kush ishte me ty mbrm. Por Ademi nuk fliste. Ather Mehmeti u drejtohej burrave dhe dgjonte kockat q thyheshin qetsisht duke krcitur si shkarpa nn peshn e nj guri. Kur nata ra mbi Shqipri duke ngritur dallg n det, nj hn e kuqe doli mbi bot. Ajo dukej si nj moll t ciln dielli e kishte hedhur n tok, pasi e kishte kafshuar
385

disa her. Ademi hapi syt e mbushur me lot dhe i lodhi pak n dritn e hns. Kjo hn e kuqe do ti plqej Zed Komnenit, mendoi, duket si nj pishtar q sht ngritur mbi Shqipri pr ti thn bots se koha e liris po afron. Para se t mbyllte syt n dhimbjen e vet, pa Lek Dukagjinin q rrinte pas xhamit mbi Godinn e Shtetit, duke e par. Fytyra e tij ishte e bardh dhe syt e shkatht lviznin me shpejtsi duke matur kohn. Ai e di q heronjt vdesin gjithnj natn, mendoi, dhe po lutet q dita t vazhdoj edhe pak. Lek Dukagjini kishte qndruar gjith kohn n dritare dhe, kur molla e kuqe e hns u shfaq n horizont, ai krciti gishtat si bn nj njeri t cilit koha nuk i jep mundsi t shijoj pjatn q i kan vn prpara. Nganjher ai acarohej dhe shtrngonte grushtet kur i dukej se torturat e Mehmetit nuk ishin t rrepta dhe t shpeshta. I dhimbset, mendonte dhe priste njlloj si pret Zoti q xhelatt t jen m t egr dhe m t vendosur. Nga mesi i nats Ademi ulriti nga pesha e litarve q ia kishin thyer shumicn e kockave dhe qyteti heshti. Fmijt q ishin hutuar gjat gjith dits, pa e kuptuar pse i kishin mbyllur n shtpi, doln npr dritare dhe Dielli pa Vern e cila i mbante vesht me dor pr t mos dgjuar britmat e nj njeriu q po vdiste. Ndrsa Aleksandri ishte ngjitur mbi godinn e menss dhe duke u fshehur q t mos dallohej nga rojet, kishte ndjekur gjat gjith pasdites torturat mbi trupin e Ademit. Koh pas kohe bhej gati t zbriste n shesh dhe t thoshte: Jam un ai q krkoni. Ademi solli vern, por fjalt e dashuris
386

i kam shkruar un. Por pastaj ulej prap dhe duke qar n errsir ndiente litart e Ademit q ia thyenin kockat e shpirtit. Zemra i prvlonte, ndrsa syt i lotonin. Ademi po vdes n vendin tim, thoshte me vete dhe, megjithse do njeri n at rast do t kishte frik se mos i dnuari mund t hapte gojn dhe t thoshte emrin e tij pr t sprapsur litart e bashk me ta torturn, ai nuk kishte frik. Trego, thoshte me z t ult. Thuaj q isha edhe un me ty, sepse un nuk kam kuraj t dshmoj pr vete. M jep nj mundsi t vdes edhe un si hero. Por Ademi nuk e dgjonte. N mngjes ai nuk foli m, sepse yjet heshtin kur zbardh. Ngjante si nj cop mish q pasi e kan zhveshur nga kockat, ka mbetur n rrug duke pritur ta varrosin. Aleksandrit i dukej i bukur, Mehmetit i dashur, ndrsa Lek Dukagjinit i panevojshm. T tre shikonin trupin e shtrir n shesh nga drejtime t ndryshme. Aleksandri priste t vdiste, Mehmeti priste t shptonte, ndrsa Lek Dukagjini priste t fliste. Mehmeti afroi veshin te goja e Ademit dhe, pasi qndroi pak i prkulur, u ngrit dhe u tha burrave ta zgjidhnin. Lek Dukagjini q nuk kishte lvizur duke e shijuar torturn n t gjitha etapat e saj e dgjoi q tha, vdiq, dhe zbriti posht. Frynte nj er e ngroht q ia trazonte flokt e lshuara mbi supe. Nuk mjafton, tha ai. Edhe t vdekurit duhet t dnohen kur nuk binden. Ky njeri u torturua pr vern q solli nga deti, por ai vdiq pa treguar dhe prandaj duhet t dnohet. Tani duhet ta varni. Mehmeti u skuq, por lodhja ia kishte zverdhur lkurn deri n at pik, saq asnj ngjyr tjetr nuk shfaqej mbi
387

t. Ai hapi syt i tmerruar, sepse n ushtri kishte msuar se t vdekurit nuk preken, por vetm varrosen. Lek Dukagjini iu afrua dhe sikur tia kishte lexuar mendimet q i lviznin n ball, si dallg t turpshme, i tha: Ktu jemi n parajs dhe t vdekurit meritojn nj ceremoni tjetr. Ademi duhet t varet q t gjith t shohin se far i gjen ata q shpresojn te dashuria. Mblidhini fmijt, tha ai. Mehmeti u mpi dhe lkura filloi ti nxihej duke u plasaritur. Donte t kruhej, por Lek Dukagjini po e shihte dhe ai ndaloi duke kafshuar buzt e veta. Pas pak fmijt u mblodhn n shesh, duke ecur si zogj q i kan thirrur n varrimin e nj lepuri, dhe vajzat mbuluan syt me duar pr t mos e par trupin e Ademit. Ngjan si nj trndafil q ia kan shkulur petalet, tha Vera dhe iu afrua trupit t ngroht q rrinte shtrir n tok, ndrsa hna q i kishte zbritur mbi fytyr po ia lyente buzt me t kuq. M mir t kishte sjell trndafila, se ver, tha me vete Mehmeti kur dgjoi Vern. Ndoshta nuk do t kishte vdekur, sepse Vera nuk do tia tregonte njeriu trndafilat, por do ti mbante posht krevatit derisa t thaheshin. Ndrkoh, rojet solln nj trung t trash dhe, pasi hapn nj grop, e vendosn trungun si nj lapidar mbi shesh. Njri prej tyre i kaloi Ademit litarin n qaf dhe duke provuar forcn e tij e trhoqi disa her, ndrsa koka e Ademit lkundej si nj lule q era e kthente nj her nga deti dhe pastaj nga hna. Nj pllumb, q n at koh po shtiste mbi ishull, ndaloi pak n qiell si nj cop letr q shkruan ato q sheh me sqepin e vet dhe pastaj vazhdoi
388

rrugn i qet, sepse pllumbat jan msuar t shohin trupa q qndrojn n ajr. Mbi kokat e fmijve kaloi nj er e fort dhe zrat e tyre t mekur humbn npr Shqipri. Ademi qndroi gjith ditn i varur n litar, duke u lkundur, ndrsa Aleksandri kishte marr nj shishe ver dhe, duke u fshehur n lartsin e menss, e prshndeste duke qar. At dit askush nuk kaloi m nga sheshi dhe kur Ademin e morn pr ta hedhur n det, sepse Lek Dukagjini nuk pranoi q tradhtarit ti jepej nj varr n qytet, trupi i tij i ngjante nj luleje t vyshkur, q e kishte ln farn e vet n tok. Kur u kthye nga varrimi n det, Mehmeti qndroi gjat n breg dhe lott q i binin nga faqet formuan nj grop t vogl n rr. A jetojm vrtet n parajs, mendonte dhe meq nuk kishte prgjigje, at nat e kaloi duke frkuar qafn q i digjte me leshterik t lagur. Kur hna filloi t largohej nga qiejt e Shqipris, ai u ngrit dhe nisi t ecte n qytet pa Shtunin q po mblidhte xhamat e thyer t shishes, si bjn qent kur gostia mbaron. Ai qeshi duke par Mehmetin q ecte si nj i humbur dhe i tha: Po mbledh copat e nj syri q u thye duke par ferrin. Mehmeti nuk ndaloi dhe pr her t par, qysh se kishte ardhur n Shqipri, ngriti nga toka nj zambak, q ndoshta Ademi e kishte shkelur me kmb, duke iu fshehur ndjekjes s Shtunit dhe me t freskoi faqet e prvluara. Ndoshta duhet t kishte m shum lule n parajsn ton, mendoi, dhe vazhdoi rrugn i vetm, ndrsa mngjesi po elte si nj trndafil, t cilin dielli sapo e ka kputur nga kopshtet e toks.
389

Zoti, Eva dhe Adami

Sigurisht q bota e ka marr me prtes detyrimin pr ti dhn prgjigje ksaj pyetjeje: Si i zgjodhi Zoti njerzit q vendosi ti zbriste n tok?. Nse n vend t Evs dhe Adamit ai do t kishte zgjedhur dy njerz t tjer, ndoshta historia e njerzimit do t ishte e ndryshme. Por ai vendosi ta krijonte racn e njerzve nga ata t dy dhe nga askush tjetr. Dhe kjo zgjedhje duhet t ket nj shkak, nga i cili kan lindur t gjitha pasojat. Njlloj si nj skulptor, Zoti duhet t ket ndaluar nj mngjes n galerin e vet dhe atje u ka hedhur nj sy njerzve t shumt q kishte krijuar pr ti vendosur n lndinat e parajss, si bjn gjithmon ata q duan ti zbukurojn parqet e tyre me statuja. Duke kaluar dorn mbi fytyrn e Evs, ai ka prekur qukat e saj me gishta, pastaj i ka fshir pak djersn q lshon mermeri kur ajri sht m i ftoht se lkura e tij
390

dhe me qllim q e shkreta vajz t mos dukej sikur kishte qar nga dhimbjet e dalts dhe nga pluhuri q ia kishte zverdhur flokt. Pastaj, duke ia lmuar pak kofsht dhe vithet pr ta br mbajtjen dhe zhvendosjen e asaj statuje m t leht pr engjjt e vet, duhet t ket thn: Merrni kt, se ndryshe nga t tjert ajo ka qar gjat gjith kohs pa m dhn asnj knaqsi. Engjjt jan habitur sepse, s pari, Eva nuk ishte gruaja m e bukur q kishte krijuar Zoti dhe s dyti t zbressh n tok nj njeri q qan, do t thot ti ndjellsh njerzimit t qarn prjetsisht. Eva nuk ishte e prsosur, prkundrazi ishte e shndosh, e shkurtr dhe trupin e kishte t mbushur me nishane t vogla vullkanike q dukeshin si vrima, ku dalta e Zotit kishte ngecur pa kaluar dot m tej. Nse kjo histori sht e vrtet, ather duhet pranuar se Zoti nuk bn vetm gjra t prsosura, por edhe shum gjra t rndomta dhe se, kur krijoi njerzit, ai nuk ishte n qejf, ndaj nuk i przgjodhi ata nga bukuria, por nga nevoja pr t zbrazur studion e tij nga statujat e teprta. Q Eva nuk ishte e bukur kjo sht shum e leht pr tu provuar. Adami u josh prej saj shum vjet, e madje shum shekuj m von, pasi t dy jetonin npr livadhe dhe pyje, gj q provon se ajo grua nuk kishte asgj m shum se nj lule e njom apo nj shkurre e dendur dhe nazelie. Prova tjetr se Eva nuk kishte aftsi pr t joshur nj burr, sht edhe fakti se u desh ndihma e nj gjarpri pr ta msuar sesi mund t bsh pr vete nj burr, duke i falur nj moll. Sa i takon Adamit ai u zgjodh nga Zoti pr arsye t tjera. Pa dyshim
391

q ai ka qen nj djal i bukur dhe shum i iltr, me t cilin Zoti ishte marr nj koh t gjat, duke e pastruar, duke e msuar t qesh dhe duke ia krehur flokt dhe faqet q i shklqenin nga naiviteti dhe llastimi, ka pr shum njerz q kan vrar mendjen pr kto shtje, sht dshmi e faktit se Zoti donte m shum burrat se grat. Kt preferenc, shum pak dijetar kan mundsi ta kundrshtojn po t kihet parasysh sesi ka rrjedhur historia e njerzimit. Burrat kan vendosur gjithnj dhe n t gjitha kohrat ata kan pasur m shum fuqi, m shum pushtet, m shum mend dhe m shum ndihm nga Zoti, sesa grat. Nuk sht e rastsishme q t gjith profett jan burra dhe asnj grua nuk sht przgjedhur nga Zoti pr t folur dhe pr t vepruar n emr t tij. Kur vendosi t kishte nj fmij, Zoti nuk bri nj vajz, por nj djal dhe ky ishte Jezu Krishti. Ia vlen gjithmon t imagjinohet se do ti ndodhte bots sikur Jezu Krishti t ishte vajz, por shtjellimi i ksaj hipoteze do t ishte aq i komplikuar sa do t krkonte nj pozicion tjetr t diellit, t yjeve, t luleve dhe t aromave q mbushnin galerin ku punonte Zoti duke gdhendur njerzit, sepse megjithse ai sht krijuesi i gjithkaje nuk mund t mohohet se dielli, hna dhe yjet kan pasur nj ndikim t rndsishm gjat ktij procesi krijues e sidomos mbi shijen e tij pr burrat, ku me sa duket pozicioni i tyre n horoskopin e Zotit duhet t ket qen vendimtar. Duke favorizuar burrat, Zoti ka dashur tu thot njerzve: Me burrat merrem un, me grat merruni ju. Dhe nse shikon se si Muhamedi i
392

trajtoi grat, duke i zhveshur nga nj pjes e madhe e t drejtave q gzojn burrat, e justifikon, sepse kt msim ai e nxori nga sjelljet e Zotit. Nisur nga ky arsyetim, pra, nga roli prcaktues i burrave n historin e njerzimit, at mngjes, n studion e Zotit duhet t ket pasur m shum statuja djemsh t ngjashm me Adamin, nga t cilt ai zgjodhi at q mund ti prshtatej pak m tepr Evs, sepse megjithse Adami ishte i bukur edhe ai ishte pak i shkurtr dhe nofullat e rrumbullakta shkonin n simetri me shndetin e spikatur t Evs. Adamit ndoshta ai nuk i dha ndonj porosi, sepse ky djal i shkurtr me faqe t kuqe duhej t bnte vetm nj pun: t ecte gjithandej duke u sjell si nj njeri i lumtur, pa menduar. Por Zoti, q n prgjithsi sht nj vzhgues i kujdesshm, at mngjes u zgjat dhe prpara se shrbtort ta ngrinin Evn pr ta zbritur n tok, i ndaloi dhe u tha: Prisni ti heq pak pluhurin. U afrua dhe i fryu vajzs gjithandej n flok, n sy, n faqe, te supet, pastaj n goj sikur po e puthte dhe kshtu i kaloi asaj frymn dhe shpirtin q kan gjith njerzit prandajata ndiejn, qajn, qeshin, gzohen, hidhrohen dhe dashurohen. Sikur Eva t mos ishte mbuluar me pluhur, njerzimi nuk do t dinte t qeshte dhe t qante, gj q do t ishte shum e trishtueshme. Dhe sikur Eva t mos t vuante nga vetmia, ather ajo nuk do ta kishte takuar ende Adamin, q duke soditur qiellin nn hijen e nj luleje t fishkur nuk do t kishte nisur ende t mendonte at q po mendojm ne sot: far e shtyu Zotin t nxitonte pr ti zbritur njerzit n tok,
393

n at gjendje t paprsosur fizike dhe mendore, kur mund ti mbante shum m gjat n studion e tij dhe her pas here ti skaliste, ti pastronte dhe ti zbukuronte derisa ata ti ngjanin atij vet, si i ngjan do fmij prindit nga i cili lind. E nse detyrimisht duhet t ket nj prgjigje pr pyetjen se pse Zoti zgjodhi Evn dhe Adamin pr ti zbritur n tok dhe jo dik tjetr, ather prgjigjja sht kjo: Zoti zgjodhi ti bnte njerzit nga ata njerz q i ngjanin m pak atij.

394

8
Shqipria priti pes vjet q fmijt t rriteshin pr t punuar tokat, pr t mbajtur armt dhe pr t br fmij. Lek Dukagjini q ishte zbardhur duke pritur, doli nj mngjes nga nata e vet dhe tha: Erdhi koha pr tu shtuar. Vajzat jan br gra dhe djemt jan br burra. Shqipria duhet t mbarset. Kshilltart e pan me habi, sepse n ato pes vjet koha kishte rrjedhur kaq ngadal dhe si ndodh me njerzit q rrin t mbyllur n nj dhom, pa dalluar dot ndryshimet e t tjerve, ata nuk e kishin vn re se fmijt ishin rritur sa pr tu shtuar. N ato pes vjet, q nga vdekja e Ademit, Shqipria ishte br m e bukur dhe shum m e ngatht, sepse ngathtsia sht nj smundje q lind nga bukuria. Natyra nuk kishte lshuar m dimra t ashpr mbi ishull, ret kalonin me prtes, duke hedhur her pas here shi
395

mbi tok, ndrsa gruri dhe perimet q zgjasnin flokt n do pranver kishin shtuar besimin se Shqipria mund t mbetej e pavarur nga pjesa tjetr e bots. Zambakt ishin enjtur si faqe t bardha engjjsh q shihen n pasqyrn e reve, ndrsa pjeshkat, mollt, qershit, kumbullat dhe pemt e tjera, t cilat ishin mbjell n t gjitha rrugt dhe rrugicat e qytetit, do vit pikonin m shum mblsi, gj q u ndodh t gjitha frutave, sa her q njerzit nuk brtasin, nuk mrziten dhe nuk grinden. do njeri q do t vinte n Shqipri, pr ta vizituar, do t besonte se ky ishte nj vend i lumtur q, nse nuk do t kundrmonte her pas here nga era e qengjave dhe peshqve t pjekur, mund ti ngjante fare mir parajss. Pr shkak t lagshtis, t krips dhe kullotave t shijshme, kafsht ishin br m t urta, leshi i tyre ishte forcuar dhe me kalimin e viteve, Lek Dukagjini kishte lejuar q t hahej m shum mish dhe kt vendim nuk e kishte marr vetm nga kmbngulja e Aleksandrit, dshira e t cilit pr mish ishte gjithmon e tepruar, por nga nevoja pr ti rritur fmijt pak m shpejt. Rreziku nga mishi i teprt dhe nga yndyra nuk konsiderohej m aq i dmshm sa n ditt e para. N prgjithsi, mosha, qetsia dhe vetmia kishin br q Lek Dukagjini ta humbte vigjilencn. Ai u ngjante atyre drurve t vjetr, lkura e t cilve e humb ndjeshmrin duke u mbushur me rrudha. Tani dilte gjithmon e m pak nga Godina e Shtetit dhe nse nuk do t ishte Mehmeti, i cili do jav i raportonte pr sigurin e ishullit, ai do t mbetej atje,
396

i mbyllur mes librave t vet dhe mobilieve t lmuara, duke par nga dritaret shtitjet e prpikta t fmijve dhe t kafshve, fytyrat e t cilve shklqenin si fruta, n pasditet me diell. Mehmeti nuk ishte kruar m gjat gjith asaj kohe dhe, kur lkura i forcohej nga vapa dhe nga pushi i pemve n pranver, ai e frkonte trupin me leshterik t lagur dhe flinte lakuriq n breg t detit, pr dit me radh. Nj her fmijt e kishin par t zhveshur me lkurn q i zverdhte nn dritn e hns dhe Enveri kishte thn: Gjarprinjt e ndryshojn lkurn, kur kafshojn. N ato pes vjet fmijt kishin kaluar m shum koh n det. Ata kishin msuar artin e peshkimit dhe pr shkak t entuziazmit dhe kmbnguljes s tyre pr t luajtur, pjatat e Aleksandrit ishin gjithnj e m t bukura, plot me gaforre, me karkaleca, me peshq t shndritshm dhe t freskt, ndrsa Aleksandri vet her pas here mbushte nj got ver dhe n errsirn e nats kridhej n mendimet e veta, duke e lagur gotn me lott e vet. Q nga vdekja e Ademit ishte dobsuar dhe faqet e kuqe i ishin zverdhur sikur i kishte lyer me krpudha. Aleksandri jetonte duke pritur ardhjen e Zed Komnenit, megjithse kishte msuar ta fshihte trishtimin dhe padurimin e vet. Koha dhe frika e kishin msuar t ishte i kujdesshm dhe po aq i dhimbsur. Shishet q zbrazeshin nga vera, ai i lante dhe pasi fuste brenda tyre ndonj gjethe t kuqe kumbulle apo ndonj pend pule t vogl i vuloste dhe i hidhte fshehurazi n
397

det. Kur t shkojn n bregun tjetr, njerzit do ti hapin dhe ather aroma e Shqipris do tua mbush hundt, thoshte me vete, duke besuar, si gjith kuzhiniert, se parajsa mund t gjendet duke ndjekur ern e saj. Dhe nse Shqipria i ngjante parajss, Aleksandri i ngjante nj njeriu, i cili her pas here varet n re dhe q andej hedh mbeturinat e saj n tok, pr tu br shenj atyre q jan posht dhe q mezi presin t ngjiten. Por Zed Komneni kurr nuk kishte dshmuar se i kishte marr shenjat e tij, megjithse edhe e kundrta ndoshta nuk mund t provohej ende. Nj her, kur iu duk sikur ajo q po bnte nuk kishte vler, sepse njerzit n bregun tjetr nuk do t kuptonin dot se nga vinin pendt e pulave apo kumbullat pa adres, Aleksandri mori nj petal t madh zambaku, e shtriu si nj letr dhe sipr tij shkroi me germa t mdha blu: PD. Ndrsa posht, si bjn njerzit q shkruajn menyn npr tabelat e restoranteve, shkroi me germa m t vogla: pushtimi i dashuris. Ndoshta tani i ka gjrat m t qarta, tha me vete. Nga sa i kishte treguar Ademi, ai e dinte se Zed Komneni ishte nj gjuetar i mir i dashuris dhe njlloj si tigrat e uritur nuk mund ti ngatrronte gjurmt e saj me asgj tjetr. Do t vij, mendonte. Me siguri do t vij nj dit dhe ather Shqipria do t mbushet me rrush, me vajza dhe un do t gatuaj pula t pjekura q do tua mbush barkun me gshtenja. Kur kthehej nga deti n mes t nats, Aleksandri kalonte nga bulevardi i zambakve dhe kur Shtuni i dilte prpara qndronte n
398

kmb pa lvizur sikur priste q ai ta ndiqte, si kishte br natn kur Shqipria ishte mbushur me germa dashurie. Shtuni qeshte n errsir dhe i thoshte: Dashuria nuk e kaprcen dot detin, sepse ajo sht si gjaku dhe humb n uj. Aleksandri rrinte n kmb duke e par drejt n sy dhe kto ishin t vetmet takime gjat t cilave ai nuk e prmbante dot zemrimin q kishte n shpirt. Shtuni i kujtonte vdekjen e Ademit. Megjithat ai nuk fliste dhe si bjn t gjith njerzit e menur kur takohen me t mendur, kthente kurrizin duke kafshuar buzn. Hidhrimi e kishte msuar Aleksandrin t vzhgonte. N t gjitha vendet, ku nuk lejohet t dashurosh, t shessh dhe t blesh, t iksh dhe t vish, ka njerz t cilt jetojn duke vrojtuar pa pushim. Nse m par nuhaste gjurmt e kafshve, thinjn e shpendve apo plakjen e peshqve q skuqte tani e ndiente se Shqipria mund t ndryshonte vetm nga fmijt. Prandaj rrinte gjith kohn duke i par nga larg, duke u prpjekur t kuptonte kush e ka m t gjat thumbin e liris n gjak, kush prej tyre mund t kthehej n rebel pr shkak t karakterit, t llastimit apo t kokfortsis, cili prej tyre ishte m i ashpr, m i fort, m i zgjuar, m i durueshm apo m i thyeshm dhe m tinzar. Dhe duke i vrojtuar n heshtje ai kishte msuar disa nga t fshehtat e tyre, si bn bariu, kur i ndjek delet q takohen n pyll. Nse prpara disa vitesh Dielli i krkonte Vers ti vizatonte zemra t bardha n faqe, tani ai ia mbante dorn mbi flok dhe kur ajo e puthte, syt i lshonin
399

nj drit t verdh si ajo q mbush shpirtin e njeriut kur dashuron n fshehtsi. Dielli nuk dinte t puthte, sepse njerzit q jetonin n Shqipri nuk kishin njerz t afrt dhe duke mos ndjer mall, nuk dinin ta shuanin at n mishin e nj trupi tjetr. Por ndonse i duhej t msonte gjra t reja, pr tu rritur, ai kishte nj zakon t cilin jeta n ishull nuk ia kishte ndryshuar: mblidhte krmij npr fushat e djersitura t Shqipris dhe kur binte shi, qndronte posht ndonj peme duke prekur mishin e qullt me gisht, pr ti shkathtsuar. Qysh se kan njohur kafsht, njerzit besojn se krmijt jan simbol i ngathtsis, por Dielli q i njihte mir, besonte se ngathtsia e tyre ishte pjekuri. Ndryshe nga qeniet e tjera, krmijt besojn se nuk kan arsye t vrapojn pr t kapur botn, sepse nse pret, bota vjen vet tek ty, sepse bota rrotullohet. Dhe prderisa rrotullohet rreth diellit, bota mund t rrotullohet edhe rreth guasks s nj krmilli. Kur ata plakeshin dhe fishkeshin dhe pastaj dilnin nga guaskat e tyre pr t ngordhur cullak, ai i merrte guaskat dhe me to krijonte figura, t cilat i ngjiste npr shkmbinj apo n muret e shtpive. Sikur Shqipria t lejonte shitjen e objekteve t artit, me siguri q Dielli do ta kishte fituar bukn e gojs me anijet e veta, me gjethet, me hartat e uditshme q krijonte, me germat, me zemrat dhe me fjalt q mund ti shkruante gjithandej, si tatuazhe me ngjyra t ndryshme mbi lkurn e gjelbr t ishullit. Pr fatin e tij t mir Shqipria kishte shum krmij dhe ata nuk e lodhnin
400

Diellin pr ti gjetur, edhe kur ai nuk kishte humorin dhe kohn e duhur pr ti krkuar. Ndrsa Vera, me gjith kalimin e viteve, nuk e kishte humbur dshirn e saj pr t vizatuar me ngjyra t elta mbi fytyrat e njerzve, sepse kjo ishte e vetmja mnyr pr ta mbajtur t gjall pasionin, n nj vend ku nuk t jepnin letr pr t vizatuar botn. Ngaq Vera donte trndafilat, ajo ishte m e shkatht dhe m e guximshme se Dielli, i cili, meq jetonte me krmijt, ishte m i ngadalt, por edhe m i vendosur. Ai e dinte q Vera nj dit do ta puthte dhe prandaj priste, si bjn krmijt, duke pritur brenda guasks s tyre prej qelqi, njlloj si peshqit q presin detin brenda nj akuariumi. Dhe nse dashuria forcohet kur vigjilenca e atyre q e pengojn zbutet dhe kur natyra sht m paqsore, kshtu kishte ndodhur edhe me Diellin dhe Vern. Pr shkak t vetmis s Lek Dukagjinit, pr shkak t lodhjes s Mehmetit dhe pr shkak t shtimit t krmijve, ata kishin mundsi t rrinin m shum bashk duke u takuar jasht qytetit. Dielli dhe Vera ishin n nj mosh kur dashuria nuk shkmbehet me fjal, por me gjeste. Kur ktheheshin nga shkolla, ata mbanin hapat dhe prisnin q gjith fmijt t futeshin n shtpi. Ather Dielli i afrohej Vers dhe i thoshte: far bn nj krmill kur del dielli? Vera ngrinte syt dhe duke qeshur prgjigjej: Gjen nj hije pr t shijuar diellin. N vende si Shqipria, ku dashuria sht e ndaluar, njerzit krijojn kode t fshehta pr t folur pr t, duke zgjedhur fjal t bukura, t marra
401

borxh nga natyra, sepse dashuria ka nevoj pr natyrn njlloj si nj lule q nuk lind dot as mbi nj tavolin dhe as mbi nj krevat. Dashuria sht nj zakon i njerzve, por ajo nuk do t kishte kurr fuqin q ka, nse nuk do t msonte disa t fshehta nga lulet dhe nga kafsht. Prandaj her pas here ajo duhet t prkdhelet q t dal nga guaska e saj, njlloj si nj krmill. Pr her t par Vera dhe Dielli ishin puthur nj dit vjeshte, kur vesa q kishte mbuluar ishullin, shndriste mbi bar duke i joshur krmijt me freskin e saj. Vera ia kishte prekur fytyrn Diellit me gishtat e saj t gjat, pastaj ia kishte kaluar dorn n vesh, si ndodh kur krmijt zgjasin antenat e tyre drejt nj dshire dhe kur ai kishte nisur t fuste pak qafn n mes t supeve, ajo e kishte puthur. Dielli ishte mbledhur, lkura i ishte lngzuar dhe n livadhin ku ata po rrinin kishin pikuar disa lot. Pse qan? e kishte pyetur Vera. Sepse kjo sht puthja e par n Shqipri, kishte thn ai, dhe m vjen keq q askush nuk do t ta dij kurr kt gj. Po pse mendon pr Shqiprin, kur m puth mua? i kishte thn Vera. Sepse do krmill mendon pr guaskn e vet, pasi ngopet me bar, ia kishte kthyer Dielli. Por megjithse ishin t mdhenj pr tu puthur, Dielli dhe Vera ishin ende t vegjl pr t njohur trupat e njri-tjetrit. Ata rrinin t prqafuar, por duart i kishin t ngathta, t turpshme dhe t pamsuara pr ti futur posht bluzave apo posht pantallonave t gjata q mbanin asokohe djemt e Shqipris. Ata u ngjanin dy njerzve q ecin
402

krah pr krah n rrugn e dashuris, por pa i ditur shtigjet e saj, sepse Shqipria ishte e varfr n dashuri dhe nuk mund tu msonte m shum. Por kur nuk arrin dot t shuaj oreksin e trupave, dashuria kthehet n nj pasqyr pr t par dobsit dhe shmtin e bots, sepse dashuria ka shqisat e duhura pr t dalluar padrejtsin dhe mjerimin. Kur t rritemi, nuk do t jetojm ktu,i tha nj dit Dielli Vers duke e par n sy. Ajo u zgjat pr t dgjuar m shum dhe ai vazhdoi. Shqipria nuk e lejon dashurin dhe nse na kapin me siguri q un do t kem fatin e Ademit. Nuk dua t vdes n kt mnyr. Ky vend nuk na meriton. M premto se kur t rritemi do t marrim nj vark dhe do t ikim nga ky ishull. Bota sht e bukur dhe ne duhet ta njohim prpara se t plakemi, tha ai. Vera ia kaloi dorn mbi faqe sikur po i vizatonte nj zemr dhe i tha: Po ndoshta ktu gjrat do t ndryshojn. Jam e bindur se nj dit do t ket trndafila dhe ne nuk do t kemi frik t puthemi n mes t rrugs. Vera ishte m e vogl se Dielli, si ishin m t vogla t gjitha vajzat e Shqipris, por pr shkak t lehtsis me t ciln i merrte gjrat, ajo ishte gjithnj optimiste. N prgjithsi vajzat e ndiejn rrezikun m pak se djemt, ose edhe kur rreziku sht i dukshm ato gjejn fjalt e duhura pr ta larguar. Ata flisnin gjat pr punt e Shqipris, pr ndalimin e martess, t paras, t pijes, dhe t fmijve dhe nse Dielli skuqej dhe ngrinte zrin, ajo mjaftohej duke thn: Jam e bindur se nj dit gjrat do t ndryshojn. Do t bhemi edhe ne si t gjitha
403

vendet e tjera. Kjo mnyr pr t gjetur nj ngushllim edhe n ditt m t vshtira e mrziste Diellin. Kishte raste kur ai mbyllej n guaskn e krenaris s vet dhe pr dit me radh ata nuk takoheshin. Kur kalonin disa dit pa u takuar, ai dilte natn dhe shkonte posht dritares s Vers. Ather nxirrte nj krmill t cilin e kishte ngrohur gjith ditn n xhep dhe pasi e joshte me pak bar e trhiqte nga guaska dhe e ngjiste n xhamin e dhoms ku flinte Vera. Krmilli zgjaste antenat pr t par m shum brenda dhoms, ku me siguri Vera i kishte hapur petalet mbi araf si nj trndafil i prgjumur. Nn dritn e hns krmilli bnte shtitjen e vet npr xham dhe n mngjes, kur zgjohej, Vera e merrte n duar me kujdes dhe pasi e prkdhelte e fuste n gjirin e vet t freskt. Kjo ishte shenja e paqes. Vera e dinte, se pas disa ditve t acaruara, Dielli i kishte drguar krmillin pr tu pajtuar. Ather, pas shkolls ata takoheshin n pyll, ku njri sillte krmillin dhe tjetri sillte guaskn. Dhe kur krmilli futej n guaskn e vet, Vera ia fuste gjuhn Diellit n goj si pr ti thn: Ja guaska u bashkua me krmillin, po ne kur do t bashkohemi? Dhe ky bashkim ndoshta do t kishte ndodhur normalisht, sepse natyra, vetmia dhe dashuria q kishin n shpirt do ta kishin msuar Vern dhe Diellin t gjenin rrugt e trupave t njri-tjetrit, por kjo nuk ndodhi ather kur duhej, pr shkak se Lek Dukagjini u ngrit nj mngjes dhe urdhroi q t niste mbarsja e fmijve t Shqipris. sht koha pr t lindur, u tha ai kshilltarve, ndrsa
404

Aleksandrit i krkoi q ti ushqente djemt me sa m shum mish, vez dhe fruta n mnyr q lngjet e tyre t ishin t bollshme. Megjithse nuk kishte shum respekt pr historin, Lek Dukagjini besonte se Shqipria duhet t kishte datat e saj t shnuara, si nj rrug t ciln mund ta humbsh, nse nuk mban mend pemt, gurt, kthesat dhe gjurmt nga ke kaluar. Ai mendoi se edhe mbarsja e fmijve duhet t ishte nj dit q do t mbahej mend gjat, ndaj vendosi q vajzat dhe djemt t bashkoheshin n datn 28 nntor. Kjo ishte dita kur anija e Shtunit kishte sjell njerzit dhe kafsht n Shqipri dhe q pr kt arsye ai e kishte shpallur si datn e pavarsis se vendit. Ishte fundi i tetorit dhe gjethet e pemve kishin shtruar nj qilim n rrugt e ishullit. Kafsht q kalonin sipr tyre do dit, duke bluar mendimet e veta, i shkelnin gjethet me thundrat e rnda dhe reeli i mbl q krijohej nga kjo shtypje i mblidhte blett, mizat, fluturat dhe t gjitha insektet e uritura nga t katr ant e ishullit. Ato gumzhinin sikur dikush i kishte thirrur t kndonin prpara nj gostie, ndrsa kur errsohej mblidheshin n sheshin e qytetit duke vallzuar rreth yllit t verdh q nuk lvizte, sepse kjo ishte detyra e tij: t qndronte gjithmon n t njjtin vend. Lek Dukagjini, ato dit, dilte do pasdite npr qytet, si nj Zot q inspekton rezervat e parajss prpara se t sjell aty njerz t tjer. Inventari i Shqipris ishte i plot dhe i bollshm: nuk kishte uri, nuk kishte zhurm, kafsht ishin t pastra,
405

fmijt t qeshur dhe deti aq i madh sa duhej pr t mos u kaluar dot me not. Parajsa ishte n qiell, ishulli ishte n det, ndrsa Shqipria n natyr. Edhe sikur t kishte dashur ti bashkonte t tria kto pjes n nj, Zoti nuk do t kishte arritur dot, sepse ai asnjher nuk do t kishte vendosur q Shqipria t bhej nj parajs n det. Ndrsa Lek Dukagjini, q kishte shkuar nj hap m larg se Zoti, ishte i lumtur dhe i qet. Kurr m par nuk ishte ndjer m afr qllimit t vet se at vjesht. Megjithat, nj pasdite, duke ecur mbi tapetin e gjetheve, ai u ndje i lodhur. Kmbt iu drodhn dhe vendosi t ulej mbi nj gur n bulevardin e zambakve. Kjo nuk ishte nj gj q ndodhte prdit dhe, t shohsh Zotin q lodhet dhe ndalon pr tu ulur, sht nj kujtim i paharruar. Fmijt doln nga dritaret e shtpive dhe Shqipria heshti duke pritur q ai t ngrihej. Ora ime po afron, mendoi Lek Dukagjini duke dgjuar at heshtje. Duhet t shpejtoj. Nuk mund t vdes pa njohur fmijn e par q do t lind n Shqipri. Por, megjithse po i merrej fryma dhe duart i kishte t mpira, prap ishte i gzuar. Ai hodhi syt n qytet dhe fuqia e ngjyrave q pa ia zbukuroi syt. Ky vend nuk do t ndryshoj edhe kur un t mos jem m, mendonte. Fmijt q do t lindin nuk do t ken prindr dhe prindrit nuk do t ken fmij. Kjo do ta bj dashurin t panevojshme dhe familjen t pamundur. Edhe nse dikush do t dashuroj, t tjert nuk do ta lejojn, sepse njerzit nuk duan q dikush t bj ato q ata nuk i bjn dot, ose q nuk duan ti bjn m. Ai
406

qndroi atje gjith pasditen dhe gjaku iu ngjit nga toka n fytyr duke e skuqur si nj gjethe kumbulle. Gojn e kishte t hidhur dhe blett e shndosha t Shqipris ia kishin mbushur vesht me dyll. Kur u ngrit pr tu kthyer n Godinn e Shtetit, ishte errsuar dhe ai dgjoi dritaret e shtpive q u mbylln pas krahve t tij. Nga deti vinte nj puhiz q kumbonte si nj e qeshur q dilte pa kursim nga buzt e bregut. Shqipria ato dit ishte e pasur me aroma, me lngje, me mish dhe me ngjyra t ndryshme, si nj grua prpara lindjes. Megjithse shum pak vet e dinin se n fund t nntorit vajzat dhe djemt do t bashkoheshin pr tu mbarsur, n ishull kishte nj atmosfer feste, kryesisht pr shkak t gjith atyre viteve t qeta, kur uria, vrasjet dhe smundjet e kafshve nuk kishin krcnuar me forcn e ditve t para. Zakonisht natyra e ndien kur njerzit rriten dhe meqense ajo sht e dhimbsur dhe bujare, i ndihmon ata ta kuptojn se kan ndryshuar. Dhe kur fmijt nuk kan prindr t cilt duhet tu thon se jan rritur, ata e kuptojn kt gj duke u matur me lartsin e pemve, frutat e t cilave nj vit m par u dukeshin t pakapshme, ndrsa tani pothuajse t arritshme, me nj zgjatje dore. Mjekrat e djemve kishin nisur t mbusheshin me qime t ashpra, si u ndodh gjithmon meshkujve kur do t bhen burra, ndrsa gjinjt e vajzave ishin fryr, buzt e tyre ishin mbushur me mish dhe kofsht e plota ishin zgjatur, njlloj si ato pemt, t cilat nuk duan ta shtyjn pr nj stin tjetr nevojn pr t elur lule.
407

Tri dit prpara 28 nntorit, Lek Dukagjini mblodhi kshilltart dhe u tha: Si e dini, koha q Shqipria t bhet me fmij ka ardhur. Ne kemi nntdhjet e pes djem dhe vajza, t cilt jan t gjith n nj mosh. Shpresoj q trupat e tyre t jen gati pr tu iftuar. Kto dit kam dal n qytet dhe kam par vajzat dhe djemt. Ata jan ushqyer mir dhe trupat e tyre kan enn dhe ujin e duhur pr t lindur. Megjithat, un mendoj se jo t gjith jan gati pr tu br me fmij. Nga ana tjetr, nuk duhet q gjith fmijt e Shqipris t lindin n t njjtn dit. Ne duhet t krijojm breza, sepse ndryshimet n mosh e pasurojn nj vend, duke i dhn atij larmin e domosdoshme q ka edhe natyra. Natyra sht e pasur, sepse ka lloje t ndryshme speciesh, t cilat nuk kan lindur t gjitha n t njjtn stin dhe n t njjtn dit. Prandaj kam vendosur q n datn 28 nntor t iftosen vetm njzet e katr fmij, dymbdhjet djem dhe dymbdhjet vajza. T tjert duhet t presin edhe nj vit dhe kshtu do t vazhdoj pr katr vjet. Ne do ti bashkojm iftet nj her n vit dhe gjithmon n datn 28 nntor. Dikush mund t thot se duke i bashkuar burrat dhe grat vetm n nntor, ather t gjith fmijt do t lindin n gusht dhe pr shkak t horoskopit t tyre do t jen t gjith t ngjashm n karakter, n shije dhe n zakone, pavarsisht nga mosha q kan. Kjo sht deri diku e vrtet, por n fund t fundit ky sht edhe qllimi yn. Ne duam q shqiptart t lindin dhe t jetojn me ndjenjn e barazis. Mbjelljet e para do ti
408

bjm t gjitha nn shenjn e nntorit. Kur t gjith burrat dhe grat t jen iftuar dhe cikli i par i lindjeve t jet mbyllur, ndoshta pas disa vitesh mund ta rishikojm vendimin ton pr t vendosur q fmijt t lindin edhe n dimr, apo edhe n pranver. Megjithat, asnj grua nuk do t detyrohet t lind nj fmij pa kaluar pes vjet. Kjo do t thot se pasi t jen mbarsur t gjitha vajzat e ishullit, viti i pest do t jet nj vit i bardh. N at vit askush nuk do t lind. Ndrkoh, nuk do t lejohet q nj grua t mbarset dy her me t njjtin burr. Grat dhe burrat do t ken fmij me partner t ndryshm, sepse kjo nuk i shtyn ata t mendojn pr t krijuar nj familje dhe njkohsisht ua vret instinktin e dashuris. Nj burr nuk mund ta dashuroj kurr njlloj nj grua, duke e ditur se ajo ka fjetur me nj burr tjetr para tij. Sa i takon numrit t lindjeve, do grua do t lind tri fmij q do t thot se ajo duhet t mbarset tri her gjat jets s saj nga tre burra t ndryshm. Tani vajzat jan 16 vje. Ato q do t bashkohen kt vit, duhet t mbarsen srish pas pes vjetsh, kur t jen 21 vje dhe pastaj pr her t fundit kur t jen 26 vjee. Kufiri i fundit, kur grat mund t mbarsen sht 31 vje dhe sipas llogarive t mia asnjra nga vajzat e Shqipris nuk duhet ta tejkaloj kt mosh lindjeje, sepse kjo sht mosha e fundit kur grat mund t lindin fmij t shndetshm dhe t bukur, pasi m von ato vyshken dhe trupat e tyre qullen. Sipas ksaj llogaritjeje, nj vajz e cila do t mbarset pr her
409

t par, pas pes vjetsh, pra kur t jet 21 vje, do t zgjidhet pr tu mbarsur pr her t tret dhe t fundit pas dhjet vjetsh, pra kur t ket mbushur 31 vje. M pas, ato duhet t punojn, sepse, me shtimin e popullsis ,ishulli do t ket gjithmon e m shum nevoj pr pun. Nse gjithka shkon sipas ktij plani, ather Shqipria n fund t ktij sezoni t par lindjesh, pra, pas 15 vjetsh do t ket nj popullsi tri her m t madhe q do t thot rreth 300 vet dhe mos harroni se q tani ne kemi 200 shtpi dhe jemi t prgatitur ta prballojm shtimin e popullsis, qoft me strehim, po ashtu edhe me ushqim. Megjithat, nuk prjashtohet mundsia q prgjat rrugs t ket edhe vdekje, por natyrisht edhe shterpsi. Natyra i detyron njerzit her pas here t mos lindin dhe ua than grave barkun, sidomos kur e kupton se njerzit lindin pa marr parasysh se duhet t punojn do dit pr t ushqyer fmijt e tyre. Natyra sht e ashpr me dembelt. Ne i kemi mbikqyrur me kujdes djemt dhe vajzat, por askush nuk e di se far ka brenda trupave t tyre. Ata duken t fort dhe t lngshm, por ndoshta ndonjra nga vajzat nuk ka vezt e duhura pr tu mbarsur apo edhe ndonjri nga djemt nuk ka lngun e mjaftueshm pr t ngjizur nj fmij Kjo mbetet t provohet. Kur gjith ky cikl t jet mbyllur, ne do ta dim me hollsi se kush prej tyre nuk ka pasur aftsin pr tu mbarsur. Nj shtet mbetet i ri, i fort dhe i shndetshm vetm kur popullsia e tij shtohet n mnyr t studiuar. Po ua them kto rregulla,
410

sepse ndoshta pas disa vitesh un nuk do t jem m gjall. Dikush tjetr do t jet n vendin tim, por askush nuk do t ket t drejtn t ndryshoj ligjet q kam vendosur. Nse fmijt do t ken shenja t ndryshme horoskopi pas disa vitesh, Shqipria do t vazhdoj t jetoj n horoskopin e Lek Dukagjinit. Megjithat, nuk ju kam thirrur pr t ln nj testament. Mendoj se sht hert pr kt bised. Koht e fundit kam ndjer lodhje, por e di se vdekja ime pret dhe megjithse nuk kam fuqi ta zhduk, kam mundsi ta shtyj pr nj koh tjetr. Do t vdes ather kur dua dhe ky sht ndryshimi im me njerzit dhe me Zotin, sepse Zoti nuk vdes, kurse njerzit vdesin ather kur nuk duan. Prandaj nuk kam ndrmend t vdes para se fmija i par i Shqipris t lind n gushtin e ardhshm. Sot duhet t prcaktojm njzet e katr djemt dhe vajzat, t cilt m 28 nntor duhet ti detyrojm t iftohen. Jam i bindur se ata jan t gjith t gatshm. T gjith duan ti nnshtrohen ksaj loje dhe prandaj ne duhet t jemi t kujdesshm, sepse kjo nuk sht nj loj. Fillimisht duhet t bjm kujdes q askush t mos mendoj se kemi favorizuar njrin kundrejt tjetrit. Nse barra e grave dhe burrave ka nj armik, ky sht trishtimi, vetmia dhe melankolia. Duhet tua shpjegojm fmijve se, pr t respektuar nj rregull t caktuar, kt vit vetm njzet e katr prej tyre do t fitojn t drejtn pr t lindur. Prandaj nuk ka nevoj pr xhelozi, sepse askush prej tyre nuk do t bhet prind. Nse burrat dhe grat e Shqipris do ti njohin
411

fmijt e tyre, ather Shqipria pas disa vjetsh do t ket konflikte pr tokat dhe pr rritjen e fmijve. Ne duhet ta shmangim me forc kt dobsi t njeriut dhe n kt pik askush nuk duhet t ket as pendimin m t vogl. E nse m pyesni si do tia arrijm ksaj dite, po ua them: Djemt dhe vajzat q mbarsen nuk duhet ta njohin njri-tjetrin. T dy do t mbahen pr nj koh t shkurtr n nj dhom dhe do ti ken syt e mbyllura. Ata nuk duhet t din me k po bjn dashuri, nse ky akt mund t quhet dashuri. Pasi grat t mbarsen, ato do t mbahen pr nnt muaj n mbikqyrje n spitalin e qytetit. Por edhe ato nuk duhet ta njohin fmijn q do t lindin pas nnt muajsh. Kur foshnjat t lindin, do gruaje do ti jepet nj foshnje tjetr pr ta ushqyer dhe pr ta rritur. N kt mnyr fmijt do t jen t t gjithve dhe t askujt. Asnj grua nuk do t jet nna e fmijs q ka lindur. Natyrisht q pr shkak t ligjeve t natyrs, grat e kan t vshtir ta pranojn kt mohim. Ashtu si femrat e kafshve edhe femra e njeriut sht shum e lidhur me pjelln e vet. Por Shqipria sht nj rast i veant. Ajo nuk ia njeh askujt t drejtn pr t pasur familje dhe kjo nnkupton edhe heqjen e s drejts pr t rritur fmijn tnd. Do t ket vetm nj njeri n kt ishull, q do t dij kush do t mbarset, me k dhe cili nga fmijt i takon nns s vet. Ky njeri do t jem un dhe pas meje ai q do t m zvendsoj. Ky informacion do t prbj sekret shtetror. Ndoshta dikush do t thoshte se ky informacion nuk duhet
412

ruajtur fare, sepse ndoshta nj dit burrat e Shqipris mund ta krkojn dhe ta marrin n dor dhe ather ishulli do t hyj n luft, sepse secili do t krkoj ti kthehet fmija i vet. Ndoshta ka t drejt. Por do shtet serioz dhe i fort i ruan kujtimet e veta, sepse pa to e ardhmja mbetet e dyshimt. Ky informacion do t na duhet pr arsye shkencore. N t ardhmen, mjekt dhe shkenctart e Shqipris do t kryejn studime pr t par se kush ka ndikimin m t madh n karakterin e nj njeriu: gjaku dhe geni i prindrve apo shoqria. Un besoj se shoqria dhe ligji do t dominojn natyrn e do njeriu dhe kjo sht shoqria q duhet t ndrtojm. Prandaj atsia nuk sht dhe nuk ka pse t jet e rndsishme. Ajo vlen vetm pr nj minut, derisa fmija t futet n barkun e nns nga gjymtyrt e babait t vet. Pas ktij asti sht shteti prgjegjs dhe pronar i do jete. Shqipria do t jet nj familje e madhe, n t ciln nuk do t ket as nna dhe as baballar. Por le ti futemi puns, sepse koha sht e shkurtr dhe dita po ngryset. Kur un t vendos pr iftet q do t bashkojm, ather do ti mblidhni fmijt dhe prgjat nj dite do tu shpjegoni se far duhet t bjn. Ky akt duhet t respektohet deri n hollsi, sepse ai nuk sht nj akt dashurie, ku gabimet dhe teprimet q shkakton eksitimi dhe papjekuria mund t falen. Ata nuk do t bjn dashuri, por do t bjn nj pun, e cila nuk krkon forc, por vetm prpikri, nuk pranon ndjenj, por vetm logjik dhe gjakftohtsi. T gjith fmijt jan t
413

virgjr dhe atyre duhet tu msojm sesi ti kaprcejn emocionet e para. Vajzave duhet tu tregohet se n fillim duhet t durojn dhimbjen e plags dhe se nga rrjedhja e saj as duhet t friksohen dhe as t gzohen. Ato nuk duhet t tremben dhe nuk duhet t tkurren, sepse kjo i pengon djemt t deprtojn lngun e tyre brenda guasks s vajzave. Ndrsa djemve duhet tu msoni q pa u zgjatur n puthje dhe frkime t tepruara e t panevojshme, ata duhet t forcohen dhe gjymtyrt e tyre duhet t zgjaten aq sa duhet, pr t arritur n mes t barkut t grave me t cilat do t shtrihen. Nse dikujt i vjen turp, duhet tu shpjegoni se detyrimi q kan ndaj vendit nuk pranon asnj ngurrim. Jam i bindur q djemt do ta marrin kt akt si nj sport, ashtu si kalrimin apo peshkimin, sepse n prgjithsi meshkujt e konsiderojn mbarsjen si nj loj. Ata jan t paprgjegjshm nga natyra. Ndrsa me vajzat duhet m shum pun. Ato jan ende t vogla dhe ndjenja e mmsis ende nuk sht forcuar sa duhet. Natyrisht q mund t prisnim edhe pak, derisa vajzat t piqeshin dhe t mbushnin 18 vje, por un besoj se ather do t ishte edhe m e vshtir. Kur vajzat bhen gra, jeta e tyre lidhet m shum me fmijt. Nga mace ato mund t ktheheshin n ujkonja pr ti mbrojtur me thonj t vegjlit e tyre. Ndrsa, n moshn q kan sot, ato jan m t dobta dhe nuk kan fuqi t kundrshtojn. Urdhrin ton do ta pranojn pa kundrshtim dhe kur t lindin, natyrisht koha do ti ket msuar t binden dhe t jetojn duke
414

rritur fmijt q nuk i kan sjell vet n jet. Natyrisht q bashkimi i nj burri me nj grua, n nj vend si Shqipria, mund t shkaktoj situata t paplqyeshme, t cilat ne duhet ti parashikojm. Ndoshta dikujt akti i par i dashuris fizike do ti shijoj m shum se e kishte menduar. Ather ka rrezik q ai apo ajo t krkoj ta prsris kt gj jasht vmendjes son, sepse oreksi vjen duke ngrn. Duhet t jemi t prgatitur pr kt dit. Ndoshta fmijt do t fillojn t fshihen dhe duke mos pasur m turp t shtrihen me njri-tjetrin do t nisin t bjn dashuri fshehurazi. Deri tani, ato vajza t cilat mund t ken ndjer nevojn e dashuris kan pasur frik ta bjn at, sepse virgjria i ka penguar. Ato e din se nj dit duhet t dshmojn se kan qen t virgjra, por kur cipa e tyre ti ngjaj nj gjetheje t shpuar nga nj shkop, ather ato nuk do t druhen m. Sidoqoft, kto jan dit prove pr t gjith ne. Jam i bindur q gjrat do t shkojn mir dhe pas tri ditsh Shqipria do t jet m e madhe, sepse do t jet mbarsur. Lindje t mbar. Kur Lek Dukagjini mbaroi shpjegimin e tij t hollsishm dhe t mbushur me detaje, t cilat do ta bnin do burr t skuqej dhe do grua t teshtinte nga turpi, kshilltart morn frym thell. Asnjri nuk e tha, por t gjith ata burra q prej shum vjetsh jetonin si murgj, menduan t njjtn gj: Lek Dukagjini po i trajtonte si mami. Por, meq silleshin si murgj, ata e respektuan deri n fund zakonin pr t mos i br pyetje
415

Zotit, prandaj at dit nuk krkuan m shum, por duke ikur, secili mendoi sesi do ta prballonte bisedn me fmijt, duke u shpjeguar djemve se n ciln pjes t trupit t vajzave duhet t futeshin, si arrihej teknikisht mbarsja, si duhej t frenoheshin ather kur gjaku tu mblidhej n mes t kmbve dhe kur nxehtsia e kofshve t vajzave ti thithte deri n prvlim, si duhej t duronin pa kaluar n puthje t zjarrta dhe n teprime t zakonshme pr njerzit q bjn dashuri pr her t par, sesi duhej n fund t fundit tu msonin vajzave se kur cipa e virgjris s tyre t grisej ato nuk duhej t friksoheshin, por duhej t vazhdonin t lviznin dhe ashtu npr gule dhe lot t prpiqeshin ti mbanin djemt sa m gjat brenda midhjes s tyre t prgjakur njlloj si ato dhelprat e vogla, t cilat megjithse vuajn dhe torturohen, kur lkura u mbetet n nj ferr, serish qndrojn aty, duke iu gzuar frkimit djegs t gjembave pas gzofit t tyre prej mndafshi. Ti msosh nj fmije sesi duhet t bj dashuri sht detyr e do prindi. Por ti msosh nj fmije se marrdhnia fizike me nj burr apo me nj grua tjetr nuk sht dashuri, por pun, sht e panatyrshme. Asnj Zot nuk do tu ngarkonte murgjve t tij nj detyr m t vshtir dhe m t sikletshme. N prgjithsi, Zoti u thot murgjve ti ndalojn njerzit t bjn dashuri, por kur njerzit e bjn kt gj jasht dshirs s Zotit, murgjit nuk jan t detyruar t marrin pjes. Prkundrazi, nse Zoti merr vesh se murgjit vzhgojn nj ift duke br dashuri,
416

ai do ti ndshkonte shum keq ata, duke ua hequr t drejtn pr tiu lutur dhe pr ti shrbyer. Por Lek Dukagjini, edhe n kt rast, po vepronte ndryshe nga Zoti. Lek Dukagjini donte dshmitar dhe ndihms, sepse puna q do t bnin fmijt nuk bhej dot pa ndihm. Ai kishte vendosur q secili nga kshilltart t ishte i pranishm gjat aktit t dashuris, ndoshta pr t mbajtur nj pecet t pastr apo nj nap posht vitheve t vajzs s gjakosur apo pr ti fshir djerst nj djali, i cili n astet e para ndoshta nuk do t mundte dot ta rriste gjymtyrn e tij n masn e duhur, pr t deprtuar brenda trupit t vajzs dhe prandaj do t turprohej, do t djersitej dhe do t zvoglohej. Ja, pra, pse kshilltari duhet t ishte aty: pr ti dhn kuraj dhe pr ta bindur se duhej ta niste do gj nga e para. Kshilltart duhet t garantonin suksesin e atij bashkimi mes burrash dhe grash pa prvoj dhe pa dijeni n punt e dashuris. Prania e tyre ishte e domosdoshme dhe Lek Dukagjini besonte se pa kshilltart gjrat nuk do t rridhnin si duhej. Pr m tepr ai besonte se prania e tyre gjat mbarsjes do t kishte edhe nj efekt tjetr: djemve dhe vajzave do tu shpifej dashuria, kur kt gj ta bnin n pranin e nj njeriu t tret, i cili deri at dit kishte qen msuesi i tyre. Natyrisht q dashuria msohet si gjithka tjetr, por ndryshe nga t gjitha lndt, ndryshe nga matematika, fizika, letrsia apo kalrimi, detyrat e saj nuk bhen kur msuesi t rri sipr kohs duke t kontrolluar do fjal dhe do gabim. Por n t vrtet ky
417

ishte qllimi i Lek Dukagjinit: tua neveriste shqiptarve dashurin. Pa dyshim nj vajz, e cila duhet t hapte kmbt prball nj burri t panjohur, dhe pr m tepr prball syve t nj kshilltari, i cili e detyron ti bj lvizjet e gjymtyrve n kohn dhe hapsirn e duhur, pasi ta mbaroj kt akt, do t ndihet e poshtruar dhe e neveritur. Ndoshta do t duhet t kaloj shum koh q ajo t mendoj pr ta prsritur t njjtn gj. Duke i menduar t gjitha kto pasoja, t cilat nuk i kishte ndar me kshilltart e vet, pr t mos i ligshtuar, Lek Dukagjini qndronte n errsirn e studios s vet nj nat prpara dats 28 nntor. Qielli ishte i ngrysur dhe nga perndimi po afroheshin disa re, t cilat dukeshin t ngathta dhe t dshpruara q era i kishte shtyr n kt pjes t bots. Por ret nuk kan ndrgjegje dhe prandaj nuk jan t lira. Lek Dukagjini q kishte vendosur ta priste 28 nntorin pa fjetur, kishte urdhruar q t gjith pishtart e ishullit t ndizeshin at nat dhe nga lartsia e Godins s Shtetit, po shihte kshilltart q po vinin zjarr n t gjith cepat e sheshit t madh, ndrsa ylli i verdh shikonte prgatitjet e fests si nj i verbr, t cilit ia kan veshur syt me flamur. Kur sheshi u ndriua dhe insektet e rralla t dimrit u grumbulluan prreth pishtarve, duke djegur kraht e tyre t vegjl, Lek Dukagjini i kaloi edhe nj her letrat me numra q kishte mbi tavolinn e tij. Kshilltart i kishin sjell emrat e fmijve q do t bashkoheshin t nesrmen dhe ai kishte kryqzuar dymbdhjet iftet duke i vn
418

secilit nj numr. Kjo ishte formula e mbarsjes q ai do ta merrte me vete n varr. Askush nuk duhet t dinte kush ishte fmija i tij. Djemt dhe vajzat do t bnin dashuri me sy t mbuluar dhe pr kt ai kishte marr masat duke prgatitur njzet e katr beze t bardha, t cilat do tu lidheshin fmijve n kok. Megjithat kishte dika q ai ende nuk e kishte zgjidhur dhe q nuk i jepte paqen e duhur at nat feste. Nse do ift do t bnte dashuri n pranin e nj kshilltari, kjo do t thoshte se kshilltari do ta dinte kush ishte bashkuar, me k. Pra, secili nga kshilltart do t njihte t paktn njrin nga iftet dhe t gjith bashk do ti njihnin t gjith. Pr sa koh q ai ishte gjall, ndoshta ata nuk do t flisnin, por kur ai t vdiste, ndoshta burrat dhe grat e ishullit do ti detyronin kshilltart t tregonin, sepse do njeri nj dit krkon t njoh fmijn e vet dhe shqiptart nuk ndryshonin shum nga njerzit e tjer n kt drejtim. Ata kishin vese t cilat frika mund ti ndrydhte prkohsisht, ndrsa ndrgjegjja dhe kureshtja i ushqente me shpres. Lek Dukagjini nuk kishte asnj garanci se pas vdekjes s tij kshilltart nuk do t flisnin, sepse murgjit e ndryshojn sjelljen kur Zoti vdes. Deri at dit ata ishin sjell si duhet, duke respektuar me prkushtim t gjitha ligjet e Shqipris. Ata i kishin przgjedhur fmijt q do t iftoheshin dhe pas nj vzhgimi t detajuar, Lek Dukagjini kishte kuptuar se przgjedhja nuk ishte e njanshme dhe aspak e shtyr nga motive t dobta sentimentale. Kjo tregonte se
419

kshilltart i donin fmijt, por m shum se ata donin Lek Dukagjinin, sepse edhe murgjit m shum duan Zotin, sesa njerzit. Prandaj ata kishin zgjedhur m t fortt, ata t cilt sipas tyre ishin m t prgatitur t prballonin nj prov dashurie dhe jo ata me t cilt kishin m shum intimitet apo afrsi. Madje, n disa raste, fmijt ishin grindur me njri-tjetrin kur kishin marr vesh se nuk ishin przgjedhur, si kishte ndodhur n rastin e Drits, e cila kishte gjinjt m t mdhenj n ishull dhe pr kt arsye nuk ishte zgjedhur pr tu br nn. Kshilltart kishin gjykuar se ajo ishte nj objekt erotik i nxeht, q pr shkak t formave ndjellse t trupit do ta nxiste djalin q do t bashkohej me t q t yshtej nga nevoja pr t br dashuri edhe her t tjera. Kemi zgjedhur ata q nuk e kthejn dashurin n zakon, kishte thn njri nga kshilltart, duke folur pr rastin e Drits me gjinj t fryr. Drita kishte prplasur kmbt. Madje kishte rrzuar n tok fletoret e saj, duke i shkelur me kmb, por prve ktij rasti t izoluar, n prgjithsi, fmijt nuk kishin kundrshtuar. Disa prej tyre ishin friksuar, duke dgjuar shpjegimet e gjata t kshilltarve, disa kishin qeshur duke thn se mezi e kishin pritur at dit dhe disa t tjer, kryesisht vajza, kishin nisur t mendonin pr emrat e foshnjave t tyre. Natyrisht kshilltart nuk u kishin thn se kur foshnjat t lindnin ato do tu merreshin, dhe pr m tepr caktimi i emrave t fmijve nuk ishte dhe nuk do t ishte kurr n dorn e prindrve, sepse Shqipria e kishte mbyllur
420

nj her e prgjithmon kt kapitull. Prindrit nuk kishin t drejt t vinin emra, sepse prindr nuk do t kishte. E vetmja q kishte kundrshtuar t bhej nn ishte Vera. Nuk dua t kem fmij, kishte thn ajo. Lulja ime nuk duhet t thithet nga thumbi i asnj blete, sepse ather do t vyshket dhe do t shmtohet. Lek Dukagjini i ngjan gjyshit tim dhe prandaj un nuk dua t kem fmij pr sa koh q gjyshi sht gjall. M vjen turp nga gjyshi. - kishte thn ajo duke lpir buzt e kuqe me dinakri. Kshilltart ishin prpjekur ta bindnin se ky ishte nj urdhr i detyrueshm pr t gjith, gj q e kishte br Vern t qeshte, ndrsa shoqet e veta e kishin tallur, sepse do vajz rritet me shpresn se do t bhet nn, por srish Vera nuk kishte pranuar. Kur ia kishin thn kt, Lek Dukagjini kishte qeshur, si bn Zoti kur njerzit llastohen. I ishte kujtuar Vera, me faqet e mbushura me quka, kur prpara disa vjetsh ia kishte lyer fytyrn me zemra dhe me kryqe. Megjithse ai dukej m shum si nj vi sesa si nj Zot i dashuruar. Nuk sht rritur akoma, u kishte thn kshilltarve q prisnin nj vendim. Un do ti jap nj mundsi pr tu rritur brenda nj nate, sepse kjo sht fuqia e Zotit. do vajz piqet kur kalon posht kmbve t nj burri. I thoni t bhet gati pr tu mbarsur, sepse argumenti i saj nuk pranohet. do gjysh mezi pret t shoh mbesn e vet t bhet nn dhe un nuk ndryshoj nga pleqt e tjer t moshs sime. Kshilltart kishin ngritur supet dhe ishin larguar. Ndoshta tani po qan n errsir, mendoi Lek
421

Dukagjini duke imagjinuar Vern posht jastkut. Kur u kishte caktuar djemve dhe vajzave nga nj numr, n mnyr q kshilltart t mos e dinin kurr gjith formuln e bashkimit, Lek Dukagjini ishte ndjer i fuqishm dhe i prgatitur si nj Zot. Ky ishte vendimi m i rndsishm i jets s tij, si sht vendimi q ka marr Zoti pr t krijuar njerzit. Ka disa gjra, t cilat Zoti nuk ua thot as engjjve t tij dhe aq m pak murgjve dhe shenjtorve. Megjithse kur ka krijuar Evn dhe Adamin atij i sht dashur ndihma e engjjve pr tu treguar atyre dy qenieve t dobta se far duhet t bnin dhe, m pas erdhi edhe ndihma e murgjve pr tu treguar se far nuk duhet t bnin, srish ai nuk ia ka treguar askujt prej tyre sekretin e kthimit t balts n mish dhe t fryms n shpirt, sepse ather do engjll mund t krkonte t bhej Zot dhe do murg do t donte t bhej engjll. Fuqia e Zotit qndron tek teknika q ai prdor pr t ndrtuar jetn dhe pr t shkaktuar vdekjen. Nse dikush i mson kto t fshehta, ather pa dyshim ai do t krkoj t zvendsoj Zotin, dhe njlloj si t gjitha qeniet e tjera, edhe engjjt dhe murgjit nuk jan t liruar nga ambicia dhe nga zilia pr tu ngjitur edhe nj shkall m lart n historin e njerzimit. Lek Dukagjini u besonte kshilltarve, por ai e dinte se kur t vdiste, njri prej tyre do t donte ti zinte vendin duke br t gjitha gjrat q kishte br dhe ai, por ndoshta n nj mnyr tjetr. Ata do t jen engjj deri ditn kur un t vdes, pastaj do t krkojn
422

t bhen Zot. Duhet ti shmang me do kusht nga kjo pun mendoi ai, si kishte menduar pa dyshim edhe Zoti kur i kishte mbajtur engjjt larg, gjat kohs q krijonte Evn dhe Adamin. Ata nuk duhet ta din n asnj mnyr formuln e bashkimit t fmijve. Dhe si do Zot q i ndryshon vendimet papritur, pr t kapur engjjt dhe njerzit t paprgatitur, edhe Lek Dukagjini u el n fytyr kur mendoi se n vend t kshilltarve, q do t vigjilonin aktin e bashkimit t fmijve, kt pun duhet tia besonte dikujt tjetr. Pse jo, Shtunit, mendoi dhe qeshi me z t lart, si bn Zoti kur iu ngarkon detyra t vshtira njerzve m t paprshtatshm, t mendurve dhe t marrve, nj pjes t madhe t t cilve, si dshmon historia, ai i ka br mbretr, profet apo shenjtor t mdhenj, pikrisht kur t gjith nuk e prisnin dhe nuk e pranonin. Zoti fiton, sepse gjithnj i kap njerzit n befasi, ndrsa njerzit humbin, sepse ata e konsiderojn befasin nj hile t prkohshme dhe jo nj zakon t prditshm. Pse jo Shtunit? tha Lek Dukagjini dhe studioja kumboi si nj kish, ku prifti i thot lutjet me z t lart pr t bindur m shum veten se Zotin. Pse jo Shtunin? Jo vetm sepse ai ishte njeriu m i besuar i Lek Dukagjinit, por sepse ai kishte nj avantazh q n Shqipri askush nuk e kishte: t gjith e dinin q Shtuni nuk kishte kujtes. Lek Dukagjini ngriti kokn lart dhe pr her t par, pas shum kohsh u mburr me vendimin e tij. Ka shum raste kur Zoti mendon se vendimet e tij jan t drejta, por ka pak raste kur ai
423

mburret me vendimet q ka marr. Dhe nse akoma pas mijra vjetsh dyshon, nse vendimi pr t krijuar njerzit ka qen apo jo i drejt, me siguri q mburret kur mendon se vendimi pr ti br njerzit t vdekshm i ka qndruar kohs duke garantuar paqen n bot. Mesnatn e 28 nntorit, Lek Dukagjini ishte n kt faz pjekurie. Fytyra i rrezatonte, megjithse pr shkak t reve qielli nuk mund ti shrbente si pasqyr, nj problem ky q edhe Zoti e ka her pas here. Lek Dukagjini nuk kishte m asnj dilem dhe kjo sht faza npr t ciln kalojn t gjith njerzit q duan ti ngjajn Zotit, sepse edhe Zoti nuk ka kurr dilema. Ai nuk mendohet, por vetm vepron. Prandaj, pa u menduar Lek Dukagjini thirri Shtunin dhe i tha: Nesr fmijt do t bashkohen pr t lindur. Ti do t jesh n do dhom dhe do t sigurosh q ata t bjn dashuri me sy mbyllur. Askush nuk do t heq fashn q ka n sy dhe askush nuk duhet t flas me tjetrin. Nse kjo ndodh, ti do t ndrpressh do gj dhe do t m thuash mua. Shqipria do t bhet nn dhe ti do t jesh mamia e saj. Shtuni qeshi n errsir dhe iku duke thn: Shtuni do t bhet baba. Lek Dukagjini nuk u thellua t kuptonte se far donte t thoshte Shtuni, megjithse koht e fundit ai kishte fituar nj aftsi parashikuese, e cila i kishte vlejtur Shqipris, jo n pak raste. Lek Dukagjini doli n dritare dhe pa pishtart q po digjnin natn e Shqipris. Ai mori ajr duke fryr gjoksin dhe u ul mbi letrat e veta. Duhej t prcaktonte iftet, sepse kjo gj
424

nuk mund ti lihej as rastsis, as shortit dhe as kujtess s Shtunit. Ky ishte nj proces shartimi, t cilin do Zot e merr vet prsipr, ashtu si ka ndodhur me racat q ai ka krijuar, arsyet dhe kriteret e t cilave ende nuk ishin br t njohura pr botn dhe kjo i jepte magji puns s Zotit. Megjithat, nj gj dihet me siguri: t zinjt, t bardht, t verdht dhe t kuqt nuk i kan marr ato ngjyra as nga balta dhe as nga dielli i vendeve ku kan jetuar dhe kan lindur, por nga shija e Zotit. Gabohet kushdo q beson se ngjyrat e lkurave njerzore jan fryt i balts dhe i diellit. Jo nuk sht kshtu, sepse nse dielli, deti dhe toka do t kishin prcaktuar ngjyrat e lkurs, ather do t kishte edhe njerz jeshil apo blu, sepse njeriu jeton dhe vdes pa pushim me kto dy gjra: bimsin dhe detin. Por njerz jeshil dhe blu nuk ka, q do t thot se prgjegjs pr cilsin dhe tiparet e racave sht Zoti dhe jo natyra. Zoti, pra, ka vendosur kush do t jet i bardh, kush do t jet i zi, kush do t jet i verdh dhe kush do t jet i kuq. Dhe meq ai i kushton m shum rndsi ngjyrs, sesa lkurs, ka vendosur q ndonjehere t ket edhe qenie pa lkur, si Mehmeti. Dhe Lek Dukagjini duhet t ecte n gjurmt e Zotit. Ai po krijonte nj rac t re njerzish dhe prandaj i duhej t vendoste si do t ishte ajo. Sa e gjat, sa e fort, sa e bukur, sa e e fort ndaj smundjeve, sa e zgjuar, sa e ndjeshme ndaj arteve, sa e prkulshme dhe shprfillse ndaj dashuris, sa e prshtatshme me natyrn, sa e dhn pas lufts, sa largpamse dhe parashikuese, sa besnike, sa
425

e qndrueshme, sa dinake, sa luftarake, sa e prmbajtur dhe sa rebele. Shqiptart nuk kishin njohur kurr n histori nj przgjedhje t studiuar dhe t hollsishme gjenetike dhe prandaj ishin prgjithsisht t shmtuar, t dobt, me sy t futur thell brenda koks, me vesh t gjat dhe me kocka t dala dhe kjo ishte arsyeja q popujt e tjer i kishin sunduar lehtsisht sa her kishin dashur. Raca e shqiptarve nuk kishte dshmuar kurr eprsi n luft dhe n zanat. Ajo nuk i kishte dhn bots asnj shpikje. Madje nuk kishte krijuar dot as nj lug. Nuk kishte mundur dot t parashikonte asnj trmet dhe asnj furtun, nuk kishte krijuar dot asnj ila dhe asnj vegl pune. Nuk kishte mundur ti jepte njerzimit asnj hero t spikatur, asnj profet, asnj q mund t mbetej n historin e njerzimit si ata fart q drejtojn anijet n mes t detit. Pr kt dshtim, Lek Dukagjini fajsonte przgjedhjen kaotike dhe primitive q burrat dhe grat kishin br n vite pa u menduar, duke i lindur fmijt e tyre t ngjashm me ata vet. N kt mnyr, shqiptart, ndonse me lkur t bardh, kishin nj shtat t shkurtr si t njerzve me ngjyr t verdh. Ata kishin flok t ashpr dhe gjith yndyr si t lkurkuqve dhe kishin fantazi, shije dhe shqisa t varfra njlloj si t zinjt. Asnj fakt, asnj ngjarje dhe asnj libr i historis nuk mund t dshmonte t kundrtn. Ata ishin nj rac e dshtuar dhe e shmtuar, q nse nuk prmirsohej prmes shartimeve t studiuara, me siguri do t zhdukej, si kishte ndodhur me sa e sa specie
426

t dobta dhe t paprgatitura pr t prballuar egrsin, kmbnguljen dhe menurin e specieve t tjera, m t fuqishme dhe shum m t prsosura se ata. N fund t fundit, ky ishte qllimi i Shqipris s Lek Dukagjinit: ti shptonte shqiptart nga zhdukja prmes przgjedhjes. Lek Dukagjini i kaloi emrat e vajzave dhe t djemve npr duar gjat gjith nats, duke peshuar imtsisht karakteristikat dhe t metat e gjithsecilit. Nga mesi i nats, do fmij kishte nj numr. Pra, nse nj vajz kishte numrin 5, ajo do t bashkohej me nj djal q e kishte numrin 8, ose nse nj djal kishte numrin 11 ai do t mbarste nj vajz me numrin 2. Ky rend nuk ishte i rastsishm dhe aspak kaotik, pavarsisht se do njeri do t kishte t drejt t pyeste pse Lek Dukagjini vendosi q shtatn ta bashkonte me treshin, apo pse dhjetn ta kryqzonte me gjashtn. Kjo ishte nj formul sekrete dhe emrat q i korrespondonin numrave i dinte dhe do t ti dinte vetm ai. Shqipria m n fund kishte nj sekret q e bnte shtet, sepse shtet pa sekrete nuk ka dhe nuk mund t ket. Megjithat, shartimi i fmijve kishte nj logjik t fort bindse dhe Lek Dukagjini kishte arsye ta konsideronte edhe si shkencore. Duke pasur parasysh tiparet e fmijve, karakteret, gjatsin, ngjyrat e lkurs, t syve dhe t flokve, forcn e kockave, trashsin, shndetin dhe listn e smundjeve q secili nga fmijt kishte kaluar prgjat atyre viteve, gj t ciln Lek Dukagjini e njihte mir, sepse do fmij kishte skedn e vet t smundjeve dhe t alergjive, ai u
427

mundua ti kryqzonte numrat n mnyr t till q nj vajz me flok biond t bashkohej me nj djal t zeshkt, ose nj vajz e shkurtr t iftohej me nj djal t gjat, ose q dikush, i cili kishte alergji nga puplat e pulave, t shartohej me dik q kishte fobi nga lartsia apo q ai q kishte rrahje t shpeshta zemre t bashkohej me dik q i kishte syt m t fort dhe zrin pak m t trash se t tjert. Duke punuar nn dritn e zbeht t pishtarve q vinin nga sheshi, Lek Dukagjini imagjinonte shqiptarin pas pesdhjet vjetsh, aq sa i duhet nj race t krijoj nj tradit brezash, e cila nuk prishet dhe nuk ndryshon m. Por ndryshimi i saj i dukshm dhe superior me racat e tjera trashgohet nga babai te djali, nga djali te nipi dhe kshtu me radh, si kishte ndodhur me zebrat, t cilat n vitet e para t bots nuk kan pasur vija mbi lkur, por ndoshta nj kryqzim rastsor me nj specie tjetr m laramane dhe m t shthurur se ajo, ia ka br t pashqitshme dhe t paharrueshme rrjetn e litarve t bardh mbi kurriz. Shqiptari q Lek Dukagjini donte t krijonte, do t ishte i gjat, me sy t kaltr, me nofulla t forta, me vesh t vegjl, me flok t dendur ngjyr okr, me duar t forta dhe gishta t gjat, me kmb t drejta si nj karot pa dhjam, me kraharor t gjer dhe shpatulla pak t prkulura, i ndjeshm ndaj do teknike t re, praktik, trim, i menduar, i bindur dhe aspak i ngeshm dhe kureshtar pr tiu prkushtuar gjrave t panevojshme si muzika, piktura, perndit dhe dashuria. Ai duhet t
428

dinte t luftonte dhe mbi t gjitha t kishte aftsi bindse, sepse n shekujt e ardhshm Shqipria do ti hapej pa dyshim bots duke i bindur t gjith me fakte dhe me prova, se nj rend pa Zot, pa prona, pa para dhe pa familje ishte arsyeja pr t ciln ia vlente t jetoje. Ky njeri nuk do t ishte i bukur, ai do t ishte i qndrueshm, shum i drejt dhe shum m kmbnguls. Bukuria mund t lindte vet nga ky shartim, por ajo nuk ishte qllimi i Lek Dukagjinit. Madje, edhe grat nuk kishin pse t ishin t bukura. Gjinjt e tyre do t ishin t vegjl, por t fort dhe pa shum lng, sepse n t kundrt burrat e tyre do t besonin se grat kan lindur pr tu shtrydhur. Flokt e tyre do t ishin t shkurtr, sqetullat dhe kofsht duhej t kishin sa m pak qime dhe push, sepse kto mbetje nga koha e kafshris s njeriut jan tregues i oreksit pr seks dhe shrbejn pr tu treguar burrave ku duhet ti frkojn grat q t ndizen. Kmbt e tyre duhet t ishin t plota, t bardha dhe pa tule, shputat t trasha dhe t gjera pr t mbajtur sa m shum pesh, syt t thell dhe t shkruar si qiejt n pranver, dhmbt sa m t bardh pr ti dhn m shum shklqim buzqeshjes, sepse buzqeshja e shton lumturin, lkurn t but, t shtrir dhe t lmuar, me sa m pak pore, t cilat dshmojn pr teprin e yndyrave, pr vezt e prishura dhe ciklet e panevojshme t shthurjes, npr t cilat kalon jeta e nj gruaje. Madje mundsisht lkura e tyre duhej t ishte e tejdukshme, si ato ort t cilave ua sheh mekanizmin, gurt dhe
429

zinxhirt, por zembereku i ors s tyre nuk do t ishte m n mes t kmbve, si kishte qen pr mijra vjet, por diku n stomak, atje ku do t prgatiteshin ushqimet e Shqipris dhe ku do t lindnin shijet dhe recetat e ushqimeve. Ndrkoh q ato vet duhej t ishin t vendosura, t drejta, t vmendshme, t pastra dhe mbi t gjitha plot kuraj dhe fantazi, sepse grat do t ngarkoheshin t sajonin gjell me t gjitha llojet e bimve, luleve, drurve dhe specieve t panumrta q ka natyra. Lek Dukagjini besonte se njeriu ushqehej shum keq dhe pr kt fajin e kan pasur kryesisht grat, pasi burrat i kan mbyllur n shtpi duke ua ndaluar marrdhnien me natyrn dhe ksisoj ua kan varfruar mendjen, shpirtin dhe fantazin. Burrat nuk kan dashur kurr q grat t mendojn, t krijojn apo ta ndihmojn njeriun t prshtatet me natyrn. Ata i kan par grat si barqe pr tu mbushur me lng dhe jo si nj vegl arti pr t kthyer natyrn n pasuri. Por grat e Shqipris nuk do ti pengonte kush ta njihnin natyrn dhe do t jetonin duke e prdorur at, sepse prderisa nuk do t kishte familje, nuk do t kishte as xhelozi dhe ato mund t ishin t lira pr t kthyer n ushqim me mijra rrnj apo barishte, pr t ndryshuar mnyrn e gatimit t mijra zogjve, kafshve apo insekteve, t cilat njeriu as nuk ka tentuar ti provoj pr shkak t injorancs dhe paragjykimit. Njeriu ha vetm mishin e disa kafshve, t cilat, pr shkak t uris s tij, vijn duke u rralluar, por shqiptart do ta thyenin kt rregull dhe do t krkonin
430

energji dhe shije edhe tek ato kafsh t cilat deri m sot ishin konsideruar t ndotura apo t paprshtatshme dhe ndoshta n nj t ardhme t afrt Lek Dukagjini mund ta rishikonte vendimin pr ta populluar Shqiprin edhe me mace, me qen, me dhelpra, me ujq, me lepuj, me kunadhe, me arinj, por pa ln mnjan gjarprinjt, iriqt, bretkosat, zhabat, si dhe nj numr t pakufizuar insektesh, t cilat, nse gatuheshin me salcn dhe kremin e duhur do ti jepnin fund lufts s njerzve pr delet, viat dhe pulat. Shqiptart do t hanin do gj, duke ndryshuar menyn e bots. Dhe kjo detyr u takonte grave t cilat do t lindnin dhe do t rriteshin duke krijuar gjell dhe ilae pr t mundur smundjet. Nse Shqipria e siguronte ushqimin e vet n nj mnyr t ndryshme nga pjesa tjetr e bots dhe nse ajo krijonte ilae q ia zgjasin jetn njeriut, ather pushtimi i bots me kto mjete do t ishte nj formalitet q asnj ushtri nuk mund ta ndalte dot. Pr t arritur n kt pik, Lek Dukagjini donte shqiptar t vendosur dhe kmbnguls, t cilt asgj nuk duhet ti detyronte t hiqnin dor nga qllimi i vet. Asnj knaqsi e vogl, si ushqimi, pija, sportet, seksi, pronat apo bixhozi nuk do t mund ta joshnin shqiptarin t linte rrugn pr ku ishte nisur dhe t hynte n nj restorant apo n nj dyqan pr t shtyr kohn, t ciln ai do ta mbushte me gjra t tjera. Ai do t ishte specia m e prshtatshme, jo vetm pr shkak t fizikut, por kryesisht pr shkak t imagjinats dhe shpirtit krijues, sepse do t lindte pr ta eksploruar
431

natyrn deri n indet e saj m t fshehta, duke u futur n lkurn e toks pr t nxjerr minerale dhe pasuri, duke u zhytur n thellsi t detit pr t shfrytzuar florn e nnujshme, duke u ngjitur n ajr pr t kaprcyer m shpejt hapsirat, si dhe duke prmirsuar t gjitha veglat e puns, kryesisht teknikn e lvizjes sepse ishte e qart q vetm ai shtet q do t mund ti jepte njerzimit mundsi pr tu zhvendosur m shpejt nga nj vend n tjetrin, do t fitonte betejn me t ardhmen. Historin e bots e kan dominuar t shpejtt, m shum se t fortt dhe kjo sht arsyeja pse lepujt jan ende npr kmb, ndrsa mamutht jan zhdukur apo pse macet jan ende gjall, ndrsa dinozaurt prehen si fosile t gurta npr shkmbinj. Shpejtsia sht elsi i mbijetess dhe Zoti, q n prgjithsi nuk e ka ndihmuar shum njeriun, jo m kot e ka br at qenien m t ngatht nga t gjitha qeniet. do miz, do blet, do peshk, do zog, do gjarpr dhe do kafsh sht m e shpejt se njeriu dhe kjo nuk mund t jet e rastsishme. Lek Dukagjini kishte plot prova pr t besuar se njerzimi sht shum i ngatht, pr t mos thn i vonuar. Shqiptari q kishte n mendje Lek Dukagjini do t ishte njeriu m i shpejt n histori. Natyrisht ai nuk do t vraponte, por do tu jepte nj kuptim dhe nj ritm tjetr karrocave dhe anijeve duke i ln kuajt, velat dhe lopatat n mjerimin e tyre. Dhe ather kur shqiptart t shfaqeshin prpara bots me nj numr shpikjesh dhe prmirsimesh teknologjike t paimagjinueshme pr popujt q jan
432

msuar ta presin gjithka nga Zoti, bota do t bindej se njeriu sht m i fort se Zoti, sepse mendja e tij sht m pjellore dhe shum m e guximshme. Dhe njeriu mund ta arrij kt pr sa koh q ka ambicie, gj t ciln Zoti nuk e ka. Zoti nuk ka asnj ambicie, ai nuk do t arrij askund, nuk do t shoh asgj, sepse ai sht gjithkund dhe beson se i di t gjitha gjrat, ndrsa njeriu krkon t arrij Zotin dhe ndoshta ta kaloj at, prandaj ai e ka t domosdoshme t jet m i shpejt dhe m i zgjuar se Zoti. Ky do t ishte fundi i Zotit dhe brezat do ti prkuleshin me nderim Lek Dukagjinit, njeriut, i cili u prpoq dhe ia arriti ta zvendsonte Zotin, duke krijuar nj popull dhe nj rac shum m t fort sesa t gjitha racat q ai kishte krijuar. Kur zbardhi, Lek Dukagjini doli n dritare dhe pa Shqiprin. Dielli sapo kishte nxjerr syrin nga vetulla e nj reje t ngrysur, duke lshuar disa rreze mbi shtpit e qytetit. Pas pak, kshilltart u mblodhn n shesh dhe bashk me fmijt u futn n godinn e spitalit. Erdhi ora e s vrtets, tha Lek Dukagjini dhe doli jasht duke par vajzat q kishin filluar t dukeshin si gonxhet prpara eljes, ndrsa djemt i mbanin duart t kryqzuara n mes, si bjn ushtart prpara se t nxjerrin shpatat q kan vajosur gjith natn. Ai bri disa hapa drejt fmijve, si bn nj njeri kur ecn n nj fush t mbushur me lule, t cilat i shkel pr ti shijuar dhe n mes t vajzave q e mbanin kokn ulur dalloi Vern, q qeshte sikur t dinte dika m tepr se t tjert.
433

Qukat i ishin fryr si qershi, ndrsa lkura i shklqente si nj guask mermeri q sapo ishte lar n det. Pse po qesh, mendoi. Ajo ka kundrshtuar t bashkohej me nj djal dhe tani duhet t ishte duke qar ose, t paktn, duhet t ishte e ngrysur dhe nervoze. Lek Dukagjini ndaloi kmbt prpara ders s spitalit dhe u skuq njlloj si nj gjysh q on mbesn e vet n shtratin e nj burri t panjohur. N t vrtet ai kishte nj arsye pr tu skuqur, t paktn prpara historis, sepse vendimi q kishte marr pr Vern nuk i ngjante asnj rasti tjetr, sepse ka raste kur edhe Zoti bn prjashtime nga rregullat q i ka prcaktuar si t detyrueshme pr gjith t tjert. Qllon q edhe Zoti ka dobsit dhe bestytnit e veta dhe kjo ndodh kur ai e njeh mir botn dhe i di disa nga t fshehtat e saj m t imta. Megjithat, kur Zoti vendos t bj nj prjashtim nga rregulli, kt nuk e bn pr tu hakmarr, por pr t ndihmuar dik. Nuk sht e rastsishme q ai ka vendosur q luant dhe tigrat t ushqehen me kafsh t tjera, kjo pr tua rritur atyre madhshtin dhe forcn, ndrsa zogjt i ushqen me insekte, sepse nuk do q kraht e tyre t rriten aq shum, sa t fluturojn n lartsit ku ai jeton. Lek Dukagjini ishte sjell njlloj, duke i trajtuar disa prej fmijve si luan dhe si tigra dhe disa t tjer si zogj dhe kjo e vinte pak n siklet at dit nntori t mbushur me re. Nse t gjitha iftet e fmijve, ai i kishte przgjedhur duke pasur parasysh vetm kriteret gjenetike, smundjet, gjatsin, peshn, rrahjet e zemrs, flokt, lkurn dhe
434

zakonet, por jo bukurin dhe karakterin, n rastin e Vers ai kishte ndjekur nj shteg tjetr. At e kishte bashkuar me Enverin dhe ky ishte i vetmi rast kur Lek Dukagjini nuk ishte menduar fare. Q kur i kishin thn se Vera nuk donte t bashkohej me asnj djal, ai menjher e kishte iftuar me Enverin, ndoshta duke menduar se nga ata dy fmij t cilt kishin ln m shum gjurm n lkurn e tij prej njeriu, mund t ndrtonte nj rac njerzish t ndryshm dhe m t fort se t tjert, pasardhsit e t cilve duhej t ishin edhe t bukur, edhe t fort, edhe t llastuar, edhe kokfort, edhe t egr, edhe nazelinj, prandaj dhe duhej t ishin t ndryshm dhe t spikatur, sepse nj dit, ndoshta ata do ta drejtonin Shqiprin. Meq Vera sillej si t ishte mbesa e tij, Enveri sillej si t ishte i biri, ndaj Lek Dukagjini q nuk kishte familje, kishte vendosur ta krijonte at, duke besuar se pushteti nuk trashgohet vetm nga gjaku, por kryesisht nga sjellja. Nga t gjith djemt e ishullit, Enveri kishte treguar n do rast besnikri, kmbngulje, bindje dhe prirje pr sundim. Enveri ishte i vetmi fmij, t cilit ai nuk ia kishte ndryshuar emrin dhe lidhja e tij me at fmij, q pr her t par e kishte quajtur Zot, kalonte nga nj ndjenj e uditshme ngjashmrie, t ciln ai nuk e shpjegonte dot her pas here. Nuk kuptoj nse ai m ngjan mua, apo un i ngjaj atij, mendonte nganjher Lek Dukagjini, duke par Enverin q rritej dhe syt e kaltr i shndrisnin si nj luani t vogl q mezi pret ti japin leje t shkoj
435

pr gjah. Enveri u thoshte t gjithve se nj dit do t bhej si Lek Dukagjini dhe n Shqipri njerzit kishin filluar t msoheshin me kt fakt, t cilin Lek Dukagjini as nuk e kundrshtonte dhe as nuk e ushqente, por vetm e kundronte, si bn nj pem e madhe kur sheh se krah saj po lind nj pem me e vogl, e cila i zbon t gjitha mizat, pemt dhe lulet e tjera duke pritur q pema e vjetr t rrzohet nga pesha dhe kalbja dhe ather ajo t mbetet vetm, duke mbretruar n pyll. Enveri kishte nisur ti ngjante pems s vogl q ushqehet me lvozhgn dhe rrnjt e pems se madhe. T shohim se far do t lind nga ky bashkim, tha me vete. Duke i hequr syt nga qukat e ndritshme t Vers hyri n spital, mblodhi kshilltart dhe u tha: Kam vendosur q ju t mos merrni pjes n ngjizjen e fmijve. Si ju thash, bashkimi i tyre do t prbj nj sekret shtetror. Askush nuk duhet t dij se kush sht babai dhe nna e foshnjave q do t lindin sot. Kjo nuk do t thot se nuk kam besim te ju, por Zoti gjithmon merr masat e duhura pr ti ndaluar engjjt dhe murgjit ta njohin dhe ta tregojn magjin e krijimit, nse nj dit ata merren peng nga njerzit. Nga t gjith ne, vetm un jam i aft ta ruaj kt sekret, sepse mua nuk mund t m pyes askush dhe asgj nuk mund t m detyroj t flas, deri ditn q do t vdes. Prandaj kam vendosur q ju t mos bheni pjes e ksaj ngjarjeje. Kt detyr ia kam ngarkuar Shtunit. Ai nuk mban mend asgj dhe kujtesa e tij nuk mund t riprodhoj asnj hollsi. Tani duhet t
436

dilni. Kshilltart nuk foln, por shumica e tyre u liruan, sepse t ishe dshmitar i nj bashkimi mes nj burri t pamsuar dhe nj gruaje t virgjr nuk ishte ndonj gj pr tu lakmuar. Lek Dukagjini i pa t gjith nj nga nj dhe syt i mbetn te David Blunata. Kishte koh q nuk e kishte par dhe fytyra e tij e holl, nofullat e gjera dhe me pak mjekr, lkura e tejdukshme, buzt e gjata dhe balli tij i lart, ia nxitn fantazin, si i ndodh nj piktori kur sheh nj model t vlefshm. Ja, kjo sht fytyra q duhet t ken burrat n Shqipri, tha me vete, dhe mendoi se sikur t kishte pasur mundsi do ta kishte kopjuar fytyrn e David Blunats dhe tua ngjiste si nj mask t gjith shqiptarve. David Blunata ndaloi kmbt dhe kur mbetn vetm i tha: Zoti nuk do t kishte kuraj tua fshihte fmijt prindrve. N do rast tjetr Lek Dukagjini do t ishte nxir n fytyr sikur dikush t kishte provuar tia prishte shijen e asaj dite t madhe, por me David Blunatn ai kishte nj marrdhnie tjetr. Me at njeri as nuk mrzitej dhe as nuk acarohej, por natyrisht as nuk afrohej. T gjith n ishull e dinin se David Blunata kishte nj liri t ciln e kishte fituar pa kundrshtuar kurr. Gjat atyre viteve ata ishin takuar shum pak dhe kishin folur edhe m pak, sepse n prgjithsi secili e shmangte takimin me tjetrin. David Blunata kishte marr pjes n t gjitha mbledhjet q Lek Dukagjini bnte me kshilltart, por gjithnj rrinte vetm, i fshehur n fund t salls dhe balli i tij i lart nuk lvizte dhe as nuk rrudhej nga gjrat e uditshme dhe
437

shpesh t papranueshme q dgjonte. Ai i bnte t gjitha punt q i krkoheshin dhe n kmbim krkonte vetm nj gj: ta linin vetm. Kohn e shkonte npr arat dhe shkmbinjt e Shqipris dhe kurr nuk hiqte dor nga noti, edhe n ditt m t ashpra t vitit. Prandaj lkurn e kishte gjithmon n ngjyrn e nj pjeshke t pjekur nga dielli, ndrsa syt t pastr si fundi i detit. Lek Dukagjini e shikonte drejt n sy dhe mendonte se ato tipare q i kishte par prpara shum vitesh, as ishin plakur dhe as ishin shmtuar, si kishte ndodhur me kshilltaret e tjer. Vetm ky njeri nuk ka ndryshuar n gjith kto vite, mendoi. Vetmia e ka mbajtur t ri dhe t bukur. David Blunata nuk lvizte, gj q e shtyu Lek Dukagjinin ti thoshte: Zoti nuk ka guximin tim dhe kjo sht arsyeja q un fitoj. Gjat gjith nats jam marr me formuln e shartimit t fmijve. Kam prcaktuar deri n detaje si do t jen njerzit n Shqipri pas disa vitesh. Sa t gjat, sa t shndosh, sa t shkatht, sa t fort, sa t durueshm, sa t shndetshm, sa alergjik, sa besnik dhe sa tradhtar. E vetmja gj q nuk m ka interesuar sht ti bj t bukur. Megjithat, kur t pash sot, mendova se fytyra jote do t ishte m e prshtatshmja pr burrat e Shqipris. Edhe Zoti ka dobsit e tij, sidomos kur takohet me njerz q dikur i ka dashur. Dhe tani po mendoja se ndoshta duhet t t kisha detyruar t mbarsje njrn nga vajzat. Pas disa brezash koka jote dhe balli yt do t ishin tipik n kt vend, ku t gjith burrat do t ngjanin si binjak prmes
438

nj shartimi t kujdesshm q filloi sot dhe q do t vazhdoj pr shum shekuj. Do t ishte fat i madh pr kt vend. T gjith burrat do t mendonin si un dhe do t dukeshin si ty. David Blunata ngriti mjekrn lart dhe Lek Dukagjini ndjeu ern e qiparisit q iu ngjit pas buzve si nj parfum. Un nuk mund t fle me nj grua q nuk e dua, tha David Blunata. Edhe murgjit kshtu prgjigjen kur njerzit i ngacmojn, por gjith ditn mendojn si ta prmirsojn punn e Zotit t tyre, tha Lek Dukagjini dhe i ktheu kraht duke menduar se n t ardhmen duhet ti kushtonte m shum vmendje David Blunats. Syt dhe era e tij nuk i kishin plqyer. Duket si nj njeri q mendon pr gjra t ndaluara, mendoi, dhe at ast e fshiu nga kujtesa shijen e hidhur t takimit me t, sepse fmijt i doln prpara si nj grup engjjsh q presin nga Zoti urdhrin pr tu puthur. Kur e marta e 28 nntorit kaloi n histori, t gjitha grat e Shqipris ishin mbarsur. T paktn kshtu mendoi Lek Dukagjini pr sa koh q secila prej tyre kishte kaluar npr ritualin e lasht sa bota t bashkimit me nj burr, akt ky i domosdoshm pr t lindur nj fmij, por jo gjithmon i mjaftueshm. Shtuni kishte dal i fundit nga ndrtesa e spitalit dhe at mngjes kishte qeshur m shum se kurr. Nj diell i zbeht, q nuk ishte liruar dot plotsisht nga perdja e reve t nj dite m par, i kishte hipur mbi vetulla duke ia ndriuar fytyrn q nuk tregonte asnj shenj lodhjeje apo habie. Gjat gjith dits ai i kishte futur fmijt me radh n dhoma t
439

veanta duke respektuar numrat e Lek Dukagjinit dhe asnjher nuk kishte dal jasht pr t raportuar dika q nuk shkonte apo q nuk ishte kryer sipas rregullave. Fmijt ishin sjell prgjithsisht mir, nuk kishin kundrshtuar dhe nuk ishin prpjekur ti largonin fashat, me t cilat ai ua lidhte syt. Me prjashtim t nj djali q nuk kishte mundur dot t forcohej sa duhej dhe t deprtonte brenda trupit t vajzs, por q m von, me ndihmn e Shtunit dhe t nj gote me fruta pylli dhe me mjalt e kishte prmbushur kt detyrim, si dhe t dy apo tre vajzave q kishin nisur t qanin nga dhimbjet, duke mbledhur kmbt dhe duke e larguar prkohsisht nga shnjestra e djemve plagn e tyre t hapur, asgj tjetr nuk e kishte prishur magjin e ngjizjes s brezit t dyt t shqiptarve. Shtuni u kishte qndruar fmijve te koka, duke u folur me fjalt e duhura, her inkurajuese, her nxitse, her urdhruese dhe her t mbla dhe ngushlluese dhe kjo pedagogji kishte pasur pa dyshim ndikimin e vet n gjith mbarvajtjen e punve. Lek Dukagjinit nuk i mbetej vese ta prgzonte duke i hedhur dorn mbi supe dhe duke nuhatur ern e rrshirs q ai kishte sjell nga gjith ai strmundim i zgjatur, ku trupat frkoheshin si pem. Ke hyr n histori, Shtun, i tha ai. Nse n t gjitha kohrat njerzve u sht dashur nj burr dhe nj grua pr t lindur, tani atyre u duhet nj burr, nj grua dhe nj burr si ti. Shtuni u drejtua dhe pa i hequr syt nga godina e spitalit, sikur kishte harruar aty dika q nuk e mbante mend, u prgjigj:
440

Shtuni do t bhet baba. Lek Dukagjini e pa edhe nj her Shtunin me kujdes dhe madje ia kaloi hundn npr trup si pr t kuptuar se far kishte br ai njeri q tani pretendonte se do t bhej baba, por pastaj hoqi dor nga ky hetim, sepse sigurisht q Shtuni nuk mund t kishte as guximin dhe as kthjelltsin e duhur pr t mbarsur nj vajz, n vend t ndonj djali q ndoshta nuk kishte arritur ta bnte dot at pun. Pa dyshim q ti do t bhesh baba,i tha duke qeshur Shtunit. Njlloj si t gjith burrat e Shqipris, edhe ti do t kesh shum fmij, sepse n Shqipri fmijt jan t prbashkt. Shtuni u prkdhel nga fjalt e Lek Dukagjinit, ashtu si do njeri, t cilit Zoti i njeh atsin e fmijs dhe duke ikur ktheu kokn dhe i tha: Vera qesh, ndrsa Enveri qan. Lek Dukagjini u djersit, por dita kishte qen e gjat dhe ai vendosi t mos bnte m asnj pyetje tjetr. E vetmja gj q donte t bnte ishte t flinte si do t bnte do Zot, pasi kishte vn rregull n punt e bots. Muzgu ra mbi Shqipri dhe para se t vinte mbrmja disa zogj kaluan nj cop her duke u rrotulluar mbi qytet dhe pasi u prplasn u ngjitn dhe u puthn me njri- tjetrin, lshuan disa pupla dhe ikn duke mos i kthyer m kokat pas. Lek Dukagjini u zgjua pas dy ditsh dhe ndjeu nj pickim n gjoks. Ndoshta jam lodhur, tha. Zemra ime po troket si nj or, pr t m kujtuar se i kam mbajtur premtimet e mia dhe hert apo von duhet t largohem pr ti ln njerzit vetm. Megjithat, ishte i gzuar, i qet dhe n humor t mir dhe duke lar mjekrn dhe
441

flokt me uj t pastr, si bnte do mngjes, mendoi se deri ditn q do t lindte fmija i par ai do t ishte srish n Shqipri duke u msuar njerzve se Zoti krkon qetsi, rregull dhe respekt edhe kur mungon. M pas duhej t vendoste se kur do t vdiste, por deri ather kishte edhe nnt muaj koh. E para nga vajzat q tregoi shenjat e barrs q kishte n trup ishte Hna. Gjinjt e veckl iu forcuan, faqet iu skuqn, kraht iu shndoshn dhe kur ecte n bulevardin e zambakve dukej si ato patat q i hapin kmbt pr t ruajtur ekuilibrin, t cilin natyra ua ka dhn pa kursim n uj, por jo n tok. N ishull filluan ta tregonin me gisht dhe djemt qeshnin kur ajo kalonte me fustanin q i ngushtohej pas barkut, sikur donte ta mbulonte. Vajzat e tjera e shihnin me kureshtje, duke pritur t bheshin si ajo dhe nj dit Vera i tha: Ja pse nuk doja t bashkohesha me nj djal. Ti je shmtuar, ndrsa un jam akoma e freskt si nj lule. Edhe ti do t bhesh shum shpejt si un,u prgjigj Hna duke u skuqur, jo dhe aq nga turpi sesa nga egrsia q u mbin si krpudh e hidhur n lkur t gjitha grave t mbarsura. Un nuk do t lind, tha Vera, jam e bindur q koha ime nuk ka ardhur. Lek Dukagjini sht nj gjysh i dhimbsur. Ai zgjodhi pr mua nj njeri q nuk m mbarsi, sepse sht shterp. Hna u skuq edhe m shum duke menduar se Vera e kishte hequr fashn nga syt dhe e kishte par djalin me t cilin ishte bashkuar dhe nga zilia apo nga inati,
442

q ajo, ndryshe nga Vera, nuk do ta dinte kurr se kush ishte babai i fmijs q kishte n bark, i ktheu kurrizin dhe iku duke mrmritur npr dhmb. Por, pas disa ditsh, edhe vajzat e tjera filluan ti ngjajn Hns dhe n fund t shkurtit tufa e patave shtiste do pasdite n bulevardin e zambakve, duke uuritur me z t ult, si bjn zogjt kur jan nn t njjtn re. Dikujt prej tyre i ishin fryr syt, dikush i krkonte Aleksandrit reel dhe peshq t frguar. Dikush thoshte se kishte nisur t shihte ndrra me kuaj t bardh q fluturonin mbi det, dikush mbante nj er t panjohur q pr disa sht era e foshnjs, ndrsa pr disa t tjer era e lngut t burrave q prhapet n trupin e nj gruaje si nj liqen i ngatht n legenin e nj lugine. Dikush tjetr thoshte se i dukej vetja si nj pem brenda s cils troket pa pushim sqepi i nj qukapiku t kuq, nj tjetr kishte nisur t kishte dhimbje n shpin dhe nyjat e kmbve i ishin njtur dhe nxir si patllxhan me tul, ndrsa nj tjetr, prej disa ditsh i kishte hequr mbathjet e bardha dhe posht fustanit t gjat i dukeshin kofsht e majme dhe t lmuara q grat me barr i kan gjithmon bezdi. Djemt, q ashtu si n do vend tjetr, edhe n Shqipri, jan pak m t paturpshm se vajzat, mblidheshin n breg t detit duke treguar historit e tyre t mbushura m shum me fantazi, sesa me t vrteta. Dikush thoshte se vajza me t ciln kishte fjetur e kishte kafshuar dhe tregonte disa shenja n shpatull q dukeshin si rrudhat e nj karrigeje mbi qilim. Dikush prshkruante me imtsi
443

lkurn e vajzs, gojn q sipas tij mbante nj er t fort pjeshke t lngshme, gjinjt t cilat ajo nuk lejonte tia shtypnin, sepse i dhembnin dhe ather brtiste duke i krkuar ndihm Shtunit, pastaj kmbt e hapura n mes t t cilave ai mezi ishte futur, sepse syt i kishte t mbyllur, dhe n fund edhe rrshqitjen gjith jarg mbi trupin e vajzs, pasi prvlimi q kishte ndjer e kishte detyruar t dridhej, t lngzohej dhe t shuhej si i ndodh nj kandili q ka ngecur n rrjetn e nj leshteriku. Ndrsa nj djal tjetr, i cili kishte disa dit q dukej i mrzitur ankohej se Shtuni nuk e kishte ln t fuste gjuhn n sqetullat e vajzs, sepse, sa her q ai ulte kokn, Shtuni e trhiqte duke e kapur pr zverku, e detyronte t rrinte drejt sikur t ishte n nj bank dhe sapo ai futej n barkun e gruas me t ciln e kishin iftuar, Shtuni i hipte sipr dhe prandaj ai m shum sesa knaqsi kishte provuar nj ndshkim, si ajo q provon nj kal kur nj pem i hipn mbi kurriz, tortur, t ciln ndoshta nuk do t donte ta prjetonte m, t paktn, si thoshte ai, kurr m n prani t Shtunit. Gati do nat djemt mblidheshin n bulevardin e zambakve duke ndryshuar rendin e gjrave q kishin treguar nj dit m par, si ndodh gjithmon me kuajt, t cilt nuk e mbajn mend se n cilin livadh, n ciln stall apo n cilin shteg i kan kapur pelat e tyre, sepse hutimi dhe trbimi ka qen aq i madh sa e vetmja gj e q ata mbajn mend sht bishti i pels dhe jo rruga. Por nga t gjith vetm Enveri nuk fliste pr astet q kishte kaluar
444

mbi trupin e vajzs me t cilin e kishte bashkuar shorti i Lek Dukagjinit. Ajo kishte qen e ftoht, e sigurt, dhe asnj ast nuk i kishte folur n vesh, si thoshin djemt se kishin br vajzat e tjera. Ajo dukej si nj trndafil q i mbronte petalet e veta nga era, duke i sulmuar blett q donin ti thithnin nektarin me gjembat e veta. Ajo nuk e kishte puthur asnjher, nuk kishte shfaqur asnj dobsi, nuk e kishte prqafuar dhe prandaj dashuria e tyre kishte zgjatur shum pak, pothuajse aq sa nj shtrngim dore. Kjo ishte arsyeja q Enveri kishte pasur vshtirsit e veta dhe n fillim e kishte pasur t pamundur t forcohej n mes t kmbve. Po t mos ishte Shtuni, ndoshta do ta kishte ln vajzn atje dhe do t kishte dal jasht, por krenaria e burrit dhe nxitja q i bnte Shtuni her pas here, duke e pickuar n kurriz, duke i fryr n vesh si bjn blegtort me lkurat e kafshve q i hapin, i zbusin dhe pastaj i mbushin me qumsht apo duke i kaluar nj pend pule nn sqetulla pr ta eksituar, m n fund e kishte ndihmuar t ngrihej dhe ta fuste thumbin e vet n gonxhen gjith fara t vajzs. Atij i kujtohej se si duke u munduar, kishte qar nga sikleti dhe vajza q ia kishte prekur lott me duar kishte qeshur. Ndoshta duke u tallur me qulljen e tij t pamjaftueshme. Nga inati q trupi nuk po i prgjigjej si duhej, nga ngadalsia dhe nga sedra e lnduar, Enveri kishte sulmuar m fort duke ia shtrnguar gjinjt si bjn peshkatart kur shtrydhin nj sepje t majmur, por ajo nuk ishte ndjer dhe nuk kishte brtitur dhe Enverit i ishte dukur sikur po bnte
445

dashuri me nj grua prej mermeri, e cila nuk ngrohej, nuk prndizej, por vetm ftohej, pavarsisht nga lngjet e nxehta q i derdheshin n trup. Q at dit Enveri nuk kishte m gjum. Ai mendonte vetm si ta gjente vajzn me sjellje trndafili pr ti grisur petalet n sy t gjith Shqipris, duke ia kputur nj nga nj. do dilte pasdite n bulevardin e zambakve dhe i shikonte vajzat me radh, si bn nj lulishtar q krkon t gjej trndafilin q i ka ar gishtin me gjemb, n errsirn e kopshtit. Megjithat deri at dit nuk i ishte afruar dot as aroms dhe as gjembit t trndafilit q krkonte dhe prandaj kafshonte buzt e veta n dshprim. N pranver barqet e grave t Shqipris ishin rritur dhe buzt e tyre ishin fryr nga qumshti. Dhmbt u ishin zbardhur, ndrsa kraht kishin marr nj ngjyr t verdh, si ato pemt q lyhen me mjalt pr t larguar mushkonjat. E vetmja q nuk tregonte asnj shenj barre ishte Vera. Ajo dilte n dritare do mngjes dhe nxirrte n diell format e trupit t saj q nuk ndryshonte dhe nuk fryhej sikur donte tu thoshte t gjitha vajzave t tjera se ajo e kishte mbajtur fjaln: nuk kishte lejuar t mbetej shtatzn. Kshilltart q i kontrollonin t gjitha shtatznat imtsisht do t hn pasdite, i than Lek Dukagjinit se Vera nuk ishte mbarsur. Ajo vajz i ka farat n kok dhe jo n bark- tha ai dhe bri me dor q ta linin vetm. Lek Dukagjini ishte prgatitur q ndonjra nga grat e Shqipris nuk do t lindte, sepse ashtu si Zoti edhe ai e dinte se njerzit kan disa cene n
446

trup, t cilat her pas here ngren krye dhe nuk i lejojn tiu prgjigjen t gjitha detyrimeve t jets. Por n rastin e Vers ishte ndryshe. Ai kishte dshtuar iftimin e t birit me mbesn e vet, t paktn kshtu i dukej atij. Kur kishte bashkuar djemt dhe vajzat, vetm Enverin dhe Vern i kishte trajtuar ndryshe, duke mos e respektuar kriterin gjenetik q kishte vendosur, por duke u nisur vetm nga simpatia dhe nevoja pr t krijuar nj linj trashgimie pak m t privilegjuar nga t tjerat. Nse ajo q kishte br nuk mund t quhej dashuri, sepse kjo fjal ishte e huaj pr Lek Dukagjinin, ather, pa dyshim, vendimi q kishte marr mund t quhej nj prjashtim nga rregulli. Sa her q Zoti shkel ligjet e veta, ai pendohet dhe ky ishte edhe rasti i Lek Dukagjinit, por mjeksia n ato vite nuk ishte ende e prparuar aq sa duhet, q ai t kuptonte kush ishte shterp nga ata t dy: Enveri apo Vera. Nj here ai mendoi se duhej ti kryqzonte Vern dhe Enverin me t rinj t tjer, n mnyr q t gjente se kush prej tyre ishte fajtori, kush prej tyre kishte shkrettirn n bark apo kush i kishte farat m t dobta dhe m dembele pr t mbjell tokn e tjetrit, por pastaj hoqi dor sepse nse do ti shkonte deri n fund ksaj prove kokfort, ather t gjith do ta merrnin vesh se Enveri dhe Vera ishin bashkuar pa sukses me njri-tjetrin, nj informacion q ai nuk kishte ndrmend ta shiste aq lir dhe aq shpejt. Le t mendojn se Vera sht shterp, tha me vete. Shterpsia e grave ka mim m t lir se ajo e burrave. Mirpo disa jav
447

me von, kur kshilltart erdhn ti raportonin srish, pr ti thn se Vera, jo vetm q nuk ishte e mrzitur, por prkundrazi, krenohej q kishte arritur ta shmangte barrn, sepse Lek Dukagjini e kishte bashkuar me nj djal q ishte shterp, ai mendoi se ndoshta duhej ti krkonte vajzs t heshtte, sepse nj grua q krenohet se nuk lind, nuk sht dhe nuk mund t jet nj model i prshtatshm pr nj vend q ka vendosur ta shtoj n mnyr bindse dhe t studiuar popullsin e vet. Pr m tepr q Lek Dukagjini nuk donte q n ishull t merrej vesh se Vera ishte iftuar me Enverin dhe nse Vera e kishte kuptuar se me k ishte bashkuar dhe pr m tepr nse e kishte ndjer se Enveri ishte shterp, ather gjrat kishin shkuar larg. Ai donte ta mbronte Enverin, sepse shterpsia sigurisht q do ta dmtonte fuqin e tij prej nj njeriu t hekurt dhe t vendosur. Djemt e tjer t ishullit do t talleshin me t dhe vajzat do ta mshironin, sepse grat nuk ua falin kurr shterpsin burrave. Ky cen i shmton burrat m shum se verbria, ai i dobson m shum se do gjymtim dhe i poshtron m shum se shurdhria, marrzia dhe varfria. Duhet t merrem seriozisht me kt fmij, mendoi Lek Dukagjini, sepse smundjet e fmijve prhapen m shpejt se era. Nj dit ai doli n bulevardin e zambakve, qndroi prpara shtpis s Vers dhe priti derisa ajo doli n dritare si nj trndafil q ka orn e vet t takimit me diellin. Hija e tij u zgjat dhe Vera uli kokn sikur donte t mbrohej. Erdha t t prek barkun, i tha Lek
448

Dukagjini. Dora e Zotit ia lehtson lindjen fmijs. Vera ngriti barkun e saj t holl mbi dritare dhe duke qeshur i tha: Un nuk do t lind pr sa koh q gjyshi im sht gjall. Lek Dukagjini u zgjat mbi parvaz dhe duke i vn dorn mbi bark i tha: Zoti nuk ka qejf kur njerzit i prmendin vdekjen, ndrsa do gjysh do t donte nj fmij pr ta mbajtur n prehr deri ditn kur do t ikte nga kjo bot. Pastaj duke ngrysur vetullat q e zun diellin e asaj pasditeje si nj perde vazhdoi: E kam marr vesh q nuk je mbarsur. Dua t di pse nuk doje t kishe nj fmij, sepse kjo sht detyra e do gruaje n Shqipri. Vera mbylli pak syt, si bjn trndafilat kur nuk e shohin diellin dhe u prgjigj: N Shqipri ka shum gra, por nuk ka asnj trndafil. Un kam vendosur t sillem si lule, t tjert le t sillen si njerz, madje disa edhe si kafsh. Lek Dukagjini ndjeu gjakun ti mblidhej n mes t syve, por si bn Zoti kur nuk e jep veten prpara njerzve t zakonshm, edhe ai vendosi t mos shprthente. N fund t fundit po fliste me nj fmij, t ciln vet e kishte llastuar ditn q i kishte lejuar ti vizatonte zemra dhe kryqe n fytyr. Madje edhe m shum se kaq, e kishte lejuar ta trajtonte si nj vi t mbushur me quka. sht e vrtet q disa njerz sillen si lule, disa t tjer si kafsh, madje ka edhe disa q sillen si zogj dhe her pas here fluturojn mbi qiellin ton, duke na kujtuar se ka bot edhe prtej detit. Por t gjitha qeniet mbi kt tok kan dika t prbashkt. Ato bjn at q u krkohet nga Zoti i tyre. Ti mund t jetosh si
449

nj lule apo si nj trndafil, por duhet t bindesh dhe tu japsh mundsi farave q ke n bark t shtohen dhe t elin pr t zbukuruar vendin ton. Dhe un q kam vendosur t bj Zotin n Shqipri, jam prgjegjs pr gjithka ndodh dhe asgj nuk mund ndodh kundr dshirs sime. Nse kt her ti iu shmange detyrimit pr t lindur nj fmij, shum shpejt do t t bashkoj srish, sepse nuk dua t vdes pa e par barkun e fryr t mbess sime. Megjithat, duhet t m thuash dika. Kush ishte djali me t cilin u bashkove? Vers iu shtuan qukat n fytyr dhe duke kaluar dorn mbi bark, sikur donte t mbronte pjellorin e saj nga t gjitha dyshimet tha: Ti e di me k jam bashkuar, ndrsa un i kisha syt e mbyllura dhe nuk e pash. Megjithat, ai njeri ka nj kurriz t ftoht, kmb t gjata dhe duar t hekurta. Ai nuk do t arrij kurr t mbars nj grua, sepse ai e urren dashurin. M duket sikur Zoti i ka ngarkuar detyra t tjera, duke ia hequr t drejtn t doj dhe ta duan. Lek Dukagjini u afrua pak nga parvazi, duke e par Vern si sheh nj vi, nj lule q duhet ta kpus pr t shptuar nga era e saj e fort. Flokt i ishin ngritur n ajr dhe syt i ishin skuqur. Mjaft u solla si gjysh me kt fmij, mendoi, dhe duke shtrnguar duart q i djersinin i tha: Natyrisht q un e di me k je bashkuar, megjithse sht shpejt pr t thn se kush prej jush sht shterp. Sidoqoft duhet t t them dika, sepse kjo mund t jet hera e fundit q takohemi. N kt ishull ka disa rregulla. Dashuria nuk lejohet. Familja konsiderohet e
450

dmshme dhe pr kt arsye askush nuk duhet t njoh baban apo nnn e vet. Nse ti e ke kuptuar me k je bashkuar dhe kt ua tregon t gjitha vajzave t tjera, duhet ta dish se shum shpejt do t kesh fatin e t gjith atyre q magjepsen nga dashuria dhe gjrat e ndaluara. Njeriu me t cilin vendosa t t bashkoj nuk sht si gjith t tjert. Un kam vendosur ta mbroj at nga dobsia dhe nga fjalt, q aq shum e dmtojn forcn e nj burri me sedr dhe me kuraj. Prandaj kam ardhur t t them se, jo vetm q do ta ruash pr gjith jetn kt t fsheht q ti ka prclluar petalet, por nga ana tjetr nuk duhet ti bindsh vajzat e Shqipris se barra sht nj e keqe q duhet shmangur. Dije se po ti them kto pr t t mbrojtur. Njeriu me t cilin ke fjetur nuk t njeh, por nse ai merr vesh se kush je, ather do t t vras, sepse ai nuk do tia pranonte kurr vetes shterpsin pr t ciln ndoshta je ti fajtorja. M kuptove trndafil! -tha Lek Dukagjini duke hapur syt, ndrsa Vera ishte strukur n hijen e shtpis, sikur donte t mbrohej dhe q atje e shihte Lek Dukagjinin me syt e nj murgeshe q krcnohet nga Zoti i saj. Megjithat ajo, as nuk foli dhe as nuk kundrshtoi dhe, kur Lek Dukagjini iku me hap t ngadalt n bulevardin e zambakve, e mbylli dritaren dhe nisi ti shkruante Diellit nj letr n errsir. Megjithse jetonte n nj vend pa prindr dhe pa prvoj n shtjet e dashuris, Vera kishte n gjak zakonin e t gjitha vajzave t moshs se vet: kur ato kan frik t flasin, ather ulen dhe i shkruajn t
451

vrtetat me lott e tyre, pa menduar se ato ln gjurm mbi sedrn e burrave q i lexojn. Dielli kishte q n dimr q nuk ishte takuar me Vern. Mendimi se Vera ishte shtrir n kmbt e nj burri tjetr, ia kishte dobsuar shpirtin dhe ia kishte thinjur flokt e qethur te tmthat. Ai dilte gjithmon e m pak nga shtpia dhe aty krijonte yje, harta, zemra dhe katrore me guaskat e krmijve q mblidhte n errsir. Dielli nuk ishte nj nga dymbdhjet djemt q ishin przgjedhur pr riprodhim dhe ky vendim e kishte liruar, duke ia tronditur paksa bindjen se Shqipria ishte nj burg pr njerzit dhe pr krmijt. Duke mos pasur fmij, do ta kem m t leht t iki nga ky vend, mendonte ai dhe her -her dilte n dritare e shihte Vern q tregonte barkun e shesht n bulevardin e zambakve. Vera ishte zgjedhur nga Lek Dukagjini pr tu br nn, por ajo nuk ishte mbarsur. Sa her mendonte sesi Vera kishte hapur kmbt dhe gojn prpara nj burri tjetr, Dielli shuhej dhe drita q kishte n sy i errsohej. Ai kishte vendosur t mos fliste me Vern, por ta shijonte ndryshimin e saj nga larg, ashtu si nj krmill q shikon sesi blett ngacmojn nj trndafil t bukur, pa ndrhyr dhe pa br asgj, por vetm duke rrudhur buzt dhe duke qar n thellsin e ftoht t guasks. Por natn, q gjeti posht ders s shtpis letrn e saj, duart iu drodhn dhe dashuria q kishte ndier pr Vern iu ndez srish n shpirt. N fillim i mori er dhe duke e afruar letrn te goja ndjeu shijen
452

e Vers dhe aromn e saj prej luleje t vetmuar. Letra ishte ende e njom, sikur ishte shkruar me lot dhe n prgjithsi burrat kshtu mendojn, sa her q marrin letra dashurie. Megjithat, kur e lexoi, nuk pati m koh t mendonte pr dashurin. Letra nuk krkonte dashuri, por ndihm dhe prandaj ishte shum e shkurtr si nj thirrje: Kam frik. M duket sikur duan t m vrasin. Lek Dukagjini erdhi n shtpin time dhe m pyeti nse un e njoh djalin me t cilin jam bashkuar. Un i thash q nuk e di, por ai dyshon dhe ka t drejt. Njeriu me t cilin kam fjetur sht Enveri dhe kjo sht arsyeja q nuk jam mbarsur, sepse ai sht shterp. E njoha nga balli prej mermeri, nga shija e lotve dhe nga duart q i ka prej hekuri. Kt e ka kuptuar edhe Lek Dukagjini. Por ai do ta mbroj Enverin nga fjalt, sepse mendon se ai duhet ta zvendsoje kur t vdes dhe prandaj m krkoi q un t mos tregoj. Ndryshe, nj dit do t m vrasin. Nuk e mbaja dot kt t fsheht q po ma shkul zemrn nga trupi. Enveri mund t m vras nse e merr vesh se un kam treguar dobsin e tij. T lutem, m ndihmo. Nse do t iksh nj dit nga Shqipria m merr edhe mua me vete. Toka sht e madhe dhe ka vend edhe pr krmij, edhe pr trndafila. Vera. Dielli lshoi letrn n tok dhe qielli iu nxi. Nse Dielli ishte nj krmill i bardh, Enveri ishte nj hardhuc q fuste kokn n guask, duke lshuar aty helmin e tij jeshil. Por, megjithse shpirti i digjte, Dielli ishte i drrmuar. M shum se t luftonte dhe t hakmerrej, mendonte sesi t mbronte sedrn e vet
453

prej burri t tradhtuar nga gruaja q kishte dashur. N fund t fundit, ajo ishte fajtorja q dashuria e tyre nuk kishte pasur fatin q duhej t kishte, sepse ajo e kishte tradhtuar. Letra e Vers ishte e that, por npr rreshta ai mund t imagjinonte Enverin q gulonte mbi lkurn e Vers, duke e shtrnguar me duart e tij t pamshirshme, ndrsa ajo ndoshta mblidhej pr t mbrojtur barkun e vet nga lngjet e tij. E njoha nga lott, kishte shkruar Vera dhe kjo e bnte prfytyrimin e asaj q kishte ndodhur edhe m t dhimbshm. Pse kishte qar Enveri? Diellit i mbetej t mendonte se lott kishin rrjedhur nga dashuria apo ndoshta nga ngrohtsia me t ciln e kishte rrethuar Vera. Ky mendim e torturonte. Vera e kishte detyruar Enverin t qante, ashtu si kishte br edhe me t dhe kjo do t thoshte se ajo u kishte dhn t dyve t njjtn mblsi, t njjtn prkdhelje dhe t njjtn puthje. Si ka mundsi q nj trndafil nuk dallon dot nj krmill nga nj hardhuc. Kjo grua ka lindur pr ti br burrat t qajn, mendonte duke fshehur syt n qiellin e asaj pranvere. Por kur nata ndrioi Shqiprin me yjet e vet t panumrt, ai u ngrit dhe mendoi se pavarsisht nga ledhatimet e Vers, pavarsisht nga inati dhe xhelozia q kishte pr t, srish duhej ta ndihmonte. Ka shum burra q lshohen dhe poshtrohen nga ndjenja e xhelozis pr grat q duan, por sidoqoft, ata besojn se i vetmi melhem kundr plagve t pashrueshme t xhelozis sht rikthimi te dashuria, me t njjtn grua. Kjo ndjenj u jep atyre nj shpagim, nj mundsi pr tua
454

marr srish burrave t tjer gruan q ata ua kan marr prkohsisht. Mendimi se nj dit mund ta merrte Vern me vete dhe t dy bashk t iknin nga Shqipria drejt brigjeve t begata, ku kishte qen Ademi, e forcoi dhe ia ngriti Diellit antenat prej krmilli q nuhat t tjera pyje, kur vendos t largohet nga nj pyll, ku ndihet i vetmuar dhe i friksuar. Por krmijt njihen pr ngathtsin e tyre t pashpres dhe e vetmja rrug q kan pr t dal nga pylli sht t kapen pas gzofit t ndonj ujku apo t ngjiten pas barkut t ndonj lepuri dhe bashk me ta t krkojn qiej t tjer pr t gzuar jetn q u ka mbetur. N Shqipri nuk kishte kafsh t egra dhe Diellit i shkoi mendja tek Aleksandri. Ai ishte i vetmi njeri n ishull, t cilit mund ti krkonte ndihm. Dielli doli n bulevardin e zambakve dhe duke ecur ngadal npr natn e mbushur me xixllonja, mendoi se nuk duhej t kthehej m n shtpi. Duhet t iki q sonte, tha. Mori nj krmill, e nxori nga guaska, e ngjiti n dritaren e Vers dhe krmilli filloi t shkarraviste npr qelq sikur po shkruante prgjigjen e letrs. Ajo do t m pres, mendoi, dhe kur t kthehem do t jet veshur dhe t dy bashk do t nisemi. Kur shkoi n mens, Aleksandrin e gjeti mbi nj karrige kashte, duke par yjet. Lkura i ishte zverdhur, ndrsa syt i ishin mbushur plot me rrath, si u ndodh burrave q e kan humbur gjumin pr nj koh t gjat. M ndihmo t arratisem, i tha. Nuk mund t jetoj m n Shqipri. Vern do ta vrasin dhe un dua ta nxjerr nga ky ferr. Aleksandri nuk tregoi
455

asnj shenj habie, por hapi pak gojn dhe ngriti syt drejt qiellit sikur po priste q t vinte ora e nisjes. Dukej si nj nga ata engjjt q Zoti i ka drguar n ferr pr lehtsuar ikjen e njerzve t zhgnjyer nga djalli. far ka ndodhur, i tha. N shtator, Lek Dukagjini do t vdes dhe ti nuk ke pse ngutesh. Deri ather gjrat do t ndryshojn dhe ndoshta ne mund t largohemi t gjith nga Shqipria. Dielli u djersit, megjithse nata ishte e freskt dhe zhurma e detit ia hiqte mundsin qershorit pr t djegur tokn. Aleksandri iu duk si nj njeri tjetr. Ngathtsia e tij e nervozoi. Nuk mund t pres m, u prgjigj Dielli. Lek Dukagjini ka krcnuar Vern. Ajo nuk do t lind fmij, pr shkak se Enveri me t cilin e kan bashkuar sht shterp dhe Lek Dukagjini nuk do q kjo t merret vesh. Me sa kuptoj, ai po prgatitet q kur t vdes t caktoj Enverin si pasardhsin e tij dhe ather ky vend do t kthehet nga nj ferr, n nj burg. Ti shpreson se Shqipria do t ndryshoj, por un besoj se do t ndryshoj pr keq, sepse Enveri sht m i zi se Lek Dukagjini. Ne nuk do t kemi mundsi ta ndalojm, sepse ai po i bind t gjith se Lek Dukagjini e ka zgjedhur si pasardhsin e tij. Un nuk dua t jem ktu, kur kjo t ndodh. Duhet t iki q sonte, tha ai duke marr frym me vshtirsi. M ndihmo t largohem. Por, Aleksandri e shihte me prtes dhe, megjithse bri nj prpjekje pr tu ngritur, u ul prap n karrigen e vet prej kashte. Ndoshta ka pir dhe nuk m kupton, mendoi Dielli, dhe syt iu prlotn nga dshprimi. Un
456

besoj se koha pr t ikur nuk ka ardhur, tha Aleksandri. Jam i bindur se Shqipria do t ndryshoj pas vdekjes s Lek Dukagjinit dhe ne duhet t jemi t gjith ktu pr ta shijuar at knaqsi q t jepet vetm nj her n jet. Nse ti ikn, ne do t jemi m t dobt. do arratisje e bn pushtetin m t fort dhe shum m t ashpr. Megjithat, nse e ke vendosur nuk t ndaloj dot. Kur t shkosh n bregun tjetr, do t takosh Zed Komnenin n nj tavern prball portit. Ai sht njeriu q takoi Ademi dhe shkaku pse vdiq. Un do t jap nj shishe nga ato q Zed Komneni i dha Ademit dhe ather ai do ta kuptoj se ti vjen nga Shqipria. I thuaj Zed Komnenit se Ademin e kan vrar. Ndoshta kjo humbje do ta detyroj ta shpejtoj planin e tij pr pushtimin e Shqipris. Premtoji nga ana ime, se nse ai vjen dhe na liron nga Lek Dukagjini dhe Enveri, ne do t ti japim shumicn e tokave t ishullit dhe do ta zgjedhim kryetarin e nj vendi q nuk ia mohon askujt t drejtn pr t lvizur, pr t pasur prona dhe fmij. Thuaji q ne kemi vetm nj kusht: ai nuk duhet t krkoj t zvendsoje Zotin, si bri Lek Dukagjini, sepse ky mallkim nuk duhet ti torturoj m shqiptart. N breg ke nj bark q rojet e Mehmetit e kan fshehur me gjethe. Nxirre n det dhe do t marrsh drejtimin e perndimit. Para se t vdiste, Ademi m tha se e vetmja rrug pr t shkuar n bregun tjetr sht t ndjeksh lvizjen e hns. Duhet t lundrosh gjithmon n drejtim t kundrt me hnn, kjo sht rruga. Ndoshta deti do t jet i qet kto dit
457

dhe nse ti dhe Vera keni fuqi dhe durim, ather do t arrini atje pr tre- katr dit. Un do t jap disa ushqime dhe pak shpres. Aleksandri u ngrit n kmb, por fytyra e tij nuk ishte e lumtur, gj q e hutoi Diellin dhe ia mpiu kraht. Aleksandri hyri n godinn e menss dhe ai e ndoqi pas, si ndjek nj krmill nj gjethe npr nat, duke menduar se si ka mundsi q gjethja sht m e ngadalt se krmilli. Kur u ndan, Aleksandri i kishte syt e fryr, por nuk qante. Ai e prqafoi Diellin dhe, duke i dhn ushqimet q i kishte mbshtjell me nj batanije, i tha: Diell, mos harro t udhtosh n drejtim t kundrt me hnn. Liria vjen nga perndimi. Dielli ndjeu syt q i dogjn dhe, pasi e puthi Aleksandrin n faqe, nxitoi pr n bulevardin e zambakve. Deri at ast jeta e tij kishte rrjedhur shum ngadal, por shpejtsia me t ciln ndodhn ngjarjet q pasuan e detyroi t mendonte se ka nj ast n jetn e krmijve, kur toka rrotullohet m shpejt, pr ti sjell gjrat n rendin e duhur ose ndoshta pr tua ndryshuar atyre rendin nj her e mir. Kjo sht njlloj sikur t shohsh nj pem q mbin n det apo nj kal q fluturon n qiell, apo nj gjethe q shtrihet mbi nj jastk. Shpejtsia i deh krmijt dhe ndoshta ata nuk e din se ajo sht armiku i tyre i vetm, sepse shpejtsia i on aty ku ata nuk duhet t jen, si ndodh edhe me gjethen e shtrir n jastk, mendoi Dielli dhe trokiti n dritaren e Vers sikur po puthte nj xham me gisht. Kur ajo u shfaq n dritare si nj lule q e kishte kaluar natn duke pritur mngjesin,
458

ai u zgjat dhe i tha: Kam ardhur t t marr. Do t ikim sonte. E di, u prgjigj Vera duke e par n sy, po t prisja. Ajo mori krmillin q i kishte drguar Dielli dhe pasi e futi n gji u nisn. Bulevardi i zambakve ishte i pastr dhe kmbt e tyre t lehta nuk lan atje asnj gjurm, megjithse Dielli e ktheu disa her kokn pr t par nse Shtuni ishte zgjuar dhe po i prgjonte, si kishte ndodhur me Ademin dhe Aleksandrin para tyre, por prve disa dritave q yjet i lshonin me tepri, asnj sy nuk lvizte n rrug. Ata morn pr nga tuneli dhe, kur u futn brenda, Vera ndjeu gishtat q iu mbushn me merimanga t lagura q vareshin atje si perdet e nj burgu t vjetr. Po kaloj n bodrumet e ferrit, mendoi dhe lkura iu ngjeth sikur e kishte puthur nj krimb. Dielli ecte prpara saj, si bjn t gjith burrat kur vendosin t shptojn grat e tyre dhe, kur deti u doli prpara, Vera mori frym thell dhe era i hyri n shpirt, duke ia fryr barkun si nj vel mbi det. N breg, disa leshterik po prisnin q dallgt tu sillnin dika pr t ngrn, ndrsa Dielli rrmoi npr ferra, e gjeti barkn e fshehur dhe e trhoqi deri n det. Pastaj bashk me Vern morn lopatat, t cilat i pastruan nga gjethet dhe balta e dimrit, hodhn batanijen me ushqime dhe shishen e Aleksandrit pr Zed Komnenin dhe do t ishin prqafuar fort, si bjn t gjith njerzit q krkojn kuraj, kur i detyrojn t largohen nga vendi q duan, sikur nga tuneli t mos vinte nj zhurm hapash q i mpiu dhe ua mori frymn. Pes burra erdhn me
459

shpejtsi drejt tyre dhe Dielli njohu Mehmetin, lkura e verdh e t cilit shklqente nga hna, por nuk djersinte, sepse nuk kishte m pore. Na kapn, pshpriti Vera dhe gjunjt iu drodhn. Mos prano se donim t arratiseshim, i tha Dielli me z t mekur. Thuaj q do t bnim nj shtitje me bark n det. M premto se kur t takohemi prap do t bjm nj fmij bashk. Vera tundi kokn, si bn nj gonxhe kur i premton diellit nj trndafil, por nuk tha dot asnj fjal, sepse Mehmeti e kapi nga flokt duke ia shtrnguar qafn fort si bjn kopshtart e pamshirshm me trndafilat e egr. Kur Lek Dukagjinit i than se Vera me Diellin kishin dashur t arratiseshin nga Shqipria, ai buzqeshi hidhur dhe tha: N parajs ka gjithnj njerz q duan t kthehen n ferr. Muajt e fundit Lek Dukagjini fliste gjithmon e m pak dhe Mehmeti mendoi se pr shkak t plakjes atij i ishte zbutur inati q ka Zoti, kur sheh se njerzit e tradhtojn. Megjithat, ai nuk ktheu prgjigje dhe priti derisa Lek Dukagjini te mbaronte pjatn me bizele t njoma, t ciln do mngjes e hante n dritaren e studios s tij, duke e ngrohur n rrezet e diellit. I duhej t duronte derisa ai t vendoste se far dnimi do ti jepej Vers dhe Diellit, por Lek Dukagjini po vonohej, ndoshta duke menduar se cilat jan arsyet q njerzve u mrzitet parajsa apo ndoshta duke przgjedhur llojin e ndshkimit q do tu jepte dy fmijve q kishin provuar t arratiseshin. Mehmeti qndroi n kmb gati nj or, ndrsa Lek Dukagjini ishte mbshtetur n karrigen e vet
460

me shpinore t lart dhe pothuajse po kotej nn diellin e mngjesit q i prkdhelte flokt duke ia zverdhur thinjat. Kur u zgjua dhe pa q Mehmeti ishte akoma aty, Lek Dukagjini fshiu ballin e skuqur me dor dhe tha: Zoti duhet t pushoj pak prpara do vendimi. Megjithat, ndrsa un flija dhe jeta n ishull m kalonte prpara syve, po mendoja se far duhet t bj Zoti, kur kupton se njerzit nuk jan t lumtur. Sepse sht e qart se n Shqipri ka njerz q duan t ikin. Ata mendojn se ktu nuk jetohet dhe duan ta gjejn dashurin e tyre diku tjetr. Njerzit jan si lulet. Ata krkojn ti mbjellin farat e tyre n toka t reja kur kuptojn se toka ku i kan hedhur nuk ka uj, krip dhe diell t mjaftueshm. Disa dit m par, Vera m tha se i plqen t jetoj si nj trndafil. N Shqipri nuk lejohen trndafilat dhe prandaj ajo ka pasur arsye t arratiset. Nganjher besoj se edhe un, po t isha trndafil, do t ikja nga ky vend, sepse edhe un nuk jam dakord me vendimet e Zotit. T gjith njerzit jan t paknaqur me veten e tyre: e dikush do t jet trndafil, dikush krmill, dikush ujk dhe dikush Zot, si sht rasti im. Shqiptart kan filluar ta kuptojn se un po vdes dhe kjo u ka dhn kuraj dhe besim se shum shpejt Shqipria do t ndryshoj. Megjithse nuk jam penduar pr asnj nga gjrat q kam br, pr ndalimin e Zotit, t prons, t paras dhe t dashuris, ka shum pyetje, pr t cilat ende nuk kam nj prgjigje, sepse jeta e njeriut sht e shkurtr pr t njohur do t panjohur. Nuk e di, a duhej ti kishim ndaluar trndafilat, qent,
461

macet dhe kafsht e egra. Ndoshta duhej ti kishim lejuar fmijt t shkruajn poezi, t vizatojn dhe t vishen me rroba t ndryshme, gjith lara, njlloj si ngjyrat e natyrs dhe gzoft e kafshve. Ather Vera nuk do t ishte arratisur dhe Dielli nuk do t kishte pasur guximin ta ndiqte npr det, sepse krmijt nuk ikin kurr nga pyjet me lule. Duke menduar pr ta, kam vendosur mos ti dnoj. Pra, t mos i vras. Nuk dua t vdes duke vrar njerz. Ditt q m kan mbetur jan shum m pak se ditt q kan ikur. Pas meje do t vij dikush, i cili do t dij t jap ndshkimin e duhur pr t gjith ata q duan dashuri, trndafila, familje dhe poezi. Un do tia l atij t vendos. Kjo do t jet nj prov e rndsishme pr t, sepse t zvendsosh Zotin, do t thot t marrsh vendime kundr njerzve. Jam i bindur q ai q do t m zvendsoj ka guximin e duhur pr t ndshkuar, ndoshta edhe m shum se un, sepse ai sht shterp dhe i urren fmijt e t tjerve. Ndrsa Vera dhe Dielli meritojn ta shijojn vdekjen time, sepse kan koh q e presin. Vdekja e gjyshit nuk mund ti mohohet asnj mbese. Tani dua t pushoj. Do t pres lindjen e fmijs s par pas disa javsh dhe pastaj do t vdes. Si thua Mehmet, ia vlen t vdes n shtator, kur zogjt bhen gati pr ikur n qiej m t ngroht apo n tetor, kur gjethet bien dhe deti e ndryshon ngjyrn? Lek Dukagjini mbylli syt sikur kishte vendosur t vdiste pa pritur prgjigje dhe Mehmeti mbeti i shushatur, por nuk tha asgj, sepse ai e dinte q Zoti nuk ka nevoj
462

pr kshilla, kur vendos t vdes. Ai nisi t largohej me hapa t vegjl, duke menduar at q ato koh po e mendonin t gjith n ishull: Lek Dukagjini po vdiste pa vendosur, kush do ta zvendsonte. Mehmeti ndjeu lkurn ti mbushej me rrshir dhe mendoi se ndoshta duhej t bhej gati. Ai ishte njeriu m i fort n ishull dhe mund ta pushtonte at pr nj or. Askush nuk do t mund ta ndalonte dot, sepse prve tij askush nuk kishte arm n Shqipri. Ai doli duke menduar pr t tre djemt q kishte ln n fshat. Shum shpejt do ti merrte n Shqipri dhe kur familja t bashkohej srish, ata do t trashgonin gjith at pasuri, ndoshta do ta mbillnin ishullin me fruta dhe portokaj t shijshm apo do tia shisnin brigjet e bukura ushtrive q gjithnj kan nevoj pr vende t fshehta dhe t sigurta pr t kontrolluar detin apo ndoshta do t merreshin me peshkim dhe do ti onin peshqit n bregun tjetr, duke furnizuar qytetet e thata t Mesdheut. Por fantazia e tij u ndrpre, kur dgjoi Lek Dukagjinin, q me nj z t thell, por t vendosur i tha: Mehmet, ti nuk duhet t zsh vendin tim kur t vdes. Nuk dua t zvendsohem nga nj njeri q kruhet kur i duhet t vras njerz. Mehmeti pohoi me kok dhe kjo ishte porosia e fundit q mori nga Lek Dukagjini. Meq Hna ishte e para nga grat e Shqipris q tregoi shenjat e barrs, ajo lindi e para. N fund t gushtit kmbt iu mbushn me uj dhe muskujt filluan t hapen dhe t mbyllen vet duke ia zgjeruar midhjen q mbajn
463

grat n mes t kofshve. Kshilltart u mblodhn n spital dhe pasi e kontrolluan me imtsi, ndrsa ajo brtiste nga dhimbjet dhe derdhte lott e nxeht mbi araf, ata vendosn q ta mbanin nn mbikqyrje, sepse pas disa orsh duhej t lindte. Hna lindi nj vajz t nesrmen n mngjes dhe kur ia uan Lek Dukagjinit ta shihte, ai hapi syt dhe tha: Mirmngjesi Ana. Mir se erdhe n Shqipri. Vajza q deri at ast po flinte, ngriti kokn me prtes, si bn do njeri kur dgjon pr her t par emrin e vet, ndrsa kshilltart q e kishin rrethuar Lek Dukagjinin si murgj, u habitn dhe pan njri-tjetrin me dyshim. Lek Dukagjini kishte ndryshuar emrat e Shqipris. Dikur ai kishte vendosur se fmijt q do t lindnin n Shqipri nuk do t mbanin emra shenjtorsh apo njerzish t tjer, por vetm emra q vinin nga natyra,prandaj t gjith fmijt quheshin Hna, Vera, Drita, Gshtenja, Deti, Dielli dhe kshtu me radh, n respekt t t gjitha stinve, cikleve, objekteve dhe fenomeneve t natyrs q ai e adhuronte pa hezitim. Lek Dukagjini qndronte i qet dhe i lumtur n karrigen e tij, nga e cila nuk ishte ngritur pr jav t tra dhe duke e prekur Ann me dorn e vet t rrudhur, dukej si nj Zot q ka vendosur t ndryshoj historin duke lvizur vetm nj gisht. Kur vajzn e kthyen n spital dhe n ishull u mor vesh se ajo do t quhej Ana, Aleksandri mori frym thell dhe mendoi se n Shqipri gjrat po ndryshonin pr mir. T gjith egrsirat zbuten para vdekjes dhe i thrrasin me fjal t mbla klysht e tyre, tha me vete,
464

duke besuar se ndryshimi po lindte nga detaje t vogla, t cilat nse nuk kan fuqi pr t ndryshuar jetn e nj populli, kan t drejtn pr ta paralajmruar at. Edhe Dielli, t cilin, prej gjasht javsh e kishin izoluar n nj nga shtpit e boshatisura t qytetit, t ciln e kishin kthyer prkohsisht n burg, kur e mori vesh u skuq, goja iu mbush me lng dhe tha: Ana sht nj engjll q ka ardhur nga parajsa. Por pr shumicn e kshilltarve t Lek Dukagjinit ky ndryshim emrash nuk ishte shenj e mir. Ata filluan t flasin me njri-tjetrin duke dhn lloj-lloj shpjegimesh t arsyeshme, t trthorta, t strholluara dhe po aq t domosdoshme, sepse vendimet e Zotit gjithnj duhen shpjeguar mir dhe shpejt, pr t kuptuar gjendjen e tij shpirtrore apo marrdhnien e tij me njerzit dhe me botn n at ast t dhn t historis dhe, mbi t gjitha, ato duhen sqaruar sakt dhe drejt pr t parashikuar t ardhmen, sepse ndryshimi i emrave n Shqipri kishte t njjtn rndsi me at q do t kishte ardhja e papritur e shiut n shkrettir apo rrzimi i nj mali n mes t nj lugine, ku kalon nj lum q ushqen me uj dhjetra fshatra apo dyndja e nj tufe zogjsh mbi nj qytet t pushtuar nga karkalecat, shenja kto, q njerzit i lidhin gjithnj me ndikimin e Zotit mbi fatin e tyre. Dhe kshilltart, t cilt ishin msuar ta konsideronin Lek Dukagjinin si Zot, menduan se ky ndryshim ndoshta vinte nga plakja, nga dobsimi, nga prmallimi q sht shum e fort n rastin e pleqve apo ndoshta nga ndonj rishikim i kursit t Shqipris,
465

gj q shumkush e kishte parandier. Kshtu ata do t vazhdonin t silleshin n rrethin e dyshimeve q kishin ngritur vet, pa iu afruar asnjher qendrs s tij, sikur David Blunata q i kishte dgjuar pr gati dy dit pa folur t mos ndrhynte pr t thn: Ana ka qen emri i nns s Lek Dukagjinit. Ky shpjegim i bri t gjith t heshtin, por jo t binden. Natyrisht q nuk kishin arsye t dyshonin se nna e Lek Dukagjinit quhej Ana. David Blunata dihej se kishte nj lidhje t veant me familjen e Lek Dukagjinit dhe n prgjithsi ai nuk ishte nj njeri q ngutej ti ngatrronte t tjert, por fakti q Lek Dukagjini kishte par nnn e vet n fytyrn e nj vajze t sapolindur ishte edhe m i papranueshm dhe ndoshta edhe m i frikshm, sepse sipas njrit prej kshilltarve, n terrin e pleqris s tij, Lek Dukagjini iu ishte kthyer kujtimeve t familjes, ka donte t thoshte se ai po e pranonte familjen dhe po e rivlersonte rolin e saj. Megjithat, askush nuk pati kurajn ta zgjonte Lek Dukagjinin nga gjumi, pr ta pyetur nse ishte apo jo kshtu, pra, nse ai kishte vendosur q n Shqipri njerzit ti riktheheshin familjes. Nga gjith kjo pasiguri dhe pshtjellim e vetmja q prfitoi ishte Ana dhe nna e saj. Kshilltart u kshilluan gjat dhe kryesisht pr shkak t kmbnguljes s David Blunats, vendosn q t mos e ndajn nnn nga foshnja, si edhe duhej t vepronin n zbatim t ligjit t Lek Dukagjinit, sipas t cilit n Shqipri asnjri nuk duhet ta njoh nnn dhe baban e vet. Kshtu i lan t dyja bashk pa i ndar dhe
466

Hna fjeti at nat gushti, duke mbajtur n gji vajzn e saj, q ia kafshonte gjirin her pas here. Disa dit pas Ans lindjet u shtuan, si edhe pritej, dhe gjat fundi t gushtit dhe javs s par t shtatorit, pr shkak t nnave t tyre t pamsuara dhe frikacake, pr shkak t vaps q i digjte araft dhe ziente ujin e ndenjur npr kazan, pr shkak t prvojs s kufizuar t kshilltarve q duhej t bnin rolin e mamive n mnyr amatore dhe pr shkak t hutimit t prgjithshm q kishte krijuar n Shqipri lajmi i vdekjes s pritshme t Lek Dukagjinit, i cili pothuajse as nuk fliste dhe as nuk hante m, dhjet foshnje t tjera lindn me vshtirsi, duke u trhequr nga duart dhe nga kmbt pr tu ndar sa m paqsisht dhe pa dmtime nga nnat e tyre, gj q e mbushte Shqiprin me klithma dhe vajtime t papritura n or t ndryshme, t dits dhe t nats. Njra prej foshnjave vdiq, disa minuta pas lindjes dhe nuk pati koh as ti hapte syt pr t par nnn e vet. Trupi iu fishk si nj krimb mndafshi q sapo del nga gjethja e vet dhe para se t jepte shpirt, lkura iu mbush me pulla t kuqe e t zeza dhe, me gjith goditjet q kshilltart i bn n pjes t ndryshme t trupit pr tia rikthyer jetn, ai nuk u ngjall m. Kur foshnja iku nga jeta q e kishte shijuar vetm disa aste, kshilltart e kqyrn nga t gjitha ant dhe pan se ishte nj djal me nj njoll t bardh mbi ball, sikur sapo e kishte lpir nj vi. Nna e tij qau mbi dritaren e spitalit duke ln lott n xham, por kshilltart i than se ajo
467

foshnje kishte ardhur dhe kishte ikur me sa duket pr t paralajmruar nj vdekje tjetr edhe m t madhe, pr t ciln Shqipria duhej t bhej gati. Ishte e hn dhe njri nga kshilltart tha se njerzit q vdesin t hnn, marrin me vete nj njeri q e kan dashur shum. Kush po vdes? Pyeti nna me syt e prlotur. Lek Dukagjini, than kshilltart me z t ult dhe vajza ktheu kokn nga dritarja dhe pshpriti: Djali im nuk e njihte Lek Dukagjinin dhe nuk mund ta donte at. At nat vajzn e kthyen n shtpi, ndrsa foshnjn e vdekur e mbajtn n spital, pasi e mbshtolln me pelena t bardha si krimbin e mndafshit. David Blunata, i cili ato dit kishte fituar autoritetin dhe shpejtsin pr t marr vendime, tha se djali me shenj n ball ishte fmija i par q vdiste n Shqipri dhe prandaj meritonte t varrosej n varrezat e qytetit. Pasdite Aleksandri me dy djem ndrtuan nj arkmort t vogl, e futn foshnjn brenda, dhe duke ndjekur ceremonin e duhur e prcolln n varreza. David Blunata q erdhi vete dhe e ndoqi t gjith protokollin deri n fund, hodhi nj grusht dhe mbi varr dhe tha: Sikur t jetonte ky djal, do t shihte nj Shqipri tjetr. Aleksandri u zgjat pr ti folur, sepse ai kishte disa muaj q priste ti afrohej dhe t bnte nj bised t gjat me David Blunatn, por ky rrinte i ftoht dhe pa lvizur njlloj si nj shkmb q pret t fryj era e detit pr t djersir. Nuk do t flas me asnjeri, derisa t vdes Lek Dukagjini, mendoi Aleksandri, duke nuhatur ern e qiparisit t rreshkur q prhapej n ajr nga trupi
468

i David Blunats. Kur jetojn n kushte t vshtira dhe kur shpresat pr nj jet m t mir jan t mjegullta, t zbehta dhe t vakta, njerzit kan m shum arsye tu gzohen lindjeve. Lindjet jan si mngjeset q vijn pas nj nate t gjat, prandaj duke ndjekur dritn q ka munguar pr shum koh, mungesa e nj zogu n qiell nuk bie shum n sy. Pr kt arsye vdekja e nj foshnjeje nuk e prishi atmosfern e gzueshme t ishullit. Nata dukej m e bukur dhe her pas here zri i ndonj fmij q qante n errsir dukej si nj muzik q i zgjon njerzit nga gjumi, i bn kafsht t ndalin gjuetin dhe i nxit insektet t zbuten dhe t miqsohen me lkurn e njerzve. Grat lehona, ishin strehuar n shtpit e tyre t pastra dhe t freskta dhe si kishte ndodhur m par me Hnn dhe vajzn e saj, kshilltart i lejuan ti marrin fmijt m vete. Meqense Shqipria humbi nj djal q vdiq, sapo lindi, dhe nuk pati fatin t priste nj fmij nga Vera, mbetn gjithsej 10 foshnja nga t cilat gjasht vajza dhe katr djem. Pasdite, nnat i nxirrnin fmijt n bulevardin e zambakve pr ti takuar me diellin. Dhe djemt, q duhej t ishin baballart e tyre, afroheshin gjith mblsi dhe me po aq pasiguri pr t njohur secili fmijn e vet. Ata dukeshin si ato delet, t cilat bariu ua ka fshehur qengjat. U merrnin er foshnjave, ia kontrollonin syt, duart dhe kmbt dhe natyrisht pas gjith ktij hetimi t hollsishm, dikush besoi se e gjeti fmijn e tij, por kt gj e fshehu me kujdes n shtresat
469

m t thella t ndrgjegjes s vet, pa pasur guxim tia thot askujt, sepse me gjith prgjumjen e pakthyeshme t Lek Dukagjinit, me gjith lehtsimin e masave dhe zbutjen e friks gjat javve t fundit, n Shqipri, t qenit baba ende ndalohej me ligj. Aleksandri q shkonte pothuaj n do shtpi pr t uar ushqim, kryesisht qumsht, kos dhe fruta pr nnat e reja, mendonte se sidoqoft Shqipria kishte hedhur nj hap t madh prpara: ajo u kishte njohur fmijve nnat. David Blunata q kishte marr drejtimin e punve t vendit n munges t Lek Dukagjinit e kishte ndryshuar pak regjimin e tij t prditshm. Ai dilte n det pr t br not do mbrmje, ather kur foshnjat flinin dhe kur kthehej ndalonte posht do dritareje si nj engjll q ruan njerzit nga errsira. Megjithat, ai fliste pak, nuk kishte qejf t jepte urdhra dhe prgjigjej vetm kur i krkonin mendim, gj q kishte nisur t kthehej n zakon pr t gjith njerzit e Shqipris, sidomos pr kshilltart, t cilt nuk dinin far t bnin n situata t ndryshme. Shqipria ishte nj vend i msuar t vepronte me urdhr dhe David Blunata mendoi se n t ardhmen secili duhej t bnte punn e vet, pa marr urdhr nga askush, por q kjo dit t vinte, shum gjra duhej t ndryshonin, duke nisur nga prona, toka dhe bagtia, t cilat ndoshta duhej t ndaheshin n pjes t barabarta, pr ti dhn gjithkujt nj mundsi t punonte pr vete. Ai kishte pasur koh t kuptonte se far nuk kishte shkuar si duhet n
470

Shqipri, pse njerzit nuk ishin t lumtur, pse donin t arratiseshin, pse kishte pllakosur uria, pse her pas here gruri dhe buka rralloheshin dhe megjithse nuk kishte shum dijeni n shtje q lidheshin me ekonomin, e ndiente se prona e prbashkt ia kufizonte mundsit njeriut pr t ndryshuar jetn e vet. Megjithat, ai nuk i shkmbente mendimet e tij me asnjri, por vazhdonte t rrinte vetm sikur priste dit m t mira. Lngata e Lek Dukagjinit e kishte vn n mendime, sepse, si do njeri i strvitur n udhkryqet e s ardhmes, ai kishte pasigurit e veta. Kur Lek Dukagjini t vdiste, natyrisht q Shqipria do t ndryshonte, por ai nuk ishte ende i sigurt se far drejtimi do t merrte ky ndryshim. Ka raste kur barkat q lihen t lira n det, prplasen pas dallgve dhe ather mundsia q ato t coptohen sht m e madhe. Por, ndonse besonte se Shqipria mund t bhej m e lir, m e drejt dhe m e lumtur pa Lek Dukagjinin, ai nuk donte q Lek Dukagjini t vdiste, t paktn jo menjher. N gjum sht m i vlefshm se kurr, mendonte. Njerzit i respektojn ende ligjet e tij, duke i ndryshuar gradualisht, duke i thyer do dit me kujdes dhe eleganc, duke i interpretuar ndryshe do nat dhe duke mbyllur njrin sy apo duke kthyer kokn sa her q shohin nj shkelje dhe nj devijim. Sa m von t vdes, aq m mir do t jet pr ne, sepse ather njerzit do t msohen me shkeljet e ligjit dhe askush nuk do t ket m fuqi t ndryshoj at q ka ndryshuar. David Blunata nuk kishte shkruar kurr ligje, por duke
471

e ndjekur Lek Dukagjinin pas, n t gjitha fushatat e tij ligjvnse kishte kuptuar se njerzit respektojn m shum praktikat se sa ligjet. Dhe nse ligjet shkruhen dhe mbeten ashtu, praktikat prmirsohen do dit nga pak, sepse ato nuk shkruhen n letr. Edhe Shqipria kishte hyr n epokn e praktikave t mira. Foshnjat nuk ishin shkputur nga nnat, ushqimi ndahej duke marr parasysh nevojn, shijet, tekat dhe stinn dhe jo m racionin e barabart, gj pr t ciln ai i ishte mirnjohs Aleksandrit. Oraret e nats ishin zgjatur duke iu dhn mundsi burrave dhe grave t afroheshin edhe m shum me njri-tjetrin, ndrsa Mehmeti bashk me rojet e tij pothuajse nuk dukeshin fare n qytet, si ato kafsht e egra, t cilat e kan kuptuar se njerzit nuk friksohen m nga kthetrat. Disa djem e kishin kthyer n ritual daljen e prditshme n det me barkn q Dielli dhe Vera nuk e kishin nxjerr dot nga Shqipria. Madje nj pasdite, ata ishin larguar aq shum saq barka kishte humbur n horizont dhe David Blunata kishte pritur deri n t gdhir, i sigurt q ata do t ktheheshin. Duhet t ktheheni, thoshte me vete duke ecur mbi rr. Shqipria sht gati t luftoj me veten dhe prandaj i duhen burrat. Ai do ti kishte thn t njjtn gj edhe Diellit, sikur ai ta kishte pyetur dhe natyrisht do ta kishte bindur q t mos arratisej, por Dielli nuk kishte ardhur tek ai dhe pr kt ftohtsi David Blunata fajsonte sjelljen e vet prej qiparisi, q pr shkak t lartsis i mban larg kafsht e buta. Tani Dielli kishte mbetur i izoluar n nj shtpi
472

n fund t qytetit dhe Vera po ashtu n nj shtpi tjetr, diku m larg. T dy prisnin t dnoheshin, si i kishte thn pr her t fundit Lek Dukagjini, Mehmetit. Para se t zhdukej, pr nj arsye q askush nuk e dinte, por q t gjithve u plqente, Mehmeti kishte urdhruar q atyre tu ohej ushqim modest tri her n dit, q asnjri t mos i takonte, asnjri t mos u jepte lajme pr Shqiprin, asnjri t mos u drgonte lule apo krmij dhe ai urdhr mbetej ende n fuqi. Aleksandri gjente her pas here nj mundsi pr ta thyer urdhrin dhe pr t ngushlluar Diellin, ndrsa David Blunata besonte se shum shpejt duhej t prgatiste lirimin e tyre, por hprh ishte ende shpejt. Falja e Diellit dhe Vers mund ta nxirrte nga gjumi Lek Dukagjinin, si ata arinjt q i pickon nj blet, dhe Mehmeti do t gjente nj arsye pr tu kthyer n qytet dhe pr tu hakmarr ndaj t gjith atyre q kishin shkelur urdhrin e Lek Dukagjinit. Nuk duhet ti lshoj pulat n qytet, pr tu hapur oreksin ujqve, mendonte David Blunata me durim. Qndrimi ndaj arratisjes nuk sht nj praktik q mund t ndryshoje leht, si ushqimi, dalja me bark n det apo shtitja e nnave me foshnjat e tyre, por nj ligj i ashpr dhe i qart q nuk mund t thyhet pa ikur ai q e ka shkruar. Natyrisht q disa nga kshilltart e Lek Dukagjinit, t cilt jetonin si murgj, duke prgjuar do nat frymmarrjen e Zotit, nuk mund t pajtoheshin me kt shkall lirie, t ciln do ta konsideronin si herezi. Ata ishin t tulatur dhe t mpir nga vapa dhe nga
473

ethet e Lek Dukagjinit, por njlloj si murgjit nuk do t pranonin kurr q Zoti t poshtrohej nga njerzit, ende pa u varrosur. Megjithat, kur Aleksandri i tha se Vera ishte dobsuar, kockat i kishin dal mbi lkur dhe nuk e pranonte m ushqimin, David Blunata mendoi se ata duhej t liroheshin urgjentisht dhe, pa dyshim, do t kishte arritur ta onte deri n fund vendimin e tij, sikur Lek Dukagjini t mos vdiste t hnn e tret t shtatorit. At dit mbi Shqipri kishte dal nj diell i bukur dhe gjethet e pemve shklqenin nga djersa. Lek Dukagjini ishte rrzuar nga karrigia e vet dhe flokt i ishin prhapur n dysheme si nj rrjet e mbushur me mendime, q ai nuk kishte pasur koh ti thoshte. Syt i kishte t mbyllur dhe n dor mbante ende nj pjat me bizele, t cilat i kishte prtypur n gjum, pr shkak t zakonit dhe t shijes pr bishtajat e njoma, q i treste me ngadal edhe kur flinte. Kshilltart doln me vrap npr qytet dhe duke brtitur, i trembn zogjt q filluan t largohen nga Shqipria, sikur ti kishte zbuar nj furtun q po afrohej. Lek Dukagjini nuk kishte nxjerr asnj fjal, nuk kishte ln asnj porosi, asnj germ, asnj letr, asnj testament dhe hern e fundit q dikush e kishte dgjuar t fliste, kishte thn: Parajsa ka ftoht. Kur David Blunats ia than at fjali pr ta interpretuar, ai e kuptoi se far donte t thoshte Lek Dukagjini dhe mendoi se edhe n astet e fundit ai kishte jetuar si nj Zot q parashikon t ardhmen e njerzve. Natyrisht q
474

Lek Dukagjini e kishte ndjer, si ndien do njeri t ftohtin, se pas tij Shqipria nuk do t ishte m kurr ajo q kishte qen apo ajo q ai kishte ndrruar dhe ndoshta pr kt arsye kishte vdekur i mrzitur dhe i vetmuar, duke parashikuar nj dimr t gjat dhe t ashpr, q n fund t shtatorit dukej ende shum larg. Megjithat, si i takonte nj Zoti, ai kishte marr masa q askush t mos e shihte duke vdekur dhe kishte zgjidhur t vetmin ast kur kshilltari q e mbikqyrte, nuk ishte aty, pr ta par t hapte gojn, ndoshta t mbytej nga mungesa e oksigjenit apo t trishtohej dhe t qante sepse po vdiste. Por edhe nse ai vrtet kishte vuajtur duke dhn shpirt, kt e kishte br shum shpejt, gjat kohs q kshilltari i ngarkuar me mbikqyrjen e tij kishte shkuar t mbushte nj got uj n shesh, n mnyr q Lek Dukagjini ti kalonte kokrrat e bizeleve me sa m pak vshtirsi. Vdekja e tij ishte shum njerzore, sepse Zoti nuk mund t vdes kurr duke ngrn bizele, mendoi David Blunata, ndrkoh q n ishull u shpall zija dhe nisn ceremonit e varrimit. Zakonisht kur njeriu q e ka drejtuar nj vend pr shum vjet duke prcaktuar me dorn e tij t hekurt edhe gjatsin e gjilprave dhe karficat e grave dhe pa dyshim shtpit, urat, rrugt, pemt, zogjt dhe kafsht q i dekorojn ato, njerzit hutohen dhe pllakos plogshtia sepse vdekja ka nj ndikim t njohur: ajo e shton panikun dhe vetmin. Por Shqipria e prcolli me emocione t ndryshme vdekjen e Lek Dukagjinit. Kishte vajza q qan
475

duke ngritur kujn mbi ishull dhe kjo ishte nj prov tjetr se ato ishin br gra, sepse grat ia ngarkojn gjithnj vetes detyrn e vajtimit n kor, si kishte edhe djem, t cilt vdekja e Lek Dukagjinit i gjeti duke u lar n det prandaj ata nuk e gjykuan t udhs ta ndrprisnin sezonin e plazhit, por u fshin mir e mir, pastruan kmbt nga rra q ishte u ngjitur, nxorn rrjetat e mbushura me leshterik dhe ndonj karkalec, apo molusk q prdridhej pa ndonj shkak dhe, kur nga darka e prfunduan kt zbavitje, u veshn dhe shkuan n qytet duke i ngrysur vetullat dhe duke ecur me hapa t vegjl, si bjn njerzit q duan t mos bien shum n sy gjat ceremonive t prmortshme. Ata e din q nuk kan asnj rol n at q po ndodh. Ndrsa kshilltart nuk patn shum koh ta vuajn vdekjen e Lek Dukagjinit dhe njsoj si murgjit, q n dit tragjedish sulen t pastrojn manastiret dhe kishat, edhe ata u lshuan npr ishull duke sistemuar do rrug, pastruan do cep, u mbylln gojn kafshve me napa t trasha q pllitjet e tyre t mos prishnin zin, - shprndan rroba t zeza zije pr t gjith, mblodhn petalet e shpenguara q ishin shtrir, duke u thekur n bulevardin e zambakve apo lan shkallt e Godins s Shtetit, gurt e mdhenj, bashk me sheshin ku ylli i verdh qndronte i palvizur prej shum vitesh, ndrkoh q rojet e Mehmetit u urdhruan t shkojn n pyll, t presin drurt m t mir nga trupat e t cilve do t ndrtohej arkivoli i Lek Dukagjinit. Dhe meq Lek Dukagjini u varros vetm ditn e tret, pasi vdiq, pra t
476

enjten, njerzit patn gjith kohn e mjaftueshme pr tu br gati, pr t msuar si t ambientohen me rregullat e zis, pr t ndryshuar rrobat, shikimin dhe t qeshurn, pr t qar apo pr t menduar se far vinte pas ksaj vdekjeje dhe Mehmeti, q kishte disa jav q e priste, u ul n gjunj dhe tha me vete: Zoti im, duhet t m falsh, q kt her nuk do t bindem. Ndrkoh, Enveri q ishte i vetmi nga fmijt q e takoi Lek Dukagjinin pas vdekjes s tij, si t donte t merrte nj amanet, veshi nj kostum prej gjenerali, q e kishte pikasur dikur n baulet e mdha t Lek Dukagjinit, kostum pr t cilin m von u tha se i prkiste t atit t Lek Dukagjinit. Ndonse i rrinte pak i ngusht, kostumi ia kishte rritur shtatin, prandaj, kur doli npr qytet i veshur n at mnyr, t gjith u mblodhn sikur n ishull kishte ardhur nj ushtri. Enveri po bhej gati t drejtonte Shqiprin dhe buza e tij nuk qeshte, por priste solemnisht t mbaronte varrimi, pr t marr nj vendim t madh. Ndrsa Shtuni, t cilit askush nuk i krkonte llogari, gjeti nj ast pr tu futur n dhomn ku mbahej trupi i Lek Dukagjinit, i zbukuruar me lule dhe me fruta nga t gjitha ant dhe duke i puthur duart q i mbanin era pjeshk, sepse kshilltart e kishin lyer me at parfum, i tha n vesh: Nuk e njohe dot vajzn time, por un do ti flas pr ty kur t rritet. Aleksandri ishte i vetmi q gjeti koh pr t festuar vdekjen e Lek Dukagjinit dhe ndryshe nga hert e tjera u fsheh n tarracn e menss dhe piu deri n fund nj shishe me ver, q nuk i bri asnj efekt t dmshm, por prkundrazi ia shtoi lumturin e
477

asaj dite, duke enxitur t dilte npr qytet e t mendonte pr restorantin q do t hapte atje pas disa kohsh. Ai kishte muaj t tr q po mendonte se si t ndrtonte nj restorant t vogl, me gjell t thjeshta dhe t shijshme madje e kishte zgjedhur edhe vendin, n nj cep t sheshit t qytetit. Kt bised po matej t bnte me David Blunatn, por e vetmja vshtirsi ishte mungesa e parave. N Shqipri njerzit nuk kishin para dhe fillimisht ata nuk do ta paguanin dot mimin e ushqimeve dhe pijeve q do t konsumonin. Prandaj duhej nj plan, duhej t fliste me David Blunatn, n mnyr q paraja t lejohej bashk me pronn dhe njerzit t liheshin t lir pr t shitur dhe pr t bler apo pr t kaprcyer detin n krkim t mallrave q nuk ekzistonin n vend. Ai ishte i sigurt se David Blunata do ta nxiste gradualisht hapjen e Shqipris, do ti lejonte shqiptart t ndanin tokn dhe t merrnin shtpit e tyre dhe n kt mnyr gjrat do t ndryshonin dhe shqiptart do ti kalonin ort e mbetura pas puns n restorantin e Aleksandrit, sepse edhe n Shqipri si kudo tjetr, burrat kan t njjtat zakone: ata mblidhen dhe harxhojn qindarkat e tyre duke pir dhe duke biseduar pr grat. Ademi i kishte treguar se n bregun prball burrat mblidheshin do nat npr taverna dhe atje shkmbenin trishtimin dhe gzimin e tyre njerzor. Sikur Ademi t ishte gjall, ndoshta Aleksandri nuk do t kishte nevoj pr ndihmn e David Blunats dhe pa dyshim ata t dy do ta kishin pushtuar nj cep t sheshit, do t kishin ngritur nj kasolle t vogl
478

me dru dhe me disa tavolina kashte, ku do t shrbehej pa frik mish, pije dhe duhan, i ardhur nga vende t tjera, sepse Ademi ishte i vetmi q mund ta bindte Mehmetin, t mos i arrestonte. Aleksandri i sillej rrotull David Blunats, pr ti rrmbyer vmendjen, por ai ishte gjith kohn i zn me ceremonit dhe organizimin e funeralit dhe asnjher nuk dukej i ngeshm dhe i prqendruar, prandaj Aleksandri mendoi se kt bised duhej ta bnte pas varrimit. Ditn q Lek Dukagjini u varros, Shqipria heshti. Tet kshilltar e nxorn arkivolin e madh nga godina e shtetit dhe pasi e shtrin prpara yllit t verdh u rreshtuan para tij duke mbajtur syt ulur. Rojet e Mehmetit kishin ardhur pr her t par t armatosur n qytet dhe armt e tyre t vajosura me kujdes, shklqenin n diell, duke thithur gjith kuriozitetin e djemve q shihnin arm pr her t par dhe frikn e vajzave, t cilat rrinin pa lvizur duke menduar pr fmijt q i kishin ln vetm, sepse David Blunata u kishte thn se ata nuk duhej t merrnin pjes n varrim. Mehmeti qndronte drejt duke kontrolluar me sy do lvizje, ndrsa Enveri n mes t shokve t tij dukej sikur po komandonte nj ushtri, t cils duhej ti gjente armt. Kur t gjith u mblodhn para arkivolit t hapur t Lek Dukagjinit, David Blunata bri nj hap dhe duke iu drejtuar njerzve tha: Sot ne prcjellim n banesn e fundit Lek Dukagjinin, njeriun q krijoi Shqiprin. Jam i bindur se ai vdiq i lumtur, sepse pati koh t shoh ngritjen e nj vendi nga asgjja. Ky ishull, q vetm disa
479

vite m par, ka qen nj streh zogjsh, kafshsh dhe peshqish, tani sht nj vend i banuar ku njerzit kan vendosur t ndrtojn jetn dhe t ardhmen e tyre. Lek Dukagjini e ka vendin n histori. Shqipria sht vendi m i veant i bots dhe askush para tij nuk ka mundur t krijoj nj shtet nga hii, duke luftuar pa kompromis me dashurin, me pronn dhe me paran. Ne sot nderojm me dhimbje njeriun q na drejtoi drejt lumturis pr aq shum vjet, por historia e Shqipris n t ardhmen do t thot fjaln e vet pr veprn dhe kurajn e tij. Megjithat, ne duhet ti jemi prgjithnj mirnjohs ktij njeriu, i cili u largua si nj gjysh i lumtur q sheh se fmijt e tij jan br me fmij, fal ujit, buks, toks, ligjeve dhe shtetit q ai krijoi. Tani Shqipria po bhet gati t hyj n nj epok tjetr. Njerzimi ka gjithnj nevoj t ndryshoj. Shqipria duhet t kuptoj se ndarja me botn nuk mund t kthehet n qllim. David Blunata u afrua pran arkivolit dhe i vuri dorn n ball Lek Dukagjinit si nj qiparis q prshndet nj lis. Mehmeti iu bri shenj rojeve t veta dhe, si ishte parashikuar prpara ceremonis, ata i drejtuan armt nga qielli dhe qlluan n ajr me breshri, trembdhjet her rresht, aq sa ishin vitet q kur Shqipria ishte krijuar. Pasi gzhojat ran n shesh dhe njerzit shkundn vesht nga gjmimi i panjohur i armve, kshilltart e ngritn arkivolin dhe dalngadal u drejtuan nga varrezat. Turma e ndoqi funeralin duke ecur t gjith pr dy. Mehmeti dukej i lodhur. Ai kishte qndruar gjith natn pa fjetur, duke i udhzuar rojet e veta, ndrsa Enveri q ishte nj
480

hap pas David Blunats i kishte syt e kuq dhe nofulla i lvizte nga zemrimi. Ky njeri do t dnohet pr fjalt q tha sot, i tha shokut, q e ndiqte si hije. A e dgjove se si e trajtoi Lek Dukagjinin si nj njeri t zakonshm dhe asnjher nuk e quajti Zot? Shoku i tij pohoi me kok dhe, duke e par Enverin n sy, i tha: Un nuk e dgjova mir, sepse po shihja Aleksandrin q dukej sikur qeshte nga knaqsia. Burgjet e Shqipris do t ken vend pr t gjith, foli Enveri dhe vazhdoi rrugn duke drejtuar uniformn e tij q dukej edhe m e ngusht at pasdite me diell. Kur arkivoli i Lek Dukagjinit u mbulua n gropn e vet, vajzat u afruan dhe hodhn kurorat q kishin prgatitur pr tri dit rresht dhe meq David Blunata ishte marr me organizmin dhe dekorin e ksaj ceremonie, atje nuk munguan lulet e kumbulls, lulet e diellit, manushaqet, mllagat dhe madje as zambakt e bardh, t cilt Lek Dukagjini nuk do t kishte dashur kurr ti merrte me vete, sepse si t gjith njerzit, edhe ai kishte alergjit e veta kundrejt disa aromave, shijeve dhe ngjyrave. N mbrmje, mbi Shqipri ra nj hn e plot, mbi faqen e s cils lviznin hijet e shpejta t shqiptarve t shqetsuar, si ato kafsht q krkojn t msojn sa m shpejt t ardhmen e pyllit ku jetojn. Dhe David Blunata, q po rrinte n breg t detit, mendoi se nganjher vdekja e Zotit i bn njerzit m t kqij, sepse ua heq frikn.

481

far mendon Zoti pr ata q duan ta zvendsojn

Po t shohsh sesa shekuj ka jetuar njerzimi n rrmuj, pa ditur t sistemoj pasurit e veta, pa mundur t numroj njerzit dhe ti rendis emrat, mbiemrat, ditlindjet dhe veprat e tyre npr kartela t vogla, e kupton se detyrimin pr t ndrtuar arkiva, njeriu e ka huazuar nga Zoti. Por megjithse ka shum njerz q besojn se Zoti sht nj shkatarraq, se ai nuk ka as koh dhe as nevoj t sistemoj njerzit dhe ngjarjet npr arkivat e veta, ky prfundim i paragjykuar dhe i prcipt mbetet i paplot, jo vetm sepse engjjt, profett dhe shenjtort q kan pasur m shum raste t njohin natyrn e sakt t Zotit, dshmojn t kundrtn n librat e shenjt q kan shkruar, por edhe sepse fakti q bota ka ndrruar aq shum breza dhe popuj prmes nj rotacioni matematik, pothuajse
482

t prkryer na provon se Zoti sht nj vzhgues i imt dhe i ndjeshm, i cili nuk i l asgj rastsis dhe aq m pak kujtess se vet.Prkundrazi ai e shnon do qenie n librat e tij, pasi kjo sht e vetmja metod e besueshme q i jep mundsi t kontrolloj shtimin, prmirsimin, zhvillimin dhe prsosjen e racs njerzore. Por ndryshe nga dokumentet q mbajn njerzit, n t cilat shnohet dita e lindjes dhe data e vdekjes s njeriut, atsia dhe fmijt, gjatsia, syt, flokt dhe profesioni i tij, arkivat e Zotit kan nj natyr tjetr. Pas vdekjes s njeriut, aty pothuajse prshkruhet gjith jeta e tij. Pra, nse njerzit kan prirje ta prshkruajn jetn e njeriut me numra, Zoti e prshkruan at me fjal, nj zakon ky, q shpjegohet me vmendjen dhe kohn e bollshme q ai i kushton njerzimit. Natyrisht do t ishte e pavend t besonim se Zoti i mbush vet t gjitha kartelat e njerzve, se ai shpenzon or dhe dit t tra duke mbikqyrur dhe hedhur n letr jetshkrimin e do njeriu, sepse kjo sht nj pun kolosale q nuk i shkon pr shtat natyrs s ngatht dhe harraqe t Zotit, por ai prdor me dhjetra engjj, t cilt i ka ndar n grupe t vogla, pr t mbajtur nn vzhgim jetn e popujve t ndryshm dhe t njerzve q prbjn kta popuj, prandaj ata q ngushllohen duke kujtuar se Zoti harron, gabohen. Jan engjjt ata q nuk e ln Zotin t harroj mkatet e bots. Engjjt kan aftsin dhe kohn q u jep prjetsia, pr ti przgjedhur hollsit e pafundme t jets njerzore duke shnuar vetm ato m
483

t veantat, ato t cilat e bjn nj njeri t ndryshm nga nj tjetr, sepse vetm n kt mnyr kto jetshkrime mund t ken rndsi pr hulumtimin dhe prsosjen e njerzimit. Zakonisht kt pun e bjn engjjt e vegjl, sepse engjjt, megjithse jan t gjith t prjetshm, kan mosha t ndryshme dhe ata q jan m t rinj dhe m me pak prvoj ngarkohen t prshkruajn jetn e njerzve, por cilsia dhe sidomos gjatsia e ktyre jetshkrimeve nuk sht gjithmon e plqyeshme dhe e pranueshme, prandaj Zoti ka vendosur q kryeengjjt, ata q kan m shum prvoj dhe stil n t shkruar, ti redaktojn skedat duke i prshtatur dhe rregulluar n madhsin dhe artin e duhur pr shijen dhe kohn e Zotit, sepse Zoti nuk krkon vetm informacion. Ai ka nevoj t argtohet kur lexon jetn e nj njeriu, njlloj si nj njeri i zakonshm kur lexon nj roman apo nj tregim. Dhe nse do t duhej t bnim nj krahasim t kuptueshm, n kt rast, duhet t themi se Zoti nuk ka qejf t lexoj romane, por vetm skica t shkurtra dhe t shpejta, t pasura me ngjarje, t cilat i mbushin atij kohn n mes t punve t tjera, duke i siguruar njkohsisht edhe informacionin e nevojshm. Pasi skedat e mbushura me jetn e njerzve kalojn duke u prsosur npr disa duar, ato i prcillen Zotit dhe pasi ai i lexon, vendos shnime t caktuara, t cilat jo n do rast jan t detyrueshme, sepse prve kureshtjes asgj nuk e detyron Zotin t ndrhyj n jetn e nj njeriu pas vdekjes. Por pr t kuptuar gjith at q po themi,
484

duhet nj shembull. Kur Lek Dukagjini vdiq, engjjt i uan Zotit kt sked q ai e lexoi duke br ndalesa t shkurtra, sepse n at koh nj shenjtor i kishte ardhur pr vizit dhe ndrsa po i krkonte t ndalonte prmbytjen e prvitshme t fshatit nga kishte ardhur, Zoti po lexonte si m posht: Lek Dukagjini vdiq n shtator, n nj ishull q nga lart duket si nj lvozhg arre n mes t detit. Ai jetoi atje vitet e fundit t jets bashk me nntdhjet e pes fmij, dymbdhjet kshilltar dhe njmbdhjet roje, disa nga t cilt vdiqn pr shkak t tradhtive t njohura q njerzit i bjn njri-tjetrit dhe t cilat nuk kan arsye t shpjegohen hollsisht. Disa dit para se t vdiste, ishulli, t cilin, meq ai ishte shqiptar, e kishte quajtur Shqipri, ishte shtuar me dhjet fmij t tjer, nga t cilt gjasht vajza dhe katr djem dhe dshmitart thon se Lek Dukagjini mund t vdiste shum koh m prpara, por ai e shtyu vdekjen e tij n vjesht, pikrisht pr t pritur kt dit. Sidoqoft kjo sht nj legjend e pambshtetur n asnj prov, sepse asnjri nuk ka fituar ende aftsin pr ta prcaktuar vet ditn e vdekjes, me prjashtim t rasteve t vetvrasjeve. Por arsyeja se pse vendosm ta przgjedhim kt jetshkrim, mes mijrave q jan prfunduar javn e fundit, nuk sht kjo. Lek Dukagjini pretendoi gjat gjith jets s vet se ai nuk ishte nj njeri si gjith t tjert dhe ndryshimi mes tij dhe njerzve t tjer qndronte n marrdhnien q ai besonte se kishte vendosur me Zotin dhe me veten.
485

Por edhe kjo nuk sht nj arsye pr t trhequr vmendjen ton, sepse tashm dihet se do njeri beson se ai nuk i ngjan asnjrit dhe se sht i ndryshm nga gjith t tjert. Jetshkrimin e Lek Dukagjinit e gjykuam interesant dhe t nevojshm pr nj arsye tjetr: ai vendosi q t zvendsonte Zotin dhe gjith jetn e tij ia kushtoi ktij qllimi dhe sht e drejt dhe po aq e vrtet t thuhet se pati shum njerz t cilt e besuan verbrisht deri n fund. Madje ka disa prej tyre q e besojn ende se ai ishte Zot dhe kjo ide po vazhdon ti ndaj shqiptart n dy pjes, paka se nuk sht qllim i ktij dokumenti t prshkruaj sesi po jetojn shqiptart pas ksaj vdekjeje. Lek Dukagjini vinte nga nj familje e madhe shqiptarsh. Ai trashgoi shum pasuri dhe prona, por nuk njohu dot as baban dhe as nnn e vet dhe sipas gjykimit ton kjo sht arsyeja q ai nuk e pranonte familjen dhe martesn, duke ia ndaluar kt gj edhe pasuesve t vet. Derisa mbushi dhjet vje, ai nuk foli dhe u mor vetm me kqyrjen dhe vrojtimin e bots q lvizte jasht dritareve t shtpis se tij, gj q i bri shum njerz t mendojn se ai ishte memec. Vendosi t flas vetm kur thirri n shtpi nj grua t varfr dhe t vetmuar, s cils i krkoi t bhej nna e tij dhe m pas edhe nj burr, t cilin e bindi t bhej babai i tij. M pas i detyroi t dy t bashkoheshin dhe t lindnin nj fmij, aftsi q, pr shkak t moshs dhe turpit, ata nuk e patn, duke i forcuar ksisoj Lek Dukagjinit bindjen, se, fmijt nuk duhet ti njohin
486

prindrit e tyre, norm q ai e ktheu n ligj, n shtetin q krijoi. Lek Dukagjini ishte nj kritik i rrept i Zotit dhe megjithse n shekullin e fundit jan shtuar njerzit q besojn se Zoti nuk ekziston, ai ishte shum i ndryshm nga gjith t tjert. Ndryshimi mes tij dhe kundrshtarve t njohur t Zotit ishte ky: nse kta t fundit i bjn thirrje njeriut t mos i besoj dhe t mos i prkushtohen Zotit, Lek Dukagjini ndrtoi nj shtet q e ndalonte krejtsisht Zotin dhe dnonte t gjith ata q ebesonin at. Por ai shkoi edhe m larg: e shpalli veten Zot. Pra, nse kritikt, kryesisht, ata q kan shkaktuar revolucione dhe ndarje t barabarta tokash n disa vende, e konsiderojn Zotin t panevojshm dhe pr kt arsye asnjri prej tyre nuk krkoi t bhej Zot, Lek Dukagjini besonte se Zoti duhet t ishte ai vet. Pra, n thelb ai pranonte se Zoti ishte dhe mbetet i nevojshm pr botn. Ksisoj kemi t bjm me nj form t re t mohimit t Zotit, gj q e bn Lek Dukagjinin t vlefshm pr tu studiuar si njeri. Por sidoqoft ai nuk u mjaftua vetm me kaq dhe si t gjith ata, t cilt, pasi shkulin nga rrnjt nj lule, ndjekin npr livadh farat q ajo ka prhapur mbi bar, Lek Dukagjini ndaloi edhe dashurin mes njerzve, martesat dhe njohjen e prindrve nga fmijt e tyre dhe po ashtu paran, pronat, trndafilat, macet, qent dhe disa kafsh t tjera t egra, t cilat ai kurr nuk i pranoi n Shqipri. Nse ai do t ishte br m i njohur jasht vendit t vet dhe pr kt arsye do t ishte nj objekt vzhgimi i dijetarve q e mohojn
487

Zotin dhe q besojn se ai i ka kufizuar lirit e njeriut, me siguri q shumkush do ta konsideronte dhe m t papranueshm dhe shum m t dmshm se vet Zotin. Por, pr hir t s vrtets, sa qe gjall ai jetoi si nj Zot dhe u nderua si i till, fal aftsive t tij, deri diku profetike, t cilat i krijuan njerzve prshtypjen se ai kishte n trup disa thrrime nga brumi i Zotit. Lek Dukagjini donte ta thrrisnin Zot dhe i bindi pasuesit e vet se Shqipria ishte nj parajs. Por Lek Dukagjini nuk u kthye n Zot, sepse ishte i pasur, megjithse trashgimia dhe emri i familjes e ndihmuan t merrte disa vendime q njerzit e zakonshm nuk do ti kishin marr dot, sepse si ndodh me t gjith popujt e varfr, ndodh edhe me shqiptart: pasuria i nnshtron ata. N rastin e tij, duhet pranuar se n krahasim me shum shqiptar t tjer Lek Dukagjini ishte m i menur, m i fort, m i qndrueshm, m i prer dhe disa tipare q e nnshtrojn natyrn e brisht t njeriut, si dashuria, nostalgjia, malli, xhelozia, bukuria, zilia, pasuria, etja pr pije, oreksi i trupit pr seks dhe uria e shpirtit pr arte, pr muzik dhe poezi, ishin t huaja pr t. Ai nuk donte as para, as prona dhe as gra, por vetm adhurim. Dhe n t vrtet, duke hequr dor vullnetarisht nga martesa, nga seksi, nga pasuria dhe nga Zoti ai u b i besueshm pr t tjert. Lek Dukagjini vdiq pa fjetur kurr me nj grua dhe ne do ta kishim przgjedhur dhe ndoshta emruar si shenjtor, nse ai do t ishte ndalur ktu. Lek Dukagjini ndrtoi nj shtet t ndryshm nga do shtet
488

tjetr q ka njohur njerzimi dhe n kt art ai mund t konsiderohet nj pionier, pavarsisht se pasojat e veprimtaris s tij mbetn t diskutueshme. Shqipria po jeton pr gati trembdhjet vjet, pa para, pa prona, pa shkmbyer asnj mall, asnj dije dhe asnj njeri me vendet e tjera t bots. Sa i takon prons dhe paras ai besonte se, njeriu duhet t zhvishet nga t dyja me detyrim, se gjithka n tok dhe n det duhet t jet e prbashkt, sepse kto vese i shtyjn njerzit n vrasje dhe n luftra, t cilat bota i ka pasur me tepri n shekujt e fundit. Lek Dukagjini u prpoq t krijonte nj rac shqiptarsh fizikisht m superiore dhe mendrisht m inteligjente se gjith t tjert, prmes shartimeve t studiuara, gj q e provoi me bashkimine mbikqyrur t dymbdhjet vajzave dhe djemve nga t cilt lindn dhjet fmij n javt e fundit. Prandaj mund t pohohet se ai besonte se shqiptart duhet t drejtojn botn prgjat shekujve t ardhshm, duke prsosur mjeksin, lvizjen, teknologjin dhe shkencn, gj q deri tani nuk kishte ndodhur, sepse, sipas tij, shqiptart kishin pasur Zotin e gabuar, ose nuk e kishin gjetur ende Zotin e duhur. Por nga nj ngjarje e papritur, disa dit para se t vdiste, kur Lek Dukagjini i vuri njrs prej foshnjave t sapolindura emrin e nns s vet, disa prej nesh besojn se nse do t jetonte akoma, ai do ta rishikonte shtjen e familjes dhe t martess, ka na shtyn t mendojm se n fund t jets, ai mund t ket ndryshuar bindjen pr rolin e familjes. Kjo gj ngre dyshime pr karakterin e tij
489

t qndrueshm dhe t vendosur dhe madje na krijon prshtypjen se, megjithse jetoi si Zot, Lek Dukagjini vdiq si njeri. Sidoqoft, pr mos u nxituar e dal n prfundime t parakohshme e t paprovuara, edhe n kt rast duhet t mjaftohemi duke huazuar proverbin e njohur t parajss q thot se, Zotit nuk i lejohet t plaket, sepse pleqria e zbut dhe e bn m t mir. Si mbyllje mund t themi se prfundimet tona pr jetn dhe veprn e Lek Dukagjinit mbeten te ndryshme, pr kt arsye kemi vendosur q tia lm n dor Zotit ta klasifikoj at, ose, n listn e shkurtr t njerzve t cilt jan shpallur si kundrshtar dhe heretik t papranueshm, ose n listn e atyre miliona t tjerve, t cilt gjith jetn kan pritur nj shenj nga Zoti dhe kan vdekur pa e par dot at. Kur mbaroi leximin e tekstit q kishte prpara, Zoti u shtriq n karrigen e tij dhe mendoi se, si gjithnj engjjt kishin shkruar shum gjat, se jeta e Lek Dukagjinit nuk i meritonte aq shum rreshta, se stili i t shkruarit nuk ishte shum trheqs. Ai ishte i mbushur me prfundime m shum sesa me detaje, me t dhna dhe ngjarje, gj q nuk i lejohet nj engjlli, sepse ai nuk ka t drejt t arrij n prfundime, se pr kt arsye ai tekst, nuk ngjante aspak si nj tregim i pasur me metafora dhe krahasime t larmishme, por si nj dokument nga ato q njerzit i prdorin pr arkivat e policis, pr t rrfyer aktivitetin e nj njeriu q ka shkelur ligjin vazhdimisht, paka se Lek Dukagjini ishte prgjithsisht i till dhe
490

mesa duket ndonj engjll i ri dhe pa shum prvoj e kishte shkruar me ngut, i rrmbyer nga jeta e vrullshme e Lek Dukagjinit apo i kapur n ankthin e prshkrimit t nj herezie, t ciln ndoshta ishte prpjekur ta zbuste dhe ta lmonte pak, pr t mos e mrzitur Zotin, pr t mos ia shtuar edhe m tepr inatin dhe frikn ndaj njerzve, t cilt, sidomos gjat shekujve t fundit, po e sfidonin pa mshir, duke e injoruar apo duke e zvendsuar me lloj-lloj t vdekatarsh t gjor, t paaft pr t prmbushur nj qllim t pavdekshm. Ndrkoh q duhej ti prgjigjej edhe shenjtorit q kishte prpara dhe q priste me padurim q prmbytja n fshatin e tij t ndalonte, Zoti ngurroi nj hop prpara se t vinte nj shnim n faqen e fundit dhe pasi u mendua pak, shkroi, kt porosi, si m posht : Sa her q n Tok lindin njerz, q duan t m zvendsojn, ata duhet t inkurajohen t dshtojn, duhet t frymzohen t jen m t egr dhe m t pashpirt se un, sepse vetm n kt mnyr, besimi i njerzve se un jam i pazvendsueshm, i prsosur, i pavdekshm, i mshirshm dhe unik, vjen duke u shtuar.

491

9
Nse David Blunata ishte msuar t priste dit m t mira pr ta ndryshuar Shqiprin, nse Mehmeti kafshonte lkurn e tij duke duruar q Shqipria ti mbetej n dor, Enveri nuk dinte dhe nuk donte t priste dhe n fund t fundit nuk kishte pse priste. Pa u mbyllur zija njmujore pr Lek Dukagjinin, ai mblodhi shokt e tij n sheshin e qytetit dhe, duke mbajtur drejt trupin e shtrnguar nga uniforma ushtarake, tha: Ju e dini se Lek Dukagjini donte q un ta zvendsoja. Kjo sht arsyeja q vetm mua nuk ma ndryshoi emrin. Ai e ndjeu kur m pa se un kisha lindur pr t zvendsuar Zotin. Nse nuk pati mundsi ta thot kt gj para se t vdiste, kjo nuk ndodhi pr fajin e tij, por sepse nuk e lejuan. Lek Dukagjinin e mbajtn t mbyllur n nj dhom dhe ka njerz n kt vend
492

q mezi e kan pritur vdekjen e tij. Koha do t provoj nse atij iu bn shrbimet e duhura dhe nse e lan t vdiste n qetsin dhe madhshtin q i takonte. Por sot jemi mbledhur pr t mbrojtur Shqiprin nga ata t cilt duan ti japin vendit nj drejtim tjetr. Sot vendi sht n rrezik dhe un kam vendosur t luftoj. Nuk do t jem Zot i Shqipris, por komandanti i saj. Nse Zoti i sht zemrgjer me armiqt, nj komandant i lufton. Dhe t jeni t bindur se Shqipria ka shum armiq pr t luftuar, si do t thoshte Lek Dukagjini, parajsa nuk mund tu lihet djajve, sepse ata din vetm nj gj: si ta kthejn at n ferr. Por tani sht radha ime tju pyes t gjithve: A jeni gati t luftojm kundr dashuris? A jeni gati t vdesim pr ta shptuar Shqiprin nga vesi, nga paraja dhe nga prona? Prgjigjuni, brtiti Enveri dhe ndjeu fytin q iu prgjak sikur tia shponte ndonj shpat. Djemt q rrinin prball tij u skuqn dhe njlloj sikur ti kishte shpuar i njjti gjemb u zgjatn dhe thirrn n kor: Jemi gati. Jemi gati. Rroft Enveri, tha njri prej tyre dhe t gjith e pasuan. Enveri ndjeu nj zjarr q po i pushtonte trupin dhe uniforma ushtarake iu shtrngua pas qafs duke ia shpejtuar gjakun q n ato aste po ia skuqte mendimet. Kishte gjith jetn q e priste at dit. Tani mund t nisej. Prpara tij shtrihej Shqipria dhe pas saj gjith bota. Nse deri at dit, ishte hija e Lek Dukagjinit q e pengonte t rritej dhe ti shtrinte degt e tij n t gjith pyllin, tani ajo hije ishte zhdukur si zhduken hijet e pemve kur koha dhe natyra ua
493

shkurton trupin. Ndoshta un jam njeriu q mezi e ka pritur vdekjen e Lek Dukagjinit mendoi, por sigurisht q kt fjali nuk e tha kurr me z t lart. Kur David Blunats i than se Enveri kishte mbledhur djemt e Shqipris pr t sulmuar ishullin, ai ishte si gjithnj n breg t detit duke mbledhur poezi. Megjithse ishte errsuar, nj pulbardh e ngatht ndrionte detin me kraht e saj. Ajo q nuk mund t ndalohet duhet t shpejtohet, i tha David Blunata kshilltarit q i kishte sjell lajmin duke pritur nj urdhr apo nj ngushllim. Kshilltari ngriti kokn dhe e pyeti: Mendon se duhet ta lm Shqiprin n dor t Enverit? David Blunata u kthye nga deti dhe duke krkuar feksjen e pulbardhs mbi dallgt e buta t shtatorit iu prgjigj: Ka raste kur deti nuk qetsohet, nse nuk ka dallg dhe stuhi. Ky ishull jeton n mes t detit prandaj ka marr shum nga zakonet e tij. Shqipria duhet t bhet m keq, q t bhet m mir. Kshilltari e pa me habi David Blunatn q nuk e la t fliste, por i tha: Drgo njerz t thrrasin Mehmetin dhe thuaj Enverit se dua ta takoj. Kshilltari iku duke ln disa gjurm t zeza n rrn e plazhit dhe David Blunata priti derisa ai nuk mund ta dgjonte m dhe me zrin e tij t ngjirur tha nj fjali q nuk do ta prdorte kurr n asnj nga poezit e tij: Zotin e zvendson gjithnj nj njeri m i keq se ai. Mehmeti dukej si nj ari i lodhur q nuk ka m fuqi t luftoj me blett q i pickojn trupin, ndrsa Enveri kishte ngjyrn e nj pushtuesi q po pret ti dorzojn
494

kshtjelln, t ciln sht gati ta rrnoj nse nuk e merr. T paktn kshtu iu duk David Blunats kur i takoi t dy n studion e Lek Dukagjinit. Jasht n shesh ishin mbledhur t gjith burrat e Shqipris. Rojet e Mehmetit rrinin n nj cep duke ngrohur armt e tyre, kshilltart kishin rrethuar yllin e verdh sikur po e mbronin nga ndryshimi i pritshm i ngjyrs. Shtuni qeshte duke thn se sikur Shqipria t kishte qen nuk do t kishte nevoj pr Mehmetin, ndrsa shokt e Enverit ishin t gjith t prndezur, t zhurmshm dhe krcnues. Ata shikonin pa pushim nga dritaret e godins ku ishin mbledhur tre burrat m t rndsishm t Shqipris dhe nse Enveri do tu bnte nj shenj me gisht, do t t hidheshin mbi rojet e Mehmetit dhe do ti shqyenin me duar, sepse ende nuk kishin arm. Por urdhrat ishin t qarta: Askush nuk do t sulmonte pr sa koh q nuk ishte e nevojshme. Shqipria na takon, prandaj duhet ta marrim pa gjak, nse kjo gj sht e mundur, kishte thn Enveri para se t largohej dhe shokt e tij q e kishin br zakon kishin thirrur: Rroft Enveri. Por Enveri nuk kishte nevoj pr prkrahje dhe aq m pak pr kuraj. Ai e dinte se at nat do t bhej komandanti i Shqipris dhe para se t vinte kishte pastruar uniformn e tij dhe ia kishte shklqyer kopsat e verdha, duke i frkuar me nj sepje t thar q ia kishte mbushur syt me pluhur. Ka ardhur koha t vendosim kush do ta drejtoj Shqiprin. - tha David Blunata duke par kopsat e uniforms s Enverit q shklqenin mbi lkurn e
495

Mehmetit, i cili rrinte si nj hije pas kolltukut ku kishte vdekur Lek Dukagjini. David Blunata mendoi se sikur lkura e Mehmetit t ishte m pak e ndjeshme ndaj emocioneve dhe anktheve, historia e Shqipris do t kishte marr nj drejtim tjetr. Megjithat vazhdoi t thoshte at pr t ciln kishte ardhur, duke e ditur se alergjit, veset dhe interesat e njerzve q kishte prball mund tia ndryshonin vendimin q kishte marr. Nse Lek Dukagjini do t kishte ln nj amanet, puna jon do t ishte m e leht, tha ai. Por Lek Dukagjini nuk vendosi se nga kush donte t zvendsohej apo ndoshta nuk donte t zvendsohej nga asnjri prej nesh, sepse si do Zot edhe ai besonte se ishte i pazvendsueshm. Sidoqoft tani Zoti ka vdekur dhe u takon njerzve t vendosin pr t ardhmen e tyre. Un e di q ju t dy jeni br gati t drejtoni Shqiprin. Kam ardhur tju them se un nuk e kam kt qllim. Nuk mund t drejtoj nj vend q nuk e lejon dashurin, nuk lejon familjen, lulet dhe poezin. Edhe pr shum koh kto gjra do t mbeten t ndaluara n Shqipri dhe nj vend q e ka zakon t ndshkoj bukurin sa her q ajo lind, nuk m jep asnj mundsi dhe knaqsi ta drejtoj. E vetmja gj q un mund t bj pr Shqiprin tani, sht t mendoj. Por, nse do t provoja dika tjetr, pra, nse do t krkoja q Shqipris ti ktheheshin lulet, dashuria dhe familja, ky vend mund t shkonte n luft dhe un besoj se nuk ka arsye t luftojm me njri-tjetrin pr disa gjra q njerzimi i ka fituar dhe i ka krijuar me
496

paqe. Lek Dukagjini besoi se mund t krijonte nj rac t re njerzish, t cilt heqin dor nga bukuria e shpirtit dhe nga knaqsit e trupit, por harroi se ne jetojm t gjith n t njjtn tok dhe prandaj kemi nevoj pr ern e trndafilave, pr lehjen e qenve, pr ledhatimin e lepujve, pr puthjet e grave, pr trashgimin e fmijve dhe pr t gjitha shijet dhe ngjyrat e natyrs q njeriu i kthen n dashuri dhe n pron. Toka ku jetojm na infekton t gjithve njlloj, pavarsisht se ku jetojm. sht pikrisht kjo bindje q m jep shpres. Shqiptart do t sillen nj dit si gjith popujt e bots dhe at dit Shqipria do t jet nj vend ku mund t jetohet, nj vend q do t kuptoj se fajtor pr varfrin, pr hidhrimin dhe urrejtjen nuk sht Zoti, por jan vet njerzit. Por, derisa t vij ajo dit, mesa duket shqiptart duhet t vuajn edhe pak. Ju t dy jeni ktu pr ti ndihmuar t kuptojn se do popull paguan nj mim pr t pasur dashuri, lule dhe prona. Ju t dy keni nj detyr: Ti shtoni edhe m shum vuajtjet e shqiptarve, sepse pa vuajtur, popujt nuk ndryshojn dot. Ju t dy jeni kundr dashuris, kundr luleve, kundr prons dhe kundr familjes, prandaj nj dit shqiptart do t jen kundr jush. Nga ju t dy, Mehmeti sht m i vjetr, ka m pak mbshtetje, por ka arm dhe kontrollon mbrojtjen dhe rezervat ushqimore t ishullit. Ndrsa ti Enver, nuk ke arm, por je m i ri dhe ke m shum njerz q t mbshtesin. Shqipria sonte sht me ty, pr sa koh q burrat mendojn se ti je njri prej tyre dhe grat t kan
497

adhuruar gjithmon, sepse je i bukur dhe shprfills ndaj tyre. Nse Lek Dukagjini do t ishte gjall, mes ju t dyve ai do t zgjidhte Enverin, sepse sht n logjikn e historis, q Shqipria t drejtohet nga njri prej fmijve q ai zgjodhi pr t marr me vete n ishull. Prandaj as kshilltarve dhe as rojeve nuk u takon t drejtojn vendin. do vendim tjetr do t ishte i padrejt dhe i pandershm, sado q un e di se nj dit Shqipria do ta gjykoj ndershmrin time si dobsi. Pr arsye q gjithkush i kupton dhe i pranon, nse Shqipria do t drejtohet nga Mehmeti, shokt e tu nuk do ta pranojn kurr kt gj dhe ather vendi do t shkoj drejt nj konflikti q nuk dihet sa jet njerzish do t krkoj. Por q Shqipria t drejtohet nga ty, ather duhet t bindim Mehmetin q t dorzoj armt dhe ti urdhroj rojet e veta q t mos kundrshtojn, mos t vrasin njerz, por t binden dhe t pajtohen me rregullat e reja, duke u vn nn urdhrat e tua, sepse nse ka nj gj q duhet t shmangim sot sht lufta dhe gjakderdhja. Un jam menduar pr kto q po ju them dhe mendimi im sht ky: Mehmeti duhet t dorzoj armt dhe t mos krkoj t drejtoj ishullin, duke premtuar se asnjher nuk do t prpiqet ta marr n kontroll kt vend. N shkmbim, ti duhet ti japsh atij tri dit koh t vendos nse do t largohet nga ishulli qetsisht, duke i premtuar se nse qndron ktu nuk do ta ndshkosh pr tradhti ndaj Shqipris dhe Lek Dukagjinit. N kto tri dit, nga Shqipria mund t largohet kushdo q ka dshir.
498

T jesh i qet, se un nuk do t largohem, por do t pres ditn kur shqiptart t kuptojn se Shqipria sht nj vend q meriton nj t ardhme tjetr. Un jam msuar t pres pa folur. N shkmbim do t krkoj vetm nj gj: T lirosh Diellin dhe Vern, sepse dashuria q ata kan pr njri-tjetrin nuk meriton t ndshkohet. Uroj q nj dit ti t kuptosh se far sht dashuria, sepse mungesa e dashuris ta ta ka ngurtsuar shpirtin. Ti je si nj got q nuk pranon t mbushet me uj, ndaj do t thyhet nga zbraztia. David Blunata mbaroi dhe uli syt posht. Zri i tij i ngjirur kishte pasur nj tingull t uditshm, gj q u ndodh t gjith poetve, sa her q duhet t sillen si burra shteti. Enveri dukej i qet, megjithse n sy kishte nj ngjyr t errt t ciln mundohej ta fshihte pr t mos treguar asnj shenj mirnjohjeje, sepse nuk mund t jesh mirnjohs kur t japin at q t takon. Ndrsa Mehmeti, pr shkak t kopsave t Enverit, q ia shponin lkurn, kaloi dorn n qaf dhe pr nj fare kohe nuk foli, duke menduar takimin e fundit me Lek Dukagjinin, kur ai kishte pritur m kot nj ndshkim pr Diellin dhe Vern, t cilt i kishte kapur si dy gaforre t lagura, duke u arratisur npr terr.. Nuk dua t vdes duke vrar, kishte thn Lek Dukagjini. Pas meje do t vij dikush tjetr q ka guximin e duhur pr t ndshkuar t gjith ata q duan lule, poezi dhe dashuri, sepse ai sht shterp dhe i urren fmijt e t tjerve. Pastaj, kur pothuajse kishte folur gati nj or me vete dhe kur Mehmeti ishte br
499

gati t largohej, Lek Dukagjini ishte zgjuar dhe kishte thn: Mehmet ti nuk duhet t m zvendsosh. Nuk dua t zvendsohem nga nj njeri q kruhet sa her i duhet t vras njerz. Mehmeti u drodh, duke menduar se n t vrtet ajo q po bnte David Blunata duke ia ln Shqiprin Enverit, ishte vendosur m prpara nga Lek Dukagjini. Ndoshta kta t dy kan folur gjith kohn me njri-tjetrin, mendoi dhe iu kujtua Shtuni q prpara se t humbte kujtesn i kishte thn se Lek Dukagjini dhe David Blunata ngjajn si dy vllezr q mendojn njlloj, por sillen ndryshe, si sillen ndryshe fmijt q kan t njjtin baba, por jo t njjtn nn, sepse mendimet rrjedhin nga babai dhe sjelljet nga nna. Megjithat nuk ishte krahasimi mes atyre dy burrave q ia shtoi kruajtjen Mehmetit. Lek Dukagjini kishte parashikuar se do t ishte Enveri njeriu q do ta zvendsonte dhe prandaj kishte thn se ai q do t vinte pas tij ishte edhe m i keq se ai, sepse ai ishte shterp. Mehmeti e dinte se njri nga djemt q Lek Dukagjini kishte przgjedhur pr t mbarsur kishte qen Enveri dhe se nga t gjitha iftet q ai kishte bashkuar vetm njri prej tyre nuk kishte arritur dot t lindte nj fmij. Shterpsia sht dobsia e tij, mendoi Mehmeti dhe kaloi dorn mbi lkur. Me ndihmn e Lek Dukagjinit tani ai dinte nj t fsheht prmes s cils mund t luftonte edhe pak duke krkuar nj tok dhe nj vend pr tre djemt e tij q po e prisnin prtej detit. Megjithse Lek Dukagjini nuk e kishte dashur dhe nuk donte q
500

ai ta zvendsonte, srish i kishte dhn nj arm pr t luftuar kundr atij q do ta zvendsonte dhe Mehmeti e njihte aq Lek Dukagjinin, sa t kuptonte se kjo nuk ishte nj lajthitje, por nj qllim. Lek Dukagjini donte q Shqipria ta merrte vesh se Enveri ishte shterp dhe ia kishte besuar kt sekret Mehmetit q ky ta prdorte n luftn e pritshme me Enverin. Ai e dinte se shum shpejt Enveri dhe Mehmeti do t urreheshin. Ai e dinte se pas vdekjes se tij, dy do t ishin njerzit q do t synonin t drejtonin Shqiprin: ai dhe Enveri, si edhe po ndodhte. T mendosh se Lek Dukagjini nuk e dinte do t ndodhte pas vdekjes se tij, ishte njlloj si t mendoje se Zoti nuk e di se far bjn engjjt kur at e z gjumi. Dhe nse Lek Dukagjini kishte vendosur q Mehmeti t mos ia zinte kurr vendin, nga ana tjetr donte q Enveri t ishte gjithnj i krcnuar nga kjo e vrtet, ndoshta i tallur dhe i poshtruar pr shkak t shterpsis, q i bn burrat t dobt dhe t mjer dhe pr m tepr, duke e parashikuar dhe pranuar n heshtje zgjedhjen e Enverit, ai kishte vendosur q njeriu q do ti zinte vendin, mos t kishte kurr trashgimtar. Lek Dukagjini ka menduar si nj Zot, mendoi Mehmeti. Ai nuk ka dashur q Shqipria t trashgohet prjetsisht, njlloj si Zoti q nuk do q toka ti takoj vetm nj familjeje dhe nj gjaku, por prkundrazi t ndrroj pronar pa pushim, si edhe ka ndodhur nga dita e par e krijimit. Kjo ishte arsyeja pse Lek Dukagjini nuk e tha kurr kush do t ishte pasuesi i tij. Ai iku pa folur, sepse
501

e dinte se shqiptart do ta gjykonin gjithnj keq pr zgjedhjen q kishte br. Ai e pranoi Enverin kur vdiq, por pa e miratuar kur ishte gjall. Por n Shqipri ka shum njerz q e din t fshehtn e Enverit dhe ata do t jen aleatt e mi n betejn pr t fituar Shqiprin, mendoi Mehmeti, duke qetsuar frikn e vet ndrsa ndjeu lkurn q iu qetsua, si ndodh me t gjitha kafsht, t cilave u zbuten qimet kur i fshehin dhmbt. Njerzit e fitojn luftn me Zotin kur msojn t fshehtat e tij, tha me vete Mehmeti dhe, para se David Blunata ta pyeste se far po mendonte, tha: Un e pranoj vendimin q ke marr dhe do ti bindem. Nuk do t iki nga Shqipria, sepse ky vend m ka dhn nj arsye t besoj se bota mund t bhet m e mir duke jetuar pa Zotin, pa paran dhe pa dashurin. I jam betuar Lek Dukagjinit se do ti shrbej gjith jetn time dhe kt premtim dua ta mbaj deri ditn kur do t kem frym. Q sot do t dorzoj t gjitha armt dhe t u krkoj njerzve t mi t vihen nn urdhrat e Enverit. Krkoj vetm nj gj: kur t vdes, dua t digjem, sepse plagt q kam n lkur dhe n shpirt nuk dua t m ndjekin pas deri n varr. Kopsat e Enverit lvizn si gjethe n errsir, ndrsa David Blunata e pa Mehmetin n sy pr nj koh t gjat, sikur priste nj prgjigje tjetr dhe, pa dyshim q ai priste nj prgjigje tjetr, priste q Mehmeti t ikte nga ishulli, sepse vetm kjo arrati do ta shptonte Shqiprin nga nj prplasje e mundshme, por meq nuk e kishte zakon tu krkonte njerzve t bnin at q
502

ai donte, nuk ngulmoi dhe tha: Ather, sna mbetet gj tjetr. Enveri bhet komandanti i Shqipris, ai merr n dor ishullin, armt dhe vendos pr jetn dhe vdekjen ton. Un do t prpiqem q shqiptart ta durojn me qetsi kt vendim, ndrsa ti Mehmet do t zvendsosh qent q mungojn n ishull, nse kjo gj do t t lejohet nga Enveri. Shpresoj q nj dit t mos zhgnjehesh pr vendimin q sapo more. Nata ishte e pastr, kur ata t tre doln jasht, ndrsa shokt e Enverit nisn t thrrasin n kor: Rroft Enveri. Rroft Komandanti. David Blunata eci me hapa t shpejt deri tek ylli i verdh dhe duke u drejtuar nga njerzit q ishin mbledhur n shesh, tha me nj z q nuk dukej m i ngjirur, prandaj nuk ngjante si zri i tij: Pas vdekjes s Lek Dukagjinit, Shqipria mbeti pa drejtim. Por ne jetojm n mes t detit dhe nuk mund ta lm anijen ton t endet andej nga e on era. Duhet tia besonim Shqiprin njrit prej nesh, ashtu si veprojn t gjith popujt kur vdes ai q i ka drejtuar. Popujt e tjer ia ngarkojn drejtimin e vendit t tyre nj njeriu t aft dhe t menur, duke e zgjedhur at me vota ose duke respektuar trashgimin e fronit nga babai tek i biri dhe kshtu me radh. Por ne nuk i kemi kto ligje, sepse Lek Dukagjini nuk donte q n Shqipri t kishte zgjedhje dhe nga ana tjetr ai nuk kishte fmij dhe nuk donte t kishte, sepse besonte se ishte Zot. Kshtu q vendimi q kemi marr, dikujt mund ti duket i uditshm dhe i parakohshm. Megjithat, un ju krkoj t gjithve t
503

bindeni dhe t pranoni at q do tju them, duke besuar se n kushtet tona ky ishte vendimi m i drejt dhe ndoshta i vetmi q mund t merrnim. Shqipria do t drejtohet nga Enveri dhe t gjith duhet ta pranojn si udhheqs. Rojet duhet t dorzojn armt dhe t presin nse Enveri do t vendos tua ngarkoj srish atyre mbrojtjen e ishullit, si ka ndodhur deri m sot. Kshilltart, po ashtu do t jen n shrbim t Enverit dhe do t pranojn t gjitha punt q ai do tu besoj, nse kt gj e gjykon t arsyeshme dhe t nevojshme. Sidoqoft, me krkesn time, Enveri ka br nj premtim q shpresoj se do ta mbaj. Koha ka treguar se jo t gjith ne jemi t lumtur n kt vend. Un i kam krkuar atij ti jap tri dit koh do njeriu pr t vendosur. Gjithkush q beson se ka humbur arsyet pr t jetuar n Shqipri, mund t ik brenda tri ditsh. Pas tri ditsh Shqipria do t mbyllet, ndoshta pr nj koh t gjat, t ciln duhet ta presim me durim. Sonte Shqipria fillon nj jet t re dhe prandaj shqiptart kan nevoj t mendojn. Zoti tregoi se nuk mendon pr njerzit, nse njerzit nuk mendojn pr vete. Natn e mir. David Blunata kroi fytin sikur donte ti kthente zrit t tij ngjirjen e mparshme. Pa i folur askujt ai eci me kokn posht n mes t sheshit, sikur donte t shmangte pyetjet q mund ti bheshin dhe pas pak hija e tij prej qiparisi u zhduk n bulevardin e zambakve. Enveri q do t donte t thoshte dika, sepse, kur marrin detyrn, komandantt duhet t mbajn nj fjalim, mbeti si nj
504

pem q duhet t lviz gjethet e veta pr tu vn re. Pas ikjes s heshtur t David Blunats ai nuk mund t qeshte, as t gzonte dhe as t thoshte me z t lart gjrat q duhet tia thot nj komandant ushtris s vet, sepse njerzit vrapuan t kthehen shpejt n shtpi pr tu menduar, pasi sidomos n dit t vshtira, nevoja pr t menduar kthehet n nj smundje ngjitse q mund t kurohet vetm n vetmi. Sheshi u zbraz menjher, sepse shqiptart nuk ishin msuar t drejtoheshin nga nj komandant, por nga nj Zot, dhe duke shtrnguar grushtet e veta Enveri tha t vetmen fjali q ushtria priste prej tij: Merrni armt. Shokt e tij u drejtuan gjith etje dhe furi nga rojet e trembura q u trhoqn n nj cep, duke u mbrojtur, sikur dikush kishte krkuar ti zhvishte lakuriq, por Mehmeti u bri shenj t gjithve t binden pa kundrshtuar. Djemt i morn armt dhe, duke mos ditur ti prdorin, i drejtuan grykat e tyre drejt qiellit dhe nganjher edhe nga njri-tjetri. Mehmeti q i shikonte mendoi se ushtria q po krijohej at nat i ngjante nj grupi me djaj, t cilve Zoti u ka dhn lirin e duhur pr t shtitur n parajs. Prkohsisht, mendoi, dhe mori rrugn e pyllit i ndjekur nga hija e vet. T nesrmen n mngjes, Enveri iu tha shokve t tij t trokisnin n do shtpi, q njerzit t mblidheshin n shesh dhe t dgjonin fjalimin q ai nuk kishte mundur ta mbante nj nat m par. Ai e kishte kaluar gjith natn duke prkdhelur armt e shokve t tij, ndrsa n gzim e sipr, disa prej tyre kishin dal n breg dhe
505

q atje kishin qlluar dallgt, duke krijuar vrima t zeza n det. Kur i than se sheshi ishte mbushur dhe, me prjashtim t David Blunats, Shtunit dhe Mehmetit, gjith Shqipria ishte aty, Enveri u ngjit n nj shkall druri, q ia kishin br gati dhe duke treguar me dor flamurin me yllin e verdh tha duke mbushur ajrin me zrin e tij prej burri: Jam sot ktu pr tju thn far dua, far nuk dua, far mendoj pr botn dhe pr Shqiprin. Fjalt q do t them sot n kt shesh jan nj betim, sepse do komandant duhet ti betohet flamurit dhe ushtris s vet, ditn q ai niset pr n luft. Nse deri dje ne kishim nj Zot dhe nj parajs, tani nuk i kemi. Zoti ka vdekur, ndrsa parajsa sht e mbushur me djaj dhe prandaj nuk sht m parajs. Nse sot m pyesni pse mendoj se e kemi humbur parajsn q ndrtoi Lek Dukagjini, un e kam nj prgjigje pr t gjith ju: Parajsn ton nuk kishte kush ta mbronte. Lek Dukagjini nuk ua ngarkoi kt detyr engjjve, por djajve dhe ata bn at q kan br qysh se kan lindur: punuan do dit pr ta kthyer parajsn n ferr dhe pothuajse e arritn kt qllim. Ja, pra, pse kam vendosur t mos jem Zot, por komandant i nj ushtrie t ciln Shqipria nuk e ka pasur kurr. Un dua ta mbroj Shqiprin, por ne duhet ti themi sot gjrat si jan dhe si kan ndodhur. Shqipria q na la trashgim Lek Dukagjini sht shum e dobt. Ajo sht e varfr, sht e pambrojtur, sht e prar dhe e krcnuar nga brenda dhe nga jasht. Shqipria sht
506

nj vend, por ende nuk sht nj shtet, sepse nuk mund t ket shtet pa ushtri, pa burgje dhe pa arm. Lek Dukagjini na msoi sesi duhet t sillemi me natyrn, si duhet t mos shkelim zambakt, si duhet t notojm dhe t kapim peshqit, si duhet t sillemi me fluturat, me lopt dhe me trndafilat, por pr mbrojtjen e vendit, pr prdorimin e armve, pr ndshkimin e armiqve dhe pr sigurin e vendit ai nuk tha asgj, sepse ai nuk dinte asgj ose ndoshta nuk donte t dinte asgj. Por rruga jon nga rruga e Lek Dukagjinit ndryshon. Shqipria nuk do t jet m e verdh, por e kuqe. Q nga sot, ylli mbi flamurin e Shqipris do t jet i kuq. Por ky nuk sht i vetmi ndryshim, sepse ather do t ishte i pamjaftueshm. N kt vend armiqt nuk mund t jen m t lir t shtisin n rrugt tona duke helmuar mendjen dhe shpirtrat e fmijve, t grave dhe t burrave. Ata nuk mund t jetojn si ne dhe nuk mund t jetojn me ne. Dje e dgjuat njrin nga armiqt e Shqipris q foli prpara jush dhe tha se ne n kt vend jo t gjith jemi t lumtur. Kush nuk sht i lumtur mund t largohet brenda tri ditsh, tha ai. Nuk ka dnim m t madh pr nj popull sesa ta detyrosh dhe ta shtysh t largohet nga vendi i vet. Ky njeri krkon q Shqipria t zbrazet, q njerzit t jetojn duke besuar se n kt ishull nuk mbin lumturia, se ktu nuk ka burra t cilt mund ti drejtojn shqiptart drejt paqes dhe barazis. Ky njeri krkon q t gjith t ikin. Ai nuk e do Shqiprin. Ai nuk i do shqiptart. Shqiptar q nuk i
507

duan shqiptart ka pasur gjithmon, por un ju premtoj se nuk do t ket m. Nse ata lindin, nuk do t lejohen t rriten. Kam dal sot para jush pr tju thn se far lejohet dhe far nuk lejohet n Shqipri. Un nuk i kam premtuar kurr David Blunats se do ti lejoj njerzit t largohen brenda tri ditsh. Nuk do ta shkmbeja kurr detyrn q kam marr me nj premtim t till t shmtuar, t pandershm dhe t padrejt, sepse un besoj se askush nuk ka t drejt t largohet nga Shqipria, meq askush nuk ka arsye dhe nuk do t ket arsye t largohet. Ne do t jetojm dhe do t vdesim t gjith bashk. KA vetm nj gj q duhet t shkulet nga kjo tok: kto jan mendimet e helmuara t David Blunats. Ne do ta kishim humbur ishullin sikur drejtimi i David Blunats t zgjaste edhe pr disa koh. Ndoshta edhe pr disa jav. Historia do t na jet prgjithmon mirnjohse pr vendosmrin dhe guximin. Nga dje n mbrmje ne kemi arritur nj fitore t madhe. Tani jemi pronar t armve tona. Sot Shqipria sht m e fort dhe m e sigurt, sepse ajo nuk mbrohet m nga rojet e Mehmetit, por nga ata djem q u rritn ktu dhe kan vendosur t vdesin ktu, pa e kthyer kokn pas. Dhe meq sot sht dita pr t nisur nj epok t re, ne duhet t ndahemi nga armiqt tan. Delet dhe ujqit nuk mund t jetojn bashk, sepse natyra u ka ngarkuar pun t ndryshme. Nesr Shqipria duhet t zgjohet e qet dhe e patrazuar nga armiqt e saj, q Lek Dukagjini i ushqeu dhe i fali, duke u besuar dhe duke u dhn n dor armt
508

dhe tokn ton. Prandaj, pa humbur koh ju krkoj t arrestoni David Blunatn, Mehmetin, Diellin dhe Vern. I pari, sepse krkoi ti kthente Shqipris familjen, paran dhe Zotin, i dyti sepse tradhtoi Shqiprin, duke e shitur at tek t huajt q takoi prtej detit dhe t tjert, sepse donin t arratiseshin nga ky vend duke krijuar bindjen se ktu nuk jetohet. Kta t dy e shpalln hapur dashurin e tyre, duke shprfillur ligjet dhe traditn e ktij vendi, ku dashuria sht e ndaluar. Jan kta, pra, njerzit nga t cilt duhet t ndahemi. Shqipria nuk ka m lule, rrug, qiell dhe det pr ta. Ata duhet t prurojn burgun e Shqipris, sepse kjo sht rruga q zgjodhn duke u ndar me ne. Pa ata, vendi do t jet m mir. Ai do t rritet e pasurohet me shtpi, me mensa, me fortesa t pakalueshme dhe me punishte armsh. N breg do t ndrtojm anijet tona, me t cilat do ta kontrollojm ishullin pa pushim dit e nat dhe ndoshta pr disa vjet ne do t kemi flotn m t fort t Mesdheut. Shum shpejt ushtrit q e kan sunduar mbi kt det do t ken frik tu afrohen brigjeve tona. Prej ktyre brigjeve do t dal vetm zjarr dhe flak. Nse Lek Dukagjini donte q Shqipria t mos dallohej dhe mundsisht t fshihej nga harta e bots, un krkoj t kundrtn. Shqipria duhet t jet nj pik e kuqe n do hart. Ajo duhet t jet nj kshtjell q tremb do guximtar, q ndshkon do aventurier dhe vret do pushtues. Sot Shqipria ekziston, por deri dje ajo ka qen e fshehur.
509

Nuk duhet t ket marinar, ushtar apo gjeneral q nuk duhet ta dij ku sht ky vend. Frika nga Shqipria do ta bj Mesdheun m t qet. Pas disa kohsh ne do t kemi m shum det pr vete dhe pr peshqit tan. Pr fat, ky ishull ka mjaft drur dhe gur pr t ndrtuar anije n det dhe fortesa n tok. Por q ditt pr t cilat flas dhe ndrroj t vijn sa m shpejt, ne na duhen burra dhe arm. Burrat do ti lindin grat, armt do ti ndrtojn burrat. Gjithka tjetr konsiderohet luks i panevojshm dhe i ndshkueshm n Shqipri. Kjo sht ndrra ime. Tani q jam ktu, nga maja e shkalls ku qndroj, shoh bulevardin e zambakve dhe pyes veten: Si kemi jetuar dhe jemi rritur gjith kto vite duke ecur n kt shmti? Si nuk i kemi zgjatur duart pr ti shkulur kto lule, t cilat simbolizojn mkatin, ngjallin epshin dhe zgjojn ndrrat pr dashuri?! A ka mes nesh burra dhe gra, t cilt jan gati ta pastrojn at rrug nga kto barishte n ngjyrn e hns? Ja, pra, nga se duhet ta nisim ndryshimin. Shqipria nuk do t jet m nj piktur, por nj shtet, dhe prandaj nuk ka nevoj pr zambak. Shqipria nuk ka nevoj t jet e bukur, ajo duhet t jet e fort. Shqiptart do t strviten do dit me armt e tyre, do t forcojn trupin n ngric, n zheg dhe n lagshti. Natyrisht q m t fortt do t mbijetojn, ndrsa t dobtit do t zhduken, sepse jan t panevojshm. Kjo sht e vetmja mnyr pr t prmirsuar racn. N Shqipri jeton ai q bindet. Dhe meq sot sht dita e par, secili prej nesh duhet t
510

bindet dhe t marr detyrn e tij. Sot do t pastrojm Shqiprin: do t shkulim zambakt dhe do t hapim burgun pr armiqt tan. Rroft Shqipria. Kur Enveri mbaroi fjaln duke kaluar duart mbi uniformn e tij, dielli u skuq dhe njerzit q kishin qndruar n shesh, ndrsa ai fliste, menduan se dielli ka edhe nj veti tjetr, q atyre nuk u kishte shkuar n mend, deri at dit: dielli ndrion ata q nuk e duan hnn. Nse ky mendim nuk do t kishte lindur pr shkak t fjalve t Enverit, q si t gjith ata q vijn n krye t punve, e krahasojn veten me fenomenet e shndritshme t natyrs, ather mund t besohej se ky ishte nj varg i denj pr poezit e trishtuara t David Blunats, i cili jetonte dhe shkruante kryesisht natn dhe prandaj kishte nj afrsi t kuptueshme me hnn. Por David Blunata at pasdite po rrinte n breg dhe, duke pritur ta arrestonin, nuk kishte shkruar asnj varg, sepse poett, zakonisht nuk shkruajn prpara stuhive. Kur e morn, ai tha vetm nj fjali, t ciln djemt q e arrestuan nuk e kuptuan, si ndodh me t gjith ata q nuk lexojn poezi: Pushtimi i Dashuris fillon kur dielli e zbon hnn nga qielli. Pasi kaloi prmes turms s heshtur, me kryet lart si nj qiparis n qiell e futn n godinn ku disa jav m par kishin lindur fmijt e Shqipris dhe e mbylln n nj dhom q mbante era foshnje. David Blunata mbshteti faqen mbi mur dhe iu duk sikur sapo e kishin futur n barkun e nj gruaje. Edhe sikur t mos dal m q ktej, prap do t lind, mendoi, sepse asnjri nuk vdes n barkun e
511

nj gruaje. Pak koh m pas kur balli i tij i mbshtetur n muret e burgut kishte nisur t djersinte, nj patrull solli Mehmetin, t ciln e kishin kapur nn hijen e nj peme, duke frkuar kurrizin q i kruhej. Mehmeti kishte dashur t kundrshtonte, por dhimbjet n shpine dhe n qaf e kishin rrzuar prtok dhe kur e ngritn, dukej si nj kafsh, t ciln nuk ke arsye ta plagossh, para se ta vrassh. Kur ai kaloi n mes t turms s njerzve, Enveri kuptoi se urrejtja pr Mehmetin ishte edhe m e madhe se ajo pr David Blunatn. Njerzit nuk kishin jetuar me Mehmetin dhe fjalt se ai ishte nj njeri q kontrollonte ishullin, duke mbrojtur brigjet me arm, kishin krijuar tek ata prfytyrimin e nj ariu q ushqehet me lepuj t pambrojtur. Turma filloi ta shante, disa djem hodhn gur n rrugn ku ai zvarritej dhe vajzat mbylln syt me duar, si bjn t gjitha grat kur nuk duan t shohin nj fytyr, s cils asnj fmij nuk duhet ti ngjaj, sepse grat besojn se fytyrat e fmijve formohen n syt e nnave. Ndoshta nga fjalt dhe nga gurt q i ran mbi shpin apo ndoshta nga nevoja pr tu mbrojtur, Mehmeti mbajti kmbt prpara Enverit dhe duke ngritur kokn i tha: Kur parajsa pushtohet nga djajt njerzit kan m shum se kurr nevoj pr Zotin. Shqipria sht nj tok e pushtuar dhe un do t vdes pr ta liruar nga ty, qoft edhe sikur t m duhet t bhem djall. Enveri ndjeu kopsat e uniforms q i lvizn n trup, por e mbajti veten, sepse komandantt nuk duhet t sillen si ushtar t inatosur dhe duke ngritur dorn n
512

ajr e ndezi edhe m shum turmn q ndoshta do ta kishte shtypur Mehmetin sikur rojet t mos e kishin futur n burg, n nj dhom, jo shum larg asaj ku po rrinte David Blunata. Diellin dhe Vern i solln pak m von dhe njerzve iu desh t prisnin pak derisa ata t dy t capiteshin nga cepi i qyteti ku jetonin prej disa javsh, deri n shesh. Q ditn q kishte vdekur Lek Dukagjini, nuk kishin ngrn dhe nse Dielli dukej si nj krmill i thar dhe pa lng, syt e Vers ishin lagur nga etja dhe nga mungesa e ujit, pa t ciln trndafilat nuk jetojn dot pr nj koh t gjat. Nse lartsia prej peme e David Blunats i kishte br t heshtin dhe t mendojn, nse lkura e rrjepur e Mehmetit i kishte acaruar, dobsimi i Diellit dhe i Vers zbehtsia, rrnimi dhe topitja e tyre, i detyruan njerzit t ulin kokat. Ata t dy ishin kapur dore pr dore dhe kur njri rrzohej, tjetri e ngrinte dhe meq n prgjithsi vuajtja e dy t dashuruarve u shkakton njerzve dhimbje, turma u ngashrye dhe vajzat u mbytn n lot. Enveri q e shijoi kt pamje, duke qndruar mbi podiumin ku kishte hipur q n mngjes, pa vajzat q po qanin dhe mendoi se nj nga gjrat q duhej t bnte shum shpejt, ishte t ndalonte njerzit t qanin pr shkaqe sentimentale. Prderisa qajn pr dy t dashuruar, do t thot q iu dhimbset dashuria, mendoi Enveri dhe pa Vern q iu afrua si nj re. Era e saj prej gruaje u prhap n qiell dhe Enveri e nuhati n ajr si do burr q ndien ern e nj trupi me t cilin ka przier lngjet e veta. Kishte dika
513

t njohur n at arom q dilte nga flokt e Vers dhe mbushte sheshin, sikur donte tu provonte t gjithve se aroma e dashuris nuk ikn kurr nga trupi i njeriut, edhe kur ai sht i etur, i uritur dhe i rraskapitur, sepse dashuria nuk ngopet me ushqime, por vetm me lvizje. Vera ngriti kokn dhe duke par Enverin pshpriti disa fjal q turma nuk i dgjoi, por q m von njerzit i morn vesh, sepse n vende t vogla, fjalt q grat u thon burrave nuk humbin kurr. Sikur t kishe nj fmij, do t ishe m i bukur. Enveri mbylli syt, megjithse do t donte t mbyllte vesht, dhe kur i hapi pr t par diellin q nuk i ndahej nga balli gjith at pasdite tetori, Vera dhe Dielli nuk ishin m n shesh. Burgu i Shqipris u mbush, tha Enveri. Por fytyra e tij ishte e ngrir. Zri ishte i shuar dhe pa forc, si ai i nj kafshe t ciln fluturat e kan pickuar n shpirt duke e ditur se atje dhemb m shum. Ai zbriti menjher nga shkalla e drunjt dhe pr tu hakmarr, ashtu si do t bnte do kafsh e inatosur me fluturat, t cilat do ti lr pa lule, u kthye dhe tha: Tani radhn e kan zambakt. N agim, Shqipria nuk kishte m lule. Zambakt ishin kputur dhe petalet e tyre t rrzuara ishin shprndar npr qytet, ndonse gjat nats nuk kishte pasur er. Djemt q kishte zgjedhur Enveri kishin patrulluar qytetin n errsir, por n mngjes ata nuk kishin gj pr t raportuar, sepse n Shqipri, at mbrmje, nuk kishte ndodhur asgj, askush nuk kishte dal nga shtpia, asnj
514

fmij nuk kishte qar. Asnj burr nuk kishte trokitur gishtat n lkurn e nj gruaje dhe asnj kafsh nuk e kishte prishur gjumin e vendit. Pr gati nj jav, Enveri i shkeli t gjith cepat e ishullit. Dukej si nj njeri q viziton dhomat e shtpis, ku sht rritur, sepse deri at dit nuk e kan lejuar apo nuk ka dashur ti shoh dhe ti zbuloj t gjitha. Flokt i zverdheshin nga dielli q nuk i ndahej edhe kur rrinte n hije, ndrsa uniforma fluturonte si nj re e errt sa her q ai krcente nga nj shkmb n tjetrin. Kur Lek Dukagjini ishte gjall, nuk e njihnim Shqiprin, thoshte duke ngulur syt n detin q rrethonte tokn. Ky vend nuk ishte i yni. Ktu jetonte nj Zot q na kishte burgosur t gjithve n parajsn e vet. Ashtu si t gjith ishujt e Mesdheut edhe Shqipria kishte shum ngjyra n vjesht. Gjethet ishin skuqur prpara kalbjes, ndrsa zogjt ishin br m t zhurmshm duke mbledhur puplat para se t largoheshin pr pushimet e dimrit. Por Enveri nuk e shihte natyrn dhe ngjyrat e saj nuk i hynin n sy. Ai krkonte tok pr t ndrtuar fortesat e vogla, me t cilat do t ruhej Shqipria n rast sulmi. Rojet e Mehmetit, q kishin pranuar ti bindeshin, ishin ata q kishin ndrtuar qytetin kur Lek Dukagjini kishte zbritur para 13 vjetsh n ishull. Enveri i thirri dhe u tha: Ju e ndrtuat Shqiprin nga gurt. Por ne nuk kemi m nevoj pr shtpi. Tani duhet t mbrohemi. Shqipria do t mbushet me fortesa nga jugu n veri dhe nga lindja n perndim. Fortesa do t ket dhe brenda n qytet. Npr rrug,
515

n oborret e shtpive, n shesh, n shkoll, n mens dhe kudo ku ka nj vend bosh. Fortesat do t jen lulet tona. Ato do ti mbjellim njlloj sikundr mbillen bimt, drithrat, frutat, gruri, misri dhe patatet. Do t fillojm nga puna q sot. do burr do t punoj bashk me ju pr t ndrtuar sistemin e mbrojtjes s qytetit. Fortesat duhet t jen aq t vogla sa t mos dallohen nga deti dhe nga qielli dhe aq t mdha sa t mund t strehojn disa njerz brenda. Ato duhet ti ngjajn lvozhgs s breshks. Do t jen t rrumbullakta, t lmuara dhe t hirta dhe, ngaq do t jen shum t prhapura, do t duken t lvizshme. Armikut do ti duket sikur e njjta breshk lviz gjithandej duke vrapuar npr ishull. Kush ndjek nj tuf me breshka, asnjher nuk e dallon dot breshkn q i duhet, at q fsheh brenda barkut vezt e racs s vet. Kshtu do t bjm dhe ne. Do t jetojm n breshka guri duke ngrohur t ardhmen ton dhe duke rritur fmijt. Ndoshta m von jeta n Shqipri do t bhet e gjitha n kto lvozhga, sepse ne duhet t mendojm q edhe shkollat, edhe spitalet, edhe punishtet e armve edhe shtpit pa dyshim t jen t mbrojtura dhe t sigurta. Shqipria do t ket dy her m shum fortesa se shtpi. N t ardhmen do njeri do t ket fortesn e vet. M thoni a ka nj vend tjetr n bot q i bn banort e tij me dy shtpi, si po bjm ne. Nj shtpi pr paqe dhe nj shtpi pr luft. Ndrsa n sheshin e qytetit do t ket nj fortes m t madhe, e cila do t jet simbol i Shqipris. Q aty un do t
516

drejtoj mbrojtjen dhe do t jap urdhrat e sulmit. Mezi pres t jetoj n kt vend. Shqipria e Lek Dukagjinit jetonte n qiell, ndrsa Shqipria ime do t jetoj n tok. Fillojm nga puna, tha Enveri dhe ngriti dorn lart sikur po jepte urdhrin e sulmit. Burrat e dgjuan n heshtje dhe pasi Enveri u largua, duke ln shenja n tok, njri prej tyre tha me z t ult: Kur njerzit zvendsojn lulet me krpudhat, bota helmohet. Po at nat filluan nga puna. Zhurma e daltave dhe e ekive, fishkllima e litarve q kraht e njerzve i trhiqnin, ishin t vetmit tinguj q vjeshta e atij viti i dhuroi Shqipris, sepse zogjt kishin ikur, ndrsa njerzit nuk flisnin, por vetm punonin. Natyrisht q kishte edhe nga ata q nuk punonin. Kta ishin ushtart e Enverit. Ata ruanin ata q punonin. Fortesa e par e Shqipris u ngrit mbi nj shkmb. Burrave iu deshn disa dit t thrrmonin gurt, ti prisnin si copa buke dhe ti ngjisnin me njri-tjetrin duke imituar zhguallin e breshks. Enveri q nuk flinte, por rrinte gjith kohn duke ndjekur punimet, doli nj dit n det dhe nga varka ku kishte hipur pa fortesn. Ajo dukej si nj breshk q kishte qndruar mbi shkmbinj duke pritur q peshqit ta thrrisnin pr tu hedhur n det. Nse David Blunata do ta kishte par at kodr gursh, me siguri do ta krahasonte me nj monument t ngritur n emr t gjith atyre engjjve q donin t largoheshin nga ferri. Por engjjt nuk ngjajn si breshka dhe ndoshta David Blunata nuk do ta kishte shkruar at varg, pr
517

m tepr q ai nuk i kishte qejf engjjt dhe besonte se parajsa sht nj lulishte, ku Zoti lodhet sa her q u bn keq njerzve. Puntort e kishin kthyer breshkn me fytyr nga deti. Dritarja e vogl, vezake, dukej si nj goj q thrret pr ndihm, ndrsa forma e kurrizit i ngjante asaj t nj kafshe t vuajtur dhe t friksuar. Por prve nnshtrimit, bindjes dhe pasiguris, pleqria ishte shenja m e dukshme e asaj kafshe. Breshka dukej sikur po mendohej dhe Enveri u tund n varkn e tij duke e par. Duket e plakur dhe e lodhur nga pritja e gjat, mendoi, por kt nuk ia tha askujt. Breshka rrinte n maj t shkmbit dhe kur ia hodhi syt pr her t fundit, Enveri mendoi se puntort kishin futur n at fortes t gjitha mendimet e tyre. Kur u nis t ikte, duke ln pas vetes nj heshtje te thell, u kthye edhe nj her dhe tha: Nga sot mbi shpinn e do fortese do t vizatohet nj yll i kuq. Armiqt duhet ta kuptojn se breshkat tona kan nj nishan, mbi t cilin duhet t hedhin gjylet e tyre. Ne nuk dim t vizatojm, i tha njri nga ushtart, Lek Dukagjini nuk i lejonte fmijt t vizatonin n Shqipri. Enveri u mendua nj ast dhe u prgjigj: Kt pun do ta bj Aleksandri. N kohn e Lek Dukagjinit ai vizatonte muret me pula dhe me shishe vere. I thoni t vizatoj yje t kuq. Kshtu do ti duket sikur jeton n qiell dhe nuk do t mendoj shum pr tokn. Kur dimri erdhi n fund t nntorit, nga toka doln edhe dhjet breshka t tjera. Tani askush nuk e prdorte m fjaln fortes dhe vet Enveri kishte nj dridhje mbi lkur,
518

kur i pastronte breshkat nga gjethet e dimrit, duke ua kaluar dorn mbi zhguall. N qytet, breshkat e vrteta, t cilat n dimr fshihen, kishin fituar nj respekt q asnj specie tjetr nuk e gzonte n Shqipri, qysh se Lek Dukagjini kishte ndaluar qent dhe macet, ujqrit dhe arinjt, duke e shfaqur hapur bezdin e tij pr kafsht. Njerzit besonin se fortesat n formn e breshkave do ti sillnin Shqipris mbarsi dhe n kt klim askush nuk e mori vesh kush vendosi se grat duhej t thurnin shporta, n t cilat do t mbaheshin vezt e breshkave, kur ato t dilnin nga nntoka gjat vers. Enveri, natyrisht tregohej i pavmendshm ndaj mods s qytetit dhe kur kalonte n bulevardin e zambakve, duke trokitur takat, i prshndeste njerzit me dor, nj zakon ky q, megjithse nuk e kishte vendosur kush, filloi t respektohej do mngjes. Po kalon komandanti, thoshin njerzit, dhe grat bashk me fmijt dilnin te dera e shtpis duke prcjell me buzqeshje paradn e Enverit. Si gjithmon ktij riti i bnte bisht vetm Shtuni, i cili rrinte ulur gjat parakalimit t prditshm dhe nj her, kur e kishin pyetur se pse ai nuk duhej tu bindej ndryshimeve q kishin ndodhur n ishull, Enveri kishte thn: do vend ka nevoj t shoh t shkuarn n fytyrn e budallenjve t vet. Por njerzit n Shqipri ato koh punonin shum pr ngritjen e fortesave, prandaj nuk thelloheshin t kuptonin se pse n t gjitha regjimet Shtuni kishte nj pavarsi q ata nuk e kishin. Megjithat, grat, t cilat n t gjitha koht nuk heqin
519

dot dor nga thashethemet pr burrat, kishin nisur t thoshin se Shtuni ishte i vetmi q e dinte se si sillej Enveri n krevat, sepse vetm ai e kishte par lakuriq, duke u bashkuar me gruan t ciln ia kishte zgjedhur Lek Dukagjini. Shtuni bn sikur harron, thoshin ato, sepse nse flet, nuk do t jetoj m. N t vrtet, fjalt se Enveri kishte pasur nj ngr, n astin q duhej t bashkohej me nj grua, qarkullonin n qytet, sepse Enveri ishte si uji dhe si dielli, si deti dhe si kripa, si buka dhe si mishi, prandaj ishte e pamundur t mos flitej pr t. N vendet e vogla njerzit flasin pr udhheqsit gjith kohn dhe shumica e gjrave q thon pr ta, nse nuk jan t vrteta, besohen si t tilla, sepse fjalt pr njerzit e mdhenj kan fuqin e drits: ato e ndriojn errsirn edhe kur errsira nuk do t ndriohet. Aleksandri q i dgjonte thashethemet e grave, sa her q ato vinin n mens, mendonte se prve uris, shum shpejt n Shqipri do t ishin grat ato q do tua nxirrnin burrave frikn nga Enveri. Sekretet punojn gjithmon kundr djajve, mendonte ai dhe numronte me qetsi rezervat ushqimore q at dimr po rralloheshin bashk me zogjt q po largoheshin nga ishulli. Q kur kishte vdekur Lek Dukagjini dhe Enveri kishte marr drejtimin e vendit, jeta e Aleksandrit kishte ndryshuar aq sa mund t ndryshoj jeta e nj kuzhinieri q nuk do t gatuaj. Ai u jepte njerzve pr t ngrn, por vet ishte dobsuar. Por, ndrsa Shqipria nuk i ngjante asnj vendi tjetr, Aleksandri u ngjante
520

gjith kuzhinierve t bots. Ai besonte se ndryshimet n bot vijn gjithmon nga ushqimi, nga bollku apo nga mungesa e tij. Nse do ta pyesnin, ai do t thoshte se edhe Zoti kishte lindur kur njerzit ishin t uritur, prandaj dhe e kishin thirrur n ndihm pr t gjetur grur, perime, mish dhe peshq, t cilat nuk i siguronin dot vet, kur u duheshin. Ka raste kur njerzit bjn t kundrtn e asaj q duan. Ato koh Aleksandri ishte i vetmi kuzhinier n bot q donte q njerzit t mos hanin. Ose t paktn t mos hanin, deri ditn kur do t kuptonin se Shqipria duhet t ndryshonte. Ai lutej do nat q n Shqipri t pllakoste uria, gj pr t ciln edhe Enveri e ndihmonte pa ngurruar. Enveri nuk mendonte fare pr t mbjell fushat, pr ti korrur, ai nuk pyeste kurr pr rezervat e drithit dhe t mishit. Askush nuk i nxirrte m kafsht pr kullota dhe ndonse vjeshta e atij viti kishte qen e mbar dhe pa prmbytje, n Shqipri nuk ishte mbjell asnj rrnj. Fushat at vit dukeshin si t braktisura dhe barishtet ishin rritur n lartsin e pemve. Kafsht q siguronin mishin jetonin n inercin e tyre, sepse djemt q duhej ti nxirrnin pr t kullotur ishin br ushtar dhe gjith ditn duhet t patrullonin rrugt dhe brigjet e Shqipris. Por n ishull nuk ishte vetm Aleksandri ai q mendonte se nga e keqja do t vinte e mira. Edhe kshilltart e Lek Dukagjinit besonin se Enveri kishte tradhtuar Zotin q kishte zvendsuar, duke e kthyer Shqiprin nga parajs n ferr. Pas fjalimit q ai kishte mbajtur n shesh, ata pothuajse ishin
521

zhdukur. I prqendruar vetm n ndrtimin e fortesave, Enveri nuk u kishte krkuar atyre asgj, jo vetm sepse i kishte harruar, por edhe sepse nuk u zinte bes. do njeri q sht kundr Zotit, nuk u beson murgjve ndaj Enveri mendonte t njjtn gj pr kshilltart e Lek Dukagjinit. Ata ishin strehuar n godinn e shkolls dhe kur Aleksandri shkonte atje pr tu dhn ato pak ushqime q kishin mbetur, i dukej sikur takohej me disa hije q do dit dobsoheshin dhe treteshin, duke pritur rikthimin e diellit, sepse hijet nuk duken kur nuk ka diell. Nj dit njri prej tyre e kishte pyetur: far bhet n Shqipri? Dhe Aleksandrit i ishte dukur sikur ata jetonin n nj vend tjetr, si ndodh me murgjit q jetojn brenda manastireve e ksisoj nuk i njohin qytetet. Shqipria po ndrtohet, kishte thn Aleksandri. Enveri po e mbush vendin me fortesa. Kshilltari kishte ulur kokn dhe e kishte pyetur: Nga kush ka frik ky njeri? Nga ne, kishte thn Aleksandri. Kshilltari ishte futur brenda dhe pas disa ditsh, kur ishin takuar prap i kishte thn: Ne jemi menduar gjat dhe kemi vendosur t shptojm Shqiprin nga Enveri. Nuk jam i bindur nse Lek Dukagjini e donte kt djal, por nse do ti kishin thn se si po ia shmton parajsn, me siguri do t ishte ngritur nga varri dhe do ta kishte vrar me dorn e tij. Sidoqoft ai nuk del dot q andej dhe kt detyr duhet ta bjm ne. far duhet t bj? e ndrpreu Aleksandri, i cili nuk kishte shum durim dhe pr m tepr fjalit e gjata t kshilltareve e lodhnin. Duhet t
522

flassh me David Blunatn, u prgjigj kshilltari, ai e di se far duhet br. Aleksandri kishte koh q mendonte t takonte David Blunatn. Ai gatuante pr gjith banort e ishullit, t cilt vinin n mens n oraret e dreks dhe t darks, ndrsa t burgosurve dhe kshilltareve q nuk u lejohej t lviznin, ua onte vet ushqimin. Por, nse kshilltart mund ti takonte, sepse Enveri nuk e kishte ndaluar ende kt gj, David Blunats, Mehmetit, Diellit dhe Vers, ua linte ushqimin te dera e burgut dhe pastaj rojet e shprndanin n qeli. Aleksandrit nuk i lejohej t hynte n burg. M shkruaj nj letr pr David Blunatn, i tha kshilltarit. Mua nuk m ln t hyj n burg. Do ta fsheh letrn n nj pjat me spinaq dhe ai do ta lexoj. Mir, i tha kshilltari. Kthehu nesr n mngjes. Aleksandri nuk fjeti at nat, por e gdhiu n tarracn e menss duke pir. Kur zhurma e daltave mbi kurrizet e breshkave e zgjoi qytetin nga gjumi, Aleksandri u ngrit, pastroi mensn, zjeu spinaq, i shtriu flett e tij si araf mbi pjat dhe nga dreka shkoi t merrte letrn e David Blunats. Si do ta marrim vesh se far mendon David Blunata? e pyeti kshilltari. Ai nuk shkruan dot dhe nuk na kthen dot prgjigje. Aleksandri uli syt dhe, duke fshehur letrn brenda xhakets s vet, u prgjigj: Nse David Blunata do q t prgjigjet, do ta gjej vet mundsin. Tani e rndsishme sht q ai t kuptoj se jo t gjith njerzit n Shqipri mendojn si Enveri. Ndoshta, duhet ti ndryshosh ushqimin, q t prgjigjet m shpejt, u prgjigj kshilltari duke qeshur. Edhe vet
523

Zoti ndryshon sjelljen kur nuk ngopet. Aleksandri u nis t ikte dhe i tha: Shum shpejt t gjith do t sillemi ndryshe, se Shqipria sht n prag t uris. David Blunata i kalonte ditt duke grvishtur muret, si bjn macet q duan t dalin nga dhoma ku i kan mbyllur. Por meq nuk ishte mace dhe nuk kishte thonj, ai nuk mendonte se si t dilte nga dhoma e vet. N burg nuk lejohej as laps dhe as letr, prandaj ai kishte filluar ti shkruante vargjet e veta n muret e qelis duke prdorur nj cop hekur q e kishte shkulur nga krevati ku flinte. Here pas here ulej n errsir dhe mendonte se ndoshta nuk duhej ta kishte lejuar Enverin t vinte n krye t vendit, por pastaj, si t gjith ata q bjn poezi, mendja i fluturonte diku tjetr, sepse nga mrzia dhe hidhrimi lindin vargjet bashk me rimat e tyre binjake. Kur gjeti letrn e kshilltarve posht fletve t spinaqit, mendja iu lkund dhe pr shum dit nuk shkroi dot asnj varg. Kshilltart e Lek Dukagjinit e njihnin mir David Blunatn dhe kur kishin vendosur ti shkruanin, ishin menduar gjat. Me kokn mbeshtetur pas murit David Blunata lexoi letrn duke prtypur gjethe spinaqi dhe mendoi se halli mund ti detyroj edhe murgjit t shkruajn poezi. Shqipria ka nevoj pr ty, si ka nevoj pylli pr zrin e nj zogu, shkruanin kshilltart. Shqipria sot i ngjan nj pylli q po errsohet dhe po braktiset nga jeta. Prandaj nse beson se ky vend mund t ndryshoj duke shkruar poezi, ashtu si zogu q beson se pylli mund t shptohet me cicrima,gabohesh. Por
524

q t mos mendosh se jemi shum t ashpr me ty, na lejo t prshkruajm pak vendin ku jetojm dhe q ti, sigurisht, nuk do ta njohsh m pas disa kohsh. Sot n Shqipri askush nuk mson, askush nuk qesh, askush nuk punon. Njerzit jan t detyruar t ndrtojn fortesa, me t cilat Enveri po mbjell fushat dhe rrugt q ne ndrtuam. Fushat nuk punohen m dhe shum shpejt ktu do t pllakos uria, smundjet dhe ti e di se pas do fatkeqsie lindjet rrallohen, shpresat paksohen, popujt zvoglohen dhe nse nuk zhduken prgjithmon,si ka ndodhur me shum popuj t tjer, sidoqoft do t duhet shum koh pr tu ngjallur njerzve besimin se vendi i tyre mund ti ushqej, ti edukoj, ti mbroj dhe ti doj. Sot, shqiptart jan m afr ksaj dite se kurr. Shum shpejt Enveri dhe uria do ti hedh n luft me njritjetrin dhe nse askush nuk i drejton, ather ky ishull do t kthehet n nj burg dhe m pas n nj varr pr t gjith ne. Enveri jeton pr t luftuar. Nse t huajt nuk i shpallin luft, ather ai do t luftoj me shqiptart. Nse shqiptart drejtohen nga dhuna, nga forca, nga marrzia dhe nga urrejtja, nuk do t ket paqe kurrsesi. E vetmja rrug pr t rikthyer paqen e vrtet n ishull sht rrzimi i Enverit. Natyrisht q kjo duket e vshtir sot, sepse t gjith fmijt q ne sollm n ishull, t cilt i msuam pr pes vjet, i edukuam dhe i mbrujtm me artet e punimit t toks dhe t natyrs, sot jan kundr nesh. Ata jan t bindur se Enveri sht e ardhmja, ndrsa ne jemi e shkuara. Duke jetuar n izolim, ata besojn se
525

ka ardhur koha kur shqiptart duhet t sundojn botn, sepse nj miz nuk e kupton asnjher se sa e vogl sht n krahasim me kafsht e tjera. Ajo jeton duke besuar se mund t mposht nj luan, duke e pickuar dhe pas ksaj fitoreje do t prpiqet t pushtoj gjith pyllin, me t njjtn metod. Popujt e vegjl jetojn duke br shaka me veten. Ata duan ti provojn bots se jan t mdhenj duke br marrzira dhe fatkeqsisht kjo sht e vrtet edhe pr shqiptart. Ata marrin seriozisht gjithka, prve vetes. Pr ne, pa dyshim, edhe pr ty, sht e dhimbshme t shohsh sesi vendi q krijuam, sot sht n prag t rrnimit. Megjithat, ne kemi ende shprese se dit t mira do t vijn pasktaj. Ne kemi vendosur t luftojm pr Shqiprin, por kemi nevoj pr dik q ta drejtoj luftn ton. Ti je i vetmi q mund tu kthesh shqiptarve besimin. Edhe pse ti nuk mendon si Lek Dukagjini, ka na hidhron, ti srish je i vetmi q i ngjan. Ka raste kur dy gjra t ndryshme duken njlloj, ashtu si duket njlloj nj skifter me nj shqiponj, sepse t dy jetojn n ajr dhe t dy e shohin botn nga lart. Kur kta dy zogj jan n lartsi, njerzit e kan t pamundur t dallojn njrn nga tjetra. Nse kafsht e pyllit presin me padurim ndihm nga qielli, ato nuk humbin koh t zgjedhin mes shqiponjs dhe skifterit. Ato zgjedhin nga t dy, at q vjen i pari. Ndrsa ne zgjedhim at q ka mbetur, pa e ditur se kush nga t dy ishte shqiponja dhe kush ishte skifteri. Meq folm pr dallimin mes teje dhe Lek Dukagjinit, duhet t
526

themi me dhimbje dika q e mendojn prej kohsh: ti ke jetuar gjith jetn duke besuar se mund ta ndryshoje botn n nj mnyr tjetr nga ajo e Lek Dukagjinit. Koha po t jep rastin ta provosh. Provoji vetes se mund t shptosh nj popull dhe ather shpirti yt do t gjej paqe. Shqipria sot sht n kushtet kur, do dshtim mund t konsiderohet fitore. Tani po e mbyllim dhe ndrsa presim, po kthehemi te mendimet dhe dhimbjet tona. Na thuaj se far duhet t bjm ose t paktn na jep nj shenj, prplas kraht n ajr n mnyr q jets n pyll ti kthehet shpresa, durimi dhe qllimi. Ne kemi vendosur t presim, por natyrisht jo gjith jetn, sepse n pyll jeta nuk sht e prjetshme si ndodh n parajs. Sa i takon parajss ajo ka humbur bashk me Lek Dukagjinin, por kur Shqipria t ndryshoj dhe ne t prehemi n varret tona, do t kemi koh t flasim pr kt argument, pr t cilin natyrisht kemi mendime t ndryshme. David Blunata qndroi dy dit pa folur, pa fjetur dhe pa shkruar. Dora i ishte mpir dhe ai qndronte prball murit t mbushur me vargje. Donte t shkruante, por nuk e dinte far. Djersa i derdhej nn sqetulla duke pikuar prtok dhe kshtu vazhdoi nj cop her derisa nj pellg i vogl me er qiparisi u hap si nj liqen mbi dyshemen e qelis. Kur errsira u var mbi bot pr t hyr n burg, ai e kuptoi se nuk shkruante dot poezi. Nuk shkruaj dot, mendoi. Ndoshta as zogjt nuk kndojn m, kur pylli digjet. Tymi ua verbon syt, zjarri ua djeg
527

puplat, ndrsa hidhrimi ua mbyt zrin. Kshilltart kishin t drejt. David Blunata uli kokn dhe mendoi se nuk kishte fuqi dhe as mundsi t mos pranonte. Duhej tu jepte nj shenj. Njlloj si zogu n ajr ai duhet t bnte nj rrotullim mbi pyll q kafsht e dshpruara ta shihnin dhe puplat e tij t rrzuara n tok ti prdornin si qirinj pr t par qiellin. Duhet tu jap nj shenj, mendoi dhe duke u mbshtetur te muri ngriti dorn n ajr dhe shkroi: PD. Ishin dy shkronjat me t cilat ai kishte kundrshtuar n heshtje Lek Dukagjinin, duke u prpjekur tu kthente shqiptarve dashurin. Muri ishte i ftoht dhe ai mendoi se dashuria e ka t vshtir t varet n mur, ajo qndron n shpirtin e njeriut si nj lule e qepur n lkur. Nse e shqep, trupi mbushet me plag dhe lkura thahet, sepse edhe toka thahet kur mbi t nuk mbin asgj. sht dita pr t mbrojtur dashurin, mendoi. Ata m krkojn t mbroj Shqiprin, por ky vend nuk sht i rndsishm pr mua. Un nuk kam as fe, as komb dhe as atdhe. Kam lindur dhe jetoj n emr t dashuris. Do t kisha br t njjtn gj pr t gjith njerzit dhe popujt e bots, sikur t m kishin krkuar ndihm. Do t luftoj n emr t dashuris. David Blunata nuk kishte menduar kurr se do t nisej n luft n emr t dikaje q nuk e kishte njohur kurr dhe ndoshta nuk do ta njihte dot. Ai nuk kishte dashur kurr nj grua dhe mosha nuk do tia lejonte kt gj edhe sikur t dilte i gjall nga burgu. Ja pse besoj dashurin, mendoi, sepse nuk e kam njohur. Sikur ta njihja ndoshta sot, do t isha
528

i lodhur, i rrnuar dhe luhatjet e saj do t m kishin rrzuar si rrzohet nj zog nga vorbullat e ers n ajr. Pas pak u ngrit dhe trokiti n der. Duhej t takonte Diellin dhe Vern. Ata ishin t vetmit njerz q donte t shihte n at ast, sepse ata kishin at q ai nuk e kishte: dashurin. Njri nga ushtart erdhi dhe kur pa fytyrn e David Blunats u zverdh. M von, kur do ta pyesnin se pse e lejoi David Blunatn t dilte nga qelia ai do t thoshte: Ushtart nuk i ndalojn dot zogjt t fluturojn. Por ushtari kishte qen nxnsi i tij dhe David Blunata e dinte se ai nuk do ta pengonte. Kam nevoj t takoj fmijt, tha David Blunata dhe eci prpara duke shkuar te qelia e Diellit. Ushtari e hapi dern dhe para se ti linte t dy vetm dgjoi David Blunatn q tha: Pushtimi i Dashuris filloi. Dielli ishte mbledhur n errsir si nj krmill, kur dgjoi zrin e ngjirur t David Blunats q mbushi qelin dhe si t gjith krmijt, mendoi se duhet t mbulonte pjest e buta t trupit pr tu mbrojtur. Javt e kaluara n burg e kishin bindur se Shqipria nuk do t shptonte dot nga Enveri dhe ndoshta ai do t vdiste atje pa e par m kurr Vern. Kam ardhur q t ftoj t luftojm n emr t dashuris, i tha David Blunata. Njerzimi mund t mos ket nevoj pr Shqiprin, por pa dyshim ka nevoj pr dashurin. Shqiptart mund t jetojn pa Shqiprin, si kan jetuar me shekuj, por pa dashurin nuk jetojn dot m, as edhe nj dit, sepse para se t jen shqiptar, jan njerz. Ne duhet tu kthejm atyre
529

dashurin, sepse m von, nga dashuria mund t lind Shqipria. Ky sht nj qllim q nuk m ngroh, sepse e di q nuk do ta arrij dot sa t jem gjall. Tani q flasim Shqipria nuk sht m ajo q njohim dhe kushtet q dashuria t lind n kt vend po zhduken me shpejtsi. Njerzit jan t friksuar, ushqimet po shterojn, fushat nuk punohen dhe kafsht po paksohen. Enveri po prgatitet pr luft. Ai po ndrton fortesa pr tu mbrojtur nga t huajt, megjithse un nuk besoj se dikush do ta sulmoj Shqiprin, sepse askush nuk ka nevoj t pushtoj nj vend ku nuk lind dashuria. Shum shpejt, kur t mbaroj ndrtimin dhe kur t gjitha rrugt, parqet, kopshtet dhe livadhet e ishullit t jen mbjell me breshka guri, ai do t krkoj armiq brenda vendit. Ne nuk i mjaftojm m, prandaj do t gjej armiq t tjer. Ka gjithmon njerz t cilt do t lodhen nga ndalimi i dashuris, nga uria, nga ndrtimi i fortesave. Ka njerz q do ti marr malli pr grat e tyre, pr fmijt, pr lirin, pr kngn dhe muzikn. Ata do t shpallen armiq. Ather do t burgosen, do t vriten dhe raca e njerzve t lir do t paksohet derisa t zhduket. Por pyetja nuk sht far do t bj Enveri, por far do t bjm ne? Enveri sht nj djall q ka lindur n parajsn e Lek Dukagjinit. Pr sa koh q kjo parajs ushqehet dhe mbillet nga idet e Lek Dukagjinit, aty do t lindin vetm djaj. Madje ka pasur dit n burgun e vetmis sime kur kam menduar dika q do ta them: Shqiptart nuk kan aftsi ta kthejn dashurin n lumturi, sepse
530

ata nuk din ta prdorin dashurin. Shqiptart shohin te dashuria vetm nj arm pr t pushtuar nj trup tjetr, por ata nuk i njohin llojet e tjera t dashuris, dashurin pr natyrn, pr artin, pr t bukurn, pr moralin, pr nderin, pr barazin dhe drejtsin. Shqiptart nuk jan dhe nuk do t jen kurr t lumtur dhe ndoshta un nuk do t merrja pjes kurr n nj luft pr interesat e tyre, sepse un luftoj pr njeriun jo pr shqiptart. Un nuk u besoj kombeve, as shteteve, as feve dhe as racave, por vetm njerzve. Kur kjo luft t mbaroj dhe ne t fitojm, do tu provoj t gjithve se nuk dua t drejtoj asnj shtet t shqiptarve, nuk dua t bhem as Zoti, as profeti dhe as komandanti i tyre dhe ndoshta nuk do t dua t jem m as poeti i tyre. Madje, dua t iki nga ky ishull dhe kt do tua krkoj edhe gjith t tjerve. Shqiptart nuk duhet t detyrohen t bjn nj gj, t ciln nuk din ta bjn: shtetin. Pr sa koh q nuk din ta bjn, ather duhet t jetojn n shtetet e popujve t tjer, sepse pa dyshim, kjo do ti bj m t lir dhe ndoshta edhe m t lumtur. Dhe n fund t fundit, pr do njeri sht m mir t jet i lumtur dhe i lir sesa t jet shqiptar. Kur thash se Shqipria duhet t hapet pr tri dit dhe kush do t largohet sht i lir ta bj kt, e dija se shumica e burrave dhe grave t ktij vendi do t merrnin plakat dhe do t iknin nga syt kmbt. Nse njerzit ikin nga ferri, ather ferri pushon s ekzistuari, ai nuk torturon m asknd. Edhe shqiptart duhet t ikin nga Shqipria, q Shqipria t shptoj. Ne duhet ta
531

lirojm kt ishull t bukur nga ne, sepse i kemi marr natyrs nj bukuri t ciln nuk dim ta shfrytzojm dhe ta bjm m t bukur nga sa e gjetm. Ne duhet t shkojm n vende t tjera. Grat tona duhet t shtohen me burra t kombeve t tjer, sepse vetm kshtu n dejet tona do t shuhet fara e mohimit t Zotit, fara e izolimit, e tradhtis dhe e dhuns. Gjaku yn mund t zbutet vetm duke u przier me gjakun e popujve t tjer, t cilt din ta njohin dashurin, taushqejn do dit dhe ta kthejn n liri. T gjith ata q mendojn se duke u przierme t tjert, ne do t zhdukemi si rac, le ta mendojn. Nse kjo do t ndodh, srish do t jet faji i shqiptarve. Nse pas disa shekujsh, nuk do t ket m shqiptar, ndoshta bota do t jet m e mir dhe ather nuk do t ket t humbur. Un besoj se nuk ka rndsi se far je, por si jeton. Nse jeton keq si shqiptar, nuk ia vlen t jesh shqiptar dhe kjo sht e vrtet pr t gjith popujt, n t gjitha kohrat. A duhet pyetur nj gjemb nse do t vazhdoj t jetoj keq duke mbetur gjemb apo do t ndryshoj duke u kthyer n lule? Sigurisht q gjembi do t hiqte dor nga egrsia e tij, nga farat dhe nga shmtia dhe do t donte t zbutej, sepse duke u kthyer n lule, ai do t merrte gjith prkujdesjen e njerzve dhe t kafshve, bashk me prkdheljet e tyre. Por shtja sht se si do ti bindim shqiptart t kthehen nga gjemb n lule, duke u dhn atyre nj qllim pr t luftuar dhe pr t menduar si ne, sepse si ka dshmuar historia, tu premtosh shqiptarve nj Shqipri m t mir dhe m t
532

drejt, nuk mjafton. T gjith e kan br prpara nesh. Lek Dukagjini premtoi parajsn, por nuk e ndrtoi dot. Enveri premtoi nj Shqipri t fort, por ajo po dobsohet do dit. Kjo sht arsyeja q shqiptart nuk i besojn m askujt. Ata presin q regjimet t rrzohen vet, q pr shkak t kaosit q ndodh n kto raste, deti t hapet dhe ata t ikin sa m shpejt dhe sa m larg. Edhe ne do t dshtonim po t premtonin nj Shqipri m t mir se ajo e Enverit. Askush nuk do t na besonte, sepse shqiptart nuk u besojn shqiptarve. Shqiptart duan vetm nj gj: t ikin. Dhe meq jam i bindur se jo ideali, as morali, por vetm frika, uria, pasiguria dhe paniku i rrzon regjimet e dhunshme, mendoj se ne duhet tu japim nj arsye t fort q t ngrihen kundr Enverit. Ne duhet tiu kthejm shqiptarve fmijt. Jam menduar gjat dhe tani do ta them sesi. Prpara se Lek Dukagjini t vdiste n Shqipri, lindn 10 fmij. Por askush nuk e di kush jan baballart e tyre dhe nse Lek Dukagjini nuk do t kishte rn n gjum prpara vdekjes, askush nuk do t dinte kush ishin dhe nnat e ktyre fmijve, sepse sipas ligjeve t Lek Dukagjinit fmijt jan t prbashkt. Ata nuk kan as nn dhe as baba. Por njeriut mund ti mohosh bukn dhe dashurin, por nuk mund ti mohosh fmijn, sepse njeriu ka lindur pr t shtuar racn e vet. Lek Dukagjini mendoi se do t ndryshonte ligjet e natyrs njerzore dhe prandaj u mohoi njerzve familjen dhe atsin. Ai i bashkoi fmijt me nj formul t fsheht, t ciln ndoshta
533

e ka marr me vete dhe askush nuk do ta dij kurr. Nj dit prpara se t iftonte vajzat dhe djemt, ai na mblodhi dhe tha se formuln do tia linte atij q do ta zvendsonte. Por Lek Dukagjini nuk caktoi kush do ta zvendsonte, sepse duke menduar si Zot, ai besonte se ishte i pazvendsueshm. Prandaj Enveri ndoshta nuk e ka kt formul, por edhe nse e ka gjetur nuk do ta tregoj kurr. Ka disa arsye pse Enveri mund ta ket zhdukur formuln e Lek Dukagjinit. Jo vetm se njlloj si Lek Dukagjini, edhe ai sht kundr familjes dhe kundr martess, por sht m e rndsishmja, sepse ai vet sht shterp. Enveri nuk mund t bj fmij. Lek Dukagjini e dinte, ti e di, Vera e di dhe ndoshta edhe Shtuni q e tha kt gj i pari, e di. Por nuk sht vetm kaq. Nse Enveri vazhdon t drejtoj vendin, askush nuk do t ket m mundsi t njoh fmijt e vet. Dy dit m par mora nj letr nga kshilltart e Lek Dukagjinit. Ata jan t gatshm t bashkohen me ne dhe presin nj sinjal. Presin nj prgjigje q un e kam. Ti je prgjigjja ime. Ne nuk kemi ktu as laps dhe as letr dhe un nuk mund ta shkruaj at q duhet br. Kt do ta bsh ti. Do t dalsh nga ky burg natn dhe do t shkosh t takosh kshilltart. Ata duhet t hartojn nj trakt, t cilin do ta shprndajn fshehurazi npr t gjitha shtpit e qytetit. T gjitha ndryshimet fillojn me trakte dhe jo me poezi dhe kshtu do t filloj edhe revolta jon. Kjo revolt do t organizohet nga Pushtimi i Dashuris, q sot sht themeluar n kt burg, pasi lindi n barkun e
534

nj vajze t vdekur shum vite m par. M dgjo mir Diell, sepse mbrmja po afron dhe pas pak do t duhet ti dish prmendsh t gjitha ato q do t them. Harresa jote mund ta rrezikoj Shqiprin dhe prandaj prsrit me vete do gj q do t dgjosh nga un. Ti do t jesh trakti q kshilltart duhet ta shkruajn n shum kopje pr ta shprndar n t gjitha dyert e ktij qyteti, duke nisur nga nesr. Ja far duhet t shkruajn: N Shqipri ka lindur Pushtimi i Dashuris, i cili krkon q njerzit t jen t barabart, q t lejohet lvizja e lir dhe q askush t mos vritet apo burgoset nse do t largohet. Ne krkojm q gjithkush t ket t drejt t martohet, t ket familjen e tij dhe t njoh fmijt q lindin nga kto martesa. Njerzve tu jepen shtpit e ngritura me punn e tyre dhe toka e ishullit t ndahet n mnyr t barabart mes shqiptarve. N Shqipri duhet t lejohet prdorimi i paras dhe tregtia, n mnyr q shqiptart dhe t huajt, t ken mundsi t blejn dhe t shesin mallrat, pronat dhe punn e tyre. Deri tani shqiptarve u sht fshehur padrejtsisht atsia e fmijve, por njerzit duhet ta din se Enveri ka zhdukur formuln e bashkimit t djemve dhe vajzave, duke u mohuar atyre t drejtn pr t njohur baballart e tyre t ligjshm dhe t natyrshm. Enveri sht shterp dhe do t hakmerret ndaj gjith baballarve t tjer. David Blunata pushoi, lagu pak fytin e thar dhe mendoi se pas shum kohsh zri i tij nuk dukej m i ngjirur. Nuk jam m poet, mendoi, prandaj zri im ka
535

marr detyra t tjera dhe ka nevoj t dgjohet. Tani prsriti ato q t thash, i tha Diellit, i cili kishte gati dy or duke djersitur dhe duke u dridhur nga fjalt q kishte dgjuar. Dielli u ngrit n kmb i prsriti porosit me ngadal, por megjithat nuk dukej i qet dhe David Blunats iu duk sikur ai donte t shtonte edhe dika tjetr,por kishte turp ta thoshte. Po sikur t shtojm edhe nj krkes tjetr, e pyeti David Blunatn q po priste. far do m shum se kaq? tha David Blunata, i cili nuk e kishte zakon tiu shtonte poezive t tij vargje q nuk i kishte shkruar vet. Dielli u mbshtet pas murit dhe tha: Mendoj se n Shqipri duhet t lejohen kafsht, qent, macet, ujqit, arinjt, lepujt dhe bashk me to edhe lulet, trndafilat, zambakt apo karafilat. David Blunata nuk qeshi, gj q n nj rast tjetr do ta bnte. Por ai po nisej pr t drejtuar nj luft dhe si t gjith lufttart nuk kishte koh t merrej me mace dhe me lule. Je i vetmi krmill q krkon t jetosh me ujqr dhe me mace, i tha. Pushtimi i Dashuris nuk ka lindur pr t mbrojtur t drejtat e kafshve. Ndoshta shum vite m von, kur njerzit t ken siguruar t gjitha t drejtat q u mohon Zoti dhe ata q duan ti ngjajn atij, ather do t merren m shum me kafsht, me bimt dhe me mbrojtjen e natyrs. Nse Enveri sht i kuq dhe ne jemi blu, ata q do t vijn pas nesh do t jen t gjelbr. Tani duhet t nisesh. Kur t kthehesh do t takosh Vern dhe, nse Enveri nuk t kap, mund t bsh dashuri me t. Dielli nuk pyeti m. Mendimi se mund t bnte dashuri
536

me gruan q donte, ia thau djersn dhe ia zgjati kmbt si do krmill t cilit i premtohet nj gjethe e lagur. Mendon se Vera sht gjall? e pyeti David Blunatn q tundi kokn dhe pa u prgjigjur hapi dern e qelis dhe i tha: Nisu. Kur t kthehesh ajo do t jet ngjallur edhe sikur t ket vdekur. Kur dera u hap, David Blunata doli n korridorin e burgut dhe thirri ushtarin q e kishte lejuar t vinte deri aty. Ai ishte njri nga shokt e Diellit, por deri at dit ishte sjell me t si i huaj, pa i folur dhe pa i dhn asnj shenj mirsjelljeje. Lek Dukagjini e kishte przgjedhur mes 12 djemve q ishin bashkuar me vajzat n 28 nntorin e vitit t kaluar dhe q at dit fytyra i kishte ndryshuar. Syt q i kishte pasur jeshil i ishin nxir dhe n prgjithsi fliste shum pak. Thoshin se gjat kohs q Lek Dukagjini kishte rn n gjum dhe Shqipria ishte m e lir, ai shkonte do nat dhe i puthte t 10 fmijt q kishin lindur. Sido q t jet njri prej tyre sht fmija im, thoshte duke iu marr er foshnjave si t nuhaste lkurn e tij. David Blunata ia njihte mir shpirtin, mblsin dhe dshprimin q iu lind burrave kur u duhet t ndahen nga familjet e tyre, e prandaj i tha fjalin q duhej: Do t dish kush sht fmija yt? Ne kemi vendosur ta gjejm dhe shum shpejt do ta themi. Por tani kemi vetm nj penges: dern e ktij burgu. Nse e hap, do t bhesh baba, nse e mbyll nuk do t kesh kurr fmij. Ushtari uli kokn dhe duke shtrnguar gishtat mbi armn q mbante n
537

sup u prgjigj: Po sikur t m vrasin? Ather fmija q ka lindur nga gjaku yt, do tu mburret shokve se ti vdiqe pr ta njohur, u prgjigj David Blunata dhe eci prpara duke shkuar n fund t korridorit. Dielli e ndoqi pas dhe para se t dilte dgjoi ushtarin q tha: Kujdes Diell! Mos kalo nga sheshi, sepse n kt or Enveri dhe puntort jan aty. Po ndrtojn fortesn e madhe, ku do t strehohet Enveri, nse Shqipria sulmohet nga deti. Dielli nuk e ktheu kokn dhe dgjoi David Blunatn q tha: Kur Pushtimi i Dashuris t fitoj, n kt vend do t ndalohet vetm nj specie: breshka e Enverit. Kshilltart e Lek Dukagjinit e dgjuan Diellin pa e ndrprer dhe kur ai mbaroi, ata uln kokat dhe nuk foln pr nj koh t gjat, derisa njri prej tyre theu heshtjen: Pushtimi i Dashuris krkon t prmbys Shqiprin e Lek Dukagjinit. sht e vrtet, u prgjigj Dielli, Enveri ka lindur n parajsn e Lek Dukagjinit. Nse parajsa nuk prishet, djalli nuk vdes dhe engjjt nuk ndryshojn. Kshilltaret u rrudhn dhe nse nuk do t ishin t bindur se ato koh Shqipria ishte nj vend i pasigurt pr do njeri q dilte natn, aq m shum pr nj t burgosur, ndoshta do ta kishin dbuar Diellin, si dbohen t gjith ata q t ftojn t luftosh kundr vetes. Gjith jetn i ishin bindur Lek Dukagjinit verbrisht. Ashtu si engjjt, ata kishin ngrohur dhe prgatitur baltn me t ciln Zoti i tyre kishte krijuar njerzit duke u shtuar trupave, syt, flokt dhe frymn dhe duke u hequr gjymtyrt e dashuris dhe shpirtin. Ata kishin
538

bindur fmijt e Shqipris se nuk kishin as prindr, as motra dhe as vllezr, duke i detyruar t besojn se dshira e njeriut pr familjen sht nj smundje e shrueshme. U kishin ndryshuar emrat, madje kishin ndshkuar egrsisht t gjith ata, q qoft edhe pa e ditur kishin br dika q nuk i kishte plqyer Lek Dukagjinit, sikundr kishte ndodhur me lopn dhe m pas me Ademin dhe jo vetm q nuk kishin asnj vrasje ndrgjegjeje pr kt shmti, por prkundrazi luteshin gjith ditn pr ringjalljen e Lek Dukagjinit, t cilin, nse nuk e ngjallnin dot, do t donin ta zvendsonin me dik tjetr. Sikur ata t kishin fuqin dhe besimin se mund ta rrzonin Enverin vet, do ta linin David Blunatn dhe bashk me t edhe Diellin dhe Vern n burg dhe do t nxirrnin q andej vetm Mehmetin, me lkurn e rrjepur, si bjn t gjith engjjt kur krkojn nj kamxhik pr t ndshkuar njerzit. Nse Zoti ka nj arsye t vdes i lumtur, kjo sht se ai e di, se pas vdekjes, e vetmja gj q nuk do t ndryshoj n bot, jan engjjt. Ata nuk do t bhen dot kurr njerz. Engjjt mund t jetojn edhe me djallin, nse ai nuk ua ndryshon parajsn. Shqipria e Enverit nuk ndryshonte shum nga Shqipria e Lek Dukagjinit. Ajo mund t ishte m e egr, por nuk kishte para, nuk kishte prona, nuk kishte familje dhe dashuri. sht e kot t pressh nga engjjt t vrasin Zotin, mendoi Dielli, dhe sigurisht do t ishte ngritur t dilte, pr ti thn David Blunats se nuk mund t mbshtetej tek ata. N fund t fundit
539

edhe pa ata, Shqipria do t ndryshonte dhe ndoshta pa ata do t ndryshonte edhe m shpejt, sepse ata e kishin krijuar djallin bashk me ferrin. Vrtet Dielli do t kishte ikur me t gjitha kto mendime, sikur njri nga kshilltart t mos fliste: Nuk e di a jemi t aft pr luftn ku po thirremi, sepse David Bluanta po na thrret t shkatrrojm parajsn, duke e ditur se ne nuk jetojm dot jasht saj. Un gjithmon kam dyshuar te David Blunata. Tani e kuptoj se far do t thot Pushtimi i Dashuris. David Blunata ka themeluar mbi barkun e nj vajze t vogl nj organizat kundr Shqipris. A mund ti besosh nj dashurie q lind mbi nj trup t vdekur? Kshilltart e tjer, ishin mbledhur rreth nj tavoline t mbushur me letra dhe Dielli mendoi se ata burra nuk kishin fuqi ta kundrshtonin Lek Dukagjinin as pas vdekjes. Nga jasht qielli u var mbi dritare dhe hna e asaj nate dimri e mbushi dhomn me hijet e kshilltarve. Kshilltart u lkundn n karriget e tyre, ndrsa Dielli u mbshtet pas murit, sepse me sa duket nata do t ishte m e gjat nga sa e kishte pritur. udi, tha me vete. Nuk kisha menduar kurr se engjjt mendojn dhe pr m tepr se natn ata mendojn ndryshe nga njri-tjetri. Q kshilltart kishin mendime t ndryshme pr propozimet e David Blunats, kjo u b edhe me e qart kur njri prej tyre u ngrit n kmb dhe duke folur me syt prdhe, si bnte shpesh Lek Dukagjini, tha: David Blunata na ka sjell nj trakt t cilin duhet ta shprndajm
540

n qytet. Un mund ta marr prsipr kt rrezik dhe nuk do t friksohesha nga patrullat e Enverit, as nga ndshkimi q mund t merrja, nse do t m zbulonin dhe madje as nga krcnimi q Pushtimi i Dashuris i sjell paqes dhe pavarsis se Shqipris, as nga dshprimi q do t kisha nse me ndihmn time nj dit Shqipria do t ishte nj vend me prona, me para, me dyqane dhe restorante, me qen, me mace dhe me kafsh t egra, t cilat, megjithat nuk do t ishin m t egra se njerzit, as nga dhimbja q do t ndieja, nse pas disa kohsh djemt dhe vajzat q ne rritm do t ishin t lir t largoheshin nga ky vend, nga i cili un nuk do t ikja kurr, sepse kam vendosur t vdes ktu. T gjitha kto, pra, nuk m friksojn, prkundrazi i quaj si detyrim pr t dbuar nj djall nga parajsa, me shpres se parajsa pas ksaj dite do tu kthehet njerzve, por dora do t m digjte nse do t shkruaja n dhjetra kopje nj premtim t cilin askush n kt vend nuk mund ta mbaj dot. David Blunata krkon t t ngjall shpresn prandaj u thot shqiptarve se me ikjen e Enverit ne mund t gjejm se kush sht babai i do fmije. Kjo sht nj e vrtet q ka humbur bashk me Lek Dukagjinin. Askush nuk e di se kush eshte bashkuar me k, dhe askush nuk do ta dij m se nga cili gjak rrjedhin dhjet fmijt q lindn n Shqipri prpara nj viti. Edhe nse kjo shrben pr t ndezur urrejtjen e njerzve dhe pr ti hedhur ata n luft kundr Enverit, un mendoj se nuk sht e drejt. Pasi Enveri t rrzohet, nse kjo do t ndodh, burrat dhe grat do t
541

duan t njohin fmijt e tyre dhe ne nuk do t dim se far tu themi. N Shqipri kan lindur dhjet jetim, t cilt kurr nuk do t mund ti njohin baballart e tyre. A ka njeri ktu q mund t m kundrshtoj? A ka njeri q gjen dot atsin e nj fmije q ka lindur nerrsir, ndrsa nna dhe babai i tij, i kishin syt e mbyllur dhe meq e bnin kt pun pr her t par nuk kishin as kurajn, as prvojn dhe as qetsin pr t dalluar njri tjetrin nga shenjat, nga puthjet, nga era e trupit dhe nga lkura. Ajo q propozon David Blunata sht nj mashtrim q m bn t ngurroj dhe t jem i pavendosur. Nuk mund ti mashtroj dhe as ti hedh n zjarr fmijt e Shqipris. Tani q e mendoj, dora m dridhet dhe shpirti m lngzohet. Nuk do t doja t isha kurr nj baba n kt vend dhe natyrisht as fmij. Nse duhet t shkaktojm nj zjarr pr t rrzuar Enverin, duhet t ndryshojm kashtn, sepse bashk me Enverin mund t djegim dhe Shqiprin. Kshilltart e tjer tundn kokat dhe meq t gjith po prisnin radhn pr t folur, njri prej tyre, t cilin Dielli e kujtonte gjithmon si njeriun q kishte trhequr lopn nga bishti dhe e kishte urdhruar Aleksandrin ta therte n sy t fmijve, tha: Ndoshta ne po mendohemi m shum se duhet dhe po flasim m gjat se duhet. Ky djal q tani po shikon se si engjjt jan ftuar t tradhtojn Zotin e tyre, me siguri q po pyet veten: A kan mundsi dhe fuqi engjjt t prishin parajsn? Ai ka t drejt t dyshoj n mundsit tona pr ta ndihmuar. Dhe mos harroni se, ky fmij t
542

ciln ne e morm nga shtpia, e ndam nga prindrit dhe i ndryshuam emrin, sot sht n burg. Ai nuk ka fituar asgj nga ajo q ne i premtuam dhe do t donte vetm t ishte i lir dhe t bnte far t donte me jetn e vet. Shqipria q ne ndrtuam i hoqi ktij djali mundsin t vendos pr jetn e vet. Un mendoj se ne i detyrohemi atij dhe gjith t tjerve nj ndjes. Ajo q donim nuk u arrit. Parajsa q ne premtuam nuk mbijetoi dhe koha po e rrnon pr dit, duke na bindur se far kishim menduar e kishim menduar gabim apo me keq akoma, far kemi br e kemi br keq. Dhe q ti prgjigjem pyetjes, q ngrita n fillim, duhet t them se engjjt mund ta shkatrrojn parajsn nse e kuptojn se pas ktij shkatrrimi, nuk mund t jetojn m si engjj. Jeta sht e shkurtr dhe t bsh t njjtin zanat, qoft edhe at t engjllit, sht e lodhshme. Engjjt lodhen m shum kur nuk kan m asgj pr t br dhe kshtu jemi t gjith ne sot. Ne nuk kemi far bjm m dhe prandaj duhet t ndryshojm pun. Lek Dukagjini, njeriu q na zgjodhi dhe na krkoi ta ndihmonim pr tu br Zot, nuk sht m. Dhe nse Zoti vdes, engjjt jan t lir. Sot ne nuk i duhemi m askujt. Koha jon ka mbaruar. Kush nuk e kupton, do t mbetet n kt dhom duke pritur nj shenj nga qielli, deri ditn kur Enveri t dal npr qytet pr paradn e fitores s tij, mbi t shkuarn dhe mbi t ardhmen dhe ather t kujtohet se n kt cep t qytetit, e shkuara ka harruar disa rroba q tani duhen hedhur, sepse jan t
543

panevojshme dhe nuk i bjn m askujt. Por un nuk dua t ndodh kshtu. Engjjt kan vetm nj detyr: t mendojn pr Zotin, sa koh q ai sht gjall, por Shqipria sot sht nj vend pa Zot. Dhe nj vend pa Zot sht dhe nj vend pa engjj. Tani besoj se jam nj njeri i lir dhe mund ti prdor kraht e mi si t dua. Shumica prej nesh, si u pa dhe sonte nuk pajtohen dot me mendimet e David Blunats. T hapsh Shqiprin pr t huajt, t lejosh paran, tregtin dhe martesn, pa dyshim sht nj prpjekje, e cila mund t kthehet n tortur pr njerz si ne, q po plakemi duke besuar se njerzimi ka nevoj pr t kundrtn. Por sot jemi prpara dy rrugsh dhe nga t dyja, duhet t zgjedhim njrn, sepse t tret nuk ka. Ose do t vendosim t jetojm nn thundrn e Enverit, ose do t pranojm Shqiprin e David Blunats, e cila i jep mundsi do engjlli t bhet njeri. Un do t zgjidhja kt t dytn dhe nuk kam turp ta fsheh. Dua ti provoj vetes se mund t jetoj si nj njeri, i cili e fiton vet bukn e prditshme. Nse Shqipria arrin t bhet ashtu si premton David Blunata, do t dal n port dhe do t pres turistt q do t vijn pr t vizituar kt ishull t magjishm. Ather, do tu tregoj atyre sesi erdhm ktu, si i przgjodhm njqind fmijt, duke i bindur se kishin lindur nga hii, si i ndrtuam muret duke thyer gur, si i ndaluam qent dhe macet bashk me arinjt, trndafilat dhe lepujt t jetonin n Shqipri, si ia dolm t jetonim pr kaq shum koh pa para, pa prona, pa dyqane dhe pa familje,
544

si e ndaluam dashurin sikur t ishte nj epidemi, si i detyruam vajzat dhe djemt t flinin me sy mbyllur me njri-tjetrin. Kush ishte, si jetoi si Zot dhe si vdiq si njeri, Lek Dukagjini, duke ngrn nj pjat me bizele. far mendonte ai pr Zotin, pr veten, pr paran, pr pronat dhe t ardhmen e njerzimit dhe duke u kujdesur q rrfimi im t mos jet i mrzitshm dhe monoton, do ti shtisja t huajt npr ishull dhe kur dielli dhe vapa tua prvlonin lkurn do tu shrbeja lng t freskt shege e m pas do ti ftoja t fshiheshim n nj nga fortesat q po ndrton Enveri mbi det, pr tu qetsuar pak n hijen e gurve, derisa mbi uj t binte perndimi i diellit q her pas here m duket i vetmi portokall i msuar t jetoj pa pem. Kur mbrmja t binte dhe ne t ktheheshim n qytet pr tu lodhur n hotelin e sheshit, ata do t m bnin edhe mjaft pyetje t tjera, t cilat ndoshta nuk na shkojn n mend, dhe duke iu prgjigjur, un do t mendoja se n fund t fundit mundsia pr t shtitur njerzit n parajs sht nj pun q ndoshta edhe vet Zoti do ta kishte zili. Kur ti prcillja kta njerz t mir dhe t pasur n port, do tiu dhuroja secilit nj pupl pllumbi n dor dhe duke qeshur do tu thosha: Merrni kujtim nj pupl nga kraht e engjllit. Ndoshta disa prej tyre do t ngashreheshin, natyrisht t gjith ata q do ta besonin se si kemi jetuar n kt vend, por t gjith ata q nuk do t mund ta besonin, sigurisht do t qeshnin dhe do t largoheshin t knaqur q fantazia ime prej engjlli u
545

kishte dhn mundsi pr disa or t besonin se kishin ardhur vrtet n parajs. Ja, pra, nj mnyr pr t fituar bukn time. Do t shes parajsn, duke e kthyer n fitim. Prandaj them se nuk duhet ta kundrshtojm David Blunatn. Ka ardhur koha t punojm. Pas disa javsh, vendi nuk do t ket m grur, nuk do t ket me fruta dhe mish. Uria do t na hedh t gjithve kundr njritjetrit dhe nuk mund t rrim duarkryq duke pritur t vdesim. Ky vend ndoshta sht i varfr, por ai ka pun pr t gjith. Parajsa sht e varfr, por t gjith kan mundsi t shesin disa nga kujtimet e saj, pr sa koh q ka blers. E kush nuk do t donte t kishte nj cop shkmbi apo nj pupl, apo qoft edhe nj dyqan n parajs? Natyrisht kushdo. Tani mendoj se fjalt jan t padobishme. Le ti themi Diellit se ne e pranojm propozimin e David Blunats dhe duke u br me David Blunatn, ne nuk jemi detyrimisht pjes e Pushtimit t Dashuris. Dielli nuk kishte par kurr se si sillen engjjt jasht parajss. Kshilltari q kishte folur i fundit duke shpjeguar punn q do t bnte kur Shqipria t lirohej, ua kishte ndezur t gjithve fytyrat dhe kshilltart ishin skuqur. Disa nga nevoja pr t punuar, disa nga turpi se punt q do t detyroheshin t bnin pr t fituar bukn e gojs nuk do t ishin kurr t denja pr ta. Ata kishin drejtuar Shqiprin dhe q t ktheheshin n pastrues, marangoz, kamerier, bukpjeks apo peshkatar, kjo ishte nj fatkeqsi q kurr nuk do tia uronin vetes. Megjithat,
546

disa prej tyre kishin ulurkokat. Ishte e kot t shpresonin se mund t kthenin kohn e Lek Dukagjinit. Sido q t ndodhte, Shqipria nuk do t ishte m kurr ajo q kishte qen. Nse Shqipria do t bhej ashtu si e kishte prshkruar kshilltari q kishte folur i fundit, nj vend i hapur pr turistt, i mbjell me ullinj, portokaj dhe i aft t priste qindra t huaj, q m shum se me plazhet do t habiteshin me fortesat dhe historin e tij, kjo do t ishte pa dyshim shum mir pr t gjith. Por nse nuk ndodhte kshtu, ather Shqipria do t prplitej n nj beteje mes Enverit dhe David Blunats apo ndoshta n nj luft, e cila do t kishte shum t vrar dhe q n fund t fundit do ta shfaroste vendin nga shqiptart. Shqipria ishte n prag t lufts, sepse kur Enveri t lexonte traktet q do t shprndaheshin t nesrmen, sigurisht q nuk do t rrinte duarkryq. Dielli e dinte, si e dinin shumica e atyre burrave, se dikush do t vritej, ndoshta shum prej tyre do t shkonin n litar, pjesa tjetr n burg, por sidoqoft kjo ishte e vetmja gj q mund t bhej dhe tani ishte asti pr ta vendosur. Engjjt po mendohen si t vrasin djallin, mendoi Dielli dhe ktheu kokn nga dritarja, kur nj gjel nisi t kndonte mbi qytet. Ka ardhur koha t vendosim, tha njri prej tyre. Dielli duhet t kthehet n burg dhe ti kthej prgjigjen ton David Blunats. Kshilltart u ngritn n kmb dhe njri prej tyre duke i par t gjith n sy, sikur po i luste t mos e kundrshtonin tha: Mund ti thuash David Blunats se ne do ta ndihmojm dhe do ti bindemi n luftn kundr Enverit. Deri nesr n
547

mesnat kto trakte do t jen futur nn t gjitha dyert e Shqipris. Natyrisht q ne nuk i pranojm dhe nuk i mbshtesim shumicn e qllimeve t PD-s, pr t mos thn asnjrn prej tyre. E vetmja gj q krkojm si shkmbim sht t respektohet kujtimi i Lek Dukagjinit dhe brezave t rinj t mos u thuhet se ai ishte nj njeri q nuk diti t bhet Zot. Ne mendojm se Lek Dukagjini arriti t bhet Zot, por nse vepra e tij ishte e vshtir, kjo ndodhi pr fajin e njerzve. Shqipria nuk ishte vendi i duhur pr t krijuar Zotin, por meqense Lek Dukagjini ishte shqiptar, ai nuk mund t zgjidhte nj popull tjetr q ndoshta do tia kishte lehtsuar m shum misionin q i ngarkoi vetes. Megjithat koha do t provoj kush kishte t drejt: Lek Dukagjini apo David Blunata. I thuaj David Blunats q Enveri duhet t vritet. Natn e mir Diell. sht koha pr tu kthyer n burg. Dielli nuk foli. Duke dal dgjoi njrin nga kshilltart q tha: Kur engjjt vrasin, Zoti i mbyll syt. Ishte pothuajse mngjes kur u fut n burg dhe n qelin nga kishte dal nj nat m par gjeti Vern q flinte mbi shpatulln e David Blunats. Dukej si nj trndafil q varej mbi nj qiparis duke pritur diellin. David Blunata i bri shenj q t mos e zgjonte dhe Dielli tha me z t ult: Ata jan kundr Pushtimit t Dashuris. Megjithat duan q ta vrasin Enverin. Traktet do ti shprndajn nesr. David Blunata mori frym dhe u prgjigj: Engjjt nuk e vrasin dot djallin, sepse kan lindur nga i njjti Zot. Kjo pun u takon njerzve.
548

Dy burra sado t ndryshm n mosh, mendojn njlloj kur shohin nj grua duke fjetur. Ata besojn se gjat kohs q fle, ajo mendon pr ata dhe sa t zgjohet do t tregoj at q ka menduar. Por Vera nuk ishte grua dhe kur hapi syt tha: Kam par n ndrr Lek Dukagjinin. Dielli u vrenjt, ndrsa David Blunata e pyeti me z t ngjirur: far t tha? M tha q kur bota t pushtohet nga dashuria, njerzit nuk do t jen t lumtur. Ai m preku te flokt dhe m tregoi se si kur ishte i vogl kishte par nnn dhe baban e tij duke br dashuri. Ather kam kuptuar se dashuria ka lindur pr t shkaktuar dhimbje, tha. David Blunata heshti nj cop her dhe pastaj u ngrit n kmb duke dhn prshtypjen se do t fliste dhe donte t dgjohej, megjithse Dielli dhe Vera nuk kishin asnj pun tjetr prvese t ndiqnin zrin e tij n zbraztin e qelis. Lek Dukagjini nuk e ka njohur dashurin dhe nuk e kupton at, tha ai. Megjithat historia q t ka treguar sht e vrtet. Ai ka detyruar nj burr dhe nj grua, q i thirri nga rruga, t bnin dashuri n syt e tij. Ai burr ishte babai im dhe vdiq nga hidhrimi, sepse megjithse ra n dashuri me gruan, nuk bri dot nj fmij me t, si krkonte Lek Dukagjini. Ai i mbajti pr shum muaj t dy n nj dhom, duke par sesi ata putheshin dhe bashkoheshin do nat, duke e mbushur dhomn me gjalpin e dashuris q u kullonte nga trupi. Por ndrsa ata filluan ta donin njri-tjetrin, Lek Dukagjini nisi ti urrente, kur kuptoi se ata nuk mund ti jepnin dot at q
549

u krkonte: nj fmij. Gruaja nuk lindte dot. Ajo ishte nj engjll, s cils Zoti i kishte hequr t drejtn t shtohej, sepse Zoti nuk do q engjjt ti prkushtohen dikujt tjetr prve tij. I poshtruar, babai im u rrudh, u plak, u zvoglua dhe shqiponja q kishte n gjoks si plag lufte, ia nguli thonjt n zemr derisa vdiq. Ndrsa gruaja u tret dhe para se t ikte iu lut Lek Dukagjinit t mos e linte baban tim t vdiste. Ai e dboi gruan nga shtpia dhe do dit dilte n dritare duke par se si ajo kalonte posht me nj barr dru mbi kurriz, si bn Zoti kur krkon t shoh vuajtjet e engjjve t lnduar nga dashuria. Lek Dukagjini nuk e kishte njohur as baban dhe as nnn e tij, q kishin vdekur para se ai t lindte, prandaj dhe nuk dinte si t sillej me prindrit e vet. Lek Dukagjini besonte se Zoti sht i vetmi fmij i bots q ka t drejt t zgjedh dhe t krijoj prindrit e vet. E bri kt duke shkatrruar familjen time dhe babai im iu nnshtrua pa kushte. Babai im sht babai i ktij Zoti. Nse ai nuk do t prulej dhe nuk do t pranonte t shrbente si burr pr nnn e Lek Dukagjinit, nse ai nuk do ti msonte Lek Dukagjinit se fmijt mund t krijojn familje pa prindr, ndoshta Shqipria do t ishte nj vend tjetr. Sot do t kishim pasur familje, dashuri, martesa dhe fmij. Ja, pra, pse m duhet tia laj Shqipris kt borxh. M duhet ti kthej dashurin, duke e mundur Lek Dukagjinin pas vdekjes. Pasi babai vdiq, Lek Dukagjini m mori n shtpin e tij. Un nuk e dija pse ishte zhdukur babai dhe t gjitha kto i kam
550

msuar shum vite m von. U rrita si jeni rritur dhe ju, pa familje. At q bri me ju gjith kto vite, Lek Dukagjini e provoi mbi mua fillimisht. Vitet e para ishin shum t bukura. Un kisha do gj q doja. Ato vite i kam kaluar duke par zogjt n dritare, duke luajtur me kafsht dhe duke hipur mbi kal. Lek Dukagjini m fali nj kal t vogl me sy vjollc dhe un kalroja npr livadhet e fshatit me kmbt n tok dhe me kokn n qiell. Mbi at kal jeta dukej si nj fluturim pafund, dhe nse trupi im ka marr ern e qiparisit, kjo ka ndodhur nga jeta q bja n lartsi. Qiparisat ishin krehri i flokve t mija. Kur duhej t lodhesha, shtrihesha nn hijen e tyre dhe trupi m mbushej me lngun e trash q ato lshonin mbi mua duke mi mbushur poret e trupit. Ka njerz t cilt jetojn si krmij, ka t tjer q jetojn si trndafila, un jetoj si qiparis. Bota i ndihmon njerzit e vetmuar duke u dhn mundsi t krahasojn veten me pem apo me kafsh t cilat jetojn t lumtura pa u menduar, sepse armiku kryesor i njeriut jan mendimet e tij. Un nuk mendoja kur isha i vogl. Lek Dukagjini mendonte edhe pr mua dhe kjo m mjaftonte. Por nj nat, un e pyeta Lek Dukagjinin: Kush sht familja ime, ku jan prindrit e mi? Lek Dukagjini nuk m gnjeu, por m tregoi t vrtetn duke ma ndryshuar drejtimin e jets. Ndoshta besonte se un isha br si ai dhe asnj kujtim nuk do t m kthente pas n koh. Pr shum vjet e treta n mendjen time kujtimin e hidhur t babait, i cili nuk kishte m shum vler pr mua sesa
551

kafsht, lulet, poezit dhe magjit, me t cilat Lek Dukagjini mbushte fmijrin time. Sepse kur isha i vogl Lek Dukagjini m dukej i magjishm. Kur u rrita m dukej hyjnor dhe vetm tani q ka vdekur, m duket njerzor. Gjat gjith jetes s tij Lek Dukagjini m krkoi vetm dy gjra: Mos ti besoja Zotit dhe mos t dashuroja. Dhe n t vrtet i arriti t dyja. Un nuk i kam besuar kurr Zotit dhe nuk kam dashuruar kurr. Pasi m msoi t lexoja dhe t mendoja, pr t m br edhe m t ngjashm me veten, Lek Dukagjini m msoi t shkruaja. Un nisa t shkruaj poezi. N fillim duke kopjuar vargjet e Lek Dukagjinit. Tani besoj se ai njeri nuk ka dashur kurr t jet poet. Poezit e tij ishin urdhra. N njrn nga poezit e tij gjeta Pushtimin e Dashuris. Kt varg nuk e kam shkruar un, por ai vet dhe ndoshta m von do t thuhet se edhe Pushtimin e Dashuris e ka krijuar Lek Dukagjini. Edhe Zoti i krijon vet njerzit q e vrasin dhe e mohojn. Duke e ditur se vetm un i njihja poezit e tij, Lek Dukagjini e dinte se vargun mbi barkun e vajzs s vogl e kisha shkruar un. Megjithat kurr nuk e tregoi dhe kurr nuk u hakmor. Ai mund t m vriste, por nuk e bri. E dinte se duke m vrar nuk m mundte dot. Krkoi t m mposhte duke m bindur se njerzimi mund t jetoj pa dashuri. M donte t gjall, sepse fitorja mbi t vdekurit nuk shijon. Gjat gjith ktyre viteve n ishull m shikonte nga larg dhe me siguri mendonte se si un po dshtoja, sepse shqiptart po msoheshin t jetonin
552

pa dashuri. Ju ishit prova e fitores s tij mbi mua. Ka popuj q nuk kan nevoj pr dashuri, thoshte ai dhe shqiptart jan t till. Ndoshta kishte t drejt. Koha ende nuk ka provuar se shqiptarve iu duhet dashuria. Megjithse bnte sikur shqetsohej, Lek Dukagjini e dinte kush i shkruante vargjet e dashuris mbi muret e qytetit, n barkun e lops, dhe megjithat nuk m dnoi asnjher mua, por Ademin dhe ju t gjithve. Ndoshta m ka dashur, prderisa nuk m vrau, por un besoj se ai donte q un t isha gjall pr t dshmuar se shqiptart nuk jan t aft t dashurojn. Lek Dukagjini m lejoi t mendoja dhe t shkruaja pr dika q ai e dinte se nuk do ta kisha dot. N fund t fundit edhe un jam shqiptar dhe n shpirtin tim dashuria nuk lind lehtsisht. Un nuk di t dua, megjithse di t shkruaj, por kjo nuk mjafton sepse nuk mund ta njohsh dashurin vetm duke e prshkruar. Prandaj jam ktu sonte me ju t dy. Dua ta njoh dashurin prpara se t vdes. Shqipria sot sht i vetmi vend ku t rriturit nuk e njohin dashurin dhe iu duhet ta msojn at nga fmijt, tha David Blunata dhe mbshteti kokn n mur duke pritur. Vera ngriti kokn dhe duke par Diellin n sy tha: David Blunata krkon q ne t bjm dashuri, Diell. Duhet ta ndihmojm. do njeri q nuk bn dot dashuri duhet ta shoh at t paktn nj her, ashtu si njerzit q nuk fluturojn dot, por ngushllohen duke par se si zogjt bjn at q ata nuk e bjn dot. Dielli u struk n cepin e vet sikur donte t mbrohej, ndrsa Vera iu afrua dhe
553

duke e puthur n vesh ia mbushi lkurn me trndafila t kuq. David Blunata mbylli syt n errsirn e qelis dhe ndrsa Vera dhe Dielli filluan t putheshin, t zhvisheshin, t lngzoheshin dhe t kafshonin trupat e njeri-tjetrit, atij iu kujtua Lek Dukagjini. Nuk dua t jem si ty, tha me vete. Nuk do ti shoh kta fmij duke br dashuri si br ti me prindrit e tu. Kur nata mbaroi dhe dielli hyri n qeli, Vera dukej si nj trndafil q gjat nats ishte futur pr tu ngrohur n barkun e nj krmilli., Trndafili po kullonte ende nga jargt e krmillit, kur Dielli u ngrit n kmb dhe duke u veshur kaloi dorn mbi barkun e Vers. Ajo qeshi n prgjumjen e vet dhe Dielli tha: N barkun tnd sot ka lindur nj krmill tjetr. Vera nuk pati koh ti prgjigjej, sepse David Blunata u fut n mes t tyre dhe me zrin e tij t ngjirur tha: Tani traktet jan shprndar dhe gjith Shqipria e di se Pushtimi i Dashuris ka lindur n kt burg. Ndoshta sot, dikush do t vdes. N vende si Shqipria, t part vdesin ata q nuk kan asnj faj, -u prgjigj Dielli dhe mbshteti kokn n barkun e ngroht t Vers. Enveri e lexoi traktin e Pushtimit t Dashuris, duke ecur npr sheshin e madh t qytetit. Puntort q po e shihnin menduan se flokt e tij t verdh u skuqn nga dielli i atij mngjesi, sepse ata nuk mund ta kuptonin se ka disa njerz t cilve ngjyra e koks iu ndryshon kur bhen gati t vrasin njerz t tjer. Enveri e dinte prej shum vitesh se nj dit do ti duhej t luftonte dhe
554

prandaj ishte br gati, duke e mbushur vendin me fortesa, me gardhe me tela, duke prforcuar kufijt dhe duke msuar shokt e vet se si t prdornin armt. Sidoqoft, at mngjes ai dukej si nj njeri t cilin blett e kan pickuar posht lkurs, atje ku dora e tij nuk arrinte dot. Kjo ia skuqte flokt, qafn dhe syt, sepse dora e njeriut hyn gjithkund, por ajo nuk hyn dot brenda lkurs s tij. Enverin nuk e shqetsonte Pushtimi i Dashuris, madje ai do t donte q ajo organizat, e ngritur prej vitesh, duke vepruar n errsir, duke plagosur njerz dhe duke vrar kafsh, duke u kacavjerr mbi muret e qytetit, duke helmuar t rinjt dhe duke nxitur epshet e pleqve, nj dit t shfaqej si kishte br at mngjes. At nuk e acaronte as qllimi q ajo i kishte vn vetes pr t kthyer n Shqipri martesat, paran, restorantet, pr tu dhn t gjithve t drejt t punonin dhe t shisnin pronat dhe punn e tyre, pr t lvizur lirisht apo pr t ndar ishullin n pjes t barabarta. Kto ishin shtje t vogla t cilat mund ti zgjidhte me forcn e armve. T gjith ata t cilt fshiheshin pas atij trakti, ai mund ti vriste brenda nj dite dhe nse nuk i gjente t gjith, do t vriste disa t pafajshm pr t trembur fajtort. Pushtimi i Dashuris mund t shkelej me kmb, si bn do njeri me nj blet q i shurdhon vesht. Por kjo nuk mjaftonte. Edhe nse ajo organizat fantazm do t zhdukej, dika do t mbetej si ndodh me pickimin e blets t cilin mund ta zbussh, por shenjn e saj mbi lkur nuk e zhduk dot pr nj koh t gjat. Pushtimi
555

i Dashuris ishte sjell si bleta. Ai kishte pickuar pr t ln gjurm. Pushtimi i Dashuris kishte thn se ai ishte shterp. Kt lajm, t vrtet apo t rrem, Enveri nuk mund ta zhdukte dot m, edhe sikur ti vriste t gjith shqiptart. Pushtimi i Dashuris ishte treguar dinak. Ai e kishte sulmuar Enverin aty ku ai e kishte fuqin: te burrria. Enveri sht shterp, shkruhej n trakt dhe prandaj ka zhdukur sekretin e bashkimit t fmijve. Ajo q e mundonte m shum ishte se edhe ai vet nuk e dinte t vrtetn. Kishte dyshuar se ditn q Lek Dukagjini e kishte bashkuar me nj vajz, trupi nuk i ishte prgjigjur si duhej dhe ky dyshim i ishte shtuar duke dgjuar djemt e tjer, t cilt i tregonin me knaqsi dhe me mburrje astet kur ishin futur brenda vajzave t tjera. Edhe at mngjes, teksa lexonte traktin duke ecur npr shesh, iu kujtua ajo dit kur me syt mbyllur kishte br dashuri pr her t par. Dora i ishte ngrir, kmbt i ishin shkurtuar. N mes t trupit kishte ndjer nj shtrngim dhe pasi ishte prpjekur shum, duke djersir dhe duke rnkuar, mezi kishte arritur t nxirrte nga gjndrat e tij pak lng, aq pak sa nuk do ti mjaftonte kurr guasks s nj gruaje pr tu mbushur. Grat jan si gota, duhen mbushur, ndrsa burrat jan si uji, duhet t rrjedhin. Ndoshta kam lindur pr t mos e mbushur dot nj grua, mendoi Enveri, dhe u ndje i poshtruar dhe i dobt. Megjithat, Enveri nuk ishte si gjith burrat e tjer. Ai nuk kishte nevoj pr fmij dhe aq m pak pr familje. Ka disa kuaj q nuk kan lindur
556

t trheqin asnj karroc. Ata kan lindur pr t qen t lir, pr t shtypur me kmbt e tyre do lule dhe do krmill q u del prpara. Kta lloj kuajsh nuk kan nevoj t lodhen mbi barkun e nj pele dhe as t frkohen pas dhmbve t tyre pr t zbukuruar trupin. Ata jetojn pr tu treguar rrugn kuajve t tjer. Edhe Enveri ishte si ata. Atij i duhej vetm t gjente se me ciln nga grat e ishullit e kishte bashkuar Lek Dukagjini, m shum pr t bindur veten sesa t tjert. T vrtetn mund ta mbante, por shpifjen jo. Lek Dukagjini kishte vdekur pa ia treguar askujt formuln e fsheht t bashkimit t vajzave dhe djemve, por ndoshta formuln e kishte ln diku. Ndoshta e kishte fshehur n studion e tij pas gjith atyre rraqeve dhe librave q Mehmeti i kishte sjell me anije. Ose ndoshta e kishte futur n rrobat e tij gjith pala dhe e kishte marr me vete n varr. Enveri kishte dgjuar se Lek Dukagjini do tia jepte formuln e bashkimit atij q do ta zvendsonte. Po pse nuk ma la mua, mendoi dhe ndjeu nj djegie brenda shpirtit. Sikur Lek Dukagjini t ishte gjall, do ta kishte vrar. Por, meq ai ia kishte hequr kt mundsi, mund ta vriste pas vdekjes. Ai eci me hapa t gjat drejt godins s sheshit dhe u ngjit n studion e Lek Dukagjinit. Dielli kishte gjetur rrugn e vet t prditshme dhe si bnte gjithmon n at or t dits, kishte ndaluar mbi globin e Lek Dukagjinit duke ndriuar si nj pik n det. Derisa u err, Enveri rrzoi prtok t gjitha librat e Lek Dukagjinit, hapi t gjitha faqet e tyre, zbrazi do got,
557

rrmoi do sirtar, futi gishtat n t gjitha xhepat, prmbysi gjithka q mund t prmbysej, fshiu me duar pluhurin mbi hartat e vjetra, kontrolloi do shnim, do shkronj dhe do numr q Lek Dukagjini kishte shkruar mbi kapak librash apo mbi letra t verdha. Ktheu nj ibrik t bardh, nga i cili u derdh pak aj q e ruante ende ngjyrn e malit, ngriti qilimat dhe perdet e trasha, hapi do der dhe do dritare, iu mori er t gjitha pjatave dhe gotave q nuk prdoreshin prej gati nj viti dhe kur ra nata, u ul n kolltukun e Lek Dukagjinit duke par sheshin. Ushtart ishin ende aty dhe po e prisnin. Ai nuk kishte gjetur asgj. Duhet ta ngre Lek Dukagjinin nga varri mendoi. Doli n shesh dhe eci n drejtim t varrezave. Ushtart e ndoqn dhe kur arriti te varri i Lek Dukagjinit ai tha: Hapeni kt varr. Aty fshihet e keqja e ktij vendi. Ushtart dukeshin t friksuar dhe disa prej tyre mbajtn kmbt me shpres se dikush tjetr do t kishte m shum kuraj pr t futur duart n varrin e Lek Dukagjinit. Por meq gjithmon ka njerz q nuk friksohen nga t vdekurit, disa nga ushtart ngritn gurin e rnd dhe filluan t grmonin. Kur Lek Dukagjini u shfaq n dritn e hns, njri nga ushtart brtiti dhe tha: Zoti sht gjall. Lek Dukagjini i kishte syt e mbyllur si kapak, faqet i ishin skuqur n ngjyr manaferre, flokt i ishin zgjatur duke i rn mbi shpatulla, si bjn degt q zgjaten pr t mbuluar trungun, ndrsa duart i kishte t mbledhura mbi kraharor si bnte shpesh me durim kur i duhej t priste derisa fmijt e Shqipris t mbaronin lodrat e tyre. Enveri qeshi dhe i
558

kapi dorn. Kurr gjat jets s vet nuk ishte ndjer m i fort. Njerzit nuk kan frik nga madhshtia e statujave, sepse e din se ato jan t vdekura. Lek Dukagjini ishte i vdekur, megjithse dukej si i gjall. Enveri e lshoi dorn q ndryshoi pozicion, duke rn mbi trup, ndrkoh q ushtart u trhoqn prapa, sepse edhe n nj vend pa Zot dhe pa dashuri si Shqipria, njerzit nuk i ikin dot friks nga vdekja. Enveri u fut m thell n varr, duke shkelur mbi trupin e Lek Dukagjinit dhe filloi t krkonte npr xhepat e rrobave t tij. I futi duart gjithandej, ia shqepi cohn e setrs, i nxori kraharorin q dukej si nj livadh i mbushur me bar t bardh, pastaj duke u acaruar me veten e vet vazhdoi ta shqyente derisa ia grisi t gjitha rrobat dhe e nxori lakuriq. Lek Dukagjini nuk i hapi syt, flokt i lvizn pak n er dhe n cep t buzve iu formua nj e qeshur e leht. Po tallet me mua, mendoi Enveri dhe futi duart posht trupit t Lek Dukagjinit me shpres se, ndoshta letra q krkonte kishte rn diku n varr. Posht trupit, ai pa disa lule t vogla ngjyr vjollce q kishin mbir prreth. Me se ushqehen kto lule, mendoi. Ndoshta me mishin e Lek Dukagjinit. Ky njeri ka ende lng dhe shije pr t ushqyer botn q krijoi. Enverit iu skuqn syt dhe nn vshtrimin e tmerruar t ushtarve q i rrinin sipr koks, i shkuli t gjitha lulet q mund t shihte n errsir dhe pasi ua coptoi petalet i hodhi sipr fytyrs se Lek Dukagjinit. sht nderi i fundit q po t bj, tha me vete duke qeshur n errsir. I ke urryer gjithnj lulet dhe prandaj nuk do t l ta kalosh jetn n
559

shoqrin e tyre. Ikim, u tha ushtarve, ajo q krkojm ndodhet diku tjetr. Shqipria q krkojm fshihet n trurin e nj idioti. Ushtart hodhn dhe mbi trupin e grisur t Lek Dukagjinit dhe para se ta mbulonin, njri prej tyre tha: Sikur Lek Dukagjini t ishte Zot, n varrin e tij nuk do t kishte lule. Shtunin e gjetn duke numruar hapat e vet n bulevardin e zambakve. Kur ushtart e rrethuan pr ta uar n shesh, ai ngriti kokn dhe tha: Sikur Shqipria t kishte qen, sot un nuk do t isha fajtor pr asgj. Ushtart nuk patn nevoj ta merrnin me forc, sepse Shtuni u bind dhe i ndoqi pas. Nata ishte e qet dhe nga shtpit e Shqipris dilte nj er e nxeht trupash t djersitur, sepse njerzit q kishin lexuar traktin e Pushtimit t Dashuris nuk flinin at nat, duke pritur q Shqipria t ndrronte ngjyr, si ndrron ngjyr qielli, kur hna i l vendin diellit. Ka ardhur koha t flassh, i tha Enveri duke kaluar dorn mbi uniformn e tij, e cila ishte hapur pak te jaka, duke treguar frymmarrjen e shpejt t kraharorit q mbulonte. far do nga un? e pyeti Shtuni, Ti e di q un nuk e njoh t shkuarn. E kam m t leht t flas pr t ardhmen. Tani mund t t them se ti do t vdessh nga gryka e nj pushke, prpara se dielli t kthehet srish mbi Shqipri. Enveri u zgjat prpara, sikur donte t shihte brenda koks s Shtunit dhe duke iu br shenj ushtarve q t largoheshin pak pr t mos dgjuar tha: Shtun, nse ti nuk tregon se kush jan baballart e fmijve q kan
560

lindur n Shqipri, bhu gati t vdessh. Shtuni nuk u friksua, por n dritn e hns dhmbt e tij t vegjl u hapn dhe nga goja i doli nj e qeshur me z, njlloj si zhurma q bn nj qen kur i duhet t zbus lehjen e vet, pr t mos trembur kalimtart. Po thua nj gj q nuk ka kuptim, iu prgjigj Shtuni. Ti nuk do t m vrassh pr sa koh q un jam i vetmi njeri n kt vend q mund t t jap at q do. Nse ti m vret, fmijt e Shqipris do t mbeten gjith jetn jetim dhe ti nuk do ta dish kurr nse je shterp apo je babai i njrit prej fmijve. Enveri heshti nj cop her dhe duke shtrnguar duart ngriti kokn n qiell. Hna i rrinte mbi kok dhe atij iu duk sikur ajo i ishte afruar m shum toks at nat dhe meq hna dhe dielli kan aq shum ndikim n jetn e njerzve, ato duan t din gjithka ndodh kur gjrat nuk varen m nga lvizja dhe rrotullimi i tyre i rregullt dhe i prditshm. Megjithat, hna sht m kureshtare se dielli, mendoi Enveri, sepse ndryshimet e mdha ndodhin gjithmon natn. Un mund t t vras pa pritur t flassh, sepse un nuk dua t di kush jan fmijt e Shqipris, tha Enveri, mua nuk m duhet e shkuara, por vetm e ardhmja. Kemi ndryshuar vendet Shtun. Tani e shkuara t duhet ty q t shptosh, ndrsa mua m duhet e ardhmja q t shptoj nga t gjith ju, duke nisur nga ty. Megjithat, po t jap edhe nj mundsi: Trego q t shptosh. Shqipria do t ket gjithmon nevoj pr qen q nuk leh. Shtuni uli kokn dhe ushtart q kishin rrethuar sheshin, duke ndjekur dy njerz q
561

flisnin n errsir, e pan se si u zvoglua ,u prkul dhe pas pak nisi t qante. Lott e tij ran mbi shesh duke gjetur rrugn m t shpejt n mes t pllakave, a thua se donin t mos linin asnj gjurm. Duhet ti jet kthyer kujtesa, tha njri prej tyre. Njerzit qajn pr t shkuarn, sepse pr t ardhmen nuk ka arsye t qash. Enveri nuk lvizi, ndrsa Shtuni dukej si nj gur n kmbt e nj peme. Fytyra i ishte zbardhur dhe kur nisi t fliste, duart iu zmadhuan dhe syt iu rritn si dy dyer q hapen, pasi kan mbetur t mbyllura pr shum koh. Un nuk e kam humbur kurr kujtesn, tha Shtuni. Mbaj mend do gj dhe di do gj q ka ndodhur n kt ishull. Kur Lek Dukagjini vendosi t bhej Zot, ai m krkoi q un t shtiresha sikur kisha harruar t shkuarn, n mnyr q njerzit t m besonin dhe t mos kishin frik nga un. Atij i duhej t dinte do gj, por meq nuk kishte aftsit e Zotit pr t par dhe pr t dgjuar at q nuk shihet dhe nuk dgjohet, kt detyr ma ngarkoi mua. Kjo ndodhi nj nat prpara se un dhe Mehmeti t niseshim pr t marr fmijt me anije. Lek Dukagjini dyshonte te Mehmeti. Ai besonte se Mehmeti do ta tradhtonte dhe duke rrmbyer anijen do t vinte n ishull pr ta pushtuar at. N t vrtet dyshimi i tij nuk ishte i gabuar. Mehmeti ishte gjith kohn n mdyshje dhe nse un nuk do t bja at q kishte urdhruar Lek Dukagjini, ai do t m kishte vrar dhe bashk me burrat q ishin n anije do t kishte ardhur n Shqipri pr ta pushtuar at dhe pr ta kthyer n nj
562

parajs pr t gjitha mallrat e ndaluara q qarkullonin n Mesdhe. Burrat q ai duhej t vriste e shtynin gjith kohn t ndryshonte planin dhe, duke i dgjuar n errsir, un dridhesha duke menduar se ndoshta ata do ta arrinin at q donin. Dhe me siguri q Mehmeti do ta kishte br at q i krkohej, nse un nuk do tiu kisha dhn ngjarjeve nj drejtim tjetr. Pasi u nism dhe lundruam pr disa dit, un i krkova Mehmetit t vriste njrin nga burrat sipas urdhrit t Lek Dukagjinit. Por ai m tha se kjo ishte e pamundur, sepse nse ne vrisnim njrin prej tyre, ather t tjert do ta kuptonin dhe do t na vrisnin t dyve. T presim dhe pak, m tha, do t gjejm nj mnyr q t mos kuptohet se vrasja ka ndodhur nga ne. Do t bjm t duket si nj rastsi. Un prita nj dit, pastaj dy, pastaj tre, katr, por Mehmeti nuk lvizte. Gjith kohn rrinte me burrat dhe pothuajse nuk fliste fare me mua. Kaloi gati nj jav dhe anija jon endej npr Mesdhe duke iu larguar brigjeve. Mehmeti kishte vendosur t fitonte koh, derisa bashk me shokt e tij t ndrtonin nj plan pr t pushtuar Shqiprin. Sigurisht q t gjith bashk mund t m kishin vrar, por e shtyn kt gj, sepse donin t dinin nga un sekretet e Lek Dukagjinit. Ata besonin se Lek Dukagjini kishte shum para t fshehura diku n ishull apo n shtpin e tij n tok dhe nse ata nuk do ti gjenin dot, ather Shqipria do t kthehej n nj vend t padobishm. Parat, si kuptoja u duheshin pr t bler arm, anije dhe mallra, t cilat m von do ti shisnin pr
563

t shtuar pasurin. I krkova edhe nj her Mehmeti t respektonte urdhrin, por ai mu shmang duke m krcnuar. N kt anije vendos un, m tha. Ky sht ligji i detit. Un prita edhe nj dit dhe kur mu duk se nuk kishte m asnj shpres, nj nat vendosa t rrezikoj dhe t bj vet at q duhej t bnte Mehmeti. Deti kishte nisur t fryhej dhe era e ngroht q vinte nga jugu po i shtynte dallgt drejt nesh. Pas pak, qielli u mbush me re t verbra dhe nj rrebesh u derdh mbi anijen ton njlloj si nj kov q u bie mkatareve n kok sa her q Zoti vendos ti ndshkoj. Burrat u friksuan dhe u shprndan n kuvert pr t mbledhur velat dhe pr t shptuar anijen. At nat i vrava t pes burrat njrin pas tjetrit dhe ajo q m dukej shum e vshtir, mu duk shum e leht. Ata binin si pem t kputura, pasi un ua ngulja thikat n errsir dhe nga tmerri, nga paniku, nga dhimbjet dhe nga pamundsia pr t mbrojtur jetn e tyre uleshin n gjunj apo shtriheshin barkas dhe un i shtyja derisa i hidhja n det. Vetm njri prej tyre m sulmoi dhe ky ishte ai q nuk duhej t ishte: Mehmeti. Kur kuptoi se un ia kisha vrar t gjith shokt, ai erdhi pas meje, ndrsa anija dridhej si nj kafsh q nuk di not dhe m qlloi nga prapa me nj hekur q mu fut n kok dhe m shtriu prdhe. Un humba gjak dhe nuk e di sa kam qndruar ashtu, por u prmenda kur nj diell i kuq m hapi syt dhe pash detin q ishte qetsuar si nj pasqyr. Mehmeti ishte shtrire n kuvert i zhveshur lakuriq dhe kruante
564

trupin pas drrasave t anijes duke u dridhur dhe duke nxjerr lng blu nga goja. Lkura e tij ishte mbushur me vullkane t vogla q kullonin gjak. At ast mendova t ngrihesha dhe ta vrisja, por trupi nuk m prgjigjej. E vetmja gj q mu kujtua ishin fjalt e Lek Dukagjinit, i cili e kishte parashikuar kt q po ndodhte. Pasi t t sulmojn ty, nse nuk vdes, do t hiqesh sikur nuk mban mend asgj, m kishte thn ai. Duhet ta bindsh Mehmetin se ke harruar gjithka, prfshi edhe emrin tnd. Ka vetm nj rrug pr t mposhtur djallin, thoshte Lek Dukagjini: Ta detyrosh t t shrbej. Kur Lek Dukagjini ma kishte dhn kt porosi, un pothuajse nuk ia kisha vn veshin. Por edhe me Lek Dukagjinin ndodh ajo q ndodh me Zotin. Njerzit nuk i mbajn mend shenjat dhe porosit q u jep Zoti dhe prandaj gabojn dhe nuk e gjejn dot rrugn e duhur, ather kur iu duhet. Un vendosa ti bindem Zotit tim. Qndrova ashtu i shtrir me syt e hapur t nj njeriu q nuk e di ku sht, nuk di ku ka qen dhe ku po shkon. Shikoja Mehmetin q prplitej pr t shuar zjarret e trupit t vet dhe nuk lvizja. Dikur ai mu afrua dhe pasi m hapi gojn nisi t kruhej pas dhmbve t mi. Kruhej aq fort saq un besova se dhmbt mund t m thyheshin, por megjithat nuk lviza, nuk bra asgj, por vetm u prpoqa t ndaloja vjelljen nga krupa dhe shija e pshtir e lkurs q kisha n goj. Kjo gj vazhdoi pr pothuajse nj dit. Copat e lkurs s Mehmetit m mbeteshin n goj dhe un i pshtyja ngadal, pasi
565

thithja kalbsirn e tyre q u kthye n ushqim pr barkun tim t zbrazur. Ato dit jam ushqyer me lkurn e tij, shijen e s cils e kam ende n goj. Lkura e asnj kafshe nuk ka shijen e lkurs s nj djalli, sepse djalli nuk sht kafsh, por nuk sht as njeri. Ato dit kam ngrn djallin dhe ndoshta prandaj jam br m i mir, si bhet m e mir toka q ushqehet me pleh. Ndrkaq Mehmeti dergjej n kuvert, her pas here humbte ndjenjat dhe pasi prmendej vazhdonte t kruhej pas dhmbve t mi. Me sa duket kjo e shroi, megjithse un do t kisha dashur t mos ndodhte. Kur u ngrit n kmb dhe shptoi nga kruajtja, nisi t m mjekonte. Lek Dukagjini kishte pasur srish t drejt. Tradhtari do t bindet, m kishte thn ai. Dhe Mehmeti mu bind dhe m shrbeu. Po ta kisha vrar, ndoshta do t vdisja edhe un, sepse nuk isha n gjendje ti shrbeja vetes. Pasi plaga mu qetsua, Mehmeti filloi t m fliste, duke m krkuar falje, duke m thn q kishte br nj gabim, duke mu lutur ta kuptoja. Madje, edhe duke m joshur q t dy bashk t merrnim Shqiprin dhe ta ndanim n mnyr t barabart, pr ta kthyer at n pasuri, por ather un u shtira sikur nuk kuptoja dhe nuk mbaja mend asgj. Pasi mu rikthyen forcat, muskujt e trupit dhe t fytyrs nisn t m prgjigjen. Fillova t qeshja kot, duke ngulur syt n largsi si kam br gjith kto vite, pr ti bindur njerzit se un e kam humbur kujtesn. U ktheva n nj cop qiell mbi t ciln nuk shkruhet dot asgj dhe mbi t ciln asnj shpend
566

dhe asnj re nuk e l dot gjurmn e vet kur kalon. Edhe syve t mi u dhash ngjyrn e mjegulls. E bra kaq mir kt gj, saq Mehmeti u bind shum shpejt, si u bindn t gjith n Shqipri deri m sot. Madje, n disa raste edhe Lek Dukagjini harronte se un e kisha kujtesn n vend dhe fliste me mua pr gjra q ndoshta nuk do t duhej t kishte folur, sepse Zoti i harron shpeshher rolet q u ka ngarkuar njerzve. Humbja e kujtess sime e nxiti Mehmetin t ndryshonte planin q kishte n kok. Ai e kishte t leht t m vriste dhe mund ta kishte br, por edhe ai pa e kuptuar iu bind parashikimit t Lek Dukagjinit. Pasi lexoi porosit q Lek Dukagjini kishte shkruar pr mua, vendosi t kthehej bashk me mua dhe fmijt n Shqipri duke menduar se prmes dinakris mund ta fitonte Shqiprin m leht sesa prmes forcs. Kur zbritm n tok, pasi kishim humbur shum dit npr Mesdhe, Mehmeti m mori me vete n shtpin e tij. I bindur se un nuk mbaja mend asgj, ai takoi tre djemt e tij dhe u tregoi ngjarjen. Shtuni nuk mban mend far ka ndodhur, u tha djemve dhe u tregoi gjith historin e Lek Dukagjinit dhe t Shqipris, duke e prshkruar at vend si prshkruan nj njeri udhtimin n parajs. Djemt e shikonin t atin me adhurim, si shohin njerzit nj njeri q ka ardhur pas nj takimi me Zotin. Pr nj koh t gjat ata nuk foln, ndrsa Mehmeti rrinte duke par nga dritarja me padurimin e dikujt q krkon t kthehet sa m shpejt pr ti shrbyer Zotit t vet. Un do t kthehem dhe do
567

t pres derisa Lek Dukagjini t vdes, tha ai. Duke i shrbyer, do t fitoj besimin e tij. Deri at dit, Lek Dukagjini do ta ket ndrtuar Shqiprin dhe ne do t trashgojm nj vend t gatshm, me shtpi, me fusha t punuara dhe me njerz t urt dhe puntor, t cilt do t msohen ti binden kujtdo q zvendson nj dit Lek Dukagjinin. Ai do t ndrtoj nj parajs, t ciln mund ta trashgojm pa u munduar. Por parajs pa njerz nuk ka. Na duhet vetm durim. Na duhet t presim, derisa fmijt t rriten, sepse vetm ather ata do t jen t vlefshm pr qllimet tona. Pasi un t kem marr kontrollin e ishullit, do tju oj fjal t vini atje bashk me grat dhe fmijt tuaj. Ather ai vend do t jet i yni dhe shum shpejt do t ndrtojm nj mbretri t vogl q do ta trashgojm brez pas brezi. Djemt u ngazllyen dhe pas dy ditsh ne u nism. Mehmeti mori kshilltart, fmijt dhe gjithka q kishte urdhruar Lek Dukagjini, me prjashtim t nj ifti qensh, pr t cilt un nuk mund ti flisja, sepse prndryshe do t tradhtoja kujtesn time t humbur. Kjo sht nj arsye tjetr se pse e urrej. Ai njeri e la Shqiprin pa qen. Kur u kthyem n Shqipri, ai ndryshoi gjithka dhe i tregoi Lek Dukagjinit nj histori tjetr. Natyrisht, Lek Dukagjini e msoi t vrtetn nga un. Kur ia tregoja, duke u dridhur nga urrejtja pr Mehmetin ai qeshte. Ti dhe Mehmeti jeni prova e fuqis sime mbi njerzit, m tha. T dy keni br pikrisht at q un doja. Un heshta, ndrkoh q ai luante me bizelet mbi pjatn e tij
568

dhe kur mbaroi i thash: T lutem, m lr ta vras Mehmetin. Lek Dukagjini u ngrit n kmb dhe duke par yllin e verdh q ato dit qndronte mbi kt shesh, u prgjigj: E ke pyetur ndonjher veten se pse Zoti nuk i vret djajt, Shtun? Sepse nse bota nuk ka djaj, ather Zoti nuk u duhet m njerzve, pr ti mbrojtur nga ata. Mehmeti ende nuk i ka mbaruar t gjitha detyrat q un i kam ngarkuar. Tani ik dhe vazhdo t mos mbash mend. Kur un t vdes, do tu tregosh njerzve t vrtetn. Kur t binden se bota kishte djaj si Mehmeti dhe engjj si ty, ather do ta kuptojn se pse kishte edhe nj Zot si mua. Kjo sht arsyeja q kam vendosur t flas. Jam akoma nn urdhrat e tij. Hna po peshkonte hijen e vet mbi det, kur Shtuni ngriti syt e that dhe e pa Enverin n sy. Por Enveri ishte i ftoht, i that dhe i ngrysur. Nuk ma ke treguar akoma at q po pres, tha ai. Dua t di kush jan baballart e fmijve t ktij vendi. Sekretet e ktij vendi m takojn mua dhe vetm mua. Shtuni qeshi, sepse mesa duket pjesa m e vshtir e tregimit t tij kishte mbaruar. M e vshtira kaloi, tha me vete dhe iu drejtua Enverit. Ti mendon se un kam frik se do t m vrassh. Koha e kaluar n hije dhe vetmi m ka msuar t mendoj nj zakon, t cilin nuk e kam pasur prpara se t shtiresha sikur humba kujtesn. N gjith kto vite kur un nuk kam qen un, kam msuar t lexoj at q njerzit e tjer nuk e shohin, sepse jeta u ka ngarkuar pun t tjera. Prandaj e di q ti do t m vrassh, pavarsisht nga ato
569

q them dhe pavarsisht nga ato q nuk them. Ti do t m vrassh n do rast prpara se dielli t ngrihet mbi bot. Un jam testamenti i Lek Dukagjinit, q ti krkon ta djegsh me do kusht. do gj q ai ka br, do gj q t tjert kan br nn ndikimin e Lek Dukagjinit sht shkruar n lkurn time q sonte do t digjet. E megjithat, ti prap krkon t dish t vrtetn, sepse ti je nj njeri si gjith t tjert. Njerzve ua prcllon shpirtin e vrteta dhe jan gati t bjn gjithka pr ta msuar at. Ka pasur vetm nj njeri q nuk lodhej t dinte t vrtetn, sepse ai kishte fuqin ta krijonte dhe ta gatuante vet at. Ky ishte Lek Dukagjini. Por meq nuk kam ndrmend ta harxhoj natn e fundit n kt bot duke t bindur se ti, jo vetm nuk i ngjan, por prkundrazi je nj djall i ngjashm me Mehmetin, po t them nj pjes t s vrtets. Do t them aq sa t duhet pr t br at q Lek Dukagjini do t donte q ti t bje. Lek Dukagjini e dinte q ti ishe shterp. Kur Vera nuk u mbars, ai u zhgnjye nga ti, si zhgnjehet Zoti kur njerzit nuk i prgjigjen dhe nuk u binden porosive t tij. At dit ai vendosi q ti nuk do t ishe njeriu q duhet ta zvendsonte. Lek Dukagjini i ka bashkuar t gjith fmijt duke kryqzuar cilsit dhe tiparet e tyre n mnyr q raca q do t krijonte t ishte e ndryshme dhe e panjohur nga njerzimi deri m sot. Shqipria meriton shqiptar t tjer, thoshte ai. Dhe un jam i bindur q ia ka arritur, sepse fmijt e ktij vendi nuk do t jen si ne, nuk do t jen si un dhe fati e desh q
570

nuk do t jen as si ty. Vetm n rastin tnd dhe t Vers ai nuk e respektoi formuln e vet, sepse edhe Zoti ka dobsit e tij her pas here. Por Zoti bhet m i mir kur gabon, sepse bhet njerzor. Kshtu ka ndodhur edhe me Lek Dukagjinin. Ai u zbut dhe u b i dashur. Kjo sht arsyeja pse ai nuk e ndshkoi David Blunatn q krijoi Pushtimin e Dashuris dhe pse nuk i dnoi Vern dhe Diellin q donin t arratiseshin. T gjitha ndshkimet q duhej t jepte i shtyu pr t ti ln ty, pas vdekjes s vet. Ka raste kur karrociert largohen dhe e ln t lir kamxhikun q frikson kalin, sepse ata duan q kali t vazhdoj t vrapoj n t njjtin drejtim edhe pr pak koh, derisa t gjej nj karrocier dhe nj rrug tjetr. Ti je kamxhiku i Lek Dukagjinit, por sigurisht, ti nuk je karrocieri. Ja, pra, pse Lek Dukagjini nuk ta tha kurr se ti do t ishe njeriu q do t duhej ta zvendsonte, sepse karrocieri nuk flet me kamxhikun. Ai vetm e prdor at. Traktet q jan shprndar mbrm n qytet jan t vrteta. Ti je shterp, Enver. Por Shqipria ka nevoj pr fmij q ti nuk mund tia japsh. Pushtimi i Dashuris sht nj krijes e Lek Dukagjinit. Ai e dinte se nuk mund t jesh Zot, nse nuk ke kundrshtar dhe meq Zoti krijon gjithka, ai ka detyrn t krijoj edhe kundrshtart e vet. Kjo ka ndodhur edhe n Shqipri. Ti, Mehmeti, Ademi, Dielli dhe Aleksandri jeni caktuar t mohoni n mnyra t ndryshme Lek Dukagjinin. Prandaj, kur hape varrin e tij, tu duk sikur ai po qeshte. Ai vdiq duke qeshur, sepse arriti at q donte: njerzit q
571

krijoi po i binden edhe pas vdekjes. Zoti sht m i fort ather kur mungon. Kt kuptoi Lek Dukagjini dhe prandaj vendosi t vdes ather kur t gjith ju ishit br gati pr t luftuar njri-tjetrin. Lek Dukagjini e ndiente se mund t bhej Zot vetm nse vdiste. Por njeriu q fitoi m shum nga zbutja dhe mshira e Lek Dukagjinit ishte ai q nuk pritej: isha un. Kur Zoti i fal mkatet, njerzit gjithmon fitojn. Un u bra me nj vajz dhe Lek Dukagjini e pranoi duke e bekuar. Ia thash kt gj n mnyrn time, por ai bri sikur nuk e kuptoi. Asaj vajze i vuri emrin e nns s vet, pr t m thn se e dinte q ajo ishte vajza ime. Q at dit jeta ime ka ndryshuar. Shkoj e shoh fmijn tim do nat n errsir se si rritet, se si syt i zmadhohen duke par qiellin, se si kmbt i zgjaten n krkim t toks, se si duart i lmohen kur prek bukn, se si qesh sa her q dielli ngrihet mbi bot pr tia ngrohur flokt, se si puth duart e nns s vet duke pritur q ti ngjaj asaj. Por ajo vajz m ngjan edhe mua. Ajo sht e shkuara dhe ardhmja ime. Un shkoj natn dhe fus syt n dern e shtpis ku jeton vajza, s cils nna e vet nuk ia njeh baban. Por tani sht koha q askush t mos vuaj si un. Natn kur dal n bulevardin e zambakve shoh se si shum djem t ktij qyteti shtisin n errsir me vesht ngritur dhe duke dgjuar qarjet e bebeve prpiqen t dallojn nga zri kush mund t jet fmija i tyre. Ata po torturohen si un, bashk me nnat e ktij vendi. Shqipria sot sht nj jetimore e madhe. Ktu askush
572

nuk ka prindr, askush nuk ka fmij, askush nuk ka t afrm dhe un jam gati t vdes pr ti kthyer Shqipris at q i mungon. Fmijt duhet ti njohin baballart e tyre dhe nnat duhet t njohin burrat q i kan br nna. Edhe sikur ti t mos m kishe krkuar t tregoja at q di, un do ta bja kt, sepse tani e di do t thot t mos njihesh nga fmija q ke lindur. Shtuni pushoi dhe ktheu kokn n drejtim t ushtarve, t cilt gjat gjith kohs kishin qndruar n fund t sheshit, duke ndjekur lvizjet e buzve t tij t holla. Afrohuni tju tregoj kush jeni, brtiti ai. Do tju tregoj fmijt tuaj. Ushtart u habitn nga zri i fort i Shtunit dhe ngrin duke par me frik Enverin, i cili bri me dor pr tu thn t mos lvizin nga vendi ku ishin. Do tju tregoj emrat e fmijve tuaj, brtiti Shtuni, por nuk arriti t mbaronte fjaln, sepse Enveri e goditi me grusht dhe e rrzoi prtok. Shtuni ndjeu gjakun q i rrodhi nga buzt dhe duke u prpjekur t ngrihej brtiti edhe m fort: Un i njoh fmijt tuaj. Shqipri pa familje nuk ka dhe nuk do t ket. Enveri q i rrinte sipr si nj kamxhik, i vuri kmbn mbi gjoks, por Shtuni nuk pushoi. Ai fliste duke ngritur duart n ajr si t donte t shkruante n qiell t gjitha t fshehtat q dinte. Ushtart u afruan pr t dgjuar, por Enveri ngriti srish dorn dhe ata ndaluan. Enveri i vuri dorn n goj Shtunit dhe duke e kapur nga rrobat i tha n vesh: sht koha pr t vdekur, Shtun. Shqipria nuk sht br gati t ushqej qent q lehin pa leje. Nse vazhdon t flassh,
573

vajza jote do t vij me ty n ferr, aty ku ju pret Lek Dukagjini. Shtuni ngriti kokn e ndriuar nga hna dhe nga buzt q i kullonin gjak tha: Ana do t jetoj, un do t vdes. Jam gati. Enveri q e mori fjaln e Shtunit si miratim iu bri shenj ushtarve, t cilt u afruan duke par Shtunin q rrinte i shtrir n tok, duke prtypur gjuhn e vet, si bjn kafsht kur presin agimin pr tu ushqyer. Hna ishte afruar edhe m shum me detin dhe Shqipria kishte marr nj ngjyr blu, si ndodh me t gjitha vendet q jan lodhur nga ngjyra e zez. Ky njeri ka br shum krime gjat jets s tij, tha Enveri, duke iu drejtuar ushtarve. Sot sht dita q ai bashk me t tjert t dnohet. Ky do t dnohet i pari, sepse ka krkuar t kthej ktu dashurin dhe familjen, duke shpifur pr t gjith ne. Nse ato q ai pretendon se di jan t vrteta, ather siguria e Shqipris rrezikohet. Shqipria do t vazhdoj t jet pa familje, pa prona, pa dashuri dhe pa lule. Shtuni do t digjet, - tha Enveri. -T lyhet me boj t kuqe dhe t varet n dy hunj, n mnyr q nga gjith cepat e ktij qyteti njerzit t shohin sesi digjen ata q shpifin kundr vendit t tyre. Disa nga ushtart u prkuln pr t ngritur Shtunin. Dikush shkoi pr t gjetur bojn e kuqe, q ata e kishin prdorur pr t vizatuar yjet e kuq mbi fortesat e ishullit, ndrsa disa t tjer rrinin pas kurrizit t Enverit dhe e shihnin Shtunin me frik. Njri prej tyre, nj djal i shkurtr dhe me qaf t holl q e pastronte gjith kohs nga djersa e asaj nate, iu afrua Enverit dhe tha: Nse Shtuni
574

vdes, ne nuk do ta dim kurr kush jan fmijt tan. Enveri ndjeu hnn q iu ngjit n lkur dhe duke par Shtunin, t cilit i shklqyen syt u prgjigj: E pse duhet ta dish kush sht fmija yt? Shqipria nuk do t ket familje dhe ti nuk do t kesh fmij. Ky sht ligji i ktij vendi dhe nuk ka pr t ndryshuar. Bni gati hunjt ku do t varet, foli fort Enveri, ndrkoh q kova me boj t kuqe ishte vendosur afr koks s Shtunit. Disa ushtar morn dy hunj t trash dhe t mdhenj, nga t cilt ato dit gjendeshin me shumic npr qytet, sepse ndrtimi i fortesave kishte nevoj pr trungje, pr t mbajtur peshn e gurve. Hapn dy gropa n mes t sheshit dhe n seciln prej tyre nguln nga nj hu, pasi i kishin shpuar me gozhd t mprehta n gjith gjatsin e tyre. Ti do t lyesh Shtunin me boj, i tha Enveri ushtarit t shkurtr, ndrsa un do ti v flakn. Djali bri nj hap drejt Shtunit dhe ndaloi sikur dikush i foli n vesh. Ky njeri nuk duhet t vdes, tha ai pas pak, un dua t njoh fmijn tim. Ky njeri nuk duhet t vdes pa folur. Enveri krciti takat fort pas kalldrmit t sheshit dhe insektet q n at or t nats po flinin fluturuan n pasqyrn e hns. Shqipria sht nj ushtri dhe jo nj parajs, tha Enveri. Ti je ushtar dhe jo engjll, q mund ti llastohesh Zotit tnd, duke e ditur se ai do t t fal. Po t them pr her t fundit, ta lyesh kt njeri me boj t kuqe n mnyr q t digjet shpejt dhe t ndrioj gjith qytetin. Ushtari uli kokn, por nuk e zgjati dorn nga kova q rrinte n tok. Nuk dua q ky njeri t vdes,
575

tha ai dhe nuk foli m. Enveri hapi kraht dhe duke iu drejtuar ushtarve t tjer thirri duke ngritur zrin n ajr: Kush tjetr mendon se ky njeri nuk duhet t vdes. Vdekja e ktij njeriu q ka dal nga varri i Lek Dukagjinit na ndan: ose me mua, ose me Lek Dukagjinin dhe me Pushtimin e Dashuris. Flisni, brtiti Enveri duke prplasur kmbt n shesh. Flisni tani dhe bhuni gati t luftoni me mua. Sheshi u mbush nga jehona e zrit t tij dhe nga deti erdhi nj tuf zogjsh, si ndodh zakonisht me shpendt e ngeshm, t cilt u rehatuan mbi godinat e sheshit pr t par se far po ndodhte n Shqipri. Enveri priti dhe pak dhe, pasi askush nuk foli, mori kovn me boj t kuqe dhe ia derdhi Shtunit n kok dhe npr trup, duke u kujdesur q ta lyente n t gjitha pjest e dukshme. Duke e shtyr me shqelma, si shtyhen qent q t zn rrugn, e kthehu me kurriz dhe ia ngjeu edhe at. Shtuni nuk foli, nuk lvizi, por u bind. Sa i kuq je, tha Enveri kur kova u zbraz. Edhe engjjt duhet t ken pamjen tnde kur Zoti i urdhron t vdesin. Tani ngriheni, tha. Ushtart e lidhn Shtunin me litar nga t katr ant dhe duke e ngritur lart, teksa llangoseshin edhe vet me bojn q derdhej nga rrobat e tij, e kaluan litarin npr gozhdt e hunjve dhe e ngjitn n ajr, duke trhequr litart fort. Ata ia trhoqn t dyja kmbt dhe t dyja duart dhe kur Shtuni mori formn q Enveri kishte n kok, dukej si nj yll i kuq me pes cepa. Koka, dy kmbt e hapura dhe duart e shqyera formonin pes kndet. Ja
576

nj yll q duhet t digjet pr Shqiprin, tha Enveri. Kur yjet digjen, dielli ngroh m shum. Asnj vend i madh nuk e fillon historin e tij t re pa flijuar dik. Si ndihesh atje lart Shtun? e pyeti duke qeshur. Jam m afr Zotit se kurr, u prgjigj Shtuni, duke kafshuar buzt nga dhimbjet e kofshve dhe t sqetullave t shqyera q kullonin nga boja. Ushtart kishin ulur kokat, ndrsa zogjt mbi streht e qytetit kishin hapur sqepat nga t cilat rridhte lngu i ushqimit q kishin marr n t tjera vende. Mir, tha Enveri, kur ta takosh jepi Zotit tnd kt urdhr nga un: nse ai vendos t shkel ktu pr t helmuar shpirtra t tjer, do t ket t njjtin fat me ty. Jam i bindur se edhe Zoti ka mijra vjet q mezi pret t digjet pr t shptuar nga pesha e mkateve t veta. Enveri bri me dor dhe njri nga ushtart i solli nj pishtar t ndezur, i cili e ndrioi Shtunin q dukej si nj lafsh e kuqe e varur n mishrat e nats. Mollzat dhe syt i kullonin nga boja, ndrsa goja, t ciln e hapte her pas here pr t marr frym, i dukej si nj vrim e zez n mes t nj flamuri t kuq. Enveri e zgjati pishtarin te kmbt e Shtunit dhe e mbajti gjat aty. Shtuni u prpoq t shmangej, por kmbt ia kishin lidhur aq fort me litar, saq muskujt nuk i bindeshin. Kur mori flak, sheshi shklqeu dhe boja q kishte n trup nisi t avullonte n qiell. Dukej si nj re e kuqe, e cila prhapej ngadal pr t mbuluar qiellin e errt t Shqipris. Si ndodh zakonisht me dritat e forta, t cilat i zgjojn qytetet nga gjumi, ndodhi edhe me zjarrin
577

q dilte nga trupi i Shtunit. Njerzit, t cilt at nat kishin tretur me ankth traktin e Pushtimit t Dashuris, duke u prpjekur t kuptonin se far do t bhej me vendin e tyre, doln nga shtpit dhe u mblodhn n shesh. Grat dukeshin t prgjumura, burrat t friksuar. Enveri i shikonte si buzt iu ngjiteshin pas dhmbve, si zjarrmia e Shtunit ua mbushte ballin me djers dhe mendonte se Shqipria m n fund kishte hyr n rrugn e vet. sht rruga e vetme, tha me vete. Sonte ky zjarr do t djeg Pushtimin e Dashuris dhe kujtimin e panevojshm t Lek Dukagjinit. Natyrisht q djegia e Shtunit do ti friksonte t gjith. Enveri mezi priste q ai zjarr t prcllonte armiqt e tij dhe n mngjes kur Shtuni t jepte shpirt, me prushin q do t mbetej, ai do ti jepte fund edhe Mehmetit, akuzat pr t cilin ia kishte dhn Shtuni dhe po ashtu David Blunats, krijuesit t Pushtimit t Dashuris, dhe n fund fare edhe Vers, asaj vajze q i kishte shkaktuar aq shum dhimbje dhe pasiguri si burr dhe tani si komandant. Si t gjith fmijt e rritur pa prindr, Enveri kishte nj fantazi t kufizuar. Megjithat, djegia artistike e Shtunit, trupit t t cilit i kishte dhn formn e yllit, e mbushte me besim. Asnj vdekje nuk duhet ti ngjaj tjetrs, mendoi. Ka rndsi q njerzit t dnohen n mnyra t ndryshme, sepse kshtu vuajtja e tyre do t jet e gjat, e shijshme dhe e paharrueshme. Kush mund ta harroj fytyrn e Shtunit sonte, tha me vete, duke par Shtunin q kishte nisur t rnkonte nga dhimbjet.
578

Posht hunjve ku ai varej, njerzit ishin mbledhur duke par me tmerr. Zjarri i ngjitej npr trup ngadal, si nj vullkan q kacavirret n shkallt e nj mali pr t arritur n majn e tij. Por drita e fort q dilte nga mishrat e djegur t Shtunit u fut at nat edhe n burg, aty ku David Blunata, Dielli dhe Vera prisnin q nn frymzimin e traktit t Pushtimit t Dashuris shqiptart t ngriheshin kundr Enverit. David Blunata ishte duke grvishtur murin e qelis s tij me shkronja dhe vargje t gjata, kur nga dritarja hyri nj drit, e cila ia zbardhi syt. Ndoshta Shqipria po digjet prpara se t ndryshoj, mendoi, dhe doli n korridor pr t takuar Vern dhe Diellin, t cilt ishin strukur n sqetullat e njri-tjetrit si dy qengja q lpihen n errsir. Dika po ndodh jasht, tha. Shpresoj q traktet tona t ken ndezur zjarrin q presim. Dielli u ngrit n kmb, ndrsa Vera e pa David Blunatn n sy dhe para se t dilnin i tha: Kam par n ndrr sikur Enveri m kishte futur dorn n bark pr t marr nj trndafil. Nse ai m vret, dua t varrosem pran Lek Dukagjinit. Dua t jem afr gjyshit tim, i tha me lutje dhe David Blunata mendoi se do fmij mendon vetm pr familjen e vet, kur i rrezikohet jeta. Mos ki frik, i tha, Shum shpejt do t ikim q ktu dhe trndafili q ke n bark do t el n nj tok tjetr. Kur t tre ishin n korridor, ushtari q e kishte ndihmuar Diellin t dilte nga burgu pr t takuar kshilltart, u doli prpara. Fytyra e tij ishte e verdh dhe David Blunata pa flakt
579

e zjarrit q i lviznin n sy. Po djegin Shtunin, tha ai. Enveri e leu me boj t kuqe dhe po e djeg. Shtuni sht i vetmi q di se kush jan fmijt tan dhe prandaj Enveri po e djeg t gjall, q t mos flas. Tani atje jasht sht mbledhur gjith qyteti, por t gjith jan t friksuar dhe askush nuk ka guxim ta pengoj kt vrasje. David Blunata ngriu. Trakti i Pushtimit t Dashuris e kishte br viktimn e tij t par. David Blunata nuk e kishte dashur kurr Shtunin. Ai e ndiente sa her q Shtuni e ndiqte pas n bulevardin e zambakve dhe t gjitha shtitjet e tij t dyshimta ia tregonte Lek Dukagjinit. Shtuni ishte syri dhe veshi i Lek Dukagjinit dhe nse nuk do t ishte ai, shum ngjarje q kishin ndodhur n Shqipri, do t kishin pasur nj fund tjetr. Pasi Zoti vdes, njerzit duhet tia djegin syt, vesht dhe gojn, q gjrat q ai ka folur, ka par dhe ka dgjuar t mos ndikojn m n t ardhmen e tyre, dhe ndoshta kshtu sht m mir, mendoi duke mos ndjer asnj keqardhje pr Shtunin. Megjithat Shtunin po e vriste Pushtimi i Dashuris. Ka raste kur dashuria duhet t vras pr t ar rrugn e vet, mendoi, dhe pa ushtarin q po dridhej prpara tij. Shtuni po vritej sepse dinte se t kujt ishin fmijt q kishin lindur n Shqipri. Po si ka mundsi, tha me vete, Shtuni nuk ka kujtes. David Blunata u mbshtet pas murit t ftoht dhe u mendua nj cop her. Tymi bashk me dritn e zjarrit q vinte nga jasht i hyri n hund dhe Vera filloi t kollitej. Duhet t dalim jasht, tha. Diell shko lajmro kshilltart. U thuaj t
580

vijn n shesh, sepse sot sht nata pr t vrar Enverin. Ndrsa ti, i tha ushtarit, nxirr Mehmetin nga qelia. I thuaj q po e pres. Ka ardhur koha q ai ti bj nj t mir Shqiprin. Dielli puthi Vern q e mbante gjith kohn dorn mbi bark sikur donte ta mbronte nga nj goditje dhe doli. Kur Mehmeti erdhi n korridor, David Blunats iu duk si nj shkurre e vjetr q zvarritej duke lshuar gjethe gjithandej. Ishte dobsuar, flokt i ishin zgjatur, ndrsa syt i ishin fshehur brenda zgavrave si dy vrima t thara, ku jetonte nj hardhuc e prgjumur. Enveri po vret Shtunin, i tha David Blunata, megjithse e dinte q ky ishte nj lajm q nuk do ta kthente shkurren e Mehmetit n nj pem. Mehmeti nuk i ngriti syt nga toka dhe me nj z t mbytur tha: Ka raste kur edhe djajt bjn at q duhet. E dija q nuk do t ishte detyra ime t shptoja Shqiprin nga Shtuni, megjithse duhej ta kisha vrar kur ishim bashk n anije. As un nuk mendoj se kjo sht detyra jote, i tha David Blunata. Sonte sht nata pr t vrar Enverin dhe nuk ka shum koh. Shtuni sht kashta me t ciln mund ti vm flakn Shqipris s Lek Dukagjinit dhe t dalim nga ky burg. Prndryshe pas Shtunit, Enveri do t na vras t gjithve. Mehmeti nuk fliste dhe David Blunata u detyrua ti vinte dorn n sup pr ta ndihmuar t dilte nga prhumbja, ku mesa duket flinte truri i tij. Mehmeti ngriti kokn dhe tha: Un iu kam br nj premtim djemve t mi dhe dua ta mbaj. Mund tju ndihmoj t
581

shptoni nga Enveri, nse ma lini mua Shqiprin. N t kundrt, asnj arsye nuk m detyron t lviz gishtin pr ta ln Shqiprin n duart e dikujt tjetr. Pr sa koh q nuk sht e imja, Shqipria nuk m intereson. Kam braktisur familjen time duke e pritur me durim kt dit. Kam duruar poshtrimin, dhunn dhe neverin e Lek Dukagjinit, duke ndrruar q nj dit ti sjell ktu gjethet dhe farat e pems sime dhe pastaj ti mbjell n prjetsi. Un e dua Shqiprin pr vete. Nse do q t ndihmoj t vrasim Enverin, duhet t m premtosh se do t iksh nga ky vend dhe nuk do t dukesh m ktu derisa t vdessh. Pr sa koh q ti nuk ikn, Shqipria nuk m pranon. David Blunata e pa Mehmetin n sy dhe ndjeu nj pickim n zemr, si u ndodh t gjith njerzve t cilt i krkojn ndihm nj akrepi pr t vrar nj gjarpr. David Blunata i hodhi nj sy Mehmetit q e shihte me bisht t syrit, duke nxjerr pluhur nga vrimat ku kishte fshehur syt. Megjithse kishte vendosur t ikte nga Shqipria, ai nuk shkputej dot leht nga ky vend, si do njeri q nuk do q plazhi n t cilin ka thekur shpirtin dhe lkurn t bjer n dorn e akrepave. Natyrisht, ai nuk mund ta linte Shqiprin n dorn e Mehmetit, edhe pse nuk do t jetonte m kurr aty. Por kt nuk mund tia thoshte tani, prandaj qeshi me vete, duke besuar se dashuria ua shton njerzve aftsin pr t gnjyer n emr t saj. Nga jasht po dgjoheshin zrat e njerzve, t cilt vuanin nga djegia e ngadalt e Shtunit dhe ai e kuptoi se nuk kishte shum koh.
582

Duhej t bindte akrepin se do tia jepte shkrettirn q krkonte. Un do t iki nga Shqipria dhe nuk do t kthehem m, i tha Mehmetit q filloi t ndryshonte ngjyrn e syve. Nuk dua t vdes n t njjtin vend me ty dhe me Lek Dukagjinin. Ne t tre, edhe t vdekur mund ta mbajm peng kt vend prjetsisht. Njerzit q kemi pas do t vazhdojn t grinden pr idet dhe interesat tona. T jesh i bindur q un do t iki, sapo Enveri t mos kt m fuqi t m pengoj. Por tani nuk ka shum koh. Nse Shtuni digjet pa treguar gjrat q di, ather edhe qllimi yt do t bhet i pamundur. Duhet t shpejtojm...! - tha ai duke dgjuar zhurmat q vinin nga sheshi. Ushtari q ishte zbehur edhe m shum, pa e kuptuar dot dialogun e dy burrave, po dridhej kur shkurrja e Mehmetit u rrit dhe lvizi n drejtimin e tij, sikur donte ta glltiste. Fjalt e David Blunats i kishin br asaj shkurreje t pluhurosur efektin e ers. I kishin hequr pluhurin e dyshimeve, mbi t cilin kishte ndrtuar gjith jetn e vet. M jep armn, i tha ai ushtarit q pa me habi nga David Blunata. David Blunata miratoi me kok dhe Mehmeti q e mori pushkn duke e prkdhelur si t donte ta joshte, tha: Dil n shesh dhe krkoji Shtunit t tregoj emrat e fmijve. Njerzit duhet ti dgjojn t gjitha nga goja e tij. Kur ata t hutohen nga t vrtetat e Shtunit, askush nuk do ta ket mendjen t mbroj Enverin. Pr fatin e Enverit do t mendoj un. Mos harro ti thuash Shtunit se do ta mbrosh vajzn q i ka lindur. Frika pr jetn e saj sht arsyeja pse ai nuk po
583

flet. Por nse bindet se vajza nuk krcnohet nga Enveri, do t flas. David Blunata e pa dhe nj her Mehmetin n sy, si pr tu bindur se ai nuk po e gnjente dhe duke marr ushtarin me vete doli jasht. Para se t dilte, dgjoi Mehmetin q tha: Nse m ndodh gj mua, dua t m djegsh. Lkura ime sht nj tortur pr do varr. Hna ishte skuqur dhe n pasqyrn e saj flakt q digjnin Shtunin dukeshin si gishta t kuq prreth nj limoni. Sheshi ishte i mbushur, por me prjashtim t Enverit, askush nuk afrohej te Shtuni. Burrat e mbanin kokn ulur, ndrsa grat rnkonin sa her q zjarri hipte edhe nj shkall npr trupin e prclluar q nxirrte avull dhe pikonte djers t kuqe. N kt rrmuj askush nuk e pa dern e burgut q u hap, aq m pak Enveri, i cili dukej sikur luste flakt t ecnin m shpejt dhe her pas here afrohej pr t shijuar vuajtjen e Shtunit. David Blunata u afrua dhe duke i thirrur Shtunit pr ti trhequr vmendjen tha: Shtun ti nuk duhet t vdessh. Tregoju ktyre burrave fmijt e tyre. Ti ke nj vajz dhe tani po vdes i lumtur q e njeh. Por mos harro se t gjith presin t njohin fmijt q kan lindur nga gjaku i tyre. Mos ik pa e qetsuar shpirtin tnd. Ana do t jetoj, t premtoj se ajo do t jet krenare pr baban e saj. Un t jap fjaln se do ta marr me vete dhe do ti them se ti ishe babai m i mir q ajo mund t kishte pasur. Jepi vajzs nj kujtim pr t cilin ajo do t t jet gjithmon mirnjohse. Shtuni hapi syt q i lotonin nga tymi dhe nga dhimbjet dhe pr disa aste koka iu var. Trupi i
584

lvizte nga era dhe David Blunata mendoi se ndoshta ai nuk e kishte dgjuar. Ka vdekur, mendoi. Sheshi ngriu nga shfaqja e David Blunats, ndrsa Enveri, t cilit i ishte dashur pak koh sa t kuptonte se nga vinin ato fjal filloi t qeshte me t madhe. Shikoni sesi t vdekurit krkojn ndihm nga njri -tjetri, thirri ai. I pari sapo dha shpirt, i dyti do t ket t njjtin fat bashk me traktet q ka shprndar sot n qytet. Ky njeri duhet t arrestohet tani, - tha dhe iu bri shenj ushtarve q rrinin si t mpir n shesh. Por David Blunata nuk lvizi, prkundrazi iu afrua edhe m shum Shtunit dhe i tha: T kujtohet bulevardi i zambakve Shtun. Fmijt e Shqipris do ta mbjellin varrin tnd me zambak t bardh dhe ti do t vazhdosh t jetosh atje duke par vajzn tnde se si rritet dhe zbukurohet. Fol, Shtun dhe mos e merr t vrtetn tnde me vete. Shtuni varej n ajr dhe, duke tundur kokn sikur po mendohej, i detyroi t gjith t afroheshin posht hunjve pr t dgjuar ato q do t thoshte. Zogjt q rrinin mbi godinat e sheshit i puthitn kraht pas trupit, ndrsa insektet e shumta t Shqipris ngritn kokat e vogla dhe i drejtuan nga zjarri. Enveri u hutua nga qetsia q u papritmas vendos n shesh, kur Shtuni ngriti kokn dhe tha: Ana sht vajza ime. Ana sht vajza ime. Ai vazhdoi duke folur ngadal dhe duke thn emrat e fmijve dhe t baballarve t tyre. Fliste ngadal dhe me pushime t gjata dhe ndoshta syt e tij t lngzuar nga tymi dhe nga djegiet n at koh shtisnin npr dhomat ku Lek Dukagjini kishte
585

bashkuar djemt dhe vajzat prpara se t vdiste. Kujtesa e njerzve sht gjithmon m e shpejt, kur ata bhen gati t vdesin. Ngjarjet, datat, emrat e njerzve, ngjyrat e stins, pozicioni i yjeve dhe i hns, fjalt, shikimet dhe gjestet lvizin me shpejtsi n mendjen e tyre sikur dikush i ka vizatuar aty, ashtu si kan ndodhur, pr ti nxjerr nj dit n dritn e diellit. Nj njeri q sht duke dhn shpirt nuk ka fuqi t ndryshoj asgj nga ato q di dhe q ka par dhe prandaj David Blunata mendoi se duhet ti besonte Shtunit. Ja nj njeri q vendosi t vdes me nder, tha me vete duke ndjer zrin e vet q ishte ngjirur srish, pr her t par pas shum ditsh. Ndrkoh, Shtuni merrte frym thell dhe prpiqej t bashkonte emrat e fmijve me emrat e burrave q kur dgjonin emrat e tyre dridheshin, ulnin kokn dhe krkonin npr shesh syt e grave, t cilat i kishin br nna, pa e ditur. Nuk ka asgj m t rnd pr nj burr q merr vesh papritur se sht babai i nj fmij dhe akoma m i rnd bhet ky lajm kur duhet ta ndash me shum njerz t tjer. Nuk do t doja kurr t isha n vendin e askujt prej tyre, tha me vete David Blunata, duke par djemt q prloteshin dhe iu afroheshin gjith turp grave q kishin mbarsur. Ato do ti pranojn si baballar t fmijve t tyre, por nuk dihet nse do ti duan. Duke i par nnat q hapnin gojn dhe mbshtilleshin pas trupit t tyre sikur donin t mbroheshin, David Blunata mendoi se pas ksaj dite, grat do t detyroheshin t donin burra q ndoshta nuk do ti donin n kushte t
586

tjera. Lek Dukagjini i detyroi t bhen nna me dhun dhe tani po i detyron t dashurojn nga dhimbja, mendoi, dhe pa hnn q at ast po hollohej sikur sapo kishte dal nga deti. Nn dritn e saj t mekur gjith Shqipria qante. Njerzit filluan t qanin, pa prjashtim, ata q ishin prindr, por edhe ata q nuk ishin, duke ia br edhe m t vshtir tregimin Shtunit q prplitej dhe mundohej t shptonte t vrtetn nga zjarri. Her pas here ai kujtohej pr Ann dhe duke kthyer syt nga David Blunata thoshte: Ana sht vajza ime. Ana sht vajza ime. David Blunata e luste t vazhdonte t tregonte deri n fund emrat e baballarve, ndrsa Enveri filloi t brtiste npr shesh duke u prpjekur q zri i Shtunit t mos dgjohej. N at panik ai kapi njrin nga ushtart q i rrinin afr, i mori pushkn dhe ia drejtoi Shtunit. Nj krism ushtoi n shesh, por Shtuni nuk lvizi, ndrsa Enveri u shemb n tok, duke ngritur duart n ajr sikur po fluturonte. Mehmeti e kishte qlluar nga godina e burgut dhe David Blunata pa uniformn e Enverit q ishte hapur n gjoks dhe iu afrua. Nga goja i dilte gjak, ndrsa syt e kaltr ishin errsuar megjithse shklqenin ende. Prap sht i bukur, mendoi. Enveri kaloi dorn te goja, pa gjakun q i rridhte, mori frym thell dhe tha: E di q pas pak do t vdes. Por Shqipria nuk do t bhet m e mir nga vdekja ime. Shqiptart do t mbeten njlloj, t egr, t uritur dhe pa shpres. Kudo q ti osh ata, do t jen njlloj sepse shqiptart kan nj zakon q ti nuk e ndryshon dot: ata gjithmon
587

e vrasin Zotin e tyre. David Blunata pa gjakun e Enverit q rridhte si nj prrua mbi pllakat e bardha dhe duke u prkulur mbi t i tha: Njerzit nuk jetojn dot n nj vend me Zotin dhe prandaj duhet ta vrasin her pas here. Enveri mbylli syt dhe nga buzt e tij u ngrit nj re e vogl q David Blunats iu duk si nj shpirt q ikte me vrap nga nj trup q nuk e kishte dashur kurr. Disa ushtar erdhn dhe e ngritn Enverin n krah, ndrsa burrat dhe grat u mblodhn rreth Shtunit q fliste ende me vete duke prsritur emra fmijsh. E zgjidhn nga litart dhe duke ia shuar flakt me duar e shtrin n shesh q t ftohej. Shtuni dridhej dhe ngjyra e lkurs s tij. Pas pak u murrtye derisa u nxi. Aleksandri q po prpiqej tia freskonte plagt me uj, ngriti kokn nga David Blunata dhe tha: Vdiq. E bri detyrn e tij, u prgjigj David Blunata. Nga perndimi vinte nj er e leht q lvizte npr flokt e Enverit dhe David Blunata pa diellin q kishte lshuar rrezet e para mbi Shqipri. Ushtart q kishin marr Enverin n krah dukeshin t hutuar dhe nuk lviznin, sepse gjithmon njerzit jan t pavendosur se far duhet t bjn me t vdekurit. Pas vdekjes se Enverit, David Blunata kishte marr srish n dor drejtimin e Shqipris dhe ata po prisnin nj urdhr prej tij. Ku duhet ta varrosim Enverin? pyeti njri prej tyre. Futeni n fortesn e madhe, tha David Blunata, duke e par Enverin pr her t fundit. Ai e ndrtoi at vend pr t vdekur. Kur turistt t vijn n Shqipri, do tu thuhet se ktu prehet Enveri, njeriu
588

q urrente dashurin. Ushtart u larguan dhe gjaku i ngroht i Enverit rrodhi mbi shesh si nj shteg drejt s shkuars. Mngjesi e gjeti Shqiprin me familje. Burrat, grat dhe fmijt e tyre ishin mbyllur npr shtpi dhe kishin hapur dritaret pr tu freskuar nga ankthi. Ishte nata e par q jetonin bashk dhe duke par dritat e ndezura t shtpive, David Blunata mendoi se Pushtimi i Dashuris e kishte mbajtur premtimin e vet. Pushtimi i Dashuris ua kishte kthyer fmijt prindrve dhe David Blunata u end nj cop her npr rrugt e Shqipris, duke dgjuar pshprimat e ngrohta q vinin nga shtpit e qytetit. Prkdheljet dhe llastimet jan si pushi i luleve n pranver. Ato prhapen gjithandej dhe pasi qndrojn gjat n ajr, bien ngadal n tok pr tu kthyer n far pr lule t tjera, t cilat do t elin pranvern e ardhshme. Tani baballart po shtrngojn bebet e tyre n gji dhe duke u mbajtur er posht sqetullave, me siguri q po prloten. Ndoshta kjo i ndihmon ata burra t duan grat q zgjodhi pr ta Lek Dukagjini, sepse dashuria gjen gjithmon arsye t ndryshme pr t lindur. E vetmja grua q at nat qante ishte Hna, nna e Ans. Grat, jo gjithmon i duan burrat me t cilt bjn fmij, por Hna ishte ndjer e dobt dhe e vetmuar duke par se t gjith fmijt e tjer t Shqipris at nat kishin fjetur me baballart e tyre. Ajo kishte marr nj plhur t kaltr dhe e kishte mbuluar Shtunin me t, pasi ia kishte lar dhe ia kishte pastruar fytyrn e rreshkur nga
589

zjarri. Ana q nuk i ndahej e kishte par pr nj kohe t gjat t atin, por ajo ishte e vogl dhe David Blunata u ndje mir duke menduar se ajo nuk do ta kujtonte kurr fytyrn e djegur t Shtunit. Jo do kujtim u bn mir fmijve dhe sidomos vdekja e prindrve i rrit para kohe. N drek, kur dielli kishte qndruar mbi qytet ai bashk me Hnn, Diellin dhe Vern kishin prcjell Shtunin n varreza. Nuk do t donte asgj m shum se sa t varrosej pran Lek Dukagjinit, tha David Blunata. Aleksandri q gjat gjith kohs kishte qetsuar njerzit, duke i bindur se vdekja e Enverit ishte e domosdoshme, nuk kishte pranuar t vinte n varrim. Ademi vdiq pr shkak t Shtunit, tha ai, dhe un nuk mund ta tradhtoj. E megjithat Aleksandri ia kishte br nderin Shtunit, sepse si t gjith kuzhiniert e bots ai kishte qetsin, q n at rrmuj t kujtohej pr detajet e domosdoshme t nj varrimi. Kishte gjetur n pyll nj zambak t egr, dhe ia kishte hedhur Shtunit mbi trup. Petalet e sapoelura kishin shprndar ern e tyre duke u futur n flegra, n goj dhe n sqetullat e Shtunit dhe fytyra e tij e djegur ishte zbardhur pak, si u ndodh t gjith atyre q mbajn lule nn jastk. Kur e mbuluan, Hna i vuri nj gur te koka e varrit dhe mbi t lidhi plhurn e kaltr q u ngrit si nj flamur n ajr. Po tani far do t bjm? e pyeti Dielli David Blunatn. David Blunata mori frym thell dhe tha: Tani duhet t ikim. Shqipria do t jet m e mir pa shqiptart dhe shqiptart do t bhen m t mir pa Shqiprin. Dielli vuri dorn mbi
590

barkun e Vers dhe duke e puthur leht te qafa i tha: Kur t kaprcejm detin, krmilli q ke n bark do t dal nga guaska. Un kam nj trndafil n bark, tha Vera dhe u prkul mbi varrin e Lek Dukagjinit duke futur duart n dhe. Dheu i asaj dite ishte i ngroht dhe shirat q kishin rn gjith dimrin i kishin dhn aromn e detit. Vera i nxori duart nga dheu, u mori er dhe duke par David Blunatn n sy e pyeti: far duhet t shkruaj mbi varrin e gjyshit tim? David Blunata u mendua duke ulur kokn. Gjat ditve q kishte qndruar n burg kishte menduar shum pr Lek Dukagjinin. Megjithse jeta e tij kishte ndryshuar pr shkak t madhshtis, trilleve dhe delirit t atij njeriu, srish ai nuk kishte asnj ndjenj hakmarrjeje. Mizoria e Lek Dukagjinit ishte artistike. Ai kishte themeluar nj vend q nuk kishte ekzistuar m par n hartn e bots dhe sido q t ndryshonte historia, sado q njerzit ta urrenin apo ta mohonin, dika do t mbetej: Lek Dukagjini kishte krijuar Shqiprin duke iu dhn shqiptarve nj shtet q nuk e kishin pasur. Edhe nj shtet mizor sht prap nj shtet, mendoi David Blunata dhe duke qeshur i tha Vers: Mund t shkruash q n kt vend prehet Lek Dukagjini, njeriu q jetoi si Zot dhe q vdiq si gjyshi i Vers. Dielli u vrenjt, si do t bnte do burr q dgjon biografin e gruas se vet, ndrsa Vera ngriti vetullat n shenj habie dhe faqet iu mbushn me quka. Lek Dukagjini meriton t mbahet mend pr shum gjra t tjera, prpara se t jet gjyshi i nj vajze t panjohur q
591

nuk do t kthehet m kurr n kt vend, tha ajo. E ke gabim, tha David Blunata. Sikur ai t ishte gjall dhe t mund t ndryshonte jetn e vet do t zgjidhte t ishte gjyshi yt, prpara se t ishte Zot. T jesh e bindur, i tha duke i prkdhelur flokt. Lek Dukagjini e kuptoi se nse njeriu ka nj eprsi mbi Zotin, kjo sht aftsia e tij pr tu br prind dhe pr t krijuar njerz. Zoti nuk e ka kt aftsi dhe Lek Dukagjini prandaj e urrente. Vera tundi kokn dhe megjithse zakonisht ajo nuk bindej nga fjalt e burrave, u ul n gjunj, mori nj gur dhe shkroi mbi varrin e Lek Dukagjinit: Ktu prehet Lek Dukagjini, Zoti i vetm q pranoi t ishte gjysh. Ajo iu fryu shkronjave q kishte gdhendur mbi gur dhe pasi i puthi u ngrit dhe fshiu syt. David Blunata qeshi dhe i tha Diellit: Nesr n mngjes anija jon niset drejt perndimit. Dielli eci prpara drejt qytetit dhe Vera e ndoqi pas duke hapur kmbt anash, si bjn t gjitha grat q mbajn gonxhe n bark. David Blunata nuk kishte asgj pr t marr me vete. Shqipria ishte e varfr dhe ti merrje asaj mobiliet e pakta, rroba, buk apo ndonj kafsh t rrall, ndonj zog apo lule nuk do t ishte e drejt. Ai u end gjat gjith dits duke par sesi burrat dhe grat e ishullit mundoheshin t gjenin dika pr t marre me vete, por edhe ata njlloj si ai silleshin prreth, por nuk arrinin ti mblidhnin dot plakat e tyre, sepse plaka nuk kishin. Sa e dhimbshme sht t iksh nga vendi yt pa marr dot asgj me vete, mendoi, dhe u ul n hijen e nj peme
592

duke iu fshehur diellit q at dit po ngrohte Shqiprin pa kursim. Nga gjith banort e qytetit, askush nuk kishte krkuar t qndronte dhe kjo nuk e kishte habitur David Blunatn. Natyrisht q t gjith donin t largoheshin nga Shqipria dhe nse kishte nga ata q nuk e kishin menduar ndonjher ikjen, Pushtimi i Dashuris i kishte shtyr, si shtyn era varkat drejt nj bregu t panjohur. Arratia sht ngjitse. Njerzit, jo gjithmon kan arsye pr t ikur nga nj vend. N shum raste arsyet e t tjerve bhen arsyet e tyre. Ndoshta ky ishte edhe rasti i Shqipris. Atje kishte diell, kishte det, kishte tok, kishte shtpi, por frika nga e shkuara ishte m fort se t gjitha pasurit e atij vendi t mara s bashku. Nse shqiptart donin t iknin, kjo nuk vinte se kishin frik nga natyra, nga thatsira, nga stuhit detare apo nga kafsht. Shqipria ishte e mbrojtur dhe tekat e stinve nuk e krcnonin pothuajse asnjher. Shqiptart kishin frik vetm nga njri-tjetri. N at vend mund t lindte do dit nj Enver apo nj Lek Dukagjin tjetr dhe ather jeta, prona, dashuria, fmijt q sapo kishin lindur dhe familjet q po krijoheshin me vshtirsi, nuk do t kishin m asnj vler. Nse dikush do t donte t sillej si Enveri apo si Lek Dukagjini, mund tua merrte t gjitha pr nj dit, si edhe kishte ndodhur. Ata donin t iknin n nj vend n t cilin koha, toka dhe uji nuk u jepnin njerzve asnj mundsi pr tu br si Enveri apo si Lek Dukagjini dhe prandaj shqiptart at dit iu ngjanin atyre njerzve q jan gati ta zvendsojn
593

parajsn me do vend tjetr, qofte ai i varfr, i shmtuar dhe i huaj. Paniku dhe frika q kishin nga njri-tjetri po kthehej n ngut. Qyteti i ngjante nj porti t madh, ku burrat lviznin duke mbledhur ushqime, ndrsa grat pastronin shtpit, ku kishin jetuar pr shum vjet. Shqipria duhet t jet e pastr, kishte thn Hna, dhe grat ishin lshuar npr rrug, n kopshte e rrugica, kishin lar muret dhe dyert e shtpive dhe kishin ngritur nga toka gjethet, glasat e zogjve dhe gurt e shumt q ndrtimet e Enverit kishin shprndar gjithandej. Ky vend nuk ka qen dhe ndoshta nuk do t jet kurr m kaq i pastr, mendoi David Blunata, sepse Zoti dhe engjjt mungojn pr ta br pis. Ai shikonte vajzat q ishin br gra, se si mallngjeheshin duke kruar muret dhe nganjher i prkdhelnin me gishta puplat e padukshme t zogjve q Aleksandri kishte vizatuar dikur mbi muret e Shqipris. Me urdhr t David Blunats disa nga ushtart kishin br gati anijen, e cila do t nisej n mngjes. Velat ishin ngritur mbi det dhe anija me t ciln fmijt kishin ardhur n Shqipri prkundej duke pritur t mbushej me njerz. Anija q kishte sjell shqiptart n Shqipri tani ishte gati ta zbrazte at. Her pas here David Blunata pyeste veten nse ishte e drejt q ai vend t zbrazej, nse kishte pasur t drejt kur i kishte bindur shqiptart se duhej t largoheshin nga vendi i tyre. Por gjithnj e largonte kt dilem nga mendja i bindur se Shqipria ishte m e mir pa shqiptart dhe se shqiptart do t bheshin nj popull
594

m i mir pa Shqiprin. Sikur dikush t kishte vendosur ta kundrshtonte, me siguri do ti kishte thn: Po pse duhet t largohen shqiptart nga Shqipria tani q Lek Dukagjini nuk i detyron m t mos ken prona, familje, fmij dhe dashuri. Pse duhet ta braktisin vendin e tyre tani q Enveri ka vdekur dhe dhuna e tij nuk i ndan m fmijt nga prindrit. Tani ata jan t lir t jetojn dhe t punojn pr vete, mund ti thoshte pa frik kushdo q donte ta pengonte braktisjen e Shqipris nga shqiptart. Natyrisht, n Shqipri askush nuk e tha kt fjali, prve vet David Blunats, i cili kishte edhe prgjigjen pr pyetjen q nuk i ishte br nga askush gjat asaj dite. Un nuk kam detyruar asknd t largohet dhe pr sa kohe q kjo ikje nuk sht e detyruar ajo nuk dmton asknd. Liria ka m shum rndsi se Shqipria, mendonte David Blunata dhe duke prkundur shpirtin e vet n er, ndiente diellin q krkonte nj shteg pr tiu ulur mbi krye. Megjithat, duke mos dashur t ndikonte mbi vendimin e askujt, David Blunata i kishte pyetur njerzit se far donin t bnin. Un kam vendosur t iki, kishte thn ai. Dua t jetoj n nj vend q nuk m pengon t shkruaj dhe t mendoj far t dua pr Zotin dhe pr njerzit. Dua t jetoj n nj vend tjetr. Do t nisem nesr n mngjes. Bashk me mua do t vijn n perndim Dielli dhe Vera dhe po ashtu Hna me vajzn e Shtunit, t ciln do ta rris, si kam premtuar. Pas fjalve t tij t pakta ishte br heshtje dhe pas pak t gjith kishin thn n mnyrat e tyre se donin ta
595

ndiqnin, n toka t tjera, me prjashtim t Aleksandrit dhe kshilltarve t Lek Dukagjinit q kishin kundrshtuar t iknin nga Shqipria. do t bni n kt vend? i kishte pyetur David Blunata butsisht. Kshilltaret dukeshin m t vetmuar dhe m t plakur, ndaj nuk kishin fuqi ta kundrshtonin, megjithse ai e dinte se ata e fajsonin pr ndryshimin q po psonte Shqipria. Ti po e zbraz Shqiprin nga shqiptart, kishte thn njri prej tyre. Historia do t shkruaj keq pr ty. Asnj profet nuk e mson popullin e tij t largohet nga tokat e veta. Por David Blunata nuk i ishte prgjigjur dhe pr t ndryshuar bisedn kishte thn: Ky do t jet vendi i par n bot pa gra. Si do t jetoni ktu? Ne jemi si murgjit, ishte prgjigjur njri nga kshilltart. Nuk kemi nevoj pr asgj, me prjashtim t Zotit ton. Po ju duhet t punoni pr t jetuar, iu tha David Blunata. Kujtimi i Lek Dukagjinit nuk kthehet dot n buk dhe n drit. Por kshilltart, mesa duket, kishin menduar pr kt dit dhe kushdo q beson se murgjit kan vetm interesa shpirtrore e kan gabim. Gjat ditve kur ishin ngujuar nga frika e Enverit, ata i kishin ndar mes tyre tokat e Shqipris. Kur turistet t vinin n ishull pr t thar kockat e tyre, ata do ti prisnin, do ti strehonin n shtpit e vogla t qytetit, do t gatuanin pr ta, do t pastronin plazhin dhe do t mblidhnin frutat e Shqipris pr ti freskuar nga vapa dhe kripa e detit. Ja nj mundsi pr ta kthyer parajsn n pasuri, mendoi ai dhe u kthye nga Aleksandri. Po ti far do t bsh n
596

kt vend? e pyeti. Aleksandri q ato dit i ishte kthyer pasionit t tij pr t vizatuar muret, duke i mbushur fortesat e Enverit me germat e Pushtimit t Dashuris, hapi syt q i shklqenin dhe u prgjigj: Un do t pres Zed Komnenin. Ai ka koh q krkon t vij n Shqipri, si i ka premtuar Ademit. Ather ky vend do t ndryshoj. T dy bashk ne do ta bjm Shqiprin nj vend t lir, ashtu si nuk ka qen kurr. David Blunata i hodhi dorn n sup. Nse kishte dika q e kishte msuar nga jeta me Lek Dukagjinin, ishte magjia q lironte kur duhej tu thoshte gjra t rndsishme njerzve t parndsishm. At dit David Blunata ishte magjik dhe Aleksandri u drodh nga pesha e dors q kishte n trup. Un nuk dua t t bind t vish me mua, i tha. Por kjo tok ka provuar se i ndryshon njerzit. Je i bindur se Zed Komneni kur t vij nuk do t sillet si Enveri dhe si Lek Dukagjini, se nuk do t krkoj ta marr kt ishull pr ta prdorur pr vete? E ke menduar ndonjher se pse ky ishull i shklqyer n mes t detit nuk ishte pushtuar kurr nga njerzit para se Lek Dukagjini t shkelte ktu? Un besoj se e di se pse. Ky vend ka fuqin ti ndryshoje njerzit. Nuk sht e rastsishme q vetm shqiptart pranuan t jetojn n kt vend, sepse shqiptart ndryshe nga popujt e tjer kan nj zakon: ata zgjedhin ato toka q t tjert nuk i duan dhe pastaj i shkatrrojn. Kam frik se Zed Komneni do t sillet njlloj si gjith t tjert dhe ather sakrifica jote do t shkoj dm. Aleksandri lvizi pak si
597

pr tia larguar dorn dhe i tha: Zed Komneni nuk sht si gjith shqiptart e tjer. Ademi e adhuronte kt njeri dhe un dua ta oj deri n fund amanetin e tij. Do t rri ktu dhe do ta pres, tha ai. I kam treguar Diellit tavernn ku ai punon dhe do ta pres derisa t vij. Jam i bindur q do t vij shum shpejt, sepse ka vite q pret q Shqipria t lirohet dhe jam i bindur se ka ndihmuar m shum se kushdo q kjo dit t afroj. Nse Ademi nuk do ta kishte njohur botn, ne do t ishim ende duke derdhur lot pr vdekjen e Lek Dukagjinit. David Blunata uli kokn dhe e puthi Aleksandrin n faqe. Ka ende shqiptar q besojn te shqiptart, tha me vete dhe ndjeu q u prlot pr her t par pas shum vitesh. Kur anija u shkput nga brigjet e Shqipris ndodhi ajo q ndodh gjithmon gjat nj largimi t shpejt dhe t rrmujshm. Ndonse shqiptart kishin marr nga Shqipria shum pak gjra, dikush u kujtua se kishte dika q mungonte dhe q ndoshta do t duhej ta kishin marr me vete. Ku sht Mehmeti? pyeti dikush duke par David Blunatn q rrinte si nj pem mbi det. N t vrtet Mehmetin nuk e kishte par asnjri q natn kur ai kishte vrar Enverin. David Blunata pa n sy ushtarin q kishte hapur dern e burgut dhe q m pas i kishte dhn armn Mehmetit dhe uli kokn. Si do profet, edhe ai kishte vrar n emr t popullit t vet, sepse profett megjithse e ln shumicn e gjrave t mdha n dorn e Zotit, disa gjra t vogla i bjn vet. Shqipria nuk duhej t binte kurr n dorn e Mehmetit dhe David
598

Blunata nuk kishte asnj vrasje ndrgjegjeje pr vendimin q kishte marr. Para se t dilte nga burgu pr ti folur Shtunit, ai kishte prqafuar ushtarin duke i thn n vesh: Mehmeti duhet t vdes pr t shptuar Shqiprin. Dhe kur t gjith shqiptart mbi anije, po prisnin nj prgjigje, David Blunata tregoi nj tym t zi q at ast po ngrihej si nj kafsh e egr mbi shkmbinjt e ishullit. Mehmeti krkoi t digjet pr t shptuar nga lkura e vet dhe un ia plotsova dshirn, tha ai dhe tundi dorn n ajr sikur donte t pastronte qiellin nga tymi i Mehmetit. Shqiptart uln kokat dhe, si nj popull i msuar t mendoj se vdekjet jan gjithmon t dobishme, i drejtuan syt nga bregu mbi t cilin nuk kishte asnjeri. Kshilltart nuk kishin dashur t dilnin pr ti prcjell, ndrsa Aleksandri ishte fshehur n tunel dhe q atje shihte anijen duke qar. Kur ajo u zvoglua dhe u fsheh pas dallgve t vogla, ai u kthye n qytet. Sheshi ishte bosh dhe mbi fortesn e Enverit ishte ulur nj breshk, e cila po thekej n diell. Shum dit me von, i shtrir n plazh, Aleksandri pa nj njoll mbi det. U ngrit dhe duke kujtuar anijen e Shtunit q kishte sjell fmijt, u ngazllye si kishte br edhe ather. Por tani ishte vetm dhe nuk kishte me k ta ndante gzimin e vet. Ai vendosi t ecte n det, derisa pa nj anije t vogl dhe t leht, q duke lodruar mbi val po vinte me shpejtsi drejt bregut. Anija u afrua, ndaloi, dhe Aleksandri dgjoi disa t qeshura grash, t cilat ishin t veshura me rroba t shndritshme.
599

N mes t tyre nxinte pelerina e nj burri t gjat me mjekr q fliste pa pushim me z t fort dhe tregonte Shqiprin me dor. Ishte Zed Komneni. Aleksandri ngriti kokn n qiell dhe falnderoi Ademin. Un po shoh ndrrn tnde, i tha duke brtitur. Futi duart n uj, lagu fytyrn dhe rregulloi flokt e pakrehur, njlloj si ata njerzit q duan t duken t bukur prpara nj takimi. Rrobat i kishte t zhubrosura, por me siguri q Zed Komneni nuk do tia vinte re. Ai e dinte se njerzit n Shqipri kishin jetuar shum keq, kishin qen t varfr dhe kjo ishte arsyeja pse po vinte: pr ti shptuar nga mjerimi dhe nga vetmia. Zed Komneni po vinte pr t ndryshuar popullin e vet. S bashku do ta ndrtojm kt parajs, do ti thoshte Aleksandri kur ta takonte. Kur anija iu afrua bregut, Zed Komneni u hodh n uj, ngriti nj nga nj vajzat q kishte me vete dhe pasi i lshoi t gjitha n tok, si lshon nj dallg guaskat e llastuara, shkeli me kmbt e lagura plazhin e bardh t Shqipris, hoqi pelerinn e vet t zez dhe e hodhi n rr. Aleksandri i doli prpara dhe i tha: Mir se vjen n Shqipri, Zed Komneni. Un jam Aleksandri, shoku i Ademit. Zed Komneni e pa nga koka te kmbt dhe i tha: Ti duhet t jesh kuzhinieri i Shqipris. Ne jemi t lodhur dhe do t ham ktu n plazh. Shko na bj dika pr t ngrn. Pa pritur q Aleksandri ti thoshte dika m shum. Ta pyeste si i dukej Shqipria, far kishte ndrmend t bnte, a e kishte marr malli dhe n fund t fundit si kishte arritur Dielli, Vera, David Blunata dhe
600

t tjert n bregun prball, Zed Komneni u kthye nga vajzat q kishte sjell me vete dhe t gjith filluan t qeshnin, ndoshta nga pamja e zhubrosur e Aleksandrit apo nga ndonj tregim t cilin e kishin nisur gjat rrugs. Po tallen me Shqiprin, mendoi Aleksandri dhe trhoqi kmbt n rr pr tu nisur drejt qytetit. Para se t futej n tunel ktheu kokn dhe pa Zed Komnenin q ishte zhveshur dhe po hynte n det. Pas tij edhe vajzat kishin hequr rrobat e tyre gjith ngjyra dhe po e ndiqnin pas, si ndjekin pulat nj gjel n nj plazh t vetmuar. Aleksandri uli kokn. Zed Komneni ndoshta nuk ishte njeriu q ai kishte pritur. Ai nuk kishte treguar asnj shenj malli apo mirsjelljeje, prkundrazi ishte i vrazhd dhe zri i tij kishte qen urdhrues si ai i nj pronari q iu ndan detyrat shrbtorve t vet. Ka ardhur pr tu br pronar i Shqipris, mendoi Aleksandri. Ai do t ndaj plazhet dhe do ta mbush kt vend me vajza dhe me djem t pasur q do t zbukurojn trupat e tyre n diellin e Shqipris. Ne t tjert do t punojm dhe do t gatuajm pr ta. sht ky vend, mendoi me vete i dshpruar. N Shqipri ai q vjen, sht gjithmon m i keq, se ai q ikn. Mirpo dielli at dit ishte shum i fort dhe Aleksandri u fut n tunel dhe nuk e pa m dritn.

601