T.C. T.C.

BALIKES R N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI

OSMANLI BELGELER NE GRE RUS EL S TOLSTOYUN FAAL YETLER

YKSEK L SANS TEZ

smail BLBL

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Zbeyde GNE YACI

Balkesir 2007

T.C. BALIKES R N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI

OSMANLI BELGELER NE GRE RUS EL S TOLSTOYUN FAAL YETLER

YKSEK L SANS TEZ

smail BLBL
200312517006

Balkesir 2007

ZET

Osmanl Belgelerine Gre Rus Elisi Tolstoyun Faaliyetleri smail BLBL Yksek Lisans Tezi, Tarih Ana Bilim Dal Danman: Yrd. Do. Dr. Zbeyde GNE YACI Haziran 2007, 100 sayfa Bu almann amac XVIII. yzyln bandaki Osmanl-Rus ilikileri balamnda dnemin Rus elisi olan Pyotr Andreyevich Tolstoyun bu ilikilerdeki roln, Osmanl Devletindeki faaliyetlerini ve bu sre iersindeki faaliyetlerin OsmanlRus iliiklerine olan etkilerini ortaya koymaktr. Bu nedenle alma P. A. Tolstoyun elilik maiyeti ile birlikte stanbulda bulunduu 17021714 yllar arasndaki zaman kapsamaktadr. Giri blmnde balangcndan XVIII. yzyla kadar Osmanl-Rus ilikileri ele alnmakta olup birinci blmden itibaren Tolstoyun Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki siyasi ilikilerine dair faaliyetlerine geilmektedir. kinci blm, Hristiyanlarn kutsal meknlarnn Osmanl topraklarnda olmas hasebiyle dini alandaki faaliyetlerine ayrlmtr. nc blm bu dnemdeki Osmanl-Rus ticaretinin mahiyetini ve Rus tccarlarn Osmanl topraklarnda karlatklar problemlere dair verileri deerlendirmeye yneliktir. Son blm olan drdnc blmde ise Tolstoyun elilii srasndaki gndelik yaantsna deinilmitir. Btn bu aratrmalar sonucunda P. A. Tolstoyun Osmanl-Rus ilikilerinde siyasi alanda olduka etkili olduu, dini ve ticari alanlarda ise ksmen baar salad sonucuna varlmtr. Bir eli olarak P. A. Tolstoy, Osmanl topraklarnda grev yapt sre iinde dier elilerden farkl bir muamele ile karlamam ve farkl bir uygulamaya tabi tutulmamtr. almamz ortaya koyarken temel kaynamz Osmanl ariv belgeleridir. Belgelerin yannda dnemin kronikleri de ayr bir yere sahiptir. Tabi ki Osmanl-Rus ilikilerine dair telif eserler de almamzda kullanlmtr. Anahtar Kelimeler: Tolstoy, eli, ar Petro, Osmanl-Rus ilikileri

iii

ABSTRACT

The Russian Ambassador Tostoys Activities According to Ottoman Documents smail BLBL Master Thesis, The History Department Supervisor: Assist. Prof. Dr. Zbeyde GNE YACI June 2007, 100 pages The purpose of this study is to examine the role of Pyotr Andreyevich Tolstoy who was the ambassador of Russia at that time in relation to the Ottoman Empire and Russia, his activities in the Ottoman Empire and the effects of his activities to the relations of the Ottoman Empire and Russia in this period in the context of relation of the Ottoman Empire and Russia in the early 18th century. For this reason, the study includes the years between 1702 and 1714 that Tolstoy was staying in Istanbul with the attendants of the embassy. The relation of the Ottoman and Russia is examined from the begining of it until the 18th century in the introductory. As for the first chapter, Tolstoys activities about political relations between the Ottoman Empire and Russia are focused on. The second chapter is about his activities related to religious matters because of the existence of holly Christian places in Ottoman country. The third chapter is aimed at realizing the true nature of the trade between Ottoman Empire and Russia and data concerning problems that Russian merchants encountered in Ottoman country in this period. Daily life of Tolstoy during his embassy is touched upon in the fourth chapter which is the last chapter. Eventually of all, this research concluded that P. A. Tolstoy was being rather effective in political relations of the Ottoman Empire and Russia but providing achievemenet partly in religious and merchant spaces. As a ambassador, Tolstoy didnt encounter any privileged procedure during his time in Ottoman country and he wasnt subjected to any different implementations. While preparing this study, our main resource was the documentation of the Ottoman Archives. Additionally, the chronicles of that period also have an important role. Of course, compilation works regarding relations of the Ottoman Empire and Russia are also used in our study. Keywords: Tolstoy, ambassador, Tsar Petro, the relation of the Ottoman Empire and Russia

iv

NSZ

XV. yzyln sonlarnda balayan Osmanl-Rus ilikileri XVIII. yzyla gelindiinde farkl bir boyut kazanmtr. Osmanl Devleti 1700 ylnda imzalanan stanbul Antlamas ile Rus arlnn kendisine eit bir lke olduunu kabul etmitir. Ayrca Osmanl Devleti bu Antlama ile Azak Kalesini Ruslara brakm ve stanbulda bir daimi Rus elisinin bulunmasn kabul etmitir. Bu madde XVIII. yzyln banda Osmanl-Rus ilikilerinin seyrine yn vermitir. Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Bar adl eserinde bu dneme deinmise de hem Rus hem de Trk tarihi asndan nemli bir yere sahip olan P. A. Tolstoy hakknda pek fazla bilgi vermemitir. Yakn bir tarihe kadar Osmanl-Rus ilikilerini konu alan alma says olduka azd. Ancak 1990l yllarda Osmanl-Rus ilikilerini inceleyen aratrmac saysnda ciddi bir art meydana geldi. Ne var ki bu aratrmaclar da yakn bir dneme eildiler. XVIII. yzyl ncesi Osmanl-Rus ilikilerine deinen balca aratrmaclar Akdes Nimet Kurat, Halil nalck ve Tlay Durandr. Yaplan almalarn azl Osmanl Ariv ve kroniklerinin iki lke arasndaki ilikileri aydnlatacak zenginlikte olmamasndan kaynaklanmaktadr. XVIII. yzyl itibariyle ilikilerin younlamasna paralel olarak Osmanl arivindeki belge says da artmaya balamtr. Sonu olarak yaplan aratrmac ve alma says da artmtr. Osmanl kaynaklarna gre XVIII. yzyl Osmanl-Rus ilikileri konusunda aratrma yapanlarn balcalar Akdes Nimet Kurat, lber Ortayl, dris Bostan, Osman Kse, Seyit Sertelik, Hayri apraz ve Zbeyde Gne Yacdr. Ayn konuya deinen balca yabanc aratrmaclar ise M. Nekrasov, A. P. Novoseltsev, Omeljan Pritsak; N. Mhajlovich, Rogozhn, Svetlana Oreshkova, B. H. Sumner, V. E. utoy, Nikolay G. Kireevdir. iermektedir. Osmanl elileri hakknda pek ok alma yaplmtr. Ancak Osmanl Devletinde bulunan yabanc eliler ile ilgili Karl Teplynin Dersaadette Avusturya Elileri adl eseri dnda bir almaya tesadf edemedik. Emine nanrn Slav Dilleri ve Edebiyatlar Bilim Dalnda Tolstoyun 16971699 yllarndaki Avrupa seyahatinde tuttuu notlar temel alarak yapt doktora tezi Trkiyede Tolstoya hasredilmi tek Ad geen aratrmaclarn almalar iki lke arasndaki ekonomik ve siyasal ilikileri

alma idi. Emine nanr tezinde Rusya ile Bat dnyas arasndaki kltrel etkileimi ve Tolstoyun seyahat notlarnn edebi ynn incelemitir. Bu almada Osmanl-Rus ilikilerinin yeni bir srece girdii XVIII. yzyl banda stanbula eli olarak gnderilen P. A. Tolstoyun Osmanl belgelerine gre elilik faaliyetleri ve bu faaliyetlerin Osmanl-Rus ilikilerindeki etkisi ele alnmtr. alma Osmanl arivinde bulunan 83/1 Numaral Rusya Ahidname Defterinde yer alan hkmlere ve dnemin kroniklerinin verdii bilgilere dayanmaktadr. Ancak bu veriler son derece yetersiz olduundan yabanc dille yazlm kaynaklar ile eksikliklerin giderilmesine allmtr. almann Giri blmnde XV-XVIII. yzyllarda Osmanl-Rus ilikilerine deinilmitir. Tolstoyun Siyasi Faaliyetleri blmnde Osmanl-Rus ilikileri ve Tolstoyun siyasi faaliyetleri, Tolstoy ve Dini Meseleler blmnde Rus haclar ile stanbulda yaayan Hristiyanlarn durumlar, Tolstoyun Elilii Srasnda Osmanl Rus Ticareti blmnde iki lke arasndaki ticari ilikiler ile Tolstoyun bu ticareti gelitirmeye ynelik etkinlikleri, Tolstoyun stanbul Yaants blmnde Tolstoyun gndelik yaants, karlat skntlar ve bir eli olarak kendisine tannan haklar irdelenmitir. Sonuta XVIII. yzyln ilk eyreinde Osmanl-Rus ilikilerinde Tolstoyun nemli bir yere sahip olduu ve ilikilerin seyrindeki rol vurgulanmtr. Rusa bilmediimiz iin Rus kaynaklarndan istifade edilememi olmas bir eksikliktir. alma boyunca yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Zbeyde GNE YACIya teekkr bir bor biliyorum.

Balkesir 2007

smail BLBL

vi

 NDEK LER

ZET ......................................................................................................................... iii ABSTRACT............................................................................................................... iv NSZ ........................................................................................................................v NDEK LER ........................................................................................................ vii KISALTMALAR..................................................................................................... viii EKLER L STES ........................................................................................................x G R ...........................................................................................................................1 I. BLM..................................................................................................................14 TOLSTOYUN S YAS FAAL YETLER ..............................................................14 1.1 Karlofa Antlamas ve Rusya ...........................................................................14 1.2 Rusya ile stanbul Antlamas ............................................................................17 1.3 Ukraintsevin stanbula Gelii ve stanbul Antlamasnn mzalanmas ...........19 1.4 Tolstoyun Eli Olarak Atanmas .......................................................................22 1.5 Huzura Kabul...................................................................................................24 1.6 Tolstoy Greve Baladnda Siyasi Ortam........................................................27 1.7 stanbul Antlamasnn Uygulanmas .................................................................29 1.8 Prut Sava ncesi Tolstoyun Siyasi Faaliyetleri ..............................................34 1.9 Prut Sava ve Sonrasnda Tolstoy .....................................................................46 II. BLM ................................................................................................................52 TOLSTOY VE D N MESELELER ........................................................................52 2.1 Tolstoyun Elilii Srasnda Osmanl Devletinde Bulunan Rus Haclar ve Ziyaretghlar ..........................................................................................................53 2.2 Rus Haclarnn Karlat Sorunlar .................................................................58 2.3 Tolstoyun Osmanl Devletinde Yaayan Hristiyanlarla likileri......................59 III. BLM...............................................................................................................64 TOLSTOYUN EL SIRASINDA OSMANLI-RUS T CARET .....................64 IV. BLM ...............................................................................................................73 B R EL N N GNDEL K YAAMI .....................................................................73 SONU ......................................................................................................................80 KAYNAKA .............................................................................................................84 EKLER ......................................................................................................................92 ZGEM .............................................................................................................100

vii

KISALTMALAR

AE. a.g.e. a.g.m. a.g.t. Bk. BOA. C. CH. ev. dn. Drl. Gs. Yer Haz. A. E. HR. ..E.F.T.E.D Kar. MEB. Ner. No. Nr. pp. S. s. T.D.V. .A T.T.K. t.y. v.d. Yay.

Ali Emiri Ad geen eser Ad geen makale Ad geen tez Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Cilt Cevdet Hariciye eviren Dipnot Derleyen Gsterilen Yer Hazrlayan slam Ansiklopedisi bnlemin Hariciye stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi Karlatrnz Milli Eitim Bakanl Neriyat Numero Numara Sayfalar Say Sayfa Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Trk Tarih Kurumu Tarih yok ve dierleri Yaynlar

viii

y.y.

Yayn yeri yok

ix

EKLER L STES

Ek: 1 XVIII. Yzyln Balarnda Karadenizin Kuzeyini Gsteren Harita Ek: 2 XVIII. Yzylda Osmanl Devleti le Rusya Arasndaki Ticaret Yollarn Gsteren Harita Ek: 3 1701 Ylnda Baltk lkelerinin Snrlarn Gsteren Harita Ek: 4 Bender ehrinin Bir Gravr Ek: 5 Ukrayna Hetman van Mazeppa Adna Baslan Para Ek: 6 Kudsde Bulunan Laura of The Reverend Saba The Blessed Kilisesi Ek: 7 Kasm 1706da Tolstoy in Yaplan Bir Aylk Masraf Gsteren Makbuz Ek: 8 Tolstoy Ailesinin nl simleri

GR

XV. yzyln banda Dou Avrupadaki en nemli devletler Litvanya-Lehistan, Moskova Knezlii ve Altn Orda Hanl idi. Bunlardan Moskova Knezlii bu yzylda siyasi btnln salamay baarm, kltrel ve ekonomik adan byk bir gelime gstermitir1. Moskova Knezliinin bu yzyla kadar bal olduu Altn Orda Hanl ise Canibek Hann (13421357) lmnden sonra ortaya kan taht kavgalar nedeniyle eski gcn kaybetmeye balamtr. Altn Orda Hanlnn zayflamasyla Hanln gneyinde Krm Yarmadasnda, I. Hac Girayn2 nderliinde Krm Hanl kurulmutur3. Eski Altn Orda topraklarnda ykselen Moskova Knezlii ve bu topraklarda kurulmu olan Krm Hanl, Altn Orda Hanlna kar birlemitirler. Altn Orda Hanl bu ittifaka kar Lehistan-Litvanya ile anlamtr4. Osmanl Devleti, bu mcadeleye Krm Han I. Mengli Girayn (1469 ve 14781514) 1478de Osmanl Devletinin hkimiyeti altna girmesiyle dhil olmutur. Fakat Osmanl Devleti, Karadenizin kuzeyindeki gelimelere dorudan mdahil olmamtr. Vassal olan Krm Hanl vastasyla nfuz mcadelesinin iersinde yer alm ve bylece Krm Hanlnn mttefiki olan Moskova Knezlii ile o da mttefik olmutur5. Bu sebepten dolay Osmanl Devleti, Moskova Knezlii ile ilikilerini ilk nce Krm Hanlnn aracl ile yrtmtr.
1 2

A. Yu. Yakubovskiy, Altn Ordu ve k, T.T.K. Yay., Ankara: 2000, s. 206. Cengiz Han soyundan gelen Hac Giray Krm Hanlnn kurucusu saylr. Hac Giray Krm Hanln kurduktan sonra Altn Orda Hanlna kar mcadele etmitir. Hac Giray, Lehistan Kral IV. Kazimire kar Moskova Knezi III. van desteklemitir. Sert bir karaktere sahip olan Hac Giray 1466da lmtr. Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara: 1992, s. 207-211; Yakubovskiy, a.g.e., s. 213-214. 3 Krm Hanlnn kuruluuna ilikin farkl tarihler bulunmaktadr. Ycel ztrk Krm Hanl adl makalesinde bu konuyu tartmtr. ztrk, tartma sonucunda Krm Hanlnn 1426 ylnda kurulduu sonucuna varmtr. Ycel ztrk, Krm Hanl, Trkler, C. VIII, Yeni Trkiye Yay., Ankara: 2002, s. 482-483; A. Yu. Yakubovskiy, Hanln kurulu tarihi olarak 1449 tarihini vermitir. Yakubovskiy, a.g.e., s. 213. Akdes Nimet Kurat ise Hac Girayn tahta gei ylnn kesin olarak bilinmediini, ancak 1441-1442 yllarna ait sikkelerde Hac Girayn adnn zikredildiini yazmaktadr. Kurat, , IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 209. 4 Akdes Nimet Kurat Trk Kavimleri ve Devletleri adl almasnda Altn Orda ile Lehistan-Litvanya arasndaki yaknlamann Altn Orda Han Toktam (13771395) zamannda baladn yazmaktadr. Toktam, Moskova Knezliinin Altn Orda Hanln tehdit eden hzl ykselii karsnda LehistanLitvanya Devleti ile Ruslara kar bir cephe oluturmann yollarn aramtr. Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 137. 5 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 110, 112, 113; Halil nalck, TrkRus likileri 1492-1700, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K., Ankara: 1999, s. 25; Yakubovskiy, a.g.e., s. 215-217; ztrk, a.g.m., s. 486.

Osmanl-Rus diplomatik ilikileri ise yine Krm Hanl vastasyla balamtr: Moskova Knezi III. vann6 (14621505) Macar Kralna gnderdii Fedor Kuritsin adl eli, Belgradda Osmanl yetkilileri tarafndan durdurulduunda Krm Han Mengli Girayn arabuluculuu sayesinde serbest braklmtr. Hatta Kuritsin, Belgradda bulunduu srada Osmanl yerel yneticileri Moskova Knezinin padiahla iliki kurmasn tavsiye etmilerdir. Eli, Moskovaya dndnde bu durumu III. vana iletmitir. Bunun zerine III. van Krm Hanna bir mektup yazarak Osmanl padiah ile mnasebet kurmak istediini bildirmitir. Krm Han da bir mektupla stanbula durumu arz etmitir. stanbuldan olumlu cevap gelmesi zerine III. van Azak ve Kefedeki Rus tccarlarnn problemlerine deinen ve ilikilerin gelitirilmesini isteyen bir mektubu7 II. Bayezide gndermitir. Bayezidin Rus tccarlarn karlat sorunlarn bir an nce giderileceini bildiren mektubu III. vana ulanca Michael Pleceyev isimli eli stanbula gitmek zere Moskovadan hareket etmitir8. Michael Pleceyev Moskovadan ayrlmadan nce hkmeti tarafndan kendisine baz talimatlar verilmitir. Buna gre stanbulda kimseyi kendi nne geirtmeyecek ve padiahtan baka kimseye hitap etmeyecektir9. Ancak Pleceyev, kendisine verilen bu talimatlarn tesinde hareket ederek, III. vann II. Bayezid (1481 1512) ile eit olduunu vurgulayacak ekilde davranmtr10. Bu durum stanbulda
6

arlarn isimlerinin yazl kaynaklara gre farkllk gstermektedir. Btnlk salamas asndan Akdes Nimet Kuratn Rusya Tarihi adl eserindeki yazl esas alnmtr. 7 Plecevevin getirdii 31 Austos 1492 tarihli bu mektup zellikle Osmanl topraklarnda ticaret yapmaya alan Rus tccarlarnn problemleri ile ilgilidir. Buna gre baz Rus tccarlar angarya ilerde altrlmakta, ellerindeki mallar zorla yar fiyatna satn alnmakta ve len tccarlarn mallarna el konulmaktadr. Ancak Azak ve Kefede zorluk ekenler sadece Rus tccarlar deildir. M. Nekrasov, XVI. Yzylda Rus-Osmanl Ekonomik likileri adl almasnda bu konuya deinerek baz Rus tccarlarn mallarn gmrkten karmak iin sakladklarndan ve bunun da Osmanl yetkilileri iin problem oluturduundan bahsetmektedir. M. Nekrasov, XVI. Yzylda Rus-Osmanl Ekonomik likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 93 dn. 7. 8 Kurat, Rusya Tarihi, s. 117118. 9 Kurat, Rusya Tarihi, s. 118. Osmanl Devletinde btn eliler sayg grmekle birlikte yaplan muamele elinin rtbesine ve temsilcisi olduu lkeye gre deimekteydi. Eli huzura belirli kurallar yerine getirilerek alnrd. Yine kabul esnasnda uymas gereken baz kurallar da vard. Bunlardan biri de padiah ile dorudan konumasnn yasak olmasdr. XVII. yzyln ortalarna kadar hibir eli dorudan padiah ile konuamamtr. Yabanc bir elinin sarayda konuabilecei en yksek rtbeli kii sadrazamdr. Midhat Sertolu, Osmanl Padiahlarnn Eli Kabl Treni, Hayat Tarihi Mecmuas, 2/7, 1974, s. 1317. 10 Halil nalck, Trk-Rus likileri, s. 26. Ruslar III. van dneminde bamsz bir devlet olmay baarmlardr. Bu nedenle stanbula gnderilen elinin bir tabiiyet alameti olarak alglanmamasn istemilerdir. Ancak yine de Osmanl Devleti Moskova Knezliini kendisine tabi Krm Hanlna denk grmtr. Oysa Moskova Knezi 1514de Avusturya mparatoruna kendisini ar olarak kabul ettirmeyi baarmtr. Kezban Acar, Balangtan 1917den Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Nobel

Ruslar iin kt bir izlenim brakm olmasna ramen elinin getirdii mektuba olumlu cevap verilmitir11. Halil nalck ilk mektubun gnderildii 1492den 1512 ylna kadar geen sreyi Osmanl-Krm-Rus ilikilerinde Dostluk Dnemi olarak deerlendirmektedir. Gerekten de Ruslar ilk mektubun geliinden itibaren Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirmeye almtrlar. Knezler Osmanl Devletini douda ve batda bulunan dmanlarna kar gl bir mttefik olarak grmlerdir12. Ayrca Azak ve Kefe, Rus tccarlar iin olduka nemli ehirlerdir. Bu ehirler Rusyadan gneye uzanan nemli ehirlerin k noktalar ve Rus mallar ile dnyann eitli blgelerinden gelen mallarn mbadelesinin yapld yerlerdendir. Moskova Knezlii ile Krm Hanl arasndaki dostluk uzun srmemitir. 1502de Mengli Giray Hann Altn Orda Devletini ykmasyla Moskova Knezlii byk bir tehlikeden kurtulmutur. Altn Orda Devleti yklnca Kazan, Kasm ve Astrahan Hanlklar kurulmutur. Ancak bu siyasi teekkller Altn Orda kadar gl deildir. Bu yzden Moskova Knezlii ile Krm Hanl arasnda Altn Orda sahasna hkim olmak iin bir mcadele balamtr. Mengli Giray 1505de Lehistan ile anlatktan sonra Rusya ilerine akn dzenlemitir13. Krm Hanl ile Moskova Knezlii arasnda yaanan mcadele Osmanl Devletinin kuzey siyasetinde bir deiiklie neden olmamtr. Osmanl Devletinin Karadenizin kuzeyi iin takip ettii politikann temeli Karadenizin gvenliini tehdit edebilecek bir gcn varln engellemektir. Osmanl Devleti, bunu, kuvvetler arasnda denge politikas gderek

Yay., Ankara: 2004, s. 62. Buna karlk Knezlerin ar unvann kullanmas 1547den sonradr. IV. van 1547de Uspenski Katedralinde Metropolit Makariinin elinden arlk Tacn giymitir. Acar, a.g.e., s. 69; Kurat, Rusya Tarihi, s. 145; George Vernadsky, A History of Russia, Yale University Pres, New Haven: 1968, s. 108-109. 11 Kurat, Rusya Tarihi, s. 118. 12 nalck, Trk-Rus likileri, s. 25. 13 Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 222; ztrk, a.g.m., s. 487. Krm Han Mengli Girayn Rusya ilerine dzenledii aknlar onun lmnden sonra yerine geen Mehmed Giray Han (1515-1513) dneminde de devam etmitir. Krm Hanlarnn Rusyaya aknlar 1700 ylnda Rusya ile Osmanl Devleti arasnda imzalanan stanbul Antlamasna kadar srmtr. Bu Antlama ile Krm aknlar yasaklanm, Osmanl Devleti bu durumu kabul etmitir. Caroline Finkel, Ryadan mparatorlua Osmanl, ev. Zlal Kl, Tima Yay., stanbul: 2007, s. 142. Finkel, Krm Hannn Antlamaya bir tepki olarak Osmanl Devletine kar isyan ettiini yazmaktadr. Gs. Yer. Ancak Devlet Giray Osmanl Devletine kar ayaklanmamtr. Bu ayaklanma Daltaban Mustafa Paann Rusyaya kar gizlice planlad seferin bir sonucudur. Bk. I. Blm, s. 27, 29, 31.

salamaya almtr14. Bu politikann bir sonucu olarak Karadenizin kuzeyindeki mcadelelerde bazen Krm Hanl, bazen de Moskova Knezlii desteklenmitir15. Osmanl Devletinin Moskovaya gnderdii ilk eli Menkub Beyi Kemal Beydir (1514). Kemal Beyin vazifesi padiahn mektubunu ve efendisinin dostne hislerini Knez III. Vasiliye iletmektir16. Omeljan Pritsak, 14911532 Yllarnda Osmanl-Moskova likileri isimli almasnda Kemal Beyin yannda skender Bey adnda bir kiinin daha olduunu yazmaktadr. skender Bey 1521de bir kez daha Rusyaya gitmitir. Onun vazifesi Don kysnda bir Trk ehri kurmak ve ticari iler iin uygun yer aramaktr17. Moskova Knezi Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirmeye alrken Krm Hanl ile mcadeleye devam etmeyi ihmal etmemitir. Bu mcadelenin konusu Altn Orda mirasdr. Her iki devlet de Altn Orda Devletinin yklmas ile kurulan Kazan Hanlna hkim olmak istemektedirler. Nitekim Krm Han Mehmed Giray Han, 1516da Kazan tahtna kardei Sahib Giray geirince, Knez III. Vasili (15051533) buna tepki gstermitir. Bir grup Kazanlnn Knez Vasiliye bavurarak Sahip Giray istemediklerini bildirmesi zerine o da kendi taraftar olan eyh Aliyi Kazan tahtna oturtmutur. Bundan sonra Mehmed Giray Hann Moskova zerindeki basklarnn artn gryoruz. III. Vasili bu baskdan kurtulmann aresini Osmanl Devletine bavurmakta bulmutur. Mehmed Giray Han I. Selimden (15121520) ekindii iin istedii gibi hareket edememitir. Ancak Han, Selimin lm zerine hemen Moskovaya kar harekete gemi, 1521de mttefiki olduu Lehistan ile III. Vasiliyi bar istemeye zorlamtr. Yaplan anlamaya gre Vasili, Krma her yl vergi demeyi kabul etmek zorunda kalmtr18.

nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569) Belleten, T.T.K. Yay., XII/46, (1948), s. 354. 15 I. Sleyman (15201566), 1521de Mehmed Giray Rusyaya kar ll olmas konusunda uyarmtr. ztrk, a.g.m., s. 488. 16 Hammer, Osmanl Tarihi, C. II, dal Ner., stanbul: t.y., s. 409. Akdes Nimet Kurat Rusya Tarihi adl eserinde Rusyaya giden ilk Osmanl elisinin Kefeden hareket eden Alagz adnda biri olduuna yazmaktadr. Kurat, Rusya Tarihi, s. 119. 17 Omeljan Pritsak, 1491-1532 yllarnda Osmanl-Moskova likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K., Ankara: 1999, s. 70. 18 ztrk, a.g.m., s. 487, 488. Tatarlar bu vergiye T diyorlard. Ruslar iin bu vergi kendilerini Krm aknlarndan koruyan bir arat. Ruslar yzyln sonuna doru bu vergiyi aksatmaya baladlar. Dzenli olmasa da t Byk Petro dnemine kadar denmitir. Kurat, Rusya Tarihi, s. 157158.

14

Ancak XVI. yzyln ortalar, Moskova Knezlii ile Osmanl Devletinin ilikilerinin bir daha geri dnlemeyecek bir ekilde bozulduu dnem olarak karmza kar. Artk Moskova Knezleri kendilerini ar olarak grmenin haricinde yine Altn Orda miras zerinde dorudan hak talep etmeye balamlardr. Bu durum Osmanl Devleti ile Moskovann karlarnn atmas anlamna gelmektedir. Nitekim ar IV. van (15331584) 1552de Kazan, 1554te de Astrahan ele geirmitir19. Bu ilhaklara tepki dorudan Osmanl Devletinden deil vassal Krm Han Devlet Giraydan gelmitir. Devlet Giray Han (15511577) Rusyaya 1556, 1557, 1558 ve 1559 yllarnda drt sefer dzenlemitir. Btn bu olaylar cereyan ederken Rus Kazaklar olarak adlandrdmz Kazaklar,20 Dimitra liderliinde erkeslerle de ibirlii yaparak Osmanl Devletine ait Don nehri aznda yer alan Azak Kalesini kuatmtr. Dimitra, Kefe Beyinin yardma gelmesi zerine kuatmay kaldrmak mecburiyetinde kalmtr. Azaktan sonra Kefeyi kuattysa da baarl olamamtr21. Osmanl Devleti, Kazaklarn bu saldrlarndan Rus arn sorumlu tutmutur. Bu tarihlerde Osmanl Devletini karsna almak istemeyen ar IV. van, stanbula iki eli gndererek Dimitra ile hibir alakalarnn olmadn bildirmitir22. Karadenizin kuzeyinde yaanan gelimeler Osmanl Devletinin dikkatini ekmitir. Kazan ve Astrahann Ruslarn eline gemesi zerine Don ile Volga arasnda bir kanaln almas planlanm ve Astrahan zerine sefere klmas gndeme gelmitir. Aslnda bu projenin gndeme gelmesinde ran ile yaplan mcadelelerde kesin bir sonu elde edilememesi birincil etkendir. Kanal projesi hayata getii takdirde Osmanl Devleti kanal vastasyla Hazar Denizine kolaylkla asker gnderebilecek ve ran bask altnda tutabilecekti. Bu sefer ile Astrahan Osmanl hkimiyetine katlacak, Rus ilerleyii durdurulacak, Orta Asyadan Osmanl topraklarna gelen nemli bir ticaret yolu denetim altna alnacakt. Bunun yannda Orta Asyal haclarn hac yolculuklarn gven ierisinde yapmalar salanacakt23.
19 20

Kurat, IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz, s. 237. Kazaklar, Karadenizin kuzeyinde yaayan, etnik kkenleri tartma konusu olan ve yaadklar yer ile isimlendirilen (Don Kazaklar, Terek Kazaklar gibi.) Hristiyan bir millettir. 21 ztrk, a.g.m., s. 490. 22 Ahmet Refik, Ak Deniz Meselesi ve Azak Muhasaras, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, XVI/17 (94), stanbul: 1333, s. 263, 264, 265, 274. 23 nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s. 359; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm I, T.T.K., stanbul: 2003, s. 35.

Astrahan Seferine kar kanlarn en banda Krm Han Devlet Giray gelmektedir. Devlet Giray, seferin baarya ulamas halinde Osmanl Devletinin DonVolga Havzasna hkim olacana ve Krmn bir Osmanl eyaleti olabileceini, yani Krm Hanlnn zerk statsnn kaldrlabileceini dnmektedir. Bu yzden Devlet Giray sefere scak bakmam ve 1562, 1563, 1564, 1565 yllarnda ard ardna Rusyaya sefer dzenlemitir. Devlet Giray, Ruslarn Don-Volga Havzasnda ilerleyiinin durdurulmas halinde Osmanl Devletinin bu seferden vazgeeceini dnmtr24. Fakat Osmanl Devleti 1569 ylnda harekete gemi ve Don ile Volga nehirleri arasnda kanal almas almalarn balatmtr. Krm Hannn isteksiz tutumu bata olmak zere dier nedenlerden dolay Astrahan Seferi olarak da adlandrlan Don-Volga Kanal Projesi baarszlkla sonulanmtr25. Tabiidir ki Astrahan Seferi Ruslar telaa drmtr. Hatta ar IV. van stanbula bir eli gndermek suretiyle seferin yapl gerekesini renmek istemitir. Osmanl ynetimi stanbula gelen Rus elisine kabul esnasnda olduka souk davranmtr. Eli kabul terifat kurallar ierisinde yer alan yemek ziyafeti Rus elisine verilmemitir26. Devlet Giray 1571de Rusya ilerine bir sefer dzenlemitir. Krm atllar Moskova nlerine kadar gelerek ehrin d mahallelerini yakmlardr. 120.000 kiinin katld bu seferde Moskovaya kadar olan saha yamalanmtr27. Lamartin, Osmanl Tarihi adl eserinde Moskovann hretini bu yangna borlu olduunu yazmaktadr. nk bu yangndan sonra ehir yeniden ina edilmitir28. IV. Hanna mdahale etmesini istemitir. Ancak Osmanl van stanbula gnderdii bir eli Krm Hanndan ikyeti olmutur ve Osmanl Devletinin Krm Devleti mdahalede bulunmamtr. Dahas 1591de yaplan seferde Krm kuvvetleri Osmanl topu birlikleri ile glendirilmitir29.

24 25

ztrk, a.g.m., s. 490. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. III, ev. Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul: 2005, s. 219. Hammer, kanal ama ii srasnda iilerin 15.000 Rus askeri tarafndan saldrya uradn ve ganimet elde ettiklerini yazyor. Hammer, Osmanl Tarihi, C. III, dal Ner., stanbul: t.y., s. 558 dn. 81. 26 Hammer, a.g.e., s. 559, 560. 27 ztrk, a.g.m., s. 491. 28 Lamartin, Osmanl Tarihi, C. II, ev. Serhat Bayram, y.y.: 1991, s. 529. 29 ztrk, a.g.m., s. 491, 493.

Rus elileri stanbula sadece Lehistan karsnda bir ittifak aramak, ticareti gelitirmek veya Krm Hanlarnn yaptklar aknlardan ikyeti olmak amacyla gelmemilerdir. Baz Rus elileri diplomatik ve ticari ilerin yan sra Osmanl tebaasndan olan Ortodokslarla da ilgilenmilerdir. Daha 1534de IV. vann Osmanl Devletine gnderdii eliden Osmanl ynetimindeki Hristiyan tebaa ile iliki kurmasn istemitir. 1571de gelen bir dier Rus elisi Ortodokslar iin sadaka getirmitir30. 1584de gelen Boris Blagov adl eli, Rusyadan Kudse gnderilen paralarn nasl harcandn kontrol etmek iin Osmanl yetkililerinden izin istemitir31. Hatta 1593de gelen eli camiye evrilen kiliselere karlk Hristiyanlara bir kilise yaplmas iin ricada bulunmutur32. arlarn Hristiyanlara ynelik talepleri kendilerini Ortodokslarn koruyucusu ve efendisi olarak grmelerinden kaynaklanmaktadr. Bu durum Moskova Knezi III. vann Bizans prensesi Sofya ile evlenmesinden sonra ortaya km ve bundan sonra Knezler kendilerini Bizans imparatorlarnn halefi saymlardr. Sofya ile birlikte Moskovaya giden Rahip Filoleyin ileyip gelitirdii ve III. Vasiliye sunduu fikre gre Roma ve stanbul dmtr. Ayakta kalan son mukaddes yer Moskovadr. Hristiyanlk inancna gre bir drdnc Roma olamaz. Bundan dolay dnya hkimiyetinin yeni merkezi Moskovadr.33. Bu fikir ile Rus Knezleri hem Bizansn varisi hem de btn Ortodokslarn koruyucusu olmulardr. Ruslarn Osmanl hakimiyetindeki Ortodokslara ynelik talepleri bu fikir zerine ina edilmitir. Kazaklar, XVII. yzylda Osmanl Devletinin Karadenizin kuzeyindeki devletlerle, bilhassa Lehistan ile olan ilikilerinde eitli sorunlara neden olmulardr. Nitekim Lehistan hkimiyetindeki Kazaklar 1620lerde stanbul kylarna kadar gelerek baz kasabalar yamalamlardr. Bunun zerine II. Osman Lehistana sava ilan etmi ve Osmanl kaynaklarnda Hotin seferi olarak bilinen 1622 ylndaki seferi gerekletirmitir. Ancak Kazak sorunu bu seferle zlememitir Yzyln ortalarna doru Rus hkimiyetine gemeye balayan Kazaklar, Osmanl Devleti iin sorun olmaya devam etmitir. Nihayetinde Kazaklar 1637de Azak ele geirmiler ve
nalck, Osmanl-Rus Rekabetinin Menei, s. 396. Hammer, Osmanl Tarihi, C. IV, dal Ner., stanbul: t.y., s. 43. Ruslar ve II. Philipp, Sinada bulunan din grevlileri iin ylda 500 altn yardmda bulunuyorlard. Jorga, a.g.e., C. III, s. 235. 32 Hammer, a.g.e., C. IV, s. 204. 33 Kurat, Rusya Tarihi, s. 140; Acar, a.g.e., s. 89-90.
31 30

Moskovadan kaleyi elde tutmak iin yardm istemilerdir34. Bu srada Moskovaya gitmek zere yola kan Osmanl Devleti elisi Foma Kantakuzen Kazaklar tarafndan yakalanarak ldrlmtr35. Osmanl Devletinin Azaka birlikler gndermesi zerine ar Michaelin (16131645) stanbula gelen elisi Kantakuzenin lmnden duyduklar znty dile getirmi ve Krm Hanlarnn aknlarna son verilmesi durumunda Azakn geri verileceini sylemitir. Ayn yl boyarlar yaptklar bir toplantda Azak meselesini tartmlardr. Sonuta Kazaklar desteklenmekle beraber lke ekonomisinin Osmanl Devleti ile savaamayacak bir durumda olmamas dikkate alnarak Kazaklardan Azakn boaltlmas istenmitir36. Kazaklar Ruslardan yardm alamaynca kaleyi bolatmak zorunda kalmlardr. 1642de Azaka gelen Osmanl askeri buray terk edilmi olarak bulmutur37. 1645 ylnda Osmanl tahtnda bulunan I. brahim (16401648) ar Alekseye (164576) gnderdii mektupta ondan Kazaklarn faaliyetlerini kontrol altna almasn istemi ve eskiden olduu gibi Krm Hanlna gnderilen verginin demesini talep etmitir38. Alekseyin Kazaklar konusundaki istekleri yerine getirdii pek sylenemez. nk Kazaklar 1652de ile ve Terkosu yamalamlardr39. Rusya zaten Kazak problemi ortaya ktnda Osmanl Devletine Kazaklarn kendi kontrolnde olmad iddiasn ileri srm ve Kazaklarn yaptklarndan sorumlu olmadn bildirmitir. Bunun zerine Osmanl Devleti 1660da Don nehri zerinde bir dizi kale inaatna balamtr40. Sultan brahim dneminin Osmanl-Rus ilikileri asndan en dikkate deer zellii ticarette yaanan canllktr. Bunun sebebi Sultan brahimin kendisi yani 1647den itibaren ortaya kan krk merakdr. Bu dnemde Sibirya sincab, vaak ve

Hammer, a.g.e., C. IV, s. 484; Ycel ztrk, Kazaklar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004, s. 415; ztrk, a.g.m., s. 495. 35 Nikolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. IV, ev: Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul: 2005, s. 26, 27; Kurat, Rusya Tarihi, s. 217, 218. Bu srada Osmanl Devleti ran ile savamaktayd. Bundan dolay Azaka byk bir kuvvet gnderilemedi. Ahmet Cvid Bey, Osmanl Rus likileri Tarihi, Haz: Adnan Baycar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004, s. 125. 36 Acar, a.g.e., s. 108; George Vernadsky, A History of Russia adl almasnda ar Michaelin Kazaklara askeri yardmda bulunduunu yazmaktadr. Vernadsky, a.g.e., s. 125. 37 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 28; ztrk, a.g.e., s. 408-409. 38 Hammer, a.g.e., C. V, s. 352, 353. 39 Mehmet Saray, Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, M.E.B. Yay., stanbul: 1998, s. 38, 39. 40 M. Cavid Baysun, Azak, .A., C. II, stanbul: 1949, s. 88.

34

kakm krk en ok aranan lks eyalar arasnda yer almlardr. stanbulda ba gsteren bu krk merak en ok Rus tccarlarn iine yaramtr41. Krm Han Mehmed Giray, 1659da dzenledii sefer ile Ruslar kesin bir yenilgiye uratmtr. Kroniklere gre Ruslarn bu savata esir olarak kayb 50.000 kiidir42. Hayatn kaybedenler ise esirlerin saysnn iki katn gemitir43. Saylardaki mbalaa pay bir kenara brakldnda bile Krm Hannn byk bir ganimet ile geri dnd yadsnamaz. ar Aleksey kendisine muhalif olan Patrik Nikonu azletmek iin 1655te bir meclis toplamtr44. Bu meclise stanbul Patrii Denis de davet edilmitir. Ancak patrik, kendisinden nce patrik olan Partheniusun45 IV. Mehmed (16481687) tarafndan idam edilmesinden dolay padiahtan ekinmi ve Moskovaya gitmemitir. Yerine Antakya ve skenderiye patrii ile Tur-u Sina metropolitini gndermeyi tercih etmitir. Durumdan haberdar olan Sadrazam iki patrii ve metropoliti azletmitir. Fakat 1666 ylnda stanbula gnderilen Rus elisi bu din adamlarnn grevlerine iade edilmesini salamtr46. XVII. yzyln ikinci yarsnda Ukraynada yaanan olaylar Osmanl Devleti ile Moskova Knezliini kar karya getirmitir. Kazaklarn yaad Ukrayna bu tarihlerde Lehistan-Rusya savana sahne olmaktadr. 1665 ylnda Ukraynann dousunda bulunan Kazaklarn bana geen Doroenkonun Osmanl Devletine mracaat etmesi bu sava sona erdirmitir. Rusya ile Lehistan arasnda Andrusovo Bar imzalanmtr. Bu anlamann Trk-Rus ilikileri asndan en nemli maddesi

41

Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 232; Hammer, a.g.e., C. IV, s. 418. Osmanl Devletinde krk ticareti iin ayrca Bk. Zeki Tekin, Osmanl Devletinde Krk Ticareti, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yay., Ankara: 2002. 42 Ahmed Cvid Bey, a.g.e., s. 137, 138. 43 Hammer, Osmanl Tarihi, C. VI, dal Ner., stanbul: t.y., s. 73-79. Ahmed Cavid Beyde bu olay yle tasvir edilir: bir saat mkdr ceng olmadan kffr firra yz tuttular. Kimi esr-i der-zencr, kimi tume-i imr olup bir ferd hals olmad.. Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 137, 138. 44 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 156. 45 Patrik Parthenius, Eflak ve Bodan Voyvodalarn Osmanl Devletine kar isyana tevik eden mektuplar gndermitir. Kprl Mehmed Paa (16561661), Patriin Voyvodalara gndermi olduu mektuplar elde etmitir. Kprl Mehmed Paa, Partheniusu yanna artm ve mektuplarn yazlma gerekesini sormutur. Patriin verdii cevaptan tatmin olmam ve Patrii Parmakkapda idam ettirmitir. Hammer, a.g.e., C. VI, s. 22-24; Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, 374. 46 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 164, 165.

Osmanl Devletinin Lehistan zerine sefer dzenlemesi durumunda Ruslarn yardm edeceine dair vaatte bulunduklar hkmdr47. Krm Han Adil Girayn (16661671) Potkal Kazaklarna tayin ettii Hanenko, Hetman Doroenko zerine harekete geince Lehistan durumdan istifade ederek Doroenkonun baz palangalarn ele geirmitir48. Osmanl Devleti Adil Giray azletmi ve Lehistan uyarmtr. Ancak Leh Kral uyarlara kulak asmamtr. Bunun zerine 1671 de Lehistan zerine sefer dzenlenmitir. Lehistan-Osmanl mcadelesi Buca anlamas ile sona ermitir. Leh kral bu anlama ile Osmanl devletine vergi demeyi taahht etmitir. Fakat Lehistan ricali bunu onaylamamtr. Leh ordular tekrar harekete gemitir49. Tam bu srada Moskova Knezi Fyodorun (16761682) Osmanl Devletini Lehistana kar sefer amamas iin gnderdii tehditkr mektubu stanbula ulamtr. Osmanl Devleti Lehistan zerine tekrar sefer dzenlemitir. Lehliler bu sava srasnda bir ara Hotini ele geirmilerse de Osmanl kuvvetleri 1674te kaleyi geri almtr. Bu arada Doroenkonun baz palangalarnn Lehlilerce ele geirildii haberi Osmanl ordughna ulanca ordu Ukrayna ilerine hareket etmitir. Lehistan ise bar istemek zorunda kalmtr. Buca Anlamas vergi konusundaki maddesi kaldrlmak suretiyle aynen kabul edilmitir50. Osmanl-Lehistan sava sona ermesine ramen Ruslarla mcadele devam ediyordu. Ruslar ehrin Kalesini kuattklarnda, Doroenko, Rus kuvvetleri karsnda dayanamam ve kaleyi teslim etmitir51. 1677de ehrini kuatan Osmanl ordusu bir baar salayamamtr. Osmanl Devleti iin baarszln bilnosu ar olmutur. Serasker brahim Paa hapse atlmtr. IV. Mehmet ilk defa kendi hazinesinden sava iin para almtr. Fakat daha ilginci Ruslarn Ukrayna ve Azak istemeleridir52.

47

Kurat, Rusya Tarihi, s. 231233, 236. Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Haz. Abdlkadir zcan, TTK., Yay., Ankara: 1995, s. 19. 49 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, E Yay., stanbul 2004, s. 264. 50 Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 427. 51 C. Bickford OBrien, Russia and Turkey, 16771681: The Treaty of Bakhchisarais, Russian Rewiev, Vol. 12, No. 4, (Oct., 1953), s. 263-265; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 139; Dimitri Kantemir Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k adl eserinde Kazaklarn Rusya tarafna gemesinin ana sebebi olarak Doroenkonun Leh seferine katlma isteinin reddedilmesi yazmaktadr. Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. II, ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 2002, s. 588, 589. 52 Jorga, a.g.e., C. IV, s. 159, 160.
48

10

Osmanl Devleti 1678de Rusyaya sava ilan etmitir. Osmanl kuvvetleri ehrini tekrar kuatm ve 12 Austos 1678de kaleyi ele geirmilerdir. Ruslar kendilerini savunmaya gemilerdir. Baz ufak apl arpmalar yaanmsa da Osmanl ordusundaki yiyecek sknts Ruslarla daha fazla mcadeleye izin vermemitir. ehrin merkeze uzakl ve elde tutulmasnn glnden dolay yklmtr53. 1679da Krm-Rus ve Osmanl temsilcileri Bahesarayda bir araya gelmilerdir. Bahesarayda yaplan grmeler iki yl srmtr. mzalanan Bahesaray Antlamasnn en nemli sonularndan biri phesiz Osmanl Devletinin ilk defa Ruslara Kudsteki Ortodoks Kilisesini himaye etme hakkn tanmasdr54. Sadrazam Kara Mustafa Paann Viyana zerine dzenledii seferin baarszlkla sonulanmas Avrupadaki gl ve yenilmez Osmanl imajnda deiiklie neden olmutur. Bu yenilgi Trklerin Avrupadan atlabilecei kanaatini dourmu ve 1681de Papa XI. Innocentin desteiyle bir araya gelen Venedik, Lehistan ve Avusturya, temelinde bu dncenin yer ald Kutsal ttifak kurmulardr55. Daha sonra bu ittifaka Rus arlnn da katlmas kararlatrlmtr. Bu amala Lehistan, 1686da Moskovaya eli gndererek Rusyay ittifaka katlmaya ikna etmitir56. Avusturya Budine, Venedik Dalmaya boylarna ve Bosnaya, Lehistan Kamanieye saldrmtr. 1686da Uyvar Osmanl hkimiyetinden kmtr. 1687de Venedik Moray ve Avusturya Macar topraklarnn tamamn ele geirmitir57. Ayn yl Ruslar Krma bir sefer dzenlemilerdir. Avusturya cephesinde bulunan Selim Giray (16701777 / 16841691 / 16921698 / 17021704) Ruslarn Krma sefer dzenlediklerini renince Ruslar zerine harekete gemitir58. Krm Han ile Rus

53

54

Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 432. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 162; OBrian, a.g.m., s. 264-266. 55 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Bir kn Yeni Tarihi, stanbul: 2000, s. 19-20; Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 460. Jorga bu birlikteliin hal zihniyeti ile deil lkelerin kendi karlarn koruma maksadyla oluturulduunu yazmaktadr. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 177. 56 Kurat, Rusya Tarihi, 237; Uzunarl, a.g.e., C. III, Ksm I, s. 580. Ruslar, Osmanl Devletine kar 1677de Avusturya ve Lehistann desteini aramlar, ancak bir sonu elde edememilerdir. Rus ar III. Feodor, 1681 ylnda Osmanl Devleti ile bar yapmak zorunda kalmtr. Acar, a.g.e., s. 120. Osmanl Devleti, Kutsal ttifak yeleri ile savamaya baladnda Ruslar bu ittifakn dnda tutabilmek iin Rusyaya kar lml bir politika takip etmitir. Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 580. Osmanl Devletinin takip ettii lml politika ve 1681de imzalanan stanbul Antlamas, Ruslarn ittifaka giriini geciktiren etkenler arasnda nemli bir yere sahip olmaldr. 57 Shaw, a.g.e., s. 268-271. 58 ztrk, a.g.m., s. 499.

11

kuvvetleri arasndaki mcadelenin kesin bir galibi olmamakla beraber Ruslar uzun sre Krma saldrmaya cesaret edememilerdir59. Osmanl Devleti Balkanlardaki topraklarnn bir ksmn kaybetmitir. Bu yzden II. Sleyman (16871691) ve devlet ricali, Hollanda elisinin araclyla Avusturya mparatoru Leopold ile bar arayna girimitirler. II. Sleyman tahta geiini bildirmek amacyla Zlfikar Efendiyi Temmuz 1688de Viyanaya gndermitir. Zlfikar Efendinin asli grevi Avusturya ile bar iin uygun bir zemin hazrlamaktr. Ne yazk ki Zlfikar Efendinin abalar Fransann giriimiyle engellenmitir60. II. Sleyman 25 Ekim 1689da Sadrazamlk makamna Fazl Mustafa Paay61 getirmitir. Fazl Mustafa Paa, elden kan topraklarn bir ksmn ksa srede geri almay baarmtr. Ancak 19 Austos 1691de Slankamende yaplan savata Fazl Mustafa Paa hayatn kaybedince Osmanl Devletinin ilerleyii de durmutur. Osmanl Devleti tekrar bar aray ierisine girmitir. II Ahmed (16911695) dneminde sren bu bar aray ve yenilgiler, II. Mustafann (16951703) tahta geiiyle son bulmutur62. Osmanl Devleti, II. Mustafann saltanatnn ilk iki ylnda Kutsal ttifak yeleri karsnda stnlk salamsa da 1697de Zenta yaknlarnda Osmanl ordusu Avusturya kuvvetleri tarafndan yenilgiye uratlmtr. II. Mustafa Zenta malubiyeti karsnda bar istemek zorunda kalmtr63. Osmanl Devleti, 16951697 yllarnda Avusturya, Venedik ve Lehistana kar tartlmaz bir stnlk salamtr. Savaa en son katlan Rusya ise mttefiklerinin
Uzunarl, a.g.e., s. 581. Finkel, a.g.e, s. 269, 270, 272; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 200, 203, 204. Fransa, Avusturya ile mcadele halinde olduu iin Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda savan devam etmesi taraftaryd. Hollanda ve ngiltere ise Fransaya kar Avusturyay mttefik olarak gryor ve Osmanl Devletinin Avusturya ile savan sona erdirmeye alyorlard. Finkel, a.g.e., s. 270, 272. 61 Fazl Mustafa Paa 1637 domutur. Kprl Mehmed Paann kk oludur. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, Ksm II, T.T.K., Ankara: 1995, s. 431 v.d. 62 Finkel, a.g.e., s. 274-284. 63 II. Mustafa tahta geer gemez Kutsal ttifak yeleri ile savaacan ilan etmitir. O, 1697 ylna kadar Kutsal ttifak yelerini defalarca yenilgiye uratmtr. Avusturya 27 Austos 1696da Osmanl ordusu tarafndan ar bir yenilgiye uratlnca bar teklifinde bulunmutur. II. Mustafa bu bar teklifini kabul etmemi 1697de Avusturya zerine tekrar sefere kmtr. Osmanl ordusu Zenta yaknlarnda Tisza nehrini gemeye alrken 13 Eyll 1697de Avusturya kuvvetleri tarafndan baskna uram ve ok sayda kayp vermitir. Bundan sonra Bosna ilerine giren Avusturyallar Daltaban Mustafa Paa tarafndan geri pskrtlmse de Zentadaki ar kayp, Osmanl Devletini bar istemeye zorlamtr. Cengiz Orhonlu, II. Mustafa, A. MEB, C. VIII, stanbul: 1979, s. 695-697; Mcteba lgrel, Zenta, A, C. XIII, MEB., stanbul 1986, s. 537.
60 59

12

aksine 1696da Osmanl Devleti iin son derece nemli olan Azak Kalesini ele geirmeyi baarmtr. Azak Kalesi 1695te ar Petro tarafndan kuatlm, ancak deniz kuvvetlerinden yoksun Rus ordusu baarl olamamtr. Buna karlk kalede nemli bir tahribat yapmtr. ar Petro (16961725), Voronejde ina ettirdii donanmas ile 1696da Azak Kalesini tekrar kuatmtr. Kaledeki Osmanl yetkilileri ikinci bir kuatma ihtimali zerinde durmadklar iin gerekli nlemleri almamlardr. Bu ihmalkrlk Ruslarn kaleyi ele geirmesine neden olmutur64.

64

Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 602-603; Kantemir, a.g.e., s. 790, 796, 798; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 229-230; Kurat, Rusya Tarihi, s. 252-253; Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 583.

13

I. BLM

TOLSTOYUN S YAS FAAL YETLER

1.1 Karlofa Antlamas ve Rusya Sadrazam Kara Mustafa Paann Viyanadaki baarszl Osmanl Devleti iin sonun balangc olmutur. Bu baarszlk Venedik, Avusturya, Lehistan ve Rusyay ayn cephede birletirmitir. Osmanl Devletinin mttefik devletlerle sava on alt yl srmtr. Sava ngiltere ve Hollanda elilerinin aracl ile balayan ve uzun bir tartma srecinin sonunda imzalanan Karlofa Antlamas ile sona ermitir65. Karlofa Antlamas Osmanl Devletinin dnm noktalarndan biri olmutur. Bu tarihe kadar yaplan grmeleri seyfiyeden66 kiiler yrtmtr. Karlofada bir ilk yaanm, grmelere kalemiye snfndan Reislkttab67 Rami Mehmed Paa68 memur edilmitir. Karlofa Antlamasn nemli klan bir dier neden Osmanl

65

Osmanl Devleti Karlofa Antlamas ile Temevar dndaki btn Macaristan ve Erdeli Avusturyaya; Ukrayna ve Podolyay Lehistana; Mora ve Dalmaya kylarn Venediklilere brakmtr. Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 585-595; Rifaat A. Abou-El-Haj, Otoman Diplomacy Karlowitz, Journal of American Oriental Society, Vol. 87, No. 4. (Oct-Dec., 1967); Abdlkadir zcan, Karlofa, T.D.V. .A, stanbul: 2001; Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 653-673. 66 Osmanl Devletinde askeri zmreye verilen addr. 67 Reislkttaplk messesesi II. Bayezid dneminde var olan bir yapyd. Reislkttap, XVI. yzylda Niancya bal bir grup ktibin yneticisi iken XVII. yzylda Babalinin kurulmas ile nem kazanm ve brokrasinin merkezi olmutur. Mali konular dnda devletin btn yazmalar Reislkttap ve ona bal katipler tarafndan yrtlmtr. Reislkttaplar gizlilik arz eden belgeleri bizzat kaleme almlardr. Bu durum reislkttaplk makamnn nemini bir kat daha arttrmtr. Reislkttaplar, gayrimslimlerin ve Osmanl Devletinde bulunan yabanclarn (Mstemin) hukuki meseleleriyle ilgilenmesinden dolay eliler ile sk bir temas halinde olmutur. Bu yzden Avrupa diplomasisini yakndan tanma frsatn elde etmilerdir. Recep Ahshal, Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttblk, Tarih ve Tabiat Vakf Yay., stanbul: 2001, s. 2-4, 9-11, 24-25, 70, 180, 181, 191, 204; Halil nalck, Reis-l-kttb, A., C. IX, MEB., stanbul: 1964, s. 675-676. Osmanl Devletinde sorunlarn savala deil diplomasi ile halledilebilecei dncesi hakim olmaya baladktan sonra diplomasi bilen birisi olarak grmeleri yrtmek zere reislkttaplar grev almaya balamlardr. Finkel, a.g.e., s. 296. Bu konuda bir ilk olan Rami Mehmed Paann Karlofa grmelerini yrtmek zere tayin edilmesi, grevi gerei Avrupa diplomasisini ok iyi bildiinin dnlmesinden kaynaklanm olmaldr. 68 Rami Mehmed Paa zeki, bilgili, ikna kabiliyeti kuvvetli ve hazr cevapll ile tannm bir kiidir. 1694te Reislkttaplk makamna getirilmi, iki yl bu makamda kaldktan sonra 1696da azledilmitir. 1697de tekrar reislkttap olarak atanmtr. O, 24 Ocak 1703te sadrazamlk makamna getirilmi yaklak yedi ay bu grevde kaldktan sonra 22 Austos 1703te azledilmitir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV, II. Ksm, TTK., Yay., Ankara: 1995, s 263, 264.

14

Devletinin bu antlama ile Avrupa diplomasisini benimsemesidir69. Osmanl resmi ideolojisinde Hristiyan dnyasna darl harb yani sava lkesi denilmektedir. Osmanl Devletinin gayrimslimler ile srekli sava halinde olmas resmi ideolojinin bir gereidir. Ancak Karlofada Venedik ve Lehistan ile imzalanan antlamalara sre tahdidi konulmamtr. Resmi ideoloji ile atan bu durum Osmanl Devletinin yeni olumaya balayan uluslararas hukukun ilkelerini benimsediini gstermektedir70. Osmanl Devleti ve Kutsal ttifak yeleri arasndaki grmeler ngiltere ve Hollanda elilerinin araclyla balamtr. Mttefik devletlerin temsilcileri, ngiltere ve Hollanda devletlerinin elileri ve Osmanl Devleti adna skerletzade Alexander Mavrokordato ile Krm Hannn katld bir toplant yaplmtr. Toplantda al hlihi (iki tarafn ele geirdikleri yerlerin kendilerinde kalmas) prensibi kabul edilmitir. Bu n grmede Avusturya Erdelin kendisine verilmesi konusunda srar etmitir. Sadrazam Amcazade Hseyin Paa71 baz artlarn yerine getirilmesi halinde Erdelin Avusturyaya braklmasn kabul etmitir. 17 Ocak 1698de Edirne Mukavelenamesi olarak bilinen bir protokole imzalanmtr. Bundan sonra en ok tartlan konu grmelerin yaplaca yer olmutur. Avusturya, grmelerin Viyana veya Debreczinde, Osmanl Devleti ise Slankamende yaplmasn istemitir. Uzun sren tartmalar sonucu Osmanl-Avusturya snrnda bulunan Karlofa kasabasnda yaplmasna karar verilmitir72. Grmelerde Avusturyay C. dOettingen, C. de Schick, C. Marsigli ile Til, Talman; Lehistan P. de Posnanie Kojeskie Malacowsky; Venediki Ch. Carlo Ruzzini; Osmanl Devletini Reislkttap Rami Mehmed Paa ile Divan Tercman skerletzade Alexander Mavrokordato temsil etmitir. Karlofa grmeleri birok devletin
69

Virginia Aksan, Ahmed Resmi Efendi (17001783), ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul: 1997, s. 7; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., Ankara: 1987, s. 79. 70 Finkel, a.g.e., s. 287. 71 Amcazade Hzeyin Paa, Kprl Mehmed Paann kardei Hasan Aann oludur. Amcazade Hseyin Paa 17 Eyll 1697de sadrazamlk makamna getirilmitir. Karlofa grmeleri onun zamannda yaplmtr. Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra her alanda slahat yapmtr. Feyzullah Efendinin devlet ilerine mdahalesinden bkm ve 8 Austos 1702de sadrazamlk makamndan kendi istei ile ayrlmtr. On be gn sonra yani 23 Austos 1702de Silivrideki iftliinde lmtr. Uzunarl, a.g.e., C. III, II. Ksm, s. 444-448. Sleyman Hilmi zkan Amcazade Hseyin Paann Hayat ve Faaliyetleri (1644-1702) (Isparta: 2006) adl doktora tezi ile Amcazade Hseyin Paann Osmanl tarihindeki yeri ve nemini ortaya koymaya almtr. 72 smet Parmakszolu, Karlofa, A., C. VI, MEB., stanbul: 1977, s. 346-347; Finkel, a.g.e., s. 285.

15

katlmyla gereklemitir. Ancak Osmanl Devleti her devlet ile ayr ayr grm ve antlama imzalamtr73. Grmeler sresince daha nce kabul edilen al hlihi prensibi zaman zaman karlar dorultusunda ihlal edilmitir. Osmanl Devleti, Lehistan ile yaplan grmelerde bu prensibe aykr olarak Lehlilerin Eflka mdahale etmemesi koulunda Podolyadan vazgemitir74. Avusturya ile imzalanan antlama da ise baz stratejik noktalar Osmanl Devletinin elinde kalmtr75. Rusya ise savata elde edemedii Ker Kalesinin kendisine verilmesini istemitir. Bu yzden Osmanl Devleti ile Rusya arasnda bir antlamaya varlamamtr. Sadece be maddeden oluan bir mtareke imzalanarak grmeler daha sonraya braklmtr76. ar Petro Ker Kalesini elde edemedii iin Osmanl Devleti ile bar yapma taraftar deildir. Ancak mttefiklerinin savamak istemeyii Petroyu Osmanl Devleti ile bar yapmaya zorlamtr. Petro, Rusyann tek bana Osmanl Devleti ile mcadele edemeyeceini bildii iin 1697 baharnda Avrupaya, kendisine mttefik aramaya gitmitir. Petro ngiltere, Hollanda ve Avusturyaya mracaat etmi, fakat bir sonu alamamtr77. nk Avrupa yeni bir sava ile kar karya kalmtr. spanya tahtnda ba gsteren veraset sorunu spanya Kral ile akraba olan Avusturya ve Fransay meselenin iine dhil etmitir. Avrupann dier devletleri bu iki devletin etrafnda toplanmlardr. Sonuta Fransaya kar Avusturya, Hollanda, ngiltere ve Venedik blou olumutur78. spanyada veraset sorunu olmasayd Petro yine Avrupadan yardm

gremeyecekti. nk ngiltere ve Hollanda doudaki ticari karlar dorultusunda

Parmakszolu, a.g.m., s. 347, 348. Finkel, a.g.e., s. 285. 75 Parmakszolu, a.g.m., s. 348 76 Abou-El-Haj, a.g.m., s. 508-509; Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Bar, TTK. Yay., Ankara: 1951, s. 38, 39. 77 Kurat, Rusya Tarihi, s. 253. 78 Avusturya ve Venedikin Osmanl Devleti ile bir an nce uzlamaya varmak istemesinin sebebi o sralar spanya tahtnda ba gsteren veraset sorunudur. spanya Kral II. Carlosun erkek evlad olmad iin tahta, akrabas olan Fransa Kral XIV. Louisin torunu Philipin gemesine karar verilmitir. Avusturya, ngiltere ve Hollanda buna kar kmtr. Dnyann en byk smrge devletlerinden biri olan spanyaya hkmetme sevdas Avrupay spanya Veraset Savalar olarak bilinen (17021714) bir savan eiine getirmitir. Elif Hatun Klbeyli Avrupada mparatorluklar ve Paylam Sorunlar-XIV. Yzyl ile XX. Yzyl Aral, www.stm.unipi.it/programmasocrates/cliohnet/Meeting/turkish/AVRUPAcenk.doc.
74 73

16

Osmanl Devletini savalardan uzak tutmaya alyordu. Fransa, Osmanl Devletinin doal mttefikiydi. Dolaysyla Rusyaya yardm edemezdi. Avusturya ise Osmanl Devleti ile savamaktan yorgun dmt. Avusturya, Zentada Osmanl ordusunu ar bir yenilgiye uratmt, ancak gcnn nemli bir ksmn de tketmiti79. Osmanl Devleti Karlofa Antlamas ile Balkanlardaki topraklarnn bir ksmn kaybetmitir. Buna ramen Osmanl Devleti, grmelerde Rami Mehmed Paa sayesinde en az zararla kmay baarmtr. Rami Mehmed Paann bu baars bundan sonraki grmelerde Reislkttaplarn temsilci olarak seilmesinin yolunu aacaktr80. 1.2 Rusya ile stanbul Antlamas Karlofada Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir antlama imzalanamam, be maddeden oluan iki yllk bir mtareke yaplmtr81. Petro, Karlofada daha sonraya braklan bar grmelerini yrtmesi iin Ukraintsevi stanbula gndermitir. Ukraintsev, stanbula Voronejde ina edilen Kryepost (Kale) adl bir sava gemisiyle gelmitir. 46 topu bulunan Kryepost stanbul nlerinde grldnde halk, aknlk ierisinde kalmtr. nk bu gemi Rusyann s sularnda yaplabilecek byklkte bir gemi deildir82. ar Petro, Osmanl Devleti ile tek bana savamay gze alamam olmasna ramen Osmanl Devletine Rusyann bykln gstermeyi de ihmal etmemitir. Kryepost gibi bir sava gemisi bu ama iin stanbula gnderilmitir. Bu vesile ile Rus bayra tayan bir sava gemisi Osmanl Devletinin haremi olan Karadeniz sularnda ilerlemi ve Padiahn saraynn nnde demirleyerek toplarn saraya doru

Jorga, a.g.e., C. IV, s. 225, 226. Ahshal, a.g.e., s. 215; Bekir Stk Baykal, Rami Mehmed Paa, A., C. IX, stanbul: 1964, s. 623; nalck, Reis-l-kttb, s. 682. 81 Raid, Tarih-i Raidde senelik bir mtareke imzalandn yazmaktadr. Raid, Tarih-i Raid, C. II, stanbul: 1282, s. 449. Cemal Tukin Boazlar Meselesi adl almasnda Raidin ifadesinin ariv belgeleri ile elitiini sylemektedir. Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul: 1947, s. 22 dn. 2. 82 Silahdar Fndkll Mehmet Aa, Nusretname, C. II, Sadeletiren: smet Parmakszolu, MEB. Yay., stanbul: 1966, s. 25; Robert K. Massie, Peter The Great His Life and World, London: 1990, s. 283, 284. Krypost, Ker Boaznda grldnde aknla neden olmutu. Bir mddet burada bekletilmi ve daha sonra geiine izin verilmitir. Osmanl Devleti Karadenizdeki hkimiyetine glge drebilecek bir davrana neden izin vermitir? Bizce bu sorunun iki farkl yant olabilir. Birincisi Osmanl Devleti eliyi getiren geminin sava gemisi olabilecei ihtimalini gz ard etmesi olmaldr. Bir dier ihtimal, Osmanl Devleti bar iin bu konuda esnek davranm olabilir.
80

79

17

evirmitir. Tabii ki, Ruslarn Karadeniz zerindeki emelleri bilindii iin bu konu stanbulda tedirginlie neden olmutur. Dimitri Kantemir83 Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k Tarihi adl eserinde II. Mustafann u szleriyle yaanan tedirginlii gzler nne sermektedir: 84 Bu dman acayip planlarna gem vuramyor; zira bundan nceki eylemlerine bakarak, kendisini bir Byk skender gibi grerek, btn dnyaya egemen olmak istediini grmekteyim. Bundan dolay bu kafir, bize zarar verecek duruma gelmeden nce cezalandrlmaldr. Zira giriimlerini nemsemeyecek olursak, baka uluslarla sava halinde olduumuz zaman, bize byk glkler karabilir. Padiahn szlerine karlk Sadrazam Numan Paa Gerekten bize tehlike yaratacak kadar glendiini, fakat onunla bir bar anlamas aktetmi olduumuzdan, hakl bir sebep olmadan bar bozamayacamz, fakat arn byk elisini artacan ve efendisinin amacnn ne olduunu soracan; bununla beraber Ruslar, mtarekenin sona ermesinden nce Trklere saldrdklar takdirde, o zaman Allahn kukusuz Mslmanlarn hakl davalarna yardm edecei yantn verir85. ncelikle Kantemirin ifadelerini teyit eden bir baka kaynan olmadn ve o dnemde Numan Paann86 Sadrazamlk makamnda bulunmadn sylemek gerekir. Eli Ukraintsev, stanbula geldiinde sadrazam Amcazade Hseyin Paadr ve Eyll 1702 ylna kadar bu grevde kalmtr87. Numan Paa ise ok daha sonraki tarihlerde,
83

Dimitri Kantemir 1673 ylnda Ya ehrinde dodu. Babas Bodan Voyvodas Konstantindir. 1687de stanbula gelmitir. 1693te Konstantinin lm zerine Bodan Voyvodalna getirilmitir. Ancak Brankovann faaliyetleri sonucunda bu makamda yirmi gn kalabilmitir. 1697de Srbistan Seferine katlmtr. Prut Sava ncesinde Bodan Voyvodalna atanmtr. 1711 Prut Seferinde Rusyann tarafna gemitir. ar Petronun yenilgiye uramas zerine Rusyaya iltica etmitir. Bir mddet Moskovada oturduktan sonra Ukraynadaki Harkova yerlemitir. 1722de arn emriyle ran Seferine katlmtr. 21 Austos 1723te Harkovda lmtr. Kantemir, stanbulda kald sre ierisinde hem Patrikhanedeki akademiye hem de Enderuna devam etmitir. Yunanca, Latince, Slavca, Arapa ve Farsay renmi, mzik eitimi almtr. Alim, sanatkar, tarihi, ilahiyat, mimar, corafyac ve dil bilgini olarak tanna Kantemir, Bat kltr ile Dou kltrn uzlatrmay baaran ender kiilerdendir. Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. I, ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 2002, s. 1922, 24; Mihai Maxim, Dimitri Kantemir , http://www.ottomanhistorians.com/database/pdf/cantemir.pdf, s. 1, 2; Victor Tvircun, Dimitri Kantemir, Trk Dnyas Tarih, S. 203, stanbul: 2003, s. 5053. 84 Dimitri Kantemir, a.g.e., C. II, s. 858. 85 Kantemir, a.g.e., C. II, s. 858. 86 Numan Paa Sadrazamlk makamna 15 Haziran 1710da getirilmitir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV, I. Ksm, TTK. Yay., Ankara: 1995, s. 70; Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. II, Haz. Raid Gndodu, amlca Basm Yayn, stanbul: 2005, s. 1019. 87 Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 16.

18

1710 ylnda Sadrazamla getirilmitir. Genliini

stanbulda geiren ve hatta

Enderunda eitim alm olan Kantemirin evine stanbulda bulunduu sre zarfnda Osmanl st dzey yneticilerinden pek ou gidip gelmektedir. Bunlar arasnda Rami Mehmed Paa, Baltac Mehmed Paa, Krm Han Devlet Giray, Firari Hasan Paa ve Levni gibi isimleri sayabiliriz. Osmanl yneticileri ile bu kadar ili dl olan birisinin sadrazamlk makamnda hangi ahsn bulunduunu bilmemesi olduka ilgintir. Romanyal tarihi Mihai Maxim, Dimitri Kantemir adl makalesinde Kantemirin Prut Savandan sonra aceleyle Rusyaya gittiini ve bu yzden yazmaya balad tarih kitabnn asl metnini yanna almadn, dolaysyla eserini hafzasna ve notlarna dayanarak yeniden yazm olabileceini dnmektedir88. Mihai Maximin bu gr dikkate alnmaldr. Nitekim Kantemir, Rusya Prut savanda yenildikten sonra ar Petro ile yapt anlama gerei ailesi ve maiyeti ile birlikte Rusyaya snmtr89. Rusyaya iltica ettikten sonra ilimle itigal etmeye balam ve Osmanl Tarihini burada yazmtr. Kantemirin tarihinde geen bu ifadeler, stanbulda Rusyaya kar derhal sava ilan edilmesini isteyen bir grup ile barn devam ettirilmesinin daha iyi olacan savunan bir grubun varln ortaya koymaktadr90. Gerekten de 1711 ylnda yaplan Prut Savana kadar geen sre ierisinde bu iki grubun mevcudiyetini grmek mmkndr. 1.3 Ukraintsevin stanbula Gelii ve stanbul Antlamasnn mzalanmas Rus elisi Ukraintsev Azaktan gemi ile yola km ve 1700 ylnn ilk aylarnda stanbula gelmitir. Ukraintsev, stanbulda Kumkapdaki Maktul Knc Ali Paa konana91 yerletirilmitir. Eli, birka gn dinlendikten sonra iki lkenin temsilcileri arasnda grmeler balamtr. Grmelerde Rusyay Ukraintsev ve katibi erodeyev, Osmanl Devletini ise Karlofada olduu gibi Rami Mehmed Efendi ve Divan Tercman
88 89

skerletzade Alexander (Aleksandros Mavrokordatos) temsil

Maxim, a.g.m. s. 3-5; Tvircun, a.g.m., s. 50-56. Dimitri Kantemir Prut Seferi ncesi ar Petro ile yapt antlamann (Yaroslav Antlamas)on drdnc maddesine gre Petro yenilgiye urarsa Kantemir Rusyaya iltica edecek ve masraflar arn hazinesinden karlanacakt. Kurat, Prut Seferi, s. 335336. 90 Kar. Ukzde Tarihi, s. 610. 91 Tarih-i Raid, C. II, s. 486; Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 164, 165; Nusretname, s. 25; Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), Haz. Abdlkadir zcan, TTK. Yay.., Ankara: 2000, s. 144.

19

etmitir92. Ukraintsev Osmanl Devletinden balangta Gazi ve ahin Kermann terk edilmesini, esirlerin hapisten karlmasn, Rus vatandalar iin ibadet serbestlii ve Rus haclarnn gvenliinin salanmasn talep etmitir. Rami Mehmed Efendi ise Rusya tarafndan ele geirilen kalelerin Osmanl Devletine iadesinde srar etmitir. Bu yzden grmeler bir hayli uzun srmtr93. V. E. utoy, Osmanl Devletinin 1700 1709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu adl makalesinde bar grmelerinin uzamasnda ngiltere ve Hollandann pay olduunu yazmaktadr. Tabi ki bu iki devlet, doudaki ticari karlarna herhangi bir zarar gelmesini nlemek istemektedirler. Osmanl Devletinin bir lke ile savamas, Hollanda ve ngilterenin ticari faaliyetlerini sekteye uratacandan bu iki devlet Osmanl Devletini savatan uzak tutmaya almtr94. Bar grmelerinde Osmanl Devletinin tatmin edici bir sonu alamamas durumunda sava tehlikesi ba gstereceinden ngiltere ve Hollanda Rusyann karlarna ters decek davranlarda bulunmu olabilir. Bu ihtimal gz nne alndnda utoyun yargsna bir aklama getirilebilir. Ukraintsev, misafir olduu konakta gz hapsinde bulunmasna ramen95 Srpl tccar Sava Raguzinski ile iliki kurmay baarmtr. O, Osmanl Devletinin i durumunu ve diplomatik faaliyetlerini, stanbulda bulunan dier elilerin asl maksatlarn hep bu Srpl tccarn sayesinde renebilmitir. Hatta Ukraintseve, Lehistann Rusya aleyhine oluturduu ittifak da Raguzinskinin olu bildirmitir96. Uzun sren grmeler sonucunda 14 Temmuz tarihinde on drt maddeden oluan bir antlama - stanbul Antlamas- imzalanabilmitir. Prut Savana kadar Osmanl-Rus ilikileri bu antlamaya gre dzenlenmitir. Ancak antlamada ticari konulara ve snr tespitine yer verilmemitir. Bu konularn grlmesi daha sonraya braklmtr. Yani stanbul Antlamas ile sadece dini ve siyasi konular dzenlenmitir. Azak Kalesinin hukuki durumuna dair verilen karar antlamann en nemli maddesini oluturmaktadr. nk bu madde ile Osmanl Devleti Azak Rusyaya brakmak zorunda kalmtr. Azak, canl bir ticaret merkezi olmasnn yan sra stratejik
92 93

Tarih-i Raid, C. II, s. 494. Hammer, Osmanl Tarihi, C. VII, ev. Vecdi Brn, dal Ner., stanbul: 1994, s. 30. 94 V. E. utoy, Osmanl Devletinin 17001709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu, ev. . Cenap Eren, Belleten, LIII/207208, TTK. Yay., Ankara: 1989, s. 903, 904; Kurat, Prut Seferi, s. 58. 95 Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30. 96 utoy, a.g.m., s. 904, 905.

20

bir neme de sahiptir. Yani Azak, Osmanl Devletinin kolay kolay vazgeebilecei bir kale deildir. Ancak uzun sren savalarn getirmi olduu siyasi, sosyal ve ekonomik sebepler Osmanl Devletinin ihtiya duyduu bar ortam iin Azaktan vazgemesine neden olmutur97. Hlbuki o sralarda Petro, elde ettii kazanmlarnn biroundan vazgemeye hazrdr. nk o sralarda Danimarka ve Lehistan, Devleti ile uzlamaya varlamad iin svee sava ilan edememitir98. Osmanl Devleti stanbul Antlamas ile Rus Knezini ar olarak tanmay kabul etmitir. Unvanlar uluslar aras diplomaside o lkenin yerini gstermesi asndan ok nemli bir yere sahiptir. Hatta iki lkenin birbirlerine stnlk salamak iin kullandklar bir aratr. Mesela Krm Hanlar ve Moskova Knezleri Altn Orda topraklar iin yaptklar mcadelelerde bu devletin yneticilerinin kullandklar unvanlar almlardr99. ar kelimesinin nemi ise Kaiser unvan gibi mparatora eit bir staty vurgulamasndan ileri gelmektedir100. Bylece Osmanl Devleti Rusyay Avrupa devletleri muvazenesinde kendisine eit bir devlet olarak kabul ettiini Rusyann yneticilerini ar olarak tanmakla da gstermitir. Eli Ukraintsev, bar grmeleri bittikten sonra 11 Austos 1700de geldii gibi deniz yoluyla deil kara yoluyla Moskovaya dnmtr101. Ksa bir sre sonra Dk Golicyn adnda bir baka Rus elisi bu defa kara yoluyla nce Edirneye daha sonra stanbula gelmitir. Golicyn stanbul Antlamasnn ar tarafndan tasdik edilen suretini getirmitir. Osmanl Devleti eli kabul merasimi gerei Golicyn de bir sve ile savamaktadr. Rusya ise Danimarka ve Lehistann mttefikidir. Fakat Petro, Osmanl

Hammere gre Osmanl Devleti, Krm Hannn Azakn etrafnda yz bin kiilik bir Rus ordusunun topland haberini vermesi zerine bar imzalamtr. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30. 98 Kurat, Prut Seferi , s. 45; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, ev. Eref Bengi zbilen, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yay., stanbul: 1993, s. 15. 99 Mesela Ulu Han nvan hem Krm Hanlar hem de Moskova arlar tarafndan kullanlmtr. Halil nalck, Power Relationships Between Russia, The Crimea and The Otoman Empire as Reflected in Titulature, Pass Turco-Tatar, Prisent Sovietique, tudes Offertes Alexandre S. Veinstein and S.E. Wimbush, Paris and Leuven: Pecters, 1986, s. 382, 384, 386. 100 Ali brahim Sava, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yay., Ankara: 1999, s. 645. Kanuni Sultan Sleyman 1557 ylnda Rusyaya gnderdii bir mektubunda Rus Knezine ar unvan ile hitap edilmitir. smet Binark, Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-i Hmyun Defterlerine Gre Osmanl-Rus Mnasebetleri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, TTK. Yay., Ankara: 1999, s. 198. Halil nalck, Power Relationships Between Russia adl almasnda ar unvannn Kanuni dneminde mparatora eit bir anlamda kullanlmad dncesindedir. nalck, Power Relationships Between Russia, s. 383. 101 Zbde-i Vekayit, s. 683; Anonim Osmanl Tarihi, s. 144.

97

21

merasimle huzura kabul edilmi ve bata padiah olmak zere saray ileri gelenlerine getirmi olduu hediyeleri sunmutur102. Golicyn, bir mddet stanbulda kaldktan sonra Kkekmece-Bykekmece-Silivri-Saray-Vize-Pnarhisar-Krkkilise-AydosNadir Derbendi-Prevadi zerinden Rusyaya geri dnmtr103. 1.4 Tolstoyun Eli Olarak Atanmas stanbulda ilk daimi elilik, ehrin II. Mehmet tarafndan fethinden ksa bir sre sonra Venedik tarafndan kurulmutur104. Venediki dier Avrupa lkeleri takip etmitir. Rusyann Osmanl Devletinde daimi eli bulundurmas ise ok sonralar gerekleen bir olaydr. Esas itibariyle Rusya da tpk Osmanl Devleti gibi yabanc bir lkede eli bulundurma gereini hissetmemitir105. Bu konu Ruslarn kapal bir toplumsal yapya sahip olmasyla ve Rusyann corafi konumuyla ilgili olmaldr. Rusya, corafi konumundan dolay Bat ile sk bir temas ierisine girememitir. Siyasi durumu da byle bir temasn gereklemesini engellemitir. Hatta arlar ne zaman Bat ile temas etmek isteseler, politik oyunlarla bu teebbsler engellenmitir106. Petro btn bu oyunlar bertaraf ederek Rusyann hem Bat hem de slam dnyas ile olan ilikilerini gelitirmi, Rusyay her alanda adalar seviyesine getirmeye almtr107. Onun
102 103

Nusretname, s. 80, 83. BOA., CH., Nr: 7220, Hicri 1112 (1700-1701). 104 Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faliyetleri (1793-1821), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara: 1968, s. 10 dn. 5. 105 Rogozhn N. Mhajlovich, Rus Diplomatlarnn Raporlarnda Osmanl Devleti (XVI-XIX Yzyllar), Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yay. Ankara: 1999, s. 527. 106 Rusyada Batllama III. van ile balayan bir olgudur. 1553 ylnda ngiliz gemisi Rusyaya gelmitir. 1555, 1556 ve 1575 yllarnda balantlar srmtr. Joh. Keuning, Jenkinsons Map of Russia, mago Mundi, Vol. 13. (1956), s. 172. Ancak baz tutucu boyarlar ve din adamlar Batllama yolunda atlan admlara engel olmulardr. Tatiana V. Chumakova, Britain and Russian Culture in the Middle Ages, Almanac 15, Scotland and Russia in the Enlghtenment, St. Petersburg: 2001, s. 3846. Mehmet Halil Leylak, I. Petro Dneminde Rusyada Yaplan Yenilikler, Yaymlanmam Yksek Lisans almas, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara: 1990, s. 13, 14, 15; Denis J. B. Shaw, Mapmaking, Science and State Building in Russia Before Peter The Great, Journal of Historical Geopraphy (31) (2005), s. 423. Batllama yolundaki bir dier engel ise Avrupann Ruslara yaklamdr. Avrupada Ruslar, uzun sre korkun varlklar olarak grlmlerdir. lber Ortayl, 18. yy Trk-Rus likileri, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim- Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara: 2004, s. 378. Ayrca bunda bir baka faktr Ruslarn yaam tarzlardr. Petro bile reformlarn gerekletirirken milleti iin bir alay hayvan srs demekten ekinmemitir; Samiha Ayverdi, Trk-Rus Mnsebetleri ve Muharebeleri, tken Yay., stanbul: 2004, s.194. Avrupann Ruslara yaklamn yine en iyi Petronun szleri ile zetleyebiliriz. O, Avrupa seyahatinde Avusturyada grd muamele iin kpek kadar bile deer vermemilerdi demitir. Sumner, a.g.e., s. 15. 107 Petronun uygulamaya koyduu yenilikler askeri, idari, sosyal ve ekonomik alanda olmak zere olduka geni bir sahay kapsamaktadr. Reformlar uygulamaya konulurken bir sistem ierisinde hareket edilmemitir. Dolaysyla toplum ve devlet nazarnda kalc bir etki yapmamtr. Buna ramen Petronun

22

uygulamaya koyduu yeniliklerden birisi de daimi eliliin tesisi olmutur. Petro bu anlamda Avrupann baz lkelerine ve Osmanl Devletinin bakenti stanbula daimi eli gndermitir108. stanbul birok daimi elinin ve farkl milletlerin yaad, yabanc diplomatlarn sk sk ziyaret ettii, neredeyse dnya siyasetinin merkezi konumunda olan bir ehirdir. Ancak Petro iin stanbulu nemli klan sebep tamamen farkldr. Onun iin stanbul, Rusyann en gl snr komularndan biri olan Osmanl Devletinin bakentidir ve Rusya iin ele geirilmesi gereken hedeftir. Bu yzden Osmanl Devletinin takip ettii siyasetin yakndan izlenmesi, Rusya aleyhine olan faaliyetlerin engellenmesi ve hatta mmknse Osmanl ynetiminde yaayan Ortodoks Hristiyanlarla bir ekilde mnasebet tesis edilmesi gerekmektedir. Bunun da ancak bir daimi eli ile gerekletirilmesi mmkndr. Sonuta Osmanl Devleti, stanbul Antlamas ile daimi bir Rus elisinin stanbulda bulunmasn kabul etmitir. Mzakere srecinde Rusyann eli bulundurma istei uzun uzadya tartlmam olmasna ramen Osmanl yneticileri stanbulda daimi bir Rus elisinin bulunmasna kar kmlardr. nk Osmanl yneticilerine gre stanbulda elinin haklarn savunabilecei ne bir Rus tebaas109 vardr, ne de iki lke arasndaki ticari ilerin dzenlenmesini gerektirecek bir younluk bulunmaktadr. Bu yzden Osmanl yneticileri ilk Rus elisine hep kuku ile bakmlardr110. Petro, elilik grevi iin soylu, ancak varlkl olmayan Pyotr Andreyevich Tolstoyu semitir. Tolstoy bir zamanlar Petroya kar Sofyay desteklemi, Sofya iktidardan uzaklatrlnca da Archangel yaknlarndaki Ustige srgne gnderilmitir. Petro ile de burada tanm111 ve dinamik ve kvrak zekasyla onu etkilemeyi baarmtr. Petronun emriyle nce Azak seferine (169596) katlm, sonra gemicilik
reformlar Rusyay olduka ileri bir seviyeye gtrmtr. Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler 14941789, ev. Ertrk Demirel, Dost Kitabevi, Ankara: 2004, s. 208216. 108 G. F. Dolgorukiy Polonyaya, A. A. Matveev Hollandaya, P. Golicyn Viyanaya ve A. Izmaylov Danimarkaya eli olarak gnderilmitir. utoy, a.g.m., s. 906, 908; Kurat, Prut Seferi, s. 58. 109 Lady Montaqunun 1718 tarihli bir mektubunda Beyolunda hizmetini gren Rus kzlarndan ve Rus stannelerinden bahsedilmektedir. Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar, ev. Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Eser, t.y., s. 121; Ayrca Akdeniz dnyasnda pek ok gemide Rus krekilere rastlanmaktayd. Massie, a.g.e., s. 85. Bu adan bakldnda Osmanl Devletinde az da olsa bir Rus zmresinden bahsedilebilir. Ancak bunlarn kle statsnde olduunu da sylemek gerekir. 110 Massie, a.g.e., s. 541. 111 Massie, a.g.e., s. 541.

23

eitimi almak iin Venedike gitmitir (169798)112. Bu seyahat Tolstoyun bilgi ve deneyimlerini arttrrken Latinceyi eviri yapabilecek derecede renmesini salamtr. Ayrca bu seyahat sayesinde bat kltrn tanma imknna sahip olmutur113. Rus tarihileri Tolstoyu ok ynl, gerektiinde sokulgan ve pein fikirli davranan, gerektiinde kibar ve sakin, ayn zamanda sert ve iradeli, azimli ve acmasz bir kii olarak tanmlamaktadr114. Onun bu karakteri stanbulda btn olumsuzluklara ramen baarl bir diplomat olmasnn srrn da aa kartmaktadr. Tolstoy, Moskovadan ayrlmadan nce ar tarafndan hazrlanm bir talimatname almtr: Tolstoydan Osmanl Devletinin genel durumu, idare ekli, yabanc devletlerle ilikileri, ordu ve donanmas, ticari faaliyetleri, Karadenizdeki kaleleri ve limanlar hakknda bilgi toplamas istenmitir. Buna ilaveten Tolstoy Rusya yararna alabilecek kiilerle balant kuracaktr115. Kendisine verilen emirler dorultusunda faaliyetlerine balayan Tolstoy on iki yllk elilik grevi sona erdiinde Kuds Patrii Dositheus aracl ile kurduu bir casusluk a, binlerce sayfadan oluan ayrntl raporlar ve Karadeniz liman ve tersanelerini anlatan bir almas bulunuyordu116. 1.5 Huzura Kabul Osmanl Devletinde daimi elilerin grevi padiaha itimat mektubunu sunmasyla balard. Eli greve balayaca ana kadar misafir addedilir, itimat mektubunu sunduktan sonra misafirlii biterdi. Misafirlii boyunca elinin btn masraflar devlet tarafndan karlanr ve yaplan masraflar defterlere kaydedilirdi117.
112

Petro denizcilik eitimi almalar iin pek ok soyluyu Avrupaya gndermitir. Bunlardan biri de Tolstoydur. Tolstoy seyahate ktnda elli iki yandadr. Seyahati boyunca masraflarn kendi gelirleriyle karlamtr. Avrupaya giden bu soylular Rusyada en ok merak edenler eleri olmutur. Zira onlar Bat kltrnn kocalarn yozlatracana ve batl kadnlarnn elerinin ayartaca dncesindedirler. Massie, a.g.e., s. 150. 113 Emine nanr, P.A. Tolstoyun Avrupa Gezi Notlarnda (16971699) Ben ve teki Konusu, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: 2001, s. 53-56. 114 nanr, a.g.t., s. 57. 115 Kurat, Prut Seferi, s. 81, 82. 116 nanr, a.g.t., s. 10; Svetlana Oreshkova, Osmanl mparatorluunun Tarihi zerine Olan On Sekizinci Asr Ba Rus Diplomatik Kayna, XIII. Trk Tarih Kongresi, C. III, Ksm III, TTK. Yay., Ankara: 4-8 Ekim 1999. 117 Eliler iin yaplan harcamalar defterlere kaydedilirdi. Bu defterler ou zaman bir varaktan olumaktadr. Defterlerin (a) ksmnda ihtiya duyulan besin maddeleri ve dier malzemeler ile bunlarn fiyatlar yer almaktadr. (b) ksmnda ise elinin snra kadar gtrlp burada protokol kurallarna gre

24

Nitekim Tolstoyun 8 Nisan 1702 tarihinde yola ktn bildiren bir mektupta masraflarnn karlanmas iin ricada bulunulmaktayd118. Tolstoy iin yaplan harcamalara dair Osmanl arivinde bir belgeye rastlayamam olsak da kronikler onun masraflarnn devlete karlandn kaydetmektedir119. stanbula gelen bir eli daha ehre girmeden karlanr ve kendisi ile maiyetine yemek verilirdi. Nitekim Tolstoy da Edirneye yakn bir yerde karlanm, nceden tespit edilen bir yerde kendisine yemek ziyafeti verilmitir. Daha sonra Tolstoy, yannda silahdar aalar, avuba aa ve divanavular ile birlikte Edirneye doru hareket etmitir120. Bir eli, padiahn bulunduu ehre girerken resmi tren balard. Bu tren tabi ki Osmanl Devletinin geleneklerine gre yaplrd. Bazen eliler, trende kendi geleneklerinin de uygulanmasn isterlerdi. Tolstoy, II. Mustafann bulunduu Edirne ehrine yaklatnda byle bir talepte bulunmutu. Osmanl Vakanvislerinden Fndkll Mehmed Aa Nusretname adl eserinde olay u szlerle anlatmaktadr: Rusya elisi ehre yaklamsa da uydurma trenlerini yerine getirmek iin o gn Edirneye girmemi121. Mehmed Aa, Tolstoyun talebi iin neden uydurma kelimesini kullanmtr? Bu kelimeyi, Rusyann, Osmanl Devleti karsnda nemli baarlar elde etmesinden doan bir kzgnln ifadesi olarak alglamak mmkn mdr? Ya da bu kelimeyi Osmanl Devlet adamlarnn tekine bak olarak deerlendirebilir miyiz? Mehmed Aa dier elilerin taleplerine bu ekilde mi yaklamtr? Bu sorulara kesin bir cevap vermek imdilik mmkn grnmese de varlacak hkm, uydurma kelimesinin cmle ierisinde Rusyay aalayan bir sfat olarak kullanlm olmasdr.

grevli kiilere teslim edildii anlatlmakta ve yaplan harcamalarn toplam verilmektedir. Golicyne ait olmas muhtemel iki masraf defteri elimizde mevcuttur. Bu defterlerden birinde Rus elisinin Tekfur Ky (Bodan) snrnda teslim edildii yazmaktadr. Bu deftere gre eli iin yaplan toplam masraf 12832 akedir. BOA, E. HR., Nr: 650, 8 Cemazeyilevvel 1114 (30 Eyll 1702). Dier masraf defterinde ise Rus elisinin Silistreye bal Hacolupazar denilen kasabada konaklayaca bildirilmektedir. Bu defterde eli iin yaplan toplam masraf 19576 ake olarak belirtilmitir. BOA, CH., Nr: 4810, 17 Rebilahir 1114 (10 Eyll 1702). 118 BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 5, s. 68588, Rus ar Petro tarafndan Sadrazama (Amcazade Hseyin Paa) yazlan mektup, Evst Zi-l-kade 1113 (Nisan 1702) . 119 Nusretname, s. 118. 120 Anonim Osmanl Tarihi, s. 145. 121 Nusretname, s. 118.

25

Tolstoy, Edirneye akam ile yats arasnda girmitir. Daha sonra ehir iinden geerek kalaca Sultan Bayezit Camii yaknndaki konana gelmitir122. Burada birka gn bekledikten sonra 26 Ekim 1702 Perembe gn Vezir-i azam Daltaban Mustafa Paa tarafndan kabul edilmitir. Kabul u ekilde gereklemitir: nce avular emini yirmi kadar adamyla Tolstoyu kald yerden alarak kabuln yaplaca yere getirdiler. Bu srada sadrazam kethdas, reis efendi, avuba ve dier divan grevlileri orada hazr bulunmaktayd. Tolstoyun geliinden sonra Sadrazam Daltaban Mustafa Paa kafesli odadan karak kabul odasna girdi. Mustafa Paann odaya giriini avular alk tutarak ieride bulunanlara bildirdi. Tolstoy Sadrazam iin yazlan mektubu sunduktan sonra kahve ve erbet iildi, Tolstoy ile birlikte yirmi adamna da hilatler giydirildi123. Bu kabul ekli Osmanl Devletine gelen elilerin tamam iin geerlidir. Ancak elinin temsil ettii lke, mensup olduu din, rtbesi kabuln eklinde baz deiikliklere neden olmaktadr. Mesela gelen eli Mslman bir lkeyi temsil ediyorsa daha fazla sayg grrd. Mslman eli huzura kabul edildiinde Sadrazam dhil btn devlet ileri gelenleri ayaa kalkard. Eli Hristiyan ise ayaa kalklmazd124. Tolstoyun II. Mustafa tarafndan kabul ise 21 Kasm 1702 Sal gn gereklemitir. Tolstoy ve adamlarna nce yemek verilmi ve ardndan hilatler giydirilmitir. Daha sonra Tolstoy, alt adam ile birlikte II. Mustafann huzuruna kabul edilmitir125. O dnemde elilerin padiaha hediye sunmalar gelenekti126. Anonim Osmanl Tarihinde Haziran-Temmuz 1703 ylnda stanbulda bulunan Rus elisi tarafndan yirmi deste semmr, destesi krk taneden olmak zere on drt deste tahta
122 123

Nusretname, 118. Zbde-i Vekayit, s. 744, 745; Anonim Osmanl Tarihi, s. 178179. 124 Osmanl Devletinde eliler (fevkalade eli, daimi eli, name getiren eli v.b.) iin kabul edilmi bir protokol olmasna ramen en fazla Avusturya ve ran elilerine sayg gsterilirdi. Daha sonra Fransa, ngiltere, Venedik gibi devletler gelirdi. Bu silsile ierisinde en az deer verilen eliler Rus ve Lehistan elileri idi. Mesela Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra stanbula gelen eliler iin yaplan trenler bu farkll ortaya koyabilir. Avusturya elisi kabul esnasnda Divan ile ayn seviyedeki sandalyeye, Lehistan elisi ise daha aa seviyede arkal olmayan bir iskemleye oturtulmutur. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30; Zarif Ongun, Osmanl mparatorluunda Nme ve Hediye Getiren Elilere Yaplan Merasim, Tarih Vesikalar, 1/6 (1942), s. 407, 408; Sertolu, a.g.m., s. 13 v.d.; Mbahat Ktkolu, XVIII. Yzylda Osmanl Devletinde Fevkalde Elilerin Arlanmas, Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, Prof. . Ercment Kurana Armaan, Ankara: 1989, s. 199-231. 125 Nusretname, s. 121. 126 1700 ylnda stanbula gelen Avusturya elisi Kont OEttingen, soutucular, amdanlar, vazolar, kahve fincanlar, gm seyyar bir frn, yapma bir eme ve kymetli madenlerden oluan taklar hediye olarak sunmutur. Kont OEttingene karlk olarak gnderilen brahim Paa ise deerli madenlerle ssl koum takmlar ve silahlar, kumalar, hallar, mcevherler ve iki leopar Avusturya mparatoruna takdim etmitir. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 22, 25.

26

kakm krk, otuz adet balk dii ve on adet sungurun hediye olarak padiaha sunulduu yazmaktadr127. Silahtar Fndkll Mehmed Aa Nusretname adl eserinde bu hediyelerin Golicyn tarafndan 1701 ylnda verildiini ifade etmitir128. 1.6 Tolstoy Greve Baladnda Siyasi Ortam Tolstoy, eliliinin ilk ylnda olduka hareketli gnler geirmitir. Sadrazam Daltaban Mustafa Paa ve Krm Han Devlet Girayn Rusya aleyhtar tutumlar, spanya Veraset Savalar, Kuzey Sava, Edirne Vakas bu hareketliliin temel nedenleridir. Bu srada sadaret makamnda deiiklik olmu ve Daltaban Mustafa Paa129, sadaret makamna getirilmitir. Bu deiiklik Tolstoy iin byk bir talihsizliktir. nk Mustafa Paa, Rusyaya kar sava almas taraftardr. Osmanl ricalinde bu fikre en yakn ikinci kii ise Krm Han Devlet Giraydr. Krm Hanlnn Rusyaya yakn bir corafyada bulunmas Devlet Girayn Petronun faaliyetlerini yakndan grmesini salamaktadr. stelik Krm Hannn stanbul Antlamas ile Rusya ilerine akn dzenlemesi yasaklanmtr. Bu antlama ile Ruslarn Krm Hanlna dedikleri yllk vergi yani T ortadan kaldrlmtr. nemli bir mali kaynaktan yoksun kalan Krm Han, Rusya ile ilgili hemen her gelimeyi stanbula bildirmesine karlk bakentte kendisini dikkate alacak pek fazla kii bulamamtr. Bilhassa devletin ynetimini elinde bulunduran eyhlislam Feyzullah Efendi, Devlet Girayn karsnda yer almtr. Ancak Daltaban Mustafa Paa, Devlet Giray sonuna kadar desteklemitir. Dier yandan spanya Veraset Savalar Avrupadaki siyasi dengeleri

deitirmitir. Bu savata Avusturya, ngiltere ve Hollanda Fransaya kar bir ittifak kurmutur. Buna karlk Fransa, Osmanl Devletini kendi tarafna ekmeye almtr. ncelikle Fransa Osmanl Devletinin Avusturyaya sava ilan etmesi iin aba sarf etmitir. Osmanl Devletinin savaa girmesi durumunda Avusturya iki cephede savamak zorunda kalacak ve Fransa zerindeki bask azalacaktr. Bylece Fransa Osmanl Devleti sayesinde Avusturya cephesinde rahat bir nefes alm olacaktr. Ancak
127 128

Anonim Osmanl Tarihi, s. 145, 146. Nusretname, s. 80. 129 Daltaban Mustafa Paa hakknda geni bilgi iin Bk. Abdlkadir zcan, Daltaban Mustafa Paa, ..E.F.T.E.D., S. 13, stanbul: 1983-1987, s. 299-332.

27

Fransa, Osmanl Devletinin Avusturyaya sava ilan etmeyeceini anlam ve Osmanl Devleti ile Rusyay kar karya getirmeyi amalayan yeni bir politika gtmeye balamtr130. Bu noktada Fransz elilerinin Tolstoya hayli zor anlar yaattn syleyebiliriz. Tolstoy bir raporunda Fransz elisi Ferrioln arn aleyhindeki nefretini ve zehrini alenen kusmakta olduunu yazmtr131. Yine 1705 ylnda stanbulda bulunan Fransz elisi Galoppo ise Benderde yaplacak tahkimata nezaret etmek istemitir132. Rus ar Petro, mttefikleri Lehistan ve Danimarkann ardndan svee sava ilan etmiti. Ancak svein gen ve dinamik kral XII. Karl alacak bir hzla Lehistan ve Danimarkay yenilgiye uratm ve Rusyay tek bana brakmtr. Petro, savan ilk yllarnda svein deneyimli ve teknik adan stn ordusu karsnda baar salayamamtr133. Bu gelimeler stanbulda bulunan Tolstoya da yansmtr. Sava yznden Tolstoy, Petro ile dzenli bir iletiim kuramam134 ve dzenli maa alamamtr. Tolstoy raporlarnda elilik alanlarnn ve kendisinin paraszlk yznden alk ile kar karya kaldklarn yazmaktadr135. Tolstoyun ilk yllarnda hem olumlu hem de olumsuz etkiler yapan bir dier nemli gelime ise Edirne Vakasdr. Edirne Vakas, uzun sren savalarn getirmi olduu ykc sebeplerden, II. Mustafann devlet ileriyle ilgilenmek yerine vaktini Edirnede elence ile geirmesinden ve eyhlislam Feyzullah Efendinin136 devlet
utoy, a.g.m., s. 904, 906-907; Akdes Nimet Kurat, XVIII. Yzyl Ba Avrupa Umum Harbinde Trkiyenin Tarafszl, Belleten, VII/26, TTK. Yay., Ankara: 1943, s. 245-255. 131 utoy, a.g.m., s. 908. 132 Sumner, a.g.e., s. 25, dn. 32. 133 Kurat, a.g.m., s. 252, 253,255, 256; Kurat, Rusya Tarihi, s. 256, 257; Lee, a.g.e., s. 147. 134 Svetlana Oreshkova bu iletiimin Moskovaya giden tccarlar, Hristiyan papazlar ve Rusyaya dnen sava esirleri ile salandn yazmaktadr. Oreshkova, a.g.m., s. 2. Elilerin kendi lkesinden bir kii ile hkmetine haber gndermesi sk sk karlalan bir durumdur. Tolstoyun iletiimi salama yolunda kulland baka bir yol ise kendi adamlarndan birisini Moskovaya gndermektir. Rusya Ahidname Defterinde bunu birok rnei bulunmaktadr. Tolstoy ilk defa 1703 ubat balarnda bir adamn Moskovaya gndermitir. BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr. 83/1, h. 15, s. 13, Edirneden Moskov hududuna varnca yol zerinde bulunan kadlara ve kethda erlerinehkm ki, Evast Ramazan 1113 (Ocak/ubat 1703). 135 Massie, a.g.e., s. 543. 136 Erzurumda doan Feyzullah Efendi, Vani Mehmed Efendinin destei ile II. Mustafann hocas olmutur. Feyzullah Efendi II. Mustafann hocas olmas nedeniyle giderek glenmi, Amcazade Hseyin Paann lmnden sonra devletin ynetimini eline geirmitir. Kaynaklar Feyzullah Efendiyi evld-perver ve etb- nevz olarak tanmlar. Onun bu karakteri ayn zamanda sonunu hazrlamtr. Onun, yaknlarn nemli makamlara getirmesi terfi bekleyen kiiler arasnda memnuniyetsizlik yaratm ve kendisine kar bir muhalefet olumutur. Edirne Vakasnda isyanclar tarafndan feci bir ekilde
130

28

ynetimine mdahalesinden dolay meydana gelmitir. Maalarn alamayan bir grup Cebeci137 18 Temmuz 1703 ylnda isyan etmi, isyan ksa srede bym ve nihayet II. Mustafann tahtan indirilmesi ve Feyzullah Efendinin ldrlmesiyle sona ermitir. Ancak isyann etkileri uzun srmtr. II. Mustafann yerine geen III. Ahmed uzun bir sre isyanclarn atam olduu grevlileri bertaraf etmekle uramtr138. Bu ortamda Tolstoy haber alma tekilatn kurmay kolaylkla baarm ancak Babalide devlet grevlilerinin srekli deimesinden dolay ynetim ile salkl bir iliki kuramamtr. Tolstoyun ilk yllar bu gelimeler gz nne alnarak deerlendirilirse daha salkl bir analiz yaplabilir. Zira bu olaylar, Tolstoyun faaliyetlerini dorudan etkilemektedir. 1.7 stanbul Antlamasnn Uygulanmas Tolstoyun resmikabulden sonra Osmanl yneticileri ile ilk ciddi temas yine Edirne ehrinde gereklemitir. Ruslarn Krm snrnda yaptklar tahkimat ve Azak Denizinde oluturduklar donanma Krm Hanln tedirgin etmitir, Krm Hanl ricali Rusyaya sefer dzenleyerek yaplan kalelerin yklmasna ve donanmann da yaklmasna karar vermilerdir. Ancak Krm ulemas, bu fikrin stanbul Antlamasna aykr olacandan durumun Osmanl Devletine bildirilmesini istemitir. Bunun zerine Abdllatif Efendinin liderliinde bir heyet Edirneye gnderilmitir. Abdllatif Efendi, II. Mustafa avda olduu iin nce Sadrazam Daltaban Mustafa Paa, sonra da eyhlislam Feyzullah Efendi ile grmtr. Daltaban Mustafa Paa, Rusya aleyhtar olduu iin muhtemelen heyeti ho karlam olmaldr. Barn korunmasnn gerekli olduuna inanan Feyzullah Efendi ise Daltaban Mustafa Paann aksine bir tutum sergilemitir. Fndkll Mehmed Aa, Feyzullah Efendinin heyete Siz bir avu kezzab

ldrlmtr. Bk. Orhan F. Kprl, Feyzullh Efendi, .A., C. IV, MEB., stanbul: 1977 ; Mminzde Seyyid Ahmed Hasb Efendi, Ravzatl-Kber, Haz. Mesut Aydner, TTK. Yay., Ankara: 2003, s. 22; lmiye Slnmesi, Ed. A. Nezih Galitekin, aret Yay., stanbul: 1998, s. 399, 400. 137 Ordunun ihtiya duyduu silahlar yapmakla grevli askeri bir zmredir. Bunlar sava zaman askerlere silah datr ve sava bittiinde silahlar toplarlar ve tamirini yaparlard. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, MEB. Yay., stanbul: 1993, s. 262. 138 Abdlkadir zcan, Edirne Vakas, T.D.V. .A, C. X, stanbul: 1994, s. 445446. Edirne Vakas Osmanl kroniklerinde ayrntl bir ekilde anlatld gibi sadece bu olaya ithaf edilmi tarihler de mevcuttur. efik Efendinin efiknmesi [Tasvir-i Efkr Gazetesi Matbaas tarafndan 1282 (1866) ylnda baslmtr.] ve Mminzde Seyyid Ahmed Hasb Efendi, Ravztl Kbers Edirne Vakasn anlatr.

29

(yalanc) taifesiz Moskovlu ile otuz seneye dein muhkem sulh olunmutur. Bir vehile sulhe mugayir hareket etmeziz dediini beyan etmektedir139. Heyetin vermi olduu malumat, Ruslar tarafndan serbest braklan esirler de dorulamaktadr140. Bu haberler zerine yaplan grmede Tolstoy, Krm Hanlnn nceden beri kendilerine dmanca duygular beslediklerini syledikten sonra, yaplan kalelerin snra uzak olduunu ve bu kalelerin Potkal Kazaklarn141 korumak iin ina edildiini, donanmann ise bartan nce yapldn ve anlalrsa uygun bir fiyata Osmanl Devletine satlabileceini sylemitir142. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin bu cevab yeterli grdn yazmaktadr143. Ancak alnan tedbirler bu cevabn yeterli olmadn gstermektedir. Nitekim Dergh- Ali Kapucubalarndan atr Mehmed Aa donanma hakknda bilgi toplamas iin Azaka gnderilmitir. Mehmed Aa Krm ileri gelenleri ile grtkten sonra donanmay incelemek iin Azaka gitmitir144. Ancak Tolstoy, Moskovaya gnderdii bir mektupta Rus gemilerini yakndan grmek zere, u sralarda Osmanllar, Taganroga, Azaka ve Voroneje gzetleyici casuslar gndermek niyetindedirler...145 diyerek Mehmed Aa hakknda devletini uyarmtr. ar Petro, Azak valisi Ivan Andreevich Tolstoya146, gelen heyete Rus donanmasnn gsterilmemesi konusunda emir vermitir. Ksa bir sre sonra Mehmed Aa Azaka gelmi ve donanmay grmek istemitir. Ivan Andreevich Tolstoy kendisine verilen emre uyarak heyeti oyalamtr. Bu nedenle Mehmed Aa donanmay gremeden Edirneye dnmek zorunda kalmtr147. Mehmed Aa, bu durumu padiaha arz ettikten sonra, Ruslarn Don Nehrinde 100, Azak Denizinde 16, Taganrog limannda ise 6 kalyonu olduunu ve 2000 bindirildiini sylemitir
139 140

sveli esirin ektirilere

148

. V. E. utoy, almasnda Mehmed Aann verdii bu

Nusretname, s. 123. Ukzde Tarihi, s. 599. 141 Zaporojye Kazaklarnn (Ukraynada) bir kolu olan Potkal/Potkal Kazaklar z Nehri etrafnda yaamaktadrlar. ztrk, a.g.e., s. 221, 222. 142 Nusretname, s. 136; Tarih-i Raid, C. II, s. 567; Anonim Osmanl Tarihi, s. 201, 222; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 60; V. E. utoy, a.g.m., s. 915; Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 13. 143 Uzunarl, a.g.e., s. 13. 144 Nusretname, s. 136. 145 utoy, a.g.m., s. 916. 146 I. A. Tolstoy, Petr Androvi Tolstoyun kardeidir. utoy, a.g.m., s. 938; BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 37, s. 17, Acu kalas muhfazasnda olan Hasan dme ikblhye, Evhir Zi-l-kade 1116 (Mart 1705). 147 Nusretname, s. 136; Sumner, a.g.e., s. 25, dn. 33. 148 Nusretname, s. 136.

30

bilgilere yer vermez. utoya gre Rus gemileri ve snrda yaplan kaleler Krm Hannn uydurmu olduu yalan haberlerdir149. Mehmed Aann vermi olduu bilgiler abartldr. nk o tarihlerde Ruslarn elinde belirtilen sayda gemi bulunmamaktadr. Geri ar Petro Avrupa seyahatinden dndkten sonra gemi yapmna byk bir nem vermitir. Donanma oluturmak amacyla 16951696 ylnda Voronejde bir tersane ve Taganrogda bir liman kurulmasn salamtr150. Binlerce kii gemi yapmnda altrlmtr151. Ancak Rusyann gemi says ne 1702de ne de daha sonraki yllarda Mehmed Aann bildirdii rakamlara ulamtr. Mehmed Aann verdii rakamlar Osmanl Devletinde endieye neden olmutur. Tolstoy, bir mektubunda bu endieyi u szlerle ifade etmektedir: Donanmamz kadar hibir ey onlar korkutmuyor152. Osmanl Devletinin Rus gemileri konusunda gsterdii hassasiyet muhtemelen 1700 ylnda stanbula gelen Kryeposttan kaynaklanmtr. Hatrlanaca gibi Kryepostun bykl karsnda stanbul halk ve yneticiler hayretler ierisinde kalmt. Bu srada Tolstoyun lehinde bir olay gereklemitir. Sadrazam Daltaban Mustafa Paann Devlet Giray ile Rusya aleyhine hazrladklar plan153 renilmi ve Mustafa Paa, makamndan azledildikten sonra idam edilmitir. utoya gre Daltaban Mustafa Paann plan Tolstoyun mracaat ile ortaya kmtr154. Massie ve Kurata gre ise Tolstoy, rvet ile valide sultan olan Emetullah Rabia Glnu Sultan elde etmi ve Paann azlinde rol oynamtr155. utoy, Massie ve Kurat bu iddialar Rus kaynaklarna dayanarak ileri srmlerdir. Ne var ki Tolstoyun, Osmanl ynetiminde

utoy, a.g.m., 913. Kurat, Rusya Tarihi, s. 253; Mairin Mitchelle F. R. G. S., Rusyann Denizcilik Tarihi, ev. Sermet Gkdeniz, Deniz Kuvvetleri Komutanl Deniz Basmevi, stanbul: 1974, s. 4749; Arthur MacGregor, The Tsar in England: Peter the Greats Visit to London in 1698, www.manchesteruniversitypress.co.uk/information_areas/ journals/seventeenth/190116.pdf -, s. 136140. 151 Sumner, a.g.e., s. 26, dn. 29. 152 Massie, a.g.e., s. 542. 153 Bu plana gre Devlet Giray isyan edecek ve Daltaban Mustafa Paa isyan bastrmak iin bir ordu ile gelecek, sonra iki kuvvet birleip Rusya zerine yryecekti. Ancak plan anlalm ve Sadrazam Daltaban Mustafa Paa ile Devlet Giray makamlarndan azledilmilerdir. Devlet Giray srgn edilirken Daltaban Mustafa Paa idam edilmitir. Massie, a.g.e., s. 542; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 59; Kurat, Prut Seferi, s. 80, 81; utoy, a.g.m., s. 913, 914; Nusretname, s. 124-131; Anonim Osmanl Tarihi, s. 202-203. 154 utoy, a.g.m., s. 913-914. 155 Kurat, a.g.m., s. 261; Massie, a.g.e., s. 542.
150

149

31

-bu kadar st bir makamda- deiiklik yapabilecek bir etkiye sahip olmas iin olduka erken bir dnemdir. stelik Tolstoy, srekli gz hapsinde tutulmaktadr. Dolaysyla onun valide sultan bir yana, sradan insanlarla grmesi dahi zor ve tehlikeli bir i olmaldr. Sadece bu iki neden bile ortaya atlan fikirlere phe ile yaklamaya yeterlidir. Osmanl Devleti ne Tolstoyun snrdaki faaliyetler hakknda verdii cevaba inanmtr ne de Mehmed Aann anlattklar ile tatmin olmutur. Azak Kalesinin yerini tutacak bir kale olarak tasarlanan Yenikalenin156 inas hzlandrlmtr157. Donanma gvenliin
158

salanmas

iin

her

yl

dzenli

olarak

Karadenize

gnderilmitir

Yenikalenin yapld mevki olduka stratejik bir noktadadr. Bu inaatn yapmnda donanmann tam teekkll yani asker, top ve gerekli mhimmat ile Karadenize gnderilmesi, Osmanl Devletinin Rusya karsnda ciddi tedbirler aldn gstermektedir. Nitekim Tolstoy da bu tedbirleri Osmanl Devletinin sava hazrl olarak grmtr ve durumu Moskovaya bildirmitir159. Osmanl Devletinin ald tedbirler arasnda Gedikli mteferrika160 Nogayl Mustafa Aa adnda bir zatn eli olarak Moskovaya gnderilmesi vardr161. Mustafa Aa, Azaktaki Rus gemilerini ve snrdaki Rus tahkimatn sormakla grevlendirilmitir. Mustafa Aa Rusyaya giderken, Ruslarn yapm olduu hazrlklar yakndan grm ve zi snrnn askerle, Karadenizin de donanma ile
156

Azak Kalesinin Ruslarn eline gemesi zerine Karadenizin gvenliini salayacak ve Azakn yerini tutacak yeni bir kalenin yaplmasna karar verilmitir. Osmanl kronikleri ve ariv belgelerinde bu kalenin ad Kala-i cedid olarak gemektedir. Yenikale, Ker Boaznn en dar noktasnda Ker ehrine yakn bir yerde yaplmtr. Kalenin yapmna 1702 ylnda karar verilmi ve 1703 ylnda inasna balanmtr. Kurat, Prut Seferi, s. 49-54. 157 Krm Han Gazi Giraya gnderilen bir mektupta Handan kalenin inas iin gerekli malzemeleri temin etmesi istenmitir. BOA., Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/1, s. 98-100, Krm Han Gazi Giraya gnderilen mektup, (29 Kasm 1704). 158 Anonim Osmanl Tarihi, s. 212; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 59, 99; Tarih-i Raid, C. III, s. 284; Kurat, Prut Seferi, s. 49-54; Zbde-i Vekayit, s. 743, 832, 839. 159 utoy, a.g.m., s. 916. Osmanl Devletinin hazrlklar sadece bunlarla snrl deildir. z valisi Yusuf Paadan (askerleriyle) temkinli olmas ve Karadeniz sahilinde bulunan kale ve palankalarn tamir edilmesi istenmitir. Zbde-i Vekayit, s. 838; Nusretname, s. 211, 212; Tolstoy Osmanl Devletinin bu teebbsn de Moskovaya bildirmitir. utoy, a.g.m., s. 918. 160 Gedikli mteferrika, padiah, vezir ve dier devlet ileri gelenlerinin hizmetinde olan tmar veya zeamet sahibi kiilerdir. Pakaln, a.g.e., C. II, s. 660. 161 Ukzde Tarihinde Mustafa Aann Feyzullah Efendi tarafndan grevlendirildii yazmaktadr. Bk. Ukzde Trihi, s. 600.

32

glendirilmesi tavsiyesinde bulunan bir raporu stanbula sunmutur. Mustafa Aann raporu dikkate alnarak donanmann Karadenize gnderilmesine karar verilmitir162. Mustafa Aann elilii belki de en ok Tolstoy iin faydal olmutur. nk Osmanl Devleti, Mustafa Aann Moskovadaki ilerini kolaylatrmak iin Tolstoy zerindeki basky azaltmtr. Kuratn Krlovadan naklettii bilgilere gre Tolstoyun zerindeki basknn azalmasnda Rusyann askeri gcnn artmas, Osmanl Devletinin Venedik veya Avusturya ile savaa balama niyetinde olmas ve Raguzal Savvann Rusyadan getirttii hediyeler nemli rol oynamtr163. Mehmet Halil Leylak, I. Petro Dneminde Rusyada Yaplan Yenilikler adl tezinde Rusyann, Kuzey Savandan glenerek ktn belirtmektedir164. Fakat 1704 yl gl Rusya imaj iin erken bir dnemdir. Bu tarihte Osmanl Devletinin Avusturya veya Venedike sava ama niyetinde olduu da sylenemez. stelik o sralar Rusya aleyhtarl n plandadr165. Hediyeler iddiasna gelince: III. Ahmed saltanatn salamlatrmaya alrken, kendisine tehdit oluturabilecek kiileri de bertaraf etmekte idi. Bu yzden memuriyetler sk sk el deitirmekteydi. Dolaysyla Tolstoyun hediye yoluyla elde ettii bir kiinin makamn uzun sre muhafaza edebilmesi phelidir. Dolaysyla Krlovann iddialar tartlabilir. III. Ahmedin tahta geii, ne Osmanl-Rus ilikilerinde ne de Tolstoyun konumunda bir deiiklie neden olmutur. Zaten d ilikileri belirleyenler padiahlar deil, sadrazamlar veya st dzey brokratlardr. Tolstoy, Daltaban Mustafa Paadan kurtulmutur. Ancak yeni sadrazamlar166 Daltaban Mustafa Paa kadar olmasa da Tolstoy zerinde sk bir denetim kurmular ve Rusyaya kar temkinli bir politika takip etmilerdir.

Nusretname, s. 220, 221. Edirne Vakasnn meydana gelmesi, Mustafa Aann Moskova yolculuunun bir sreliine ertelenmesine neden olmutur. Nusretname, s. 136. 163 Kurat, Prut Seferi, s. 89, 90. 164 Bzk. Leylak, a.g.t., s. 31. 165 Ukzde Tarihi, s. 610; Kantemir, a.g.e., s. 858. 166 Daltaban Mustafa Paadan sonra srasyla Rami Mehmed Paa (24 Ocak 170322 Austos 1703), Nianc (Kavanoz) Ahmed Paa (22 Austos 170317 Kasm 1703), Damat Enite Hasan Paa (17 Kasm 170328 Eyll 1704), Kalaylkoz Ahmet Paa (28 Eyll 170425 Aralk 1704), Baltac Mehmed Paa (I. Sadareti- 25 Aralk 17043 Mays 1706); Nusretname, s. 205, 214, 215, 218, 219, 228, 229.

162

33

17031704 yl stanbulda youn bir diplomasi trafii yaanmtr. Fransa Osmanl Devletinin Avusturyaya kar sava ilan etmesi iin urarken, ngiliz ve Hollanda elileri bu duruma engel olmaya almtr. Osmanl Devletinin Avusturya ile savamas Rusyann da iine gelmektedir. Petro hem Voronejdeki donanmasnn Osmanllar tarafndan yok edilmesinden hem de svein Osmanldan yardm grmesinden korkmaktadr. Osmanl Devletinin Avusturya ile savamas bu korkular ortadan kaldracaktr. Bu yzden Tolstoydan Ferriol ile irtibata gemesi istenmitir. Tolstoy, Golovine gnderdii bir mektubunda (1704) bu durumdan bahsettikten sonra saraydan bir kiiyi hediye yoluyla elde ettiini ve ondan ald bilgilere gre Osmanl Devletinin Avusturyaya deil de Venedike kar sava ama niyetinde olduunu yazmaktadr. Ancak Ferriol Osmanl Devletinin Avusturyaya kar sava ilan etmesine ynelik politikada baarl olamamtr. Bu gelimeler zerine Tolstoy, Osmanly Avusturyaya kar kkrtmaktan vazgemitir167. stanbul Antlamas imzalanrken Osmanl-Rus snrnn grlmesi daha sonraya braklmt. Bu mesele Kuzey Sava ve Edirne Vakas nedeniyle ancak 1705 ylnda grlmeye baland. Grmelerde Rusyay tecrbeli bir diplomat olan Ukraintsev, Osmanl Devletini ise Ko Mehmed Efendi temsil etti. Grmeler Ukraintsevin hastal ve Osmanl Devletinin Dinyeperi, Ruslarn Aksu (Bug) nehrini snr kabul etmek istemesi nedeniyle uzad. Nihayet 22 Ekim 1705 ylnda bir anlamaya varlabildi. Ancak belirlenen yeni snrlar Krm Hanl ve Zaparog Kazaklarn rahatsz ettii gibi Osmanl Devletini de memnun etmedi. nk bu antlama ile snr meselesi Rusya lehine zmlenmi ve Ruslar snrda nfuz sahibi olmulard. Osmanl Devleti her yl bir filoyu Karadenize gndererek kendisini gvence altna almaya alt168. 1.8 Prut Sava ncesi Tolstoyun Siyasi Faaliyetleri Petronun Osmanl snrnda kale ve palanka169 ina ettii ve Taganrogda170 bir donanma meydana getirdii bilinmektedir. Nogayl Mustafa Aa bu durumu tetkik
Kurat, Prut Seferi, s. 89. Kurat, Prut Seferi, 91; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 119. 169 Palanka, aa ve toprakla yaplm, hendekle evrilmi kk hisarlara verilen addr. 170 Taganrog, Azak Denizi kysnda, Azakn batsnda ar Petro tarafndan 1698de kurulmu bir ehirdir.
168 167

34

etmek iin Moskovaya gnderilmitir. Osmanl kronikleri Nogayl Mustafa Aann Moskovadaki temaslar hakknda bilgi vermemektedir. Ancak Golovinin Tolstoya gnderdii bir mektup bu konuyu yeterince aydnlatmakta ve stelik Osmanl Devletinin Rusya karsnda ciddi tedbirler aldn gstermektedir. Golovin bu mektupta Mustafa Aann sorularna karlk Azaktaki gemilerin stanbul Antlamasndan nce yapld, bu gemilerin Don mansbndan geirilemeyecek kadar byk ve imhasnn da pahal olduu, snrdaki kalelerin Antlamay ihlal etmedii, Osmanl Devletinin de snrda kaleler ina ettii cevabnn verildiini yazmaktadr171. Mektupta dikkat eken en nemli husus gemilerin nehirde kullanlamayacak byklkte olmasdr. stanbul Antlamasnda Rus gemilerinin Karadenizde seyretmeleri ak bir ekilde reddedilmitir. Bu gemilerin Azak Denizindeki hareketleri de kstldr. Bu durum Azakta ina edilen gemilerin hangi maksatla kullanlacan ortaya koymaktadr. Osmanl Devletinin tedirgin eden ite bu gerektir. 1705 ylndaki Osmanl-Rus snrnn tespiti haricinde Nogayl Mustafa Aann stanbula dnd 24 Kasm 1704 tarihinden 1706 ylna kadar iki lke arasnda ilikilerde bir gelime sz konusu deildir. Bu sre ierisinde her iki lke de snrdaki kalelerini glendirmeye ve yeni kaleler ina etmeye devam etmilerdir. Petro donanmasna yeni gemiler katarken, Osmanl Devleti her yl dzenli olarak Karadenize gnderdii donanmas ile gvenliini salamaya almtr. Yaklak iki yl sren durgunluun ardndan ilikiler tekrar younluk kazanmaya balamtr. nk Zaparog Kazaklar 1706 ylnda Rusyaya giden Osmanl tccarlarna saldrp mallarna el koyduklar gibi hayvanlarn da Osmanl topraklarna -Benderesokmulardr. Bu durumun grlmesi iin Dergh- Ali kapucubalarndan Mehmed, Azaka gnderilmitir. Kapucuba Mehmed, Tolstoyun Azak valisi olan kardei ile grm ve Ruslardan verilen zararn tazmini istenmitir. Vali, Kapucuba Mehmede Kazaklar konusunda var olan argmann tekrarlam ve Kazaklarn arn szn dinlemeyen bir ekya zmresi olduu cevabn vermitir172.

171 172

Kurat, Prut Seferi, s. 85-87. BOA, CH., Nr: 1721, Emekdarlardan Mustafa zr Mehmede hkm ki, Evhir Cemzi-yel-hir, 1118 (Eyll-Ekim 1706); BOA, Mhimme Defteri, Nr: 115, h. 599, s. 114, Emekdarlardan Mustafa zr Mehmede hkm ki, Evhir Cemzi-yel-hir, 1118 (Eyll-Ekim 1706); Tarih-i Raid, C. III, s. 290; Kurat, Prut Seferi, s. 91, 92.

35

Ruslarn tazminat deyip demediklerine dair bir kayt mevcut deil. Ancak verdikleri cevaptan tazminat demedikleri sonucuna ulaabiliriz. Snrda meydana gelen bu kk hadiseden sonra Osmanl-Rus ilikilerinde ciddi bir problem ba gstermitir. Osmanl kaynaklarnda Demirba Karl olarak ad geen sve Kral XII. Karl, Petroyu birka kez yenilgiye urattktan sonra Lehistana ynelmitir. Lehistan tahtna sve yanls Lesinskinin seilmesini salamtr173. Bu olay sayesinde sve ordusu Lehistana girmitir. svein Lehistana mdahalesi blgeyle ilgilenen Avusturya ve Osmanl Devletinin Kuzey Harbini daha yakndan takip etmesine neden olmutur. Lehistan, sve, Rusya, Avusturya ve Osmanl Devletinin snr komusu olmas itibariyle bu drt byk devletin toprak gvenlii asndan zel bir neme sahiptir. Bu yzden sve ve Rusya blgeye hkim olabilmek iin mcadeleye balamlardr. Avusturya, spanya Veraset Sava ve Rakozinin faaliyetleri yznden bu mcadeleyi temkinli bir ekilde takip etmitir. Osmanl Devleti ise tarafsz kalmaya almakla birlikte Karl ile irtibata gemitir. 1707 ylnda orlulu Ali Paa, zi valisi Yusuf Paadan Karla bir eli gndermesini istemitir. Yusuf Paa, Yerggili Mehmed Efendiyi eli olarak Karla gndermitir. Karl, Mehmed Efendi ile grmesinde Osmanl- sve ittifakn gndeme getirmitir. Mehmed Efendi, sve askerinin Osmanl snrna yakn bir yere gelmesi durumunda Osmanl Devletinin kendisine yardm edebileceini vaadinde bulunduktan sonra Karln mektubuyla geri dnmtr174. Bu mektuba karlk orlulu Ali Paa Karla yardm edeceine dair bir mektup gndermitir. Ne var ki bu giriimden III. Ahmedin haberi yoktur. III. Ahmed durumu rendiinde orluluyu azarlad gibi Krm Hanndan bar bozacak davranlardan kanmasn istemitir175.

173

Lehistan tahtna 1697 ylnda II. Ogst geirilmitir. Nalkran olarak da biline II. Ogst svee kar oluturulan bloun ierisinde yer almtr. sve Kral XII. Karl Danimarka ve Rusyay yenilgiye urattktan sonra Lehistan zerine harekete gemitir. Bu arada Karl Lehistanda Ogst kartlarn kendi tarafna ekmi ve Lehistan tahtna Stanislas Lezinski adl bir Leh asilzadesini geirmeyi baarmtr. Ancak II. Ogst bu durumu kabul etmemitir. Sonunda II. Ogst 1706 ylnda Karl tarafndan ar bir yenilgiye uratlm ve tahtan vazgemek zorunda kalmtr. BOA., Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6, s. 159-160, Stanislas Lezinski tarafndan Sadrazama (orlulu Ali Paa) gnderilen mektup, (5 Nisan 1706). Karl Lezinski ile yapt antlama gereince Lezinskinin Lehistana tam olarak hkim olabilmesi iin bir miktar askerini burada brakmtr. Lezinski ise Rusya karsnda Karla yardm vaadinde bulunmutur. Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 51-56. 174 Tarih-i Raid, C. III, s. 292, 293. 175 Uzunarl, a.g.e., C. VII, s. 60.

36

Mehmed Efendinin elilii Rus hkmetinde endieye neden olmutur. Golovkin Tolstoya yazd mektupta Osmanl savarsa halimiz haraptr demektedir. Moskovadaki ngiliz elisi, mektubunda, Osmanlnn Rusyaya sava ilan edeceini yazmaktadr. Zederhelm ise 27 Mart 1707 tarihli mektubunda Bab- alinin savaa raz olduu, Tatarlarn intikam almak iin beklediini vurgulamaktadr176. Mehmed Efendinin svee eli olarak gnderilmesinin Rusyada endieye neden olmas yersiz deildir. Osmanl Devleti kendisini bir savaa hazr hissetmemesine ramen her ihtimali deerlendirerek snrda ciddi hazrlklar yapmaya balamtr. Mesela 1707 baharnda Osmanl-Rus snrnda stratejik neme sahip Bender kalesinin tahkim edilmesine karar verilmi ve bu hususta harekete geilmitir177. Yine deerli komutanlardan Yusuf Paa da muhtemelen bu dnemde Bender muhafzlna atanmtr. Tolstoy Moskovaya gnderdii gizli bir raporunda, Bender kalesinde tadilat yapmak bahanesiyle, Osmanllar, Yusuf Paay, Moldovya ve Eflak Voyvodalarn, Rumelideki baz toprak sahibi aalar ve grevlileri Bendere, Rus hududu boyuna gndermeyi faydal bulmulardr Silistreden (zi) Yusuf Paann yazdklar da iime dert oldu. Moskof hudutlarn askersiz brakmaa gelmez yazm. Onun bu mektubu Babalide byk phe ve endie uyandrm. nk Yusuf Paa imdiye kadar byle eyler yazmazm. demektedir178. Tolstoy, Reislkttap Abdlkerim Efendiye Mehmed Efendinin hangi amala svee gnderildiini sorduunda olaylarn yerinde incelenmesi iin byle bir diplomatik temasta bulunulduunu ve Osmanl Devletinin barn devamn istediini sylemitir179. Fakat 1708 ylnn sonlarna doru Osmanl Devletinde Rusya aleyhinde bir hava esmeye balamtr. Bunda birinci etken Krm Hanlna Devlet Girayn atanmas olmaldr180. nk Devlet Girayn Rus dman olduu bilinmektedir. stanbulda Rus dmanlnn olumasnda Mehmed Efendinin Benderde bir mddet kaldktan sonra birok ikyet dilekesiyle geri dnmesi,181 Karln Osmanl karsnda kazand itibar ve Leinskinin giriimlerinin nemli etkisi olmutur. Nitekim
utoy, a.g.m., s. 928, 929, 930. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 248. 178 utoy, a.g.m., s. 918. 179 Kurat, Prut Seferi, s. 95, 96. 180 utoy, a.g.m., s. 931. 181 Hammer, a.g.e., C. IV, s. 143.
177 176

37

Lesinki III. Ahmede gnderdii bir mektupta Ruslarn Osmanl topraklarndaki Hristiyanlar ayaklandrma gayesinde olduunu ve inanmyorsa Tolstoyun evinin aranmasnn yeterli olacan yazmaktadr182. Osmanl Devlet adamlar Balkanlarda tccar klnda dolaan Ruslarn olduunu183 ve Petronun Hristiyanlar zerinde ne gibi emeller besledii bilmektedirler. Ancak Eflak ve Bodan gibi Hristiyan yneticiler ile temas konusunda tam bir bilgi mevcut deildir184. Bu srada Kuzey Savanda Petro aleyhinde baka gelimeler de olmutur. Kazak Hetman van Mazeppa185 sve tarafna gemitir186. Btn bunlara ilaveten Rusyada farkl isyan balamtr. Bunlar Bakurt syan, Astrahan syan ve Bulavinin nderliindeki Don Kazaklarnn isyandr. Bakurtlar, Ruslarn Ural blgesinde yerlemelerine ve Rus hkmetinin vergi talebine karlk isyan etmilerdir. Ural blgesi Rus ordusunun ihtiya duyduu demir ve bakrn temin edildii bir sahadr. syan boyunca Bakurtlar, Uraldan Moskovaya uzanan maden tamacln engellemilerdir. Astrahan syan ise ar Petronun Batllama yolundaki reformlarna bir tepki olarak domutur. Nitekim isyanclar arasnda Batllama yolunda engel tekil ettii iin varlna son verilen streletsler de vardr. Bakurt ve Astrahan syanlar disiplinden ve liderden yoksun gelimilerdir. Eski inanlarn korunmas gayesiyle ayaklanan Don Kazaklar ayn zamanda asker olan bir lidere sahiptirler. Bekli de bu sayede Don Kazaklar Rusya karsnda nemli baarlar elde etmilerdir. Bulavin nderliinde hareket eden Don Kazaklar 1708 ylnn Mays aynda Cherkask ele geirmilerdir187. Ukrayna steplerini kontrol altna alan Bulavin, Osmanl Devletine bir eli gndererek yardm istemise de bir sonu alamamtr. stelik Bulavinin elisi
182

utoy, a.g.m., s. 921. BOA, Mhimme Defteri, Nr: 115, h. 2286, s. 518, Bodan Voyvodasna hkm ki, Evst Zi-l-hicce 1119 (Mart 1708). 184 Ukzde, Eflak ve Bodan Beylerinin hazrlk ierisinde olduklarn ancak neye hazrlandklarnn bilinmediini yazmaktadr. Ukzde Tarihi, s. 946. 185 van Mazeppa, Ukraynada bulunan Potkal ve Baraba Kazaklarnn hatmandr. Mazeppa, nce Ruslarn tarafnda yer almtr. Ancak daha sonra sve Kral Karln tarafna gemitir. Poltovada Karl ile ayn kaderi paylaan Mazeppa, Karl ile birlikte Osmanl Devletine snmtr. Yal Hatman 1709 ylnda Edirnede lmtr. Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 57, 68 dn. 4; Orest Subtelny, Peter Is Testament: A Reassessment, Slavic Rewiev, Vol. 33, No. (Dec., 1974), s. 670. Ukrayna tarihinde nemli bir yere sahip olan Mazeppa, Ukraynada ok sayda kilise ve niversite ina ettirmitir. Harold Lamb, The City and The Tsar, New York: 1967, s. 174. 186 utoy, a.g.m., s. 930; Orest Subtelny, Russia and Ukrain: The Difference That Peter I Made, Russian Rewiev, Vol. 39, No. 1 (Jan., 1980) , s. 10. 187 Massie, a.g.e., s. 394-396; Lamb, a.g.e., s. 168, 169, 172, 173
183

38

stanbulda Tolstoyun sk takibatna uram, hatta Tolstoy, eli ve adamlarnn Rusyaya iadesini talep etmitir188. Bulavinin giderek glenmesi, sve Kral XII. Karl ve Osmanl Devleti ile balant kurmas, Azak ve Taganrog iin tehdit oluturmas ar Petronun bizzat Taganroga gelmesine neden olmutur189. Aslnda Petro iin nemli olan Taganrogda bulunan donanmasdr. nk bu donanma Osmanl Devleti karsnda kullanlan bir bask unsurudur190. ar Petronun faaliyetleri stanbulda yakndan takip edilmitir. Nitekim Tolstoy bu konuda unlar yazmaktadr: Bu olay neredeyse bir ayaklanmaya neden olacakt. Karadeniz boylarnda yaayan halkn birou yerlerini terk ederek geldi.
191

stanbula

. Bu abartl ifadeleri teyit eden bir kaynak bulunmamaktadr. phe ile

yaklalmas gereken bu yaznn doruluu tartlmaz bir gerei ortaya koyduunu da sylemek gerekir: Petronun hareketi stanbuldaki Rus aleyhtarln glendirmitir. Btn bu gelimeler olurken Petro hem gemi yapmna devam etmi192 hem Taganrogda yiyecek stoklamaya balam193 hem de Osmanl Devletinden Rusyaya kar gelecek tehditleri diplomasi yoluyla halletmeye almtr. Petronun bu yolda en byk yardmc Tolstoydur. Tolstoy, Golovkine gnderdii bir mektupta Yararmza olan her ey iin ve Osmanl Devletinin Rusyaya kar sava balatmasn nlemek gayesiyle olanca kuvvetimle alyorum. diye yazmaktadr194. Ayrca Petro stanbulda aleyhinde oluan ortam yumuatmak iin Rus hapishanelerinde bulunan Trk ve Tatarlarn serbest braklmas emrini vermitir195. Hatta bu srada Azakta bulunan Osmanl temsilcisi Ali Aann huzurunda on gemiyi yaktrmtr. Ali Aaya yz ruble para ve altm bir Mslman esir verilmitir196. Rus elisi Tolstoya gre esirlerin iadesi konusunda ileri gidilmemesi gerekmektedir. nk daha ileri gidilirse Ruslarn Osmanl Devletinden korktuu izlenimi doabilirdi197.

Sumner, a.g.e., s. 59, 61. Massie, a.g.e., s. 477; Tarih-i Raid, C. III s. 219-221. 190 Sumner, a.g.e., s. 18. 191 utoy, a.g.m., s. 939. 192 Sumner, a.g.e., s. 24, dn. 29. 193 Massie, a.g.e., s. 447. 194 utoy, a.g.m., s. 936. 195 Massie , a.g.e., s. 543. 196 utoy, a.g.m., s. 940. 197 Kurat, Prut Seferi, s. 97.
189

188

39

Tolstoy 3 Ocak 1709 tarihli mektubunda Petroya, Sadrazamla yapt grme sonucunda Osmanl Devletinin bar devam ettirmek istediini yazmakta ve gelecek bahara kadar zatdevletleri, Osmanllardan ve Tatarlardan endie duymamaldr. demektedir. Ancak Tolstoyun Azaktaki kardei farkl grtedir. Azak valisi . A. Tolstoy, 15 ubatta Moskovaya unlar yazmaktadr: imdilik kati olmamakla beraber, Osmanllarda, gsterdii sanlmaktadr.
198

sava balatmak gibi bir dncenin ba

. ki karde arasndaki bu fikir ayrl bulunduklar

konumla aklanabilir. P. A. Tolstoy stanbulda gz hapsinde tutulmaktadr. Oysa . A. Tolstoy Azakta Osmanl snrnda bulunmaktadr. Bu yzden snrdaki hareketlilii yakndan gzlemleme imknna sahiptir ve bu itibarla daha kesin yarglara ulaabilmektedir199. Osmanl-Rus ilikileri bu minval zereyken XII. Karl, Mays 1709da Poltova Kalesini kuatmtr. Kale komutannn yardm istei zerine buraya gelen Petro, sve gleri tarafndan birka kez geri pskrtlm ise de sonunda sve ordusunu ar bir yenilgiye uratmtr (8 Temmuz 1709). Bu galibiyet Petronun sve karsnda kazand ilk byk baardr. Sava esnasnda topuundan yaralanan Karl, yenilgiye uraynca yannda bir miktar sve askeri ve Kazak kuvveti ile birlikte Osmanl topraklarna doru kamaya balamtr. Osmanl Devletine iltica etmekten baka aresi kalmam ve nihayetinde Bender Kalesine snmtr. Geride kalan sve askeri ise teslim olmak zorunda kalmtr200. Bu galibiyet Petronun sve karsnda kazand ilk byk baardr. Poltova Sava Rus tarihi iin bir dnm noktasdr. Sava kazanan Ruslar Baltk sahasnda egemen bir konuma ykseldikleri gibi dnya siyasetindeki itibarlar da artmtr. En nemlisi de Petro, Karln teslimi hususunda Osmanl Devletine tehditkr mektuplar gndermeye balamtr. Ancak bu zafer sarholuu uzun srmemitir. Karln Poltovada yapt hatalarn benzerini tekrarlayan Petro, Prutta ar bir yenilgiye uramtr. Karl, ikmal noktalarndan ve yardmc kuvvetlerden uzakta,
198 199

utoy, a.g.m., s. 937-938. Osmanl Devleti 1708 ylnda snrdaki kalelerin glendirilmesine son derece nem vermitir. BOA, Mhimme Defteri, Nr: 115, h. 2284, s. 516, zi valisi vezir Yusuf Paaya hkm ki, Evst Zi-l-hicce 1119 (Mart 1708). 200 Hammer, a.g.e., C. VII, s. 133; Kurat, Rusya Tarihi, s. 258, 259; Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 61.

40

Osmanl Devletine ve Krm Hanna gvenerek kuatmaya balamtr201. leride grlecei gibi Rus ordusu Prutta yiyecek sknts ekmi ve Eflak ve Bodandan byk bir yardm grememitir. Karl Osmanlya sndktan sonra Bender yaknlarndaki Varnitzi denilen kye yerletirilmitir. Be yz yenieri de kraln hizmetine verilmitir202. utoy, bu be yz yenierinin 1708 ylnda Lesinskinin kuvvetlerine yardm maksatl gnderildiini yazmaktadr203. Ancak Osmanl Devletinin 1708 ylnda sve-Leh kuvvetlerine askeri yardm sz konusu deildir. utoyun iddiasn destekleyen hibir kaynak da mevcut deildir. utoy byk bir olaslkla, bu konuda bir yanlg ierisindedir. Tolstoy Poltava zaferini ve Karl ile Mazeppann Osmanl Devletine sndn Yusuf Paann adamndan renmitir. Bu konuda Moskovadan bir emir gelmeden hemen Sadrazam ve eyhlislam ile grerek, Karln serbest braklmamasn ve Mazeppann teslimini istemitir. Zaten ksa bir sre sonra Petrodan III. Ahmede ve orlulu Ali Paaya hitaben iki ayr mektup gelmitir. Bu mektuplar Tolstoyun istekleri ile birebir uyumaktadr. Petro mektubunda Tolstoy gibi Karln denetim altnda tutulmasn ve Mazeppann teslimini istemektedir204. Golovkin tarafndan Tolstoya gnderilen bir mektupta ise Tolstoydan Mazeppann yakalanmas iin Devlet Giraya, Yusuf Paaya Eflk ve Bodan Voyvadalarna emirler gnderilmesine ynelik faaliyette bulunmas talep edilmektedir205. Tolstoy arn mektubunu Padiaha sunduktan sonra hi vakit kaybetmeden bu konuda faaliyetlerine balamtr206. Tolstoy, Elhac Mehmed Efendi ile yapt grmelerde Karln ve

Mazeppann teslimini istediinde, Osmanl yetkilileri Trk kanunlarnn Padiaha snan prensleri himayeyi emrettiini ileri srerek onlarn teslim edilemeyeceini

201

Ahmed Refik, Baltac Mehmed Paa ve Byk Petro, stanbul: (1327), s. 39; Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 61. 202 Ahmed Muhtar, Rus Menabine Gre Baltac Mehmed Paann Prut Seferi, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, VIII/45, stanbul: 1333, s. 160. 203 utoy, a.g.m., s. 933. 204 BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/1, s. 176, ar Petro tarafndan Sadrazama (orlulu Ali Paaya) gnderilen mektup, 10 Temmuz 1709; BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/1, s. 177178, ar Petro tarafndan Sadrazama (orlulu Ali Paaya) gnderilen mektup, 14 Temmuz 1709; BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/1, s.178179, ar Petro tarafndan Sadrazama (orlulu Ali Paaya) gnderilen mektup, 27 Temmuz 1709. 205 utoy, a.g.m., s. 942, 943. 206 Tarih-i Raid, C. III, s. 299.

41

sylemilerdir207. Ayn taleplerle Yusuf Paaya gnderilen Rus elilerine de benzer cevaplar verilmitir208. Buna ramen Temmuz ay boyunca iki lke arasndaki ilikiler eski halinde devam etmitir. Tolstoy Temmuz sonunda yazd mektupta hem Padiahn hem de Sadrazamn barn devamn istediklerini, stanbulun bar taraftar olduunu yazmaktadr. Ancak Austos aynda durum yeniden Rusya aleyhine olmak zere deimeye balamtr. Tolstoyun sve kralna dair istekleri cevapsz kald gibi padiahla grme istei de kabul edilmemitir. Tolstoy Bunda bir eytanlk seziyorum: henz daha savaa hazr olmadklarndan, ar hazretlerinin kendilerine kar birden bire saldrya gemesinden ekindikleri gibi bana dorudan doruya red cevab vermekten korkuyorlar demektedir209. Osmanl Devletinin tutumunun deimesi, Rus askerlerinin Bodan

topraklarna girerek burada bulunan sve askerlerinden bazlarn esir etmelerine balanabilir. Bu olay u ekilde gelimitir: Karl, Bender Muhafz Yusuf Paann itirazlarna ramen 700 sve ve 300 Kazak askerini, Ruslar kontrol etmesi amacyla Bodana gndermitir. Bodan Voyvodas Mihailin Ruslara haber vermesi zerine Rus askerleri bir basknla sve askerlerini esir almlar ve Kazaklarn hepsini kltan geirmilerdir. ar, bu olay yalanladysa da yaplan aratrmalar gerei ortaya karmtr. Bu durum karsnda Tolstoy verecek bir cevap bulamam ve Kazak Hatman Mazeppann teslimi talebinden vazgemitir. Petro, hatasn dzeltmek iin padiaha bir mektupla birlikte eitli hediyeler ve bir miktar sve esiri gndermitir. Tolstoy 4 Eyllde arn mektubunu sunduktan sonra Rusyann lehine bir antlama imzalamay baarmtr. Buna gre Karl, Rus askerlerinin refakatinde memleketine dnebilecektir210. Anlamann imzalanabilmesi iin Tolstoy, hatr saylr miktarda para harcamak zorunda kaldn belirtmektedir. Avusturyann stanbulda bulunan elisi Talman bu konuda unlar yazyor: Buradaki Moskof elisi de, dostluu korumak maksadyla, byk paralar sarfna yetkili klnm211. Yeni antlama Krm Hanna,

Kurat, Prut Seferi, s. 125. Tarih-i Raid, C. III, s. 310. 209 utoy, a.g.m., s. 944, 946. 210 Tarih-i Raid, C. III, s. 314-317; Ukzde Tarihi, s. 984, 989, 990; Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 168; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 136-138. 211 utoy, a.g.m., s. 946.
208

207

42

snrdaki paalara ve Karla bildirilmitir212. Karl, bu anlamay kendisinin Ruslara teslim edilmesi anlamna geldiini ileri srerek Osmanl topraklarn terk etmeyi reddetmi ve bu antlamadan Sadrazam orlulu Ali Paay sorumlu tutmutur213. Aslnda sve Kral Karl zen sadece bu antlama deildir. Poltovadan kaarken geride brakt ordu Ruslara teslim olmutur. Esir olan askerlere sava ganimeti gzyle baklm ve kle muamelesi yaplmtr. Ruslar sve askerlerini kle pazarnda satmlardr. Hatta bir ksm stanbulda satla karlm, Rus elisi Tolstoy, bu esirlerden bazlarn satn alarak hizmetinde kullanmaya balamtr. Bu iki haber Karlda derin bir zdraba neden olmutur. Karl, Tolstoyun sve aleyhindeki politikalarna engel olmak ve Osmanl Devletini Rusyaya kar sava ilan ettirmek gayesiyle Lehistanl General Stanislaw Poniatowskiyi eli olarak stanbula gndermitir214. Poniatowskinin gelii ile Tolstoy zor duruma dmtr. nk sve elisi ksa bir srede Valide sultana kadar ulaarak III. Ahmedi Rusyaya kar kkrtmaya almtr. Poniatowskinin en nemli yardmcs uzun ylar stanbulda yaayan ve sarayn saygsn kazanm olan spanyal doktor Fonescadr215. Poniatowskinin geliiyle stanbul siyasi entrikalarn merkezi olmutur. sve elisi Karl Ruslara teslim eden bir anlama imzalad iin orluluyu makamndan azlettirmitir216. Tolstoy ise barn devam iin her trl yola bavurmu217 ve 1710 Ocak aynda Osmanl Devleti ile imzalanan antlamay yenilemeye muvaffak olmutur218. Bu bar Petro iin son derece nemlidir. nk henz Pomeranyada bulunan sve ordusu etkisiz hale getirilmemitir. Bu mcadelede Tolstoyu ngiltere ve

212

BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6-2, s. 193, 194, Krm Han Devlet Giraya yazlan mektup, Zil-hicce 1121 (ubat-Mart 1710). 213 Ahmed Refik, a.g.e., s. 52. 214 XII. Karln Rusya karsnda Osmanl Devleti ile ittifak kurma giriimleri iin Bk. Bertil Hggman, Poltovann Neticesi: Rusyay Yenmeye Ynelik sve-Ukrain-Osmanl-Krm Stratejileri (1709 1714),Emel Dergisi, S. 220, Mays-Haziran 1997. 215 Voltaire, sve Kral XII. nci arln Tarihi, Hilmi Kitabevi, 1939, s. 184, 190, 195. Ortayl bu iki kiinin Osmanly savaa srklemesine phe ile yaklamaktadr. lber Ortayl, Krm Hanlnn Ocak 1711 Tarihli Bir niversali, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal DeiimMakaleler I, Ankara: 2004, s. 366. 216 Ahmed Muhtar, a.g.m., s. 164. 217 Jorga, Tolstoyun Lesinskinin elisini zehirlemeye teebbs ettiini yazmaktadr. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 256. 218 Nusretname, s. 257.

43

Hollanda

elileri,

Poniatowskiyi

Fransa,

Avusturya

ve

Venedik

elileri

desteklemilerdir219. sve Kralnn Rus askerinin gzetiminde geri dnmeyi reddetmesi, Babalinin snr boyundaki kalelerin yklmas ve Azakn teslimi ynndeki istei Osmanl-Rus ilikilerindeki gerginlii zirveye tamtr. 1710 ylnda yaplan grmelerden hibir sonu kmaynca sava kanlmaz olmutur. Tolstoy Moskovaya gnderdii mektupta Osmanl Devletinin aka savaa hazrlandn yazmaktadr220. Rusya ile olan ilikilerin grlmesi amacyla Sofa Kknde toplanan meclis son gelimeleri deerlendirmitir. Toplantda Devlet Girayn gr alndktan sonra Ruslarn faaliyetleri hakkndaki raporlar okunmutur. Ruslar, stanbul Antlamasna aykr olarak snr boyunda kaleler yapmak, Azak Denizinde donanma oluturmak, Osmanl snrn ihlal etmek, Lehistanda asker ymak ve bu lkeyi kendine balamakla sulanmtr221. lber Ortayl, savan nedenleri arasnda Rus-Avusturya ittifaknn ve Rusyann Eflk ve Bodan ile olan ilikilerinin de byk bir rol oynad kanaatindedir222. Karlofa grmeleri srasnda Rusya ile Avusturya arasnda sava durumunda birbirlerine yardm edeceklerine dair bir anlama imzalanmt223. Ahmed Cavid Bey de bu ittifaka dikkat ekmektedir224. Ancak bu antlamann kt zerinde kaldn syleyebiliriz. nk ne Prut Savanda ne de sonrasnda Avusturyann Ruslara yardm sz konusu deildir. Avusturya iin nemli olan Lehistan tahtna Avusturya kart birinin gememesidir. Osmanl Devleti tarafndan Viyanaya gnderilen Seyfullah Aann burada yapt grmelerde Lehistana mdahale edilmemesi konusunda uyarlmas bu gr dorulamaktadr225. Ayrca Petro, Macaristanda Avusturya hkmetine kar ayaklanm olan Rakozi ile diplomatik mnasebet

Kurat, Prut Seferi, s. 129, 159; Voltaire, a.g.e., s. 229; utoy, a.g.m., s. 949. Kurat, Prut Seferi, s. 158. 221 Tarih-i Raid, C. III, s. 399, 340; Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 169; Ukzde Tarihi, s. 1038; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 256. 222 Ortayl, a.g.m., s. 366. 223 Tarih-i Raid, C. III, s. 344, 345. 224 Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 170. 225 Kemal Beydilli- smail Ernsal, Prut Sava ncesi Diplomatik Bir Teebbs Seyfullah Aann Viyana Elilii (1711), Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XXII/26, TTK. Yay., Ankara: 2002, s. 8, 9.
220

219

44

kurmutur226. Bu durumun Viyanada ho karlanmayaca aikrdr. Dolaysyla Osmanl Devleti iin tehdit oluturabilecek bir Avusturya-Rusya ittifaknn mevcudiyeti phelidir. lber Ortaylnn savan nedeni olarak gsterdii ikinci etken olan Rusyann Eflak ve Bodan ile kurmu olduu mnasebet tartlmaz bir gerektir. Krm Han da toplantda Kfirin kasd stanbuldur. Ve bir drl sek kalmasn reyalarnz ile yek-dil olmudur diyerek bu hususu vurgulamtr227. Petro ise 1709 ylndan itibaren herhangi bir sava durumunda ittifak yapmay dnd Bodan Voyvodas ile irtibat halindedir. O, Eflk Voyvodas Brankova228 ve Bodan Voyvodas Kantemir ile birer antlama bile imzalamtr. Bu antlamalara gre Kantemir ve Brankova Rus egemenliini, Petro da Kantemirin Bodan ve Brankovann Eflk hkimiyetini kabul etmitir. Buna karlk iki voyvoda Petroya erzak ve asker yardmnda bulunmay vaat etmilerdir229. Dimitri Kantemir, Petro ile imzalad Yaroslav Antlamas gereince asker toplamaya balamtr. Hatta Kantemirin toplad askerlerin byk bir ksm Rus ordusu Bodana girdiinde Ya ve dier Bodan ehirlerinde bulunan Trklerin mallarn yamalamlardr. Trklerin bazlar Osmanl Devletine sadk kalan bir miktar Bodanl tarafndan kurtarlmtr. Rus ordusu Ya ehrinin yaknna gelince askerlerin byk bir ksm firar etmi ve geriye yaklak iki bin asker kalmtr. Tabi ki Bu askerler Dimitri Kantemirin emri altndadr. Dimitri Kantemir Rus ordusunda komutan olan Boris eremetyev ile sava hakknda konumutur. Kantemir ve Boris eremetyev, Bucak hkimini Rus hkimiyetine davet eden bir mektup gndermeye karar vermilerdir. Boris eremetyev mektubun yazlmas iin Trke bilen bir boyarn olunu grevlendirmitir. Ancak Dimitri Kantemir bu kiinin Trkeyi iyi bilmediini
226

Rakozi 1708 ylnda Mate Talabay eli olarak Moskovaya gndermitir. Mate Talaba iki yl Moskovada kalmtr. Subtelny, a.g.m., s. 666. Petro Mate Talabann Moskovaya gelmesi zerine bir elilik heyetini 1709 ylnda Macaristana gndermitir. Ahmed Refik, a.g.e., s. 85-87. 227 Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 168. 228 Brankova 1693 ylnda Eflak voyvodalna getirilmitir. Usta bir siyaseti olan Brankova on be yl bu makamda kalmtr. Ruslarla antlamas ortaya knca makamndan azledilmi ve 1714 ylnda drt olu ile birlikte idam edilmitir. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 69; Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 74; Kurat, Prut Seferi, s. 338 dn. 2. 229 Kurat, Prut Seferi, s. 331-340; Massie, a.g.e., s. 552, 553. Ahmed Bin Mahmud Tarih-i Gynkl adl eserinde bir miktar Bodan askerinin brail kuatmasnda bulunduunu yazmaktadr. Ahmed Bin Mahmud, Tarih-i Gynkl, s. 227b.

45

dnmektedir. Kantemir seilen ocuun Trke bilip bilmediini renmek iin kada bir eyler yazmasn istemitir. ocuk, kda Lnet olsun elindeki bir dilim ekmei daha byk bir dilim ekmek iin terk edene cmlesini yazmtr230. Ksacas Ruslar, Bodan halkndan tam bir destek alamamtr. Kantemir komutasndaki askerler gz nne alnmadnda toplanan askerin yamac bir grup olduu ortaya kmaktadr. Bu askerler keselerini doldurduktan sonra ortandan kaybolmutur. Bucak hkimine mektup gndermekle vazifeli ocuun -ki bir boyarn oludur- Kantemiri lanetlemesi boyarlarn tamamnn Rusya taraftar olmadn gstermektedir. Zaten Kantemir Ruslarla anlarken sadece gen boyarlara danmtr231. Osmanl Devleti 20 Kasm 1710da Rusyaya sava ilan ettikten sonra Rusyada bulunan Osmanl tebaasnn hayatlarn garanti altna almak iin Tolstoy Yedikule zindanna hapsedilmitir. Kurat, Tolstoyun hapsediliini ayrntl bir ekilde anlatmaktadr. Buna gre Tolstoy grme bahanesiyle saraya arlmtr ve Eminnnde yakalanarak iki ua ile birlikte Yedikuleye gnderilmitir. Daha sonra elilik alanlar da Yedikuleye nakledilmilerdir. Eyalar
232

ise

defterlere

kaydedildikten sonra sandklara konulmu ve mhrlenmitir Kantemirin

stanbulda bulunan temsilcisi sk sk Yedikuleye giderek

Tolstoyu ziyaret etmi ve gelimeler hakknda bilgi vermitir233. Kantemirin Rusya tarafna gemesiyle Tolstoy bu ziyaretlerden yoksun kalm olmaldr. 1.9 Prut Sava ve Sonrasnda Tolstoy Osmanl ordusu yaklak be ay sren hazrln ardndan Nisan 1711de hareket etmitir. Osmanl ordusunu Baltac Mehmed Paa, Rus ordusunu ise ar Petro komuta etmitir. ki ordu Prut Nehri kysnda karlamtr. Rus ordusu, Tuna Nehri, Osmanl ordusu ve bataklk arasnda skm olmasna ve yiyecek sknts ekmesine ramen

Mehmet Ali Ekrem, Romen Kaynak ve Eserlerinde Trk Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara: 1993, s. 99, 100, 101, 147, 148, 151. 231 Ekrem, a.g.e., s. 145. 232 Kurat, Prut Seferi, s. 182. Raid, Tarih-i Raid adl eserinde Yedikuleye yetmi kadar adamn hapsedildiini yazmaktadr. Tarih-i Raid, C. III, s. 344; Akdes Nimet Kurata gre hapsedilenler otuz bir kiidir. Kurat, Prut Seferi, s. 182. 233 Kurat, Prut Seferi, s. 331.

230

46

savan devam ettii gn boyunca mcadeleden vazgememitir234. Petronun bu kadar uzun bir sre dayanmasnda streletsleri ortadan kaldrdktan sonra oluturduu modern ordusunun ve bu ordunun Karl ile savat sre ierisinde edindii deneyimin pay olsa gerektir. Hibir k yolu olmayan Petro sonunun geldiini dnd bir anda arie Katerina ve kurmaylarnn nerisi ile Osmanl ordughna bir eli gndererek bar teklifinde bulunmutur. Baltac Mehmed Paa gelen eliyi hile ihtimaline kar hapsetmitir. Ancak daha sonra Ruslarn gerekten bar istedii anlalm ve yeni eli Petr afirov235 ile mzakereler balamtr. Yaplan mzakerelerde Baltac Mehmed Paa, Potkal ve Baraba Kazaklarna mdahale edilmemesini, sve Kral Karln istedii ekilde memleketine gitmesine mdahale edilmemesini, Azak Kalesinin geri verilmesini ve Rus ordusundan silahlarn teslim etmesini istemitir. Ahmed bin Mahmud, Tarih-i Gynkl adl eserinde Devlet Girayn, mzakereler devam ederken Baltac Mehmed Paay kararlar tek bana almamas konusunda uyardn yazmaktadr:236 Ey Paa olum (Baltac Mehmed Paa) bu hususda acele buyurman her umrnz (iinizi) mvere idp era takbk iderek eylen ve hem bu umr byk umrdur, zerinize btn ii alman sonra zahmet ekersiz, zir bu kfir allk (sznde durmayan) bir kfirdir. Ben bu kfirin hilesin ok grdm ve pederim zamannda dahi ok hilesi zuhr grlmdr. Hele bsiret (dikkatli) zre olasz. Bu satrlar Devlet Girayn ileri grl bir devlet adam olduunu ortaya koymas asndan byk bir nem tamaktadr. Devlet Girayn uyarlarna aldr etmeyen Baltac Mehmed Paa ok gemeden Sadrazamlk makamndan olmutur. nk Ruslar Prutta imzalanan antlamann hkmlerini yerine getirmemek iin eitli bahaneler ortaya atmlardr. Devlet Giray sulh grmelerinde dinlenmedii gibi meclis bozanlkla sulanmtr. Devlet Girayn itirazlarna ramen 8 Austos 1711de Osmanl Devleti ile

234

Tarih-i Gynklde Rus ordusunun st aalarnn kabuklarn soyarak yediklerini yazmaktadr. Tarih-i Gynkl, s. 223a; Ekrem, a.g.e., s. 153. 235 Petr afirov, Prut Serfi srasnda arlk Rusyasnn hkmet bakandr. Kurat, Prut Seferi, s. 10. 236 Tarih-i Gynkl, 222a, 223b, 224a.

47

Rusya arasnda bir antlama imzalanmtr237. Petro, Prut Antlamas ile Azak Kalesini teslim etmeyi, Taganrog, Samara ve Kamanke kalelerini ykmay, Lehistandan ekilmeyi kabul etmitir. Ayrca Rusya, Karln svee gitmesine engel olmayacak ve stanbulda Rus elisi bulundurmayacaktr. Baltac Mehmed Paa iin bu antlama olduka krldr. nk savan nedenleri ortadan kaldrlm, Azak geri alnmtr. Bunun yannda Baltac Mehmed Paay anlamay imzalamaya zorlayan sebepler de vardr. Yenieriler savamakta isteksizdirler. brail Kalesi Rus generali Rnne mparatorunun kardei tarafndan ele geirilmitir. arie Katerina Avusturya getirebilirdi238. XII. Karl, Sadrazamn adrna Prut Antlamas imzalandktan sonra gelmitir. XII. Karl frsat varken Rus ordusunun imha edilmemesine sinirlenmitir. Tarih-i Gynklde bu durum yle anlatlmaktadr:239 cnib kral-i mesfr (XII. Karl) syebnn bir kesine yle gazab (Kzgnlk) ile oturdu ki yznde zehirler akar ve burnundan den bin pre olur. Baltac Mehmed Paa antlama artlarnn yerine getirilmesini garanti altna almak iin afirov ve Boris eremetyevin olu Mihal eremetyevi rehin almtr. afirov ve Mihalin stanbula gelii Tolstoya rahat bir nefes aldrm olmaldr. nk belgelerde Rus elisinin yannda Rus rehineleri de zikredilir. Yani sorumluluk bu kii arasnda paylalmtr. Karl, Prut Antlamasndan Baltacy sorumlu tutmu ve Osmanl topraklarn terk etmeyi reddetmitir. Karln bu tutumu Osmanl-Rus ilikilerinde yeni bir gerginlie neden olmutur. nk Petro, sve Kralnn Osmanl topraklarnda bulunmasn bahane ederek Azak ve Taganrogu tahliye etmemitir240. Durum III. Ahmede rapor edilince Moskov keferesi zerine seferim var, biz-zat kendm giderim, ana gre mvere olunub din- devletime layk ne ise rikb-i hmyunuma arz olunsun eklinde bir hatt erif kmtr. Yaplan grmede Ruslar Azak
237

olduunu sylemitir. Bu durum Avusturya ile Osmanl Devletinin kar karya

238

Tarih-i Gynkl, s. 225a; Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 76-84. Z. Gne Yac, orumdan Bir Vezir-i zam: Baltac Mehmet Paa, (Baltac Mehmed Paa Sempozyumunda Bildiri olarak Sunulmutur.), s. 12, 13, 14. 239 Tarih-i Gynkl, s. 227a. 240 Massie, a.g.e., s. 563; Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 171.

48

Kalesini bize teslim etmeli, Kamanke ve Taygan tamamen ykmaldr. Bizde sve kraln memleketine gndereceimize onu inandrmalyz... ar yine eski dncelerinde devam ederse sava alr karar alnmtr. Bu karar Rus elisine bildirilmitir. Ancak Tolstoy sulamalar kabul etmeyerek Azak ve Taganrogun iddetli k yznden boaltlamadn, Lehistanda bulunan askerlerin ise bir salgn hastalk yznden orada kaldklarn ve arn Lehistan boaltmama gibi bir emel beslemediini beyan etmitir. Tolstoy barn devamn istedikten sonra ngiliz ve Hollanda elilerinin katlaca bir toplant yaplmasn talep etmitir241. Bu talep zerine grmeler iin Byk Ruznameci Abdlkerim Efendi grevlendirilmitir. Bu esnada Prut Barnn mimarlar olan Kethda Osman Aa ile Mektupu mer Efendinin ldrlmesi ve Baltac Mehmed Paann Limni Kalesine hapsedilmesi Ruslar telalandrmtr. Padiahn sava karar zerine Petro Azak teslim etmeyi kabul etmitir. vaz Paa 19 Ocak 1712de Azak teslim alm ve Taygan da lamla havaya uurulmutur. Azakn tesliminden sonra yaplan grmeye Rus delegeleri de arlarak Karln lkesine dnmesi konusu grlmtr. Tolstoy ve dier temsilciler Karln memleketine sa salim dnmesine kefil olduktan sonra Rus seferi iptal edilmitir242. Barn salanmas ile Rus delegeleri Yedikuleden karlmlardr. Osmanl-Rus bar uzun srmemitir. Petronun sve Kralnn geecei yol zerine asker yd haberi stanbula ulanca Karl bu artlar altnda lkesine dnmeyi reddetmitir. Durumun incelenmesi iin Salma Mehmed Aa Krma, Silahor Ahmed Bey Lehistana gnderilmitir. Bu iki kiinin hazrladklar raporlar Petronun Lehistana asker ydn ve nemli mevkileri tuttuunu dorulaynca Rusyaya sava ilan edilmitir. Rus elisi Yedikuleye hapsedilmitir. Padiah ordu dalmadan hareket etmek iin Edirneye gelmitir. Ancak k olmas nedeniyle sefer bahara ertelenmitir. Durumun ciddiyetini anlayan Rus elisi ve temsilcileri Osmanl Devletinin btn isteklerini kabul etmeye hazr olduklarn bildirmilerdir. Kaptan- derya Kel brahim Paa, III. Ahmede ngiliz, Fransz, Lehistan ve Rus elilerinin katlaca bir toplantnn
241

Nusretname, s. 277278; BOA, Mhimme Defteri, Nr: 119, h. 521, s. 989, 990, skdardan Anadolunun sol kolu Erzuruma varnca vk olan mevl-yi azam ve kadlara ve kethd yirlerine hkm ki, Evhir Zi-l-hicce 1123 (Ocak-ubat 1712); BOA, Mhimme Defteri, Nr: 119, h. 701, s. 146, Anadolunun orta kolu Diyarbekire varnca yol zerinde vk olan kadlara ve kethda erlerine hkm ki, Evast Rebilevvel 1124 ( Haziran 1712). 242 Nusretname, s. 278281.

49

yaplmasn teklif etmitir. Bunun zerine Yedikulede tutuklu bulunan Tolstoy, Mihail ve afirovun Edirneye getirilmesi iin Kapucuba Yusuf Aa stanbula gnderilmitir243. Sadrazam Silahdar Sleyman Paa grmeleri yrtebilecek bir iktidara sahip olmad gerekesiyle grevinden alnm ve yerine 4 Nisan 1713te Kaptan- derya Kel brahim Paa atanmtr. Ancak brahim Paa 27 Nisan 1713te hem makamndan hem de canndan olmutur. brahim Paann yerine Damad (ehid) Ali Paa atanmtr. Ali Paa, Rus delegeleri ile 26 Haziran 1713te Edirnede bir antlama imzalamtr. Bunun zerine Rus seferi iptal edilmitir244. Edirne Antlamas ile Prut Antlamas arasnda birka farkl hkm bulunmaktadr. Ruslar Edirne Antlamas ile Lehistan iki ay ierisinde boaltmay ve XII. Karln Rusya ierisinden Osmanl askeriyle lkesine dnmesini kabul etmitir. Buna ilaveten Samara Irma boyu Osmanl Devletine, Orel Irma boyu da Ruslara braklmtr245. Edirne Antlamas Tolstoyun Osmanl Devletindeki hareketli gnlerini de sona erdirmitir. Tolstoy ve dier temsilciler antlama artlar yerine getirilinceye kadar stanbulda kalmlardr. Ancak 27 Haziran 1714te Tolstoy ve dierlerinin lkelerine dnmelerine izin vermitir. Eyll sonunda Rusyaya hareket eden Tolstoy Aralk aynda evine ulamtr. Petro, deneyimleri nedeniyle Tolstoyu Elilik Kolegiumuna atamtr. lkesine dndkten iki yl sonra arn danman olarak Amsterdam, Kopenhag ve Parise elilik grevine gnderilmitir. Paristeyken kendisine bir grev tevdi edilmitir. Bu grev babas Petroya kar komplo kurmakla sulanan Alekseyi Rusyaya geri getirmektir. Tolstoy Alekseyi Rusyaya dnmeye ikna etmitir. Moskovaya gelen Aleksey tutuklanm ve Petropavlovsk kalesinde grd ikenceler dayanamayarak lmtr. Halk, Alekseyin lmnden Tolstoyu sorumlu tutmutur246. I. Petro 28 Ocak 1925te ldnde yerine kimin geecei sorun olmutur. Dmitriy Galitsin, van Dolgorukiy, Nikita Repnin ve Boris eremetyev ikence ile
243 244

BOA., CH., Nr: 1616, stanbul Kaimmakamna hkm, t.y. Nusretname, s. 288, 295305; Tarih-i Raid, C. III, s. 385, 386. Bar grmeleri yaklak be ay srmtr. Grmeler Reislkttab Abdlkerim Efendinin konanda gerekletirilmitir. Ahmed Cavid Bey, a.g.e., s. 177, 178. 245 Osman Kse, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl-Rus Mnasebetleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun: 1993, s. 15; Nusretname, s. 299304. 246 nanr, a.g.t., s. 58.

50

ldrlen Alekseyin on yandaki olu Petronun tahta gemesini istemilerdir. Aleksandr Menikov, Muhafz Alayndan Yarbay van Buturlin, P. A. Tolstoy, Gavril Golovkin ve Fyodor Apraksin arie I. Katerinay (17251727) desteklemilerdir. Mcadeleyi Katerinay destekleyen grup kazanmtr. Bylece Rus arlnn bana bir arie gemitir. Katerina kendisine destekleyenleri kurmu olduu zel Danma Meclisini yeleri yapmtr. Bu meclis senatoyu glgede brakmtr. Tolstoyun da yesi olduu bu mecliste Menikovun ad n plana kmtr. Menikov 1729da Katerinann lm deinde olduu bir anda kzn Alekseyin olu Petro ile evlendirmek suretiyle Rusyann ynetimini ele geirmeyi amalamtr. Menikovun bu plan Tolstoy ile anlamazla dmesine neden olmutur. Bunun zerine Menikov, Tolstoyu Katerina adna tutuklatarak Beyaz Denizde bir ada zerine ina edilmi olan Solovetsk Manastrna srgne gndermitir247. Tolstoy burada 1728 ylnda lmtr248.

247 248

Henri Troyat, Drt arie, Doan Kitaplk, stanbul: 2000, s. 9-12, 25-28. nanr, a.g.t., s. 58.

51

II. BLM

TOLSTOY VE D N MESELELER Rus arlar, nc Roma Nazariyesinin249 ortaya atlmasyla kendilerini btn Ortodokslarn hamisi olarak kabul etmeye balamtr. Bu fikir bilhassa Osmanl Devletini yakndan ilgilendirmektedir. nk Ortodokslarn byk bir ksm Osmanl Devleti snrlar ierisinde yaamaktadr. Ancak bu meseleyi daha nemli klan Rusyann kendisini Bizansn varisi olarak kabul etmesidir. Bylece Rusyann Osmanl aleyhinde topraklarn geniletmek iin meru bir zemin olumutur. Hatta stanbul ehrini ele geirmek bu idealin temel noktasn oluturmaktadr. Nitekim Avrupallarn Konstantinapol olarak isimlendirdikleri stanbul, Rusyada Tsargorod250 yani arn ehri adyla anlmaktadr. Ruslar kendilerini gl hissetmeye baladklar XVI. yzyldan itibaren nc Roma Nazariyesini gerekletirmek iin ellerinden geleni yapmaya balamlardr. Bunu stanbula gelen Rus elilerinin Ortodokslarn sorunlaryla ilgilenmesinden gzlemlemek mmkndr. Mesela 1593te gelen Rus elisi Hristiyanlar iin bir kilise yaplmas amacyla bavuruda bulunmutur. 1701 ylnda gelen Golicyn, Kumkapda adrc Ahmed Mahallesinde yangndan dolay kullanlmaz hale gelmi bir Rum kilisesinin tekrar ibadete uygun hale getirilmesi iin Osmanl yetkililerine mracaat etmitir251. Nihayet, Rusya, stanbulda bir daimi Rus eliliinin kurulmasyla Ortodokslarla daha yankdan ilgilenme ansn elde etmitir. Tolstoyun elilii srasnda dini alandaki faaliyetlerini balk altnda toplamak mmkndr. Birincisi Rusyadan gelen Ortodokslarn kutsal meknlar ziyaretine yneliktir. kincisi Osmanl Devletinde yaayan Ortodokslarn karlat sorunlarla alakaldr. ncs ise Osmanl Devletinde yaayan Ortodokslarla ile olan irtibatdr.
249 250

Bk. Giri s. 7. M. Nekrasov, a.g.m., s. 93. 251 BOA., Mhimme Defteri, Nr: 111, s. 657, h. 2341, stanbul Kaimmakam Vezir Osman Paaya ve stanbul Kadsna hkm ki, Evahir Rebilahir 1113 (Eyll 1701).

52

2.1 Tolstoyun Elilii Srasnda Osmanl Devletinde Bulunan Rus Haclar ve Ziyaretghlar semavi dinin k noktas Ortadoudur. Tarih boyunca gerek Hristiyanlar gerekse Mslmanlar bu corafyaya sahip olabilmek iin srekli mcadele etmitir. Nihayet mcadeleyi Mslmanlar kazanm ve blge XX. yzyla kadar Mslmanlarn hkimiyetinde kalmtr. Bu sre ierisinde Hristiyanlar kendi dinlerinde kutsal kabul edilen yerlerde ibadetlerini zgrce yapabilmi, kiliselerini belirli artlar altnda idare etmilerdir252. Bu ksmi zgrle ramen Kudsteki dini atma devam etmitir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, bu mcadele Hristiyan dnyasndaki mezhepler -Ortodoks ve Katolikler- arasnda gereklemitir. Her iki mezhep de zellikle Kamame Kilisesinin ynetimini ele geirmek iin byk ura vermilerdir. Bu hkimiyet mcadelesinde Avusturya Katolikleri, Rusya ise Ortodokslar desteklemitir. Kudsteki hkimiyet mcadelesi ncelikle Karlofa grmelerinde kendisini gstermitir. Avusturya, grmeler sonucunda Kudste bulunan Katolik kiliselerini ve onlara bal olan yerleri himaye eden ferman elde etmeyi baarmtr253. Yine bu grmeler srasnda Rusyann Ortodokslara ynelik baz talepleri olmutur. Rusyann isteklerinin banda Ortodokslar iin genel bir ibadet ve din hrriyeti gvencesi, ar vergilerden muafiyet ve kutsal meknlarn anahtarnn Ortodoks Rumlara verilmesi gelmektedir. Osmanl Devleti Rusyann isteklerini kabul etmemitir254. Bylece Kutsal meknlarn ynetimi Katolik dnyasnn eline gemitir. Bu durum Petronun Ortodoks dnyasna ynelik politikas ile badamamaktadr. Bu politikann esasn Hristiyanlarla ilikilerin gelitirilmesi ve glendirilmesi oluturmaktadr:255 Osmanl Devletinde yaayan Ortodoks din adamlar ile Moskova arasnda eskiden beri ok sk bir ba

Hz. mer Kuds fethettiinde Hristiyanlara ibadet serbestlii tanmtr. Bu gibi imtiyazlar sonraki yzyllarda blgeye egemen olan devletlerce de verilmitir. I. Selim Kuds fethettiinde kendisinden nceki Mslman yneticiler gibi davranm ve Hristiyanlar baz imtiyazlar tanmtr. Bk. kran Yaar, Kudsn Osmanl Ynetimine Girii ve Yavuz Sultan Selimin Kuds Ermenilerine Tand mtiyaz, Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. I, S. 2, Manisa: 2003, s. 107, 110, 111. 253 Bu fermanlardan bazlarnn muhtevas yleydi: Katolik din adamlar grevlerini yaparken Yunan ve Srp papazlar tarafndan engellenmeyecek, yerel yneticilerinin rahatsz edici davranlarna mdahale edilecek, baz kutsal mekanlarn ynetimi Katoliklere verilecek, din adamlar ihtiya duyduklar besin maddelerini kstlama olmakszn alabilecekti. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 26, 27. 254 Sumner, a.g.e., s. 30; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 30; Jorga, a.g.e., C. IV, s. 236. 255 Sumner, a.g.e., s. 27.

252

53

bulunmaktayd256. Petro, kutsal meknlarn anahtarnn Rumlara verilmesini salad takdirde Balkan Ortodokslarnn sempatisini de kazanabilirdi. Tabi ki Rusya ile Balkan Ortodokslar arasndaki ilikiler dini konulardan ibaret deildir. Ekonomik ve siyasi beklentilerinde bu ilikilerin seyrinde rol oynad sylenebilir. nk Rusyaya giden Osmanl tebaasndan olan Ortodoks Rumlar, Osmanl Devleti hakknda vermi olduklar bilgiler karlnda Rus yneticilerinden hediye almakta idiler. Hatta Osmanl Devletinde yaayan yksek ruhanilerin gelirlerinin bir ksm Rusyadan gnderilen hediyelerden olumakta idi. Ha gibi maddi sembollerin Ruslara satlmas Rum din adamlar iin bir gelir kayna olarak deerlendirilmektedir. Rusya ile Rumlar arasndaki mnasebetler bu hususlar zerinde zetlenebilir257. Ayn zamanda Ortodoks Srp ve Karadal yneticiler de Rum din adamlar gibi Rus arlarn kurtarc olarak gryorlard. 17041710 yllar arasnda Moskovaya giden drt Srp liderden biri yle diyordu: imanmz ve dilimizde Cennette Tanrdan baka armz olmad gibi yeryznde de en Ortodoks ar Petrodan baka armz yoktur. 258. Ruslar iin hac popler olmasna ramen mukaddes topraklara yolculuk edenler olduka azdr. nk kutsal topraklara yolculuk uzun ve zahmetli bir itir259. stelik bu seyahatin bir de maddi klfeti vardr. Bundan dolay kutsal topraklar ziyaret edenler genellikle din adamlar ve zenginlerdir. XII. yzyldan itibaren yaplan bu yolculuklar sonucunda Kuds yaknlarndaki Laura of The Reverend Saba The Blessed260 Slav kltrnn merkezi olmutu261.

256

smail Hakk Uzunarl, Vizandios Skarlatosun Kostantinopolis isimli eserinde 1657de idam edilen Patrik Partheniusun Ruslarla haberletii ve bu yzden idam edildiini yazmaktadr. smail hakk Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 374 dn. 1. 257 Sumner, a.g.e., s. 33, dn. 42. 258 Sumner, a.g.e., 36, 51. 259 Sumner, a.g.e., s. 28. 260 Bu kilise Rahip Saba (439531) tarafndan Kudsn gneyinde Kidron Vadisinde kurulmutur. Brad Hysell, Journey of The Russian Abbot Daniel Final Paper For History 493 http://chass.colostatepueblo.edu/history/seminar/daniel/hysell.htm. St. Euthymius bata olmak zere birok kutsal din adamnn mezar burada bulunmaktadr. Yizhar Hirschfeld, Euthymius and His Monastery in The Judean Desert, http://198.62.75.1/www1/ofm/sbf/Books/LA43/43339YH.pdf, s. 346 dn. 17, 347, 355. 261 Russia and Holy Land, http://www.idc.nl/pdf/317brochure. pdf.

54

Rus haclarn Kudste ziyaret ettikleri yerlerin en banda Kamame Kilisesi gelmektedir. Osmanl Vakanvislerinden Mehmed Esad Efendiye gre Hristiyanlar, Hz. sann mezarnn bu kilisede olduuna inanmaktadrlar262. Katolikler ve Ortodokslar arasndaki mcadelede bu kilisenin ayr bir yere sahip olmas muhtemelen bu inantan kaynaklanmaktadr. Ruslar Kamame Kilisesinin Rumlara verilmesi iin ilk defa Karlofa grmelerinde talepte bulunmulardr263. Bu istek Tolstoyun elilii srasnda birka defa daha gndeme gelmitir264. Tolstoy, son olarak 1709 ylnda bu ynde bir talepte bulunmutur. Ancak bu srada Rus askerleri snr ihlali yaparak Bodanda bulunan sve askerlerini esir almtr. Bu gelime zerine Tolstoy Osmanl ynetiminin fkesini zerine ekmemek iin talebini geri ekmitir265. Bylece bu konu uzun bir sreliine kapanmtr. Rus haclarn ziyaret ettikleri bir dier yer ise Tur- Sinadr. Tur-u Sina ise Hz. Musann Tanr ile konutuu yer olarak bilinmektedir. Bundan dolay buraya pek ok kilise ve manastr yaplmtr266. Ruslar Tur- Sinada bulunan kiliseleri 1687den sonra desteklemeye balamlardr267. Rus haclarn Osmanl Devletinin gneyinde ziyaret ettikleri veya uradklar dier yerler ise Msr268 ve Kbrs269tr. Msrda ( nkenderiye) bir patriklik bulunuyordu270. Kbrs ise gz ard edilemeyecek miktarda Ruma ev sahiplii yapyordu. Dimitri Kantemir, Sakz Adasnda bir Rus kilisesinden bahsetmektedir271. Sakz Adas pek ok tccarn urad nemli bir ticaret merkezi olmasnn yan sra haclarn
262 263

Mehmed Esad Efendi, Vaka-nvis Esad Efendi Tarihi, Haz. Ziya Ylmazer, stanbul: 2000, s. 449. Ruslarn Kamame Kilisesinin anahtarnn Rumlara verilmesi ynndeki isteklerinde Kuds Patrii Dositheusun byk etkisi olmutur. nk Dositheus Moskovann hizmetine girdii andan itibaren bu konuyu dile getirmeye balamtr. Sumner, a.g.e., s. 29. 264 BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 5, s. 579583, Sadrazam Hazretlerine Moskov arndan gelen 31 Kanun-i sani 1701 tarihli mektup; BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/1, s. 174175, III. Ahmede Moskov arndan gelen 1709 tarihli mektup; BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 6/2, s. 189 191, Sadrazamdan Moskov arna gnderilen 4 ubat 1710 tarihli mektup. 265 Sumner, a.g.e., s. 30. 266 Kse, a.g.t., s. 44. 267 Sumner, a.g.e., s. 32, dn. 41. 268 Sumner, a.g.e., s. 31, dn. 41. 269 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 107, s. 38, Kbrs valisi Mehmed Paaya ve Lefkoa Mollasna hkm ki, Evahir Muharrem 1126 (Ocak-ubat 1714). 270 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 164; M. Macit Kenanolu, Osmanl Millet Sistemi, stanbul: 2003, s. 101, 150,151. 271 Kantemir, a.g.e., C. II, s. 779.

55

konaklamas iin uygun bir yerdi272. Bu adan bakldnda adada Ruslara hitap edebilecek bir kilisenin varl dnlebilir. Ancak bu ihtimali destekleyecek hibir tarihi materyale sahip deiliz. Kantemirin Rus kilisesi olarak bahsettii kilise muhtemelen Rumlara aittir. O, eserini kaleme alrken Ruslarn Ortodokslar zerindeki hkimiyetini n plana karmak iin byle bir ifadeye yer vermi olmaldr. Ortodokslar iin nemli saylan dier bir yer ise Aynarozdur. Ayn zamanda Aynaroz Yarmadas dalk bir blge olmas nedeniyle dardan gelebilecek tehlikelere kar korunakldr. Bu yzden Aynaroz Yarmadas kendisini dnyadan soyutlam keilere barnak olmutur. Daha XII. Yzylda Rus, Bulgar ve Srp keiler Aynaroza gelerek burada manastr kurduklar bilinmektedir273. Yarmadada Rus keilerin bulunmasna ramen 17001714 yllar arasnda buray ziyaret etmek iin izin isteyen Rus haclarna tesadf edemedik. Ancak ziyaret amac tamayan bir grubun yarmadaya gemeye altna dair baz belgeler mevcuttur. Bu belgelere gre Aynaroza gemek isteyen be alt Rus, ellerinde ok sayda dini sembol (ha veya heykeller olabilir) ile yakalanmtr. lk bakta bunu Rusya ile Rumlar arasndaki kutsal emanetlerin sat olarak yorumlayabiliriz. Fakat bu kiilerin ticaret maksadyla geldiklerini belirtmi olmalarna ramen yanlarnda kendilerini dorulayacak bir belge bulunamamtr. Dolaysyla Osmanl Devleti bu kiilere casus gzyle bakm ve bunlarn yakalanp derhal stanbula gnderilmesini emretmitir274. smail Hakk Uzunarl, bu Ruslarn Rumelideki Ortodokslar tahrik etme niyetinde olduklarn yazmaktadr275. Haclarn urad bir dier ehir ise stanbuldur. Rus haclarn XIV. ve XV. yzyllarda stanbulda ziyaret ettikleri yaklak altm kadar kilise bulunmakta idi276. stanbulun Osmanl Devleti tarafndan fethi ile bu kiliselerin byk birounun camiye
272

Mehmet Alaaddin Yalnkaya, Ege Adalarnn En nemli Ticaret Merkezi Olan Sakz Adasnn ktisad ve Sosyal Hayatndan Bir Kesit (1790-1810), CIPO, XIV. Sempozyum Bildirileri, T.T.K. Yay., Ankara: 2004, s. 773, 777, 779. 273 Semavi Eyice, Aynaroz, T.D.V. .A., C. IV, stanbul: 1991, s. 267-269. 274 BOA, Mhimme Defteri, Nr:115, h. 2234, s. 503, Selanik Muhafz Vezir Hasan Paaya hkm ki, Evahir Zilkade 1119 (ubat 1708); BOA, Mhimme Defteri, Nr:115, h. 2235, s. 503, Rumili Beylerbeyi Elhac Mustafa Paaya hkm ki, Evahir Zilhicce 1119 (Mart 1708); BOA, Mhimme Defteri, Nr:115, h. 2237, s. 504, zi valisine hkm ki, Evahir Zilhicce 1119 (Mart 1708); BOA, Mhimme Defteri, Nr: 115, h. 2286, s. 518, Bodan Voyvodasna hkm ki, Evast Zilhicce 1119 (Mart 1708); BOA, Mhimme Defteri, Nr: 115, h. 2287, s. 518, Eflak Voyvodasna, Evast Zilhicce 1119 (Mart 1708). 275 Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 70. 276 George Majeska, Russian Pilgrims in Constantinopol, http://www.doaks.org/DOP56/DP56ch07.pdf.

56

evrildii muhakkaktr. Tabi ki bu durum stanbulda ziyaret edilen kiliselerin olmad anlamna gelmez. stanbulda ziyaret edilen bir mekn olmasa bile Rus haclar ehre uramak zorundadr. nk Osmanl Devletinde gven iinde seyahat edebilmeleri iin gerekli yol ktlar Tolstoyun bavurusu zerine Osmanl makamlar tarafndan hazrlanmakta ve belgeler kendilerine Tolstoy aracl ile verilmektedir. Nitekim Rusya Ahidname Defterine gre Tolstoyun elilii srasnda otuza yakn din adam ve hac Kudse gitmek iin Osmanl makamlarndan izin istemitir277. Kutsal topraklara yolculuk eden haclarn bazlar yolculuklarn kaleme almtr. Fakat bunlarn birou Osmanl Devletine bak alarn, yolculuklar srasnda karlaabilecekleri durumlar anlatmaktan ziyade Kudste Katolikler ve Ortodokslar arasndaki mcadeleye dair ayrntl bilgiler vermektedir. Ayrca Osmanl Devletinde bulunan dier kiliseler anlatlmaktadr. Bu seyahat notlarndan Ruslarn dnyasn ve dier Hristiyan mezheplerinin uygulamalarna bak asn renmek mmkndr. Mesela 1711de Kudste bulunan Yoan Lynukanuv, Ortodokslar dndaki Hristiyanlar sapklkla nitelerken, Franszlarn Kamame Kilisesine org koymalarna anlam verememektedir278. Rus haclarnn hac gzerghlar yledir: Genellikle kara yolu tercih edilmitir279. Rus haclar Balkan Yarmadasndan geerek stanbula gelmekte idiler. stanbuldan sonra deniz yolunu kullanarak Filistine ulamalar mmkndr. Seyahatlerini kaleme alan baz haclar yol gzergh hakknda ayrntl bilgiler vermektedirler. Mesela Yoan Lynukanuv Ocak 1711de Moskovadan yola kmtr. Ukrayna-Moldovya zerinde Tulaya gelmi, oradan deniz yoluyla stanbula ulamtr. Daha sonra ise Msra ardndan Filistine gitmitir. Bir yl Kudste kaldktan sonra Dimyat-Rodos- stanbul-Kili zerinden Rusyaya dnmtr280. 1721

Rusya Ahidname Defterinde yer alan 14, 26, 27, 28, 35, 38, 43, 44, 47, 52, 56, 61, 62, 65, 96 numaral hkmler Kudse gitmek isteyen Rus haclar ile alakaldr. 278 Sumner, a.g.e., s. 31 dn. 41. 279 Bu durum Osmanl Devletinin Karadeniz politikas ile ilgili olmaldr. Osmanl Devleti, Karadenizde Rus gemilerinin seyrine msaade etmediinden Ruslar gerek ticaret amacyla ve gerekse hac vazifesini yerine getirmek iin Osmanl Devletine yaptklar seyahatleri karadan, Balkanlar zerinden, gerekletirmilerdir. 280 Sumner, a.g.e., s. 31 dn. 41.

277

57

ylnda Yaroslavldan yola kan Matvyey Gavriloviin takip ettii gzergh ise yledir: Yaroslavl-Kiyef-Ya-Balat- stanbul-Kbrs-Yafa281. 2.2 Rus Haclarnn Karlat Sorunlar Rus haclarnn karlat sorunlarn en banda yol gvenlii gelmekteydi. Osmanl Devleti, bu konuda ilk defa 13 Ocak 1681de imzalanan Bahesaray Antlamas ile taahhtte bulunmutur282. Ancak bu taahhdn kt zerinde kald sylenebilir. nk stanbulda yaplan grmelerde haclarn yol gvenlii tekrar gndeme gelmitir. Nihayet bu konu stanbul Antlamasnn 12. maddesiyle kesin bir sonuca ulamtr283. Antlamann 12. maddesi ayn zamanda Rus haclarnn Osmanl Devletinde karlatklar ikinci byk meseleye de zm getirmitir. Buna gre haclardan gmrk ve harc ve pke ad altnda para istenmeyecektir284. stanbul Antlamasnn yrrlkte kald tarihlerde bu maddenin uygulanmasnda herhangi bir aksaklk grlmemitir. Ancak Antlamann yrrle girmesinden nce hac yolculuuna kan baz haclar az nce saylan vergileri vermek zorunda kalmtr. Nitekim Antom Varandim isimli bir rahip 1699da imzalanan mtarekeye uygun olarak Kudse giderken yolda Grc Mehmede 400 guru vermek zorunda kaldn bildirmi olmaldr ki, Tolstoy bu konuda hkmete bavurarak olayn aydnlatlmasn istemitir285. 1713 ylnda gerekleen bir dier olay ise Rus haclarn hem Osmanl Devletinde karlatklar sorunlarla hem de haclarn Osmanl topraklarndaki faaliyetleriyle ilikilendirilebilir. Varalim isimli bir Rus rahip, stanbulda bulunan Mihail ile grtkten sonra Kudse gitmitir. Ona, yolculuu boyunca Bodanl bir kii refakat etmitir. Varalim, Kuds ve kazalarnda bulunan kutsal meknlar gezmi

281 282

Sumner, a.g.e., s. 32 dn. 42. Sumnerin Hammeri (Histoire de lempire ottoman, c. XIII, Paris) kaynak gstererek yapt almada haclarn yol gvenlikleri iin usul- kadim zre hareket olunacaktr yazmaktadr. Sumner, a.g.e., s. 29. Hammerin Trkeye evrilen eserinde ise Kuds hacc tam bir gven iinde yaplabilecekti ifadesi yer almaktadr. Hammer, a.g.e., C. VI, s. 343. 283 Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 698. 284 Defterdar Sar Mehmed Paa , a.g.e., s. 698. 285 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 13, s. , stanbul kaimakamna ve kadsna hkm, Evahir Receb 1114 (Aralk 1702).

58

burada bulunan Rumlar Osmanl Devletine kar kkrtmaya almtr. Kudsten sonra Kbrsa geen Varalim, Limasol limannda Venedik gemileri ile Rusyaya kamaya alrken yakalanmtr. Varalim eyalar arasnda iki yze yakn ha bulunmutur286. Ksa bir sre sonra Varalimin eyalarnn kendisine teslim edilerek stanbula gnderilmesi istenmitir287. Bu olay Osmanl Devletinde bulunan dier Rus haclarn zan altnda brakm olabilir. 2.3 Tolstoyun Osmanl Devletinde Yaayan Hristiyanlarla likileri Rus kilisesi X. yzylda stanbul Patrikliine bal bir metropolitlik olarak kurulmutur. Bu nedenle uzun bir sre kilise ruhanileri stanbulda bulunan Ortodoks Patrii tarafndan atanmtr. Bu ruhaniler XIV. yzyla kadar Rumlar arasndan seilmitir288. Bu yzyl itibariyle Rumlarn yerini Rus ruhaniler almaya balamlardr289. stanbul Patriinin 1439da toplanan Floransa Konslnde Papann Ortodoks kilisesi zerindeki stnln kabul etmesiyle Rus Kilisesi bamszln ilan etmitir290. III. van, Bizans Prensesi Sofya ile evlendikten sonra Moskovada benimsenen nc Roma Nazariyesi, Ruslarn Ortodoks dnyasna bakn belirleyen en nemli fikirdir. Peki, Osmanl Devletinde yaayan Ortodokslar bu fikri nasl deerlendirmekte idiler? stanbulu ele geirdikten sonra II. Mehmet, Patrik Gennadiosa millet ba unvann vermiti. Bylece Gennadios dnyevi yetkilere de sahip olmutur. Bu tarihten itibaren patrik, Rumlarn dnyevi ileriyle ilgilenen ve gerektiinde Divanda onlarn sorunlarn dile getiren bir kii olarak tulu vezirlik rtbesi ile devlet hiyerarisi

BOA., CH., Nr: 3145, Rebilahir 1125 (Mart-Nisan 1713). BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 107, s. 38, Kbrs valisi Mehmed Paaya ve Lefkoa Mollasna hkm ki, Evahir Muharrem 1126 (Ocak-ubat 1714). 288 Kurat, Rusya Tarihi, s. 30, 31. 289 Kenanolu, a.g.e., s. 92, 93. 290 Bizans mparatoru VIII. Ioannes (14251448) Osmanl Devleti karsnda Romann yardmn elde etmeyi amalamtr. VIII. Ioannes, yardm edildii takdirde Dou Kilisesinin ( stanbul) Romaya itaat edeceini vaat etmitir. Bizans mparatoru bu konuyu grmek zere 24 Kasm 1437de stanbuldan ayrlmtr. 9 Nisan 1438de grmeler balam ve 6 Temmuz 1439da bir anlamaya varlmtr. Buna gre stanbul Patrii Papann stnln (Kiliseler Birlii / Union) kabul etmitir. Rusya Floransa Konslnn ald kararlar kabul etmemitir. Grmelerde Rusyay stanbul Patrii tarafndan Moskova Metropolitliine atanan Rum Isidor temsil etmitir. Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, TTK. Yay., Ankara: 1999, s. 517-519. Isidor, Floransadan dnnce hapsedilmi ve yerine bir Rus olan Ion atanmtr. Rus Kilisesi Papann stnln kabul eden stanbul Patrikliinden ayrldn ilan etmitir. Kurat, Rusya Tarihi, s. 102.
287

286

59

ierisinde Padiaha balanmtr291. nc Roma Nazariyesi Prenses Sofya ile birlikte Moskovaya giden Rum din adamlar tarafndan ortaya atlm olmasna ramen nazariye, Osmanl tebaasndan Rumlar arasnda ilgi grmemitir. Bu ilgisizliin nedenleri arasnda Ortodoks Patrikliine tannan geni imtiyazlar nemli rol oynam olmaldr. Ancak yzyllar sonra ar Petronun Poltova zaferi Balkan Ortodokslar arasnda heyecana neden olmu ve hatta Ortodoks Srplar ve Karadallar, Petronun arsna uyarak Osmanl Devletine kar isyan etmitirler. Eflak ve Bodan yneticileri Petro ile birer antlama imzalamtrlar. Hatta Bodan halkndan bazlar Prutta Petronun yannda Osmanl Devletine kar savamtr. Tam tersine Rumlar ise Petronun arsna cevap vermemilerdir. Muhtemelen Kuds Patrii Dositheus gibi baz din adamlar ve Rumlar da Petro iin almtr. Ancak bunlarn da ikiyzl davrandklar sylenebilir. Nitekim Tolstoy Prut Sava sonras Yedikuleye hapsedildiinde Rumlar iin yle demektedir; 292 Aslnda knden byne hepsi yalan sylyor ve onlara itimat etmek kesinlikle mmkn deil. afirovun sarf ettii kelimeler ise daha ilgintir; Para iin Tanrlarn, imanlarn, ruhlarn ve hkmdarlarn satmaya hazrdrlar., lerinde ne bir dost ne de iyi bir insan bulmak mmkndr deildir.. Osmanl tebaas Rumlar arasnda Rusya taraftar olanlar da mevcuttu. Nitekim Rusyaya bir vesile ile giden Rumlardan Osmanl Devleti hakknda bilgi verenlere Rus otoriteleri hediye takdim ederlerdi. Ancak her Rumun szne de itimat edilmezdi. Bunlardan bazlarna Osmanl casusu gzyle baklrd. Mesela 1712de iki Rum tccar Osmanl adna Petroyu ldrmekle sulanmtr293. Bunun yannda Ortodoks ruhaniler de Rusyann haber kaynaklar arasnda saylmaldr. Bu konuda en nl Ortodoks din adam Kuds Patrii Dositheusdur. Patrik Dositheus, Osmanl Devletinin bu tarihlerdeki durumu hakknda Moskovaya nemli bilgiler ulatrmtr. Dier haber kaynan da tccarlar oluturmaktadr. Baz tccarlar da Rusyaya bu anlamda hizmet etmeyi bir vazife addetmilerdir. Srp

Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul: 1996, s. 32, 58. Sumner, a.g.e., s. 74. 293 Sumner, a.g.e., s. 33 dn. 42.
292

291

60

Raguzinski bunlardan en nemlidir. Bu kiiler Tolstoyun Osmanl devletinde kurduu istihbarat rgtnn de nde gelenleri arasnda yer almlardr. Kuds Patrii Dositheus ve yeeni Spilrot Tolstoy stanbula gelmeden ok nceleri Rusyann hizmetine girmilerdir294. Prut savana kadar Osmanl Devletinde saygn bir yere sahip olan bu kiiler295 Petronun Osmanl Devletindeki en byk hizmetkrlarydlar. Tolstoy, 14 Haziran 1703 tarihli raporunda onun iin Gerekten lm hakir grerek her frsatta hkmdar hazretleri iin alyor. demektedir. Dositheus, Tolstoyun da belirttii gibi Rusya iin her trl yardmda bulunmaktan ekinmemitir. Bilhassa Osmanl Devleti ile ilgili verdii bilgiler dikkate deer niteliktedir. Mesela stanbulun 1705 ylndaki durumunu u cmlelerle anlatmaktadr: Bugn bu imparatorlukta eyin eksiklii var: zek, samimiyet ve para.296. Dositheusun verdii bu bilgiler Osmanl Devletinin o tarihlerde iinde bulunduu durumu ortaya koymas asndan ilgi ekicidir. Tolstoy sadece Rumlarla deil ayn zamanda Adriyatik kysnda yaayan Slavlar ve talyanlarla da ilgilenmitir. Tolstoyun stanbuldan bu kadar uzak bir corafya ile ilgilenmesinin iki sebebi vard: Rus donanmas iin tecrbeli denizciler bulmak ve haber alma tekilatna hizmet edebilecek kiileri kazanmak. Tolstoy bu konuda gerekten de baz baarlar elde etmitir. Dalmayal Rum Botsis ile Cattarolu Zmaevi, Tolstoyun Rusyaya kazandrm olduu isimlerdir. Petronun Baltk filosunun kurucularndan olan Botsis Tuamirallie, Zmaevi ise Oramirallie kadar ykseltilmitir297. Adriyatik kysndan Rus hizmetine giren bir dier isim ise Sava Vladislavitir. Vladislavi, Raguzinski adyla tannmtr. Raguzinski, Osmanl-Rus grmelerinde Ukraintseve nemli bilgiler vermitir. Onu, Rusyaya kazandran Tolstoy deildir. Ancak Tolstoy greve balaynca Raguzinski onun hizmetine girmi ve Rusya iin byk iler baarmtr. Raguzinski, Petroyu Balkan Hristiyanlnn kurtarcs olarak

Jorga, a.g.e., s. 240; Kurat, Prut Seferi, s. 83. Sumner, a.g.e., s. 74. 296 Sumner, a.g.e., s. 3, 72. 297 Sumner, a.g.e., s. 23 dn. 21.
295

294

61

tantan 1711 tarihli bildirinin hazrlanmasnda ve datlmasnda barol oynamtr. Tolstoyun Fransz elisi ile tanmas da Raguzinski sayesinde olmutur298. Tolstoyun Rusyann hizmetine kazandrd Gallani ve Zmaevski299 de nemli kiiler arasnda yer almaktadr. Gallani ve Zmaevski Katolik din adamlardr. Her ikisi de Balkan Hristiyanlarn ayaklandrma iinde rol oynamlardr. Gallani iini para karlnda yapmtr. Bu yzden Tolstoydan yeterli miktarda para alamaynca nce Franszlarn daha sonra Avusturyann hizmetine girmitir300. Burada zerinde durulmas gereken nokta Zmaevskinin durumdur. Zmaevski Katolik olmasna ramen neden Ortodoks bir lke iin hem de hibir menfaat beklemeden almtr? O, Rusyay gerekten Hristiyanln kurtuluu olarak m grmtr? Yoksa O, Slav asll olduu iin mi Rusyaya hizmet etmitir? Birinci soruya evet cevab verilirse Rusyann Balkan Hristiyanlar zerinde nfuz kazand sonucuna varlabilir. Zmaevski Slav asll olduu iin hizmet etmise Balkanlarda milliyetilik duygusunun -en azndan okuryazarlar arasnda- XVIII. yzyln balarndan itibaren yava yava gelimeye balad dnlebilir. Zmaevski byk bir ihtimal bu iki sebepten dolay Tolstoyla birlikte almtr. Yani o hem Rusyay Hristiyanln kurtuluu olarak grm, hem de Slav asll olduu iin Rusyay kendine yakn hissetmi olmaldr. Tolstoyun Zmaevski dnda baka Katolik dostlar da vard. Hollanda elisi Jacobus Coljer ve tercman William Theyls bu kiiler arasnda saylabilir301. Tolstoy ile Coljer arasndaki yaknlk Hollandann Dou siyasetinin bir rndr. nk Hollandann Akdenizde hatr saylr bir ticari etkinlii vardr ve Osmanl Devleti herhangi bir lke ile savaa girdiinde Hollandann ticari faaliyetlerinin zarar urama ihtimali ortaya kabilmektedir. Bu yzden Hollanda Osmanl Devletini savatan mmkn olduu kadar uzak tutmaya almtr. Bu anlay ierisinde hareket eden Coljer, Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki anlamazlklarn giderilmesinde nemli rol

298 299

Sumner, a.g.e., s. 51, 52, 72. Rus donanmasnda hizmet veren Zmaevskinin kardeidir. Sumner, a.g.e., s. 72. 300 Sumner, a.g.e., s. 72. 301 Sumner, a.g.e., s. 73.

62

oynamtr302. Kampman, Rusyann ykselmesinde Coljerin de pay olduunu yazmaktadr303. Ne var ki Hollanda 1719dan itibaren Rusyay desteklemeyi brakmtr304. nk Pasarofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra Osmanl Devletinden daha fazla ticari imtiyaz koparamayacan anlam ve dou siyasetini deitirmitir305. Tolstoy, bu belli bal isimlerin dnda stanbulda yaayan Rumlarla da irtibat halindedir. Ancak zaman zaman Rumlarla ilikisi sekteye uramtr. nk Rusya hakknda gelen baz olumsuz raporlar onun ev hapsine alnmasna neden olmutur. Tolstoy, 1702de bir mektubunda unlar yazmaktadr; Yunanllarn benimle grmesi yasakland. Onlardan hibiri evime yanamaya cesaret edemiyor306. Aslnda gz hapsine alnan sadece Rus elisi deildir. Osmanl Devletinde elilerin byk bir ksm zellikle Orta Avrupa Devletlerinin elileri denetim altndadr. Mesela Avusturya elileri kendilerine tahsis edilen binada otururlar ki, baz eliler bu binann hapishaneden faksz olduunu belirtmekte idiler307.

302

Kadzade Abdullah, 18. Yzylda Osmanl-Hollanda Siyasi Mnasebetleri, http://www.akademi.nl/sayi10/Tarih.html. 303 A. A. Kampman, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hollandallar, Belleten, XXIII/8992 (1959), s. 518, 519. 304 Sumner, a.g.e., s. 73. 305 Kampman, a.g.m., s. 519. 306 Massie, a.g.e., London 1990, s. 541, 542. 307 Semavi Eyice,Eli Han, ..E.F.T.D., S. 24 (1970), s. 102 v.d.

63

III. BLM

TOLSTOYUN EL SIRASINDA OSMANLI-RUS T CARET

Rusya ile Osmanl Devleti arasnda resmi ilikileri balatan ilk mektup Azak ve Kefede Rus tccarlarn karlat problemlere deinmektedir. O tarihten itibaren Osmanl-Rus ticaretinde gzle grlr bir art meydana gelmitir. Ancak II. Bayezid ve I. Selim dnemlerindeki olumlu gelimeler devam etmemitir. Osmanl Devleti ile Moskovann karlarnn atmaya balad andan itibaren ticari konular arka plana itilmitir. Bu nedenle XVIII. yzyln ortalarna kadar ticaret gelime gsterememitir. Bu dneme kadar iki lke arasndaki ticaret maddi adan deerli rnlerin kstl satn iermi ve Osmanl Devletinde Rusyann krk, Rusyada Osmanlnn kumalar alc bulmutur308. Ruslarn tarih sahnesinde etkin olmaya baladklar andan itibaren ticaretle megul olan bir tccar zmresi bulunuyordu. Tccarlar mallarn Don, Volga, Dvina gibi rmaklar
309

sayesinde

Karadeniz,

Hazar

ve

Artik

Denizine

kolaylkla

tayabiliyordu

. Bizans dneminde Ruslar gemileri ile stanbula kadar gelip burada stanbulda varl ho

mal mbadelesinde bulunabiliyordu310. Ancak Ruslarn

karlanmyordu. Bu yzden V. yzylda Ruslar iin kentin dnda -bugnk Beikta civarnda- bir iskele tahsis edildi. XIII. yzyla gelindiinde Ruslarn kendilerine ait bir arlar bile olmutu311. Elbette Rus tccarlarnn gneyde vardklar son nokta stanbul
308

I. brahimin (16401648)1647de balayan krk merak en ok Ruslarn iine yaramtr. Bu dnemde krk fiyatlar neredeyse on misline kmt. Hatta bir ara krk iin vergi bile konulmutu. smail Hakk Uzunarl, a.g.e., C. III, I. Ksm, s. 232; Hammer, a.g.e., C. V, s. 360, 418. Osmanl Devletinin Kutsal ttifak yeleri ile savat dnemde krk fiyatlar ykselmitir. Nitekim 1702 tarihli bir hkmde fiyatlarn belirlenmesi iin stanbul kaimmakam ve kadsna emir gnderilmitir. BOA, Mhimme Defteri, Nr: 114, h. 691, s. 161, stanbul kaimmakamna ve kadsna hkm, Evast Muharrem 115, (Mays-Haziran 1703). 309 Shaw, a.g.m., s. 412; W. Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, T.T.K. Yay., Ankara: 2000, s. 65-70. 310 Heyd, IX. ve X. Yzyllarda Rus gemilerinin Suriyeye kadar gittiklerini belirtmektedir. Heyd, a.g.e., s. 787. 311 Wolfgang Mller-Wiener, stanbul Liman, ev. Erol zbek, stanbul: 2003, s. 12,18. Ruslar stanbulda yamac bir kavim olarak tannmtr. Bu yzden Ruslarn hareketleri kstlanmaya allmtr. stanbulda serbeste dolaabilmek iin belge almalarna art koulmu, kendilerine ehrin dnda bir yer tahsis edilmi ve ehre sadece bir kapdan girmelerine izin verilmitir. Buna karlk Ruslara yiyecek yardm yaplmtr. Heyd, a.g.e., s. 77-78.

64

deildi. Baz Arap kaynaklar deve srtnda Badata kadar giden Rus tccarlarndan bahsetmektedirler312. Karadenizin bir Trk gl olmasnn ardndan Rus tccarlarnn Karadenizde serbeste dolamas da sona erdi. Ruslar Karadenizde serbest ticaret yapabilmek iin uzun sre uratlar. Tolstoy, elilii srasnda bu konuyu srekli dile getirdi. Serbest ticaret hakk ancak Kk Kaynarca Anlamas ile salanabildi313. Moskova, XVIII. yzyln hemen ncesinde nemli bir ticaret ehri idi. Burada Uzak Dounun trl baharatlarndan Avrupann tekstil ve sanayi rnlerine kadar her eit eya ve emtiay bulmak mmknd. Bu ynyle Moskova, Dou ve Batnn pek ok ticaret kentiyle kyaslanabilir. Ancak ehrin fiziki grnts ve asayii kyaslamann dnda tutulmaldr. nk ehir batan aa ahap binalardan olumaktadr. Esnaf ve zanaatlar mesleklerini Moskovann amurlu sokaklarnda icra etmek zorundadrlar. ehrin amurlu sokaklar gece olunca dilenci ve hrszlarla dolar. Moskovada her sabah birka kiinin cesedini bulmak olduka doal bir eydir314. Osmanl Devletine kar mttefik bulma amacyla Mart 1697de Avrupa seyahatine kan Petro Rusyaya dndnde seyahati boyunca rendiklerini uygulamaya balamtr. O, ilk nce kendisine Bat tarznda bir ehir kurmay amalamtr. Bu ehir Baltk kysnda bataklk bir arazi zerine ina edilmitir (16 Mays 1703) ve Petronun ehri (Petersburg) adyla bakent yaplmtr. Petersburg Batllamann sembol olmutur. Petersburgun ina edilmesi ticari anlay da deitirmitir. Nehirler aracl ile yaplan ticaretin merkezi olan Moskova terk edilmitir. Baltk kysnda ina edilen Petersburg ehri nem kazanmtr315. Petronun zihninde yer eden ak denizlere yelken ama fikrinin ticari gemilerin geliimine katk salad bir gerektir. Baltk Denizinde alan pencere Batl lkelerle temas da kolaylatrmtr. Petronun Batya alma istei ve Batdan gelen olumlu cevap iki dnya arasnda ilikilerin hzla gelimesini salamtr316. Ancak 18. yzyln banda Osmanl-Rus ilikilerinde byle bir gelimeden sz etmek mmkn deildir. Rusya, Karadenizde gemilerini serbeste dolatrmak istemektedir. Osmanl Devleti ise
312 313

Acar, a.g.e., s. 15. Osman Kse, 1774 Kk Kaynarca Andlamas, TTK. Yay., Ankara: 2006, s. 186. 314 Massie, a.g.e., London 1990, s. 4. 315 Mitchelle F. R. G. S., a.g.e., s. 38. 316 Lee, a.g.e., s. 213.

65

Karadenizi yabanc gemilere, zellikle Rus gemilerine kapatmtr317. nk Osmanl Devleti Ruslarn Karadenizdeki emellerini bilmektedir. Tabiidir ki, Osmanl Devletinin Ruslara bak ve Krm Hanlarnn tutumlarnn da ikili ilikilerde etkili olmutur. Sonunda Osmanl Devleti Rusya karsnda toprak kaybetmeye balam ve Karadenizin kuzeyindeki en nemli kalelerinden biri olan Azak terk etmek zorunda kalmtr. Azak Kalesinin kayb Osmanl Devletinin Ruslara bakn da olumsuz ynde etkilemitir. Nitekim Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayitda Karlofa grmelerinde Rusyay temsil eden Kont Voznitsini meln ve bir han kfir kelimeleri ile tanmlamaktadr318. Krm Hanlarnn gelirleri arasnda Ruslarn dedikleri yllk vergi ve Rusya ilerine yaplan aknlar sonucu elde edilmi ganimetler nemli bir yere sahiptir. stanbul Antlamas ile Krm Hanl bu iki gelirden mahrum edilmitir. Osmanl-Rus ticari ilikilerinin seyrini etkileyen olaylardan birisi de Kuzey Savadr. sve, savan ilk yllarnda elde ettii baarlarla snrlarn douda Rusya ilerine kadar geniletebilmitir. Petro, sve ile urarken 1705 ylnda Astrahanda bir isyan balamtr319. Dolaysyla Rusyann dousunda ve batsnda ticaret iin gvenli bir ortamdan sz etmek pek doru olmayabilir. Bilhassa sve Kral XIII. Karln Poltovada yenilgiye uramasndan sonra Osmanl Devletine snmas, Rus tccarlar iin sakncalar dourmutur. nk Karln Osmanl Devletindeki geici ikametgh Benderdir. Bender, karayolunu tercih eden Rus tccarlarnn sk sk urad bir ehirdir. sve askerleri ile Rus tccarlarnn bu noktada birbirleriyle karlamas tccarlar iin ho olmayan sonular dourabilir. Nitekim van, Vasil, Andriye, Todori ve lya isimli be tccar 1712de ticaret amacyla stanbula gelirken yolda sve
317

Kefenin (1475) Krm Hanl Osmanl hkimiyetini tanmtr. II. Bayezid dneminde Bodan seferi sonucunda Kili ve Akkirmann (1484) ele geirilmesiyle Karadenizdeki Osmanl hakimiyetini tamamlamtr Uzunarl, a.g.e., C. II, s. 127-128, 182. Bu tarihten itibaren Karadenizdeki yabanc gemilerin ticari etkinlikleri sona ermitir. nk stanbulun ihtiya duyduu tahl, et, peynir v.b. rnler Karadeniz hinterlandndan salanmaktayd. ehrin nfusunun artna paralel olarak XV. yzyln sonlarnda yabanc gemilerin Karadenizdeki ticari etkinlii de yasaklanmtr. Halil nalck, The Question of The Closing of The Black Sea Under The Ottomans, Symposium on The Black Sea, Birmingham, March 1320 1978, Arkheion Pontu, 35 Athens: 1979, s. 76; Carl M. Kortepeter, Otoman Imperial Policy and The Ekonomy of The Black Sea Region in The Sixteenth Century, Journal of The American Oriental Society, Vol. 86, No. 2, (Apr.-Jun., 1966), s. 86. Ancak XVI yzylda ngiltere ve Hollanda gibi deniz devletleri Karadenizde ticaret amacyla gemilerini dolatrma iznini elde etmitir. Tukin, a.g.e., s. 28. 318 Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 653. 319 Kurat, Rusya Tarihi, s. 256248.

66

askerlerinin saldrsna uram, askerler tccarlarn mallarna el koymu ve Todori ile lyay ldrmlerdir320. Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ticari al-veri farkl yollardan yaplmaktadr. Birinci yol stanbul-Kefe-Azak-Don-Moskova hattdr. Bu yol Rus tccarlarnn ve diplomatik kervanlarn balca gzerghdr. kinci yol Krm topraklarndan Moskovaya uzanmaktadr. Bu yol ksa olmasna ramen tehlikelerle dolu olduu iin tccarlar tarafndan pek tercih edilmemitir. nc yol ise LehistanLitvanya gzerghdr: Ukrayna ve Lehistandan geip Simolensk veya Vjazmadan Moskovaya ulalrd. Bu yol genelde Osmanl tccarlar tarafndan tercih edilirdi321. Tccarlarn yol gzerghn belirlemesinde mevcut siyasal durum etkili olmutur. Rusya-Krm atmas, Krmdan geen yollarn, Rusya-Lehistan mcadelesi de bat yollarnn gvenliini tehlikeye drmtr. Zaparog Kazaklarnn siyasal faaliyetleri sonucu Dinyeperden geen ticaret yolu ilevselliini yitirmitir322. Tolstoyun elilii srasnda Osmanl Devletinde faaliyette bulunan Rus tccarlarn says bir elin parmaklarn gemez. Bunda yukarda izah edilen etkenler nemli rol oynam olmaldr. Ancak ticaretin bu denli az olmasn sadece savalara veya kar atmalarna balamak doru deildir. Meseleye aklk kazandrmak iin iki lkenin birbirinden aldklar mallarn mahiyetine de bakmak gerekir. Osmanl Devleti, Rusyadan bata krk323 (samur, kakm, boz tilki krk v.b.) olmak zere av kular (kartal, doan, sungur), mors kemii, balmumu ve maden rnleri (cva, demir v.b.) almaktadr. Osmanl Devleti bu ticaret mallarndan olan krke zel bir nem vermekte ve krk satn almas iin Hassa tccar ad verilen tccarlar grevlendirmektedir. Hassa tccarlar Rusyaya giderek krkleri dorudan saray adna satn alabilmektedirler. Osmanl Devletinde talep gren dier Rus ticaret metalar

320

BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 98, s. 27, zi valisi olub Bender tarafnda olan asakire babu olan Vezir smail Paaya ve Bender kadsna hkm, 21 aban 1124 (23 Eyll 1712). 321 Tekin, a.g.m., s. 756-757. 322 Nekrasov, a.g.m., s. 93-94. 323 Krk Osmanl Devlet geleneinde ayr bir yere sahiptir. Padiahn karsna kanlar onurlandrmak iin rtbesine gre krk giydirilirdi. Mehmed Zeki Pakaln, devlet memurlarnn da makamlarna gre krk giydiklerini yazmaktadr. Pakaln, a.g.e., C. II, s. 343. Krkler ierisinde en deerlisi kakumdur. Daha sonra samur gelmektedir. Osmanl Devletinde krk bata stanbul olmak zere tara ehirlerinde tketilmekteydi. Tekin, a.g.m., s. 755-759.

67

Moldovyal tccarlar aracl ile de temin edebiliyordu324. Rus tccarlar, krk ticaretinde Hassa tccarlar325 ve Moldovyal tccarlardan sonra gelmektedir326. Osmanl Devleti krk gibi lks tketim maddelerini, Rus tccarlara ok fazla ihtiya duymadan, ithal edebilmektedir. Ksaca ifade etmek gerekirse Osmanl Devletinin Rusyadan ithal ettii mallar sradan insanlarn kullanabilecei trden deildir. Tabiidir ki, krk gibi lks tketim maddeleri daha ok yksek tabakaya hitap etmektedir. Benzer bir durum Rusya iin de sz konusudur. Rusya, Osmanl Devletinden bata kaliteli kumalar olmak zere hal, deri, baharat ve deerli madenler satn almaktadr. Rusyada rabet gren mallarn banda kaliteli kumalar yer almaktadr. Osmanl Devletinden ithal edilen kumalar geldikleri yerin ad ile tannmaktadr: Burskaya-Bursadan, Kostomanka-Kastamonu, Tataskayal-Tokattan, Tsaregorodskayastanbuldan, Amasskaya-Amasyadan v.b.327 Baharat ve deri dndaki rnleri talep edenler Osmanl Devletinde olduu gibi Rusyada da varlkl kiiler arasnda yer almaktadr. D ticaret konusunda Rusyann eitli alternatifleri de bulunmaktadr. Archangel Liman sayesinde madenler, sanayi rnleri, kumalar hatta baharatlar Batdan ihra edilebilmektedir.328. Ancak bu liman yln alt ay buzla kapl olduu iin ilevi kstldr. Petronun 1703 ylnda St. Petersburg ehrinin kurmasyla ticaret gemileri yln her dneminde Rusyaya girebilme ansn elde etmitir. Bu ehir Rusya ile Bat arasndaki ticari etkinlikleri canlandrmtr. Sonu olarak iki lke arasnda ticareti yaplan mallarn lks tketime dayandn ve bunlarn temininde farkl alternatifler bulunduunu syleyebiliriz. Tolstoyun elilii srasnda Osmanl Devletinde bulunan Rus tccarlarnn keyfiyetine gelince: Az nce deinildii gibi Osmanlda faaliyet gsteren tccar says olduka azdr. Bunlar mstemin329 statsnde Osmanl Devletinin himayesinde
324 325

M. Nekrasov, a.g.m., s. 93. Zeki Tekin Osmanl Devletinde Krk Ticareti adl almasnda hassa tccarlarnn birer byk eliye benzediklerini yazmaktadr. Hassa tccarlar yanlarnda ykl miktarda para veya deerli krk tarlard. Bu yzden Osmanl Devleti bu tccarlarn gvenliine ayr bir nem vermitir. Tekin, a.g.m., s. 757. 326 Rusyada krk ticareti devletin elindedir. Yabanclar krkleri Sobolin Hazinesi ve Hazine Sarayndan almak zorundadrlar. Tccarlar krkleri hkmet tarafndan verilen zel izinle satn alabilirdi. Nekrasov, a.g.m., s. 95. 327 Nekrasov, a.g.m., s. 93. 328 Massie, a.g.e., s. 125. 329 Osmanl Devletinde yaayan yabanc devletlerin vatandalar iin kullanlan bir tabirdir. Pakaln, a.g.e., C. II, s. 683.

68

idiler330. Ancak zaman zaman karlatklar problemler karsnda bazen hakszla uradklar oluyordu. Mesela Tolstoy greve balamadan nce birka Rus tccar stanbula gelirken yolda mallarna el konulmutu331. Tolstoy, elilii srasnda buna benzer bir olay ile karlamtr. olak Yorgi adndaki Rus tccar ticaret maksadyla gittii Msrda lnce mallarna misafiri olduu ev sahibi ve bulunduu yerdeki gmrk tarafndan el konulmutur. Meseleye dair bir hkmde Yorginin olunun Tolstoyun yannda bulunduunu reniyoruz332. Bu konuyla alakal en son tarihi tayan hkm Mart 1704tr. Bu hkm Msr kadsna ve valisine hitaben yazlmtr. lk hkm ile son hkm arasndaki uzun zaman (yaklak drt ay) muhtemelen meselenin zmlenmesinde gereken zenin gsterilmediine ve son hkmn kadnn yannda valiye de hitap etmesi333 konunun bir an nce akla kavuturulmas gerektiine iaret etmektedir. Bir dier hkm Yorginin Murad, Seyyid Abdullah ve Ali Efendi adndaki kiilerle al-verite bulunduunu ortaya koymaktadr334. Tolstoyun ilgilenmek zorunda kald bir dier mesele ise 1704 tarihinde meydana gelmitir. Kozmo adndaki bir Rus tccar zmirde stanbullu skemleciolu Krk Yaniyle al-veri yapmtr. tane gayrimslim bu alverite Yaniye kefil olmutur. Ancak ksa bir sre sonra Yani ortadan kaybolmu ve kefiller dolandrldklarn iddia etmitir335. Bu hadise, Rus tccarlar ile Osmanl Devletinde yaayan gayrimslimler arasndaki ilikilerin mahiyetini ve Tolstoyun bu iliiklerdeki roln gstermesi asndan nemlidir. Bir baka hkmde ise Tolstoyun Rumlardan doan ticari bir meselenin halli iin Moskovaya adam gnderdii yazmaktadr. Meselenin ne olduu hakknda bir
330

331

Erylmaz, a.g.e., s. 19. BOA, Mhimme Defteri, Nr: 111, h. 2385, Sabka Krm Han olan Devlet Giray Han dmet malhye nme-i hmyn, Evail Zilhicce 1113 (Mays 1702); BOA, Mhimme Defteri, Nr: 111, h. 2386, Kili kadlarna hkm, Evail Zilhicce 1113 (Mays 1702). Benzer sorunlar Rusyaya giden Osmanl tccarlar da yaamaktayd. Mesela 1706 tarihinde Osmanl Devleti tebaasndan baz tccarlar Zaparog Kazaklarnn saldrsna uram ve mallar yama edilmiti. Kurat, Prut Seferi, s. 91. 332 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 21, s. 15, Msr Mollasna hkm, Evahir Zilkade 1115 (Mart-Nisan 1704). 333 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 24, s. 15, Msr valisine ve kadsna hkm, Evahir Zilhicce 1115 (Nisan-Mays 1704). 334 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 22, s. 15, Msr valisine hkm, Evahir Zilhicce 1115 (Nisan-Mays 1704). 335 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 23, s. 15, zmir Mollasna hkm, Evahir Zilhicce 1115 (Nisan-Mays 1704); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 36, s. 17, zmir kadsna hkm, Evahir Zilhicce 1116 ( Nisan 1705).

69

bilgiye sahip deiliz. Ancak bu konu da tpk Yani meselesinde olduu gibi Tolstoyun gayrimslimlerle mnasebetine dair fikirler vermektedir336. Rus ticaret gemilerinin Karadenize almalar yasakt. Fakat Rus tccarlar Osmanl bandral bir gemide mallarn tayabilirlerdi. Mesela van ve Estefan isimli tccarlar (ubat-Mart) 1703de mallarn bir Osmanl gemisi ile Karadenizden gndermilerdir337. Benzer bir giriim 1704 ylnda Tolstoy tarafndan yaplmtr. Tolstoy 1704 ylnda bir miktar aa fidan, kuru yemi, sirke, arap, adr, at, Diyarbekir bezi, pamuk ve pamuk ipliini Moskovaya gndermek istemitir. Savve adnda bir Galatal tccar, Tolstoyun eyalarn Abdullah isminde bir Mslmandan kiralad gemi ile Karadeniz zerinden gtrmtr338. dris Bostan, Tolstoyun bu hareketini, kendi nfuzunu kullanarak deniz ticaretini balatmak istemesine balamaktadr339. Tolstoyun her frsatta Karadenizde Rus gemileri iin seyr- sefer hakk talep etmesi bu ihtimali glendirmektedir340. Ancak gemide ticareti yasak olan mallarn341 bulunduunu ve Ruslarn Osmanl gemilerini kiralayarak mallarn tayabildiklerini unutmamak gerekir. Dolaysyla bu geminin hibir ama gtmeyen sradan bir nakliye iini gerekletirdii dnlebilir. Tolstoy, Osmanl-Rus ticari ilikilerinin yeniden dzenlenmesi iin 1704 ylnda bir giriimde bulunmutur. Tolstoyun uzlama teklifi Osmanl Devleti tarafndan da ho karlanmtr. Ancak Tolstoyun, mzakere esnasnda Karadenizin Rus gemilerine almasn gndeme getirmesi anlamazla neden olmutur. nk Tolstoyun teklifi
336

BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 72, s. 24, zi valisi Vezir Yusuf Paaya ve sitne-i Sadetden Moskov hududuna varnca yol zerinde olan kadlara ve kethdyeri ve yenieri serdrlar ve ayn ve i erlerine hkm, Evast Zilkade 1120 (Ocak 1709). 337 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h.17, s. 14, stanbul kaimakam ve kadsna hkm, Evast evval 1114 (ubat-Mart 1703). 338 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 25, s. 16, Belgrad kapudn olan vezir Osman Paaya ve Ker ve Taman kaleleri dizdrlarna hkm, Evahir Zilkade 1115 (Mart-Nisan 1704); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 29, s. 16, Belgrad kapudn olan vezir Osman Paaya ve Ker ve Taman kaleleri dizdrlarna hkm, Evahir Rebilahir 1116 (Austos 1704); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 33, s. 17, stne-i Saadetden Moskov hududuna varub gelince yol zerinde olan kadlara ve zikr olunan kazalar ki kethdyerleri ve yenieri serdrlar ve sir ayn ve i erlerine hkm, Evahir aban 1116 (Aralk 1704). 339 dris Bostan, Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl mparatorluu 17001787, Belleten, LIX/225, Ankara: 1995, s. 361. 340 Kurat, Prut Seferi, s. 90, 91. 341 Osmanl Devletinde yabanc tccarlar baz tarm rnlerinin ve madenlerinin sat yasakt. Bunlar arasnda hububat, pamuk, barut, silah, at ve deri saylabilir. Sava dneminde ticareti yasaklanan mallarn says artard. Ancak baz durumlarda sat yasak olan mallarn ticaretine izin verilebilirdi. Bk. Zeki Arkan, Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul: 1991, s. 279302.

70

ticari olmaktan ziyade siyasidir. Hlbuki Tolstoyun siyasi bir anlama yapmaya yetkisi yoktur. Karadenizin Rus gemilerine almas ise Osmanl Devletinin Karadeniz zerindeki hkimiyetinin sarslmas anlamna gelmektedir. Rusya, Karadenizde serbest ticaret hakkna karlk olarak Osmanl Devletinden bakr, kurun, Osmanl paras (altn ve gm) almay ve Osmanl tccarlarna Rusyada -esir ticareti hari- serbest ticaret hakkn vaat etmitir342. Rusyann esir ticareti konusunda taknd tavr olduka dikkat ekicidir. Bilindii gibi Osmanl Devletinin Avrupadaki ftuhat gerilemeye balaynca devletin ihtiya duyduu klelerin nemli bir ksm Krm Hanl vastasyla Rusyadan temin ediliyordu343. Bu durum hem Krm Hanl hem de Osmanl Devleti iin karl bir itir344. Bu iten zararl kan ise her zaman Rusya olmutur. Dolaysyla stanbula gelen Rus elilerinin byk bir ounluu Hanlarn yaptklar aknlardan duyulan rahatszl dile getirmilerdir. Nihayet bu mesele stanbul Anlamas ile zmlenebilmitir. Antlamann sekizinci maddesine gre Krm Hanlarnn aknlar yasaklanmtr345. Rusyann Osmanl tccarlarna serbestlik vaadinde bulunurken esir ticareti yapanlarn bu maddenin dnda tutulmas belki de yzyllardr yaplan aknlarn bir karldr. te yandan Rusyann ticaret konusunda vermi olduu vaat, Osmanl tccarlarnn Rusyada tam bir serbestlik ierisinde olmadn gstermektedir. Tccarlarn dnda sradan Rus vatandalar da Osmanl Devletinde alveri yapmtr.346 Bunlar byk bir olaslkla ihtiya duyduklar veya tandklarnn istedikleri mallar satn almlardr. Zira insanlar, yenia boyunca ve daha sonrasnda yabanc bir lkeye giden tandklarndan birok ey isteyebiliyorlard. Bunu insanlarn

342 343

Kurat, Prut Seferi, s. 90-91. Zbeyde Gne Yac, 16. Yzylda Krmda Kle Ticareti, Karadeniz Aratrmalar, S. 8, orum: 2006, s. 19. 344 Kle ticaretinini yapld en nemli ehir Kefedir. Osmanl Devleti 1529 ylnda Kefede kle satndan 650, 000 ake gelir elde etmitir. Bu say Kefedeki gelirlerin iinde en yksek olandr. Alan Fisher, The Ottoman Crimea in The Sixteenth Century, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 5, No. 2, June (1981), s. 142. Bu kleler Bata stanbul olmak Bursa gibi Anadolu ehirlerinde satlmaktadr. nalck, The Question of The Closing of The Black Sea, s. 76. 345 Defterdar Sar Mehmed Paa, a.g.e., s. 695. 346 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 92, s. 26, Bir sureti dahi (?) 10 Receb 1122 (4 Eyll 1710).

71

yabanc kltrlere, corafyalara (bitki rts, hayvanlar v.s.) duyduklar merak ile aklamak mmkndr347.

Tablo 1: 1701-1712 tarihinde Osmanl Devletinde bulunan Rus tccarlar Ad Karstov Karasoka van ve Estefan Mihail olak Yorgi Kozmo smi verilmemi be tccar van, Vasil, Andriye, Todori ve lya Msrda Edirne ve zmir Bulunduu ehirler Tarih 1701 1703 1703 1704 1704353 1712 Aklama Kievde oturan bu tccarn mallarna Bucak-Koanda el konulmutur.348 Kendileri karadan giderken eyalarn Karadeniz zerinden gndermilerdir.349 Rusyaya karadan dnmtr.350 Msrda ldnde yannda 400 guruluk gm ve 2600 guruluk kakm, sincap, sincap takkesi, tane sincap ile tilki takkesi bulunmaktayd.351 zmirde 12.000 sincap takkesi ve 3 su samuru krk satmtr.352 Turla Nehri yaknlarnda sve askerlerinin saldrsna uramtrlar.354

Karl Teply, Neme mparatorlarnn stanbula Yollad Eli Heyetleri ve Bunlarn Kltr Tarihi Bakmndan nemli Taraflar, Tarih Aratrmalar Dergisi, 7/1213 (1973), s. 262. 348 BOA, Mhimme Defteri, Nr: 111, h. 2386, s. 671, Kili kadlarna hkm, Evahir Receb 1113 (26 Aralk 1701). 349 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h.17, s. 14, stanbul kaimmakam ve kadsna hkm, Evast evval 1114 (ubat-Mart 1703). 350 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h.18, s. 14, Edirneden Moskova snrna varnca yol zerinde olan kadlara ve kethyerleri ve yenieri serdrlar ve ayn ve i erlerine hkm, Evast evval 1114 ( ubat-Mart 1703). 351 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 21, s. 15, Msr Mollasna hkm, Evahir Zilkade 1115 (Mart-Nisan 1704). 352 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 23, s. 15, zmir Mollasna hkm, Evahir Zilhicce 1115 (Nisan-Mays 1704). 353 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 31, s. 16, Astane-i Saadetden Moskov hududuna varnca yol zerinde olan kadlara ve zikr olunan kazalar ki kethdyerleri ve yenieri serdarlar vesir ayn ve i erlerine hkm, Evahir Rebilahir 1116 (Austos 1704). 354 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 98, s. 27, zi valisi olub Bender tarafnda olan asakire babu olan Vezir smail Paaya ve Bender kadsna hkm, 21 aban 1124 (23 Eyll 1712).

347

72

IV. BLM

B R EL N N GNDEL K YAAMI

Tolstoy, yaklak bir ay Edirnede Beyazd Klliyesi yaknnda bir konakta kalmtr355. II. Mustafa tarafndan huzura kabul edildikten sonra stanbula gelmi olan Tolstoy burada
357

Kumkapda356

Acu

muhafz

Hasan

Paann

konana

yerletirilmitir

. XVI. yzylda Osmanl Devletine gelen eliler emberlitata ina

edilmi olan Eli Hannda kalyorlard358. Yzyln sonlarna doru Avusturya dndaki Avrupa Devletlerinin elileri Galatada ikamet etmeye balamlardr359. Avusturya elileri iin bu ikamet zorunlu saylabilir. Balkan topraklar Avusturya mparatorluu ile Osmanl Devleti arasnda mcadele sahas olmutur. Bu mcadele srasnda Balkan Hristiyanlarnn sk sk Avusturya tarafna getii grlmtr. Osmanl Devleti, Avusturya elilerini Eli Hannda ikamet ettirmek suretiyle elilerin yerli Hristiyanlarla temasn denetim altna almay amalam olmaldr. Safevi elileri iin de benzer bir endie duyulmutur. Osmanl yneticileri, Safevilerin Anadolu Trkmenleri zerindeki etkisinden dolay ran ahnn elilerini yerli halk ile temas ettirmekten kanmlardr360. Tolstoyun stanbul surlar ierisinde, Kumkapda ikamet ettirilmesinde Avusturya ve ran elileri iin duyulan endienin bir benzeri sz konusu olmaldr. Kumkapya yerletikten sonra elilik faaliyetlerine balayan Tolstoy,

sadrazamlk makamna Rusya kart biri getiinde ya da Babaliye Rusya hakknda olumsuz bir rapor ulatnda Osmanl yetkililerince gz hapsine alnmtr. Hatta gelen raporlar ciddiyet arz ettiinde elilik alanlarnn kaldklar konaktan dar kmasna bile msaade edilmemitir. Tolstoy, raporunda bu konudan olduka fazla ikyet
Nusretname, s. 118. BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 42, s. 18, Dergh- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 18 Receb 1118 (26 Ekim 1706). 357 BOA., E.HR., Nr: 1196, 8 aban 1121 (13 Ekim 1709). 358 Eyice, Eli Han, s. 104105. 359 Teply, a.g.m., s. 257. 360 Mesela III. Muradn clsunu tebrik iin gnderilen Tokmak Hann halk ile temas konusunda Erzurum Beylerbeyi uyarlmtr. Bkz. Bekir Ktkolu, Osmanl- ran Siyasi Mnasebetleri (15781612), stanbul Fetih Cemiyeti Yay., stanbul: 1993, s. 6.
356 355

73

etmekte ve bu yzden a kaldklarn bile ifade etmektedir361. Tolstoy bu durumdan ikyet etse de eli olarak baz haklar olduu da bir gerektir. 1707 Austosunda tercmanna verilen bir nian- hmayun Tolstoyun sahip olduu haklarla ilgili bir fikir vermektedir. Buna gre tercman arap satn alabilir ve kendi bahesinde yetitirdii zmden arap yapabilirdi. Bu araptan vergi talep edilemezdi. Tercman, ailesi ve hizmetkrlaryla birlikte haratan, avarzdan, kassabiye akesinden ve tekalif-i rfiyeden muaftr. Tercmanlar giyim kuamlarnda dier Hristiyanlardan daha zgrdr ve yannda kl, ok, yay gibi silahlar tayabilirdi362. Petro, XII. Karl Poltovada yenilgiye uratnca Osmanl Devleti Tolstoyun hareketlerini kstlamaktan vazgemi olmaldr. nk III. Ahmed 1710da Rusyaya sava ilan ettiinde Tolstoy Galatada bulunuyordu363. Tolstoy Osmanl Devletinin Rusyaya sava ilan etmesi zerine Yedikuleye hapsedilmitir. Prut Seferi sresince bu hapishanede kalmtr. Osmanl Devleti Prut Seferinden sonra defa daha Rusyaya sava ilan etmi ve Tolstoy her sava ilannn ardndan Yedikuleye gnderilmitir364. Bylece Tolstoyun stanbuldaki hayatnn yaklak bir yl bu hapishanede gemitir. on Nekule, yazd tarih kitabnda Sadrazam Damad Ali Paann Moskovlu heyeti Yedikuleye (Tolstoy, Mihail ve afirof) kapattn, heyetin kimse ile grmesine msaade etmediini, hatta helaya gitmelerine bile izin vermediini, bu yzden tutuklularn hacetlerini bir leene yaptklarn yazmaktadr365. Damad Ali Paa, 27 Nisan 1713 ylnda sadrazamlk makamna getirildiinde Tolstoy, Edirnede Reislkttab Abdlkerim Efendinin banda bulunduu bir heyet ile bar grmelerini srdryordu366. Damad Ali Paann ncelikli hedefi Avusturya ve Venedike braklan topraklar geri

361

Tolstoy raporunda ekmek almak iin bir adamn grevlendirdiini ve bu adamn konaktan karmak iin yetkililere ykl bir rvet verdiini yazmaktadr. Massie, a.g.e., s. 514, 542-543. 362 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 51, s. 20, Nian- hmayun olduk ki, Evast Cemaziyelevvel 1119 (Austos 1707); Jorga, Osmanl Tarihi adl eserinde ngiliz elisi Cesynin zmir ve stanbul gmrklerinin iltizamn aldn yazmaktadr. Jorga, a.g.e., C. IV, s. 201. 363 Kurat, Prut Seferi, s. 182. 364 Tolstoy ilk defa Baltac Mehmed Paann sadrazamlk dneminde hapse atlmtr. Uzunarl, a.g.e., C. V, Ksm II, s. 282. 365 Ekrem, a.g.e., s. 113-114. 366 Nusretname, s. 299.

74

alabilmekti. Bunun iin o, Ruslarla bir an nce uzlamaya varmak istiyordu367. Dolaysyla on Nekulenin verdii bilgilere phe ile yaklamak gerekir368. Tolstoy stanbula kalabalk bir maiyet ile gelmitir. Rusya Ahidname Defteri, Tolstoyun yannda bulunanlar hakknda bilgi vermektedir. Bunlardan ikisi doktordur. Tolstoy Edirnede bulunduu srada bu doktorlar ila satn almak iin stanbula gitmilerdir369. Tolstoy ile birlikte veya daha sonra gelenler unlardr: Esirton370, Vasil371, Mezbuzi372, Estefyan373, Nikov374, Kostaflis375, Dimitri376, Marko377, Nikol378. stanbula ailesi birlikte geldiini bildiimiz Tolstoy, olunu Ocak/ubat 1706da Rusyaya geri gndermitir379. Azak valisi olan kardeiyle sk sk haberleen Tolstoy, kardeine iki defa hediye gndermeyi de ihmal etmemitir. stanbuldan Azaka giden bu hediyelerin ilki deerli kumalardan olumaktadr. Bu kumalar drt dzinelik atlas ile kemh, 60 miskal srma, 1 sim topuz ve 1 sim kuak ve 15 boyamadan ibarettir380. kincisinde ise iki tane deerli

Uzunarl, a.g.e., C. IV, I. Ksm, s. 97. on Nekule Bodann son vakanvisidir. Boyar ailesine mensup olan Nekule Dimitri Kantemir ile birlikte ar Petronun tarafna gemitir. Rus ordusunun Prutta yenilgiye uramas zerine Kantemir gibi Rusyaya kamtr. Ekrem, a.g.e., s. 67. 369 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 12, s. 12, Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Receb 1114 (Aralk 1702). 370 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 19, s. 14, Edirneden Moskov hududuna varnca yolu zerinde vak olan kadlara ... hkm ki, Evast Safer 1115 (Temmuz 1703). 371 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 59, s. 22, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, 13 Zilkade 1119 (5 ubat 1708). 372 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 65, s. 22, zi valisine ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Cemaziyel Evvel 1120 (Austos 1708). 373 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 67, s. 23, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Recep 1120 (Ekim 1708). 374 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 68, s. 23, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Selh Receb 1120 (15 Ekim 1708). 375 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 69, s. 23, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir evval 1120 (Ocak 1709). 376 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 71, s. 23, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Rebilevvel 1120 (Haziran 1708). 377 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 82, s. 25, zi valisi vezir Yusuf Paaya ve Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Receb 1121 (Eyll 1709). 378 BOA., Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 93, s. 27, Astane-i Saadetten Moskov hududuna varnca ... hkm ki, Evahir Rebilahir 1122 (Haziran 1710). 379 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 39, s. 18, zi valisine, Evahir evval 1118 (Ocak 1707). 380 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 41, s. 18, Acu kalas muhafazasnda olan Hasan paaya ve astane-i saadetten Mosko hududuna varncahkm ki, 17 Zilkade 1118 (20 ubat 1707).
368

367

75

at gndermitir381. Tolstoy, Rusyada bulunan bir arkadana da deerli at yollamtr382. Tercmana verilen nian- hmayunda arap satn alnmas hususunda baz imtiyazlarn olduu belirtilmiti. Hristiyan dnyasnda arap hem keyif verici zelliinden hem de besin deerine sahip olmasndan dolay tketilmektedir383. Tolstoy stanbulda bulunduu sre ierisinde her defasnda 7 bin medre olmak zere toplam alt defada 42 bin medrelik384 (=420000 veya 483000 kg.) arap satn almtr385. Tolstoy dnda tercman ve 1711de rehin olarak stanbula gelen Mihail de arap satn almak iin izin istemilerdir. Tercman 2 bin medrelik386 (=20000 veya 23000 kg.), Mihail ise 7 bin medrelik387 (=70000 veya 80500 kg.) arap satn almtr. Tolstoy, Kumkapda bulunan konann yaknndaki bir dkkndan ylda bir defaya mahsus ve her defasnda en fazla 7 bin medrelik olmak zere arap satn almtr. Svetlana Oreshkova, 16831737 Yllar Arasnda Rus-Trk likileri adl

almasnda Tolstoyun III. Ahmedin Muzka-i Hmayunundan bir zenci ocuunu

381

BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 58, s. 21, zi valisi Yusuf Paaya ve astane-i saadetden hkm ki, 8 evval 1119 (2 Ocak 1708). 382 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 87, s. 25, Astane-i saadetden Moskov hududuna varnca hkm ki, 10 Rebilevvel 1122 (9 Mays 1710). 383 XIV. Yzyln ortalarnda Avrupada sosyal kurumlarda (Okul, dknler evi v.b.) gnlk besin giderleri ierisinde arabn yzdelik deeri %20 ile % 40 arasnda deimektedir. Jean Gimpel, Ortaada Endstri Devrimi, ev. Nazm zaydn, Tbitak Yay., Ankara: 2004, s. 51-54. 384 Bir l birimi olan medre eyaletlere gre farkllk gstermektedir. Mesela Srbistanda 1 medre 5,131 kg, Eribozda 70,561kg.dr. Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, C. I, Eren Yaynclk, stanbul: 2000, s. 445. Medrenin tanmnda genel olarak 6 okkalk bir l birimidir ifadesi kullanlmtr. Pakaln, a.g.e., s. 436; Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara: 1999, s. 599. Bu yzden hesaplamalarda Halil nalckn 6 okkaya en yakn verdii saysal deer temel alnmtr. Buna gre 1 Medre 8 veya 9 okka= 10 veya 11,5 kg.dr. Halil nalck a.g.e. s. 445; Walther Hnz, slmda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, Marmara niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul: 1990, s. 55. 385 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 42, s. 18, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 18 Receb 1118 (26 Ekim 1706); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 54, s. 20, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 3 aban 1119 (30 Ekim 1707); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 66, s. 23, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 25 Cemaziyelahir 1120 (11 Eyll 1708); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 77, s. 24, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 28 evval 1121 (31 Aralk 1709); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 89, s. 26, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 16 Receb 1122 (10 Eyll 1710); BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 95, s. 27, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, Evast Rebilahir 1124 (23 Mays 1712). 386 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 90, s. 26, Dergah- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, Evast Receb 1122 (10 Eyll 1710). 387 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 94, s. 27, Derga- Ali yenierileri aas Osman Aaya ve Hassa bostancbaya hkm ki, 15 Rebilahir 1124 (22 Mays 1712).

76

satn aldn ve bu durumun Osmanl Devletinde byk bir skandala neden olduunu yazmaktadr. Tolstoy satn ald ocuu Rusyaya gndermitir. ar Petro Tolstoyun gnderdii bu zenci ocuun vaftiz babas olduktan sonra onu okumas iin Fransaya gndermitir. Rusyaya dndnde generallik rtbesine kadar ykselmeyi baaran bu ocuk nl Rus airi Pukinin dedesi Abram Ganibaldr388. Voltaire, Tolstoyun Poltovada esir den baz cariye satn almtr390. Eliler, gittikleri yere ailelerini, gnlk ilerini yapacak hizmetilerini, berber ve doktor gibi alanlarn gtrrlerdi. Elilik heyetleri son derece iyi korunduu iin tccarlar ve seyyahlar bu heyetler ile yolculuk eder, bylece elilik heyetinin says artard. Osmanl Kroniklerinde Tolstoyun ka kii ile yola kt belirtilmemitir. Ancak Raid, Tarih-i Raidde 1711 ylnda Tolstoyun yetmi adam ile birlikte hapsedildiini yazmaktadr391. Akdes Nimet Kurata gre hapsedilenler 31 kiidir392. Aradaki fark elilik alanlarnn bir ksmnn Rusyaya dnmesiyle aklanabilir. Ayrca Tolstoyun olunu Rusyaya geri gnderirken adamlarndan 40 kiiyi maiyetine hasrettiini biliyoruz393. Raid, eserinde 1702de gelen elilik heyetinde bulunanlarn saysn esas alarak 70 rakamn vermi olmaldr. O halde Tolstoyun yaklak 70 kii ile yola ktn ve bunlardan 40nn 1706 ylnda Rusyaya geri gnderdii sonucuna ulamamz mmkn grnmektedir. Ancak, unu da ilave etmemiz gerekir ki, Osmanl Devleti, 1713 ylnda Rusyann Azak Kalesini Prut Antlamasnn artlarna uymad iin sava ilan ettiinde Tolstoy, Mihail ve afirof ile birlikte hapse atlanlarn says 300 civarndadr394. svelileri satn alarak

hizmetinde kullandndan bahsetmektedir389. Bunun dnda Tolstoy 1709da iki tane

388

Svetlana Oreshkova, 1683-1737 Yllar Arasnda Rus-Trk likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 123. 389 Voltaire, a.g.e., s. 190. 390 BOA., E.HR., Nr: 1169, 9 Ramazan 1121 (12 Kasm 1709). 391 Tarih-i Raid, C. III, s. 344. 392 Kurat, Prut Seferi, s. 182; Voltaire, Trkler Mslmanlar ve tekiler, Drl. Bora alkan, lkbiz Yay., stanbul: 2005, s. 104, 105. 393 BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 39, s. 18, zi valisine, Evahir evval 1118 (30 Ocak 1707). 394 Nusretname, s. 288.

77

Robert Massie, Tolstoyun

stanbuldaki yaantsna dair ilgin bir olaya

deinmitir. Buna gre Tolstoy alanlarndan bazlarnn Mslman olmasndan ve kendisine ihanet etmesinden ekinmektedir. Tolstoy bir raporunda unlar yazmtr:395 Hizmetilerim konusunda byk bir korku iindeyim. Burada yaadm yl boyunca Trkleri tandlar ve Trk dilini rendiler Onlarn (alanlarn kasdediyor) bocalayacaklarndan korkuyorum. nk Mslmanlk inanc dncesiz insanlara ilgi ekici geliyor nsanlarm (hizmetileri)samimi olduum Hristiyanlar ve arn hizmetkrlarn grdler. Ve herhangi biri dininden dner ve Trklere, ar iin kimin altn sylerse sadece bizim arkadalarmz ac ekmeyecek, btn Hristiyanlar iin byk bir tehlike doacak. Bunu byk bir dikkatle inceledim Timothy (yannda alanlardan), Trkleri ahsen tandbana aka Mslman olmay istediini itiraf etti. Sonra onu akama kadar kendi odasna kapattm. Gece bir bardak arap iti. abucak ld. Bu rapor Tolstoyun slama bakna dair nemli ipular vermektedir: O, slamiyeti aklszlarn dini olarak grmektedir. alanlarnn bu dinden etkilenmemesi iin byk bir zen gstermitir. Hatta Mslmanla gemeye karar veren Timothy adndaki hizmetkarn odasna kilitleyerek onun zerinde bask kurmutur. Burada ilgin olan Timothynin Mslmanla gemeye karar verdiini aklad gn odasnda pheli bir ekilde lmesidir. Tolstoy, Rus hkmeti ile dzenli bir iletiim kuramad iin maan da dzenli olarak alamamtr. Ara sra kendisine maa karl deerli krkler gnderilmitir396. Ancak bu krkler, baz devlet adamlarn elde etmek iin datldndan, Tolstoyun ihtiyalarn karlamada yetersiz kalmtr397. Tolstoy, elilik grevi sresince bir defa II. Mustafann, defa III. Ahmedin huzuruna kabul edilmitir. Bu kabullerden biri 25 Ekim 1713te gereklemitir. Kabul srasnda Tolstoya 3 tane hass-l hass krk, divan tercmanna 1 tane hass-l hass krk, yenieriyn- orbacya 1 tane kuaklk, sadrazama 1 tane hass-l hass krk, divan- hmayun avuuna 3 tane ala krk, Tolstoy dndaki elilik alanlarna 3 tane
395 396

Massie, a.g.e., s. 543. BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1, h. 73, s. 24,zi valisi vezir Yusuf paaya ve astane-i saadetden hkm ki, Evast Safer 1121 ((26 Nisan 1709). 397 Massie, a.g.e., s. 543.

78

kuaklk, 5 tane ala ve 17 tane hass-l hass olmak zere 25 tane krk verilmitir. Bu krklerin 2 tanesi siyah tilki postu, 1 tanesi uzun semmur krk boaz, 80 tanesi semmur krk, 1 tanesi semmur kuyruu, 2 tanesi uzun krk ve 3 tanesi kuaklktr398. Daimi eli greve baladnda masraflarn kendisi karlard. Ancak elinin hizmetine tayin edilen grevlilerin maalar Osmanl Devleti tarafndan denirdi. Tolstoyun hizmetine mbair olarak atanan Hasan Aann masraflar da devlet tarafndan karlanmtr. Hasan Aann masraflarna dair baz bilgiler mevcuttur. Mesela Hasan Aann 1706 ylnda 1428 ubat399 ve 10 Eyll5 Ekim400 arasndaki 6293 akelik masraf hazine tarafndan denmitir. Hasan Aa dnda brahim avu ve Bayezid avu olmak zere iki kii daha Tolstoyun hizmetine verilmitir. Bunlar iin yaplan masraflar da 4640 akedir401. Tolstoyun Edirnede bulunduu srada yaplan harcamalar 139,200 ake tutarndadr402. Prut Seferi nedeniyle Yedikulede tutuklu bulunduu srada Tolstoy iin yaplan masraf 96,000 akedir403. Tolstoy iin yaplan harcamalar yllara gre deiiklik gstermektedir. Mesela 1712 Nisan ve Mays aynda Tolstoy iin yaplan toplam masraf 149,133 ake404, 11 Austos5 Eyll 1706 tarihleri arasnda yaplan masraf 377,600 ake405, 6 Ekim3 Kasm 1709 tarihleri arasnda yaplan masraf ise 394,400 akedir406. Bu farklln sebebi Osmanl-Rus ilikilerinde yaanan hareketlilikten kaynaklanabilir. Tolstoy, Osmanl-Rus ilikilerinin seyrine bal olarak devlet grevlileri ile grmeler yapm, Sadrazamn ve Padiahn huzuruna kabul srasnda kendisine deerli krkler verilmitir. Elinin saraydan ieri girdii andan itibaren yaplan masraflar ve hizmetine verilen grevlilerin masraflar bu harcamalarn ierisinde yer almaktadr.

398 399

BOA., CH., Nr: 8095, 5 evval 1125 (25 Ekim 1713). BOA., E.HR., Nr: 1189, 16 Zilkade 1117 (1 Mart 1706). 400 BOA., AE. III Ahmed, Nr: 14157, 27 Cemaziyelahir 1118 (6 Ekim 1706). 401 BOA., E.HR., Nr: 1290, 29 Rebilahir 1118 (10 Austos 1706). 402 BOA., E.HR., Nr: 671, 3 Rebilevvel 1115 (17 Temmuz 1703). 403 BOA., E.HR., Nr: 739, 3 Muharrem 1124 (11 ubat 1712). 404 BOA., AE. III Ahmed, Nr: 8928, 7 Rebilevvel 1124 (14 Nisan 1712). 405 BOA., E.HR., Nr: 1356, 26 Cemaziyeleevl 1118 (5 Eyll 1706). 406 BOA., AE. III Ahmed, Nr: 14209, 29 aban 1121 (3 Kasm 1709).

79

SONU

Krm Hanlnn aracl ile balayan Osmanl-Rus ilikileri yine Krm Hanlnn aracl ile yrtlmtr. Altn Orda Hanlnn yklmasndan sonra Krm Hanl ile Moskova Knezlii arasndaki ilikiler bozulmusa da Osmanl-Rus ilikilerinin seyrinde bir sre daha deiiklik olmamtr. Fakat ar IV. vann Kazan ve Astrahan Hanlklarn hkimiyeti altna almas ile Osmanl-Rus ilikilerinde bu sre sona ermitir. Osmanl Devleti Astrahan zerine bir sefer dzenlemitir. Ancak Ruslarn ilerleyii Astrahan Seferinin tali nedenlerinden biri olmasna ramen Osmanl-Rus ilikilerinde bundan sonra uzun bir sre gelime yaanmamtr. Osmanl Devleti ile Rus arl ilk defa 1677de ehrinde kar karya gelmitir. Ertesi yl ehrinin tekrara kuatlmas ile Ruslar geri ekilmeye zorlanm ve sonuta Ruslarla Bahesarayda bir antlama imzalanmtr. Tabii ki Osmanl-Rus ilikileri bu boyutta kalmamtr. Merzifonlu Kara Mustafa Paann 1683te Viyana nlerinde yenilgiye uramas neticesinde Avusturya, Venedik ve Lehistann Osmanl Devletine kar oluturduu birlie 1686da Rus arl da katlmtr. Bylece Osmanl-Rus ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. Bu dnem birincinin hep zararna doru bir seyir izlerken ikincinin kazan salamasyla sonulanmtr. Bylece Osmanl-Rus ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. Bu dnem birincinin hep zararna doru bir seyir izlerken ikincinin kazan salamasyla sonulanmtr. I. Petronun 1682 ylnda Rus arln ynetmeye balamas Osmanl-Rus ilikileri asndan tarihi bir dnm noktas oluturmutur. ar Petronun Ruslara nihai hedef olarak gsterdii amalar Osmanl topraklarna yneliktir. Zaten ksa sre ierisinde O da bu hedefleri gerekletirmek amacyla harekete geerek, 1695te Azak Kalesini kuatmtr. Ancak Azak Kalesi sadece kara tarafndan kuatld iin kalede bulunanlar deniz yoluyla gelen yardmlar sayesinde Ruslar geri pskrtmtrler. Petro ertesi yl oluturduu donanma sayesinde kaleyi ele geirmeyi baarmtr. Azak Kalesinin ele geirilii, Ruslarn Osmanl Devleti karsnda kazand ilk byk zafer olmas asndan da ayr bir neme sahiptir. Petro, sava sonras imzalanan stanbul Antlamas ile Azak Kalesindeki hkimiyetini Osmanl Devletine resmen kabul ettirmitir.

80

stanbul Antlamas Prut Seferine (1711) kadar Osmanl-Rus iliiklilerini tanzim eden hukuki metin olmas asndan nemlidir. stanbul Antlamas iin bundan sonraki antlamalara temel oluturdu demek de yanl olmayacaktr. Osmanl Devleti, bu antlama ile stanbulda daimi bir Rus elisinin bulunmasn kabul etmek durumunda kalmtr. Petro, bu grev iin bir diplomatn sahip olmas gereken btn meziyetleri zerinde tadn dnd P. A. Tolstoyu semitir. Tolstoy, stanbuldaki ilk daimi Rus elisi olmas nedeniyle tabii olarak baz skntlar yaamtr. nk Osmanl Devleti yneticileri stanbulda bir Rus elisinin varln kolay kabullenmemilerdir. Ancak o, ilk olmann skntlar ile kolayca baa kabildii gibi, Rusyann Osmanl Devleti karnda takip ettii ikiyzl politikann ykc tesirlerini dahi gizlemeyi baarmtr. Bu anlamda Tolstoyun en byk baars, ar Petro- sve ile savarken Osmanl Devletinin Rusyaya kar harekete gemesini nlemesidir. Hemen unu ilave etmek gerekir ki, Petronun takip ettii politika ve bu erevede Tolstoyun faaliyetleri karsnda Osmanl Devleti kaytsz kalmamtr. Bata Krm Han Devlet Giray olmak zere baz yneticiler, Rusya konusunda II. Mustafay ve daha sonra yerine geen III. Ahmedi uyarmlardr. Ancak yneticilerin bazlar lkenin iinde bulunduu ekonomik skntlar ama abasnda olduundan Rusya konusu geri plana itilmi ve sadece snr boyundaki kalelerin glendirilmesine allmtr. Osmanl-Rus ilikileri ve Tolstoyun faaliyetleri Avrupa devletlerinin takip ettii d politika ile yakndan ilgilidir. Hollanda ve ngiltere, ticari karlarn korumak amacyla Osmanl Devletini savatan uzak tutmaya almlardr. Bu amala Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki sorunlarn giderilmesinde aktif bir rol oynamlardr. Fransa balangta Osmanl Devletinin Avusturyaya kar sava ilan etmesi iin alm, Osmanl Devletinin buna yanamamas zerine politikasn deitirmitir. Benimsenen yeni politika Rusyaya sava ilan edilmesine yneliktir. Bu andan itibaren stanbuldaki Fransa elisi, Tolstoya zor anlar yaatmtr. sve Kral Karl 1709da Petro karsnda yenilgiye uraynca Osmanl Devletine snmtr. Karln elisini bilhassa Tolstoy hareketli gnler geirmitir. stanbula gndermesiyle Babali siyasi oyunlarn merkezi olmutur. sve elisinin geliiyle

81

III. Ahmedin Rusyaya sava ilan etmesinde Ruslarn 1709 ylnda Osmanl topraklarna tecavz nemli rol oynar. Osmanl Devletinin Ruslarn bu kadar gneye inmesine sessiz kal lkenin sosyo-ekonomik ve siyasi yapsyla balantl olduu kadar Tolstoyun Rus politikasn baarl bir ekilde uygulamas ile de alakaldr. Prut Seferi ncesinde Babalide Rusya kartlarnn iktidara gelmesi Tolstoy iin zor gnlerin de habercisidir. Nitekim sava ve sonrasnda gelien olaylar srasnda Tolstoy, 1710 ylndan 1714 ylna kadar birka defa Yedikuleye hapsedilmitir. Bu hareketli gnleri Edirne Antlamasnn imzalanmas ve Petronun bu antlamann artlarn yerine getirmesiyle sona ermitir. Elilik vazifesini bitirip Rusyaya dndnde ar Petro iin yine nemli grevler stlenmitir. Tolstoy, Osmanl-Rus ilikilerinin siyasi boyutunda nemli baarlara imza atarken iki lke arasndaki ticaretin geliimi konusunda yapt giriimler ise Osmanl Devletinin isteksizlii nedeniyle sonusuz kalmtr. Bu dnemde Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ticaretin son derece kstl olduu sylenebilir. Hatta 17001714 yllarnda Osmanl Devletine on alt Rus tccar gelmi bunlardan sekizi eitli sorunlarla kar karya kalmtr. Savalar, corafi koullar ve siyasi politikalar iki lke arasndaki ticaretin geliimini olumsuz ynde etkileyen dier faktrler olarak karmza kmaktadr. Tolstoyun dini alandaki baarlar ise Ortodoks halklarn tutumu ve Fransann kutsal mekanlar zerindeki politikas ile balantldr. arlar kendilerini Ortodokslarn koruyucusu olarak kabul etmelerine ramen, arn stanbuldaki temsilcisi Tolstoy Ortodoks Rumlar nazarnda pek ilgi grmemitir. Buna karlk Ortodoks Srplar, Karadallar ve Bodanllarn bir ksm, Rusyay kurtarc olarak grmtr. Prut seferinde Srp ve Karadallar Osmanl Devletine kar ayaklanrken, Bodan Voyvodas Dimitri Kantemir toplad askerleri ile ar Petronun yannda yer almtr. Bu halklarn isyan etmesinde Tolstoyun faaliyetleri de etkilidir. Ortodokslar ve Katolikler, Kudste bulunan kutsal mekanlarn ynetimini ellerine geirmek iin birbirleri ile srekli mcadele etmilerdir. Osmanl Devleti karlar dorultusunda bu mekanlarn anahtarlarn bazen Ortodokslara bazen de Katoliklere vermitir. Tolstoy stanbula geldiinde Katolikler Kutsal mekanlarn ynetimini ellerinde tutmakta idiler. Tolstoy, bu mekanlarn anahtarnn Ortodoks Rumlara verilmesi iin birka defa giriimde bulunmutur. Ancak Osmanl Devletinin

82

mttefiki ve Katoliklerin lideri olan Fransa Tolstoyun giriimlerine engel olmutur. Tolstoyun bu anlamda dini meselelerde etkin bir rol oynamadn sylememiz sanrz yanl olmayacaktr. Tolstoy raporlarnda her ne kadar zor gnler geirdiini yazm olsa da yaants dier elilerinkinden farkl deildir. O, devaml surette evinin gzetim altna alnmasndan ve Rusya ilikilerin gerginletii dnemlerde hapse atlmasndan yaknmtr. Ancak karlat muamele uluslararas hukukun gelimedii bir dnemde var olan kaideler erevesinde herkes iin geerlidir. Mesela 1688de Viyanaya gnderilen Osmanl elisi Zlfikar Efendi de Osmanl Devleti ile Avusturya arasnda savan balamas zerine hapse atlmtr. Genel olarak bakldnda Tolstoyun baarl bir diplomat olduu sylenebilir. Osmanl Devletinin o dnemdeki istikrarsz yaps ve talyada edindii deneyimler onun baarl olmasn salayan en byk etkendir.

83

KAYNAKA

1- Ariv Kaynaklar BOA, Mhimme Defteri, Nr, 111, 114, 115, 119, BOA, Rusya Ahidname Defteri, Nr: 83/1 BOA., CH., Nr: 7220, 4810, 1721, 1616, 3145, 8095 BOA, E. HR., Nr: 650, 671, 739, 1196, 1169, 1189, 1356, 1290 BOA, Name-i Hmayun Defteri, Nr: 5, 6/1, 6-2, BOA., AE. III Ahmed, Nr: 8928, 14157, 14209

2- Kronikler ve zel Tarihler Ahmed Bin Mahmud: Tarih-i Gynkl, t.y. Ahmed Cvid Bey: Osmanl Rus likileri Tarihi, Haz: Adnan Baycar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004 Anonim Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), Haz. Abdlkadir zcan, TTK. Yaynlar., Ankara: 2000 Defterdar Sar Mehmed Paa: Zbde-i Vekayit, Haz. Abdlkadir zcan, TTK., Yay., Ankara: 1995 Kantemir, Dimitri: Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. I-II, ev. zdemir obanolu, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul: 2002 Mehmed Esad Efendi: Vaka-nvis Esad Efendi Tarihi, Haz. Ziya Ylmazer, stanbul: 2000 Mminzde Seyyid Ahmed Hasb Efendi: Ravzatl-Kber, Haz. Mesut Aydner, TTK. Yaynlar, Ankara: 2003 Mehmed Raid: Tarih-i Raid, C. I-II-III, stanbul: 1282 Silahdar Fndkll Mehmet Aa: Nusretname, C. II, Sadeletiren: smet Parmakszolu, MEB. Yaynlar, stanbul: 1966

84

Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi: Ukzde Trihi, C. II, Haz. Rait Gndodu, amlca Basm Yayn, stanbul: 2005 Voltaire: sve Kral XII. nci arln Tarihi, Hilmi Kitabevi, 1939 Voltaire: Trkler Mslmanlar ve tekiler, Drl. Bora alkan, lkbiz Yay., stanbul: 2005

3- Tetkik Eserler Abou-El-Haj, Rifaat A.: Otoman Diplomacy Karlowitz, Journal of American Oriental Society, Vol. 87, No. 4. (Oct-Dec., 1967), pp. 498512. Acar, Kezban: Balangtan 1917den Bolevik Devrimine Kadar Rusya Tarihi, Nobel Yay., Ankara: 2004 Ahshal, Recep: Osmanl Devlet Tekilatnda Reislkttblk, Tarih ve Tabiat Vakf Yay., stanbul: 2001 Ahmed Muhtar: Rus Menabine Gre Baltac Mehmed Paann Prut Seferi, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, VIII/45, stanbul: 1333, s. 160185. Ahmed Refik: Ak Deniz Meselesi ve Azak Muhasaras, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas, XVI/17 (94), stanbul: 1333, s. 261275. Ahmed Refik: Baltac Mehmed Paa ve Byk Petro, stanbul: (1327) Aksan, Virginia: Ahmed Resmi Efendi (17001783), ev. zden Arkan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul: 1997 Arkan, Zeki: Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar (Memnu Meta), Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul: 1991, s. 279306. Ayverdi, Samiha: Trk-Rus Mnsebetleri ve Muharebeleri, tken Yaynlar, stanbul: 2004 Baykal, Bekir Stk: Rami Mehmed Paa, A., C. IX, stanbul: 1964, s. 623-624. Baysun, M. Cavid: Azak, .A., C. II, stanbul: 1949, s. 85-89. Beydilli, Kemal - Ernsal, smail: Prut Sava ncesi Diplomatik Bir Teebbs Seyfullah Aann Viyana Elilii (1711), Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XXII/26, TTK. Yaynlar, Ankara: 2002, s. 133.

85

Binark, smet: Babakanlk Osmanl Arivinde Mevcut Nme-i Hmyun Defterlerine Gre Osmanl-Rus Mnasebetleri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, TTK. Yaynlar, Ankara: 1999, s. 197207. Bostan, dris: Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl mparatorluu 17001787, Belleten, LIX/225, Ankara: 1995, s. 353-394. Chumakova, Tatiana V.: Britain and Russian Culture in the Middle Ages, Almanac 15, Scotland and Russia in the Enlghtenment, St. Petersburg: 200, s. 3846. Develliolu, Ferit: Osmanlca-Trke Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara: 1999 Ekrem, Mehmet Ali: Romen Kaynak ve Eserlerinde Trk Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara: 1993 Erylmaz, Bilal: Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, stanbul: 1996 Eyice, Semavi: Eli Han, ..E.F.T.D., S. 24 (1970), s. 93-146. Eyice, Semavi: Aynaroz, T.D.V. .A., C. IV, stanbul: 1991, s. 267-269. Finkel, Caroline: Ryadan mparatorlua Osmanl, ev. Zlal Kl, Tima Yay., stanbul: 2007 Fisher, Alan: The Ottoman Crimea in The Sixteenth Century, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 5, Nu. 2, June (1981), s. 135170. Gimpel, Jean: Ortaada Endstri Devrimi, ev. Nazm zaydn, Tbitak Yay., Ankara: 2004 Gne Yac, Zbeyde: 16. Yzylda Krmda Kle Ticareti, Karadeniz Aratrmalar, S. 8, orum: 2006, s. 1230. Gne Yac, Z.: orumdan Bir Vezir-i zam: Baltac Mehmet Paa, (Baltac Mehmed Paa Sempozyumunda Bildiri olarak Sunulmutur.) Hammer: Osmanl Tarihi, C. II-III-IV-V-VI-VII, dal Ner., stanbul: 1994. Hggman, Bertil: Poltovann Neticesi: Rusyay Yenmeye Ynelik sve-UkrainOsmanl-Krm Stratejileri (17091714),Emel Dergisi, S. 220, Mays-Haziran 1997. Hnz, Walther: slmda l Sistemleri, ev. Acar Sevim, Marmara niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul: 1990 Heyd, W.: Yakn-Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, T.T.K. Yay., Ankara: 2000.

86

Hirschfeld, Yizhar: Euthymius and His Monastery in The Judean Desert, http://198.62.75.1/www1/ofm/sbf/Books/LA43/43339YH.pdf, (3 Mays 2007), s. 339371. http://www.idc.nl/pdf/317brochure. pdf., (29 Kasm 2006): Russia and Holy Land, Hysell, Brad: Journey of The Russian Abbot Daniel Final Paper For History 493 http://chass.colostatepueblo.edu/history/seminar/daniel/ ubat 2007). lgrel, Mcteba: Zenta, A, C. XIII, MEB., stanbul 1986, s. 535-538. lmiye Slnmesi, Ed. A. Nezih Galitekin, aret Yaynlar, stanbul: 1998 nalck, Halil: Trk-Rus likileri 1492-1700, Trk-Rus T.T.K., Ankara 1999, s. 25-36. nalck, Halil: Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569) Belleten, T.T.K. Yay., XII/46, (1948), s. 349-402. nalck, Halil: Power Relationships Between Russia, The Crimea and The Otoman Empire as Reflected in Titulature, Pass Turco-Tatar, Prisent Sovietique, tudes Offertes Alexandre S. Veinstein and S.E. Wimbush, Paris and Leuven: Pecters, 1986, pp. 369411. nalck, Halil: The Question of The Closing of The Black Sea Under The Ottomans, Symposium on The Black Sea, Birmingham, March 1320 1978, Arkheion Pontu, 35 Athens: 1979, pp. 74111. nalck, Halil: Osmanl mparatorluunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, C. I, Eren Yaynclk, stanbul: 2000 nalck, Halil: Reis-l-kttb, A., C. IX, stanbul: 1964, s. 671-683. nanr, Emine: P.A. Tolstoyun Avrupa Gezi Notlarnda (16971699) Ben ve teki Konusu, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul: 2001 Jorga, Nicolae: Osmanl mparatorluu Tarihi, C. III-IV, ev: Nilfer Epeli, Yeditepe Yay., stanbul: 2005 Kadzade Abdullah: 18. Yzylda Osmanl-Hollanda Siyasi Mnasebetleri, mparatorluunda http://www.akademi.nl/sayi10/Tarih.html., (4 Ekim 2006) Kampman, A. A.: XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl Hollandallar, Belleten, XXIII/89-92 (1959), s. 513-523. likilerinde 500 Yl, hysell.htm., (4

87

Kenanolu, M. Macit: Osmanl Millet Sistemi, stanbul: 2003 Keuning, Joh.: Jenkinsons Map of Russia, mago Mundi, Vol. 13. (1956), pp. 172 175. Klbeyli, Elif Hatun: Avrupada mparatorluklar ve Paylam Sorunlar-XIV. Yzyl ile XX. Yzyl Aral, www.stm.unipi.it/programmasocrates/cliohnet/Meeting/turkish/AVRUPAce nk.doc., (9 Haziran 2006) s. 1-17. Kortepeter, Carl M.: Otoman Imperial Policy and The Ekonomy of The Black Sea Region in The Sixteenth Century, Journal of The American Oriental Society, Vol. 86, No. 2, (Apr.-Jun., 1966), pp. 86113. Kprl, Orhan F. : Feyzullh Efendi, .A., C. IV, stanbul 1977, s. 593-600. Kse, Osman: XVIII. Yzyln Enstits, Samsun: 1993 Kse, Osman: 1774 Kk Kaynarca Andlamas, TTK. Yay., Ankara: 2006 Kurat, Akdes Nimet: XVIII. Yzyl Ba Avrupa Umum Harbinde Trkiyenin Tarafszl, Belleten, VII/26, TTK Yaynlar, Ankara: 1943, s. 245272. Kurat, Akdes Nimet: Rusya Tarihi, T.T.K. Yay., Ankara: 1999 Kurat, Akdes Nimet: IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara: 1992 Kurat, Akdes Nimet: Prut Seferi ve Bar, T.T.K. Yay., Ankara: 1951 Kuran, Ercmend: Avrupada Osmanl Yaynlar, Ankara: 1968 Ktkolu, Bekir: Osmanl- ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul Fetih Cemiyeti Yay., stanbul: 1993 Ktkolu, Mbahat: XVIII. Yzylda Osmanl Devletinde Fevkalde Elilerin Arlanmas, Trk Kltr Aratrmalar Dergisi, Prof. . Ercment Kurana Armaan, Ankara: 1989, s. 199231. Lady Montaqu: Trkiye Mektuplar, ev. Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Eser, Tarihsiz Lamartin: Osmanl Tarihi, C. II, ev. Serhat Bayram, y.y.: 1991 kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi Faliyetleri (17931821), Trk Kltrn Aratrma Enstits lk Yarsnda Osmanl-Rus Mnasebetleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler

88

Lamb, Harold: The City and The Tsar, New York: 1967 Lee, Stephen J.: Avrupa Tarihinden Kesitler 1494-1789, Dost Kitabevi, Ankara: 2004 Leylak, Mehmet Halil: I. Petro Dneminde Rusyada Yaplan Yenilikler, Yaymlanmam Yksek Lisans almas, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara: 1990 MacGregor, Arthur: The Tsar in England: Peter the Greats Visit to London in 1698, www.manchesteruniversitypress.co.uk/information_areas/ journals/seventeenth/190116.pdf -, (5 Mart 2006), s. 116147. Majeska, George: Russian Pilgrims in Constantinopol, http://www.doaks.org/DOP56/DP56ch07.pdf, s. 93-108., (5 Mart 2006) Massie, Robert K.: Peter The Great His Life and World, London: 1990 Maxim, 2006), s. 19. Mhajlovich, Rogozhn N.: Rus Diplomatlarnn Raporlarnda Osmanl Devleti (XVIXIX Yzyllar), Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar Ankara: 1999, s. 527535. Mitchelle F. R. G. S., Mairin: Rusyann Denizcilik Tarihi, ev. Sermet Gkdeniz, Deniz Kuvvetleri Komutanl Deniz Basmevi, stanbul: 1974 Mller-Wiener, Wolfgang: stanbul Liman, ev. Erol zbek, stanbul: 2003 Nekrasov, M.: XVI. Yzylda Rus-Osmanl Ekonomik likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, T.T.K. Yay., Ankara: 1999, s. 91-96. OBrien, C. Bickford: Russia and Turkey, 16771681: The Treaty of Bakhchisarais, Russian Rewiev, Vol. 12, No. 4, (Oct., 1953), pp. 259268. Ongun, Zarif: Osmanl mparatorluunda Nme ve Hediye Getiren Elilere Yaplan Merasim, Tarih Vesikalar, 1/6 (1942), s. 407413. Oreshkova, Svetlana: Osmanl mparatorluunun Tarihi zerine Olan On Sekizinci Asr Ba Rus Diplomatik Kayna, XIII. Trk Tarih Kongresi, C. III, ksm III, TTK. Yaynlar, Ankara: 48 Ekim 1999. Orhonlu, Cengiz: II. Mustafa, A., MEB, C. VIII, stanbul: 1979, s. 695-700. Ortayl, lber: 18. yy Trk-Rus likileri, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim- Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara: 2004, s. 377386. Mihai: Dimitri Kantemir , http://www.ottomanhistorians.com/database/pdf/cantemir.pdf, (12 Kasm

89

Ortayl,

lber: Krm Hanlnn Ocak 1711 Tarihli Bir niversali, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim- Makaleler I, Ankara: 2004,

s. 365368. Ostrogorsky, George: Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, T.T.K. Yay., Ankara: 1999 zcan, Abdlkadir: Karlofa, T.D.V. .A, C. XXIV, stanbul: 2001, s. 504507 zcan, Abdlkadir: Edirne Vakas, T.D.V. .A, C. X, stanbul: 1994, s. 445446. zcan, Abdlkadir: Daltaban Mustafa Paa, ..E.F.T.E.D., S. 13, stanbul: 19831987, s. 299-332. ztrk, Ycel: Krm Hanl, Trkler, C. VIII, Yeni Trkiye Yay., Ankara: 2002, s. 480-513. ztrk, Ycel: Kazaklar, Yeditepe Yay., stanbul: 2004 Pakaln, Mehmet Zeki: Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I-II, MEB. Yay., stanbul: 1993 Palmer, Alan: Osmanl mparatorluu Bir kn Yeni Tarihi, stanbul: 2000 Parmakszolu, smet: Karlofa, A., C. VI, MEB., stanbul: 1977, s. 346-350. Pritsak, Omeljan: 1491-1532 yllarnda Osmanl-Moskova likilerinde 500 Yl, T.T.K., Ankara: 1999, s. 65-78. Sander, Oral: Ankann Ykselii ve D, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara: 1987 Saray, Mehmet: Trk-Rus Mnasebetlerinin Bir Analizi, M.E.B. Yay., stanbul: 1998 Sava, Ali brahim: Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara: 1999, s. 653659. Sertolu, Midhat: Osmanl Padiahlarnn Eli Kabl Treni, Hayat Tarihi Mecmuas, 2/7, 1974, s. 1317. Shaw, Denis J. B.: Mapmaking, Science and State Building in Russia Before Peter The Great, Journal of Historical Geopraphy (31) (2005), pp. 409429. Shaw, Stanford: Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. I, E Yay., stanbul 2004 Subtelny, Orest: Peter Is Testament: A Reassessment, Slavic Rewiev, Vol. 33, no. (Dec., 1974), pp. 663678. likileri, Trk-Rus

90

Subtelny, Orest: Russia and Ukrain: The Difference That Peter I Made, Russian Rewiev, Vol. 39, No. 1 (Jan., 1980), pp. 117. Sumner, B. H.: Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, ev. Eref Bengi zbilen, Trk Dnyas Aratrma Vakf Yaynlar, stanbul: 1993 utoy, V. E.: Osmanl Devletinin 1700-1709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu, ev. . Cenap Eren, Belleten, LIII/207208, TTK. Yaynlar, Ankara: 1989, s. 903 966 Tekin, Zeki: Osmanl Devletinde Krk Ticareti, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yay., Ankara: 2002, s. 754-763. Teply, Karl: Neme mparatorlarnn stanbula Yollad Eli Heyetleri ve Bunlarn Kltr Tarihi Bakmndan nemli Taraflar, Tarih Aratrmalar Dergisi, 7/1213 (1973), s. 247263. Troyat, Henri: Drt arie, Doan Kitaplk, stanbul: 2000 Tukin, Cemal: Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul: 1947 Tvircun, Victor: Dimitri Kantemir, Trk Dnyas Tarih, S. 203, stanbul: 2003, s. 50-56. Uzunarl, smail Hakk: Osmanl Tarihi, C. II-III/I-IV/I-IV/II, T.T.K. Yay., Ankara 1995-2003. Vernadsky, George: A History of Russia, Yale University Pres, New Haven: 1968. Yakubovskiy, A. Yu.: Altn Ordu ve k, T.T.K. Yay., Ankara: 2000 Yalnkaya, Mehmet Alaaddin: Ege Adalarnn En nemli Ticaret Merkezi Olan Sakz Adasnn ktisad ve Sosyal Hayatndan Bir Kesit (1790-1810), CIPO, XIV. Sempozyum Bildirileri, T.T.K. Yay., Ankara: 2004, s. 773-797. Yaar, kran: Kudsn Osmanl Ynetimine Girii ve Yavuz Sultan Selimin Kuds Ermenilerine Tand mtiyaz, Celal Bayar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. I, S. 2, Manisa: 2003, s. 105115.

91

Ek: 1 EKLER

92 XVIII. Yzyln Balarnda Karadenizin Kuzeyi

Ek: 2

93 XVIII. Yzylda Osmanl Devleti le Rusya Arasndaki Ticaret Yollar

Ek: 3

(http://www.reisenett.no/map_collection/historical/baltics_1701.jpg)

94

1701 Ylnda Baltk lkeleri

Ek: 4

Bender ehri (http://www.molddata.md/Cultura/cetat/cttighina.html) Ek: 5

Ukraynada Hetman van Mazeppa Adna Baslan Para (http://es.wikipedia.org/wiki/Iv%C3%A1n_Step%C3%A1novich_Mazeppa)

95

Ek: 6

Kudsde bulunan Laura of The Reverend Saba The Blessed Kilisesi (http://www.atlastours.net/holyland/mar_saba_monastery.html )

96

Ek: 7

Kasm 1706da Tolstoy iin yaplan bir aylk masraf gsteren makbuz (BOA, Ali Emiri, III. Ahmed)

97

Ek: 8 Tolstoy Ailesinin nl simleri Selivestr Ivanovich Tolstoy (?1612), memur Grigory Ivanovich Tolstoy (? 1636), memur Vasili Ivanovich Tolstoy (? 1649), memur Andrey Vasiliyevich Tolstoy (? 1690), memur Ivan Andreyevich Tolstoy (1644-1713), memur (Azak valisi) Pyotr Andreyevich Tolstoy (1645-1729), devlet adam, eli Matvei Andreyevich Tolstoy (?-1763), asker Ivan Matveyevich Tolstoy (17461808), asker Dmitry Aleksandrovich Tolstoy (17541832), vali Fyodor Andreyevich Tolstoy (1758-1849), kolleksiyoncu Nikolai Aleksandrovich Tolstoy (17611816), hukuku Pyotr Aleksandrovich Tolstoy (1769-1844), asker ve diplomat Aleksander Ivanovich Ostermann- Tolstoy (17701857), asker Matvei Feodorovich Tolstoy (17721815), senator Fyodor Petrovich Tolstoy (1783-1873), sanat Pavel Matveyevich Golenischev-Kutuzov- Tolstoy (18001883), Mikhail Illarionovich Kutuzovun torunu ve mirass(Kutuzov 1811de Osmanl Devletini yenilgiye uratan komutandr.) Yegor Petrovich Tolstoy (18021874), asker, vali, senator Nikolai Matveyevich Tolstoy (18021879),asker, Anna Vyrubovann bykbabas (Anna Vyrubova, Rasputini tantan kitabyla nlenmitir.) Ivan Matveyevich Tolstoy (18061867), memuru ve bakan Feofil Matveyevich Tolstoy (1809-1881), mzisyen Mikhail Vladimirovich Tolstoy (1812-1896), yazar

98

Aleksey Konstantinovich Tolstoy (1817-1885), air Dmitry Andreyevich Tolstoy (1823-1889), devlet adam Yuri Vasiliyevich Tolstoy (1824-1878), devlet adam ve tarihi Leo (Lev) Nikolayevich Tolstoy (1828-1910), filolog ve filozof Lev Lvovich Tolstoy (1871-1945), heykeltra Ivan Ivanovich Tolstoy (1880-1954), filolog ve akademisyen Aleksei Nikolaevich Tolstoy (1883-1945), yazar Nikita Ilyich Tolstoy (1923-1996), filolog Nikolai Tolstoy (d. 1935), tarihi Tatiana Nikitishna Tolstoy (d. 1951), yazar Viktoria Tolstoy (d. 1974) sanat

99

ZGEM

27.09.1982 ylnda Balkesirde dodu. lkokulu Gnlce lkretim Okulunda, Ortaokulu ve Liseyi Zht zkardalar Lisesinde (1999) tamamlad. 1999 ylnda Pamukkale niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn kazand ve 2003 ylnda bu blmden mezun oldu. Ayn yl Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dalnda Yksek Lisansa balad. Yabanc dili ngilizcedir.

100