Sie sind auf Seite 1von 25

Ana Raquel Portugal

69

Histria e historiografia do Ayllu Andino


Ana Raquel Portugal
Resumo Desenvolvemos aqui um balano historiogrfico sobre o ayllu andino e para tanto, analisamos especificamente as crnicas de Cieza de Len, Juan de Matienzo e Jos de Acosta, representando o discurso europeu e as crnicas de Garcilaso de la Vega, Guaman Poma de Ayala e Santa Cruz Pachacuti propiciando-nos a viso indgena sobre essa estrutura. Palavras chave: Ayllu, crnicas, sistema de parentesco, territrio. Abstract We develop here on historiografic rocking on Andean ayllu and in such way, we specifically analyze the chronicles of Cieza de Len, Juan de Matienzo and Jos de Acosta, representing the European speech and the chronicles of Garcilaso de la Vega, Guaman Poma de Ayala and Santa Cruz Pachacuti propitiating us an aboriginal vision on this structure. Key words: Ayllu, chronicles, system of kinship, territory.

Artculo recibido el 12 de febrero de 2008 y aprobado el 14 de marzo de 2008.

Doctora en Historia y Profesora adjunta de Historia de Amrica de la Universidad Estadual Paulista

uNesp / Franca brasil.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

70

Histria e historiografia do Ayllu Andino

O precursor dos estudos sobre ayllu foi Heinrich Cunow, que escreveu trs obras sobre o assunto no final do sculo XIX. O autor discorreu sobre o parentesco, a comunidade e a organizao social entre os incas, vislumbrando a presena do ayllu como um dos problemas fundamentais para o conhecimento do mundo andino1. Partindo da definio da marca2 germnica, procurou encontrar semelhanas com o ayllu andino descrito pelos cronistas. A partir desse estudo, Cunow interpretou o ayllu como sendo uma comunidade que tinha seu prprio campo de cultivo, igual ao modelo das redues de Toledo. Essa identificao entre o conceito de ayllu, marca e territrio originou confuses que persistiram em nossos dias, devido ao fato de alguns cronistas do sculo XVI terem estabelecido uma relao entre ayllu e as redues toledanas3.
cuNOW, Heinrich, El sistema de parentesco peruano y las comunidades gentilicias de los incas, Pars, eNciNas, J. A., e JiMNez, J. A., 1929 [1890], v. 1 (Biblioteca de Antropologa Peruana); Las comunidades de aldea y de marca del Per antiguo, Pars, eNciNas, J. A., e JiMNez, J. A., 1929 [1891], V. 2 (Biblioteca de Antropologa Peruana); eNciNas, J. A., La organizacin social del imperio de los incas, Lima, 1933 [1895], v. 3 (Biblioteca de Antropologa Peruana).
1

Conforme Franklin Pease, da concepo de ayllu tida por Juan de Matienzo originouse a idia de identificlo com comunidade4, idia que foi propagada por Cunow e que fez escola, sendo seguida por Hildebrando Castro Pozo e Jos Carlos Maritegui. Castro Pozo e Maritegui foram representantes significativos do movimento indigenista peruano dos anos trenta, que tinha por objetivo a reflexo em torno dos problemas que afetavam a populao indgena. Esses autores basearam suas anlises no estudo do ayllu, enquanto organizao comunal indgena, tendo por intuito fazer prevalecer o direito terra dessas comunidades. Castro Pozo, em sua obra Del ayllu al cooperativismo socialista (1973), elaborou um ensaio sobre o desenvolvimento das comunidades durante os perodos pr-hispnico, colonial e republicano, verificando a transformao ocorrida nesse perodo. Depois de expor a origem e funcionamento do ayllu e sua evoluo, props que as comunidades fossem transformadas em cooperativas de produo indgena. Seguindo a viso tida por Castro Pozo sobre o ayllu, Maritegui tambm fundamentou suas idias na identifiLInstitut Franais Dtudes Andines, Tome XI); de acOsta, Jos, Historia natural y moral de las Indias, em: Obras del Padre Jos de Acosta, Madrid, Biblioteca de Autores Espaoles, 1954 [1590]. pease, Franklin, Ayllu y parcialidad, reflexiones sobre el caso de Collaguas, em: castelli, Amalia, et al., Etnohistoria y antropologa andina, Lima, Centro de Proyeccin Cristiana, 1981, p. 21.
4

Marca - ...la marca no tuvo su origen, segn se pens antes, en una aglomeracin de casas aisladas en los primeros tiempos, sino que se form mediante agrupaciones de comunidades gentilicias, em: cuNOW, Heinrich, Op. cit., 1891, p. 13.
2

de MatieNzO, Juan, Gobierno del Per, Edition et Etude prliminaire par Guillermo Lohmann Villena, Pars/Lima: IFEA, 1967 [1567] (Travaux de
3

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

71

cao dessa estrutura com comunidade. Em Sete ensaios de interpretao da realidade peruana (1975), aplicou o sistema marxista histria do Peru. Traou um quadro evolutivo da economia da sociedade peruana, partindo do estudo do incrio. Discorreu sobre o problema do ndio e da terra. Partindo desse ponto, Maritegui fez sua defesa em prol das comunidades indgenas, indo contra o latifundirio, que, segundo ele, era um senhor feudal5. A comunidade representava um fator natural de socializao da terra e como o ndio tinha hbitos arraigados de cooperao, a comunidade poderia transformarse em cooperativa6. Dessa forma, suas diretrizes tericas convergiam numa viso territorial da organizao comunal, pois analisou a evoluo da propriedade, analisando o latifndio e a comunidade. Castro Pozo e Maritegui recorreram ao passado incaico para elaborar seus estudos, que tinham como cerne a importncia do trabalho comunal entre os indgenas, que em tempos idos, era encontrado na organizao interna do ayllu. Com isso, defenderam os direitos indgenas, porm as relaes de parentesco foram substitudas em importncia pelo sentido comunitrio do ayllu. Historiadores e antroplogos dedicaram-se anlise do significado do ayllu, estendendose at os dias atuais, para

compreenderem como se formaram as comunidades indgenas de hoje. Jos Mara Arguedas em sua tese de doutorado, afirmou que a comunidade de indgenas contempornea era uma conseqncia da colonizao. Para comprovar isso, procurou em antigas comunidades espanholas sobrevivncias de vida comunal. Arguedas pautou algumas perguntas sobre as conseqncias da poltica colonial. Essas interrogativas levaram concluso de que o peso histrico das redues toledanas foi determinante na vida das comunidades andinas que chegaram a este sculo7. Depois foi a vez de Fernando Fuenzalida Vollmar8 discutir a idia da comunidade indgena ter tido sua origem no perodo colonial, sendo que a estrutura de parentesco representada pelo ayllu teria se transformado em cofrada9, que juntava os laos parentais com os rituais do cristianismo. A relao ayllu/cofra-

arguedas, Jos Mara, Las comunidades de Espaa y del Per, Lima, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, 1968.
7

fueNzalida vOllMar, Fernando, Estructura de la comunidad de indgenas tradicional, una hiptesis de trabajo, em: MatOs Mar, Jos (Comp.), Hacienda, comunidad y campesinado en el Per, 2a. ed. Lima, iep, 1976.
8

Maritegui, Jos Carlos, Sete ensaios de interpretao da realidade peruano, So Paulo, AlfaOmega, 1975, p. 23.
5 6

Ibd., 1975, p. 72.

Cofrada - ...se distingue de la comunidad porque se funda primeramente con fines religiosos, celestiNO, Olinda y Meyers, Albert, La posible articulacin del ayllu a travs de las cofradas, em: castelli, Amalia, et al., Etnohistoria y antropologa andina, Lima, Centro de Proyeccin Cristiana, 1981, p. 300.
9

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

72

Histria e historiografia do Ayllu Andino

da tambm foi analisada por Olinda Celestino e Albert Meyers10. Jos Matos Mar resgatou a noo de ayllu ligada concepo de comunidade, mostrando que
...dos fueron las vas ms importantes de constitucin de la comunidad. En un caso las reducciones y en otro la evolucin de los proprios ayllus. Derroteros ambos condicionados a su vez por los enclaves mineros y por el desarrolo del sistema de hacienda. Aparece claro que la va de la reduccin fue la ms comn, pero no se puede soslayar que existieron regiones enteras del Per donde la hacienda no se desarroll sino tardamente, la minera no fue importante y que no fueron alcanzadas drsticamente por el aparato administrativo colonial, lo que se refleja en la ausencia de ciudades espaolas; factores todos que permitieron una relativa autonoma al desarrollo del ayllu que, sin embargo, finalmente, no pudo escapar del influjo colonial convirtindose por va propia en comunidad11.

Diversos pesquisadores elaboraram seus conceitos de ayllu, uns baseandose nas crnicas e outros em dados antropolgicos recolhidos atualmente junto aos grupos indgenas. John Rowe chamou ateno para o fato de que utilizar crnicas para definir a natureza dos ayllus, uma tarefa difcil, por causa da terminologia do vocbulo quechua. Em castelhano essa palavra adquiriu diversas conotaes: linhagem dos soberanos incas; famlia extensa ou parcialidade 12. Para Tom Zuidema, ayllu era uma unidade poltica e social, um grupo de parentesco e at mesmo a noo de parente13. O ayllu tambm podia ser um elemento de coeso social, segundo Guillermo Cock, pois agregava um grupo baixo a relaes que podiam expressar-se de maneira ritual, econmica, social, parental, etc14. J para Juan Ossio Acua, ayllu era uma unidade social que carecia de base territorial, com fronteiras definidas, que operava como grupo de trabalho e cuja natureza se definia mais por consideraes de carter simblico que por consideraes que

Essa tese nos faz reafirmar que a identidade territorial do ayllu ficou estabelecida nas redues toledanas, quando foi convertido em um espao fsico territorial.

rOWe, John H., Inca Culture at the Time of the Spanish Conquest, em: steWard, H., Julian, Handbook of South American Indians, New York, Cooper Square Publishers, 1963, p. 253.
12

10 11

Ibd., 1981, p. 303.

zuideMa, Tom R., La civilizacin inca en Cuzco, Mxico, Fondo de Cultura Econmica, 1991, p. 38.
13

MatOs Mar, Jos (Comp.), Hacienda, comunidad y campesinado en el Per, 2a. ed. Lima, IEP, 1976, p. 182.

cOck, Guillermo, El ayllu en la sociedad andina: alcances y perspectivas, em: castelli, Amalia, et al., Op. cit., p. 237.
14

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

73

se referem ao parentesco15. Waldemar Espinoza Soriano considerou o ayllu um cl, cujos membros podiam viver em um s territrio ou distribudos em vrios, mas sempre formando um grupo consangneo. Para ele, o ayllu andino correspondia ao que se chama hoje comunidade alde16. Os conceitos apresentados diferem em particularidades, mas o consenso entre os especialistas claro, o ayllu representa um grupo de parentesco. Irene Silverblatt, antroploga marxista, realizou uma pesquisa sobre o povo inca, analisando o papel da mulher nessa sociedade e baseouse nas relaes de parentesco para entender a dinmica do Estado incaico. Para essa pesquisadora, o ayllu era uma famlia extensa ou um grupo poltico tnico local, detentor dos recursos produtivos que formavam a base da sua subsistncia. Porm, Silverblatt considerou errneo considerar as relaes sociais de produo do Estado inca fundamentadas nas relaes de parentesco. Para ela, essas relaes estavam baseadas em relaes produtivas ditadas pelas estruturas poltico-religiosas dominadas por Cuzco17.
OssiO acua, Juan M., Expresiones simblicas y sociales de los ayllus andinos: el caso de los ayllus de la comunidad de Cabana y del antiguo repartimiento de los Rucanas-Antamarca, em: castelli, Amalia, et al., Op. cit., p. 192.
15

O estudo da conceitualizao de ayllu requer um conhecimento das crnicas e do contexto em que foram escritas para no incorrermos no erro de as considerarmos fontes totalmente verossmeis. As crnicas nos fornecem elementos, que comparados com outros dados histricos e com os resultados de estudos antropolgicos junto a grupos indgenas, podernos o proporcionar um entendimento dessa estrutura. A problematizao inicial em que alguns autores partiram da premissa de que o ayllu era a marca ou territrio, pode ser compreendida na medida em que soubemos que essa idia se originou na concepo reducional de Juan de Matienzo18. O movimento indigenista peruano utilizou ideologicamente essa concepo de ayllu, enquanto organizao comunal detentora de um territrio para defender os direitos indgenas de terem garantido o seu pedao de terra. Nesse caso, no importavam as relaes de parentesco, e sim, a comunidade que se podia transformar numa cooperativa, na qual todos produziriam para o bem do grupo. Porm, pesquisadores de reas distintas, analisaram crnicas, documentos administrativos e eclesisticos e realizaram estudos junto a comunidades indgenas existentes nos enclaves andinos atuais e chegaram concluso de que o ayllu pr-hispnico teve um significado diferente da estrutura comunitria existente no perodo colonial.
Cuzco, cera, blc, 1990, pp. 60-66.
18

espiNOza sOriaNO, Waldemar, El fundamento territorial del ayllu serrano. Siglos XV y XVI, em: castelli, Amalia et.al., Ibd., p. 101.
16

silverblatt, Irene, Luna, sol y brujas; gnero y clases en los Andes prehispnicos y coloniales,
17

de MatieNzO, Juan, Op. cit.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

74

Histria e historiografia do Ayllu Andino

Antes da chegada dos espanhis, o ayllu era um grupo ligado por laos de consanginidade e, no perodo colonial, com as redues de Toledo, transformouse numa aldeia, onde poderiam estar reagrupados vrios ayllus. Dessa mudana resultou a comunidade indgena contempornea. A identificao de ayllu, reduo e comunidade pode ser comprovada na estruturao interna das atuais comunidades aldes, que prosseguem tendo algumas caractersticas do antigo ayllu, mas sua coeso se d pela posse das terras, deixando de ser primordial a relao por laos de parentesco.

que so um novo campo de informao andina, mas isso no descarta a importncia das crnicas e a de Cieza de Len representa uma fonte de grande valor para o estudo do incrio. Em sua crnica, Cieza de Len tratou da genealogia dos incas, sendo que a sociedade incaica era fundada em linhagens, que tinham relao com parentesco. Essa genealogia teve valores polticos e ideolgicos, j que justificou a organizao social estabelecida e o poder assumido por determinada camada social ou grupo tnico, tido como superior. As informaes coletadas por Cieza de Len no obedeceram a uma seqncia cronolgica, pois faziam parte de uma memria coletiva. Pease coloca que
no es posible atribuir a las tradiciones orales las precisiones cronolgicas ni las identificaciones personales a que el pensamiento histrico europeo nos ha acostumbrado21.

O ayllu em crnicas espanholas: Pedro Cieza de Len, Juan de Matienzo e Jos de Acosta
Pedro Cieza de Len viveu durante algum tempo em Cuzco, onde obteve, via tradio oral, as informaes para escrever o Seorio de los Incas, segunda parte da Crnica del Per19. Essa parte, em especial, fornece em abundncia dados etnogrficos e etnolgicos sobre os incas. Por isso, Ral Porras Barrenechea a resume com a frase la historia del Incario nace adulta con Cieza20. Atualmente, existem outras fontes documentais que esto sendo utilizadas e
cieza de leN, Pedro, Crnica del Per [1553], Lima, Pontificia Universidad Catlica del Per, 1991, 4 v.
19

Nos primeiros captulos de sua crnica, Cieza de Len procurou descrever o perodo pr-incaico. Segundo ele, houve um dilvio e depois da tormenta apareceu Viracocha, o Hacedor de todas las cosas22, que criou, inclusive, o Sol. No captulo VI, relatou o mito dos irmos Ayar e prosseguiu mostrando como Manco Capac chegou e fundou Cuzco. Baseado em suas prprias catepease, Franklin, Del Tawantinsuyu a la Historia del Per, Lima, iep, 1978, p. 81.
21 22

pOrras barreNecHea, Ral, Los cronistas del Per, Lima, Banco de Crdito del Per,1986, p. 282.
20

cieza de leN, Pedro, Op. cit., 1553, p. 5.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

75

gorias contou a histria dos chefes incas em seqncia dinstica e dentro de um sistema monrquico.
...savemos que ovo as en lo del govierno como en sojuzgar las tierras y naiones para que debaxo de una monarqua obedeiesen a un seor que solo fuese soberano y dino para reynar en el imperio que los Yngas tuvieron23.

bivido con neesidad, les davan tal horden que las hazan frtiles y abundantes, proveyndoles de las cosas que en ellas ava neesidad; y en otras donde ava falta de ropa por no tener ganados, se los mandava dar con gran liberalidad26.

Na descrio sobre o casamento do Inca com uma irm, a Coya, ficou explcita a admirao de Cieza de Len diante de tal fato, que em realidade era de grande significado, pois comprovava a importncia do ayllu real, que era endogmico e matrilinear 24. Os quiposcamayos eram responsveis pela memorizao de todos os feitos de seus soberanos e assim que um Inca morria, eles comeavam a contar suas conquistas e faziam-se cantos para sempre relembrlo. Porm, se fosse um Inca covarde, tratavam de no record-lo. Os Incas eram to temidos que de la sonbra que su persona haza no osavan dezir mal25. Porm,
...como siempre los Yngas hiziesen buenas obras a los questavan puestos en su seorio sin consentir que fuesen agraviados ni que les llevasen tributos demasiados ni les fuesen hechos otros desafueros, sin lo qual, muchos que tenan provncias estriles y que en ellas sus pasados avan

Essa imagem de redistribuio estatal como obra humanitria persuadiu os cronistas espanhis de que o Estado Inca detinha o controle da economia e sociedade com o objetivo de beneficiar todo o povo; como Murra conceituou, tratar-se-ia de uma generosidad institucionalizada27. Cieza de Len prosseguiu sua obra descrevendo a riqueza que essas terras possuam, pois ouro e prata abundavam. A grandeza dos caminhos incaicos tambm foi alvo de admirao do cronista. Ele escreveu sobre o gado e as caadas reais, quando o Inca saa com muitos homens para realizar essa tarefa e o produto de tal atividade era repassado para os depsitos estatais. As conquistas efetuadas pelos incas seguiam um mtodo, que tinha por princpio a reciprocidade.
...embiava presentes a los seores naturales. Y con esto y con otras buenas maneras que tena, entraron en muchas tierras sin guerra [...] y si en la tal provinia no ava mantenimiento, mandava que de otras partes se proveyese...28.

26 23 24 25

Ibd., 1553, p. 23. Ibd., p. 25. Ibd., p. 34.

Ibd., p. 35.

Murra, John V., Formaciones econmicas y polticas del mundo andino, Lima, IEP, 1975, p. 42.
27 28

cieza de leN, Pedro, Op. cit., 1553, p. 46.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

76

Histria e historiografia do Ayllu Andino

Atravs de uma passagem da crnica de Cieza de Len, constatamos que os ayllus prosseguiram com suas terras e seus costumes durante o perodo incaico.
Los seorios nunca los tiravan a los naturales. A todos mandavam unos y otros que por Dios adorasen al Sol; sus dems religiones y costumbres no se las proyvan...29.

sistema decimal, sobre a formao dos exrcitos, a questo da lngua oficial ser o quechua, sobre os sacrifcios, as festas, os nobres, os casamentos por interesse de reciprocidade, enfim, sua obra uma das mais completas que se pode consultar para obter informaes sobre os incas. Quando Cieza de Len quer se referir a outras etnias, usa o termo linhagem, ...estava un varrio erca de
la ibdad donde bivan un linje de jente a quien llamavan Alcaviquia...30.

Cieza de Len descreveu como eram feitos os censos atravs dos quipus, escreveu sobre os tributos, sobre os mitmaqs e de como estes no perdiam as caractersticas de seus ayllus, apesar de serem deslocados. Ele percebeu que cada povo se vestia de um modo, o que demonstra que os hbitos de cada ayllu eram respeitados. Cieza de Len no se referiu em sua crnica palavra ayllu, at porque seu desconhecimento da lngua quechua o fez necessitar da ajuda de intrpretes. Partimos do pressuposto de que essa dificuldade e tambm o fato de ser um dos primeiros cronistas a tomar contato com a histria dos incas, fez com que no utilizasse diretamente o vocbulo ayllu. Porm, ao longo de sua obra, pudemos perceber as diversas caractersticas que aparecem em grupos organizados em ayllus. O desconhecimento do cronista do vocbulo ayllu no impediu que contribusse com dados sobre essa estrutura. Em sua crnica, Cieza de Len, no deixou de abordar nenhum dos aspectos organizativos do Tahuantinsuyu. Ele discorreu sobre o
29

Nesse perodo, entre os cronistas, era comum referirem-se a povos ligados por laos de parentesco com o termo linhagem. Podemos dizer que Cieza de Len entendeu, desse modo, o ayllu como sendo uma linhagem, que tinha suas terras, seus costumes e crenas. Mais da metade da crnica foi consagrada descrio das conquistas e derrotas, poucas, dos Incas. Os ltimos captulos foram dedicados aos confrontos entre Huascar e Atahualpa e, seguindo a tradio espanhola, Cieza de Len mostrou-se favorvel a Huascar, por ser este filho legtimo e herdeiro da mascapaicha31. Ao longo da crnica de Cieza de Len, percebemos como os vnculos de parentesco, as solidariedades tnicas e os princpios de reciprocidade e redistribuio foram utilizados ideologicamente para favorecer e justificar novas relaes sociais. Cieza de Len pode no ter tratado o conceito de ayllu diretamente, mas nos forneceu as principais caractersticas de tal estrutura. Lin30

Ibd.,1553, p. 100. Espcie de coroa utilizada pelo Inca.

Ibd., 1553, p. 47.

31

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

77

hagem, genealogia foram conotaes que no sculo XVI estiveram ligadas ao conceito de ayllu. Mesmo que no significassem a acepo correta dessa estrutura, pelo menos, correspondiam ao que a maioria dos cronistas concebia por ayllu. Tinha relao com a idia de famlia, assim como a teve outra palavra quechua, a panaca, que segundo os cronistas eram os descendentes dos Incas. Cieza de Len tambm referiuse a esses ayllus reais, apresentando os como grupos ordenados dinasticamente, segundo sua idia de genealogia. Cieza de Len percebeu o ayllu enquanto linhagem e genealogia e descreveu os hbitos inerentes a agrupamentos indgenas organizados em ayllus, porm no indicou o vocbulo ayllu, visivelmente devido deficincia no recolhimento das informaes. No conceituar o ayllu, por sua vez, teve sentido, pois a preocupao da poca era saber quais os chefes e os povoados existentes e no que tipo de laos os ligava. Os povos organizados em ayllus no tinham significado enquanto grupo de parentesco para os encomendeiros, e sim, enquanto fora de trabalho. Mais tarde, com Juan de Matienzo passouse a procurar informaes sobre pueblos, caciques e ndios, pois este tinha a inteno de reagruplos para que produzissem mais e fossem doutrinados.
Il sintresse la structure socioconomique andine traditionnelle afin dorganiser sans la briser la nouvelle vie des indiens. Il sattache ses diffrents aspects: concentration de la masse auto-

chtone dans des noyaux urbains tablis sur le plan de la cit idale, rgularit de linspection de ces centres; tablissement dans ceux-ci dautorits espagnoles; protection par la mise en tutelle des indignes contre les abuses des curacas et des espagnols; implantation des normes lmentaires de la vie communale, acquisition des coutumes et de la langue espagnole (...) par la vie ct ct des espagnols et mtis. Pour Matienzo, le processus de transformation de lIndien prenait naissance dans lassimilation dides et de formes de vie europennes32.

Matienzo foi um jurista espanhol que escreveu sua crnica na stima dcada do sculo XVI, depois de ter ocupado o cargo de Ouvidor na Chancelaria da cidade de La Plata. Homem de grandes conhecimentos e experincia dominava a legislao castelhana e tornouse um observador perspicaz. Sua obra um acmulo de julgamentos pessoais.
...Mthodiquement, au long de ses quatre-vingt-quatre chapitres, il dissque la ralit environnante, passant en revue tous les problmes politiques, lgislatifs, juridiques, administratifs, financiers, sociaux, religieux et conomiques33.

lOHMaNN villeNa, Guillermo, em: de MatieNzO, Juan, Gobierno del Per [1567], Pars/Lima, ifea, 1967, pp. LIX-LX.
32 33

Ibd., 1567, pp. LIX-LX.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

78

Histria e historiografia do Ayllu Andino En cada repartimiento o provincia hay dos parcialidades: una que se dice de hanansaya, y otra de hurinsaya. Cada parcialidad tiene un cacique principal que manda a los prencipales e indios de su parcialidad, y no se entremete a mandar a los de la otra37.

Juan de Matienzo iniciou sua crnica acusando os Incas de serem tiranos, comeando pelo Inca Manco Capac, que segundo ele, hizo leyes a su gusto y provecho, y no al de sus sbditos34. Deu como provas de tirania a crueldade dos Incas que exploraram o povo e lhes retiravam at as mulheres. Sacrificavam animais e crianas e retiravam gente de um local para passla a outro, os mitmaq. Com isso, quis legitimar a conquista espanhola, pois se os Incas eram tiranos, Pizarro veio libert-los por um desgnio divino. Matienzo considerou os ndios pusilnimes y tmidos35, sem responsabilidades, nem honra e, por isso, teriam nascido para servirem e no para pensarem. Para que no ficassem na ociosidade recomendou algumas leis que permitiam a contratao de ndios mediante o pagamento de salrio. Desse modo, tambm comeou a preocupao de Matienzo em propor o reagrupamento de ndios que viviam nas parcialidades compostas de ayllus. Segundo Mara Rostworowski, alguns cronistas do sculo XVI usaram o termo parcialidade referindo-se aos ayllus, sendo que a palavra parcialidad corresponde a una mitad socio-poltica de un curacazgo o de un seorio, que a su vez compreenda a varios ayllus36. Matienzo utilizou essa concepo:

O equivalente em quechua para o vocbulo parcialidad era suyu. Suyu.

Parcialidad. Hanan suyu. El de arriba. Hurin suyu. El de abaxo38.

No entanto, o prprio Diego Gonzalez Holgun incorreu numa interpretao errnea da palavra ayllu, pois a tornou equivalente a parcialidade, genealogia, linhagem de uma nao39, demonstrando a confuso que os espanhis fizeram entre as palavras ayllu e parcialidade. Juan de Matienzo usou o termo parcialidade ao referir-se ao conjunto de ayllus existentes em uma determinada regio. Porm, ao longo da primeira parte de sua crnica, na qual tratou de como viviam os ndios, sempre usou o termo ayllu no sentido de aldeia ou povoado, sem descrever como se organizava a populao. O importante para ele foi a existncia de parcialidades com diversos ayllus, os quais tinham seus chefes locais a quem o povo pagava tributo.

de MatieNzO, Juan, Gobierno del Per [1567], Pars/Lima, IFEA, 1967, p. 6.


34 35 36

37 de MatieNzO, Juan, Op. cit., p. 20. 38 gONzlez HOlguN, Diego, Vocabulario de la lengua general de todo el Per llamada quichua o del Inca [1607], 3a. ed., Lima, uNMsM, 1989, p. 333. 39 Ibd., 1607, p. 39.

Ibd., 1567, p. 16.

rOstWOrOWski de diez caNsecO, Mara, La voz parcialidad en su contexto en los siglos XVI y XVII, en: castelli, Amalia et al., Op. cit., p. 38.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal Estos caciques y principales no entienden en otra cosa ms de lo que est dicho, porque ni ellos labran heredades, ni se alquilan para trabaxar, antes se mantienen del tributo que les dan los indios de su ayllo40.

79

Argumentando que os ndios eram explorados por seus chefes e que estes tambm deviam trabalhar, engendrou a idia das redues, pois agrupar diversos ayllus debaixo da tutela de um administrador espanhol faria com que os ndios trabalhassem, inclusive seus curacas, em prol da Coroa espanhola.
...que los indios se reduzgan a pueblos; que se hagan alcaldes y regidores y alquaciles y otros oficiales de Consexo, para que hagan justicia en pleitos civiles...41.

isso, no tinham direito quelas terras. Os espanhis que vieram salvar os ndios do jugo Inca tiveram legitimada sua conquista. Tambm descreveu alguns traos da organizao poltica, econmica e social derivados do perodo incaico e que permaneceram durante a poca colonial. Mas, sua grande preocupao de jurista, foi elaborar leis que visavam a proteo dos ndios contra seus senhores, curacas ou encomendeiros, e tambm, leis que tirassem tais ndios da ociosidade e os fizessem trabalhar e pagar tributo administrao espanhola. Na segunda parte da crnica, de menor interesse para a nossa temtica, descreveu a administrao colonial, propondo leis que indicariam as funes de todos os oficiais que trabalhassem para a coroa. Enquanto Cieza de Len entendeu os ayllus como linhagens, genealogias, ou seja, de certo modo mais prximo idia de parentesco, Juan de Matienzo os descreveu como partes integrantes das parcialidades, dandolhes uma conotao de territorialidade. Essas interpretaes, apesar de no estarem de todo erradas, no do o significado mais amplo do que foi um ayllu, gerando dvidas que at hoje permanecem. A idia proposta por Matienzo de reagrupar os povos indgenas, foi aproveitada nas redues do vicerei Toledo. Desse modo, com o ayllu inserido num novo mbito, seu conceito foi confundido com reduo ou comunidade devido expresso de territorialidade que estas estruturas representaram.

Matienzo props diversas leis que defendiam os ndios de seus curacas e tambm dos encomendeiros, pois como funcionrio da coroa colocava os interesses do rei espanhol acima de tudo. Os ndios deveriam ser pagos diretamente, no poderiam receber por intermdio dos curacas, que os poderiam enganar. Os encomendeiros tinham que cuidar dos ndios, sem lhes fazer nenhuma injria, seno seriam punidos. Os ndios que no estavam encomendados foram reduzidos. Em resumo, na primeira parte de Gobierno del Per, Matienzo mostrou que os Incas eram tiranos e, por

40 41

de MatieNzO, Juan, Op. cit., p. 21. Ibd., 1567, p. 48.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

80

Histria e historiografia do Ayllu Andino

Jos de Acosta nasceu em Castela e chegou a Lima em 1572, onde viveu por vrios anos at ir para o Mxico. Ao regressar Espanha terminou de redigir sua crnica Historia natural y moral de las Indias42. Apesar de ter sido muito conceituado no meio eclesistico, Jos de Acosta no acumulou muitos conhecimentos sobre as populaes americanas. Em sua Historia natural y moral de las Indias, Jos de Acosta fez uma sntese da natureza e cultura do novo mundo. Nos primeiros quatro livros trata do cosmos, do povoamento do mundo americano, da terra trrida inabitvel, dos metais, frutas, legumes e animais. Nos livros cinco e seis, Acosta deu mais informaes sobre os incas, alm de tratar os povos do Mxico, principalmente no ltimo livro. Jos de Acosta tentou mostrar aos europeus que, apesar dessa regio parecer estranha, ela fazia parte do cosmos, o mesmo em que estava inserido o Velho Mundo. As populaes autctones, com suas religies, tambm faziam parte da humanidade e deveriam ser cristianizadas. No que concerne ao mundo incaico, Jos de Acosta discorreu sobre o mito que deu origem aos incas, abordou suas idolatrias e ficou surpreso com o fato de no existir palavra que significasse Deus. Descreveu algumas caractersticas do mundo andino, como a funo dos sacerdotes e das mamaconas, que, segundo ele, ficavam nos monasterios

de doncellas43. Mostrou como essas mulheres eram utilizadas para fins de reciprocidade. Tambm documentou como eram oferendados ouro e coca aos deuses e como realizavam sacrifcios de animais e de pessoas, o que para Acosta era coisa do demnio. Acosta, no sexto livro, pretendeu desfazer a idia de ser aquela gente bruta y bestial y sin entendimiento44 e que com o conhecimento de suas leis e costumes seria mais fcil ajudlos e reg-los. Corroborando as consideraes de Matienzo sobre os chefes incas, Acosta tambm os considerou tiranos e explicou como funcionavam seus governos e como se davam as sucesses. Quando os incas conquistavam novas terras, segundo Acosta, logo reduziam os ndios a povoados ou comunidades e depois os contavam por parcialidades. A cada dez ndios colocavam um chefe, a cada cem, a cada mil e assim por diante, at o chefe de cada provncia, que era um governador da linhagem dos Incas. A terra era repartida entre essas populaes para que a trabalhassem para o Inca.
Cuando se mandaba hacer algo, o traer al Inga, ya estaba declarado cunta parte de aquello caba a cada provincia y pueblo y parcialidad, lo cual no era por partes iguales, sino por cuotas, conforme a la cualidad y posibilidad de la tierra, de suerte que ya se saba para cumplir cien mil hanegas de

de acOsta, Jos, Historia natural y moral de las Indias [1590], em: Obras del Padre Jos de Acosta, Madrid, bae, 1954.
42

43 44

de acOsta, Jos, Op. cit.,1590, p. 155. Ibd., p. 182.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal maz: verbi gratia, ya se saba que a tal provincia le caba la dcima parte, y a tal la sptima, y a tal la quinta, etctera, y lo mismo entre los pueblos y parcialidades y ayllos o linajes45.

81

llam Ingarca, el cual fundo una famlia o ayllo...47.

Acosta percebeu o funcionamento do sistema decimal para repartir a terra e o controle da produo efetuado pelos quipocamayos. Sua conotao de ayllu era a mesma de Cieza de Len, que o definiu como linhagem, sendo que influenciado pela idia das redues, no identificou ayllu apenas com linhagem, mas tambm com povoado, comunidade ou provncia.
Una cosa es mucho de advertir, que con ser tan sencillo el traje y vestido de los indios, con todo eso se diferenciaban todas las provincias, especialmente en lo que ponen sobre la cabeza, que en unas es una trenza tejida, y dada muchas vueltas; en otras ancha, y de una vuelta...46

Acosta referese fundao da primeira panaca e prosseguiu suas observaes a respeito dos chefes Incas e como estes tinham que sustentar sua famlia. Tambm discorreu sobre outros assuntos relativos aos incas, mas que j foram abordados na anlise das crnicas anteriores. O mais importante para o desenvolvimento de nosso estudo foi constatar que Acosta definiu ayllu como famlia, linhagem, sendo que por vezes, tambm considerou essa estrutura um povoado ou provncia. Em meados do sculo XVI, quando Cieza de Len (1553) escreveu sua crnica, a acepo de ayllu que recolheu tinha relao com a genealogia dos incas, j que este cronista obteve suas informaes dos Orejones (ou nobres) de Cuzco, que lhe contaram todas as conquistas de seus chefes e como estes compunham uma linhagem sagrada por serem filhos do deus Sol. Mais tarde, Juan de Matienzo (1567), imbudo dos critrios coloniais que davam grande importncia diviso territorial, comparou os ayllus com povoados ou os definiu como partes de uma parcialidade, que mais tarde foram reagrupados nas redues toledanas. Jos de Acosta (1590) foi, dos trs cronistas, o que contribuiu com menos informaes sobre os incas, mas familiarizado com obras de outros autores
47

Os integrantes de um ayllu costumavam diferenciarse pelos penteados, chapus e at pelas roupas de cores distintas. Acosta julgou isso como sendo hbito de diferentes provncias, que na verdade eram ayllus. Mas, o cronista percebeu que um ayllu era composto de diversos membros de uma famlia, pelo menos no que diz respeito aos ayllus reais. El primero que hacen cabeza de linaje de estos seores que digo, se

45 46

Ibd., p. 193. Ibd., p. 197. Ibd., p. 200.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

82

Histria e historiografia do Ayllu Andino

de seu tempo, soube analisar os poucos dados que coletou. Quando discorreu sobre a repartio da terra, interpretou o ayllu imagem das redues de Toledo, ou seja, territrios em que vivia a populao indgena que trabalhava para o Estado inca. Porm, quando dissertou sobre os ayllus reais se aproximou da definio de Cieza de Len, ou seja, interpretou o ayllu como sendo uma linhagem ou famlia. Depois de analisarmos essas trs obras, pudemos concluir que estes cronistas conceituaram o ayllu de acordo com seus critrios. Cieza de Len (1553), um soldado que descreveu as aventuras de seu povo e a histria dos incas, analisou as estruturas indgenas de acordo com os padres espanhis de poder: monarquia, legitimidade para herdar o trono, bastardia e o principal, a seqncia dinstica. Dessas interpretaes, partiu seu conceito de ayllu ligado idia de genealogia e linhagem. Integrante do corpo administrativo colonial, Juan de Matienzo (1567) preocupou-se com os interesses da coroa espanhola, elaborando uma srie de leis que enquadraram os ndios no sistema europeu de domnio. Como o objetivo desse perodo era saber quantos ndios estavam disposio para trabalhar, houve uma preocupao em reagruplos espacialmente em povoados, comunidades e, posteriormente, redues. Conseqentemente, Matienzo concebeu o ayllu como uma parte inserida em uma parcialidade, logo, o conceito estava ligado noo de territorialidade.

Jos de Acosta (1590) preocupou-se em entender o Novo Mundo para expliclo aos outros espanhis e tambm, para facilitar o trabalho de missionrios, pois estes deveriam conhecer os costumes desses povos antes de querer doutrinlos. Seguindo sua viso de cristo, acusou os ndios de idlatras, mas conseguiu compreender algumas instncias de suas sociedades. No que diz respeito acepo de ayllu tida por ele, o definiu como linhagem e famlia. O ayllu, que no perodo incaico era uma estrutura baseada em laos de parentesco, exogmica e patrilinear, com exceo dos ayllus reais, que eram endogmicos e matrilineares, no perodo colonial sofreu alteraes, principalmente na poca do vice-rei Toledo, quando esses ayllus foram reduzidos em comunidades. Nesse perodo originouse a confuso do verdadeiro significado de ayllu e este passou a ser identificado com reduo e comunidade. Os cronistas da poca no souberam discernir seu conceito, dando acepes ligadas a parentela e tambm a territrio, o que provocou uma distoro de seu significado.

O ayllu em crnicas indgenas: Inca Garcilaso de la Vega, Joan Santa Cruz Pachacuti e Felipe Guaman Poma de Ayala
Os cronistas indgenas escreveram suas obras baseados nos relatos hericos dos cuzquenhos, porm o contedo de suas crnicas variou conforme a sua

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

83

ascendncia. Garcilaso era mestio e Pachacuti e Guaman Poma eram ndios puros. A discusso sobre a utilizao ideolgica dos dados encontrados nas crnicas indgenas deveuse ao fato de que esses ndios escreveram de forma que os espanhis os compreendessem, enalteceram os incas ou os criticaram baseados nos padres culturais europeus. Discutiram sobre a validade das crenas religiosas indgenas, j que eram autores cristianizados. Tambm abordaram a legitimidade do acesso ao poder incaico, principalmente no que se refere ao episdio da luta de Huascar e Atahualpa pela Mascapaicha. Todos aludiram ao direito do herdeiro legtimo, que para eles era Huascar e repudiaram a conduta de Atahualpa, um bastardo usurpador do poder alheio. Os cronistas indgenas, Garcilaso (1608), Pachacuti (1613) e Guaman Poma (1615), escreveram suas obras utilizando categorias europias. Nos casos de Garcilaso e Guaman Poma, os dois autores foram contemporneos e conheceram os efeitos da conquista espanhola, porm elaboraram suas crnicas com estilos antagnicos. Garcilaso, filho do conquistador Garcilaso de la Vega e da princesa Chimpu Ocllo, pertenceu nobreza espanhola e indgena, porm a humilhao de ser mestio o fez conviver com contradies. Aos vinte anos foi para a Espanha, de onde no voltou mais. Sua obra Comentarios Reales de los Incas (1609) refletiu esse esprito contraditrio, pois justificou a conquista espanhola pela evangelizao do Novo Mundo, mas ao mesmo tempo,

fez uma apologia ao perodo incaico. Ao mesmo tempo em que Garcilaso tentou integrar a cultura inca numa viso ocidental, tambm lamentou a perda do paraso perdido, por isso, sua obra produziu tanto fascnio. A princpio, as obras de Garcilaso e Guaman Poma so antteses, mas elas se assemelham num aspecto crucial, quando tratam a condenao do vice-rei Toledo pela execuo do ltimo Inca de Vilcabamba, Tupac Amaru I. Guaman Poma foi um ndio puro e viveu a opresso indgena, pois viajou pelo territrio peruano e pde observar os males da colonizao. Por isso, em sua obra transmitiu pesar diante de fatos que no podiam mais ser modificados. Usou a expresso mundo al revs em todas as passagens que mostravam seu repdio pela desgraa ocorrida em sua poca. Em sua crnica, Guaman Poma mencionou que o Tahuantinsuyu teria sido doado aos espanhis, negando que os povos andinos tivessem sido dominados em uma guerra justa, e sim, que teria havido a busca do estabelecimento de relaes de reciprocidade entre eles. No caso de Pachacuti, sua postura foi comparvel s de Garcilaso e Guaman Poma. Tambm era ndio puro, mas to profundamente cristianizado, que sua crnica assemelhouse a uma espcie de catecismo, visto que utilizou conceitos teolgicos para explicar o mundo andino desde sua origem. A tese que Pachacuti props em sua crnica, contrariou as verses habituais, em que os incas eram apresentados como politestas e

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

84

Histria e historiografia do Ayllu Andino

organizadores do culto solar. Sua crnica baseouse em literatura catlica e no Antigo Testamento, tornandose uma das obras mais procuradas pelos estudiosos das religies andinas. A crnica de Pachacuti diferenciouse dos estudos de Garcilaso e Guaman Poma por ter apresentado o mundo andino sob uma tica crist, equiparando os deuses dos autctones aos dos catlicos. A questo da mestiagem de Garcilaso de la Vega foi alvo de estudos, j que sua personalidade mostrouse ligada emocionalmente aos dois mundos a que pertenceu. Garcilaso, segundo Manuel Marzal, foi mestio biolgico e culturalmente, que admitiu suas duas heranas sociais e que teve possibilidades econmicas e formao intelectual para fazer sua prpria sntese e para aceitar o indgena desde o mundo espanhol48. Para escrever sua crnica, Garcilaso se baseou na sua prpria observao, nas conversas tidas quando jovem com seus familiares e amigos e nas crnicas escritas antes, principalmente na do jesuta Blas Valera, outro mestio natural de Chachapoyas. Garcilaso (1609) descreveu, no primeiro livro de sua crnica, a selvageria em que viviam os povos anteriores aos incas. Depois de ter relatado os mitos de origem dos incas, mostrou como estes ensinaram a agricultura, as tcnicas de irrigao e demais conhecimentos que completaram sua ao civilizadora.

No segundo livro, explicou quais eram as idolatrias dos incas, pois como professava da f crist, pregou a idia de que antes os ndios eram dominados pelo demnio, mas que quando conheceram o Santo evanglico se recuperaram. Como a maioria dos cronistas de seu tempo, colocou os chefes Incas em seqncia dinstica. Tambm comentou seus mtodos de conquista, baseados na reciprocidade.
...Los de Chucuitu, aunque eran poderosos y sus pasados haban sujetado algunos pueblos de su comarca, no quisieron resistir al Inca; antes respondieron que le obedecan con todo amor y voluntad, porque era hijo del Sol, de cuya clemencia y mansedumbre estaban aficionados, y queran ser sus vasallos por gozar de sus beneficios. El Inca los recibo con la afabilidad acostumbrada y les hzo mercedes y regalos con ddivas, que entre los indios se estimaban en mucho, y, viendo el buen suceso que en su conquista haba tenido, envi los mismos requirimientos a los dems pueblos comarcanos...49.

As conquistas dos Incas Mayta Cpac e Cpac Yupanqui foram relatadas no terceiro livro e, como Cieza de Len, Garcilaso tambm considerou que os ndios ficavam muito felizes de serem conquistados pelos incas, por las maravillas que haban odo decir de

Marzal, Manuel M., Historia de la antropologa, 3a ed., Lima, Pontificia Universidad Catlica del Per, 1989, p. 235.
48

de la vega, Garcilaso, Comentarios Reales de los Incas [1609], Lima, Universo, t. I. 1967, p. 115.
49

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

85

los Incas50. Ao longo desse livro, em que descreveu as conquistas, percebese a importncia que tinha a terra para esses povos, pois seu maior temor era perd-la. Quando os incas prometiam deixarlhes as terras, ento, aceitavam o domnio. Prosseguiam unidos em ayllus com seu curaca no local de origem. Os que ofereceram resistncia foram transformados em yanas (espcie de servos). As acllas foram alvo de muita ateno para Garcilaso, que no quarto livro descreveu a dignidade dessa profisso e o privilgio de serem escolhidas para servir ao deus sol e ao Inca. Quanto aos casamentos realizavamse entre pessoas da mesma linhagem, demonstrando que esses povos viviam organizados em ayllus.
En los casamientos de la gente comn eran obligados los concejos de cada pueblo a labrar las casas de sus novios, y el ajuar lo provea la parentela. No les era lcito casarse los de una provincia en otra, ni los de un pueblo en otro, sino todos en sus pueblos y dentro de su parentela (como las tribus de Israel) por no confundir los linajes y naciones mezclndose unos con otros. Reservaban las hermanas, y todos los de un pueblo se tenan por parientes (a semejanza de las abejas de una colmena), y aun los de una provincia, como fuesen de una nacin y de una lengua. Tampoco les era lcito irse vivir de una

provincia a otra ni de un pueblo a otro ni de un barrio a otro, porque no podan confundir las decurias que estaban hechas de los vecinos de cada pueblo y barrio, y tambin porque las casas las hacan los concejos y no las haban de hacer ms de una vez, y haba de ser en el barrio o collacin de sus parientes51.

Garcilaso demonstrou, nessa passagem, perfeito conhecimento da dinmica interna de um ayllu, onde seus componentes casavamse entre si e trabalhavam comunitariamente, inclusive, construindo casa para os jovens que se casavam. O cronista no s descreveu as relaes de parentesco que fundamentavam a unio em ayllus da gente comum, bem como, explicou a diferenciao existente em relao ao sistema de unio por parentesco dos Incas, que se casavam com as prprias irms.
Guardaron esta ley y costumbre desde el primer Inca Manco Cpac y su mujer Mama Ocllo Huaco, los cuales vinieron diciendo que eran hermanos, hijos del Sol y de la Luna, y as lo creyeron los indios, sus vasallos y los no vasallos. Tomaron tambin otro ejemplo antiguo para autorizar este segundo, y fue que, como ya se ha dicho, tuvieron en su gentilidad que la Luna era hermana y mujer del Sol, de los cuales se preciaban descendir los Incas. De aqu naci que para imitar en

50

Ibd., 1609, p. 140.

51

Ibd., t. II, p. 18.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

86 todo al Sol y a los primeros Incas, sus hijos, establecieron ley que el primognito del Inca, siguiendo ambos ejemplos, casase son su propria hermana de padre y madre. A falta de hermana legtima, casaban con la parienta ms cercana al rbol real, prima hermana o sobrina o ta, la que a falta de varn pudiesse heredar el Reino conforme a la ley de Espaa52.

Histria e historiografia do Ayllu Andino partes: la una para el Sol y la otra para el Rey y la otra para los naturales. Estas partes se dividan siempre con atencin que los naturales tuviesen bastantemente en qu sembrar, que antes les sobrase que les faltase53.

Comparando os dois tipos de ligaes de parentesco, percebemos algumas diferenas entre os ayllus comuns e os ayllus reais ou panacas. Os primeiros foram formados por grupos exogmicos e que, segundo Garcilaso, possuam um territrio prprio e delimitado. Os ayllus reais, conforme o cronista, eram endogmicos com a finalidade de garantir a primogenitura do herdeiro da mascapaicha, prova de que o cronista usou acepes europias para interpretar determinados valores indgenas. Por isso, esse autor considerou Huascar o herdeiro legtimo e seu irmo Atahualpa, um bastardo. No quinto livro, tratou de como eram repartidas as terras, dado importante para se compreender o sistema tripartido implantado pelos incas, que tinha por finalidade atender a todos os setores da sociedade com alimentos e demais produtos que lhes fossem necessrios.
Habiendo aumentado las tierras, medan todas las que haba en toda la provincia, cada pueblo de por s, y las repartan en tres
52

Ao longo dos quatro livros restantes, Garcilaso descreveu as festas religiosas, as conquistas de outros Incas e aspectos da vida social e econmica do mundo incaico. No nos detivemos em analisar com maior profundidade esses dados, pois estaramos repetindo informaes j contidas ao longo deste estudo. Nosso objetivo era saber como Garcilaso concebeu o ayllu e constatamos que este cronista conseguiu perceber a organizao interna do ayllu, diferenciando o das panacas ou ayllus reais. Joan Santa Cruz Pachacuti (1613), em sua crnica, faz uma periodizao da histria do Peru, analisando os feitos dos onze Incas e culminando com o batismo dos curacas no perodo colonial. Sua obra complexa e impregnada de idias teolgicas, levando a crer que se trata de una historia de la preparacin evanglica en el Per54. A obra de Pachacuti tratou do perodo anterior aos espanhis, mencionando apenas o episdio em que Francisco Pizarro chegou a Cajamarca e muitos ndios
53 54

Ibd., t. II, p. 50.

Ibd., t. II ,p. 19 .

duviOls, Pierre, em: pacHacuti yaMQui salcaJoan Santa Cruz, Relacion de antiguedades deste reyno del Piru. Estudio Etnohistrico y Lingstico de Pierre Duviols y Csar Itier [1613], Cuzco, Centro de Estudios Regionales Andinos Bartolom de Las Casas / ifea, 1993, p. 28.
Maygua,

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

87

foram convertidos ao cristianismo. Profundamente crente no Deus cristo, considerou o batismo fundamental para libertar seus antepassados do jugo do demnio.
...Al fin todos mis antepasados paternos e maternos fueron baptizados por la misericordia de Dios y librados de la servidumbre del yugo infernal en questaban, como gentiles, metidos, en las hirronas y esclabonas con gran rriesgo y conoido peligro como lo eran, a cuyas almas Nuestro Seor tenga piedad y misericordia de perdonarles de todas las ofensas hechas de los tiempos pasados, llebndoles a sus almas para donde fueron criados a su ymagen y simijansa55.

Atribuiu a criao dos povos do Tahuantinsuyu a Deus e a sua origem a Ado e Eva, personagens bblicos. No perodo de purun pacha ou tempo dos brbaros, os povos que deveriam conformar o Tahuantinsuyu vieram da regio de Potosi. Segundo Pachacuti, esta gente ocupou a regio e, mais tarde, faltandolhes terra comearam as guerras. Porm, meianoite ouviramse os demnios gritando: venidos somos, venidos somos, ay, que pierdo mis tierras! 56. Nesse momento, os demnios teriam sido vencidos por Jesus Cristo que ficou na cruz do monte Calvrio. Muitos anos depois, um homem barbudo surgiu e ensinou aos

naturais com grande amor. Chamaramlhe de Tonapa o Tarapaca. Pachacuti interrogou-se: no era este hombre el glorioso apstol Sancto Thoms?57. Este homem teria chegado ao povoado do cacique Apo Tampo que o hospedou. A princpio no quiseram escutlo, mas sob a interveno de Apo Tampo ouviram no e receberam de sua mo um basto, no qual estariam marcados os mandamentos de Deus. Depois de ter andado por vrias regies, predicando as palavras de Deus e batizando os indgenas, foi embora: ...siguiendo al rrio de Chaca Marca hasta topar en la mar. Entiendo que pas por el estrecho haia la otra mar58. Pachacuti com essa histria tentou provar que teria havido uma evangelizao do Novo Mundo realizada por Santo Toms no tempo dos Apstolos. Essa juno de crenas indgenas e a f catlica foi usual nesse perodo, pois se os apstolos enviados de Deus andaram pelo Velho Mundo, ento tambm teriam andado em terras americanas. Enfatizamos essa parte da crnica com o intuito de mostrar que Pachacuti acreditava que a palavra de Cristo tinha sido disseminada no perodo anterior aos incas. Pachacuti descreveu o mito dos irmos Ayar e, segundo Duviols, adaptou a tradio do parentesco andino das pacarinas (lugares de origem) ao sistema e aos smbolos genealgicos europeus, sobrepondo pacarina dos

55 56

Ibd., p. 185. Ibd., p. 188.

57 58

Ibd., p. 189. Ibd., p. 193.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

88

Histria e historiografia do Ayllu Andino hallado su ygual, lo uno por no perder la casta y a los dems no los consentieron por ningn modo, que antes lo prohebieron, y ass comen pones leyes morales para el buen govierno de su gente, conquistndole a los ynobedientes muchas provincias y naciones de los Tauantinsuyos61.

Incas o conceito europeu da rvore genealgica. As razes representavam os ancestrais e as frutas os descendentes. As frutas de ouro simbolizavam seus soberanos59.
...Estos dos rboles significavan a sus padre y madre Apo Tampo y a Pacha Mama Achi. Y ms lo aba mandado que los calsasen rayses de oro y de plata y los hizo que colgase en los dos rboles frutas o pipitas de oro de manera que llamasen cori chaochoc, collque chaochoc tampoy uacanque, quiere decir que los dos rboles significasen a sus padres y que los yngas que proedieron que eran y fueron como frutas y que los dos rboles se aban de ser tronco y rays de los yngas, pues an puesto todas estas cossas para sus grandezas60.

A concepo de ayllu que este cronista desenvolveu no difere da que encontramos em Garcilaso, porm Pachacuti no tratou profundamente do assunto, dandonos apenas informaes sobre o parentesco institudo entre o soberano Manco Capac e sua irm e esposa Mama Ocllo, que deram origem s panacas ou ayllus reais e que teriam comeado a expanso do imprio Inca.
...Este Yinga Apo Manco Capac se cass con su ermana carnal llamada Mama Ocllo, y este casamiento lo hizo por no haber

Na crnica de Joan Santa Cruz Pachacuti foram abordados assuntos importantes a respeito da histria dos soberanos Incas, mas foi tratada, sobretudo, a religio andina mesclada com o universalismo cristo, tentando provar a trajetria providencial dos soberanos Incas que tinham dons de profecia e seriam eleitos de Deus. Desse modo, descobririam racionalmente o monotesmo e preparariam os ndios para receberem a f crist quando da chegada dos espanhis. Sua obra refletiu seu fervor cristo, pois nela apareceram caractersticas do mundo indgena sob uma leitura teolgica. O vocbulo ayllu no foi mencionado, apenas traos dessa estrutura, como a questo de integrantes de um mesmo ayllu usarem roupas e penteados que os distinguissem dos de outro. Isso demonstrou a percepo tida por Pachacuti sob a organizao interna do ayllu, mas os dados fornecidos foram poucos. Em realidade, Pachacuti quis fazer de sua crnica um instrumento de conquista espiritual do passado, ou seja, de conquista e colonizao do passado andino62. Esta crnica difcil de

59 60

duviOls, Pierre, Op. cit., p. 80.

pacHacuti yaMQui salcaMaygua, Joan Santa Cruz, Op. cit., p. 198.

61 62

Ibd., p. 197. duviOls, Pierre, Op. cit., p. 92.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

89

ser trabalhada, mas seu contedo exemplifica uma histria indgena escrita por um autctone que foi evangelizado, que apesar de no o ter afastado totalmente de suas origens, o impregnou de categorias alheias ao seu mundo. A crnica de Guaman Poma de Ayala (1615) assemelhouse em alguns aspectos com a produzida por Pachacuti, pois como este Guaman Poma tambm acreditou que Ado e Eva fossem o casal original do mundo andino. Nesse perodo, os homens tiveram maior conhecimento do verdadeiro Deus e quando o tempo passou, deixaram essa crena, tornandose idlatras. Essa crnica, de grande importncia para a compreenso do mundo andino, dividida em duas partes, a Nueva Coronica e o Buen Gobierno. Na primeira parte, Guaman Poma tratou das idades da criao e das geraes de ndios, dos reis incas, das coyas (rainhas), dos comandantes, dos meses do ano, dos ritos e cerimnias, dos enterros e das acllas, da justia, das festas e da organizao do governo incaico, da conquista do Tahuantinsuyu por Pizarro e das guerras civis. Na segunda parte, descreveu como foram os governos dos nove primeiros vicereis e quais os grupos sociais que havia na poca: religiosos, funcionrios da Audincia, corregidores, soldados, encomendeiros, curacas, ndios comuns e escravos negros. Traou, tambm, consideraes a respeito da poltica colonial e props novas solues. Antes de comearmos a anlise da primeira parte da crnica, que achamos

de maior relevncia por seu contedo etnogrfico a respeito do povo inca, queremos expr a idia de Franklin Pease a respeito da posio de Guaman Poma em relao legitimidade do poder incaico. Segundo Pease, o cronista legitima a conquista espanhola, porque os ndios foram doados aos espanhis pelo Inca Huascar, atravs do sistema de reciprocidade, como j analisamos. Por outro lado, Guaman Poma teria tornado ilegtimo o governo dos Incas, argumentando que Manco Capac, por seu casamento incestuoso, houvera cometido idolatria63. Apesar dessa aparente contradio, percebese ao longo da crnica, que Guaman Poma faz uma apologia ao mundo incaico, assim como o fez Garcilaso. Se o cronista discute a legitimidade da autoridade dos Incas, isso se deve ao fato de que sua formao crist no permite a aceitao de relacionamentos incestuosos, que foram prticas usuais nos ayllus reais.
...De esta manera la obra de Guamn Poma revela ciertas categoras del pensamiento andino, que l tuvo que expresar a travs del lenguaje y de las tcnicas narrativas del nuevo mundo, que estaba naciendo en el Per y que l no dominaba completamente. (...) En muchas partes de su crnica, sobre todo el Bien gobierno, el cronista indio se muestra mucho ms aculturado y nos entrega cuadros de la vida colonial con
pease, Franklin, em: guaMN pOMa de ayala, Felipe, Nueva cornica y buen gobierno [1615] Lima, Fondo de Cultura Econmica, 1993, pp. 34 e 37.
63

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

90 la expresividad y frescura de un Cervantes o un Lope de Rueda, aunque con un castellano mucho ms elemental64.

Histria e historiografia do Ayllu Andino regocijos, cachiua, sin idolatras, sin hacer mocha a las huacas ni ceremonias, coman y beban y se holgaban sin tentacin de los demonios, ni se mataban se emborrachaban, como en este tiempo de espaoles cristianos son todos borrachos y matadores cambalancheros y no hay justicia65.

Guaman Poma passou muitos anos escrevendo sobre seus antepassados, baseado na tradio oral que recolheu durante suas viagens por todo o Tahuantinsuyu. Discorreu sobre as primeiras geraes de ndios, que, segundo o cronista, foram seres que no sabiam se vestir e viviam em cavernas. Passado algum tempo, aprenderam a plantar e a irrigar a terra. Trabalharamna e construram casas e fortalezas. Tambm conheceram o ouro e a prata, que usavam para fazer enfeites. Depois de terem domesticado alguns animais, passaram a criar llamas, alpacas e guanacos, dos quais aproveitavam a l para fazer roupa. A populao multiplicouse e conquistou toda a regio andina muito antes dos incas, os ltimos governantes dessas terras, antes da chegada dos espanhis. Dedicaramse a observar os astros para controlarem os perodos de semeadura e colheita, j que eram povos agrcolas. Segundo Guaman Poma, esses conhecimentos foram passados de gerao a gerao. Por serem muito trabalhadores, havia comida e gado em abundncia. Guaman Poma afirmava que, na poca anterior aos incas, os ndios no eram idlatras e mostrou que viviam em ayllus.
De cmo usaban cada parcialidad y ayllo sus danzas y taquies y hayllis y canciones, harauis, y
64

Ao longo da crnica, aproveitou para deflagrar severas crticas aos espanhis, expondo seu descontentamento em relao ao cotidiano colonial. Quando nascia uma criana, davamlhe um nome e a apresentavam ao ayllu, que se encarregava da sua alimentao e educao, pois tambm tinha direito a um pedao de terra.
...y haba bautismo de palabra y se bautizaban, y le daban sus nombres de sus padres, a las mujeres de sus madres, a las cras, con ello hacan fiestas con el que daba el nombre de palabra se hacan parentescos, y compadre, comadre, a estos les llamaban yaya, uauqui, mama, nana, o tura, o pana, y as quedaban bautizados los nios en este tiempo66.

Guaman Poma elogiou a administrao incaica por partilhar terra entre toda a populao, no deixando que ningum ficasse sem ter onde produzir. Conforme o calendrio incaico, no ms de julho, os funcionrios do Inca visitavam todos os
guaMN pOMa de ayala, Felipe, Nueva cornica y buen gobierno [1615], Lima, Fondo de Cultura Econmica, 1993, pp. 54-55.
65 66

Marzal, Manuel M., Op. cit., p. 278.

Ibd., p. 55.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

91

ayllus para redistribuir a terra, por isso, faziase festa.


...Julio. Chacra Conacuy. Que en este mes visitaban las dichas sementeras, y chcaras, y repartan a los pobres de las dichas chcaras que sobraban las dichas baldas y realengas las sembraban para la comunidad y sapsi67.

crnica, mostrando que Guaman Poma percebeu as principais caractersticas dessa estrutura.
...Iten mandamos que ninguno se casasen con hermana, ni con su madre, ni con su prima hermana, ni ta, ni sobrina, ni parienta, ni con su comadre, so pena que sern castigados, y le sacarn los dos ojos, y le harn cuartos, y le pondrn en los cerros para memoria y castigo, porque solo el Inga ha de ser casado con su hermana carnal por la ley69.

Nesse tempo, segundo Guaman Poma, no havia ladres, mentira, inveja, preguia, nem dvidas, porque havia muita justia. Na poca dos incas cuidavase dos pobres e fracos e no havia fome. Guaman Poma descreveu todas as festas realizadas ao longo do ano, sendo que a principal era o Inti Raymi, que acontecia em dezembro. Era a festa do deus Sol em que se faziam muitos sacrifcios, inclusive humanos. Este cronista relatou todas as instncias da organizao incaica, mas usou categorias europias, tanto religiosas como administrativas. Por isso, quando documentou a lista de funcionrios do Inca, deu-lhes a denominao espanhola e indgena, como por exemplo: Corrigidor. Tocricoc; (...) Administrador. Suyuyoc68. Guaman Poma demonstrou que o governo dos Incas funcionou, porque ningum podia ficar na ociosidade, toda a populao do Tahuantinsuyu tinha que trabalhar para suas comunidades e para o Estado. Sua concepo do que foi o ayllu apareceu em diversas partes de sua
67 68

O carter endogmico dos laos de parentesco era restrito aos soberanos Incas, que formavam as panacas; a gente comum formava sua parentela atravs da linha exogmica. ...Iten mandamos

que ningn indio en este reino no mude su hbito y traje de cada parcialidad y ayllo70.

A caracterizao de cada ayllu atravs de vestimentas ou outros costumes foi comprovada em outras crnicas, como sendo algo inerente a grupos indgenas organizados em ayllus. Guaman Poma foi o cronista que melhor exps os traos dessa estrutura, usando inclusive a palavra ayllu e deixando transparecer sua admirao pelo correto funcionamento interno dessa organizao. Depois de termos analisado as crnicas indgenas podemos concluir que Garcilaso e Guaman Poma trataram com maior afinco a estrutura do ayllu,
69 70

Ibd., p. 186. Ibd., pp. 262 e 265.

Ibd., p. 142. Ibd., p. 145.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

92

Histria e historiografia do Ayllu Andino

ao contrrio de Pachacuti, que apenas deixou subentendido o seu significado para se compreender como se formaram os ayllus reais. Garcilaso e Guaman Poma mitificaram o sentido comunitrio do ayllu, ao salientarem que as pessoas unidas pelo parentesco num determinado local, no necessitavam da ajuda externa. Todo o trabalho era efetuado em comum e o produto deste, repartido. A presena do Estado Inca s fortaleceu esses laos comunitrios, pois assegurava terra para todos os componentes do ayllu. O fato de comporem uma famlia extensa s favorecia o fortalecimento dos vnculos de ajuda mtua no cumprimento das tarefas laborais. Essa mitificao do ayllu teve relao direta com o sentido de suas obras, que foram apologias ao mundo andino, demonstrando que o processo de colonizao sofrido no conseguiu apagar a identidade cultural indgena contida em seus ntimos. Foram criados e educados num meio hispnico, mas no perderam as referncias com seu mundo de origem.

Consideraes finais
Estudiosos contemporneos realizaram uma srie de trabalhos sobre o conceito de ayllu, porm uns no souberam entender o significado dessa estrutura e outros utilizaram ideologicamente a organizao comunal do ayllu para defender os direitos indgenas terra, identificando o ayllu com um espao territorial pertencente ao grupo tnico que nele habitava.

Cieza de Len identificou o ayllu com genealogia e linhagem, pois em sua obra tratou com grande veemncia a dinastia dos soberanos incas. Deixou transparecer algumas caractersticas inerentes ao ayllu, porm no utilizou este vocbulo e dedicouse com mais afinco descrio das conquistas incaicas. A idia de territorialidade ligada acepo de ayllu tem origem na obra de Juan de Matienzo, que delineou a idia de reagrupar os ndios em vrios povoados. Segundo o cronista, os ayllus faziam parte das parcialidades, que seriam as partes de uma regio; por isso, quando props a integrao dos ayllus em redues, conferiulhes um sentido de territorialidade. Essa acepo originou a identificao de ayllu, reduo e comunidade, pois no importavam os laos de parenstesco que uniam esses ndios, e sim, o aldeamento em que viviam, favorecendo o controle administrativo espanhol. Jos de Acosta a princpio identificou o ayllu com linhagem e famlia, porm, a influncia do perodo das redues fez com que tambm o interpretasse como um povoado ou comunidade indgena. Os trs cronistas utilizaram critrios pertencentes ao mundo espanhol para interpretarem o mundo andino. Podese destacar o fato de todos organizarem dinasticamente a ordem dos soberanos Incas, tendo os como monarcas, que seriam sucedidos pelo filho primognito, no admitindo a bastardia representada pelo Inca Atahualpa, que foi consensualmente condenado por eles.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Ana Raquel Portugal

93

No caso dos cronistas indgenas, tivemos que analisar as mudanas ocorridas e sofridas por esses homens, o que se refletiu em suas obras. Garcilaso era mestio, Pachacuti e Guaman Poma, ndios puros; porm categorias europias perpassam o contedo de suas crnicas. Apesar disso, podemos discernir uma conceitualizao de ayllu prxima da real concepo dessa estrutura andina. Garcilaso (1609) mostrou conhecer a organizao interna do ayllu que, segundo o cronista, constituase por laos de parentesco e seus integrantes trabalhavam comunalmente a terra. Diferenciou o ayllu da panaca, pelo carter exogmico e endogmico de cada estrutura. Pachacuti (1613) apenas tratou do sistema de parentesco das panacas, elaborando uma rvore genealgica dos soberanos Incas. Porm, percebeuse que o cronista compreendeu o funcionamento dessa estrutura, mesmo no se aprofundando nessa anlise. As definies de ayllu encontradas na crnica de Guaman Poma (1615) assemelhamse s de Garcilaso, sendo que este cronista fornece mais dados sobre essa estrutura. Os dois cronistas mitificaram o sentido comunitrio do ayllu, pois seus membros estando ligados por laos de parentesco e possuindo um territrio prprio, podiam trabalhlo conjuntamente e produzir tudo o que fosse necessrio comunidade, dispensando a ajuda externa. Durante o Tahuantin-

suyu, esses vnculos s se fortaleceram, pois o sistema redistributivo do Estado garantia, a cada ano, um pedao de terra para cada integrante do ayllu. Suas obras foram verdadeiras apologias ao Estado inca. Historiadores e antroplogos traaram diversos conceitos de ayllu. Esses conceitos levaramnos a acreditar que o ayllu foi, no perodo incaico, um grupo ligado por laos de parentesco que necessitava de um territrio definido para sua subsistncia e que tinha referncias simblicas coesionando os socialmente. No perodo colonial, o ayllu passou a ser concebido como uma comunidade, pois o espao fsico onde produziam era o ponto de integrao dos ndios a estabelecidos. As crnicas do sculo XVI representam o resultado da confluncia de discursos culturais distintos. O processo de alteridade vivido por espanhis e indgenas, em que ambos procuram conhecer o outro recorrendo a referncias culturais familiares, demonstra a existncia de fronteiras discursivas propicias a uma interao cultural. Na anlise especfica do significado do ayllu andino, aps o encontro de distintos discursos culturais, foilhe atribudo uma acepo compreensvel aos dois grupos. A partir do perodo colonial, o ayllu representava algo distinto do que havia sido em tempos incaicos e na prtica, converteuse em estrutura benificiadora da poltica colonial espanhola.

HistOria y sOciedad NO. 14, MedellN, cOlOMbia, JuNiO de 2008, pp. 69-93

Das könnte Ihnen auch gefallen