ARHITEKTURA U AUSTROUGARSKOM PERIODU Nedad KURTO Uvod Danas, kada aktuelnom graditeljskom praksom svakodnevno provjeravam vrijednosti i upotrebljivost

nasljea i kada je citat, recikla, reinterpretacija i transformacija postojeeg jedna od legitimnih metoda projektiranja, na odnos prema naljeu uvjetovan je njegovim tanijim tumaenjem. Savremeni drutveni pokreti istiku nova pitanja, ne samo ekonomske naravi, ve vie iz domena ravnopravnosti i kvalitete ivljenja. Usmjerenost je sve manja ka veoj participaciji, a vie veoj autonomiji, tj. potovanju pravila manjine. To je izvjestan pokazatelj kraja jednog historijskog razdoblja, sa oitim obiljejima prelaza od industrijskog ka postindustrijskom drutvu sa ve jasnim kulturolokim nagovjetajima. I kada se mislilo da e, pod uticajem tehnolokog napredka u budunosti nestati razlika, posebno na kulturnom planu, upravo se u tenoloki najrazvijenijim zemljama istiu tenje da se sauvaju vlastiti kulturni obrasci. U toj novoj dijalektici suprotnosti, kultura, tradicija, ekologija i ideologija, razvijaju se u suprotnom smislu od logike tehnolokog progresa; elitizam savremene umjetnosti ponajvie je znak elje da se postigne jednakost kroz razliitost i naglasak vlastitog identiteta. Moderna umjetnost bila je snano politizirana, pa time i iskljuiva. Ona se, gradei budunost na negaciji prolosti, svjesno odrekla historijskog kontinuiteta, pa time i sopstvenog. Stoga je brzo dosegla granice vlastitiog razvoja, a izlaz je postojao samo u preispitivanju takvog puta. Tako danas drugaije vrednujemo ak i one tokove koji svojedobno revolucionarno formuliranu Modernu i nisu prihvatili. Zato se ponovo vraamo vrednovanju starih ishodita savremene umjetnosti, tanije vremena 19. i poetka 20. stoljea, koje je, posebno u domenu arhitekture smatrano negativnom, pa ak i bezvrijednom epizodom u kontinuitetu arhitektonske misli uope. A to se, gotovo identino, moe pratiti i u drugim stvaralakim djelatnostima, npr. muzici, slikarstvu, litaraturi, filosofiji, inenjerstvu... Zanimljiva je dananja popularnost muzikih djela s poetka stoljea i to onih koja nose izrazite znake promjene u smislu ritma, harmonije i instrumentalizacije, znak agresivnog, antiromantinog stava, kulta primitivnog, elementarno zvunog, odricanja dominacije melodije - svega to je svojedobno bilo jeretiko. Le Sacre du Printemps Igora Stravinskog iz 1913. godine ili Kindertotenlieder Gustava Mahlera iz 1901-1904., kao i neka druga djela tog vrermena, danas ak i ira publika prati sa iskrenim oduevljenjem, iako su njihove praizvedbe svojedobno bile obiljeene kao skandal. Bosna i Hercegovina, postajui dijelom evropskog civilizacijskog kruga, unato nastojanjima da se na svim podrujima izjednai sa drugim krajevima Austrougarske monarhije, doivljava da njeno snano izraeno umjetniko nasljee vodi ka specifinim rjeenjima. Mada inportirana, arhitektonska misao je morala sintetizirati neka pozitivna iskustva, pa ak i u arhitekturi akademizma gdje su pravila umjetnikog izraza bila dovedena do perfekcije. Zato je ovdje ak i eklektika arhitektura pomalo originalna u odnosu na srednjoevropsku, ako ne po metodi, onda sigurno po razvoju jednog, mjestu i vremenu odgovarajuem quasi stilu - pseudomurikom. Zeitgeist 1800-e u naporu formiranja vlastitog izraza iskazao se u razliitim pojavnim formama, posebno onim koje u Bosni nemaju vlastitu tradiciju, te se brzo uoava da akademizam ne moe biti autentian umjetniki produkt. To je vodilo brzom i lakom prijemu secesionisike umjetnosti, poglavito arhitekture. Pojavne forme ove umjetnosti stvarane na razliitim geografskim, kulturnim i ideolokim pojavama i nisu mogle znaiti neku koherentnu pojavu, a to bi bilo i nespojivo sa naelom nove umjetnosti - slobodom. Upravo zato su njene rubne pojave u evropskom mjerilu uprave ishodita za tano shvatanje i tumaenje sve izrazitijeg polariteta kasnije savremene umjetnosti. Obiljeja nekih aktuelnih tokova ija posebnost proizilazi iz tipinih uvjeta vremena i njihovog zaetka, ve je definirana i u nekim drugim sredinama iji je umjetniki izraz ostao do danas autentian. U savremenom arihtektonskom stvaralatvu Bosne i Hercegovine evidentno je prisutna ideja bosanskog izraza, to svoja

Strana 19

ishodita svakako ima u arhitekturi secesije. Svijest o tradicionalnom zaeta je jo u doba akademizma s kraja 19. stoljea, unato njegovom nastojanju da bude univerzalan i jednak za sve, ali je zato u arhitekturi secesije ta svijest doivjela svoj puni razvoj, to e do kraja austrougarske uprave dovesti i do vlastite formulacije rane Moderne. U Bosni i Hercegovini razvoj arhitekture od historicizma do Moderne nosi sliku onih kontrasta koji proizlaze iz njenog sveukupnog historijskog razvoja. Od iskona je arhitektura iskazivala svijest o potrebi potivanja kvaliteta koje mjesto nosi u sebi, to je i Vitruvije zabiljeio dvadeset stoljea ranije. Vremenom genius svakog mjesta dobija nadgradnju u iskustvu, sjeanju, porukama prolosti, u nekom apstraktnom redu u kome se prirodno i graeno sjedinjuje u nov kvalitet, jedinstvo prostora i ovjekom stvorenih vrijednosti. Takva arhitektura kod koje je prepoznatljiva njena pripadnost odreenom prostoru i na osnovu koje moemo stvoriti kompleksnu predstavu o mjestu, jeste regionalna. Ona neizbjena konstanta slinosti zadovoljenje uvjeta upravo tog mjesta, postojala je uvijek u prostorima Bosne i Hercegovine, prostorima gdje su se smjenjivale razliite civilizacije proizvodei sebi svojstvene, a esto sasvim razliite urbane i arhitektonske strukture. Secesija, antihistorijski orjentirana, teei se oduprijeti konvencionalnom akademizmu, lako je posezala za elementima egipatske, keltske, indijske ili japanske umjetnosti smatrajui ih, u odnosu na vlastito nasljee, dovoljno ekscentrinim da bi bili historijski. Za nju je to bilo antihistorijsko. Srednjoevropskoj kulturi je i osmansko-turska umjetnost u Bosni djelovala egzotino, te je bila podatna za stvaranje novog, nekonvencionalnog izraza. To je bio sasvim logian preduvjet da se secesionistika arhitektura ovdje razvija u dva paralelna toka: arhitekturu sa odlikama srednjoevropske secesije pod utjecajem glavnih centara njene pojavnosti i onu koja uspostavlja jedan kreativan dijalog sa nasljeem. Ovaj drugi tok, postepeno spoznavajui istinske vrijednosti zateene arhitekture, prvobitne formalne relacije pretvara u sutinske i dovodi do umjetnikog izraza sa radikalnim posljedicama. Prema tome, zaetke bosanskohercegovake Moderne treba definirati upravo u posebnostima secesionistike arhitekture nastale na ovom tlu, na samom poetku ovog stoljea. Pojava zapadnjakog koncepta u arhitekturi Arhitektonska djelatnost Bosne bila je u stagnaciji jo od kraja 16. stoljea, a kasnije u evidentnom i postepenom opadanju. Zato se u arhitekturi 19. stoljea oekivani konflikt dotadanjih orijentalnih i novih evropskih ideala naglaeno ne oituje. Gotovo da nema takvih rjeenja koja bi izraavala sponu improvizatorskog duha narodnog graditelja i akademski obrazovanih arhitekata. Vei objekti nastali ve poslije 60-tih godina 19. stoljea zapravo su djelo graditelja - stranaca. Prvi objekti ve pokazuju promjene naina ivota i ukusa graanske sredine. To istovremeno ukazuje na pojavu mlade buroazije koja nastoji da dosegne ili bar podraava svoju drutvenu klasu u drugim evropskim zemljama. Prve promjene vie se uoavaju u ureenju stanova, a mnogo manje u smislu komunalnog razvoja grada. Arhitektura historicizma Klasicistikog perioda u arhitekturi Bosne praktino nema, mada je njegov posredan utjecaj vidljiv jo u periodu turske uprave, posebno u rjeenjima fasadnih ploha nekih crkava, to je bilo svojstveno pojedinim graditeljima i to kao lino shvatanje eklektike arhitekture. Romantiarski duh vremena teio je slobodnoj improvizaciji oblika i sloenijoj i dinaminijoj kompoziciji fasadne strukture, to je bilo suprotno klasicistikim vertikalnim i horizontalnim podjelama strogo geometrizirane kubine mase. Njegovo osnovno obiljeje je tenja za lakoom i stanjem labilne ravnotee, ali i primjenom rijetko upotrebljavanih motiva za potcrtavanje kontinualnih ritmizacija. To se javlja ne samo na malobrojnim objektima evropeizirane arhitekture turskog doba, ve i nakon perioda austrougarske uprave.

Strana 19

Strana 19

Dojam romantiarske raskoi najee se postie kroz trolanost plana, tj. izbacivanjem srednjeg rizalita. Ali ovo ne predstavlja izraz strukturalistike logike akademizma, obzirom da su razlike u organizaciji ornamentacije velike. Veina graevina nastalih u prvim godinama po okupaciji imala je utilitaran karakter, te su potrebe za nekim stilskim izrazom uglavnom bile zadovoljene samo vertikalnim ralanjivanjem proelja iritmizacijom otvora. To je uglavnom posljedica nedostatka akademski obrazovanih arhitekata koji bi im dali jasan stilski peat, ali e u djelima kasnijih graditelja biti preciznije izraen i trajat e do kraja austrougarske uprave. Akademizam kao sinonim za pedantno prenoenje osobina stila iz jednog medija u drugi, ili iz jedne umjetnike epohe u drugu, javlja se poslije austrougarske okupacije ustanovljavajui strogi red u arhitekturi ovog perioda. Akademijska disciplina naroito je izraena na javnim objektima, posebno upravnim, koji i obiljeavaju poetak potpuno novog perioda arhitektonskog stvaralatva. Poeci akademizma u Bosni su skromni, a oituju se u smislu odraza arhitektonskih stilova evropske graditeljske prolosti, posebno na novoizgraenim sakralnim objektima. Neogotike stilske odlike na ranim crkvama vie su izraene u opem konceptu graevina, a mnogo manje u modelaciji arhitektonskih fragmenata. Odlike vojvoanskog baroka zastupljene su na zvonicima pravoslavnih crkava, romaniko-gotiki stil nalazimo na objektima bogoslovnih seminara i slino. Ranim primjerima arhitekture akademizma nedostaje preciznost i istoa odreenog stilskog izraza, osobito onaj potrebni stupanj akademske discipline koji bi teio savrenstvu u granicama usvojenog jezika. Jedan od prvih akademskih koncipiranih objekata bio je hotel Europa u Sarajevu, dovren i otvoren 1882. godine. To je bila prva, stilski sasvim precizna neorenesansna graevina za koju je projekt najvjerovatnije raen izvan Sarajeva. Uspostavu nove vlasti nad ovom pokrajinom Austrougarske monarhije trebalo je obiljeiti univerzalnim, pa i simbolinim jezikom. Sliku novog poretka najbolje je predstavljao neorenesans, koji je i klasian i univerzalan i simbolian, pa e to biti osnovni stilski izraz javnih objekata zemaljskog znaaja, svjesno i oito tematski primjenjivan tokom cijelog period austrougarske uprave. Prvi upravni objekti grade se u renesansnom slogu u Sarajevu, glavnom gradu nove pokrajine. Vladina palaa koju arhitekt Josip Vanca projektira jo u Beu 1884. godine ima tipine odlike ranorenesansne firentinske palae sa "oplatom" proelja izvedenog iz prepoznatljivih odlika palae Medici-Ricardi u Firenzi. Druga vladina palaa iz 1895. godine, arh. Carla Paneka tipina je ranorenesansna palaa sa fino proporcioniranim glavnim, tj. zapadnim proeljem. Izvrsno renesansno rjeenje daje i Karlo Parik 1891. god. na zgradi stare vijenice u Sarajevu (Beledije), koja ima sasvim plitku kvadarsku rustiku, ali je snaga oblika koja se stepenuje na proelju postignuta veliinama otvora izvrsnim proporcinioranjem. Forme razvijenog i kasnog renesansa su ee primjenjivane, u raznovrsnim oblicima i sloenijim kompozicijama, u pravilu na javnim objektima zemaljskog ili univerzalnog znaaja. Istovremeno, neorenesans je bio prikladan da oznai reprezentativnost stambenih palaa. Skoro sva historizujua arhitektura zapadnog kranskog svijeta druge polovine 19. stoljea je anacionalna, te je izbor arhitektonskog izraza uglavnom stvar namjene objekta, pa tek onda, unutar prepoznatljive stilske pojave moemo traiti neke originalne posebnosti. Ali u Bosni, vienacionalnoj a vjerski heterogenoj sredini, arhitektonski izraz dobija i dodatna semiotika znaenja. Kod objekata koji su u nekoj funkciji pravoslavne crkve nalazimo stilska rjeenja koja simboliziraju njena ishodita ime je pripadnost ove arhitekture toj konfesiji lako itljiva. Oblici crkvenih tornjeva gotovo u pravilu su neobarokni, oplata proelja nekih zgrada nosi neoromaniki stilski izraz, a za neke crkve se usvaja i vizantijski stil. Objekti katolike crkve pokazuju prilino bogat repertoar primjene zapadnoevropskih stilova prolosti, te su u ovoj arhitekturi zastupljeni svi glavni stilski izrazi evropske prolosti, tj. oni koji su najreprezentativnije obiljeavali najznaajnije etape razvoja katolianstva. I u ovom sluaju stoji tvrdnja da je izbor stilskog izraza sasvim tematski i sa oitom tenjom da bude

prepoznatljivo obiljeje konfesije. Konfesionalna podjela u Bosni traila je isticanje kroz razliitost, a to se moglo ostvariti samo interpretacijom onog stila ije je etimoloko porijeklo sasvim jasno. Eklektika arhitektura izraavala se praktino kroz sve historijske stilske pojave, ali je njihova zastupljenost po obimu bila neujednaena. U cjelini dominira neorenesans koji se najvie primjenjivao na objektima zemaljskog znaaja, a ima iroku lepezu razvojnih oblika te je podoban za artikulaciju i takvih sklopova gdje motivi preuzeti iz drugih stilskih epoha mogu akcentirati pojedine take cjeline. Zato na objektima od veeg opeg interesa nalazimo motive klasicizma ili pak baroka najee izraenog primjenom kolosalnih radova. Osim toga, harmonija renesansne arhitekture esto je bila ideal koji se elio transponirati u samo ideju stanovanja, a posebno je bio prikladan tipu stambene palae. Sa neorenesansom i poinje profana arhitektura austrougarskog perioda u Bosni, te se svo ovo vrijeme interpretira na javnim objektima kao to su gimnazije, carinarnice, bolnice, zgrade penzionih fondova, sudova i slino. Neoromanika i neogotika u pravilu se javljaju na sakralnim objektima, ali i onim koji su u nekoj vezi sa crkvenim institucijama. Suprotno tome, neobarok je najei na stambenim i poslovnostambenim zgradama privatnih investitora, manifestiran kroz razliite razvojne faze i regionalne oblike evropske graditeljske prolosti. Pseudomaurski stil U Bosni, arhitektura eklektike nije dala nita novo niti originalno u odnosu na arhitekturu drugih srednjoevropskih gradova. Ali je zato eklektiki metod formiranja arhitektonskog izraza primjenom dekorativnog materijala orijentalnog porijekla doveo do tzv. orijentalnog stila, maurske arhitekture ili pseudoorijentalnog izraza. Ova se pojava moe objasniti iskljuivo kroz susret dvaju kultura, pa ako je eklekticizam nauna metoda koja u razliitim misaonim sistemima odabire istini najblie teze, onda je sasvim logian pristup evropskog arhitekte koji lokalne teme pokuava da interpretira na nivou lokalnog misaonog sistema. U ranim djelima oituju se pretjerane generalizacije orijentalnog ili islamskog, pa nastaju forme koje nisu ni malo bliske autohtonom karakteru. Unato tome, nastaje neobian lokalni vid eklekticizma, te mu se vrijednost ne moe odreivati isto na teoretskoj razini, ve vie na lokalnoj i dodumentarnoj. Austrougarska uprava je njegovala politiku autonomnog kulturnog razvoja. to ve prvih godina po okupaciji dovodi do isticanja folklornih komponenti u umjetnikom stvaranju. Gotovo bez izuzetka, Bosna se na svim znaajnim izlobama predstavljala kao podruje sa izrazitim obiljejima orijentalnog civilizacijskog kruga. Na Zemaljskoj izlobi u Budimpeti 1885. godine rukotvorine Bosne izloene su u objektu u formi bosanskog ardaka, a izlobom bosanskohercegovakog umjetnikog obrta otvorenoj u Beu 1896. Zemaljska vlada eli pospjeiti kulturne prilike zemlje. Posebne zasluge za promociju bosanskih rukotvorina imala je supruga zajednikog ministra finansija, Vilma pl. Ka'llay koja je na dvorskim sveanostima nosila haljine od bosanskog beza, a njeni pokloni u pravilu su bili predmeti bosanske domae izrade. Kao poseban vid eklektikog metoda, pseudomauriki stil se javlja samo nekoliko godina po okupaciji, istina u doslovnom transponiranju elemenata islamske umjetnosti i arhitekture, nekada samo u rjeenju proelja, a nekada na nain sasvim blizak kopiranju. Takav primjer je sebilj na Baariji u Sarajevu iz 1891. godine, arh. Wittek-a koji je zapravo drvena verzija esme iz 1588. uz grob graditelja Sinana u Istanbulu, a koja je izvedena sva u kamenu. Rana djela ove arhitekture interpretirana su gotovo iskljuivo na nivou dekorativnosti, graenjem stilskog plata koji ima primarno dekorativnu ulogu, a mnogo manje funkcionalnu. Zato takvi objekti i dalje ostaju statini, simetrini i akademski ralanjeni. Krajem osamdesetih godina prolog stoljea arhitekt Vanca primjenjuje mauriki slog na nekim objektima, ali se ve u artikulaciji arhitektonske cjeline uoavaju prostorne

Strana 19

Strana 19

karakteristike, istina samo u naznakama, tipine za osmanskotursku regionalnu kolu. Kod Vancaa je to Muhamedanska itaonica na Bentbai u Sarajevu iz 1888. godine sa naglaenim centralitetom prostora, vakufska zgrada, danas hotel Central iz 1889. koji ima oite naznake orijentalnog naina rjeenja dispozicije, zatim Karlo Parik 1898. projektira erijatsku kolu prostorno koncipiranu poput klasinih osmanskih medresa na principu unutarnjeg helenistikog dvorita... Ali ve devedesetih godina javljaju se takva rjeenje na kojima morfoloko porijeklo dekorativno plastinih elemenata nije teko utvrditi, ali im je prostorno rjeenje stilski neodreeno. U domenu dekorativnog, ta arhitetktura jeste aklekticizam, ali po artikulaciji prostora to ve nije. Prostorno rjeenje prestaje biti kopija ve vienog; to je ve interpretacija odreene slike prostora, one koja je upisana u memoriju Bosanca, a koju on razumije. Prema tome, ova arhitektura je prelazni oblik izmeu eklekticizma i Moderne, ili tanije prelazna faza ka vlastitoj Moderni. Jedan od najuspjelijih primjera pseudoorijentalnog sloga je Vijenica u Sarajevu, arh. Witteka i arh. Ivekovia iz 1896. godine. Morfoloko porijeklo plastikih elemenata nije teko otkriti u spomenicima Kaira, a brojni detalji su iz Alhambre. Ali, prostorno rjeenje je univerzalno, gotovo idealno, a stilski neodreeno to je samo okvir reprezentativno rasporeenim i bogato dekoriranim elementima islamske arhitekture. To je centralna potkupolna graevina uspravno proporcioniranog unutarnjeg prostora to nesumnjivo uspostavlja dijalog sa monumentalnom osmansko-turskom arhitekturom. Koncept prostora je naglaen, a u njega se dopire tek poslije pripreme preko trijema i osovinskog ulaza, iz antiprostora, tj. ireg okruja same graevine. To je izvrsno interpretiran princip doivljavanja prostora damije, najmonumentalnijeg arhitektonskog objekta lokalne arhitekture, princip koji je Bosancu ve bio upisan u memoriju kao nasljee. Istovremeno, ta artikulacija prostora nije bila kopija nekog ve postojeeg, ve slobodna interpretacja univerzalno poznatog, pa se za ovaj objekt moe slobodno rei da je u domenu dekorativnosti eklektika, ali u nainu prostornog rjeenja to ve nije. Bilo bi preslobodno to porediti sa osnovnom maksimom secesije, koja se javlja nekoliko godina kasnije, tj. odbijanje ponavljanja, a prihvatanje obnavljanja. Ova ideja oito se ostvaruje jo u pseudomaurskoj arhitekturi, to je jo jedan pokazatelj da se taj stilski oblik pojavljuje kao prelaz izmeu historicizma i savremene arhitekture. Poznavanje odlika zateene arhitekture uoava se najvie na onim objektima ija je namjena imala izvjesnu tradiciju u Bosni. To je oito na zgradi Isa Begova kupatila, arh. Vancaa iz 1890. godine, kod koje elevacija glavnog proelja nosi odlike prvenstveno maurske arhitekture, ali zato namjena prostorija i njihov raspored, pa ak i dekoracije pojedinih potkupolnih prostora pokazuju da su arhitekti pored funkcije bile dobro poznate i odlike klasinog stila osmanskoturske arhitekture. Na stambenim objektima ovaj stilski izraz imao je odraza ponajvie na ulinoj fasadi, tj. kroz sugestije duha lokalne arhitekture putem formi doksata, snano isturene strehe i slino. Stilska nepovezanost dispozicije i karaktera proelja rezultat je injenice da je pojam kolektivnog stanovanja, a posebno najamne zgrade, bio potpuno nepoznat arhitekturi Sarajeva do okupacije 1878. Poto nije postojao uzor takve dispozicije, njena interpretacija na zgradama kolektivnog stanovanja potpuno je izostala. Postepeno se uoavaju sve izrazitije tenje preciznije formulacije ideja osmansko-turske regionalne kole islamske umjetnosti. Izraz pseudomauriki slog ili pseudomaurska arhitektura trebao je oznaiti najvie koriteno izvorite arhitektonske dekoracije, ali sa stanovita arhitekture u cjelini, ovaj izraz se moe tolerirati samo za ranije primjere gdje je ova dekoracija jednostavno zamijenila klasinu. Ali tamo gdje se javlja sloenija primjena prostornih principa sasvim odreenih regionalnih kola i dekorativne plastike po slobodnom izboru, ispravnije je takvu pojavu svesti pod opi pojam pseudoorijentalne arhitekture.

Zastupljenost orijentalnog sloga u arhitekturi Bosne i njeno predstavljanje svijetu kroz isticanje te kulturne posebnosti, govori o uvjerenju tadanjih arhitekata da je to najmoderniji, a istovremeno autentian stilski izraz ovog podneblja. Tako islamska umjetnost postaje predmetom ozbiljnih izuavanja, te se brzo dolazi do tanih saznanja o njenim regionalnim i stilskim karakteristikama. Svoju kulturnu posebnost i autonomnost Bosna je isticala upravo kroz pseudomauriki stilski izraz uz uvjerenje da je to autohtoni izraz lokalnog duha. Tako je i predstavljanje arhitekture i umjetnosti Bosne na meunarodnim izlobama uvijek bilo kroz upravo ovaj stilski izraz koji je bio podloan aktuelnim umjetnikim tendencijama. Na Milenijskoj izlobi u Budimpeti, 1896. godine privredni i umjetniki razvoj Bosne bio je predstavljen skupinom razliitih objekata po projektima Franz Blaeka. Najvei meu njima bio je bosanskohercegovaki privredni paviljon na kome se kombiniraju selduko-perzijski oblik portala i maurike potkoviaste forme zajedno sa tranzenama kasno osmanlijske stambene arhitekture. Paviljon umarstva ili paviljon bosansko-hercegovake dravne eljeznice, nose odlike slobodno interpretirane islamske graditeljske batine, to je samo vjeta kompilacija razliitih regionalnih kola islamske arhitekture. Ali su zato dva objekta - kafana i stambena kua, raeni mnogo blie duhu regionalne, tj. osmansko-turske graditeljske tradicije. Kafana je rijeena kao bondruna konstrukcija u jednom dijelu na kat gdje vitki drveni stupci poput baldahina dre krov, sofe sa bogato rezbarenim plafonom. Na stambenoj kui se uoava svjesno odstupanje od mjerila stvarnog predloka, ali se to moe opravdati injenicom da to nisu bile kopije nekih ve postojeih zgrada, ve su projektirani kao tipoloke forme da bi bili eksponati samo po sebi. Ovdje je interpretiran karakter stambene arhitekture, kao i princip regionalnog graditeljstva, to je i postignuto, mada ne i graditeljski sasvim precizno. Na toj izlobi ovi objekti su izazvali veliku pozornost jer su bili osvjeenje u odnosu na ve umali historicizam. Lagana montana konstrukcija i ipkasta struktura dali su lepravost i vedrinu uvijek potrebnu izlobenim objektima, a istovremeno su pokazali da bosansko-hercegovaki arhitekti ve dobro vladaju stilom kojeg interpretiraju. Uoljivo je da kriterij za izbor pseudomaurskog izraza nije iskljuivo nacionalni, ve regionalni, jer je produkt duha mjesta a ne izraz nacionalnog prestia. Zato je bio prihvatan od svih konfesija ukoliko je datoj pojavi osiguravao najpreciznija znaenja. Tako je obiljeio ak i arhitekturu sakralnih objekata Jevreja u Bosni u austrougarskom periodu, jer je sasvim izvjesno najbolje oznaavao njihovo bliskoistono porijeklo, a osim toga ikonoklazam ove arhitekture potpuno je odgovarao njihovim vjerskim shvatanjima. Arhitektura secesije U odnosu na druge pokrajine Monarhije, kulturni razvoj na prelom 19. i 20. stoljea u Bosni i Hercegovini nije zaostajao. Historicizam koji se ovdje pojavio praktino u svim razvojnim oblicima, od strogog akademizma pa do ramantiarskih manifestacija temeljenih na tradiciji, nije imao svoje stvarne korijene. Za daljnji razvoj umjetnike misli trebao je samo mali podsticaj, a on dolazi kao izraz novog i revolucionarnog secesionistikog pokreta. Prve pojave ove umjetnosti javljaju se ve 1898. godine, te iako su autori ovih djela stranci, ta pojava se moe smatrati znakom bosanskohercegovakog kulturnog razvoja. Te godine Maximillian Liebenwein radi brojne crtee i ilustrativne priloge gdje dominiraju motivi bosanskog genrea, a za asopis Nada rade brojni ilustratori ija su djela zahvaena simbolizmom i secesijom. Nova umjetnost se prati sa panjom, prireuju izlobe (u oktobru 1900.-e godine u prostorijama Drutvenog doma otvorena je izloba japanskog crtea u boji,zatim njemakog i francuskog ornamenta kao i kolekcija tehnikih crtea secesionistikih stolarskih radova k.k. Austrijanskog muzeja za umjetnost i industriju), predavanja (Alois Studnika dri predavanje o japanskom nainu dekorisanja i o pitoresknom kao osnovama secesije), daju se prikazi u asopisima (Jaka edomil u Nadi iz 1903. godine pod naslovom nova dekorativna umjetnost daje prikaz svjetske izlobe u Torinu 1902. godine)... To je bio

Strana 19

Strana 19

pouzdan znak razvijenog umjetnikog ukusa jedne sredine sposobne da primi sve pozitivne utjecaje. Umjetnost fin de siecle-a odmah prihvataju i lokalni slikari. Baltazar Baumgartl svoj interes usmjerava na pejza i rjeava ga u stilskom rasponu izmeu planerizma i secesije, profinjenim, ali i morbidnim tonalitetima ruiastog, ljubiastog, plavog, utog i zelenog. Ivana Kobilca radi u Sarajevu od 1897. do 1905. i pristupa Sarajevskom slikarskom klubu kojeg osniva njemaki slikar Ewald Arndt-eplin, a pripadaju mu W. Lee Arndt i Max Liebenwein. Njeni bosanski i folklorni motivi raeni u Sarajevu skloni su egzotici i simbolistikoj predstavi, a snaan crte koji naglaava liniju i povrinu umnogome je secesionistiki. Gabrijel Jurki je najznaajniji predstavnik Secesije u slikarstvu Bosne i Hercegovine, kojemu je bila bliska njena simbolistika atmosfera, Bocklinove alegorije, a ponajvie djelo Segantinija, posebno njegovi planinski pejzai i kompozicije sa figurama ljudi i ivotinja pri radu. I svi drugi bosanskohercegovaki slikari proli su kroz faze vie ili manje obiljeene simbolizmom i secesionistikim stilizacijama. Prigodom Jubilarne izlobe u Beu 1898. paviljon Bosne projektira tada beki arhitekt Joseph Urban sa primarnim odlikama pseudoislamske arhitekture. Romantiarska vizija krajnje generaliziranog pogleda na islamsku umjetnost rezultirala je takvim arhitektonskim hibridom koji bi mogao predstavljati i druge zemlje islamskog svijeta. Dominantni su elementi sjeveroafrike islamske graditeljske batine i motivi pansko-maurike regionalne kole, ali ono to je ovdje novo i neobino je potpuna asimetrija kompozicije i slobodna umjetnika interpretacija islamske dekoracije. Njegove stilizacije ornamenta izvedene su u skladu sa novim tendencijama secesionistikog pokreta, te ne pretenduju da je zamijene novim, ve da je dovedu na jedan vii stupanj apstrakcije i slobode historijsko-dokumentarnog znaenja. Za evropskog arhitektu ova ornamentika, biomorfna, stilizirana, plona, bila je antihistorijska ve i po svojih ishoditima. Tako je novi Urbanov ornament, zapravo stilizacija ve stiliziranog biomorgnog oblika, tj. on je uinio ono to su inili i drugi umjetnici secesije, samo preko posrednika. Sloboda izraza i mogunost adekvatne primjene razliitih materijala inila je moguim isticanje privremenog, ali i reprezentativno sveanog karaktera izlobenih objekata. Zato i Urban, sasvim razlono posee za dvostrukim kodom: regionalnim i modernim. To je bila prva naznaka secesionistike umjetnosti u arhitekturi Bosne i Hercegovine, a stvarnim poetkom ipak treba smatrati 1900.-u godinu jer se tada po prvi put javljaju projekti i ostvarenja sa svim obiljejima novog umjetnikog pokreta i to kao radovi onih arhitekata koji su ovdje ivjeli i djelovali. Za Svjetsku izlobu u Parizu 1900. godine arhitekt Carlo Panek 1899. projektira paviljon Bosne sa oitom namjerom da se ve paviljonom oslikaju karakteristine etape kulturnog razvoja zemlje. Iako je to sklop graditeljskih oblika iz razliitih epoha, u cjelini dominiraju oblici islamske umjetnosti to je stvarna potvrda da su tadanji arhitekti pseudoorijentalni umjetniki izraz smatrali autentinim i istinskim produktom ovog podneblja. Elemente secesionistike umjetnosti nalazimo u stiliziranoj biomorfnoj ornamentici prizemnih dijelova eksterijera, a znatno vidljivije u samom enterijeru. Arhitektonski elementi kao stubovi, kapiteli, lukovi, profilacije, samo su izvedeni iz islamske umjetnosti, ali nisu preuzeti. Zmijolike linije, floralna dekoracija i dinamika motiva u potpunosti izraavaju duh secesionistike umjetnosti. Stilski loginu, a tematski adekvatnu dopunu enterijeru dale su zidne dekoracije slikara Alfonsa Maria Mucha-e, jednog od tada glavnih predstavnika parike varijante Stila 1900. Panek ovim objektom simbolizira odreenu zemlju i sasvim odreenu tradiciju i za razliku od drugih velikih arhitekata koji su i prije njega dekorativnost i stilsku notu gradili na ope shvaenoj islamskoj umjetnosti, on se ne odrie porijekla svoje dekoracije, tj. dokumentarnosti predloka. Stalna prisutnost ideje o moguoj historijskoj obnovi oito naglaena i u eklekticizmu bosanskohercegovake arhitekture posljednje decenije 19. stoljea bie razlogom da se razvoj secesionistike arhitekture prati po dva paralelna toka. Jedan tok pripada srednjovjekovnoj

Strana 19

graditeljskoj batini, a ovisno od vanjskih utjecaja prolazi razliite razvojne faze, a na kraju, pred Prvi svjetski rat postaje sve vie izrazom neobiedermeierskih tendencija. Drugi tok, kojemu je duh mjesta i graditeljska batina bio osnov za formulaciju vlastitog izraza i koji slobodu svog razvoja nalazi u filosofiji secesinistikog pokreta vodit e ka formulaciji bosanskog sloga i rane Moderne. Mada se ovaj polaritert razvoja nasluuje u samom poetku, arhitektura bosanskohercegovake secesije prve decenije ovog stoljea u potpunosti pripada srednjovjekovnoj kulturnoj batini. To je bilo sasvim logino, da bi se stvorio poseban regionalni izraz, trebalo je stvoriti osnovu koja e biti u stanju da ga reproducira. Krajem prolog stoljea u Bosni je bilo vie arhitekata i graditelja kojima su bila dobro poznata umjetnika dogaanja u bekoj sredini. Najistaknutiji meu njima, Josip Vanca, koji je ve bio dosegao perfekciju u domenu historicizma, brzo reagira na nove pojave. Povremeno boravei u Zagrebu od 1898. povodom izgradnje zgrade Prve hrvatske tedionice, akademski graenog volumena i mirnog proelja u pojednostavljenom empire stilu, on uspostavlja jasan odnos prema urbanoj matrici te stvara sasvim moderan objekt. Njegova informiranost o novim umjetnikim gibanjima izvjesno mu je omoguila kvalitativan pomak. Jo poetkom 1900. boravei u Zagrebu uradio je dva poznata nam projekta za poslovno-stambene zgrade u Sarajevu koje u rjeenju proelja nose secesinistike odlike. Na standardno rijeenu dispoziciju zgrada sa podruno nosivim zidovima, aplicirano je secesionistiki rijeeno proelje. Raspored dekorativno-plastinih elemenata, kao i njihovo rjeenje, pokazuju jak utjecaj beke rane secesije. Gotovo na svim poetnim projektima ogleda se uvjerenje da se stilsko obiljeje moe postii iskljuivo kroz dekorativnost novog ornamenta. Zato arhitekti sasvim precizno ponavljaju prepoznatiljive secesionistike motive stvarajui novi plat klasino koncipiranim volumenima. Prvi objekt u sasvim istim dekorativno-stilskim oblicima secesije javlja se 1901. godine, od koje je moemo pratiti i kao arhitektonskuu pojavu. To je bila stambena zgrada u Sarajevu, Obala 2, ugraena jednokatnica sa osnovom koja se razvija oko centralnog kvadratinog hola sa monumentalno postavljenim stepenitem. Posebno je znaajno to da se dispozicija logino projicira u rjeenju proelja. Najvrijednija i najvea centralna dvorana na katu jasno je naznaena centralnim doksatom. Time je plastinost proelja postala organski dio cjeline. Po svim elementima, prostorne organizacije, zatim odgovarajue logike u rjeenju proelja, dekorativnom materijalu, tehnikim inovacijama i visokom zanatskom nivou njenih graditelja sa sigurnou se moe tvrditi da 1901. godina oznaava punu pojavu secesionistike arhitekture u Bosni i Hercegovini. I na sljedeim objektima uoavaju se bitne promjene karaktera dispozicije. Umjesto nekadanje koridorske, sada se tei centralno razbijenim dispozicijama sa obaveznim predsobljem, pri emu raspored prostorija nije posljedica prethodno usvojenog gabarita i ritma otvora, ve element jedinstvene komponirane arhitektonske cjeline. U funkcionalnoj organizaciji primjeuje se odvajanje pomonih prostorija od reprezentativnih i stambenih. Pojava secesije nije dovela do razvoja nekih novih arhitektonskih formi, ali je znatno utjecala na razvoj ve postojeih. Svijest o logikom jedinstvu unutarnje strukture i eksterijerne pojave postaje ope prihvaeno stanovite. Za razliku od arhitekture akademizma, kada pod eksterijernom predstavom uglavnom podrazumjevamo odreeno reprezentativno proelje, ovdje se uoava krajnja logika interpretacije i dvorinih proelja na koja su orjentirane ekonomske zone stambenih jedinica. Posebno su paljivo tretirana dvorina proelja okrenuta jugu, najee u vidu loda u drvenoj konstrukcijij, fine i bogate izvedbe. Tako zgrada dobija dva proelja: ono reprezentativno prema ulici i drugo intimno prema dvoritu, stilski jedinstvena, a oblikovno razliita. Duh secesionistike umjetnosti najbogatije se izrazio na stambenoj arhitekturi, prije svega zato to je ova najzastupljenija, ali i zbog slobodnijeg odnosa prema ovoj temi i razliitosti situacija u kojima se ista formulira.

Strana 19

Jo prije pojave secesionistike arhitekture kao preuzeti oblici evropske arhitekture, razvijena su tri osnovna. Stambena vila javlja se odmah po okupaciji i u poetku ima sve osobine arhitekture historicizma, tj. rjeenja podreenih nekom od klasinih historijskih redova, ali ima dosta i onih romantiziranih vizija alpsko-tirolske arhitekture jesu topografske karakteristike Bosne bile podsticajne. Tek sa pojavom secesije arhitektura vila postaje jedinstvo sutinskog i pojavnog; umjesto vrstog korpusa sa stilskim dodacima javlja se slobodno razvijena dispozicija koja se u eksterijeru oitava i pojavnim oblikom i primijenjenim materijalom. Reprezentativni izgled se naputa u korist udobnosti, a dispozicija se prilagoava situaciji stvarajui asimetrine i slobodne kompozicije. Pojam vile, ve sam po sebi nosi romantizam u ideji stanovanja, to se neminovno odraavalo i u strukturi arhitektonske cjeline. Obilje tornjia, gablova, tavanskih prozora, bogato rezbarenih streha i ustakljenih terasa u arhitekturi secesije nije izraz samo romantiarske reprezentativnosti, ve podjednako i funcionalnog razvoja dispozicije koju ovi elementi eksterijerno obiljeavaju. Kompozicija cjeline u pravilu odreuje naglaeni rizalit sa tavanskom etaom i bogatim gablom, rjee centralno postavljenim, a u veini sluajeva ekscentrino stojei rizalit uz drvenu verandu, ustakljenu terasu ili se pak kontrastriranjem lodom tvori harmonina kompozicija. Dekorativna plastika u kojoj dominira stilizirani biomorfni oblik razvijajui se u gornjim zonama fasadne ravni potencira lakou volumena i olakava sjedinjenje graene forme sa prirodnim okoliem. Pojavom secesije, najamna stambena zgrada doivjela je transformacije vie u formalnom, no u strukturalnom smislu. Istina, dispozicije postaju sloenije, ali je to vie posljedica tenje da se bolje iskoristi parcela po dubini. Stambena palaa je forma koja se osobito razvija u prvoj deceniji ovog stoljea. Od forme bloka sa unutarnjim ekonomskim dvoritem kod kojeg je nosilac arhitektonskog izraza vanjski ulini plat, sada nastaju ugraene, po dubini razvijene palae. Njih karakterizira jednakovrijedan arhitektonski tretman svih proelja. Ovo dvorino, potpuno arhitektonski artikulirano, naglaenim pasaem otvara se prema glavnom ulinom frontu. U smislu funkcionalne organizacije prostora, a u odnosu na akademski koncipirane objekte, za arhitekturu secesije je karakteristina izrazitija koncentracija prostora ekonomskog dijela stana i to veoma esto oko posebnog hodnika - degamana spojenog sa irim i prostranijim prizemljem. Dispozicije posebno luksuznih stanova u pravilu se rjeavaju sa sobama meusobno povezanim u anfiladi i orjentiranim prema ulici, a ponekad, istina rijetko, javlja se i soba s alkovenom. Na sakralnim objektima ponajmanje se osjea duh secesionistike umjetnosti. Oni su uglavnom realizirani u duhu historicizma, a u skladu sa ustanovljenim pravilima primjene historijskih stilova i njihovih semiotikih znaenja. Zenemarljivo je mali broj projekata sakralnih objekata u stilu secesije, a tek su poneki primjeri dijelova takvih objekata realizirani u ovom stilu, kao zvonik,kupola, floralni dekor oko portala, vitraili... Na nadgrobnim spomenicima utjecaj secesionistike forme osobito se ogleda u oblikovnju zaglavnog (uzglavnog) kamena u vidu eliptino zavrene stele pri emu se krajevi elipse spiralno uljebljuju sugerirajui volute. Javljaju se i sloenije kompozicije porodinih grobnica gdje se obino pri uglovima kamenih ploha urezuju stilizirane cvijetne forme, zatim se javljaju ograde u kovanom eljezu, ukraene obiljem floralnih motiva, a svakako je najvrijedniji spomenik nadgrobne arhitekture u duhu secesionistike umjetnosti onaj posveen Silviju Strahimiru Kranjeviu, djelo kipara Rudolfa Valdeca. Predloak za spomenik bilo je Valdecovo ranije djelo Sapeti Genij iz 1898. godine kojim se u nae kiparstvo unosi simbol. Uloga biomorfnog dekorativno-plastinog oblika u arhitekturi bosanskohercegovake secesije bila je velika. Ve kod prvih rjeenja uoava se obilna primjena floralnih motiva, ali u svemu tome nedostaje ona heraldika koju je ustanovio jo simbolizam. Premalo je primjera koji se zaista mogu racionalno tumaiti. Sreu se karakteristini oblici cvijeta djevianskog krina, tj. ljiljana ili zambaka kojeg je do perfektne stilizacije doveo slikar Carlos Schwabe, zatim

Strana 19

omiljenog svijeta Stila 1900. - perunike, koja se esto javlja na platnima Alfonsa Mucha i nakitu Rene Laliquea, orhideja estih na vazama Emile Gallea, ljubiica koje su za simboliste cvijet Lezbosa, ali ponajvie ima bljetavog suncokreta i lista kestena. ini se da tek nastajua buroazija jo uvjek nije imala vremena da pati od "estetskih migrena" tumaei suptilne poruke nekakve heraldike duevnih stanja. Zavretak tako estih lizena secesionistike arhitekture inili su maskeroni, naroito u polju parapeta, ponekad glava Meduze ili Flore, a cjelovito ljudsko tijelo, preteno muko, ponajvie u funkciji Atlanta koji izrasta iz zidne mase da pridri doksat. esto se javljaju motivi preuzeti ili modificirani iz ranijih arhitektura kao to su stilizirane girlande, festoni, barokne kartue, rocaille dekoracija, kao i oblici klasinih stilskih redova koji izvueni iz svog kontesta postaju i sami antihistorini. Jo od prvih godina uoavaju se geometrijske tendencije u modelaciji dekora, a najee su kvadratni oblici bili zamjena za keramiku koja je ovdje malo koritena. Oko 1910. godine kada proelje umjesto ravni postaje dijelom strukturalne cjeline, postaju izrazitije geometrijske tendencije, te se izgraviranim poljima daje tonska i strukturalna vrijednost. Tek tada faktura materijala postaje bitno sredstvo postizavanja odreene tektonike to bitno doprinosi isticanju drai kultiviranog materijala u harmoninom geometrijskom rasporedu. Arhitektura secesije, i to ona djela koja u smislu stilskog izraza moemo smatrati istim, uglavnom se oslanja na beke uzore. To se prvenstveno vidi po izboru motiva, stepenu stilizacije, principu organizacije fasadne ravni, pa i primjeni nekih elemenata atipinih stilu, ali ne i bekoj sredini. ini se da je Wagnerova arhitektura iz vremena 1898.-1905. bar u domenu dekorativnosti, ponajvie interpretirana. Npr. horizontalni tekui dekorativni motiv koji potie od Wagnera primjenjivan je esto i u razliitim rjeenjima. Floralni motiv u najljepim stilizacijama javlja se na portalima, osobito na dijelovima od kovanog eljeza koje je bilo podatno za oblikovanje. U zidnoj ravni motiv cvijeta javlja se u vidu traka, horizontalno tekuih traka - polja, u zonama nadprozornika, a ponajvie u zoni parapeta. Dra kultiviranog materijla tako uoljiv u djelima bekih arhitekata nalazi odraza i ovdje, te se tekstura materijala mijenjala razliitim nainom njegove finalne obrade. Tako se postizao bogat likovni dojam cjeline koristei praktino samo jedan materijal. Maskeron, ponajvie u vidu glave ene sa obiljem vitica i traka koje se sputaju niz meuprozorske stupce, ponekad je dominantan motiv proelja, a esto se javlja i u zoni atike. Tema anela, golog djeaka, postaje dekorativni motiv u arhitekturi secesije nakon to ih Michael Povolny izlae komponiran u cvijetnoj formi na umjetnikoj izlobi u Beu 1908. godine. Ovdje se lik puta komponira sa cvijetnim motivom u vidu trake koja podvlai streni vijenac. Rokoko vjenii i girlande koje su u bekoj sredini bile izraz duha mjesta, obilato i nekritiki prenose u Bosnu, a posebno u zone gabla dekorirane obaveznim pletenicama ili poljima parapeta i nadprozornika ispunjenim rocaille oblicima. Odnos prema skulpturi je tipino barokni; skulptura je nedjeljiv dio arhitektonske mase, a najee teme su atlanti koji podupiru doksat ili pak piramidalna kompozicija u zoni atike koja naglaava ugao graevine. Mada je secesionistika arhitektura Bosne uz neznatne izuzetke produkt utjecaja beke kulturne sredine, zanimljivo je da je meu 191 upisanog uenika na Wagnerschule bio samo jedan Bosanac, Kurt Braun, i to samo jednu godinu, 1911./12., to je kratko, a i suvie kasno da bi svojim djelom mogao dati neki doprinos razvoju ove arhitekture kod nas. Poetkom stoljea i nije se ostvarila neka direktna veza sa Wagnerovom kolom, ali je po svom nasljeu ovo podruje postalo zanimljivo tek proirenjem onog vagnerijanskog geniusa loci, jedne od vanih tema ove kole koja se razvila u ideju o oplemenjivanju samonikle arhitekture. Studije Ernesta Lichtblaua raene u Bosni u vidu skicoznih zapisa koje su potom pretvorene u stvarne arhitektonske projekte, bile su zapravo analitika priprema neophodna za razvoj novih metoda oblikovanja. Ali posredni utjecaji njegovog rada su znaajniji, studijama arhitekture Bosne i projektima koji njenu batinu kreativno interpretiraju, projektima nastalim 1904.

godine, on ipak daje teoretsku podlogu na koju e se, ve narednih godina graditi ideja o bosanskom slogu. Istovremeno se kod nekih arhitekata u Bosni uoava paralelnost sa mnogim razvojnim karakteristikama Wagnerove kole. Kromatska istraivanja ove kole prate mnogi ovdanji arhitekti, a isto tako esto prebogatu naturalistiku dekoraciju reduciraju na povrinski ornament preteno geometriziran i sa jakim bojama. Ili oblici apstraktnog izraavanja koji su na Wagnerovoj koli razvijani ak prije nego u slikarstvu, u secesionistikoj arhitekturi Bosne javljaju se oko 1910.u vidu strogo pojednostavljenih dekorativnih formi i kompozicija od apstraktnih elemenata iste vizualnosti, punih simbolizma. I konano, svijest o osobenim ishoditima koju razvija bosanskohercegovaka arhitektonska misao austrougarskog perioda, gotovo istodobno sa slinim strujanjima u drugim evropskim zemljama, odraz je procesa kojeg Wagnerova kola zapoinje gradei jednu arhitektonsku epohu. Bez idejnog oslonca u bekoj kulturnoj sredini koji je u poetnoj fazi secesionistike arhitekture Bosne bio vie formalni, a tek koncem prve decenije prerasta u stvaralaki, teko bismo mogli razumjeti te sloene tokove razvoja secesije, bosanskog sloga i konano Moderne. Razvoj bosanskog sloga Od poetka svog razvoja secesionistika arhitektura Bosne polarizira se na dva osnovna toka: arhitekturu koja po svemu prati srednjoevropske uzore i onu koja odmah uspostavlja dijalog sa formalno-stilskim elementima tradicionalnog graditeljstva. To nije neuobiajeno i za druga rubna podruja rasprostiranja Stila 1900 to je davalo posebna usmjerenja kasnijem razvoju savremene misli, a to je uvjetovalo i danas uoljive sposobnosti. Inae antihistoriji orjentirana arhitektonska misao ovog stila, osnove svog stilskog izraza u tim podrujima trai u nekom ranijem, evropskoj kulturi pripadajuem umjetnikom periodu, ili pak u folklornim temema puke primijenjene umjetnosti. Posebnost umjetniko-stilske veze sa tradicionalnim graditeljstvom na tlu Bosne i Hercegovine je u tome to klasino evropski obrazovan arhitekt svoje poimanje umjetnikog izraza i ne dovodi u vezu sa stilskom pojavom koja je produkt drugaije civilizacije. Za njega je, inae stilski definirana osmasnko-turska umjetnost izvan standardnih umjetnikih kategorija, ekscentrina, pa time i antihistorijska, te podatna da se njome obogati vlastiti izraz bez bojazni da se ue u neki novi eklektiki odnos. Gotovo svi bosanskohercegovaki arhitekti imali su poneku realizaciju koja je svoj stilski izraz bazirala na nasljeu, za to je osnovni uvjet bio njeno poznavanje. Njihovo kolovanje na tradicijama akademizma, zatim razvijanje smisla za istraivanje nasljea, kao i prihvatanje filosofije secesionistike arhitekture i umjetnosti uope, rezultiralo je brojnim specefinostima u domenu stila, a to je osobito vano, dalo je iroku osnovu za dalju nadgradnju novog izraza koji bi znaio sintezu svih dotadanjih pozitivnih iskustava. Kreativan odnos prema batini pretpostavljao je njeno dobro poznavanje, a sudei po tome to su gotovo svi bosanskohercegovaki arhitekti austrougarskog perioda pokazali da vladaju elelmentarnim znanjima islamske umjetnosti, vidi se da su saznanja o tome bila rezultat stalnog izuavanja. Studij umjetnike batine potstican je i zvaninom kulturnom politikom kojom se, kroz naglaavanje kulturnog, teilo ka ostvarenju nacionalnog identiteta. Zato se u prvim predstavljanjima Bosne i Hercegovine Evropi naglaava njena folklorna komponenta. Na Zemaljskoj izlobi u Budimpeti 1885. godine rukotvorine Bosne izlau se u paviljonu oblika bosanskog ardaka, a na izlobi bosanskohercegovakog umjetnikog obrta u Beu 1896. izlagane su narodne rukotvorine. Nastojanje da orijentalni slog bude nosilac regionalnog izraza oituje se i u stilskim odlikama izlobenih paviljona od onih openito orijentalnih pa do stilski preciznijih koji tanije oznaavaju regionalne posebnosti islamske arhitketure. Na Milenijumskoj izlobi u Budimpeti 1896. godine bosanskohercegovaki privredni paviljon, paviljon umarstva, kao i paviljon dravne eljeznice vjeta su kompilacija razliitih

Strana 19

Strana 19

regionalnih kola islamske arhitekture. Samo kafana i stambena kua pokazuju regionalne odluke osmanskoturskog graditeljstva. Kontinuiran razvoj saznanja o graditeljskoj batini, kao i postojanje svijesti o njenoj vrijednosti, neminovno se morao odraziti i na arhitekturu secesije stvarajui lokalne oblike to je sasvim u suprotnosti sa njenim antihistorijskim duhom. Izvjesna kompatibilnost biomorfne, stilizirane i plone islamske dekoracije i secesionistikog shvatanja nove uloge ornamenta, pokazala se kao zanimljiv spoj na objektu Bosanskohercegovakog paviljona na Jubilarnoj izlobi u Beu, 1898. godine, gdje arh. Josef Urban stilizacijama u duhu secesionistike umjetnosti postie efekt arabeske. Nova dekorativna simbioza izrazitija je na paviljonu Bosne i Hercegovine u Parizu 1900. godine, arh. Carlo Paneka, u ijem enterijeru kapiteli, lukovi profilacija i druge, samo upuuju na svoje porijeklo u islamskoj umjetnosti, ali su dinamizirani i zmijsko izvedeni sasvim u skladu sa nainom modelacije Stila 1900. Interes za nasljee u Bosni i Hercegoivni ima dugu tradiciju, a od okupacije 1878. to je i politiko i praktino pitanje. Politika razvoja nacionalnih kultura u svim pokrajinama Monarhije, u Bosni je bila idealna podloga za praktino ostvarenje pseudomaurikog ili orijentalnog arhitektonskog stilskog izraza. Uvjet njegovom razvoju bilo je poznavanje i stalno izuavanje prve islamske umjetnosti uope, a zatim i regionalne, osmansko-turske kole, proete elementima lokalnog folklora. Osnutak muzeolokog drutva jo 1885., potvrda je zavidnog nivoa razvoja svijesti o vanosti izuavanja i zatite kulturnog nasljea. O tome svjedoi i Graevinski rad iz 1893. pod nazivom Graevinski pravilnik za zemaljski glavni grad Sarajevo u kome se pored opih odredbi navode i specifini uvjeti za pojedine ambijentalne cjeline. Ovdje se po prvi put uoava vanost za amibjent kao cjelinu i tzv. minerne arhitekture, pa se u smislu njene zatite odreuju uvjeti graenja okolnih zona. Radi usporedbe, traba znati da se tek u razdoblju tzv. bioloke zatite uvodi pojam historijskog ambijenta, tanije u napisu o starim centrima, objavljenom 1913. u Antologia Nuova od Gustava Giovannonija. Da taj odnos prema historijskim ambijentalnim cjelinama nije bio samo vizionarsko matanje vidi se i po jednom ranijem primjeru. Nakon velikog poara u ariji 1879. godine kada je izgorjelo gotovo sve osim monumentalnih objekata od tvre grae, vlasti su se sasvim legitimno mogle odluiti na novu izgradnu u duhu tog vremena. Ali, donijeta je odluka da se izvri rekonstrukcija te ambijentalne zone u cjelini, to je i uinjeno. Takav metod javlja se tek u prirodu tzv. aktivne zatite, a razlog za takvo opredjeljenje pola stoljea ranije izvjesno je proizlazio iz tanog shvatanja da je odlika islamske arhitekture - vjeno u prolaznom. Arhitekt Josip Vanca prisustvuje VIII Internacionalnom kongresu arhitekata u Beu, 1908. godine, na kome se raspravlja o pitanju zatite domovinske umjetnosti i narodnog graditeljstva (Heimatschutz und Volkstumliche Bauweise) i istie potrebu osnivanja centralnih komisija za otkrivanje, uvanje i odravanje graevinskih spomenika. Kao saborski poslanik Vanca podnosi Zemaljskom Saboru 1911. godine rezoluciju u tom smislu u kojoj se Vlada poziva da izradi popis graevnih spomenika, da ih stavi pod dravnu zatitu, a da sve spomenike dade crtaki i fotografski snimiti. Osim toga, zahtijeva se da Zemaljska vlada podnese Saboru zakonsku osnovu "kojom bi novogradnje izvedene u bosanskom slogu, uivale osobite pogodnosti i olakoenja od poreza" (Tehniki list br. 24, 31. dec. 1928. Bosansko narodno graditeljstvo, str. 353-356) Sabor je jednoglasno prihvatio Rezoluciju koju Zemaljska vlada pozdravlja te izjavljuje da je naredila izradu pravilnika za organizaciju jedne centralne komisije koja e sastaviti katastar i opise svih spomenika koji e se staviti pod dravnu zatitu. Godinu dana kasnije, Vlada je ustanovila budet od 5.000 kruna, a nekoliko godina nakon toga poinje snimanje arhitektonskih objekata. Snimanje nije dovreno, niti su ovi uraeni snimci publicirani, ali su neki originali sauvani i do danas. Sve to ukazuje na razvijenu svijest o postojanju posebnosti umjetnikog izraza u Bosni, to je prije svega rezultat primjene i paralelnog prouavanja islamske umjetnosti, pri emu su tano uoene njene lokalne karakteristike. Uoava se da u Bosni postoji uistinu poseban nain

Strana 19

graenja, tzv. bosanski slog, vrijedan daljnjeg razvoja za razliku od djelimino eklektikog metoda pseudomaurikog sloga, tj. slobonog izbora dekorativne teme iz bilo kojeg kraja, vremena ili stila islamske umjetnosti. Na ovaj nain, arhitektura eklektiki osmiljenog pseudomaurikog izraza uz primjenu i prouavanje islamske umjetnosti i arhitekture, bila je pripremna faza za jedan od tokova arhitekture Bosne i Hercegovine, arhitekture izvedene iz pozitivnih iskustava tradicije, razliitog intenziteta, to se nastavlja i dalje razvija sve do danas. U razvoju secesionistike arhitekture uope, interes za nasljee je stalna pojava. Ishodita tog interesa su Hoffmannovi crtei samoniklih kua na Capriju ak iz 1896. godine, izvanredno ukomponiranih u pejsa. To mu je bio osnov da ustvrdi da se niti jedan tada moderni oblik vile idealno ne uklapa u ambijent, a da bi moderna arhitektura to postigla, potrebno je da vodi rauna i o arhitekturama odreenih sredina. Stalno prisutna ideja geniusa loci rezultirala je i razliitim smjerovima Wagnerove kole te znatan broj njegovih studenata tei da kroz funkcionalnu organizaciju kritiki dosegne vrijednost regionalne arhitekture. Zato ve prvih godina ovog stoljea nastaju projekti savreno prilagoeni regionalnoj arhitekturi, ali i dalje moderni, dok suprotan smjer predstavlja neobiedermeierska struja potpomognuta snanim usponom njemake arhitekture. Suptilna interpretacija nasljea javlja se kod Ernst-a Lichtblaua koji je vjerovatno 1904. godine posjetio Bosnu i napravio vei broj skica koje su i publicirane. Liene sporednih likovnih efekata, to su bile male arhitektonske studije karakteristinih oblika, te su kao takve bile dobra podloga za projekte. Lichblau formu kreira ve na osnovu povrne percepcije liene nebitnih arhitektonskih detalja, pri emu elementarnu formu kao jasno prepoznatljivu dominantu uklapa u moderne elemente koji postaju okvir tradicionalnim. Analizom kue za Bosnu uoava se da je osnovni motiv - formu krova, preuzeo iz arhitekture grada Jajca, odnosno dinarski tip krova ove tipino nomadski koncipirane graevine. Istovremeno, izvrsno je uoio da stambenu zgradu ustvari ini njen ansambl i upravo njenim plasmanom na teren, zidovima, otvorima, trijemovima, sofama i drugim elementima inae sasvim moderno oblikovanim, uspjeno sugerira najznaajniju karakteristiku stambene cjeline. I na drugim projektima, bez preuzimanja prepoznatljivih arhitektonskih detalja on koncipira po svemu moderne graevine, bogato razvijenih volumena i laganih bendrunih slobodno razvijenih katova, jasno pokazujui da su mu dobro poznate obluke centralno razvjene dispozicije bosanske stambene kue. U arhitektonskim asopisima tog doba mogue je pratiti kontinuitet primjene tradicionalnih elemenata nekada folklornih, ali u svakom sluaju sa prepoznatljivim regionalnim odlikama, to dokazuje da u tom pogledu Bosna nije izuzetak. Misaoni okvir ovoj pojavi daje nov odnos prema umjetnikoj batini i njenom vrednovanju. Pozitivistiki nain miljenja s kraja 19. stoljea odbacuje romantiarski odnos spram prolosti, a usmjerava se znanstvenim metodama istraivanja. Javlja se potpuno nov pristup kulturnim dobrima, a njihova egzaktna obrada i valorizacija obuhvata podjednako sve epohe. Teoretsku osnovu vrednovanja svih stilskih epoha dao je Alois Riegl studijom Die spatronische Kunstrindustrie, a temelji moderne analize umjetnikog nasljea postavljaju se ve 1903. godine u djelu Der Moderne Denkmalkultus, istog autora. Time su znatno preoireni kriteriji vrednovanja, a pred nauku postavljen problem kritike valorizacije doprinosa svakog naroda i svakog perioda njegova umjetnikog razvoja. Poetkom stoljea, nauni pristup batini se institucionizira i postaje organizirana djelatnost, a arhitektura sve jae svoj izraz gradi na uoenim vrijednostima nasljea uz istovremen razvoj svijesti o znaaju historijskog konteksta sredine u kojoj se gradi. Importirana srednjoevropska arhitektura koja sa tradicioanlnim graditeljstvom uspostavlja kreativan dijalog, javlja se mnogo prije pojave secesionistike umjetnosti. Nagli drutvenoekonomski napredak postavlja sve tee zadatke arhitekturi ije bogatstvo formalnog rijenika nije bilo takvo da bi mogla dati adekvatna rjeenja novim arhitektonskim temama koje je trebalo umjetniki i semantiki precizno definirati. To se uglavnom odnosi na one teme koje nemaju ishodita u prolosti ili pak na one koje nisu univerzalne, ve tipino lokalne.

Strana 19

Eklekticizam je ovdje mogao biti dostatan samo prvih godina okupacije, ali ve sa naporima da se konstituira jedna autonomna pokrajina Monrhije i uspostava njene vlastite dravne i kulturne institucije, namee se potreba za formuliranjem semantiki jasnijeg umjetnikog izraza. Tako relativno brzo dolazi do stvaranja tzv. pseudomaurikog sloga koji je oznaavao sve ono to ima iskljuivo lokalni karakter. Njegova najranija rjeenja u potpunosti su eklektike tvorevine, a to su ona djela na kojima je, neovisno o strukturi graevine, samo plat nosilac znaenja njene funkcije. Takav odnos prema graditeljskoj batini zavrava se na jednom krajnje uopenom pogledu na islamsku umjetnost, uvijek i samo na razini iste dekorativnosti. Utjecaj islamske umjetnosti na cjelovitu strukturu arhitektonskog djela zapoinje rano, ve 1880. godine, to je evidentno na Vancaevom projektu za kiraethanu u Sarajevu. Oito se oslanjajui na koncept tada jo uvijek postojeih osmansko-turskih itaonica u gradu, koje su uz monumentalne graevine, obino damije, bile centralno rijeeni potkupolni objekti, autor stvara centralno rjeenje sa visokom prostorijom i naglaenom ulaznom osovinom. Sam koncept graevine ukazuje na to da je Vancau bio poznat standardni oblik takve funkcije u osmansko turskoj arhitekturi. Premda centralna sala nije bila pokrivena kupolom, a i dekoracija je preuzeta iz maurske arhitekture. Ona je konceptualno kiraethana - sukladno geslu secesije: obnavljati, a ne ponavljati. I na projektu Gazi Isabegove banje iz 1890. godine, a na mjestu starog hamama iz 15. stoljea, isti autor pokazuje da je znalac odlika osmansko - turske arhitekture, premda zgrada u eksterijeru obiluje plitkom arabeskom tipinom za sjeveroafriku islamsku arhitekturu. Dio objekta koji je sluio kao turska kupelj rijeen je pokrivanjem kupolama i svodom, a proporcija prostora i odabrana plastika ukazuje na prethodni studij klasinog stila osmanske regionalne kole. Suprotno poetnim, krajnje generaliziranim gledanjem na islamsku umjetnost i arhitekturu uope, arhitekti brzo uoavaju njene regionalne karakteristike i interpretiraju ih u smislu adekvatnh prostornih rjeenja. To je uoljivo na erijatskoj sudakoj koli iz 1887., arh. Karla Parika, koncipiranoj po uzoru na klasine osmanske medrese koje su, bez obzira na veliinu i bogatstvo graevine u pravilu bile organizirane oko unutarnjeg dvorita. Ovu tipoloku osobenost uvaava i iril Ivekovi, projektant Medrese u Travniku 1895. godine i brojni drugi. Znalaka interpretacija sutinskih prostorno strukturalnih karakteristika regionalne kole islamske arhitekture - osmansko turske, prepoznaje se gotovao na svim interpretiranim oblicima posebno onim koji pripadaju monumentalnoj arhitekturi. Projekt nove damije u Hrasnici, arh. Ludwig Hubera iz 1895. doslovno se oslanja na najraireniji i u ovim krajevima stilski najrazvijeniji tip - jenoprostornu graevinu sa trijemom. Dogradnja Carevoj damiji u Sarajevu Palae Ulema Medlisa, 1910. godine po projektu Karla Parika nosi najljpe odlike klasinog perioda ove arhitekture. Liena svega to nije tipino za ovu regionalnu kolu, ova gradnja potvruje da su arhitekti ve potpuno ovladali stilom koga interpretiraju. Elemente tradicije, a u arhitekturi secesije, nalazimo esto ak i kod onih djela koja nemaju niti jedan detalj preuzet iz zateene arhitekture. Vee povrinom analizom proelja doma Napredak iz 1913. godine u Sarajevu, arh. Dionisa Sunka, uoava se naglaen osjeaj za kontekst vremena i prostora u kome nastaje ova gradnja. Izvjesno je da se autor prethodno upoznao sa osnovnim karakteristikama lokalne tradiconalne arhitekture koju apostrofira primarnim elementima artikulacije proelja. Njegovu sklonost da arhitekturom izrazi duh mjesta nalazimo i na primjerima drugih sredina, npr. njegov natjeajni rad za novu sveuilinu knjinicu u Zagrebu iz 1909. godine nosi prepoznatljive lokalne gornogradske motive ili njegovo Biskupsko sjemenite u akovu podignuto na mjestu staroga u tada sasvim savremenim oblicima kasne secesije ima izrazito naglaen mansardni krov samo zato da bi ostvario prisniji stilski odnos sa postojeim biskupskim dvorom... U Sarajevu, onu tipinu vertikalnu ralanjenost lokalne kue na masivno prizmelje i lagani kat, Sunko na zgradi Napretkova doma sugerira kamenom

Strana 19

oplatom sve do prozorske klupice prvog kata, emu kontrastira glatke malterisane plohe kata olakane velikim otvorima i razvijenim volumenima. Kompoziciju smiruje snano isturena streha, a krov velike povrine i nagiba dovrava kupola. Iako prizemlje ima velike otvore, ono se doivljava kao masivno; djelimino zbog simetrine kompozicije gdje je ulaz u aulu kinosale smjeten u srednju osu znatno nii naglaen plitkim i punim trokutastim zabatom, ali i time to su izlazi na dvije treine svoje visine presjeeni strehama (ove danas ne postoje). A to je motiv iroke kapije stambene kue, izrezane u zidnoj masi i obavezno natkrivene strehom. U ravni katova dominiraju dva simetrino postavljen doksata, a sve povezuje snaan potez strehe. Krovna kupola na osmerougaonom tamburu sa krunim otvorima pokrivena je limom sa naglaenim spojerima, poput kubeta monumentalnih osmansko-turskih graevina. Ono nema drugu funkciju osim dekorativne. Iako se radi o sasvim secesionistikom djelu, analizirajui kompoziciju ne moemo se oteti dojmu da utor nastoji, ali i uspijeva, uspostaviti dijalog sa duhom mjesta. Analizom i drugih znaajnih objekata moemo ustanoviti da mnogi arhitekti svoj secesionistiki izraz sve jae kodiraju u tradiciji, pri emu se, ovisno o stupnju interpretacije stvaraju ak i neobina rjeenja. Sve dubljim proimanjem sa sutinskim odlikama tradicionalne arhitekture koje postepeno postaju dominante i nosioci izraza arhitektonske cjeline, ta djela ve zahtijevaju razmatranje u kontekstu tzv. bosanskog sloga. Secesionistika sloboda izbora dekorativno-plastinog znaka inila je lako moguim preuzimanje ve rijeenih dekorativnih formi islamske arhitetkture i njihovo slobodno korienje i transponiranje u novim rjeenjima. Ali znaajniji utjecaj na arhitekturu secesije pretstavlja transponiranje karakteristinih arhitektonskih elemenata, a zatim i principa komponiranja arhitektonske cjeline. Doksat je veoma est motiv kojeg nalazimo u raznim arhitekturama, ali se njegova interpretacija zaista oslanja na uzore zateenog graditeljstva. On i dalje ima istu ulogu: uvijek obiljeava najvaniju stambenu prostoriju, a otvorima koji su razdvojeni samo uskim stubiima doivljava se kao kontinuirana prozorska traka. I dalje se gradi karakteristian asimetrian volumen kao posljedica sasvim odreene lokacije kao i vertikalna ralanjenost proelja u kojemu se nastoji postii onaj kontrast punog masivnog prizemlja i lagane strukture kata. Primjenom doksata, koncentracijom otvora, fakturom materijala i proporcijama, postiu se rjeenja koja u sebi nose prepoznatljive odlike duha mjesta. Formulacija bosanskog sloga kao posebnog arhitektonskog izraza evolira iz arhitekture secesije oslonjene na tradiciju, a preko brojnih varijacija i prelaznih rjeenja. Njegovo nastajanje direktno se oslanja na secesionistiku metodu graenja stilskog izraza, a prvenstveno je znak svog vremena i izraz visoke svijesti o znaaju i vrijednosti kulturnog konteksta u kome djelo nastaje. Logino, bosanski slog se sasvim postupno artikulira zapoinjui svoj razvoj prvenstveno insistirajui na slikovitosti cjeline, tj. isticanjem prepoznatljivo naslijeenih arhitektonskih elemenata, to nije uvijek imalo logiku povezanost sa strukturom cjeline, da bi taj razvoj konano bio krunisan takvim rjeenjima koja pokazuju puno jedinstvo forme i strukture. Arhitekt Josip Pospil neoptereen akademskim obrazovanjem, negira disciplinu elevacije secesionistikog proelja, a i formalni vokabular ovog pokreta kod njega u pravilu izostaje. Praktino, on svoj izraz gradi na povrnom osloncu na secesiju, pri emu su mu kompozicioni elementi proelja preuzeti oblici iz nasljeenog graditeljstva. Posebno na projektima porodinih stambenih zgrada on pronalazi rjeenja koja i osnovom i konanim izgledom nose prepoznatljive crte domae stambene arhitekture, koje bi se, bez posebnih ograda, mogle prihvatiti kao rjeenja u bosanskom slogu. Sam pojam bosanski slog najvjerovatnije se javlja tek oko 1910. godine jer se do tada najee upotrebljavao izraz pseudomauriki slog za sve one objekte koji se ostvaruju na osnovu jedne generalizirane slike islamske dekorativne umjetnosti, a kasnije, kada se takva arhitektura sve vie pribliava interpretaciji karakteristika regionalne osmansko-turske kole -

Strana 19

pseudoorijentalni. Naziv bosanski slog sree se prvi put u rezoluciji koju arh. Vanca podnosi Zemaljskom Saboru 1911. godine, tj. u vrijeme kada ve postoje ostvarenja koja su prevazila formalno-oblikovni aspekt tradicionalnog graditeljstva, a koji zadiru u samu njegovu sutinu. Taj pojam, da bi oznaavao pojavu, a ne pojedinane primjere, moe se odnositi samo na vrijeme od 1910. na ovamo. Arh. Josip Vanca prvi je dao formulaciju pojma bosanski slog, a i njegovu definiciju vjerujui da postoji specijalni bosanski nain graenja. Tada postavljena teza o njegovom postojanju ostala je neprikosnovena sve do danas, samo je kroz raznolikost pokazala razliito shvatanje ovog pojma. Disperznost islamske civilizacije i kulture i brojni varijeteti onoga to smatramo orijentalnim imaju razliit stupanj izvornosti to uglavnom ovisi o predislamskoj tradiciji dotine sredine. Umjetnost srednjovjekovne Bosne osim nadgrobnog kamena - steka, nije dala nita originalno to bi sintezom preklapajuih se civilizacija dalo novi kvalitet. Upravo zato period turske uprave obiljeavaju isti elementi osmansko-turske arhitekture, najii u poetku (kraj 15. i 16. stoljea) da bi se kasnije, stagnacijom i opadanjem moi turskog carstva javljali tipino provincijalni varijeteti i to ne kao posljedica vlastitog kulturnog doprinosa, ve kao improvizacija u okvirima skromnih mogunosti. Lokalno stanovnitvo je vrlo brzo i rado prihvatilo islam i sve tekovine osmasko-turske civilizacije, dovoljno snane da bar neke kvalitete generira dalje. Zato se moe postaviti pitanje koje su to stvarne bosanske karakteristike ovog nasljea obzirom na minorne modifikacije koje su vie stvar nunosti, a ne vlastitog razvoja. Ipak, ako se neki narod u potpunosti identificirao sa importiranom civilizacijom i naao svoj duhovni izraz u njoj, nemajui drugi, onda to i jeste njegova batina. Put do spoznaje preciznih karakteristika osmanske arhitekture u Bosni da bi ove bile podloga za bosanski slog, za arhitekte austrougarskog perioda bio je dug. I pored toga, vrijednost ove spoznaje ne treba umanjiti, ve uzeti u obzir da se arhitekti sreu sa drugaijim drutvenoekonomskim odnosima gdje su i kriteriji vrednovanja drugaiji. A da bi arhitektura potraila nove puteve na tradiciji i nasljeu, trebalo je mnogo inventivnosti. Najvei doprinos razvoju ideje bosanskog sloga u arhitekturi dao je arh. Vanca. I u onim njegovim radovima koje svrstavamo u maurike uvijek se prepoznaje neka tema lokalne arhitekture. Prve realizacije osloboene ope orijentalnih odlika a oslonjene iskljuivo na domau tradiciju ostvario je upravo Vanca i to dogradnjom verande svom ranijem projektu, muslimanskoj itaonici u Sarajevu "po motivima bosanskih divanhana". To je bio najraniji primjer (1888.) direktnog oslonca na tradiciju lokalnog graditeljstva i po prvi put to vie nije samo aplikacja vienog motiva, ve interpretacija odreene i sasvim jasne arhitektonske teme. Nacrtom Kiraethane (itaonice) u Jajcu, nastalim vjerovatno oko 1910. godine, a mada se nigdje ne navodi da je to Vancaevo djelo, po arhitekturi i crteu to izvjesno jeste, interpretiraju se najbitnije karakteristike i strukturalne odlike bosanske begovske kue. Ujedno su oigledne i one usko lokalne tipoloke odlike jajake kue koja nosi sve odlike nomadskog shvatanja graenja prostora. Izrazita je horizontalna ralanjenost na puno, kamenom zidano prizemlje za zimske uvjete stanovanja i veoma lagana, jako perforirana bondruna konstrukcija kata za boravak ljeti. I tip krova - dinarski, u duhu je ambijenta. Kuu Osmanage Mehmedia u Zenici Vanca projektira 1909. godine, po uzoru na gradsku kuu, po tipu iz centralne Bosne kod koje je stamben prostor rjeavan u ansamblu. Gotovo sasvim preuzete elemente tradicionalne arhitekture nalazimo i na projektu ljetnjikovca Dr. Mandia na Ilidi ali ve oko 1900. Vanca uspostavlja jedan kreativan odnos spram nasljea, a u smislu strukture graevine, pa i loginiji. Gotovo faksimilska interpretacija prepoznatljivog oblika ustupa mjesto obliku koji je produkt funkcije i logike primijenjenog materijala, ali ovdje ostaje itekako prepoznatljiv princip komponiranja cjeline. Na porodinoj zgradi Husedinovi u Banjaluci iz 1913. godine primijenjeni su svi graevni standardi tog doba, ali je ista koncipirana u duhu turske gradske kue, tj. kao ansambl sa avlijama, zidovima i kapijama i sa karakteristinom centralno

Strana 19

razvijenom dispozicijom koja se oituje i u njenom vanjskom izgledu. Objekt je po svemu logian izraz funkcije i konstrukcije i ni po emu to nije kopija ve vienog. Ova arhitektura koja je izraz funkcije, primijenjenog materijala i konstrukcije, bez obzira na svoju pojavnost izvedenu na osnovu tradicije, u sebi ve nosi elemente rane Moderne. Sloeniji problem javljao se na zgradama kolektivnog stanovanja jer takvog uzora u tradicionalnoj arhitekturi Bosne nije bilo. Upravo na ovim temama Vanca naputa doslovno transoniranje elemenata nasljea razvijajui kreativnost na bazi spoznajnog, a ne vienog i prepoznatljivog. U njegovoj arhitekturi nastaloj oko 1910. godine jo uvijek je naglaen onaj duh secesije na bazi kojega tei da formulira novi stilski izraz. Neto jai otklon od secesionistikog principa organizacije proelja javlja se na dokatnoj uglovnici hotela Stari Grad u Sarajevu iz 1909. godine i to ponajvie u slobodi ritmizacije zidnih planova i u oblicima doksata. Isto tako nacrti za zgradu Hadin Ali-painog vakufa u Sarajevu, osobito oni koji su prethodili konakom rjeenju, nose sve odlike secesionistike elevacije proelja. Iako u formalnim elementima nalazimo sve tipine odlike bosanske kue, ipak je horizontalna ritmizacija objekta postignuta osama, primarna. Najbolja ostvarenja data u duhu bosanskog sloga, liena svega to je bilo historijsko u smislu evropske graditeljske prolosti i svega to je nacionalno, Vance je dao na projektima filijala Zemaljske banke u Bihau, Derventi, Banjaluci, Bosanskom amcu, Tenju... Na ovim objektima dijalog sa tradicijom uspostavljen je na jednom visoko kreativnom nivou bez preuzimanja prepoznatljivih oblika iz isto dekorativnih razloga. Oni su ovdje dovedeni u logiku vezu sa unutarnjim prosotrima koji se iz takvog odnosa lako itaju. Ono to je u njima tradicionalno, zapravo je tradicionalno poimanje logike teze funkcije, materijala i konstrukcije, to neminovno reproducira i oblik doivljen kao nasljee. Prema tome, Vancaevi oblici nisu preuzeti, ve izvedeni iz tradicionalnog poimanja samog naina graenja. Zato za ove zgrade s punim pravom moemo rei da po tipu pripadaju tradiciji, ali da nisu njeni modeli. Tip je vezan za oblik i nain ivota jednog drutva, te je za Vancaa sasvim logino bilo da tip postane osnova neke arhitekture, jer tip ne znai sliku neega to treba kopirati ili savreno imitirati, ve ideju koja e posluiti kao pravilo modelu. Model je predmet koga treba ponoviti onakvim kakav jeste; tip je naprotiv predmet prema kome svako moe zamiljati djela, a da ova ne budu meusobno slina. Ova djela pripadaju ranoj Moderni i po shvatanju da individualnost graevine svakako ovisi od forme (za to su najbolji primjeri historijski spomenici), ali najvie zbog toga to je ta forma organizirana u jednom prostoru i vremenu. Obadvije komponente (prostor i vrijeme), ovdje su apsolutno itljive. Razvoj bosanskog sloga posljednjih godina austrougarske uprave u djelu Vancaa obiljeen je izrazitim insistiranjem na formi, ime postie visok stupanj individualnog izraza. Svojim projektom gradske vijenice u Tuzli iz 1912., monumentalne graevine, on istie statino i simetrino komponirani volumen, obilato ukraen elementima secesionistike dekoracije, zatim detaljima stambene arhitekture Bosne, islamskim vitiastim lukovima, pa i barokiziranim tornjiima sa kupolama, ime je elio simbolizirati svu kompleksnost graditeljskog iskustva ovog grada. Takva znaenja moe imati samo vijenica, obino projektirana tako da bude po svemu prva meu gradskim kuama. Bolje rezultate on ipak postie na onim objektima koji nemaju pretenziju da pored vlastitih, imaju i neka druga znaenja. itljivost arhitektonskog dijela sa stanovita njegove funkcije, prostora i vremena, potpuna je na projektu nerealizirane Gradske trnice u Tuzli, iz 1912. godine, gdje su elementi po obliku bliski tradiciji, stvarni nosioci znaenja namjena koje izraavaju. Oni su stvarni, a ne formalni gradbeni elementi arhitektonske cjeline, jer su nastali kao logian izraz razvoja funkcije i u oblicima koji potuju logiku materijala i konstrukcije. Isti pristup formulaciji arhitektonskog izraza uoava se i na projektu zgrade vazduhoplovnih trupa u Rajlovcu kod Sarajeva iz 1917. godine. Znaajan doprinos razvoju bosanskog sloga dao je i Rudolf Tonnies, ija jo ranija djela pokazuju izrazito osjeanje za duh mjesta. Najbolja ostvarenja u bosanskom slogu daje

projektima stambenih kua na kojima se jasno vidi odbijanje i pomisli na doslovno kopiranje tradicionalne forme. Projektom Gradske vijenice u Bihau on veoma suptilno uspostavlja kreativan dijalog sa memorijom mjesta, a forme novoprojektiranog objekta su fine aluzije na kulturne slojeve grada. Nacrom gradske vijenice u Tuzli, Tonnies kao da eli izraziti svu slojevitost arhitektonske prakse na ovom tlu, a njena pozicija na rubu podignutog platoa trga bila je povod buenju visoke svijesti o potrebi postavljanja jednog znaka urbane identifikacije - novog prostornog orjentira. U jednom heterogenom tkivu nejasne mentalne identifikacije on uspostavlja novi prostorni znak koji e ga definirati. Izvjesno je da njegova arhitektura ima mnogo ira znaenja od onih koja su posljedica funkcije i ue lokacije, te se moraju razmatrati u mnogo irem urbanom kontekstu. Zanimljivo je da se bosanski slog uglavnom formulirao na osnovu tipa gradske begove kue, a da su drugi stambeni oblici bili rijetko zastupljeni kao predloak. Tim je zanimljivije rjeenje stambene zgrade u ulici Vinjik, u Sarajevu, arh. Ludwiga Hubera iz 1917. godine oblikovane po uzoru na feudalnu rezidenciju. Dvostruka uloga takvih rezidencija (stambena i odbrambena), davala je ivopisnu kompoziciju cjeline, a Huber na svom projektu ralanjivanjem krova na vie cjelina, drvenim verandama, horizontalnom rustikom i ritmom otvora stvara piramidalnu kompoziciju od vie autnomnih elemenata, zavrenu vidikovcem na kuli. Hans Berger dolazi na slubu u Sarajevo tek 1915. godine te je realizirao godine 1919. vilu Perii koja nosi najbolje odlike bosanskog stila. To je po svemu Moderna koju obiljeenu nasljeem ine samo usvojeni najboji graditeljski principi Bosne. Nekolicina projekata drugih arhitekata nastalih u isto doba ideju bosanskog sloga bespotrebno devalviraju romantiarskim imitiranjem isto formalnih elemenata. Sasvim logini u svom kontekstu, sada ovi detalji postaju ak groteskni u novoj namjeni i novom mjerilu. Za ljubav slikovitosti naputena je strukturalna logika zahvaljujui kojoj su neki arhitekti kao to su Vanca i Tonnies mogli doi do novog izraza. Ponovno buenje svijesti o vrijednosti nasljea javlja se u znatnoj mjeri tridesetih godina ponajvie u kritikim analizama i pisanim djelima. U nasljeu su traene i dokazivane one univerzalne vrijednosti koje propagira i avangardna arhitektura uz uvjerenje da se kontinuitet graditeljstva ne moe ostvariti kroz posebnost pojava, ve naprotiv, njenu univerzalnu vrijednost. Time je definitivno otklonjeno pitanje stila u arhitekturi Bosne, pa se krajnje racionalno pristupilo analizi arhetipskih pojava. Ortodoksni funkcionalizam, negirajui formalni aspekt arhitektonske pojavnosti, doprinio je tome da se u traenju kontinuiteta odbaci svaki romantizam, podjednako tetan i nasljeu i savremenoj arhitekturi. Tek u posljeratnom periodu uspostavio se objektivniji odnos prema duhu nasljeenog, odnosno tek onda kada je arhitektura definitivno prestala biti pitanje stila. Usporedbom razvoja Moderne u Bosni i Hercegovini sa vremenski paralelnim tokovima u drugim srednjoevropskim zemljama, uoavaju se odreene metodoloke podudarnosti, ali konani rezultati ne bi mogli izdrati poreenja, jer su im polazne pretpostavke proizile iz pojma nasljea, ak i civilizacijski oprene. Njena geneza zapravo je slika jednog procesa kulturnog i umjetnikog preobraaja orijentalnog civilizacijskog kruga u zapadni, sasvim paralelno sa drutveno-ekonomskim transformacijama. Formulacija Moderne, samo je finale ovog procesa. (***) http://www.iis.unsa.ba/posebna/sarajevo/nedzad_kurto.htm (21.1.08., 16:24h)
Strana 19