SVEUILITE U ZADRU ODJEL ZA ARHEOLOGIJU

VUKOVAR LIJEVA BARA

Seminarski rad iz kolegija Bjelobrdski kulturni kompleks

Mentor: Doc. dr. sc. Karla Gusar Zadar, 2012.

Izradili: Ante Purui Dino Ribi

SADRAJ
SADRAJ........................................................................................................................................2 Uvod.................................................................................................................................................1 Grobni ritus......................................................................................................................................2 Predmeti grobnog inventara.............................................................................................................3 Osobna oprema............................................................................................................................3 Orue, alati i pomagala................................................................................................................3 Oruje i bojna oprema.................................................................................................................4 Nakit.............................................................................................................................................5 Metalni privjesci..........................................................................................................................7 Nakit ruku....................................................................................................................................8 Keramika......................................................................................................................................9 Zakljuak........................................................................................................................................10 Popis koritene literature...............................................................................................................11

Uvod
Vukovar se smjestio u sjeveroistonom dijelu Republike Hrvatske i sjedite je Vukovarskosrijemske upanije. Lei na uu rijeke Vuke u Dunav. Podruje grada naseljeno je u kontinuitetu i grada jo od od sam prapovijesti neolitika kulture. prostor iz tonije

starevake Vukovara kulture

Meutim,

najznaajniji je po nalazima bjelobrdske odnosno po lokalitetu Lijeva bara o kojem je u ovom seminaru i rije. U vrijeme
Slika 1. Geografski poloaj Vukovara (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

arheolokih

iskapanja

nalazite na Lijevoj bari bilo je u strunoj literaturi ve gotovo pola stoljea poznato pod nazivom Gradac ili Jankovia Gradac, ne kao ranosrednjovjekovni ve kao pretpovijesni lokalitet, zbog nalaza koji su se pripisivali vuedolskoj kulturi bakrenog doba.1 Za postojanje ranosrednjovjekovnih nalaza saznalo se poetkom 30-ih godina 20. stoljea kada je Arheoloki muzej u Zagrebu doao u posjed veeg broja prapovijesnih predmeta te nekolicine nalaza bjelobrdske kulture. Probna, a potom i sustavna istaivanja Arheolokog muzeja u Zagrebu zapoela su na Lijevoj bari s manjim arheolokim zahvatom u ljeto 1951. godine, a nastavila se u veem obimu 1952. i zavrila velikim iskopavanjima 1953. Godine - odvijajui se, sve vrijeme, pod zajednikim vodstvom dr. Zdenka Vinskog, Marcela Gorenca i Ksenije VinskiGasparini. 2 Tijekom trogodinjih arheolokih iskapanja istraena je povrina od 3050m te je otkriveno 438 ranosrednjovjekovnih grobova bjelobrdske kulture. Osim ovih grobova otkriveno je jo 9 pretpovijesnih skeletnih ukopa te 101 arni ukop daljske kulturne grupe.

1 2

Demo , 2009, 16 . Demo , 2009, 16.

Grobni ritus
Iako se openito vjeruje da je povrinskim oznaavanjem grobova ranosrednjovjekovnih

obuhvaeno ponajprije ureenje manjeg humka izduenog oblika veliinom slinoga grobnoj jami, a da je tek zatim ponegdje i pokatkad zamijeeno zabijanje jedne ili dvije drvene grede, kolca ili daske u blizini pokojnikove
Slika 2. Grob 363 (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

glave

ili

nogu,

ranosrednjovjekovni grobovi na Lijevoj bari nisu davali nikakve izravne potvrde za bilo koji od ovih primjera.3 Dubina grobnih jama varirala je od 15 cm do 115 cm s tim da su se u dublje jame ukopavale odrasle osobe dok su se u plie ukapala djeca. to se tie ureenja grobnih jama sva zapaanja upuuju na to da su se pokojnici ukapali izravno u zemlju bez tragova grobne opreme. Pokojnici su se u veini sluajeva polagali na lea, a rijetki su sluajevi polaganja na bok, tonije njih etiri. U tom smislu osobito je zanimljiva pojava uoena u gr. 363/ gdje su pokojnikove noge prilikom ukopa zacijelo bile ispruene i tek su naknadnim raskopavanjem groba u strahu od vampirenja postavljene u prekrieni poloaj.4 U tadanje vrijeme ta pojava nije bila toliko rijetka. Prema tadanjim vjerovanjima vampirenje se dogaalo obino nakon pokopa, a zatitu od vampirenja pruao je postupak poznat pod nazivom nainjanje. Tom inu bili su izloeni razliiti dijelovi pokojnikova tijela, nerijetko je oteivana ili od trupa odvajana glava, ali su zbog jo postojeih vitalnih organa ee oteivani ili remeeni gornji dijelovi trupa, rjee donji dijelovi ili noge pokojnika, a ponekad je skelet bio i u cijelosti uniten.5 Orijentacija grobova je u pravcu Z-I (glava-noge) sa veim ili manjim otklonima. Pokojnici su polagani u grobove individualno izuzev par primjera u kojima su u isti grob poloeni majka i dijete.

Demo , 2009, 387. Demo , 2009, 390. Demo , 2009, 402.

Predmeti grobnog inventara

Osobna oprema
Noevi- na Lijevoj bari naena su 23 ranosrednjovjekovna eljezna noa. Iz mukih grobova potjee najvei broj noeva, njih 90%. Svi noevi naeni su u funkcionalnom poloaju tj. u predjelu pojasa ili rukama. Prema tipolokoj podjeli ovi noevi nose naziv A4. Svrstavamo ih u prvu fazu bjelobrdske kulture i smatraju se staromaarskim utjecajem na slavenske itelje. Kresivo i kremen- kresivo i kremen zateeni su u deset grobova. Ovi nalazi su povezani takoer samo sa mukim grobovima. Kao i noevi pronaeni su u predjelu pojasa. Prema tipolokoj podjeli kresivo i kremen nose naziv A5.

Orue, alati i pomagala

Od orua, alata i pomagala na nekropoli Vukovar-Lijeva bara pronaeni su sljedei predmeti: Prljenovi, ila, igle, strugalo,turpija, projektil za praku, udica, britva te pinceta.

Slika 3. Orue, alati i pomagala (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

Oruje i bojna oprema

Na Lijevoj bari oruje i bojna oprema najrjea jedino su i najmalobrojnija orujem i skupina opremom predmeta grobnog inventara, zastupljena streljakim prikupljenom jedino u arheoloki istraenim grobovima.6 Nalazi refleksnog luka, tobolaca za strelice i iljaka strelica predstavljaju prema Giesleru oblike koji predstavljaju prijelaznu fazu prema stvarnoj bjelobrdskoj kulturi. Naime, to su oblici koji su svojstveni, kako staromaarskom, tako i bjelobrdskom horizontu nalaza.7 Refleksni lukdijelovi refleksnog luka

pronaeni su samo u jednom grobu. Rije je o grobu mlaeg mukarca. Ploice su naene u nizu od prsa preko desne srane trbuha do desnog kuka.8 Prema Gieslerovoj tipologiji refleksni luk oznaavamo kao A1.
Slika 4. Oruje i bojna oprema (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

Vrak strelice- vrci strelica zastupljeni su u 22 primjerka u 13 grobova.9 Vrci strelica naeni su iskljuivo u mukim grobovima. Sve strelice, bez iznimke, istonog su tipa koji za naticanje umjesto tuljca koristi trn. Meu njima prevladavaju strelice rombinog pera(81,81%), a preostalu nepunu petinu ine tri strelice lovorikog pera i jedan primjerak tzv. dvoroge ili ravaste strelice. 10 Prema Gieslerovoj tipologiji strelice oznaavamo kao A3. Tobolac- tobolci su izraivani od materijala podlonih brzom propadanju (koa, drvo, kost, eljezo) tako da su od njih u grobovima obino preostali samo cjelovitiji dijelovi ili ulomci, bolje ili loije sauvanih eljeznih okova s pripadajuim uvrivaima, a pokatkad i okviri eljeznih preica kojima su tobolci vezani o pojas, a samo iznimno ulomci ploica kotane
6 7

Demo , 2009,424. Tomii , 1989, 265. 8 Demo , 2009,424. 9 Demo , 2009,428. 10 Demo , 2009,429.

oplate vrha, usta ili vrata tobolca.11 Na lokalitetu Vukovar-Lijeva bara pronaeno je pet tobolaca. Prema Gieslerovoj tipologiji oznaka za tobolce glasi A2.

Nakit
Kariice- na lokalitetu Vukovar Lijeva-bara susreemo sljedee oblike kariica: tip 13, tip I-II, tip 18 te tip 19. Kariice tipa 13 javljaju se sveukupno u 22 sluaja od ega pojedinano u 18 sluaja te su ujedno i najbrojnije.

Slika 5. Kariice (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

Naunice- na lokalitetu Vukovar Lijeva-bara susreemo sljedee oblike naunica: lijevane grozdolike naunice (tip 14a), lunulaste naunice s perforiranim roiima na luku karike(15a), lunulaste s uicom na lunuli (15 b), lunulaste s perforiranom lunulom (15 c), lunulaste sa zvjezdolikim privjeskom (15 d), polumjeseaste sa ukrasom iznad privjeska (15 e), etverojagodne lijevane naunice (tip 16), te volonjske naunice (tip 17).

Slika 6. Naunice (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

11

Demo , 2009,430.

Torkvesi- s Lijeve bare potjeu 24 torkvesa. 7 torkvesa nabavljeno je otkupom, a preostalih 17 iskopano je iz enskih ili djejih grobova tijekom arheolokih iskopavanja 1951-1953. godine.12 Od oblika torkvesa imamo: ogrlice torkvesi (tip 1), ogrlice- erdani (tip 39 i 40) te ogrliceerdani sa buenim poliedarskim perlama od ametista i fluorita (tip 41).

Slika 7. Torkvesi (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

Ogrlice- ogrlica je skup istovrsnih ili raznovrsnih privjesaka sloenih u niz ili povezanih u cjelinu koja se vee, vjea i nosi oko vrata ili na prsima.13 Na Lijevoj bari pronaeno je 34 kompleta ogrlica. Za razliku od prve faze nekropole u kojoj se ogrlice ne pojavljuju, drugu fazu karakterizira njihovo esto pojavljivanje. Utvreno je postojanje dva temeljna tipa ovog nakita. Naime, razlikujemo karakteristine ogrlice od upletene bronane ice, tzv. ogrlice torquese(tip 1) te ogrlice od raznolikih vrsta perli, tzv. ogrlice tipa erdani(tip 39 i 40). Ogrlice torquesi utvrene su u 8 sluajeva. Ogrlice erdani javljaju se u 18 grobova od ega se u 5 grobova javljaju u kombinaciji sa ogrlicom tipa erdani.14

12 13

Demo , 2009, 458. Demo , 2009,471. Tomii , 1989, 269-270.

14

Metalni privjesci
Krievi- na Lijevoj bari pronaena su dva kria, oba u djejim grobovima; jedan lijevan u bronci i s prikazom raspetog Krista naen je u predjelu grudnog koa jednog skeleta, a loe drugi sauvanoga i poremeenog jednostavan,

nezgrapan i nepravilan lijevani olovni primjerak bez ikakvoga prikaza ili ukrasa zateen je zajedno s perlom upravo u predjelu vrata.15 Po Gieslerovoj tipologiji krieve oznaavamo rednim brojem 45. Praporci- praporci su zastupljeni sa samo 7 primjeraka, meu kojima je 6 bronanih i jedan eljezni praporac. Dvodijelni su te se prema Gieslerovoj tipologiji oznaavaju brojem 10. Novac- novac je naen u pet grobova. Sluio je
Slika 8. Privjesci (slika preuzeta iz . DEMO, 2009.)

kao jedan od ukrasnih dijelova ogrlice. Na Lijevoj Bari koritene su dvije vrste novca: rimski bronani novac III. i IV. stoljea te bizantski zlatni novac kovan oko sredine X. stoljea. Posebno mjesto pripada probuenom zlatnom noviu bizantskog cara Konstantina VII. Porfirogeneta (913 959) koji je naen u djejem grobu. S obzirom da je taj novi naen u usnoj upljini ovaj novi tumaimo kao obolus. injenica da je novi buen govori o njegovoj primarnoj upotrebi kao dijela ogrlice.16

Slika 9. Novi koriten kao obolus (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

15 16

Demo , 2009, 479. Tomii , 1989, 273.

Nakit ruku
Narukvice- s Lijeve bare potjeu 62 narukvice, te ih je veina sauvana u cijelosti. Narukvice su u grobovima zateene ee pojedinano (25 grobova), negoli u paru ( 15 grobova).17 Od oblika zastupljene su sljedee vrste narukvica; narukvice okruglog presjeka rastavljenih krajeva(tip 4), zatim narukvice od lima zaobljenih proirenih zavretaka(tip 3), narukvice od lima uvijenih krajeva(tip 2), narukvice od pletene bronane ice (tip 6), narukvice rombinog presjeka rastavljenih stanjenih krajeva (tip 7) te narukvice rastavljenih krajeva u obliku zmijskih glava (tip 8). Narukvice okruglog presjeka rastavljenih stanjenih krajeva tipa 4 susreemo ukupno u 10 grobova. Posebno je interesantna njihova pojava u mukim ratnikim grobovima broj 92 i 268. 18

Slika 10. Narukvice (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

17

Demo , 2009,491. Tomii , 1989, 266.

18

Prsteni- tijekom arheolokih iskapanja 1951-1953. godine na Lijevoj bari prikupljeno je 120 primjeraka razliitog prstenja.19 Prevladavaju prsteni izraeni od bronce, a puno rjei su primjerci izraeni od srebra. Nadalje prsteni su pronaeni veinom u enskim grobovima, njih 2/3, dok je ostatak pronaen u mukim i djejim grobovima. Na nekropoli susreemo sljedee oblike prstena: tip 22a, 21, 24, 25, 38 b, prsteni rastavljenih krajeva, polukrunog presjeka (tip 22a), konkavnog presjeka (tip 24), okruglog presjeka (tip 25), prsteni rombinog presjeka rastavljenih suenih krajeva (tip 27), lijevani prsteni valovito reljefno istaknutog
Slika 12. Prstenje (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

grebena (tip 34 B). Sasvim izuzetno mjesto pripada relativno brojnoj pojavi prstena 38b. Ovu varijantu nakita Giesler kronoloki svrstava u ranu fazu prvog stupnja bjelobrdske kulture(BB I) i smatra produktom bizantskog kulturnog kruga ili proizvodom radionica koje djeluju pod utjecajem bizantskog kulturnog kruga.20 Od svih ovih oblika prsteni tipa 38b oigledno su bili omiljeni ukras na prstima bjelobrana. Naime javljaju se u 27 sluajeva na svim dijelovima nekropole.

Keramika
Keramiki nalazi, zapravo ulomci razbijenih ranosrednjovjekovnih keramikih posuda, ustanovljeni su u samo dva groba.21 Broj grobova s keramikim ulomcima zasigurno bi bio puno vei, meutim u vrijeme iskapanja keramika je bila zanemarena. Pronaeni keramiki ulomci upuuju na uobiajene oblike manjih ranosrednjovjekovnih lonaca, sa stijenkama ukraenima ulijebljenim dvoredom ravnih linija ili kombinacijom valovitih i vodoravnih linija.22 Na dnu posude s vanjske strane
Slika 11. Keramika (preuzeto iz . DEMO, 2009.)

uoen je prikaz kria, koji je zapravo otisak lonarskog kola. Pomou tog ispupenja na lonarskom kolu posuda se centrirala i time se dobivao pravilniji oblik te iste posude.
19 20

Demo , 2009, 500. Tomii , 1989, 270-271. 21 Demo , 2009, 545. 22 Demo , 2009, 545.

Zakljuak
Zdenko Vinski predloio je da se ranosrednjovjekovna nekropola Vukovar Lijeva bara datira od kraja X. stoljea do poetka XII. stoljea. To bi znailo da ova nekropola obuhvaa sve faze bjelobrdske kulture. Prva faza nekropole Vukovar Lijeva bara karakteriziraju nalazi staromaarskog nomadskog obiljeja, prvenstveno tobolci sa strelicama. Meu takve predmete takoer spadaju; kariice rastavljenih krajeva(tip 13), dvodijelni praporci(tip 10), lijevana dugmad(tip 11), tipini iljci strelica, nalazi tobolaca za strelice i pojaanja luka(tip A) te noii.23 ovom horizontu nalaza treba prikljuiti kresiva te kremenje. Nalazi staromaarskog tipa prvenstveno se nalaze u junom dijelu nekropole. U junom dijelu nekropole, posebno se istie grob pod rednim brojem 92. U ovom grobu, pored kotanih pojaanja luka, otkrivene su strelice, noi, kariica tipa 13, prsten tipa 21 te narukvica tipa 4. Ovakav ukop mogao bi se nazvati ratnikim, to pokazuje da je na ovom podruju zasigurno postojao sloj drutva iji je zadatak bio uvati naselje od neeljenih gostiju. Prvoj fazi nekropole Vukovar Lijeva bara, takoer, moemo pripisati kariice bronanih, rastavljenih krajeva tipa 13, narukvice okruglog presjeka rastavljenih stanjenih krajeva tipa 4, praporke tipa 10 te lijevanu dugmad s uicom tipa 11. U drugoj fazi posjedanja groblja Vukovar Lijeva bara meu grobnim inventarom prevladavaju; lijevane grozdolike naunice (tip 14a), narukvice od pletene bronane ice(tip 6), narukvice rombinog presjeka i rastavljenih krajeva sa zavrecima nalik zmijskim glavama (tip 8), ogrlice torquesi(tip 1), ogrlice-erdani(tip 39 i 40) i prsteni razliitih varijanti oblika(tip 22a, 21, 24, 25 i 38 b) U drugoj fazi dolazi do este pojave novog oblika narukvica. To su narukvice rombinog presjeka rastavljenih stanjenih krajeva (tip 7), zatim narukive pletene od ice (tip 6), te narukvice rastavljenih krajeva u obliku zmijskih glava. Za razliku od prve faze nekropole u kojoj se ogrlice ne pojavljuju, drugu fazu karakterizira njihovo esto pojavljivanje. U drugoj fazi posjedanja nekropole, odnosno u ranoj fazi I stupnja bjelobrdske kulture, interesantna je vrlo mala pojava kariica sa S-petljom svojstvenih inae upravo ovoj fazi bjelobrdske kulture. Utvreno je prisustvo ovog nakita (tip I-II) u svega 7 sluajeva. Kasnu fazu prvog stupnja bjelobrdske kulture karakterizira pojava prstena rombinog presjeka rastavljenih suenih krajeva (tip 27), lijevanih prstena valovito reljefno istaknutog grebena (tip 34 B), kao i prstena lijevanih s poprenim urezima. Znaajnu novinu predstavlja pojava
23

Tomii , 1989, 262.

10

lijevanih naunica volinjskog tipa (tip 17 B). Zapaa se nastavak prilaganja ogrlica erdana, narukvica (tip 2 i 4), kariica sa stoastim zavretkom (tip 19), lijevanih dugmeta s uicom (tip 11) te prstena tipa 38 B. u ovoj fazi otkriven je novi tip lijevanih naunica. Rije je o takozvanim volinjskim naunicama, odnosno o tipu 17 B prema Gieslerovoj tipolokoj podijeli.

Popis koritene literature

11

eljko Demo, 2009, Ranosrednjovjekovno groblje bjelobrdske kulture: Vukovar-Lijeva bara, Zagreb. eljko Tomii, 1989, Arheoloka slika meurijeja Mure, Drave, Dunava i Save u svijetlosti materijalnih izvora bjelobrdskog kulturnog kompleksa, Doktorska disertacija, Zagreb.

12