Sie sind auf Seite 1von 13

Adam Bodnar SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

1. WSTP
Konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, zwana popularnie Europejsk Konwencj Praw Czowieka (dalej: Konwencja), zostaa ratyfikowana przez Polsk 19 stycznia 1993 roku1. Deklaracja o uznaniu jurysdykcji Europejskiego Trybunau Praw Czowieka zostaa zoona przez Polsk l maja 1993 roku. Od pocztku bya to jedna z najwaniejszych umw midzynarodowych wicych Polsk. Przez ostatnich 16 lat wywiera ona wpyw na przestrzeganie praw czowieka w naszym kraju, na praktyki wadz publicznych oraz na obowizujce prawo2. Jest to moliwe dziki do powszechnemu stosowaniu instrumentu stanowicego najwiksz zdobycz systemu Konwencji - skargi indywidualnej na naruszenie praw czowieka przez dane pastwo-stron Konwencji. Po ju stosunkowo dugim okresie obowizywania Konwencji w odniesieniu do Polski, powstaje pytanie o jej skuteczno, znaczenie dla systemu polskiego prawa oraz dla ochrony praw czowieka w Polsce. Moe bowiem zastanawia, czy Konwencja staa si po prostu jedn z umw midzynarodowych, czy te jest wyznacznikiem czego wicej - faktycznego przywizania si wadz RP do wartoci, jakie z Konwencji wynikaj. Czy wadze polskie podejmuj wszelkie moliwe dziaania, aby ucieleni ducha Konwencji, czy te jednak nie wykorzystuj w peni caego jej potencjau? Na skuteczno systemu Konwencji w Polsce wpywaj nie tylko czynniki krajowe, zalene od wadz poszczeglnych pastw-stron, ale take sytuacja, w jakiej znajduje si Europejski Trybuna Praw Czowieka. Mona postawi zarzut, e Trybuna ma problem z licznymi skargami, ktre do niego trafiaj i ktre
Doktor Adam Bodnar - Instytut Nauk Prawno-Administracyjnych, Zakad Praw Czowieka WPiA UW. 'Dz.U. nr 61. pz. 284. 2 Do najwaniejszych prac poruszajcych zagadnienie miejsca Europejskiej Konwencji Praw Czowieka w systemie prawa polskiego nale: P. Grzegorczyk, Skutki wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w krajowym porzdku prawnym, Przegld Sdowy" 2006, nr 6. str. 10 i n.; L. Garlicki, Zakres zobowiza pastwa w wietle orzecznictwa Europejskiego Trybunatu Praw Czowieka, lw:] M. Granat [red.]. Stosowanie prawa midzynarodowego i wsplnotowego w wewntrznym porzdku prawnym Francji i Polski, Warszawa 2007, s. 123 i n. Por. take rozdzia M. Krzyanowskiej-Mierzewskicj na lemat Polski w: H. Keller, A. Stonc-Swecl, The Reception ofthe ECHK in Europ, Oxford 2008.

190

ADAM BODNAR

SKUTKCZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA WPUI~SCE

191

nie mog by pozostawione bez rozpoznania. Niestety skala narusze praw czowieka w pastwach Rady Europy, jak rwnie wiadomo moliwoci, jakie daje skarga indywidualna, jest tak dua, e wicie osb zasadnie skada skargi indywidualne, oczekujc na przyznanie im racji. To jednak powoduje powstawanie zatorw w rozpoznawaniu spraw, coraz dusze okresy oczekiwania na wyrok. W efekcie legitymizacja Trybunau jest podwaana. Liczba typowych i powtarzajcych si spraw ogranicza przy tym moliwo rzetelnego i kompleksowego zajcia si wieloma istotnymi sprawami. Celem niniejszego opracowania jest dokonanie oglnego przegldu czynnikw i zagadnie, ktre mog wpywa na ocen skutecznoci systemu Konwencji. Ramy artykuu niestety nie pozwalaj na pene zajcie si wszystkimi problemami, ktre s z tym zwizane. Pewne zagadnienia zostan jedynie zasygnalizowane, gdy wpywaj na ocen skutecznoci Konwencji jako instrumentu dochodzenia ochrony praw przez jednostki, a take wpywajcego na zmian prawa i krajowych praktyk.

2. CEL KONWENCJI
Zgodnie z Preambu do Konwencji jej celem jest m.in. osigniecie wikszej jednoci czonkw Rady Europy" oraz zagwarantowanie zbiorowego przestrzegania niektrych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka". Najwaniejszym jednak postanowieniem Konwencji jest jej artyku 1. Zgodnie z nim: Wysokie Ukadajce si Strony zapewniaj kademu czowiekowi, podlegajcemu ich jurysdykcji, prawa i wolnoci okrelone w Rozdziale I niniejszej Konwencji". Poprzez ujcie przestrzegania praw czowieka jako zobowizania prawnomidzynarodowego twrcy Konwencji sprawili, e niektre z praw, wskazanych w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, nabray realnej mocy - stay si prawnie egzekwowalne. Sceptycy mog wskaza, e przecie wiele umw midzynarodowych zawiera zobowizanie do przestrzegania praw czowieka (czy konkretnych praw). Niektre z nich maj nawet o wiele szerszy katalog praw ni Konwencja. To prawda, e pod tym wzgldem Konwencja jako specjalnie si nie wyrnia. W opinii doktryny jest jedn z nielicznych umw midzynarodowych, ktre cz skutecznie reguy pierwotne i wtrne, uywajc terminologii Herberta L.A. Harta . Reguy pierwotne w odniesieniu do Konwencji bd oznacza katalog praw ni gwarantowanych. Skada si na nic bd zatem prawa materialne wynikajce z niej oraz z protokow dodatkowych. Twrcy Konwencji zdawali sobie spraw, e nie s w stanic zobowiza pastw do przestrzegania wszystkich praw okrelonych w Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka. Poniewa Konwencja miaa
M.W. Janis, R.S. Kay, A.W. Bradley, European Human Rights Law: Text and Materials, 3"1 ed., Oxford, New York: Oxford Univesily Press 2008, s. 107.
3

by umow midzynarodow, a wic zobowizaniem do przestrzegania praw czowieka przez pastwa-strony, katalog praw musia by realistyczny. Z tych te wzgldw na samym pocztku nie istniaa zgoda na wczenie prawa wasnoci do katalogu praw, stao si to dopiero pniej, poprzez przyjcie Protokou nr l do Konwencji. Tak le wyglda dalszy rozwj systemu Konwencji. Przyjmowane byy kolejne protokoy, przyznajce dodatkowe prawa jednostkom poddanym jurysdykcji pastw-stron godzcych si na przestrzeganie tych praw (i ratyfikujcych te protokoy). Znaczenie poszczeglnych praw gwarantowanych Konwencj i protokoami jest dodatkowo wzmacniane dziki praktyce interpretacji Konwencji jako ywego instrumentu" (living instrument), a wic umowy midzynarodowej podlegajcej cigej ewolucyjnej interpretacji w wietle zmieniajcych si okolicznoci spoecznych4. Wane jest take uwzgldnianie przez ETPCz kontekstu lokalnego rozpatrywanych spraw i uwzgldniania ogranicze dla okrelonego rozumienia praw czowieka poprzez stosowanie doktryny marginesu oceny (margin of appreciation) . Reguy wtrne natomiast to reguy, ktre decyduj o tym, czy reguy pierwotne znajd praktyczne zastosowanie i bd przestrzegane. W przypadku Konwencji naley do nich zaliczy reguy skadajce si na rozbudowany system jurysdykcyjny, w szczeglnoci przewidujce moliwo skarg indywidualnych i skarg midzypastwowych oraz przyznajce kompetencje Europejskiemu Trybunaowi Praw Czowieka do rozpoznawania tych skarg. Nie bez znaczenia dla skutecznoci regu wtrnych jest ciga praca nad zmianami systemu, jego udoskonalanie oraz odpowiadanie na zmieniajce si okolicznoci, zwaszcza na coraz wikszy napyw spraw, wiksz liczb pastw poddanych kontroli Konwencji, a take wikszy poziom narusze praw w nowych pastwaeh-stronach Konwencji. To zatem, co zdecydowao o jej sukcesie, to art. 34 Konwencji przyznajcy jednostce, ktrej prawa zostay naruszone przez paslwo-sLron, moliwo zoenia skargi do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka (a przed przyjciem Protokou nr 12 do Konwencji - do Europejskiej Komisji Praw Czowieka)6, Wanie stworzenie efektywnego mechanizmu kontroli przestrzegania praw czowieka poprzez umoliwienie skarenia si samym zainteresowanym do organu midzynarodowego, jest tym co odrniao ten mechanizm od wielu innych istniejcych w wiecie. Moliwo skarenia si na wasne" pastwo przeamaa jednoczenie tradycyjny paradygmat stosunkw pr wnomidzy narodowych, ktrych jednostka nie bya podmiotem, lecz podmiotami byy pastwa we wzajemnych stosunkach. Sukces Konwencji sprawi, e na innych kontynentach ten regionalny mechanizm ochrony praw czowieka zacz by naladowany i mona oczekiwa, e by mo4 Por. np.: W. Burek, Interpretacja ewolucyjna Europejskiej Konwencji Praw Czowieka na przykadzie orzecznictwa w sprawach sytuacji prawnej transseksualistw pooperacyjnych, Prawo i Medycyna" 2007, t. 9, nr 26, s. 127 i n. s Por.: A. Winiewski, Koncepcja marginesu oceny w orzecznictwie Europejskiego Trybunatu Praw Czlowieka, Gdask 2008. 6 Skarga midzypastwowa odgrywa o wiele mniejsz rol w ksztatowaniu systemu ochrony praw czowieka w Europie.

192

ADAM BODNAR

SKUTKC/NO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

193

e w przyszoci niektre inne sdy midzynarodowe praw czowieka dorwnaj kroku Europejskiemu Trybunaowi Praw Czowieka. Mona twierdzi, e inne umowy midzynarodowe posiadaj bardziej rozbudowane katalogi praw czowieka. Praktyka ETPCz oraz skuteczno powszechna Konwencji pokazuj jednak, e najwaniejsze jest nic to, lecz wanie zapewnienie sprawnego funkcjonowania mechanizmu kontroli przestrzegania praw czowieka. To przede wszystkim decyduje o poziomic legitymizacji Trybunau oraz o jego zdolnoci dokonywania trwaych zmian w prawie lub w praktykach poszczeglnych pastw. Jest to jeden z powodw, dla ktrych proces rozszerzania Konwencji na kolejne prawa (czy obejmowanie niektrych obszarw dziaalnoci pastw zakresem Konwencji, np. w sferze prawa podatkowego) przebiega z tak duymi oporami. Wynika to z obawy przed nadmiernym rozszerzeniem zakresu zastosowania Konwencji, a tym samym zmniejszeniem mocy do rozpoznawania tych spraw, ktre ju s objte sfer kompetencji" ETPCz. Warto przy tym pamita, e moliwo wniesienia skargi do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka nie powinna by postrzegana przez skarcych, a przede wszystkim przez same pastwa-strony, jako H! czy IV instancja. Organy Rady Europy podkrelaj, e system Konwencji jest systemem subsydiarnym. Powinien zapewni ochron wtedy, kiedy pastwa same nie s w stanic sobie poradzi z problemem. Natomiast to do pastw powinno nalee przyjcie takich rodkw i podjcie takich dziaa, aby zminimalizowa liczb skarg do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka oraz skal narusze praw jednostki. Ta perspektywa powinna mie szczeglne znaczenie przy ocenie skutecznoci Konwencji w danym pastwie, gdy nakada zobowizanie respektowania umowy midzynarodowej -jak jest Konwencja - w dobrej wierze. Oznacza to podejmowanie dziaa, ktre w sposb peny oddaj jej ducha, a nie godzenie si z faktem, e ETPCz jedynie stwierdza kolejne naruszenia praw czowieka.

3. SKUTECZNO KONWENCJI w POLSCE - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA


Podstaw normatywn skutecznoci Konwencji w Polsce stanowi zobowizanie do przestrzegania prawa midzynarodowego wynikajce z art. 9 oraz art. 91 Konstytucji. Konwencja stanowi bowiem cz krajowego porzdku prawnego oraz moe by bezporednio stosowana. Postanowienia Konwencji mog by wskazwk interpretacyjn przy wykadni przepisw prawa wewntrznego. Mog by take bezporedni podstaw rozstrzygni organw krajowych, jeeli pozwala na to ich charakter. W wypadku konfliktu norm ustawowych L postanowieniami Konwencji, zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji Konwencja powinna mie pierwszestwo, jeeli przepisw ustawy nie da si pogodzi z Konwencj. Skuteczno Konwencji w Polsce moe by badana z dwch perspektyw skutecznoci indywidualnej (inter pare) oraz skutecznoci powszechnej (erga otnnes). Badanie skutecznoci indywidualnej zmierza do odpowiedzi na pytanie, czy Konwencja zapewnia realn ochron osobom poddanym jurysdykcji wadz

polskich, ktre poszukuj ochrony na podstawie jej postanowie. Skuteczno powszechna zmier/a natomiast do ustalenia, czy Konwencja wywiera trway wpyw na zmian praktyk wadz publicznych lub zmian prawa, lak aby nie dochodzio do podobnych narusze praw czowieka w przyszoci . Zarwno w odniesieniu do skutecznoci indywidualnej, jak i skutecznoci powszechnej badanie musi obejmowa sytuacj w Europejskim Trybunale Praw Czowieka (i organach Rady Europy) oraz w kraju. Jeeli bowiem jednostka, ktrej prawa gwarantowane Konwencj naruszono, nie uzyskuje ochrony w Trybunale w Strasburgu, wpywa to na ocen skutecznoci Konwencji. Jeden z jej celw nie jest realizowany. Jeeli z kolei wadze krajowe nie wykonuj wyroku ETPCz (np. poprzez brak wypaty susznego zadouczynienia czy odmow wznowienia postpowania), take nie pozostaje to bez wpywu na skuteczno Konwencji w konkretnej sprawie. Badanie skutecznoci indywidualnej obejmuje zatem takie zagadnienia, jak znaczenie skargi do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka dla rzeczywistej ochrony praw poszkodowanej osoby w Polsce, dostpno ETPCz dla skarcych, jak rwnie zagadnienia zwizane ze skutkami wyrokw w kraju w zakresie wypacania zadouczynienia dla skarcego, moliwoci wznowienia postpowania, moliwoci restuo in integrum czy te odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa. Badanie skutecznoci powszechnej skupia si natomiast na tym, czy wyroki ETPCz powoduj tak zmian przepisw oraz praktyk naruszajcych prawa czowieka, aby w przyszoci nie doszo do podobnych narusze w Polsce. Nic s to tylko dziaania, za ktre odpowiada pastwo, ktre ma za zadanie wykona okrelony wyrok. Pewna odpowiedzialno spoczywa take na ETPCz, ktry dysponuje instrumentami pozwalajcymi na wskazanie, jak taki wyrok mona wykona oraz jakie dziaania byyby potrzebne. Istotn rol odgrywa rwnie Komitet Ministrw Rady Europy, ktrego zadaniem jest monitorowanie sposobu wykonania wyrokw przez pastwa-strony.

4. SKUTECZNO INDYWIDUALNA

4.1. EUROPEJSKI TRYBUNA PRAW CZOWIEKA JAKO OFIARA WASNEGO SUKCESU


Polska jesl jednym z liderw, jeeli chodzi o liczb skarg wnoszonych do ETPCz - zajmuje 6 miejsce w Europie, po Rosji, Ukrainie, Turcji, Rumunii
7 Luzius Wildhaber podkrela, e przy dyskusji na temat skutecznoci Konwencji nie naley si zanadto skupia na abstrakcyjnych koncepcjach monizmu czy dualizmu w zakresie interpretacji miejsca umowy midzynarodowej w wewntrznym porzdku prawnym. Takie podejcie naley zastpi konkretnymi pytaniami na temat sposobu, w jaki pastwa gwarantuj prawa na podstawie Konwencji. Por.: L. Wildhaber, The European Convention on Human Righls and International Law, ICLQ 2007, t. 56, s. 217.

194

ADAM BODNAR

SKUTEC/.NO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

195

i Woszech. Wedug stanu z 31 grudnia 2008 roku od 1993 roku zarejestrowano 32 679 skarg, przy ezym w samym 2008 byo to 4 385 spraw. Wikszo skarg 8 jest uznawana za niedopuszczaln (w 2008 roku byo to 3 825 skarg) . Ponadto wci ok. 3 500 spraw oczekuje na rozpoznanie (koniec 2008 roku). W latach 1998-2008 w sprawach polskich zostao wydanych 630 wyrokw. Wiele spraw zakoczyo si ugod z Rzdem RP i zostao skrelonych z listy. W samym tylko 2008 roku ETPCz wyda 140 wyrokw w sprawach przeciwko Polsce, a czna kwota zadouczynie, odszkodowa i zasdzonych kosztw wyniosa okoo 580 000 EUR. Kadego roku Rzdowi RP komunikowanych jest okoo 200-300 nowych spraw. S to sprawy, ktre przeszy przez wstpn selekcj, a Lzba Trybunau (w skadzie 7 sdziw) postanowia o powiadomieniu rzdu o tych sprawach. W 2008 roku takich spraw byo 269. Komunikacja skargi rodzi szereg obowizkw po stronie rzdu, w szczeglnoci konieczno odpowiedzi na postawione przez skarcego zarzuty. Zazwyczaj wikszo spraw, o ktrych powiadamiany jest rzd, koczy si wyrokiem ETPCz lub ugod ze skarcym. Pobiena analiza powyszych statystyk moe wskazywa, e system Konwencji jest systemem skutecznym dla skarcych, skoro tak wielu osobom udao si uzyska wyrok ETPCz i czstokro zadouczynienie pienine ze strony polskich wadz. Niestety jest to tylko czciowa prawda. System Konwencji jest bowiem od kilku lat trapiony problemem, ktry mona nazwa syndromem ofiary wasnego sukcesu. Liczba napywajcych skarg powoduje bowiem, e wydua si czas oczekiwania na rozstrzygnicie. W sprawach polskich zdarza si, e na wyrok trzeba czeka nawet 8-9 lat od momentu zoenia skargi, a do zupenie wyjtkowych sytuacji nale te, kiedy wyrok jest wydawany po okoo 1,5 roku od zoenia skargi . Tak dugie oczekiwanie na wyrok powoduje, e w wielu sprawach rozstrzygnicia ETPCz nie mog doprowadzi do naprawienia sytuacji, do spowodowania, e prawa jednostki nie bd dalej naruszane. Maj one zatem czstokro znaczenie w postaci przyznania, e do naruszenia doszo i satysfakcji skarcych. Rzadko jednak wpywaj na sytuacj skarcych w momencie ogoszenia wyroku. Rada Europy, pastwa-strony Konwencji oraz Europejski Trybuna Praw Czowieka doskonale sobie zdaj spraw z tego problemu. W tym celu zosta podpisany i ratyfikowany przez wikszo pastw-stron Protok nr 14 do Konwencji. Jego gwnym celem byo uproszczenie procedur postpowania przed
Fakt odrzucenia duej liczby skarg ze wzgldw formalnych czy z powodu niedopuszczalnoci wynika w duej mierze 7, rzadkiego kor/ystania z profesjonalnej pomocy prawnej przez osoby sporzdzajce skarg. W duej mierze spowodowane jest to ma dostpnoci profesjonalnej pomocy osb kompetentnych w kwestii dochodzenia praw przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka. 9 Por. np.: Bczkowski i inni przeciwko Polsce, skarga nr 1543/06. Skarga zostaa zoona 16 grudnia 2005 roku. Wyrok w sprawie ogoszono 3 maja 2007 roku. Tumaczenie wyroku na jzyk polski jest dostpne w: M. Wyrzykowski, A. Bodnar [red.]. Przekonania moralne wadzy publicznej a wolno jednostki, Warszawa 2008.
8

ETPCz, a take stworzenie mechanizmu pozwalajcego na ograniczenie spraw ktrymi zajmuje si Trybuna, do tych bardziej istotnych. Wyeliminowaoby to konieczno zajmowania si wszystkimi skargami prezentujcymi naruszenie praw jednostki, na rzecz wikszego skupienia uwagi na sprawach najwaniejszych. Ze wzgldu na odmow ratyfikacji Protokou nr 14 przez Rosj nie wszed on w ycie. Dlatego te niedawno zgodzono si na propozycj przyjcia Protokou nr 14bis do Konwencji . Zawiera on te zmiany do procedury rozpoznawania spraw przez ETPCz, ktre byy zawarte w Protokole nr 14 i ktre mog przyspieszy postpowanie przed Trybunaem. Zmiana Konwencji w tym zakresie zostanie dokonana tylko w odniesieniu do tych pastw, ktre zgodziy si na jego ratyfikacj. W ten sposb ominity zostanie problem braku ratyfikacji Protokou nr 14 przez Rosj, co jak do tej pory uniemoliwiao przyspieszenie postpowania przed ETPCz. Przyjcie Protokou nr 14bis stwarza nadziej na przeciwdziaanie problemowi przewlekoci postpowania przed ETPCz i wiksz efektywno tego midzynarodowego sdu. W celu usprawnienia postpowania Kancelaria ETPCz podejmuje rnego rodzaju dziaania techniczne. Rwnie korespondencja z Trybunaem i zakres uzasadnienia decyzji o niedopuszczalnoci s ograniczone do niezbdnego minimum. Niestety powysze dziaania powoduj, e dla indywidualnego skarcego Europejski Trybuna Praw Czowieka moe stawa si coraz mniej dostpny, a moliwo skorzystania ze skargi do ETPCz i uzyskania wyroku coraz bardziej teoretyczna. Moe si tak sta, mimo e w sprawie faktycznie doszo do naruszenia praw gwarantowanych Konwencj, jednake nie na tyle powanego (czy wyjtkowego), eby wzbudzio to zainteresowanie ETPCz. Jest prawdopodobne, e system Konwencji bdzie si stopniowo przeksztaca wanie w kierunku sdu ^uasj-konstytucyjnego, ksztatujcego standardy praw czowieka, zajmujcego si najwaniejszymi sprawami, ale ju nic sdu dostpnego dla kadej jednostki, ktrej prawa gwarantowane Konwencj zostay naruszone (a nie uzyskaa ona satysfakcjonujcego j rozwizania sprawy w kraju). W tym kierunku podaj zmiany przewidziane przez Protok nr 14 Konwencji". Jednoczenie moe obnia si poziom legitymizacji ETPCz ze wzgldu na niewystarczajce uzasadnienie merytoryczne decyzji o niedopuszczalnoci.
Protok nr 14bis zosta przyjty przez Rad Europy 27 maja 2009 roku. Por. raport wyjaniajcy do Protokou nr I4bis, dostpny na stronie http://convenlions.coe.inl/Trealy/EN/ Rcports/Html/204.htm; ostatni dostp: l lipca 2009. Protok nr 14bis ratyfikoway ju cztery pastwa: Dania, Irlandia, Monako oraz Norwegia. Wejdzie w ycie l padziernika 2009 roku. 11 Zgodnie z nowym brzmieniem art. 35 ust. 3 Konwencji przewidzianym w Protokole nr 14 do Konwencji skargi bd mogy by m.in. uznane za niedopuszczalne, jeli skarcy nie dozna znaczcego uszczerbku, chyba e poszanowanie praw czowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokow wymaga rozpatrzenia przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, e adna sprawa, ktra nie zostaa naleycie rozpatr/ona przez sd krajowy, nie moe by odrzucona na tej podstawie". Tumaczenie Protokou nr 14 do Konwencji dostpne na stronie http://www.coe.org.pl/files/1225613438/file/ets_194.doc; ostatni dostp: l lipca 2009.
10

196

ADAM BODNAR

SKUTKCZNO EUKOPEJSKIRJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POI.SCK

197

Pomimo licznych zarzutw, jakie mona postawi, wydaje si, e jest to proces nieunikniony. Tym bardziej nakada on na pastwa-strony Konwencji obowizek, aby przykaday si do powszechnego stosowania Konwencji i do jej skutecznoci powszechnej. Dziki lemu bowiem bdzie mniej skarg indywidualnych. Skuteczno indywidualna Konwencji powinna by take analizowana w kontekcie wydawanych wyrokw pilotaowych. Wydanie bowiem takiego wyroku powoduje, e system Konwencji jest skuteczny nie tylko w odniesieniu do sprawy, ktra stanowia podstaw wydania takiego wyroku, ale take wszystkich innych skarcych znajdujcych si w podobnej sytuacji.

sytuacjach, jak poniajce czy nieludzkie traktowanie, ograniczenie wolnoci sowa, naruszenie prywatnoci, bezprawne pozbawienie wolnoci itd. mona naprawia jedynie skutki naruszenia, nie mona natomiast przywrci stanu sprzed naruszenia praw. Wwczas jedynym sposobem naprawienia skutkw jest stwierdzenie naruszenia Konwencji (co dla wielu skarcych stanowi szczeglny powd satysfakcji moralnej) oraz przyznanie skarcym zadouczynienia w postaci okrelonej kwoty pieninej. W niektrych sytuacjach jednak, szczeglnie dotyczcych prawa wasnoci, jest moliwe przywrcenie stanu do sytuacji sprzed naruszenia praw jednostki 1 .

4.2. ZADOUCZYNIENIE ZA SZKOD PIENIN i NIEPIENIN


Podstawowym rodkiem naprawienia szkody spowodowanej naruszeniem praw gwarantowanych Konwencj przez pastwo-stron Konwencji jest zapata zasdzonego susznego zadouczynienia za szkod pienin i niepienin (pecuniary and non-pecuniary damage), jak rwnie kosztw postpowania. W niektrych pastwach w odniesieniu do szczeglnych wyrokw istniay problemy z wykonaniem tego zobowizania przez pastwo (np. w Turcji). W Polsce nie stanowi to istotnego problemu. Ministerstwo Spraw Zagranicznych dysponuje rodkami na pokrycie zasdzonych zadouczynie i sprawnie wypaca je skarcym. W ten sposb jest realizowany najbardziej podstawowy sposb wykonania wyrokw ETPCz w sprawach indywidualnych.

4.4. STOSOWANIE ART. 46 KONWENCJI w SPRAWACH INDYWIDUALNYCH


Europejska Konwencja Praw Czowieka zobowizuje Polsk do respektowania wyrokw ETPCz. Zgodnie z art. 46 ust. l Konwencji Wysokie Ukadajce si Strony zobowizuj si do przestrzegania ostatecznego wyroku Trybunau we wszystkich sprawach, w ktrych s stronami". Wynika std midzy innymi obowizek podjcia krokw celem usunicia naruszenia prawa stwierdzonego przez ETPCz, wywodzony z zasad oglnych prawa midzynarodowego . Naruszenie tego obowizku, przyjtego dobrowolnie przez pastwo w drodze przystpienia do umowy midzynarodowej i jej ratyfikacji, stanowi naruszenie zasady pastwa prawa. Wykonanie obowizkw wynikajcych z wyrokw ETPCz jest przedmiotem nadzoru ze strony Komitetu Ministrw Rady Europy, ktremu s przekazywane wszystkie wyroki wydawane przez ETPCz. Jest to zatem odpowiedzialno prawnomidzynarodowa, o do rnym poziomie skutecznoci. Wadze pastwa-strony musz przedstawia okresowo, jakie podjy dziaania, aby wykona wyrok Trybunau w Strasburgu. Ten mechanizm moe by skuteczny, ale tylko wtedy, kiedy pastwo traktuje maksymalnie powanie swoje zobowizania midzynarodowe, a take kiedy w dziaaniach kieruje si wol stworzenia systemu prawa maksymalnie szanujcego prawa jednostki. Jeeli natomiast ma stosunek mniej powany, lo wykonanie wyroku moe by znaczco odroczone w czasie, bez adnych wyranych konsekwencji (z wyjtkiem kolejnych przegrywanych spraw i podwaania wizerunku Polski na arenie midzynarodowej).
13 Przykadem jest sprawa Zwierzyski przeciwko Polsce, skarga nr 34049/96, wyrok ETPCz z 2 lipca 2002 roku. W sprawie tej ETPCz nakaza zwrot skarcemu nieruchomoci posiadanej przez jego ojca w terminie trzech miesicy od ogoszenia wyroku. W przeciwnym wypadku Polska miaa zapaci skarcemu 60 500 EUR tytuem zadouczynienia. Wyrok ten by przedmiotem powanej kontrowersji, poniewa po jego wydaniu okazao si, e skarcy nigdy nie posiada mienia" w rozumieniu Konwencji, a w momencie wydawania wyroku przez ETPCz toczyo si jeszcze postpowanie spadkowe (zakoczone niekorzystnie dla skarcego). Rzd RP prbowa podda wyrok rewizji, ale bezskutecznie. Por.: K. Drzcwicki, Skandal czyli kolizja wyroku polskiego i strasburskiego, Rzeczpospolita" z 21 lutego 2005. 14 Por.: orzeczenie ETPCz w sprawie Comingeresotl S.A. przeciwko Portugalii, skarga nr 35382/97, wyrok ETPCz /, 6 kwietnia 2000 roku (Wielka Izba), 29.

4.3. RESTITVTIO IN INTEGRUM


Artyku 41 Konwencji przewiduje, e zasdzenie susznego zadouczynienia pieninego powinno nastpi wtedy, gdy prawo wewntrzne zainteresowanej Wysokiej Ukadajcej si Strony pozwala tylko na czciowe usunicie konsekwencji tego naruszenia". Mona zatem twierdzi, e zobowizanie do zapaty susznego zadouczynienia jest w istocie wtrne w stosunku do innych dziaa, jakie moe podj pastwo w celu naprawienia naruszenia. W sprawie Scozzari i Giunta ETPCz podkreli, e na podstawie art. 41 Konwencji celem zasdzenia sum pieninych jako susznego zadouczynienia jest dokonanie reparacji szkody doznanej przez skarcych w zakresie, w jakim naruszenie ich praw nie moe by w inny sposb naprawione . Powysze postanowienie Konwencji mona zatem interpretowa nastpujco: czasami na pastwie-stronie Konwencji moe spoczywa obowizek dokonania restitutio in integrum, tj. doprowadzenia do stanu, jaki istnia przed naruszeniem praw. W wielu sprawach moe si to okaza niemoliwe. W takich
Scozzari i Giunta przeciwko Wiochom, skargi nr 39221/98 i nr 41963/98, wyrok ETPCz z 13 lipca 2000 roku, 250.
12

198

ADAM BODNAR

SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZKOWIEKA w POLSCE

199

Europejski Trybuna Praw Czowieka do czsto by ostatnio krytykowany za to, e w sposb niewystarczajcy wykorzystuje art. 46 Konwencji. Uznaje si bowiem, e z tego postanowienia mona wyinterpretowa moliwo wskazania innych rodkw sucych wykonaniu wyroku, ni tytko zasdzenie zadouczynienia. W ostatnim czasie sytuacja si jednak zmienia i ETPCz coraz czciej siga po moliwoci, ktre to postanowienie daje take w odniesieniu do praw osb indywidualnych. Przykadem jest sprawa S. Musiat przeciwko Polsce, w ktrej ETPCz oprcz zasadzenia kwoty zadouczynienia nakaza zakoczenie stanu naruszenia art. 3 Konwencji w stosunku do skarcego. Trybuna wskaza, e powinno to polega na zapewnieniu przez pastwo, w moliwie szybkim czasie, odpowiednich warunkw miejsca pozbawienia wolnoci skarcego, poprzez umieszczenie go w zakadzie, w ktrym moliwe jest zapewnienie mu niezbdnej opieki psychiatrycznej oraz cigego nadzoru medycznego*'15. Oprcz tego indywidualnego stwierdzenia, ETPCz odnis si w tej sprawie do problemu warunkw w polskich wizieniach i aresztach ledczych jako problemu systemowego (por. uwagi dalej). W tym miejscu warto wskaza, e podobnego rodzaju zobowizania ci na pastwie-stronie Konwencji w wypadku skorzystania przez ETPCz z tzw. rodkw tymczasowych (interim measure) wskazanych w art. 39 Regulaminu Trybunau. W razie wydania rodka tymczasowego pastwo-strona Konwencji ma za zadanie natychmiast podj takie dziaania, ktre zapobiegn dalszemu naruszeniu praw jednostki. rodki tymczasowe s podejmowane przez ETPCz stosunkowo rzadko. Najczciej dotycz spraw ekstradycyjnych (i stosowania zasady non-refoulemeni). W ostatnim czasie ETPCz coraz czciej siga po te rodki w sprawach dotyczcych ochrony zdrowia 6. Niestety zdarzaj si sytuacje, w ktrych ze wzgldu na brak koordynacji dziaa pomidzy rnymi subami pastwowymi lub ze wzgldu na z wol, rodki tymczasowe nie s wykonywane. Sytuacje takie nale jednak do rzadkoci i s bardzo krytycznie oceniane na arenie midzynarodowej. 4.5. MOLIWO WZNOWIENIA POSTPOWANIA PO WYROKU ETPCZ W niektrych sytuacjach naprawienie szkody spowodowanej naruszeniem praw gwarantowanych Konwencj moe nastpi w wyniku wznowienia postpowania w sprawie. W szczeglnoci bdzie to dotyczy sytuacji, w ktrej jedSawomir Musia przeciwko Polsce, skarga nr 28300/06, wyrok ETPCz z 20 stycznia 2009 roku, 108. . , 16 ! Jedna z najgoniejszych spraw tego typu dotyczya Vasily e g o Aleksenyana, bdcego prawnikiem M. Chodorowskiego oraz koncernu Jukos. Przed aresztowanym powanie chorowa on na AIDS i inne choroby bdce konsekwencj osabienia odpornoci organizmu. Pomimo opinii lekarskich nakazujcych leczenie w szpitalu specjalistycznym zosta aresztowany. Trybuna w trybie Reguy 39 zada zwolnienia z aresztu i przemesiema go do szpitala odpowiedniego do leczenia AIDS. Rzd Rosji nie odpowiedzia na wezwanie ETPCz, twierdzc, e ma on zapewnione leczenie na terenie zakadu karnego. Por.: Aleksenyan przecwko Rosji, skarga nr 46468/06.
15

nostka zostaa pozbawiona prawa do sdu, a wic np. braku udzielenia pomocy prawnej gwarantowanej przepisami, zbyt wysokich kosztw sdowych , naruszenia zasady bezstronnoci czy tzw. zasady rwnoci broni. Wwczas samo stwierdzenie naruszenia art. 6 Konwencji i zasdzenie zadouczynienia moe okaza si niewystarczajce do indywidualnego wykonania wyroku. Skarcy moe ubiega si o wznowienie postpowania. Jeeli chodzi o podstawy prawne wznowienia postpowania karnego, moliwo tak przewiduje art. 540 3 kodeksu postpowania karnego. Zgodnie z tym przepisem: Postpowanie wznawia si na korzy oskaronego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnicia organu midzynarodowego dziaajcego na mocy umowy midzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolit Polsk". Warto wskaza, e wznowienie postpowania nie jest obowizkowe w przypadku kadej sprawy karnej, w ktrej stwierdzono naruszenie art. 6 Konwencji - sd ma pewne moliwoci oceny sytuacji i moe odmwi wznowienia postpowania18. O wiele bardziej problematyczna jest kwestia wznowienia postpowania w sprawach cywilnych. Jest to jedna z szerzej dyskutowanych kwestii w polskiej doktrynie ze wzgldu na przyjte przez Sd Najwyszy rne podejcia do problemu. W kodeksie postpowania cywilnego - w odrnieniu od k.p.k. - nie znajduje si przepis, ktry stanowiby wyran podstaw wznowienia postpowania cywilnego po wyroku ETPCz. Pierwsz spraw, w ktrej Sd Najwyszy odnis si do problemu wznowienia postpowania, bya sprawa PPU Polpure i Podbielski przeciwko Polsce , W sprawie tej ETPCz stwierdzi, e Polska naruszya art. 6 l Konwencji poprzez ustanowienie nieproporcjonalnie wysokich opat sdowych w sprawie skarcej, w wyniku czego zostaa ona pozbawiona dostpu do sdu. Trybuna zasdzi na rzecz Janusza Podbiclskicgo oraz skarcej 6 000 EUR tytuem zadouczynienia za straty moralne oraz 2 000 EUR tytuem zwrotu poniesionych kosztw i wydatkw. Po wyroku ETPCz skarcy zoy do Sdu Najwyszego wniosek o wznowienie postpowania . Powd zarzuci niewano tego postpowania, powoujc si na przepis art. 401 pkl 2 k.p.c. Sd Najwyszy 19 paPor np.: wyroki ETPCz w sprawach Kniat przeciwko Polsce (skarga nr 71731/01), Jedamski i Jedamska przeciwko Polsce (skarga nr 73547/01), TELTRONIC-CATV v. Polska (skarga nr 48140/99). Por.: opisywane w prasie wznowienia postpowania karnego po wydaniu wyroku w sprawie W.S. przeciwko Polsce, skarga nr 21508/02, wyrok z 19 czerwca 2007 roku. Efektem postanowienia o w/.nowicniu bdzie ponowne osdzenie sprawy oskarenia o pedofili, w sytuacji kiedy od zdarzenia upyno kilkanacie lat i kiedy skazanie przez sdy krajowe nie byo obarczone racymi bdami proceduralnymi, a do wyroku ETPCz dwch sdziw zoyo zdania odrbne. Por. na ten temat artyku na stronie: http://www.h fhrpol.waw.pl/interwen ej a/ index.php?option=com_contcnt&task=viewid=168&ltemid=26. 19 Sprawa Podbielski i PPU Polpure Sp. z o.o. przeciwko Polsce (skarga nr 39199/98), wyrok ETPCz z 26 czerwca 2005 roku. 2<l Postpowanie, ktre stanowio podstaw skargi do ETPCz, zakoczyo si prawomocnym postanowieniem Sdu Najwyszego z 10 czerwca 1999 roku oddalajcym kasacj od postanowienia Sdu Apelacyjnego z 29 maja 1998 roku o odrzuceniu apelacji powoda. Std te Sad Najwyszy by waciwy do decyzji o wznowieniu postpowania.
17

200

ADAM BODNAR

SKUTECZNO EUROPKJSKIKJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

201

dziernika 2005 roku orzek o odrzuceniu skargi jako nieopartej na ustawowych przesankach wznowienia postpowania. W szczeglnoci Sd Najwyszy zaznaczy, e prawo do sdu skarcej zostao naruszone, lecz do naruszenia tego doszo w sposb niewskazany przez ustawodawc zwykego jako jedna z przesanek wznowienia postpowania21. Bezporednio po wydaniu powyszego postanowienia zostao ono skryty2 kowane przez doktryn . Ewa towska zarzucia, e w sposb niewystarczajcy Sd Najwyszy uwzgldni szczeglne miejsce Europejskiej Konwencji Praw Czowieka w systemie prawa polskiego oraz moliwo bezporedniego stosowania Konwencji pr/ez sdy krajowe na podstawie art. 87 Konstytucji. Niemniej jednak w kolejnych orzeczeniach Izba Cywilna Sdu Najwyszego kontynuowaa przyjt lini orzecznictwa, tj. odmawiaa wznowienia postpowania w sprawach cywilnych, powoujc si przede wszystkim na: - brak wyranej podstawy ustawowej wznowienia; - zasad powagi rzeczy osdzonej (res iudicata); - ewentualne konsekwencje wznowienia postpowania cywilnego dla strony przeciwnej po wielu latach od ostatecznego rozstrzygnicia sporu2 . Co ciekawe, inna interpretacja zostaa przyjta przez Izb Pracy i Ubezpiecze Spoecznych Sdu Najwyszego na kanwie wyroku w sprawie Tabor przeciwko Polsce 4. Trybuna stwierdzi naruszenie przez Polsk art. 6 Konwencji ze wzgldu na niezapewnienie pomocy prawnej z urzdu w zakresie przygotowania skargi kasacyjnej. Zasadzi tytuem zadouczynienia na rzecz skarcego kwot 2 000 EUR oraz l 000 EUR tytuem pokrycia kosztw procesu. Jzef Tabor, po wyroku ETPCz, rwnie ubiega si o wznowienie postpowania cywilnego w jego sprawie. Sd Najwyszy postanowieniem z 17 kwietnia 2007 roku pozwoli na wznowienie postpowania w sprawie. Sd Najwyszy przyj, e w pewnych szczeglnych okolicznociach, opierajc si na Konwencji jako bezporedniej podstawie wznowienia, skarcy powinni posiada tak moliwo . Jak wida z powyszych orzecze w Sdzie Najwyszym istnieje spr pomidzy poszczeglnymi izbami co do tego c/y mona wznowi postpowanie po wyroku ETPCz.

4.6. ORZECZENIE ETPCz JAKO PREJUDYKAT w POSTPOWANIU


ODSZKODOWAWCZYM PRZECIWKO SKARBOWI PASTWA

Postanowienie z 19 padziernika 2005 roku, sygn. akt V CO 16/05. Por.: E. towska, Korzystny dla skarcego wyrok ETPCz jako podstawa skargi o wznowienie postpowania - glosa do postanowienia SN z 19.10.2005 r. (V CO 16/05), Europejski Przegld Sdowy" 2006, nr l, s. 46. Por. najwaniejsze argumenty w tym zakresie: T. Zembrzuski, Wptyw wyroku ETPCz na dopuszczalno wznowienia postpowania cywilnego, Europejski Przegld Sdowy" 2009, nr 2, s. 12-19.
24 Sprawa Tabor przeciwko Polsce, skarga nr 12825/02, wyrok ETPCz z 27 czerwca 2006 roku.

21

W kontekcie skutecznoci indywidualnej Konwencji oraz utrudnie zwizanych ze wznowieniem postpowania cywilnego po wyroku ETPCz mona si zastanawia, czy wyrok ETPCz stwierdzajcy naruszenie prawa do sdu moe stanowi podstaw dochodzenia odszkodowania od Skarbu Pastwa. Zgodnie z arl. 417 2 k.c. w celu dochodzenia odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa w razie wyrzdzenia szkody bezprawnym orzeczeniem sdowym mona da jej naprawienia po stwierdzeniu we waciwym postpowaniu" niezgodnoci tego orzeczenia z prawem. W tym celu zostaa stworzona instytucja prawna w postaci skargi na niezgodno z prawem orzeczenia. Powstaje jednak pytanie: czy sam wyrok ETPCz moe stanowi tzw. prejudykat w rozumieniu powyszego przepisu? Alternatyw mogoby by skarenie si na niezgodno z prawem orzecze sdowych uznanych przez Trybuna za niezgodne z art, 6 Konwencji (np. na orzeczenia ustanawiajce zbyt wysokie opaty sdowe), ju po wydaniu wyroku przez ETPCz w drodze dodatkowej, kolejnej krajowej procedury. Problem w tym, e taka moliwo nie istnieje, jeeli chodzi o orzeczenia pochodzce z okresu sprzed nowelizacji kodeksu cywilnego, tj. l wrzenia 2004 roku26. Z kolei w odniesieniu do orzecze pniejszych nastrczaoby szereg dodatkowych trudnoci (po wyroku ETPCz konieczne byoby przeprowadzenie kolejnej procedury krajowej). Wtpliwa jest take zasadno dodatkowych dziaa krajowych, skoro ju si wypowiedzia Trybuna, a Konwencja ma okrelone miejsce w systemie prawa. Za uznaniem wyroku ETPCz za prejudykat przemawia to, e Konwencja jako umowa midzynarodowa zajmuje szczeglne miejsce w systemie prawa polskiego, a wadze polskie maj za zadanie podejmowa wszelkie dziaania zmierzajce do urzeczywistnienia jej postanowie. Dlatego te interpretacja zmierzajca do uznania wyroku ETPCz za prejudykat znajduje podstaw w art. 9 i art. 91 ust. 2 Konstytucji. Za tak interpretacj opowiada si take doktryna. Marek Safjan twierdzi, e w pojciu waciwego postpowania stwierdzajcego niezgodno z prawem orzeczenia sdowego mieszcz si rwnie stosowne procedury przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka, ustalajce naruszenie praw gwarantowanych konwencj, ktre nastpio poprzez ostateczne rozstrzygnicie organu krajowego"27. W niedawnym wyroku z 28 listopada 2008 roku Sd Najwyszy, oceniajc zasadno powdztwa odszkodowawczego przeciwko Skarbowi Pastwa w zwizPor.: postanowienie SN z 12 lipca 2005 roku, I CNP 1/2005, OSNC 2006, nr l, pz. 15. M. Satjan, Odpowiedzialno za niezgodno z prawem prawomocnych orzecze, Warszawa 2004, s. 74-76. Takiego zdania jest rwnie Ewa Bagiska (Odpowiedzialno odszkodowawcza za wykonywanie wadzy publicznej, Warszawa 2006, s. 359-360) oraz Leszek Bosek (Bezprawie legislacyjne, Warszawa 2007, s. 177).
27 26

Por.: A. Sledziska-Simon, Naruszenie prawa do sadu jako podstawa wzruszenia postpowania cywilnego z powodu niewanoci - glosa do postanowienia SN z 17.04.2007 r. (l PZ 5/07), Europejski Przegld Sadowy" 2009, nr 2, s. 39-43.

202

ADAM

ku z wyrokiem ETPCz stwierdzajcym naruszenie prawa do sdu, wskafc. wyrok ETPCz naley uznawa - ze wzgldu na jego moc wic - za rtl > e znaczny ze stwierdzeniem materialnoprawnej przesanki bezprawnoci"^ ^noto pierwsze orzeczenie, w ktrym Sd Najwyszy przesadzi o wadze \v, ^est ETPCz jako prejudykatu. ^ku Cho wyrok odnosi si do zarzutu bezprawnoci na podstawie art. 4i k.c. w brzmieniu sprzed l wrzenia 2004 roku (kiedy nie istniaa jeszcze J \ na stwierdzenie niezgodnoci z prawem orzeczenia), to jednak potwierdz ze o moliwoci uznawania wyrokw ETPCz za prejudykat take w rozumut art. 4171 2 k.c., a wic na gruncie nowych przepisw. 'ieni Pojawiaj si jednak opinie krytykujce uznawanie wyrokw Trybu^ prejudykat. Micha Zikowski wskazuje na kontekst, w jakim najczciej. ka ETPCz, oceniajc stwierdzenie naruszenia prawa do sdu. Niejedn sprowadza si to do analizy, czy ocena materiau dowodowego czy te ni przepisw bdcych podstaw rozstrzygnicia w konkretnej sprawie ja(^ dzia do naruszenia art. 6 Konwencji. Jego zdaniem, nie przesdza ,fo\yanak o niezgodnoci z prawem orzeczenia sadowego, a w konsekwencji U jed_ wiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa. Zdaniem M. Ziko\ ddpo_ dopiero race bdy w posugiwaniu si reguami wykadni prowa<jAieg0s nieracjonalnych i pozbawionych normatywnego uzasadnienia interpretuje ^ sadniaj stwierdzenie niezgodnoci z prawem orzeczenia". Postuluje za li u/a~ w wypadku kiedy podstaw odpowiedzialnoci odszkodowawczej SkgJn, ^y stwa miaoby by krajowe orzeczenie sdowe, poddawa takie orzecA p^ datkowej analizie na gruncie prawa polskiego, tj. w trybie skargi na stwj *Ue uo_ niezgodnoci z prawem orzeczenia, a nie automatycznie uznawa, e ,Mzenjc wyrok ETPCz stwierdzajcy naruszenie art. 6 Konwencji jest prejudykM Sam Wydaje si, e w wietle pojawiajcych si rnych interpretacji^^ odpowiedzialnoci odszkodowawczej Skarbu Pastwa za orzeczenia "r0hiem ktre stanowiy podstaw wyrokw ETPCz, stwierdzajcych narusz\^dowe Konwencji, jest jeszcze nierozwizany. Dopiero kolejne orzeczenia s^ ^9n ^ jowych, oceniajce rne stany faktyczne, przesdz o uksztato^w kiaostatecznej linii orzecznictwa. Faktem jest natomiast, e skarcy, K^tuu si skali wyrok ETPCz stwierdzajcy naruszenie prawa dostpu do sd^y u? sprawie s jak na razie pionierami przecierajcymi szlaki odpowi^v kadej Palnoci
Wyrok SN z 28 listopada 2008 roku, sygn. V CSK 271/08. Wyrok w zwizku z postpowaniem odszkodowawczym wszcztym przez P.P.H.U. CATV Spki z o.o. Spka ta uzyskaa wyrok ETPCz stwierdzajcy naraszeni wencji ze wzgldu na ustalenie przez sad krajowy zbyt wysokich opat sdo\ moliwio dochodzenie roszczenia. Por.: TELTRONIC-CATV przeciwko />o/s,,\ 48140/99, wyrok ETPCz 7, 10 stycznia 2006 roku. *, 29 M. Zikowski, Odpowiedzialno za szkod wyrzdzon niezgodo) orzeczeniem sdu cywilnego - uwagi na tle wyroku Sdu Najwyszego z 28 list^ z sygn. V CSK 271/08. Komentarz dostpny na stronie hUp://www.prawaczlowieka.e<\|! d^al=komentar/c&koiitntarz^6970()64ea53r^66h7c53cbc91c58Mf06fc6fd-cO; ,
28

SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

.0^

odszkodowawczej Skarbu Pastwa i nie poruszaj si po dobrze utartych ciekach. 4.7. SKUTECZNO INDYWIDUALNA - PODSUMOWANIE Konwencja ma istotne znaczenie dla osb dochodzcych swoich praw. Istnienie moliwoci zoenia skargi indywidualnej dla wielu osb stanowi nadziej na przyznanie im racji, e pastwo polskie naruszyo ich prawa. Liczne wyroki wskazuj, e nie s to nadzieje tylko teoretyczne oraz e wiele osb doprowadza swoje sprawy do ostatecznego rozstrzygnicia, a take uzyskuje suszne zadouczynienie. Warto jednak pamita, e procent skarg, ktre kocz si sukcesem jest niewielki. Jest to spowodowane rnymi czynnikami. W przyszoci ciar rozwizywania spraw (i stwierdzania narusze praw jednostki) bdzie si przenosi coraz bardziej na sdy krajowe. Dlatego najwikszym wyzwaniem dla ETPCz stanic si doprowadzenie do sytuacji, w ktrej bdzie on wci skutecznie peini rol organu kontrolujcego przestrzeganie praw czowieka przez pastwa (i ustanawiajcego nowe standardy w zakresie rozumienia praw czowieka), a z drugiej strony nie bdzie pozostawia jednostek, ktrych prawa zostay naruszone, bez ochrony. W zakresie skutecznoci indywidualnej przed polskimi sdami stoi zadanie wypracowania mechanizmw wznowienia postpowania cywilnego oraz odpowiedzialnoci odszkodowawczej, gdy naruszenie dotyczyo pozbawienia prawa do sdu. Obecne zrnicowane i niejednolite orzecznictwo najbardziej odbijaj si na tych osobach, ktrych prawa ju kilka lub kilkanacie lat temu zostay naruszone i to wanie przez polskie sdy.

5. SKUTECZNO POWSZECHNA 5.1. UWAGI OGLNE


Przez pojcie skuteczno powszechna Konwencji" naley rozumie wszelkie dziaania podejmowane przez ETPCz, Komitet Ministrw Rady Europy oraz pastwa-strony Konwencji zmierzajce do zagwarantowania przestrzegania postanowie Konwencji przez pastw a-strony. Nie chodzi zatem o wykonywanie wyrokw ETPCz w indywidualnych sprawach, ale podejmowanie takich dziaa, ktre spowoduj wyeliminowanie naduy, niewaciwych praktyk czy przepisw powodujcych naruszenie praw czowieka w podobnych sytuacjach. Ma to szczeglne znaczenie, kiedy w danej sprawie stwierdzono naruszenie Konwencji przez pastwo-stron, a tym samym przesdzono o naruszeniu zobowizania midzynarodowego do przestrzegania Konwencji. Wyroki ETPCz maj szczeglne znaczenie, poniewa zawsze s wydawane na tle okrelonego stanu faktycznego, najczciej po wykorzystaniu krajowej

CQ

204
30

ADAM BODNAR

SKUTECZNO EUROPKJSKIEI KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POI_SCH

205

drogi odwoawczej^". Tym zatem rni si od wyrokw sdw konstytucyjnych, ktre w wikszoci wypadkw dokonuj oceny zgodnoci norm z Konstytucj. Jeli chodzi o dziaalno Trybunau Konstytucyjnego polegajc na kontroli abstrakcyjnej norm, fakty nie maj praktycznie adnego znaczenia dla oceny konstytucyjnoci. W przypadku ETPCz naruszenie Konwencji moe by stwierdzone przy bdnym zastosowaniu norm, w sytuacji kiedy nie ma adnych wtpliwoci co do ich zgodnoci z Konstytucj. 0 tej perspektywie naley szczeglnie pamita przy rozwaaniach o skutecznoci powszechnej wyrokw ETPCz. Nie jest on bowiem sdem konstytucyjnym, ani nic ma prawa uchylania krajowych przepisw. Nie ma take kompetencji do stwierdzania, e dane przepisy s niezgodne z Konwencj. Moe jedynie stwierdza, e zastosowanie okrelonych przepisw czy okrelone praktyki s niezgodne z Konwencj. To z kolei moe by sugesti dla pastw-stron Konwencji, w jakim kierunku powinny poda w celu wykonania wyroku Trybunau. Jednake inicjatywa w lym wzgldzie nalee ju bdzie do nich i to od woli politycznej poszczeglnych pastw-stron Konwencji bdzie zalee to, w jaki sposb dany wyrok zostanie wykonany. Wykonanie wyroku ETPCz w celu osignicia jego powszechnej skutecznoci moe by dokonane na wiele rnych sposobw, w zalenoci od tego, czego dana sprawa dotyczy. Najczciej jednak moe polega na: - zmianie przepisw, ktre byy rdem narusze praw gwarantowanych Konwencj w indywidualnych sprawach; - zmianie praktyki postpowania przez organy pastwa lub funkcjonariuszy pastwowych; ten cel moe by osignity poprzez upowszechnienie treci wyroku ETPCz, jego gwnych tez, lub te poprzez wewntrzny administracyjny nadzr w celu osignicia zgodnoci postpowania z Konwencj; moe to take oznacza obowizek przeprowadzenia szkole dla organw 1 funkcjonariuszy stosujcych prawo; - powszechnym informowaniu o treci wyrokw ETPCz poprzez publikowanie ich tekstw, omwie, skrtw oraz tumacze, uwzgldnianiu ich w programach szkoleniowych dla okrelonych grup zawodowych. Skuteczno powszechna Konwencji w duej mierze zaley take od tego, na ile jej tre oraz standardy wynikajce z poszczeglnych wyrokw przenikn do organw administracji publicznej i sdw oraz stan si czci prawa powszechnie stosowanego w codziennej pracy. Odnosi si to przy tym nie tylko do wyrokw w sprawach polskich, ale take do wyrokw stwierdzajcych naruszenie Konwencji przez inne pastwa-strony, a ustanawiajcych standardy postpowania zgodne z Konwencj. Okrelony poziom znajomoci Konwencji ma szczeglne znaczenie
Wyjtkowo ETPCz ocenia potencjalne naruszenia praw c/owieka gwarantowanych Konwencj. Por. np. sprawy dotyczce podejrzenia nielegalnego stosowania podsuchw lub kontroli operacyjnej, w ktrych jednostka nie jest w stanie zweryfikowa istnienia stanu naruszenia jej praw: Ktass i inni przeciwko Niemcom, skarga nr 5029/71, wyrok z 6 wrzenia 1978 roku, Association for Kuropean Integration and Human Rights and Ekimdzhiev przeciwko Bugarii, skarga nr 62540/00, wyrok z 28 czerwca 2007 roku.

dla osb stosujcych prawo na co dzie, a wic gwnie prawnikw oraz funkcjonariuszy publicznych. Stad tak wane jest uwzgldnienie standardw ETPCz i Konwencji w programach szkoleniowych dla tych zawodw, a take pniejszy nadzr nad ich powszechnym stosowaniem w codziennej praktyce zawodowej.

5.2. PRAKTYKA WYKONYWANIA WYROKW ETPCz w POLSCE


Jak ju wspomniano wczeniej, skuteczno powszechna Konwencji zaley od sprawnego wykonywania wyrokw poprzez zmian prawa lub praktyki, a take inne dziaania. Problem ten jest w Polsce od pewnego czasu znany i zaowocowa powoaniem w 2006 roku Zespou Roboczego do spraw przygotowania Programu Dziaa Rzdu w sprawie wykonywania wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wobec Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Zesp Roboczy)31. Zesp Roboczy jest organem pomocniczym Ministra Spraw Zagranicznych i do jego zada naley przygotowanie propozycji dziaa Rzdu, ktre uzna za niezbdne do: - zapewnienia wykonania wyrokw wydanych przeciwko RP przez ETPCz, w ktrych Komitet Ministrw Rady Europy nakaza podjcie dziaa o charakterze oglnym; - zapobieenia kierowaniu do ETPCz skarg przeciwko RP w sprawach podobnych do tych, w ktrych Trybuna stwierdzi ju naruszenie Konwencji bd zakomunikowa liczne skargi; - upowszechniania wrd organw stosujcych prawo wiedzy na temat Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci oraz wymogw prawidowego dziaania organw wadzy publicznej, wskazanych przez orzecznictwo Trybunau w sprawach dotyczcych RP. W skad Zespou Roboczego wchodz przedstawiciele poszczeglnych ministerstw, a jest on kierowany przez Penomocnika MSZ do spraw postpowa przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka. Efektem pracy Zespou Roboczego jesl Program Dziaa Rzdu w sprawie wykonywania wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wobec Rzeczypospolitej Polskiej z 17 maja 2007 roku 32 . Zawiera on rekomendacje odnoszce si do sposobu wykonania najwaniejszych wyrokw w polskich sprawach. W zakresie wykonywania wyrokw przedstawiajcych problemy systemowe Rzd przejawia do duy wysiek, aby wypeni swoje zobowizania na
31 Por.: Zarzdzenie nr 11 Ministra Spraw Zagranicznych z 28 czerwca 2006 roku w sprawie utworzenia Zespou Roboczego przy Ministrze Spraw Zagranicznych do spraw przygotowania Programu Dziaa Rzdu w sprawie wykonywania wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka wobec Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.Urz. MSZ z 25 lipca 2006 r.,

nr 4, pz. 238).
32

Program Dziaa Rzdu dostpny jest na stronie: http://www.msz.gov.pl/files/ docs/Pelnomoenik_ds_ETPCz/Program%20Dzialan%20Rzadu%20zadania.doc.

206

ADAM BODNAR -

SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWTRKA w POLSCE

207

arenie midzynarodowej i nie spotka si z krytyk ze strony Komitetu Ministrw Rady Europy. Zastrzeenia mona mie jedynie do czasu wykonywania wyrokw oraz do sposobu wykonania wyrokw (lub braku wykonania) w pojedynczych sprawach. Istotnym problemem jest natomiast wykonywanie wyrokw ETPCz w sprawach budzcych kontrowersje lub w sprawach trudnych z powodw ideologicznych. Przykadem jest sprawa Alicja Tysic przeciwko Polsce^, Cho przyjto ustaw o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjentw14, to jednak trudno uzna jej przepisy za rozwizanie systemowego problemu35. Od ponad dwch lat nie jest take wykonany wyrok w sprawie Bczkowski i inni przeciwko Polsce. Naruszenie art. 13 Konwencji stwierdzone przez ETPCz w powyszej sprawie polegao na tym, e przed dat planowanego zgromadzenia nie istniaa moliwo przeprowadzenia postpowania odwoawczego od decyzji zakazujcej zgromadzenia. W efekcie organizatorzy nie byli w stanie uzyska ostatecznej decyzji (czy innego rozstrzygnicia, np. sdowego) przed planowan dal zgromadzenia. Wykonanie wyroku ETPCz powinno zatem polega na odpowiedniej modyfikacji przepisw Prawa o Zgromadzeniach, tak aby przeprowadzenie wymienionego postpowania byo moliwe. Niestety pomimo wezwa ze strony organizacji pozarzdowych, Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji nie przygotowao jeszcze odpowiedniej nowelizacji ustawy36.

problem odszkodowa za t/w. mienie zabuaskie 37 ; problem obowizywania czynszw regulowanych i ograniczenia prawa wasnoci wacicieli do swobodnego okrelania wysokoci czynszw w posiadanych przez nich kamienicach38.

5.3. ZNACZENIE KONWENCJI DLA ROZWIZYWANIA PROBLEMW SYSTEMOWYCH


Konwencja ma due znaczenie dla rozwizywania problemw systemowych narusze praw czowieka w Polsce. W szczeglnoci naley tu wspomnie 0 nastpujcych problemach systemowych, ktre w duej mierze zostay rozwizane (lub s w trakcie rozwizywania) ze wzgldu na wyroki ETPCz:

W powyszych sprawach wydano wyroki pilotaowe, dziki ktrym rozwizano problem nie tylko indywidualnych skarcych, ale take caej grupy skarcych znajdujcych si w podobnej sytuacji faktycznej oraz prawnej. Nie byoby to moliwe bez aktywnej wsppracy ETPCz z Rzdem RP, a take bez uwzgldnienia stanowiska Trybunau Konstytucyjnego w kwestiach prawnych majcych znaczenie dla rozwizania powyszych problemw. Ze wzgldu na orzecznictwo ETPCz Rzd RP podj aktywne dziaania na rzecz rozwizania innych problemw systemowych (co nie znaczy, e zostay one ju zlikwidowane). Niemniej jednak dziaania te doprowadziy do stworzenia instrumentw prawnych, ktre zapewniaj wiksz ochron praw jednostki. W wyroku w sprawie Kuda przeciwko Polsce' ETPCz przesdzi, e przewleko postpowania krajowego narusza nie tylko arl. 6 Konwencji, ale take art. 13 Konwencji40. Skutkiem tego wyroku byo uchwalenie LZW. ustawy o skardze na przewleko postpowania . Ustawa la przez wiele lat nie speniaa wymogw wynikajcych z art. 13 Konwencji. Najlepszym na to dowodem jest stwierdzanie przez ETPCz naruszenia art. 6 Konwencji (prawo do sdu) w sprawach, w ktrych skarcy korzystali na gruncie polskim ze skargi na przewleko postpowania, ale na przykad nie dochodzio do przyznania adnego zadouczynienia lub gdy

Alicja Tysic przeciwko Polsce, skarga nr 5410/03, wyrok z 20 marca 2007 roku. Ustawa z 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjentw, Dz.TJ. z 2009 r., nr 52, pz. 417.
34

33

" Por.: J. Kondratiewa-Bryzik, Wykonanie wyroku Europejskiego Trybunatu Praw Czowieka w sprawie Tysic przeciwko Polsce, Problemy Wspczesnego Prawa Europejskiego 1 Porwnawczego", t. VII, 2009, z. 2, s. 101-110. Por. take: wystpienie Wojciecha Burka na konferencji Znaczenie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka dla polskich sdw i prawnikw", zorganizowanej 25 czerwca 2009 roku w Warszawie przez Helsisk Fundacj Praw Czowieka, Krajow Izb Radcw Prawnych, Zakad Praw Czowieka WPiA UW oraz Biuro Informacji Rady Europy. Zwracaj oni uwag, e rozwizanie przyjte w ustawie moe by wadliwe ze wzgldu na skad panelu rozpatrujcego odwoanie od decyzji lekarza. Panel bdzie si skada z 3 lekarzy, a wic przedstawicieli jednego rodowiska. Ponadto niepokj budzi czas rozpatrywania odwoania, szczeglnie w kontekcie tego, e ewentualna decyzja o aborcji musi by podjta kiedy pd jest jeszcze w okresie prenatalnym, 16 Por.; listy interwencyjne Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka do Ministra Spraw Wewntrznych i Administracji z 23 padziernika 2008 oraz z 26 maja 2009 roku.

Broniowski przeciwko Polsce, skarga nr 31443/96, wyrok ETPCz (Wielka Izba) z 22 czerwca 2004 roku oraz wyrok z 28 wrzenia 2005 roku (ugoda). W decyzjach w sprawach Wolkenberg i inni przeciwko Polsce, skarga nr 50003/99 oraz Witkowska-Tobola przeciwko Polsce, skarga nr 11208/02, ETPCz uzna 4 grudnia 2007 roku, e system rekompensaty przyjty przez wadze polskie za mienie pozostawione za Bugiem spenia wymogi wynikajce z wyroku Wielkiej Izby ETPCz w sprawie Broniowski przeciwko Polsce. Hutten-Czapska przeciwko Polsce, skarga nr 35014/97, wyrok ETPCz (Wielka Izba) z 19 czerwca 2006 roku oraz wyrok z 28 kwietnia 2008 roku (ugoda). 39 Z wyroku wynika obowizek odpowiedniego uregulowania przez Rzeczpospolit Polsk moliwoci odwoania w razie zaistnienia przewlekoci postpowania, tj. zapewnienia w prawie wewntrznym skutecznego rodka odwoawczego w rozumieniu art. 13 Konwencji. 40 Przez wiele lat Polska bya uznawana za pastwo-stron Konwencji, z ktrego pochodz sprawy dotyczce tylko i wycznie przewlekoci postpowania. Gwna uwaga hya skoncentrowana na problemie poradzenia sobie z masow iloci takich spraw. Por.: M. Krzyanowska-Mierzewska, Udziat organizacji pozarzdowych w postpowaniu przed Trybunatem w Strasburgu - od kontroli rzdu po wyznaczanie nowych standardw, [w:J Wzmacnianie rzdw prawa i ochrony praw cztowieka w Polsce poprzez zaangaowanie podmiotw gospodarczych i spoeczestwa obywatelskiego w dziaania prawne na rzecz interesu publicznego. Warszawa 2008, s. 53, publikacja dostpna na stronie: http://www.hftirpol.waw.pl/ precedens/pl/aktualnosci/nowa-publikacja-psp-wzmacnianie-rzadow-prawa-i-ochrony-prawczowieka-w-po-2. html. 41 Ustawa z 17 czerwca 2004 roku o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postpowaniu sdowym bez uzasadnionej zwoki (Dz.U. nr 179, pz. 1843).

37

208

ADAM BODNAR

SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCK

209

stwierdzenie przewlekoci nie prowadzio do przyspieszenia postpowania42. Z powyszych wzgldw podjto wysiek nowelizacji ustawy43. Jego skutkiem jest przyjcie zasady, e sd zawsze, gdy stwierdzi przewleko, orzeka sum pienin nie mniejsz ni 2 lys., przy podwyszeniu maksymalnej kwoty moliwej do uzyskania do 20 ty. z. Inn nowoci jest poszerzenie zakresu przepisw 0 skardze na przewleko karnego poslpowania przygotowawczego. Obowizek uwzgldniana postpowania przygotowawczego przy ocenie, czy doszo do naruszenia Konwencji, wynika z orzecznictwa ETPCz. Innym problemem systemowym jest nadmierne stosowanie lymczasowego aresztowania. Liczne wyroki ETPCz stwierdzajce naruszenia art. 5 3 Konwencji doprowadziy w efekcie do wydania 3 lutego 2009 roku wyroku w sprawie Kauczor przeciwko Polsce. Trybuna stwierdzi w nim istnienie problemu slrukluralnego w zakresie stosowania lego rodka zapobiegawczego4 . Wskaza przy tym, e w celu rozwizania tego problemu Polska powinna podejmowa dugoterminowe dziaania zmierzajce do ograniczenia moliwoci stosowania lymczasowego aresztowania. Podkreli rwnie znaczenie szkole dla sdziw 1 prokuratorw w zakresie stosowania lego rodka zapobiegawczego. Wyrok w sprawie Kauczor przeciwko Polsce jesl okrelany jako wyrok quasi-piiolaowy, gdy w istocie jego walor sprowadza si nic lylko do slwierdzenia naruszenia Konwencji w indywidualnej sprawie, ale ma rwnie szersze znaczenie - odnosi si do caej grupy skarg podnoszcych zarzul naruszenia art. 5 3 Konwencji w zwizku z nadmiernym stosowaniem lymczasowego aresztowania. Dlatego le w tym wyroku ETPCz doszed do wniosku - tak jak to uczyni Komitet Ministrw Rady Europy w jednej z rezolucji46 - e przez wiele lat,
Por. w szczeglnoci: sprawa Szklarska przeciwko Polsce, sprawa nr 1105/06, wyrok z 17 lipca 2007 r. Ustawa z 20 lutego 2009 roku o zmianie ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postpowaniu sdowym bez nieuzasadnionej zwoki. Ustawa zostaa podpisana przez Prezydenta 6 kwietnia 2009 r. 44 Trybuna zauway, e w 2007 roku stwierdzi naruszenie Konwencji w zwizku z nadmiernym stosowaniem tymczasowego aresztowania w 32 sprawach, a w 2008 r. - w 33 sprawach. W dacie wydania wyroku Trybuna rozpoznawa dalszych 145 spraw dotyczcych nadmiernego stosowania tymczasowego aresztowania, a 90 spraw (z powyszych 145) zostao ju zakomunikowanych Rzdowi RP. Co wicej, w 60 sprawach zakomunikowanych w cigu ostatnich 12 miesicy Trybuna w Strasburgu zwrci si do Rzdu RP z pytaniem, czy mamy do czynienia z istnieniem problemu strukturalnego w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania. 45 Kauczor przeciwko Polsce, skarga nr 45219/06, wyrok z 3 lutego 2009 roku. 46 Komitet Ministrw Rady Europy przyj 6 czerwca 2007 roku rezolucj w sprawie systemowego problemu ze stosowaniem tymczasowego aresztowania w Polsce. W rezolucji tej wezwa wadze polskie do wypenienia swoich zobowiza wynikajcych 7. art. 46 Konwencji. W szczeglnoci postulowa: wprowadzanie dalszych rodkw prawnych ograniczajcych stosowanie tymczasowego aresztowania, tak aby stosowanie tego rodka byo zgodne ze standardami konwencyjnymi; podjecie dziaa zmierzajcych do zwikszenia wiadomoci organw wadzy, ktre maj do czynienia ze stosowaniem tymczasowego aresztowania (tj. gwnie prokuratorw oraz sdziw); zachcenie sdw do stosowania innych alternatywnych rodkw zapobiegawczych; ustanowienie jasnego i efektywnego mechanizmu oceny trendw w zakresie stosowania tymczasowego aresztowania.
43 42

a przynajmniej jeszcze w 2007 roku, liczne sprawy udowadniaj, e nadmierne stosowanie tymczasowego aresztowania w Polsce jest problemem strukturalnym bdcym wynikiem praktyki, ktra jest niezgodna z Konwencj". W zwizku z lym ETPCz powtrzy zasad prawn wynikajc z art. 46 Konwencji. Obowizkiem prawnym na podstawie tego przepisu dla pastwa-slrony Konwencji jcsl nic tylko zapaci osobom dotknitym naruszeniem Konwencji odpowiedniej kwoty zadouczynienia. Obowizkiem jesl lake wybr pod nadzorem Komilclu Ministrw Rady Europy - oglnych, a jeli ma lo znaczenie lake indywidualnych, rodkw, ktre powinny zosta przyjte w prawie krajowym w celu zakoczenia narusze Konwencji w danym typie spraw, a take w celu rekompensaty za skutki takich narusze. Pastwo ma swobod w doborze rodkw sucych lemu celowi, jednake wykonanie wyroku pozoslaje przcdmiolem monitoringu Komilelu Ministrw Rady Europy. Wane jest jedynie, aby byy one zgodne z wnioskami Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. Mona przypuszcza, e przy rozwizywaniu kolejnych problemw systemowych ETPCz bdzie korzysta z powyszej moliwoci stwierdzenia problemu strukturalnego. Obecnie na rozstrzygnicie oczekuje dua grupa spraw dotyczca przeludnienia w polskich wizieniach i aresztach ledczych. Coraz wicej uwagi Trybuna bdzie take przykada do spraw dotyczcych warunkw zdrowotnych w polskich wizieniach i aresztach ledczych47. Bdzie zatem poszukiwa takich melod, klrc pozwol na rozpoznanie caej grupy spraw, a nie bdzie zajmowa si kad pojedyncz spraw danego lypu.

5.4. WPYW KONWENCJI NA DZIAALNO ORGANW WADZY PUBLICZNEJ


Jak ju wspomniano, skuleczno powszechna Konwencji zaley lake od lego, czy jej postanowienia oraz slandardy wynikajce z orzecznictwa ETPCz s uwzgldniane w codziennej praklyce slosowania prawa. Jeeli bowiem tak si dzieje, lo do minimum jesl ograniczane nicbczp lecze siwo naruszenia praw jednoslki i konieczno wydawania pniej wyrokw ETPCz przesdzajcych o odpowiedzialnoci pastwa. Trudno jcsl jednoznacznie stwierdzi, na ile Konwencja oraz orzecznictwo ETPCz s znane sdziom, prokuratorom, policjantom, slranikom miejskim, stranikom wiziennym, funkcjonariuszom sub specjalnych czy urzdnikom administracji publicznej (a wic wszystkim osobom majcym do czynienia z wykonywaniem wadzy publicznej) i przez nich slosowanc. Nie islnicj adne kompleksowe badania na len temat. Ich przeprowadzenie byoby take do 8 skomplikowane z punktu widzenia metodologii . Wnioski mona jedynie opiera na pewnych szcztkowych informacjach pochodzcych z rnych rde, a take na analizie dziaa, ktre su upowszechnieniu znajomoci Konwencji.
Sawomir Musia przeciwko Polsce, skarga nr 28300/06, wyrok z 20 stycznia 2009 roku. Jest to potencjalne zagadnienie badawcze dla socjologii prawa.

47

210

ADAM BODNAR

SKUTECZNO EURUPKISKIKJ KONWENCJI PRAW C/KOWIEKA w POI.SCH

211

Mog one wskazywa na pewien kierunek mylenia o problemie, bez wtpienia natomiast nie mog by podstaw do formuowania daleko idcych wnioskw. Analiza dziaalnoci sdw powszechnych moe prowadzi do wniosku, e Konwencja jest uwzgldniana w orzecznictwie, przy czym odnosi si to przede wszystkim do Trybunau Konstytucyjnego 9, Sdu Najwyszego5 oraz sdw wyszych instancji51. Na tle innych pastw europejskich obraz Polski ksztatuje si cakiem przyzwoicie . Jeeli chodzi o sdy niszych instancji, ze stosowaniem Konwencji bywa rnie. Wedug wypowiedzi praktykw oraz dowiadcze organizacji pozarzdowych, mona si spotka z sytuacjami, w ktrych standardy strasburskic s powszechnie znane i stosowane, jak rwnie z takimi, w ktrych sdy wrcz unikaj powoywania si na nie. Przykadem mog by liczne sprawy dotyczce nadmiernego stosowania tymczasowego aresztowania. Wiele z nich mona byoby unikn, gdyby sdy przywizyway wag do standardw strasburskich5 . W niektrych dziedzinach prawa standardy strasburskie trwale przenikny do orzecznictwa i bardzo czsto stanowi podstaw orzekania. Dotyczy to np, spraw o ochron dbr osobistych, w ktrych standardy wynikajce z art. 10
49 Por. np.: wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 18 padziernika 2004 roku, P 8/04. Trybuna podkreli, e: Powinno uwzgldniania istnienia orzeczenia ETPCz w dziaaniu organw wewntrznych zobowizuje take Trybuna Konstytucyjny do stosowania w ramach wykonywanej przez siebie kontroli konstytucyjnoci zasad i metod interpretacji prowadzcych do agodzenia ewentualnych kolizji miedzy standardami wynikajcymi z polskiego, stosowanego prawa i sformuowanymi przez ETPCz".

Jedn z pierwszych spraw, w ktrej Sd Najwyszy powoa si na standardy wynikajce z Konwencji, bya sprawa pastwa Mandugequi, ktrzy zostali zatrzymani w Polsce. Ich ekstradycji day Chiny, zarzucajc im popenienie przestpstw gospodarczych. Sd Najwyszy orzek, e nie powinni oni zosta wydaleni do Chin, gdy mogoby to spowodowa naruszenie ich praw. Zdaniem SN, prawdopodobiestwo, e pastwo Mandugeui zostan w swoim kraju poddani torturom i traktowaniu zakazanemu przez Konwencj, jest wystarczajce, aby uzna ich ekstradycj za niedopuszczaln. Por.: postanowienie SN z 29 lipca 1997 roku,sygn. IIKKN3I3/97.
51 Por. np.: wyrok Sadu Okrgowego w Warszawie z 12 grudnia 2006 roku, sygn. akt VIII K 41/06, umarzajcy postpowanie w przedmiocie popenienia przestpstwa zniewaenia Prezydenta RP przez Huberta H. Sd Okrgowy w Warszawie przywoa kilka wyrokw ETPCz odnoszcych si do wolnoci sowa.

50

Konwencji maj szczeglne znaczenie. Niebezpieczestwo moe jednak polega na tym, e nic zawsze orzeczenia ETPCz s interpretowane w poprawny sposb i nie zawsze w peni uwzgldnia si zasady z nich wypywajce. Dotyczy to np. rozrnienia pomidzy wypowiedziami o faktach a opiniami, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia odpowiedzialnoci za naruszenie dbr osobistych danej osoby i wolnoci sowa~ . Cho trudno jest ocenia znajomo Konwencji przez organy i osoby stosujce prawo, to jest moliwe rozwaenie rnych czynnikw, ktre na tak znajomo mog wpywa. W tym zakresie naley rozway dostpno orzecznictwa (oraz standardw strasburskich), a take uwzgldnianie Konwencji w edukacji obywatelskiej, prawniczej i zawodowej (np. policjantw, stranikw wiziennych, funkcjonariuszy sub specjalnych). Orzeczenia ETPCz s dostpne w jeyku angielskim lub francuskim na stronach internetowych Trybunau. Aby jednak byy faktycznie stosowane i uywane w danym kraju, jest konieczne dokonanie ich tumacze oraz przygotowywanie rnego rodzaju syntez i opracowa. W Polsce w tym zakresie sytuacja nic wyglda najgorzej. Najwaniejsze (cho nie ws/ystkie) ~ orzeczenia s tumaczone na jzyk polski i zamieszczane na stronach internetowych Biura Informacji Rady Europy56 oraz Ministerstwa Sprawiedliwoci. S take przekazywane do wiadomoci organw stosujcych prawo, w szczeglnoci sdw i prokuratur. W zakresie popularyzacji Konwencji nic do przecenienia s liczne publikacje Marka Antoniego Nowickiego5 (w tym rwnie prowadzona przez niego wieloletnia dziaalno publicystyczna). Konwencja jest le przedmiotem licznych artykuw prasowych oraz konferencji, seminariw naukowych i szkole. Bard/o wan rol odgrywa tutaj Biuro Informacji Rady Europy od lat prowadzce liczne dziaania popularyzujce Konwencje. Istotn rol odgrywa take Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacje pozarzdowe. Powyszy zarys wskazuje, e Konwencja nie stanowi terra incognita dla osb sprawujcych wadz publiczn oraz e istnieje wiadomo jej znaczenia
Por.: wystpienie Ireneusza Kamiskiego na konferencji Znaczenie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka dla polskich sdw i prawnikw" zorganizowanej 25 czerwca 2009 roku w Warszawie przez Helsisk Fundacj Praw Czowieka, Krajow Izb Radcw Prawnych, Zakad Praw Czowieka WPiA UW oraz Biuro Informacji Rady Europy. 55 Por.: pismo Helsiskiej Fundacji Praw Czowieka do Ministra Sprawiedliwoci z l padziernika 2008 roku w sprawie zapewnienia tumaczenia wszystkich wyrokw wydawanych w sprawach polskich. W odpowiedzi z 24 kwietnia 2009 roku Minister Sprawiedliwoci zadeklarowa zwikszenie dziaa w celu tumaczenia wyrokw ETPCz, cho niestety nie wszystkich. Odpowied Ministra Sprawiedliwoci jest dostpna na stronic http://www.hthrpol.waw.pl/ oswiadczenie-14l.html; ostatni dostp: 2 lipca 2009. 56 Tumaczenia orzecze w sprawach polskich s dostpne na stronie http://www.coe org pl/ pl/polska_w_radzie_europy/orzecznictwo_trybunalu_w_sprawach_polskich- ostatni dostp- 2 lipca 2009. 57 Por. np.: M. A. Nowicki, Nowy Europejski Trybunat Praw Czowieka. Wybr orzecze 1999-2004, Warszawa 2005; M.A. Nowicki, Wok Konwencji. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, Warszawa 2009. Por. take publikacje M.A. Nowickiego przedstawiajce orzecznictwo w kolejnych latach dziaalnoci ETPCz.

Steven Greer podkrela, ze wiele sdw krajowych wskazuje jednoznacznie, e nie s zwizane wyrokami ETPCz. Niektre podkrelaj, e s zwizane tylko wyrokami, ktre s wydawane w sprawach dotyczcych ich wasnego pastwa. Por.: S. Greer, The European Convention on Human Rights: Ac.hievements, Problems and Prospects, Cambridge 2006, s. 280-281. 53 Przed sadami powszechnymi moe w tym kontekcie dochodzi do kuriozalnych sytuacji. W jednej /.e spraw Sd Rejonowy dla m.st. Warszawy, opowiadajc si przeciwko stosowaniu tymczasowego aresztowania, podkreli, e bliskie jest Sdowi orzecznictwo Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, z lektury ktrego pynie nakaz szczeglnie ostronego podejcia do instytucji tymczasowego aresztowania. Automatyzm w przyjmowanych kryteriach dalszego stosowania tego rodka jest tym, czego Sad chciaby unikn". Postanowienie to zostao wydane kilka dni po tym, jak Sad Okrgowy w Warszawie zgodzi si na zastosowanie tymczasowego aresztowania, i byo jawnym sprzeciwem wobec interpretacji przesanek k.p.k. bez uwzgldnienia standardw wynikajcych z orzecznictwa ETPCz.

52

dla stosowania prawa. Powstaje jednak pytanie, na ile ta znajomo jest gboka i na ile si przekada na codzienne podejmowanie decyzji czy praktyk legislacyjn. Niestety liczne naruszenia praw czowieka wskazuj, e jednak wci sytuacja w Polsce odbiega od standardw innych pastw. Warto przy tym pamita, e standardy ETPCz w duej mierze pokrywaj si ze standardami praw i wolnoci wynikajcymi z Konstytucji RP. Dlatego te wszelkie dziaania zmierzajce do popularyzacji Konwencji prowadz take do zwikszenia poziomu znajomoci i przestrzegania Konstytucji.

SKUTECZNO EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZOWIEKA w POLSCE

213

5.5. SKUTECZNO POWSZECHNA - PODSUMOWANIE


Nie ulega wtpliwoci, e Konwencja wywiera pewien wpyw na ksztatowanie polskiego prawa oraz praktyk postpowania organw wadzy publicznej. Pytanie tylko, ezy jest to taki wpyw, ktrego naleaoby oczekiwa od pastwa bdcego czonkiem Unii Europejskiej, oraz czy istnieje przestrze do zwikszenia tego wpywu. Wydaje si, e w lej sferze jest jeszcze duo do zrobienia. Po pierwsze, wiele orzecze ETPCz wci nie zostao wykonanych i dochodzi do narusze praw ezowieka w podobnych sytuacjach. Po drugie, nawet jeli s wydawane przeomowe orzeczenia, to niekoniecznie przekadaj si one na automatyczne zmiany w Polsce. Raczej jest to proces wieloletni i dopiero / czasem mona obserwowa skutki zmian. Postpowanie Rzdu RP jest przy tym take do rne. Zdarzaj si sprawy, w ktrych wida due zaangaowanie organw pastwa w rozwizanie problemu. S take sprawy, w ktrych organy pastwa praktycznie ignoruj wyroki lub przygotowuj rozwizania, ktre na pozr mog wydawa si satysfakcjonujce, lecz w istocie nie rozwizuj problemu. Istotnym czynnikiem skutecznoci powszechnej Konwencji jest c/as. Ju samo rozpoznawanie spraw przez ETPCz jest czasochonne, Jeeli doda do tego okres wykonywania wyrokw, to rzeczywiste naprawienie sytuacji w zakresie praw czowieka moe nastpi wrcz po kilkunastu latach od momentu odkrycia problemu, a nie w cigu maksymalnie kilku lat. Z powyszych wzgldw wane znaczenie dla zwikszenia skutecznoci powszechnej Konwencji miaoby podejmowanie dziaa przez organy pastwa ju po dokonaniu notyfikacji skargi przez ETPCz (a nie po wydaniu wyroku). Komunikacje wskazuj bowiem potencjalne obszary, w ktrych moe dochodzi do naruszenia praw jednostki. S one wynikiem wstpnyeh rozwaa i kontroli merytorycznej skadanych skarg. Ich rzetelna analiza moe prowadzi do zmiany prawa (czy praktyk) zanim zostanie wydany wyrok58. Dla pastwa-strony Konwencji, ktre przywizuje du wag do praw czowieka, kade zastrzeenie - szczeglnie sformuowane w tak precyzyjny sposb, jak komunikacja konkretnej sprawy - powinno
58 Na przykad zmiana prawa w Finlandii, pozwalajca na identyfikacj osb, ktre popeniy przestpstwo za pomoc Intemetu, ktra zostaa dokonana, zanim ETPCz wyda wyrok w sprawie. Por.: K.U. przeciwko Finlandii, skarga nr 2872/02, wyrok z 2 grudnia 2008 roku.

by sygnaem do zainteresowania si problemem i ewentualnego podjcia dziaa naprawczych. Niestety obecnie tak si nic dzieje. Skoro w ostatnich latach coraz wiksz uwag przywizuje si do wykonywania wyrokw Trybunau Konstytucyjnego (w efekcie interwencji kolejnych Prezesw TK oraz organizacji spoeczestwa obywatelskiego), podobne podejcie powinno towarzyszy wykonywaniu wyrokw ETPCz. W szczeglnoci wzmocnieniu powinna ulec instytucja Penomocnika Rzdu RP do spraw postpowa przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka, tak aby mg on mie wikszy wpyw polityczny na dziaania podejmowane przez rne ministerstwa w zakresie wykonywania wyrokw ETPCz. Ponadto konieczne jest zwikszenie koordynacji dziaa pomidzy poszczeglnymi instytucjami odpowiedzialnymi za wykonanie wyrokw, jak rwnie wzmocnienie roli Sejmu i Senatu w kontrolowaniu, czy prawa czowieka s naleycie uwzgldniane w procesie legislacyjnym 59 . Warto take rozway wprowadzenie skuteczniejszych mechanizmw odpowiedzialnoci dyscyplinarnej osb indywidualnie odpowiedzialnych za naruszenia praw czowieka w poszczeglnych sprawach. Nie do przecenienia jest take podejmowanie dziaa sucych promieniowaniu" Konwencji na osoby stosujce prawo, tak aby znajomo Konwencji bya powszechna, a nic do wyjtkowa.

Por. praktyk? angielsk w tym zakresie. F. Klug, H. Wildbore, Breaking New Ground: The Joint Committee on Human Righls and the Role ofParliament in Human Rights Compliance, European Human Rights Law Review" 2007, nr 3, s. 231 -250.

5y

Das könnte Ihnen auch gefallen