ZVUK

Musemi Rajfa
AKUSTIKA
Akustika je nauka o zvuku i obuhvata njegovo
nastajanje, prijenos i uinke.
Akustika u najirem smislu rijei obuhvata
mehanike valove koji se prostiru kroz:
gasove, tenosti ili vrsta tijela u opsegu
zvunih frekvencija, kao i valove koji su sa
viim i niim frekvencijama od granica
ujnosti.
Granica ujnosti nalazi se priblino na 20 Hz i
20 000 Hz.
AKUSTIKA
Mehanike oscilacije koje prelaze 20 000 Hz
nazivaju se ultrazvuk, a oscilacije ija je
frekvencija ispod 20 Hz nazivaju se infrazvuk.
Zvuk je osjeaj koji potie od mehanikih
oscilacija koje prima uho, a registrira mozak.
U gasovima i tenostima mogu biti samo
longitudinalni valovi, a u vrstim tijelima i
longitudinalni i transferzalni. To su prostorni
valovi, najee sferni /valne fronte su sfere/
Zvuk
Mehaniki val koji se prostire kroz
vazduh ili neku drugu sredinu i koji
moemo registrovati ulom sluha
naziva se zvuni val ili zvuk.
Zvuk
Zvuk nastaje kada neka materija vibrira.
Frekvencija tih vibracija mjeri se jedinicama koje se
nazivaju herci i oznaavaju oznakom Hz.
Pojam "frekvencija" odnosi se na broj titraja koji se
proizvedu u sekundi, a varijacije u frekvenciji zvuka
proizvode njegovu visinu, odnosno zvuk visokog
ili niskog tonaliteta.
ovjekovo uho moe da uje zvuk frekvencije
izmeu 20 i 20 000 Hz.
Brzina zvuka
Zvuni valovi se mogu prostirati kroz gasove, tenosti i vrste
sredine. Njihova brzina, kao i kod bilo kojih longitudalnih valova
zavisi od svojstava sredine i vrijedi formula:

Ili




E-modul elastinosti, B- zapreminski modul kompresije
E
c

B
c=
Brzina zvunih valova u gasovima-
izvoenje izraza za v(ili c)
Iz Hookeovog zakona


Diferenciranjem Poissonove jednaine imamo




Zamjenom dobivamo da je B= p

= c
p
/c
v
F V p dp
B odnosno B V
V
S V dV
V
A A
= = =
A
V
p
p
dp
dV p V dp V
pV d
k
k
k k
k
=
= +
=

0
0 ) (
1

p B
v = =
Brzina zvuka u gasovima
Uz pretpostavku da je
sabijanje i razrjeenje
gasova adijabatsko /nema
razmjene toplote sa
okolinom/ i koritenjem
Poissoove jednaine
pV

=const. Izveden je
izraz za brzinu, a iz
jednaine gasnog stanja
idealnog gasa i zavisnost
brzine od temperature

RT
pM
uz
p
v = =

k
T const
M
RT
v = =
k
0
0
T
T
v v =
Brzina zvuka - primjeri
Sredina Brzina (m/s)
Duik 334
Helij 965
Kisik 316
Vodik 1 284
Zrak 331
Morska voda (17C) 1 510-1 550
Srednja brzina zvuka u vazduhu je 344 m/s
Zvuk se u vodi prostire bre, jer se vibracije bre prostiru
kroz tenu sredinu.
Neki avioni su u stanju da lete brzinom veom od zvuka -
kada avion tokom leta nadmai tu brzinu (to je poznato kao
"probijanje zvunog zida") on se zapravo probija kroz valove
zvuka koji su se prostirali ispred njega stvarajui snaan zvuk
kao eksplozija.

Zvuni valovi
Zvuni valovi u plinovima i tenostima mogu biti samo
longitudinalni dok u vrstim tijelima mogu biti kako
longitudinalni tako i transferzalni.
Kada se zvuk prostire kroz sredinu, dolazi do
promjene pritiska koji se smanjuje ili poveava u
odnosu na normalni. Promjena pritiska izaziva
deformaciju sredine i ona je sinusna funkcija poloaja i
vremena, sa amplitudom p
0
.

kBA p je gdje
x k t p p
=
= A
0
0
), ( sin e
Zvuni valovi-promjena pritiska
Prema Hookeovom zakonu, p=p-p
0
izaziva
deformaciju sredine




Kada x tei nuli bie
V
V
B p
A
= A
;
sr
V S V S x
V S
V Sx x
c
A = A+ = A
A A+ A+
= = =
A
) sin(
) sin(
0
kx t p p
kx t BkA
dx
d
B p
= A
=
+
= A
e
e
Zvuni valovi
Prostiranje zvuka izaziva naizmjeninu
kompresiju i ekspanziju gasa. Amplitude
promjene pritiska pri najveoj jaini ne prelaze
30 Pa, to je jako malo u odnosu na atmosferski
pritisak koji je oko 10
5
Pa.
Snaga P koja se prenosi valom jednaka je koliini
energije koju prenosi zvuni val u jedinici vremena kroz
povrinu normalnu na pravac prostiranja vala.
P = F
.
v =pSv= - p S Asin(t-kx)
) ( sin
2
0
kx t AS p P = e e
) ( sin
2
0
kx t AS p P = e e
Intenzitet i srednja zvuna snaga
Kako snaga zavisi od poloajnih koordinata i vremena,
praktinu vrijednost ima SREDNJA zvuna snaga, P
sr
,
koja je jednaka


I je intenzitet ili jaina zvuka = proizvod srednje gustine
energije zvuka i brzine prostiranja I = u
sr
. v
Uz izraze B=v
2
i p
0
=kBA
k=/v dobija se
S I S A p P
sr
= = e
0
2
1
2
2
0
0
1
.
2
sr
p
P S const p
v
= =
Intenzitet i srednja zvuna snaga
v
p
I

2
0
2
1
=
Jaina zvuka odreuje se srednjom snagom koju val
prenosi po jedinici povrine normalne na pravac irenja
vala
I = P
sr
/S izraava se u W/m
2
Uvrtavanjem prethodnog izraza za srednju snagu, dobija
se
Intenzitet zvuka koji potie iz takastog izvora snage
P zadovoljava inverzni kvadratni zakon, ako nema
refleksije ni reverberacije. Po tom zakonu intenzitet
opada sa kvadratom rastojanja od izvora. Sa slike se
to vidi.


Intenzitet zvuka u zavisnosti od
udaljenosti od izvora zvuka

Zvuni valovi
Valove moemo podijeliti u progresivne i stojee
valove. Progresivni (putujui) val kree se u
odreenom smjeru i pritom se energija prenosi sa
estice na esticu. Kod stojeih valova neke estice
titraju , a neke stalno miruju /trbusi i vorovi/: valna
se slika ne mijenja s vremenom ve je stacionarna


Stojei valovi

Brzina zvunih valova u gasovima-
izvoenje izraza za v(ili c)
Iz Hookeovog zakona


Diferenciranjem Poissonove jednaine imamo




Zamjenom dobivamo da je B= p

= c
p
/c
v
dV
dp
V
V
V
p
B =
A
A
=
V
p
p
dp
dV p V dp V
pV d
k
k
k k
k
=
= +
=

0
0 ) (
1

p B
v = =
Dopplerov efekt
Zvuk policijske sirene mijenja jainu i visinu u zavisnosti
od njene blizine - kada se policijski auto pribliava i zvuni
valovi bre dopiru do uha, zvuk se pojaava i biva vii,
dok kako automobil odmie, zvuni valovi dopiru sporije i
ovaj zvuk se stiava i postaje nii.

Dopplerov efekt
Za t=0 izvor je u A, a nakon
t doe u B. Brzina izvora v
i
i
prijemnika v
p
imaju + smjer
kada su usmjerene od
posmatraa ka izvoru.
Izmeu B i D valovi se
gomilaju (kratki), a izmeu
E i B su raireni (dugi).
Dopplerov efekt
Valna duina u podruju
desno od izvora (kratki
valovi) je:


a u podruju irenja (dugi)
valova:

Ovo su valne duine
valova koji dolaze od
izvora u kretanju (c=u)
i
i
i
i
f
v c
t f
t v ct
=

= '
i
i
i
i
f
v c
t f
t v ct +
=
+
=
Frekvencija koju izmjeri posmatra koji se u
odnosu na izvor kree brzinom v
p

i
p
i
p
p
i
p
i
p
p
v c
v c
f
v c
f
ili
v c
c v
f
c v
f

=
+
+
=
+
=
'
'

Promjena frekvencije prijemnika usljed

relativnog kretanja izvora i prijemnika
Frekvencija koja se dobiva
kao rezultat Dopplerovog
efekta izraena je opom
formulom:


ovdje je c brzina irenja
zvuka u zraku, v
p
brzina
kretanja prijemnika, v
i
je
brzina izvora zvuka, a fi
njegova frekvencija.
i
i
p
p
f
v c
v c
f

Dopplerov efekt
Kada se prijemnik pribliava izvoru v
p
je pozitivno,
a kada se udaljava od izvora negativno. Isto brzina
izvora v
i
je pozitivna kada se izvor kree prema
prijemniku, a negativna kada se udaljava od njega.
Specijalni sluajevi:
- v
p
=0 a v
i
>0, tada je f
p
>f
i
, a ako je vi<0, tada je
fp<fi

- v
i
=0, a v
p
>0, tada je f
p
>f
i
, a ako je v
p
<0 tada je
f
p
>f
i
Zvuni izvori
Izvor zvuka moe biti bilo koje tijelo koje
osciluje u navedenom opsegu frekvencija i
koje izaziva val ija je energija dovoljna da
pobudi ulo sluha.
Kada stigne do naeg uha, naizmjenino
zgunjavanje i razrjeivanje vazduha
prisiljavaju bubnu opnu na vibriranje. Te
vibracije se, pomou sloenog slunog
mehanizma, transformiu u elektrine
impulse, koji akustiku informaciju prenose u
mozak, gdje se stvara subjektivni osjeaj
zvuka.
Zategnuta ica kao zvuni izvor
U najjednostavnijem sluaju, estice ice osciluju
tako da su na uvrenim krajevima vorovi, a na
sredini trbuh stojeeg vala.
Frekvencija zvuka koji nastaje vibriranjem zategnute
ice zavisi od njene duine i brzine izazvanog
transferzalnog vala (brzinu odreuju sila zatezanja i
linijska gustina ice).


Visina prostog tona zavisi od frekvencije izvora. to
je frekvencija izvora vea, za ton kaemo da je vii.
masa linijska
zatezanja sila F je gdje
F
c

,
Osnovni i vii harmonici
Periodina funkcija moe se predstaviti kao zbir
sinusoidalnih funkcija:
F (t) = A
1
sin (t + ) +
+ A
2
sin (2 t +
2
) + ... +
+ A
n
sin (n t +
n
)
gdje je e kruna frekvencija periodine funkcije
Prvi sinusoidalni lan ima istu frekvenciju kao sloena
periodina funkcija i naziva se osnovni ili prvi
harmonik. Ostali lanovi ije su frekvencije 2 e, 3 e ...
nazivaju se drugi harmonik, trei harmonik itd.
Zategnute ice
Osnovni ton zategnute ice je takav da je duina ice jednaka polovini valne duine.




Na osnovu toga dobije se izraz za frekvenciju osnovnog tona:





Poto je brzina transferzalnog vala u ici ,
frekvencija se moe napisati kao:


Osnovni i vii tonovi

Stojei valovi nastali u vazdunom stubu
otvoreni kraj: trbuh, zatvoreni kraj: vor

Vazduni stubovi
Otvoreni



l = visina stuba, c=brzina zvuka u vazduhu
Zatvoreni



n je broj oscilacija, ili red harmonika
2 1
, 0,1, 2, 3
4
n
n
f c n
l
+
= =
, 1, 2, 3,
2
n
n
f c n
l
= =
,...) 2 , 1 , 0 ( ,
1 2
4
=
+
= n
n
l
n

n
l
n
2
=
Zatvoreni i otvoreni vazduni stubovi
2 1
, 0,1, 2, 3
4
n
n
f c n
l
+
= = , 1, 2, 3,
2
n
n
f c n
l
= =

kp
c =

Jaina zvuka je proporcionalna kvadratu
amplitude zvunog pritiska
- Jaina zvuka je jedna od vanijih karakteristika zvunih
valova. Razlikujemo objektivnu/fiziku/ i subjektivnu
jainu zvuka. One su funkcije frekvencije. Kod
frekvencije od 1000 Hz, jedinice im se skoro poklapaju

I / I
0
= (p/ p
0
)
2

I se izraava u W/m
2
Fizika jaina zvuka
brojno je jednaka energiji zvunog vala koji
proe u jedinici vremena kroz jedininu
povrinu, postavljen okomito na pravac kretanja
vala:
I = W / S t
gdje je Ijaina zvuka, a W energija koju
pronese zvuni val za vrijemet kroz
povrinu S, postavljenu okomito na pravac
prostiranja, ili odnos P
sr
/S.

Subjektivna jaina zvuka
- nivo jaine zvuka -
Subjektivna jaina zvuka /NIVO jaine/ se definira
koritenjem Weber Fechnerovog zakona prema kojem
ulo sluha osjea gradaciju jaine zvuka kao logaritam
intenziteta zvuka, relacijom:
L =10 log (I/ Io)
gdje je I objektivna jaina zvuka, iju glasnou traimo, a
Io prag ujnosti na datoj frekvenciji.
Jedinica za nivo jaine zvuka je decibel (i fon).
I
0
= 10
-12
W/m
2
pri frekvenciji od 1000 Hz.
Nivo jaine izraen preko amplituda
pritiska i udaljenosti od izvora zvuka
L u decibelima









p
0
je amplituda na pragu ujnosti

0
2
0
log 20 ) log( 10
p
p
p
p
L = =
r
r
r
r
L
0
2
0
20 ) log( 10 = =
Skale nivoa jaine zvuka
Jaini od 1 W/m
2
odgovara nivo od 120dB
Pri ovim i veim jainama uho ne moe da prima
zvune valove, nastupa osjeej bola i to je prag
osjeaja bola.
Glasan govor ima oko 60 dB
Jaka ulina buka oko 80 dB
Za frekvencije razliite od 1000 Hz javlja se
odstupanje.
Fon i dB e se tada razlikovati
Apsorpcija zvuka
Kada doe na granicu izmeu dvije sredine,
zvuni val se u opem sluaju djelomino
odbija od granice, a djelomino prelazi u
drugu sredinu i produuje u njoj da se
prostire.
Val postepeno slabi pri prostiranju kroz datu
sredinu i energija osciliranja prelazi u druge
oblike energije.
Apsorpcija zvuka
Pri proraunu akustikih osobina prostorija
upotrebljava se vrijeme u toku koga se
energija zvuka smanji na 10
-6
dio prvobitne
vrijednosti, tj. , ovo vrijeme se naziva vrijeme
reverberacije (jeke).
Apsorpcija zvuka
Gustoa zvune energije opada sa vremenom
po eksponencijalnom zakonu: ,

gdje je u
0
gustoa zvune energije u poetnom
trenutku, koeficijent apsorpcije pri odbijanju, a
n broj odbijanja u jedinici vremena.
Vrijeme reverberacije: .

Stavljajui za dobivamo:
nt
e u u
o
=
0
6
10 ln
4

=
vS
V
t
r
o
s
m
v 340 =
0,163
r
V
t
S o
=

Ultrazvuk
Ultrazvuk se koristi za pravljenje finih prakova,
za pravljenje homogenih emuzija od tenosti
koje se u normalnim uslovima ne mjeaju
(npr.voda i ulje).
Veliku primjenu ultrazvuk ima u defektoskopiji,
gdje se koristi za ispitivanje kvaliteta spojeva.
Infrazvuk
Talasna duina infrazvunog talasa je velika zbog
njegove male frekvencije. Morski talasi, izazivani
jakim vjetrom, prouzrokuju pojavu talasa u
zraku.
Brzina tih infrazvunih talasa vea je od brzine
vjetra, pa morske ivotinje mogu da predvide
pribliavanje oluje.