ATMOSFERA

UVOD
Vazdušni omotač Zemlje, poznat kao atmosfera, dostiže približno visinu
od 970 km i sadrži različite gasove, pare, čestice i aerosoli.

Atmosfera se ne završava
naglo i ne postoji konačna
granica između atmosfere i
svemira. Sastoji se od
nekoliko slojeva (Sl. 1):
• troposfera – do 11 km u
visinu, bitna je za održavanje
života na Zemlji;
• stratosfera – od 11 km do 50
km, ovde se nalazi sloj
ozona;
• mezosfera – od 50 km do 85
km;
• termosfera – do 690 km;
• egzosfera – preko 690 km,
ovde slabi uticaj gravitacije.

Slika. 1 Slojevi atmosfere

 Sastav vazduha

Vazduh predstavlja smešu

gasova (Sl. 2), vodene pare i
čvrstih čestica. Najznačajniji
gasovi koji ulaze u sastav
vazduha su:
• azot – zastupljenost oko
78%;
• kiseonik – zastupljenost oko
21%;
• Ugljen-dioksid –
zastupljenost oko 0,03%;
• ostali gasovi – zastupljenost
oko 0,97% .

Slika. 2 Troposfera, sastav vazduha

ZAGAĐIVANJE VAZDUHA I IZVORI ZAGAĐIVANJA

Danas vazduh treba posmatrati na način na koji čovek nije navikao da

ga posmatra, kao životno nephodan deo prirode ograničenih resursa.
Zanemarivanje činjenice da je planeta Zemlja naša životna sredina i
da predstavlja jedinstven sistem sa ograničenim brojem međusobno
zavisnih procesa koji se neprekidno odvijaju čini jedan od osnovnih
uzroka zagađenja vazduha.

Sastav vazduha se menja u zavisnosti od procesa i promena koje se

dešavaju u prirodi, kao i od posledica ljudske delatnosti. Izvore
zagađivanja vazduha možemo podeliti u dve kategorije:

- prirodni izvori zagađenja i

- veštački ili antropogeni izvori zagađenja.

 Prirodni izvori zagađivanja vazduha

Prirodnim putem nastaju proizvodi organskog i neorganskog

porekla. Najčešći izvori toksičnih supstanci su biološka aktivnost na
kopnu i u okeanima, vulkani, šumski požari i hemijske reakcije u
prirodi. U prirodne izvore toksičnih materija spadaju:

- vulkani (Slike 3,4,5,6,7, Video zapis 1),

- šumski požari,

- biogeni gasovi iz zemlje i vode,

- biogeno raspadanje,

- reakcije u troposferi,

- emisija iz vegetacije, morska maglica i sl.

Slika
Slike
Slika567
Slika3,4
GASOVITI ZAGAĐIVAČI VAZDUHA

Oksidi sumpora

Oksidi azota

Oksidi ugljenika

Metan

Jedinjenja fluora
 Tabela 1. Gasoviti zagađivači, izvori zagađivanja i efekat na zdravlje ljudi

ZAGAĐIVAČ IZVOR EFEKAT

* Ugljen - monoksid * Automobili na gas * Ulazi u krvni sistem,

* Industrija koja koristi gas ili ulje izaziva disfunkciju
* Zagrevanje domaćinstava gasom ili nervnog sistema, a u
uljem visokim koncentracijama i
smrt

* Oksidi sumpora * Industrija koja koristi ugalj i naftu * Iritira respiratorni trakt,
(sumpor–dioksid i * Zagađenje ugljem i naftom izaziva oštećenja
sumpor–trioksid) * Elektrane koje koriste ugalj, naftu i kardiovaskularnog
gas sistema
* Oštećuje biljke, a posebno
useve

* Oksidi azota (azot–oksid * Automobili na gas * Iritira oči, nos i

i azot–dioksid) * Zagrevanje zgrada lož uljem i respiratorni trakt
gasom * Šteti biljkama
* Industrija i elektrane * Izaziva fotohemijski smog

* Ugljovodonici * Automobili na naftu * Toksični za ljude u

* Rafinerije petroleuma i nafte visokim koncentracijama
* Razni oblici sagorevanja * Izaziva fotohemijski smog
 Antropogeni izvori zagađivanja vazduha

Antropogeni izvori zagađenja

čine osnovu današnjih
ekoloških problema. Najčešće
zagađujuće materije su ugljen
– monoksid (CO), sumpor –
dioksid (SO2), azot – dioksid
(NO2) i čađ. Specifične
zagađujuće materije vazduha
su i olovo, kadmijum, mangan,
arsen, nikl, hrom, cink i drugi
teški metali, kao i razna
organska jedinjenja koja
nastaju kao rezultat različitih
aktivnosti
(Sl. 8,9,10,11,12,13,14,15).
Slika 8 Antropogeni izvor zagađenja

Slike 13,14,15
Slika10
Slika
Slika 9
11
12
 Čestice

Čestice predstavljaju jedan od najčešćih sastojaka u zagađenom

vazduhu. Najstariji problem zagađenja vazduha je problem sa
dimom i čađi, koji predstavljaju fino raspoređene čestice u
atmosferi. Svaka čestica u vazduhu je u stalnom dinamičnom
procesu pri čemu se njena veličina, broj i hemijski sastav menjaju,
dok se na kraju prirodnim procesima ne uklone iz vazduha. Vreme
boravka u nižim slojevima vazduha moža biti od nekoliko dana do
nekoliko nedelja i više.
 U drugoj polovini prošlog veka naučnici su ustanovili da se pod uticajem
aerozagađenja ozonski omotač stanjuje iznad Zemljinih polova. Hemikalije
koje najviše ugrožavaju ozonski omotač su:

• hlorofluorokarbon, gas korišćen u raspršivačima,

• haloni,

• heksahlorobutadien, rastvarač i nusprodukt hlorisanja u hemijskoj industriji,

• n–propil bromid, rastvarač i sirovina u petrohemijskoj industriji,

• 6–bromo–2–metoksil–naftalin, koristi se za dobijanje metil bromida

(supstance koja se koristi u raspršivačima),

• halon–1202, 1301, izuzetno efikasan u gašenju požara izazvanih električnom

energijom.

Korišćenje ovih supstanci, a pre svih hlorofluorokarbona (CFC), veoma je

štetno za ozonski omotač i doprinosi stvaranju tzv. ozonskih rupa (Slike.
17,18, Video zapis 2).
 Oksidi sumpora
Sumpor–dioksid se uglavnom javlja pri sagorevanju goriva koja
sadrže sumporna jedinjenja, kao što su ugalj, lož ulja i sl.
Oksidi sumpora potiču od sumpornih jedinjenja koja se nalaze u
gorivu. Pri sagorevanju sumpora iz goriva prvo nastaje sumpor–
dioksid (Sl. 19), a onda uz prisustvo katalizatora obrazuje se i SO3.

Oksidi azota
Oksidi azota se javljaju u obliku azot–monoksida (Sl. 20)i azot–
dioksida (Sl. 21). Nastaju, pre svega, sagorevanjem fosilnih goriva.
Pri svakom sagorevanju nastaju azotovi oksidi kao spoj azota iz
vazduha i kiseonika. Ovi oksidi brže nastaju ako je veća
temperatura sagorevanja.

Pri sagorevanju prvo se oslobađa azot–monoksid koji kasnije u

vazduhu oksidiše u azot–dioksid. Azot–dioksid sa vodom iz
vazduha stvara azotnu kiselinu koja je ''odgovorna'' za nastajanje
kiselih kiša.
 Oksidi ugljenika

Ugljen–dioksid (Sl.22) je jedna od glavnih materija koje formiraju živa

tkiva i u njima ga ima skoro dva puta više nego u atmosferi. Ugljen–
dioksid se vezuje za vegetaciju u procesu fotosinteze na kopnu i u
moru, a približno ista količina biva ispuštena natrag u atmosferu kao
rezultat oksidacije organskih materija u toku trajanja života, tj.
raspadanja posle njega.

Ugljen–monoksid je veoma otrovan gas, bez boje, mirisa i ukusa. Ovaj

gas nastaje prilikom nepotpunog sagorevanja fosilnih goriva.
Koncentracija od 1% ugljen–monoksida u vazduhu je smrtonosna.
Ugljen–monoksid je toksičan u visokim koncentracijama i indirektno
doprinosi globalnom zagrevanju kao prekursor ozona. Emisije potiču
uglavnom od saobraćaja.
 Metan

Metan nastaje u mnogim prirodnim procesima, a poznat je i kao

prirodni gas. Raspadanjem mnogih supstanci koje sadrže ugljenik, a
u sredini bez prisustva kiseonika, kao što su otpadi, oslobađa se ovaj
gas. Životinje koje preživaju hranu, kao što su goveda i ovce,
oslobađaju metan u vazduh kao proizvod u procesu varenja hrane.
Mikroorganizmi koji žive u vlažnom zemljištu, kao što su pirinčana
polja, proizvode metan kada razlažu organsku materiju. Metan se
takođe oslobađa u rudnicima uglja i prilikom proizvodnje i transporta
drugih fosilnih goriva.

Jedinjenja fluora

Hlorofluorokarbonati, prvi put sintetisani 1928. godine, široko su

rasprostranjeni u proizvodnji raznih sprejeva, kao sredstva za
otapanje i kao rashlađivači. Netoksični i bezbedni za upotrebu u
mnogim procesima, ova jedinjenja su bezopasna za niže slojeve
stmosfere. Međutim, u višim slojevima, ultraljubičasto zračenje ih
razlaže, pri čemu se oslobađa hlor.
POSLEDICE AEROZAGAĐENJA

Kisele kiše

Efekat staklene bašte

Globalno zagrevanje

Smog
 POSLEDICE AEROZAGAĐENJA

Danas je vazduh iznad mnogih gradova mračan i sumoran, a ova

neprirodna pojava posledica je zagađivanja.

Tokom više vekova boravka na Zemlji čovek je svojim negativnim

uticajem poremetio prirodnu ravnotežu koja je nekada postojala. U
najteže posledice zagađenja vazduha spadaju:

- kisele kiše,

- efekat staklene bašte,

- globalno zagrevanje,

- smog i sl.
 Kisele kiše
Pojam kisela kiša odnosi se na padavine koje u većoj meri sadrže okside
sumpora, azota, amonijaka i drugih hemijskih elemenata (Sl. 23). Zbog
povećanog prisustva ovih oksida pH vrednost kiselih kiša u proseku iznosi
od 4 do 4,5. Ova koncentracija otprilike odgovara četrdeset puta većoj
količini kiseline u odnosu na normalnu kišu čija je pH oko 5,5. Glavni izvori
aerozagađenja koji su odgovorni za nastanak kiselih kiša su
termoelektrane i štetni izduvni gasovi iz automobila, dimnjaka i sl., a štete
koje prouzrokuju kisele kiše obično nastaju daleko od izvora

Kisele kiše su uzrok velikog oštećenja zimzelenih šuma (lamela sindrom-

opuštenost grana), (Sl. 24,25,26,27), a često i izumranja čitavih šumskih
kompleksa.

Pored šuma kisele kiše štetno deluju i na jezera. Vodeni organzmi su,
uglavnom osetljivi na promene pH vrednosti životne sredine, tako da može
doći do izumiranja biljaka, mikroorganizama pa i čitavog eko sistema.

Kisele kiše uzrokuju pojačano raspadanje kamenja i peska, pa su na taj

način ugroženi i mnogi kulturno – istorijski spomenici (Sl. 28,29).
Slika
Slike
Slika
Slike 24
25,26,27
23
28,29
 Efekat staklene bašte

Poznato je da život na planeti Zemlji

ne bi bio moguć bez postojanja
prirodnog efekta staklene bašte.
Prirodna pojava gasova sa efektom
staklene bašte, pre svega vodene
pare (H2O), ugljen – dioksida (CO2) i
gasova, kao što su metan (CH4),
azot – suboksid (N2O) i ozon (O3)
dozvoljava Sunčevoj energiji da
prodre do Zemlje i da padne na nju
kao svetlost, a onda se zadržava u
atmosferi kao infracrvena toplota.

Međutim, izgleda da se ovaj

fenomen (Sl. 30)koji je milionima
godina održavao život na planeti
Zemlji u poslednjih sto godina
pretvara u ozbiljnu pretnju,
zahvaljujući negativnom
antropogenom uticaju. Sa razvitkom
industrije i porastom broja
stanovnika emisija gasova sa Slika. 30 Efekat staklene bašte
efektom staklene bašte se stalno
povećava.
 Globalno zagrevanje

Glavne posledice promene klime su:

- porast globalne srednje temperature zemljine površine,
- porast nivoa mora: globalno zagrevanje izaziva topljenje glečera i
morskog leda i zagrevanje okeana, što uzrokuje njihovo
širenje(Sl.31,32,33,34).
- promene u padavinama tako da je nivo padavina porastao una severu
Evrope i smanjio se, a smanjio se na jugu,
- izmene hidroloških režima i režima vodenih resursa: planine mogu da
izgube značajan deo svoje ledene komponente (Sl. 35,36,37), što bi moglo
dovesti do povlačenja snežne linije. Posledice ovakvih promena bi
verovatno bile češće i ozbiljnije poplave, i slabiji kvalitet vode usled
priliva slanih voda,
- uticaj na eko-sisteme, poljoprivredu i šumarstvo: porast temperature bi
doveo do pomeranja klimatskih zona prema severu, što bi moglo da se
desi brže nego što neke vrste, pre svega divlje flore mogu da migriraju. U
oblasti poljoprivrede i šumarstva moguć je uticaj na produženo trajanje
godišnjih doba i produktivnost(Sl. 38,39,40,41,42).
Slika
Slika
Slika
Slika 32
37
35
Slike 40,41,42
Slika31
36
38
3339
34
 Smog

Smog je po hemijskom sastavu smeša oksida sumpora i čestica

kao primarnih sastojaka i vodenih kapljica u obliku magle. Ovakva
smeša pokazuje štetno delovanje, a posledice po zdravlje ljudi se
najviše manifestuju uglavnom kao iritiranje i oboljenje respiratornih
organa. Smog se najčešće javlja u predelima sa hladnom klimom,
mada se u poslednjih nekoliko godina primećuje odstupanje od
ovog ''pravila'', zbog sve jačeg zagađenja vazduha .

Sredinom prošlog veka uočeno je da se sa pojavom povećane

upotrebe automobila i benzina kao pogonskog goriva javlja
poseban oblik smog u gradovima. Po svom sastavu ova vrsta
smoga koja je prvo otkrivena u Los Anđelesu, predstavlja produkte
serije reakcija koje se odigravaju pod uticajem Sunčevog svetla u
atmosferi, a sadrži mnogo hidrokarbonata i oksida azota. Ovaj tip
smoga se zbog uloge koju ima Sunčevo zračenje naziva
fotohemijski. Primarni produkti fotohemijskog smoga su oksidi
azota, ugljovodonici i ugljen – monoksid (Sl. 43,44,45).

Slika
Slika 44
Slika43
45
U svetu i razvijenim zemljama se sve više govori o mogućnosti
skladištenja ugljenika.Ugalj spada u najmanje čista goriva i predstavlja
glavni izvor emisije ugljen-dioksida na svetu. U SAD, polovina električne
energije se proizvodi na bazi uglja. Ideja se zasniva na tome da bi
elektrane na pogon uglja mogle da prestanu da izbacuju ugljen-dioksid u
vazduh, koji bi se umesto toga izolovao i odvodio duboko ispod zemlje,
gde bi se skladištio.

Izolacija ugljenika zvuči kao jednostavna ideja koja zaokuplja naučnike,

vlade i energetske kompaniji kao način smanjenja emisije ugljenika bez
poremećaja snabdevanja energijom. Postoje dve velike prepreke:

- jedna od njih je cena, za koju IEA procjenjuje da će se kretati čak do 50

dolara po toni izolovanog ugljenika. Ova cena bi se mogla smanjiti
ukoliko se tehnologija pokaže uspešnom i ako elektrane dobiju podsticaj
da emituju manje ugljen-dioksida,

- druga prepreka je nedostatak detaljnog naučnog znanja, zbog čega se

rade pilot projekti i sve više ulaže u istraživanja.
Kao jedna od dobrih mera za smanjenje aerozagađenja navodi se i
mogućnost sve veće upotrebe biodizela i drugih biogoriva.Za razliku
od konvencionalnog goriva, biodizel ne sadrži sumpor (odnosno
sadržaj sumpora je veoma nizak), čime se smanjuju mogućnosti za
pojavu kiselih kiša. Biodizel ne sadrži ni toksična aromatska jedinjenja
kao što je benzen.Visok sadržaj kiseonika doprinosi smanjenju
sadržaja čestica (ili čađi) u izduvnim gasovima, dok potpunije
sagorevanje doprinosi i smanjenoj emisiji ugljen monoksida. Kao i
kod svih goriva, sagorevanjem biodizela nastaje ugljen dioksid,
međutim pošto biljke koriste ugljen dioksid iz atmosfere (proces
fotosinteze) za svoj rast, ugljen dioksid formiran sagorevanjem ovog
goriva uravnotežava se sa apsorbovanim ugljen dioksidom tokom
godišnjeg rasta biljaka koje se upotrebljavaju kao sirovine za
dobijanje biljnih ulja.

U Srbiji, u Šidu je krajem prošlog meseca (27.06.2007. god) otvorena

prva fabrika biodizela, Victoriaoil, koja će zaposliti 200 radnika i imaće
kapacitet od 100.000 tona godišnje Ova fabrika je najveći proizvođač
ovog biogoriva u jugoistočnoj Evropi .
 INTERNET SAJTOVI:
www.astronomija.co.yu
www.bbc.co.uk
www.buscajalisco.com/.../art_225/smog.jpg
www.elitesecurity.org
www.epa.gld.gov.au/emviromental
www.expeditio.org/srp/west.php?k=n&v=156-83k
www.ffos.hr/~zrak/kisele%20kise/C900991.jpg
www.georgije.ekof.bg.ac.yu
www.libraru.thinkguest.org/C005003F/cycle.gif
www.meteo.noa.gr/BalkanClimate/leaflets_pdf/leaflet_Yugoslavian.pdf
www.nacional.hr/.../4594/article_pullout
www.nationalgeographic.com
www.oca.larc.nasa.gov/PAIS/Aerosols.html
www.polj.ns.ac.yu/meteostat/meteorologija/Uvodumeteorologiju
www.pressonline.co.yu
www.sr.wikipedia.org
www.tsms.kg.edu.yu/.../kisele%20kise%202.jpg
www.zivotinjsko_carstvo.com
www.wdr.de/.../sommer_2006_/_img/ozon_400.jpg
www.2.undp.org.yu/files/reports/environmental_governance_sourceboob_ser.pdf