FIZIK

TINGKATAN 4

Bab 4

Haba
Disunting oleh Dengan kolaborasi bersama

Cikgu Desikan Cikgu Khairul Anuar

SMK Changkat Beruas, Perak SMK Seri Mahkota, Kuantan
 Bab 4
Haba
Pelajar-pelajar yang dikasihi,
Dua proses asas pendidikan adalah yang mengetahui dan menilai.
TINGKATAN 4 FIZIK

Objektif Pembelajaran:
1. Memahami keseimbangan terma
2. Memahami muatan haba tentu
3. Memahami haba pendam tentu
4. Memahami hukum-hokum gas
2016

Analisis Soalan-soalan Tahun Lepas

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
P1 5 5 5 4 5 6 3 4
A 1 1 1 1 1 1 1 1
P2 B - - - - - - 1 1
C - - 1 - - - - -
A - - - - 1 - - -
P3
B - - - - - 1 - -
 Bab 4
Haba
Pelajar-pelajar yang dikasihi,
Kejayaan adalah sejumlah usaha kecil, yang diulang
hari demi hari.
Peta Konsep
Haba

Keseimbangan Muatan Haba Haba Pendam Hukum Gas

haba Tentu Tentu

Hukum Hukum
Q = mcθ Charles Boyle

Haba Pendam Haba Pendam Hukum

Tentu Tentu Tekanan
Pelakuran Pengewapan

Q = mlf Q = mlv
3
4.1 Keseimbangan Terma

Darjah kepanasan
suatu objek

Unit SI : Kelvin, K
Apabila satu objek
dipanaskan, ia akan
Suatu objek yang panas menyerap tenaga
mempunyai suhu yang haba dan suhu objek
lebih tinggi daripada objek akan meningkat.
sejuk.
Apabila objek
• Suatu bentuk disejukkan, ia akan
tenaga membebaskan tenaga
• Diukur dalam unit haba dan suhu objek
Joule, J akan berkurang.

Dua objek berada

dalam sentuhan terma Haba bersih dipindahkan dari
apabila tenaga haba objek yang lebih panas (bersuhu
boleh dipindahkan di tinggi) kepada objek
antara mereka. yang lebih sejuk.

4
Pemindahan Haba
Apabila dua objek dengan darjah kepanasan yang berbeza berada dalam ________________
tenaga haba antara kedua-dua objek tersebut.
Mekanisma Keseimbangan Terma
kadar pemindahan
haba lebih cepat
dari A ke B

A B A B A B A B

Panas Sejuk Panas Sejuk

kadar pemindahan Aliran haba bersih kadar pemindahan Tiada aliran haba
haba lebih perlahan dari objek yang haba sama bersih
dari B ke A panas ke objek yang dari A ke B
sejuk
• Haba dipindahkan pada kadar yang lebih • Selepas beberapa lama, tenaga haba
____________ daripada objek yang panas dipindahkan pada kadar yang _________
ke objek yang sejuk. Haba juga antara kedua-dua objek. Tidak ada
dipindahkan daripada objek yang sejuk pemindahan haba bersih antara objek-
kepada yang panas, tetapi pada kadar objek.
yang lebih ____________. • Kedua-dua objek yang dikatakan berada
• Terdapat ____________________bersih dalam ____________________________.
dari objek panas ke objek sejuk.
• Objek yang panas menjadi sejuk manakala
objek yang sejuk menjadi panas. 5
Keseimbangan Terma
Apabila dua objek berada dalam keseimbangan terma,
Contoh
1. Tuala basah diletakkan di atas dahi pesakit
demam panas.
2. Pada permulaan suhu tuala basah lebih rendah
berbanding suhu badan pesakit demam panas.
3. Tenaga haba bersih dipindahkan dari dahi
pesakit ke tuala basah sehingga keseimbangan
terma dicapai.
4. Dengan cara ini, tenaga haba mampu
disingkirkan daripada pesakit dan dapat
menurunkan suhu badan pesakit demam panas.
“ Strength does not come from physical capacity. It comes
from an indomitable will.
1. Minuman yang panas boleh
disejukkan dengan menambahkan
beberapa ketul ais ke dalam
minuman tersebut.
2. Tenaga haba bersih dipindahkan
dari minuman panas kepada ais
sehingga keseimbangan terma
antara ais dan air dicapai.
3. Suhu minuman dan ais adalah
sama apabila keseimbangan terma
dicapai.
Mahatma Gandhi ” 6
Ciri-ciri cecair yang digunakan dalam Bagaimana thermometer
termometer cecair-dalam-kaca cecair-dalam-kaca berfungsi?
1. Bebuli termometer
mengandungi cecair merkuri
yang berjisim tetap. Isipadu
merkuri bertambah apabila ia
menyerap haba.
2. Cecair merkuri mengembang
Termometer dan naik di dalam tiub
Cecair-Dalam-Kaca kapilari. Panjang turus
merkuri dalam tiub kapilari
dapat menunjukkan nilai
suhu.

Bagaimana termometer ditentukur?

1. Skala suhu dan unit suhu diperoleh denga memilih dua suhu yang dikenali sebagai takat tetap.
2. Definitsi takat lebuh dan takat didih :

Takat tetap Definisi Nilai

Takat tetap bawah :
Suhu ais yang melebur
Takat lebur
Suhu air yang mendidih pada tekanan atmosfera
piawai, 76 cm Hg.

7
Bagaimana termometer ditentukur?

Apabila kedua-dua titik tetap telah ditanda pada batang

termometer, julat di antaranya dibahagikan sama rata kepada 100
Takat bahagian atau darjah. Termometer itu kini mempunyai skala.
didih L100

L100

L0
100 senggatan Stim
yang sama Ais
melebur
Lθ Air
mendidih

Air
Takat
beku L0 Takat lebur Takat didih

Bebuli

8
Prinsip kerja termometer
• Apabila termometer dimasukkan dalam air panas, haba bersih Termometer
mengalir daripada air panas ke termometer.
• Apabila berlaku keseimbangan terma kadar pemindahan haba
bersih adalah sifar.
• Suhu termometer adalah sama dengan suhu air panas.
• Oleh itu bacaan termometer ketika itu adalah merupakan suhu
air panas.

Apakah ciri-ciri yang membolehkan merkuri sesuai digunakan sebagai cecair dalam
termometer ?

Bagaimana meningkatkan kepekaan termometer merkuri?

9
Latihan 4.1
1. Antara ciri-ciri berikut, yang manakah
digunakan dalam fungsi termometer
cecair dalam kaca?
A Isipadu cecair yang berjisim tetap
B Isipadu jisim tetap cecair
C Rintangan cecair
D Ketumpatan cecair
2. Antara kaedah berikut boleh digunakan
untuk meningkatkan sensitiviti
termometer merkuri?
A Bebuli kaca berdinding tebal
B Tiub kapilari yang sempit
C Tiub kapilari yang pendek
D Bebuli kaca yang besar
3. Sebuah termometer alkohol dalam kaca tidak
ditentukur. Apabila ia dimasukkan ke dalam ais
yang melebur dan air yang mendidih, panjang
turus merkuri masing-masing adalah 5.2 cm
dan 13.7 cm.
Apabila ia dimasukkan ke dalam secawan air
suam, panjang alkohol adalah 9.8 cm. Kira
suhu air panas.
A 44.12 °C
B 52.22 °C
C 20.45 °C
D 54.12 °C

10
4.2 Muatan Haba Tentu
Muatan haba
kuantiti haba yang diperlukan untuk menaikkan suhu suatu bahan sebanyak 1°C atau 1 K.

Muatan Haba Tentu, c

Unit SI : = J kg-1°C-1 / J kg-1K-1

Q = Haba diserap atau dibebaskan, unit J

m = Jisim bahan, unit kg
∆θ = Perubahan suhu, unit °C

Kuantiti haba yang diserap atau

dibebaskan oleh bahan Q = mc∆θ
Apakah maksud muatan haba tentu
aluminium = 900 Jkg-1°C-1 ?

Apakah maksud muatan haba tentu air

= 4200 Jkg-1°C-1 ?

11
Sifat fizikal Muatan haba tentu Dipanaskan Disejukkan
bahan-bahan
yang mempunyai
muatan haba
tentu yang
berbeza

Sifat bahan yang 1. Suhu bahan meningkat dalam masa yang singkat apabila dipanaskan
mempunyai dan menurun dalam masa yang singkat apabila disejukkan (Konduktor
muatan haba haba yang baik).
tentu yang kecil Contoh: Logam seperti besi, keluli, tembaga dan aluminium biasa
digunakan sebagai periuk dan kuali. Ini kerana logam ini boleh
dipanaskan dengan cepat.
2. Bahan ini peka terhadap perubahan suhu.
Contoh: Logam merkuri dalam thermometer mempunyai muatan haba
tentu yang kecil yang membolehkannya menyerap dan membebaskan
haba dengan mudah.
Sifat bahan yang 1. Suhu bahan meningkat dalam masa yang panjang (lambat) apabila
mempunyai dipanaskan dan menurun dalam masa yang panjang (lambat) apabila
muatan haba disejukkan. (Konduktor haba yang lemah).
tentu yang 2. Bahan ini boleh menyerap tenaga haba dalam kuantiti yang besar
besar tanpa mengalami peningkatan suhu yang tinggi.
Contoh: Air digunakan sebagai ajen penyejuk dalam radiator kenderaan.

12
Aplikasi Muatan Haba Tentu

1. Muatan haba tentu yang tinggi

_____________________________
_____________________________
_____________________________
2. Konduktor haba yang lemah

Periuk

Badan Aluminium
Dasar kuprum
1. Muatan haba tentu yang
1. Muatan haba tentu rendah. Periuk menjadi rendah. Periuk menjadi panas
panas dengan cepat. Ini membolehkan dengan cepat.
makanan di dalam periuk dimasak dengan 2. Ketumpatan rendah.
cepat. Periuk lebih ringan
2. Ketumpatan tinggi.___________________ 3. Tidak bertindak balas dengan
__________________________________ makanan di dalam periuk
__________________________________ 13
 Bayu Laut

• Daratan mempunyai muatan haba tentu yang

lebih rendah berbanding dengan laut. Maka
suhu daratan meningkat dengan lebih cepat
berbanding suhu laut di waktu siang.
• Udara di daratan menjadi panas dan naik ke
atas.
• Udara yang lebih sejuk daripada lautan
bergerak dari laut menuju ke arah daratan
sebagai bayu laut.

Bayu Darat

• Lautan mempunyai muatan haba tentu yang

lebih tinggi berbanding daratan. Maka, suhu
lautan menurun lebih lambat berbanding suhu
daratan di waktu malam.
• Udara di atas permukaan lautan yang panas
akan naik ke atas.
• Udara yang lebih sejuk daripada daratan akan
bergerak ke arah lautan sebagai bayu darat.

14
Latihan 4.2
1. Hitungkan jumlah tenaga haba yang diserap oleh sebuah blok kuprum berjisim 2 kg dari suhu
31C kepada 80C .
(muatan haba tentu kuprum = 390 Jkg-1°C-1)

2. Sebuah pemanas rendam berlabel 2 kW, 240 V digunakan untuk memanaskan 4 kg air.
Berapakah kenaikan suhu air apabila pemanas itu digunakan selama 1 minit.
(Muatan haba tentu air = 4 200 Jkg-1°C-1)
Anggap tiada kehilangan haba ke persekitaran.

Tips : Tenaga Elektrik, E = Pt = VIt Tenaga Haba, Q = mcθ 15

3. Sebutir peluru plumbum bergerak mendatar dengan halaju 130 ms-1 dan terbenam ke dalam
dinding simen selepas perlanggaran. Jika muatan haba tentu plumbum = 130 Jkg-1°C-1 dan
semua haba dihasilkan diserap oleh peluru, apakah peningkatan suhu peluru?

4. Sebuah blok aluminium berjisim 1 kg dipanaskan oleh pemanas elektrik selama 3 minit dan
kenaikan suhu 15 ° C direkodkan. Voltmeter dan ammeter yang disambungkan kepada
pemanas elektrik memberikan bacaan masing-masing 30 V dan 2.5 A. Hitung muatan haba
tentu aluminium.

Tips : Tenaga Kinetik, E = ½ mv2 Tenaga Haba, Q = mcθ 16

5. 300 g air pada suhu 40° C dicampur dengan 900 g air pada suhu 80 ° C. Jika tiada kehilangan
haba ke persekitaran, apakah suhu akhir apabila campuran air mencapai keseimbangan
terma?

Tips : Tenaga haba yang dibebaskan = Tenaga haba yang diserap 17

4.3 Haba Pendam Tentu
Haba pendam

1. Apabila pepejal cair pada takat lebur, haba pendam pelakuran diserap
2. Untuk cecair memejal pada takat beku, haba pendam pelakuran 4 perubahan
dibebaskan. fasa yang
3. Apabila cecair yang mendidih pada takat didihnya, haba pendam utama
pengewapan diserap.
4. Apabila wap terkondensasi menjadi cecair semula, haba pendam
pengewapan dibebaskan. GAS

PELEBURAN PENDIDIHAN
Haba pendam Haba pendam
diserap diserap

PEPEJAL Haba pendam CECAIR Haba pendam

dibebaskan dibebaskan
PEBEKUAN KONDENSASI

Ciri-ciri umum empat proses yang melibatkan perubahan fasa

1. Bahan mengalami perubahan fasa pada suhu tertentu.
2. Tenaga haba dipindahkan semasa perubahan fasa.
3. Semasa perubahan fasa, suhu terus ________________ walaupun terdapat pemindahan
haba. 18
Lengkung pemanasan

Keadaan : Pepejal Keadaan : Cecair Keadaan : Gas

Suhu: Meningkat Suhu: Meningkat Suhu: Meningkat

Pepejal dipanaskan ke Cecair dipanaskan ke Suhu gas meningkat ke

takat lebur takat didih suhu sumber

Suhu

Takat didih
D E
Takat lebur
B C
A

Masa

Keadaan: Pepejal dan cecair Keadaan : Cecair dan gas

Suhu: Tidak Berubah Suhu : Tidak Berubah
D : Cecair mula mendidih
B : Pepejal mula lebur D – E : Cecair mendidih
B – C : Pepejal melebur E : Cecair mendidih sepenuhnya
C : Pepejal lebur sepenuhnya

19
Lengkung Penyejukan Lengkapkan lengkung penyejukan.

Keadaan: Gas
Keadaan: Cecair
Suhu: Berkurang
Suhu: Berkurang
Suhu berkurangan kerana haba
Cecair disejukkan ke takat
dibebaskan ke persekitaran.
bekunya.
Keadaan: Pepejal dan cecair
Suhu
Suhu: Tidak Berubah

S : Pepejal mula membeku

P S – T : Cecair membeku
T : Cecair membeku sepenuhnya
Takat kondensasi
Q R
Takat beku
S T

U
Masa

Keadaan: Cecair dan gas Keadaan: Pepejal

Suhu: Tidak Berubah Suhu: Berkurang

S : Gas mula kondensasi Pepejal menyejuk ke suhu bilik.

Q – R : Gas kondensasi
R : Gas kondensasi sepenuhnya
20
Kenapa suhu bahan tetap semasa perubahan fasa jirim berlaku?
1. Semasa perubahan keadaan jirim, pemindahan tenaga haba tidak menyebabkan perubahan
kepada tenaga kinetik zarah dalam bahan.
2. Semasa proses peleburan, tenaga haba yang diserap digunakan untuk memutuskan ikatan
antara zarah-zarah dalam pepejal. Zarah-zarah terbebas daripada kedudukan tetapnya dan
bergerak lebih bebas. Dalam keadaan ini, pepejal bertukar kepada cecair.
3. Semasa pendidihan, tenaga haba yang diserap digunakan untuk memutuskan ikatan antara
zarah-zarah dalam cecair sepenuhnya dan mengatasi tekanan atmosfera yang bertindak ke
atas permukaan cecair bagi menjadi gas (wap).

Haba pendam tentu, l

Unit SI: J kg-1

Q = tenaga haba yang diserap atau dibebaskan oleh bahan
m = jisim bahan

Haba pendam tentu pelakuran

21
Haba pendam tentu pengewapan

Haba pendam tentu pelakuran ais = Haba pendam tentu pengewapan air =
336 000 Jkg-1 2.26 x 106 Jkg-1

336 000 J haba pendam diperlukan bagi 1 kg

ais untuk melebur menjadi air pada suhu 0 °C

Formula
untuk
mengira
HABA as as
Keadaan Haba yang diserap Jika haba dibekalkan Apabila haba yang
atau dibebaskan menggunakan elektrik diserap atau
mengubah suhu dibebaskan menukar
bahan fasa bahan pada suhu
malar

P = kuasa pemanas elektrik, dalam unit W

t = masa, dalam unit saat
22
Latihan 4.3
1. Haba pendam tentu pelakuran ais ialah
336 000 Jkg-1 . Apakah kuantiti haba yang
diperlukan untuk mencairkan 2.5 kg ais
pada 0 ° C?
Haba pendam tentu pelakuran ais = 336 000 Jkg-1
Haba pendam tentu pengewapan air = 2.26 x 106 Jkg-1
Muatan haba tentu air = 4.2 x 103 J kg-1°C-1
2. Sebuah cerek elektrik mengandungi 3 kg
air. Kira jumlah haba yang diperlukan untuk
mengewap semua air selepas takat didih
air telah dicapai.
23
 3. Apakah kuantiti haba yang diperlukan untuk menukar 4 g ais menjadi wap pada suhu 100°C.

Haba pendam tentu pelakuran ais = 336 000 Jkg-1

Haba pendam tentu pengewapan air = 2.26 x 106 Jkg-1
Muatan haba tentu air = 4.2 x 103 J kg-1°C-1 24

1 makanan laut lain bagi memastikan kesegarannya
Ketulan ais ditambah ke dalam
air minuman yang panas untuk
menurunkan suhunya. Ketulan
ais melebur dengan menyerap
tenaga haba yang banyak
daripada air minuman. Ini
menyebabkan suhu
minuman menurun.
Ketulan ais diletakkan di atas permukaan ikan atau
2 dapat dikekalkan. Ais melebur dengan menyerap
tenaga haba daripada ikan sekaligus menurunkan
suhu ikan tersebut.
Suhu ikan yang rendah iaitu menghampiri suhu
takat lebur ais dapat menyebabkan aktiviti bakteria
dapat diberhentikan atau diperlahankan.

Aplikasi Haba
Pendam Tentu

3
Air mempunyai haba pendam tentu Sentiasa berhati-hati apabila
4
pengewapan yang tinggi. Apabila wap air membuka tudung periuk apabila
terkena pada makanan yang lebih sejuk air di dalamnya mendidih. Air
suhunya, maka wap air akan terkondensasi. mempunyai haba pendam tentu
Makanan yang dimasak akan menyerap pengewapan yang besar. Apabila
haba yang dikeluarkan oleh wap air semasa wap terkondensasi pada kulit,
proses kondensasi. Ini menyebabkan sejumlah haba pendam yang
makanan akan masak dengan lebih cepat sangat besar dibebaskan kepada
kerana menyerap tenaga haba dengan kulit yang boleh menyebabkan
banyak dalam keadaan tertutup. kulit melecur. 25
4.4 Hukum-hukum Gas
Hukum Boyle
menyatakan bagi suatu gas
yang jisimnya tetap,
tekanan gas, P berkadar
songsang dengan isi
padunya, V jika suhu gas, T
adalah malar.
P P
V 1
V
PV PV
V P
Hukum Charles
menyatakan bahawa bagi
suatu gas yang berjisim
tetap, isi padu gas, V
berkadar langsung dengan
suhu mutlaknya, T jika
tekanan gas itu adalah
malar.
V P
T
V/T V/T
V T
Hukum Tekanan
menyatakan bahawa bagi
suatu gas yang jisimnya
tetap, tekanan gas, P
berkadar langsung dengan
suhu mutlaknya, T jika isi
padu gas itu adalah malar.
T
P/T P/T
P T
26
27
 Hukum Boyle Hukum Charles Hukum Tekanan

1. Apabila isipadu gas yang 1. Apabila gas dipanaskan, 1. Apabila gas yang
berkurang, bilangan suhu gas meningkat. dipanaskan, suhu gas
molekul per unit isipadu Tenaga kinetik purata meningkat. Tenaga kinetik
_________________. molekul-molekul gas purata molekul-molekul
___________________. gas_______________.
2. Bilangan molekul yang 2. Kadar perlanggaran antara 2. Molekul-molekul yang
sama bergerak dalam molekul dan dinding akan bergerak laju melanggar
ruang yang lebih kecil. _________ jika dinding bekas dengan
3. Molekul-molekul isipadu adalah tetap. lebih _______________.
berlanggar dengan 3. Jika gas itu dibenarkan 3. Oleh itu, tekanan gas
untuk mengembang, ____________________.
______________kerap
molekul-molekul yang
dengan dinding bekas.
sekarang bergerak dalam
4. Peningkatan kadar ruang yang lebih besar.
perlanggaran 4. Oleh itu, kadar
menyebabkan perlanggaran antara
______________ dalam molekul dan dinding kekal
tekanan gas. ______ dan dengan
itu tekanan malar. 28
Suhu Mutlak
Suhu yang diukur dalam Kelvin, K
V V P P

T/K θ / °C T/K θ / °C

Tukar °C kepada Kelvin: Tukar Kelvin kepada °C :

θ + 273 T – 273

Pada tahap ini:

1. Isipadu dan tekanan gas adalah sifar
Suhu terendah yang mungkin, 2. tenaga kinetik molekul gas adalah sifar
3. molekul gas adalah pegun.
iaitu________________________.

Human beings unlike plants and animals have the capacity to choose what they want to
be. I belief that if a child elects to be a brilliant and successful person he has the innate,
God-given talents to achieve whatever he desires. There are absolutely no obstacles to
his ambition except himself. 29
Latihan 4.4
Soalan 1
Udara di dalam pam kaki mempunyai isipadu
awal 2800 cm3 dan tekanan 100 kPa. Alur keluar
pam ditutup dan omboh ditolak ke dalam
sehingga isipadu udara menjadi 700 cm3.
Apakah tekanan udara termampat dalam pam?
Soalan 2
Tekanan gelembung di bawah laut adalah 120
cm Hg. Apabila gelembung naik ke permukaan
laut, isipadunya menjadi 25.0 cm3. Dengan
mengandaikan bahawa tekanan atmosfera
adalah 76 cm Hg, apakah isipadu asal
gelembung?
30
Soalan 3
Silinder A mengandungi 200 cm3 gas pada suhu
27°C. Gas dipanaskan sehingga suhu
meningkat sebanyak 30°C. Jika omboh silinder
mengembang di bawah tekanan malar, apakah
isipadu akhir gas?
Soalan 4
Sejumlah gas yang berjisim tetap dalam bekas
logam tertutup mempunyai tekanan
2.5 x 105 Pa. Jika gas dipanaskan dari suhu
27°C kepada 87°C, hitung tekanan akhir gas.
31