Sie sind auf Seite 1von 188

CORPVS

CHRISTIANORVM
CONTINVATIO MEDIAEVALIS

CXC
CORP.
CHRIST.

Cont.
Med.

CXC

PETRI
ABAEL.

Scito
te
ipsum
CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

CXC
CORPVS CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

CXC

PETRI ABAELARDI
OPERA THEOLOGICA

TURNHOUT

2001
PETRI ABAELARDI
OPERA THEOLOGICA

IV
SCITO TE IPSVM

edidit

Rainer M. ILGNER

TURNHOUT

2001
CORPVS CHRISTIANORVM
Continuatio Mediaeualis

in A BBATIA S ANCTI P ETRI S TEENBRVGENSI


a reuerendissimo Domino Eligio D EKKERS
fundata
nunc sub auspiciis Vniuersitatum
U NIVERSITEIT A NTWERPEN - UFSIA
VRIJE U NIVERSITEIT B RUSSEL U NIVERSITEIT G ENT
K ATHOLIEKE U NIVERSITEIT L EUVEN
U NIVERSITÉ C ATHOLIQUE DE L OUVAIN
edita

editionibus curandis praesunt


Fernand B OSSIER
Rita B EYERS Georges D ECLERCQ Luc D E C ONINCK
Jean G OOSSENS Mathijs L AMBERIGTS
Paul T OMBEUR Marc V AN U YTFANGHE

parandis operam dant


Roland D EMEULENAERE Luc J OCQUÉ
Roel V ANDER P LAETSE



This book has been printed on paper
according to the prevailing
ISO-NORMS.

© 2001 (Turnhout – Belgium)


All rights reserved. No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means,
electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise,
without the prior permission of the publisher.
VORWORT

Mit dieser Edition wird der von E.M. Buytaert begründe-


ten Ausgabe der Petri Abaelardi Opera Theologica (Corpus
Christianorum Continuatio Mediaeualis XI-XIII) ein weite-
rer Band hinzugefügt. Das mit dem aus der aszetischen Li-
teratur entliehenen Motto Scito te ipsum betitelte Werk, das
in der Literatur sowohl als philosophische wie auch als
theologische Abhandlung eingeordnet wird, steht an ei-
nem Wendepunkt der Theologiegeschichte. Durch die Ver-
bindung der in der Dialektik bewährten Methode mit dem
nach Systematisierung der theologischen Inhalte drängen-
den Denken seiner Zeit weist Abaelard den Weg für die
Entwicklung der Moraltheologie zu einer eigenständigen
Disziplin.
Der Ansatzpunkt für diesen Prozess wird in seinem Rö-
merbriefkommentar sichtbar. Mehrfach werden hier auftre-
tende Fragen moralischer Provenienz nicht weiter verfolgt,
sondern zur Erörterung in eine auszuarbeitende Ethica
verwiesen. Damit löst Abaelard die christliche Morallehre
aus ihrem traditionellen Kontext der Schriftauslegung (vgl.
Gregors Moralia in Iob) und überführt sie in eine theolo-
gische Gattung. Das Vorbild hierfür entnimmt er – wie der
Terminus Ethica anzeigt, der seit seiner Einführung in die
lateinische Sprache durch die Kirchenväter stets die paga-
ne Morallehre bezeichnet – der antiken Philosophie. De-
ren Kenntnis bezog Abaelard nach eigenem Bekunden we-
niger aus Originalwerken als aus den von den christlichen
Autoren übermittelten indirekten Zeugnissen. In den Col-
lationes hat er auf dieser Basis Grundelemente einer phi-
losophischen Ethik rekonstruiert und sie in einen kompe-
titiven Vergleich mit der jüdischen und der christlichen Po-
sition gestellt. Die hier unter dem Namen diuinitas vorge-
tragene Explikation von Prinzipien einer theologischen
Ethik erfolgt ausdrücklich in den Grenzen der Ratio und
unter erklärtem Absehen von der Offenbarungsautorität. In
VI VORWORT
Scito te ipsum setzt Abaelard mit derselben rationalen Me-
thode zu einer systematischen Darstellung der christlichen
Morallehre auf dem Fundament der durch die kirchliche
Tradition vermittelten Glaubenswahrheit an. Als Ethica
nostra tritt diese mit demselben wissenschaftlichen An-
spruch neben die ethische Disziplin der Philosophie und
ist – obwohl Torso geblieben – zugleich ein Modell der
neuen Theologiae species moralis (Alanus von Lille), die
Abaelards Nachfolger weiter ausgestalten.

Der Anlass und die textkritischen Überlegungen, die die-


ser Edition zugrunde liegen, sind in der Einleitung dar-
gestellt. Während der Arbeit habe ich von vielen Seiten
Anregungen und Unterstützung erhalten, für die ich an
dieser Stelle herzlich danken möchte.
Besonderer Dank gilt den Professoren und Wissenschaft-
lichen Mitarbeitern, mit denen ich im Kreis der Herausge-
ber der Reihe Fontes Christiani seit vielen Jahren verbun-
den bin, an erster Stelle Prof. Dr. Wilhelm Geerlings als
Leiter und Dr. Horst Schneider als verantwortlichem Re-
dakteur der Arbeitsstelle Fontes Christiani an der Univer-
sität Bochum. Sie haben den Fortgang meiner Bemühun-
gen kontinuierlich gefördert. Prof. Dr. Rudolf Schieffer,
Präsident der Monumenta Germaniae Historica (München),
hat das Manuskript geprüft und mich in vielen Einzelfra-
gen beraten. Eine kritische Durchsicht und aufschluss-
reiche Gespräche verdanke ich auch Dr. Rolf Peppermül-
ler (Universität Bonn). Wertvolle Hinweise erhielt ich von
Prof. Dr. Wolfgang Kluxen (Universität Bonn), Prof. Dr.
Raymund Kottje (Universität Bonn), Dr. Dietfried Krömer
(Thesaurus Linguae Latinae, München), P. Dr. Hugo Eymann
(Vetus Latina Beuron) sowie von Prof. Dr. Fernand Bossier
(Universität Antwerpen) und Hr. Roel Vander Plaetse als
fachkundigen Vetretern des Brepols-Verlages.
Für den Zugang zu den Handschriften und die Erstellung
von Filmen sowie für ergänzende Informationen habe ich
der Bayerischen Staatsbibliothek München, der Stadtbi-
bliothek Mainz und der Balliol College Library, Oxford zu
danken. In München stand mir mein Freund aus Schulta-
gen Dr. Erich Lamberz (Bayerische Akademie der Wissen-
VORWORT VII
schaften) zur Seite. Bei meinen Aufenthalten am Balliol Col-
lege habe ich die Hilfsbereitschaft von Frau Dr. Penelope
A. Bulloch besonders schätzen gelernt.
Bei der Verfolgung der Sekundärliteratur konnte ich
mich auf die ZID-Dokumentation der Universitätsbiblio-
thek Tübingen stützen, wofür ich Dr. Christian Herrmann
und Dr. Hilger Weisweiler sehr verbunden bin. Bibliothe-
karische Hilfe erhielt ich immer wieder von Manfred Kuhl
(Bonn). Bei der Erstellung des Manuskripts und anderen
Sekretariatsarbeiten wurde ich von Monika Mandt (Bonn)
und Ursula Lepper (Bonn) unterstützt. Ihnen allen sage ich
meinen herzlichen Dank.
Meine Frau und meine Kinder haben es über lange Zeit
ertragen, dass Abaelard sich in unser Familienleben ein-
drängte. Ihnen widme ich dieses Buch.

Rainer M. Ilgner
17. Juni 2001
Zu dieser Edition

Ein Grundgebot der Editionsphilologie lautet: Meide


überflüssige Neuausgaben! Die Ethik ABAELARDs liegt seit
1971 in einer Edition von DAVID E. LUSCOMBE vor (unverän-
derter Nachdruck 1998), die erstmals alle bekannten
Handschriften zu Grunde gelegt und die älteren Ausgaben
von BERNHARD PEZ (1721) und VICTOR COUSIN (1859) abge-
löst hat. 1 Weitere Handschriften sind seither nicht aufge-
funden worden, so dass sich von dieser Seite kein Anstoß
für eine neue Edition ergibt. 2 Meine Absicht ging deshalb
ursprünglich auch keineswegs in diese Richtung. Während
der Arbeit an einer deutschen Übersetzung 3 traten jedoch
immer wieder Fragen an den von LUSCOMBE gebotenen
Text auf, die mich zunächst zu einer Revision des in sei-
nem Apparat enthaltenen Variantenmaterials, dann aber zu
einer eigenen Überprüfung und Kollation der Handschrif-
ten sowie schließlich zu einer neuen Textkonstitution ge-
führt haben.
Die Handschriften, in denen ABAELARDs Ethik überliefert
ist, sind von LUSCOMBE genau untersucht und ausführlich
beschrieben worden. 4 Für einige Handschriften sind darü-
ber hinaus weitere Untersuchungen heranzuziehen. Ich
nehme hierauf Bezug 5 und bringe nur die Grunddaten in
Erinnerung:

1
Bibliographische Angaben S. LX
2
Es ist mir nicht gelungen, eine weitere Hs. aufzufinden, in der Abaelards Ethik
enthalten ist. Insbesondere konnte die Vermutung, dass sich unter den nicht ka-
talogisierten Hss. der Biblioteca Apostolica Vaticana oder im Vatikanischen Archiv
eine Abschrift befindet, bisher nicht bestätigt werden.
3
Sie wird demnächst mit einer Einleitung und Erläuterungen in der Reihe FON-
TES CHRISTIANI erscheinen.
4
In Einzelheiten bleibt neben der Einleitung zur Edition sein vorbereitender
Artikel Towards a new edition of Peter Abelard’s Ethica or Scito te ipsum: An in-
troduction to the manuscripts, Vivarium 3 (1965) 115-127, von Interesse.
5
Unberücksichtigt bleiben die drei Transkriptionen, die im 17. Jahrhundert auf
der Basis der Hs. C in England erstellt wurden, da sie in editorischer Hinsicht keine
zusätzliche Information enthalten (vgl. LUSCOMBE, Ed., lii-liii).
X EINLEITUNG
A Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 14160
39 v-67 r, Prüfening/Regensburg, 12.Jh.
LUSCOMBE, Ed., xli-xliv. lv; vgl. SCHMITZ 6, 91-92
B Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 28363
103 r-132 v, Italien?, 12.Jh.
RUF 7, 3-9; BUYTAERT 8, 343-345; LUSCOMBE, Ed., xliv-xlv.
lvi
C Balliol College Oxford ms. 296
61 r-79 v, England, 14. Jh.
MYNORS 9, 314-317; LUSCOMBE, Ed., l-liii. lvi-lviii; MEWS 10,
248-262; ORLANDI 11, xcii-xciv
D Stadtbibliothek Mainz ms. LAT 76
292 v-320 v, Heidelberg, 1458
LUSCOMBE, Ed., xlviii-l. lix-lx
E Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 18597
4 r-51 v, Tegernsee, 1469
LUSCOMBE, Ed., xlv-xlviii. lv-lvi

Die Hss. ABDE enthalten den Text von Buch I (1-79)


ohne das Ende. Allein die Hs. C bietet in einem Nachtrag
den Schluss des ersten (I 80-83) und einen kurzen Anfang
des zweiten Buches (II 1-4).
Nach LUSCOMBEs Auffassung repräsentieren die Hss. AE
und BC zwei Traditionsstränge („two main text traditions“,
lviii, vgl. lx), die sich im wesentlichen gleichberechtigt ge-
genüberstehen („Neither is consistently or clearly superior
to the other.“ lx). Zwischen beiden Traditionssträngen
stellte er in der Hs. D eine kontaminierte Verbindung fest.
Die Unterschiede der beiden Traditionen ADE und BCD
sah er überwiegend auf der sprachlich-stilistischen Ebene,
ohne signifikante Bedeutung für den Inhalt der Aussage.

6
SCHMITZ, H.-G., Kloster Prüfening im 12. Jahrhundert (Miscellanea Bavarica
Monacensia 49), München 1975
7
RUF, P. / GRABMANN, M., Ein neuaufgefundenes Bruchstück der Apologie
Abaelards (Sitz.Ber.Bay.Akad.Wiss., Phil.-hist.Abt. V), München 1930
8
BUYTAERT, E.M. (Ed.), Apologia contra Bernardum (Petri Abaelardi Opera
Theologica I, CCM 12), Turnhout 1969
9
MYNORS, R.A.B., Catalogue of the Manuscripts in Balliol College Oxford,
Oxford 1963
10
BUYTAERT, E.M. / MEWS, C.J. (Ed.), Theologia ‘Scholarium’ (Petri Abaelardi
Opera Theologica III, CCM 13), Turnhout 1987. (C trägt hier die Sigle O.)
11
Peter Abelard, Collationes (Bibliographische Angaben S. LXI)
EINLEITUNG XI
Die Vermutung einer zweiten Autorenrezension erschien
ihm deshalb unwahrscheinlich („In all probability ... the
verbal differences between the surviving manuscripts ...
are historically insignificant and do not permit us to con-
clude that Abelard proceeded to a second recension of this
work.“ lx).
Diese im Grundsatz zutreffende Einschätzung der Über-
lieferungslage veranlasste LUSCOMBE nicht, die Beziehun-
gen zwischen den Hss. anhand einer systematischen
Prüfung der Varianten genauer zu klären. Er verzichtete
darauf, dem authentischen Text durch eine gegenseitige
Kontrolle und Ergänzung der beiden Traditionsstränge
näher zu kommen. Stattdessen entschied er sich für eine
Edition auf der Grundlage einer Leithandschrift („a base
manuscript“, lx), der er – bis auf eine begrenzte Zahl von
Ausnahmen 12 – konsequent und bis hin zu falschen
Lesarten 13 die Treue hielt. Die Entscheidung für die Hs. A
– anstatt für die Hs. C, die er als ernsthafte Alternative („a
strong candidate“, lx) in Betracht zog, – begründete LUS-
COMBE damit, dass A weniger oft als C eine Emendation
anhand der übrigen Hss. erfordere und überdies die in C
fehlenden Kapitelüberschriften („chapter headings“, lxi)
enthält. Das Ergebnis ist – zum wiederholten Mal 14 – eine

12
D.h. knapp zehn Prozent der im Apparat verzeichneten Varianten.
13
Folgende Beispiele für Schreibfehler bzw. falsche Syntax, Bedeutung oder
Formenlehre stehen für mehrere andere:
I 13,4 (L 22,1) Vt enim (A) / uero (BC) beatus meminit Hieronimus
(sinnwidriger Schreibfehler)
I 46,8 (L 68,22) Nec profecto illud (A) / aliud (BC) ... nobis a deo prohibitum est
nisi consensus mali
(Missverständnis des Satz-Zusammenhangs)
I 55,1 (L 82,8) et presente (A) / tepentem (BC) adhuc lectulum corpore tuo cale-
faciet alieno
(A verfehlt die pointierte Bedeutung.)
I 63,7 (L 94,28) Id quippe nulla humana racione comperi (A) / comperiri (BC) po-
terat
(Formfehler, evtl. Schreibfehler. Flexionswechsel – vgl. HLSMA 4
VIII § 111 – ist für die antikisierende Hs. A unwahrscheinlich.)
14
Die Edition von PEZ, die MIGNE übernahm, beruht allein auf der Hs. A, obwohl
PEZ auch die Hs. E bekannt war. Auch COUSIN folgte PEZ und fügte aus der (un-
vollständigen) Transskription der Hs. C durch G. LANGBAINE (Bodleian Library
Oxford, Ms. Wood donat. 2) den Anfang von Buch II (1,1-2,3; 4,2-3) hinzu. Vgl. LUS-
COMBE , Ed., li-lii und M EWS , TSch, Introd., 260-262.
XII EINLEITUNG
Edition in der Fassung der Hs. A, die im Apparat durch
eine Auswahl von Lesarten der übrigen Hss. („a selection
of variants ..., principally to illustrate the relationship
between the two main groups of manuscripts and to mark
the places where A is not followed.“ lxi) angereichert ist
und darüber hinaus den nur in der Hs. C überlieferten
zusätzlichen Text – erstmals im vollen Umfang – bietet.
Im praktischen Umgang mit LUSCOMBEs Ausgabe werden
die Grenzen der von ihm gewählten Editionsmethode im-
mer wieder deutlich. 15 Überdies zeigt sich, dass mit der
Wahl der Hs. A als Leithandschrift nicht die richtige
Entscheidung getroffen wurde. Zur Begründung dieser
Einschätzung und als Basis für die hier vorliegende neue
Edition wird im folgenden das Verhältnis zwischen den
Handschriften anhand der üblichen Kriterien dargestellt.
Dabei wird, soweit kein vollständiger Nachweis erforder-
lich ist, die Zahl der Beispiele auf ein anschauliches Maß
beschränkt.

1. Die fünf Hss. ABCDE stimmen in einer Reihe von


Fehlern überein (emendierte Lesart in Klammern):
I 13,3 ... generalem originalis peccati maledictionem induxit,
qua uidelicet unusquisque ex culpa propriorum (prio-
rum) parentum dampnacioni subicitur ...
I 14,3 ... non ideo tamen peccamus, cum hec frequenter sine
peccato (consensu) contingat, ...
I 27,3 ... actio ... perniciosius (perniciosior) per exemplum ...
I 36,5 Non est itaque intencio bona dicenda, quia bona uide-
tur, set insuper quia talis est, sicut existimatur, cum ui-
delicet illud, ad quod tendit, si (sic) deo placere credit,
ut in hac insuper existimacione sua nequaquam fallatur.
I 48,6 Sic ergo, etsi ponamus difficilius a uenialibus peccatis
prouidere quam a criminalibus, plus tamen hec uitari
[quam], quae periculosiora sunt, conuenit ...
I 51,1 ... sicut 具ex典posuisti causam morbi ...

15
Die Schwächen der Leithandschriftmethode bei einer in mehrere Zweige ge-
gliederten Texttradition hat G. ORLANDI (Per una nuova edizione del Dialogus di
Abelardo, RCSF 34 (1979) 474-494) am Beispiel der Ausgabe von ABAELARDS Colla-
tiones („Dialogus“) durch R. THOMAS (Stuttgart-Bad Cannstatt 1970) aufgewiesen.
Seine methodenkritischen Anmerkungen sind auch im Hinblick auf L USCOMBEs
Ethik-Edition bedenkenswert.
EINLEITUNG XIII
I 70,1 ... ut non solum quid agant 具non典 curent, set et quid
doleant (doceant) ignorent ...

Gemeinsame Fehler im Sinn einer klassisch geprägten


Latinität sind auch an weiteren Stellen zu verzeichnen. Da-
bei handelt es sich aber um Eigenheiten der mittelalter-
lichen lateinischen Sprache, an denen nicht einmal der an
antiken Mustern geschulte Schreiber der Hs. A (vgl. Nr. 8)
Anstoß nahm, zum Beispiel:
I 29,5 ... non effecta operum deus attendit ne (nec), quid de
culpa ... proueniat, pensat ...
(vgl. HLSMA 3 VII § 161.2: ne statt nec vor qu...)
I 34,4 Nemo ergo nos cogat, ut, cum bone intencioni bona ope-
racio additur, bonum bono superaddi 具concedamus典,
tamquam ...
(Ellipse, vgl. HLSMA 4 IX § 95.1, bzw. Konstruktionsmis-
chung, vgl. HLSMA 4 IX § 109.3)

Fehlerhafte Auslassungen in Zitaten müssen nicht auf ein


Versehen ABAELARDs oder seines Schreibers zurückgehen,
sondern können bereits aus ihrer Vorlage stammen. Dies
ist offenkundig an der ersten der nachfolgenden Stellen
und vielleicht auch an der zweiten der Fall:
I 78,4 ... que culpa 具precessit典 ...
(precessit fehlt auch in einigen Hss. der Überlieferung
von Gregors Evangelienhomilien, vgl. die Anm. h, PL
76,1200C.)
I 78,6 Ecce illum discipuli iam 具uiuentem典 soluunt.

Alle diese Fehler und Eigenheiten weisen auf einen Ar-


chetyp (a) als gemeinsame Quelle der fünf Hss. zurück, da
keine von ihnen – wie die zahlreich vorhandenen Trenn-
fehler zeigen – als Vorlage der übrigen vier gedient hat.

2. In vier der uns bekannten Hss. trägt das Werk den Ti-
tel Scito te ipsum. 16 Der Besitzvermerk auf dem Vorblatt der
Hs. A enthält auch die Inhaltsangabe: In hoc uolumine
continentur magistri Petri Abelardi libri duo de diuersis
diuine pagine sententiis. Dies bezieht sich auf ABAELARDs

16
Vgl. meinen Aufsatz Scito te ipsum – Ethica nostra. Zu Herkunft und Bedeu-
tung des Titels von Abaelards Ethik, ThPh 76 (2001) 253-270.
XIV EINLEITUNG
Sententie 17 und die Ethik. Die Titulatur der letzteren lau-
tet: INCIPIT LIBER MAGISTRI PETRI ABELARDI QUI DICI-
TUR SCITO TE IPSUM. Hinter LIBER ist nachträglich das hss.
Zeichen secundus eingefügt worden. In der Hs. B sind die
Rubriken und Initialen nicht ausgeführt, weshalb der Text
ohne Angabe von Autor oder Titel beginnt. Die Hs. C
überschreibt den Text: Liber petri ABAELARDi qui intitula-
tur Scito teipsum. In der Hs. D lautet die Titulatur: Incipit.
Scito te teipsum, über die von anderer Hand hinzugefügt
ist: Iste tractatus uidetur esse Petri abailardi doctoris pari-
siensis, uerbo et scripto de heresi conuicti a sancto bern-
hardo. Vide epistula eius 187. Die Hs. E schließlich gibt den
Titel mit einer Namensvariante 18 wieder: Incipit liber ma-
gistri petri Abelardi uel baiolardi. qui dicitur. Scito te ip-
sum. Die Bezeichnung Ethica (vgl. II 1,1), mit der ABAELARD
in seinem Kommentar zum Römerbrief mehrfach (Comm.
Rom. 2, 4, 8: 138-141; 4, 13, 10: 245-246; 4, 13, 23: 348) auf dieses
Werk hinweist, erscheint in keinem der hss. Titel. Der in
der modernen Sekundärliteratur gelegentlich anzutref-
fende Doppeltitel „Ethica seu liber dictus Scito te ipsum“
geht nicht auf ABAELARD oder die hss. Überlieferung, son-
dern auf die Editio princeps von B. PEZ zurück.

3. Ein gemeinsames Kennzeichen der fünf Hss. (ABDE


sowie C in der Grundfassung) besteht darin, dass sie nicht
den gesamten überlieferten Text enthalten. Nur die Hs. C
bietet in einem Nachtrag, für den ein zusätzliches Blatt
(f. 79) eingefügt wurde, den Schluss des ersten und den
Anfang des zweiten Buches. Dies wirft die Frage auf, ob
die kürzere Fassung durch Textverlust aus einer umfassen-
deren Vorlage hervorgegangen ist oder ob sie den origina-
len Zustand des Werkes zum Zeitpunkt des Tradierungs-
beginns repräsentiert, der erst später durch eine Ergänzung
erweitert wurde.
Die Frage hat verschiedene Antworten gefunden. LUS-
COMBE hielt es für möglich, dass die kürzere Textfassung

17
Vgl. MEWS, C.J., The Sententie of Peter Abelard, RTAM 53 (1986) 130-184
18
Vgl. hierzu S. XXVIII
EINLEITUNG XV
durch einen Abbruch des Kopisten wegen Bedenken
gegen den Inhalt oder aus anderem Grund entstanden ist
(„But it is, surely, just as plausible to conjecture that a copy-
ist ... abruptly abandoned his task because of the increas-
ingly controversial and unorthodox tone of the argument
at this point in the book or for another unknowable rea-
son.“ lix). Eine solche inhaltlich motivierte Beendigung der
Abschrift käme freilich ziemlich spät. ABAELARDs provoka-
tive These, dass die Schlüsselgewalt nicht generaliter allen
Bischöfen, sondern nur specialiter denjenigen verliehen
worden sei, die persönlich über die erforderliche discretio
und sanctitas verfügen, steht bereits vor der Zäsur (I 74,5).
Die danach folgende Interpretation (I 81,1-82,1) – die Bin-
de- und Lösegewalt könne allen Bischöfen zuerkannt wer-
den, wenn man darunter die irdische Exkommunikations-
befugnis versteht – stellt keine Verschärfung, sondern aus-
drücklich eine Konzession dar, um der Grundthese die
Spitze zu nehmen. Diese wird bis zum Ende des ersten
Buches (I 83,1) aufrecht erhalten, erfährt aber zugleich eine
Relativierung, indem ABAELARD sie zu seiner persönlichen
Meinung erklärt, über die er nicht weiter streiten wolle. 19
Nur die Schlussbemerkung schlägt mit dem Vorwurf gegen
die prominenten Kirchenführer noch einmal einen aggres-
siven Ton an.
Für die Annahme eines Textverlustes durch mechanische
Einwirkung in einer frühen Phase der Überlieferung gibt
es keine Beweise. Andererseits kann auch nicht mit Sicher-
heit ausgeschlossen werden, dass die Hs., auf der die uns
bekannte Überlieferung des Grundbestands beruht, viel-
leicht ihr letztes Blatt bzw. – je nach Format – ihre letzten
Blätter verloren hatte. In diesem Fall läge die ungewöhn-

19
Die Gleichsetzung der Schlüsselgewalt mit der Exkommunikationsbefugnis
übernahm Abaelard aus der Schule ANSELMs VON LAON (z.B. Sent. 120,9-13 [LOTTIN
5,97]; vgl. HÖDL, L., Die Geschichte der scholastischen Literatur und der Theologie
der Schlüsselgewalt I (BGPTM 38/4), 1. Teil, Münster 1960, 75) in seine eigene Lehre
(vgl. Sent. 38:35-37; Sermo 23 [PL 178,527C] mit Bezug auf den Papst). Mit der These,
die traditio clauium beziehe nur die würdigen Nachfolgern der Apostel ein, folgt
er ebenfalls einem viel diskutierten und von der Kirche verworfenen Gedanken,
der die Wirkung der Sakramente an die Dignität ihrer Spender bindet. Eine eigene
Prägung verleiht Abaelard ihr lediglich durch die Präsentation in der logischen
Unterscheidung des generaliter – specialiter.
XVI EINLEITUNG
liche Konstellation vor, dass eine unvollständige Kopie in
großer geographischer Breite (die uns bekannten Hss.
stammen aus Italien?, Deutschland und England) zur
Quelle der erhaltenen Tradierung geworden ist, während
die Abschriften des vollständigeren Originals – außer
einem Reflex in der Hs. C – die Zeiten nicht überdauert
haben.
Eine alternative Antwort geht von der Vorstellung aus,
dass der in der Hs. C enthaltene Nachtrag eine spätere Er-
gänzung durch den Autor darstellt – die Fortsetzung durch
eine andere Person, etwa durch einen begabten Kopisten,
kommt aus inhaltlichen und stilistischen Gründen kaum
infrage –, nachdem bereits Kopien des Grundtextes an-
gefertigt worden waren. Diese Möglichkeit zog LUSCOMBE
ebenfalls in Betracht. Das Schlusswort von Buch I (83,2)
gegen prominente Vertreter der Kirche, die der wissen-
schaftlichen Begründung der Wahrheit mit Neid und Hass
begegnen, könnte nach seiner Meinung darauf hindeuten,
dass der in C überlieferte Nachtrag eine Reaktion ABAE-
LARD s auf seine Kritiker im Umfeld der Synode von Sens
darstellt: „It is true that the additional ending to the text
found in C, together with its direct criticism of contempo-
rary enemies of truth, may represent a latter-day addition,
made at the time of the council of Sens, to a text which
had already found copyists“ (lix).
In eine ähnliche Richtung zielen, allerdings unter Bezug
auf eine andere biografische Situation, auch die Überle-
gungen von MEWS. 20 Seine minuziöse Rekonstruktion der
Herkunft der Hs. C (bei ihm trägt sie die Sigle O) führte zu
der These, dass die in dieser Abschrift nachgetragenen
Korrekturen im zweiten Buch der Theologia ‘Scholarium’
solche Punkte betreffen, die auf die Kritik BERNHARDS VON
CLAIRVAUX gestoßen waren. Er nahm deshalb an, dass es
sich hierbei um die Emendationen handelt, die ABAELARD
nach dem Prozess von Sens während seines Aufenthalts in
Cluny vorgenommen hat: „... changes which Abelard made
after the council of Sens as part of an agreement with

20
Vgl. Anm. 10
EINLEITUNG XVII
Bernard of Clairvaux, arranged by the abbots of Cîteaux
and Cluny“ (ibid. 296). Diese revidierte Fassung, die MEWS
als Z* bezeichnete – in der hier vorliegenden Edition trägt
sie die Sigle (c) – und die nach seiner hypothetisch formu-
lierten Ansicht vielleicht das Original oder eine gute Kopie
des Autorenmanuskripts war, sei dem Schreiber von C zu-
gänglich gewesen und habe ihn in die Lage versetzt, die
auf der Grundlage anderer Vorlagen bereits kopierten
Texte zu überprüfen und zu korrigieren: „The copyist of O
used Z* to correct transcriptions which he had already
made of both TSch and the Ethica“ (ibid. 256-7).
Bei der Ausdehnung dieser These, die zunächst für die
Theologia ‘Scholarium’ gilt, auf ABAELARDs Ethik stützte
sich MEWS auf die Tatsache, dass beide Werke sowohl in
der Hs. C als auch in der erschlossenen Vorlage Z* gemein-
sam enthalten sind, sowie auf die Parallelität der in beiden
Fällen erfolgten Texterweiterung. Darüber hinaus machte
er darauf aufmerksam, dass in der Hs. B nach der Grund-
fassung der Ethik die Apologia contra Bernardum folgt.
Falls dem Schreiber von B die Ethik nicht bloß zufällig in
der kürzeren Version vorlag, sondern weil der Nachtrag
noch gar nicht existierte, könnte dessen Entstehung auf
einen Zeitpunkt nach der Abfassung der Apologie datiert
werden („If its copyist is reproducing texts in se sequence
and the state in which they are writen, then the additional
text of the Ethica in O was not composed until after the
Apologia and thus after June 1140.“ ibid. 257).
Schließlich suchte MEWS – ähnlich wie LUSCOMBE – aus
dem Inhalt und dem Tonfall des Ergänzungstextes Anzei-
chen dafür zu gewinnen, dass ABAELARD hier bereits auf
persönliche Erfahrungen reagiert: „The discussion of the
legitimacy of ecclesiastical excommunication in the last
part of the Ethica could have been prompted by the events
surrounding the council of Sens. In the new second book
Abaelard dwells on the meaning of virtue within the con-
text of human frailty. ... This pugnacious spirit is not evi-
dent in the final pages of the Ethica. The additional leaves
of the Balliol copy of both the Theologia ‘Scholarium’ and
the Ethica inform us more than any other manuscript of
these works about what Abaelard was thinking in the final
XVIII EINLEITUNG
years of his life“ (ibid. 257-8). Diese Interpretation ist an-
sprechend, hält jedoch der Überprüfung am Text letztlich
nicht stand. Dass die Erörterung der Exkommunikation
thematisch mit der Debatte über die Schlüsselgewalt
verbunden ist und keines Impulses aus der persönlichen
Erfahrung bedurfte, wurde schon erwähnt (vgl. Anm. 19).
Der letzte Absatz des ersten Buches ist ein rhetorisch ge-
stalteter Schluss mit Elementen – einer irenischen Formel
(nec contenciose resistimus I 83,1), einer theologischen
Selbstbeschränkung (opinionem ... magis ... quam diffini-
cionem ueritatis I 83,2) und einer indignatio gegen die
kirchliche Prominenz (I 83,3) –, wie sie ABAELARD auch in
anderen Werken benutzt. 21 Das Ende des zweiten Buches
setzt der philosophischen Definition unvermittelt eine Aus-
sage über die Sorge Gottes für die Schwachen und Demüti-
gen entgegen, bietet aber keinen Ansatzpunkt für eine per-
sönliche Deutung. Die Vorstellung, dass A BAELARD den Er-
gänzungstext erst nach der Synoda von Sens hinzugefügt
haben könnte, lässt sich deshalb in einer biografischen
Perspektive nicht erhärten.
Sie wird eher unwahrscheinlich, wenn man noch einmal
die Textgestalt der Hs. C in den Blick nimmt. Im Unter-
schied zur Theologia ‘Scholarium’ fehlt bei Scito te ipsum
im Hauptteil jegliche Überarbeitung des zunächst kopier-
ten Grundtextes. Wenn die Vorlage Z* bzw. (c) außer dem
Mehrtext am Schluss auch Zusätze oder Änderungen im
Grundteil der Ethik geboten hätte, wären diese vermutlich
ebenfalls nachgetragen worden. Der Textstand in C deutet
deshalb darauf hin, dass ABAELARD die Ethik trotz aller
öffentlichen Kritik – seit der Anzeige WILHELMs VON
ST.THIERRY gehörten capitula, die sich auf seine ethischen

21
Mit einer Friedensformel schließen Epist. 10:230-233 und 11:143-153. Auch am
Beginn von TSch (praef. 8-9) erteilt ABAELARD der superbae contentionis obstina-
cia eine Absage. Hier findet sich zugleich die Selbstbeschränkung auf die Darbie-
tung theologischer Meinung (praef. 5), die in den früheren Fassungen der Theolo-
gia als wiederkehrende Klausel den Schluss bildete (Tsum 3,101 = TChr 4,161) und
im Römerbriefkommentar den Exkurs über die Ursünde beendet (2,5,19:730-731).
Das inuidia – Motiv begleitet ABAELARDs Selbstdarstellung (vgl. Coll. 4; HC 41-44
und passim), tritt hier aber in Form einer allgemeinen Zeitklage (hoc tempore)
auf.
EINLEITUNG XIX
bzw. moraltheologischen Thesen bezogen, auch wenn sie
zunächst nicht aus Scito te ipsum entnommen waren, 22 zum
festen Bestand der Anklage – nicht mehr überarbeitet hat. 23
In dieselbe Richtung weist auch der in der Hs. C
nachträglich hinzugefügte Mehrtext. Die vor der hss. Zäsur
entwickelte Grundthese, dass die Schlüsselgewalt nicht
generaliter allen Bischöfen übertragen worden sei, hatte
ABAELARD in Reaktion auf die Capitula BERNHARDs VON
CLAIRVAUX in der Confessio fidei ‘Universis’ revoziert. 24
Es ist nicht vorstellbar, dass er sie, wenn er nach seiner
Verurteilung in Sens eine Überarbeitung der Ethik vorge-
nommen hätte, unverändert im Text stehen ließ und die
Argumentation überdies mit einer These fortsetzte, die
ebenfalls bereits als häretisch gekennzeichnet worden war.
Schon in den Capitula heresum XIV, deren Entstehung in
die Anfangsphase des Prozesses gegen ABAELARD fällt und
auf die sich BERNHARD bei der Abfassung seiner Capitula-
Liste stützte, 25 hatte THOMAS VON MORIGY nämlich notiert,
dass ABAELARD die Schlüsselgewalt mit der Gleichsetzung
in celis, id est in presenti ecclesia (Cap. her. XII 1) unzuläs-
sig verkürzt habe. Dieselbe Aussage begegnet in einer
ganz ähnlichen Formulierung regnum celorum, hoc est

22
Bei WILHELM VON ST. THIERRY fehlt noch jeder Hinweis auf ABAELARDs Behand-
lung der Schlüsselgewalt. Dies legt die Vermutung nahe, dass das Thema in dem
Liber Sententiarum, auf den sich WILHELM stützte - Scito te ipsum war ihm nur dem
Titel nach bekannt -, nicht berührt wurde. Dies scheint auch die Auffassung von
MEWS zu sein, der bei seiner Rekonstruktion des Liber Sententiarum (vgl. Anm.
17) die in Cap.her. XII dokumentierten Zitate zur Schlüsselgewalt-These nicht
einbezieht. Die Aufnahme eines capitulum über ABAELARDs Aussagen zur Schlüs-
selgewalt in die Liste seiner Irrlehren geht offenbar auf T HOMAS VON MORIGNY
zurück, der sich dabei aber nicht auf den Text der Ethik bezog (vgl. Anm. 27). Ihm
folgte BERNHARD VON CLAIRVAUX, der dieses Kapitel ohne die von THOMAS ange-
führten Belegstellen in seine Liste übernahm, mit der er ABAELARD konfrontierte
und die er der römischen Kurie (ep. 188,2) sowie dem Papst (ep.190 cap. 11) nach
Rom übermittelte.
23
Zu demselben Ergebnis kommt J. MARENBON (The philosophy of Peter Abelard,
2
1999, 70-71 u. Anm. 61) bezüglich der Theologia ‘Scholarium’: „ ... the changes
Abelard makes ... do not remove the aspects of the work which Bernard found
heretical. There is every reason to suppose, then, that the Council of Sens ended
Abelard’s writing as well as his teaching.“
24
Conf. fid. Vn. 12: Potestatem ligandi et soluendi successoribus omnibus apo-
stolorum eque ut ipsis apostolis concessam esse profiteor, et tam indignis quam
dignis episcopis, quamdiu eos ecclesia susceperit.
25
Zur Datierung und Einordnung vgl. MEWS, C.J., The lists of heresies imputed
to Peter Abelard, Revue Bénédictine 95 (1985) 73-110, insbes. die Zeittafel 105-6.
XX EINLEITUNG
presentem ecclesiam (I 82,1; vgl. 81,1) in dem Mehrtext der
Ethik. 26 Auch die übrigen Sätze, die der Verfasser der Ca-
pitula heresum in diesem Zusammenhang anführt, korres-
pondieren inhaltlich und in ihrer Abfolge mit Textstellen
aus dem in C überlieferten Nachtrag der Ethik (Cap. her.
12,1: Ethica I 82,1; Cap. her. 12,2: Ethica I 82,7; Cap. her. 12,3:
Ethica I 83,1) und sind dort wohl kaum niedergeschrieben
worden, nachdem sie aus einer anderen Quelle als Belege
für die inkriminierte Lehre ABAELARDs zitiert worden
waren. 27
Ein weiteres Indiz dafür, dass der Mehrtext zur Ethik be-
reits vor der Synode von Sens vorhanden war, ergibt sich
schließlich daraus, dass THOMAS VON MORIGNY in seiner
Disputacio catholicorum patrum (III 122) ausdrücklich auf
die Bezeichnung von Scito te ipsum als Ethica nostra auf-
merksam macht: Scripsit autem idem Petrus aliud opuscu-
lum quod ‘Scito te ipsum’ intitulauit et suam, ni fallor,
‘Ethicam’ appellauit. 28 In den Anklageschriften WILHELMs
VON S T .T HIERRY und B ERNHARD s VON C LAIRVAUX wird das
Werk allein unter dem Titel Scito te ipsum angeführt. ABAE-
LARD seinerseits verweist, wie schon erwähnt, 29 an einigen
Stellen seines Römerbriefkommentars auf seine Ethica,
ohne jedoch den Titel Scito te ipsum zu nennen. Die Gleich-
setzung beider, die THOMAS VON MORIGNY anspricht, erfolgt

26
Eine korrespondierende, inhaltlich aber anders akzentuierte Passage gibt es
auch Sent. 38:35-41: „Quodcunque ligaveris super terram etc.“ de excommunica-
tione a presenti ecclesia accipiendum est. Si具c典 igitur intelligas: quoscunque in hac
vita abieceris vel in ecclesiam introduxeris, sic erit ratum in celis, id est in omni-
bus ecclesiis, quia si quis episcopus aut etiam presbiter aliquem de parochia sua
excommunicaverit, pro excommunicato habetur apud omnes alias ecclesias.
27
Die Sätze in Cap. her. 12 sind trotz aller Nähe zu Scito te ipsum keine direkten
Zitate. HÖDL (Schlüsselgewalt I, 85) zog deshalb eine andere Redaktion der Ethik
als Bezugstext in Betracht. Für diese Annahme fehlt jedoch ein konkreter Anhalts-
punkt in der Überlieferung. Wenn der Liber Sententiarum als Ort der Schlüssel-
gewalt-These ABAELARDs ausscheidet (vgl. Anm. 22), bleibt die Frage, welches Werk
außer der Ethik als Referenztext seiner Kritiker in Betracht kommt und weshalb
diese zwar Scito te ipsum, nicht jedoch eine andere Quelle namhaft gemacht ha-
ben, wenn sie tatsächlich aus ihr schöpften. Eine Antwort könnte darin bestehen,
dass die Kritiker sich auf Informationen über die mündlich vorgetragene Lehre
ABAELARDs bezogen, was die inhaltliche Übereinstimmung bei sprachlicher Diffe-
renz erklären würde.
28
Zur Datierung der Disputacio auf die Zeit vor Sens vgl. B UYTAERT, E.M., Tho-
mas of Morigny and the „Apologia“ of Abelard, Antonianum 42 (1967) 25-54
29
Vgl. S. XIV
EINLEITUNG XXI
nur in dem Werk selbst, und zwar am Beginn des zweiten
Buches: Superior ETHICE nostre libellus ... (II 1,1). Infolge-
dessen kann man davon ausgehen – die Korrespondenz
der Deminutive opusculum/libellus deutet in dieselbe Rich-
tung –, dass THOMAS der Text in dem Umfang der ergänz-
ten Hs. C vorlag. 30
Vor diesem Hintergrund lässt sich die Vorstellung, dass
der Schlussteil der Ethik nach ABAELARDs Verurteilung hin-
zugefügt wurde, nicht aufrecht erhalten. Ob in der frühe-
ren Entstehungsphase zwischen der Abfassung des Grund-
teils und des Schlussteils überhaupt eine Unterbrechung
erfolgte oder ob das Werk in der Gestalt, die wir kennen,
von seinem Autor in einem Zug verfasst wurde, ist nicht
abschließend zu beurteilen. Das letzte Kapitel des ersten
Buches über die Binde- und Lösegewalt geht inhaltlich
über die hss. Schnittstelle hinweg. Der Anfang von Buch II
ist skizzenhaft und lässt nicht erkennen, welches theolo-
gische Thema in Entsprechung zu dem Schwerpunkt des
ersten Buches „Sünde/Buße“ zum gleichwertigen Gegen-
stand des zweiten Teils hätte werden sollen und können. 31

30
In dieser Sicht wird auch die Spekulation von M EWS, ob die Werkfolge in der
Hs. B eventuell die Textentstehung spiegeln könnte (vgl. S. XVII), hinfällig. Denn
ABAELARDS Apologia reagiert auf die Capitula BERNHARDS, der sich seinerseits auf
die Capitula heresum XIV stützte, die – wie zuvor bemerkt (vgl. S. XIX-XX) –
inhaltlich den im Nachtrag der Hs. C überlieferten Schluss des ersten Buches der
Ethik bereits voraussetzen.
31
Die Annahme, dass dieses Thema de gratia dei et meritis hominum lautete
(vgl. MARENBON, Philosophy, 68: „Abelard planned a treatise in two books, the first
dealing with vice, the second with virtue and merit.“), bezieht sich auf die Ankün-
digung Comm. Rom. 2,4,8, beachtet aber zu wenig, dass ABAELARD die ihn interes-
sierenden Aspekte der Verdienst-Thematik schon im ersten Buch behandelt hat
(vgl. I 8,1-3; 31,1-32,7; 34,1-4). Nachdem er dem Werk eine Gliederung in zwei pa-
rallele Bücher gegeben und das erste auf die Themen „Sünde“ und „Buße“ festge-
legt hatte, stand ABAELARD vor einem Problem. Denn die Spiegelung von „Laster“
und „Tugend“ am Beginn der beiden Bücher kann auf der Ebene der theologi-
schen Systematik nicht nachvollzogen werden. Weder zu „Sünde“ noch zu „Buße“
gibt es direkte positive Entsprechungen. Der Ansatz im zweiten Buch (II 2,3) mit
bonum obediencie bzw. uoluntas ad obediendum parata als Gegenstück zu pec-
catum enthält deshalb – nicht nur wegen der Wiedereinführung eines Willensbe-
griffs, den ABAELARD im ersten Buch gerade hinter sich gelassen hatte – keine wei-
terführende Perspektive. Dies scheint ihm selbst bewusst geworden zu sein. Der
Schluss des zweiten Buches ist kein Abbruch einer zur Fortsetzung offenen Argu-
mentation, sondern stellt mit dem unvermittelt an die vorangehende philosophi-
sche Definition angefügten Gedanken, dass Gott für die Schwachen und Demüti-
gen sorgt, die in seinem Gehorsam leben, den Versuch einer Abrundung dar.
XXII EINLEITUNG
Insofern ist kaum einzusehen, warum ABAELARD für eine
solche Ergänzung einen neuen Anlauf hätte nehmen
müssen. Angesichts dessen, dass die Fortschreibung der
Texte in einem offenen Prozess für seine Arbeitsweise bei-
nahe konstitutiv ist, erscheint es auch im Hinblick auf die
Ethik vorstellbar, dass an einem fortgeschrittenen Punkt
der Entstehung eine Arbeitskopie zur Grundlage weiterer
Abschriften wurde, bevor der in der Hs. C überlieferte Ab-
schluss des ersten Buches und der skizzenhafte Beginn des
zweiten hinzugefügt wurde. 32

4. Ein auffälliger Unterschied zwischen den Hss. besteht


in der Textgliederung. C eröffnet das Werk mit einer
großen Initiale 33 und sieht auch am Beginn des zweiten
Buches einen kleineren Leerraum für eine Initiale vor, die
jedoch nicht ausgeführt wurde. Im Übrigen ist der Text
sowohl im Grundbestand als auch im Nachtrag fortlaufend
und absatzlos geschrieben, wobei im Grundbestand mehr-
mals Abschnitte mit roten und blauen Paragraphen 34 als
Alinea-Zeichen markiert sind. Unter den wenigen Rand-
glossen, die Korrekturen notieren, befindet sich eine, die
nicht in den Text integrierbar ist, sondern eine Inhaltsan-
gabe darstellt. 35
In der Hs. B liegt eine detailliertere Einteilung vor. Auch
hier gibt es Paragraphen im laufenden Text. 36 Die eigent-
liche Gliederung aber erfolgt durch Absätze. Diese sind

32
Ein ähnlicher Befund gilt für ABAELARDs Sententie, deren letztes Kapitel über
die Schlüsselgewalt (38. Utrum sacerdos dimittit peccata) nur in einer Hs. des 13.
Jahrhunderts überliefert ist, während alle übrigen Hss. aus dem 12. Jahhrundert
lediglich den Grundbestand von 37 Kapiteln enthalten. Vgl. LUSCOMBE, D.E., The
School of Peter Abelard, Cambridge 1969, Appendix I, 312-315; BUZZETTI, S. (Ed.),
Sententie magistri Petri Abelardi (Sententie Hermanni), Florenz 1983, 6; MEWS, C.J.,
Sententie, 135. Die Parallele zu Scito te ipsum findet ihre Grenze daran, dass in der
Ethik die Schnittstelle der hss. Überlieferung mitten in dem Kapitel über die
Binde- und Lösegewalt liegt.
33
Diese sechs Textzeilen hohe quadratische Initiale, von der eine Blattranke
ausgeht, die bis zum unteren Seitenende reicht, ist – wie auch andere in diesem
Kodex – herausgeschnitten, was zu einem entsprechenden Textverlust auf der
Rückseite (in I 3) führt.
34
Buch I: 2,1; 3,1; 4,1; 11,1; 13,4; 14,3; 23,1; 23,5; 24,1; 38,1; 46,1; 47,1; 50,1; 57,1; 60,1;
62,1; 63,1; 65,1; 67,1; 72,1; 74,1; 76,5; 78,1.
35
I 33,1: quod in Christo unitas diuinitatis et humanitatis non sit melior quam
diuinitas.
36
Buch I: 14,2; 15,3; 25,1; 27,1; 28,5; 29,5; 33,1; 33,6; 64,1.
EINLEITUNG XXIII
mit Paragraphen und/oder Aussparungen für eine Initiale 37
oder mit Leerräumen für Zwischenüberschriften (Sub-
titel) 38 versehen. Weder die Initialen noch die Zwischen-
überschriften gelangten jedoch zu Ausführung. Durch die
nicht realisierten Subtitel wird der Gesamttext in zehn
Kapitel von unterschiedlichem Umfang eingeteilt. 39
Die zweispaltig geschriebene Hs. A benutzt zur Gliede-
rung keine Paragraphen. Stattdessen werden im laufenden
Text einzelne Buchestaben am Satzbeginn durch größere
Schreibung, farbige Markierung oder Herausrückung aus
der Kolumne betont. Diese Feingliederung entspricht nicht
immer der Textstruktur, sondern folgt manchmal nur dem
Gestaltungswillen des Schreibers. 40 Voll entwickelt sind
die Zwischenüberschriften. 41 Sie teilen das Werk in 26 Ka-
pitel ein, deren Anfänge jeweils durch Initialen 42 markiert
sind. Dieselbe Gesamtgliederung findet sich detailgenau
in der Hs. E sowie – leicht überarbeitet – in der Hs. D
wieder. 43
Diese sich zunehmend ausdifferenzierende Werkgliede-
rung geht offensichtlich nicht auf den Autor zurück, 44 son-
dern ist das Ergebnis eines Entwicklungsprozesses, wie er
für die mittelalterliche Überlieferungspraxis nicht un-
gewöhnlich ist. Im vorliegenden Fall lässt er sich beson-

37
Buch I: 2,9; 23,1; 32,7 (hier ist der Subtitel, ohne als solcher kenntlich zu sein,
in den vorangehenden Text geraten); 35,1; 36,1; 37,2; 38,1; 40,3; 47,1; 50,1; 51,1; 52,1;
52,3; 57,1; 62,1; 63,1; 65,1; 67,1; 72,1. Die Aussparungen für die Initialen haben – auch
am Beginn des Werkes – einfache Zeilenhöhe.
38
Buch I: 2,1; 3,1; 4,1; 11,1; 24,1; 33,2; 46,1; 48,1; 60,1.
39
Der Text vom Beginn des Werkes bis zu ersten Überschrift bildet – auch in
den Hss. ADE – ein zusätzliches titelloses Vorkapitel. Vgl. Anm. 47.
40
Eine unmotivierte Serie z.B. I 59,1-4 (Cum, In, Quacumque, Non, Et).
41
Buch I: 1,5; 2,1; 2,9; 23,1; 24,1; 26,2; 26,5; 32,7; 33,1; 34,1; 35,1; 36,1; 37,1; 38,1; 46,1;
48,1; 51,1; 52,1; 57,1; 60,1; 62,1; 63,1; 64,1; 65,1; 67,1; 74,1.
42
Am Beginn des Werkes steht eine sechs Zeilen überragende Initiale, die –
ebenso wie die Initialen 24,1; 26,2; 26,5 – mit Blattranken ornamentiert ist. Die
übrigen Initialen sind herausgestellte farbige Großbuchstaben in zwei- bzw. drei-
zeiliger Höhe.
43
D variiert bisweilen den Text der Subtitel und fügt bei I 11,1; I 27,1; I 47,1; I
52,2 zusätzliche Subtitel ein.
44
Dasselbe stellten OSTLENDER (zit. MEWS, Anm. 10, 72) für die Theologia ‘Sum-
mi boni’ und BUYTAERT (Anm. 8, 55) für die Theologia Christiana fest. MEWS hat
jedoch darauf hingewiesen, dass die Kapiteleinteilung der Theologie – auch wenn
sie nicht von ABAELARD selbst stammte – zumindest seine Billigung fand, da er sie
bei der mehrfachen Fortschreibung nicht eliminiert hat.
XXIV EINLEITUNG
ders gut nachvollziehen. Dies gilt vor allem auch für die
Zwischenüberschriften, die als Orientierungshilfen sukzes-
siv in den zunächst absatzlos geschriebenen Text eindran-
gen. Da ihre Entwicklung schon im 12. Jahrhundert weit-
gehend abgeschlossen ist, liegt es nahe, sie auch aus einer
modernen Edition nicht auszuschließen. 45 Als Textgrund-
lage käme allein die Fassung der Hss. AE in Betracht. 46
Denn die Hs. C trägt – von der singulären Randglosse ab-
gesehen – nichts bei. Die Hs. B enthält nur Leerstellen,
über deren Füllung sich lediglich Vermutungen anstellen
lassen, während die Hs. D eine späte Rezension auf der
Basis von A bietet (vgl. Nr. 9). Bei näherer Betrachtung
zeigt sich freilich, dass die Subtitel der Hss. AE in ihrer
Gesamtheit der textimmanenten Gliederung des Werkes
nicht gerecht werden: Mehrfach erfolgen Einschnitte, die
den gedanklichen Zusammenhang eher stören; 47 die aus
dem Kontext gewonnenen Subtitel korrespondieren nicht
immer mit dem nachfolgenden Inhalt; 48 auch die unaus-
gewogene Länge der durch die Überschriften abgeteilten
Kapitel 49 ist dem Verständnis nicht förderlich. Deshalb
werden die Subtitel in dieser Edition nicht im Text abge-
druckt, sondern nur im Apparat ausgewiesen.
Die Hs. C enthält außer der Gliederung, die von den in
den Text integrierten Paragraphen markiert wird, am inne-
ren Rand eine fortlaufende Nummerierung. Die Ziffern
gleichen denen der Blattzählung und scheinen von dem-
selben Schreiber zu stammen, der den Kodex nach der
Einfügung des zusätzlichen Blattes f. 79 paginiert hat. Die
Einteilung beginnt erst mit der 9 (die Ziffern 9 und 10 als
Stiftnotierung, ab Ziffer 11 bis zum Ende des ersten Buches

45
PEZ, COUSIN und LUSCOMBE geben die hss. Subtitel als Kapitelüberschriften
(PEZ und COUSIN unter Hinzufügung der Bezeichnung caput und einer Numme-
rierung) wieder.
46
Bei LUSCOMBE ergibt sich dies aus der Entscheidung für die Leithandschrift A.
Die Subtitel-Fassung der Hs. D weist er im Apparat aus.
47
z.B. I 1,5; I 23,1; I 26,2. Das „Vorkapitel“ (vgl. Anm. 39) fällt ganz aus dem Zu-
sammenhang. PEZ bezeichnete es als PROLOGUS.
48
z.B. I 26,5-32,6
49
z.B. sehr lang: I 2,9-22,9 (vgl. die Zwischengliederung dieser Textpassage in
B und C, Anm. 34, 36 u. 38); sehr kurz: I 26,2-4; 32,7; 34,1-4; 35,1-3.
EINLEITUNG XXV
in Tinte). Die Zählung für die Abschnitte 1-8 fehlt. Auch das
zweite Buch ist ohne Randziffern. Dies deutet darauf hin,
dass diese Gliederung aus einer Vorlage übernommen
wurde. Wäre sie das eigenständige Werk des Schreibers, ist
nicht nachvollziehbar, weshalb er sie am Anfang und Ende
nicht komplettiert hat. Da die Zählung die Schlusspassage
des ersten Buches einbezieht, kommt als Vorlage für die
Randziffern nur die Hs. in Betracht, aus der C diesen über
die anderen Hss. hinausgehenden Text übernommen hat.
Die durch die Randziffern 9-86 vorgenommene Eintei-
lung ist weit differenzierter als die Paragraphen- und Sub-
titelgliederung in C und in den anderen Hss. Beide Sys-
teme stimmen an vielen markanten Stellen überein, sind
aber im Ansatz selbständig. Innerhalb der Hs. C gibt es bei
zwei der 23 Paragraphen keine entsprechende Randziffer
(I 13,4; 76,5), wobei der gedankliche Zusammenhang hier
in der Tat gegen einen Einschnitt spricht. Die Gliederung,
die in den Randziffern angezeigt wird, folgt erkennbar der
immanenten Textstruktur. Eine heutige Einteilung, die sich
um eine sinngemäße Abgrenzung des Texts bemüht,
kommt deshalb weithin zu demselben Ergebnis.

5. Die Hss. A und E zeigen neben der gemeinsamen


äußeren Gliederung eine Übereinstimmung in Fehlern, die
in den übrigen Hss. nicht anzutreffen sind. 50 Zum Beispiel
(richtige Lesart in Klammern):
I 1,3 ... cum dicimus (diximus BCD) ...
I 2,3 ...(facilis add. BCD) sit ad irascendum ...
I 2,7 Illud (Illis BD, et illis C) corpori dominantibus
I 11,9 ... adeo (a deo BCD) ...
I 11,11 ... a primo die ..., quo in paradiso sine peccato uideba-
tur (uiuebatur BCD)
I 12,2 ... ea fieri concessit, quomodo eam (ea BCD) non posse
fieri certum est.
I 14,2 ... in uoluntate (non uoluntatem BCD) ...
I 14,4 ... sine mala concupiscentia (uoluntate BCD) ...
I 15,4 Non enim concupisces (concupiscere BCD) ... prohiberi
debuit ...

50
Die Übereinstimmung der Hss. A und E wird auch in den gemeinsamen
Fehlern mit der Hs. D greifbar, vgl. S. XLVIII.
XXVI EINLEITUNG
I 16,1 ... magis hoc (hec BCD) ad uoluntatem ... referenda
sunt.
I 18,4 Quis (Quid BCD) eos excuset ...nisi, quia ...
I 19,5 Et si (Et sic BCD) recta prohibicio ...
I 21,6 ... hisdem passionibus (passibus BCD) peruenimus ...
I 26,4 ... refugit uel (non add. BCD) appetenda censet.
I 43,4 ... quamuis ibi ... uidebatur (uideatur BCD) ...
I 58,1 ... ne (nec BCD) unius hominis aspectum tunc sustinere
possumus.
I 60,3 ... non uidero (uideo BCD), qualiter ...
I 67,7 Si ergo (non add. BCD) tam pro honore ... quam pro hac
animi (communi BC) erubescentia eccclesiae ....
I 70,1 ... et (ut BCD) non solum ... curent, ...
I 73,8 Quod (Qui BC quo D) ... beatissimi predicandi essent ...
I 78,4 ... cum tantum (interni BCD) arbitrium sequitur iudicis.

Der enge Zusammenhang zwischen A und E kommt wei-


terhin in assoziativen Verschreibungen und Synonymen 51
sowie an den (rd. 60 52) Stellen zum Ausdruck, an denen
die Wortfolge von der in den anderen Hss. abweicht. Diese
Variationen sind für die Überlieferung eines mittelalter-
lichen Prosawerks nicht ungewöhnlich. Ein souveräner
Umgang mit der lebendigen Sprache, bloße Nachlässigkeit
oder auch der korrigierende Nachtrag ausgelassener
Wörter geben dem jeweiligen Text in den verschiedenen
Abschriften eine flexible Gestalt. Im vorliegenden Fall
machen die Änderungen nicht selten den Eindruck be-

51
Buch I, AE-Version an zweiter Stelle: disiuncta: seiuncta (1,5), dicis: asseris
(5,4), interficere: occidere (5,6), ait: commemorat (6,7), transeam: perueniam (6,7),
ait: dixit (6,8), procedat: prodeat (8,2), tollat: auferat (9,2), appetunt: cupiunt
(10,6), inquinare: contaminare (14,1), disposuerat: precipiebat (19,3), gerendum:
agendum (22,3), supplicio: pena (29,1), supra diximus: prediximus (30,1), efficere:
facere (32,3), ualuit: potuit (32,3), possessio diuiciarum: possessio rerum (32,6), ac-
cipiatur: sumatur (34,3), puniuntur: dampnantur (42,1), prouidere: preuidere
(45,1; 46,4), in noticiam: in audienciam (47,2), ostendimus: monstrauimus / mons-
trare: ostendere (51,1), tuorum: eorum (55,1), uindicanda: iudicanda (58,5), humi-
lius: melius (65,6), sunt: fiunt (69,1), dicitur: ait (73,2), relaxarent: dimitterent
(73,6), dicitur: legitur (74,1), culpis: peccatis (74,4), amoueant: relaxent (78,7).
Hinzu kommen Vertauschungen von Pronomina und Konjunktionen wie: hoc
est: id est (1,7; 6,7), hic: iste (3,2), illius: ipsius (3,2), Sicut: Quemadmodum (4,2),
quod: quia (4,3), ita: sic (12,2), id: illud (16,4), uel: seu (16,8), atque: ac (30,3), et:
uel (35,3; vgl. uel: et 49,1), quoniam: quia (46,5), aliud: illud (46,8), illud: aliud
(49,4), uerum eciam: sed etiam (54,1), ad illos: ad alios (69,5), igitur: itaque (72,4),
qualibus: quibus (73,2), istam: illam (73,8).
52
Hinzukommen rd. 35 weitere Stellen, an denen D den Umstellungen in AE
folgt.
EINLEITUNG XXVII
wusster Einriffe und ordnen sich damit in das allgemeine
Verhältnis zwischen AE und BC ein. Dieses erhält seine
besondere Prägung durch eine Vielzahl gemeinsamer
Lesarten in AE, die sich als Varianten zu dem Textstand in
den anderen Hss. erweisen. Eine Reihe von Beispielen
wird nachfolgend (Nr. 8) erörtert, wenn es darum geht, die
Relation zu den korrespondierenden Lesarten der Hss. B
und C, insbesondere die Fragen von Priorität, Qualität
(Verbesserung oder fehlerhafte Änderung) und Authentizi-
tät dieser Varianten, zu untersuchen.
Unbeschadet der hohen Kongruenz von A und E gibt es
aber auch Trennfehler, die es ermöglichen, das Verhältnis
zwischen beiden Hss. genauer zu bestimmen. E enthält
mehrfach falsche Lesarten, die sich nicht in A finden. Diese
resultieren aus Flüchtigkeitsfehlern wie Auslassungen,
Umstellungen von Wörtern bzw. Silben oder Verschreibun-
gen. Hinzu kommen einige Präferenzen bestimmter Wort-
gestalt 53 und assoziative Synonyme 54 sowie gelegentliche
Eingriffe in die Zeitenfolge 55, die einen verständigen und
in Maßen souveränen Umgang mit dem Text zeigen.
A weist an den nachfolgenden Stellen eine begrenzte
Zahl von Fehlern auf, die in E nicht vorhanden sind. Diese
Sonderfehler stellen allerdings keine gravierenden Abwei-
chungen dar, so dass der Schreiber von E sie durchaus als
solche erkennen und auch ohne Hinzuziehung einer an-
deren Vorlage korrigieren konnte. Besonders deutlich sind
I 33,2; I 77,1; I 78,4 (richtige Lesart in Klammern, bei
mehreren Lesarten an erster Stelle):
I 10,3 Quamuis enim uelimus facere id, quo (quod BCDE) de-
bere puniri scimus, ...
I 19,2 ... cum id bene precepit (precipit BCE) ...
I 33,2 ... deum assumentum (assumentem BCD; E übernimmt
assumentum und korrigiert in assumentem) esse bo-
num ...

53
z.B. fortasse statt fortassis (I 4,1; 64,1; 65,7), saltem statt saltim (I 46,2 u.4). Die
von der Hs. A bevorzugte Form peniteri (52,5; subt 60,1; nicht 74,4),wird von E
nicht übernommen, sondern in das übliche penitere zurückgeführt.
54
Buch I, E-Version an zweiter Stelle: preceptionibus: preceptis (I 8,4), itaque:
igitur (I 23,5), postmodum: postea (I 72,5), pocius: magis (I 73,5).
55
z.B. elegisset statt elegit (I 67,9); facte essent statt facte fuissent (I 44,6 im
Bibelzitat – Mt 11,21; Lc 10,13 – auch sonst als Variante überliefert).
XXVIII EINLEITUNG
I 33,3 At uero quis totum id, quod Christe (Christus BCDE) di-
citur, ... deo preferre audebit ...
I 38,9 ... apud dominum (deum BCE, vgl. I 48,3 BCDE) ...
I 52,2 Hi sunt, quos aliquando habuimus in derisu (derisum
BCDE).
I 54,2. ... premonstrare dominus decreuit, quid de maioribus
facturis (facturus BCDE) sit culpis.
I 62,3 ... nec tamen ideo deus iniusticie est arguendus, quia
ante (non BCDE) reddidit eis penam ...
I 68,6 ... ut, quod agitur, tanto deo fiat acceptius, quanto ab illo
(illis BCD, eo E) geritur humilius.
(Bezugswort: prelati, Korrektur in E nicht gelungen)
I 69,4 ... decreuerunt et alios in talibus eligere, quos ad ista
commodiores credant (credunt BCDE), ...
I 77,1 ... ea, quae diximus Petro concessum est (concessa esse
D; concessa B; concessum est C; E übernimmt concessum
est und korrigiert est zu esse) ...
I 78,4 ... ac tunc ligandi atque soluendi potestas exerenda
(exercenda BCD; E schreibt exerenda und fügt -c- inter-
linear ein) est.
I 78,7 Quae nimirum uiuificacio ... in ipsa iam cognoscimus
(cognoscitur BCDE) confessione peccatorum.
I 79,3 Quamdiu ... non communicare (communicauerit C,
communicat B, communicaret DE)

Dieser Befund legt die Vermutung nahe, dass die Hs. E


eine direkte Abschrift der Hs. A darstellt. Hierzu passt auch
die Erweiterung der Titelrubrik Incipit liber magistri petri
Abelardi ... durch den Zusatz ... uel baiolardi ... in E. Auf
diese Namensvariante wurde der Schreiber von E durch die
Kurzbiografie ABAELARDs hingewiesen, die sich auf dem
Vorblatt der Hss. A befindet und mit den Worten beginnt:
Petrus qui abelardus a plerisque baiolardus dicitur ... 56 Die
Herkunft beider Hss. aus zwei bayerischen Klöstern (A aus
Prüfening, dann im Besitz von St. Emmeram in Regens-
burg; E aus Tegernsee) lässt eine unmittelbare Abhängig-
keit ebenfalls möglich erscheinen.
Für die Textkonstitution verliert E damit an Wert. Da sich
A in einem hervorragenden Zustand präsentiert, besteht

56
Vgl. zu dieser biografischen Notiz LUSCOMBE, Ed., xliv u. Anm. 4 (mit Litera-
tur); HÖDL, Schlüsselgewalt I, 78 (mit Textabdruck); MEWS, C.J., In Search of a Name
and its Significance: A Twelfth-Century Anecdote about Thierry and Peter Abelard,
Traditio 44 (1988) 172-200 (mit Text-Abdruck und englisches übersetzung).
EINLEITUNG XXIX
auch kein Bedarf, eventuell nach der Abschrift entstan-
dene Beeinträchtigungen anhand der Kopie E zu rekon-
struieren. In der Gesamtbeurteilung der Überlieferung
verschieben sich zugleich die Gewichte: Es gibt keine
Möglichkeit der Kontrolle oder auch der Bestätigung der
Lesarten von A durch einen unabhängigen Text derselben
Herkunftslinie (zu D vgl. unten Nr. 9). Die äußerlich als
Gruppe erscheinenden Hss. AE reduzieren sich auf einen
einzigen Traditionsträger.

6. Zwischen der Hs. A (gefolgt von E) und der Hs. B gibt


es an seltenen Stellen eine Gemeinsamkeit in falschen
Lesarten, mit denen sie sich von den anderen Hss. unter-
scheiden (richtige Lesart in CD):
I 5,4 ... coactus fecit, quod, quantum potuit uitam incolomem
(AE) / uitam incollumem (B) / vita incolumi (CD), distu-
lit ...
I 48,6 ... plus tamen hoc (ABE) / hec (CD) uitari, quae pericu-
losiora sunt, conuenit ...
I 52,4 ... quomodo (ABE) / quoquomodo (CD) ...

Auch A(E) und C stimmen vereinzelt in Fehlern überein,


die sich nicht in den anderen Hss. finden (richtige Lesart
in BD bzw. D):
I 58,3 Aut (AE, C fügt -e an) / Ante (BD) iudicem terrenum pre-
sumere aliquid maxime timemus ...
I 59,4 ... hoc est eum talem fieri, quem iam non sit dignum si-
cut anima (ACE, antea korr. mg C) / antea (BD) eterna-
liter a deo puniri.
I 66,5 Timet, ne forte per confessionem cognitum (ACE, om. B)
/ cognitam (D) puniatur ab hominibus ...
I 77,1 Patenter itaque Origenes ostendit, ... quod ea, quae
diximus Petro concessum est (AC, esse corr. E) / concessa
esse (BD, esse om. B) /, nequaquam omnibus episcopis
... collatum esse (ACE) / collata esse (B) / collata sunt
(D), ...

Was hier an der Oberfläche wie eine punktuelle bilate-


rale Verbindung von AB bzw. AC erscheint, ist jedoch ein
sekundäres Phänomen. Der Ursprung dieser Kongruenz
liegt – soweit es sich nicht um identische Spontanfehler
XXX EINLEITUNG
(etwa durch assoziative Verschreibung, denkbar z.B. bei I
48,6) handelt – auf der Ebene der Übereinstimmung aller
Hss. in gemeinsamen Fehlern (vgl. Nr. 1), aus der sich ein-
zelne Hss. durch mehr oder weniger erfolgreiche Be-
mühungen um eine sinngemäße Korrektur – es fällt auf,
dass in zwei der sieben Beispiele (I 66,5; 77,1) erst dem
Schreiber von D die Emendation gelingt – herausgelöst
haben.
Bestimmend für das Verhältnis zwischen der Hs. A (ge-
folgt von E) und den Hss. B und C (je für sich sowie vor
allem auch in Verbindung miteinander) ist die beachtliche
Zahl trennender Fehler sowie von varianten Lesarten.
Fehler, durch die A und E miteinander verbunden und
zugleich von B und C abgegrenzt werden, sind bereits vor-
gestellt worden (gemeinsame Fehler AE, Nr. 5). Entspre-
chende Beispiele für die Hss. BC werden nachfolgend
(Nr. 7) angeführt. Diese Trennfehler weisen darauf hin,
dass A(E) und BC weder von derselben Vorlage noch un-
mittelbar voneinander abhängen. Weiteren Aufschluss
über das wechselseitige Verhältnis der in A(E) und BC
überlieferten Textfassungen wird die Untersuchung der
Varianten (Nr. 8) ergeben.

7. Die Hss. B und C stimmen in Fehlern überein, die sich


in den anderen Hss. nicht finden und auf eine gemeinsame
Herkunft der beiden hinweisen. 57 Zum Beispiel (richtige
Lesart in Klammern):
I 2,6 ... ut tanto periculosior eius (eorum ADE, sc. uiciorum)
pugna sit.
I 8,1 At quid ... meremur ex eo, quod nolentes (uolentes ADE)
aut inuiti agimus ?
I 8,7 ... nec uoluntas concubitus , set uoluntas consensus (uo-
luntatis consensus ADE) ...
I 10,9 Nam et (et si ADE) ille ... non habuit uoluntatem in oc-
cisione, id tamen ex aliqua commisit uoluntate ...
I 13,8 Quod uero apostolus indulgenciam dixit, non ita ut uo-
lunt est accipiendum, ut indulgenciam permissionis ue-
niam dicunt (dixerit ADE) peccati.

57
Die Übereinstimmung der Hss. B und C wird auch in den gemeinsamen
Fehlern mit der Hs. D greifbar, vgl. S. LII.
EINLEITUNG XXXI
I 13,10 Non ergo apostolus hoc loco indulgenciam indulsit (intel-
lexit ADE) ueniam peccati ...
I 15,1 De his autem, quae fieri non debent, quam sepe absque
peccato fiant, cum per uim scilicet aut ignoranciam com-
mittitur (committantur AD, committamus E), ...
I 38,4 Pena eciam peccati dicitur peccatum siue maledictum,
iuxta quod dominus (dicimus ADE) peccatum dimitti ...
I 41,3 Consilium uero eius fixum permanet, hoc est quod in pre-
sencia (presciencia ADE) sua disponit, ut faciat ...
I 43,3 At uero alioquociens non uidebitur conueniens assigna-
cio (conuerti ADE), nisi conuenienter ... assignetur.
I 43,3 ... ala si assignetur aui (avis ADE), ...
I 47,6 ... ut ... graui abstinencia pressi (ob AE) talia plectamur.
I 58,3 ... temporali tamen (tantum ADE) pena ...
I 59,3 ut ... uenia dignum ostendat nec iam ei penam aeternam
deberi, in qua consistit condonacio (condempnatio ADE)
peccati.
I 63,2 Omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus,
spiritus autem blasphemie (blasphemia ADE) non remit-
tetur.

An einer Reihe von Stellen weisen B und C gegen das


Zeugnis der übrigen Hss. fehlerhafte, aber voneinander
abweichende Lesarten auf. Zum Beispiel (richtige Lesart in
A):
I 7,2 Videt aliquis mulierem ... et delectacione carnis mens to-
cius (C) / †cicius (B) / eius (ADE) tangitur ...
I 17,6 Quis tanta sustinet uel agit amore dei, quanta illa (C) /
ille (BD) / illi (AE, sc. ypocritae) cupiditate ... laudis?
I 35,3 Quam quidem permutacionem uariatis (C) / ueritatis (B)
/ uarietatis (ADE) circa uerum et falsum ita in his con-
tingere Aristotiles dicit ...
I 38,5 Set cum ... dicimus ... nos ... in Adam peccasse, tale est a
peccato illius originis (C) / originalis (B) / originem
(ADE) nostrae penae uel dampnacionis sentenciam in-
currisse.
I 65,7 Qui si fortassis non recte perceperint (CDE) / ceperint (B)
/ preceperint (A), ...
I 67,3 Inuenio, cur tacuerit Petrus, non (C) / ne (ABDE) tam
cito uenio (C) / ueri (B) / uenie (ADE) petitio plus offen-
derit (C) / offenderet (ABDE).
I 69,4 Vnde qui ... prelatos suos uitare decreuerunt et alios in
talibus eligere, quos ad istam (C) / istas (B) / ista (ADE)
commodiores credunt, ...
XXXII EINLEITUNG
An anderen Stellen wird erkennbar, wie B und/oder C
Fehler in ihrer Vorlage erkennen und zu korrigieren su-
chen. Zum Beispiel:
I 3,2 Quid est enim hic consensus nisi dei (ADE, dei sup.lin.
C) contemptus / contemptus dei (dei sup.lin. B)
I 5,7 Vnde (ADE, om. B, sup.lin. C) ueritas ...
I 16,4 Non enim hominem occidere peccatum est nec concum-
bere cum aliena uxore, quae numquam (C) / nonnum-
quam (ABDE) sine peccato fieri (non add. BC) possunt.
(C trägt non aus nonnumquam am Schluss nach. B
schreibt richtig nonnumquam, behält aber das nachge-
stellte non bei.)
I 19,9 Sicut enim intencio iubentis excusat ipsum, qui precipit
fieri, quod tamen minime conuenit fieri (ADE, quod ...
fieri om. B, add. mg C), ita et eum, cui fit preceptio, ex-
cusat caritatis intencio.
I 20,1 Vt ergo breui, quod tamen minime conuenit (conuenit
om. B) fieri (quod ... fieri del. C), conclusione supradicta
colligam ...
(Der Zusatz quod ... fieri ist – vermutlich über eine
frühere Randkorrektur – an falscher Stelle in den Text
geraten, was B nicht bemerkt, während C bei 19,9 eine
Ergänzung am Rand und bei 20,1 eine Streichung vor-
nimmt.)
I 39,3 Sepe ... deus aliquos ... punit ..., ut postmodum hinc libe-
randa (C) / liberando (B) / liberentur et (AE) / liberetur
et (D) ex collato beneficio glorificetur, ...
(B korrigiert zutreffend; AE und D sind nicht gelungene
Korrekturversuche.)
I 40,3 ... quae sine causa (B) / sine culpa (C) / non sine causa
(ADE) subsequi posset, ...
(C versucht, der Aussage durch Anlehung an den Kon-
text Sinn zu geben.)
I 41,4 ... comminacionem (in add. B, C mit Tilgungspunkt) Ni-
niuitis factam ...
(B übernimmt falsches in, C erkennt den Fehler.)
I 41,6 Tu deus ... iuste omnia disponis, cum (B) / eum (korr. C)
/ cum eum (ADE) quoque ... condempnas (BCD) / con-
dempnes (AE). Condempnas ...
(Nach disponis beginnt ein neuer Satz: eum (ipsum Vg)
quoque ... condempnas. In ADE ist statt der Korrektur
eine Ergänzung mit Modusangleichung erfolgt, die D im
Blick auf die Wiederholung von Condempnas rückgän-
gig macht.)
EINLEITUNG XXXIII
Die Übereinstimmung der Hss. B und C wird nicht nur
in denselben Fehlern und Korrekturbemühungen deutlich.
Sie tritt vor allem auch in der großen Zahl gemeinsamer
Lesarten zu Tage, die sich als Textvarianten zu den ent-
sprechenden Stellen der Hs. A (gefolgt von E) darstellen.
Auf sie wird im nächsten Abschnitt (Nr. 8) ausführlicher
eingegangen.
Für das Verhältnis zwischen B und C sind jedoch nicht
nur gemeinsame, sondern auch viele trennende Fehler
bestimmend. Diese beruhen einerseits auf der flüchtigen
Schreibweise der Hs. B, für die häufige Auslassungen (rd.
170 von insgesamt rd. 430 Einzellesarten) und Umstellun-
gen sowie gelegentliche Doppelungen von Wörtern kenn-
zeichnend sind. Hinzu kommen zahlreiche falsche Lesar-
ten. Der Ansatz einer Korrektur von einer zweiten Hand
(interlinear und am Rand) bricht nach wenigen Blättern ab;
der letzte Eintrag findet sich auf f. 107 r (I 14,1). Soweit diese
Trennfehler auch in anderen Hss. begegnen (z.B. D, vgl.
Nr. 9) weisen sie auf eine vorausliegende Quelle zurück.
Fehler, die nur in B vorhanden sind, können ebenfalls be-
reits aus dessen Vorlage stammen, machen nicht selten
aber den Eindruck spontaner Abweichungen. Zum Bei-
spiel (richtige Lesart in C):

I 3,4 ... patenter ostendimus nullam esse substanciam peccati,


quod in non esse pocius quam in esse subsistit (BD) /
subsistat (ACE), ...
I 7,2 ... quid aliud, inquies (B) / inquis (ACDE), est ...
I 10,3 Quamuis enim uelimus facere id, quod debere puniri
scimus uel, unde puniri digni sumus (BE) / simus
(ACD), ...
I 13,6 ... a qua iam penam contrahit, si (B) / set (C) / et si (ADE)
non culpam, ...
I 21,7 Quod quidem agere si delectabile esse uolumus (B) /
nouerimus (ACDE), ...
I 22,9 ... pariter uirtus eius et mens eius (B) / metus (ACDE) ...
I 23,6 ... ad commouendos uel aplicandos (B) / pacandos
(ACDE) animos ...
I 30,3 ... non duas bonitates significamus (BD) / figuramus
(ACE).
I 34,2 ... bona operacio ..., hoc est ex bona uoluntate (B) / in-
tencione (ACDE) procedens, ...
XXXIV EINLEITUNG
I 67,6 ... si hec eius tercia (BD) / trina (ACE) negacio per con-
fessionem ipsius (BD) / eius (ACE) ... in publicum prodi-
ret ...
I 78,7 ... culpam conferratur (B) / confiteatur (ACDE) peccator.

Eigenständige Lesarten von B entstehen überdies durch


häufige assoziative Synonyme und Verschreibungen 58
sowie durch einzelne akzentuierende und manchmal wie
spielerisch wirkende Eingriffe in den Text. 59 In den Blick
fällt auch der unsichere Umgang mit der Aspiration 60 im
Wort- bzw. Silbenanlaut. Das Besondere liegt dabei nicht
in der Schreibung mit oder ohne -h- als solcher, für die es
auch in den anderen Hss. Beispiele gibt und die in mittel-
alterlichen Texten nicht ungewöhnlich ist. 61 Bemer-
kenswert ist die vergleichsweise große Zahl derartiger Stel-
len in B, die vielleicht eher auf eine Herkunft dieser Hs.
aus dem italienischen als aus dem französischen Bereich
hinweist. 62 Hierzu würde auch der vereinzelt zu beobach-
tende Ersatz von s durch x passen, der in den anderen Hss.
keine Parallele besitzt. 63
Die Hs. C macht im äußeren Erscheinungsbild einen sorg-
fältigen Eindruck, enthält aber im gemeinsamen Grund-

58
z.B. (Buch I, B-Version an zweiter Stelle): et: aut (8,4), suggestionibus: subiec-
tionibus (8,5), poneretur: contineretur (16,2), sororem: uxorem (16,6), completur:
complectitur (16,9), prodesse: esse proficuum (17,2), feminae: mulieres (24,4), ha-
bemus: debemus (28,6), retribucio: remuneracio (32,7), ait: orat (37,3), reor: arbi-
tror (46,5), censentur: habentur (48,9), deprecacio: oracio (65,1; 68,7), uel: ac (78,2).
59
z.B. I 12,1: ... coniugalis ... coitus et delectabilis cibi esus ita concessus est, ut
delectacio ipsa non concedatur, set ut ista omnino (cum add. sup.l. B) sine delec-
tacione agantur; I 16,5: ... cum sepe quis (B) / nemo (ACDE) sorores suas recognos-
cere nequeat (B) / queat (ACD); I 47,10: Cum uero secundum (B) / supra (ACDE)
quam necesse est cibo indulgemus ... et apud omnes (B) / multos (ACDE) plus lau-
dis habent; I 54,2: Sepe (B) / Semel (ACDE) Adam peccauit ...
60
Hinzufügung von h (Buch I): trihumphamus (7,5), habraam (19,1 u.3; 41,4),
his qui (29,4; 62,1; 78,5 u. 8), habundat (33,5; habundet ACDE), honus (46,3), ho-
neratos (48,4), hunius (58,1), heternaliter (59,4), perhennis (61,1), hobediendo
(65,6), preherat (68,4), homelia (78,1).
Weglassung von h (Buch I): ebitudo (1,5), ortum (9,2 ABD), ypocritas (17,6), er-
bis (23,6), exortari (40,2; vgl. 48,4), abominabiles (47,8), ieronimus (51,1; 54,2; 75,1
u.5), geenne (55,1; gehennam 59,4), orrendum (57,2; vgl. horrendus 67,9), ebdo-
mada (59,3), ic (72,2), ospitalis (76,4).
61
Vgl. HLSMA 3 VII §§ 119-121 (inbes. 119,4).
62
Ein Bezug der Hs. B zu Italien besteht auch in dem von späterer Hand
nachgetragenen Liegenschaftsverzeichnis, vgl. S. LV und Anm. 90.
63
iuxta/iniuxta (I 10,3), indulxit (I 13,10), exstimatur (I 36,6); vgl. HLSMA 3 VII
§ 279.
EINLEITUNG XXXV
text ebenfalls eine nicht geringe Zahl (rd. 300) von ab-
weichenden Lesarten. Neben Auslassungen (rd. 65) und
Umstellungen (rd. 80) sind immer wieder Verschreibungen
anzutreffen, die aus Lesefehlern resultieren und darauf
hindeuten, dass die Hs. nicht nach Diktat, sondern aus
einer Vorlage kopiert worden ist. 64 Relativ häufig (rd. 50)
sind auch assoziative Synonyme, die eine aktive Sprachbe-
herrschung erkennen lassen. 65 Obwohl der Grundtext ei-
ner Korrektur unterzogen wurde – neben den Änderungen
von der Hand des Schreibers finden sich mehrfach Verän-
derungen mit dünner Feder am Rand oder zwischen den
Zeilen 66 -, ist eine Reihe von zum Teil sinnentstellenden

64
z.B. (Buch I, C-Version an zweiter Stelle): diu fugiens: diffugiens (5,2), occa-
sionem: occisionem (5,2), tuam: suam (6,2), permaneat: perueniat (7,3), uero: ubi
(7,4), si in: sine (7,6), At quid: Ad quod (8,1), Sicut: Dicit (8,5), anima: omnia (13,4),
pari consensu: pariter sensu (14,3), precepto: peccato 16,1), nisi: nihil (18,4), magos:
imagines (23,4), leuiter: leniter (28,5), pari: peccati (29,4), deo: ideo (36,1), posuisti:
potuisti (51,1), causam: curam (51,1), iudicio: uicio (52,3), sui: sibi (57,6), non ui-
deo: a domino (65,3), effertur: offertur (66,3), fleuerit: deleuerit (67,3), sunt: fiunt
(73,3), dixit: dedit (74,6).
65
z.B. (Buch I, C-Version an zweiter Stelle): quod: quia (6,2), inueniunt: su-
munt (10,1), delicta: peccata (13,7), committi: fieri (16,4), ad meritum refert: meriti
est (16,10), indigenti: egenti (16,10), opera quae: quod (17,1), colligam: concludam
(20,1), crescere: augeri (34,4), asserebat: dicebat (41,4), morte: pena (42,1), ualet:
potest (50,1), aduertere: addiscere (52,7), timore: amore (! 58,1), carnalis: terrenus
(58,4), meruerat: debuerat (61,4), refert: ait (63,1), suppositam: supradictam (65,4),
peccaui: feci (65,6), concedisse: commisisse (74,1), putatur: uidetur (74,9).
Hinzu kommen übliche Vertauschungen wie hoc est: id est (13,9), hoc: eo (19,3),
illum: eum (33,6), hec: hoc (47,10), illud: hoc (61,5), illorum: eorum (63,11), ipsius:
eius (67,6), eis: his (71,1) sowie uel: et (35,3; 44,4; 45,1), tamquam: sicut (58,6), at-
que: ac (78,4).
66
Zweimal sind Fehler am Rand nur angekreuzt, ohne dass die richtige Lesart
angegeben ist: non uideo: a domino (C) I 65,3; dixit: dedit (C) I 74,6. An anderer
Stelle (I 69,8) nimmt der Korrektor eine freie Änderung vor, die zwar den Sinn-
verstoß behebt, aber die originale Lesart verfehlt: innocenter: in sup.l. scienter (C).
Spontankorrekturen liegen auch in Fällen vor, wo Schreibfehler jeweils die Satzs-
truktur zerstört hatten:
I 52,1 Hec autem penitencia tum (ABDE) / animi (C) ex amore dei accidit et fruc-
tuosa est, tum (ABDE) / cum (del. C) Infructuosa penitencia est, cum acci-
dit (mg C) ex dampno aliquo nostri, quo nollemus grauari.
I 58,7 Attende igitur, quantum indignetur meretricem quoque sibi anteferri et
(cum sup.lin. C) de summa sue bonitatis paciencie unde (ADE) / tantum
(C) plus debuit (ADE) / debuerit (C) amari, magis contempni. (In B fehlt
der gesamte Satz.)
In einzelnen Fällen wird eine richtige Lesart durch eine falsche ersetzt, weil der
Korrektor den Satzzusammenhang nicht überschaut:
I 55,2 ... quia enim si (ABCDE) / sic (mg C) ...
I 62,2 ... dignus saluari (non add. C) fuit.
Alle diese Korrekturen scheinen ohne Vergleich mit einer Textvorlage durch-
geführt worden zu sein.
XXXVI EINLEITUNG
Fehlern im Text stehen geblieben, die sich nicht in den
anderen Hss. finden. Zum Beispiel:
I 2,1 Hoc ... uicium animi idem est quod peccatum (C) / Non
est ... animi uicium idem quod peccatum (ABDE) ...
I 7,4 Dum tamen (C) / Aut unde (ABDE) premium ...?
I 13,8 Quod si (C) / Quod uero (ABDE) apostolus indulgenciam
dicit, ...
I 15,2 ... si ... aliquis cum eo (C) / ea (ABDE) dormierit ...
I 22,5 ... si diceret: De ipso pocius est confidendum (C) / ... si
diceret: Si inclinatur animus (ABDE)
(Vorgezogener Text nach Homoioteleuton si diceret
22,5/6, der an der richtigen Stelle 22,6 noch einmal wie-
derholt wird.)
I 26,5 Iuxta hanc (C) / hec (ABDE) duo ...
I 33,1 ... uide nec illud usque ducaris usque ad Christum ... (C)
/ uide ne illuc usque ducaris, ut Christum ... (ABDE)
I 49,6 ... non omnia (C) / ut omnino (ABDE) ... satisfacere ua-
leamus, ...
I 49,9 ... in hoc quidem fateor uirtutem perfectionis eius (C) /
uirtutem eius ad perfectionem (ABDE) peruenisse ...
I 79, 1 ... liquidum est nichil episcoporum sententiam ualere, si
ab equitate discrepant (C) / discrepat (ABDE) diuine (C)
/ diuina (ABDE) ...

Trotz der zahlreichen Verschreibungen und Fehler bietet


C im Einzelfall als einzige Hs. die richtige Lesart. Zum Bei-
spiel:
I 47,8 ... quasi execrabiles et ualde odibiles (AE) / ociosi (B) /
odiosi (C)...
I 58,5 Vtinam (ABDE) / Vtique non (C) tanta ... facimus uel
tolleramus.
I 58,9 ... quod (ABDE) / quem (C) tam benignum scilicet con-
tempsisti.

Der von anderer Hand nachgetragene Zusatztext (I 80 –


II 4) weist nur wenige erkennbare Fehler auf, darunter
allerdings (I 82,7) einen stark gestörten Satzschluss:
I 80,1 ... et (ut add. C) „Qui sub manu ...“
I 81,2 ... ligant (soluunt C)
I 81,2 ... quod de (de om. C) peruersis ait prelatis
I 82,3 ... ut tale sit ... et idem (eadem C)
I 82,8 Cum ... illis ait: Accipite ... etc., uidetur hoc donum spi-
ritus sancti ... eis specialiter concessum fuisse ..., qui gra-
EINLEITUNG XXXVII
cia ista non fuerint indigni ... et in his, que faciunt, dis-
crecionem illam, quam supra diximus per spiritum
†aduerti.
II 2,3 ... peccatum ... uidetur aduersum obediencie bono (bo-
num C)

Inwieweit darüber hinaus Umstellungen, Auslassungen


oder synonyme Verschreibungen vorhanden sind, lässt
sich mangels einer Vergleichsmöglichkeit nicht feststellen.
Dasselbe gilt für die Frage, welchen Textstand die Hs. (c),
aus der C den Nachtrag übernommen hat, im Grundbe-
stand enthielt. Dass er zusätzliche Textpassagen aufwies,
die in den anderen Hss. nicht überliefert sind, kann man
ausschließen. Sie wären beim Vergleich der Abschrift C mit
der nachträglich verfügbaren Hs. (c) erkannt und hinzuge-
fügt worden (vgl. Nr. 3). Ebenso ist nicht anzunehmen,
dass der Text in (c) eine redaktionelle Fassung wie in A(E)
aufwies, da wohl zumindest Spuren hiervon in die Korrek-
turen der Hs. C eingegangen wären.
Als Ergebnis lässt sich festhalten: In den Hss. B und C
liegen zwei voneinander unabhängige Textzeugen einer
gemeinsamen Überlieferungslinie vor. Die jüngere Hs. C
stammt nicht von der älteren Hs. B ab, was angesichts der
geographischen Distanz ihrer Herkunft und Geschichte
ohnehin kaum vermutet werden konnte. Sie repräsentiert
– dies zeichnet sich auch in der äußeren Textgliederung ab
(vgl. Nr. 4) – trotz ihrer späteren Entstehung ein frühes
Stadium der Tradierung. Damit steht sie gleichrangig
neben den aus dem 12. Jahrhundert stammenden Hss. A
und B. Wo B und C gemeinsam dieselben Lesarten bieten,
haben sie für die Textkonstitution deshalb ein starkes
Gewicht. Im Vergleich zwischen B und C macht die letz-
tere nicht nur äußerlich und mit ihren Korrekturbemühun-
gen einen sorgfältigeren Eindruck, sondern ist auch in der
Textqualität nicht selten überlegen.

8. Nach der Identifizierung von E als direkter Abschrift


von A, steht die letztere den Hss. B und C allein gegenü-
ber. (Die Lesarten von E werden in den folgenden Beispie-
len informell mit ausgewiesen.) Das Verhältnis zwischen
XXXVIII EINLEITUNG
den Hss. A einerseits und BC andererseits ist, wie mehr-
fach erwähnt, nicht allein durch beide Seiten trennende
Fehler, sondern darüber hinaus durch Varianten – d.h.
eben keine Fehler, die ein Schreiber, wenn er sie erkannt
hätte, vermieden haben würde, sondern gewollte alterna-
tive Lesarten, deren Qualität jeweils zu prüfen ist – gekenn-
zeichnet. Diese liegen, wie LUSCOMBE zutreffend festge-
stellt hat, in aller Regel auf der sprachlich – stilistischen
Ebene und führen nur zu geringfügigen inhaltlichen Nuan-
cierungen. Tiefer gehende Veränderungen oder Ergänzun-
gen der jeweiligen Aussage sind damit nicht verbunden.
Was auffällt, ist nicht die Stärke, sondern die Häufigkeit der
Abweichungen, die in ihrer Gesamtheit den Eindruck ver-
mitteln, dass hier zwei verschiedene Textfassungen vorlie-
gen.
Da es keine Anzeichen dafür gibt, dass A und BC unab-
hängig voneinander eine vorausliegende dritte Textfas-
sung variiert haben, stellt sich zunächst die Frage, welcher
Version die zeitliche Priorität zukommt. Im Vergleich der
Varianten zeichnet sich ein deutliches Ergebnis ab. Viele
Lesarten in A(E) erweisen sich bei näherem Betrachten als
Ausgestaltungen des in BC greifbaren Textbestandes. Be-
sonders auffällig sind Stellen, an denen eine kurz gefasste
Aussage bildhaft verstärkt oder zusätzlich akzentuiert
wird. Zum Beispiel:

I 7,4 Hic ... pugnando certamus, ut alibi certaminis triumpha-


tores coronam percipiamus (AE) / ut alibi coronemur
(BC).
(AE erkennt nicht, dass hier ein Väterwort zitiert wird,
und variiert die Formulierung durch Rückgriff auf I 2,4:
ut ... triumphantes coronam percipiant.)
I 13,6 Culpam quippe non habet ..., qui quidem, quid (AE) /
quicquid (B) / quia quid (C) agere debeat, nondum ra-
cione percipit.
(Subjekt ist anima, richtig in C. Die Objektivierung in AE
– evtl. ein Korrekturversuch auf der Textbasis von B –
zerstört den Zusammenhang mit dem Kontext.)
I 17,4 ... per diuersitatem (AE) / pro diuersitate (BC) ... inten-
tionis idem a diuersis fit (ab uno add. AE) male et ([et] ab
altero AE) bene.
(AE folgt dem Beispiel im vohergehenden Satz: ... idem
EINLEITUNG XXXIX
a diuersis agitur, per iusticiam unius et per nequiciam
alterius ...)
I 18,3 Quanto eis precipiebat, [ne dicerent] (add. AE), tanto ...
(Ergänzung des Zitats nach dem Vulgata-Text)
I 23,4 ... apes inde fieri laborando efficeret (AE) / ... apes inde
procederent (B) / produceret (C), ...
(AE korrigiert vielleicht eine falsche Lesart wie in B und
gestaltet die Aussage zugleich aus.)
I 28,5 ... minima (AE) / minora (BC) peccata maioribus penis
uindicamus, ...
(Verstärkung der Aussage.)
I 49,10 ... et qui extremo assere in consummacione operis (AE) /
domus (BC) posito ipsum perficiunt, ut sic domus per-
fecta fiat, quae, dum imperfecta fuit, domus opus (opus
add. AE) non erat.
(Verstärkung des operacio-Aspekts.)
I 52,5 ... timore penae, in quam se precipitari uerentur (AE) /
quam se meruisse cognoscunt (BC).
(Bildhafte Dramatisierung.)
I 54,1 ... a iudice iusto (AE) / isto (BC) ...
(Bibelsprachliche paronomastische Verstärkung der Aus-
sage)
I 55,5 ... ut omnino ... nequeant (AE) / ... ut non ... queant
(BC).
(Verstärkung der Aussage.)

Auf derselben Linie liegen grammatikalische und stilis-


tische Änderungen, die von einem unverkennbaren Ge-
staltungswillen zeugen. Zum Beispiel:
I 4,3 ... materiam pugnae et gloriae coronam (AE) / gloriam
coronae (BC) ...
(AE setzt die korrekte Formulierung aus 1 Petr. 5,4 ein.)
I 5,3 Non ... haec (AE) / hoc (BC) arbitror, set illa ...
(Bezugswort ist uoluntas. AE differenziert, wo BC die
konventionelle Formel verwendet; vgl I 7,5.)
I 6,4 ... quia hoc (hoc om. AE), quod non uult, tolerat ...
(AE lässt das Demonstrativpronomen vor dem Relativ-
satz entfallen, um eine flüssige Diktion zu erzielen, vgl.
I 22,4; 29,4 u.ö.)
I 7,5 Haec (AE) / Hic (BC) uero est nostra uoluntas mala (AE)
/ mala uoluntas (BC) ...
(Hic bezieht sich auf vorangehendes hostis. Die Anleh-
nung von Haec an uoluntas ist – ebenso wie die Rah-
mung nostra uoluntas mala - stilistisch eleganter. Vgl.
I 5,3)
XL EINLEITUNG
I 11,1/3 Sunt qui non mediocriter moueantur ... Obiciunt ...
Quod quidem non absurde dicerent (AE) / diceres (BC),
si ... conuincerent (AE) / conuinceres (BC) ... Quod pro-
fecto si recipiant (AE) / recipias (BC) ...
(ABAELARDs antithetische Argumentation schreitet im
Wechsel von 3. Pers. Pl. und 2. Pers. Sg. voran. AE hält
am Zusammenhang mit der Eröffnungsgegenthese
(moueantur, obiciunt) fest, beginnt auch das nächste
Kapitel (12,1) in der 3.Pers. und geht erst bei 13,1 unver-
mittelt in die 2. Pers. über. Der Wechsel in BC bei 11,2
kommt überraschend, leitet aber einen konsequenten
Folgetext ein.
Vgl. I 22,9: sustinemus ... formidamus (AE mit Kongruenz-
fehler) / sustinetur ... formidatur (BC); 34,2: retinetur
(AE) / retinemus (BC).)
I 11,9 Cum itaque uidemus Iudaeos ... huiusmodi cibis, quos
(AE) / quae (BC) lex eis interdixerat, libere uesci, quo-
modo eos inculpabiles (AE) / in hoc a culpa (B) / a culpa
in hoc (C) defendimus ...
(Für AE ist cibis nach antiker Tradition maskulin, BC le-
gen die mittelalterliche Form cibum,-i, ntr. zugrunde. In-
culpabiles ist stilistisch glatter, aber weniger konkret als
in hoc a culpa.)
I 17,6 Quis ... electorum in his, quae ad opera pertinent, ypo-
critis (AE) / ypocritas (BC) potest adequari (AE) / ade-
quare (BC)? Quis tanta sustinet...?
(Die stilistische Änderung in AE geht zu Lasten der Pa-
rallelität der aktiven Prädikate in den rhetorischen Fra-
gesätzen. Vgl. Tsum 1,69:737: Quis ... Diogenem equet?)
I 22,8 ... iam minus impetum hostis timeamus (AE) / senciamus
(BC)
(BC betont impetus : temptacionis impetum sentire ; AE
zielt auf hostis und nimmt eine vereinfachende Konkre-
tisierung vor.)
I 23,4 ... si quis iuxta documentum Vergilii tunsa (AE) / tonsa
(BC) carne tauri apes inde fieri laborando efficeret, ...
(AE stellt die klassische Verbform wieder her. Seit der
Spätantike werden tundere und tondere nicht scharf ge-
trennt, vgl. HLSMA 3 VII § 50.5.)
I 23,6 ... uires ad commouendos uel pacandos animos nostros
(aptae add. AE) ...
(AE rundet die Formulierung in klassischer Manier ab.
uires ad mit einfachem Gerundivum ist im mittelalter-
lichen Latein gängig; vgl. Comm. Rom. 3,7,8:367-368.)
I 24,2 ... cur non ... mirentur pro eo, quod (quod om. BC)
magna satisfactionis instituitur pena (AE) / magnam sa-
EINLEITUNG XLI
tisfactionis institui penam (BC) ... et eos ... punire debea-
mus, quos ...
(Die BC-Überlieferung bietet hier – wie die Hs. C bei I
49,7 – eine für das mittelalterliche Latein nicht un-
gewöhnliche syntaktische „Konstruktionsmischung“, vgl.
HLSMA 4 IX § 109.2 u. 5. Die Hs. D übernimmt diese un-
ter Erhaltung des in BC ausgefallenen quod. Die Umfor-
mung des AcI in AE führt zu einer Modusinkongruenz
instituitur / debeamus.)
I 32,7 ... in faciendis, quae conuenit (BC) / conueniunt (AE),
uel cauendis, que non conuenit (BC) / conueniunt (AE).
(AE führt die im mittelalterlichen Latein übliche Synesis
des Numerus, vgl. HLSMA 4 IX § 81.2, die sich bei ABAE-
LARD auch andernorts findet, vgl. Comm. Rom. 4,13,10:185,
zur grammatischen Kongruenz zurück, auch unter Ein-
fluss von Rom 1,28.)
I 37,2 Si cor nostrum non reprehenderit (AE) / reprehendit (BC)
nos, ...
(AE setzt die korrekte Vulgata-Fassung ein.)
I 37,3 Pater, dimitte illis, non enim sciunt (AE) / Pater, ignosce
his, quia nesciunt (BC), quid faciunt.
(AE bietet hier und an den anderen Stellen – vgl. 39,6 u.8;
41,2; 74,1 – die Vulgata-Version, während BC ebenso kon-
sequent die durch die Väterzitate tradierte Vetus Latina-
Fassung zitieren. ABAELARD scheint regelmäßig die letz-
tere benutzt zu haben, vgl. SN 153,6:52-53 [im BEDA-Zitat]
und Comm. Rom. 4,14,23:340.)
I 39,1 Cum autem Stephanus peccatum dixit, quod per igno-
ranciam in ipsum (AE) / in se (BC) committebant Iu-
dei, ...
(AE korrigiert den mittelalterlichen Gebrauch des Re-
flexivums, vgl. HLSMA 4 IX § 38.5.)
I 47,8 ... quasi execrabiles et ualde odibiles (AE) / ociosi (B) /
odiosi (C)...
(AE setzt die genaue Formulierung der Vulgata-Stelle
Eccli 10,7 ein, die ABAELARD hier anklingen lässt.)
I 48,3 ... quia timor penam habet et (C) / quam (B) / quem (AE)
perfecta caritas foras mittit (timorem add. C) et ...
(ABAELARD zitiert – in umgekehrter Abfolge, verbunden
durch et (= C) – zwei Teilsätze aus 1Joh 4,18: perfecta ca-
ritas foras mittit timorem, quoniam timor poenam habet.
B schließt den zweiten Teil mit Relativpronomen an pe-
nam an. AE stellt – um den Preis einer sperrigen Syntax
– den Bezug zu timor her.)
I 58,5 Qua pena ... est uindicanda, ut meretricem ... ipsi pre-
ponimus (preponamus AE)?
XLII EINLEITUNG
(ut steht hier an Stelle von quod und wird deshalb in BC
mit dem Indikativ verbunden, vgl. HLSMA 4 IX § 108.1
und 111.30. AE korrigiert den Modus.)
I 59,5 Multi ... , qui ... satisfactionem ... in hac uita non
egerunt, penis ... in futura uita (uita om. AE) reseruan-
tur.
(AE vermeidet die Wiederholung.)
I 61,6 Nichil ... recenter apud se deus statuit uel disponit, set ab
eterno, quaecumque facturus est, in eius praedestina-
tione (AE) / proposito (BC) consistunt et in eius prouiden-
cia prefixa sunt, ...
(AE meidet den Anklang disponit: proposito und sucht
ein stärkeres Pendant zu prouidentia; die Junktur in pro-
posito sc. dei ... consistere benutzt ABAELARD auch Comm.
Rom. 2,4,5:55-56 und TSch 3,69:928-929; für die Verbin-
dung in praedestinatione ... consistere gibt es bei ihm
keine Belege.)
I 67,5 ... honoris sui gloriae (AE) / gloriam (BC) magis quam
animae suae saluti (AE) / salutem (BC) consulens (AE) /
quaerens (BC) ...
(AE folgt dem idiomatischen Sprachgebrauch: saluti con-
sulere. ABAELARD verbindet aber auch sonst quaerere /
inquirere mit salus, z.B. I 43,2: studio inquirende salutis,
wo AE bezeichnenderweise inquirende auslässt.)
I 75,2 ... cum ad hec uerba in Matheo (AE) / Mathei exponenda
uenisset ...: „Quodcumque ligaueris ...“
(AE ersetzt die umgangssprachliche Verkürzung: Es fol-
gen uerba domini, nicht uerba Mathei.)

Diese Beispiele lassen keinen Zweifel daran, dass in


A(E) eine überarbeitete Fassung des in BC greifbaren älte-
ren Textbestandes vorliegt. Damit bestätigt sich – was auch
an der äußeren Gliederung ablesbar war (vgl. Nr. 4) –, dass
die Hs. A (gefolgt von E) ein späteres Entwicklungsstadium
als B und C repräsentiert.
Mit dieser Feststellung ist die weitere Frage nach der
Textqualität der beiden Fassungen, d.h. ob die spätere
Version insgesamt wirklich eine Verbesserung darstellt,
noch nicht beantwortet. Die bisher angeführten Beispiele
aus A(E) stellen sich als Versuche dar, den Text am Maß-
stab eines Sprach- und Stilbewusstseins zu verbessern, das
sich an antiken Mustern orientiert und biblische Zitate in
die übliche Fassung zu bringen versteht. Doch ist selbst auf
EINLEITUNG XLIII
dieser Grundlage nicht jede Änderung wirklich überzeu-
gend. Gelegentlich wird überdies ein mangelndes Verständ-
nis des Gedankenverlaufs deutlich. Die weitere Prüfung
bringt denn auch eine große Zahl alternativer Lesarten von
sehr unterschiedlicher Qualität in den Blick, die ein man-
gelndes Verständnis für den Sinnzusammenhang und die
syntaktische Ordnung zeigen. Diese Änderungen mögen
im Einzelfall auf Versehen zurückgehen, machen aber
überwiegend den Eindruck bewusster Eingriffe. Zum Bei-
spiel:
I 13,4 Vt enim (AE) / uero (BC) beatus meminit Hieronimus ...
(Es folgt ein Einwand, keine begründende Aussage.)
I 16,6 ... non consensit in eo, quod (AE) / in quo (BC) ignoran-
ter egit.
(In Anlehnung an das folgende qui consentit in hoc,
quod constat esse prohibitum (16,8) normalisiert AE die
Aussage; vgl. in quo ... agere TChr 1,56:728-29 und TSch
1,94:1075.)
I 22,3 Temptacio ... dicitur ... inclinacio animi ..., siue illa
(AE) / ulla (BC) uoluntas sit siue consensus.
(AE setzt inclinacio animi mit uoluntas bzw. consensus
ineins, die ABAELARD zuvor strikt voneinander unter-
schieden hat.)
I 24,6-7 ... probatione suscepta punire innocentem debet, qui pu-
niri non debet. Itaque punire debet licet non meruit,
cum tamen lege precipiente hoc iuste iudex peragit.
(AE) /
... probatione suscepta punit (punire B) innocentem. De-
bet ergo punire illum, qui (quem B) puniri (punire B)
non debet? Debet utique, quia, quod ille non meruit, hic
secundum legem iuste agit. (BC)
(Durch den Korrekturversuch in AE, der das falsche pu-
nire (B) durch debet syntaktisch einbindet, geht die rhe-
torische Frage – BC setzen das hss. Fragezeichen – ver-
loren. Dies macht anschließend eine weitere Umformu-
lierung erforderlich.)
I 25,1 Ex his itaque liquet nonnumquam penam racionabiliter
iniungi ei, in quo nulla culpa (AE) / iniungi, ubi culpa
non (BC) precessit. Quid igitur mirum, si, ubi culpa pre-
cesserit, ...
(Die Variation in AE zerstört die antithetische Paral-
lele.)
I 25,2 Non enim homines de occultis, sed de manifestis iudi-
cant (AE) / iudicare possunt (BC), nec ...
XLIV EINLEITUNG
(In AE wird die Nuance des menschlichen Unvermögens
entweder durch Nachlässigkeit oder absichtlich über-
gangen.)
I 26,1 Probator et (AE) / id est (BC) cognitor cordis et renum
dicitur deus ...
(Die ausdrückliche Erläuterung des Wortes probator
wird in AE nivelliert.)
I 27,4 Omne... quod ... in publicum redundare potest incom-
modum, castigacione maiori est puniendum (AE) /
preueniendum (BC)
(Vereinfachung in AE durch Anlehnung an nachfolgen-
des grauiorem ... promeretur penam; zu preueniendum
vgl. Comm. Rom. 2,3,27:303-306)
I 29,1 ... equali postmodum pena (AE) / supplicio (BC) puniun-
tur, cuiuscumque condicionis ... sint (AE) / fuerint (BC).
(Gedankenlose Vereinfachung in AE, auch beim Prädi-
kat: es geht um die frühere Existenz auf Erden.)
I 32,3 Numquid ... malicia ... eum minus acceptabilem deo
facere (AE) / efficere (BC) potuit, qui quantumcumque
ualuit pro deo fecit? Alioquin pecunie magnitudo unum-
quemque ...digniorem facere posset ...
(AE hebt die Variation zwischen efficere und facere auf,
die wenig später (32,6) wiederkehrt.)
I 33,1 ... dictum est, quia bonum bono additum quiddam (AE)
/ quoddam (BC) melius efficit ...Vide, ne ... illuc usque
ducaris, ut Christum ... melius quiddam dicas ...
(AE gleicht quoddam melius an das nachfolgende me-
lius quiddam an und nivelliert so die Bedeutungs-
nuance zwischen „etwas Besseres“ und „ein besseres
Etwas“. ABAELARD unterscheidet quoddam mollius TSch
2,143:2119 oder quoddam inferius TSum 3,69:887 von
proprium quiddam TSch 2,76:1159.)
I 36,4 ... oculum mentis, hoc est intencionem, simplicem et
quasi a sorde puram (AE) / purum (BC), ut ...
(Beziehungswort ist oculum, nicht intencionem, wie der
Nachsatz ut clare uidere possit zeigt.)
I 38,6 Opera ... peccati uel, quicquid non recte scimus (AE) /
facimus (BC) aut uolumus, nonnumquam peccata dici-
mus.
(Diese Definition zielt auf die Ausführung der Tat, nicht
auf das Wissen.)
I 42,1 ... qui tam corporali quam eterna morte dampnantur
(AE) / puniuntur (BC) et multi etiam innocentes (AE) /
multis passionibus innocentes eciam (BC) affliguntur.
Falscher Bezug: Subjekt sind die ungetauft verstorbenen
EINLEITUNG XLV
Kinder, die nach ABAELARDs Auffassung, vgl. 13,5, grund-
sätzlich alle, nicht multi, ohne Sünde sind.)
I 43,2 Nam et philosophi peccare dicunt inconuenienter ali-
quid seu dicere (AE) / aliquid facere (BC)
(Die mit einem Auslassungsfehler verbundene Ein-
setzung der gängigen Junktur facere seu dicere stört den
Rückbezug auf facere 43,1.)
I 48,3 ... et quecumque (AE) / quicumque (BC) timore aguntur,
plus in opere laborant ...
(Missverständnis: Nicht „was aus Furcht geschieht“, son-
dern „die von Furcht getrieben werden“.)
I 52,7 Quos diu obcecatos (AE) / expectatos (BC) atque uocatos
... tandem ... a facie sua prorsus abicit.
(Missverständnis: Es geht um Gottes Langmut mit den
Sündern (vgl. I 56,4), nicht um deren Verblendung.)
I 55,1 ... tua coniux ...se preparauit ut deseruiet (AE) / se pre-
parabit et deseruiet (BC) ... et presente (AE) / tepentem
(BC) adhuc corpore tuo lectulum calefaciet alieno ...
(Misslungener Korrekturversuch an einer fehlerhaften
Vorlage)
I 56,1 Et quia plerumque si (AE) / non (BC) minor est auaricia
sacerdotis quam populi ..
(AE scheint eine abschwächende Einschränkung zu ver-
suchen, die jedoch Syntax und Sinn zerstört.)
I 59,6 ...de quibus hic satisfacere distulerint (AE) / distulerunt
(BC) aut permissi non sunt.
(Inkonsequenter Moduswechsel bei nur einem der bei-
den Prädikate)
I 61,8 Peccatum ... deus condonat, cum ipse, a quo pena fieri
(AE) / inferri (BC) debuit, faciat penitenciam inspi-
rando, cur iam non debeat inferri.
(Variation zu Vermeidung des zweifachen inferri. Aber
poenam facere / poena fieri trifft nicht die Strafverhän-
gung.)
I 66,3 ... preceps ad quoduis perpetrandum peccatum efficietur
(AE) / effertur (B) / offertur (C).
(Mangelndes Verständnis des bildhaften Ausdrucks
effertur, Korrekturversuch oder bloßer Schreibfehler)

Die hier angeführten Beispiele ergeben zusammen mit


den zuvor unter dem Aspekt der Prioritätsfrage zitierten
Stellen ein Spektrum von Lesarten der Hs. A(E), die den
Textstand, wie er in BC greifbar ist, manchmal korrigieren
und sprachlich-stilistisch verbessern, häufig aber auch zu
XLVI EINLEITUNG
seinem Nachteil oder sogar fehlerhaft verändern. Die in
A(E) vorliegende Überarbeitung des Textes kann vor die-
sem Hintergrund nicht generell als die bessere Fassung
bezeichnet werden.
Damit fällt auch ein Licht auf die Frage nach der Authen-
tizität der beiden Versionen. Angesichts der zu Tage ge-
tretenen Schwächen des Textes in A(E) wird man kaum
ABAELARD selbst für diese Überarbeitung verantwortlich
machen können. Insbesondere die wiederkehrenden Miss-
verständnisse von Textstruktur und inhaltlichen Nuancen
sprechen gegen den Autor als Urheber der Varianten. Auch
die hss. Überlieferung weist nicht in diese Richtung. Der
in der Hs. C enthaltene Nachtrag vermittelt nicht den Ein-
druck einer Textgestalt, die nach den in A(E) ablesbaren
Maßstäben überarbeitet worden wäre. Einer unveränder-
ten ältere Textfassung (Grundbestand C) mit einer Ergän-
zung ähnlicher Textqualität steht somit ein überarbeiteter
Grundtext ohne Nachtrag (A) gegenüber. Um die Ent-
stehung einer solchen Konstellation nachzuvollziehen,
müssten komplizierte Zusammenhänge (re)konstruiert
werden, für die es in der bekannten Überlieferung keine
Anhaltspunkte gibt.
Im Blick auf das äußere Erscheinungsbild der Hs. A
gewinnt denn auch eine andere Vermutung bezüglich der
Urheberschaft der Überarbeitung große Wahrschein-
lichkeit. Hier wird nämlich derselbe Gestaltungswille er-
kennbar, der auch die sprachlich-stilistischen Änderungen
des Textes prägt. Auffällig ist nicht nur die von LUSCOMBE
(Ed., xliv) zu Recht festgestellte de luxe-Qualität des
gesamten Kodex mit ihrer Aufteilung der Seiten in zwei
Kolumnen und der sorgfältigen Schreibweise. Bemer-
kenswert ist vor allem die antikisierende Textpräsentation,
die alle Zeichen einer Rekomposition trägt. Ihre Kennzei-
chen sind insbesondere: eine weitgehende Beibehaltung
von -ae- 67 (geschrieben als e-caudata), die Auflösung von
Präfix-Assimilationen (-dt- statt -tt, -nm- statt -mm-) 68, die

67
HLSMA 3 VII § 67 mit Verweis auf ALCUIN Orth. gramm. VII S. 295,4-6
68
ibid. § 286. Vgl. CASSIOD. Inst. I 15,9
EINLEITUNG XLVII
Rückführung der Verschiebung -ti/ci- 69 (intentio, scientia,
delectatio, etiam etc., nicht jedoch uicium, racio, iusticia;
falsch: conditio 70 I 29,1), sed statt set 71 sowie karitas statt
caritas. 72 Keine der übrigen Hss. (nicht einmal die von A
abhängige Hs. E) zeigt ähnliche Züge. Es ist gut vorstell-
bar, dass ein Schreiber, der dem Text mit großer Konse-
quenz diese äußere Gestalt gegeben hat, auch in der Lage
war, die grammatischen und stilistischen Eingriffe vorzu-
nehmen, die für die Version der Hs. A kennzeichnend sind
und die mehrfach dieselbe antikisierende Tendenz aufwei-
sen. Wenn die Hs. wirklich im Kloster Prüfening entstan-
den ist, wofür vieles spricht 73, wäre ein derartig souverä-
ner Umgang – zumal mit einem zeitgenössischen Werk –
nicht exzeptionell. Die Mönche dieser Abtei legten in der
Entstehungszeit der Hs. A Wert darauf, nicht nur anonyme
Kopisten zu sein, sondern erhoben – oft unter Nennung
ihres Namens – auch den Anspruch eines kritischen und
gestaltenden Umgangs mit ihren Vorlagen, wie dies die
Handbücher seit der Spätantike vorschreiben und einer
von ihnen selbstbewusst feststellt: Scripsi, correxi, sub-
iunxi, multa retraxi. 74
Zusammenfassend und im Hinblick auf die Textkonsti-
tution lässt sich Folgendes festhalten: Die beiden Tradi-
tionsstränge A(E) und BC liegen nicht auf derselben
Ebene. Die Version von A, die E übernimmt, ist das Resul-
tat einer nicht authentischen sekundären Überarbeitung,
wahrscheinlich durch den kundigen Schreiber dieser Hs.
Insofern führt ihre Erhebung zur Leithandschrift durch Pez
und LUSCOMBE vom Originaltext ab. Nichtsdestoweniger
behält A seine Bedeutung für die Textkonstitution. Denn
hier werden – durch direkte Tradierung oder durch kluge
Emendation – korrekte Lesarten überliefert, denen in BC
Fehler gegenüberstehen. An den Stellen, wo sich A(E) und

69
ibid. §§ 157; 182 mit Verweis auf ALCUIN Orth. gramm. VII S. 298,1-2
70
ibid. § 157,3
71
ibid. § 199,6
72
ibid. § 150 mit Verweis auf QUINT. inst. 1,7.10
73
Vgl. LUSCOMBE, Ed., xliii; SCHMITZ, vgl. Anm. 6, 91-92
74
SCHMITZ, ibid. 66
XLVIII EINLEITUNG
BC mit sprachlich-stilistischen Varianten begegnen, ergibt
sich folgende Situation: Abweichende Lesarten, die sich
bei genauer Prüfung als mangelhaft erweisen, scheiden –
wie sonstige Fehler – aus. Lesarten in A(E), die inhaltlich
oder stilistisch die bessere Variante bilden, können den-
noch nicht einfach übernommen werden, sondern müssen
– im Vergleich mit BC und anhand textimmanenter Krite-
rien – daraufhin untersucht werden, ob sie dem Stilwillen
des Schreibers von A oder aber dem Autor selbst zu-
zurechnen sind.

9. Das Besondere der Hs. D besteht darin, dass sie


sowohl gemeinsame Lesarten mit den Hss. A(E) als auch
mit den Hss. BC besitzt, die jeweils von denen der ande-
ren Seite abweichen. 75 Die Fehleranalyse führt auch hier
bis zu einem gewissen Grad zu einer Klärung der Abhän-
gigkeitsverhältnisse.
Die Hs. D hat gemeinsame Fehler mit den Hss. A(E), die
sich nicht in den Hss. BC finden. Zum Beispiel (richtige
Lesart in Klammer):
I 2,5 ... in hoc a nobis (a bonis BC) declinamus
I 5,7 ... gladio peribit. (Qui acceperit, inquit, gladium ... Gla-
dio peribit add. BC) hoc est ...
I 11,6 ... sapores ..., qui ... ad peccatum ... nescientes (uescen-
tes BC) cogerent.
I 16,5 ... nemo (est add. BC), qui ...
I 22,9 Omnis ... pugna ... grauius sustinemus (sustinetur BC) et
amplius formidamus (formidatur BC).
I 63,7 ... comperi (comperiri BC) ...
I 65,7 ... cum ille ... paratus sit, illis magis quam istis (isti BC)
imputandum est
I 68,4 Sunt ... quibus uideatur Petrum ... nequaquam haberet
(habere BC) necessarium ... confiteri ...

Es mag erstaunen, dass der Schreiber von D nicht we-


nigstens die offenkundigen Fehler anhand der ihm zu-
gänglichen anderen Textüberlieferung oder aus eigener
Einsicht korrigiert hat. Die zahlreichen gemeinsamen

75
Ein ungewöhnliches Beispiel der beiderseitigen Quellennutzung ist I 27,2, wo
BC Set, AE Si und D Set si schreiben.
EINLEITUNG XLIX
Lesarten mit BC an anderen Stellen, an denen A(E) einen
falschen Text bieten, sowie mehrere gelungene Emen-
dationen 76 zeigen, dass er hierzu durchaus in der Lage war.
Freilich legt er insgesamt keine besondere Sorgfalt an den
Tag, wie die vielen Auslassungen (rd. 70 von rd. 240
Einzellesarten) und Umstellungen, sinnwidrigen Text-
entnahmen aus ähnlichem Schriftbild 77 oder assoziativen
Verschreibungen 78 deutlich machen. Synonyme und
Varianten 79 sowie Änderungen der Wortformen (insbeson-
dere bei den Prädikaten 80) tragen ebenso zu dem Eindruck
eines relativ freien Umgangs mit den Textvorlagen bei.

76
Beispiele gelungener oder zumindest möglicher Korrektur:
I 27,3 ... actio ... castiganda est ..., quia ...potuit ... perniciosius (per add. ABCE)
exemplum fieri.
I 66,5 ... per confessionem cognitam (cognitum ACE; om.B) ...
I 69,1 ... ad detegendum (ABCE) / detegenda (D) confitencium peccata
I 77,1 ... ea ... episcopis a domino collatum esse (ACE) / collata esse (B) / collata
sunt (D) ...
77
z.B (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): in hoc: nichil (5,5; 36,4); patri ait:
prestari (6,9); pugnare: peccare (7,4); iniqui: inquit (10,3); eum: cum (15,2); ne di-
cerent: ne deberent (18,3); tam: tamen (23,4); admouendo: admonendo (23,5); si
enim: solus (29,4); nomen: unum (34,3); decebat: dicebat (40,2); neuo: neruo
(47,9); ualuerit: uoluerit (49,9); ualet: malet (50,1); ei: et (61,2); tunc: tam (61,5);
grecis: gratis (64,2); ostenderet: offenderet (66,3); euangelistis: eo gloriatur (68,3).
78
z.B (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): apud eum: apud deum (8,3); deni-
que: tamen (9,6); nequaquam: numquam (11,5); et iam: eciam (22,8); demonum:
hominum (23,1); quicquam: quicumque (32,5); presertim: preterea (37,2); hoc: hac
(46,7); quoque: quippe (52,6); exsequiis: obsequiis (55,1); adducit: inducit (57,2);
ignoranciam: innocenciam (69,9); pro nummorum: premiorum (73,1); ad locum:
admodum (78,2); mortificat: uiuificat (78,3); ac: at (78,4); relaxent/amoueant:
iniungant (78,7).
79
z.B. (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): te ipsum: te teipsum (Titel); eius:
illius (18,3); inhibuit: prohibuit (19,1); igitur: ergo (passim: 19,5; 25,1; 28,5; 41,5; 51,2;
60,4; 63,11); pulcrum: pulcherrimum (21,4); correpta: corrupta (21,4); postmodum:
postea (23,3); itaque: quippe (23,5); corrupisse: corripuisse (28,1); maioribus:
grauioribus (28,5); ueniant: conueniant (29,2); aut: ac (34,1); hoc: hic (37,3; 44,7);
hoc: hec (40,2; 49,4); sumimus: sentimus (43,1); nos ipsos: nosmet ipsos (46,5); cui:
in qua (47,3); quia: qui (57,4); omnibus: eis (75,5).
80
Durch Modus- und Tempuswechsel setzt D eigene Akzente. Manche Ände-
rungen sind unter grammatischem oder stilistischem Aspekt diskutabel, z.B. (Buch
I, D-Version an zweiter Stelle): permittat: permitteret (30,2); possint: possunt (31,6);
uideantur: uidentur (33,4); conuenit: conueniat (34,4); dicimus: diximus (43,1);
peccet: peccat (43,3); connumeraremus: connumeremus (44,3); audient: audiunt
(55,4); prestet: prestat (69,2); dimittit: dimittat (71,5); absoluant: absoluunt, de-
creuerint: decreuerunt (73,7); meruerint: meruerunt (76,1). Bisweilen unterlaufen
aber auch Missverständnisse und Fehler (z.B. Indikativ in der rhetorischen Frage,
indirekten Rede bzw. nach konsekutivem ut): neget: negat (39,4); propicientur:
propiciantur (55,2); deferant: deferunt (64,1); permittant: permittunt (73,7). Oft
scheint D possit durch posset zu ersetzen, doch ist die Schreibweise nicht ein-
deutig.
L EINLEITUNG
Übereinstimmung zwischen D und A(E) besteht mehr-
fach auch bei den Varianten 81 gegenüber BC (vgl. Nr. 8).
Die meisten gemeinsamen Lesarten in ADE gehören zu
dieser Gruppe. Da der Ursprung dieser überarbeiteten Ver-
sion in der Hs. A liegt, kann D in der Tradierungskette
nicht davor stehen, sondern muss diese Textfassung direkt
oder über eine unbekannte Zwischenkopie von A über-
nommen haben.
Eine Abhängigkeit von der Hs. E ist nicht möglich, da
diese gemäß den Schreibersignaturen 82 ein gutes Jahrzehnt
später als D entstanden ist. Hierzu passt, dass gemeinsame
Fehler bzw. Sonderlesarten von DE, die sich nicht in den
anderen Hss. finden, praktisch nicht vorhanden sind. 83
Der enge Zusammenhang zwischen den Hss. A und D
zeigt sich auch in einigen weiteren Fehlern und Sonder-
lesarten (einschließlich Korrekturen und Schreibweise),
mit denen sich beide von den anderen Hss. unterscheiden:
I 6,3 Set (et add. AD) si quis in carcere ...
I 15,1 ... cum per uim ... committitur (BC) / committantur (AD)
/ committamus (E)
I 16,4 ... absque (AD) / sine (BCE) peccato ...
I 38,9 ... quae apud dominum (AD) / deum (BCE) ...
I 78,1 ... omelia XXV (AD) / uicesima quinta (BC) / XXVI (E)

Um einen vollständigen Nachweis der direkten Abhängig-


keit der Hs. D von der Hs. A zu führen, müsste schließlich
gezeigt werden, dass es in A keine falschen Lesarten gibt,
die nicht auch in D vorhanden sind bzw. die von D nicht

81
Vgl. S. XXXVIII-XXXIX: I 7,4; 17,4; 23,4; 54,1. S. XL-XLII: I 11,1; 11,9; 22,8; 23,6;
48,3; 67,5. S. XLIII-XLV: I 16,6; 22,3; 24,7; 25,1; 25,2; 43,2; 55,1.
82
In der Hs. E ist der Ethik ABAELARDs am Schluss ein kurzes Explicit 1469 (f.
51 v) hinzugefügt. Nach anderen Werken finden sich (f. 195 r bzw. f. 226 v) Vermerke
mit dem Namen des Schreibers O SWALDUS NOTT DE T ILTMANNING, monachus et
professor in Tegernsee, sowie die Jahresangabe 1470. In der Hs. D wird das Ende
von Abaelards Ethik mit einem finis huius libelli (f. 325 r) markiert. Schreibersigna-
turen mit der Angabe des Namens HENRICUS DE WALTKIRCH sowie des Ortes – in
studio heydelbergensi - und des Jahres der Abschrift (1458) gibt es auf f. 292 r und
f. 399 v.
83
Auf spontane Übereinstimmung lassen sich sporadische Beispiele zurück-
führen: Bei I 41,4 schreiben DE sicut statt sic ut (A), das aus Variation von ita ut
(BC) hervorgegangen ist. In der Zwischenüberschrift bei 48,1 wiederholen DE die
Präposition: ... a leuioribus culpis quam a (DE, om. A) grauioribus ...
EINLEITUNG LI
als solche erkannt und korrigiert werden konnten. Damit
treten noch einmal die Sonderfehler von A in den Blick.
Wie oben (Nr. 5) festgestellt wurde, sind diese von solcher
Art, dass ein aufmerksamer Schreiber sie ohne weiteres
berichtigen konnte. In der Hs. D sind sie ebenso wie in E
weitgehend vermieden. Dabei ist es für die Frage der
Abhängigkeit der Hss. ohne Belang, ob die richtige Lesart
durch Emendation auf der Grundlage von A oder durch
Übernahme aus BC gewonnen wurde.
Ein Indiz, das trotz der großen Nähe zwischen A und D
Zweifel an einer unmittelbaren Abhängigkeit offen hält, ist
die Titelrubrik. Das Werk trägt in D die Überschrift Incipit.
Scito te teipsum. Der Name des Autors fehlt. Es ist nicht
einsehbar, aus welchem Grund der Schreiber von D, wenn
er die Hs. A vor Augen gehabt hätte, die darin enthaltene
Autorenangabe (vgl. Nr. 2) unterdrückt und das Leitmotto
variiert haben sollte, bzw. weshalb er die verkürzte Titu-
latur, die er in seiner anderen Textgrundlage (nicht in der
Hs. B; dort fehlen die Rubriken gänzlich) vorfand, anhand
der Angaben in A keiner Korrektur unterzog. Die Vermu-
tung, dass dies aus Scheu vor dem Namen eines unter
Häresieverdacht stehenden Autors geschehen sein könnte,
trägt nicht weit, da bald nach der Fertigstellung der Hs. D
von anderer Hand über den Titel der schon zitierte (vgl.
S. XIV) Satz hinzugefügt wurde: Iste tractatus uidetur esse
Petri abailardi doctoris parisiensis, uerbo et scripto de he-
resi conuicti a sancto bernhardo. Vide epistula eius 187. 84
Da auch die verschollene Zwillings-Hs. zu D nach Ausweis
der Bibliothekskataloge 85 ABAELARDs Ethik ohne den Namen

84
BERNHARDS ep. 187 (Einladung der Bischöfe nach Sens) ist der erste in der
Reihe seiner Schreiben, die den Konflikt mit A BAELARD betreffen. LUSCOMBE, Ed.,
xlviii Anm. 3 vermutet, dass ep. 188 gemeint sein könnte, wo Scito te ipsum aus-
drücklich erwähnt wird.
85
Näheres über die Katalogisierung der Hs. D und einer weiteren Hs. dessel-
ben Inhalts in zwei hss. Verzeichnissen der ehemaligen Kartause Mainz (jetzt
Stadtbibliothek Mainz MS. lat. 576 und 577) bei LUSCOMBE, Ed., xlix-l. Der ältere,
nur etwa 10 Jahre nach D entstandene Katalog (577) verzeichnet beide Hss., ohne
jedoch bei der Inhaltsangabe Scito te ipsum zu erwähnen. Das ca. 1520 erstellte
Verzeichnis (576) weist beide Hss. mit derselben Signatur aus, nennt nun aber
ausdrücklich auch Scito te ipsum und seinen Autor. Es liegt nahe anzunehmen,
dass diese Ergänzung mit dem Zusatz zusammenhängt, der nach der Fertigstellung
der Hs. D über dem Titel eingefügt wurde und dessen Entstehungszeit damit
zwischen 1466 und 1520 eingegrenzt werden kann.
LII EINLEITUNG
des Autors enthielt, scheint dieser Mangel auf die Vorstufe
beider zurückzugehen, die den Text in der Version der Hs.
A an beide weitergab. Ob auch die Kontamination mit der
Tradierungslinie von BC bereits auf dieser Ebene stattge-
funden hat, lässt sich nicht verifizieren.
Die Beziehungen der Hs. D zu der anderen Traditions-
linie, die in den Hss. BC greifbar ist, stellen sich folgen-
dermaßen dar: Einige Male stimmt D mit BC in Fehlern
überein, die in AE nicht vorhanden sind. Dabei fällt erneut
auf, dass der Schreiber diese einfachen Versehen weder
spontan noch anhand des Vergleichstexts in A korrigiert
hat. 86 Zum Beispiel (richtige Lesart in Klammern):
I 17,5 ...sicut (sic AE) potestas eius bona dicitur ..., ut ...
I 18,5 ... quod precipiendum (non add. AE) fuit ...
I 20 ... quod in consensu (consensu ABDE, consensum C)
mali uel contemptum (contemptu AE) dei statuimus ...

Die Mehrzahl der gemeinsamen Lesarten von BCD, die


sich von A(E) abheben, liegt auch hier im Bereich der
Varianten. Dabei zeigt der Schreiber von D oft ein gutes
Urteil, indem er sich gegen A für die richtige bzw. bessere
Version in BC entscheidet. Diese Textfassung hat er offen-
sichtlich nicht aus der Hs. C entnommen. Gegen eine
solche direkte Abhängigkeit sprechen nicht nur die äußer-
lichen Bedingungen – die Hs. C scheint zur Zeit der Erstel-
lung der Hs. D im Besitz des Bischofs von Ely (Cambrid-
geshire), WILLIAM GRAY 87, und damit unzugänglich für den
Schreiber von D gewesen zu sein –, sondern vor allem
auchdergeringereTextumfanginD,dersichaufdenGrundbe-
stand beschränkt. Es ist nicht vorstellbar, dass der in der
Hs. C zu diesem Zeitpunkt längst vorhandene Nachtrag
nicht in die Hs. D übernommen worden wäre. Die verein-
zelten Stellen, an denen D und C dieselben Fehler 88 auf-

86
Ein Beispiel nachträglicher Korrektur findet sich I 7,2, wo D mit B(E) inquies
schreibt und das -e- durchstreicht (inquis AC).
87
gest. 1478. Aus seinem Besitz stammt auch ms 148 Balliol College, das u.a.
Briefe BERNHARDs VON CLAIRVAUX und die Capitula heresum XIV enthält, s. HÄRING,
Ed., 38. Vgl. zu Bischof GREY auch MEWS, Anm. 10, 258; LUSCOMBE, Ed., li.
88
Eine sporadische Übereinstimmung von CD in richtigen Lesarten gegenüber
ABE ist oben (S. XXIX Nr. 6) vermerkt worden.
EINLEITUNG LIII
weisen, während B zusammen mit A(E) die richtige Lesart
bietet, sind deshalb nicht das Ergebnis einer bilateralen
Beziehung CD. Vielmehr dürften sie – da eine parallele
spontane Verschreibung wenig wahrscheinlich ist – als
Fehler der BC-Tradition zu verstehen sein, die D übernom-
men, B jedoch emendiert hat. Dies ist zugleich ein erster
Hinweis darauf, dass D nicht unmittelbar von B abhängt:
I 4,1 ... sicut in (et ABE) illa.
I 7,4 Vt ubi (uero ABE) pugna sit, ...
I 10,3 ... in hoc ipso manifeste inquit (iniqui ABE) ...
I 11,6 ... si tales ei (eis ABE) sapores immitteret ...
I 25,3 ... quo animo fiunt (fiant ABE) ...
I 37,2 ... presertim cum apostolus dicit (dicat ABE): ...
I 55,2 ... multis se de causis excusare (posse add. ABE) uiden-
tur, ...

Gemeinsame Fehler in BD, die sich nicht in den anderen


Hss. finden, sind in größerer Zahl vorhanden. Zum Bei-
spiel (richtige Lesart in Klammern):
I 2,1 Non est ... animi uicium idem quod peccatum, (nec pec-
catum add. ACE) idem quod actio mala.
I 3,4 ... quod ... in esse subsistit (subsistat ACE) ...
I 13,6 ... quod illi commiserunt ex (in ACE) culpa.
I 17,6 Quis tanta sustinet ..., quanta ille (illi AE) ...
I 18,3 ... qui et illa ... reuelare (reuelari ACE) prohibebat.
I 19,4 ... quod ante secula de te ipso (ipse ACE) cognoueram.
I 28,5 ... non tam equitatem (equitate ACE) ... attendentes,...
I 30,3 ... significamus (figuramus ACE).
I 38,2 Qui cum merita non habent (habeant ACE), ...
I 47,8 ... execrabiles et ualde ociosi (odiosi C)
I 48,3 ... timor penam habet, quam (et C) perfecta caritas ...
I 52,3 ... quod dominum tradidit (tradiderat ACE), ...
I 53,4 Quibus illa ... incurrit (occurrit ACE) increpacio: ...
I 67,6 ... hec eius tercia (trina ACE) negacio ...
I 67,9 ...eius tam horrendus (abhorrendus ACE) lapsus ...
I 72,2 Dignos (Digna ACE) satisfactione ... emendando ...
I 75,1 Quecumque ligaueritis (ligaueris ACE) ...

Zu dieser Übereinstimmung in falschen Lesarten passen


einige weitere Gemeinsamkeiten (Umstellungen der Wort-
folge: I 37,2 se / bene; 39,3 actum est / ceco; 61,7 gemitum /
penitencie; übereinstimmende Schreibweise bei I 1,5: ebi-
LIV EINLEITUNG
tudo (hebitudo ACE); Parallelität von zusätzlichen Zwi-
schenüberschriften in D mit Gliederungszeichen in B: I 11,1;
27,1; 47,1), die auf eine nähere Verbindung zwischen B und
D hindeuten. In dieselbe Richtung weisen auch Stellen, an
denen D mit mehr oder weniger Erfolg auf Lesarten zu
reagieren scheint, wie sie in B anzutreffen sind (richtige
Lesart in AE und/oder C):
I 5,1 ... ut eum ... persequatur (ACE) / prosequitur (B) / pro-
sequatur (D).
I 37,2 ... fiduciam habemus ad deum (C) / apud deum (AE) / in
domino (B) / ad dominum (D)
I 42,5 De qualibus (ACE) / libet (B) / qualibet (D) ...
I 48,4 ... ad suaue iugum et onus leue suum sumendum (C) /
sumendum (AE) / suum (B) / suum dum (D) dominus
exhortatur, ...
I 58,9 ...benignitatem ..., qua tam diu tollerat te (C) / qua tam
diu te tolerat (AE) / quantam dicite tollerat (B) / qua tam
dure tolerat (D), ...
I 65,6 ... sacerdotes, quibus animae confitentium (ACE) / peni-
tenciae (B) / penitencium (D) sunt commissae, ...

Dass sich D in diesen Fällen nicht unmittelbar auf B


bezieht, wird an einer Stelle wie I 6,5 deutlich, wo B ein et
nachträgt, das D wohl ebenfalls übernommen hätte, wenn
D seine unmittelbare Vorlage gebildet hätte: Sic et (ACE, et
add. sup.lin. B, om. D). Gegen eine direkte Verbindung
zwischen D und B sprechen auch die zahlreichen Beispie-
len, an denen die Hs. B falsche Lesarten (einschließlich
vieler Auslassungen und mancher Wortumstellungen) bie-
tet, während D den richtigen Text enthält. Es ist kaum vor-
stellbar, dass der Schreiber an diesen Stellen akribische
Fehlerkorrekturen anhand der Hs. A vorgenommen hat.
Ein weiteres Indiz gegen eine Abhängigkeit von der Hs.
B ist die Gestaltung des Textendes. Aus der Hs., die ihm
den Text der A-Version bot, ersah der Schreiber von D,
dass das Werk in dieser Fassung hier abgeschlossen war.
In der Hs. B dagegen wäre ihm in einer neuen Zeile (mit
Einzug) eine unmittelbar anschließende – nicht durch eine
der sonst in dieser Hs. anzutreffenden Markierungen (Para-
graph, Leerraum für Initiale oder Subtitel) abgehobene –
Fortsetzung des Textes begegnet. Dass diese inhaltlich
EINLEITUNG LV
nicht an die vorangehende Gedankenführung anschließt –
es handelt sich, wie schon bemerkt, um ABAELARDs Apolo-
gia –, wäre ihm wohl nicht entgangen, hätte ihn aber kaum
abgehalten, sie ebenfalls zu kopieren. Sah er sich doch
nicht gehindert, nach dem Ende des Grundtextes der Ethik
ohne Kennzeichnung eines neuen Werks unter dem Sub-
titel De reliquiis sexte etatis mit den fünf letzten Kapiteln
aus BEDAS De temporum ratione fortzufahren. 89 Wenn er
damit seiner Vorlage folgte, ist diese als nicht identisch mit
der Hs. B erwiesen. Falls er den Zusatz in eigener Initia-
tive aus einer anderen Quelle hinzufügte (wobei unklar ist,
was ihn dazu veranlasst haben könnte), bleibt die Möglich-
keit, dass ihm die Hs. B bekannt war, ebenfalls unwahr-
scheinlich, da es in diesem Fall keinen ersichtlichen Grund
gab, den in B gebotenen Mehrtext entfallen zu lassen.
Schließlich machen auch die äußeren Umstände es nicht
wahrscheinlich, dass der Schreiber der Hs. D Zugang zu
der Hs. B hatte, da sich diese – wie P. RUF aus dem von
einer Hand des 14./15. Jahrhunderts auf das Schlussblatt
geschriebenen Grundstücksverzeichnis mit (nicht identifi-
zierten) italienisch klingenden Ortsnamen geschlossen
hat 90 – zur Entstehungszeit der Hs. D in Italien befand.
Als Ergebnis lässt sich festhalten: Insoweit die Hs. D der
von der Hs. A gebotenen Version folgt, enthält sie keine
zusätzliche Information für die Textkonstitution. Wo sie
von einem uns nicht bekannten, neben der Hs. B stehen-
den und mit dieser auf eine gemeinsame Quelle zurückge-
henden Textzeugen (D) abhängt, sind ihre Lesarten nicht
ohne Interesse. Aus dieser Vorlage können im Einzelfall
richtige Lesarten in D erscheinen, denen in den anderen

89
67-71, ohne den letzte Satz (CCL 123B, 535-544), von LUSCOMBE nicht identifi-
ziert (Ed., xlviii). Nach diesem Zusatzkapitel folgt der Vermerk finis huius libelli
(f. 325 r).
90
RUF, Apologie, 8. Andere Indizien für die Aufbewahrung der Hs. B vor ihrem
Erscheinen in den Beständen der Bayerischen Staatsbibliothek gibt es, soweit ich
sehe, nicht. Wann und von wem die Staatsbibliothek sie erworben hat, kann (lt.
mündlicher Auskunft der Bibliotheksverwaltung) infolge des kriegsbedingten Ver-
lustes der entsprechenden Dokumente nicht mehr nachvollzogen werden. GRAB-
MANN , ibid. 20, spricht von „einer aus Privatbesitz für die Münchener Staatsbiblio-
thek erworbenen Pergamenthandschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts“.
LVI EINLEITUNG
Hss. Fehler gegenüberstehen. Allerdings bleibt jeweils zu
prüfen, ob es sich in diesen Fällen wirklich um den
authentischen Text oder um Emendationen des Schreibers
von D handelt.
10. Auf der Grundlage dieser Untersuchung kann die
Zuordnung der Handschriften in einem Stemma abgebildet
werden. Dabei wird die Hypothese eines mechanischen
Textverlusts auf der Ebene des Archetyps (vgl. Nr. 3) als
unwahrscheinlich ausgeschlossen.

(a –) (a +)

(A) (B) (C) (c)

A (D) B

(d)

E D[DI ] C

(a−) bezeichnet den Archetyp, auf den die Hss. ABDE und
C-Grundbestand mit ihren gemeinsamen Fehlern zurück-
gehen (eine Arbeitskopie mit dem Text bis I 79,3). (a+) tritt
als die vom Autor fortgeschriebene Fassung mit dem Text
bis II 4,3 daneben. (A), (B), (C), (D) und (d) sind nicht be-
kannte Zwischenglieder, über die der Anschluss der Hss.
ABC und D an die jeweiligen Vorstufen vonstatten ging.
Die Anordnung von (A), (B) und (C) auf derselben Stem-
ma-Ebene widerspricht nicht der in der Textuntersuchung
zutage getretenen Trennung zwischen A und BC. Der Son-
derstatus von A entstand erst durch die Redaktion, die der
Schreiber dieser Hss. auf einer Textbasis vornahm, die sich
nicht grundsätzlich von der hinter BC stehenden unter-
schied. (c) ist die von MEWS rekonstruierte Abschrift (= Z*
MEWS, vgl. Anm. 10, 256) von (a+), anhand deren der Nach-
trag in C (= O MEWS, ibid. 248) erfolgte. [D 1] verweist auf
die katalogisch erfasste, aber verschollene Parallel-Hs. zu
D (vgl. S. LI).
EINLEITUNG LVII
11. Für die Textkonstitution ergibt sich aus der verglei-
chenden Fehleranalyse (Nr. 5-9) folgende Leitlinie: Bei der
Prüfung abweichender Lesarten haben die Hss. A,B und C
grundsätzlich dieselbe Autorität. Wenn zwei von ihnen ge-
gen die dritte Hs. stehen, erhalten sie den Vorzug, sofern
nicht eindeutige Gründe dagegen sprechen. Die Textva-
rianten werden nach dem beschriebenen Verfahren (Nr. 8,
Schluss) geprüft. Die Hs. E ist textkritisch ohne Bedeutung.
Dasselbe gilt für das Textzeugnis der Hs. D, soweit es die
Übereinstimmung mit der Hs. A betrifft. Der auf diese
Weise konstituierte Text repräsentiert das Werk in der Fas-
sung, die von der redaktionellen Überarbeitung mit ihrer
antikisierenden Tendenz befreit ist und bis in gramma-
tische und stilistische Besonderheiten den mittelalterlichen
Sprachgebrauch ABAELARDs und seiner Zeit wiedergibt.
Um die Orientierung und den praktischen Umgang mit
dem Text zu erleichtern, werden Buch I und II in durchlau-
fend nummerierte überschaubare Abschnitte eingeteilt, die
ihrerseits durch Paragraphen gegliedert sind. Die Abschnit-
te stimmen weitgehend mit der Randziffer-Gliederung der
Hs. C überein (vgl. Nr. 4). Parallelen und Abweichungen
werden im Apparat angezeigt. Am rechten Rand (neben
der Zeilenzählung) sind die Seiten der Edition LUSCOMBEs
angegeben, so dass der vergleichende Bezug erleichtert
wird.
Die hss. Subtitel werden nicht in den Text aufgenom-
men, sondern zusammen mit den anderen Gliederungs-
merkmalen im Apparat ausgewiesen.
Bibelstellen und andere Zitate werden in der Fassung
wiedergegeben, wie sie die Hss. von Scito te ipsum darbie-
ten. An korrupten Stellen wird die originale Überlieferung
zur Emendation herangezogen.
Indirekte Zeugnisse aus den Anklageschriften gegen
ABAELARD oder aus Werken anderer Autoren, die für die
Textkonstitution relevant wären, gibt es nicht. Die gegen
ABAELARDs Lehre formulierten CAPITULA und die entspre-
chenden Referenzstellen, die inhaltliche Positionen der
Ethik betreffen, enthalten keine direkten Zitate aus Scito te
ipsum.
LVIII EINLEITUNG
Der Apparat gliedert sich in drei Bereiche. Auf der obe-
ren Ebene wird die in den Hss. enthaltene Textgliederung
durch Paragraphen, Initialen und Subtitel (vgl. Nr. 4) do-
kumentiert. Der mittlere Teil gibt die Stellen der im Text
angeführten Bibel- und sonstigen Zitate an und verweist
auf Referenzen im Werk ABAELARDs und anderer Autoren.
Der textkritische Apparat steht zuunterst. Er verzichtet auf
eine breite Darstellung des hss. Befundes. Spontane Ver-
schreibungen und Synonyme, auf die einleitend hin-
gewiesen wurde, erscheinen nur in signifikanten Einzel-
fällen. Falsche Lesarten und Varianten, die in der Untersu-
chung der Abhängigkeit der Hss. vorgestellt und erörtert
worden sind, werden meist auch im kritischen Apparat ver-
zeichnet, um die Nachprüfung zu erleichtern. Dasselbe gilt
für Umstellungen der Wortfolge, wenn sie keine evidenten
Fehler, sondern sinngemäß mögliche Varianten darstel-
len.
Die Orthographie orientiert sich an der Schreibweise der
Hs. B, ohne deren Eigenheiten (vgl. Nr. 7) diplomatisch
abzubilden. Damit erscheint der Text in einer Gestalt des
12. Jahrhunderts und wird weder durch eine mittelalter-
liche Rekomposition (wie in der Hs. A) noch durch eine
moderne Normalisierung antikisiert. Die inkonsequente
hss. Schreibung des zu einem einfachen Laut gewordenen
Diphthongs -ae- als -eq- (in der Edition als -ae- wiederge-
geben) und -e- wird mitvollzogen; ebenso die Schreibung
-ci- für -ti-, set für sed, econuerso für e conuerso. Nomina
sacra (deus, dominus, ueritas, spiritus etc.) werden mit
den Hss. klein, Namen von Personen und Orten gegen die
hss. Praxis groß geschrieben. In den Indices wird eine nor-
malisierte Schreibung verwendet.
Bibelzitate und biblische Wendungen im Text werden
kursiv gedruckt. Wiederholungen biblischer Lemmata mit
anschließender Erläuterung des Autors erscheinen in dop-
pelten Anführungszeichen. Mit doppelten Anführungszei-
chen werden auch die Zitate aus antiken und patristischen
Autoren versehen. ABAELARDs interpretierende Zusätze hoc
est ... u.ä. stehen in einfachen Anführungszeichen. All dies
hat kein Vorbild in den Hss.
EINLEITUNG LIX
Die Satztrennung folgt grundsätzlich dem hss. Vorbild,
sofern nicht die syntaktische Struktur im Einzelfall etwas
anderes erfordert. Die Satzzeichen, die in den mittelalter-
lichen Hss. keine systematische Punktuation darstellen,
werden auf die in der deutschen Rechtschreibung übliche,
d.h. die syntaktische Gliederung betonende Weise gesetzt.
Auf eine ausführliche Bibliographie wird verzichtet. Die
Editionen und verschiedene Übersetzungen von Scito te
ipsum sind nachfolgend verzeichnet. Die Werke ABAELARDs
und einige andere, mehrmals in Bezug genommene Werke
werden mit den verwendeten Abkürzungen in einer Über-
sicht dargestellt.
LX EINLEITUNG
BIBLIOGRAPHISCHE ANGABEN

SCITO TE IPSUM – EDITIONEN

Petri Abaelardi Ethica seu liber dictus Scito te ipsum, Ex


cod. ms. imperialis monasterii S. Emmerammi Ratisbonen-
sis OSB, eruit R. D. P. BENEDICTUS BONETUS, Benedictinus
Mellicensis; edidit D. BERNARDUS PEZIUS, in: Thesaurus
anecdotorum novissimus, III 2, Augustae Vindelicorum et
Graecii 1721, Sp. 625-688 (= PL 178, 633-678)
Magistri Petri Abaelardi Ethica seu liber dictus: Scito te
ipsum, in: Petrus Abaelardus: Opera hactenus seorsim
edita nunc primum in unum collegit, textum ad fidem
librorum editorum scriptorumque recensuit, notas, argu-
menta, indices adjecit VICTOR COUSIN adjuvante CAROLO
JOURDAIN, II, Paris 1849 (Nachdruck Hildesheim/New York
1970), 593-642
Peter Abelard’s Ethics. An Edition with Introduction,
English Translation and Notes by D.E. LUSCOMBE, Oxford
1971 (Nachdruck 1998)

SCITO TE IPSUM – ÜBERSETZUNGEN

Pietro Abelardo: Conosci te stesso o Etica. Introduzione,


traduzione e note di MARIO DAL PRA, Nuova edizione inte-
ramente rielaborata. In appendice testo latino nell’edi-
zione critica di D.E.Luscombe, (Classici della Filosofia 11)
Florenz 1976.
Pietro Abelardo: Etica, a cura di MASSIMO PARODI e MARCO
ROSSINI, (Classici della filosofia, Edizioni Scholastiche
Bruno Mondadori), Varese 1995 (Ital. Übers. von Dal Pra).
Pierre Abélard: Conférences - Dialogue d’un philosophe
avec un juif et un chrétien. Connais-tois toi-même-Éthique,
Introduction, traduction nouvelle et notes par MAURICE DE
GANDILLAC (Sagesses chrétiennes), Paris 1993.
Peter Abailard: Ethics, Translated and introduced by
J. RAMSAY MCCALLUM, Oxford 1935.
EINLEITUNG LXI
Peter Abelard: Ethical Writings. His Ethics or ‘Know
Yourself’ and His Dialogue between a Philosopher, a Jew
and a Christian. Translated by PAUL VINCENT SPADE with an
Introduction by MARILYN MCCORD ADAMS, Indianapolis-
Cambridge, 1995.
Pedro Abelardo: Etica o conocete a ti mismo. Traducción
del latín, introducción y notas par ANGEL J. CAPPELLETTI,
Buenos Aires 1971.
Nosce te ipsum. Die Ethik des Peter Abälard. Übersetzt
und eingeleitet von FERDINAND HOMMEL (Bücher des Wis-
sens 2), Wiesbaden 1947.
Petrus Abaelard: Ethica 1-3 (leicht gekürzt). Übersetzt
von KURT FLASCH, in: KURT FLASCH (Hrsg.), Mittelalter, 8.4
Die Entdeckung der Intention (Geschichte der Philosophie
in Text und Darstellung 2), Stuttgart 1982, 270-279.
SCHROETER-REINHARD, ALEXANDER: Die Ethica des Peter
Abaelard. Übersetzung, Hinführung und Deutung (Doki-
mion 21), Freiburg/Schweiz 1999

ANDERE WERKE ABAELARDS

Apol. Apologia
Cura et studio ELIGII M. BUYTAERT O.F.M (Pe-
tri Abaelardi Opera Theologica 1, CCM 11),
Turnhout 1969, 359-368
Carm. Astr. Carmen ad Astralabium
RUBINGH-BOSSCHER, J.: Peter Abelard. Carmen
ad Astralabium. A Critical Edition, Groningen
1987
Coll. Collationes
Peter Abelard: Collationes. Edited and trans-
lated by J. Marenbon and G. Orlandi (Oxford
Medieval Texts), Oxford 2001
Comm. Rom. Commentaria in epistolam Pauli ad Romanos
Cura et studio ELIGII M. BUYTAERT O.F.M (Pe-
tri Abaelardi Opera Theologica 1, CCM 11),
Turnhout 1969
LXII EINLEITUNG
Conf. fid. Hel. Confessio fidei ad Heloissam
BURNETT, C.S.F., ‘Confessio fidei ad Heloi-
sam’ – Abelard’s Last Letter to Heloise? A
Discussion and Critical Edition of the Latin
and Medieval French Versions, Mittellatei-
nisches Jahrbuch 21 (1986) 147-155

Conf. fid. Vn. Confessio fidei ‘Universis’


BURNETT, C.S.F., Peter Abelard., Confessio
fidei ‘Universis’: A Critical Edition of
Abelard’s reply to accusations of heresy,
Mediaeval Studies 48 (1986) 111-138

Intell. De intellectibus
URBANI ULIVI, L., La psicologia di Abelardo
e il ‘Tractatus de Intellectibus’, Rom 1976
Abèlard, Des Intellections. Texte ètabli,
traduit, introduit et commenté par PATRICK
MORIN (Collection Sic et Non), Paris 1994

Dial. Dialectica
Petrus Abaelardus, Dialectica. First Com-
plete Edition of the Parisian Manuscript,
with an Introduction by L.M. DE RIJK, 2.
rev. Auflage, Assen 1970

Epist. Epistolae
(Numerierung der Briefe bei MUCKLE und
MCLAUGHLIN excl. HC [Anpassung der
Zählung in der vorliegenden Edition]; bei
SMITS incl. HC)
MUCKLE, J.T., The Personal Letters Between
Abelard and Heloise, Mediaeval Studies 15
(1953) 47-94 [Epist. 1 (2) – 4 (5)]
MUCKLE, J.T., The Letter of Heloise on Re-
ligious Life and Abelard’s First Repply, Me-
diaeval Studies 17 (1955) 240-281 [Epist. 5 (6)
– 6 (7)]
MCLAUGHLIN, T.P., Abelard’s Rule for Reli-
gious Women, Mediaeval Studies 18 (1956)
241-292 [Epist. 7 (8)]
EINLEITUNG LXIII
SMITS, E.R., Peter Abelard. Letters IX-XIV.
An Edition with an Introduction, Diss.,
Groningen 1983).
Epist. c. Bern. Epistola contra Bernardum abbatem
KLIBANSKY,P., Peter Abailard and Bernard
of Clairvaux, Mediaeval and Renaissance
Studies 5 (1961), 1-27
Ethica Scito te ipsum
LUSCOMBE, D.E., Peter Abelard’s Ethics,
Oxford 1971 (unveränderter Nachdruck
1998)
Exp. Hex. Expositio in Hexaemeron.
Patrologia Latina 178,731A-784A
Exp. or. dom. Expositio orationis dominicae
BURNETT, C.S.F., The “Expositio orationis
dominicae ‘Multorum legimus orationes’ ”.
Abelard’s Exposition of the Lord’s Prayer,
Revue Bénédictine 95 (1985) 60-72
Exp. Symb. Ap. Expositio Symboli Apostolorum
Patrologia Latina 178,617D-630A
Exp. Symb. Ath. Expositio Symboli Athanasii
Patrologia Latina 178,629B-632C
HC Historia calamitatum
MONFRIN, J., Abélard: Historia calamitatum.
Texte critique avec une introduction (Bi-
bliothèque des Textes Philosophiques),
Paris 41979
Hymn. Par. Hymnarius Paraclitensis
SZÖVÉRFFY, J., Peter Abelard’s Hymnarius
Paraclitensis. An annotated Edition with
Introduction (Medieval Classics: Texts an
Studies 2-3), 2 Bde., Albany N.Y.-Brookline
Mass. 1975
Hymn collections from the Paraclete (Cis-
tercian liturgy series 8-9), Gethsemani
Abbey, Kentucky, 1989
LXIV EINLEITUNG
LI Logica ‘Ingredientibus’
Peter Abaelards philosophische Schriften, I.
Die Logica ,Ingredientibus’. Zum ersten Male
herausgegeben von Dr. Bernhard Geyer
(BGPTMA 21/1-3), Münster 1933 (1919)

LNp Logica ‘Nostrorum petitioni sociorum’


Peter Abaelards philosophische Schriften, II.
Die Logica ,Nostrorum petitioni sociorum’.
Zum ersten Male herausgegeben von Bern-
hard Geyer (BGPTMA 21/4), 2. durchgesehene
und veränderte Auflage, Münster 1973 (1933)

Planctus MEYER, W., Gesammelte Abhandlungen zur


mittellateinischen Rhythmik, Berlin 1905)
DRONKE, P., Poetic individuality in the Middle
Ages, Oxford 1970, 119-23, 148, 203-209 [Planc-
tus 1,4,6]
VON DEN S TEINEN , W., Die Planctus Abaelards
– Jephthas Tochter, Mittellateinisches Jahr-
buch 4 (1967), 122-144 [Planctus 3]

Probl. Problemata Heloissae


Patrologia Latina 178,677B-730B

Sent. Sententie
Sententie magistri Petri Abelardi (Sententie
Hermanni). Edizione critica e nota al testo, a
cura di SANDRO BUZZETTI, (Pubblicazioni della
Facoltà di lettere e filosofia dell’ Università di
Milano 101, Sezione a cura dell’ Istituto di sto-
ria di filosofia 31), Florenz 1983
(Die angekündigte neue Edition der Sententie
durch D.E. LUSCOMBE lag mir noch nicht
vor.)

Sent. Flor. Sententiae Florianenses


Sententiae Florianenses. Nunc primum edidit,
prologomenis, apparatu critico, notis instruxit
H. OSTLENDER (Florilegium Patristicum 19),
Bonn 1929
EINLEITUNG LXV
Sent. M. Petri Liber Sententiarum magistri Petri
MEWS, C.J., The Sententie of Peter Abelard,
RTAM 53 (1986) 130-184 (174-183)
Sent. Par. Sententiae Parisienses
LANDGRAF, A., Écrits théologiques de
l’école d’Abélard (Spicilegium Sacrum Lo-
vaniense 4) Louvain 1934
Sermo Sermones ad virgines Paraclitenses
Patrologia Latina 178,378A-610D
SN Sic et Non
BOYER, B.B. /MCKEON, R., Peter Abailard.
Sic et Non. A Critical Edition, Chicago-Lon-
don 1976-7
BARROW, J.,Tractatus Magistri Petri Abae-
lardi de Sacramento Altaris, Traditio 40
(1984) 328-336 [SN 117]
Sol. Soliloquium
BURNETT, C.S.F., Peter Abelard ,,Solilo-
quium“. A Critical Edition, Studi Medievali
25/2 (1984) 857-894
TChr Theologia Christiana
Theologia Christiana. Cura et studio ELIGII
M. BUYTAERT O.F.M (Petri Abaelardi Opera
Theologica 2, CCM 12), Turnhout 1969, 69-
372
tsch Theologia ‘Scholarium’ – Recensiones bre-
uiores
ibid., 373-451
TSch Theologia ‘Scholarium’
Theologia ‘Scholarium’. Cura et studio
E.M. BUYTAERT O.F.M et C.J.MEWS (Petri
Abaelardi Opera Theologica 3, CCM 13),
Turnhout 1987, 309-549
TSum Theologia Summi Boni
ibid. 83-201
LXVI EINLEITUNG
ANDERE AUTOREN

Die Abkürzungen von Autorennamen und Werktiteln


anderer Autoren richten sich nach:
– Antike pagane Autoren nach dem Thesaurus Linguae La-
tinae (Index librorum, scriptorum, inscriptionum, ex
quibus exempla adferuntur, Leipzig 21990)
– Antike christliche Autoren nach BLAISE, A., Dictionnaire
Latin-Français des Auteurs Chrétiens, Turnhout 1993
(1954)
– Augustinus nach MAYER, C. u.a. (Hg.), Augustinus-
Lexikon 1, Basel 1986-1994
– Mittelalterliche Autoren nach BLAISE, A., Lexicon Latini-
tatis Medii Aeui, Turnhoult 1975

Folgende Werke werden mit den nachstehenden Abkür-


zungen aus den angegebenen Editionen zitiert:

ANSELM.-LAUD. ANSELMUS LAUDUNENSIS


Sent. Sententiae
ed. O. LOTTIN, Problèmes d’histoire litté-
raire. L’école d’Anselme de Laon et de Guil-
laume de Champaux (Psychologie et Mo-
rale aux XII e et XIII e, 5), Gembloux 1959

A.-L. SCHOLA ANSELMI LAUDUNENSIS SCHOLA


Sent. Sententiae, ed. O. LOTTIN ibid.

BERN.-CLAR. BERNARDUS CLAREVALLENSIS


SBO S. Bernardi Opera
Bd. 1-2 ed. LECLERCQ, J. / TALBOT, C.H. /
ROCHAIS, J., Rom 1957
Bd. 3-8, ed. LECLERCQ, J./ROCHAIS, J., Rom
1963-76

GRAT. GRATIANUS
Decretum magistri Gratiani
ed. FRIEDBERG, A.E., Corpus Iuris Canonici,
Bd. 1-2, Graz 1955/1959
EINLEITUNG LXVII
GUALT.-MAUR. GUALTERIUS DE MAURITANIA EPISCOPUS
Ep. Epistola ad Petrum Abaelardum
ed. OSTLENDER, H., Florilegium Patristicum
19, Bonn 1929, 35-40
GUILL.-S.THEOD. GUILLELMUS A S. THEODERICO
Disp. Disputatio aduersus Petrum Abaelardum
ad Gaufridum Carnotensem et Bernar-
dum
(PL 180,249-328)
Ep. Gaufr. Epistola ad Gaufridum Carnotensium
episcopum et Bernardum Claraeuallis
abbatem
ed. LECLERCQ, J., Les lettres de Guillaume
de Saint-Thierry à Saint Bernard, Revue
Bénédictine 79 (1969) 375-391 (377-378)
PETR.-LOMB. PETRUS LOMBARDUS
Sententiae
in IV libris distinctiae, Tom. I-II (Spicile-
gium Bonaventurianum IV/V), Grottafer-
rata (Rom) 1971/1981
THOM.-MOREN. THOMAS MORENIENSIS
Disp. Disputacio catholicorum patrum contra
dogmata Petri Abailardi
ed. HÄRING, N.M., Thomas von Morigny
« Disputatio catholicorum patrum contra
dogmata Petri Abailardi », Studi Medievali
22 (1981) 299-376 (326-376)
Cap. her. Capitula heresum XIV
ed. HÄRING, N.M., Die vierzehn Capitula
heresum Petri Abaelardi, Cîteaux 31 (1980)
35-52 (43-52)
In Fragen der mittelalterlichen Latinität wird Bezug ge-
nommen auf :
HLSMA STOTZ, P., Handbuch zur lateinischen Spra-
che des Mittelalters, Bd. 2-4, (Handbuch
der Altertumswissenschaft II 5.2-4), Mün-
chen 1996-2000
LXVIII EINLEITUNG
ABKÜRZUNGEN

Es werden folgende allgemeine Abkürzungen verwen-


det:

add. Hinzufügung
al. andere/r
cf. vergleiche
cit. Zitat
corr. Korrektur
del. Streichung
ed., Ed. Edition/Editor
e.g. zum Beispiel
et al. und andere
f. Blatt
Hs(s). Handschrift(en)
hss. handschriftlich
ibid. ebendort
id. der-/dasselbe
introd. Einleitung
lg Initiale (littera grandis)
mg am Rand
ms(s) Handschrift (en)
n. Randziffer (numerus)
om. Auslassung
par Paragraph
p.l. Abkürzung mit Anfangsbuchstaben (primis litte-
ris)
sc. ergänze
LXX Septuaginta
sim. ähnlich
sp Leerraum (spatium)
splg Leerraum für Initiale (spatium litterae grandis)
spsubt Leerraum für Subtitel (spatium subtituli)
sq(q). folgend(e)
subt Zwischenüberschrift (subtitulus)
sup.ras. über einer Rasur
sup.lin. über der Zeile
uid. siehe
Vg Vulgata
EINLEITUNG LXIX
vgl. vergleiche
VL Vetus Latina
zit. Zitat
⬃ Inversion der Wortfolge
[] Auslassung/Tilgung des Klammerinhalts
具典 Hinzufügung des Klammerinhalts
() Erläuternder Zusatz
† korrupte Lesart
SCITO TE IPSVM

LIBER PRIMVS

1 Mores dicimus animi uicia uel uirtutes, quae nos ad |2


2 bona uel mala opera pronos efficiunt. Sunt autem uicia seu
bona non tantum animi set eciam corporis, ut debilitas
corporis uel fortitudo, quam uires appellamus, pigredo uel
3 uelocitas, claudicacio uel rectitudo, cecitas uel uisio. Vnde 5
ad differentiam talium, cum diximus ‘uicia’, premisimus
4 ‘animi’. Haec autem uicia, scilicet animi, contraria sunt
uirtutibus, ut iniusticia iusticiae, ignauia constanciae,
intemperancia temperanciae.
5 Sunt animi quoque nonnulla uicia seu bona, quae a 10
moribus disiuncta sunt nec uitam humanam uituperio uel
laude dignam efficiunt, ut hebitudo animi uel uelocitas
ingenii, obliuiosum uel memorem esse, ignorancia uel
6 sciencia. Quae quidem omnia, cum eque reprobis ut bonis
conueniant, nichil ad morum compositionem pertinent nec 15
7 turpem uel honestam efficiunt uitam. Vnde bene superius
cum premisissemus ‘animi uicia’, ad exclusionem talium
subiunximus ‘quae ad mala opera pronos efficiunt’, hoc est

Scito te ipsum ] om. B Scito te teipsum D


LIBER PRIMVS ] om. ABCDE
1,1 splg B
1,5 subt De uicio animi quod ad mores pertinet ADE

1 cf. Coll. 80 2/9 cf. Coll. 85; 138 Comm. Rom. 2,4,8:135-137 Sent. 33:1-4 uid.
2233 14/15 uid. 52-54; 779-780 SN 137,3 (PROSP. Sent. 7) Coll. 117; 205 Epist. 4
(82:9-10); 6 (248:28-29); 8 (276:10) Sent. 32:116-117; 34:34

2 bona uel mala ] ⬃ ADE 6 diximus ] dicimus AE 10 Sunt ] autem add


AE 11 disiuncta ] seiuncta ADE uituperio ] uituperacione B 15 con-
ueniant ] eueniant AE 16/17 superius cum ] ⬃ AE
2 SCITO TE IPSVM I 1,7 - 2,6
uoluntatem inclinant ad aliquid, quod minime conuenit
fieri uel dimitti. 20
2 Non est autem huiusmodi animi uicium idem quod
2 peccatum, nec peccatum idem quod actio mala. Verbi
gracia: Iracundum esse, hoc est pronum uel facilem ad ire
perturbacionem, uicium est et mentem inclinat ad aliquid
impetuose et irracionabiliter gerendum, quod minime 25
3 conuenit. Hoc autem uicium in anima est, ut uide|licet |4
facilis sit ad irascendum, eciam cum non commouetur ad
iram, sicut claudicacio, unde claudus dicitur homo, in ipso
est, eciam quando non ambulat claudicando, quia uicium
adest, eciam cum actio deest. Sic et multos ad luxuriam 30
sicut ad iram natura ipsa uel complexio corporis pronos
4 efficit. Nec tamen in hoc ipso peccant, quia tales sunt, set
pugnae materiam ex hoc habent, ut per temperanciae uir-
tutem de se ipsis triumphantes coronam percipiant, iuxta
illud Salomonis: Melior est patiens uiro forti et, qui domi- 35
5 natur animo suo, expugnatore urbium. Non enim religio
ab homine uinci, set a uicio turpe estimat. Illud quippe
bonorum quoque hominum est, in hoc “a bonis declinamus”.
6 Hanc nobis uictoriam commendans apostolus ait: Nec
coronabitur quis, nisi legitime certauerit. “Certauerit”, 40
inquam, ‘non tam hominibus quam uiciis resistendo, ne
nos uidelicet in consensum pertrahant prauum.’ Quae, etsi
homines cessent, impugnare nos non cessant, ut tanto
periculosior eorum pugna sit quanto frequentior, et tanto

2,1 par C spsubt par splg B subt Quid distet inter peccatum et uicium incli-
nans ad malum AE Quid distet uicium inclinans ad malum a peccato D

19/20 uid. 848-849 21/22 cf. Comm. Rom. 2,4,8:137 Sent. 33:26-27; 34:1-
2 28/30 cf. SN 143,2 30/32 cf. Coll. 144 Sent. 33:46-49 33/34 uid. 85-
88; 173-184 35/36 Prou 16,32 cit. Epist. 5 (91:8-9) Probl. 14 (698D) Comm. Rom.
3,8,13 38 cf. CIC. Tusc. 4,6,13 Ps 36,27 39/40 2 Tim 2,5 cit. Coll. 112 Epist. 4
(82:23); 5 (93:7-8) Sermo 26 (540D) Comm. Rom. 3,8,17 42 cf. HC 300-333 Epist.
5 (89:15); 8 (276:27-28.34) Sermo 6 (427C/D) uid. 222/223; 599 42/45 uid. 615-619

21 Non est ... animi uicium idem quod ] Hoc ... uicium animi idem est quod
C 22 nec peccatum ] om. BD 27 facilis ] om. AE commouetur ]
mouetur AE 29 eciam quando ] ⬃ AE 37 estimat ] existimat ADE
38 bonis ] nobis ADE 39 Nec ] Non ADE 44 eorum ] eius BC
SCITO TE IPSVM I 2,6 - 3, 4 3
7 uictoria clarior quanto difficilior. Homines uero, quan- 45
tumcumque preualeant, nichil uitae nostrae turpitudinis
ingerunt, nisi cum more uiciorum et quasi nobis in uicia
conuersi turpi nos consensui subiciunt. Illis corpori
dominantibus, dum liber animus fuerit, nichil de uera
libertate periclitatur, nichil obscene seruitutis incurrimus. 50
8 Non enim homini seruire set uicio turpe est, nec corpora-
lis seruitus set uiciorum subiectio animam deturpat. Quic-
quid enim bonis pariter et malis commune est, nichil ad
9 uirtutem uel uicium refert. Vicium itaque est, quo ad pec-
candum proni efficimur, hoc est inclinamur ad consencien- 55
dum ei, quod non conuenit, ut illud scilicet faciamus aut
dimittamus.
3 Hunc uero consensum proprie peccatum nominamus,
hoc est culpam anime, qua dampnacionem meretur, uel
2 apud deum rea statuitur. Quid est enim hic consensus nisi 60
dei contemptus et offensa illius? Non enim deus ex damno
set ex contemptu offendi potest. Ipse quippe est | summa |6
illa potestas, quae dampno aliquo non minuitur, set con-
3 temptum sui ulciscitur. Peccatum itaque nostrum creatoris
est contemptus, et peccare est creatorem contempnere, 65
hoc est id nequaquam facere propter ipsum, quod credi-
mus propter ipsum a nobis esse faciendum, uel non dimit-
4 tere propter ipsum, quod credimus esse dimittendum. Cum
itaque peccatum diffinimus abnegatiue, dicentes scilicet
non facere uel non dimittere, quod conuenit, patenter 70

2,9 par splg B subt Quid sit animi uicium et quid proprie dicatur peccatum
AE Quid animi predi<c>tum uicium et quid proprie dicatur peccatum et quid sit
peccatum D
3,1 par C spsubt splg B

51 cf. Sermo 5 (420D) 52 cf. Coll. 138 52/54 uid. 14-15; 779-780
58/68 cf. Sent. 33:50-56 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,12 (Leclercq 378) Disp. 12
(282A/B) Cap. her. 13,1 58 cf. Probl. 24 (710D) 61/62 cf. ANSELM.-LAUD.
Sent. 85:27-31; 87 Probl. 13 (696A; 710D) 66/68 cf. Coll. 18 TSch 1,6.8 Sent. 1:16-
17.30-32

48 conuersi ] conuersis Luscombe Illis ] et illis C Illud AE 54/55 ad


peccandum ] ad peccatum B 60 hic ] iste ADE 61 et ] uel C illius ] ip-
sius ADE 64/65 creatoris est contemptus ] contemptus creatoris est AE
4 SCITO TE IPSVM I 3,4 - 5,2
ostendimus nullam esse substanciam peccati, quod in
non esse pocius quam in esse subsistat, ueluti si tenebras
diffinientes dicamus absenciam lucis, ubi lux habet esse.
4 Set fortassis inquies, quia et uoluntas mali operis
peccatum est, quae nos apud deum reos constituit, sicut 75
uoluntas boni operis iustos facit, ut, quemadmodum uirtus
in uoluntate bona, ita et peccatum in mala consistat, nec
2 in non esse tantum, uerum eciam in esse sicut et illa. Sicut
enim uolendo facere, quod deo credimus placere, ipsi pla-
cemus, ita uolendo facere, quod deo credimus displicere, 80
ipsi displicemus, et ipsum offendere siue contempnere
uidemur.
3 Set dico, quod si diligencius attendamus, longe aliter de
hoc senciendum est, quam uideatur. Cum enim nonnum-
quam peccemus absque omni mala uoluntate, et cum ipsa 85
mala uoluntas refrenata, non extincta, palmam resistenti-
bus pariat et materiam pugnae et gloriam corone confe-
rat, non tam ipsa peccatum quam infirmitas iam necessaria
dici debet.
5 Ecce enim aliquis est innocens, in quem crudelis 90
dominus suus per furorem adeo commotus est, ut eum
euaginato ense ad interimendum persequatur. Quem ille
diu fugiens et, quantumcumque potest, occisionem sui
deuitans, coactus tandem et nolens eum occidit, ne occi-
2 datur ab eo. Dicito mihi, quicumque es, quam malam 95
uoluntatem habuerit in hoc facto. Volens siquidem mortem
effugere uolebat propriam uitam conseruare. Set numquid
haec uoluntas mala erat?

4,1 par C spsubt splg B

71 cf. SN 143,4 (AUG. nat. et gr. 21) 74/78 cf. SN 142,12 (AUG. ep. 102,22.25-
27) Coll. 102 Epist. 5 (251:2-3) Sent. 34:4-5 78/82 uid. 915; 922; 942 cf. Comm.
Rom. 2,4,17:807; 3,8,12:184-188; 4,15,3:30-33 Sent. 20:186-190 79 Rom 8,8
87 cf. Sermo 29 (556A) uid. 1 Petr 5,4 88/89 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 85:39-49
90/164 cf. SN 145.156.157 Comm. Rom. 3,7,16:643

72 subsistat ] subsistit BD 73 dicamus ] dicimus B habet ] habuit ADE


77 uoluntate bona ] ⬃ ADE Sicut ] Quemadmodum ADE 83 quod ] quia
ADE 83/84 aliter / de hoc ] ⬃ C 87 gloriam corone ] gloriae coronam
AE 88 infirmitas ] quaedam add. ADE 92 persequatur ] prosequitur B
prosequatur D 93 occisionem sui ] ⬃ AE 94 eum occidit ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 5,3 - 6,2 5
3 Non, inquies, hoc arbitror, set illa, quam habebat de
occisione domini persequentis. 100
4 Bene, respondeo, et argute dicis, si uoluntatem possis
assignare in eo, quod dicis. Set, iam ut dictum est, nolens
hoc et coactus fecit, quod, quantum | potuit uita incolumi, |8
distulit sciens quoque ex hac interfectione uitae sibi peri-
culum imminere. Quomodo ergo illud uoluntarie fecit, 105
quod cum ipso eciam uitae suae periculo commisit?
5 Quod si respondeas ex uoluntate id quoque esse factum,
cum ex uoluntate, scilicet mortem euadendi non dominum
suum occidendi, constet in hoc eum esse inductum, nequa-
quam id refellimus. 110
6 Set, ut iam dictum est, nequaquam uoluntas ista tam-
quam mala est improbanda, per quam ille, ut dicis, mor-
tem euadere, non dominum uoluit interficere. Et tamen
deliquit consenciendo, quamuis coactus timore mortis,
iniuste interfectioni, quam eum pocius ferre quam inferre 115
7 oportuit. Gladium quippe accepit per se, non traditum sibi
habuit a potestate. Vnde ueritas: Omnis, inquit, qui acce-
perit gladium, gladio peribit. “Qui acceperit”, inquit, “gla-
dium” ‘per presumptionem, non cui traditus est ad exercen-
dam ulcionem’. “Gladio peribit”, hoc est ‘dampnacionem 120
atque animae sue occisionem ex hac temeritate incurrit’.
8 Voluit itaque, ut dictum est, ille mortem euadere, non
dominum occidere. Set quia in occisione consensit, in qua
non debuit, hic eius iniustus consensus, qui occisionem
precessit, peccatum fuit. 125
6 Quod siquis forte dicat, quia uoluit interficere domi-
num suum propter hoc, ut mortem euaderet, non ideo sim-
2 pliciter inferre potest, quia uoluit eum occidere. Veluti si
dicam alicui, quia “uolo ut habeas cappam meam propter

107/110 uid. 270-273 cf. SN 145,6:30-32 (AUG. retr. 1,13,5) 116/117 uid. 119-120
cf. SN 157,9 (AUG. civ. 1,21) 117/118 Mt 26,52 cit. Comm. Rom. 4,13,9:106
126/162 cf. Sent. 25:34-69

99 hoc ] hec ADE habebat ] habuerit AE 101 Bene, respondeo ] ⬃


ADE Bene responde<s> corr. C 101 possis ] posses ADE 102 dicis ] asse-
ris ADE 103 hoc/et coactus ] ⬃ AE uita incolumi ] uitam incolomem (in-
collumem B) ABE 113 interficere ] occidere AE 117 Vnde ] om. B sup.lin.
C 118/120 Qui acceperit ... Gladio peribit ] om. ADE 123 in ] hac add. C
6 SCITO TE IPSVM I 6,2 - 6,10
hoc, ut des mihi quinque solidos” uel “libenter eam pro 130
precio isto fieri tuam uolo”, non ideo concedo, quod
3 uelim eam tuam esse. Set si quis in carcere constrictus
uelit filium suum ibi pro se ponere, ut redemptionem suam
perquirat, numquid ideo simpliciter concedemus, quod
filium suum | in carcerem mittere uelit, quod cum magnis 135 |10
4 lacrimis et multis gemitibus sustinere cogitur? Non utique
talis, ut ita dicam, uoluntas, quae in magno animi dolore
consistit, dicenda est uoluntas, set pocius passio. Et tale
est, quia hoc uult propter illud, tamquam si diceretur, quia
hoc, quod non uult, tollerat propter illud, quod desiderat. 140
5 Sic et infirmus uri et secari uelle dicitur, ut sanetur, et
martires pati, ut ad Christum ueniant, uel Christus ipse, ut
6 nos eius saluemur passione. Non tamen ideo simpliciter
concedere cogimur, ut hoc uelint. Nusquam enim passio
esse potest, nisi ubi contra uoluntatem aliquid fit, nec quis- 145
quam in eo patitur, ubi suam implet uoluntatem et quod
7 eum fieri oblectat. Et certe apostolus, qui ait: Cupio dis-
solui et esse cum Christo, hoc est ‘ad hoc mori, ut ad eum
transeam’, ipse alibi ait: Nolumus expoliari set superuestiri,
8 ut absorbeatur mortale a uita. Quam eciam sentenciam a 150
domino dictam beatus Augustinus meminit, ubi Petro ait:
Extendes manus tuas et alius te cinget et ducet, quo tu non
9 uis. Qui eciam iuxta infirmitatem humanae naturae as-
sumptam patri ait: Si possibile est, transeat a me calix iste,
uerumtamen non sicut ego uolo, set sicut tu. Magnam 155
quippe mortis passionem anima eius naturaliter formida-
bat, nec uoluntarium ei esse poterat, quod penale sciebat.
10 De quo cum alibi scriptum sit: Oblatus est, quia ipse uol-

132/136 cf. Sent. 20:197-199 147/148 Phil 1,23 149/150 2 Cor 5,4
151 cf. AUG. Io. eu. tr. 123,5 (CCL 36,679) 152/153 Io 21,18 154/155 Mt
26,39 158/159 Is 53,7

131 fieri tuam ] ⬃ C 132 uelim eam tuam esse ] eam uelim tuam esse BD
eam tuam esse uelim AE Set ] et add. AD 134 concedemus ] concedimus
ADE 137 animi dolore ] ⬃ AE 140 hoc ] om. AE illud ] aliud AE
141 uri et ] uri uel ADE 142 ueniant ] perueniant ADE 144 hoc ] hec BD
147 eum fieri ] ⬃ AE eum om. D 149 transeam ] perueniam AE ait ] com-
memorat ADE 151 ait ] dixit ADE
SCITO TE IPSVM I 6,10 - 7,6 7
uit, aut secundum diuinitatis naturam accipiendum est, in
cuius uoluntate fuit illum assumptum hominem pati, aut 160
“uoluit” dictum est pro ‘disposuit’, iuxta illud psalmiste:
11 Quecumque uoluit fecit. Constat itaque peccatum non-
numquam committi sine mala penitus uoluntate, ut ex hoc
liquidum sit, quod peccatum est, uoluntatem non dici.
7 Et quidem, inquies, ita est, ubi coacti peccamus, set 165
non ita, ubi uolentes, ueluti si tale quid committere ueli-
mus, quod nequaquam a nobis committi debere scimus. Ibi
quippe mala illa uoluntas et peccatum idem esse uidetur.
2 Verbi causa: Videt aliquis mulierem et in concupiscenciam
incidit, et delectacione carnis mens eius | tangitur, ut ad 170 |12
turpitudinem coitus accendatur. Hec ergo uoluntas et turpe
desiderium quid aliud, inquis, est quam peccatum?
3 Respondeo: Quid, si ista uoluntas per temperancie uir-
tutem refrenetur nec tamen extinguatur, ut ad pugnam
permaneat et ad certamen persistat nec deficiat, set uicta 175
4 succumbat? Vbi enim pugna, si pugnandi desit materia? Aut
unde premium grande, si non sit, quod tolleremus graue?
Cum certamen defuerit, non iam superest pugnare, set pre-
mium percipere. “Hic autem pugnando certamus, ut alibi
coronemur.” Vt uero pugna sit, hostem esse conuenit, qui 180
5 resistat, non qui prorsus deficiat. Hic uero est nostra mala
uoluntas, de qua triumphamus, cum eam diuine subiuga-
mus. Nec eam prorsus extinguimus, ut semper habeamus,
6 contra quod dimicemus. Quid enim magnum pro deo faci-

161 cf. Sent. 26:6-8.37-38 162 Ps 113,11(113B[115],3) cf. Comm. Rom. 4,9,19:208-
209 173/184 cf. Coll. 84; 92; 112 Epist. 6 (93) Sermo 29 (556A) Sent. 33:37-40
173/209 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 13 (282B/C) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 19 (SBO 8,40)
Apol. 2:32-34 Conf. fid. Vn. 17 179/180 cf. AMBR. Virgin. 14,91 (BA 14/2,268)
HIER. ep. 22,3 (CSEL 54,146) 184/188 cf. Epist. 8 (244:16-23) Probl. 28 (712D)

165 Et quidem ] Equidem AE 167 a nobis committi debere ] a nobis debere


committi BD debere a nobis committi AE 169 causa ] gratia AE 170 eius ]
†cicius B tocius C 171 ergo ] uero B 172 inquis ] inquies B inqui[e ]s corr.
D 173/174 per temperancie uirtutem ] temperancie uirtute AE 174 ut ] om.
AE 175/176 deficiat, set uicta succumbat ] deficiat uicta AE 176/177 Aut
unde ] Dum tamen C 180 coronemur ] certaminis triumphantes coronam per-
cipiamus ADE uero ] ubi CD 181 Hic ] Haec AE 181/182 mala uolun-
tas ] ⬃ AE 184 quod ] quam AE
8 SCITO TE IPSVM I 7,6 - 8,7
mus, si nichil nostre uoluntati aduersum tolleramus, set 185
magis quod uolumus implemus? Quis etenim nobis grates
habeat, si in eo, quod pro ipso nos facere dicimus, uolun-
tatem nostram impleamus?
8 At quid, inquies, apud deum meremur ex eo, quod
“uolentes aut inuiti agimus”? 190
2 Nichil certe, respondeo, cum ipse animum pocius quam
actionem in remuneracione penset, nec quicquam ad
meritum actio addat, siue de bona siue de mala uoluntate
3 procedat, sicut postmodum ostendemus. Cum uero uolun-
tatem eius nostre preponimus, ut illius pocius quam nos- 195
tram sequamur, magnum apud eum meritum obtinemus,
iuxta illam ueritatis perfectionem: Non ueni facere uolun-
4 tatem meam, set uoluntatem eius, qui misit me. Ad quod
eciam exhortans nos ait: Si quis uenit ad me et non odit
patrem et matrem, adhuc autem et animam suam, non est 200
me dignus, hoc est ‘nisi suggestionibus eorum uel proprie
renunciet uoluntati et preceptionibus meis se omnino
5 subiciat’. Sicut ergo patrem odire, non perimere iubemur,
ita et uoluntatem nostram, ut non eam sequamur, non ut
6 funditus eam destruamus. Qui enim ait: Post concupiscen- 205
cias tuas non eas et a uoluntate tua auertere, precepit nos
concupiscencias quidem nostras non implere, non penitus
eis carere. Illud quippe uiciosum est, hoc iam infirmitati
7 nostre impossibile. Non | itaque concupiscere mulierem, |14
set concupiscencie consentire peccatum est, nec uoluntas 210
concubitus, set uoluntatis consensus dampnabilis est.

189/190 cf. 1 Cor 9,17 194 uid. 801-849 194/196 cf. HC 1606-09 Epist. 8
(243:39-244:15.) TSch 1,5:47-48 Comm. Rom. 1,1,18:687-688 Sent. 25:9-10.14-15 197/
198 Io 6,38 cit. SN 83,3 Epist. 8 (244:14-15) Sermo 10 (450C) Comm. Rom. 4,15,3:14-
15 199/201 cf. Lc 14,26 Mt 10,37 cit. Epist. 8 (244:7-9) Sermo 28 (552B) 201/
203 cf. Sermo 10 (450C) 205/206 Eccli 18,30 cit. Epist. 8 (244:26-27) cf. Comm.
Rom. 3,8,1:7-8 209/211 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A)

186 nobis grates ] ⬃ B 189 At quid ] Aut quid AE Ad quod C


190 uolentes ] nolentes BCD 191 Nichil ] est mg B 194 procedat ] prodeat
AE 199 eciam exhortans nos ] et nos exhortans AE 203 iubemur ] iubetur
C 207 quidem ] om. AE 208 iam ] autem AE 211 uoluntatis ] uoluntas
BC
SCITO TE IPSVM I 9,1 - 10,1 9
9 Quod de luxuria diximus, hoc et de gula uideamus.
2 Transit aliquis iuxta ortum alterius et conspectis delectabi-
libus fructibus in concupiscenciam eorum incidit, nec
tamen concupiscencie suae consentit, ut inde aliquid furto 215
uel rapina tollat, quamquam delectacione cibi in magnum
3 desiderium mens eius sit accensa. Vbi autem desiderium,
4 ibi procul dubio uoluntas consistit. Desiderat itaque fruc-
tus illius esum, in quo delectacionem esse non dubitat.
Ipsa suae infirmitatis natura compellitur id desiderare, 220
quod inscio domino uel non permittente non licet acci-
5 pere. Desiderium ille reprimit, non extinguit et, quia non
trahitur ad consensum, non incurrit peccatum.
6 Quorsum autem ista? Vt denique pateat in talibus ipsam
quoque uoluntatem uel desiderium faciendi, quod non 225
licet, nequaquam dici peccatum, set ipsum pocius, ut dixi-
7 mus, consensum. Tunc uero consentimus ei, quod non
licet, cum nos ab eius perpetracione nequaquam retrahi-
8 mus, parati penitus, si facultas daretur, illud perficere. In
hoc itaque proposito quisquis reperitur, reatus perfectio- 230
nem incurrit, nec operis effectus superadditus ad augmen-
tum peccati quicquam addit, set iam apud deum eque reus
est, qui ad hoc peragendum, quantum ualet, nititur et,
quantum in se est, illud peragit, ac si, ut beatus Augusti-
nus meminit, in opere quoque ipso esset deprehensus. 235
10 | Cum autem uoluntas peccatum non sit et nonnum- |16
quam inuiti, ut diximus, peccata committamus, nonnulli

9,1 n.9 C
10,1 n.10 C

212 cf. Comm. Rom. 3,7,22-23 Sent. 33:30 222/223 uid. 42 224/227 cf.
GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 19 (SBO 8,40) Apol. 2:32-34
Conf. fid. Vn. 17 229/235 cf. AUG. lib. arb. 1,3,8 (CSEL 74,8) cit. SN 143,10
231/232 uid. 651 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) 237/238 cf. SN 143,5 (PUBL.
SYR. Sent. 19-22); 145,4 (AUG. uera rel. 14,4); 145,6 (AUG. retr. 1,13,5); SN retr. Aug.
(543:339) TSch 3,107:1422 Comm. Rom. 3,7,16:635.655-656

216 tollat ] auferat AE 219 esse ] inesse B 220 Ipsa ] quippe add.
ADE 222 et ] sed AE 229 parati ] quoque add. B facultas daretur ] ⬃
AE 231/232 augmentum peccati ] ⬃ AE 234 illud ] illico C
10 SCITO TE IPSVM I 10,1 - 10,8
tamen omne peccatum esse uoluntarium dicunt. In quo et
quandam differenciam peccati a uoluntate inueniunt, cum
aliud uoluntas aliud uoluntarium dicatur, hoc est aliud 240
2 uoluntas aliud, quod per uoluntatem committitur. At uero
si peccatum dicimus, quod proprie peccatum dici prefati
sumus, hoc est contemptum dei siue consensum in eo,
quod credimus propter deum dimittendum, quomodo
dicemus peccatum esse uoluntarium, hoc est nos uelle 245
deum contempnere, quod est peccare, uel deteriores fieri
3 aut dignos effici dampnacione? Quamuis enim uelimus
facere id, quod debere puniri scimus, uel unde puniri digni
simus, non tamen puniri uolumus in hoc ipso manifeste
iniqui, quod hoc uolumus facere, quod est iniquum, nec 250
tamen penae, quae iusta est, subire uolumus equitatem.
4 Displicet pena, quae est iusta, placet actio, quae est
iniusta.
5 Sepe eciam contingit, ut, cum uelimus concumbere cum
ea, quam scimus coniugatam, specie illius illecti, nequa- 255
quam tamen adulterari cum ea uellemus, quam esse coniu-
6 gatam nollemus. Multi econtrario sunt, qui uxores poten-
tum ad gloriam suam eo magis appetunt, quia talium
uxores sunt, quam si essent innupte, et magis adulterari
quam fornicari appetunt, hoc est magis quam minus exce- 260
7 dere. Sunt quos omnino piget in consensum concupiscen-
ciae uel malam uoluntatem trahi, et hoc ex infirmitate
carnis uelle coguntur, quod nequaquam uellent uelle.
8 Quomodo ergo hic consensus, quem habere non uolu-
mus, uoluntarius dicetur, ut secundum quosdam, sicut 265
dictum est, omne peccatum dicamus uoluntarium, profecto
non uideo, nisi uoluntarium intelligamus ad exclusionem
necessarii, cum uidelicet nullum peccatum ineuitabile sit,

254/57 cf. Comm. Rom. 3,7,16:665-671 267/270 cf. TSch 3,107:1422-24


Comm. Rom. 3,7,16:637-650

238 esse uoluntarium ] ⬃ AE 242 peccatum dici ] ⬃ AE 245 dicemus ]


dicimus AE 247 effici dampnacione ] ⬃ ADE 248 quod ] quo A
249 simus ] sumus BE 252 est iusta ] ⬃ AE 255 scimus ] esse add. B
258 appetunt ] cupiunt A DE 265 dicetur ] dicatur C sicut ] ut B uelut
ADE
SCITO TE IPSVM I 10,8 - 11,8 11
uel uoluntarium dicamus, quia ex aliqua procedit uolun-
9 tate. Nam et si ille, qui coactus dominum suum occidit, non 270
habuit uoluntatem in occisione, id tamen ex aliqua com-
misit uoluntate, cum uidelicet mortem euadere uel differre
uellet.
11 Sunt qui non mediocriter moueantur, cum audiant
nos dicere | operacionem peccati nichil addere ad reatum 275 |18
uel ad dampnacionem apud deum. Obiciunt quippe, quod
in actione peccati quedam delectacio sequatur, quae pec-
catum augeat, ut in coitu uel esu illo, quem diximus.
2 Quod quidem non absurde diceres, si carnalem huius-
modi delectacionem peccatum esse conuinceres nec tale 280
3 quid committi posse nisi peccando. Quod profecto si
recipias, utique nemini licet hanc carnis delectacionem
4 habere. Vnde nec coniuges immunes sunt a peccato, cum
hac sibi carnali uoluptate concessa permiscentur, nec ille
5 quoque, qui esu delectabili sui fructus uescetur. Essent 285
eciam in culpa quilibet infirmi, qui ad recreacionem sui, ut
de infirmitate conualescant, suauioribus cibis fouentur,
quos nequaquam sine delectacione sumunt uel, si sume-
6 rent, non prodessent. Denique et dominus, ciborum quo-
que creator sicut et corporum, extra culpam non esset, si 290
tales eis sapores immitteret, qui necessario ad peccatum
7 sui delectacione uescentes cogerent. Quomodo enim ad
esum nostrum talia conderet uel esum eorum concederet,
si haec nos edere sine peccato impossibile esset?
8 Quomodo eciam in eo, quod est concessum, dici potest 295
committi peccatum? Nam et illa, que quandoque illicita

11,1 n.11 par C spsubt splg B subt Cur exteriora meritis non addant D

270/273 uid. 107-110 cf. Comm. Rom. 3,7,16:661-665 274/276 uid. 649-653
276/384 cf. AUG. b. coniug. 18 (CSEL 41, 212) Anselm.-Laud. Sent. 80; 85:32-
49 283/377 cf. SN 130 295/377 cf. SN 130,1 (AMBROSIAST. 1 Cor. 7) Probl. 42
(723A/730B)

269 quia ] quod AE procedit ] procedat ADE 270 si ] om. BC


279 diceres ] dicerent AE 280 conuinceres ] conuincerent AE 282 reci-
pias ] recipiant AD recipiunt E respicias B 284 carnali uoluptate ] uoluptate
carnis B carnali delectatione AE 286 sui ] om. ADE 291 eis ] ei CD
292 uescentes ] nescientes ADE 296 committi peccatum ] ⬃ C
12 SCITO TE IPSVM I 11,8 - 12,3
fuerunt atque prohibita, si postmodum concedantur et sic
licita fiant, iam omnino absque peccato committuntur, ut
est esus suille carnis et pleraque alia Iudeis quondam
9 interdicta, nunc uero nobis concessa. Cum itaque uidemus 300
Iudeos quoque ad Christum conuersos huiusmodi cibis,
quae lex eis interdixerat, libere uesci, quomodo eos in
hoc a culpa defendimus, nisi quia iam eis hoc a deo esse
10 concessum asserimus? Si ergo in esu tali olim eis prohibito,
set nunc concesso ipsa concessio peccatum excusat et con- 305
temptum dei remouet, quis quempiam in eo peccare dicat,
11 quod ei licitum diuina concessio fecit? Si ergo concubitus
cum uxore uel esus eciam delectabilis cibi a primo die
nostrae creacionis, quo in paradiso sine peccato uiueba-
tur, nobis concessus est, quis nos in hoc peccati arguat, si 310
concessionis metam non excedamus?
12 | Set rursus inquies, quia coniugalis quidem coitus |20
et delectabilis cibi esus ita concessus est, ut delectacio ipsa
non concedatur, set ut ista omnino sine delectacione agan-
2 tur. Set profecto, si ita est, ita fieri concessa sunt, quomodo 315
nullatenus fieri possunt, nec racionabilis fuit permissio,
quae sic ea fieri concessit, quomodo ea fieri non posse
3 certum est. Qua insuper racione lex ad matrimonium olim
cogebat, ut unusquisque semen relinqueret in Israel, uelut

12,1 n.12 C
12,2 n.13 C

300/307 cf. Comm. Rom. 4,14,23:456-476 318/319 cf. AUG. b. coniug. 22,27
(CSEL 41,221) cit. SN 130,9 Epist. 6 (250:25) Probl. 42 (723C) cf. HIER. adu. Helu. 20
(PL 23,213) cit. Probl. 42 (723C) cf. Coll. 59 Sermo 1 (382C); 26 (539D) Comm. Rom.
2,5,19:520-522

299 est ] om. ADE suille carnis ] carnium suillarum ADE 302 quae ]
quos ADE eis ] om. AE 302/303 in hoc / a culpa ] ⬃ C inculpabiles
ADE 309/310 uiuebatur ] uidebatur AE 310 nobis concessus ] ⬃ BCD
312 rursus inquies ] rursum inquiunt ADE 314 sine ] cum add. sup.lin.
B 315 ita 2 ] sic ABE concessa sunt ] om. B ⬃ ADE quomodo ] ea add.
AE 317 sic ea ] ita ADE ea 2 ] eam AE 317/318 fieri non posse certum
est ] non posse fieri certum est B certum est non posse fieri (perfici D)
ADE 319 velut ] vel ADE
SCITO TE IPSVM I 12,3 - 13,3 13
apostolus coniuges inuicem debitum soluere compellit, si 320
4 hoc nullatenus absque peccato fieri possit? Quomodo in
hoc debitum dicit, ubi iam necessario est peccatum? Aut
quomodo quis ad hoc est cogendus, in quo peccando
5 deum sit offensurus? Ex his, ut arbitror, liquidum est nul-
lam naturalem carnis delectacionem peccato asscribendam 325
esse, nec culpe tribuendum in eo nos delectari, quo, cum
6 peruentum sit, delectacionem necesse est sentiri. Veluti si
quis religiosum aliquem uinculis constrictum inter feminas
iacere compellat, et ille molliciae lecti et circumstancium
feminarum contactu in delectacionem, non in consensum 330
trahatur: quis hanc delectacionem, quam natura necessa-
riam facit, culpam appellare presumat?
13 Quod si obicias, ut quibusdam uidetur, delectacio-
nem carnis in concubitu quoque legittimo peccato impu-
tari – cum Dauid dicat: Ecce enim in iniquitatibus concep- 335
tus sum etc., et apostolus, cum dixisset: Iterum reuertimini
in ipsum, ne temptet uos Sathanas propter incontinenciam
uestram, adiungat: Hoc autem dico secundum indulgen-
ciam, non secundum imperium -, magis nos auctoritate
quam racione uidentur constringere, ut ipsam scilicet 340
2 carnis delectacionem peccatum fateamur. Non enim in for-
nicacione, set in matrimonio Dauid conceptum fuisse
constat, nec indulgencia, hoc est uenia, ut asserunt, inter-
3 cedit, ubi culpa penitus absistit. Quantum uero mihi uide-
tur, quod ait Dauid in iniquitatibus uel peccatis se fuisse 345
conceptum nec addidit quorum, generalem originalis pec-

13,1 n.14 C

320 cf. 1 Cor 7,3 327/332 cf. HIER. uit. Paul. 3 (PL 23,19-20) 335/336 Ps
50(51),7 cit. Comm. Rom. 2,5,19:698 cf. SN 53,4; 130,14 336/339 1 Cor 7,5-6 cf. SN
130,16

320 inuicem debitum ] ⬃ AD inuicem om. E 321 hoc ... possit ] haec ...
possunt AE 323 ad hoc ] agendum add. AE 331/332 necessariam facit ] ⬃
ADE 334 peccato ] peccatum ADE 336 etc. ] om. AE 337 ipsum ] idip-
sum ADE 338 uestram ] etc. tandem add. AE 338/339 dico / secundum
indulgenciam ] ⬃ AE 345 se fuisse ] ⬃ AE 346 addidit ] addit C
14 SCITO TE IPSVM I 13,3 - 13,10
cati maledictionem induxit, qua uidelicet unusquisque ex
culpa priorum parentum dampnacioni subicitur, iuxta
illud, quod alibi scriptum est: Nemo mundus a sorde, | nec |22
infans unius diei, si sit uita eius super terram. 350
4 Vt uero beatus meminit Ieronimus et manifesta racio ha-
bet, quamdiu anima in infantili etate constituta est, peccato
5 caret. Si ergo a peccato munda est, quomodo sordibus pec-
cati immunda est, nisi quia hoc de culpa, illud intelligen-
6 dum est de pena? Culpam quippe non habet ex contemptu 355
dei, quia, quid agere debeat, nondum racione percipit. A
sorde tamen peccati priorum parentum immunis non est, a
qua iam penam contrahit, set non culpam, et sustinet in
pena, quod illi commiserunt in culpa.
7 Sic et, cum ait Dauid in iniquitatibus uel peccatis se esse 360
conceptum, generalis sentenciae dampnacionis ex culpa
priorum parentum se conspexit esse subiectum nec tam ad
proximos parentes quam ad priores haec delicta retorsit.
8 Quod uero apostolus indulgenciam dixit, non ita ut uolunt
est accipiendum, ut indulgenciam permissionis ueniam 365
dixerit peccati. Tale quippe est, quod ait: secundum indul-
genciam, non secundum imperium, ac si diceret ‘secun-
9 dum permissionem non secundum coactionem’. Si enim
uolunt coniuges et pari consensu decreuerint, abstinere
possunt penitus ab usu carnis nec per imperium ad eum 370
sunt cogendi. Quod si non decreuerint, indulgenciam
habent, hoc est permissionem, ut a uita perfectiore in
10 usum declinent laxioris uitae. Non ergo apostolus hoc loco
indulgenciam intellexit ueniam peccati, set permissionem

13,4 par C

349/350 Iob 14,4-5 (LXX) cit. SN 144,1 Exp. Hex. (782A) 351/353 HIER. in
Ezech. 4,16,8 (CCL 75, 168) cit. SN 108,1 Comm. Rom. 2,5,19:439-440 366/367
1 Cor 7,6 cit. SN 130,16 371/373 cf. Probl. 17 (706D-707A) Sermo 20
(518A) 373/374 cf. SN 130,4 (AUG. b. coniug. 10)

348 priorum ] propriorum ABCDE 351 uero ] enim AE 356 quia, quid ]
quicquid B quid D qui quidem quid AE percipit ] percepit C 358 set ] si B
etsi ADE 359 in ] ex BD 360 et ] om. AE eciam D 361 generalis ] ge-
nerali AE 362 priorum ] propriorum AE 364 uero ] si C 366 dixerit ]
dicunt BC 374 intellexit ] indulsit BC
SCITO TE IPSVM I 13,10 - 15,2 15
uite laxioris pro euitacione fornicacionis, ut inferior uita 375
peccati magnitudinem preueniret et minor esset in meritis,
ne maior fieret in peccatis.
14 Hec autem ad hoc induximus, ne quis forte uolens
omnem carnis delectacionem esse peccatum diceret ex
actione ipsum peccatum augeri, cum quis uidelicet con- 380
sensum ipsum animi in exercicium duceret operacionis, ut
non solummodo consensu turpitudinis, uerum eciam
maculis contaminaretur actionis, tamquam si animam
inquinare posset, quod exterius in corpore fieret.
2 Nichil igitur ad augmentum peccati pertinet qualiscum- 385
que operum exsecucio, et nichil animam, nisi quod ipsius
est, inquinat, hoc est consensus, quem solummodo esse
peccatum | diximus, non uoluntatem eum precedentem |24
3 uel actionem operis subsequentem. Et si enim uelimus uel
faciamus, quod non conuenit, non ideo tamen peccamus, 390
cum hec frequenter sine consensu contingant, sicut eco-
nuerso consensus sine istis, sicut iam ex parte monstraui-
4 mus: de uoluntate quidem sine consensu in eo, qui incidit
in concupiscenciam uisae mulieris uel fructus alieni nec
tamen in consensum pertractus est, de consensu uero malo 395
sine mala uoluntate in illo, qui dominum suum inuitus
interfecit.
15 De his autem, quae fieri non debent, quam sepe abs-
que peccato fiant, cum per uim scilicet aut ignoranciam
2 committantur, neminem latere arbitror: ueluti si qua uim 400
passa cum uiro alterius concubuerit, uel aliquis quoquo-

14,2 par B
14,3 n.15 par C

383/384 cf. Mt 15,11.15-20 cit. Epist. 8 (276:22-24; cf. 25-28) 400/401 cf. SN
143,12 (AUG. civ. 1,19) TChr 2,117 (Lucretia)

377 ne ] nec C 378 ad hoc ] om. CE forte uolens ] ⬃ AE 379 delec-


tacionem ] delectionem B 384 inquinare ] contaminare AE posset ] possit
C 385 igitur ] ergo ADE 387 inquinat ] coinquinat AE 387/388 esse
peccatum ] ⬃ AE 388 non uoluntatem ] in uoluntate AE 391 consensu ]
peccato ABCDE 394 uel ] siue AE fructus alieni ] ⬃ ADE 395 in ] ad
AE 396 uoluntate ] concupiscentia AE dominum suum / inuitus ] ⬃
ADE 396/397 inuitus interfecit ] ⬃ B 400 committantur ] committamus E
committitur BC
16 SCITO TE IPSVM I 15,2 - 16,4
modo deceptus cum ea dormierit, quam uxorem putauit,
uel eum per errorem occiderit, quem a se tamquam iudice
3 occidendum esse credidit. Non est itaque peccatum uxo-
rem alterius concupiscere uel cum ea concumbere, set 405
magis huic concupiscenciae uel actioni consentire.
4 Quem profecto consensum concupiscenciae lex concu-
piscenciam uocat, cum ait: Non concupisces. Non enim
concupiscere, quod uitare non possumus uel in quo, ut
dictum est, non peccamus, prohiberi debuit, set assentire 410
5 illi. Sic et illud intelligendum est, quod ait dominus: Qui
uiderit mulierem ad concupiscendum eam, hoc est ‘qui sic
uiderit, ut in concupiscenciae consensum incidat’, iam
mechatus est in corde suo, etsi non sit mechatus in opere,
hoc est ‘iam peccati reatum habet, etsi adhuc peccati 415
effectu caret’.
16 Et si diligenter consideremus, ubicumque opera sub
precepto uel prohibicione concludi uidentur, magis hec ad
uoluntatem uel consensum operum quam ad ipsa opera
2 referenda sunt. Alioquin nichil, quod ad meritum pertineat, 420
sub precepto poneretur, et tanto minus preceptione sunt
digna, quanto minus in nostra | potestate sunt constituta. |26
Multa quippe sunt, quibus operari prohibemur, uoluntatem
uero semper et consensum in nostro habemus arbitrio.
3 Ecce dominus ait: Non occides, non falsum testimonium 425
dices. Quae si de operacione tantum, ut uerba sonant,
accipiamus, nequaquam reatus interdicitur nec culpa hic
4 prohibetur, set actio culpe. Non enim hominem occidere

15,3 par B
16,1 n.16 C

408 Dt 5,21 408/411 cf. Exp. or. dom. 51 411/414 Mt 5,28 cf. Probl. 24
(710D) 421/422 cf. TSch 3,39:533-535 423/424 cf. SN retr. Aug. (540:235;
556:668) 425/426 Lc 18,20 (Dt 5,17.20; Ex. 20,13.16)

402 ea ] eo C 403 tamquam ] a add. AE 404 esse ] om. ADE


407 consensum concupiscenciae ] ⬃ C 409 concupiscere ] concupisces
AE 412/413 sic uiderit ] ⬃ AE 414 sit mechatus ] ⬃ ADE 415 pec-
cati 2 ] om. ADE 418 hec ] hoc AE 423 quibus ] a quibus ADE 427 hic ]
om. C sic AE 428 hominem ] homines B
SCITO TE IPSVM I 16,4 - 16,9 17
peccatum est nec concumbere cum aliena uxore, quae
nonnumquam sine peccato committi possunt. Neque ille, 430
qui falsum testimonium uult dicere uel in dicendo consen-
tit, dummodo id non dicat quacumque de causa reticens,
reus legis efficitur, si prohibicio huiusmodi de opere, sicut
uerba sonant, accipiatur. Non enim dictum est, ut non
uelimus falsum testimonium dicere uel ne in dicendo con- 435
5 senciamus, set solummodo, ne dicamus. Aut cum lex pro-
hibet, ne sorores nostras ducamus uel eis permisceamur,
nemo est, qui hoc preceptum seruare possit, cum nemo
sorores suas recognoscere queat. Nemo, inquam, si de actu
6 pocius quam de consensu prohibicio fiat. Cum itaque 440
accidit, ut quis per ignoranciam ducat sororem suam, num-
quid transgressor precepti est, quia facit, quod lex facere
prohibuit? Non est, inquies, transgressor, quia transgres-
sioni non consensit in eo, in quo ignoranter egit.
7 Sicut ergo transgressor non est dicendus, qui facit, quod 445
prohibetur, set qui consentit in hoc, quod constat esse pro-
hibitum, ita nec prohibicio de opere, set de consensu est
accipienda, ut uidelicet, cum dicitur: “Nec facias hoc uel
illud”, tale sit ‘ne consencias in hoc uel in illo faciendo’, ac
8 si dicatur ‘ne scienter hoc presumas’. Quod et beatus dili- 450
genter considerans Augustinus omne preceptum uel pro-
hibicionem ad caritatem uel cupiditatem pocius quam ad
opera reducens ait: “Nichil precipit lex nisi caritatem et ni-
9 chil prohibet nisi cupiditatem.” Vnde et apostolus: Omnis
lex, inquit, in uno sermone completur, diliges proximum 455

16,8 n.17 C

429 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) 436/437 cf. Dt 27,22 Leu 20,17
453/454 AUG. doctr. chr. 3,10 (CCL 32,87) 454/455 Gal 5,14 cit. Sermo 5
(421C)

430 nonnumquam ] numquam C sine ] absque AD committi ] fieri C


possunt ] non possunt BC Neque ] enim add. ADE 431 uel ] etiam add.
ADE 432 id ] illud AE 438 est ] om. ADE 438/439 nemo 2 ... queat ]
sepe quis ... nequeat B 441 ducat / sororem suam ] ⬃ C 442 lex facere ]
⬃ ADE 443 prohibuit ] prohibet B 444 in quo ] quod ADE 448 Nec ]
ne ADE 449 in 2 ] om. ADE 451 preceptum ] ? peccatum B
18 SCITO TE IPSVM I 16,9 - 17,5
tuum sicut te ipsum. Et rursum: Plenitudo ergo legis est di-
10 lectio. Nichil quippe ad meritum refert, utrum elemosinam
indigenti tribuas. Et te paratum tribuere caritas faciat et
presto sit uoluntas, cum desit facultas, nec in te remaneat
facere quod potes, quocumque prepediaris casu. 460
17 Constat quippe | opera, quae fieri conuenit aut |28
minime, eque a bonis sicut a malis hominibus geri, quos
2 intencio sola separat. In eodem quippe facto, ut predictus
doctor meminit, in quo uidemus deum patrem et dominum
Ihesum, uidemus eciam Iudam proditorem. Facta quippe 465
est a deo patre tradicio filii, facta est et a filio, facta est et
a proditore illo. Cum et pater filium tradidit et filius se
ipsum, ut apostolus meminit, et Iudas magistrum, fecit ergo
proditor, quod et deus fecit. Set numquid ideo bene fecit?
Aut si bonum, non utique bene uel, quod ei prodesse 470
3 debuerit. Non enim, quae fiunt, set quo animo fiant, pen-
sanda sunt, nec in opere, set in intencione meritum
operantis uel laus consistit.
4 Sepe quippe idem a diuersis agitur, per iusticiam unius
et per nequiciam alterius: ut si unum reum duo suspen- 475
dant – ille quidem zelo iusticie, hic antiquae odio inimici-
ciae – et cum sit suspensionis eadem actio et utique, quod
bonum est fieri et quod iusticia exigit, agant, pro diuersi-
tate tamen intencionis idem a diuersis fit male et bene.
5 Quis denique ipsum quoque diabolum nichil facere igno- 480

456/457 Rom 13,10 cit. SN 140,5; 142,3 Coll. 99 Probl. 16 (703D) Sermo 32
(577A) 457/460 cf. SN 142,8 (AUG. s. 142) TChr 3,56:740-741 Comm. Rom.
2,4,5:57-58; 3,8,18:312-316 Conf. fid. Vn. 13 461/463 uid. 779-784 cf. TChr
5,49:739-741 Comm. Rom. 1,1,17:640-642; 1,2,6:57-58 463/473 cf. SN 143,20 (AUG.
ep. Io. tr. 7,7) Coll. 214 468 Rom 8,32 Gal 2,20 470 cf. Coll. 212 471/
472 uid. 685-687 cf. AUG l.c. Coll. 211 Epist. 2 (72:15-16) Comm. Rom. 1,1,17:644-
645 474/479 cf. Coll. 213; 216 480/486 cf. Coll. 217 Comm. Rom. 1,3,12:287-
292

456 ergo ] om. ADE 457 ad meritum refert ] meriti est C 460 quo-
cumque ] in hoc add. C 461 opera, quae ] quod C 465 Ihesum ] Christum
add. ADE eciam ] et AE 468 apostolus meminit ] ⬃ ADE 469 deus
fecit ] fecit om. AE 470 Aut ] Nam et ADE ei prodesse ] esse proficuum ei
B 471/472 pensanda sunt ] pensat deus ADE 478/479 pro diuersitate ]
per diuersitatem AE 479 male et bene ] ab uno male (bene D), ab altero bene
(male D) ADE 480 quoque ] om. AE
SCITO TE IPSVM I 17,5 - 18,5 19
ret, nisi quod a deo facere permittitur, cum uel iniquum
punit pro meritis uel ad purgacionem uel exemplum
pacienciae iustum aliquem permittitur affligere? Set quia id,
quod agere eum deus permittit, nequicia sua stimulante
agit, sic potestas eius bona dicitur uel eciam iusta, ut 485
6 uoluntas eius semper sit iniusta. Hanc enim a deo accipit,
illam a se habet. Quis eciam electorum in his, quae ad
opera pertinent, ypocritas potest adequare? Quis tanta
sustinet uel agit amore dei, quanta illi cupiditate humane
laudis? 490
18 Quis denique nesciat nonnumquam ea, quae deus
prohibet fieri, recte geri uel esse facienda, sicut econtrario
nonnulla quandoque precipit, quae tamen minime fieri
2 conuenit? Ecce enim nonnulla nouimus | eius miracula, |30
quibus cum infirmitates curauerit, reuelari prohibuit, ad 495
exemplum scilicet humilitatis, ne quis forte de gracia simili
3 collata sibi gloriam appeteret. Nec tamen minus illi, qui
beneficia illa susceperant, publicare illa cessabant, ad ho-
norem scilicet eius, qui et illa fecerat et reuelari prohibe-
bat. De qualibus scriptum est: Quanto eis precipiebat, tanto 500
4 magis plus predicabant etc. Numquid tales reos transgres-
sionis iudicabis, qui contra preceptum, quod acceperant,
egerunt atque hoc eciam scienter? Quid eos excuset a
transgressione nisi, quia nichil egerunt per contemptum
precipientis, quod ad honorem ipsius facere decreuerunt? 505
5 Dic, obsecro, si precepit Christus, quod precipiendum non
fuit, aut si illi dimiserunt, quod tenendum fuit.
Fuit bonum precipi, quod non fuit bonum fieri.

17,6 n.18 C

487/490 cf. Epist. 4 (82:9-11); 5 (248,26-29) Sent. 34:35-36 Comm. Rom. 4,14,17:260-
263 491/545 cf. Sent. 26:37-75 500/501 Mc 7,36

485 sic ] sicut BCD 488 ypocritas ... adequare ] ypocritis ... adequari ADE
489 illi ] ille BD illa C 493 minime fieri ] ⬃ ADE 494 nouimus eius ] ⬃
CD 495 reuelari ] reuelare corr. B 496/497 simili collata sibi ] sibi collata
simili ADE 499 reuelari ] reuelare BD 499/500 prohibebat ] prohibuerat
ADE 500 precipiebat ] ne dicerent (deberent D) add. ADE 501 magis
plus ] plus om. C magis om. ADE 502 iudicabis ] iudicamus C 503 Quid ]
Quis AE 506 precepit ] precipit BC non ] om. BCD 508 fieri. ] fieri? B
20 SCITO TE IPSVM I 19,1 - 19,7
19 Vtique et in Habraham accusabis dominum, cui pri-
mum precepit de immolando filio, quod postmodum ipse 510
inhibuit. Numquid non bene precepit deus id fieri, quod
non erat bonum fieri? Si enim bonum, quomodo postea
2 prohibitum? Si autem idem et bonum fuit precipi et bonum
prohiberi – nec enim quicquam absque racionabili causa
fieri deus permittit necdum facere consentit –, uides, quia 515
sola intencio precepti, non actio facti deum excusat, cum
3 id bene precipit, quod non est bonum fieri. Non enim deus
ad hoc intendebat uel agi disposuerat, ut Habraham filium
immolaret, set ut ex hoc maxime obediencia eius et con-
stancia fidei uel amoris in eum probaretur et in exemplo 520
4 nobis relinqueretur. Hoc enim patenter et dominus ipse
postmodum profitetur, cum ait: Nunc cognoui, quod timeas
deum, ac si aperte diceret: ‘Ad hoc tibi istud precepi, ad
quod te paratum exhibuisti, ut ab aliis facerem cognosci,
5 quod ante secula de te ipse cognoueram.’ Recta igitur hec 525
intencio fuit dei in facto, quod rectum non fuit. Et sic
recta prohibicio eius in illis, quae diximus, quae ad hoc
prohibuit, non ut prohibicio teneretur, set ut uitandae
gloriae nobis infirmis exempla darentur.
6 Precepit itaque deus, quod fieri bonum non fuit, sicut 530
econtrario prohibuit, | quod fieri bonum fuit. Et sicut ibi |32
eum excusat intencio, ita et hic eos, qui preceptum opere
7 non impleuerunt. Sciebant quippe non ob hoc eum prece-
pisse, ut teneretur, set ut predictum exemplum preponere-
tur. Salua itaque uoluntate iubentis non eum contemp- 535
serunt, cuius uoluntati se non esse contrarios intellexerunt.

514/515 cf. CALC. Tim. 28a (Waszink 20) cit. TChr 1,2:33-35; 5,7:96-98 TSch 3,7:89-
92; 3,32:435-436; 3,45:612 Coll. 128; 210; 219 Comm. Rom. 1,3,8:209-212; 4,9,21:260-261
Sent. 20:22-23 THOM.-MOREN. Disp. 3,58-60 522/523 Gen 22,12 cit. Exp. Hex.
(740A)

511 inhibuit. ] inhibuit? BC 517 precipit ] precepit AD 517/518 deus / ad


hoc ] ⬃ CD 518 disposuerat ] disposuerit C precipiebat ADE 521 enim ]
quippe ADE 523 deum ] dominum AE tibi istud ] tibi om.B ⬃ ADE
525 ipse ] ipso BD 526 fuit dei ] ⬃ ADE sic ] si AE 527 quae ad ] quia
ad C 528 uitandae ] inanis add. ADE 531/532 ibi eum ] ⬃ C 532 eum
excusat ] ⬃ ADE
SCITO TE IPSVM I 19,8 - 21,4 21
8 Si ergo opera magis quam intencionem dei pensemus,
uidebimus nonnumquam contra preceptum dei non solum
uelle fieri, uerum eciam fieri aliquid – et hoc scienter sine
ullo reatu peccati -, nec malam uoluntatem uel actionem 540
ideo esse dicendam, quia preceptum dei non seruat in
opere, cum a uoluntate precipientis non discrepat eius in-
9 tencio, cui preceptio fit. Sicut enim intencio iubentis excu-
sat ipsum, qui precipit fieri, quod tamen minime conuenit
fieri, ita et eum, cui fit preceptio, excusat caritatis intencio. 545
20 Vt ergo breui conclusione supradicta colligam, qua-
tuor sunt, quae premisimus, ut ab inuicem ipsa diligenter
distingueremus: uicium scilicet animi, quod ad peccandum
pronos efficit, ac postmodum ipsum peccatum, quod in
consensu mali uel contemptu dei statuimus, deinde mali 550
uoluntatem, denique mali operacionem.
21 Sicut autem non idem est uelle quod uoluntatem im-
plere, ita non idem est peccare quod peccatum perficere.
2 Illud quippe de consensu animi, quo peccamus, hoc de
effectu operacionis est accipiendum, cum uidelicet illud, in 555
3 quo prius consensimus, opere implemus. Cum ergo dici-
mus peccatum uel temptacionem tribus modis peragi: sug-
gestione scilicet delectacione consensu, ita est intelligen-
dum, quod ad operacionem peccati per hec tria frequenter
4 deducimur, sicut in primis contigit parentibus. Persuasio 560
quippe diaboli precessit, cum ex gustu uetite arboris im-

20,1 n.19 C

543/545 cf. Comm. Rom. 2,3,31:389-393 552/556 cf. Sermo 8 (436D-437B); 30


(566B/C) Exp. Hex. (780D-781A) 556/579 cf. AUG. s. dom. m. 1,34 (CCL 35,36-
37) SN 82,2 (GREG.-M. hom. eu. 1,16) GREG.-M. Resp. Aug. 9 (MGH ep. 2,343) cit.
BURCH. Decr. 5,43 (PL 140,760C-761B) IVO-CARN. Decr. 2,52 (PL 161,171D/172B) uid.
ANSELM.-LAUD. Sent. 85; 218 A.-L. SCHOLA Sent. 450.452 Cap. her. 13,1

537 dei pensemus ] dei om. AE ⬃ D 544 precipit ] precepit C hoc add.
B 544/545 quod tamen minime conuenit fieri ] om. B mg C 546 breui ]
quod tamen minime conuenit (conuenit om. B) fieri add. BC (del. C )
550 consensu ] consensum C contemptu ] contemptum BCD 551 denique ]
deinde B om. AE mali operacionem ] malique operationem A operacionem-
que mali E 553 perficere ] efficere B 556/557 dicimus ] om. AE 557 mo-
dis ] dicimus add. AE
22 SCITO TE IPSVM I 21,4 - 22,2
mortalitatem promisit. Delectacio successit, cum mulier ui-
dens lignum pulcrum et ipsum intelligens suaue ad ues-
cendum in concupiscenciam eius exarsit, cibi uoluptate,
quam credebat, correpta. Quae cum reprimere concupis- 565
cenciam deberet, ut preceptum seruaret, consenciendo in
5 peccatum tracta est. Quod eciam peccatum, cum | per pe- |34
nitenciam deberet corrigere, ut ueniam mereretur, ipsum
denique consummauit in opere et ita tribus gradibus ad
perpetrandum peccatum incessit. 570
6 Sic et nos frequenter non ad peccandum, set ad peccati
perpetracionem hisdem passibus peruenimus, suggestione
scilicet, hoc est exhortacione alicuius nos incitantis ad
7 aliquid agendum, quod non conuenit. Quod quidem agere
si delectabile esse nouerimus, ante ipsum eciam factum 575
ipsius facti delectacione mens nostra corripitur et in ipsa
cogitacione per delectacionem temptatur. Cui uidelicet
delectacioni dum assentimus per consensum, peccamus.
His tandem tribus ad operacionem peccati peruenimus.
22 Sunt qui suggestionem carnis, eciam si persona sug- 580
gerens desit, comprehendi nomine suggestionis uelint,
ueluti si quis uisa muliere in concupiscenciam eius incidat.
Set haec profecto suggestio nichil aliud quam delectacio
2 uidetur esse dicenda. Quam quidem delectacionem iam
quasi necessariam factam et ceteras huiusmodi, quas non 585
esse peccatum supra meminimus, humanam temptacionem
apostolus uocat, cum ait: Temptacio uos non apprehendit
nisi humana. Fidelis autem deus, qui non pacietur uos

22,1 n.20 C

562/564 cf. Gen 3,6 582 uid. 411-413 583/584 cf. GREG.-M. Mor. 32,19
(CCM 143B, 1654) ISID. Sent. 2 (PL 83,619) 584/600 cf. ANSELM.-LAUD. Sent.
134 587/590 1 Cor 10,13

563 pulcrum ] pulcherrimum D 564 in concupiscenciam ] in concupiscen-


cia B 565 correpta ] corrupta D 572 passibus ] passionibus AE
573 nos ] exterius add. ADE 575 esse ] om. AE nouerimus ] uolumus
B 577 temptatur ] om. B temptamur ADE 585 necessariam ] necessario C
necessaria B 586 esse peccatum ] ⬃ AE 587 apprehendit ] apprehendat
ADE
SCITO TE IPSVM I 22,2 - 22,8 23
temptari supra id, quod potestis, set faciet cum temptacione
3 eciam prouentum, ut possitis sustinere. “Temptacio” autem 590
generaliter dicitur quecumque inclinacio animi ad aliquid
gerendum, quod non conuenit, siue ulla uoluntas sit siue
consensus. “Humana” uero temptacio dicitur, sine qua iam
humana infirmitas uix aut numquam subsistere potest, ut
4 concupiscencia carnalis uel delectabilis cibi desiderium. A 595
quibus se liberari postulabat ille, qui dicebat: De necessi-
tatibus meis erue me, hoc est ‘de his temptacionibus con-
cupiscenciarum, quae quasi naturales ac necessarie iam
sunt facte, ne ad consensum pertrahant uel uita ista plena
temptacionibus finita prorsus eis caream’. 600
5 Quod ergo ait apostolus: Temptacio uos non apprehen-
dit nisi humana, consimilis sentencia est ac si diceret: ‘Si
inclinatur animus ex delectacione, quae est ut diximus
humana temptacio, non usque ad consensum pertrahat, in
6 quo peccatum consistit.’ Quod, quasi aliquis quereret, qua 605
nostra uirtute concupiscenciis istis possemus resistere:
Fidelis, inquit, deus etc., | tamquam si diceret: ‘De |36
ipso pocius est confidendum quam de nobis praesumen-
dum, qui nobis auxilium promittens in omnibus uerax est
promissis’; quod est eum fidelem esse, ut ei scilicet de 610
7 omnibus adhibenda sit fides. Tunc uero nos non patitur
temptari supra id, quod possumus, cum per misericordiam
suam ita hanc temptacionem humanam temperat, ut non
plus ad peccatum premat, quam perferre possimus ei
8 uidelicet resistendo. Tunc autem insuper hanc ipsam 615
temptacionem nobis conuertit ad commodum, dum per

22,3 n.21 C
22,6 n.22 C

596/597 Ps 24(25),17 599 uid. 42; 222-223 615/619 cf. 43-44

592 gerendum ] agendum ADE ulla ] illa ADE 596 ille ] om. ADE
597 me ] domine add. AE 599 sunt facte ] ⬃ AE 601/602 apprehendit ]
apprehendat ABDE 602 ac ] tamquam BD diceret ] diceretur B
607 deus ] om. D est add. C qui non patietur uos temptari add. AE 611 Tunc
... patitur ] Nec uero nos pacietur B
24 SCITO TE IPSVM I 22,8 - 23,5
eam sic nos exercet, ut, deinceps cum occurrerit, minus
grauare possit, et iam minus impetum hostis senciamus, de
9 quo iam triumphauimus et perferre nouimus. Omnis
quippe pugna, quam nondum experti sumus, grauius sus- 620
tinetur et amplius formidatur. Cum uero in consuetudinem
uictoribus uenerit, pariter uirtus eius et metus euanescit.
23 Sunt autem suggestiones non solum hominum, set
eciam demonum, quia et isti ad peccatum nonnumquam
2 nos incitant, non tam uerbis quam factis. Periti quippe 625
nature rerum tam ingenii subtilitate quam longa experien-
cia, unde et demones, hoc est scientes, sunt appellati,
nouerunt uires rerum naturales, unde ad libidinem uel ad
ceteros impetus humana infirmitas facile possit com-
3 moueri. Sic et in languorem deo permittente nonnumquam 630
aliquos mittunt ac postmodum supplicantibus sibi remedia
conferunt et frequenter, cum cessant ledere, curare cre-
4 duntur. Denique in Egipto multa contra Moysen mirabiliter
operari per magos sunt permissi, ea quidem naturali ui
rerum, quam nouerant, non tam eorum, quae faciebant, 635
creatores dicendi quam compositores, ueluti siquis iuxta
documentum Virgilii tonsa carne tauri apes inde produce-
ret, non tam apium creator, quam naturae preparator
dicendus esset.
5 Ex hac itaque rerum pericia, quam habent in earum 640
naturis, demones nos in libidinem uel in ceteras animae
passiones commouent, quacumque arte nobis ignorantibus

23,1 n.23 par C splg B subt De suggestionibus demonum ADE


23,5 n.24 par C

623/625 cf. ISID. Sent. 2 (PL 83,619) 627 cf. LACT Inst. 2,14,6 (CSEL 19,163)
AUG. ciu. 9,20 (CCL 47,268) MACR. Sat. 1,23,7 (Willis 124) ISID. Etym. 8,11,15 (Lindsay)
PETR.-VEN. Ep. 93 (Constable 250) 633/634 cf. Ex 7,11; 8,3 636/639 cf. VERG.
georg. 4,281-314 640/648 cf. GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,10 (Leclercq 378)
Disp. 10 (281A/D) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 10 (SBO 8,25)

618 senciamus ] timeamus ADE 620/621 sustinetur ... formidatur ] sustine-


mus ... formidamus ADE 622 metus ] mens eius B 624 eciam ] et ADE
ad peccatum / nonnumquam ] ⬃ AE 625 quippe ] et add. BC 637 tonsa ]
tunsa AE 637/638 produceret ] procederent B fieri laborando efficeret ADE
638 apium ] apum AE 641 animae ] animi AE
SCITO TE IPSVM I 23,5 - 24,4 25
eas admouendo, siue in gustu siue in stratu eas ponendo
uel quolibet modo eas exterius uel interius collocando. | |38
6 Multe quippe sunt in herbis uel seminibus uel tam arbo- 645
rum quam lapidum naturis uires ad commouendos uel
pacandos animos nostros, quas qui diligenter nosset, hec
agere facile posset.
24 Sunt qui non mediocriter mouentur, cum audiunt
nos dicere opus peccati non proprie peccatum dici uel 650
quicquam eciam addere ad augmentum peccati, cur
grauior satisfactio penitentibus iniungatur de operis effectu
2 quam de culpe reatu. Quibus hoc primum respondeo, cur
non precipue mirentur pro eo quod non numquam magnam
satisfactionis institui penam, ubi nulla intercesserit culpa, 655
et eos quandoque punire debeamus, quos innocentes sci-
mus.
3 Ecce enim pauper aliqua mulier infantulum habet lacten-
tem nec tantum indumentorum habet, ut et paruulo in
cunis et sibi sufficere possit. Miseracione itaque infantuli 660
commota eum sibi apponit, ut propriis insuper foueat pan-
nis, et tandem infirmitate eius ui naturae superata oppri-
4 mere cogitur, quem amore summo amplectitur. “Habe”,
inquit Augustinus, “caritatem et fac, quicquid uis.” Quae
tamen pro satisfactione cum ad episcopum uenerit, grauis 665
ei pena iniungitur, non pro culpa, quam commisit, set ut
ipsa deinceps uel ceterae feminae in talibus prouidendis

24,1 n.25 par C spsubt splg B subt Cur opera peccati magis quam ipsum
punia<n>tur ADE

649/653 uid. 274-276 651 uid. 231-232 657/668 cf. e.g. Paenit. Hubert.
19 De infantibus oppressis (CCL 156,110) GRAT. C.2 q.5 c.20 663/664 Ps.-AUG.
s. 107,4 (PL 39, 1958) cit. SN prol. (217-218) SN 138,16 Comm. Rom. 4,13,10:239-240

643 stratu ] om. B tactu Cousin 644 exterius ... interius ] ⬃ ADE
647 pacandos ] aplicandos B nostros ] aptae add. ADE 647/648 nosset ...
posset ] nossent ... possent ADE 647 hec ] hoc AE 649 Sunt ] etiam add.
ADE 651 eciam ] non AE augmentum peccati ] ⬃ ADE 653 Quibus ]
quidem add. AE 654 quod ] om. BC 654/655 magnam ... institui penam ]
magna ... instituitur pena AE (cf. 1295-96 C) 658/659 lactentem ] lactantem
B 666 commisit ] commiserat B commiserit ADE 667 feminae ] mulieres
B
26 SCITO TE IPSVM I 24,4 - 25,5
5 cauciores reddantur. Nonnumquam eciam contingit ali-
quem ab inimicis suis apud iudicem accusari et tale quid
illi imponi, unde illum innocentem esse iudex agnoscit. 670
6 Quia tamen illi instant et audienciam in iudicio postulant,
statuto die causam ingrediuntur, testes proferunt licet fal-
sos ad eum, quem accusant, conuincendum. Quos tamen
testes cum nequaquam iudex manifestis de causis refellere
possit, eos suscipere lege | compellitur et eorum proba- 675 |40
7 cione suscepta punit innocentem. Debet ergo punire illum,
qui puniri non debet? Debet utique, quia, quod ille non
meruit, hic secundum legem iuste agit.
25 Ex his itaque liquet nonnumquam penam racionabi-
liter iniungi, ubi culpa non precessit. Quid igitur mirum, 680
si, ubi culpa precesserit, operacio subsecuta penam au-
geat, apud homines quidem in hac uita, non apud deum in
2 futura? Non enim homines de occultis, set de manifestis
iudicare possunt, nec tam culpe reatum quam operis pen-
3 sant effectum. Deus uero solus, qui non tam, quae fiunt, 685
quam, quo animo fiant, attendit, ueraciter in intencione
nostra reatum pensat et uero iudicio culpam examinat.
Vnde et probator cordis et renum dicitur et in abscondito
4 uidere. Ibi enim maxime uidet, ubi nemo uidet, quia in
puniendo peccatum non opus attendit set animum, sicut 690
nos econuerso non animum, quem non uidemus, set opus
5 quod nouimus. Vnde sepe per errorem uel per legis, ut

25,1 n.26 C
25,1 precessit. ] par B

668/678 cf. TSch 3,52:710-718 Comm. Rom. 2,5,19:622-630 683/685 cf. Coll.
99 685/689 cf. SN prol. (99:238) TChr 5,41:583-585 Epist. 4 (81:21-22); 5 (251:11)
Sermo 14 (492A) Comm. Rom. 1,2,6:57-62; 4,14,23:324-325 Sent. 34:38-39 688 Ps
7,10 (HIER. iuxta Hebr.) cf. Ier 11,20; 17,10; 20,12 688/689 Mt 6,4.6.18

670 agnoscit ] agnoscat C cognoscit AD cognoscat E 676 punit ] punire


B 677 qui puniri ] quem punire B 676/678 punit ... agit. ] punire inno-
centem debet (i.d. ⬃ E), qui puniri non debet. Itaque punire debet licet non
meruerit, cum tamen lege precipiente hoc iuste iudex peragit (peragat E). ADE cf.
introd. 680 ubi culpa non ] ei in quo nulla culpa ADE 682 quidem ] om.
ADE quid eciam C 683 futura? ] futura. ADE 684 iudicare possunt ] iudi-
cant ADE 686 fiant ] fiunt CD 688 cordis ] cordium C
SCITO TE IPSVM I 25,5 - 27,1 27
diximus, coactionem innocentes punimus uel noxios abso-
luimus.
26 Probator, id est cognitor, cordis et renum dicitur 695
deus, hoc est ‘quarumlibet intencionum ex affectione ani-
mae uel infirmitate seu delectacione carnis prouenien-
2 cium’. Cum enim omnia peccata sint animae tantum, non
carnis – ibi quippe culpa et contemptus dei esse potest, ubi
eius noticia et racio consistere habet -, quaedam tamen 700
peccata spiritualia, quaedam carnalia dicuntur, hoc est
quaedam ex uiciis animae, quaedam ex carnis infirmitate
3 proueniencia. Et quamuis concupiscencia solius sit animae
sicut et uoluntas – non enim concupiscere uel desiderare
aliquid nisi uolendo possumus -, concupiscencia tamen 705
4 carnis sicut et concupiscencia spiritus dicitur. Caro enim,
apostolus ait, concupiscit aduersus spiritum et spiritus
aduersus carnem, hoc est ‘anima ex delectacione, quam
habet in carne, quaedam appetit, quae tamen iudicio
5 racionis refugit uel non appetenda censet’. | Iuxta hec igi- 710 |42
tur duo, concupiscenciam carnis et concupiscenciam ani-
mae, quae premisimus, probator cordis et renum dicitur
deus, hoc est ‘inspector intencionum uel consensuum inde
proueniencium’.
27 Nos uero, qui hec discutere ac diiudicare non uale- 715
mus, ad opera maxime iudicium nostrum conuertimus, nec
tam culpas quam opera punimus, nec in aliquo tam, quod
eius animae nocet, quam quod aliis nocere potest, uindi-

26,2 n.27 C subt De peccatis spiritalibus (spiritualibus D) uel carnalibus ADE


26,5 subt Cur deus dicatur inspector cordis et renum (et renum om. D) ADE
27,1 n.28 C

695 Dan 13,42 cf. Sermo 29 (561B) 698/703 cf. Comm. Rom. 1,2,9:161-175
699/700 cf. TChr 5,4:45-51 = TSch 3,4:42-47 Comm. Rom. 1,1,19:700-704 706/
708 Gal 5,17 cit. SN retr. Aug. (557:714) Probl. 14 (697C); 28 (712C) Comm. Rom.
3,7,17:696-697; 3,8,13:220-221 713 Prou 24,12 cf. Exp. or. dom. 16 Sermo 14
(489C) Epist. 8 (275:40) Hymn. Par. 112,2,12-13

695 id est ] et AE cordis ] cordium C 707 apostolus ait ] ⬃ AE


710 non ] om. AE 710/711 hec igitur ] ⬃ AE ergo hec D hanc C 711 duo ]
om. C 712 cordis ] cordium C dicitur ] dictus est ADE 718 potest ]
possit AE
28 SCITO TE IPSVM I 27,1 - 28,3
care studemus, ut magis publica preueniamus dampna
quam singularia corrigamus, iuxta quod et dominus Petro 720
2 ait: Si peccauerit in te frater tuus, corripe illum etc. Quid est
“peccauerit in te”? Quasi ‘non in alium’, ut magis iniurias
nobis quam aliis illatas corrigere uel uindicare debeamus?
Absit. Set “peccauerit in te” dixit, cum manifeste agit, unde
te per exemplum corrumpere possit. Quasi enim ‘in se’ 725
tantum peccat, cum culpa eius occulta eum solum reum
constituit, non ad reatum alios, quantum in se est, per
3 exemplum trahit. Etsi enim desint, qui malam eius actio-
nem imitentur uel eam cognouerint, actio tamen ipsa
magis quam animi culpa castiganda est apud homines, 730
quia plus offensae contrahere potuit et perniciosior per
4 exemplum fieri quam “culpa latens” animi. Omne namque,
quod in communem perniciem uel in publicum redundare
potest incommodum, castigacione maiori est preuenien-
dum et, quod contrahit maiorem offensam, grauiorem 735
inter nos promeretur penam, et maius hominum scanda-
lum maius inter homines incurrit supplicium, etsi leuior
precesserit culpa.
28 Ponamus enim aliquem coitu suo mulierem aliquam
2 in ecclesia corrupisse. Quod cum ad aures populi delatum 740
fuerit, non tantum de uiolacione feminae ac ueri templi dei
quantum de confractione corporalis templi commouentur,
cum tamen grauius sit in mulierem quam in parietes pre-
3 sumere et homini quam loco iniuriam inferre. Et incendia

27,1 corrigamus, ] subt Si peccauerit in te frater D


27,1 ait: ] par B

721 Mt 18,15 cit. SN 61,5 732 cf. OVID. met. 2,545-46 GREG.-M. Mor. 4,27 (CCL
143, 193) et al. 732/738 cf. CIC. inu. 1,4,5 Sent. 32:128-134 739/744 cf. CASS.
hist. trip. 9,35,5 (CSEL 71,554) Coll. can. 2,78 (CCM 6, 225-227) 741 1 Cor 3,16.17
2 Cor 6,16 744/747 cf. Paenit. Burg. 11.40 (CCM 156, 64-65) et al. IVO Decr.
16,329 (PL 161,962D) Conc. Lat. II c. 18 (Alberigo 201)

721 illum ] eum C etc. ] inter te et ipsum solum add. ADE 724 Set ] Si
AE 725 corrumpere possit ] ⬃ C 728 desint ] desunt ADE 729 eam ]
etiam AE 731 perniciosior ] perniciosius ABCDE per ] om. D 734/
735 preueniendum ] puniendum AE 738 precesserit ] precessit AE 740 in
ecclesia / corrupisse ] ⬃ AE 742 confractione corporalis templi ] infractione
corporalis templi ADE corporalis templi fraccione C
SCITO TE IPSVM I 28,3 - 29,4 29
domorum maiori pena uindicamus | quam incendia ui 745 |44
peracta fornicacionum, cum longe apud deum hec illis
4 habeantur grauiora. Et hec quidem non tam iusticiae
debito quam dispensacionis aguntur temperamento, ut,
quemadmodum diximus, publica preueniendo dampna
5 communi consulamus utilitati. Sepe igitur minora peccata 750
maioribus penis uindicamus non tam equitate iusticiae
attendentes, quae culpa precesserit, quam discrecione
prouidenciae cogitantes, quanta hinc contingere incommo-
6 ditas possit, si leuiter puniantur. Culpas itaque animi
diuino reseruantes iudicio, effecta earum, de quibus iudi- 755
care habemus, prosequimur nostro, dispensacionem in
talibus, hoc est prouidenciae quam diximus racionem,
magis quam equitatis attendentes puritatem.
29 Deus uero uniuscuiusque penam secundum culpe
quantitatem disponit. Et quicumque ipsum equaliter con- 760
tempnunt, equali postmodum supplicio puniuntur, cuius-
2 cumque condicionis aut professionis fuerint. Si enim
monachus et laicus in consensum fornicacionis pariter
ueniant, et mens quoque laici in tantum sit accensa, ut
neque ipse, si monachus esset, pro reuerencia dei ab ista 765
turpitudine desisteret, eandem quam monachus penam
3 meretur. Sic et de illis senciendum est, quorum alter mani-
feste peccans multos scandalizat ac per exemplum corrum-
4 pit, alter uero, cum occulte peccet, soli sibi nocet. Si enim
is, qui occulte peccat, in eodem quo ille proposito et pari 770
contemptu dei persistit, ut, quod alios non corrumpit, for-

28,5 par B
28,6 n.29 C

750 cf. CIC. inu. 1,40,73; 1,69,14 751 uid. 2085 cf. Exp. or. dom. 48 Comm.
Rom. 2,5,19:466 767/774 cf. SN 149,1 (ISID. sent. 2,20)

745/746 incendia ui peracta fornicacionum ] incentiua peracta fornicacione C


incendium ui peracta fornicacionum B in peracta (imperacta E) fornicatione AE
per(lacuna)acta fornicacionum D 750 minora ] minima AE 751 equitate ]
equitatem BD 753/754 contingere incommoditas ] ⬃ B incommoditas
possit ] ⬃ AE 754 leuiter ] leniter C puniantur ] puniatur ABDE
758 puritatem ] paritatem B 761 supplicio ] pena AE 762 fuerint ] sint
AE 770 is ] om. AE peccat ] peccet AE om. B 771 persistit ] existit AE
30 SCITO TE IPSVM I 29,4 - 30,5
tuitu magis eueniat quam ipse propter deum dimittat, qui
nec sibi ipsi propter deum temperat, profecto pari reatu
5 apud deum constringitur. Solum quippe animum in remu-
neracione boni uel mali, non effecta operum deus attendit 775
ne, quid de culpa uel de bona uoluntate nostra proue-
niat, pensat, set ipsum animum in proposito suae intencio-
nis, non in effectu exterioris operis diiudicat.
30 Opera quippe, quae, ut supra diximus, eque repro-
bis ut electis communia sunt, omnia in se indifferentia nec 780
nisi pro intencione agentis bona uel mala dicenda sunt;
non uidelicet, quia bonum uel malum sit illa fieri, set quia
bene uel male fiunt, hoc | est ea intencione, qua conuenit |46
2 fieri aut minime. Nam, ut beatus meminit Augustinus,
ipsum malum esse est bonum, cum eo quoque bene deus 785
utatur nec aliter ipsum esse permittat, cum tamen ipsum
3 nequaquam sit bonum. Cum itaque dicimus intencionem
hominis bonam et opus illius bonum, duo quidem distin-
guimus, intencionem scilicet atque opus, unam tamen
bonitatem intencionis, ueluti si dicamus bonum hominem 790
et filium boni hominis, duos quidem homines, non duas
4 bonitates figuramus. Sicut ergo homo bonus ex propria
bonitate dicitur, filius autem boni hominis cum dicitur,
nichil boni in se habere ex hoc monstratur, ita cuiusque
intencio bona in se uocatur, opus uero bonum non in se 795
5 appellatur, set quod ex bona procedit intencione. Vna ita-

29,5 par B
30,3 n.30 C

774/778 cf. Epist. 2 (72:15-16) 779/784 uid. 461-463 cf. SN 141,7a (Orlandi,
Coll., n. 255) Coll. 116; 205 TChr 5,49:696-698 Comm. Rom. 1,2,6:65-68 Sent. 34:42-
43 784/787 AUG. ench. 96 (CCL 46,100) cit. Coll. 222 Comm. Rom. 1,3,6:171-172
Sent. 20:129-131 cf. Coll. 202 Comm. Rom. 4,12,15:269 TSch 3,118:1599-1601 Sent. 20:61-
62; 26:70-72 uid. 1620

776 ne ] cf. introd. nequit B 777 ipsum animum in proposito ] ipsum pro-
positum C 779 supra diximus ] prediximus AE 780 omnia ] omniaque
ADE indifferentia ] sunt add. B 782 illa ] ea AE 785/786 deus utatur ]
⬃ AE 789 atque ] ac AE 792 figuramus ] significamus BD 794 nichil
boni in se habere ex hoc ] nichil boni in hoc habere in se C nichil bonum se ha-
bere ex hoc B nichil in se boni habere ex hoc AE monstratur ] demonstratur C
SCITO TE IPSVM I 30,5 - 31,8 31
que est bonitas, unde tam intencio quam operacio bona
dicitur, sicut una est bonitas, ex qua bonus homo et filius
boni hominis appellatur, uel una bonitas, ex qua bonus
homo et bona hominis uoluntas dicitur. 800
31 Qui ergo solent obicere operacionem quoque inten-
cionis remuneracione dignam esse uel ad aliquod remune-
racionis augmentum proficere, attendant, quam nugatoria
2 sit eorum obiectio. Duo, inquiunt, bona sunt: intencio
bona et bone intencionis effectus, et bonum bono adiunc- 805
tum plus aliquid ualere quam singula debet.
3 Quibus respondeo, quod si ponamus plus illud totum
ualere quam | singula, numquid ideo maiori remunera- |48
4 cione dignum cogimur concedere? Non utique. Multa
quippe sunt tam animata quam inanimata, quorum multi- 810
tudo ad plura utilis est quam unumquodque in ea multitu-
dine comprehensum, quibus tamen omnibus nulla prorsus
5 remuneracio debetur. Ecce enim bos boui uel equo adiunc-
tus siue lignum ligno uel ferro res quidem bone sunt, et
plus eorum multitudo quam singula ualet, cum tamen 815
nichil omnino remuneracionis amplius habeat.
6 Reuera, inquies, ita est, quia non sunt talia, quae mereri
possunt, cum racione careant.
7 Set numquid opus nostrum racionem habet, ut mereri
aliquid possit? 820
8 Nequaquam, inquies, set tamen mereri opus quoque
dicitur, quia nos mereri facit, hoc est dignos remunera-
cione uel saltem maiore.

31,1 n.31 C
31,3 n.32 C

801/898 cf. SN 142 Comm. Rom. 2,4,8:129-135 GUALT.-MAUR. Epist. Abael. (Ostlen-
der 40:15-17) Cap. her. 10 BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 12 (SBO 8,39) Apol. 2:25-26

801 obicere ] adicere C 803 quam ] quod AE 804 sit eorum ] ⬃ AE


813/814 adiunctus ] coniunctus B 818 possunt ] possint ABE 820 aliquid
possit ] ⬃ C aliquid om. ADE 821 quoque ] om. AE
32 SCITO TE IPSVM I 32,1 - 32,7
32 Set hec profecto iam supra negauimus, et cur negan-
2 dum sit, supra ea, quae diximus, habe. Sunt duo in eodem 825
proposito edificandi domos pauperum. Quorum alter
deuocionis sue effectum implet, alter uero pecunia, quam
parauerat, sibi uiolenter ablata, quod proposuit, consum-
mare non permittitur nulla sui culpa interueniente, set sola
3 eum uiolencia prepediente. Numquid eius meritum id, 830
quod exterius est actum, minuere potuit apud deum, aut
malicia alterius eum minus acceptabilem deo efficere
4 potuit, qui, quantumcumque ualuit, pro deo fecit? Alioquin
pecunie magnitudo unumquemque meliorem ac digniorem
facere posset, si uidelicet ad meritum uel augmentum me- 835
riti proficere ipsa posset, et, quo diciores homines essent,
meliores fieri possent, cum ipsi ex copia diuiciarum deuo-
5 cioni sue plus possent in operibus addere. Quod quidem
existimare, ut opes scilicet ad ueram beatitudinem uel ad
animae dignitatem quicquam ualeant conferre uel de me- 840
6 ritis pauperum quicquam auferre, summa est insania. Si
autem animam meliorem efficere non potest possessio
diuiciarum, utique nec eam facere deo cariorem potest nec
7 in beatitudine meriti quicquam obtinere. Nec tamen nega-
mus in hac uita bonis istis operibus uel malis aliquid retri- 845
bui, ut ex presenti retribucione in premio uel pena | am- |50
plius ad bona incitemur uel a malis retrahamur, et de aliis
alii exempla sumant in faciendis, quae conuenit, uel
cauendis, quae non conuenit.

32,7 splg B subt De remuneratione operum exteriorum ADE

825/833 cf. TSch 3,116:1541-48 Sent. 34,49-54 848/849 uid. 19-20 cf. Rom 1,28

824 hec ] om. B hoc AE iam ] om. A 825 supra ea quae ] extra ea quae
ADE supra id, quod C habe ] accipe ADE 827 effectum ] uel uotum add.
B 828 parauerat ] praeparauerat AE 832 deo efficere ] ⬃ C deo facere
AE 833 ualuit ] potuit AE 836 proficere ipsa ] ⬃ C homines essent ]
⬃ C 839 existimare ] estimare C 843 diuiciarum ] rerum AE facere /
deo cariorem ] ⬃ AE deo facere cariorem B 844 quicquam ] de remunera-
cione operum temporalium add. B 845/846 retribui ] tribui ADE 846 re-
tribucione ] remuneracione B 848 quae conuenit ] om. D quae conueniunt
AE 849 conuenit ] conueniunt AE
SCITO TE IPSVM I 33,1 - 33,5 33
33 Denique ut ad premissa redeamus, ubi uidelicet dic- 850
tum est, quia bonum bono additum quoddam melius efficit
quam unumquodque ipsorum per se sit, uide ne illuc
usque ducaris, ut Christum, id est hominem et deum sibi
inuicem in persona unitos, melius quiddam dicas, quam
ipsa Christi diuinitas uel humanitas sit, hoc est ipse deus 855
2 homini unitus uel ipse homo a deo assumptus. Constat
quippe in Christo tam assumptum hominem quam deum
assumentem esse bonum et utramque naturam uel sub-
stanciam non nisi bonam intelligi posse, sicut et in singulis
hominibus tam corporea quam incorporea substancia bona 860
est, licet ad dignitatem uel meritum animae bonitas corpo-
3 ris nichil referat. At uero quis totum id, quod Christus
dicitur, hoc est deum simul et hominem, uel quamcumque
rerum multitudinem deo preferre audebit, tamquam eo
aliquid melius esse possit, qui et summum bonum est et 865
ab ipso, quicquid boni habent, accipiunt omnia?
4 Quamuis enim ad aliquid agendum nonnulla ita necessa-
ria uideantur, ut non id facere deus sine illis possit tamquam
quibusdam amminiculis uel “primordialibus causis”, “nichil”
tamen, quantacumque sit rerum magnitudo, “deo melius” 870
5 dici potest. Et si enim bonarum rerum numerus constat, ut
bonitas in pluribus sit, non ideo bonitatem maiorem esse
contingit, ueluti si sciencia in pluribus habundet aut scien-
ciarum numerus crescat, non ideo scienciam cuiusque

33,1 n.33 C quod in Christo unitas diuinitatis et humanitatis non sit melior
quam diuinitas mg C par B subt Quod deus et homo in Christo uniti non sit
melius aliquid quam solus deus ADE
33,2 spsubt splg B

850/852 uid. 804-806 852/866 cf. Exp. Symb. Ap. (624A/C) Sent. 24
869 cf. AUG. Gn. litt. 6,10 (CSEL 28/1,182) Exp. Hex. 1 (734A); 4 (753D); 6 (767B;
769D; 775B) TSch 3,94:1239 869/870 cf. AUG. diu. qu. 50 (CCL 44A, 77) cit. TChr
5,35-b:6 = TSch 3,31:420

851 quoddam ] quiddam AE 852 ipsorum ] eorum AE hominem et


deum ] ⬃ AE 858 assumentem ] corr. E assumentum A naturam uel ] om.
AE 862 Christus ] Christe A 863 deum simul ] ⬃ ADE 865 aliquid
melius ] ⬃ AE
34 SCITO TE IPSVM I 33,5 - 35,2
crescere necesse est, ut maior scilicet sciencia fiat quam 875
6 prius. Sic et cum in se deus bonus sit et innumerabilia creet
bona, quae nec esse nec bona esse nisi per illum habent,
bonitas per eum in pluribus est, ut maior sit numerus bo-
narum rerum, nulla tamen bonitas eius bonitati adequari
7 uel preferri potest. Bonitas quidem in homine et bonitas in 880
deo est, et cum diuerse sint substanciae uel naturae, qui-
bus bonitas inest, nullius tamen rei bonitas diuine preferri
uel equari potest, ac | per hoc nichil melius, hoc est magis |52
bonum, quam deus uel eque bonum dicendum est.
34 In opere uero uel intencione nec bonitatum aut bona- 885
2 rum rerum numerus consistere uidetur. Cum enim bona
intencio et bona operacio dicitur, hoc est ex bona inten-
cione procedens, solam bonitatem intencionis designamus
nec in eadem significacione nomen ‘boni’ retinemus, ut
3 plura bona dicere possimus. Nam et cum dicimus simpli- 890
cem dictionem et simplicem hominem esse, non ideo hec
esse concedimus plura simplicia, cum hoc nomen ‘simplex’
4 aliter hic et aliter ibi accipiatur. Nemo ergo nos cogat, ut,
cum bone intencioni bona operacio additur, bonum bono
superaddi, tamquam plura sint bona, pro quibus remune- 895
racio crescere debeat, cum, ut dictum est, nec plura bona
recte dicere possimus illa, quibus boni uocabulum nequa-
quam uno modo conuenit.
35 Bonam quippe intencionem, hoc est rectam in se,
dicimus, operacionem uero non, quod boni aliquid in se 900
2 suscipiat, set quod ex bona intencione procedat. Vnde et

33,6 par B
34,1 n.34 C subt Quod multitudo bonorum non est melius uno bonorum
AE Quod multitudo bonorum non prefertur uno D
35,1 splg B subt Quod (in add. E) intentione bona sit opus bonum AE De
opere bono et intencione D

876 in se / deus ] ⬃ C 877 bona 1 ] om. AE 879/880 adequari uel pre-


ferri ] preferri uel equari ADE 883 magis ] maius ADE 885 uero ] scilicet
B uel ] et ADE 887/888 intencione ] uoluntate B 888/889 solam bo-
nitatem ... designamus ... retinemus ] sola bonitas ... designatur ... retinetur
ADE 891 dictionem ... hominem ] ⬃ AE 893 accipiatur ] sumatur ADE
om. B 893/895 ut ... superaddi ] cf. introd. 896 crescere ] augeri C
SCITO TE IPSVM I 35,2 - 36,4 35
ab eodem homine cum in diuersis temporibus idem fiat,
pro diuersitate tamen intencionis eius operacio modo bona
modo mala dicitur et ita circa bonum et malum uariari
uidetur, sicut haec proposicio ‘Socrates sedet’ uel eius 905
intellectus circa uerum et falsum uariatur, modo Socrate
3 sedente modo stante. Quam quidem permutacionem uarie-
tatis circa uerum et falsum ita in his contingere Aristotiles
dicit, non quod ipsa, quae circa uerum et falsum mutantur,
aliquid suscipiant sui mutacione, set quod res subiecta, id 910
est Socrates, in seipso moueatur, de sessione scilicet ad
stacionem uel econuerso.
36 | Sunt autem, qui bonam uel rectam intencionem |54
esse arbitrantur, quocienscumque se aliquis bene agere
credit et deo id placere, quod facit, sicut eciam illi, qui 915
martires persequebantur, de quibus ueritas in euangelio:
Venit hora, ut omnis, qui interficit uos, arbitretur obse-
2 quium se prestare deo. Qualium ignorancie apostolus quo-
que compaciens ait: Testimonium illis perhibeo, quod emu-
lacionem dei habent, set non secundum scienciam, hoc est 920
‘magnum feruorem ac desiderium in his faciendis, quae
3 deo placere credunt’. Set quia in hoc animi sui zelo uel
studio decipiuntur, erronea est eorum intencio, nec sim-
plex est oculus cordis, ut clare uidere queat, hoc est ‘ab
4 errore sibi prouidere’. Diligenter itaque dominus, cum 925
secundum intencionem rectam uel non rectam opera dis-
tingueret, oculum mentis, hoc est intencionem, “simpli-
cem” et quasi a sorde purum, ut clare uidere possit, aut

36,1 n.35 C splg B subt Vnde bona intentio sit dicenda (dicatur D) ADE

905/912 cf. BOETH. in herm. comm. sec. 2,6 (2 Meiser 133) 913/940 cf. Coll.
18 TSch 3,116 Comm. Rom. 4,13,10:230-231 915 uid. 79; 942 cf. AMBR. Ps. 118 3,47
(CSEL 62,67) Aug. en. ps. 52,2 (CCL 39,639) 917/918 Io 16,2 cit. Comm. Rom.
4,14,23:328-329 919/920 Rom 10,2 cit. Sermo 29 (557A) cf. Comm. Rom.
4,10,2:24-25 925/933 cf. AUG. s. dom. m. 2,45.76 (CCL 35,136-137.174-175) c. Iul.
4,33 (PL 44,755) SN prol. (97-98:215-216) TChr 5,49 TSch 3,116:1550-51 Comm. Rom.
1,1,17:636-640; 1,3,12:304-306;

907/908 uarietatis ] ueritatis B uariatis C 915 id placere ] ⬃ AE eciam ]


et AE om. B 918/919 quoque ] quidem AE 921 feruorem ] habent add.
ADE 928 purum ] puram AE
36 SCITO TE IPSVM I 36,4 - 37,2
econtrario “tenebrosum” uocauit, cum uidelicet dixerit: Si
oculus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit, 930
hoc est ‘si intencio recta fuerit, tota massa operum inde
proueniencium, que more corporalium rerum uideri pos-
sunt, erit luce digna, hoc est bona’. Sic et econtrario.
5 Non est itaque intencio bona dicenda, quia bona uidetur,
set insuper quia talis est, sicut estimatur, cum uidelicet 935
illud, ad quod tendit, sic deo placere credit, ut in hac
6 insuper existimacione sua nequaquam fallatur. Alioquin
ipsi eciam infideles sicut et nos bona opera haberent, cum
ipsi eciam non minus quam nos per opera sua saluari uel
se deo placere credant. 940
37 Si quis tamen quaerat, utrum illi martirum uel Christi
persecutores in eo peccarent, quod placere deo credebant,
aut illud sine peccato dimittere possent, quod nullatenus
esse dimittendum censebant, profecto secundum hoc,
quod superius peccatum descripsimus esse – contemptum 945
dei uel consentire in eo, in quo credit consenciendum non
esse -, non possumus dicere eos in hoc peccasse nec
ignoranciam cuiusquam uel ipsam eciam infidelitatem,
2 cum qua | nemo saluari potest, peccatum esse. Qui enim |56
Christum ignorant et ob hoc fidem Christianam respuunt, 950
quia eam deo contrariam credunt, quem in hoc contemp-
tum dei habent, quod propter deum faciunt et ob hoc bene
se facere arbitrantur, presertim cum apostolus dicat: Si cor

37,1 n.36 C subt Quod peccatum non est nisi contra conscientiam ADE
37,2 splg B

929/931 Mt 6,22-23 Lc 11,34 931/933 cf. TChr 5,49 937/940 cf. Aug. c.
Iul. 4,32 (PL 44,754) SN 141 TChr 2,36 Comm. Rom. 2,4,17:807-809 941/1165 cf.
Comm. Rom. 4,14,23:326-348 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,13 (Leclercq 378) Disp. 13
(282B) Cap. her. 11 BERN.-CLAR. Ep. 77,16-17 (SBO 7,196-197) 190 cap. 9 (SBO 8,39)
Apol. 2:21-23 Conf. fid. Vn. 9 942 uid. 79; 915 953/955 1 Io 3,21 cf. Epist. 8
(268:17-25) Probl. 13 (696A/B)

929 uidelicet dixerit ] diceret ADE 930 oculus ] tuus add. ADE 932/
933 possunt ] possit AE 935 estimatur ] existimatur ADE 939/940 sua ... se
deo ] sua se ... deo AE 941 quaerat ] querit C 945 descripsimus esse ] ⬃
AE 952/953 bene se ] ⬃ BD 953 dicat ] dicit CD
SCITO TE IPSVM I 37,2 - 38,4 37
nostrum non reprehendit nos, fiduciam habemus ad
deum, tamquam si diceret: ‘Vbi contra conscienciam nos- 955
tram non presumimus, frustra nos apud deum de culpa
3 reos statui formidamus’? Aut si talium ignorancia peccato
minime est ascribenda, quomodo ipse dominus pro cruci-
figentibus se orat dicens: Pater, ignosce his, quia nesciunt,
quid faciunt, uel Stephanus hoc instructus exemplo pro 960
lapidantibus supplicans ait: Domine, ne statuas illis hoc
4 peccatum ? Non enim ignoscendum uidetur, ubi culpa non
precessit, nec aliud solet dici “ignosci” nisi ‘penam condo-
5 nari’, quam culpa meruit. Stephanus insuper “peccatum”
patenter appellat, quod de ignorancia erat. 965
38 Set ut obiectis plenius respondeamus, sciendum est
2 nomen peccati diuersis modis accipi. Proprie namque pec-
catum dicitur ipse dei contemptus uel consensus in malum,
ut supra meminimus, a quo paruuli sunt immunes et natu-
rales stulti. Qui cum merita non habeant tamquam racione 970
carentes, nichil eis ad peccatum imputatur et solummodo
3 per sacramenta ecclesiae saluantur. Dicitur eciam pecca-
tum hostia pro peccato, secundum quod apostolus
4 dominum Ihesum dicit “factum esse peccatum”. “Pena”
eciam “peccati” dicitur peccatum siue maledictum, iuxta 975
quod dicimus “peccatum dimitti”, hoc est ‘penam condo-
nari’, et dominum Ihesum “portasse peccata nostra”, hoc

38,1 n.37 par C splg B subt Quot modis peccatum dicatur ADE

959/960 Lc 23,34 cit. SN 153,6 cf. Comm. Rom. 4,14,23:340-341 961/962 Act
7,59 cit. Sermo 32 (577A; 578D) 966/998 uid. 1083-98 cf. Comm. Rom. 2,4,8:138;
2,5,19:354-378 969/972 cf. Probl. 24 (710C) Sent. 33:56-58 973 Leu 14,13
974 cf. 2 Cor 5,21 Sermo 5 (422C) TSch 2,136:2014 974/975 cf. SN 145,7-9.11
Sermo 3 (404A) Comm. Rom. 2,5,19:368-372; 3,8,3:33-37 975 cf. Gal 3,13 Sermo 12
(481A/B) 975/977 uid. 963-964; 1531-33; 1569-71 976 cf. Num 14,19 Mt
6,14-15 et al. 977 Is 53,4,11 (VL) cf. 1 Petr 2,24

954 reprehendit ] reprehenderit AE 954/955 ad deum ] apud deum AE in


domino B ad dominum D 959 Pater, ignosce his, quia nesciunt ] Pater, dimitte
illis, non enim sciunt ADE 961 ait ] orat B 967 namque ] tamen ADE
969/970 naturales ] naturaliter AE 970 habeant ] habent BD 972 eccle-
siae ] om. ADE 974.977 Ihesum ] Christum add. ADE
38 SCITO TE IPSVM I 38,4 - 39,1
est ‘penas peccatorum nostrorum uel ex eis prouenientes’
5 sustinuisse. Set cum paruulos originale peccatum dicimus
habere uel nos omnes secundum apostolum “in Adam pec- 980
casse”, tale est ‘a peccato illius originem nostrae penae uel
6 dampnacionis sentenciam incurrisse’. Opera quoque ipsa
peccati uel, quicquid non | recte facimus aut uolumus, |58
nonnumquam peccata dicimus. Quid est enim aliquem fe-
7 cisse peccatum, nisi peccati implesse effectum? Nec mirum, 985
cum econuerso ipsa peccata uocemus facta iuxta illud
Athanasii: “Et reddituri sunt de factis propriis racionem et,
qui bona egerunt, ibunt in uitam eternam; qui uero mala,
8 in ignem eternum.” Quid est enim “de factis propriis”? Tam-
quam de his tantum, quae opere impleuerunt, faciendum 990
sit iudicium, ut plus accipiat in remuneracione, qui plus
habuerit in opere, uel a dampnacione sit immunis, qui in
eo, quod intendit, effectu caruit, sicut ipse diabolus, qui
9 quod presumpsit affectu, non obtinuit in effectu? Absit. “De
factis” itaque “propriis” dicit ‘de consensu eorum, quae 995
complere decreuerunt’, hoc est ‘de peccatis, quae apud
deum pro opere facti deputantur’, cum ille scilicet sic
puniat illa sicuti nos opera.
39 Cum autem Stephanus “peccatum” dixit, quod per
ignoranciam in se committebant Iudei, penam ipsam, 1000
quam paciebatur ex peccato priorum parentum, sicut et

39,1 n.38 C

979/982 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,11 (Leclercq 378) Disp. 11 (281D/282A) Cap.
her. 8 BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 8 (SBO 8,39) Apol. 2:20 Conf. fid. Vn. 8 980/
981 cf. Rom 5,12 987/989 Symb. Athan. 42 (Turner 407-411) cit. Cap. her. 10 cf.
Exp. Symb. Athan. (631C-632C) 994 cf. TSch 2,132:1971-73 Epist. 2 (72:15) Sermo
23 (529A); 33 (596A) Comm. Rom. 1,2,6:63; 3,8,18:319 Sent. 32:103-104 Conf. fid. Vn.
13,3 de spiritu sancto: TSum 3,89 = TChr 4,147 = TSch 2,176 Sent. 18:16-17.33-34;
22,13-14 Apol. 6:113-114

981 tale est ] ac si diceretur add. ADE originem ] originalis B originis C


983 facimus ] scimus AE 987 sunt ] inquit add. ADE 989/990 Tamquam ]
An tamquam ADE 991 in remuneracione ] iuxta remuneracionem B
994 in ] om. ADE 996 complere ] implere ADE 997 deum ] dominum
AD 999 dixit ] dicit AE 1000 in se ] in ipsum ADE 1001 ex ] pro B
priorum ] primorum ADE
SCITO TE IPSVM I 39,1 - 40,2 39
ceteras prouenientes uel iniustam eorum actionem, quam
2 habebant in lapidando, “peccatum” dixit. Quod quidem
rogabat eis “non statui”, hoc est ‘propter hoc eos nec cor-
poraliter puniri’. 1005
3 Sepe etenim deus aliquos hic corporaliter punit nulla
eorum culpa hoc exigente, nec tamen sine causa, ueluti
cum iustis eciam afflictiones immittit ad aliquam eorum
purgacionem uel probacionem uel cum aliquos affligi per-
mittit, ut postmodum hinc liberando ex collato beneficio 1010
glorificetur, sicut in illo ceco actum est, de quo ipse ait:
Neque hic peccauit neque parentes eius, set ut manifesta-
4 rentur opera dei in illo. Quis eciam neget quandoque cum
malis parentibus pro culpa eorum innocentes filios cum
illis pariter periclitari uel affligi, sicut in Sodomitis actum 1015
est uel in multis populis sepe contingit, ut, quo pena ma-
5 gis extenditur, amplius mali terreantur? Quod diligenter
Stephanus attendens “peccatum”, hoc est ‘penam, quam
tollerabat a Iudeis’, uel ‘id, quod non recte agebant’, ora-
bat eis “non statui”, hoc est ‘propter hoc nec corporaliter 1020
eos puniri’.
40 In hac quoque sentencia dominus fuerat, cum dice-
bat: Pater, | ignosce his, hoc est ‘ne uindices id, quod |60
agunt in me, uel corporali pena’. Quod quidem fieri racio-
nabiliter posset, si nulla eciam culpa ipsorum precessisset, 1025
ut ceteri scilicet hoc uidentes uel ipsi eciam recognosce-
2 rent ex pena se non recte in hoc egisse. At uero dominum

40,2 n.39 C

1006/1011 cf. Coll. 217 HC 1591-97 Comm. Rom. 3,8,28:438-443 1007 cf. Coll.
128; 210; 220 Comm. Rom. 4.9.21:259 Sent. 20:20-21 1012/1013 Io 9,3 cit. Comm.
Rom. 2,5,19:447-450 1015 uid. Gen 19 cf. Comm. Rom. 2,5,19:609-611
1023 Lc 23,34 uid. 959-960; 1989-90

1004/1005 eos / nec corporaliter ] ⬃ C 1006 aliquos hic ] ⬃ C


1009 cum aliquos ] ⬃ AE 1010 liberando ] liberanda C liberentur et AE libe-
retur et D 1011 ceco / actum est ] ⬃ BD 1012 eius ] ut cecus nasceretur
add. AE 1014/1015 cum illis pariter ] om. AE 1015 Sodomitis actum ] Sodo-
mis factum AE 1017 diligenter ] beatus add. ADE 1020 est ] om. B eos
add. BD 1021 eos ] om. ABDE 1023 ignosce his ] dimitte illis ADE
1025 ipsorum ] eorum ADE
40 SCITO TE IPSVM I 40,2 - 41,5
decebat hoc sue oracionis exemplo nos maxime ad pacien-
ciae uirtutem et ad summe dilectionis exhibicionem exhor-
tari, ut quod ipse docuerat uerbis, nos uidelicet pro inimi- 1030
cis quoque orare, proprio exemplo nobis exhiberet in
3 opere. Quod ergo dixit “ignosce”, non ad culpam prece-
dentem uel contemptum dei, quem hic haberent, respexit,
set ad racionem inferendae pene, quae non sine causa, ut
diximus, subsequi posset, quamuis culpa non precessisset, 1035
sicut in propheta contigit, qui contra Samariam missus
comedendo egit, quod dominus prohibuerat.
41 In quo tamen cum nichil per dei contemptum presu-
meret, set per alium prophetam deceptus, non tam ex reatu
culpe quam ex operis perpetracione innocencia eius mor- 1040
2 tem incurrit. “Deus quippe”, ut beatus meminit Gregorius,
“nonnumquam sentenciam mutat, consilium numquam”,
hoc est ‘quod precipere uel comminari aliqua de causa
3 decreuit, sepe id non implere disponit’. Consilium uero
eius fixum permanet, hoc est ‘quod in presciencia sua 1045
4 disponit, ut faciat, numquam efficacia caret’. Sicut ergo in
Habraam preceptum de immolacione filii uel comminacio-
nem Niniuitis factam non tenuit et ita, ut diximus, senten-
ciam mutauit, ita predictus propheta, cui prohibuerat
comedere in uia, mutari eius sentenciam credidit et se 1050
maxime delinquere, si alium prophetam non audiret, qui
se ad hoc a domino mitti asserebat, ut eius lassitudinem
5 cibo reficeret. Absque culpa igitur hoc fecit, in quo culpam
uitare decreuit, nec ei mors repentina nocuit, quem ab
erumpnis uite presentis liberauit, et multis ad prouiden- 1055
ciam profuit, cum iustum sic uideant sine culpa puniri et

40,3 precessisset, ] par splg B

1030/1031 cf. Mt 5,44 Lc 6,27-28 1036/1060 cf. 1(3) Reg. 13,11-32 1041/
1042 GREG.-M. Mor. 16,10 (CCL 143A,806) 1044/1046 cf. Sent. 21:19-20
1046/1047 cf. Gen 22 1047/1048 cf. Ion 3

1032 ignosce ] dimitte ADE 1034 non sine causa ] sine causa B sine culpa
C 1042 consilium ] uero add. AE 1045 presciencia ] presencia BC
1047/1048 comminacionem ] in add. BC del. C 1048 ita ut ] sic ut A sicut
DE 1052 asserebat ] dicebat C 1053 cibo reficeret ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 41,5 - 42,5 41
6 illud in eo compleri, quod alibi domino dicitur: Tu deus,
cum iustus sis, iuste omnia disponis; eum quoque, qui non
debet puniri, condempnas. “Condempnas”, inquit, ‘ad mor-
tem non eternam, set corporalem’. 1060
42 Sicut enim sine meritis nonnulli saluantur, ut | par- |62
uuli, et sola gracia uitam assecuntur eternam, ita non
absurdum est nonnullos penas corporales sustinere, quas
non meruerunt, sicut et de paruulis constat sine baptismi
gracia defunctis, qui tam corporali quam eterna morte pu- 1065
niuntur et multis passionibus innocentes eciam affliguntur.
2 Quid itaque mirum, si crucifigentes dominum ex illa iniusta
actione, quamuis eos ignorancia excuset a culpa, penam,
ut diximus, temporalem non irracionabiliter incurrere pos-
3 sent? Atque ideo dictum est “ignosce illis”, hoc est ‘penam, 1070
quam hinc, ut diximus, non irracionabiliter incurrere pos-
sent, ne inferas’.
4 Sicut autem, quod isti per ignoranciam egerunt, uel ipsa
eciam ignorancia peccatum proprie, hoc est contemptus
dei, non dicitur, ita nec infidelitas, quamuis ipsa necessa- 1075
rio aeterne uitae aditum adultis racione iam utentibus in-
5 tercludat. Ad dampnacionem quippe sufficit eis euangelio
non credere, Christum ignorare, sacramenta ecclesiae non
suscipere, quamuis hoc non tam per maliciam quam per
ignoranciam fiat. De qualibus et ueritas ait: Qui non credit 1080
iam iudicatus est, et apostolus: Et qui ignorat, inquit,
ignorabitur.

42,2 n.40 C

1057/1059 Sap 12,15 (VL) 1061/1066 cf. SN 108 Comm. Rom. 2,5,19:477-
485.526-593 1068 cf. TSch 3,117:1555-56 Comm. Rom. 4,14,23:336-337 1077/
1080 cf. TChr 2,15:242-250.112:1682-85 Comm. Rom. 1,1,20:822-825; 1,2,1:1-5 1080/
1081 Io 3,18 cit. Comm. Rom. 1,2,6:107-108; 4,14,23:347 1081/1082 1 Cor 14,38 uid.
1427

1057 compleri ] impleri AE 1058 eum ] corr. C cum B cum eum ADE
1059 condempnas 1 ] condempnes AE 1065/1066 puniuntur ] dampnantur
AE 1066 multis passionibus ] multi AE innocentes eciam ] ⬃ AD eciam
om. E 1068 excuset ] excusat ADE 1070 ignosce ] dimitte ADE 1071/
1072 possent ] possunt BC 1077 eis ] om. ADE 1080 qualibus ] libet B
qualibet D
42 SCITO TE IPSVM I 43,1 - 44,3
43 Cum autem dicimus ignoranter nos peccare, hoc est
tale quid, quod non conuenit, facere, peccare non in con-
2 temptu, set in operacione sumimus. Nam et philosophi 1085
peccare dicunt inconuenienter aliquid facere, quamuis
3 illud nichil ad offensam dei uideatur pertinere. Vnde Aris-
totiles in AD ALIQUID, | cum de uiciosa relatiuorum assigna- |64
cione loqueretur, ait: “At uero aliquociens non uidebitur
conuerti, nisi conuenienter, ad quod dicitur, assignetur. Si 1090
enim peccet is, qui assignat, ut ala si assignetur auis, non
4 conuertitur, ut sit auis alae.” Si ergo isto modo peccatum
dicamus omne, quod uiciose agimus uel contra salutem
nostram habemus, utique et infidelitas et ignorancia
eorum, que ad salutem credi necesse est, peccata dicemus, 1095
5 quamuis ibi nullus contemptus dei uideatur. Proprie tamen
peccatum illud dici arbitror, quod nusquam sine culpa con-
tingere potest.
44 Ignorare uero deum uel non ei credere uel opera
ipsa, que non recte fiunt, multis sine culpa possunt acci- 1100
2 dere. Siquis enim euangelio uel Christo non credat, quia
predicacio ad ipsum non peruenerit, iuxta illud apostoli:
Quomodo credent ei quem non audierunt? Quomodo
autem audient sine predicante ?, quae hinc ei culpa potest
assignari, quod non credit? 1105
3 Non credebat Cornelius in Christum, donec Petrus ad
eum missus de hoc ipsum instruxit. Qui quamuis antea
lege naturali deum recognosceret atque diligeret, ex quo
meruit de oracione sua audiri et deo acceptas elemosinas

43,1 n.41 C
44,3 n.42 C

1089/1092 BOETH. categ. 6b 35 (AL I 1 Minio-Paluello 19) 1101/1105 cf.


Comm. Rom. 4,10,18:213-216; 4,10,19:224-226 1103/1104 Rom 10,14 cit. Exp.
Symb. Ap. (618D; 619C) 1106/1114 cf. Act 10 SN 141,4-6

1086 facere ] seu dicere ADE 1090 conuerti ] conueniens assignacio B


sup. ras. C 1091 auis ] aui BC -s ras. C 1093 dicamus ] dicimus B
1096 contemptus dei ] ⬃ AE uideatur ] uidebatur AE 1101 credat ] credit
AE 1109 audiri ] exaudiri ADE
SCITO TE IPSVM I 44,3 - 44,8 43
habere, tamen si eum ante fidem Christi de hac luce 1110
migrasse contingeret, nequaquam ei uitam promittere
auderemus, quantumcumque bona eius opera uiderentur,
nec eum fidelibus set magis infidelibus connumeraremus,
quantocumque studio inquirende salutis esset occupatus.
4 Abissus quippe multa dei iudicia sunt, qui non numquam 1115
reluctantes uel minus de salute sua sollicitos trahit et se
offerentes uel ad credendum paratiores profundissimo sue
5 dispensacionis consilio respuit. Sic enim offerentem se
illum et dicentem: Magister, sequar te quocumque ieris
reprobauit, et alterum excusantem se per sollicitudinem, 1120
quam de patre habebat, nec ad horam in hac pietatis
excusacione tollerauit.
6 Denique et quarumdam ciuitatum obstinacionem incre-
pans ait: Ve tibi, Corozaim, ue tibi, Bethsaida, quia si in
Tyro et Sidone uirtutes facte fuissent, quae factae sunt in 1125
uobis, iam olim in cilicio et cinere penitenciam | egissent. |66
Ecce illis obtulit non solum predicacionem suam, uerum
eciam miraculorum exhibicionem, quas tamen prius noue-
7 rat non esse credituras. Has uero gentilium alias ciuitates,
quas ad fidem suscipiendam faciles esse non ignorabat, 1130
sua tunc uisitacione non censuit dignas. In quibus quidem
cum aliqui subtracto sibi predicacionis uerbo tamen ad
suscipiendum ipsum parati perierunt, quis hoc eorum im-
putet culpe, quod nulla eorum negligencia uidemus acci-
8 dere? Et tamen hanc eorum infidelitatem, in qua defuncti 1135
sunt, ad dampnacionem eis sufficere dicimus, quamuis
huius cecitatis, in qua dominus eos dimiserit, causa minus

44,4 n.43 C

1115 Ps 36(35),7 cf. SN 113,8; 146,2 Planctus 4,1-2 1119 Mt 8,19 Lc 9,57
1120/1122 cf. Mt 8,21-22 1124/1126 Mt 11,21 Lc 10,13 cf. Probl. 25

1112 eius opera ] ⬃ AE 1117/1118 sue dispensacionis ] ⬃ AE 1118 enim ]


et B 1118/1119 offerentem se illum ] offerentem illum se ⬃ C illum se offeren-
tem ADE 1121 de patre habebat ] habuit de patre ADE 1124 Bethsaida ]
bethaida BC 1125 Sidone ] sindone B 1131 tunc ] tamen C 1134 eorum ]
om. AE 1136 eis ] eorum C om. AE
44 SCITO TE IPSVM I 44,8 - 45,4
9 nobis appareat. Quam profecto siquis peccato eorum sine
culpa asscribat, fortassis licebit, cum absurdum ei uideatur
tales sine peccato dampnari. Nos tamen proprie peccatum, 1140
ut sepe iam meminimus, illud solum dici arbitramur, quod
in culpa negligenciae consistit nec in aliquibus esse potest,
cuiuscumque sint etatis, quin ex hoc dampnari mereantur.
45 Non credere uero Christum, quod infidelitatis est,
quomodo paruulis uel his, quibus non est annunciatum, 1145
culpe debeat asscribi, non uideo, uel quicquid per igno-
ranciam inuincibilem fit, cui scilicet prouidere non ualui-
mus, ueluti si quis forte hominem, quem non uidet, in silua
sagitta interficiat, dum feris uel auibus sagittandis intendit.
2 Quem tamen dum peccare per ignoranciam dicimus, sicut 1150
nos quandoque fatemur non solum in consensu uerum
eciam in cogitacione, locucione, operacione peccare, hoc
loco non proprie pro culpa ponimus, set large accipimus
pro eo scilicet, quod nos facere minime conuenit, siue id
per errorem siue per negligenciam uel quocumque modo 1155
3 inconuenienti fiat. Tale est ergo per ignoranciam peccare,
non culpam in hoc habere, set quod nobis non conuenit
facere: uel peccare in cogitacione, hoc est uoluntate, quod
nos uelle minime conuenit, uel in locucione aut opera-
cione loqui nos uel agere, quod non oportet, etsi per 1160
4 ignoranciam nobis inuitis illud eueniat. Sic et illos, qui per-
sequebantur Christum uel suos, quos persequendos crede-
bant, peccasse per operacionem dicimus, qui tamen
grauius per culpam peccassent, si contra conscienciam eis
parcerent. 1165

44,9 n.44 C

1140/1143 cf. Sent. 36:11-13 1148/1149 cf. BURCH. Decr. 19,5 (PL 140,953C/D)
Comm. Rom. 3,7,16:640-642 1150/1152 uid. 1211-1214

1147 prouidere ] preuidere ADE 1148 uidet ] uidit C 1158 est ] in add.
BE 1159 uelle minime ] ⬃ C aut ] in add. AD 1163 peccasse / per
operacionem ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 46,1 - 46,8 45
46 | Queritur autem, utrum omne peccatum nobis deus |68
2 interdicat. Quod si recipiamus, uidetur hoc irracionabiliter
agere, cum nequaquam uita ista sine peccatis saltim uenia-
3 libus transigi possit. Si enim omnia nos cauere peccata
precipit, nos autem omnia cauere non possumus, utique 1170
nequaquam, sicut ipse promisit, iugum suaue nobis uel
onus leue imponit, set quod longe uires nostras transcen-
dens portare minime ualemus, sicut et de iugo legis Petrus
4 apostolus profitetur. Quis enim a uerbo saltim ocioso sem-
per sibi prouidere potest, ut in eo numquam excedens per- 1175
fectionem illam teneat, de qua Jacobus ait: Si quis in uerbo
5 non offendit, hic perfectus est uir ? Qui eciam cum premi-
serit: In multis enim offendimus omnes, et alius magne per-
fectionis dicat apostolus: Si dixerimus quoniam peccatum
non habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis non 1180
est, quam difficile immo impossibile nostrae infirmitati ui-
deatur immunes omnino a peccato manere neminem latere
6 reor. Ita, inquam, si peccati uocabulum large, ut diximus,
accipientes illa eciam uocemus peccata, quaecumque non
7 conuenienter facimus. Sin autem proprie peccatum intelli- 1185
gentes solum dei contemptum dicamus peccatum, potest
reuera sine hoc uita ista transigi, quamuis cum maxima
8 difficultate. Nec profecto aliud, ut supra meminimus, nobis
a deo prohibitum est nisi consensus mali, in quo deum
contempnimus, eciam cum de opere preceptio fieri uide- 1190
tur, sicut superius exposuimus, ubi eciam ostendimus
nequaquam aliter a nobis precepta posse custodiri.

46,1 n.45 par C spsubt par splg B subt Vtrum omne peccatum sit interdictum
(prohibitum D) ADE

1166/1167 cf. SN 144,8 (AUG. perf. iust. 3,5) AUG. spir. et litt. 4,6 (CSEL 60,158)
A.-L. SCHOLA Sent. 456 1171/1172 Mt 11,30 1173/1174 Act 15,10 1174 cf.
Mt 12,36 uid. 1386 1176/1178 Iac 3,2 cit. AUG. retr. 1 prol. 2 (CCL 57,6) = SN prol.
(100:257-258) = SN retr. Aug. (531:11-12) = TSch praef. 7:70-71 Epist. 8 (245:11-12) Probl.
14 (698C) 1179/1181 1 Io 1,8 cit. SN 137,16

1170 precipit ] precepit AE 1172/1173 nostras transcendens ] ⬃ ADE


1173 portare minime ] ⬃ AE 1175 prouidere ] preuidere AE 1177/
1178 premiserit ] premisisset ADE 1178 enim ] om. ADE 1178/1179 perfec-
tionis dicat ] ⬃ ADE 1179 quoniam ] quia ADE 1185 Sin ] Si ADE
1188 aliud ] illud AE 1189 in ] om. ADE 1192 nequaquam aliter ] ⬃ AE
aliter / a nobis precepta ] ⬃ C
46 SCITO TE IPSVM I 47,1 - 47,7
47 Peccatorum autem alia uenialia dicuntur et quasi
2 leuia, alia dampnabilia siue grauia. Rursus dampnabilium
quaedam criminalia dicuntur, quae uidelicet personam 1195
infamem uel criminosam facere habent, si in noticiam
ueniant, quedam uero minime.
3 Venialia quidem uel leuia peccata sunt, quando in eo
consentimus, cui non consenciendum esse scimus, set tunc
4 tamen memorie non occurrit | illud, quod scimus. Multa 1200 |70
quippe eciam scimus dormientes uel quando eorum mi-
nime recordamur. Non enim dormiendo nostras amittimus
sciencias uel stulti efficimur aut, cum euigilamus, sapien-
5 tes efficimur. Quandoque itaque uel in uaniloquium uel in
superfluum esum uel potum consentimus, quod tamen 1205
nequaquam esse faciendum scimus, set tunc minime recor-
6 damur, quod non sit faciendum. Tales itaque consensus,
quos per obliuionem incurrimus, uenialia aut leuia dicun-
tur peccata, hoc est non magne satisfactione pene corri-
genda, ut uel extra ecclesiam positi uel graui abstinencia 1210
7 pressi ob talia plectamur. Pro quibus quidem negligenciis
penitentibus dimittendis uerba cottidiane confessionis fre-
quentamus, in qua minime commemoracio de grauioribus
culpis facienda est, set tantum de leuioribus. Neque enim
ibi dicere debemus: “Confiteor deo et uobis, fratres, quia 1215
peccaui in periurio, in homicidio, in adulterio” et consimi-
libus, que dampnabilia et grauiora dicuntur peccata.

47,1 n.46 C par BC subt Distinctio peccatorum D

1193/1230 cf. Sent. 33:61-81 1200/1201 cf. TSch 2,114:1699 1211/1214 cf.
e.g. Ord. Rom. 14,71 (PL 78,1185A/B) VDALR.-CL. Cons. Clun. 2,30 (PL 149,716A/B) =
Const. Hiers. 1,83 [PL 150,1010B]) Cons. Rod. 1,22,115 (CCM 48,67) 1215/1217 cf.
e.g. Ord. poen. Font. Auell. (PL 151,916C/D)

1195 uidelicet ] in illis AE 1196 noticiam ] audientiam AE 1200 memo-


rie / non occurrit ] ⬃ ADE 1201 eciam scimus ] ⬃ ADE 1201/1202 mini-
me ] non ADE 1203 euigilamus ] euigilamur C uigilamus AE 1209 satis-
factione pene ] satisfactionis pena ADE 1211 ob ] om. BC 1213/1214 de
grauioribus ... de leuioribus ] grauiorum ... leuiorum AE 1215 ibi dicere ] indi-
cere (indicare?) B dicere C Confiteor ... quia ] om. ADE
SCITO TE IPSVM I 47,8 - 48,4 47
8 Hec quippe non per obliuionem sicut illa incurrimus, set
tamquam ex studio et deliberacione committimus, abomi-
nabiles eciam deo effecti iuxta illud psalmiste: Abomina- 1220
biles facti sunt in studiis suis, id est ‘quasi execrabiles et
ualde odiosi ex his, in quibus scienter presumpserunt’.
9 Horum autem alia criminalia dicuntur, quae per effectum
cognita neuo magnae culpe hominem maculant et eius
fame plurimum detrahunt, ut consensus periurii, homici- 1225
10 dii, adulterii, quae plurimum ecclesiam scandalizant. Cum
uero, supra quam necesse est, cibo indulgemus uel non
mediocri cultu ex uana gloria nos adornamus, etsi hec
scienter presumimus, non hec crimini ascribuntur et apud
multos plus laudis habent quam uituperacionis. 1230
48 | Sunt qui perfectius atque ideo melius dicunt proui- |72
dere a uenialibus peccatis quam a criminalibus, eo quod
difficilius id uideatur et maioris studii sollicitudine indi-
2 geat. Quibus primum illud respondeo Tullianum: “Quod si
3 laboriosum, non ideo gloriosum.” Alioquin maioris meriti 1235
apud deum essent, qui graue iugum legis portauerunt
quam qui euangelica libertate deseruiunt, quia timor
penam habet et perfecta caritas foras mittit timorem, et
quicumque timore aguntur, plus in opere laborant quam
4 quos caritas spontaneos facit. Vnde laborantes et oneratos 1240
ad suaue iugum et onus leue suum sumendum dominus
exhortatur, ut uidelicet de seruitute legis, qua premeban-

48,1 n.47 C spsubt splg B subt Vtrum (An D) melius sit a leuioribus culpis
quam a (a om. A) grauioribus abstinere ADE

1219 cf. ISID. Sent. 2,17,4 (PL 83,620B) Coll. 111 1220/1221 Ps 13(14),1
1221/1222 cf. Eccli 10,7 1231/1234 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 213b, 5-9 1234/
1235 Rhet. Her. 4,4,6 cit. Epist. 12:267-268 1237/1238 1 Io 4,18 cit. Comm. Rom.
4,9,25:434 cf. SN 78,21; 152,7 1240/1241 uid. Mt 11,28-30 cf. Epist. 6 (251:37-38)
Sermo 5 (420C) 1242/1243 cf. HIER. Gal. 3 (PL 26,412B) Sermo 5 (421B)

1221 id est ] add. mg C 1222 odiosi ] ociosi BD odibiles AE 1223 alia ]


illa B 1227 supra ] secundum B 1228 hec ] hoc ACDE 1230 multos ]
omnes B 1231 atque ] et ADE 1235/1236 maioris meriti / apud deum ] ⬃
C 1236 deum ] dominum A portauerunt ] portauerant C 1238 et 1 ]
quam BD quem AE timorem ] om. ABDE 1239 quicumque ] quecumque
AE 1241 suum ] om. ADE sumendum ] om. B suum dum D
48 SCITO TE IPSVM I 48,4 - 48,9
tur, ad libertatem transeant euangelii et, qui a timore ince-
perant, in caritate consummentur, quae sine difficultate
omnia suffert, omnia sustinet. “Nichil quippe amanti diffi- 1245
cile est”, maxime cum non carnalis, set spiritualis amor dei
tanto est fortior quanto uerior.
5 Quis eciam nesciat difficilius nobis prouidere a pulice
quam ab hoste uel ab offendiculo parui lapidis quam
magni? Set numquid ideo id cauere, quod difficilius est, 1250
melius aut salubrius iudicamus? Non utique. Quare? Quia,
6 quod difficilius est cauere, minus potest nocere. Sic ergo,
etsi ponamus difficilius a uenialibus peccatis prouidere
quam a criminalibus, plus tamen hec uitari, quae periculo-
siora sunt, conuenit, et quae maiorem merentur penam, et 1255
quibus amplius deum offendi credimus et magis ei ea dis-
plicere.
7 Quo enim amplius ipsi per amorem inheremus, ea solli-
cicius cauere debemus, quibus magis offenditur et quae
ipse magis improbat. Qui enim uere aliquem diligit, non 1260
tam dampnum suum quam offensam amici uel contemp-
tum cauere satagit, iuxta illud apostoli: Caritas non querit,
quae sua sunt. Et rursum: Nemo, quod suum est, querat,
8 set, quod alterius. Si ergo non tam pro nostro dampno
quam pro dei offensa debemus cauere peccata, profecto 1265
plus ea cauenda sunt, in quibus magis offenditur.
9 Quod si illam quoque poeticam attendamus sentenciam
de morum scilicet honestate: “Oderunt peccare boni uirtu-
tis amore”, tanto maiori odio quelibet sunt habenda,
quanto | in se turpiora censentur et ab honestate uirtutis 1270 |74
amplius recedunt et naturaliter quoslibet magis offendunt.

1243/1244 cf. PS.-HIER. Mc. prol. (CCM 82,4) 1245 1 Cor 13,7 cit. Coll. 99
Sermo 9 (447A); 17 (503A); 32 (578D) Probl. 29 (713B) Comm. Rom. 3,7,13:466-468;
4,15,13:208-209 Sent. 32,72-73 1245/1246 CIC. or. 33 1262/1263 1 Cor 13,5 cit.
TChr 5,48:671; 51:715 Comm. Rom. 3,7,13:466-467.471 1263/1264 1 Cor 10,24 cit.
SN 126,23 Epist. 8 (268:43-44) Comm. Rom. 4,12,7:82-83 1268/1269 HOR. ep.
1,16,52 cit. TChr 2,27:390 Epist. 7 (277:28)

1248 prouidere ] prouideri AE 1252/1253 Sic ergo etsi ] Si ergo C 1253/


54 prouidere / quam a criminalibus ] ⬃ AE 1254 hec ] hoc ABE uitari ]
quam add. ABCDE om. Luscombe 1256 amplius deum ] ⬃ D deum /
offendi credimus ] ⬃ AE 1258 ea ] et ea C 1270 in se / turpiora ] ⬃ AE
censentur ] habentur B
SCITO TE IPSVM I 49,1 - 49,7 49
49 Denique ut singula sibi conferendo diligencius pec-
cata diiudicemus, comparemus uenialia criminalibus,
utpote superfluam comestionem periurio uel adulterio, et
queramus, in transgressione cuius magis peccetur uel 1275
amplius deus contempnatur atque offendatur.
2 Nescio, fortassis respondebis, cum nonnulli philosopho-
rum “omnia peccata paria” censuerint.
3 At si hanc philosophiam, immo manifestam stulticiam,
sequi uelis, eque bonum est a criminalibus et uenialibus 1280
abstinere peccatis, quia eque malum est hec et illa com-
mittere. Cur ergo abstinere a uenialibus preferre quis
audeat abstinencie criminalium?
4 Quod siquis forte requirat, unde conicere possimus deo
magis displicere transgressionem adulterii quam superflui 1285
cibi, lex diuina, ut arbitror, docere nos potest, que ad illud
puniendum nullam pene satisfactionem instituit, hoc uero
non qualibet pena, set summa mortis afflictione dampnari
5 decreuit. Quo enim caritas proximi, quam apostolus pleni-
tudinem legis dicit, amplius leditur, magis contra eam 1290
agitur et amplius peccatur.
6 Quod si ad hunc modum singulis uenialibus pariter et
criminalibus peccatis inuicem collatis simul eciam tam ista
omnia quam illa conferre uelimus, ut omnino scilicet satis-
7 facere ualeamus, nequaquam refugio. Ponamus ergo, ut 1295
aliquis magno studio ab omnibus uenialibus caueat pecca-
tis et nulla criminalia curet euitare et, cum illa omnia
caueat, hec presumat: quis eum in hoc leuius peccare
iudicabit aut meliorem esse, si hec precauens illa incurrat?

49,1 n.48 C

1278 cf. SN 137,12 (AUG. ep. 167,4) Coll. 98 (CIC. parad. 3,21); 102 1284/
1287 cf. Dt 22,22 1289/1290 Rom 13,10 cf. AUG. ep. 167,5 (CSEL 44,604)

1272 conferendo diligencius ] ⬃ B 1273 criminalibus ] criminibus B


1282 abstinere / a uenialibus ] ⬃ C 1285 superflui ] superfluitatem ADE
1286 cibi, lex ] cibi? Lex BC 1288 dampnari ] dampnare B 1294 ut omni-
no ] non omnia C 1295/1296 ut ... caueat ] aliquem ... se cauere C (cf. 654-
655) 1297 euitare ] uitare AE 1299 incurrat ] incurrit B
50 SCITO TE IPSVM I 49,8 - 50,1
8 Collacione itaque facta tam singulorum, ut diximus, 1300
quam omnium simul inuicem peccatorum, liquere arbitror
non melius uel maioris perfectionis esse uenialia peccata
9 cauere quam criminalia. | Siquis tamen, cum illa primum |76
uitauerit, hec postmodum ut oportet uitare ualuerit, in hoc
quidem fateor uirtutem eius ad perfectionem peruenisse, 1305
nec tamen ideo posteriora, in quibus consummacio uirtu-
tis consistit, sunt prioribus preferenda nec tanta retribu-
10 cione sunt digna. Sepe namque in operacione alicuius
edificii minus agunt, qui perficiunt ipsum, quam qui antea
operati sunt, et qui extremo assere in consummacione 1310
domus posito eam perficiunt, ut sic domus perfecta fiat,
quae, dum imperfecta fuit, domus non erat.
50 Sufficere huc usque arbitror nos ad cognicionem
peccati, quantum memoriae occurrit, laborasse, ut eo me-
lius caueri possit, quo diligencius cognitum fuerit. “Mali 1315
quippe noticia iusto deesse non potest, nec cauere quis
uicium nisi cognitum ualet.”

50,1 n.49 par C par splg B

1306/1307 Eccli 50,11 1308/1312 cf. Dial. 1,2,3 (107:3-12) TChr 5,47:659-662
1315/1316 BOETH. diff. top. 2 (PL 64,1184B) cit. Dial. 4,1 prol. (469:20-21) Comm. Rom.
4,12,3:32-33

1301 simul inuicem ] ⬃ C 1302 melius uel maioris ] melioris C


1305 peruenisse ] uenisse B 1311 domus 1 ] operis AE eam ] ipsum ADE
1312 domus ] opus add. ADE 1317 ualet ] potest C malet D
SCITO TE IPSVM I 51,1 - 52,4 51
51 Et quoniam plagam animae ostendimus, curacionis
remedium studeamus monstrare. Vnde et illud est Iero-
nimi: “O medice, si peritus es, sicut <ex>posuisti causam 1320
2 morbi, ita indica sanitatis.” Cum igitur peccando deum
offendimus, superest, quibus ei modis reconciliari possi-
mus. Tria itaque sunt in reconciliacione peccatoris ad
deum necessaria: penitencia scilicet, confessio, satisfactio.
52 Penitencia autem proprie dicitur dolor animi super 1325
eo, in quo deliquit, cum aliquem scilicet piget in aliquo
excessisse. Hec autem penitencia tum ex amore dei accidit
et fructuosa est, tum ex dampno aliquo nostri, quo nolle-
mus grauari.
2 Qualis est illa dampnatorum penitencia, de quibus scrip- 1330
tum est: Videntes turbabuntur terrore horribili et mirabun-
tur in subitacione insperatae salutis | dicentes intra se |78
penitenciam agentes et pre angustia spiritus gementes: ‘Hi
3 sunt, quos aliquando habuimus in derisum’ etc. Legimus
et penitenciam Iudae super hoc, quod dominum tradide- 1335
rat, quod non tam pro culpa peccati quam pro uilitate sui,
qui se omnium iudicio dampnatum senciebat, credimus
4 accidisse. Cum enim quis alium pecunia uel quoquomodo
corruptum ad prodicionem traxerit, nemini uilior quam ei
proditor habetur, et nemo ei minus se credit quam is, qui 1340
infidelitatem eius amplius est expertus.

51,1 par splg B subt De peccatorum reconciliatione ADE


51,2 possimus. ] n.50 C splg B
52,1 par B subt Quid proprie dicatur penitentia ADE
52,2 scriptum est: ] subt Quid sit infructuosa penitencia D
52,3 par splg B

1320/1321 cf. HIER. Ion. 1, 11 (CCL 76, 389) 1323/1324 cf. Sent. 35:1-3
1331/1334 Sap 5,2-3 1334/1338 cf. Mt 27,3-5

1318 ostendimus ] monstrauimus ADE 1319 monstrare ] ostendere ADE om.


B et ] om. ADE est ] om. AE 1320 <ex>posuisti ] posuisti ABDE po-
tuisti C causam ] curam C 1323/4 ad deum ] om. B 1324 necessaria ]
sup. lin. C om. ABDE 1327 penitencia ] animi add. C tum ] om. C
1328 tum ] cum del. mg Infructuosa penitencia est cum accidit C ex ] om.
ADE nostri ] om. ADE 1331 terrore ] timore B 1334 in derisum ] in de-
risu A 1335/1336 tradiderat ] tradidit BD 1338 quoquomodo ] quomodo
ABE 1341 est expertus ] ⬃ ADE
52 SCITO TE IPSVM I 52,5 - 53,2
5 Multos quoque cottidie de hac uita recessuros de flagi-
ciis perpetratis penitere uidemus et graui compunctione
ingemiscere, non tam amore dei, quem offenderunt, uel
odio peccati, quod commiserunt, quam timore pene, quam 1345
6 se meruisse cognoscunt. Qui in eo quoque iniqui perma-
nent, quod non tam eis iniquitas culpe quam pene, que
iusta est, grauitas displicet, nec tam habent odio id, quod
commiserunt, quia malum fuit, quam iustum dei iudicium,
quod in pena formidant, equitatem pocius quam iniquita- 1350
7 tem odientes. Quos diu expectatos atque uocatos, ut a
malicia sua conuerterentur, ita tandem in reprobum sen-
sum diuina iusticia tradit et cecitate percussos a facie sua
prorsus abicit, ut ne salubris penitencie noticiam habeant
nec, qualiter satisfaciendum sit, aduertere queant. 1355
53 Quam plurimos quippe cottidie cernimus morientes
grauiter ingemiscere, multum se accusare super usuris,
rapinis, oppressionibus pauperum uel quibuscumque iniu-
riis, quas commiserunt, et pro emendacione istorum sacer-
2 dotem consulere. Quibus si hoc, ut oportet, primum con- 1360
silium detur, ut uenditis omnibus, que habent, restituant
aliis, quae abstulerunt, iuxta illud Augustini: “Si res aliena,
cum reddi possit, non redditur, non agitur | penitencia, set |80
fingitur”, statim, quam inanis sit eorum penitencia, respon-

52,5 n.51 C
53,1 n.52 C

1344/1345 uid. AUG. ep. Io. tr. 9,5 (PL 35,2049) cf. SN 3,5; 78,21; 156,1 Comm. Rom.
1,1,1:196-202; 3,8,15:265-268 1349 2 Mac 9,18 1350/1351 cf. Ps 44(45),8
1351/1352 uid. 1471-72 cf. AUG. s. Denis 9,2 (CCL 41,379) Comm. Rom. 2,3,26:102-
105 1352/1353 cf. Rom 1,28 1353 cecitate percussos cf. Sap 19,16 cit. Sermo
2 (395A); 7 (433A); 11 (472B) a facie sua cf. 2 (4) Reg 17,20.23 cit. Sermo 27
(550B) 1354 abicit cf. Leu 26,11 cit. Coll. 41 1362/1364 AUG. ep. 153,20
(CSEL 44,419) = IVO Decr. 13,4.25 (PL 161,803C.862C) = GRAT. C.14 q.16 c.1

1342 quoque ] quippe ADE 1343 penitere ] peniteri A 1345/1346 quam


... cognoscunt ] in quam se precipitari uerentur (uidentur D) ADE 1347/
1348 iniquitas ... displicet ] iniquitas displicet culpae quam quae iusta est (est om.E)
grauitas penae ADE 1351 expectatos ] obcecatos AE 1355 aduertere ]
addiscere C 1364 inanis sit / eorum ] ⬃ C sit eorum ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 53,2 - 54,2 53
3 sione sua profitentur. “Vnde ergo”, inquiunt, “domus mea 1365
uiueret? Quid filiis meis, quid uxori relinquerem, unde sus-
tentare se possent?”
4 Quibus illa primum dominica occurrit increpacio: Stulte,
hac nocte animam tuam repetunt a te; quae autem parasti,
cuius erunt ? O miser, quicumque talis es, immo miserorum 1370
omnium miserrime et stultorum stultissime, non prouides,
5 quid tibi conserues, set quid aliis thesaurizes. Qua pre-
sumptione deum offendis, ad cuius horrendum iudicium
raperis, ut tuos habeas propicios, quos ditas de pauperum
rapinis? Quis super te non rideat, si audierit te sperare alios 1375
magis tibi propicios fore quam te ipsum? Confidis in ele-
mosinis tuorum, quos, quia successores habere te credis,
iniquitatis pariter heredes constituis, quibus aliena per
6 rapinam possidenda relinquis. Vitam pauperibus eripis sua
illis auferendo, unde sunt sustentandi, et in eis rursum 1380
occidere Christum machinaris, iuxta illud, quod ipsemet
ait: Quod uni ex minimis meis fecistis mihi fecistis.
54 Quid ergo tu male pius in tuos et crudelis in te
pariter atque deum a iudice isto expectas, ad quem uelis
nolis iudicandus properas? Qui non solum de rapinis, 1385
2 uerum eciam de ocioso uerbo racionem exigit. Qui quam
districtus sit in uindicta, priorum hominum statim exhibuit
pena. Semel Adam peccauit, et comparacione nostrorum,
sicut beatus Ieronimus meminit, leuissimum eius peccatum
fuit. Non quemquam per uiolenciam oppressit nec quic- 1390
quam alicui abstulit: de fructu, qui reparabilis erat, semel
gustauit. In qua quidem tam leui transgressione, in poste-

54,2 pena. ] n.53 C

1368/1372 Lc 12,20 1382 Mt 25,40 cit. Epist. 8 (280:31) Sermo 8 (443A); 30


(564D) 1386 cf. Mt 12,36 uid. 1174 1388/1390 cf. Ps.-HIER. ep. 13,6 = PELAG.
Virg. 7 (CSEL 1,234) cit. SN 53,5 Comm. Rom. 2,5,16:220-225; 2,5,19:567-573

1366/1367 sustentare se ] ⬃ AE 1368 occurrit ] incurrit BD 1372 the-


saurizes. ] thesaurizes? ACE 1376 magis tibi ] ⬃ C 1379 relinquis. ] relin-
quis? BC 1384 isto ] iusto AE 1385 Qui ] qui AE 1386 uerum ] sed
AE 1388 Semel ] Sepe B comparacione ] ad comparacionem B
1389 sicut ] et add. C meminit ] memorat B 1392 gustauit ] comedit B
54 SCITO TE IPSVM I 54,2 - 55,4
ritatem quoque totam per penam redundante, premon-
strare dominus decreuit, quid de maioribus facturus sit
3 culpis. Diues, quem ad inferos dominus descendisse dicit, 1395
non quod aliena rapuerit, set quia propria, | quibus tam- |82
quam licitis uescebatur, indigenti Lazaro non impertiuit,
patenter edocet, qua pena feriendi sunt, qui rapiunt
aliena, si sic ille dampnatus est atque in inferno sepultus,
qui non tribuerat sua. 1400
55 Tecum pariter memoria tui sepulta et cito siccatis
lacrimis tuorum, quas in exequiis habuisti, iuxta illud re-
thoris Apollonii: “Lacrima cicius nichil arescit”, tua coniux
in proximo ad nouas nuptias se preparabit et noui mariti
uoluptatibus deseruiet de his, quas ei dimisisti rapinis, et 1405
tepentem adhuc lectulum corpore tuo calefaciet alieno, te
misero in flammis gehenne uoluptates istas plexuro. Idem
2 et a filiis tuis expectandum est. Quod si quis forte interro-
get, cur non tui recordantes elemosinis suis tibi propicien-
tur, multis se de causis excusare posse uidentur, quia enim, 1410
si respondeant: “Cum ille sibi propicius esse noluerit,
quanta stulticia fuit alios sibi sperare propicios et animae
sue salutem aliis committere, de qua ipse plurimum debuit
prouidere. Quem sibi propicium magis credidit quam
3 seipsum? Qui sibi crudelis erat, de cuius misericordia con- 1415
fidebat?”, possunt denique in excusacionem auaricie sue
pretendere ac dicere: “Scimus insuper ea, quae nobis
dereliquit, non huiusmodi esse, ut de ipsis elemosine sint
4 faciende.” Ridebunt omnes, et ridere debebunt, qui hec

55,2 n.54 C

1395/1397 cf. Lc 16,19-31 uid. Coll. 85; 184 Probl. 12 (693C/D) Serm. 26 (543C)
1403 cf. CIC. inu. 1,109

1396/1397 propria ... uescebatur ] propriis tamquam licitis uescebatur et C


1400 tribuerat ] bona add. ADE 1401 pariter ] om. AE 1402 illud ] om.
AE 1404/1405 preparabit et ... deseruiet ] preparauit, ut ... deseruiret
AE 1406 tepentem ] repentem D presente AE lectulum / corpore tuo ] ⬃
ADE 1410 posse ] om. CD 1412 alios sibi ] ⬃ ADE 1413 plurimum
debuit ] ⬃ ADE 1416 denique ] et add. ADE 1417 quae ] ipse add.
ADE 1418 ipsis ] nobis add. ADE elemosine sint ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 55,4 - 56,3 55
audient. Ille uero miser, qui expoliatos pauperes hic ad 1420
horam flere coegit, in perpetuum ibi flebit.
5 Sunt qui suam negligenciam hominibus, non deo, uolen-
tes occultare ad excusandas excusaciones in peccatis
dicunt tot eos esse, quos exspoliauerunt, ut non eos cog-
6 noscere uel reperire queant. De quo, cum nullam sollici- 1425
tudinem assumant, illud apostolice sentenciae iudicium
incurrunt: Et qui ignorat ignorabitur. Non inueniunt illos,
quia non querunt. Inueniet illos dextera dei, quem con-
7 tempserunt. De qua eciam scriptum est: Dextera tua inue-
niet omnes, qui te oderunt. Quam idem propheta, qui hoc 1430
dixit, uehementer expauescens et nullum locum euadendi
considerans alibi ait: Quo ibo a spiritu tuo et quo a facie
tua fugiam? Si ascendero in caelum, tu illic es; si | descen- |84
dero ad infernum, ades.
56 Et quia plerumque non minor est auaricia sacerdotis 1435
quam populi, iuxta illud prophetae: Et erit sacerdos sicut
populus, multos moriencium seducit cupiditas sacerdotum
uanam eis securitatem promittencium, si, quae habent, in
sacrificiis obtulerint et missas emant, quas nequaquam
2 gratis haberent. In quo quidem mercimonio prefixum apud 1440
eos precium esse constat, pro una scilicet missa unum
denarium et pro uno tricenali de missis et omnibus horis
3 quinque solidos et pro uno annuali sexaginta. Non consu-
lunt morientibus, ut rapinas restituant, set ut in sacrificio
ea<s> offerant, cum econtrario scriptum sit: Qui offert 1445

55,5 n.55 C
56,1 n.56 C

1423 Ps 140(141),4 1427 1 Cor 14,38 uid. 1081-82 1428 Rom 8,34 et al.
1429/1430 Ps 20(21),9 1432/1434 Ps 138(139),7-8 cit. Coll. 162; 191 TChr 1,52:678
= TSch 1,92:1028 = Sent. 10:214 Sermo 22 (522C/D) 1436/1437 Os 4,9 1445/
1447 Eccli 34,24

1424 eos esse ] ⬃ C exspoliauerunt ] exspoliauerint C 1424/1425 non


eos ... queant ] omnino ... nequeant AE 1424 eos 2 ] uel add. C
1431 nullum locum ] ⬃ AE 1435 non ] si ADE 1436 sacerdos sicut ] sicut
sacerdotes AE sicut sacerdos sic D sicut ] et add. C 1438 in ] om. AE
1441 esse constat ] ⬃ AE 1444 sacrificio ] sacrificiis C 1445 ea<s> ] ea C
om. B ipsas ADE
56 SCITO TE IPSVM I 56,3 - 57,5
sacrificium de substancia pauperis, quasi qui uictimet
filium in conspectu patris. Plus enim grauat patrem occisio
filii coram se facta, quam si eam non uideret. Et quasi
filius in immolacione occiditur, dum substancia pauperis,
4 in qua uita eius consistebat, in sacrificio ponitur. Et ueritas 1450
misericordiam sacrificio preferens: Euntes, inquit, discite,
quid est: ‘misericordiam uolo et non sacrificium’. Peius
autem est rapinas retinere quam misericordiam non impen-
dere, hoc est pauperibus auferre sua quam non impendere
nostra, sicut et supra in dampnacione diuitis meminimus. 1455
57 Et quia de infructuosa diximus penitencia, tanto
2 diligencius quanto salubrius fructuosam consideremus. Ad
quam apostolus quemlibet obstinatum inuitans nec horren-
dum dei iudicium attendentem ait: An diuicias bonitatis
eius et pacienciae et longanimitatis contempnis ignorans, 1460
3 quoniam benignitas dei ad penitenciam te adducit ? Qui-
bus uidelicet uerbis, quae sit penitencia salubris et ex
amore dei pocius quam ex timore proueniens, manifeste
declarat, ut uidelicet doleamus deum offendisse uel con-
4 tempsisse, quia est bonus magis, quam quia est iustus. Quo 1465
enim diucius eum contempnimus, quia statim eum con-
temptum suum iudicare non credimus, sicut econtrario
principes seculi faciunt, qui, cum offenduntur, nesciunt
parcere nec suarum iniuriarum ulcionem differre, eo
iustius grauiorem infert sui contemptus | penam, et tanto 1470 |86
districtior est in ulcione, quanto paciencior fuit in expec-
5 tacione. Quod subsequenter predictus apostolus ostendit
dicens: Secundum duriciam autem tuam et cor impenitens

57,1 n.57 par C splg B subt De fructuosa penitentia ADE

1451/1452 Mt 9,13 cit. Sermo 8 (443C) 1455 uid. 1395-1400 1459/


1461 Rom 2,4 cf. Comm. Rom. 1,2,4 1465 1 cf. Ps 134(135),3 1465 2 Bar
2,9 1468 cf. 1 Cor 2,6.8 1471/1472 uid. 1351-52 1473/1474 Rom 2,5 cf.
Comm. Rom. 1,2,5

1446 uictimet ] uictimat B 1448 eam / non uideret ] ⬃ AE uideret ] ui-


derit B 1449 in ] om. AE 1451 misericordiam sacrificio ] ⬃ ADE
1458 obstinatum inuitans ] ⬃ ADE 1460 et p. et l. / contempnis ] ⬃ E
contempnis ignorans ] contempnis? Ignoras A longanimitatis? Ignoras E
1465 est iustus ] est om. CE ⬃ A
SCITO TE IPSVM I 57,5 - 58,7 57
6 thesaurizas tibi iram in die ire. Tunc quidem “ire”, modo
mansuetudinis, quia tunc uindicte, modo paciencie. Ibi 1475
iusticia exigente tanto grauius contemptum sui ulciscetur,
quanto minus contempni debuit et diucius tollerauit.
58 Timemus homines offendere et, quorum offensam
timore non effugimus, uerecundia uitamus. “Latebras que-
rimus”, cum fornicamur, ne ab hominibus uideamur, nec 1480
2 “unius hominis aspectum” sustinere tunc possumus. Scimus
“deum presentem esse”, “quem nichil potest latere”. Videri
ab ipso et a tota curia celi in huius actione turpitudinis non
erubescimus, qui ad unius homunculi aspectum confunde-
3 remur. Ante iudicem terrenum presumere aliquid maxime 1485
timemus, a quo nos iudicandos scimus temporali tantum
4 pena, non eterna. Multa nos facere uel tollerare carnalis
5 affectus cogit, pauca spiritalis. Vtique non tanta propter
deum, cui omnia debemus, quanta propter uxorem uel
filios uel quamcumque meretricem facimus uel tolleramus. 1490
Qua obsecro pena hec iniuria est uindicanda, ut meretri-
6 cem quoque ipsi preponimus? Conqueritur ipse per pro-
phetam, quod nec ei amor tamquam patri nec timor exhi-
beatur tamquam domino: Filius, inquit, honorat patrem, et
seruus dominum suum timet. Si ego pater, ubi honor meus? 1495
7 Et si ego dominus, ubi timor meus ? Conqueritur sibi patrem
uel dominum preferri. Attende igitur, quantum indignetur
meretricem quoque sibi anteferri et de summa sue

58,1 n.58 C

1475 1 cf. Dan 3,42 et al. 1475 2 cf. Sir 5,10; 12,4 1475 3 cf. Rom 9,22 et
al. 1479/1480 cf. AUG. s. 349,4 (PL 39,1531) 1481 cf. AUG. ciu. 14,19 (CCL
48,442) 1482 1 cf. BEN. Reg. 7,23 (SChr 181,478) et al. 1482 2 cf. Iob 13,9 AUG.
Gen. litt. 11,34 (CSEL 28/1,368) et al. 1482/1485 cf. Sermo 8 (441D/442A); 29
(558B) 1484 cf. Dial. 3,2 (431:5-7) 1494/1496 Mal 1,6

1476 contemptum sui ] ⬃ ADE 1479 timore ] amore C 1480 nec ] ne


AE 1481 sustinere tunc ] ⬃ AE 1483 a ] om. AE 1485 Ante ] corr. C
Aut AE 1486 tantum ] tamen BC 1487 carnalis ] terrenus C 1488 spi-
ritalis ] spiritualis AE Vtique non ] Vtinam ABDE 1491 est uindicanda ] est
iudicanda A iudicanda est E 1492 preponimus? ] preponamus. AE 1496/
1500 Conqueritur ... contempni. ] om. B 1497/98 Attende ... anteferri ] om.
D 1498 et ] cum add. sup.lin. C
58 SCITO TE IPSVM I 58,7 - 59,3
bonitatis paciencia, unde plus debuit amari, magis con-
tempni. 1500
8 Quam quidem bonitatem et paciencie longanimitatem hi,
qui salubriter penitent, attendentes non tam timore pena-
rum quam ipsius amore ad compunctionem mouentur,
iuxta predictam exhortacionem apostoli, ubi salubrem
9 penitenciam diligenter descripsit, cum econtrario dixit: An 1505
diuitias bonitatis, hoc est ‘diuitem et copiosam siue
habundantem benignitatem longanimis paciencie, qua tam
diu te tollerat’, contempnis, ‘quia uidelicet non cito
punit’, ignorans, hoc est ‘non attendens’, quoniam tanta
eius benignitas ad penitenciam, quantum in se est, | te 1510 |88
adducit, hoc est ‘facit, cur eum attendendo ad peniten-
ciam deberes conuerti, quem tam benignum scilicet con-
10 tempsisti’? Et hec quidem reuera fructuosa est penitencia
peccati, cum hic dolor atque contricio animi ex amore dei,
quem tam benignum attendimus, pocius quam ex timore 1515
penarum procedit.
59 Cum hoc autem gemitu et contricione cordis, quam
ueram penitenciam dicimus, peccatum non permanet, hoc
est contemptus dei siue consensus in malum, quia caritas
2 dei hunc gemitum inspirans non patitur culpam. In hoc 1520
statim gemitu deo reconciliamur et precedentis peccati
ueniam assequimur, iuxta illud prophete: Quacumque
hora peccator ingemuerit, saluus erit, hoc est ‘salute ani-
3 mae suae dignus efficietur’. Non ait, ‘quo anno’ uel ‘quo
mense’ siue ‘qua ebdomada’ uel ‘quo die’, set “qua hora”, 1525

58,10 n.59 C

1505/1513 uid. 1459-1461 1517 Ps 37(38),9; 146 (147),3 cf. Sent. 35,3-4 uid. HC
381-382; 623 Epist. 4 (80:17-21) 1517/1538 cf. Coll. 59 Comm. Rom. 2,4,7
1520 uid. 1574-75 cf. Sermo 8 (438B.440B.440C/D) 1522/1523 uid. Ez. 33,12 cf.
Sermo 8 (440B) Comm. Rom. 2,3,27:362; 2,4,7:75

1499 unde ] tantum C debuit ] debuerit C 1504 exhortacionem aposto-


li ] ⬃ ADE 1506 bonitatis ] eius add. AE copiosam ] bonitatem add.
AE 1507 qua tam ] quantam B 1508 diu te ] dicite B †dure D te tolle-
rat ] ⬃ C 1511 eum ] corr. BC eam AE ei D 1512 quem ] quod ABDE
scilicet ] om. ADE 1514 contricio ] compunctio C 1522 assequimur ] con-
sequimur C
SCITO TE IPSVM I 59,3 - 60,2 59
ut sine dilacione uenia dignum ostendat nec iam ei penam
aeternam deberi, in qua consistit condempnacio peccati.
4 Etsi enim articulo necessitatis preuentus non habeat locum
ueniendi ad confessionem uel peragendi satisfactionem,
nequaquam in hoc gemitu de hac uita recedens gehennam 1530
incurret, quod est “condonari a deo peccatum”, hoc est
‘eum talem fieri, quem iam non sit dignum sicut antea prop-
ter illud, quod precessit peccatum, eternaliter a deo puniri’.
5 Non enim deus, cum peccatum penitentibus condonat,
omnem penam eis ignoscit, set solummodo eternam. Multi 1535
namque penitentes, qui preuenti morte satisfactionem
penitenciae in hac uita non egerunt, penis purgatoriis, non
6 dampnatoriis in futura uita reseruantur. Vnde et suprema
iudicii dies, qua repente multi fidelium puniendi sunt,
quanto spacio temporis extendatur incertum est, quamuis 1540
resurrectio in momento, in ictu oculi fiat, ut uidelicet ibi
de culpis satisfaciant, quantum deus decreuerit, de quibus
hic satisfacere distulerunt aut permissi non sunt.
60 | Sunt qui querant, utrum quis de uno peccato |90
penitere possit et non de alio, utpote de homicidio et non 1545
2 de fornicacione, quam adhuc perpetrare non desistit. Set
si fructuosam illam penitenciam intelligamus, quam dei
amor immittit et quam Gregorius describens ait: “Peniten-

59,5 n.60 C
60,1 n.61 par C spsubt par splg B subt Vtrum quis de uno peccato sine alio
penitere (peniteri A) possit (possit penitere E) AE An quis possit penitere de uno
peccato, dum remanet in alio D

1526/1527 2 Thess 1,9 1527/1533 cf. Sermo 8 (443D/444A) Sent. 36:9-11


1531 uid. 963-964; 975-977; 1569-99 cf. Coll. 59 Comm. Rom. 2,3,27:346-347;
2,5,19:359.361.724-725 Sent. 33:59-60 1535/1538 uid. 1877-84 1539 2 Mac 6,14
Mt 10,15 et al. 1541 1 Cor 15,52 1544/1565 cf. PS.-AUG. uer. et fals. poen. 9,24
(PL 40,1121-22) = GRAT. C.33 q.3 poen. 3,42 = PETR. LOMB. Sent. 4,15,7,4 1548/
1549 GREG.-M. hom. eu. 2,34,15 (CCL 141,314-315)

1526 iam ] om. ADE 1527 condempnacio ] condonacio BC 1531 incur-


ret ] incurrit AE 1532 antea ] corr. mg C anima AE 1537/1538 purgatoriis,
non dampnatoriis ] purgacionis non dampnacionis B 1538 uita ] om.
AE et ] om. AE 1542 quantum deus decreuerit ] om. C 1543 hic ] om.
AE distulerunt ] distulerint AE 1544 querant ] ?B querunt ADE
60 SCITO TE IPSVM I 60,2 - 61,4
cia est commissa deflere et flenda non committere”, nequa-
quam penitencia dici potest, ad quam nos amor dei com- 1550
3 pellit, quociens unus dei contemptus retinetur. Si enim
amor dei, sicut oportet, ad hoc me inducit atque animum
trahit, ut de hoc consensu doleam propter hoc tantum,
quia in eo deum offendi, non uideo, qualiter idem amor
de alio contemptu eadem de causa penitere non cogat, hoc 1555
est in eo proposito mentem nostram statuat, ut, quisquis
excessus nostre memorie occurreret, de ipso similiter
4 dolerem, et ad satisfaciendum paratus essem. Vbicumque
igitur uera est penitencia, ex amore scilicet dei solo proue-
niens, nullus dei contemptus remanet, maxime cum ueri- 1560
tas dicat: Siquis diligit me, sermonem meum seruabit, et
pater meus diliget eum, et ad eum ueniemus et mansionem
5 apud eum faciemus. Quicumque ergo in amore dei persis-
tunt, “saluari necesse est”. Quae saluacio nequaquam con-
tingeret uno peccato, id est uno dei contemptu, retento. 1565
61 Cum autem in penitente iam nullum deus reperit
peccatum, nullam ibi inuenit dampnacionis causam, et
ideo necesse est, ut peccato cessante non restet dampna-
2 cio, hoc est perhennis pene afflictio. Et hoc est “peccatum,
quod precessit, a deo condonari”: ‘a pena eterna, quam 1570
3 inde meruerat, ei, ut diximus, a deo prouideri’. Quamuis
enim deus iam non inueniat in penitente, quod perhenni-
ter debeat punire, “penam tamen precedentis peccati” dici-
tur condonare, cum per hoc, quod gemitum ei penitencie
inspirauerit, eum indulgencia dignum fecit, hoc est talem, 1575
cui tunc nulla debeatur pena eterna et quem in hoc statu
4 de hac uita recedentem saluari esset necesse. Qui si forte

1561/1563 Io 14,23 cit. SN 138,52 Epist. 7 (292:22) Probl. 16 (705B) Comm. Rom.
3,7,6:277 1564 uid. 1577 cf. TChr 5,57-58 TSch 3,107.111 1566/1569 cf. AUG.
en. ps. 58,1,13 (CCL 39,740) Sermo 8 (444D) 1570 uid. 1526-27 1573 cf. SN
31,25.31 Epist. 4 (80:14-15) Sermo 16 (500A) Comm. Rom. 1,1,32:987-990 1574/
1575 uid. 1520

1551 unus dei ] dei om. AE 1552 animum ] meum add. C 1554 uideo ]
uidero AE 1556 nostram ] meam ADE 1557 nostre ] noster B meus
ADE occurreret ] occurrerit ADE 1558 dolerem ] doleam ADE essem ]
sim ADE 1576 tunc nulla ] ⬃ ADE 1577 esset necesse ] necesse est
AE Qui ] Quod ADE
SCITO TE IPSVM I 61,4 - 62,2 61
et in eundem recidat contemptum, sicut redit ad peccatum,
ita eciam relabitur ad pene debitum, ut rursum puniri
debeat, qui prius penitendo non puniri meruerat. 1580
5 | Siquis forte dicat “peccatum a deo condonari” tale |92
esse, tamquam si diceretur ‘deum propter illud, quod com-
missum est, nequaquam hominem esse dampnaturum’ uel
‘hoc deum apud se statuisse, ut eum propter hoc non
dampnaret’, profecto, et antequam penitens peccasset, 1585
concedendum uidetur deum condonasse illud peccatum,
hoc est apud se statuisse, quod propter illud non esset eum
6 dampnaturus. Nichil quippe recenter apud se deus statuit
uel disponit, set ab eterno, quaecumque facturus est, in
eius proposito consistunt et in eius prouidencia prefixa 1590
sunt, tam de condonacione cuiuscumque peccati quam de
7 ceteris, quae fiunt. Melius itaque nobis uidetur esse ita
intelligendum “deum condonare peccatum”: quemlibet, ut
diximus, per inspiratum ei penitencie gemitum dignum
indulgencia efficere, hoc est talem, cui tunc dampnacio 1595
non debeatur nec umquam ulterius, si in tali proposito
8 perseueret. Peccatum itaque deus condonat, cum ipse, a
quo pena inferri debuit, faciat penitenciam inspirando, cur
iam non debeat inferri.
62 Set fortassis requiris, si is, qui penitet, iam dignus sit 1600
uita eterna, qui dampnacione dignus non est.
2 Quod si concedamus, obicitur nobis eum quoque, qui
post penitenciam lapsus periit, dum peniteret, dignum uita
eterna fuisse et deum iniurie arguendum esse uideri, qui
premium, quo ille tunc dignus erat, ei tunc saltem non 1605

61,5 n.62 C
62,1 n.63 C par BC subt Iniustum non esse dignum premio non donari ADE

1581/1592 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 33 SN 26 TSch 3,115 Comm. Rom. 4,9,11 Sent.
21:59-63; 32:4-9 1594 uid. 1570

1589 ab eterno ] omnia disposuit add. B 1590 proposito ] predestinatione


AE 1592 uidetur esse ] ⬃ AE 1592/1593 esse / ita intelligendum ] ⬃ B
1594 penitencie gemitum ] ⬃ BD 1598 inferri ] fieri AE 1604 iniurie ar-
guendum ] ⬃ AE esse uideri ] ⬃ C esse om. B
62 SCITO TE IPSVM I 62,2 - 63,1
reddidit, ut sic eius dampnacionem preueniret. Sicut enim,
si tunc moreretur, ex illo, in quo erat, proposito dignus uita
eterna saluaretur, ita et, si postea lapsus sit, ex eodem
animo, quem prius habuit, dignus saluari fuit.
3 Set dico quia, sicut multi sepe dampnacione digni sunt 1610
nec tamen in hac sua nequicia moriuntur, ut dampnacio,
quam meruerant, eis a deo reddatur, nec tamen ideo deus
iniusticie est arguendus, quia non reddidit eis penam,
quam meruerant, ita nec in premiis reddendis, quae per-
seuerantibus tantum promittuntur, ueritate attestante: Qui 1615
4 perseuerauerit usque in finem, hic saluus erit. Non ergo
concedere cogimur, ut, quia quandoque premio uel pena
quis fuerit dignus, ideo dignum uel iustum sit deum illud
ei conferre, cum alio modo melius | utendum eo esse |94
prouiderit, “qui malis eciam bene utitur” et “queque pes- 1620
5 sima optime disponit”. Quod si forte quis dicat eum, qui ad
horam deum amando uere penituit, set tamen in hac peni-
tencia uel amore non perseuerauit, non ideo fuisse dignum
premio uite, profecto, cum nec dampnacione tunc dignus
fuisse conceditur, nec iustus nec peccator tunc extitisse 1625
uidebitur.
63 Cum autem, ut diximus, omne peccatum per peni-
tenciam statim remissionem accipiat, queritur, cur ueritas
quoddam peccatum inremissibile dixerit uel nunquam
ipsum remissionem, hoc est condonacionem, habiturum, 1630
quale est illud peccatum blasphemie in spiritum sanctum,

63,1 n.64 C par BC subt De peccato inremissibili ADE

1615/1616 Mt 10,22 cf. 24,13 cit. Sermo 26 (540C) 1620 uid. 785-786 cf.
SN 31,19 TChr 1,1:16-17 TChr 3,54:707 = TSch 2,18:251 TSch 1,32:353-354 Comm.
Rom. 4,11,11:132 1620/1621 cf. TSch 1,128:1471-72; 3,47:641-642; 3,117:1558-59;
3,118:1599-1600 Sermo 21 (521D) Hymn. Par. I 1A 1,7 Carm. Astr. 529-530 Comm.
Rom. 2,5,19:576 GUILL.-S.THEOD. Disp. 5 (265B) 1625 cf. SN 144,1 1627/
1675 cf. Probl. 13

1613 non ] ante A 1618 fuerit dignus ] ⬃ ADE 1620 malis eciam ] ⬃
AE queque ] qui B 1623/1624 dignum premio ] ⬃ AE 1624 dampna-
cione tunc ] (tam D) ⬃ AD tunc om. E 1629 inremissibile ] non remissi-
bile B
SCITO TE IPSVM I 63,1 - 63,8 63
2 de quo eum dixisse Matheus refert: Omne peccatum et
blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem blasphe-
mia non remittetur. Et quicumque dixerit uerbum contra
filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit uerbum 1635
contra spiritum sanctum, non remittetur ei neque in hoc
3 seculo neque in futuro. Quod quare diceret, Marcus
aperuit dicens: Quoniam dicebant: ‘spiritum immundum
4 habet’. Hoc autem peccatum quidam desperacionem uenie
dicunt, cum quis uidelicet ob magnitudinem peccatorum 1640
diffidit penitus a bonitate dei, quae per spiritum sanctum
intelligitur, ut nec penitendo uel aliqua satisfactione
ueniam possit impetrare.
5 Set si hoc dicimus peccare uel blasphemare in spiritum,
6 quid dicemus “peccare in filium hominis”? Quantum uero 1645
mihi uidetur, peccare siue blasphemare in filium hominis
hoc loco dicitur excellencie humanitatis Christi derogare,
tamquam eam negaremus sine peccato conceptam uel a
7 deo assumptam propter uisibilem carnis infirmitatem. Id
quippe nulla humana racione comperiri poterat, set deo 1650
8 tantum reuelante credi. Tale est ergo quod ait: Omne pec-
catum et blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem
etc., tamquam si diceretur: ‘De nulla alia blasphemia diffi-
nitum est apud deum, quod nullis hominibus dimittatur
nisi de ista’. Et quicumque dixerit uerbum contra filium 1655
hominis, remittetur ei, | hoc est ‘nullus qui assumpti |96
hominis dignitati, ut diximus, deroget, propter hoc
dampnabitur, si alie non interueniant dampnacionis cause’.

63,6 n.65 C

1632/1637 Mt 12,31-32 cit. Probl. 13 (694C) Sermo 18 (507C) 1638/1639 Mc


3,30 1639/1643 cf. Glossa ordin. in Rom. 2,5 PETR.-LOMB. Sent. 2,43,1,2
1644/1662 cf. ANSELM.-LAUD. Mt. 12 (PL 162,1361D/1363B) PETR.-LOMB. Sent. 2,43,1,10
= AMBR. spir. 1,3,54 (PL 176,717A/C)

1632 Matheus ] sic add. ADE refert ] ait C 1633/1634 blasphemia ] blas-
phemie BC 1635 uerbum ] om. AE 1638 aperuit ] euangelista add. B
1650 comperiri ] comperi ADE 1653 etc. ] blasphemia non remittetur AE
1657 deroget ] derogat D
64 SCITO TE IPSVM I 63,9 - 64,2
9 Non enim in hoc aliquis contemptus dei notari potest, si
ueritatem per errorem contradicat nec contra conscienciam 1660
agat, maxime cum id tale sit, quod humana racione inues-
tigari non possit, set magis racioni uideatur contrarium.
10 Blasphemare autem in spiritum est ita opera manifestae
graciae dei per inuidiam calumpniari, ut illa, quae
credebant per spiritum sanctum, hoc est diuina bonitate, 1665
misericorditer fieri, per diabolum tamen assererent agi,
tamquam si dicerent illum, quem spiritum dei credebant,
esse spiritum nequam et sic ipsum deum esse diabolum.
11 Quicumque igitur sic in Christum peccauerunt, dicendo
scilicet contra conscienciam eum in Beelzebub principe 1670
demoniorum eicere demonia, ita prorsus a regno dei sunt
proscripti et ab eius gracia penitus exclusi, ut nullus illo-
rum deinceps per penitenciam meretur indulgenciam.
12 Nec quidem negamus eos saluari, si peniterent, set solum-
modo dicimus eos nec penitencie actum assecutos esse. 1675
64 Querit fortassis aliquis, utrum hi, qui de hac uita
penitentes recedunt in hoc gemitu cordis et contricione
doloris, ubi uerum deo sacrificium offertur, iuxta illud:
Sacrificium deo spiritus contribulatus – utrum, inquam,
tales de hac luce migrantes hunc gemitum et dolorem 1680
secum deferant, ut in uita quoque celesti hec se “com-
misisse doleant”, quo, ut scriptum est, aufugit dolor et
2 gemitus atque tristicia. Set profecto, sicut deo uel angelis
peccata nostra sine aliqua pena doloris displicent, eo

63,10 n.66 C
64,1 n.67 C par B subt Vtrum penitentes gemitum sui doloris hinc secum
deferant AE An peccantes salvandi gemitum doloris hinc deferant D

1663/1668 cf. Comm. Rom. 1,3,13:393-405 1669/1671 cf. Mt 12,24 Mc 3,22 Lc


11,15 1679 Ps 50(51),19 cit. Coll. 58 1681/1682 cf. PS.-AUG. uer. et fals. poen.
19,35 (PL 40,1128/29) = GRAT. C.33 q.3 poen. 3,4 = PETR.-LOMB. Sent. 4,14,3,6
1682/1683 Is 35,10

1664 per inuidiam ] om. ADE 1668 ipsum ] om. ADE 1673 meretur ]
mereretur AD 1674 saluari ] posse add. ADE 1675 dicimus eos ] ⬃
ADE actum ] actus ADE assecutos ] assecuturos ADE cf. 1762 1681 in ]
hac add. B quoque ] illa add. ADE 1684 doloris displicent ] ⬃ BD
SCITO TE IPSVM I 64,2 - 65,5 65
uidelicet, quod illa non approbant, que mala esse conside- 1685
rant, ita et tunc nobis illa displicebunt, in quibus deliqui-
3 mus. Set utrum nos illa fecisse uelimus, quae bene a deo
ordinata esse scimus et nobis quoque in bonum cooperata,
iuxta illud apostoli: Scimus quoniam diligentibus deum
omnia cooperantur in bonum etc., questio est alia, quam 1690
pro uiribus nostris tercio THEOLOGIE nostre libro absolui-
mus.
65 | Nunc de confessione peccatorum nobis agere |98
incumbit. Ad hanc nos apostolus Iacobus adhortans ait:
Confitemini alterutrum peccata uestra et orate pro inuicem 1695
ut saluemini. Multum enim ualet deprecacio iusti assidua.
2 Sunt qui soli deo confitendum arbitrantur, quod nonnulli
3 Grecis imponunt. Set quid apud deum confessio ualeat, qui
omnia nouit, aut quam indulgenciam lingua nobis impe-
tret, non uideo, licet propheta dicat: Delictum meum 1700
cognitum tibi feci et iniusticiam meam non abscondi.
4 Multis uero de causis fideles inuicem peccata confitentur
iuxta illud apostoli, quod premissum est: tum uidelicet
propter suppositam causam, ut oracionibus eorum magis
adiuuemur, quibus confitemur, tum eciam, quia in humili- 1705
tate confessionis magna pars iam agitur satisfactionis et in
relaxatione penitenciae maiorem assequimur indulgen-
5 ciam, sicut de Dauid scriptum est. Qui cum accusatus a
Nathan propheta responderit: Peccaui, statim ab eodem
propheta responsum sibi audiuit: Dominus quoque trans- 1710

65,1 n.68 C par BC subt De confessione ADE

1687/1688 Rom 13,1 (VL) cf. SN retr. Aug. (544:365) Comm. Rom. 4,13,1:24
(mss.) 1689/1690 Rom 8,28 cit. SN retr. Aug. (570:194) HC 1599-1601 cf. Comm.
Rom. 4,12,15:236-237 1691 cf. TSch 3,119-120 1693/1889 cf. SN 151 Sermo 8
Sent. 36 1693/1712 cf. BURCH. Decr. 19,145 (PL 140,1011A/B) = IVO Decr. 15,155
(PL 161,892B/D) = GRAT. C.33 q.3 poen. 1,90 1695/1696 Iac 5,16 uid. 1796-98 cit.
SN 151,3; 153,6 Epist. 12:64 Sermo 14 (489B) Sent. 36:3 1700/1701 Ps 31(32),5 cit.
Sermo 8 (442D) 1709/1711 2 Sam 12,13

1685 esse ] om. AE 1687/1688 a deo / ordinata esse ] ⬃ ADE a deo om.
B 1690 etc. ] om. AE 1697 confitendum ] esse add. B 1702 uero ] om.
AE peccata ] sua add. C 1704 suppositam ] supradictam C 1706 iam ]
om. AE 1710 sibi ] om. AE
66 SCITO TE IPSVM I 65,5 - 66,6
tulit peccatum tuum. Quo enim maior erat regis sublimi-
tas, acceptior deo fuit confitentis humilitas.
6 Denique sacerdotes, quibus animae confitencium sunt
commissae, satisfactiones penitenciae illis habent iniun-
gere, ut, qui male arbitrio suo et superbe usi sunt deum 1715
contempnendo, aliene potestatis arbitrio corrigantur et
tanto securius id agant, quanto humilius prelatis suis obe-
diendo non tam suam quam illorum uoluntatem secuntur.
7 Qui si fortassis non recte preceperint, cum ille ad obedien-
dum paratus sit, illis magis quam isti imputandum est. 1720
66 Non ignoramus, inquit apostolus, astucias Sathane,
nec eius nequicia hoc loco pretereunda est, qua nos ad
2 peccatum impellit et a confessione retrahit. Ad peccatum
quippe nos incitans timore pariter ac uerecundia nos exuit,
3 ut nichil iam restet, quod nos a peccato reuocet. Multa 1725
namque timore pene committere non audemus, multa pro
detrimento nostrae famae | aggredi erubescimus, et si hoc |100
impune possimus. His ergo duobus quasi retinaculis male
quislibet expeditus, preceps ad quoduis perpetrandum
4 peccatum effertur. Quo quidem pacto eadem, quae prius 1730
ei diabolus abstulit, ut peccatum perficeret, postmodum
5 reddit, ut a confessione reuocet. Tunc enim confiteri timet
uel erubescit, quod, cum oportuit primum, non timuit nec
erubuit. Timet, ne forte per confessionem cognitam punia-
tur ab hominibus, qui puniri non timuit a deo. Erubescit 1735
ab hominibus sciri, quod non erubuit coram deo committi.
6 Set qui plage quaerit medicamentum, quantumcumque
ipsa sordeat, quantumcumque oleat, medico reuelanda est

65,6 n.69 C

1715/1716 cf. Sermo 8 (440C/D) 1721 2 Cor 2,11 cit. Sermo 8 (441C)

1712 confitentis ] confitens AE 1713 confitencium ] penitenciae B peniten-


cium D 1715 male ... superbe ] malo ... superbia B 1717 humilius ] melius
ADE 1719 preceperint ] ceperint B perceperint CDE 1720 isti ] istis ADE
1726 multa ] eciam add. B 1728 possimus ] possemus AE possumus
D 1729 quislibet ] quilibet ADE 1730 effertur ] offertur C efficietur AE
1731 diabolus ] mg C om. AE 1732 enim ] om. AE 1733 oportuit ] oportue-
rit AE 1734 cognitam ] cognitum ACE om. B cognitus Luscombe
SCITO TE IPSVM I 66,6 - 67,6 67
ut competens adhibeatur curacio. Medici uero locum sa-
cerdos tenet, a quo, ut diximus, instituenda est satisfactio. 1740
67 Sciendum tamen nonnumquam salubri dispensa-
cione confessionem uitari posse, sicut de Petro credimus,
cuius lacrimas de negacione sua nouimus, satisfactionem
uero aliam uel confessionem eius non legimus. Vnde et
2 Ambrosius SUPER LUCAM de hac ipsa Petri negacione ac 1745
fletu eius:
3 “Non inuenio, quid dixerit, inuenio, quod fleuerit. Lacri-
mas eius lego, satisfactionem non lego. Lauant lacrime
delictum, quod uoce pudor est confiteri, et uenie fletus
consulunt et uerecundie. Lacrime sine horrore culpam 1750
locuntur, sine offensione uerecundie confitentur. Lacrime
ueniam non postulant et merentur. Inuenio, cur tacuerit
Petrus, ne tam cito uenie petitio plus offenderet.”
4 Que uero ista sit uerecundia uel reuerencia confessionis,
ut flendo magis quam confitendo Petrus satisfecerit, uiden- 1755
5 dum est. Si enim propter hoc unum confiteri uerecundaba-
tur, ne cognito peccato suo uilior haberetur, profecto su-
perbus erat et honoris sui gloriam magis quam animae suae
salutem quaerens. Sin autem uerecundia non tam sua
quam ecclesie retinebatur, non est hoc improbandum. | 1760 |102
6 Prouidebat fortassis se super dominicam plebem a domino
constitutum esse principem et uerebatur, ne, si hec eius
trina negacio per confessionem eius cito in publicum
prodiret, super hoc grauiter ecclesia scandalizaretur et

67,1 n.70 C par BC subt Quod non numquam confessio dimitti potest
AE Cur confessio quandoque dimitti potest D

1741/1778 cf. Sent. 36:24-54 1745/1746 cf. Lc 22,54-62 SN 96 1747/


1753 AMBR. Lc. 10,88 (CCL 14, 371) cit. SN 151,8 cf. SN 151,7

1741 tamen ] est eciam B 1744 eius ] om. ABE fuisse B 1746 eius ] sic
ait add. B 1747 Non inuenio ] inquit add. AE 1751 offensione ] ostensione
C confessione B 1752 non ] om. B et ] set AE 1753 ne ] scilicet add.
AE non C uenie ] ueri B uenio C 1758/1759 gloriam ... salutem quaerens ]
gloriae (gloria D) ... saluti consulens ADE 1759 Sin ] sin ADE 1762 con-
stitutum ] constituendum AE constituturum D cf. 1675 1763 trina ] tercia
BD eius ] ipsius BD 1764 grauiter ecclesia ] ⬃ AE
68 SCITO TE IPSVM I 67,6 - 68,4
erubescencia uehementi confunderetur, quod tam facilem 1765
ad negandum et tam pusillanimum dominus ei prefecisset.
7 Si ergo non tam pro honore sibi conseruando quam pro
hac communi erubescencia ecclesiae confiteri distulit,
8 prouide hoc, non superbe fecit. Timor quoque in causa ra-
cionabilis fuit de dampno ecclesie magis quam de proprie 1770
detrimento fame. Sciebat quippe sibi specialiter a domino
ecclesiam esse commissam, cum ei diceret: Et tu aliquando
9 conuersus confirma fratres tuos. Si ergo eo propria confes-
sione conuicto ad aures ecclesiae perueniret hic eius tam
abhorrendus lapsus, quis non leuiter diceret: Nolumus 1775
hunc regnare super nos et non facile dominicum improba-
ret consilium, qui ad confirmandos fratres eum elegit,
qui primus defecit?
68 Hac quoque prouidencia multi confessionem differ-
re uel omnino dimittere possent sine peccato, si uidelicet 1780
plus illam nocere quam prodesse crederent, quia nullam
dei offensam ex culpa incurrimus, in quo eum nequaquam
2 contempnimus. Distulit Petrus confiteri peccatum, cum
adhuc tenera in fide atque infirma esset ecclesia, donec
uirtus Petri predicacione ipsius uel miraculis esset probata. 1785
3 Postea uero, cum de hoc iam constaret, ipsemet Petrus sine
ullo ecclesie scandalo contra desperacionem lapsorum
confiteri hoc potuit, ut scriptum eciam relinqueretur ab
4 euangelistis. Sunt fortassis quibus uideatur Petrum, qui
ceteris omnibus preerat nec superiorem habebat, cui ani- 1790
ma eius esset commissa, nequaquam habere necessarium
homini confiteri peccatum, tamquam ab illo constituenda
esset ei satisfactio ac si precepto eius quasi superioris

68,4 n.71 C

1772/1773 Lc 22,32 cit. SN 96,7 Sermo 23 (525A); 27 (549C) Epist. 7 (257:23)


1775/1776 Lc 19,14

1767 non ] om. AE 1768 hac ] om. C communi ] animi ADE


1775 abhorrendus ] horrendus BD 1777 qui ] quod ADE 1782 in quo ] in
qua C 1791 habere ] haberet ADE 1792 constituenda ] instituenda ADE
SCITO TE IPSVM I 68,4 - 69,3 69
5 obediret. Set si non pro satisfactione iniungenda confiteri
alicui debuit, propter oracionis suffragium non incongrue 1795
fieri potuit. De quo quidem, cum diceretur: Confitemini
alterutrum peccata uestra, subiunctum est: et orate pro
inuicem ut saluemini.
6 Nichil eciam impedit, ne prelati subiectos eligant ad con-
fessionem faciendam uel ad satisfactionem suscipiendam, 1800
ut, | quod agitur, tanto deo fiat acceptius, quanto ab illis |104
geritur humilius. Quis eciam uetet quemlibet in talibus
personam religiosiorem uel magis discretam eligere, cuius
arbitrio satisfactionem suam committat et oracionibus eius
7 plurimum adiuuetur? Vnde et, cum premissum sit: et orate 1805
pro inuicem, ut saluemini, statim adiunctum est: Multum
enim ualet deprecacio iusti assidua.
69 Sicut enim multi sunt imperiti medici, quibus infir-
mos committi periculosum est aut inutile, ita et in prelatis
ecclesiae multi reperiuntur nec religiosi nec discreti atque 1810
insuper ad detegenda confitencium peccata leues, ut eis
confiteri non solum inutile uerum eciam perniciosum
2 uideatur. Tales quippe nec orare intendunt nec in oracio-
nibus suis merentur exaudiri et, cum instituta canonum
ignorent nec instituendas satisfactiones moderari sciant, 1815
frequenter in talibus uanam securitatem promittunt et spe
cassa ipsos confitentes decipiunt, iuxta illud ueritatis: Ceci
cecorum duces effecti, et rursum: Si cecus ceco ducatum
3 prestet, ambo in foueam cadunt. Qui cum eciam, ut dixi-
mus, leuiter confessiones, quas suscipiunt, reuelant, peni- 1820
tentes ad indignacionem commouent et, qui curare peccata
debuerant, nouas peccatorum plagas inferunt et a confes-

69,3 n.72 C

1796/1798 uid. 1695-1696 1817/1819 Mt 15,4 cit. HC 690 Sermo 29 (557D) TSch
2,56:893 Comm. Rom. 1,2,17:516

1799 subiectos eligant ] ⬃ ADE 1801 illis ] illo A eo E 1811 detegenda ]


detegendum ABCE 1811/1812 eis confiteri ] ⬃ ADE 1814 merentur exau-
diri ] ⬃ AE 1815 instituendas satisfactiones ] in statuendas satisfactiones B in
statuendis satisfactionibus (saticfactiones D) ADE 1817 cassa ] quassa
C confitentes ] om. BC 1818 cecorum duces effecti ] sunt duces cecorum
AE
70 SCITO TE IPSVM I 69,3 - 70,1
sione audientes deterrent. Nonnumquam eciam peccata
uel ex ira uel ex leuitate reuelando grauiter ecclesiam
scandalizant et eos, qui confessi sunt, in pericula magna 1825
constituunt.
4 Vnde qui pro his incommoditatibus prelatos suos uitare
decreuerunt et alios in talibus eligere, quos ad ista com-
modiores credunt, nequaquam improbandi sunt, set pocius
5 comprobandi, quod ad sollerciorem medicum declinant. In 1830
quo tamen faciendo, si assensum prelatorum impetrare
possunt, ut ab eis ad illos dirigantur, tanto conueniencius
6 agunt, quanto humilius per obedienciam hoc faciunt. Sin
autem prelati superbi hoc eis interdicunt tamquam se
uiliores estimando, si meliores medici requirantur, egrotus 1835
tamen de salute sua sollicitus, quod melius credit medica-
mentum, maiori sollicitudine requirat et meliori consilio
7 cedat plurimum. Nemo enim ducem sibi ab aliquo | com- |106
missum, si eum cecum deprehenderit, in foueam sequi
debet, et melius est eligere eum uidentem, ut, quo tendat, 1840
perueniat, quam male sibi traditum male sequi ad precipi-
8 cium. Quippe qui ei talem ducem tradidit tamquam uiam
ostensurum, aut scienter hoc fecit per maliciam aut inno-
center per ignoranciam. Si per maliciam, cauendum fuit, ne
malicia eius impleretur, si per ignoranciam, nequaquam 1845
contra eius uoluntatem agitur, si illum non sequimur ad
periculum, quem ipse dederat nobis ad ducatum.
70 Vtile tamen est, ut eos primum consulamus, quibus
animas nostras committi scimus, et eorum consilio audito
salubrius, si quod speramus medicamentum, non deserere, 1850
maxime cum eos legem ignorare credamus, ut non solum

70,1 n.73 C

1827/1847 cf. PS.-AUG. uer. et fals. poen. 10,25 (PL 40,1122) GRAT. C.33 q.3 poen.
6,2 PETR.- LOMB. Sent. 4,21,9,2

1828 ista ] istas B istam C 1829 credunt ] credant A improbandi sunt ]


⬃ ADE 1831 assensum ] consensum C 1832 illos ] alios ADE
1834 interdicunt ] interdicant C 1840 eligere eum ] ⬃ C tendat ] tendit
ADE om. B 1843/1844 innocenter ] in sup.lin. scienter C 1851 ut ] et AE
SCITO TE IPSVM I 70,1 - 71,4 71
quid agant <non> curent, set et quid doceant ignorent,
2 deteriores in hoc habendi his, de quibus ueritas ait: Super
cathedram Moysi sederunt scribe et pharisei. Quecumque
ergo dixerint uobis, seruate et facite, secundum autem 1855
opera eorum nolite facere, tamquam si diceret: ‘Magiste-
rium legis tales obtinent, quorum opera, cum sint mala, et
ob hoc respuenda; uerba tamen dei, que de cathedra
Moysi, hoc est de magisterio legis, proferunt, suscipienda
sunt’, ut simul, quae ipsorum sunt opera, reiciamus et, 1860
3 quae dei sunt uerba, retineamus. Non est ergo talium doc-
trina contempnenda, qui bene predicant, licet male uiuant,
et qui erudiunt uerbo, licet non edificent exemplo, et uiam
ostendunt, quam sequi nolunt, non tam de cecitate igno-
ranciae quam de culpa negligencie iudicandi. 1865
71 Qui uero nec uiam subiectis ostendere ualent, qui
ducatui eorum committere se debent et ab eis requirere
2 documentum, qui docere nesciunt? Nec tamen desperan-
dum est subiectis a misericordia dei, cum ad satisfactionem
omnino parati prelatorum suorum, quamuis cecorum, arbi- 1870
trio se tradunt, et quod illi per errorem minus instituunt,
3 isti per obedienciam diligenter execuntur. Non enim error
prelatorum subiectos dampnat nec illorum uicium istos
accusat nec iam in subiectis culpa remanet, qua moriantur,
quos iam antea penitencia, ut diximus, deo reconciliaue- 1875
rat, priusquam | scilicet ad confessionem uenirent uel |108
4 satisfactionis institucionem susciperent. Si quid tamen de
pena satisfactionis minus est institutum, quam oporteat,
deus, qui “nullum peccatum impunitum dimittit” et singula
quantum debet punit, pro quantitate peccati satisfactionis 1880
equitatem seruabit, ipsos uidelicet penitentes non eternis

1852 cf. TSch 2,42:641-642 (HIER. ep. 52,7) 1853/1856 Mt 23,2-3 1862 cf.
Comm. Rom. 4,15,16:228-229 1863 cf. TChr 2,67:956-958 Comm. Rom. 1,1,1:228-
229 1877/1884 uid. 1535-38 1879 Iob 9,28 (VL) cf. AUG. pecc. mer. 2,14
(CSEL 60,85) AUG. passim cit. Sermo 14 (495B)

1852 <non> ] om. ABCDE et ] om. ADE doceant ] de Gandillac doleant


ABCDE 1853 in hoc ] om. ADE 1875 ut diximus / deo ] ⬃ AE
1876 priusquam scilicet ] prius scilicet quam B 1877 quid ] eis add. C
72 SCITO TE IPSVM I 71,4 - 72,5
suppliciis reseruando, set in hac uita uel in futura penis
purgatoriis affligendo, si nos, inquam, in nostra satisfac-
5 tione negligentes fuerimus. Vnde apostolus: Si nos, inquit,
diiudicaremus, non utique iudicaremur. Quod est dicere: 1885
‘Si nos ipsi nostra puniremus uel corrigeremus peccata,
nequaquam ab ipso grauius essent punienda.’ Magna pro-
fecto misericordia dei, cum nos nostro iudicio dimittit, ne
ipse puniat grauiori.
72 Has autem penas uite presentis, quibus de peccatis 1890
satisfacimus, ieiunando scilicet, orando, uigilando uel
quibuscumque modis carnem macerando uel, quae nobis
subtrahimus, egenis impendendo, satisfactionem uocamus,
quas alio nomine in euangelio fructus penitenciae noui-
2 mus appellari, ubi uidelicet dicitur: Facite fructus dignos 1895
penitenciae, ac si aperte diceretur: ‘Digna satisfactione,
quod deliquistis, emendando ita hic reconciliamini deo, ut
deinceps, quod ipse puniat, nequaquam inueniat et
3 grauiores penas mitioribus preuenite.’ Vt enim beatus
asserit Augustinus, pene uitae futurae etsi purgatorie sint, 1900
4 grauiores sunt istis omnibus uite presentis. Magna igitur
cautela est eis adhibenda et magna opera danda, ut secun-
dum instituta sanctorum patrum talis hic satisfactio susci-
5 piatur, ut nichil ibi purgandum restet. Cum ergo indiscreti
fuerint sacerdotes, qui hec instituta canonum ignorent, ut 1905
minus de satisfactione quam oportet iniungant, magnum
hinc incommodum penitentes incurrunt, cum male de
ipsis confisi grauioribus penis postmodum plectentur,
unde hic per leuiores satisfacere potuerunt.

72,1 n.74 C par BC


72,5 n.75 C

1884/1885 1 Cor 11,31 cit. SN 117,62 Epist. 8 (267:28-29) 1890/1899 cf. Sent.
37:1-13 1894/1896 Mt 3,8 cit. Sent. 37:6-7 1899/1901 cf. AUG. s. 161,4,4 (PL
38,879) Ps.-AUG. uer.et fals. poenit. 18,34 (PL 40,1128) Sermo 14 (495B) 1901/
1904 cf. Sermo 8 (444D) 1904/1909 uid. 1813-1819

1882 set ] uel add. C 1883/1884 in nostra satisfactione negligentes ] negli-


gentes in satisfactione nostra C 1885 iudicaremur ] diiudicaremur ADE
1891 scilicet ] uel AE 1895 dicitur ] ait AE Facite ] ergo add. C
1901 igitur ] itaque AE 1905 ignorent ] ignorant ADE
SCITO TE IPSVM I 73,1 - 73,6 73
73 Sunt et nonnulli sacerdotum non tam per errorem 1910
quam per cupiditatem subiectos decipientes, ut pro num-
morum oblacione satisfactionis iniunctae penas condonent
uel relaxent, non tam attendentes, quid uelit dominus,
2 quam quid ualeat nummus. De qualibus ipse dominus per
prophetam conquirens ait: Sacerdotes | mei non dixerunt: 1915 |110
Ubi est dominus ?, tamquam si diceret: ‘set: Ubi est num-
mus?’
3 Nec solum sacerdotes uerum eciam ipsos principes
sacerdotum, hoc est episcopos, ita impudenter in hanc cu-
piditatem exardescere nouimus, ut, cum in dedicacionibus 1920
ecclesiarum uel in consecrationibus altarium uel benedic-
tionibus cimiteriorum uel in aliquibus sollempnitatibus
populares habent conuentus, unde copiosam oblacionem
expectant, in relaxandis penitenciis prodigi sunt, modo
terciam modo quartam penitenciae partem omnibus com- 1925
muniter indulgentes, sub quadam quidem specie caritatis,
set in ueritate summe cupiditatis.
4 Qui de sua se iactantes potestate, quam ut aiunt in Petro
uel apostolis susceperunt, cum eis a domino diceretur:
Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis, uel: Quae- 1930
cumque solueritis super terram, erunt soluta et in caelis,
tunc maxime, quod suum est, agere gloriantur, cum hanc
5 benignitatem subiectis impendunt. Atque utinam id saltem
pro ipsis, non pro nummis facerent, ut qualiscumque
6 benignitas pocius quam cupiditas uideretur. Set profecto si 1935
hoc in laude benignitatis habendum est, quod terciam uel
quartam penitenciae partem relaxant, multo amplius

73,3 n.76 C

1914/1917 cf. Sermo 33 (593B/C) 1915/1916 Ier 2,8 1918/1919 Vg passim


cf. ISID. Eccl. 2,7 (CCL 113,65) 1930 Io 20,23 uid. 1962-63; 1975; 2213-14 cit. Sermo
17 (502A); 18 (511B); 22 (522A) 1930/1931 Mt 18,18

1910 Sunt ] tamen add. C et ] om. ADE 1911 per ] om. AE 1912 in-
iunctae penas ] penitencias C 1914 qualibus ] quibus AE 1924 sunt ] fiunt
C sint Luscombe 1925 omnibus ] hominibus B om. C 1926 quidem ] scili-
cet ADE 1930 remittuntur ] p.l. C remittentur AE 1937 relaxant ] tamen
add. B
74 SCITO TE IPSVM I 73,6 - 74,3
eorum pietas predicanda erit, si dimidiam uel totam ex
integro penitenciam relaxarent, sicut licere sibi profitentur
et a domino concessum esse et quasi in manibus eorum 1940
celos esse positos, secundum remissionis uel absolucionis
7 peccatorum supraposita testimonia. Magne denique impie-
tatis econtrario arguendi uidentur, cur non omnes subiec-
tos ab omnibus absoluant peccatis, ut uidelicet neminem
illorum dampnari permittant, si ita, inquam, in eorum 1945
potestate constitutum est, quae uoluerint, peccata remit-
tere uel retinere uel celos his, quibus decreuerint, aperire
8 uel claudere. Qui utique beatissimi predicandi essent, si
hos sibi, cum uellent, aperire possent. Quod quidem si non
possunt uel nesciunt, certe illud poeticum, in quantum 1950
arbitror, incurrunt: “Nec prosunt domino, que prosunt om-
9 nibus, artes.” Appetat quislibet, non ego, potestatem istam,
qua pocius aliis quam sibi proficere possit, tamquam in
potestate sua habeat alienas animas saluare magis quam
propriam, cum econtrario quislibet discretus senciat. 1955
74 | Cum ergo queritur, que sit illa potestas uel claues |112
regni celorum, quas apostolis dominus tradidit ac similiter
eorum uicariis, scilicet episcopis, concessisse dicitur, non
2 parua questio uidetur. Cum enim multi sunt episcopi nec
religionem nec discrecionem habentes, quamuis episcopa- 1960
lem habeant potestatem, quomodo eis eque ut apostolis
conuenire dicemus: Quorum remiseritis peccata, remittun-
3 tur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt? Numquid, si

74,1 n.77 par C subt Vtrum generaliter ad omnes pertineat prelatos soluere et
ligare A Vtrum ad omnes generaliter prelatos pertineat soluere et ligare E An
ad omnes generaliter pertineat prelatos ligare et soluere D

1951/1952 OVID. met. 1,524 1956/2226 cf. Cap. her. 12 BERN.-CLAR. Ep. 190
cap. 11 (SBO 8,39) Apol. 2:23-25 Conf. fid. Vn. 12 1959/1960 uid. 1809-10
1962/1963 Io 20,23 uid. 1930

1938 erit ] esset C 1939 relaxarent ] dimitterent ADE 1943 cur ] cum
B 1946/1947 remittere ] dimittere ADE 1948 Qui ] Quod AE Quo D
1950 in quantum ] ut C 1952 istam ] hanc B illam AE 1953 proficere ]
prouidere B 1958 concessisse ] commisisse C dicitur ] legitur AE
1959 sunt ] sint ADE 1962 remiseritis ] dimiseritis C 1962/1963 remittun-
tur ] p.l. B remittentur AE dimittuntur C
SCITO TE IPSVM I 74,3 - 74,8 75
indiscrete uel supra modum uelit episcopus penam peccati
augere uel relaxare, hoc in eius est potestate, ut uidelicet 1965
secundum eius arbitrium penas deus disponat, ut quod
minus puniendum est ipse magis puniat, uel econuerso,
cum equitatem rei magis quam hominum uoluntatem deus
4 attendere debeat? Numquid, si episcopus per iram uel
odium, quod habeat in aliquem, tantundem eum punire 1970
decreuerit de leuioribus culpis quantum de grauioribus,
uel penam eius in perpetuum extendere uel numquam ei
relaxare statuerit, quantumcumque ille peniteat? Numquid
5 hanc eius sentenciam dominus confirmabit? Quod itaque
dominus apostolis ait: Quorum remiseritis peccata etc., 1975
ad personas eorum, non generaliter ad omnes episcopos,
referendum uidetur, sicut et, quod eis alibi ait: Vos estis lux
mundi, uos estis sal terrae, uel pleraque alia de personis
6 eorum specialiter accipienda. Non enim hanc discrecio-
nem uel sanctitatem, quam apostolis dominus dedit, suc- 1980
cessoribus eorum equaliter concessit nec omnibus eque
dixit: Beati oculi, qui uident, quae uos uidetis, et rursum:
Vos autem dixi amicos, quia omnia, quaecumque audiui
a Patre meo, nota feci uobis, et iterum: Cum autem uenerit
ille Spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem. 1985
7 Quod si forte quis de Iuda obiciat, qui eciam, cum hec
dicerentur, unus ex apostolis erat, sciat dominum non
ignorare, ad quos id, | quod dicebat, deberet intendere, |114
sicut et, cum ait: Pater, ignosce his, quia nesciunt, quid
faciunt, non de omnibus persequentibus eum hec eius 1990
8 oracio accipienda censetur. Cum enim dicitur ‘his’ uel

74,7 n.78 C

1975 uid. 1930 1977/1978 Mt 5,14.13 uid. 2209 cit. Exp. Hex. (771C) Sermo 21
(521B) 1982 Lc 10,23 1983/1984 Io 15,15 cit. SN 92,1 Sermo 26 (543B) Comm.
Rom. 1,1,7:428 1984/1985 Io 16,13 cit. SN 92,2 Sermo 18 (508B); 22 (523B)
1989/1990 Lc 23,34 uid. 959-960; 1023

1964 supra ] ultra B uelit ] aliquis add. B 1965 est ] sit C 1970 puni-
re ] penitere AE 1971 culpis ] peccatis AE 1975 peccata ] om. C remittun-
tur eis add. AE 1978 mundi ] et add. AE alia ] quae add. B 1979 spe-
cialiter ] sunt add. B 1988 ignorare ] ignorasse AE
76 SCITO TE IPSVM I 74,8 - 75,5
‘uos’, que sunt demonstratiua pronomina, pro intencione
loquentis sermo dirigitur uel ad omnes pariter, qui adsunt,
uel ad aliquos ex ipsis, quos decreuerit, sicut et hec, quae
predicta sunt, non ad omnes generaliter apostolos, set ad 1995
solos electos referenda sunt.
75 Sic et fortassis senciendum uidetur de illo, quod ait:
Quecumque ligaueris super terram etc., in quo consimilis
2 sentencia esse putatur. Quod diligenter beatus attendens
Ieronimus, cum ad hec uerba Mathei exponenda uenisset, 2000
ubi dominus Petro ait: Quodcumque ligaueris super terram
etc.:
3 “Istum”, inquit, “locum episcopi et presbyteri non intel-
ligentes aliquid sibi de Phariseorum assumunt supercilio,
ut uel dampnent innocentes uel soluere se noxios arbitren- 2005
tur, cum apud deum non sentencia sacerdotum set reorum
4 uita quaeratur. Legimus in Leuitico de leprosis, ubi iuben-
tur, ut ostendant se sacerdotibus et, si lepram habuerint,
tunc a sacerdote immundi fiant, non quod sacerdotes mun-
dos faciant uel immundos, set quod habeant noticiam de 2010
leprosis et non leprosis et possint discernere, qui mundus
5 uel immundus sit. Quomodo ergo ibi leprosum sacerdos
immundum facit, sic et hic alligat uel soluit episcopus uel
presbyter non eos, qui sontes sunt uel innoxii, set pro
officio suo, cum peccatorum audierit uarietates, scit, qui sit 2015
ligandus uel soluendus.”

75,1 n.79 C

1998 Mt 16,19 (VL) 2000 Mt 16,19 2003/2016 HIER. Mt. 16,19 (CCL
77,142) partim cit. Sent. 38:11-15

1992 sunt / demonstratiua pronomina ] ⬃ ADE 1994 ex ipsis ] de ipsis C


ex illis ADE 1998 Quecumque ] Quodcumque B ligaueris ] ligaueritis
BD etc. ] erunt ligata et in caelis AE in quo ] om. C 1999 sentencia /
esse putatur ] ⬃ AE putatur ] uidetur C 2000 Mathei ] in Matheo
ADE 2001 super terram ] om. B 2002 etc. ] om. AE 2005 dampnent ]
dampnare C 2010 quod habeant ] quia habent B 2011 qui ] quis ADE
2011/2012 mundus uel immundus ] ⬃ AE 2015/2016 qui ... soluendus ] quid
ligandum sit uel soluendum sit C qui ligandus uel qui soluendus sit ADE
SCITO TE IPSVM I 75,6 - 76,4 77
6 Ex his, ni fallor, uerbis Ieronimi liquidum est illud, quod
Petro uel ceteris similiter apostolis dictum est de ligandis
uel soluendis peccatorum uinculis, magis de personis
eorum quam generaliter de omnibus episcopis accipien- 2020
dum esse, nisi forte, iuxta hoc quod ipse ait Ieronimus,
hanc ligacionem uel solucionem intelligamus predictum
iudicium omnibus generaliter concessum, ut uidelicet, |
qui ligandi uel absoluendi sint a deo, ipsi habeant iudicare |116
et inter mundum et immundum discernere. 2025
76 Hinc et illud est Origenis in Matheo super eundem
locum electos episcopos, qui hanc graciam meruerint, que
Petro concessa est, a ceteris ita distinguentis:
2 “Quecumque ligaueris super terram etc.: Quoniam”,
inquit, “qui episcopatus uendicant locum, utuntur hoc 2030
textu quemadmodum Petrus et claues regni celorum accep-
tas a Christo docent, quoniam qui ab eis ligati fuerint, in
celo esse ligatos et, qui ab eis soluti fuerint, id est
remissionem acceperint, esse et in caelo solutos: dicendum
est, quoniam bene dicunt, si opera habent illa, propter 2035
quae dictum est illi Petro: Tu es Petrus, et tales sunt, ut
super eos edificetur ecclesia Christi, si porte inferorum non
3 preualent eis. Alioquin ridiculum est, ut dicamus eum, qui
uinculis peccatorum suorum ligatus est et trahit peccata
sua sicut funem longum et tamquam iuge lorum uitule 2040
iniquitates suas, propter hoc solum, quoniam episcopus
dicitur, habere huiusmodi potestatem, ut soluti ab eo sint
4 soluti in celo aut ligati in terris sint ligati in celo. Sit ergo

75,6 n.80 C

2029/2057 ORIG. Mt. 12,14 (GCS 40 Orig. 10,98-100) 2036/2038 cf. Mt


16,18 2039 cf. Prou 5,22 (VL) 2039/2041 cf. Is 5,18 (VL) 2043/2049 cf.
1 Tim 3,2-7 cit. Sermo 33 (602B)

2026 est ] om. AE in Matheo / super eundem locum ] ⬃ ADE


2029 Quecumque ] Quodcumque B etc. ] om. AE 2030 uendicant ] uindi-
cant B 2032 quoniam ] om. ADE 2033 esse ligatos ] ⬃ ABDE
2035 quoniam ] quia AE quod D 2036 illi ] illud ABDE 2041/2042 episco-
pus dicitur ] ⬃ ADE 2042 ab eo ] super terram add. AE
78 SCITO TE IPSVM I 76,4 - 77,3
episcopus irreprehensibilis, qui alterum ligat aut soluit, dig-
nus ligare uel soluere in caelo, sit unius uxoris uir, sobrius, 2045
castus, ornatus, hospitalis, docibilis, non uinolentus, non
percussor, set modestus, non litigiosus, non concupitor
pecuniarum, bene presidens domui sue, filios habens sub-
ditos cum omni castitate. Si talis fuerit, non iniuste ligabit
5 super terram et neque sine iudicio soluet. Propterea quae- 2050
cumque soluerit, qui huiusmodi est, soluta erunt et in celo
et, quaecumque ligauerit super terram, erunt ligata et in
caelo. Si enim fuerit quis, ut ita dicam, Petrus et non
habuerit, quae in hoc loco dicuntur quasi ad Petrum, et
putauerit se posse ligare, ut sint ligata in celo, et soluere, 2055
ut sint soluta in celo, ipse se fallit non intelligens uolunta-
tem scripture et inflatus incidit in iudicium diaboli.”
77 Patenter itaque Origenes ostendit, sicut et manifesta
racio habet, | quod ea, quae diximus Petro concessa esse, |118
nequaquam omnibus episcopis a domino collata sunt, set 2060
his solis, qui Petrum non ex sublimitate cathedre, set
2 meritorum imitantur dignitate. Non enim suam uoluntatem
sequentes et a uoluntate dei se auertentes contra “diuine
rectitudinem iusticie” quicquam possunt nec, cum inique
aliquid agunt, ad iniquitatem deum inclinare possunt, ut 2065
3 eum quasi similem sui efficiant. Quales quidem ipse uehe-
menter arguens et grauiter eis comminans ait: Existimasti
inique, quod ero tui similis? Arguam te et statuam contra
faciem tuam. Intelligite hec, qui obliuiscimini deum etc.

76,5 par C
77,1 n.81 C

2057 cf. 1Tim 3,6 2063 cf. Eccli 18,30 (e contrario) 2063/2064 GREG.-
M. Mor. 8,36 (CCL 143,428) 2065 cf. Ps 118,112 (e contrario) AMBR. Ps. 118 14,46
(CSEL 62,329) 2066 cf. GREG.-M. Mor. 22,15 (CCL 143A,1114) Gen 3,5 2067/
2068 Ps 49(50),21-22

2046 uinolentus ] uiolentus B corr. C 2051 huiusmodi ] eiusmodi


AE 2052 erunt ligata ] ⬃ AE 2056 se fallit ] fallitur B 2059 Petro ] in
his add. C concessa ] concessum ACE esse ] corr. E est AC om. B
2060 collata sunt ] collatum esse ACE collata esse B 2064 rectitudinem iusti-
cie ] ⬃ D rectitudinis iusticiam AE
SCITO TE IPSVM I 77, 4 - 78,3 79
4 Quis enim magis “deum obliuisci” et in reprobum sensum 2070
dari dicendus est quam, qui hanc sibi arrogat potestatem,
ut in subiectis pro arbitrio suo ligandis uel absoluendis
diuinam sibi subiacere sentenciam dicat, ut, quod eciam
iniuste presumpserit, summam dei iusticiam peruertere
queat, quasi reos uel innocentes facere possit, quos uolue- 2075
rit?
5 Quod ne umquam presumant, magnus ille doctor eccle-
siae Augustinus et inter ipsos episcopos preclarus occurrit
XVI SERMONE DE VERBIS DOMINI dicens:
“Cepisti habere fratrem tuum tamquam publicanum: 2080
Ligas eum in terra. Set, ut iuste alliges, uide. Nam iniusta
uincula disrumpit iusticia.”
78 Beatus quoque Gregorius patenter asserit et domini-
cis conuincit exemplis nichil ecclesiasticam potestatem in
ligando uel soluendo posse, si deuiet ab equitate iusticie 2085
et non diuino concordet iudicio. Vnde illud est, quod ait
EVANGELIORVM HOMELIA VICESIMA QVINTA:
2 “Plerumque contingit, ut locum iudicis teneat, cuius ad
locum uita minime concordat, ac sepe agitur, ut uel
dampnet immeritos uel alios ipse ligatus soluat. Sepe in 2090
soluendis ac ligandis subditis sue uoluntatis motus, non
autem causarum merita sequitur. Vnde fit, ut ipsa ligandi
et soluendi potestate se priuet, qui hanc pro suis uolunta-
3 tibus et non pro subditorum moribus exercet. Sepe fit, ut
erga quemlibet proximum odio uel gracia moueatur pas- 2095
tor. Iudicare autem digne | de subditis nequeunt, qui in |120

78,1 n.82 par C

2070 Rom 1,28 2079 sub eodem titulo GRAT. C.11 q.3 c.48 cf. IVO Pan. 5,83
(PL 161,1229D) 2080/2082 AUG. s. 82,7 (PL 38,509) = GRAT. l.c. = IVO Pan.
l.c. 2085 uid. 751 2088/2135 GREG.-M. hom. eu. 2,26,5-6 (CCL 141, 222-223)
cf. IVO Decr. 1,3 (PL 161,825D/827C) Pan. 5,78-80 (PL 161, 1227D/1228D) GRAT. C.11
q.3 c.88

2072 in ] om. BC uel ] atque ADE absoluendis ] soluendis ADE


2079 XVI ] sexto decimo ACE 2086 ait ] in add. A 2087 homelia ] omelia
ACDE uicesima quinta ] XXV AE XXVI E 2091 ac ] uel ACE et D sol-
uendis ... ligandis ] ⬃ CD
80 SCITO TE IPSVM I 78,3 - 78,7
subditorum causis sua uel odia uel graciam secuntur. Vnde
per prophetam: Mortificabant animas, quae non moriun-
tur, et uiuificabant animas, quae non uiuunt. Non
morientem quippe mortificat, qui iustum dampnat, et non 2100
uicturum uiuificare nititur, qui reum a supplicio absoluere
4 conatur. Cause ergo pensande sunt, ac tunc ligandi atque
soluendi potestas exercenda est. Videndum, que culpa
<precessit> aut que sit penitencia secuta post culpam, ut,
quos omnipotens deus per compunctionis graciam uisitat, 2105
illos pastoris sentencia absoluat. Tunc enim uera est abso-
lucio presidentis, cum interni arbitrium sequitur iudicis.
5 Quod bene quatriduani mortui resuscitacio illa significat,
quae uidelicet demonstrat, quia prius dominus mortuum
uocauit et uiuificauit dicens: Lazare, ueni foras, et postmo- 2110
dum is, qui uiuus egressus fuerat, a discipulis est solutus.”
6 Item: “Ecce illum discipuli iam <viventem> soluunt,
quem magister resuscitauerat mortuum. Si enim discipuli
Lazarum mortuum soluerent, fetorem magis ostenderent
quam uirtutem. Ex qua consideracione nobis intuendum 2115
est, quod illos debemus per pastoralem auctoritatem
soluere, quos auctorem nostrum cognoscimus per susci-
7 tantem graciam uiuificare. Quae nimirum uiuificacio ante
operacionem rectitudinis in ipsa iam cognoscitur confes-
sione peccatorum. Vnde et ipsi mortuo nequaquam dici- 2120
tur: Reuiuisce, set: Veni foras. ... Ac si aperte cuilibet mor-
tuo in culpa diceretur: ... ‘Foras iam per confessionem
egredere, qui apud te interius per negligenciam lates.’
Veniat itaque foras, id est culpam confiteatur peccator.
Venientem uero foras soluunt discipuli, ut pastores eccle- 2125

2098/2099 Ez 13,19 uid. 2139-40 2108/2127 cf. Sermo 8 (PL 439C-441A) Sent.
38:21-31 2110 Io 11,43

2103 exercenda est ] ⬃ C 2104 <precessit> ] om. ABCDE 2105 deus ]


om. AE 2107 interni ] †intim B tantum AE om. D arbitrium sequitur ] ⬃
AE 2112 <uiuentem> ] om. ABCDE 2113 resuscitauerat ] suscitauerat
AE 2113/2114 discipuli Lazarum mortuum ] mortuum Lazarum discipuli AE
mortuum discipuli Lazarum D 2117/2118 suscitantem ] resuscitationis AE
resurreccionis D 2119 cognoscitur ] cognoscimus A 2125 soluunt ] soluant
ACE
SCITO TE IPSVM I 78,7 - 79,3 81
siae ei penam debeant amouere, qui non erubuit confiteri,
quod fecit.”
8 Item: “Set utrum iuste an iniuste alliget pastor, pastoris
tamen sentencia gregi timenda est, ne is, qui subest, et cum
iniuste forsitan ligatur, ipsam obligacionis sentenciam ex 2130
alia culpa mereatur.”
9 Item: “Qui sub manu pastoris est, timeat ligari [uel iuste]
uel iniuste nec pastoris sui iudicium temere reprehendat,
ne, etsi iniuste ligatus est, ex ipsa tumide reprehensionis
superbia culpa, quae non erat, fiat.” 2135
79 Ex his Gregorii dictis et diuine auctoritatis exemplis
liquidum | est nichil episcoporum sentenciam ualere, |122
si ab equitate discrepat diuina, iuxta illud propheticum:
“Mortificare uel uiuificare uolentes, quos non possunt.”
2 Qui episcoporum quoque sentencia ab ipsorum com- 2140
munione priuantur, cum subiectos iniuste a communione
3 sua priuare presumpserint. Vnde Africanum concilium
capitulo CIX VT NON TEMERE QVEMQVAM COMMVNIONE PRIVET
EPISCOPVS : “Quamdiu excommunicato suus non communi-
cauerit episcopus, eidem episcopo ab aliis non communi- 2145
cetur episcopis, ut magis caueat episcopus, ne dicat in
quemquam, quod aliis documentis conuincere non potest.”

79,1 n.83 C

2128/2135 cf. Sent. 38:43-45 2139/2140 uid. 2098-99 2142/2147 cf. Conc.
Carth. a. 419 c. 133 (Reg. eccl. Carth. 1.1625-1630, CCL 149,232) Conc. Hipp. a. 427
(uel Carth. a. 421) c. 8b (CCL 149,252) CRESC. Conc. can. 287 (PL 88,936A/B)
ABBO-FL. Coll. can. 36 (PL 139,494) Coll. can. 3,283 (CCM 6,452-453) IVO Decr. 5,363
(PL 161,433A/B) GRAT. C.6 q.2 c.3

2126 debeant amouere ] amouere om.C amoueant B relaxent AE iniungant (sic)


D 2132 [uel iuste ] cf. GREG.-M. hom. eu. 2,26,6 (CCL 141,223) 2136 his ]
quidem add. C 2138 discrepat diuina ] discrepant diuine C 2143 capitulo ]
om. ADE CIX ] om. B CCX AE CVIII D 2144 episcopus ] et add. AE
2144/2145 communicauerit ] communicat B communicare A communicaret DE
2146 caueat episcopus ] ⬃ AE
82 SCITO TE IPSVM I 80,1 - 81,2
80 Denique quod dictum est, quia “Iniusta uincula dis-
rumpit iusticia” et “Qui sub manu pastoris est, timeat ligari
uel iniuste nec pastoris iudicium temere reprehendat, 2150
ne, etsi iniuste ligatus est, ex ipsa tumide reprehensio-
nis superbia culpa, que non erat, fiat” et nonnichil affert
2 questionis et uiam, ut arbitror, aperit solucionis. Quis
enim iniuste debeat timere ligari, si hoc iniuste nullatenus
3 possit fieri, cum “iniusta uincula disrumpat iusticia”? Vt 2155
ergo utraque salua conseruentur: Ita iniuste ligari quis
potest humana sentencia, ut hec tamen iniusta uincula dis-
rumpat diuina iusticia. Iniuste quidem ligatur, cum quisli-
bet excommunicacionem, quam non meruit, incurrens ab
ecclesia religatur, ut ei fidelium non concedatur consor- 2160
4 cium. Set hec anathematis uincula deus disrumpit, quia
hanc pastoris sentenciam irritam facit, ut non eum exclu-
dat a gracia, quem ille separauit ab ecclesia.
81 Si quis igitur, quod apostolis dictum est de potestate
ligandi et soluendi uel de peccatis remittendis seu retinen- 2165
dis, omnibus eorum uicariis, id est episcopis, concedi
pariter uelit, ita mihi accipiendum uidetur, | ut hec eorum |124
potestas in excommunicacionis faciende uel relaxande
arbitrio consistat, ut uidelicet eis liceat, quos uoluerint de
subiectis, ab ecclesia presenti, ut dictum est, religare uel 2170
2 in eam recipere. Cum ergo apostolis dicitur: Quecumque
ligaueritis super terram etc., ut generaliter hoc omnibus
episcopis concedi concedamus, ita intelligendum arbitror,
ut, quos hic pastores ecclesie quoquomodo, ut dictum est,
ligant uel absoluunt, celestis potestas ita eorum senten- 2175
ciam iustam uel iniustam confirmat, ut a subiectis eam per

80,1 n.84 C
81,1 n.85 C

2148/2163 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 120:25-32 2155 uid. 2081-82 2164/71 cf.
ANSELM.-LAUD. Sent. 120:9-14 2167/2171 cf. Sent. 38:35-37 2170 uid. 2159-
60 2171/2172 Mt 18,18 (VL) uid. 1998

2149 et ] ut add. C ligari ] <uel iuste> add. Luscombe 2175 ligant ] Lus-
combe soluunt C
SCITO TE IPSVM I 81,2 - 82,6 83
3 humilitatem conseruari iubeat. Hinc quippe et illud est,
quod <de> peruersis ait prelatis: Que dixerint uobis,
4 seruate et facite. Et beatus supra Gregorius, quamuis eum,
qui iniuste subiectos ligat, potestate ligandi et soluendi se 2180
priuare dicat, hoc est ea se sic indignum facere, precipit
tamen sentenciam pastoris, quamuis iniustam, a subiectis
timendam nec esse uiolandam, ut nemo uidelicet quacum-
que de causa per excommunicacionem eliminatus ab
ecclesia contra uoluntatem episcopi se in eam intrudere 2185
presumat uel in hoc ei contumaciter resistere audeat, ne
per hoc culpam incurrat, quam prius non habebat.
82 Claues itaque regni celorum apostolis uel Petro
traditas potestatem accipimus aperiendi uel claudendi
regnum celorum, hoc est presentem ecclesiam subiectis, ut 2190
diximus, suis, tanquam una clauis sit reserandi altera
2 obserandi. Id quoque in remittendis uel retinendis pecca-
tis intelligi fortassis potest, quod in potestate ligandi uel
soluendi omnibus pariter concessum nunc dicimus, ut
penam excommunicacionis pro peccatis inferendam in 2195
3 arbitrio habeant subiectis imponere uel relaxare. Cum
enim dominus ait: Quecumque ligaueritis – non: ‘quos-
cumque’ -, ligari uel solui peccata dixit, ut tale sit peccata
solui quantum ea remitti, et idem ligari quantum ea reti-
neri uel imponi. 2200
4 Si tamen diligenter huius et illius potestatis donum pen-
semus, sicut diuersa in his fuerunt tempora, sic et diuersa
5 earum uidebuntur dona. Ante resurrectionem quippe illa
concessa est potestas tam Petro quam ceteris, sicut
Matheus scribit. Hec uero in ipso die resurrectionis, ut 2205
6 Iohannes meminit. Denique et ante resurrectionem, ut

82,1 n.86 C

2178/2179 Mt 23,3 2188/2192 cf. Sent. 38:45-50 2190 cf. Epist. 8 (254:33-
36) Probl. 11 (693A) Sermo 23 (527C) Sent. 38:38-39 Cap. her. 12,1 2190/2191 uid.
2170 2197/2198 cf. Sent. 38:37 2204/2205 Mt 16,19; 18,18 2205/2206 Io
20,23 2206/2208 Lc 6,13

2178 <de> ] om. C 2199 idem ] eadem C


84 SCITO TE IPSVM I 82,6 - 83,3
Lucas refert, dominus discipulos uocauit et | elegit duode- |126
cim ex ipsis, quos et apostolos nominauit, quibus et dice-
7 bat: Vos estis sal terre, uos estis lux mundi. Quos eciam ad
predicacionem mittens et eis potestatem ligandi et sol- 2210
uendi committens eos iam tunc episcopos sicut et aposto-
8 los constituerat. Cum ergo post resurrectionem insufflans
illis ait: Accipite spiritum sanctum, quorum remiseritis pec-
cata etc., uidetur hoc donum spiritus sancti quasi nouum
esse et eis specialiter concessum fuisse uel his tantum 2215
ipsorum uicariis, qui gracia ista non fuerint indigni, spiri-
tales pocius quam animales dicendi et in his, que faciunt,
discrecionem illam, quam supra diximus per spiritum
9 †aduerti. Vnde nec Iudas proditor iam defunctus nec
Thomas adhuc incredulus huic gracie tunc percipiende 2220
digni fuerunt interesse.
83 Siquis tamen secundum suprapositam exposicionem
omnibus episcopis eque ut apostolis hanc graciam conces-
sam esse contendat, non inuidemus tante gracie in omnes
pariter dilatate nec contenciose resistimus eis, qui se ple- 2225
2 nitudine potestatis equari uolunt apostolis. Sufficit mihi in
omnibus, que scribo, opinionem meam magis exponere
3 quam diffinicionem ueritatis promittere. Satis hoc tempore
manifesta quoque racio ueritatis in inuidiam uel odium eos
eciam, qui nomine religionis preminent, accendit. 2230

2209 Mt 5,13.14 uid. 1977-78 2213/2214 Io 20,22-23 cit. SN 110,13 Tsum


3,90:1233 TChr 4,131:2049 = TSch 2,161:2328 Sermo 5 (423C); 17 (502A); 18 (511B); 22
(522A) Sent. 17:5 2219 cf. Mt 27,3-10 Act 1,15-20 2220 cf. Io 20,24-29
2222/2226 cf. Cap. her. 12,3 Conf. fid. Vn. 12 2226/2228 cf. Tsum 3,101:1354-56
= TChr 4,161:2570-72 TSch pref. 5:42-44
LIBER SECVNDVS

1 | Superior ETHICE nostre libellus cognoscendis uel cor- |128


rigendis peccatis operam dedit et ipsa peccata distinxit a
2 uiciis, que uirtutibus dicuntur contraria. Nunc uero super-
est ut ordine congruo iuxta illud psalmiste: Declina a malo
et fac bonum, postquam de malis egimus declinandis, ad 2235
bona facienda doctrine nostre stilum conuertamus.
2 Prudencia, id est “boni malique discrecio”, “mater” est
“uirtutum” pocius quam uirtus. Ad hanc pertinet pro tem-
pore uel loco et personarum dignitate dispensaciones
facere. 2240
2 Sicut autem uicia distinximus a peccatis, ita uirtutes illis
contrarie uiciis nonnullam differenciam habere uidentur ab
his, quibus beatitudinem promeremur, bonis, que in “bono”
3 consistunt “obediencie”. Sicut enim uirtutes uiciis contrarie
sunt, ita peccatum, quod proprie dicitur dei contemptus, 2245
uidetur aduersum obediencie bono, id est uoluntas ad
obediendum deo parata.
3 Que fortassis uoluntas nonnunquam esse poterit, si ad
tempus habita nondum ita firma sit ac difficile mobilis, ut
2 uirtus dici possit. Vt enim philosophis placuit, nequaquam 2250

LIBER SECVNDVS ] om. ABCDE

2231 cf. Comm. Rom. 2,4,8:141; 4,13,10:245; 4,14,23:348 THOM.-MOREN. Disp.


3,122 2234/2235 Ps. 36(37),27 cit. SN 135,9 Epist. 4 (81:31) 2236 cf. Coll.
136 2237 uid. ISID. Etym. 2,24,6 (Lindsay) cf. Coll. 117 Sent. 32:110-111 2237/
2238 uid. CASS. Coll. 2,4 (CSEL 13/2,44) BEN. Reg. 64,19 (SChr 182,652) cf. Coll. 115;
124 Epist. 7 (243:26; 274:28) Sermo 30 (567D/568A) 2243/2244 uid. CASS. Inst.
4,30,1 (CSEL 17,68) BEN. Reg. 71,1 (SChr 182,668) cf. SN 130,11 (AUG. b. coniug. 29)
2245/2247 cf. Sermo 14 (493B) = Exp. or. dom. 31 2250/2252 cf. Sent. 32:80-
81

2246 ] bono Peppermüller bonum C


86 SCITO TE IPSVM II 3,3 - 4,3
uirtus in nobis dicenda est, nisi sit “habitus mentis opti-
3 mus” siue “habitus bene constitute mentis”. Quid uero
habitum uel disposicionem dixerint, Aristoteles IN PRIMA
SPECIE QUALITATIS diligenter distinxit, docendo uidelicet eas
qualitates, que non naturaliter nobis insunt, set per appli- 2255
cacionem nostram ueniunt, habitus uel disposiciones
4 uocari: habitus quidem, si sint difficile mobiles, quales,
inquit, “sunt sciencie uel uirtutes”, “disposiciones uero, si
5 econtra fuerint facile mobiles”. Si ergo secundum hoc
habitus sit dicenda quelibet uirtus nostra, non absurde 2260
uidetur nonnunquam uoluntas ad obediendum parata, cum
sit facile mobilis, antequam firmetur, nequaquam dicenda
uirtus sicut nec habitus.
4 Quicumque tamen in huius uoluntatis proposito
uitam finirent, nequaquam dampnandi sunt estimandi. De 2265
qualibus illud est quod IN LIBRO SAPIENCIE legimus: Placens
deo factus, dilectus et uiuens inter peccatores translatus
est. Raptus est, ne malicia mutaret intellectum eius aut ne
fictio deciperet animam illius... Consummatus in breui,
expleuit tempora multa. Placita enim erat deo anima eius. 2270
Propter hoc properauit | educere illum de medio iniquita- |130
2 tum. Multi quippe sunt fidelium, qui tante constancie non
sunt, ut agones martirum sustinere possent uel non facile
3 “in aduersitatibus deficerent”. Quorum “infirmitati domi-
nus prouidens” non permittit eos temptari supra id, quod 2275
possunt, nec eos aduersis probat, quos pusillanimes uel
imbecilles considerat. Qui huius quoque beneficii non
immemores et hinc non minimas deo gracias agentes tanto
humiliores existunt, quanto se debiliores recognoscunt,
nec ab amore dei possunt esse alieni, cuius beneficiis non 2280
permanent ingrati et cui se plus debere fatentur, a quo plus
in talibus accepisse uidentur.

2251/2252 BOETH. diuis. (PL 64,885B) cit. SN 144,4 cf. Coll. 111 2252 BOETH.
diff. top. 2 (PL 64,1188D) 2252/2259 uid. BOETH. categ. 8b 25 (AL 1,1 MINIO-
PALUELLO 23-4) cf. Sent. 32:94-95 2266/2272 Sap 4,10-11.13-14 2274 cf.
Sermo 14 (495C) 2274/2275 RUF. ORIG. Leu. 10,1 (CB 29,442) = BEDA Mc. 4,13
(CCL 120,595) 2275/2276 cf. 1 Cor 10,13 2278 Col 3,17
INDICES

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

INDEX AVCTORVM

INDEX NOMINVM

INDEX VERBORVM ET ARGVMENTORVM

Enumerationem formarum, concordantiam formarum et indicem


formarum a tergo ordinatarum inuenies in fasciculo 132 seriei A
Instrumentorum lexicologicorum latinorum.
INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Die kursiv gesetzten Zeilenangaben verweisen auf Bibelstellen die


in Scito te ipsum ausdrücklich zitiert sind.

Genesis 20,9 1429/1430


3,5 2066 24,17 596/597
3,6 562/564 31,5 1700/1701
19 1015 36,2 38
22 1046/1047 36,7 1115
22,12 522/523 36,27 2234/2235
37,9 1517
Exodus 44,8 1350/1351
7,11 633/634 49,21-22 2067/2068
8,3 633/634 50,7 335/336
20,13 425/426 50,19 1679
20,16 425/426 113,11 162
118,112 2065
Leuiticus 134,3 1465
14,13 973 138,7-8 1432/1434
20,17 436/437 140,4 1423
26,11 1354 146,3 1517
Numeri Prouerbia
14,19 976 5,22 2039
16,32 35/36
Deuteronomium 24,12 713
5,17 425/426
5,20 425/426 Sapientia
5,21 408 4,10-11 2266/2272
22,22 1284/1287 4,13-14 2266/2272
27,22 436/437 5,2-3 1331/1334
12,15 1057/1059
II Samuelis (II Regum)
19,16 1353
12,13 1709/1711

I (III) Regum Ecclesiasticus


13,11-32 1036/1060 5,10 1475
10,7 1221/1222
II (IV) Regum 12,4 1475
17,20 1353 18,30 205/206
17,23 1353 2063
34,24 1445/1447
Iob 50,11 1306/1307
9,28 1879
13,9 1482 Isaias
14,4-5 349/350 5,18 2039/2041
35,10 1682/1683
Psalmi 53,4 977
7,10 688 53,7 158/159
13,1 1220/1221 53,11 977
90 INDICES
Ieremias 12,24 1669/1671
2,8 1915/1916 12,31-32 1632/1637
11,20 688 12,36 1174
17,10 688 1386
20,12 688 15,4 1817/1819
15,11 383/384
Baruch 16,18 2036/2038
2,9 1465 16,19 2000
2204/2205
Ezechiel 18,15 721
13,19 2098/2099 18,18 1930/1931
33,12 1522/1523 1998
2171/2172
Daniel 2204/2205
3,42 1475 23,2-3 1853/1856
13,42 695 23,3 2178/2179
25,40 1382
Osee 26,39 154/155
4,9 1436/1437 26,52 117/118
27,3-10 2219
Ionas 27,3-5 1334/1338
3 1047/1048
Marcus
Malachias 3,22 1669/1671
1,6 1494/1496 3,30 1638/1639
7,36 500/501
II Machabaeorum
6,14 1539 Lucas
9,18 1349 6,13 2206/2208
6,27-28 1030/1031
Matthaeus 9,57 1119
3,8 1894/1896 10,13 1124/1126
5,13 1977/1978 10,23 1982
5,13-14 2209 11,15 1669/1671
5,14 1977/1978 11,34 929/931
5,28 411/414 12,20 1368/1372
5,44 1030/1031 14,26 199/201
6,4 688/689 16,19-31 1395/1397
6,6 688/689 18,20 425/426
6,14-15 976 19,14 1775/1776
6,18 688/689 22,32 1772/1773
6,22-23 929/931 22-54-62 1745/1746
8,19 1119 23,34 959/960
8,21-22 1120/1122 1023
9,13 1451/1452 1989/1990
10,15 1539
10,22 1615/1616 Ioannes
10,37 199/201 3,18 1080/1081
11,21 1124/1126 6,38 197/198
11,28-30 1240/1241 9,3 1012/1013
11,30 1171/1172 11,43 2110
INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE 91
14,23 1561/1563 11,31 1884/1885
15,15 1983/1984 13,5 1262/1263
16,2 917/918 13,7 1245
16,13 1984/1985 14,38 1081/1082
20,22-23 2213/2214 1427
20,23 1930 15,52 1541
1962/1963
2205/2206 II Ad Corinthios
20,24-29 2220 2,11 1721
21,18 152/153 5,4 149/150
5,21 974
Actus Apostolorum 6,16 741
1,15-20 2219
7,59 961/962 Ad Galatas
10 1106/1114 2,20 468
15,10 1173/1174 3,13 975
5,14 454/455
Ad Romanos 5,17 706/708
1,28 848/849
1352/1353 Ad Philippenses
2070 1,23 147/148
2,4 1459/1461
2,5 1473/1474 Ad Colossenses
5,12 980/981 3,17 2278
8,8 79
8,28 1689/1690 II Ad Thessalonicenses
8,32 468 1,9 1526/1527
8,34 1428
9,22 1475 I Ad Timotheum
10,2 919/920 3,2-7 2043/2049
10,14 1103/1104 3,6 2057
13,1 1687/1688
13,10 456/457 II Ad Timotheum
1289/1290 2,5 39/40

I Ad Corinthios Epistula Iacobi


2,6 1468 3,2 1176/1178
2,8 1468 5,16 1695/1696
3,16 741
3,17 741 I Petri
7,3 320 2,24 977
7,5-6 336/339 5,4 87
7,6 366/367
9,17 189/190 I Ioannis
10,13 587/590 1,8 1179/1181
2275/2276 3,21 953/955
10,24 1263/1264 4,18 1237/1238
INDEX AVCTORVM

Die kursiv gesetzten Zeilenangaben verweisen auf Textstellen,


die in Scito te ipsum ausdrücklich zitiert oder in Bezug genommen
sind.

Abbo Floriacensis De bono coniugali


Collectio canonum 10-11 373/374
36 2142/2147 18 276/384
22,27 318/319
Ambrosius 29 2243/2244
De Spiritu Sancto
1,3,54 1644/1662 De ciuitate dei
1,19 400/401
Exhortatio uirginitatis 1,21 116/117
14,91 179/180 9,20 627
Expositio de psalmo CXVIII De diuersis quaestionibus
3,47 915 LXXXIII
14,46 2065 50 869/870
Expositio euangelii secun- De doctrina christiana
dum Lucam 3,10 453/454
10,88 1747/1753
De Genesi ad litteram
Anselmus Laudunensis 6,10 869
Enarrationes in Mattheum 11,34 1482
12 1644/1662
De libero arbitrio
Sententie 1,3,8 229/235
33 1581/1592
80 276/384 De natura et gratia
85 556/579 21 71
85:27-31 61/62 De peccatorum meritis
85:32-49 276/384 2,14 1879
85:39-49 88/89
87 61/62 De perfectione iustitiae ho-
120:9-14 2164/2171 minis
120:25-32 2148/2163 3,5 1166/1167
134 584/600 De sermone Domini in monte
213b:5-9 1231/1234 libros duos
218 556/579 1,34 556/579
2,45 925/933
Anselmi Laudunensis Schola 2,76 925/933
Sententie
450 556/579 De spiritu et littera
452 556/579 4,6 1166/1167
De uera religione
Augustinus
14,4 237/238
Contra Iulianum
4,32 937/940 Enchiridion
4,33 925/933 96 784/787
INDEX AVCTORVM 93
Enarrationes in psalmos 190, cap. 8 979/982
52,2 915 190, cap. 9 941/1165
58,1,13 1566/1569 190, cap. 10 640/648
190, cap. 11 1956/2226
Epistulae
190, cap. 12 801/898
102,22.25-27 71
190, cap. 19 173/209
153,20 1362/1364
224/227
167,4 1278
167,5 1289/1290
Boethius
In epistulam Ioannis ad Par- De differentiis topicis
thos 2 1315/1316
7,7 463/473 2252
471/472
De diuisione
9,5 1344/1345
PL 64,885B 2251/2252
Retractationes
In categorias Aristotelis libri
1 prol. 2 1176/1178
IV
1,13,5 237/238
6b 35 1089/1092
Sermones 8b 25 2252/2259
29A, 2 (= Denis 9) 1351/1352
In librum Aristotelis Perì her-
82,7 2080/2082
meneías commentarii sec.
161,4,4 1899/1901
2,6 905/912
349,4 1479/1480
Tractatus in Euangelium Io- Burchardus Wormaciensis
annis Decretorum libri XX
123,5 151 5,43 556/579
19,5 1148/1149
Pseudo-Augustinus 19,145 1693/1712
De uera et falsa poenitentia
9,24 1544/1565 Calcidius
10,25 1827/1847 Timaeus
18,34 1899/1901 28a 514/515
19,35 1681/1682
Cassianus
Sermones
Collationes
107,4 663/664
2,4 2237/2238
Beda Venerabilis De institutis coenobiorum
In Marci Euangelium exposi- 4,30,1 2243/2244
tio
4,13 2274/2275 Cassiodorus
Historia tripertita ’Nicena sy-
Benedictus nodus’
Regula 9,35,5 739/744
7,23 1482
64,19 2237/2238 Cicero
71,1 2243/2244 De inuentione
1,4,5 732/738
Bernardus Clarevallensis 1,40,73 750
Epistulae 1,69,14 750
77,16-17 941/1165 1,56,109 1403
94 INDICES
Orator Gregorius Magnus
10,33 1245/1246 Homiliae XL in Euangelia
1,16,1 556/579
Paradoxa Stoicorum 2,26,5-6 2088/2135
3,21 1278 2,34,15 1548/1549
Tusculanae disputationes Moralia in Iob
4,6,13 38 4,27 732
8,36 2063/2064
Collectio canonum in V libris 16,10 1041/1042
2,78 739/744 22,15 2066
3,283 2142/2147 32,19 583/584
Responsio Augustino epis-
Concilium Carthaginense a. 419 copo Anglorum
c. 133 2142/2147 9 556/579

Concilium Hipponense a. 427 Gualterus de Mauritania


c. 8b 2142/2147 Epistola ad Petrum Abaelar-
dum
Concilium Lateranense II 40:15-17 801/898
c. 18 744/747
Guillelmus S. Theoderici
Constitutiones Hiersaugienses Disputatio aduersus Petrum
1,83 1211/1214 Abaelardum
5 1620/1621
10 640/648
Consuetudines Springirsbacen- 11 979/982
ses-Rodenses 12 58/68
1,22,115 1211/1214 209/211
224/227
Cresconius 231/232
Concordia Canonum 429
287 2142/2147 13 941/1165
13 173/209
Glossa ordinaria Epistula ad Gaufridum et
Rom. 2,5 1639/1643 Bernardum
3, n. 10 640/648
Gratianus 3, n. 11 979/982
Decretum 3, n. 12 58/68
C.2 q.5 c.20 657/668 3, n. 13 941/1165
C.6 q.2 c.3 2142/2147
C.11 q.3 c.48 2079 Hieronymus
2080/2082 Aduersus Heluidium
C.11 q.3 c.88 2088/2135 20 318/319
C.14 q.16 c.1 1362/1364
C.33 q.3 poen. 1,90 1693/1712 Commentarii in epistulam
C.33 q.3 poen. 3,4 1681/1682 Paulinam ad Galatas
C.33 q.3 poen. 3,42 1544/1565 3 1242/1243
C.33 q.3 poen. 6,2 1827/1847 Commentarii in Euangelium
1827/1847 Matthaei
D.6 c.2 § 2 556/579 16,19 2003/2016
INDEX AVCTORVM 95
Commentarii in Ezechielem Lactantius
4,16,8 351/353 Institutiones diuinae
2,14,6 627
Commentarii in Ionam
1,11 1320/1321 Macrobius
Epistulae Saturnalia
22,3 179/180 1,23,7 627
52,7 1852
Ordines Romani
Vita S. Pauli 14,71 1211/1214
3 327/332
Ordo poenitentialis Fontauella-
Pseudo-Hieronymus nensis
Epistulae supposititiae PL 151, 916C/D 1215/1217
13,6 1388/1390
Origenes
Expositio euangelii secun- Commentarii in Matthaeum
dum Marcum 12,14 2029/2057
Prol. 1243/1244
Origenes (Rufinus)
Horatius Commentarii in Leuiticum
Epistulae 10, 1 2274/2275
1,16,52 1268/1269
Ouidius
Metamorphoses
Isidorus
1,524 1951/1952
De ecclesiasticis officiis
2,5 545-546 732
2,7 1918/1919
Etymologiae Paenitentiale Burgundense
2,24,6 2237 11 744/747
8,11,15 627 40 744/747
Sententiae
Paenitentiale Hubertense
2 583/584
19 657/668
623/625
2,17,4 1219
Pelagius
2,20 767/774
Epistula ad Claudiam de uir-
ginitate
Iuo Carnotensis 7 1388/1390
Decreta
1,3 2088/2135 Petrus Abaelardus
2,52 556/579 Apologia contra Bernardum
5,363 2142/2147 2:20 979/982
13,4 1362/1364 2:21-23 941/1165
13,25 1362/1364 2:23-25 1956/2226
15,155 1693/1712 2:25-26 801/898
16,329 744/747 2:32-34 173/209
224/227
Panormia
6:113-114 38, 994
5,78-80 2088/2135
5,83 2079 Carmen ad Astralabium
2080/2082 529-530 1620/1621
96 INDICES
Collationes 222 784/787
18 66/68
913/940 Commentaria in epistulam
41 1354 Pauli ad Romanos
58 1679 1,1,1:196-202 1344/1345
59 318/319 1,1,1:228-229 1863
1517/1538 1,1,7:428 1983/1984
1531 1,2,4 1459/1461
80 1 1,2,5 1473/1474
84 173/184 1,1,17:636-640 925/933
85 2/9 1,1,17:640-642 461/463
1395/1397 1,1,17:644-645 471/472
92 173/184 1,1,18:687-688 194/196
98 1278 1,1,19:700-704 699/700
99 456/457 1,1,20:822-825 1077/1080
683/685 1,1,32:987-990 1573
1245 1,2,1:1-5 1077/1080
102 74/78 1,2,6:57-62 685/689
1278 1,2,6:57-58 461/463
111 1219 1,2,6:63 994
2251/2252 1,2,6:65-68 779/784
112 39/40 1,2,6:107-108 1080/1081
173/184 1,2,9:169-175 700/703
115 2237/2238 1,2,17-20:516 1817/1819
116 779/784 1,3,6:171-172 784/787
117 14/15 1,3,8:209-212 514/515
2237 1,3,12:287-292 480/486
124 2237/2238 1,3,12:304-306 925/933
128 514/515 1,3,13:393-405 1663/1668
1007 2,3,26: 102-105 1351/1352
136 2235/2236 2,3,27:346-347 1531
138 2/9 2,3,27:362 1522/1523
52 2,3,31:389-393 543/545
144 30/32 2,4,5: 57-58 458/460
162 1432/1434 2,4,7 1517/1538
184 1395/1397 2,4,7:75 1522/1523
191 1432/1434 2,4,8:129-135 801/898
202 784/787 2,4,8:135-137 5/7
205 14/15 2,4,8:137 21/22
779/784 2,4,8:138 966/998
210 514/515 2,4,8:141 2231
1007 2,4,17:807-809 78/82
211 471/472 937/940
212 470 2,5,16:220-225 1388/1390
213 474/479 2,5,19:354-378 966/998
214 463/473 2,5,19:359-361 1531
216 474/479 2,5,19:368-372 974/975
217 480/486 2,5,19:439-440 351/353
1006/1011 2,5,19:477-485 1061/1066
219 514/515 2,5,19:447-450 1012/1013
220 1007 2,5,19:466 751
INDEX AVCTORVM 97
2,5,19: 520-522 318/319 4,14,23:326-348 941/1165
2,5,19:526-593 1061/1066 4,14,23:328-329 917/918
2,5,19:567-573 1388/1390 4,14,23:336-337 1068
2,5,19:576 1620/1621 4,14,23:340-341 959/960
2,5,19:609-611 1015 4,14,23:347 1080/1081
2,5,19:622-630 668/678 4,14,23:348 2231
2,5,19:698 335/336 4,14,23:456-476 300/307
2,5,19:724-725 1531 4,15,3:14-15 197/198
3,7,6:277 1561/1563 4,15,3:30-33 78/82
3,7,13:466-468 1245 4,15,13:208-209 1245
3,7,13:466-467 1262/1263 4,15,16:228-229 1862
3,7,13:471 1262/1263
3,7,16:635 237/238 Confessio fidei ’Vniuersis’
3,7,16:637-650 267/270 8 979/982
3,7,16:640-641 1148/1149 9 941/1165
3,7,16:643 90/125 12 1956/2226
3,7,16:655-656 237/238 2222/2226
3,7,16: 661-665 270/273 13 458/460
3,7,16:665-671 254/257 13,3 994
3,7,17:696-697 706/708 17 173/209
3,7,22-23 212 224/227
3,8,1:7-8 205/206
3,8,3:33-37 974/975 Dialectica
3,8,12:184-188 78/82 1,2,3 1308/1312
3,8,13 35/36 3,2 1484
3,8,13:220-221 706/708 4,1,prol. 1315/1316
3,8,15:265-268 1344/1345 Epistula 2 (MUCKLE n. 1)
3,8,17 39/40 (72:15) 994
3,8,18:312-316 458/460 (72:15-16) 471/472
3,8,18:319 994 774/778
3,8,28:438-443 1006/1011
4,9,11 1581/1592 Epistula 4 (M UCKLE n. 3)
4,9,19:208-209 161 (80:14-15) 1573
4,9,21:259 1007 (80:17-21) 1517
4,9,21:260-261 514/515 (81:21-22) 685/689
4,9,25:434 1237/1238 (81:31) 2234/2235
4,10,2:24-25 919/920 (82:9-11) 487/490
4,10,18:213-216 1101/1105 (82:9-10) 14/15
4,10,19:224-226 1101/1105 (82:23) 39/40
4,11,11:132 1620
4,12,3:32-33 1315/1316 Epistula 5 (MUCKLE n. 4)
4,12,7:82-83 1263/1264 (89:15) 42
4,12,15:236-237 1689/1690 (91:8-9) 35/36
4,12,15:269 784/787 (93:7-8) 39/40
4,13,1:24 1687/1688 (248:26-29) 487/490
4,13,9:106 117/118 (251:2-3) 74/78
4,13,10:230-231 913/940 (251:11) 685/689
4,13,10:239-240 663/664
4,13,10:245 2231 Epistula 6 (MUCKLE n. 5)
4,14,17:260-263 487/490 (93) 173/184
4,14,23:324-325 685/689 (248:28-29) 14/15
98 INDICES
(250:25) 318/319 Expositio orationis domini-
(251:37-38) 1240/1241 cae
16 713
Epistula 7 (M UCKLE n. 6) 31 2245/2247
(243:26) 2237/2238 48 751
(257:23) 1772/1773 51 408/411
(274:28) 2237/2238
(277:28) 1268/1269 Historia calamitatum
(292:22) 1561/1563 300-333 42
381-382 1517
Epistula 8 (MC L AUGHLIN n. 7) 623 1517
(243:39-244:15) 194/196 690 1817/1819
(244:7-9) 199/201 1591-1597 1006/1011
(244:14-15) 197/198 1599-1601 1689/1690
(244:16-23) 184/188 1606-1609 194/196
(244:26-27) 205/206 Hymnarius Paraclitensis
(245:7-8) 189/190 I 1A 1,7 1620/1621
(245:11-12) 1176/1178 III 112,2,12-13 713
(254:33-36) 2190
(267:28-29) 1884/1885 Planctus
(268:17-25) 953/955 4,1-2 1115
(268:43-44) 1263/1264 Problemata Heloissae
(275:40) 713 11 2190
(276:10) 14/15 12 1395/1397
(276:22-24 383/384 13 61/62
(276:27-28) 42 953/955
(276:34) 42 1627/1675
222/223 1632/1637
(280:31) 1382 14 35/36
58
Epistula 12 706/708
(64) 1695/1696 1176/1178
(267-268) 1234 16 456/457
16 1561/1563
Expositio in Hexameron 17 371/373
1 522/523 24 411/414
869 969/972
4 869 25 1124/1126
6 349/350 28 184/188
552/556 29 1245
869 42 295/377
1977/1978 318/319
Expositio Symboli Apostolo- Sententiae magistri Petri
rum 1:16-17 66/68
PL 178, 618D 1103/1104 1:30-32 66/68
PL 178, 619C 1103/1104 10:214 1432/1434
PL 178, 624A/C 850/852 17:5 2213/2214
18:16-17 994
Expositio Symboli Athanasii 18:33-34 994
PL 178, 631C-632C 987/989 20:20-21 1007
INDEX AVCTORVM 99
20:22-23 514/515 38:35-37 2167/2171
20:61-62 784/787 38:37 2197/2198
20:129-131 784/787 38:38-39 2190
20:186-190 78/72 38:43-45 2127/2135
20:197-199 132/136 38:45-50 2188/2192
21:19-20 1044/1046
21:59-63 1581/1592 Sermones
22:13-14 994 1 318/319
24 852/866 2 1353
25:9-10 194/196 3 974/975
25:14-15 194/196 5 51
25:34-69 126/162 454/455
26:6-8 161 974
26:37-75 491/545 1240/1241
26:37-38 161 1242/1243
26:70-72 784/787 2213/2214
32:4-9 1581/1592 6 42
32:72-73 1245 7 1353
32:80-81 2250/2252 8 552/556
32:94-95 2252/2259 1382
32: 103-104 994 1451/1452
32:110-111 2237 1482/1485
32:116-117 14/15 1520
32:128-134 732/738 1522/1523
33:1-4 7/9 1527/1533
33:26-27 21/22 1566/1569
33:30 212 1693/1889
33:37-40 173/184 1700/1701
33:46-49 30/32 1715/1716
33:50-56 58/68 1721
33:56-58 969/972 1901/1904
33:59-60 1531 2108/2127
33:61-81 1193/1230 9 1245
34:1-2 21/22 10 197/198
34:4-5 74/78 201/203
34:34 14/15 11 1353
34:35-36 487/490 12 975
34:38-39 685/689 14 685/689
34:42-43 779/784 713
34:49-54 825/833 1695/1696
35:1-3 1323/1324 1879
35:3-4 1517 1899/1901
36 1693/1889 2245/2247
36:3 1695/1696 2274
36:9-11 1527/1533 16 1573
36:11-13 1140/1143 17 1245
36:24-54 1741/1778 1930
37:1-13 1890/1899 2213/2214
37:6-7 1894/1896 18 1632/1637
38:11-15 2003/2016 1930
38:21-31 2108/2127 1984/1985
100 INDICES
2213/2214 82,2 556/579
20 371/373 83,3 197/198
21 1620/1621 92,1 1983/1984
1977/1978 92,2 1984/1985
22 1432/1434 96 1745/1746
1930 96,7 1772/1773
1984/1985 108 1061/1066
2213/2214 108,1 351/353
23 994 110,13 2213/2214
1772/1773 113,8 1115
2190 117,62 1884/1885
26 39/40 126,23 1263/1264
318/319 130 283/377
1395/1397 130, 4 373/374
1615/1616 130, 9 318/319
1983/1984 130,11 2243/2244
27 1353 130,14 335/336
1772/1773 130,16 336/339
28 199/201 366/367
29 173/184 135,9 2234/2235
695 137, 3 14/15
919/920 137,12 1278
1482/1485 137,16 1179/1181
1817/1819 138,16 663/664
30 189/190 138,52 1561/1563
552 140,5 456/457
1382 141 937/940
2237/2238 141,4-6 1106/1114
32 456/457 141,7a 779/784
961/962 142,3 456/457
1245 142,8 457/460
33 994 142,12 71
1914/1917 143,2 28/30
2043/2049 143,4 71
34 189/190 143,5 237/238
143,10 229/235
Sic et Non 143,12 400/401
Prol. 663/664 143,20 463/473
685/689 144,1 349/350
925/933 1625
1176/1178 144,4 2251/2252
3,5 1344/1345 144,8 1166/1167
26 1581/1592 145 90/125
31,19 1620 145,4 237/238
31,25 1573 145,6 107/110
31,31 1573 237/238
53,4 335/336 145,7-9 974/975
53,5 1388/1390 145,11 974/975
61,5 721 146,2 1115
78,21 1237/1238 149,1 767/774
1344/1345 151 1693/1889
INDEX AVCTORVM 101
151,3 1695/1696 1,8 66/68
151,7 1747/1753 1,32:353-354 1620
151,8 1747/1753 1,92:1028 1432/1434
152,7 1237/1238 1,128:1471-1472 1620/1621
153,6 959/960 2,18:251 1620
156 90/125 2,42:641-642 1852
156,1 1344/1345 2,56:893 1817/1819
157 90/125 2,114:1699 1200/1201
157,9 116/117 2,132:1971-1973 994
2,136:2014 974
Sic et Non in Retractationes 2,161:2328 2213/2214
Augustini 2,176 994
531:11-12 1176/1178 3,4:42-47 699/700
540:235 423/424 3,7:89-92 514/515
543:339 237/238 3,31:420 869/870
544:365 1687/1688 3,32:435-436 514/515
556:668 423/424 3,39:533-535 421/422
557:714 706/708 3,45:612 514/515
570:194 1689/1690 3,47:641-642 1620/1621
Theologia Christiana 3,52:710-718 668/678
1,2:33-35 514/515 3,94:1239 869
1,52:678 1432/1434 3,107 1564
2,15:242-250 1077/1080 3,107:1422 237/238
2,27:390 1268/1269 3,107:1422-1424 267/270
2,36 937/940 3,111 1564
2,67:956-958 1863 3,115 1581/1592
2,112:1682-1685 1077/1080 3,116 913/940
2,117 400/401 3,116:1541-1548 825/833
3,54:707 1620 3,116:1550-1551 925/933
3,56:740-741 458-460 3,117:1555-1556 1068
4,131:2049 2213/2214 3,117:1558-1559 1620/1621
4,147 994 3,118:1599-1601 784/787
4,161:2570-2572 2226/2228 3,118:1599-1600 1620/1621
5,4:45-51 699/700 3,119-120 1691
5,7:96-98 514/515
5,35-b:6 869/870 Theologia ’Summi boni’
5,41:583-585 685/689 3,89 994
5,47:659-662 1308/1312 3,90:1233 2213/2214
5,48:671 1262/1263 3,101:1354-1356 2226/2228
5,49 925/933
931/933 Petrus Lombardus
5,49:696-698 779/784 Sententiae
5,49:739-741 461/463 2,43,1,2 1639/1643
5,51:715 1262/1263 2,43,1,10 1644/1662
5,57-58 1564 4,14,3,6 1681/1682
4,15,7,4 1544/1565
Theologia ’Scholarium’ 4,21,9,2 1827/1847
praef. 5:42-44 2226/2228
praef. 7:70-71 1176/1178 Petrus Venerabilis
1,5:47-48 194/196 Epistulae
1,6 66/68 93 627
102 INDICES
Prosper Tiro trum contra dogmata Petri
Sententiae ex operibus Au- Abaelardi
gustini delibatae 3,58-60 514/515
7 14/15 3,122 2231
Capitula heresum Petri
Publius Syrus
Abaelardi
Sententiae
8 979/982
19-22 237/238
10 801/898
987/989
Registri Ecclesiae Carthaginensis
11 941/1165
Excerpta
12 1956/2226
1.1625-1630 2142/2147
12,1 2190
12,3 2222/2226
Rhetorica ad Herennium
13,1 58/68
4,4,6 1234/1235
556/579
Rufinus, uide: Origenes (Rufi-
Vdalricus Cluniacensis
nus)
Consuetudines Cluniacenses
2,30 1211/1214
Symbolum Athanasianum
42 987/989
Vergilius
Thomas Moreniensis Georgica
Disputatio catholicorum pa- 4,281-314 616/629
INDEX NOMINVM

Die Stellenangaben verweisen auf Kapitel und Paragraphen die-


ser Ausgabe.

Abraham I 19,1.3; 41,4 Israel I 12,3


Adam I 38,5; 54,2 Iudaei I 11,8.9; 39,1.5
Aegyptus I 23,4 Iudas I 12,2; 52,3; 82,8
Africanum Concilium I 79,3 Lazarus I 54,3; 78,5.6
Ambrosius I 67,2 Leuiticus I 75,3
Apollonius Rhetor I 55,1 Lucas I 67,2; 82,6
Aristoteles I 35,3; 43,3; II 3,3 Marcus I 63,3
Athanasius I 35,7 Matheus I 63,1; 75,1; 76,1; 82,5
Augustinus I 6,8; 9,8; 16,8; 24,4; Moyses I 23,4; 70,2
30,2; 53,2; 72,3; 77,5 Nathan I 65,5
Beelzebub I 63,11 Niniuita I 41,4
Bethsaida I 44,6 Origenes I 76,1; 77,1
Christus I 6,5.7; 11,9; 18,5; 33,1. Petrus I 6,8; 27,1; 44,3; 46,3;
2.3;37,1.2;42,5; 44,2.3; 45,1.4; 67,1.2.3.4; 68,2.3.4; 73,4; 75,1.5;
53,6; 63,11; 76,2 76,1.2.5; 77,1; 82,1.5
Cornelius I 44,3 Salomon I 2,4
Coroazim I 44,6 Samaria I 40,4
Dauid I 13,1.2.3.7; 65,4 Sathanas I 13,1; 66,1
Graeci I 65,2 Sidon I 44,6
Gregorius I 41,2; 60,2; 78,1; 79,1; Sodomitae I 39,4
81,4 Socrates I 35,2.3
Hieronymus I 13,4; 51,1; 54,2; Stephanus I 37,3.5; 39,1.5
75,1.5 Thomas I 82,8
Iacobus I 65,1 Tullianum I 48,2
Iesus I 17,2; 38,3.4 Tyrus I 44,6
Ioannes I82,5 Virgilius I 23,4
INDEX VERBORVM ET ARGVMENTORVM

Die Stellenangaben verweisen auf Kapitel und Paragraphen die-


ser Ausgabe.

actio concupiscentia I 7,2; 8,6.7; 9,2;


facti I 19,2 10,7; 14,4; 15,3.4.5; 21,4; 22,1.3.4.6;
mala I 2,1; 19,8; 27,3 26,3.5
aequitas I 10,3; 28,6; 52,6; 71,4; concupiscere I 8,7; 15,3.4; 26,3.4
74,3; 79,1 condonare I 37,4; 38,4; 59,4.5;
aequitas iustitiae I 28,5; 78,1 61,2.3.5.7.8; 73,1
anima I 2,3.8; 3,1; 5,7; 6,9; 8,4; condonatio I 61,6; 63,1
13,4; 14,1.2; 23,5; 26,1.2.3.4.5; 27,1; confessio I 47,,7; 51,2; 59,3;
32,5; 51,1; 53,4; 55,2; 65,6; 68,4; 70,1; 65,1.3.4; 66,1.4.5; 67,1.4.6.9; 68,1.6;
73,8; 78,3; II 4,1 69,3; 71,3; 78,7
dignitas I 32,4; 33,2 confiteri I 47,7; 65,1.2.4.5.6; 66,5;
infantilis I 13,4.5 67,3.4.5.7; 68,2.3.4.5; 69,1.2.4; 79,7
salus I 59,2; 65,5 conscientia I 37,2; 45,4; 63,9.11
animus I ,4.7; 8,2; 23,6; 25,4; 29,5; consentire I 2,9; 5,6.8; 8,7; 9,1;
60,3; 62,2 15,3; 16,4.6.7; 19,2; 21,2.4; 37,1;
contritio I 58,10 47,3.5
dolor I 6,4; 52,1 consensus I 3,1.2; 9,5.6; 10,2.8;
hebitudo I 1,5 12,6; 13,9; 14,2.3.4; 16,2.5.7; 21,3.7;
inclinatio I 22,3.5 22,3.4.5; 38,9; 45,2; 47,6; 60,3;
quo animo I 17,3; 25,3 – animi I 14,1; 21,2; – concupis-
zelus I 36,3 centiae I 10,7; 15,4.5; – fornicatio-
cf. consensus, culpa, uitium nis I 29,2; – homicidii etc. I 47,9;
assensus I 69,5 – iniustus I 5,8; – in malum I 38,2;
assentire I 15,4; 21,7 59,1; – intentione I 26,5; – mali I
bene 20; 46,8; – malus I 14,4; – operum
facere, agere I 17,2.4; 30,1; 36,1; I 16,1; – prauus I 2,6; – turpis I
37,2 2,7; – turpitudinis I 14,1; – - uo-
uti I 30,2; 62,4 luntatis I 8,7; – sine mala uolun-
blasphemia I 63 tate I 14,4
boni (sc. homines) I 1,6; 2,5.8; consentire I 2,9; 5,6.8; 8,7; 9,1.7;
17,1; 30,3.4.5 15,3; 16,4.6.7; 19,2; 21,2.4; 37,1;
bonitas I 30,3.4.5; 33,2.5.6.7; 47,3.5
34,1.2; 57,2; 58,7.8.9; 63,4.10 consilium I 41,2.3; 44,4; 53,2; 67,9;
bonum I 1,2.5; 29,5; 30,4; 31,2; 69,6; 70,1
32,7; 33,1.2.3.6; 34,2.4; 35,1.2; II 1,2; constantia I 1,4; 19,3; II 4,2
2,1.2.3 contemnere creatorem I 3,3; –
res bona I 31,5; 33,5.6; 34,1 deum I 4,2; 10,2; 19,7; 29,1; 55,7;
summum bonum I 33,3 57,3; 58,9
caritas I 16,8.10; 19,9; 24,4; contemptus I 48,7; – creatoris I
48,3.4.7; 49,5; 59,1; 73,3 3,3; – dei I 3,2; 10,2; 11,10; 13,6;
claudicatio I 1,2; 2,3 18,4; 20; 26,2; 29,4; 37,1.2; 38,2;
claues regni caelorum I 74,1; 40,3; 41,1; 42,4; 43,1.4; 46,7; 57,4.6;
76,2; 82,1 59,1; 60,3.4.5; 61,4; 63,9; II 2,3
communis I 2,8; 27,4; 28,4; 30,1; contritio I 58,10; 59,1; 64,1
67,7;73,3 cooperari I 64,3
INDEX VERBORVM ET ARGVMENTORVM 105
culpa I 11,5.6.9; 12,5.6; 13,2.5; 16,3; fortitudo I 1,2
24,2.4; 5,3; 27,4; 28,5; 29,1.5; 32,2; gemitus
37,2.4; 44,1.2; 47,9; 52,6; 54,2; cordis I 59,1.2.3; 64,1
59,1.6; 67,3; 71,3; 78,4.7.8.9; 80,1; poenitenciae I 61,3.7
81,4 ignoranter
actio culpae I 16,3 agere I 16,6
animae I 3,1 peccare I 43,1
animi I 27,3; 28,6 ignorantia I 1,5; 15,1; 16,6; 37,1.3.5;
contemptus dei I 13,6; 26,2; 39,1; 42,2.4.5; 43,4; 45,1.2.3; 69,8;
40,3; 68,1 70,3
grauiorI 47,7 ignorare I 17,5; 23,5; 37,2; 42,5;
ignorantia I 42,2; 45,3 44,1.7; 55,6; 57,2; 58,9; 66,1; 62,2;
latens/occulta I 27,2.3 70,1; 72,5; 74,7
leuior I 27,4; 47,7; 74,4 infidelis I 36,6; 44,3
opus (contrarium) I 27,1; 41,1; infidelitas I 37,1; 42,2; 43,4; 44,8;
45,2.4 45,1; 52,4
peccatiI 52,3 infirmitas I 4,4; 6,9; 8,6; 9,4; 10,7;
praecedens I 25,1; 27,4; 28,5; 11,5; 18,2; 22,3; 23,2; 24,3; 26,1.2;
37,4; 40,1.4; 78,4 46,5; 63,6; II 4,3
priorum parentum I 13,3.7 iniquitas I 52,6; 53,5; 77,2
cf. neglegentia iniquitates I 13,1.3.7; 76,3; II 4,1
cupiditas I 16,8; 17,6 iniustitia I 1,4; 62,3; 65,3
sacerdotum I 56,1; 73,1.3.5 intentio I 17,1.3.4; 19,2; 25, 3;
daemones I 23,1.2.5.11 26,1.5; 30,1.3.4.5; 31,1.2; 34,1.2.4;
delectatio I 7,2; 9,2.4; 11,1.2.3.5.6; 35,1.2; 36,1.5; 74,8
12,1.5.6; 13,1; 14,1; 21,3.4.7; 22,1.2.5; bona I 30,3.4; 31,2; 34,2.4; 35,2;
26,1.6 36,1.5
diabolus I 17,5; 21,4; 38,8; 63,10; caritatisI 19,9
66,4; 76,5 dei I 19,5.6.8.9; 29,5
dispensatio I 28,4.6; 44,4; 67,1; II erroneaI 36,3
2,1 mala–.-
effecta recta I 19,5; 35,1; 36,1.4
operum I 29,5 iustitia I 1,4; 17,4; 28,4; 57,6; 77,5;
culparum I 28,6 80,1.2.
effectus I 32,2; 47,9 diuina I 52,7; 77,2.4; 80,3
intencionis I 31,2; 38,8 male
operis I 9,8; 21,2; 24,1; 25,2; 29,5 facere I 17,4; 30,1
peccati I 15,5; 38,6 uti I 65,7
episcopus I 24,4; 73,3; 74,1.2.3.4.5; uiuere I 70,3
75,2.4.5; 76,1.3.4; 77,1.5; 79,1.2.3; mali (sc. homines) I 2,8; 17,1; 39,4
81,1.2.4; 82,7; 83,1 malitia I 32,3; 42,5; 52,7; 69,8; II 4,1
error I 36,3; 71,3 malum I 29,5; 30,2; 32,7; 35,2; 38,7;
per errorem I 15,2; 25,5; 45,2; 50; 52,6; 62,4; 64,2; II 1,2; 2,1
63,9; 71,2; 73,1 mereri I 3,1; 8,1; 21,; 24,7; 29,2;
excommunicatio I 79,3; 80,3; 31,6.7.8; 37,4; 42,1; 44,3.9; 48,6;
81,1.4; 82,2 52,5; 61,2.4; 62,3; 63,11; 67,3; 69,2;
factum I 5,2; 17,2; 19,2.5; 21,7; 23,1; 76,1; 78,8; 80,3
38,7.8.9 meritum I 8,2.3; 13,10; 16,2, 10;
fidelis I 22,2.6; 44,3; 59,6; 65,4; 17,3.5; 32,3.4.6; 33,2; 38,2; 42,1;
80,3; II 4,2 48,3; 77,1; 78,2
fides I 19,3; 22,6; 37,2; 44,3.7; 68,2 mores I 1,1.5.6; 48,9.
106 INDICES
neglegentia I 44,7.9; 45,2; 47,7; definitio: I 3; 38; 43; 46,6.7
55,5; 70,3; 71,4; 78,7 actio peccati I 11,1; 14,1; 39,1
culpa negligentiae I 44,9; 70,3 animaeI 26,2
offensa I 27,3.4; 58,1 carnaleI 26,2
dei I 3,2; 43,2; 48,7; 68,1 carnalis dilectio I 12,5; 14,1
offendere I 57,4; 58,1; 67,3 collatio peccatorum I 49
deum I 3,2; 4,2; 12,4; 46,4; concubitus legitimus I 13,1
48,6.7.8; 49,1; 51,2; 52,5; 53,5; condonatio peccati I 59,3.4.5;
57,3; 60,3 61,2.3.5.7.8
operatio I 11,1; 14,1; 16,3; 20; criminale I 47,1.9.10; 48,1.6;
21,2.3.7; 25,1; 30,5; 31,5; 34,2.4; 49,1.3.6.7.8
35,1.2; 43,1; 45,2.3.4; 49,10; 78,7. culpa negligentiae I 44,9
bona I 34,2.4; 35,1 culpa peccati I 52,3
mala (mali) I 35,2 (I 20) nusquam sine culpa I 43,5
operari I 16,2; 17,3; 23,4; 49,10 delectatio I 11,2
opus I 1.1.7; 4,1; 9,8; 14,2; 15,5; effectus peccati I 15,5; 38,6
16,1.4.7.8; 17,1.3.6; 19,6.8; 21,2.5; executio peccati I 14,2
24,1; 25,4; 27,1; 30,1.3.4; 31,7.8; graue I 28,2.3; 45,4; 47,1.7; 74,4
32,4.7; 34,1; 36,4.6; 38,6.8.9; 39,3; ineuitabile I 10,8
40,3; 41,1; 44, 1.3; 46,8; 48,3; 63,10; irremissibile I 63,1
70,2; 76,2. leue I 47,1.3.6.7; 49,7; 54,2; 74,4
bonum I 1,1; 4,1; 30,1.4; 32,7; odium peccati I 52,5
36,4.6; 44,3 omnia paria I 49,2
facti I 38,9 omnia interdicta I 46,1
malum I 1,1.7; 4,1; 30,1; 32,7; operatio peccati I 11,1; 21,3.5.7;
70,2 45,2; 46,4
peccati I 9,8; 24,1; 25,4; 38,6 opus peccati I 9,8; 24,1; 25,4;
peccare 38,6
passim originale I 13,3
coactus I 7,1 perficere I 21,1
in cogitatione I 45,2 perpetratio peccati I 21,5; 66,3
in filium hominis I 63 plaga peccati I 51,1; 69,3
in locutione I 45,2 priorum parentum I 13,6; 39,1
in operatione I 45,2 reatus peccati I 15,5; 19,8
in se I 27,2 reuelare I 69,3.4
in spiritum I 63 sine peccato damnari I 44,9
inuitus I 10,1 spirituale I 26,2
manifeste I 29,3 suggestio, delectatio, consen-
occulte I 29,3.4 sus I 21,3
per culpam I 45,4 uenia peccati I 13,8.10; 59,2
per ignorantiam cf. ignorantia ueniale I 46,2; 47,1.3.6; 48,1.6;
per infidelitatem cf. infidelitas 49,1.3.6.7.8
per uim I 15,1 uinculum peccati I 75,5; 76,3;
pronus ad I 2,9; 20 77,5; 80,1.2.3.4
cf. contemnere deum non uitium I 2,1; II 1,1; 2,2
peccator I 51,2; 59,2; 78,7; II 4,1 cf. uoluntarius
iustus-peccator I 62,5 cf. uoluntas mala
peccatum passim poenitentia I 21,5; 44,6; 51,2.3.7;
cf. consensus 53,2;57,1.2.3; 58,8.9.10; 59,1.5;
cf. contemptus dei 60,2.4; 61,3.7.8; 62,2.5; 63,1.11.12;
cf. offensa dei 65,5.7; 71,3; 72,1.2; 73,3.6; 78.4
INDEX VERBORVM ET ARGVMENTORVM 107
fructuosa I 52,1; 57,1; 58,10; 60,2 culpae I 24,1; 25,1; 42,1
fructus poenitentiae I 72,1.2 peccati I 15,5; 19,8
infructuosa I 57,1 recte
poena I 10,3.4; 13,5.6; 24,4; 25,1; agere I 39,5; 40,1
27,4; 28,3.5; 29,1.2; 32,7; 37,4; dicere I 34,4
38,4.5; 39,1.4.5; 40,1.3; 42,3; 47,6; facere I 38,6; 44,1
48,3.6; 49,4; 53,6; 54,2.3; 57,4; 58,5; gerere I 18,1
61,1.3.4.8; 62.3.4; 64,2; 72,2.5; precipere I 65,8
74,3.4; 78,7 rectitudo I 1,2; 77,2; 78,7
aeterna I 59,3.5; 61,2.3 remuneratio I 8,2; 29,5;
corporalis I 40,1; 42,1 31,1.3.4.5.8; 34,4; 38,4
excommunicationis I 82,2 satisfacere I 49,6; 52,7; 59,6; 60,3;
purgatoria I 59,5; 71,4; 72,3 67,4; 72,1.5
satisfactio I 24,2; 47,6; 49,4; satisfactio I 24,1.2.4; 47,6; 49,4;
71,4; 72,1; 73,1 51,2; 59,4.5; 63,4; 65,4.6; 66,6;
sine culpa I 39,3.4; 40,1.3; 41,5; 67,1.3; 68,4.5.6; 69,2; 71,2. 3.4;
43,5; 44,1.9 72,1.2.4.5; 73,1
temporalis I 42,2; 58,3 scientia I 1,5; 33,5; 36,2; 47,4
timor poenae I 52,5.6; 58,8.10; suggestio I 8,4; 21,3.6; 22,1;
66,3 daemonum I 23,1
poenitere I 24,1; 47,7; 52,5; 58,8; temperantia I 1,4; 2,4; 7,3
59,5; 60,1.3; 61,1.3.4.5; 62,1.2; temptatio
63,4.12; 64,1; 69,3; 71,4; 72,5 humana I 22,2.7
praescientia I 41,3 utilitas I 28,4
praesumere I 12,6; 16,7; 28,2; 37,2; uenia I 13,2.8.10; 21,5; 59,2.3;
38,8; 42,1; 47,8.10; 49,7; 58,3; 63,4;67,3
77,4.5; 79,2; 81,4 uitiosus I 8,6; 43,3.4.
praesumptio I 5,7; 53,5 uitium I 1,2.3.4.5.7; 2,2.3.5.7.8.9;
prouidentia I 28,5.6; 41,5; 61,6; 50; 71,3; II 1,1; 2,2.3;
68,1 animi I 1,1.7; 2,1; 20.
prouidere I 24,4; 36,3; 45,1; 46,4; animae I 26,2
48,1.5.6; 53,4; 55,2; 61,2; 62,4; 67,6; corporis I 1,2
II 4,2 uirtus I 1,1.4; 2,4.8; 4,1; 7,3; 22,6.9;
publicus I 27,1.4; 28,4; 40,2; 44,6; 48,9; 49,9; 68,2; 78,6; II
punire I 10,3; 17,5; 24,2.6.7; 45,4.5; 1,1; 2,1.2.3; 3,1.2.4.5
27,1; 28,5; 29,1; 38,9; 39,3; 41,5.6; animi I 1,1
49,4; 58,9; 59,6; 61,4; 66,5; 71,4.5; uoluntas
72,2; 74,3.4 bona I 4,1; 8,2; 29,5; 30,5
aeternaliter I 42,1; 59,4 desiderium faciendi I 9,6
corporaliter I 39,2.5; 42,1 mala I 4,1.4; 5,2.6; 6,11; 7,1.5;
perenniter I 61,3 8,2; 10,7; 14,4; 19,8
reatus I 9,8; 11,1; 16,3; 25,3; 27,2; uoluntarius I 5,4; 6,9; 10,1.2.8
29,4
CONSPECTVS MATERIAE

VORWORT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V-VII

EINLEITUNG
Zu dieser Edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX-LIX
Bibliographische Angaben
Scito te ipsum – Editionen . . . . . . . . . . . . . . . . LX
Scito te ipsum – Übersetzungen . . . . . . . . . . LX-LXI
Andere Werke Abaelards . . . . . . . . . . . . . . . . . LXI-LXV
Andere Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXVI-LXVIII
Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXVIII-LXIX

TEXTUS
Liber primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-84
Liber secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-86

INDICES
Index locorum S. Scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . 89-91
Index auctorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92-102
Index nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Index uerborum et argumentorum . . . . . . . . . 104-107

Printed in Belgium – Imprimé en Belgique


D/2001/0095/92
ISBN 2-503-04901-X HB – relié
ISBN 2-503-04902-8 PB – broché
ISBN 2-503-03000-9 series – série
CORPVS CHRISTIANORVM
CONTINVATIO MEDIAEVALIS

ONOMASTICON
Adalboldus Traiectensis 171 Gerardus Magnus 172
Adelmannus Leodiensis 171 Gerardus Moresenus seu Csanaden-
Ademarus Cabannensis 129 sis 49
Adso Dervensis 45 Gerlacus Peters 155
Aelredus Rievallensis 1, 2A Gillebertus 171A
Agobardus Lugdunensis 52 Giraldus Floriacensis 171A
Ambrosius Autpertus 27, 27A, 27B Glossa ordinaria in Canticum Can-
Andreas a S. Victore 53, 53A, 53B, 53E, ticorum 170.22
53F Gozechinus 62
Anonymus Bonnensis 171 Grammatici Hibernici Carolini aevi
Anonymus Einsiedlensis 171 40, 40A, 40B, 40C, 40D
Anonymus Erfurtensis 171 Magister Gregorius 171
Ars Laureshamensis 40A Guibertus Gemblacensis 66, 66A
Ascelinus Carnotensis 171 Guitbertus abbas Novigenti 127,
Balduinus de Forda 99 127A, 171
Bartholomaeus Exoniensis 157 Guillelmus de Conchis 152, 158
Beatus Liebanensis 58 Guillelmus Durantus 140, 140A, 140B
Benedictus Anianensis 168, 168A Guillelmus Petrus de Calciata 73
Beringerius Turonensis 84, 84A, 171 Guillelmus a S. Theodorico 86, 87
Bernoldus Constantiensis 171 Heiricus Autissiodorensis 116, 116A,
Bovo Corbeiensis 171 116B
Burchardus 62 Henricus a S. Victore 30
Caesarius Heisterbacensis 171 Hermannus de Runa 64
Carmen Campidoctoris 71 Hermes Trismegistus 143A, 144
Christanus Campililiensis 19A, 19B Hildegardis Bingensis 43, 43A, 90, 91,
Chronica Adefonsi imperatoris 71 91A, 91B, 92
Chronica Hispana 71, 71A, 73 Historia Compostellana 70
Chronica Naierensis 71A Historia translationis S. Isidori 73
Chronica Latina Regum Castellae 73 Historia Roderici vel Gesta Roderici
Collectio canonum in V libris 6 Campidocti 71
Commentaria in Ruth 81 Homiliarium Veronense 186
Conradus Eberbacensis 138 Hugo Pictaviensis 42
Constitutiones canonicorum regula- Iacobus de Vitriaco 171
rium ordinis Arroasiensis 20 Iohannes Beleth 41, 41A
Consuetudines canonicorum regula- Iohannes de Caulibus 153
rium Springiersbacenses-Roden- Iohannes de Forda 17, 18
ses 48 Iohannes Rusbrochius 101, 102, 103,
Dionysius Cartusiensis 121, 121A 107, 107A, 108, 110, 172
Donatus ortigraphus 40D Iohannes Saresberiensis 98, 118
Excerpta isagogarum et categoria- Iohannes Scottus Eriugena 31, 50, 161,
rum 120 162, 163, 164
Expositiones Pauli epistularum ad Iohannes Wirziburgensis 139
Romanos, Galathas et Ephesios 151 Lanfrancus 171
Eterius Oxomensis 59 Liber ordinis S. Victoris Parisiensis 61
Frowinus abbas Montis Angelorum Liber Quare 69
134 Liber sacramentorum excarsus 47
Galbertus notarius Brugensis 131 Liber sacramentorum Romane eccle-
Galterus a S. Victore 30 siae ordine exscarpsus 47
Liudprandus Cremonensis 156 Reimbaldus Leodiensis 4
Logica antiquioris mediae aetatis 120 Remigius Autissiodorensis 136, 171
Margareta Porete 69 Reynardus Vulpes 171A
Metamorphosis Golie 171A Robertus Grosseteste 130
Metrum de vita et miraculis et obitu Rodericus Ximenius de Rada 72, 72A,
S. Martini 171A 72B, 72C
Monumenta Arroasiensia 175 Rudolfus de Liebegg 55
Monumenta Vizeliacensia 42 + su- Rupertus Tuitienis 7, 9, 21, 22, 23, 24,
ppl. 26, 29
Muretach 40 Saewulf 139
Oratio S. Brandani 47 Salimbene de Adam 125, 125A
Pascasius Radbertus 16, 56, 56A, 56B, Scriptores Ordinis Grandimontensis
56C, 85, 94, 96, 97 8
Paulinus Aquileiensis 95 Sedulius Scottus 40B, 40C, 67 + su-
Petrus Abaelardus 11, 12, 13 ppl., 117
Petrus Blesensis 128, 171 Sermones anonymi codd. S. Vict. Pa-
Petrus Cellensis 54 ris. exarati 30
Petrus Damiani 57 Sermones in dormitionem Mariae 154
Petrus Pictaviensis 51 Sigo abbas 171
Petrus Pictor 25 Smaragdus 68
Petrus de S. Audemaro 25 Speculum virginum 5
Petrus Venerabilis 10, 58, 83 Testimonia orationis christianae an-
Polythecon 93 tiquioris 47
Prefatio de Almaria 71 Teterius Nivernensis 171
Psalterium adbreviatum Vercellense Theodericus 139
47 Thiofridus Epternacensis 133
Rabanus Maurus 44, 100, 174, 174A Thomas de Chobham 82, 82A, 82B
Radulfus phisicus 171A Thomas Migerius 77
Raimundus Lullus 32, 33, 34, 35, 36, 37, Vincentius Belvacensis 137
38, 39, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 111, 112, Vita S. Hildegardis 126
113, 114, 115, 180A, 180B, 180C Vitae S. Katharinae 119, 119A
Ratherius Veronensis 46, 46A Willelmus Tyrensis 63, 63A
Reference Bible – Das Bibelwerk 173

August 2001

Das könnte Ihnen auch gefallen