Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
(Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis CXC) Petri Abaelardi - Opera Theologica IV - Scito Te Ipsum-Brepols (2001)
(Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis CXC) Petri Abaelardi - Opera Theologica IV - Scito Te Ipsum-Brepols (2001)
CHRISTIANORVM
CONTINVATIO MEDIAEVALIS
CXC
CORP.
CHRIST.
Cont.
Med.
CXC
PETRI
ABAEL.
Scito
te
ipsum
CORPVS CHRISTIANORVM
Continuatio Mediaeualis
CXC
CORPVS CHRISTIANORVM
Continuatio Mediaeualis
CXC
PETRI ABAELARDI
OPERA THEOLOGICA
TURNHOUT
2001
PETRI ABAELARDI
OPERA THEOLOGICA
IV
SCITO TE IPSVM
edidit
Rainer M. ILGNER
TURNHOUT
2001
CORPVS CHRISTIANORVM
Continuatio Mediaeualis
䡬
∞
This book has been printed on paper
according to the prevailing
ISO-NORMS.
Rainer M. Ilgner
17. Juni 2001
Zu dieser Edition
1
Bibliographische Angaben S. LX
2
Es ist mir nicht gelungen, eine weitere Hs. aufzufinden, in der Abaelards Ethik
enthalten ist. Insbesondere konnte die Vermutung, dass sich unter den nicht ka-
talogisierten Hss. der Biblioteca Apostolica Vaticana oder im Vatikanischen Archiv
eine Abschrift befindet, bisher nicht bestätigt werden.
3
Sie wird demnächst mit einer Einleitung und Erläuterungen in der Reihe FON-
TES CHRISTIANI erscheinen.
4
In Einzelheiten bleibt neben der Einleitung zur Edition sein vorbereitender
Artikel Towards a new edition of Peter Abelard’s Ethica or Scito te ipsum: An in-
troduction to the manuscripts, Vivarium 3 (1965) 115-127, von Interesse.
5
Unberücksichtigt bleiben die drei Transkriptionen, die im 17. Jahrhundert auf
der Basis der Hs. C in England erstellt wurden, da sie in editorischer Hinsicht keine
zusätzliche Information enthalten (vgl. LUSCOMBE, Ed., lii-liii).
X EINLEITUNG
A Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 14160
39 v-67 r, Prüfening/Regensburg, 12.Jh.
LUSCOMBE, Ed., xli-xliv. lv; vgl. SCHMITZ 6, 91-92
B Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 28363
103 r-132 v, Italien?, 12.Jh.
RUF 7, 3-9; BUYTAERT 8, 343-345; LUSCOMBE, Ed., xliv-xlv.
lvi
C Balliol College Oxford ms. 296
61 r-79 v, England, 14. Jh.
MYNORS 9, 314-317; LUSCOMBE, Ed., l-liii. lvi-lviii; MEWS 10,
248-262; ORLANDI 11, xcii-xciv
D Stadtbibliothek Mainz ms. LAT 76
292 v-320 v, Heidelberg, 1458
LUSCOMBE, Ed., xlviii-l. lix-lx
E Bayerische Staatsbibliothek München Clm. 18597
4 r-51 v, Tegernsee, 1469
LUSCOMBE, Ed., xlv-xlviii. lv-lvi
6
SCHMITZ, H.-G., Kloster Prüfening im 12. Jahrhundert (Miscellanea Bavarica
Monacensia 49), München 1975
7
RUF, P. / GRABMANN, M., Ein neuaufgefundenes Bruchstück der Apologie
Abaelards (Sitz.Ber.Bay.Akad.Wiss., Phil.-hist.Abt. V), München 1930
8
BUYTAERT, E.M. (Ed.), Apologia contra Bernardum (Petri Abaelardi Opera
Theologica I, CCM 12), Turnhout 1969
9
MYNORS, R.A.B., Catalogue of the Manuscripts in Balliol College Oxford,
Oxford 1963
10
BUYTAERT, E.M. / MEWS, C.J. (Ed.), Theologia ‘Scholarium’ (Petri Abaelardi
Opera Theologica III, CCM 13), Turnhout 1987. (C trägt hier die Sigle O.)
11
Peter Abelard, Collationes (Bibliographische Angaben S. LXI)
EINLEITUNG XI
Die Vermutung einer zweiten Autorenrezension erschien
ihm deshalb unwahrscheinlich („In all probability ... the
verbal differences between the surviving manuscripts ...
are historically insignificant and do not permit us to con-
clude that Abelard proceeded to a second recension of this
work.“ lx).
Diese im Grundsatz zutreffende Einschätzung der Über-
lieferungslage veranlasste LUSCOMBE nicht, die Beziehun-
gen zwischen den Hss. anhand einer systematischen
Prüfung der Varianten genauer zu klären. Er verzichtete
darauf, dem authentischen Text durch eine gegenseitige
Kontrolle und Ergänzung der beiden Traditionsstränge
näher zu kommen. Stattdessen entschied er sich für eine
Edition auf der Grundlage einer Leithandschrift („a base
manuscript“, lx), der er – bis auf eine begrenzte Zahl von
Ausnahmen 12 – konsequent und bis hin zu falschen
Lesarten 13 die Treue hielt. Die Entscheidung für die Hs. A
– anstatt für die Hs. C, die er als ernsthafte Alternative („a
strong candidate“, lx) in Betracht zog, – begründete LUS-
COMBE damit, dass A weniger oft als C eine Emendation
anhand der übrigen Hss. erfordere und überdies die in C
fehlenden Kapitelüberschriften („chapter headings“, lxi)
enthält. Das Ergebnis ist – zum wiederholten Mal 14 – eine
12
D.h. knapp zehn Prozent der im Apparat verzeichneten Varianten.
13
Folgende Beispiele für Schreibfehler bzw. falsche Syntax, Bedeutung oder
Formenlehre stehen für mehrere andere:
I 13,4 (L 22,1) Vt enim (A) / uero (BC) beatus meminit Hieronimus
(sinnwidriger Schreibfehler)
I 46,8 (L 68,22) Nec profecto illud (A) / aliud (BC) ... nobis a deo prohibitum est
nisi consensus mali
(Missverständnis des Satz-Zusammenhangs)
I 55,1 (L 82,8) et presente (A) / tepentem (BC) adhuc lectulum corpore tuo cale-
faciet alieno
(A verfehlt die pointierte Bedeutung.)
I 63,7 (L 94,28) Id quippe nulla humana racione comperi (A) / comperiri (BC) po-
terat
(Formfehler, evtl. Schreibfehler. Flexionswechsel – vgl. HLSMA 4
VIII § 111 – ist für die antikisierende Hs. A unwahrscheinlich.)
14
Die Edition von PEZ, die MIGNE übernahm, beruht allein auf der Hs. A, obwohl
PEZ auch die Hs. E bekannt war. Auch COUSIN folgte PEZ und fügte aus der (un-
vollständigen) Transskription der Hs. C durch G. LANGBAINE (Bodleian Library
Oxford, Ms. Wood donat. 2) den Anfang von Buch II (1,1-2,3; 4,2-3) hinzu. Vgl. LUS-
COMBE , Ed., li-lii und M EWS , TSch, Introd., 260-262.
XII EINLEITUNG
Edition in der Fassung der Hs. A, die im Apparat durch
eine Auswahl von Lesarten der übrigen Hss. („a selection
of variants ..., principally to illustrate the relationship
between the two main groups of manuscripts and to mark
the places where A is not followed.“ lxi) angereichert ist
und darüber hinaus den nur in der Hs. C überlieferten
zusätzlichen Text – erstmals im vollen Umfang – bietet.
Im praktischen Umgang mit LUSCOMBEs Ausgabe werden
die Grenzen der von ihm gewählten Editionsmethode im-
mer wieder deutlich. 15 Überdies zeigt sich, dass mit der
Wahl der Hs. A als Leithandschrift nicht die richtige
Entscheidung getroffen wurde. Zur Begründung dieser
Einschätzung und als Basis für die hier vorliegende neue
Edition wird im folgenden das Verhältnis zwischen den
Handschriften anhand der üblichen Kriterien dargestellt.
Dabei wird, soweit kein vollständiger Nachweis erforder-
lich ist, die Zahl der Beispiele auf ein anschauliches Maß
beschränkt.
15
Die Schwächen der Leithandschriftmethode bei einer in mehrere Zweige ge-
gliederten Texttradition hat G. ORLANDI (Per una nuova edizione del Dialogus di
Abelardo, RCSF 34 (1979) 474-494) am Beispiel der Ausgabe von ABAELARDS Colla-
tiones („Dialogus“) durch R. THOMAS (Stuttgart-Bad Cannstatt 1970) aufgewiesen.
Seine methodenkritischen Anmerkungen sind auch im Hinblick auf L USCOMBEs
Ethik-Edition bedenkenswert.
EINLEITUNG XIII
I 70,1 ... ut non solum quid agant 具non典 curent, set et quid
doleant (doceant) ignorent ...
2. In vier der uns bekannten Hss. trägt das Werk den Ti-
tel Scito te ipsum. 16 Der Besitzvermerk auf dem Vorblatt der
Hs. A enthält auch die Inhaltsangabe: In hoc uolumine
continentur magistri Petri Abelardi libri duo de diuersis
diuine pagine sententiis. Dies bezieht sich auf ABAELARDs
16
Vgl. meinen Aufsatz Scito te ipsum – Ethica nostra. Zu Herkunft und Bedeu-
tung des Titels von Abaelards Ethik, ThPh 76 (2001) 253-270.
XIV EINLEITUNG
Sententie 17 und die Ethik. Die Titulatur der letzteren lau-
tet: INCIPIT LIBER MAGISTRI PETRI ABELARDI QUI DICI-
TUR SCITO TE IPSUM. Hinter LIBER ist nachträglich das hss.
Zeichen secundus eingefügt worden. In der Hs. B sind die
Rubriken und Initialen nicht ausgeführt, weshalb der Text
ohne Angabe von Autor oder Titel beginnt. Die Hs. C
überschreibt den Text: Liber petri ABAELARDi qui intitula-
tur Scito teipsum. In der Hs. D lautet die Titulatur: Incipit.
Scito te teipsum, über die von anderer Hand hinzugefügt
ist: Iste tractatus uidetur esse Petri abailardi doctoris pari-
siensis, uerbo et scripto de heresi conuicti a sancto bern-
hardo. Vide epistula eius 187. Die Hs. E schließlich gibt den
Titel mit einer Namensvariante 18 wieder: Incipit liber ma-
gistri petri Abelardi uel baiolardi. qui dicitur. Scito te ip-
sum. Die Bezeichnung Ethica (vgl. II 1,1), mit der ABAELARD
in seinem Kommentar zum Römerbrief mehrfach (Comm.
Rom. 2, 4, 8: 138-141; 4, 13, 10: 245-246; 4, 13, 23: 348) auf dieses
Werk hinweist, erscheint in keinem der hss. Titel. Der in
der modernen Sekundärliteratur gelegentlich anzutref-
fende Doppeltitel „Ethica seu liber dictus Scito te ipsum“
geht nicht auf ABAELARD oder die hss. Überlieferung, son-
dern auf die Editio princeps von B. PEZ zurück.
17
Vgl. MEWS, C.J., The Sententie of Peter Abelard, RTAM 53 (1986) 130-184
18
Vgl. hierzu S. XXVIII
EINLEITUNG XV
durch einen Abbruch des Kopisten wegen Bedenken
gegen den Inhalt oder aus anderem Grund entstanden ist
(„But it is, surely, just as plausible to conjecture that a copy-
ist ... abruptly abandoned his task because of the increas-
ingly controversial and unorthodox tone of the argument
at this point in the book or for another unknowable rea-
son.“ lix). Eine solche inhaltlich motivierte Beendigung der
Abschrift käme freilich ziemlich spät. ABAELARDs provoka-
tive These, dass die Schlüsselgewalt nicht generaliter allen
Bischöfen, sondern nur specialiter denjenigen verliehen
worden sei, die persönlich über die erforderliche discretio
und sanctitas verfügen, steht bereits vor der Zäsur (I 74,5).
Die danach folgende Interpretation (I 81,1-82,1) – die Bin-
de- und Lösegewalt könne allen Bischöfen zuerkannt wer-
den, wenn man darunter die irdische Exkommunikations-
befugnis versteht – stellt keine Verschärfung, sondern aus-
drücklich eine Konzession dar, um der Grundthese die
Spitze zu nehmen. Diese wird bis zum Ende des ersten
Buches (I 83,1) aufrecht erhalten, erfährt aber zugleich eine
Relativierung, indem ABAELARD sie zu seiner persönlichen
Meinung erklärt, über die er nicht weiter streiten wolle. 19
Nur die Schlussbemerkung schlägt mit dem Vorwurf gegen
die prominenten Kirchenführer noch einmal einen aggres-
siven Ton an.
Für die Annahme eines Textverlustes durch mechanische
Einwirkung in einer frühen Phase der Überlieferung gibt
es keine Beweise. Andererseits kann auch nicht mit Sicher-
heit ausgeschlossen werden, dass die Hs., auf der die uns
bekannte Überlieferung des Grundbestands beruht, viel-
leicht ihr letztes Blatt bzw. – je nach Format – ihre letzten
Blätter verloren hatte. In diesem Fall läge die ungewöhn-
19
Die Gleichsetzung der Schlüsselgewalt mit der Exkommunikationsbefugnis
übernahm Abaelard aus der Schule ANSELMs VON LAON (z.B. Sent. 120,9-13 [LOTTIN
5,97]; vgl. HÖDL, L., Die Geschichte der scholastischen Literatur und der Theologie
der Schlüsselgewalt I (BGPTM 38/4), 1. Teil, Münster 1960, 75) in seine eigene Lehre
(vgl. Sent. 38:35-37; Sermo 23 [PL 178,527C] mit Bezug auf den Papst). Mit der These,
die traditio clauium beziehe nur die würdigen Nachfolgern der Apostel ein, folgt
er ebenfalls einem viel diskutierten und von der Kirche verworfenen Gedanken,
der die Wirkung der Sakramente an die Dignität ihrer Spender bindet. Eine eigene
Prägung verleiht Abaelard ihr lediglich durch die Präsentation in der logischen
Unterscheidung des generaliter – specialiter.
XVI EINLEITUNG
liche Konstellation vor, dass eine unvollständige Kopie in
großer geographischer Breite (die uns bekannten Hss.
stammen aus Italien?, Deutschland und England) zur
Quelle der erhaltenen Tradierung geworden ist, während
die Abschriften des vollständigeren Originals – außer
einem Reflex in der Hs. C – die Zeiten nicht überdauert
haben.
Eine alternative Antwort geht von der Vorstellung aus,
dass der in der Hs. C enthaltene Nachtrag eine spätere Er-
gänzung durch den Autor darstellt – die Fortsetzung durch
eine andere Person, etwa durch einen begabten Kopisten,
kommt aus inhaltlichen und stilistischen Gründen kaum
infrage –, nachdem bereits Kopien des Grundtextes an-
gefertigt worden waren. Diese Möglichkeit zog LUSCOMBE
ebenfalls in Betracht. Das Schlusswort von Buch I (83,2)
gegen prominente Vertreter der Kirche, die der wissen-
schaftlichen Begründung der Wahrheit mit Neid und Hass
begegnen, könnte nach seiner Meinung darauf hindeuten,
dass der in C überlieferte Nachtrag eine Reaktion ABAE-
LARD s auf seine Kritiker im Umfeld der Synode von Sens
darstellt: „It is true that the additional ending to the text
found in C, together with its direct criticism of contempo-
rary enemies of truth, may represent a latter-day addition,
made at the time of the council of Sens, to a text which
had already found copyists“ (lix).
In eine ähnliche Richtung zielen, allerdings unter Bezug
auf eine andere biografische Situation, auch die Überle-
gungen von MEWS. 20 Seine minuziöse Rekonstruktion der
Herkunft der Hs. C (bei ihm trägt sie die Sigle O) führte zu
der These, dass die in dieser Abschrift nachgetragenen
Korrekturen im zweiten Buch der Theologia ‘Scholarium’
solche Punkte betreffen, die auf die Kritik BERNHARDS VON
CLAIRVAUX gestoßen waren. Er nahm deshalb an, dass es
sich hierbei um die Emendationen handelt, die ABAELARD
nach dem Prozess von Sens während seines Aufenthalts in
Cluny vorgenommen hat: „... changes which Abelard made
after the council of Sens as part of an agreement with
20
Vgl. Anm. 10
EINLEITUNG XVII
Bernard of Clairvaux, arranged by the abbots of Cîteaux
and Cluny“ (ibid. 296). Diese revidierte Fassung, die MEWS
als Z* bezeichnete – in der hier vorliegenden Edition trägt
sie die Sigle (c) – und die nach seiner hypothetisch formu-
lierten Ansicht vielleicht das Original oder eine gute Kopie
des Autorenmanuskripts war, sei dem Schreiber von C zu-
gänglich gewesen und habe ihn in die Lage versetzt, die
auf der Grundlage anderer Vorlagen bereits kopierten
Texte zu überprüfen und zu korrigieren: „The copyist of O
used Z* to correct transcriptions which he had already
made of both TSch and the Ethica“ (ibid. 256-7).
Bei der Ausdehnung dieser These, die zunächst für die
Theologia ‘Scholarium’ gilt, auf ABAELARDs Ethik stützte
sich MEWS auf die Tatsache, dass beide Werke sowohl in
der Hs. C als auch in der erschlossenen Vorlage Z* gemein-
sam enthalten sind, sowie auf die Parallelität der in beiden
Fällen erfolgten Texterweiterung. Darüber hinaus machte
er darauf aufmerksam, dass in der Hs. B nach der Grund-
fassung der Ethik die Apologia contra Bernardum folgt.
Falls dem Schreiber von B die Ethik nicht bloß zufällig in
der kürzeren Version vorlag, sondern weil der Nachtrag
noch gar nicht existierte, könnte dessen Entstehung auf
einen Zeitpunkt nach der Abfassung der Apologie datiert
werden („If its copyist is reproducing texts in se sequence
and the state in which they are writen, then the additional
text of the Ethica in O was not composed until after the
Apologia and thus after June 1140.“ ibid. 257).
Schließlich suchte MEWS – ähnlich wie LUSCOMBE – aus
dem Inhalt und dem Tonfall des Ergänzungstextes Anzei-
chen dafür zu gewinnen, dass ABAELARD hier bereits auf
persönliche Erfahrungen reagiert: „The discussion of the
legitimacy of ecclesiastical excommunication in the last
part of the Ethica could have been prompted by the events
surrounding the council of Sens. In the new second book
Abaelard dwells on the meaning of virtue within the con-
text of human frailty. ... This pugnacious spirit is not evi-
dent in the final pages of the Ethica. The additional leaves
of the Balliol copy of both the Theologia ‘Scholarium’ and
the Ethica inform us more than any other manuscript of
these works about what Abaelard was thinking in the final
XVIII EINLEITUNG
years of his life“ (ibid. 257-8). Diese Interpretation ist an-
sprechend, hält jedoch der Überprüfung am Text letztlich
nicht stand. Dass die Erörterung der Exkommunikation
thematisch mit der Debatte über die Schlüsselgewalt
verbunden ist und keines Impulses aus der persönlichen
Erfahrung bedurfte, wurde schon erwähnt (vgl. Anm. 19).
Der letzte Absatz des ersten Buches ist ein rhetorisch ge-
stalteter Schluss mit Elementen – einer irenischen Formel
(nec contenciose resistimus I 83,1), einer theologischen
Selbstbeschränkung (opinionem ... magis ... quam diffini-
cionem ueritatis I 83,2) und einer indignatio gegen die
kirchliche Prominenz (I 83,3) –, wie sie ABAELARD auch in
anderen Werken benutzt. 21 Das Ende des zweiten Buches
setzt der philosophischen Definition unvermittelt eine Aus-
sage über die Sorge Gottes für die Schwachen und Demüti-
gen entgegen, bietet aber keinen Ansatzpunkt für eine per-
sönliche Deutung. Die Vorstellung, dass A BAELARD den Er-
gänzungstext erst nach der Synoda von Sens hinzugefügt
haben könnte, lässt sich deshalb in einer biografischen
Perspektive nicht erhärten.
Sie wird eher unwahrscheinlich, wenn man noch einmal
die Textgestalt der Hs. C in den Blick nimmt. Im Unter-
schied zur Theologia ‘Scholarium’ fehlt bei Scito te ipsum
im Hauptteil jegliche Überarbeitung des zunächst kopier-
ten Grundtextes. Wenn die Vorlage Z* bzw. (c) außer dem
Mehrtext am Schluss auch Zusätze oder Änderungen im
Grundteil der Ethik geboten hätte, wären diese vermutlich
ebenfalls nachgetragen worden. Der Textstand in C deutet
deshalb darauf hin, dass ABAELARD die Ethik trotz aller
öffentlichen Kritik – seit der Anzeige WILHELMs VON
ST.THIERRY gehörten capitula, die sich auf seine ethischen
21
Mit einer Friedensformel schließen Epist. 10:230-233 und 11:143-153. Auch am
Beginn von TSch (praef. 8-9) erteilt ABAELARD der superbae contentionis obstina-
cia eine Absage. Hier findet sich zugleich die Selbstbeschränkung auf die Darbie-
tung theologischer Meinung (praef. 5), die in den früheren Fassungen der Theolo-
gia als wiederkehrende Klausel den Schluss bildete (Tsum 3,101 = TChr 4,161) und
im Römerbriefkommentar den Exkurs über die Ursünde beendet (2,5,19:730-731).
Das inuidia – Motiv begleitet ABAELARDs Selbstdarstellung (vgl. Coll. 4; HC 41-44
und passim), tritt hier aber in Form einer allgemeinen Zeitklage (hoc tempore)
auf.
EINLEITUNG XIX
bzw. moraltheologischen Thesen bezogen, auch wenn sie
zunächst nicht aus Scito te ipsum entnommen waren, 22 zum
festen Bestand der Anklage – nicht mehr überarbeitet hat. 23
In dieselbe Richtung weist auch der in der Hs. C
nachträglich hinzugefügte Mehrtext. Die vor der hss. Zäsur
entwickelte Grundthese, dass die Schlüsselgewalt nicht
generaliter allen Bischöfen übertragen worden sei, hatte
ABAELARD in Reaktion auf die Capitula BERNHARDs VON
CLAIRVAUX in der Confessio fidei ‘Universis’ revoziert. 24
Es ist nicht vorstellbar, dass er sie, wenn er nach seiner
Verurteilung in Sens eine Überarbeitung der Ethik vorge-
nommen hätte, unverändert im Text stehen ließ und die
Argumentation überdies mit einer These fortsetzte, die
ebenfalls bereits als häretisch gekennzeichnet worden war.
Schon in den Capitula heresum XIV, deren Entstehung in
die Anfangsphase des Prozesses gegen ABAELARD fällt und
auf die sich BERNHARD bei der Abfassung seiner Capitula-
Liste stützte, 25 hatte THOMAS VON MORIGY nämlich notiert,
dass ABAELARD die Schlüsselgewalt mit der Gleichsetzung
in celis, id est in presenti ecclesia (Cap. her. XII 1) unzuläs-
sig verkürzt habe. Dieselbe Aussage begegnet in einer
ganz ähnlichen Formulierung regnum celorum, hoc est
22
Bei WILHELM VON ST. THIERRY fehlt noch jeder Hinweis auf ABAELARDs Behand-
lung der Schlüsselgewalt. Dies legt die Vermutung nahe, dass das Thema in dem
Liber Sententiarum, auf den sich WILHELM stützte - Scito te ipsum war ihm nur dem
Titel nach bekannt -, nicht berührt wurde. Dies scheint auch die Auffassung von
MEWS zu sein, der bei seiner Rekonstruktion des Liber Sententiarum (vgl. Anm.
17) die in Cap.her. XII dokumentierten Zitate zur Schlüsselgewalt-These nicht
einbezieht. Die Aufnahme eines capitulum über ABAELARDs Aussagen zur Schlüs-
selgewalt in die Liste seiner Irrlehren geht offenbar auf T HOMAS VON MORIGNY
zurück, der sich dabei aber nicht auf den Text der Ethik bezog (vgl. Anm. 27). Ihm
folgte BERNHARD VON CLAIRVAUX, der dieses Kapitel ohne die von THOMAS ange-
führten Belegstellen in seine Liste übernahm, mit der er ABAELARD konfrontierte
und die er der römischen Kurie (ep. 188,2) sowie dem Papst (ep.190 cap. 11) nach
Rom übermittelte.
23
Zu demselben Ergebnis kommt J. MARENBON (The philosophy of Peter Abelard,
2
1999, 70-71 u. Anm. 61) bezüglich der Theologia ‘Scholarium’: „ ... the changes
Abelard makes ... do not remove the aspects of the work which Bernard found
heretical. There is every reason to suppose, then, that the Council of Sens ended
Abelard’s writing as well as his teaching.“
24
Conf. fid. Vn. 12: Potestatem ligandi et soluendi successoribus omnibus apo-
stolorum eque ut ipsis apostolis concessam esse profiteor, et tam indignis quam
dignis episcopis, quamdiu eos ecclesia susceperit.
25
Zur Datierung und Einordnung vgl. MEWS, C.J., The lists of heresies imputed
to Peter Abelard, Revue Bénédictine 95 (1985) 73-110, insbes. die Zeittafel 105-6.
XX EINLEITUNG
presentem ecclesiam (I 82,1; vgl. 81,1) in dem Mehrtext der
Ethik. 26 Auch die übrigen Sätze, die der Verfasser der Ca-
pitula heresum in diesem Zusammenhang anführt, korres-
pondieren inhaltlich und in ihrer Abfolge mit Textstellen
aus dem in C überlieferten Nachtrag der Ethik (Cap. her.
12,1: Ethica I 82,1; Cap. her. 12,2: Ethica I 82,7; Cap. her. 12,3:
Ethica I 83,1) und sind dort wohl kaum niedergeschrieben
worden, nachdem sie aus einer anderen Quelle als Belege
für die inkriminierte Lehre ABAELARDs zitiert worden
waren. 27
Ein weiteres Indiz dafür, dass der Mehrtext zur Ethik be-
reits vor der Synode von Sens vorhanden war, ergibt sich
schließlich daraus, dass THOMAS VON MORIGNY in seiner
Disputacio catholicorum patrum (III 122) ausdrücklich auf
die Bezeichnung von Scito te ipsum als Ethica nostra auf-
merksam macht: Scripsit autem idem Petrus aliud opuscu-
lum quod ‘Scito te ipsum’ intitulauit et suam, ni fallor,
‘Ethicam’ appellauit. 28 In den Anklageschriften WILHELMs
VON S T .T HIERRY und B ERNHARD s VON C LAIRVAUX wird das
Werk allein unter dem Titel Scito te ipsum angeführt. ABAE-
LARD seinerseits verweist, wie schon erwähnt, 29 an einigen
Stellen seines Römerbriefkommentars auf seine Ethica,
ohne jedoch den Titel Scito te ipsum zu nennen. Die Gleich-
setzung beider, die THOMAS VON MORIGNY anspricht, erfolgt
26
Eine korrespondierende, inhaltlich aber anders akzentuierte Passage gibt es
auch Sent. 38:35-41: „Quodcunque ligaveris super terram etc.“ de excommunica-
tione a presenti ecclesia accipiendum est. Si具c典 igitur intelligas: quoscunque in hac
vita abieceris vel in ecclesiam introduxeris, sic erit ratum in celis, id est in omni-
bus ecclesiis, quia si quis episcopus aut etiam presbiter aliquem de parochia sua
excommunicaverit, pro excommunicato habetur apud omnes alias ecclesias.
27
Die Sätze in Cap. her. 12 sind trotz aller Nähe zu Scito te ipsum keine direkten
Zitate. HÖDL (Schlüsselgewalt I, 85) zog deshalb eine andere Redaktion der Ethik
als Bezugstext in Betracht. Für diese Annahme fehlt jedoch ein konkreter Anhalts-
punkt in der Überlieferung. Wenn der Liber Sententiarum als Ort der Schlüssel-
gewalt-These ABAELARDs ausscheidet (vgl. Anm. 22), bleibt die Frage, welches Werk
außer der Ethik als Referenztext seiner Kritiker in Betracht kommt und weshalb
diese zwar Scito te ipsum, nicht jedoch eine andere Quelle namhaft gemacht ha-
ben, wenn sie tatsächlich aus ihr schöpften. Eine Antwort könnte darin bestehen,
dass die Kritiker sich auf Informationen über die mündlich vorgetragene Lehre
ABAELARDs bezogen, was die inhaltliche Übereinstimmung bei sprachlicher Diffe-
renz erklären würde.
28
Zur Datierung der Disputacio auf die Zeit vor Sens vgl. B UYTAERT, E.M., Tho-
mas of Morigny and the „Apologia“ of Abelard, Antonianum 42 (1967) 25-54
29
Vgl. S. XIV
EINLEITUNG XXI
nur in dem Werk selbst, und zwar am Beginn des zweiten
Buches: Superior ETHICE nostre libellus ... (II 1,1). Infolge-
dessen kann man davon ausgehen – die Korrespondenz
der Deminutive opusculum/libellus deutet in dieselbe Rich-
tung –, dass THOMAS der Text in dem Umfang der ergänz-
ten Hs. C vorlag. 30
Vor diesem Hintergrund lässt sich die Vorstellung, dass
der Schlussteil der Ethik nach ABAELARDs Verurteilung hin-
zugefügt wurde, nicht aufrecht erhalten. Ob in der frühe-
ren Entstehungsphase zwischen der Abfassung des Grund-
teils und des Schlussteils überhaupt eine Unterbrechung
erfolgte oder ob das Werk in der Gestalt, die wir kennen,
von seinem Autor in einem Zug verfasst wurde, ist nicht
abschließend zu beurteilen. Das letzte Kapitel des ersten
Buches über die Binde- und Lösegewalt geht inhaltlich
über die hss. Schnittstelle hinweg. Der Anfang von Buch II
ist skizzenhaft und lässt nicht erkennen, welches theolo-
gische Thema in Entsprechung zu dem Schwerpunkt des
ersten Buches „Sünde/Buße“ zum gleichwertigen Gegen-
stand des zweiten Teils hätte werden sollen und können. 31
30
In dieser Sicht wird auch die Spekulation von M EWS, ob die Werkfolge in der
Hs. B eventuell die Textentstehung spiegeln könnte (vgl. S. XVII), hinfällig. Denn
ABAELARDS Apologia reagiert auf die Capitula BERNHARDS, der sich seinerseits auf
die Capitula heresum XIV stützte, die – wie zuvor bemerkt (vgl. S. XIX-XX) –
inhaltlich den im Nachtrag der Hs. C überlieferten Schluss des ersten Buches der
Ethik bereits voraussetzen.
31
Die Annahme, dass dieses Thema de gratia dei et meritis hominum lautete
(vgl. MARENBON, Philosophy, 68: „Abelard planned a treatise in two books, the first
dealing with vice, the second with virtue and merit.“), bezieht sich auf die Ankün-
digung Comm. Rom. 2,4,8, beachtet aber zu wenig, dass ABAELARD die ihn interes-
sierenden Aspekte der Verdienst-Thematik schon im ersten Buch behandelt hat
(vgl. I 8,1-3; 31,1-32,7; 34,1-4). Nachdem er dem Werk eine Gliederung in zwei pa-
rallele Bücher gegeben und das erste auf die Themen „Sünde“ und „Buße“ festge-
legt hatte, stand ABAELARD vor einem Problem. Denn die Spiegelung von „Laster“
und „Tugend“ am Beginn der beiden Bücher kann auf der Ebene der theologi-
schen Systematik nicht nachvollzogen werden. Weder zu „Sünde“ noch zu „Buße“
gibt es direkte positive Entsprechungen. Der Ansatz im zweiten Buch (II 2,3) mit
bonum obediencie bzw. uoluntas ad obediendum parata als Gegenstück zu pec-
catum enthält deshalb – nicht nur wegen der Wiedereinführung eines Willensbe-
griffs, den ABAELARD im ersten Buch gerade hinter sich gelassen hatte – keine wei-
terführende Perspektive. Dies scheint ihm selbst bewusst geworden zu sein. Der
Schluss des zweiten Buches ist kein Abbruch einer zur Fortsetzung offenen Argu-
mentation, sondern stellt mit dem unvermittelt an die vorangehende philosophi-
sche Definition angefügten Gedanken, dass Gott für die Schwachen und Demüti-
gen sorgt, die in seinem Gehorsam leben, den Versuch einer Abrundung dar.
XXII EINLEITUNG
Insofern ist kaum einzusehen, warum ABAELARD für eine
solche Ergänzung einen neuen Anlauf hätte nehmen
müssen. Angesichts dessen, dass die Fortschreibung der
Texte in einem offenen Prozess für seine Arbeitsweise bei-
nahe konstitutiv ist, erscheint es auch im Hinblick auf die
Ethik vorstellbar, dass an einem fortgeschrittenen Punkt
der Entstehung eine Arbeitskopie zur Grundlage weiterer
Abschriften wurde, bevor der in der Hs. C überlieferte Ab-
schluss des ersten Buches und der skizzenhafte Beginn des
zweiten hinzugefügt wurde. 32
32
Ein ähnlicher Befund gilt für ABAELARDs Sententie, deren letztes Kapitel über
die Schlüsselgewalt (38. Utrum sacerdos dimittit peccata) nur in einer Hs. des 13.
Jahrhunderts überliefert ist, während alle übrigen Hss. aus dem 12. Jahhrundert
lediglich den Grundbestand von 37 Kapiteln enthalten. Vgl. LUSCOMBE, D.E., The
School of Peter Abelard, Cambridge 1969, Appendix I, 312-315; BUZZETTI, S. (Ed.),
Sententie magistri Petri Abelardi (Sententie Hermanni), Florenz 1983, 6; MEWS, C.J.,
Sententie, 135. Die Parallele zu Scito te ipsum findet ihre Grenze daran, dass in der
Ethik die Schnittstelle der hss. Überlieferung mitten in dem Kapitel über die
Binde- und Lösegewalt liegt.
33
Diese sechs Textzeilen hohe quadratische Initiale, von der eine Blattranke
ausgeht, die bis zum unteren Seitenende reicht, ist – wie auch andere in diesem
Kodex – herausgeschnitten, was zu einem entsprechenden Textverlust auf der
Rückseite (in I 3) führt.
34
Buch I: 2,1; 3,1; 4,1; 11,1; 13,4; 14,3; 23,1; 23,5; 24,1; 38,1; 46,1; 47,1; 50,1; 57,1; 60,1;
62,1; 63,1; 65,1; 67,1; 72,1; 74,1; 76,5; 78,1.
35
I 33,1: quod in Christo unitas diuinitatis et humanitatis non sit melior quam
diuinitas.
36
Buch I: 14,2; 15,3; 25,1; 27,1; 28,5; 29,5; 33,1; 33,6; 64,1.
EINLEITUNG XXIII
mit Paragraphen und/oder Aussparungen für eine Initiale 37
oder mit Leerräumen für Zwischenüberschriften (Sub-
titel) 38 versehen. Weder die Initialen noch die Zwischen-
überschriften gelangten jedoch zu Ausführung. Durch die
nicht realisierten Subtitel wird der Gesamttext in zehn
Kapitel von unterschiedlichem Umfang eingeteilt. 39
Die zweispaltig geschriebene Hs. A benutzt zur Gliede-
rung keine Paragraphen. Stattdessen werden im laufenden
Text einzelne Buchestaben am Satzbeginn durch größere
Schreibung, farbige Markierung oder Herausrückung aus
der Kolumne betont. Diese Feingliederung entspricht nicht
immer der Textstruktur, sondern folgt manchmal nur dem
Gestaltungswillen des Schreibers. 40 Voll entwickelt sind
die Zwischenüberschriften. 41 Sie teilen das Werk in 26 Ka-
pitel ein, deren Anfänge jeweils durch Initialen 42 markiert
sind. Dieselbe Gesamtgliederung findet sich detailgenau
in der Hs. E sowie – leicht überarbeitet – in der Hs. D
wieder. 43
Diese sich zunehmend ausdifferenzierende Werkgliede-
rung geht offensichtlich nicht auf den Autor zurück, 44 son-
dern ist das Ergebnis eines Entwicklungsprozesses, wie er
für die mittelalterliche Überlieferungspraxis nicht un-
gewöhnlich ist. Im vorliegenden Fall lässt er sich beson-
37
Buch I: 2,9; 23,1; 32,7 (hier ist der Subtitel, ohne als solcher kenntlich zu sein,
in den vorangehenden Text geraten); 35,1; 36,1; 37,2; 38,1; 40,3; 47,1; 50,1; 51,1; 52,1;
52,3; 57,1; 62,1; 63,1; 65,1; 67,1; 72,1. Die Aussparungen für die Initialen haben – auch
am Beginn des Werkes – einfache Zeilenhöhe.
38
Buch I: 2,1; 3,1; 4,1; 11,1; 24,1; 33,2; 46,1; 48,1; 60,1.
39
Der Text vom Beginn des Werkes bis zu ersten Überschrift bildet – auch in
den Hss. ADE – ein zusätzliches titelloses Vorkapitel. Vgl. Anm. 47.
40
Eine unmotivierte Serie z.B. I 59,1-4 (Cum, In, Quacumque, Non, Et).
41
Buch I: 1,5; 2,1; 2,9; 23,1; 24,1; 26,2; 26,5; 32,7; 33,1; 34,1; 35,1; 36,1; 37,1; 38,1; 46,1;
48,1; 51,1; 52,1; 57,1; 60,1; 62,1; 63,1; 64,1; 65,1; 67,1; 74,1.
42
Am Beginn des Werkes steht eine sechs Zeilen überragende Initiale, die –
ebenso wie die Initialen 24,1; 26,2; 26,5 – mit Blattranken ornamentiert ist. Die
übrigen Initialen sind herausgestellte farbige Großbuchstaben in zwei- bzw. drei-
zeiliger Höhe.
43
D variiert bisweilen den Text der Subtitel und fügt bei I 11,1; I 27,1; I 47,1; I
52,2 zusätzliche Subtitel ein.
44
Dasselbe stellten OSTLENDER (zit. MEWS, Anm. 10, 72) für die Theologia ‘Sum-
mi boni’ und BUYTAERT (Anm. 8, 55) für die Theologia Christiana fest. MEWS hat
jedoch darauf hingewiesen, dass die Kapiteleinteilung der Theologie – auch wenn
sie nicht von ABAELARD selbst stammte – zumindest seine Billigung fand, da er sie
bei der mehrfachen Fortschreibung nicht eliminiert hat.
XXIV EINLEITUNG
ders gut nachvollziehen. Dies gilt vor allem auch für die
Zwischenüberschriften, die als Orientierungshilfen sukzes-
siv in den zunächst absatzlos geschriebenen Text eindran-
gen. Da ihre Entwicklung schon im 12. Jahrhundert weit-
gehend abgeschlossen ist, liegt es nahe, sie auch aus einer
modernen Edition nicht auszuschließen. 45 Als Textgrund-
lage käme allein die Fassung der Hss. AE in Betracht. 46
Denn die Hs. C trägt – von der singulären Randglosse ab-
gesehen – nichts bei. Die Hs. B enthält nur Leerstellen,
über deren Füllung sich lediglich Vermutungen anstellen
lassen, während die Hs. D eine späte Rezension auf der
Basis von A bietet (vgl. Nr. 9). Bei näherer Betrachtung
zeigt sich freilich, dass die Subtitel der Hss. AE in ihrer
Gesamtheit der textimmanenten Gliederung des Werkes
nicht gerecht werden: Mehrfach erfolgen Einschnitte, die
den gedanklichen Zusammenhang eher stören; 47 die aus
dem Kontext gewonnenen Subtitel korrespondieren nicht
immer mit dem nachfolgenden Inhalt; 48 auch die unaus-
gewogene Länge der durch die Überschriften abgeteilten
Kapitel 49 ist dem Verständnis nicht förderlich. Deshalb
werden die Subtitel in dieser Edition nicht im Text abge-
druckt, sondern nur im Apparat ausgewiesen.
Die Hs. C enthält außer der Gliederung, die von den in
den Text integrierten Paragraphen markiert wird, am inne-
ren Rand eine fortlaufende Nummerierung. Die Ziffern
gleichen denen der Blattzählung und scheinen von dem-
selben Schreiber zu stammen, der den Kodex nach der
Einfügung des zusätzlichen Blattes f. 79 paginiert hat. Die
Einteilung beginnt erst mit der 9 (die Ziffern 9 und 10 als
Stiftnotierung, ab Ziffer 11 bis zum Ende des ersten Buches
45
PEZ, COUSIN und LUSCOMBE geben die hss. Subtitel als Kapitelüberschriften
(PEZ und COUSIN unter Hinzufügung der Bezeichnung caput und einer Numme-
rierung) wieder.
46
Bei LUSCOMBE ergibt sich dies aus der Entscheidung für die Leithandschrift A.
Die Subtitel-Fassung der Hs. D weist er im Apparat aus.
47
z.B. I 1,5; I 23,1; I 26,2. Das „Vorkapitel“ (vgl. Anm. 39) fällt ganz aus dem Zu-
sammenhang. PEZ bezeichnete es als PROLOGUS.
48
z.B. I 26,5-32,6
49
z.B. sehr lang: I 2,9-22,9 (vgl. die Zwischengliederung dieser Textpassage in
B und C, Anm. 34, 36 u. 38); sehr kurz: I 26,2-4; 32,7; 34,1-4; 35,1-3.
EINLEITUNG XXV
in Tinte). Die Zählung für die Abschnitte 1-8 fehlt. Auch das
zweite Buch ist ohne Randziffern. Dies deutet darauf hin,
dass diese Gliederung aus einer Vorlage übernommen
wurde. Wäre sie das eigenständige Werk des Schreibers, ist
nicht nachvollziehbar, weshalb er sie am Anfang und Ende
nicht komplettiert hat. Da die Zählung die Schlusspassage
des ersten Buches einbezieht, kommt als Vorlage für die
Randziffern nur die Hs. in Betracht, aus der C diesen über
die anderen Hss. hinausgehenden Text übernommen hat.
Die durch die Randziffern 9-86 vorgenommene Eintei-
lung ist weit differenzierter als die Paragraphen- und Sub-
titelgliederung in C und in den anderen Hss. Beide Sys-
teme stimmen an vielen markanten Stellen überein, sind
aber im Ansatz selbständig. Innerhalb der Hs. C gibt es bei
zwei der 23 Paragraphen keine entsprechende Randziffer
(I 13,4; 76,5), wobei der gedankliche Zusammenhang hier
in der Tat gegen einen Einschnitt spricht. Die Gliederung,
die in den Randziffern angezeigt wird, folgt erkennbar der
immanenten Textstruktur. Eine heutige Einteilung, die sich
um eine sinngemäße Abgrenzung des Texts bemüht,
kommt deshalb weithin zu demselben Ergebnis.
50
Die Übereinstimmung der Hss. A und E wird auch in den gemeinsamen
Fehlern mit der Hs. D greifbar, vgl. S. XLVIII.
XXVI EINLEITUNG
I 16,1 ... magis hoc (hec BCD) ad uoluntatem ... referenda
sunt.
I 18,4 Quis (Quid BCD) eos excuset ...nisi, quia ...
I 19,5 Et si (Et sic BCD) recta prohibicio ...
I 21,6 ... hisdem passionibus (passibus BCD) peruenimus ...
I 26,4 ... refugit uel (non add. BCD) appetenda censet.
I 43,4 ... quamuis ibi ... uidebatur (uideatur BCD) ...
I 58,1 ... ne (nec BCD) unius hominis aspectum tunc sustinere
possumus.
I 60,3 ... non uidero (uideo BCD), qualiter ...
I 67,7 Si ergo (non add. BCD) tam pro honore ... quam pro hac
animi (communi BC) erubescentia eccclesiae ....
I 70,1 ... et (ut BCD) non solum ... curent, ...
I 73,8 Quod (Qui BC quo D) ... beatissimi predicandi essent ...
I 78,4 ... cum tantum (interni BCD) arbitrium sequitur iudicis.
51
Buch I, AE-Version an zweiter Stelle: disiuncta: seiuncta (1,5), dicis: asseris
(5,4), interficere: occidere (5,6), ait: commemorat (6,7), transeam: perueniam (6,7),
ait: dixit (6,8), procedat: prodeat (8,2), tollat: auferat (9,2), appetunt: cupiunt
(10,6), inquinare: contaminare (14,1), disposuerat: precipiebat (19,3), gerendum:
agendum (22,3), supplicio: pena (29,1), supra diximus: prediximus (30,1), efficere:
facere (32,3), ualuit: potuit (32,3), possessio diuiciarum: possessio rerum (32,6), ac-
cipiatur: sumatur (34,3), puniuntur: dampnantur (42,1), prouidere: preuidere
(45,1; 46,4), in noticiam: in audienciam (47,2), ostendimus: monstrauimus / mons-
trare: ostendere (51,1), tuorum: eorum (55,1), uindicanda: iudicanda (58,5), humi-
lius: melius (65,6), sunt: fiunt (69,1), dicitur: ait (73,2), relaxarent: dimitterent
(73,6), dicitur: legitur (74,1), culpis: peccatis (74,4), amoueant: relaxent (78,7).
Hinzu kommen Vertauschungen von Pronomina und Konjunktionen wie: hoc
est: id est (1,7; 6,7), hic: iste (3,2), illius: ipsius (3,2), Sicut: Quemadmodum (4,2),
quod: quia (4,3), ita: sic (12,2), id: illud (16,4), uel: seu (16,8), atque: ac (30,3), et:
uel (35,3; vgl. uel: et 49,1), quoniam: quia (46,5), aliud: illud (46,8), illud: aliud
(49,4), uerum eciam: sed etiam (54,1), ad illos: ad alios (69,5), igitur: itaque (72,4),
qualibus: quibus (73,2), istam: illam (73,8).
52
Hinzukommen rd. 35 weitere Stellen, an denen D den Umstellungen in AE
folgt.
EINLEITUNG XXVII
wusster Einriffe und ordnen sich damit in das allgemeine
Verhältnis zwischen AE und BC ein. Dieses erhält seine
besondere Prägung durch eine Vielzahl gemeinsamer
Lesarten in AE, die sich als Varianten zu dem Textstand in
den anderen Hss. erweisen. Eine Reihe von Beispielen
wird nachfolgend (Nr. 8) erörtert, wenn es darum geht, die
Relation zu den korrespondierenden Lesarten der Hss. B
und C, insbesondere die Fragen von Priorität, Qualität
(Verbesserung oder fehlerhafte Änderung) und Authentizi-
tät dieser Varianten, zu untersuchen.
Unbeschadet der hohen Kongruenz von A und E gibt es
aber auch Trennfehler, die es ermöglichen, das Verhältnis
zwischen beiden Hss. genauer zu bestimmen. E enthält
mehrfach falsche Lesarten, die sich nicht in A finden. Diese
resultieren aus Flüchtigkeitsfehlern wie Auslassungen,
Umstellungen von Wörtern bzw. Silben oder Verschreibun-
gen. Hinzu kommen einige Präferenzen bestimmter Wort-
gestalt 53 und assoziative Synonyme 54 sowie gelegentliche
Eingriffe in die Zeitenfolge 55, die einen verständigen und
in Maßen souveränen Umgang mit dem Text zeigen.
A weist an den nachfolgenden Stellen eine begrenzte
Zahl von Fehlern auf, die in E nicht vorhanden sind. Diese
Sonderfehler stellen allerdings keine gravierenden Abwei-
chungen dar, so dass der Schreiber von E sie durchaus als
solche erkennen und auch ohne Hinzuziehung einer an-
deren Vorlage korrigieren konnte. Besonders deutlich sind
I 33,2; I 77,1; I 78,4 (richtige Lesart in Klammern, bei
mehreren Lesarten an erster Stelle):
I 10,3 Quamuis enim uelimus facere id, quo (quod BCDE) de-
bere puniri scimus, ...
I 19,2 ... cum id bene precepit (precipit BCE) ...
I 33,2 ... deum assumentum (assumentem BCD; E übernimmt
assumentum und korrigiert in assumentem) esse bo-
num ...
53
z.B. fortasse statt fortassis (I 4,1; 64,1; 65,7), saltem statt saltim (I 46,2 u.4). Die
von der Hs. A bevorzugte Form peniteri (52,5; subt 60,1; nicht 74,4),wird von E
nicht übernommen, sondern in das übliche penitere zurückgeführt.
54
Buch I, E-Version an zweiter Stelle: preceptionibus: preceptis (I 8,4), itaque:
igitur (I 23,5), postmodum: postea (I 72,5), pocius: magis (I 73,5).
55
z.B. elegisset statt elegit (I 67,9); facte essent statt facte fuissent (I 44,6 im
Bibelzitat – Mt 11,21; Lc 10,13 – auch sonst als Variante überliefert).
XXVIII EINLEITUNG
I 33,3 At uero quis totum id, quod Christe (Christus BCDE) di-
citur, ... deo preferre audebit ...
I 38,9 ... apud dominum (deum BCE, vgl. I 48,3 BCDE) ...
I 52,2 Hi sunt, quos aliquando habuimus in derisu (derisum
BCDE).
I 54,2. ... premonstrare dominus decreuit, quid de maioribus
facturis (facturus BCDE) sit culpis.
I 62,3 ... nec tamen ideo deus iniusticie est arguendus, quia
ante (non BCDE) reddidit eis penam ...
I 68,6 ... ut, quod agitur, tanto deo fiat acceptius, quanto ab illo
(illis BCD, eo E) geritur humilius.
(Bezugswort: prelati, Korrektur in E nicht gelungen)
I 69,4 ... decreuerunt et alios in talibus eligere, quos ad ista
commodiores credant (credunt BCDE), ...
I 77,1 ... ea, quae diximus Petro concessum est (concessa esse
D; concessa B; concessum est C; E übernimmt concessum
est und korrigiert est zu esse) ...
I 78,4 ... ac tunc ligandi atque soluendi potestas exerenda
(exercenda BCD; E schreibt exerenda und fügt -c- inter-
linear ein) est.
I 78,7 Quae nimirum uiuificacio ... in ipsa iam cognoscimus
(cognoscitur BCDE) confessione peccatorum.
I 79,3 Quamdiu ... non communicare (communicauerit C,
communicat B, communicaret DE)
56
Vgl. zu dieser biografischen Notiz LUSCOMBE, Ed., xliv u. Anm. 4 (mit Litera-
tur); HÖDL, Schlüsselgewalt I, 78 (mit Textabdruck); MEWS, C.J., In Search of a Name
and its Significance: A Twelfth-Century Anecdote about Thierry and Peter Abelard,
Traditio 44 (1988) 172-200 (mit Text-Abdruck und englisches übersetzung).
EINLEITUNG XXIX
auch kein Bedarf, eventuell nach der Abschrift entstan-
dene Beeinträchtigungen anhand der Kopie E zu rekon-
struieren. In der Gesamtbeurteilung der Überlieferung
verschieben sich zugleich die Gewichte: Es gibt keine
Möglichkeit der Kontrolle oder auch der Bestätigung der
Lesarten von A durch einen unabhängigen Text derselben
Herkunftslinie (zu D vgl. unten Nr. 9). Die äußerlich als
Gruppe erscheinenden Hss. AE reduzieren sich auf einen
einzigen Traditionsträger.
57
Die Übereinstimmung der Hss. B und C wird auch in den gemeinsamen
Fehlern mit der Hs. D greifbar, vgl. S. LII.
EINLEITUNG XXXI
I 13,10 Non ergo apostolus hoc loco indulgenciam indulsit (intel-
lexit ADE) ueniam peccati ...
I 15,1 De his autem, quae fieri non debent, quam sepe absque
peccato fiant, cum per uim scilicet aut ignoranciam com-
mittitur (committantur AD, committamus E), ...
I 38,4 Pena eciam peccati dicitur peccatum siue maledictum,
iuxta quod dominus (dicimus ADE) peccatum dimitti ...
I 41,3 Consilium uero eius fixum permanet, hoc est quod in pre-
sencia (presciencia ADE) sua disponit, ut faciat ...
I 43,3 At uero alioquociens non uidebitur conueniens assigna-
cio (conuerti ADE), nisi conuenienter ... assignetur.
I 43,3 ... ala si assignetur aui (avis ADE), ...
I 47,6 ... ut ... graui abstinencia pressi (ob AE) talia plectamur.
I 58,3 ... temporali tamen (tantum ADE) pena ...
I 59,3 ut ... uenia dignum ostendat nec iam ei penam aeternam
deberi, in qua consistit condonacio (condempnatio ADE)
peccati.
I 63,2 Omne peccatum et blasphemia remittetur hominibus,
spiritus autem blasphemie (blasphemia ADE) non remit-
tetur.
58
z.B. (Buch I, B-Version an zweiter Stelle): et: aut (8,4), suggestionibus: subiec-
tionibus (8,5), poneretur: contineretur (16,2), sororem: uxorem (16,6), completur:
complectitur (16,9), prodesse: esse proficuum (17,2), feminae: mulieres (24,4), ha-
bemus: debemus (28,6), retribucio: remuneracio (32,7), ait: orat (37,3), reor: arbi-
tror (46,5), censentur: habentur (48,9), deprecacio: oracio (65,1; 68,7), uel: ac (78,2).
59
z.B. I 12,1: ... coniugalis ... coitus et delectabilis cibi esus ita concessus est, ut
delectacio ipsa non concedatur, set ut ista omnino (cum add. sup.l. B) sine delec-
tacione agantur; I 16,5: ... cum sepe quis (B) / nemo (ACDE) sorores suas recognos-
cere nequeat (B) / queat (ACD); I 47,10: Cum uero secundum (B) / supra (ACDE)
quam necesse est cibo indulgemus ... et apud omnes (B) / multos (ACDE) plus lau-
dis habent; I 54,2: Sepe (B) / Semel (ACDE) Adam peccauit ...
60
Hinzufügung von h (Buch I): trihumphamus (7,5), habraam (19,1 u.3; 41,4),
his qui (29,4; 62,1; 78,5 u. 8), habundat (33,5; habundet ACDE), honus (46,3), ho-
neratos (48,4), hunius (58,1), heternaliter (59,4), perhennis (61,1), hobediendo
(65,6), preherat (68,4), homelia (78,1).
Weglassung von h (Buch I): ebitudo (1,5), ortum (9,2 ABD), ypocritas (17,6), er-
bis (23,6), exortari (40,2; vgl. 48,4), abominabiles (47,8), ieronimus (51,1; 54,2; 75,1
u.5), geenne (55,1; gehennam 59,4), orrendum (57,2; vgl. horrendus 67,9), ebdo-
mada (59,3), ic (72,2), ospitalis (76,4).
61
Vgl. HLSMA 3 VII §§ 119-121 (inbes. 119,4).
62
Ein Bezug der Hs. B zu Italien besteht auch in dem von späterer Hand
nachgetragenen Liegenschaftsverzeichnis, vgl. S. LV und Anm. 90.
63
iuxta/iniuxta (I 10,3), indulxit (I 13,10), exstimatur (I 36,6); vgl. HLSMA 3 VII
§ 279.
EINLEITUNG XXXV
text ebenfalls eine nicht geringe Zahl (rd. 300) von ab-
weichenden Lesarten. Neben Auslassungen (rd. 65) und
Umstellungen (rd. 80) sind immer wieder Verschreibungen
anzutreffen, die aus Lesefehlern resultieren und darauf
hindeuten, dass die Hs. nicht nach Diktat, sondern aus
einer Vorlage kopiert worden ist. 64 Relativ häufig (rd. 50)
sind auch assoziative Synonyme, die eine aktive Sprachbe-
herrschung erkennen lassen. 65 Obwohl der Grundtext ei-
ner Korrektur unterzogen wurde – neben den Änderungen
von der Hand des Schreibers finden sich mehrfach Verän-
derungen mit dünner Feder am Rand oder zwischen den
Zeilen 66 -, ist eine Reihe von zum Teil sinnentstellenden
64
z.B. (Buch I, C-Version an zweiter Stelle): diu fugiens: diffugiens (5,2), occa-
sionem: occisionem (5,2), tuam: suam (6,2), permaneat: perueniat (7,3), uero: ubi
(7,4), si in: sine (7,6), At quid: Ad quod (8,1), Sicut: Dicit (8,5), anima: omnia (13,4),
pari consensu: pariter sensu (14,3), precepto: peccato 16,1), nisi: nihil (18,4), magos:
imagines (23,4), leuiter: leniter (28,5), pari: peccati (29,4), deo: ideo (36,1), posuisti:
potuisti (51,1), causam: curam (51,1), iudicio: uicio (52,3), sui: sibi (57,6), non ui-
deo: a domino (65,3), effertur: offertur (66,3), fleuerit: deleuerit (67,3), sunt: fiunt
(73,3), dixit: dedit (74,6).
65
z.B. (Buch I, C-Version an zweiter Stelle): quod: quia (6,2), inueniunt: su-
munt (10,1), delicta: peccata (13,7), committi: fieri (16,4), ad meritum refert: meriti
est (16,10), indigenti: egenti (16,10), opera quae: quod (17,1), colligam: concludam
(20,1), crescere: augeri (34,4), asserebat: dicebat (41,4), morte: pena (42,1), ualet:
potest (50,1), aduertere: addiscere (52,7), timore: amore (! 58,1), carnalis: terrenus
(58,4), meruerat: debuerat (61,4), refert: ait (63,1), suppositam: supradictam (65,4),
peccaui: feci (65,6), concedisse: commisisse (74,1), putatur: uidetur (74,9).
Hinzu kommen übliche Vertauschungen wie hoc est: id est (13,9), hoc: eo (19,3),
illum: eum (33,6), hec: hoc (47,10), illud: hoc (61,5), illorum: eorum (63,11), ipsius:
eius (67,6), eis: his (71,1) sowie uel: et (35,3; 44,4; 45,1), tamquam: sicut (58,6), at-
que: ac (78,4).
66
Zweimal sind Fehler am Rand nur angekreuzt, ohne dass die richtige Lesart
angegeben ist: non uideo: a domino (C) I 65,3; dixit: dedit (C) I 74,6. An anderer
Stelle (I 69,8) nimmt der Korrektor eine freie Änderung vor, die zwar den Sinn-
verstoß behebt, aber die originale Lesart verfehlt: innocenter: in sup.l. scienter (C).
Spontankorrekturen liegen auch in Fällen vor, wo Schreibfehler jeweils die Satzs-
truktur zerstört hatten:
I 52,1 Hec autem penitencia tum (ABDE) / animi (C) ex amore dei accidit et fruc-
tuosa est, tum (ABDE) / cum (del. C) Infructuosa penitencia est, cum acci-
dit (mg C) ex dampno aliquo nostri, quo nollemus grauari.
I 58,7 Attende igitur, quantum indignetur meretricem quoque sibi anteferri et
(cum sup.lin. C) de summa sue bonitatis paciencie unde (ADE) / tantum
(C) plus debuit (ADE) / debuerit (C) amari, magis contempni. (In B fehlt
der gesamte Satz.)
In einzelnen Fällen wird eine richtige Lesart durch eine falsche ersetzt, weil der
Korrektor den Satzzusammenhang nicht überschaut:
I 55,2 ... quia enim si (ABCDE) / sic (mg C) ...
I 62,2 ... dignus saluari (non add. C) fuit.
Alle diese Korrekturen scheinen ohne Vergleich mit einer Textvorlage durch-
geführt worden zu sein.
XXXVI EINLEITUNG
Fehlern im Text stehen geblieben, die sich nicht in den
anderen Hss. finden. Zum Beispiel:
I 2,1 Hoc ... uicium animi idem est quod peccatum (C) / Non
est ... animi uicium idem quod peccatum (ABDE) ...
I 7,4 Dum tamen (C) / Aut unde (ABDE) premium ...?
I 13,8 Quod si (C) / Quod uero (ABDE) apostolus indulgenciam
dicit, ...
I 15,2 ... si ... aliquis cum eo (C) / ea (ABDE) dormierit ...
I 22,5 ... si diceret: De ipso pocius est confidendum (C) / ... si
diceret: Si inclinatur animus (ABDE)
(Vorgezogener Text nach Homoioteleuton si diceret
22,5/6, der an der richtigen Stelle 22,6 noch einmal wie-
derholt wird.)
I 26,5 Iuxta hanc (C) / hec (ABDE) duo ...
I 33,1 ... uide nec illud usque ducaris usque ad Christum ... (C)
/ uide ne illuc usque ducaris, ut Christum ... (ABDE)
I 49,6 ... non omnia (C) / ut omnino (ABDE) ... satisfacere ua-
leamus, ...
I 49,9 ... in hoc quidem fateor uirtutem perfectionis eius (C) /
uirtutem eius ad perfectionem (ABDE) peruenisse ...
I 79, 1 ... liquidum est nichil episcoporum sententiam ualere, si
ab equitate discrepant (C) / discrepat (ABDE) diuine (C)
/ diuina (ABDE) ...
67
HLSMA 3 VII § 67 mit Verweis auf ALCUIN Orth. gramm. VII S. 295,4-6
68
ibid. § 286. Vgl. CASSIOD. Inst. I 15,9
EINLEITUNG XLVII
Rückführung der Verschiebung -ti/ci- 69 (intentio, scientia,
delectatio, etiam etc., nicht jedoch uicium, racio, iusticia;
falsch: conditio 70 I 29,1), sed statt set 71 sowie karitas statt
caritas. 72 Keine der übrigen Hss. (nicht einmal die von A
abhängige Hs. E) zeigt ähnliche Züge. Es ist gut vorstell-
bar, dass ein Schreiber, der dem Text mit großer Konse-
quenz diese äußere Gestalt gegeben hat, auch in der Lage
war, die grammatischen und stilistischen Eingriffe vorzu-
nehmen, die für die Version der Hs. A kennzeichnend sind
und die mehrfach dieselbe antikisierende Tendenz aufwei-
sen. Wenn die Hs. wirklich im Kloster Prüfening entstan-
den ist, wofür vieles spricht 73, wäre ein derartig souverä-
ner Umgang – zumal mit einem zeitgenössischen Werk –
nicht exzeptionell. Die Mönche dieser Abtei legten in der
Entstehungszeit der Hs. A Wert darauf, nicht nur anonyme
Kopisten zu sein, sondern erhoben – oft unter Nennung
ihres Namens – auch den Anspruch eines kritischen und
gestaltenden Umgangs mit ihren Vorlagen, wie dies die
Handbücher seit der Spätantike vorschreiben und einer
von ihnen selbstbewusst feststellt: Scripsi, correxi, sub-
iunxi, multa retraxi. 74
Zusammenfassend und im Hinblick auf die Textkonsti-
tution lässt sich Folgendes festhalten: Die beiden Tradi-
tionsstränge A(E) und BC liegen nicht auf derselben
Ebene. Die Version von A, die E übernimmt, ist das Resul-
tat einer nicht authentischen sekundären Überarbeitung,
wahrscheinlich durch den kundigen Schreiber dieser Hs.
Insofern führt ihre Erhebung zur Leithandschrift durch Pez
und LUSCOMBE vom Originaltext ab. Nichtsdestoweniger
behält A seine Bedeutung für die Textkonstitution. Denn
hier werden – durch direkte Tradierung oder durch kluge
Emendation – korrekte Lesarten überliefert, denen in BC
Fehler gegenüberstehen. An den Stellen, wo sich A(E) und
69
ibid. §§ 157; 182 mit Verweis auf ALCUIN Orth. gramm. VII S. 298,1-2
70
ibid. § 157,3
71
ibid. § 199,6
72
ibid. § 150 mit Verweis auf QUINT. inst. 1,7.10
73
Vgl. LUSCOMBE, Ed., xliii; SCHMITZ, vgl. Anm. 6, 91-92
74
SCHMITZ, ibid. 66
XLVIII EINLEITUNG
BC mit sprachlich-stilistischen Varianten begegnen, ergibt
sich folgende Situation: Abweichende Lesarten, die sich
bei genauer Prüfung als mangelhaft erweisen, scheiden –
wie sonstige Fehler – aus. Lesarten in A(E), die inhaltlich
oder stilistisch die bessere Variante bilden, können den-
noch nicht einfach übernommen werden, sondern müssen
– im Vergleich mit BC und anhand textimmanenter Krite-
rien – daraufhin untersucht werden, ob sie dem Stilwillen
des Schreibers von A oder aber dem Autor selbst zu-
zurechnen sind.
75
Ein ungewöhnliches Beispiel der beiderseitigen Quellennutzung ist I 27,2, wo
BC Set, AE Si und D Set si schreiben.
EINLEITUNG XLIX
Lesarten mit BC an anderen Stellen, an denen A(E) einen
falschen Text bieten, sowie mehrere gelungene Emen-
dationen 76 zeigen, dass er hierzu durchaus in der Lage war.
Freilich legt er insgesamt keine besondere Sorgfalt an den
Tag, wie die vielen Auslassungen (rd. 70 von rd. 240
Einzellesarten) und Umstellungen, sinnwidrigen Text-
entnahmen aus ähnlichem Schriftbild 77 oder assoziativen
Verschreibungen 78 deutlich machen. Synonyme und
Varianten 79 sowie Änderungen der Wortformen (insbeson-
dere bei den Prädikaten 80) tragen ebenso zu dem Eindruck
eines relativ freien Umgangs mit den Textvorlagen bei.
76
Beispiele gelungener oder zumindest möglicher Korrektur:
I 27,3 ... actio ... castiganda est ..., quia ...potuit ... perniciosius (per add. ABCE)
exemplum fieri.
I 66,5 ... per confessionem cognitam (cognitum ACE; om.B) ...
I 69,1 ... ad detegendum (ABCE) / detegenda (D) confitencium peccata
I 77,1 ... ea ... episcopis a domino collatum esse (ACE) / collata esse (B) / collata
sunt (D) ...
77
z.B (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): in hoc: nichil (5,5; 36,4); patri ait:
prestari (6,9); pugnare: peccare (7,4); iniqui: inquit (10,3); eum: cum (15,2); ne di-
cerent: ne deberent (18,3); tam: tamen (23,4); admouendo: admonendo (23,5); si
enim: solus (29,4); nomen: unum (34,3); decebat: dicebat (40,2); neuo: neruo
(47,9); ualuerit: uoluerit (49,9); ualet: malet (50,1); ei: et (61,2); tunc: tam (61,5);
grecis: gratis (64,2); ostenderet: offenderet (66,3); euangelistis: eo gloriatur (68,3).
78
z.B (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): apud eum: apud deum (8,3); deni-
que: tamen (9,6); nequaquam: numquam (11,5); et iam: eciam (22,8); demonum:
hominum (23,1); quicquam: quicumque (32,5); presertim: preterea (37,2); hoc: hac
(46,7); quoque: quippe (52,6); exsequiis: obsequiis (55,1); adducit: inducit (57,2);
ignoranciam: innocenciam (69,9); pro nummorum: premiorum (73,1); ad locum:
admodum (78,2); mortificat: uiuificat (78,3); ac: at (78,4); relaxent/amoueant:
iniungant (78,7).
79
z.B. (Buch I, D-Version an zweiter Stelle): te ipsum: te teipsum (Titel); eius:
illius (18,3); inhibuit: prohibuit (19,1); igitur: ergo (passim: 19,5; 25,1; 28,5; 41,5; 51,2;
60,4; 63,11); pulcrum: pulcherrimum (21,4); correpta: corrupta (21,4); postmodum:
postea (23,3); itaque: quippe (23,5); corrupisse: corripuisse (28,1); maioribus:
grauioribus (28,5); ueniant: conueniant (29,2); aut: ac (34,1); hoc: hic (37,3; 44,7);
hoc: hec (40,2; 49,4); sumimus: sentimus (43,1); nos ipsos: nosmet ipsos (46,5); cui:
in qua (47,3); quia: qui (57,4); omnibus: eis (75,5).
80
Durch Modus- und Tempuswechsel setzt D eigene Akzente. Manche Ände-
rungen sind unter grammatischem oder stilistischem Aspekt diskutabel, z.B. (Buch
I, D-Version an zweiter Stelle): permittat: permitteret (30,2); possint: possunt (31,6);
uideantur: uidentur (33,4); conuenit: conueniat (34,4); dicimus: diximus (43,1);
peccet: peccat (43,3); connumeraremus: connumeremus (44,3); audient: audiunt
(55,4); prestet: prestat (69,2); dimittit: dimittat (71,5); absoluant: absoluunt, de-
creuerint: decreuerunt (73,7); meruerint: meruerunt (76,1). Bisweilen unterlaufen
aber auch Missverständnisse und Fehler (z.B. Indikativ in der rhetorischen Frage,
indirekten Rede bzw. nach konsekutivem ut): neget: negat (39,4); propicientur:
propiciantur (55,2); deferant: deferunt (64,1); permittant: permittunt (73,7). Oft
scheint D possit durch posset zu ersetzen, doch ist die Schreibweise nicht ein-
deutig.
L EINLEITUNG
Übereinstimmung zwischen D und A(E) besteht mehr-
fach auch bei den Varianten 81 gegenüber BC (vgl. Nr. 8).
Die meisten gemeinsamen Lesarten in ADE gehören zu
dieser Gruppe. Da der Ursprung dieser überarbeiteten Ver-
sion in der Hs. A liegt, kann D in der Tradierungskette
nicht davor stehen, sondern muss diese Textfassung direkt
oder über eine unbekannte Zwischenkopie von A über-
nommen haben.
Eine Abhängigkeit von der Hs. E ist nicht möglich, da
diese gemäß den Schreibersignaturen 82 ein gutes Jahrzehnt
später als D entstanden ist. Hierzu passt, dass gemeinsame
Fehler bzw. Sonderlesarten von DE, die sich nicht in den
anderen Hss. finden, praktisch nicht vorhanden sind. 83
Der enge Zusammenhang zwischen den Hss. A und D
zeigt sich auch in einigen weiteren Fehlern und Sonder-
lesarten (einschließlich Korrekturen und Schreibweise),
mit denen sich beide von den anderen Hss. unterscheiden:
I 6,3 Set (et add. AD) si quis in carcere ...
I 15,1 ... cum per uim ... committitur (BC) / committantur (AD)
/ committamus (E)
I 16,4 ... absque (AD) / sine (BCE) peccato ...
I 38,9 ... quae apud dominum (AD) / deum (BCE) ...
I 78,1 ... omelia XXV (AD) / uicesima quinta (BC) / XXVI (E)
81
Vgl. S. XXXVIII-XXXIX: I 7,4; 17,4; 23,4; 54,1. S. XL-XLII: I 11,1; 11,9; 22,8; 23,6;
48,3; 67,5. S. XLIII-XLV: I 16,6; 22,3; 24,7; 25,1; 25,2; 43,2; 55,1.
82
In der Hs. E ist der Ethik ABAELARDs am Schluss ein kurzes Explicit 1469 (f.
51 v) hinzugefügt. Nach anderen Werken finden sich (f. 195 r bzw. f. 226 v) Vermerke
mit dem Namen des Schreibers O SWALDUS NOTT DE T ILTMANNING, monachus et
professor in Tegernsee, sowie die Jahresangabe 1470. In der Hs. D wird das Ende
von Abaelards Ethik mit einem finis huius libelli (f. 325 r) markiert. Schreibersigna-
turen mit der Angabe des Namens HENRICUS DE WALTKIRCH sowie des Ortes – in
studio heydelbergensi - und des Jahres der Abschrift (1458) gibt es auf f. 292 r und
f. 399 v.
83
Auf spontane Übereinstimmung lassen sich sporadische Beispiele zurück-
führen: Bei I 41,4 schreiben DE sicut statt sic ut (A), das aus Variation von ita ut
(BC) hervorgegangen ist. In der Zwischenüberschrift bei 48,1 wiederholen DE die
Präposition: ... a leuioribus culpis quam a (DE, om. A) grauioribus ...
EINLEITUNG LI
als solche erkannt und korrigiert werden konnten. Damit
treten noch einmal die Sonderfehler von A in den Blick.
Wie oben (Nr. 5) festgestellt wurde, sind diese von solcher
Art, dass ein aufmerksamer Schreiber sie ohne weiteres
berichtigen konnte. In der Hs. D sind sie ebenso wie in E
weitgehend vermieden. Dabei ist es für die Frage der
Abhängigkeit der Hss. ohne Belang, ob die richtige Lesart
durch Emendation auf der Grundlage von A oder durch
Übernahme aus BC gewonnen wurde.
Ein Indiz, das trotz der großen Nähe zwischen A und D
Zweifel an einer unmittelbaren Abhängigkeit offen hält, ist
die Titelrubrik. Das Werk trägt in D die Überschrift Incipit.
Scito te teipsum. Der Name des Autors fehlt. Es ist nicht
einsehbar, aus welchem Grund der Schreiber von D, wenn
er die Hs. A vor Augen gehabt hätte, die darin enthaltene
Autorenangabe (vgl. Nr. 2) unterdrückt und das Leitmotto
variiert haben sollte, bzw. weshalb er die verkürzte Titu-
latur, die er in seiner anderen Textgrundlage (nicht in der
Hs. B; dort fehlen die Rubriken gänzlich) vorfand, anhand
der Angaben in A keiner Korrektur unterzog. Die Vermu-
tung, dass dies aus Scheu vor dem Namen eines unter
Häresieverdacht stehenden Autors geschehen sein könnte,
trägt nicht weit, da bald nach der Fertigstellung der Hs. D
von anderer Hand über den Titel der schon zitierte (vgl.
S. XIV) Satz hinzugefügt wurde: Iste tractatus uidetur esse
Petri abailardi doctoris parisiensis, uerbo et scripto de he-
resi conuicti a sancto bernhardo. Vide epistula eius 187. 84
Da auch die verschollene Zwillings-Hs. zu D nach Ausweis
der Bibliothekskataloge 85 ABAELARDs Ethik ohne den Namen
84
BERNHARDS ep. 187 (Einladung der Bischöfe nach Sens) ist der erste in der
Reihe seiner Schreiben, die den Konflikt mit A BAELARD betreffen. LUSCOMBE, Ed.,
xlviii Anm. 3 vermutet, dass ep. 188 gemeint sein könnte, wo Scito te ipsum aus-
drücklich erwähnt wird.
85
Näheres über die Katalogisierung der Hs. D und einer weiteren Hs. dessel-
ben Inhalts in zwei hss. Verzeichnissen der ehemaligen Kartause Mainz (jetzt
Stadtbibliothek Mainz MS. lat. 576 und 577) bei LUSCOMBE, Ed., xlix-l. Der ältere,
nur etwa 10 Jahre nach D entstandene Katalog (577) verzeichnet beide Hss., ohne
jedoch bei der Inhaltsangabe Scito te ipsum zu erwähnen. Das ca. 1520 erstellte
Verzeichnis (576) weist beide Hss. mit derselben Signatur aus, nennt nun aber
ausdrücklich auch Scito te ipsum und seinen Autor. Es liegt nahe anzunehmen,
dass diese Ergänzung mit dem Zusatz zusammenhängt, der nach der Fertigstellung
der Hs. D über dem Titel eingefügt wurde und dessen Entstehungszeit damit
zwischen 1466 und 1520 eingegrenzt werden kann.
LII EINLEITUNG
des Autors enthielt, scheint dieser Mangel auf die Vorstufe
beider zurückzugehen, die den Text in der Version der Hs.
A an beide weitergab. Ob auch die Kontamination mit der
Tradierungslinie von BC bereits auf dieser Ebene stattge-
funden hat, lässt sich nicht verifizieren.
Die Beziehungen der Hs. D zu der anderen Traditions-
linie, die in den Hss. BC greifbar ist, stellen sich folgen-
dermaßen dar: Einige Male stimmt D mit BC in Fehlern
überein, die in AE nicht vorhanden sind. Dabei fällt erneut
auf, dass der Schreiber diese einfachen Versehen weder
spontan noch anhand des Vergleichstexts in A korrigiert
hat. 86 Zum Beispiel (richtige Lesart in Klammern):
I 17,5 ...sicut (sic AE) potestas eius bona dicitur ..., ut ...
I 18,5 ... quod precipiendum (non add. AE) fuit ...
I 20 ... quod in consensu (consensu ABDE, consensum C)
mali uel contemptum (contemptu AE) dei statuimus ...
86
Ein Beispiel nachträglicher Korrektur findet sich I 7,2, wo D mit B(E) inquies
schreibt und das -e- durchstreicht (inquis AC).
87
gest. 1478. Aus seinem Besitz stammt auch ms 148 Balliol College, das u.a.
Briefe BERNHARDs VON CLAIRVAUX und die Capitula heresum XIV enthält, s. HÄRING,
Ed., 38. Vgl. zu Bischof GREY auch MEWS, Anm. 10, 258; LUSCOMBE, Ed., li.
88
Eine sporadische Übereinstimmung von CD in richtigen Lesarten gegenüber
ABE ist oben (S. XXIX Nr. 6) vermerkt worden.
EINLEITUNG LIII
weisen, während B zusammen mit A(E) die richtige Lesart
bietet, sind deshalb nicht das Ergebnis einer bilateralen
Beziehung CD. Vielmehr dürften sie – da eine parallele
spontane Verschreibung wenig wahrscheinlich ist – als
Fehler der BC-Tradition zu verstehen sein, die D übernom-
men, B jedoch emendiert hat. Dies ist zugleich ein erster
Hinweis darauf, dass D nicht unmittelbar von B abhängt:
I 4,1 ... sicut in (et ABE) illa.
I 7,4 Vt ubi (uero ABE) pugna sit, ...
I 10,3 ... in hoc ipso manifeste inquit (iniqui ABE) ...
I 11,6 ... si tales ei (eis ABE) sapores immitteret ...
I 25,3 ... quo animo fiunt (fiant ABE) ...
I 37,2 ... presertim cum apostolus dicit (dicat ABE): ...
I 55,2 ... multis se de causis excusare (posse add. ABE) uiden-
tur, ...
89
67-71, ohne den letzte Satz (CCL 123B, 535-544), von LUSCOMBE nicht identifi-
ziert (Ed., xlviii). Nach diesem Zusatzkapitel folgt der Vermerk finis huius libelli
(f. 325 r).
90
RUF, Apologie, 8. Andere Indizien für die Aufbewahrung der Hs. B vor ihrem
Erscheinen in den Beständen der Bayerischen Staatsbibliothek gibt es, soweit ich
sehe, nicht. Wann und von wem die Staatsbibliothek sie erworben hat, kann (lt.
mündlicher Auskunft der Bibliotheksverwaltung) infolge des kriegsbedingten Ver-
lustes der entsprechenden Dokumente nicht mehr nachvollzogen werden. GRAB-
MANN , ibid. 20, spricht von „einer aus Privatbesitz für die Münchener Staatsbiblio-
thek erworbenen Pergamenthandschrift des ausgehenden 12. Jahrhunderts“.
LVI EINLEITUNG
Hss. Fehler gegenüberstehen. Allerdings bleibt jeweils zu
prüfen, ob es sich in diesen Fällen wirklich um den
authentischen Text oder um Emendationen des Schreibers
von D handelt.
10. Auf der Grundlage dieser Untersuchung kann die
Zuordnung der Handschriften in einem Stemma abgebildet
werden. Dabei wird die Hypothese eines mechanischen
Textverlusts auf der Ebene des Archetyps (vgl. Nr. 3) als
unwahrscheinlich ausgeschlossen.
(a –) (a +)
A (D) B
(d)
E D[DI ] C
(a−) bezeichnet den Archetyp, auf den die Hss. ABDE und
C-Grundbestand mit ihren gemeinsamen Fehlern zurück-
gehen (eine Arbeitskopie mit dem Text bis I 79,3). (a+) tritt
als die vom Autor fortgeschriebene Fassung mit dem Text
bis II 4,3 daneben. (A), (B), (C), (D) und (d) sind nicht be-
kannte Zwischenglieder, über die der Anschluss der Hss.
ABC und D an die jeweiligen Vorstufen vonstatten ging.
Die Anordnung von (A), (B) und (C) auf derselben Stem-
ma-Ebene widerspricht nicht der in der Textuntersuchung
zutage getretenen Trennung zwischen A und BC. Der Son-
derstatus von A entstand erst durch die Redaktion, die der
Schreiber dieser Hss. auf einer Textbasis vornahm, die sich
nicht grundsätzlich von der hinter BC stehenden unter-
schied. (c) ist die von MEWS rekonstruierte Abschrift (= Z*
MEWS, vgl. Anm. 10, 256) von (a+), anhand deren der Nach-
trag in C (= O MEWS, ibid. 248) erfolgte. [D 1] verweist auf
die katalogisch erfasste, aber verschollene Parallel-Hs. zu
D (vgl. S. LI).
EINLEITUNG LVII
11. Für die Textkonstitution ergibt sich aus der verglei-
chenden Fehleranalyse (Nr. 5-9) folgende Leitlinie: Bei der
Prüfung abweichender Lesarten haben die Hss. A,B und C
grundsätzlich dieselbe Autorität. Wenn zwei von ihnen ge-
gen die dritte Hs. stehen, erhalten sie den Vorzug, sofern
nicht eindeutige Gründe dagegen sprechen. Die Textva-
rianten werden nach dem beschriebenen Verfahren (Nr. 8,
Schluss) geprüft. Die Hs. E ist textkritisch ohne Bedeutung.
Dasselbe gilt für das Textzeugnis der Hs. D, soweit es die
Übereinstimmung mit der Hs. A betrifft. Der auf diese
Weise konstituierte Text repräsentiert das Werk in der Fas-
sung, die von der redaktionellen Überarbeitung mit ihrer
antikisierenden Tendenz befreit ist und bis in gramma-
tische und stilistische Besonderheiten den mittelalterlichen
Sprachgebrauch ABAELARDs und seiner Zeit wiedergibt.
Um die Orientierung und den praktischen Umgang mit
dem Text zu erleichtern, werden Buch I und II in durchlau-
fend nummerierte überschaubare Abschnitte eingeteilt, die
ihrerseits durch Paragraphen gegliedert sind. Die Abschnit-
te stimmen weitgehend mit der Randziffer-Gliederung der
Hs. C überein (vgl. Nr. 4). Parallelen und Abweichungen
werden im Apparat angezeigt. Am rechten Rand (neben
der Zeilenzählung) sind die Seiten der Edition LUSCOMBEs
angegeben, so dass der vergleichende Bezug erleichtert
wird.
Die hss. Subtitel werden nicht in den Text aufgenom-
men, sondern zusammen mit den anderen Gliederungs-
merkmalen im Apparat ausgewiesen.
Bibelstellen und andere Zitate werden in der Fassung
wiedergegeben, wie sie die Hss. von Scito te ipsum darbie-
ten. An korrupten Stellen wird die originale Überlieferung
zur Emendation herangezogen.
Indirekte Zeugnisse aus den Anklageschriften gegen
ABAELARD oder aus Werken anderer Autoren, die für die
Textkonstitution relevant wären, gibt es nicht. Die gegen
ABAELARDs Lehre formulierten CAPITULA und die entspre-
chenden Referenzstellen, die inhaltliche Positionen der
Ethik betreffen, enthalten keine direkten Zitate aus Scito te
ipsum.
LVIII EINLEITUNG
Der Apparat gliedert sich in drei Bereiche. Auf der obe-
ren Ebene wird die in den Hss. enthaltene Textgliederung
durch Paragraphen, Initialen und Subtitel (vgl. Nr. 4) do-
kumentiert. Der mittlere Teil gibt die Stellen der im Text
angeführten Bibel- und sonstigen Zitate an und verweist
auf Referenzen im Werk ABAELARDs und anderer Autoren.
Der textkritische Apparat steht zuunterst. Er verzichtet auf
eine breite Darstellung des hss. Befundes. Spontane Ver-
schreibungen und Synonyme, auf die einleitend hin-
gewiesen wurde, erscheinen nur in signifikanten Einzel-
fällen. Falsche Lesarten und Varianten, die in der Untersu-
chung der Abhängigkeit der Hss. vorgestellt und erörtert
worden sind, werden meist auch im kritischen Apparat ver-
zeichnet, um die Nachprüfung zu erleichtern. Dasselbe gilt
für Umstellungen der Wortfolge, wenn sie keine evidenten
Fehler, sondern sinngemäß mögliche Varianten darstel-
len.
Die Orthographie orientiert sich an der Schreibweise der
Hs. B, ohne deren Eigenheiten (vgl. Nr. 7) diplomatisch
abzubilden. Damit erscheint der Text in einer Gestalt des
12. Jahrhunderts und wird weder durch eine mittelalter-
liche Rekomposition (wie in der Hs. A) noch durch eine
moderne Normalisierung antikisiert. Die inkonsequente
hss. Schreibung des zu einem einfachen Laut gewordenen
Diphthongs -ae- als -eq- (in der Edition als -ae- wiederge-
geben) und -e- wird mitvollzogen; ebenso die Schreibung
-ci- für -ti-, set für sed, econuerso für e conuerso. Nomina
sacra (deus, dominus, ueritas, spiritus etc.) werden mit
den Hss. klein, Namen von Personen und Orten gegen die
hss. Praxis groß geschrieben. In den Indices wird eine nor-
malisierte Schreibung verwendet.
Bibelzitate und biblische Wendungen im Text werden
kursiv gedruckt. Wiederholungen biblischer Lemmata mit
anschließender Erläuterung des Autors erscheinen in dop-
pelten Anführungszeichen. Mit doppelten Anführungszei-
chen werden auch die Zitate aus antiken und patristischen
Autoren versehen. ABAELARDs interpretierende Zusätze hoc
est ... u.ä. stehen in einfachen Anführungszeichen. All dies
hat kein Vorbild in den Hss.
EINLEITUNG LIX
Die Satztrennung folgt grundsätzlich dem hss. Vorbild,
sofern nicht die syntaktische Struktur im Einzelfall etwas
anderes erfordert. Die Satzzeichen, die in den mittelalter-
lichen Hss. keine systematische Punktuation darstellen,
werden auf die in der deutschen Rechtschreibung übliche,
d.h. die syntaktische Gliederung betonende Weise gesetzt.
Auf eine ausführliche Bibliographie wird verzichtet. Die
Editionen und verschiedene Übersetzungen von Scito te
ipsum sind nachfolgend verzeichnet. Die Werke ABAELARDs
und einige andere, mehrmals in Bezug genommene Werke
werden mit den verwendeten Abkürzungen in einer Über-
sicht dargestellt.
LX EINLEITUNG
BIBLIOGRAPHISCHE ANGABEN
Apol. Apologia
Cura et studio ELIGII M. BUYTAERT O.F.M (Pe-
tri Abaelardi Opera Theologica 1, CCM 11),
Turnhout 1969, 359-368
Carm. Astr. Carmen ad Astralabium
RUBINGH-BOSSCHER, J.: Peter Abelard. Carmen
ad Astralabium. A Critical Edition, Groningen
1987
Coll. Collationes
Peter Abelard: Collationes. Edited and trans-
lated by J. Marenbon and G. Orlandi (Oxford
Medieval Texts), Oxford 2001
Comm. Rom. Commentaria in epistolam Pauli ad Romanos
Cura et studio ELIGII M. BUYTAERT O.F.M (Pe-
tri Abaelardi Opera Theologica 1, CCM 11),
Turnhout 1969
LXII EINLEITUNG
Conf. fid. Hel. Confessio fidei ad Heloissam
BURNETT, C.S.F., ‘Confessio fidei ad Heloi-
sam’ – Abelard’s Last Letter to Heloise? A
Discussion and Critical Edition of the Latin
and Medieval French Versions, Mittellatei-
nisches Jahrbuch 21 (1986) 147-155
Intell. De intellectibus
URBANI ULIVI, L., La psicologia di Abelardo
e il ‘Tractatus de Intellectibus’, Rom 1976
Abèlard, Des Intellections. Texte ètabli,
traduit, introduit et commenté par PATRICK
MORIN (Collection Sic et Non), Paris 1994
Dial. Dialectica
Petrus Abaelardus, Dialectica. First Com-
plete Edition of the Parisian Manuscript,
with an Introduction by L.M. DE RIJK, 2.
rev. Auflage, Assen 1970
Epist. Epistolae
(Numerierung der Briefe bei MUCKLE und
MCLAUGHLIN excl. HC [Anpassung der
Zählung in der vorliegenden Edition]; bei
SMITS incl. HC)
MUCKLE, J.T., The Personal Letters Between
Abelard and Heloise, Mediaeval Studies 15
(1953) 47-94 [Epist. 1 (2) – 4 (5)]
MUCKLE, J.T., The Letter of Heloise on Re-
ligious Life and Abelard’s First Repply, Me-
diaeval Studies 17 (1955) 240-281 [Epist. 5 (6)
– 6 (7)]
MCLAUGHLIN, T.P., Abelard’s Rule for Reli-
gious Women, Mediaeval Studies 18 (1956)
241-292 [Epist. 7 (8)]
EINLEITUNG LXIII
SMITS, E.R., Peter Abelard. Letters IX-XIV.
An Edition with an Introduction, Diss.,
Groningen 1983).
Epist. c. Bern. Epistola contra Bernardum abbatem
KLIBANSKY,P., Peter Abailard and Bernard
of Clairvaux, Mediaeval and Renaissance
Studies 5 (1961), 1-27
Ethica Scito te ipsum
LUSCOMBE, D.E., Peter Abelard’s Ethics,
Oxford 1971 (unveränderter Nachdruck
1998)
Exp. Hex. Expositio in Hexaemeron.
Patrologia Latina 178,731A-784A
Exp. or. dom. Expositio orationis dominicae
BURNETT, C.S.F., The “Expositio orationis
dominicae ‘Multorum legimus orationes’ ”.
Abelard’s Exposition of the Lord’s Prayer,
Revue Bénédictine 95 (1985) 60-72
Exp. Symb. Ap. Expositio Symboli Apostolorum
Patrologia Latina 178,617D-630A
Exp. Symb. Ath. Expositio Symboli Athanasii
Patrologia Latina 178,629B-632C
HC Historia calamitatum
MONFRIN, J., Abélard: Historia calamitatum.
Texte critique avec une introduction (Bi-
bliothèque des Textes Philosophiques),
Paris 41979
Hymn. Par. Hymnarius Paraclitensis
SZÖVÉRFFY, J., Peter Abelard’s Hymnarius
Paraclitensis. An annotated Edition with
Introduction (Medieval Classics: Texts an
Studies 2-3), 2 Bde., Albany N.Y.-Brookline
Mass. 1975
Hymn collections from the Paraclete (Cis-
tercian liturgy series 8-9), Gethsemani
Abbey, Kentucky, 1989
LXIV EINLEITUNG
LI Logica ‘Ingredientibus’
Peter Abaelards philosophische Schriften, I.
Die Logica ,Ingredientibus’. Zum ersten Male
herausgegeben von Dr. Bernhard Geyer
(BGPTMA 21/1-3), Münster 1933 (1919)
Sent. Sententie
Sententie magistri Petri Abelardi (Sententie
Hermanni). Edizione critica e nota al testo, a
cura di SANDRO BUZZETTI, (Pubblicazioni della
Facoltà di lettere e filosofia dell’ Università di
Milano 101, Sezione a cura dell’ Istituto di sto-
ria di filosofia 31), Florenz 1983
(Die angekündigte neue Edition der Sententie
durch D.E. LUSCOMBE lag mir noch nicht
vor.)
GRAT. GRATIANUS
Decretum magistri Gratiani
ed. FRIEDBERG, A.E., Corpus Iuris Canonici,
Bd. 1-2, Graz 1955/1959
EINLEITUNG LXVII
GUALT.-MAUR. GUALTERIUS DE MAURITANIA EPISCOPUS
Ep. Epistola ad Petrum Abaelardum
ed. OSTLENDER, H., Florilegium Patristicum
19, Bonn 1929, 35-40
GUILL.-S.THEOD. GUILLELMUS A S. THEODERICO
Disp. Disputatio aduersus Petrum Abaelardum
ad Gaufridum Carnotensem et Bernar-
dum
(PL 180,249-328)
Ep. Gaufr. Epistola ad Gaufridum Carnotensium
episcopum et Bernardum Claraeuallis
abbatem
ed. LECLERCQ, J., Les lettres de Guillaume
de Saint-Thierry à Saint Bernard, Revue
Bénédictine 79 (1969) 375-391 (377-378)
PETR.-LOMB. PETRUS LOMBARDUS
Sententiae
in IV libris distinctiae, Tom. I-II (Spicile-
gium Bonaventurianum IV/V), Grottafer-
rata (Rom) 1971/1981
THOM.-MOREN. THOMAS MORENIENSIS
Disp. Disputacio catholicorum patrum contra
dogmata Petri Abailardi
ed. HÄRING, N.M., Thomas von Morigny
« Disputatio catholicorum patrum contra
dogmata Petri Abailardi », Studi Medievali
22 (1981) 299-376 (326-376)
Cap. her. Capitula heresum XIV
ed. HÄRING, N.M., Die vierzehn Capitula
heresum Petri Abaelardi, Cîteaux 31 (1980)
35-52 (43-52)
In Fragen der mittelalterlichen Latinität wird Bezug ge-
nommen auf :
HLSMA STOTZ, P., Handbuch zur lateinischen Spra-
che des Mittelalters, Bd. 2-4, (Handbuch
der Altertumswissenschaft II 5.2-4), Mün-
chen 1996-2000
LXVIII EINLEITUNG
ABKÜRZUNGEN
add. Hinzufügung
al. andere/r
cf. vergleiche
cit. Zitat
corr. Korrektur
del. Streichung
ed., Ed. Edition/Editor
e.g. zum Beispiel
et al. und andere
f. Blatt
Hs(s). Handschrift(en)
hss. handschriftlich
ibid. ebendort
id. der-/dasselbe
introd. Einleitung
lg Initiale (littera grandis)
mg am Rand
ms(s) Handschrift (en)
n. Randziffer (numerus)
om. Auslassung
par Paragraph
p.l. Abkürzung mit Anfangsbuchstaben (primis litte-
ris)
sc. ergänze
LXX Septuaginta
sim. ähnlich
sp Leerraum (spatium)
splg Leerraum für Initiale (spatium litterae grandis)
spsubt Leerraum für Subtitel (spatium subtituli)
sq(q). folgend(e)
subt Zwischenüberschrift (subtitulus)
sup.ras. über einer Rasur
sup.lin. über der Zeile
uid. siehe
Vg Vulgata
EINLEITUNG LXIX
vgl. vergleiche
VL Vetus Latina
zit. Zitat
⬃ Inversion der Wortfolge
[] Auslassung/Tilgung des Klammerinhalts
具典 Hinzufügung des Klammerinhalts
() Erläuternder Zusatz
† korrupte Lesart
SCITO TE IPSVM
LIBER PRIMVS
1 cf. Coll. 80 2/9 cf. Coll. 85; 138 Comm. Rom. 2,4,8:135-137 Sent. 33:1-4 uid.
2233 14/15 uid. 52-54; 779-780 SN 137,3 (PROSP. Sent. 7) Coll. 117; 205 Epist. 4
(82:9-10); 6 (248:28-29); 8 (276:10) Sent. 32:116-117; 34:34
2,1 par C spsubt par splg B subt Quid distet inter peccatum et uicium incli-
nans ad malum AE Quid distet uicium inclinans ad malum a peccato D
19/20 uid. 848-849 21/22 cf. Comm. Rom. 2,4,8:137 Sent. 33:26-27; 34:1-
2 28/30 cf. SN 143,2 30/32 cf. Coll. 144 Sent. 33:46-49 33/34 uid. 85-
88; 173-184 35/36 Prou 16,32 cit. Epist. 5 (91:8-9) Probl. 14 (698D) Comm. Rom.
3,8,13 38 cf. CIC. Tusc. 4,6,13 Ps 36,27 39/40 2 Tim 2,5 cit. Coll. 112 Epist. 4
(82:23); 5 (93:7-8) Sermo 26 (540D) Comm. Rom. 3,8,17 42 cf. HC 300-333 Epist.
5 (89:15); 8 (276:27-28.34) Sermo 6 (427C/D) uid. 222/223; 599 42/45 uid. 615-619
21 Non est ... animi uicium idem quod ] Hoc ... uicium animi idem est quod
C 22 nec peccatum ] om. BD 27 facilis ] om. AE commouetur ]
mouetur AE 29 eciam quando ] ⬃ AE 37 estimat ] existimat ADE
38 bonis ] nobis ADE 39 Nec ] Non ADE 44 eorum ] eius BC
SCITO TE IPSVM I 2,6 - 3, 4 3
7 uictoria clarior quanto difficilior. Homines uero, quan- 45
tumcumque preualeant, nichil uitae nostrae turpitudinis
ingerunt, nisi cum more uiciorum et quasi nobis in uicia
conuersi turpi nos consensui subiciunt. Illis corpori
dominantibus, dum liber animus fuerit, nichil de uera
libertate periclitatur, nichil obscene seruitutis incurrimus. 50
8 Non enim homini seruire set uicio turpe est, nec corpora-
lis seruitus set uiciorum subiectio animam deturpat. Quic-
quid enim bonis pariter et malis commune est, nichil ad
9 uirtutem uel uicium refert. Vicium itaque est, quo ad pec-
candum proni efficimur, hoc est inclinamur ad consencien- 55
dum ei, quod non conuenit, ut illud scilicet faciamus aut
dimittamus.
3 Hunc uero consensum proprie peccatum nominamus,
hoc est culpam anime, qua dampnacionem meretur, uel
2 apud deum rea statuitur. Quid est enim hic consensus nisi 60
dei contemptus et offensa illius? Non enim deus ex damno
set ex contemptu offendi potest. Ipse quippe est | summa |6
illa potestas, quae dampno aliquo non minuitur, set con-
3 temptum sui ulciscitur. Peccatum itaque nostrum creatoris
est contemptus, et peccare est creatorem contempnere, 65
hoc est id nequaquam facere propter ipsum, quod credi-
mus propter ipsum a nobis esse faciendum, uel non dimit-
4 tere propter ipsum, quod credimus esse dimittendum. Cum
itaque peccatum diffinimus abnegatiue, dicentes scilicet
non facere uel non dimittere, quod conuenit, patenter 70
2,9 par splg B subt Quid sit animi uicium et quid proprie dicatur peccatum
AE Quid animi predi<c>tum uicium et quid proprie dicatur peccatum et quid sit
peccatum D
3,1 par C spsubt splg B
51 cf. Sermo 5 (420D) 52 cf. Coll. 138 52/54 uid. 14-15; 779-780
58/68 cf. Sent. 33:50-56 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,12 (Leclercq 378) Disp. 12
(282A/B) Cap. her. 13,1 58 cf. Probl. 24 (710D) 61/62 cf. ANSELM.-LAUD.
Sent. 85:27-31; 87 Probl. 13 (696A; 710D) 66/68 cf. Coll. 18 TSch 1,6.8 Sent. 1:16-
17.30-32
71 cf. SN 143,4 (AUG. nat. et gr. 21) 74/78 cf. SN 142,12 (AUG. ep. 102,22.25-
27) Coll. 102 Epist. 5 (251:2-3) Sent. 34:4-5 78/82 uid. 915; 922; 942 cf. Comm.
Rom. 2,4,17:807; 3,8,12:184-188; 4,15,3:30-33 Sent. 20:186-190 79 Rom 8,8
87 cf. Sermo 29 (556A) uid. 1 Petr 5,4 88/89 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 85:39-49
90/164 cf. SN 145.156.157 Comm. Rom. 3,7,16:643
107/110 uid. 270-273 cf. SN 145,6:30-32 (AUG. retr. 1,13,5) 116/117 uid. 119-120
cf. SN 157,9 (AUG. civ. 1,21) 117/118 Mt 26,52 cit. Comm. Rom. 4,13,9:106
126/162 cf. Sent. 25:34-69
132/136 cf. Sent. 20:197-199 147/148 Phil 1,23 149/150 2 Cor 5,4
151 cf. AUG. Io. eu. tr. 123,5 (CCL 36,679) 152/153 Io 21,18 154/155 Mt
26,39 158/159 Is 53,7
131 fieri tuam ] ⬃ C 132 uelim eam tuam esse ] eam uelim tuam esse BD
eam tuam esse uelim AE Set ] et add. AD 134 concedemus ] concedimus
ADE 137 animi dolore ] ⬃ AE 140 hoc ] om. AE illud ] aliud AE
141 uri et ] uri uel ADE 142 ueniant ] perueniant ADE 144 hoc ] hec BD
147 eum fieri ] ⬃ AE eum om. D 149 transeam ] perueniam AE ait ] com-
memorat ADE 151 ait ] dixit ADE
SCITO TE IPSVM I 6,10 - 7,6 7
uit, aut secundum diuinitatis naturam accipiendum est, in
cuius uoluntate fuit illum assumptum hominem pati, aut 160
“uoluit” dictum est pro ‘disposuit’, iuxta illud psalmiste:
11 Quecumque uoluit fecit. Constat itaque peccatum non-
numquam committi sine mala penitus uoluntate, ut ex hoc
liquidum sit, quod peccatum est, uoluntatem non dici.
7 Et quidem, inquies, ita est, ubi coacti peccamus, set 165
non ita, ubi uolentes, ueluti si tale quid committere ueli-
mus, quod nequaquam a nobis committi debere scimus. Ibi
quippe mala illa uoluntas et peccatum idem esse uidetur.
2 Verbi causa: Videt aliquis mulierem et in concupiscenciam
incidit, et delectacione carnis mens eius | tangitur, ut ad 170 |12
turpitudinem coitus accendatur. Hec ergo uoluntas et turpe
desiderium quid aliud, inquis, est quam peccatum?
3 Respondeo: Quid, si ista uoluntas per temperancie uir-
tutem refrenetur nec tamen extinguatur, ut ad pugnam
permaneat et ad certamen persistat nec deficiat, set uicta 175
4 succumbat? Vbi enim pugna, si pugnandi desit materia? Aut
unde premium grande, si non sit, quod tolleremus graue?
Cum certamen defuerit, non iam superest pugnare, set pre-
mium percipere. “Hic autem pugnando certamus, ut alibi
coronemur.” Vt uero pugna sit, hostem esse conuenit, qui 180
5 resistat, non qui prorsus deficiat. Hic uero est nostra mala
uoluntas, de qua triumphamus, cum eam diuine subiuga-
mus. Nec eam prorsus extinguimus, ut semper habeamus,
6 contra quod dimicemus. Quid enim magnum pro deo faci-
161 cf. Sent. 26:6-8.37-38 162 Ps 113,11(113B[115],3) cf. Comm. Rom. 4,9,19:208-
209 173/184 cf. Coll. 84; 92; 112 Epist. 6 (93) Sermo 29 (556A) Sent. 33:37-40
173/209 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 13 (282B/C) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 19 (SBO 8,40)
Apol. 2:32-34 Conf. fid. Vn. 17 179/180 cf. AMBR. Virgin. 14,91 (BA 14/2,268)
HIER. ep. 22,3 (CSEL 54,146) 184/188 cf. Epist. 8 (244:16-23) Probl. 28 (712D)
189/190 cf. 1 Cor 9,17 194 uid. 801-849 194/196 cf. HC 1606-09 Epist. 8
(243:39-244:15.) TSch 1,5:47-48 Comm. Rom. 1,1,18:687-688 Sent. 25:9-10.14-15 197/
198 Io 6,38 cit. SN 83,3 Epist. 8 (244:14-15) Sermo 10 (450C) Comm. Rom. 4,15,3:14-
15 199/201 cf. Lc 14,26 Mt 10,37 cit. Epist. 8 (244:7-9) Sermo 28 (552B) 201/
203 cf. Sermo 10 (450C) 205/206 Eccli 18,30 cit. Epist. 8 (244:26-27) cf. Comm.
Rom. 3,8,1:7-8 209/211 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A)
9,1 n.9 C
10,1 n.10 C
212 cf. Comm. Rom. 3,7,22-23 Sent. 33:30 222/223 uid. 42 224/227 cf.
GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 19 (SBO 8,40) Apol. 2:32-34
Conf. fid. Vn. 17 229/235 cf. AUG. lib. arb. 1,3,8 (CSEL 74,8) cit. SN 143,10
231/232 uid. 651 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) 237/238 cf. SN 143,5 (PUBL.
SYR. Sent. 19-22); 145,4 (AUG. uera rel. 14,4); 145,6 (AUG. retr. 1,13,5); SN retr. Aug.
(543:339) TSch 3,107:1422 Comm. Rom. 3,7,16:635.655-656
216 tollat ] auferat AE 219 esse ] inesse B 220 Ipsa ] quippe add.
ADE 222 et ] sed AE 229 parati ] quoque add. B facultas daretur ] ⬃
AE 231/232 augmentum peccati ] ⬃ AE 234 illud ] illico C
10 SCITO TE IPSVM I 10,1 - 10,8
tamen omne peccatum esse uoluntarium dicunt. In quo et
quandam differenciam peccati a uoluntate inueniunt, cum
aliud uoluntas aliud uoluntarium dicatur, hoc est aliud 240
2 uoluntas aliud, quod per uoluntatem committitur. At uero
si peccatum dicimus, quod proprie peccatum dici prefati
sumus, hoc est contemptum dei siue consensum in eo,
quod credimus propter deum dimittendum, quomodo
dicemus peccatum esse uoluntarium, hoc est nos uelle 245
deum contempnere, quod est peccare, uel deteriores fieri
3 aut dignos effici dampnacione? Quamuis enim uelimus
facere id, quod debere puniri scimus, uel unde puniri digni
simus, non tamen puniri uolumus in hoc ipso manifeste
iniqui, quod hoc uolumus facere, quod est iniquum, nec 250
tamen penae, quae iusta est, subire uolumus equitatem.
4 Displicet pena, quae est iusta, placet actio, quae est
iniusta.
5 Sepe eciam contingit, ut, cum uelimus concumbere cum
ea, quam scimus coniugatam, specie illius illecti, nequa- 255
quam tamen adulterari cum ea uellemus, quam esse coniu-
6 gatam nollemus. Multi econtrario sunt, qui uxores poten-
tum ad gloriam suam eo magis appetunt, quia talium
uxores sunt, quam si essent innupte, et magis adulterari
quam fornicari appetunt, hoc est magis quam minus exce- 260
7 dere. Sunt quos omnino piget in consensum concupiscen-
ciae uel malam uoluntatem trahi, et hoc ex infirmitate
carnis uelle coguntur, quod nequaquam uellent uelle.
8 Quomodo ergo hic consensus, quem habere non uolu-
mus, uoluntarius dicetur, ut secundum quosdam, sicut 265
dictum est, omne peccatum dicamus uoluntarium, profecto
non uideo, nisi uoluntarium intelligamus ad exclusionem
necessarii, cum uidelicet nullum peccatum ineuitabile sit,
11,1 n.11 par C spsubt splg B subt Cur exteriora meritis non addant D
270/273 uid. 107-110 cf. Comm. Rom. 3,7,16:661-665 274/276 uid. 649-653
276/384 cf. AUG. b. coniug. 18 (CSEL 41, 212) Anselm.-Laud. Sent. 80; 85:32-
49 283/377 cf. SN 130 295/377 cf. SN 130,1 (AMBROSIAST. 1 Cor. 7) Probl. 42
(723A/730B)
12,1 n.12 C
12,2 n.13 C
300/307 cf. Comm. Rom. 4,14,23:456-476 318/319 cf. AUG. b. coniug. 22,27
(CSEL 41,221) cit. SN 130,9 Epist. 6 (250:25) Probl. 42 (723C) cf. HIER. adu. Helu. 20
(PL 23,213) cit. Probl. 42 (723C) cf. Coll. 59 Sermo 1 (382C); 26 (539D) Comm. Rom.
2,5,19:520-522
299 est ] om. ADE suille carnis ] carnium suillarum ADE 302 quae ]
quos ADE eis ] om. AE 302/303 in hoc / a culpa ] ⬃ C inculpabiles
ADE 309/310 uiuebatur ] uidebatur AE 310 nobis concessus ] ⬃ BCD
312 rursus inquies ] rursum inquiunt ADE 314 sine ] cum add. sup.lin.
B 315 ita 2 ] sic ABE concessa sunt ] om. B ⬃ ADE quomodo ] ea add.
AE 317 sic ea ] ita ADE ea 2 ] eam AE 317/318 fieri non posse certum
est ] non posse fieri certum est B certum est non posse fieri (perfici D)
ADE 319 velut ] vel ADE
SCITO TE IPSVM I 12,3 - 13,3 13
apostolus coniuges inuicem debitum soluere compellit, si 320
4 hoc nullatenus absque peccato fieri possit? Quomodo in
hoc debitum dicit, ubi iam necessario est peccatum? Aut
quomodo quis ad hoc est cogendus, in quo peccando
5 deum sit offensurus? Ex his, ut arbitror, liquidum est nul-
lam naturalem carnis delectacionem peccato asscribendam 325
esse, nec culpe tribuendum in eo nos delectari, quo, cum
6 peruentum sit, delectacionem necesse est sentiri. Veluti si
quis religiosum aliquem uinculis constrictum inter feminas
iacere compellat, et ille molliciae lecti et circumstancium
feminarum contactu in delectacionem, non in consensum 330
trahatur: quis hanc delectacionem, quam natura necessa-
riam facit, culpam appellare presumat?
13 Quod si obicias, ut quibusdam uidetur, delectacio-
nem carnis in concubitu quoque legittimo peccato impu-
tari – cum Dauid dicat: Ecce enim in iniquitatibus concep- 335
tus sum etc., et apostolus, cum dixisset: Iterum reuertimini
in ipsum, ne temptet uos Sathanas propter incontinenciam
uestram, adiungat: Hoc autem dico secundum indulgen-
ciam, non secundum imperium -, magis nos auctoritate
quam racione uidentur constringere, ut ipsam scilicet 340
2 carnis delectacionem peccatum fateamur. Non enim in for-
nicacione, set in matrimonio Dauid conceptum fuisse
constat, nec indulgencia, hoc est uenia, ut asserunt, inter-
3 cedit, ubi culpa penitus absistit. Quantum uero mihi uide-
tur, quod ait Dauid in iniquitatibus uel peccatis se fuisse 345
conceptum nec addidit quorum, generalem originalis pec-
13,1 n.14 C
320 cf. 1 Cor 7,3 327/332 cf. HIER. uit. Paul. 3 (PL 23,19-20) 335/336 Ps
50(51),7 cit. Comm. Rom. 2,5,19:698 cf. SN 53,4; 130,14 336/339 1 Cor 7,5-6 cf. SN
130,16
320 inuicem debitum ] ⬃ AD inuicem om. E 321 hoc ... possit ] haec ...
possunt AE 323 ad hoc ] agendum add. AE 331/332 necessariam facit ] ⬃
ADE 334 peccato ] peccatum ADE 336 etc. ] om. AE 337 ipsum ] idip-
sum ADE 338 uestram ] etc. tandem add. AE 338/339 dico / secundum
indulgenciam ] ⬃ AE 345 se fuisse ] ⬃ AE 346 addidit ] addit C
14 SCITO TE IPSVM I 13,3 - 13,10
cati maledictionem induxit, qua uidelicet unusquisque ex
culpa priorum parentum dampnacioni subicitur, iuxta
illud, quod alibi scriptum est: Nemo mundus a sorde, | nec |22
infans unius diei, si sit uita eius super terram. 350
4 Vt uero beatus meminit Ieronimus et manifesta racio ha-
bet, quamdiu anima in infantili etate constituta est, peccato
5 caret. Si ergo a peccato munda est, quomodo sordibus pec-
cati immunda est, nisi quia hoc de culpa, illud intelligen-
6 dum est de pena? Culpam quippe non habet ex contemptu 355
dei, quia, quid agere debeat, nondum racione percipit. A
sorde tamen peccati priorum parentum immunis non est, a
qua iam penam contrahit, set non culpam, et sustinet in
pena, quod illi commiserunt in culpa.
7 Sic et, cum ait Dauid in iniquitatibus uel peccatis se esse 360
conceptum, generalis sentenciae dampnacionis ex culpa
priorum parentum se conspexit esse subiectum nec tam ad
proximos parentes quam ad priores haec delicta retorsit.
8 Quod uero apostolus indulgenciam dixit, non ita ut uolunt
est accipiendum, ut indulgenciam permissionis ueniam 365
dixerit peccati. Tale quippe est, quod ait: secundum indul-
genciam, non secundum imperium, ac si diceret ‘secun-
9 dum permissionem non secundum coactionem’. Si enim
uolunt coniuges et pari consensu decreuerint, abstinere
possunt penitus ab usu carnis nec per imperium ad eum 370
sunt cogendi. Quod si non decreuerint, indulgenciam
habent, hoc est permissionem, ut a uita perfectiore in
10 usum declinent laxioris uitae. Non ergo apostolus hoc loco
indulgenciam intellexit ueniam peccati, set permissionem
13,4 par C
349/350 Iob 14,4-5 (LXX) cit. SN 144,1 Exp. Hex. (782A) 351/353 HIER. in
Ezech. 4,16,8 (CCL 75, 168) cit. SN 108,1 Comm. Rom. 2,5,19:439-440 366/367
1 Cor 7,6 cit. SN 130,16 371/373 cf. Probl. 17 (706D-707A) Sermo 20
(518A) 373/374 cf. SN 130,4 (AUG. b. coniug. 10)
348 priorum ] propriorum ABCDE 351 uero ] enim AE 356 quia, quid ]
quicquid B quid D qui quidem quid AE percipit ] percepit C 358 set ] si B
etsi ADE 359 in ] ex BD 360 et ] om. AE eciam D 361 generalis ] ge-
nerali AE 362 priorum ] propriorum AE 364 uero ] si C 366 dixerit ]
dicunt BC 374 intellexit ] indulsit BC
SCITO TE IPSVM I 13,10 - 15,2 15
uite laxioris pro euitacione fornicacionis, ut inferior uita 375
peccati magnitudinem preueniret et minor esset in meritis,
ne maior fieret in peccatis.
14 Hec autem ad hoc induximus, ne quis forte uolens
omnem carnis delectacionem esse peccatum diceret ex
actione ipsum peccatum augeri, cum quis uidelicet con- 380
sensum ipsum animi in exercicium duceret operacionis, ut
non solummodo consensu turpitudinis, uerum eciam
maculis contaminaretur actionis, tamquam si animam
inquinare posset, quod exterius in corpore fieret.
2 Nichil igitur ad augmentum peccati pertinet qualiscum- 385
que operum exsecucio, et nichil animam, nisi quod ipsius
est, inquinat, hoc est consensus, quem solummodo esse
peccatum | diximus, non uoluntatem eum precedentem |24
3 uel actionem operis subsequentem. Et si enim uelimus uel
faciamus, quod non conuenit, non ideo tamen peccamus, 390
cum hec frequenter sine consensu contingant, sicut eco-
nuerso consensus sine istis, sicut iam ex parte monstraui-
4 mus: de uoluntate quidem sine consensu in eo, qui incidit
in concupiscenciam uisae mulieris uel fructus alieni nec
tamen in consensum pertractus est, de consensu uero malo 395
sine mala uoluntate in illo, qui dominum suum inuitus
interfecit.
15 De his autem, quae fieri non debent, quam sepe abs-
que peccato fiant, cum per uim scilicet aut ignoranciam
2 committantur, neminem latere arbitror: ueluti si qua uim 400
passa cum uiro alterius concubuerit, uel aliquis quoquo-
14,2 par B
14,3 n.15 par C
383/384 cf. Mt 15,11.15-20 cit. Epist. 8 (276:22-24; cf. 25-28) 400/401 cf. SN
143,12 (AUG. civ. 1,19) TChr 2,117 (Lucretia)
15,3 par B
16,1 n.16 C
408 Dt 5,21 408/411 cf. Exp. or. dom. 51 411/414 Mt 5,28 cf. Probl. 24
(710D) 421/422 cf. TSch 3,39:533-535 423/424 cf. SN retr. Aug. (540:235;
556:668) 425/426 Lc 18,20 (Dt 5,17.20; Ex. 20,13.16)
16,8 n.17 C
429 cf. GUILL.-S.THEOD. Disp. 12 (282A) 436/437 cf. Dt 27,22 Leu 20,17
453/454 AUG. doctr. chr. 3,10 (CCL 32,87) 454/455 Gal 5,14 cit. Sermo 5
(421C)
456/457 Rom 13,10 cit. SN 140,5; 142,3 Coll. 99 Probl. 16 (703D) Sermo 32
(577A) 457/460 cf. SN 142,8 (AUG. s. 142) TChr 3,56:740-741 Comm. Rom.
2,4,5:57-58; 3,8,18:312-316 Conf. fid. Vn. 13 461/463 uid. 779-784 cf. TChr
5,49:739-741 Comm. Rom. 1,1,17:640-642; 1,2,6:57-58 463/473 cf. SN 143,20 (AUG.
ep. Io. tr. 7,7) Coll. 214 468 Rom 8,32 Gal 2,20 470 cf. Coll. 212 471/
472 uid. 685-687 cf. AUG l.c. Coll. 211 Epist. 2 (72:15-16) Comm. Rom. 1,1,17:644-
645 474/479 cf. Coll. 213; 216 480/486 cf. Coll. 217 Comm. Rom. 1,3,12:287-
292
456 ergo ] om. ADE 457 ad meritum refert ] meriti est C 460 quo-
cumque ] in hoc add. C 461 opera, quae ] quod C 465 Ihesum ] Christum
add. ADE eciam ] et AE 468 apostolus meminit ] ⬃ ADE 469 deus
fecit ] fecit om. AE 470 Aut ] Nam et ADE ei prodesse ] esse proficuum ei
B 471/472 pensanda sunt ] pensat deus ADE 478/479 pro diuersitate ]
per diuersitatem AE 479 male et bene ] ab uno male (bene D), ab altero bene
(male D) ADE 480 quoque ] om. AE
SCITO TE IPSVM I 17,5 - 18,5 19
ret, nisi quod a deo facere permittitur, cum uel iniquum
punit pro meritis uel ad purgacionem uel exemplum
pacienciae iustum aliquem permittitur affligere? Set quia id,
quod agere eum deus permittit, nequicia sua stimulante
agit, sic potestas eius bona dicitur uel eciam iusta, ut 485
6 uoluntas eius semper sit iniusta. Hanc enim a deo accipit,
illam a se habet. Quis eciam electorum in his, quae ad
opera pertinent, ypocritas potest adequare? Quis tanta
sustinet uel agit amore dei, quanta illi cupiditate humane
laudis? 490
18 Quis denique nesciat nonnumquam ea, quae deus
prohibet fieri, recte geri uel esse facienda, sicut econtrario
nonnulla quandoque precipit, quae tamen minime fieri
2 conuenit? Ecce enim nonnulla nouimus | eius miracula, |30
quibus cum infirmitates curauerit, reuelari prohibuit, ad 495
exemplum scilicet humilitatis, ne quis forte de gracia simili
3 collata sibi gloriam appeteret. Nec tamen minus illi, qui
beneficia illa susceperant, publicare illa cessabant, ad ho-
norem scilicet eius, qui et illa fecerat et reuelari prohibe-
bat. De qualibus scriptum est: Quanto eis precipiebat, tanto 500
4 magis plus predicabant etc. Numquid tales reos transgres-
sionis iudicabis, qui contra preceptum, quod acceperant,
egerunt atque hoc eciam scienter? Quid eos excuset a
transgressione nisi, quia nichil egerunt per contemptum
precipientis, quod ad honorem ipsius facere decreuerunt? 505
5 Dic, obsecro, si precepit Christus, quod precipiendum non
fuit, aut si illi dimiserunt, quod tenendum fuit.
Fuit bonum precipi, quod non fuit bonum fieri.
17,6 n.18 C
487/490 cf. Epist. 4 (82:9-11); 5 (248,26-29) Sent. 34:35-36 Comm. Rom. 4,14,17:260-
263 491/545 cf. Sent. 26:37-75 500/501 Mc 7,36
485 sic ] sicut BCD 488 ypocritas ... adequare ] ypocritis ... adequari ADE
489 illi ] ille BD illa C 493 minime fieri ] ⬃ ADE 494 nouimus eius ] ⬃
CD 495 reuelari ] reuelare corr. B 496/497 simili collata sibi ] sibi collata
simili ADE 499 reuelari ] reuelare BD 499/500 prohibebat ] prohibuerat
ADE 500 precipiebat ] ne dicerent (deberent D) add. ADE 501 magis
plus ] plus om. C magis om. ADE 502 iudicabis ] iudicamus C 503 Quid ]
Quis AE 506 precepit ] precipit BC non ] om. BCD 508 fieri. ] fieri? B
20 SCITO TE IPSVM I 19,1 - 19,7
19 Vtique et in Habraham accusabis dominum, cui pri-
mum precepit de immolando filio, quod postmodum ipse 510
inhibuit. Numquid non bene precepit deus id fieri, quod
non erat bonum fieri? Si enim bonum, quomodo postea
2 prohibitum? Si autem idem et bonum fuit precipi et bonum
prohiberi – nec enim quicquam absque racionabili causa
fieri deus permittit necdum facere consentit –, uides, quia 515
sola intencio precepti, non actio facti deum excusat, cum
3 id bene precipit, quod non est bonum fieri. Non enim deus
ad hoc intendebat uel agi disposuerat, ut Habraham filium
immolaret, set ut ex hoc maxime obediencia eius et con-
stancia fidei uel amoris in eum probaretur et in exemplo 520
4 nobis relinqueretur. Hoc enim patenter et dominus ipse
postmodum profitetur, cum ait: Nunc cognoui, quod timeas
deum, ac si aperte diceret: ‘Ad hoc tibi istud precepi, ad
quod te paratum exhibuisti, ut ab aliis facerem cognosci,
5 quod ante secula de te ipse cognoueram.’ Recta igitur hec 525
intencio fuit dei in facto, quod rectum non fuit. Et sic
recta prohibicio eius in illis, quae diximus, quae ad hoc
prohibuit, non ut prohibicio teneretur, set ut uitandae
gloriae nobis infirmis exempla darentur.
6 Precepit itaque deus, quod fieri bonum non fuit, sicut 530
econtrario prohibuit, | quod fieri bonum fuit. Et sicut ibi |32
eum excusat intencio, ita et hic eos, qui preceptum opere
7 non impleuerunt. Sciebant quippe non ob hoc eum prece-
pisse, ut teneretur, set ut predictum exemplum preponere-
tur. Salua itaque uoluntate iubentis non eum contemp- 535
serunt, cuius uoluntati se non esse contrarios intellexerunt.
514/515 cf. CALC. Tim. 28a (Waszink 20) cit. TChr 1,2:33-35; 5,7:96-98 TSch 3,7:89-
92; 3,32:435-436; 3,45:612 Coll. 128; 210; 219 Comm. Rom. 1,3,8:209-212; 4,9,21:260-261
Sent. 20:22-23 THOM.-MOREN. Disp. 3,58-60 522/523 Gen 22,12 cit. Exp. Hex.
(740A)
20,1 n.19 C
537 dei pensemus ] dei om. AE ⬃ D 544 precipit ] precepit C hoc add.
B 544/545 quod tamen minime conuenit fieri ] om. B mg C 546 breui ]
quod tamen minime conuenit (conuenit om. B) fieri add. BC (del. C )
550 consensu ] consensum C contemptu ] contemptum BCD 551 denique ]
deinde B om. AE mali operacionem ] malique operationem A operacionem-
que mali E 553 perficere ] efficere B 556/557 dicimus ] om. AE 557 mo-
dis ] dicimus add. AE
22 SCITO TE IPSVM I 21,4 - 22,2
mortalitatem promisit. Delectacio successit, cum mulier ui-
dens lignum pulcrum et ipsum intelligens suaue ad ues-
cendum in concupiscenciam eius exarsit, cibi uoluptate,
quam credebat, correpta. Quae cum reprimere concupis- 565
cenciam deberet, ut preceptum seruaret, consenciendo in
5 peccatum tracta est. Quod eciam peccatum, cum | per pe- |34
nitenciam deberet corrigere, ut ueniam mereretur, ipsum
denique consummauit in opere et ita tribus gradibus ad
perpetrandum peccatum incessit. 570
6 Sic et nos frequenter non ad peccandum, set ad peccati
perpetracionem hisdem passibus peruenimus, suggestione
scilicet, hoc est exhortacione alicuius nos incitantis ad
7 aliquid agendum, quod non conuenit. Quod quidem agere
si delectabile esse nouerimus, ante ipsum eciam factum 575
ipsius facti delectacione mens nostra corripitur et in ipsa
cogitacione per delectacionem temptatur. Cui uidelicet
delectacioni dum assentimus per consensum, peccamus.
His tandem tribus ad operacionem peccati peruenimus.
22 Sunt qui suggestionem carnis, eciam si persona sug- 580
gerens desit, comprehendi nomine suggestionis uelint,
ueluti si quis uisa muliere in concupiscenciam eius incidat.
Set haec profecto suggestio nichil aliud quam delectacio
2 uidetur esse dicenda. Quam quidem delectacionem iam
quasi necessariam factam et ceteras huiusmodi, quas non 585
esse peccatum supra meminimus, humanam temptacionem
apostolus uocat, cum ait: Temptacio uos non apprehendit
nisi humana. Fidelis autem deus, qui non pacietur uos
22,1 n.20 C
562/564 cf. Gen 3,6 582 uid. 411-413 583/584 cf. GREG.-M. Mor. 32,19
(CCM 143B, 1654) ISID. Sent. 2 (PL 83,619) 584/600 cf. ANSELM.-LAUD. Sent.
134 587/590 1 Cor 10,13
22,3 n.21 C
22,6 n.22 C
592 gerendum ] agendum ADE ulla ] illa ADE 596 ille ] om. ADE
597 me ] domine add. AE 599 sunt facte ] ⬃ AE 601/602 apprehendit ]
apprehendat ABDE 602 ac ] tamquam BD diceret ] diceretur B
607 deus ] om. D est add. C qui non patietur uos temptari add. AE 611 Tunc
... patitur ] Nec uero nos pacietur B
24 SCITO TE IPSVM I 22,8 - 23,5
eam sic nos exercet, ut, deinceps cum occurrerit, minus
grauare possit, et iam minus impetum hostis senciamus, de
9 quo iam triumphauimus et perferre nouimus. Omnis
quippe pugna, quam nondum experti sumus, grauius sus- 620
tinetur et amplius formidatur. Cum uero in consuetudinem
uictoribus uenerit, pariter uirtus eius et metus euanescit.
23 Sunt autem suggestiones non solum hominum, set
eciam demonum, quia et isti ad peccatum nonnumquam
2 nos incitant, non tam uerbis quam factis. Periti quippe 625
nature rerum tam ingenii subtilitate quam longa experien-
cia, unde et demones, hoc est scientes, sunt appellati,
nouerunt uires rerum naturales, unde ad libidinem uel ad
ceteros impetus humana infirmitas facile possit com-
3 moueri. Sic et in languorem deo permittente nonnumquam 630
aliquos mittunt ac postmodum supplicantibus sibi remedia
conferunt et frequenter, cum cessant ledere, curare cre-
4 duntur. Denique in Egipto multa contra Moysen mirabiliter
operari per magos sunt permissi, ea quidem naturali ui
rerum, quam nouerant, non tam eorum, quae faciebant, 635
creatores dicendi quam compositores, ueluti siquis iuxta
documentum Virgilii tonsa carne tauri apes inde produce-
ret, non tam apium creator, quam naturae preparator
dicendus esset.
5 Ex hac itaque rerum pericia, quam habent in earum 640
naturis, demones nos in libidinem uel in ceteras animae
passiones commouent, quacumque arte nobis ignorantibus
623/625 cf. ISID. Sent. 2 (PL 83,619) 627 cf. LACT Inst. 2,14,6 (CSEL 19,163)
AUG. ciu. 9,20 (CCL 47,268) MACR. Sat. 1,23,7 (Willis 124) ISID. Etym. 8,11,15 (Lindsay)
PETR.-VEN. Ep. 93 (Constable 250) 633/634 cf. Ex 7,11; 8,3 636/639 cf. VERG.
georg. 4,281-314 640/648 cf. GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,10 (Leclercq 378)
Disp. 10 (281A/D) BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 10 (SBO 8,25)
24,1 n.25 par C spsubt splg B subt Cur opera peccati magis quam ipsum
punia<n>tur ADE
649/653 uid. 274-276 651 uid. 231-232 657/668 cf. e.g. Paenit. Hubert.
19 De infantibus oppressis (CCL 156,110) GRAT. C.2 q.5 c.20 663/664 Ps.-AUG.
s. 107,4 (PL 39, 1958) cit. SN prol. (217-218) SN 138,16 Comm. Rom. 4,13,10:239-240
643 stratu ] om. B tactu Cousin 644 exterius ... interius ] ⬃ ADE
647 pacandos ] aplicandos B nostros ] aptae add. ADE 647/648 nosset ...
posset ] nossent ... possent ADE 647 hec ] hoc AE 649 Sunt ] etiam add.
ADE 651 eciam ] non AE augmentum peccati ] ⬃ ADE 653 Quibus ]
quidem add. AE 654 quod ] om. BC 654/655 magnam ... institui penam ]
magna ... instituitur pena AE (cf. 1295-96 C) 658/659 lactentem ] lactantem
B 666 commisit ] commiserat B commiserit ADE 667 feminae ] mulieres
B
26 SCITO TE IPSVM I 24,4 - 25,5
5 cauciores reddantur. Nonnumquam eciam contingit ali-
quem ab inimicis suis apud iudicem accusari et tale quid
illi imponi, unde illum innocentem esse iudex agnoscit. 670
6 Quia tamen illi instant et audienciam in iudicio postulant,
statuto die causam ingrediuntur, testes proferunt licet fal-
sos ad eum, quem accusant, conuincendum. Quos tamen
testes cum nequaquam iudex manifestis de causis refellere
possit, eos suscipere lege | compellitur et eorum proba- 675 |40
7 cione suscepta punit innocentem. Debet ergo punire illum,
qui puniri non debet? Debet utique, quia, quod ille non
meruit, hic secundum legem iuste agit.
25 Ex his itaque liquet nonnumquam penam racionabi-
liter iniungi, ubi culpa non precessit. Quid igitur mirum, 680
si, ubi culpa precesserit, operacio subsecuta penam au-
geat, apud homines quidem in hac uita, non apud deum in
2 futura? Non enim homines de occultis, set de manifestis
iudicare possunt, nec tam culpe reatum quam operis pen-
3 sant effectum. Deus uero solus, qui non tam, quae fiunt, 685
quam, quo animo fiant, attendit, ueraciter in intencione
nostra reatum pensat et uero iudicio culpam examinat.
Vnde et probator cordis et renum dicitur et in abscondito
4 uidere. Ibi enim maxime uidet, ubi nemo uidet, quia in
puniendo peccatum non opus attendit set animum, sicut 690
nos econuerso non animum, quem non uidemus, set opus
5 quod nouimus. Vnde sepe per errorem uel per legis, ut
25,1 n.26 C
25,1 precessit. ] par B
668/678 cf. TSch 3,52:710-718 Comm. Rom. 2,5,19:622-630 683/685 cf. Coll.
99 685/689 cf. SN prol. (99:238) TChr 5,41:583-585 Epist. 4 (81:21-22); 5 (251:11)
Sermo 14 (492A) Comm. Rom. 1,2,6:57-62; 4,14,23:324-325 Sent. 34:38-39 688 Ps
7,10 (HIER. iuxta Hebr.) cf. Ier 11,20; 17,10; 20,12 688/689 Mt 6,4.6.18
695 Dan 13,42 cf. Sermo 29 (561B) 698/703 cf. Comm. Rom. 1,2,9:161-175
699/700 cf. TChr 5,4:45-51 = TSch 3,4:42-47 Comm. Rom. 1,1,19:700-704 706/
708 Gal 5,17 cit. SN retr. Aug. (557:714) Probl. 14 (697C); 28 (712C) Comm. Rom.
3,7,17:696-697; 3,8,13:220-221 713 Prou 24,12 cf. Exp. or. dom. 16 Sermo 14
(489C) Epist. 8 (275:40) Hymn. Par. 112,2,12-13
721 Mt 18,15 cit. SN 61,5 732 cf. OVID. met. 2,545-46 GREG.-M. Mor. 4,27 (CCL
143, 193) et al. 732/738 cf. CIC. inu. 1,4,5 Sent. 32:128-134 739/744 cf. CASS.
hist. trip. 9,35,5 (CSEL 71,554) Coll. can. 2,78 (CCM 6, 225-227) 741 1 Cor 3,16.17
2 Cor 6,16 744/747 cf. Paenit. Burg. 11.40 (CCM 156, 64-65) et al. IVO Decr.
16,329 (PL 161,962D) Conc. Lat. II c. 18 (Alberigo 201)
721 illum ] eum C etc. ] inter te et ipsum solum add. ADE 724 Set ] Si
AE 725 corrumpere possit ] ⬃ C 728 desint ] desunt ADE 729 eam ]
etiam AE 731 perniciosior ] perniciosius ABCDE per ] om. D 734/
735 preueniendum ] puniendum AE 738 precesserit ] precessit AE 740 in
ecclesia / corrupisse ] ⬃ AE 742 confractione corporalis templi ] infractione
corporalis templi ADE corporalis templi fraccione C
SCITO TE IPSVM I 28,3 - 29,4 29
domorum maiori pena uindicamus | quam incendia ui 745 |44
peracta fornicacionum, cum longe apud deum hec illis
4 habeantur grauiora. Et hec quidem non tam iusticiae
debito quam dispensacionis aguntur temperamento, ut,
quemadmodum diximus, publica preueniendo dampna
5 communi consulamus utilitati. Sepe igitur minora peccata 750
maioribus penis uindicamus non tam equitate iusticiae
attendentes, quae culpa precesserit, quam discrecione
prouidenciae cogitantes, quanta hinc contingere incommo-
6 ditas possit, si leuiter puniantur. Culpas itaque animi
diuino reseruantes iudicio, effecta earum, de quibus iudi- 755
care habemus, prosequimur nostro, dispensacionem in
talibus, hoc est prouidenciae quam diximus racionem,
magis quam equitatis attendentes puritatem.
29 Deus uero uniuscuiusque penam secundum culpe
quantitatem disponit. Et quicumque ipsum equaliter con- 760
tempnunt, equali postmodum supplicio puniuntur, cuius-
2 cumque condicionis aut professionis fuerint. Si enim
monachus et laicus in consensum fornicacionis pariter
ueniant, et mens quoque laici in tantum sit accensa, ut
neque ipse, si monachus esset, pro reuerencia dei ab ista 765
turpitudine desisteret, eandem quam monachus penam
3 meretur. Sic et de illis senciendum est, quorum alter mani-
feste peccans multos scandalizat ac per exemplum corrum-
4 pit, alter uero, cum occulte peccet, soli sibi nocet. Si enim
is, qui occulte peccat, in eodem quo ille proposito et pari 770
contemptu dei persistit, ut, quod alios non corrumpit, for-
28,5 par B
28,6 n.29 C
750 cf. CIC. inu. 1,40,73; 1,69,14 751 uid. 2085 cf. Exp. or. dom. 48 Comm.
Rom. 2,5,19:466 767/774 cf. SN 149,1 (ISID. sent. 2,20)
29,5 par B
30,3 n.30 C
774/778 cf. Epist. 2 (72:15-16) 779/784 uid. 461-463 cf. SN 141,7a (Orlandi,
Coll., n. 255) Coll. 116; 205 TChr 5,49:696-698 Comm. Rom. 1,2,6:65-68 Sent. 34:42-
43 784/787 AUG. ench. 96 (CCL 46,100) cit. Coll. 222 Comm. Rom. 1,3,6:171-172
Sent. 20:129-131 cf. Coll. 202 Comm. Rom. 4,12,15:269 TSch 3,118:1599-1601 Sent. 20:61-
62; 26:70-72 uid. 1620
776 ne ] cf. introd. nequit B 777 ipsum animum in proposito ] ipsum pro-
positum C 779 supra diximus ] prediximus AE 780 omnia ] omniaque
ADE indifferentia ] sunt add. B 782 illa ] ea AE 785/786 deus utatur ]
⬃ AE 789 atque ] ac AE 792 figuramus ] significamus BD 794 nichil
boni in se habere ex hoc ] nichil boni in hoc habere in se C nichil bonum se ha-
bere ex hoc B nichil in se boni habere ex hoc AE monstratur ] demonstratur C
SCITO TE IPSVM I 30,5 - 31,8 31
que est bonitas, unde tam intencio quam operacio bona
dicitur, sicut una est bonitas, ex qua bonus homo et filius
boni hominis appellatur, uel una bonitas, ex qua bonus
homo et bona hominis uoluntas dicitur. 800
31 Qui ergo solent obicere operacionem quoque inten-
cionis remuneracione dignam esse uel ad aliquod remune-
racionis augmentum proficere, attendant, quam nugatoria
2 sit eorum obiectio. Duo, inquiunt, bona sunt: intencio
bona et bone intencionis effectus, et bonum bono adiunc- 805
tum plus aliquid ualere quam singula debet.
3 Quibus respondeo, quod si ponamus plus illud totum
ualere quam | singula, numquid ideo maiori remunera- |48
4 cione dignum cogimur concedere? Non utique. Multa
quippe sunt tam animata quam inanimata, quorum multi- 810
tudo ad plura utilis est quam unumquodque in ea multitu-
dine comprehensum, quibus tamen omnibus nulla prorsus
5 remuneracio debetur. Ecce enim bos boui uel equo adiunc-
tus siue lignum ligno uel ferro res quidem bone sunt, et
plus eorum multitudo quam singula ualet, cum tamen 815
nichil omnino remuneracionis amplius habeat.
6 Reuera, inquies, ita est, quia non sunt talia, quae mereri
possunt, cum racione careant.
7 Set numquid opus nostrum racionem habet, ut mereri
aliquid possit? 820
8 Nequaquam, inquies, set tamen mereri opus quoque
dicitur, quia nos mereri facit, hoc est dignos remunera-
cione uel saltem maiore.
31,1 n.31 C
31,3 n.32 C
801/898 cf. SN 142 Comm. Rom. 2,4,8:129-135 GUALT.-MAUR. Epist. Abael. (Ostlen-
der 40:15-17) Cap. her. 10 BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 12 (SBO 8,39) Apol. 2:25-26
825/833 cf. TSch 3,116:1541-48 Sent. 34,49-54 848/849 uid. 19-20 cf. Rom 1,28
824 hec ] om. B hoc AE iam ] om. A 825 supra ea quae ] extra ea quae
ADE supra id, quod C habe ] accipe ADE 827 effectum ] uel uotum add.
B 828 parauerat ] praeparauerat AE 832 deo efficere ] ⬃ C deo facere
AE 833 ualuit ] potuit AE 836 proficere ipsa ] ⬃ C homines essent ]
⬃ C 839 existimare ] estimare C 843 diuiciarum ] rerum AE facere /
deo cariorem ] ⬃ AE deo facere cariorem B 844 quicquam ] de remunera-
cione operum temporalium add. B 845/846 retribui ] tribui ADE 846 re-
tribucione ] remuneracione B 848 quae conuenit ] om. D quae conueniunt
AE 849 conuenit ] conueniunt AE
SCITO TE IPSVM I 33,1 - 33,5 33
33 Denique ut ad premissa redeamus, ubi uidelicet dic- 850
tum est, quia bonum bono additum quoddam melius efficit
quam unumquodque ipsorum per se sit, uide ne illuc
usque ducaris, ut Christum, id est hominem et deum sibi
inuicem in persona unitos, melius quiddam dicas, quam
ipsa Christi diuinitas uel humanitas sit, hoc est ipse deus 855
2 homini unitus uel ipse homo a deo assumptus. Constat
quippe in Christo tam assumptum hominem quam deum
assumentem esse bonum et utramque naturam uel sub-
stanciam non nisi bonam intelligi posse, sicut et in singulis
hominibus tam corporea quam incorporea substancia bona 860
est, licet ad dignitatem uel meritum animae bonitas corpo-
3 ris nichil referat. At uero quis totum id, quod Christus
dicitur, hoc est deum simul et hominem, uel quamcumque
rerum multitudinem deo preferre audebit, tamquam eo
aliquid melius esse possit, qui et summum bonum est et 865
ab ipso, quicquid boni habent, accipiunt omnia?
4 Quamuis enim ad aliquid agendum nonnulla ita necessa-
ria uideantur, ut non id facere deus sine illis possit tamquam
quibusdam amminiculis uel “primordialibus causis”, “nichil”
tamen, quantacumque sit rerum magnitudo, “deo melius” 870
5 dici potest. Et si enim bonarum rerum numerus constat, ut
bonitas in pluribus sit, non ideo bonitatem maiorem esse
contingit, ueluti si sciencia in pluribus habundet aut scien-
ciarum numerus crescat, non ideo scienciam cuiusque
33,1 n.33 C quod in Christo unitas diuinitatis et humanitatis non sit melior
quam diuinitas mg C par B subt Quod deus et homo in Christo uniti non sit
melius aliquid quam solus deus ADE
33,2 spsubt splg B
850/852 uid. 804-806 852/866 cf. Exp. Symb. Ap. (624A/C) Sent. 24
869 cf. AUG. Gn. litt. 6,10 (CSEL 28/1,182) Exp. Hex. 1 (734A); 4 (753D); 6 (767B;
769D; 775B) TSch 3,94:1239 869/870 cf. AUG. diu. qu. 50 (CCL 44A, 77) cit. TChr
5,35-b:6 = TSch 3,31:420
33,6 par B
34,1 n.34 C subt Quod multitudo bonorum non est melius uno bonorum
AE Quod multitudo bonorum non prefertur uno D
35,1 splg B subt Quod (in add. E) intentione bona sit opus bonum AE De
opere bono et intencione D
36,1 n.35 C splg B subt Vnde bona intentio sit dicenda (dicatur D) ADE
905/912 cf. BOETH. in herm. comm. sec. 2,6 (2 Meiser 133) 913/940 cf. Coll.
18 TSch 3,116 Comm. Rom. 4,13,10:230-231 915 uid. 79; 942 cf. AMBR. Ps. 118 3,47
(CSEL 62,67) Aug. en. ps. 52,2 (CCL 39,639) 917/918 Io 16,2 cit. Comm. Rom.
4,14,23:328-329 919/920 Rom 10,2 cit. Sermo 29 (557A) cf. Comm. Rom.
4,10,2:24-25 925/933 cf. AUG. s. dom. m. 2,45.76 (CCL 35,136-137.174-175) c. Iul.
4,33 (PL 44,755) SN prol. (97-98:215-216) TChr 5,49 TSch 3,116:1550-51 Comm. Rom.
1,1,17:636-640; 1,3,12:304-306;
37,1 n.36 C subt Quod peccatum non est nisi contra conscientiam ADE
37,2 splg B
929/931 Mt 6,22-23 Lc 11,34 931/933 cf. TChr 5,49 937/940 cf. Aug. c.
Iul. 4,32 (PL 44,754) SN 141 TChr 2,36 Comm. Rom. 2,4,17:807-809 941/1165 cf.
Comm. Rom. 4,14,23:326-348 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,13 (Leclercq 378) Disp. 13
(282B) Cap. her. 11 BERN.-CLAR. Ep. 77,16-17 (SBO 7,196-197) 190 cap. 9 (SBO 8,39)
Apol. 2:21-23 Conf. fid. Vn. 9 942 uid. 79; 915 953/955 1 Io 3,21 cf. Epist. 8
(268:17-25) Probl. 13 (696A/B)
929 uidelicet dixerit ] diceret ADE 930 oculus ] tuus add. ADE 932/
933 possunt ] possit AE 935 estimatur ] existimatur ADE 939/940 sua ... se
deo ] sua se ... deo AE 941 quaerat ] querit C 945 descripsimus esse ] ⬃
AE 952/953 bene se ] ⬃ BD 953 dicat ] dicit CD
SCITO TE IPSVM I 37,2 - 38,4 37
nostrum non reprehendit nos, fiduciam habemus ad
deum, tamquam si diceret: ‘Vbi contra conscienciam nos- 955
tram non presumimus, frustra nos apud deum de culpa
3 reos statui formidamus’? Aut si talium ignorancia peccato
minime est ascribenda, quomodo ipse dominus pro cruci-
figentibus se orat dicens: Pater, ignosce his, quia nesciunt,
quid faciunt, uel Stephanus hoc instructus exemplo pro 960
lapidantibus supplicans ait: Domine, ne statuas illis hoc
4 peccatum ? Non enim ignoscendum uidetur, ubi culpa non
precessit, nec aliud solet dici “ignosci” nisi ‘penam condo-
5 nari’, quam culpa meruit. Stephanus insuper “peccatum”
patenter appellat, quod de ignorancia erat. 965
38 Set ut obiectis plenius respondeamus, sciendum est
2 nomen peccati diuersis modis accipi. Proprie namque pec-
catum dicitur ipse dei contemptus uel consensus in malum,
ut supra meminimus, a quo paruuli sunt immunes et natu-
rales stulti. Qui cum merita non habeant tamquam racione 970
carentes, nichil eis ad peccatum imputatur et solummodo
3 per sacramenta ecclesiae saluantur. Dicitur eciam pecca-
tum hostia pro peccato, secundum quod apostolus
4 dominum Ihesum dicit “factum esse peccatum”. “Pena”
eciam “peccati” dicitur peccatum siue maledictum, iuxta 975
quod dicimus “peccatum dimitti”, hoc est ‘penam condo-
nari’, et dominum Ihesum “portasse peccata nostra”, hoc
38,1 n.37 par C splg B subt Quot modis peccatum dicatur ADE
959/960 Lc 23,34 cit. SN 153,6 cf. Comm. Rom. 4,14,23:340-341 961/962 Act
7,59 cit. Sermo 32 (577A; 578D) 966/998 uid. 1083-98 cf. Comm. Rom. 2,4,8:138;
2,5,19:354-378 969/972 cf. Probl. 24 (710C) Sent. 33:56-58 973 Leu 14,13
974 cf. 2 Cor 5,21 Sermo 5 (422C) TSch 2,136:2014 974/975 cf. SN 145,7-9.11
Sermo 3 (404A) Comm. Rom. 2,5,19:368-372; 3,8,3:33-37 975 cf. Gal 3,13 Sermo 12
(481A/B) 975/977 uid. 963-964; 1531-33; 1569-71 976 cf. Num 14,19 Mt
6,14-15 et al. 977 Is 53,4,11 (VL) cf. 1 Petr 2,24
39,1 n.38 C
979/982 GUILL.-S.THEOD. Ep. Gaufr. 3,11 (Leclercq 378) Disp. 11 (281D/282A) Cap.
her. 8 BERN.-CLAR. Ep. 190 cap. 8 (SBO 8,39) Apol. 2:20 Conf. fid. Vn. 8 980/
981 cf. Rom 5,12 987/989 Symb. Athan. 42 (Turner 407-411) cit. Cap. her. 10 cf.
Exp. Symb. Athan. (631C-632C) 994 cf. TSch 2,132:1971-73 Epist. 2 (72:15) Sermo
23 (529A); 33 (596A) Comm. Rom. 1,2,6:63; 3,8,18:319 Sent. 32:103-104 Conf. fid. Vn.
13,3 de spiritu sancto: TSum 3,89 = TChr 4,147 = TSch 2,176 Sent. 18:16-17.33-34;
22,13-14 Apol. 6:113-114
40,2 n.39 C
1006/1011 cf. Coll. 217 HC 1591-97 Comm. Rom. 3,8,28:438-443 1007 cf. Coll.
128; 210; 220 Comm. Rom. 4.9.21:259 Sent. 20:20-21 1012/1013 Io 9,3 cit. Comm.
Rom. 2,5,19:447-450 1015 uid. Gen 19 cf. Comm. Rom. 2,5,19:609-611
1023 Lc 23,34 uid. 959-960; 1989-90
1030/1031 cf. Mt 5,44 Lc 6,27-28 1036/1060 cf. 1(3) Reg. 13,11-32 1041/
1042 GREG.-M. Mor. 16,10 (CCL 143A,806) 1044/1046 cf. Sent. 21:19-20
1046/1047 cf. Gen 22 1047/1048 cf. Ion 3
1032 ignosce ] dimitte ADE 1034 non sine causa ] sine causa B sine culpa
C 1042 consilium ] uero add. AE 1045 presciencia ] presencia BC
1047/1048 comminacionem ] in add. BC del. C 1048 ita ut ] sic ut A sicut
DE 1052 asserebat ] dicebat C 1053 cibo reficeret ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 41,5 - 42,5 41
6 illud in eo compleri, quod alibi domino dicitur: Tu deus,
cum iustus sis, iuste omnia disponis; eum quoque, qui non
debet puniri, condempnas. “Condempnas”, inquit, ‘ad mor-
tem non eternam, set corporalem’. 1060
42 Sicut enim sine meritis nonnulli saluantur, ut | par- |62
uuli, et sola gracia uitam assecuntur eternam, ita non
absurdum est nonnullos penas corporales sustinere, quas
non meruerunt, sicut et de paruulis constat sine baptismi
gracia defunctis, qui tam corporali quam eterna morte pu- 1065
niuntur et multis passionibus innocentes eciam affliguntur.
2 Quid itaque mirum, si crucifigentes dominum ex illa iniusta
actione, quamuis eos ignorancia excuset a culpa, penam,
ut diximus, temporalem non irracionabiliter incurrere pos-
3 sent? Atque ideo dictum est “ignosce illis”, hoc est ‘penam, 1070
quam hinc, ut diximus, non irracionabiliter incurrere pos-
sent, ne inferas’.
4 Sicut autem, quod isti per ignoranciam egerunt, uel ipsa
eciam ignorancia peccatum proprie, hoc est contemptus
dei, non dicitur, ita nec infidelitas, quamuis ipsa necessa- 1075
rio aeterne uitae aditum adultis racione iam utentibus in-
5 tercludat. Ad dampnacionem quippe sufficit eis euangelio
non credere, Christum ignorare, sacramenta ecclesiae non
suscipere, quamuis hoc non tam per maliciam quam per
ignoranciam fiat. De qualibus et ueritas ait: Qui non credit 1080
iam iudicatus est, et apostolus: Et qui ignorat, inquit,
ignorabitur.
42,2 n.40 C
1057/1059 Sap 12,15 (VL) 1061/1066 cf. SN 108 Comm. Rom. 2,5,19:477-
485.526-593 1068 cf. TSch 3,117:1555-56 Comm. Rom. 4,14,23:336-337 1077/
1080 cf. TChr 2,15:242-250.112:1682-85 Comm. Rom. 1,1,20:822-825; 1,2,1:1-5 1080/
1081 Io 3,18 cit. Comm. Rom. 1,2,6:107-108; 4,14,23:347 1081/1082 1 Cor 14,38 uid.
1427
1057 compleri ] impleri AE 1058 eum ] corr. C cum B cum eum ADE
1059 condempnas 1 ] condempnes AE 1065/1066 puniuntur ] dampnantur
AE 1066 multis passionibus ] multi AE innocentes eciam ] ⬃ AD eciam
om. E 1068 excuset ] excusat ADE 1070 ignosce ] dimitte ADE 1071/
1072 possent ] possunt BC 1077 eis ] om. ADE 1080 qualibus ] libet B
qualibet D
42 SCITO TE IPSVM I 43,1 - 44,3
43 Cum autem dicimus ignoranter nos peccare, hoc est
tale quid, quod non conuenit, facere, peccare non in con-
2 temptu, set in operacione sumimus. Nam et philosophi 1085
peccare dicunt inconuenienter aliquid facere, quamuis
3 illud nichil ad offensam dei uideatur pertinere. Vnde Aris-
totiles in AD ALIQUID, | cum de uiciosa relatiuorum assigna- |64
cione loqueretur, ait: “At uero aliquociens non uidebitur
conuerti, nisi conuenienter, ad quod dicitur, assignetur. Si 1090
enim peccet is, qui assignat, ut ala si assignetur auis, non
4 conuertitur, ut sit auis alae.” Si ergo isto modo peccatum
dicamus omne, quod uiciose agimus uel contra salutem
nostram habemus, utique et infidelitas et ignorancia
eorum, que ad salutem credi necesse est, peccata dicemus, 1095
5 quamuis ibi nullus contemptus dei uideatur. Proprie tamen
peccatum illud dici arbitror, quod nusquam sine culpa con-
tingere potest.
44 Ignorare uero deum uel non ei credere uel opera
ipsa, que non recte fiunt, multis sine culpa possunt acci- 1100
2 dere. Siquis enim euangelio uel Christo non credat, quia
predicacio ad ipsum non peruenerit, iuxta illud apostoli:
Quomodo credent ei quem non audierunt? Quomodo
autem audient sine predicante ?, quae hinc ei culpa potest
assignari, quod non credit? 1105
3 Non credebat Cornelius in Christum, donec Petrus ad
eum missus de hoc ipsum instruxit. Qui quamuis antea
lege naturali deum recognosceret atque diligeret, ex quo
meruit de oracione sua audiri et deo acceptas elemosinas
43,1 n.41 C
44,3 n.42 C
44,4 n.43 C
1115 Ps 36(35),7 cf. SN 113,8; 146,2 Planctus 4,1-2 1119 Mt 8,19 Lc 9,57
1120/1122 cf. Mt 8,21-22 1124/1126 Mt 11,21 Lc 10,13 cf. Probl. 25
44,9 n.44 C
1140/1143 cf. Sent. 36:11-13 1148/1149 cf. BURCH. Decr. 19,5 (PL 140,953C/D)
Comm. Rom. 3,7,16:640-642 1150/1152 uid. 1211-1214
1147 prouidere ] preuidere ADE 1148 uidet ] uidit C 1158 est ] in add.
BE 1159 uelle minime ] ⬃ C aut ] in add. AD 1163 peccasse / per
operacionem ] ⬃ AE
SCITO TE IPSVM I 46,1 - 46,8 45
46 | Queritur autem, utrum omne peccatum nobis deus |68
2 interdicat. Quod si recipiamus, uidetur hoc irracionabiliter
agere, cum nequaquam uita ista sine peccatis saltim uenia-
3 libus transigi possit. Si enim omnia nos cauere peccata
precipit, nos autem omnia cauere non possumus, utique 1170
nequaquam, sicut ipse promisit, iugum suaue nobis uel
onus leue imponit, set quod longe uires nostras transcen-
dens portare minime ualemus, sicut et de iugo legis Petrus
4 apostolus profitetur. Quis enim a uerbo saltim ocioso sem-
per sibi prouidere potest, ut in eo numquam excedens per- 1175
fectionem illam teneat, de qua Jacobus ait: Si quis in uerbo
5 non offendit, hic perfectus est uir ? Qui eciam cum premi-
serit: In multis enim offendimus omnes, et alius magne per-
fectionis dicat apostolus: Si dixerimus quoniam peccatum
non habemus, nos ipsos seducimus et ueritas in nobis non 1180
est, quam difficile immo impossibile nostrae infirmitati ui-
deatur immunes omnino a peccato manere neminem latere
6 reor. Ita, inquam, si peccati uocabulum large, ut diximus,
accipientes illa eciam uocemus peccata, quaecumque non
7 conuenienter facimus. Sin autem proprie peccatum intelli- 1185
gentes solum dei contemptum dicamus peccatum, potest
reuera sine hoc uita ista transigi, quamuis cum maxima
8 difficultate. Nec profecto aliud, ut supra meminimus, nobis
a deo prohibitum est nisi consensus mali, in quo deum
contempnimus, eciam cum de opere preceptio fieri uide- 1190
tur, sicut superius exposuimus, ubi eciam ostendimus
nequaquam aliter a nobis precepta posse custodiri.
46,1 n.45 par C spsubt par splg B subt Vtrum omne peccatum sit interdictum
(prohibitum D) ADE
1166/1167 cf. SN 144,8 (AUG. perf. iust. 3,5) AUG. spir. et litt. 4,6 (CSEL 60,158)
A.-L. SCHOLA Sent. 456 1171/1172 Mt 11,30 1173/1174 Act 15,10 1174 cf.
Mt 12,36 uid. 1386 1176/1178 Iac 3,2 cit. AUG. retr. 1 prol. 2 (CCL 57,6) = SN prol.
(100:257-258) = SN retr. Aug. (531:11-12) = TSch praef. 7:70-71 Epist. 8 (245:11-12) Probl.
14 (698C) 1179/1181 1 Io 1,8 cit. SN 137,16
1193/1230 cf. Sent. 33:61-81 1200/1201 cf. TSch 2,114:1699 1211/1214 cf.
e.g. Ord. Rom. 14,71 (PL 78,1185A/B) VDALR.-CL. Cons. Clun. 2,30 (PL 149,716A/B) =
Const. Hiers. 1,83 [PL 150,1010B]) Cons. Rod. 1,22,115 (CCM 48,67) 1215/1217 cf.
e.g. Ord. poen. Font. Auell. (PL 151,916C/D)
48,1 n.47 C spsubt splg B subt Vtrum (An D) melius sit a leuioribus culpis
quam a (a om. A) grauioribus abstinere ADE
1219 cf. ISID. Sent. 2,17,4 (PL 83,620B) Coll. 111 1220/1221 Ps 13(14),1
1221/1222 cf. Eccli 10,7 1231/1234 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 213b, 5-9 1234/
1235 Rhet. Her. 4,4,6 cit. Epist. 12:267-268 1237/1238 1 Io 4,18 cit. Comm. Rom.
4,9,25:434 cf. SN 78,21; 152,7 1240/1241 uid. Mt 11,28-30 cf. Epist. 6 (251:37-38)
Sermo 5 (420C) 1242/1243 cf. HIER. Gal. 3 (PL 26,412B) Sermo 5 (421B)
1243/1244 cf. PS.-HIER. Mc. prol. (CCM 82,4) 1245 1 Cor 13,7 cit. Coll. 99
Sermo 9 (447A); 17 (503A); 32 (578D) Probl. 29 (713B) Comm. Rom. 3,7,13:466-468;
4,15,13:208-209 Sent. 32,72-73 1245/1246 CIC. or. 33 1262/1263 1 Cor 13,5 cit.
TChr 5,48:671; 51:715 Comm. Rom. 3,7,13:466-467.471 1263/1264 1 Cor 10,24 cit.
SN 126,23 Epist. 8 (268:43-44) Comm. Rom. 4,12,7:82-83 1268/1269 HOR. ep.
1,16,52 cit. TChr 2,27:390 Epist. 7 (277:28)
49,1 n.48 C
1278 cf. SN 137,12 (AUG. ep. 167,4) Coll. 98 (CIC. parad. 3,21); 102 1284/
1287 cf. Dt 22,22 1289/1290 Rom 13,10 cf. AUG. ep. 167,5 (CSEL 44,604)
1306/1307 Eccli 50,11 1308/1312 cf. Dial. 1,2,3 (107:3-12) TChr 5,47:659-662
1315/1316 BOETH. diff. top. 2 (PL 64,1184B) cit. Dial. 4,1 prol. (469:20-21) Comm. Rom.
4,12,3:32-33
1320/1321 cf. HIER. Ion. 1, 11 (CCL 76, 389) 1323/1324 cf. Sent. 35:1-3
1331/1334 Sap 5,2-3 1334/1338 cf. Mt 27,3-5
52,5 n.51 C
53,1 n.52 C
1344/1345 uid. AUG. ep. Io. tr. 9,5 (PL 35,2049) cf. SN 3,5; 78,21; 156,1 Comm. Rom.
1,1,1:196-202; 3,8,15:265-268 1349 2 Mac 9,18 1350/1351 cf. Ps 44(45),8
1351/1352 uid. 1471-72 cf. AUG. s. Denis 9,2 (CCL 41,379) Comm. Rom. 2,3,26:102-
105 1352/1353 cf. Rom 1,28 1353 cecitate percussos cf. Sap 19,16 cit. Sermo
2 (395A); 7 (433A); 11 (472B) a facie sua cf. 2 (4) Reg 17,20.23 cit. Sermo 27
(550B) 1354 abicit cf. Leu 26,11 cit. Coll. 41 1362/1364 AUG. ep. 153,20
(CSEL 44,419) = IVO Decr. 13,4.25 (PL 161,803C.862C) = GRAT. C.14 q.16 c.1
55,2 n.54 C
1395/1397 cf. Lc 16,19-31 uid. Coll. 85; 184 Probl. 12 (693C/D) Serm. 26 (543C)
1403 cf. CIC. inu. 1,109
55,5 n.55 C
56,1 n.56 C
1423 Ps 140(141),4 1427 1 Cor 14,38 uid. 1081-82 1428 Rom 8,34 et al.
1429/1430 Ps 20(21),9 1432/1434 Ps 138(139),7-8 cit. Coll. 162; 191 TChr 1,52:678
= TSch 1,92:1028 = Sent. 10:214 Sermo 22 (522C/D) 1436/1437 Os 4,9 1445/
1447 Eccli 34,24
58,1 n.58 C
1475 1 cf. Dan 3,42 et al. 1475 2 cf. Sir 5,10; 12,4 1475 3 cf. Rom 9,22 et
al. 1479/1480 cf. AUG. s. 349,4 (PL 39,1531) 1481 cf. AUG. ciu. 14,19 (CCL
48,442) 1482 1 cf. BEN. Reg. 7,23 (SChr 181,478) et al. 1482 2 cf. Iob 13,9 AUG.
Gen. litt. 11,34 (CSEL 28/1,368) et al. 1482/1485 cf. Sermo 8 (441D/442A); 29
(558B) 1484 cf. Dial. 3,2 (431:5-7) 1494/1496 Mal 1,6
58,10 n.59 C
1505/1513 uid. 1459-1461 1517 Ps 37(38),9; 146 (147),3 cf. Sent. 35,3-4 uid. HC
381-382; 623 Epist. 4 (80:17-21) 1517/1538 cf. Coll. 59 Comm. Rom. 2,4,7
1520 uid. 1574-75 cf. Sermo 8 (438B.440B.440C/D) 1522/1523 uid. Ez. 33,12 cf.
Sermo 8 (440B) Comm. Rom. 2,3,27:362; 2,4,7:75
59,5 n.60 C
60,1 n.61 par C spsubt par splg B subt Vtrum quis de uno peccato sine alio
penitere (peniteri A) possit (possit penitere E) AE An quis possit penitere de uno
peccato, dum remanet in alio D
1561/1563 Io 14,23 cit. SN 138,52 Epist. 7 (292:22) Probl. 16 (705B) Comm. Rom.
3,7,6:277 1564 uid. 1577 cf. TChr 5,57-58 TSch 3,107.111 1566/1569 cf. AUG.
en. ps. 58,1,13 (CCL 39,740) Sermo 8 (444D) 1570 uid. 1526-27 1573 cf. SN
31,25.31 Epist. 4 (80:14-15) Sermo 16 (500A) Comm. Rom. 1,1,32:987-990 1574/
1575 uid. 1520
1551 unus dei ] dei om. AE 1552 animum ] meum add. C 1554 uideo ]
uidero AE 1556 nostram ] meam ADE 1557 nostre ] noster B meus
ADE occurreret ] occurrerit ADE 1558 dolerem ] doleam ADE essem ]
sim ADE 1576 tunc nulla ] ⬃ ADE 1577 esset necesse ] necesse est
AE Qui ] Quod ADE
SCITO TE IPSVM I 61,4 - 62,2 61
et in eundem recidat contemptum, sicut redit ad peccatum,
ita eciam relabitur ad pene debitum, ut rursum puniri
debeat, qui prius penitendo non puniri meruerat. 1580
5 | Siquis forte dicat “peccatum a deo condonari” tale |92
esse, tamquam si diceretur ‘deum propter illud, quod com-
missum est, nequaquam hominem esse dampnaturum’ uel
‘hoc deum apud se statuisse, ut eum propter hoc non
dampnaret’, profecto, et antequam penitens peccasset, 1585
concedendum uidetur deum condonasse illud peccatum,
hoc est apud se statuisse, quod propter illud non esset eum
6 dampnaturus. Nichil quippe recenter apud se deus statuit
uel disponit, set ab eterno, quaecumque facturus est, in
eius proposito consistunt et in eius prouidencia prefixa 1590
sunt, tam de condonacione cuiuscumque peccati quam de
7 ceteris, quae fiunt. Melius itaque nobis uidetur esse ita
intelligendum “deum condonare peccatum”: quemlibet, ut
diximus, per inspiratum ei penitencie gemitum dignum
indulgencia efficere, hoc est talem, cui tunc dampnacio 1595
non debeatur nec umquam ulterius, si in tali proposito
8 perseueret. Peccatum itaque deus condonat, cum ipse, a
quo pena inferri debuit, faciat penitenciam inspirando, cur
iam non debeat inferri.
62 Set fortassis requiris, si is, qui penitet, iam dignus sit 1600
uita eterna, qui dampnacione dignus non est.
2 Quod si concedamus, obicitur nobis eum quoque, qui
post penitenciam lapsus periit, dum peniteret, dignum uita
eterna fuisse et deum iniurie arguendum esse uideri, qui
premium, quo ille tunc dignus erat, ei tunc saltem non 1605
61,5 n.62 C
62,1 n.63 C par BC subt Iniustum non esse dignum premio non donari ADE
1581/1592 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 33 SN 26 TSch 3,115 Comm. Rom. 4,9,11 Sent.
21:59-63; 32:4-9 1594 uid. 1570
1615/1616 Mt 10,22 cf. 24,13 cit. Sermo 26 (540C) 1620 uid. 785-786 cf.
SN 31,19 TChr 1,1:16-17 TChr 3,54:707 = TSch 2,18:251 TSch 1,32:353-354 Comm.
Rom. 4,11,11:132 1620/1621 cf. TSch 1,128:1471-72; 3,47:641-642; 3,117:1558-59;
3,118:1599-1600 Sermo 21 (521D) Hymn. Par. I 1A 1,7 Carm. Astr. 529-530 Comm.
Rom. 2,5,19:576 GUILL.-S.THEOD. Disp. 5 (265B) 1625 cf. SN 144,1 1627/
1675 cf. Probl. 13
1613 non ] ante A 1618 fuerit dignus ] ⬃ ADE 1620 malis eciam ] ⬃
AE queque ] qui B 1623/1624 dignum premio ] ⬃ AE 1624 dampna-
cione tunc ] (tam D) ⬃ AD tunc om. E 1629 inremissibile ] non remissi-
bile B
SCITO TE IPSVM I 63,1 - 63,8 63
2 de quo eum dixisse Matheus refert: Omne peccatum et
blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem blasphe-
mia non remittetur. Et quicumque dixerit uerbum contra
filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit uerbum 1635
contra spiritum sanctum, non remittetur ei neque in hoc
3 seculo neque in futuro. Quod quare diceret, Marcus
aperuit dicens: Quoniam dicebant: ‘spiritum immundum
4 habet’. Hoc autem peccatum quidam desperacionem uenie
dicunt, cum quis uidelicet ob magnitudinem peccatorum 1640
diffidit penitus a bonitate dei, quae per spiritum sanctum
intelligitur, ut nec penitendo uel aliqua satisfactione
ueniam possit impetrare.
5 Set si hoc dicimus peccare uel blasphemare in spiritum,
6 quid dicemus “peccare in filium hominis”? Quantum uero 1645
mihi uidetur, peccare siue blasphemare in filium hominis
hoc loco dicitur excellencie humanitatis Christi derogare,
tamquam eam negaremus sine peccato conceptam uel a
7 deo assumptam propter uisibilem carnis infirmitatem. Id
quippe nulla humana racione comperiri poterat, set deo 1650
8 tantum reuelante credi. Tale est ergo quod ait: Omne pec-
catum et blasphemia remittetur hominibus, spiritus autem
etc., tamquam si diceretur: ‘De nulla alia blasphemia diffi-
nitum est apud deum, quod nullis hominibus dimittatur
nisi de ista’. Et quicumque dixerit uerbum contra filium 1655
hominis, remittetur ei, | hoc est ‘nullus qui assumpti |96
hominis dignitati, ut diximus, deroget, propter hoc
dampnabitur, si alie non interueniant dampnacionis cause’.
63,6 n.65 C
1632 Matheus ] sic add. ADE refert ] ait C 1633/1634 blasphemia ] blas-
phemie BC 1635 uerbum ] om. AE 1638 aperuit ] euangelista add. B
1650 comperiri ] comperi ADE 1653 etc. ] blasphemia non remittetur AE
1657 deroget ] derogat D
64 SCITO TE IPSVM I 63,9 - 64,2
9 Non enim in hoc aliquis contemptus dei notari potest, si
ueritatem per errorem contradicat nec contra conscienciam 1660
agat, maxime cum id tale sit, quod humana racione inues-
tigari non possit, set magis racioni uideatur contrarium.
10 Blasphemare autem in spiritum est ita opera manifestae
graciae dei per inuidiam calumpniari, ut illa, quae
credebant per spiritum sanctum, hoc est diuina bonitate, 1665
misericorditer fieri, per diabolum tamen assererent agi,
tamquam si dicerent illum, quem spiritum dei credebant,
esse spiritum nequam et sic ipsum deum esse diabolum.
11 Quicumque igitur sic in Christum peccauerunt, dicendo
scilicet contra conscienciam eum in Beelzebub principe 1670
demoniorum eicere demonia, ita prorsus a regno dei sunt
proscripti et ab eius gracia penitus exclusi, ut nullus illo-
rum deinceps per penitenciam meretur indulgenciam.
12 Nec quidem negamus eos saluari, si peniterent, set solum-
modo dicimus eos nec penitencie actum assecutos esse. 1675
64 Querit fortassis aliquis, utrum hi, qui de hac uita
penitentes recedunt in hoc gemitu cordis et contricione
doloris, ubi uerum deo sacrificium offertur, iuxta illud:
Sacrificium deo spiritus contribulatus – utrum, inquam,
tales de hac luce migrantes hunc gemitum et dolorem 1680
secum deferant, ut in uita quoque celesti hec se “com-
misisse doleant”, quo, ut scriptum est, aufugit dolor et
2 gemitus atque tristicia. Set profecto, sicut deo uel angelis
peccata nostra sine aliqua pena doloris displicent, eo
63,10 n.66 C
64,1 n.67 C par B subt Vtrum penitentes gemitum sui doloris hinc secum
deferant AE An peccantes salvandi gemitum doloris hinc deferant D
1664 per inuidiam ] om. ADE 1668 ipsum ] om. ADE 1673 meretur ]
mereretur AD 1674 saluari ] posse add. ADE 1675 dicimus eos ] ⬃
ADE actum ] actus ADE assecutos ] assecuturos ADE cf. 1762 1681 in ]
hac add. B quoque ] illa add. ADE 1684 doloris displicent ] ⬃ BD
SCITO TE IPSVM I 64,2 - 65,5 65
uidelicet, quod illa non approbant, que mala esse conside- 1685
rant, ita et tunc nobis illa displicebunt, in quibus deliqui-
3 mus. Set utrum nos illa fecisse uelimus, quae bene a deo
ordinata esse scimus et nobis quoque in bonum cooperata,
iuxta illud apostoli: Scimus quoniam diligentibus deum
omnia cooperantur in bonum etc., questio est alia, quam 1690
pro uiribus nostris tercio THEOLOGIE nostre libro absolui-
mus.
65 | Nunc de confessione peccatorum nobis agere |98
incumbit. Ad hanc nos apostolus Iacobus adhortans ait:
Confitemini alterutrum peccata uestra et orate pro inuicem 1695
ut saluemini. Multum enim ualet deprecacio iusti assidua.
2 Sunt qui soli deo confitendum arbitrantur, quod nonnulli
3 Grecis imponunt. Set quid apud deum confessio ualeat, qui
omnia nouit, aut quam indulgenciam lingua nobis impe-
tret, non uideo, licet propheta dicat: Delictum meum 1700
cognitum tibi feci et iniusticiam meam non abscondi.
4 Multis uero de causis fideles inuicem peccata confitentur
iuxta illud apostoli, quod premissum est: tum uidelicet
propter suppositam causam, ut oracionibus eorum magis
adiuuemur, quibus confitemur, tum eciam, quia in humili- 1705
tate confessionis magna pars iam agitur satisfactionis et in
relaxatione penitenciae maiorem assequimur indulgen-
5 ciam, sicut de Dauid scriptum est. Qui cum accusatus a
Nathan propheta responderit: Peccaui, statim ab eodem
propheta responsum sibi audiuit: Dominus quoque trans- 1710
1687/1688 Rom 13,1 (VL) cf. SN retr. Aug. (544:365) Comm. Rom. 4,13,1:24
(mss.) 1689/1690 Rom 8,28 cit. SN retr. Aug. (570:194) HC 1599-1601 cf. Comm.
Rom. 4,12,15:236-237 1691 cf. TSch 3,119-120 1693/1889 cf. SN 151 Sermo 8
Sent. 36 1693/1712 cf. BURCH. Decr. 19,145 (PL 140,1011A/B) = IVO Decr. 15,155
(PL 161,892B/D) = GRAT. C.33 q.3 poen. 1,90 1695/1696 Iac 5,16 uid. 1796-98 cit.
SN 151,3; 153,6 Epist. 12:64 Sermo 14 (489B) Sent. 36:3 1700/1701 Ps 31(32),5 cit.
Sermo 8 (442D) 1709/1711 2 Sam 12,13
1685 esse ] om. AE 1687/1688 a deo / ordinata esse ] ⬃ ADE a deo om.
B 1690 etc. ] om. AE 1697 confitendum ] esse add. B 1702 uero ] om.
AE peccata ] sua add. C 1704 suppositam ] supradictam C 1706 iam ]
om. AE 1710 sibi ] om. AE
66 SCITO TE IPSVM I 65,5 - 66,6
tulit peccatum tuum. Quo enim maior erat regis sublimi-
tas, acceptior deo fuit confitentis humilitas.
6 Denique sacerdotes, quibus animae confitencium sunt
commissae, satisfactiones penitenciae illis habent iniun-
gere, ut, qui male arbitrio suo et superbe usi sunt deum 1715
contempnendo, aliene potestatis arbitrio corrigantur et
tanto securius id agant, quanto humilius prelatis suis obe-
diendo non tam suam quam illorum uoluntatem secuntur.
7 Qui si fortassis non recte preceperint, cum ille ad obedien-
dum paratus sit, illis magis quam isti imputandum est. 1720
66 Non ignoramus, inquit apostolus, astucias Sathane,
nec eius nequicia hoc loco pretereunda est, qua nos ad
2 peccatum impellit et a confessione retrahit. Ad peccatum
quippe nos incitans timore pariter ac uerecundia nos exuit,
3 ut nichil iam restet, quod nos a peccato reuocet. Multa 1725
namque timore pene committere non audemus, multa pro
detrimento nostrae famae | aggredi erubescimus, et si hoc |100
impune possimus. His ergo duobus quasi retinaculis male
quislibet expeditus, preceps ad quoduis perpetrandum
4 peccatum effertur. Quo quidem pacto eadem, quae prius 1730
ei diabolus abstulit, ut peccatum perficeret, postmodum
5 reddit, ut a confessione reuocet. Tunc enim confiteri timet
uel erubescit, quod, cum oportuit primum, non timuit nec
erubuit. Timet, ne forte per confessionem cognitam punia-
tur ab hominibus, qui puniri non timuit a deo. Erubescit 1735
ab hominibus sciri, quod non erubuit coram deo committi.
6 Set qui plage quaerit medicamentum, quantumcumque
ipsa sordeat, quantumcumque oleat, medico reuelanda est
65,6 n.69 C
1715/1716 cf. Sermo 8 (440C/D) 1721 2 Cor 2,11 cit. Sermo 8 (441C)
67,1 n.70 C par BC subt Quod non numquam confessio dimitti potest
AE Cur confessio quandoque dimitti potest D
1741 tamen ] est eciam B 1744 eius ] om. ABE fuisse B 1746 eius ] sic
ait add. B 1747 Non inuenio ] inquit add. AE 1751 offensione ] ostensione
C confessione B 1752 non ] om. B et ] set AE 1753 ne ] scilicet add.
AE non C uenie ] ueri B uenio C 1758/1759 gloriam ... salutem quaerens ]
gloriae (gloria D) ... saluti consulens ADE 1759 Sin ] sin ADE 1762 con-
stitutum ] constituendum AE constituturum D cf. 1675 1763 trina ] tercia
BD eius ] ipsius BD 1764 grauiter ecclesia ] ⬃ AE
68 SCITO TE IPSVM I 67,6 - 68,4
erubescencia uehementi confunderetur, quod tam facilem 1765
ad negandum et tam pusillanimum dominus ei prefecisset.
7 Si ergo non tam pro honore sibi conseruando quam pro
hac communi erubescencia ecclesiae confiteri distulit,
8 prouide hoc, non superbe fecit. Timor quoque in causa ra-
cionabilis fuit de dampno ecclesie magis quam de proprie 1770
detrimento fame. Sciebat quippe sibi specialiter a domino
ecclesiam esse commissam, cum ei diceret: Et tu aliquando
9 conuersus confirma fratres tuos. Si ergo eo propria confes-
sione conuicto ad aures ecclesiae perueniret hic eius tam
abhorrendus lapsus, quis non leuiter diceret: Nolumus 1775
hunc regnare super nos et non facile dominicum improba-
ret consilium, qui ad confirmandos fratres eum elegit,
qui primus defecit?
68 Hac quoque prouidencia multi confessionem differ-
re uel omnino dimittere possent sine peccato, si uidelicet 1780
plus illam nocere quam prodesse crederent, quia nullam
dei offensam ex culpa incurrimus, in quo eum nequaquam
2 contempnimus. Distulit Petrus confiteri peccatum, cum
adhuc tenera in fide atque infirma esset ecclesia, donec
uirtus Petri predicacione ipsius uel miraculis esset probata. 1785
3 Postea uero, cum de hoc iam constaret, ipsemet Petrus sine
ullo ecclesie scandalo contra desperacionem lapsorum
confiteri hoc potuit, ut scriptum eciam relinqueretur ab
4 euangelistis. Sunt fortassis quibus uideatur Petrum, qui
ceteris omnibus preerat nec superiorem habebat, cui ani- 1790
ma eius esset commissa, nequaquam habere necessarium
homini confiteri peccatum, tamquam ab illo constituenda
esset ei satisfactio ac si precepto eius quasi superioris
68,4 n.71 C
69,3 n.72 C
1796/1798 uid. 1695-1696 1817/1819 Mt 15,4 cit. HC 690 Sermo 29 (557D) TSch
2,56:893 Comm. Rom. 1,2,17:516
70,1 n.73 C
1827/1847 cf. PS.-AUG. uer. et fals. poen. 10,25 (PL 40,1122) GRAT. C.33 q.3 poen.
6,2 PETR.- LOMB. Sent. 4,21,9,2
1852 cf. TSch 2,42:641-642 (HIER. ep. 52,7) 1853/1856 Mt 23,2-3 1862 cf.
Comm. Rom. 4,15,16:228-229 1863 cf. TChr 2,67:956-958 Comm. Rom. 1,1,1:228-
229 1877/1884 uid. 1535-38 1879 Iob 9,28 (VL) cf. AUG. pecc. mer. 2,14
(CSEL 60,85) AUG. passim cit. Sermo 14 (495B)
1884/1885 1 Cor 11,31 cit. SN 117,62 Epist. 8 (267:28-29) 1890/1899 cf. Sent.
37:1-13 1894/1896 Mt 3,8 cit. Sent. 37:6-7 1899/1901 cf. AUG. s. 161,4,4 (PL
38,879) Ps.-AUG. uer.et fals. poenit. 18,34 (PL 40,1128) Sermo 14 (495B) 1901/
1904 cf. Sermo 8 (444D) 1904/1909 uid. 1813-1819
73,3 n.76 C
1910 Sunt ] tamen add. C et ] om. ADE 1911 per ] om. AE 1912 in-
iunctae penas ] penitencias C 1914 qualibus ] quibus AE 1924 sunt ] fiunt
C sint Luscombe 1925 omnibus ] hominibus B om. C 1926 quidem ] scili-
cet ADE 1930 remittuntur ] p.l. C remittentur AE 1937 relaxant ] tamen
add. B
74 SCITO TE IPSVM I 73,6 - 74,3
eorum pietas predicanda erit, si dimidiam uel totam ex
integro penitenciam relaxarent, sicut licere sibi profitentur
et a domino concessum esse et quasi in manibus eorum 1940
celos esse positos, secundum remissionis uel absolucionis
7 peccatorum supraposita testimonia. Magne denique impie-
tatis econtrario arguendi uidentur, cur non omnes subiec-
tos ab omnibus absoluant peccatis, ut uidelicet neminem
illorum dampnari permittant, si ita, inquam, in eorum 1945
potestate constitutum est, quae uoluerint, peccata remit-
tere uel retinere uel celos his, quibus decreuerint, aperire
8 uel claudere. Qui utique beatissimi predicandi essent, si
hos sibi, cum uellent, aperire possent. Quod quidem si non
possunt uel nesciunt, certe illud poeticum, in quantum 1950
arbitror, incurrunt: “Nec prosunt domino, que prosunt om-
9 nibus, artes.” Appetat quislibet, non ego, potestatem istam,
qua pocius aliis quam sibi proficere possit, tamquam in
potestate sua habeat alienas animas saluare magis quam
propriam, cum econtrario quislibet discretus senciat. 1955
74 | Cum ergo queritur, que sit illa potestas uel claues |112
regni celorum, quas apostolis dominus tradidit ac similiter
eorum uicariis, scilicet episcopis, concessisse dicitur, non
2 parua questio uidetur. Cum enim multi sunt episcopi nec
religionem nec discrecionem habentes, quamuis episcopa- 1960
lem habeant potestatem, quomodo eis eque ut apostolis
conuenire dicemus: Quorum remiseritis peccata, remittun-
3 tur eis, et quorum retinueritis, retenta sunt? Numquid, si
74,1 n.77 par C subt Vtrum generaliter ad omnes pertineat prelatos soluere et
ligare A Vtrum ad omnes generaliter prelatos pertineat soluere et ligare E An
ad omnes generaliter pertineat prelatos ligare et soluere D
1951/1952 OVID. met. 1,524 1956/2226 cf. Cap. her. 12 BERN.-CLAR. Ep. 190
cap. 11 (SBO 8,39) Apol. 2:23-25 Conf. fid. Vn. 12 1959/1960 uid. 1809-10
1962/1963 Io 20,23 uid. 1930
1938 erit ] esset C 1939 relaxarent ] dimitterent ADE 1943 cur ] cum
B 1946/1947 remittere ] dimittere ADE 1948 Qui ] Quod AE Quo D
1950 in quantum ] ut C 1952 istam ] hanc B illam AE 1953 proficere ]
prouidere B 1958 concessisse ] commisisse C dicitur ] legitur AE
1959 sunt ] sint ADE 1962 remiseritis ] dimiseritis C 1962/1963 remittun-
tur ] p.l. B remittentur AE dimittuntur C
SCITO TE IPSVM I 74,3 - 74,8 75
indiscrete uel supra modum uelit episcopus penam peccati
augere uel relaxare, hoc in eius est potestate, ut uidelicet 1965
secundum eius arbitrium penas deus disponat, ut quod
minus puniendum est ipse magis puniat, uel econuerso,
cum equitatem rei magis quam hominum uoluntatem deus
4 attendere debeat? Numquid, si episcopus per iram uel
odium, quod habeat in aliquem, tantundem eum punire 1970
decreuerit de leuioribus culpis quantum de grauioribus,
uel penam eius in perpetuum extendere uel numquam ei
relaxare statuerit, quantumcumque ille peniteat? Numquid
5 hanc eius sentenciam dominus confirmabit? Quod itaque
dominus apostolis ait: Quorum remiseritis peccata etc., 1975
ad personas eorum, non generaliter ad omnes episcopos,
referendum uidetur, sicut et, quod eis alibi ait: Vos estis lux
mundi, uos estis sal terrae, uel pleraque alia de personis
6 eorum specialiter accipienda. Non enim hanc discrecio-
nem uel sanctitatem, quam apostolis dominus dedit, suc- 1980
cessoribus eorum equaliter concessit nec omnibus eque
dixit: Beati oculi, qui uident, quae uos uidetis, et rursum:
Vos autem dixi amicos, quia omnia, quaecumque audiui
a Patre meo, nota feci uobis, et iterum: Cum autem uenerit
ille Spiritus ueritatis, docebit uos omnem ueritatem. 1985
7 Quod si forte quis de Iuda obiciat, qui eciam, cum hec
dicerentur, unus ex apostolis erat, sciat dominum non
ignorare, ad quos id, | quod dicebat, deberet intendere, |114
sicut et, cum ait: Pater, ignosce his, quia nesciunt, quid
faciunt, non de omnibus persequentibus eum hec eius 1990
8 oracio accipienda censetur. Cum enim dicitur ‘his’ uel
74,7 n.78 C
1975 uid. 1930 1977/1978 Mt 5,14.13 uid. 2209 cit. Exp. Hex. (771C) Sermo 21
(521B) 1982 Lc 10,23 1983/1984 Io 15,15 cit. SN 92,1 Sermo 26 (543B) Comm.
Rom. 1,1,7:428 1984/1985 Io 16,13 cit. SN 92,2 Sermo 18 (508B); 22 (523B)
1989/1990 Lc 23,34 uid. 959-960; 1023
1964 supra ] ultra B uelit ] aliquis add. B 1965 est ] sit C 1970 puni-
re ] penitere AE 1971 culpis ] peccatis AE 1975 peccata ] om. C remittun-
tur eis add. AE 1978 mundi ] et add. AE alia ] quae add. B 1979 spe-
cialiter ] sunt add. B 1988 ignorare ] ignorasse AE
76 SCITO TE IPSVM I 74,8 - 75,5
‘uos’, que sunt demonstratiua pronomina, pro intencione
loquentis sermo dirigitur uel ad omnes pariter, qui adsunt,
uel ad aliquos ex ipsis, quos decreuerit, sicut et hec, quae
predicta sunt, non ad omnes generaliter apostolos, set ad 1995
solos electos referenda sunt.
75 Sic et fortassis senciendum uidetur de illo, quod ait:
Quecumque ligaueris super terram etc., in quo consimilis
2 sentencia esse putatur. Quod diligenter beatus attendens
Ieronimus, cum ad hec uerba Mathei exponenda uenisset, 2000
ubi dominus Petro ait: Quodcumque ligaueris super terram
etc.:
3 “Istum”, inquit, “locum episcopi et presbyteri non intel-
ligentes aliquid sibi de Phariseorum assumunt supercilio,
ut uel dampnent innocentes uel soluere se noxios arbitren- 2005
tur, cum apud deum non sentencia sacerdotum set reorum
4 uita quaeratur. Legimus in Leuitico de leprosis, ubi iuben-
tur, ut ostendant se sacerdotibus et, si lepram habuerint,
tunc a sacerdote immundi fiant, non quod sacerdotes mun-
dos faciant uel immundos, set quod habeant noticiam de 2010
leprosis et non leprosis et possint discernere, qui mundus
5 uel immundus sit. Quomodo ergo ibi leprosum sacerdos
immundum facit, sic et hic alligat uel soluit episcopus uel
presbyter non eos, qui sontes sunt uel innoxii, set pro
officio suo, cum peccatorum audierit uarietates, scit, qui sit 2015
ligandus uel soluendus.”
75,1 n.79 C
1998 Mt 16,19 (VL) 2000 Mt 16,19 2003/2016 HIER. Mt. 16,19 (CCL
77,142) partim cit. Sent. 38:11-15
75,6 n.80 C
76,5 par C
77,1 n.81 C
2057 cf. 1Tim 3,6 2063 cf. Eccli 18,30 (e contrario) 2063/2064 GREG.-
M. Mor. 8,36 (CCL 143,428) 2065 cf. Ps 118,112 (e contrario) AMBR. Ps. 118 14,46
(CSEL 62,329) 2066 cf. GREG.-M. Mor. 22,15 (CCL 143A,1114) Gen 3,5 2067/
2068 Ps 49(50),21-22
2070 Rom 1,28 2079 sub eodem titulo GRAT. C.11 q.3 c.48 cf. IVO Pan. 5,83
(PL 161,1229D) 2080/2082 AUG. s. 82,7 (PL 38,509) = GRAT. l.c. = IVO Pan.
l.c. 2085 uid. 751 2088/2135 GREG.-M. hom. eu. 2,26,5-6 (CCL 141, 222-223)
cf. IVO Decr. 1,3 (PL 161,825D/827C) Pan. 5,78-80 (PL 161, 1227D/1228D) GRAT. C.11
q.3 c.88
2098/2099 Ez 13,19 uid. 2139-40 2108/2127 cf. Sermo 8 (PL 439C-441A) Sent.
38:21-31 2110 Io 11,43
79,1 n.83 C
2128/2135 cf. Sent. 38:43-45 2139/2140 uid. 2098-99 2142/2147 cf. Conc.
Carth. a. 419 c. 133 (Reg. eccl. Carth. 1.1625-1630, CCL 149,232) Conc. Hipp. a. 427
(uel Carth. a. 421) c. 8b (CCL 149,252) CRESC. Conc. can. 287 (PL 88,936A/B)
ABBO-FL. Coll. can. 36 (PL 139,494) Coll. can. 3,283 (CCM 6,452-453) IVO Decr. 5,363
(PL 161,433A/B) GRAT. C.6 q.2 c.3
80,1 n.84 C
81,1 n.85 C
2148/2163 cf. ANSELM.-LAUD. Sent. 120:25-32 2155 uid. 2081-82 2164/71 cf.
ANSELM.-LAUD. Sent. 120:9-14 2167/2171 cf. Sent. 38:35-37 2170 uid. 2159-
60 2171/2172 Mt 18,18 (VL) uid. 1998
2149 et ] ut add. C ligari ] <uel iuste> add. Luscombe 2175 ligant ] Lus-
combe soluunt C
SCITO TE IPSVM I 81,2 - 82,6 83
3 humilitatem conseruari iubeat. Hinc quippe et illud est,
quod <de> peruersis ait prelatis: Que dixerint uobis,
4 seruate et facite. Et beatus supra Gregorius, quamuis eum,
qui iniuste subiectos ligat, potestate ligandi et soluendi se 2180
priuare dicat, hoc est ea se sic indignum facere, precipit
tamen sentenciam pastoris, quamuis iniustam, a subiectis
timendam nec esse uiolandam, ut nemo uidelicet quacum-
que de causa per excommunicacionem eliminatus ab
ecclesia contra uoluntatem episcopi se in eam intrudere 2185
presumat uel in hoc ei contumaciter resistere audeat, ne
per hoc culpam incurrat, quam prius non habebat.
82 Claues itaque regni celorum apostolis uel Petro
traditas potestatem accipimus aperiendi uel claudendi
regnum celorum, hoc est presentem ecclesiam subiectis, ut 2190
diximus, suis, tanquam una clauis sit reserandi altera
2 obserandi. Id quoque in remittendis uel retinendis pecca-
tis intelligi fortassis potest, quod in potestate ligandi uel
soluendi omnibus pariter concessum nunc dicimus, ut
penam excommunicacionis pro peccatis inferendam in 2195
3 arbitrio habeant subiectis imponere uel relaxare. Cum
enim dominus ait: Quecumque ligaueritis – non: ‘quos-
cumque’ -, ligari uel solui peccata dixit, ut tale sit peccata
solui quantum ea remitti, et idem ligari quantum ea reti-
neri uel imponi. 2200
4 Si tamen diligenter huius et illius potestatis donum pen-
semus, sicut diuersa in his fuerunt tempora, sic et diuersa
5 earum uidebuntur dona. Ante resurrectionem quippe illa
concessa est potestas tam Petro quam ceteris, sicut
Matheus scribit. Hec uero in ipso die resurrectionis, ut 2205
6 Iohannes meminit. Denique et ante resurrectionem, ut
82,1 n.86 C
2178/2179 Mt 23,3 2188/2192 cf. Sent. 38:45-50 2190 cf. Epist. 8 (254:33-
36) Probl. 11 (693A) Sermo 23 (527C) Sent. 38:38-39 Cap. her. 12,1 2190/2191 uid.
2170 2197/2198 cf. Sent. 38:37 2204/2205 Mt 16,19; 18,18 2205/2206 Io
20,23 2206/2208 Lc 6,13
2251/2252 BOETH. diuis. (PL 64,885B) cit. SN 144,4 cf. Coll. 111 2252 BOETH.
diff. top. 2 (PL 64,1188D) 2252/2259 uid. BOETH. categ. 8b 25 (AL 1,1 MINIO-
PALUELLO 23-4) cf. Sent. 32:94-95 2266/2272 Sap 4,10-11.13-14 2274 cf.
Sermo 14 (495C) 2274/2275 RUF. ORIG. Leu. 10,1 (CB 29,442) = BEDA Mc. 4,13
(CCL 120,595) 2275/2276 cf. 1 Cor 10,13 2278 Col 3,17
INDICES
INDEX AVCTORVM
INDEX NOMINVM
VORWORT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V-VII
EINLEITUNG
Zu dieser Edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX-LIX
Bibliographische Angaben
Scito te ipsum – Editionen . . . . . . . . . . . . . . . . LX
Scito te ipsum – Übersetzungen . . . . . . . . . . LX-LXI
Andere Werke Abaelards . . . . . . . . . . . . . . . . . LXI-LXV
Andere Autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXVI-LXVIII
Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LXVIII-LXIX
TEXTUS
Liber primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-84
Liber secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-86
INDICES
Index locorum S. Scripturae . . . . . . . . . . . . . . . . 89-91
Index auctorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92-102
Index nominum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Index uerborum et argumentorum . . . . . . . . . 104-107
ONOMASTICON
Adalboldus Traiectensis 171 Gerardus Magnus 172
Adelmannus Leodiensis 171 Gerardus Moresenus seu Csanaden-
Ademarus Cabannensis 129 sis 49
Adso Dervensis 45 Gerlacus Peters 155
Aelredus Rievallensis 1, 2A Gillebertus 171A
Agobardus Lugdunensis 52 Giraldus Floriacensis 171A
Ambrosius Autpertus 27, 27A, 27B Glossa ordinaria in Canticum Can-
Andreas a S. Victore 53, 53A, 53B, 53E, ticorum 170.22
53F Gozechinus 62
Anonymus Bonnensis 171 Grammatici Hibernici Carolini aevi
Anonymus Einsiedlensis 171 40, 40A, 40B, 40C, 40D
Anonymus Erfurtensis 171 Magister Gregorius 171
Ars Laureshamensis 40A Guibertus Gemblacensis 66, 66A
Ascelinus Carnotensis 171 Guitbertus abbas Novigenti 127,
Balduinus de Forda 99 127A, 171
Bartholomaeus Exoniensis 157 Guillelmus de Conchis 152, 158
Beatus Liebanensis 58 Guillelmus Durantus 140, 140A, 140B
Benedictus Anianensis 168, 168A Guillelmus Petrus de Calciata 73
Beringerius Turonensis 84, 84A, 171 Guillelmus a S. Theodorico 86, 87
Bernoldus Constantiensis 171 Heiricus Autissiodorensis 116, 116A,
Bovo Corbeiensis 171 116B
Burchardus 62 Henricus a S. Victore 30
Caesarius Heisterbacensis 171 Hermannus de Runa 64
Carmen Campidoctoris 71 Hermes Trismegistus 143A, 144
Christanus Campililiensis 19A, 19B Hildegardis Bingensis 43, 43A, 90, 91,
Chronica Adefonsi imperatoris 71 91A, 91B, 92
Chronica Hispana 71, 71A, 73 Historia Compostellana 70
Chronica Naierensis 71A Historia translationis S. Isidori 73
Chronica Latina Regum Castellae 73 Historia Roderici vel Gesta Roderici
Collectio canonum in V libris 6 Campidocti 71
Commentaria in Ruth 81 Homiliarium Veronense 186
Conradus Eberbacensis 138 Hugo Pictaviensis 42
Constitutiones canonicorum regula- Iacobus de Vitriaco 171
rium ordinis Arroasiensis 20 Iohannes Beleth 41, 41A
Consuetudines canonicorum regula- Iohannes de Caulibus 153
rium Springiersbacenses-Roden- Iohannes de Forda 17, 18
ses 48 Iohannes Rusbrochius 101, 102, 103,
Dionysius Cartusiensis 121, 121A 107, 107A, 108, 110, 172
Donatus ortigraphus 40D Iohannes Saresberiensis 98, 118
Excerpta isagogarum et categoria- Iohannes Scottus Eriugena 31, 50, 161,
rum 120 162, 163, 164
Expositiones Pauli epistularum ad Iohannes Wirziburgensis 139
Romanos, Galathas et Ephesios 151 Lanfrancus 171
Eterius Oxomensis 59 Liber ordinis S. Victoris Parisiensis 61
Frowinus abbas Montis Angelorum Liber Quare 69
134 Liber sacramentorum excarsus 47
Galbertus notarius Brugensis 131 Liber sacramentorum Romane eccle-
Galterus a S. Victore 30 siae ordine exscarpsus 47
Liudprandus Cremonensis 156 Reimbaldus Leodiensis 4
Logica antiquioris mediae aetatis 120 Remigius Autissiodorensis 136, 171
Margareta Porete 69 Reynardus Vulpes 171A
Metamorphosis Golie 171A Robertus Grosseteste 130
Metrum de vita et miraculis et obitu Rodericus Ximenius de Rada 72, 72A,
S. Martini 171A 72B, 72C
Monumenta Arroasiensia 175 Rudolfus de Liebegg 55
Monumenta Vizeliacensia 42 + su- Rupertus Tuitienis 7, 9, 21, 22, 23, 24,
ppl. 26, 29
Muretach 40 Saewulf 139
Oratio S. Brandani 47 Salimbene de Adam 125, 125A
Pascasius Radbertus 16, 56, 56A, 56B, Scriptores Ordinis Grandimontensis
56C, 85, 94, 96, 97 8
Paulinus Aquileiensis 95 Sedulius Scottus 40B, 40C, 67 + su-
Petrus Abaelardus 11, 12, 13 ppl., 117
Petrus Blesensis 128, 171 Sermones anonymi codd. S. Vict. Pa-
Petrus Cellensis 54 ris. exarati 30
Petrus Damiani 57 Sermones in dormitionem Mariae 154
Petrus Pictaviensis 51 Sigo abbas 171
Petrus Pictor 25 Smaragdus 68
Petrus de S. Audemaro 25 Speculum virginum 5
Petrus Venerabilis 10, 58, 83 Testimonia orationis christianae an-
Polythecon 93 tiquioris 47
Prefatio de Almaria 71 Teterius Nivernensis 171
Psalterium adbreviatum Vercellense Theodericus 139
47 Thiofridus Epternacensis 133
Rabanus Maurus 44, 100, 174, 174A Thomas de Chobham 82, 82A, 82B
Radulfus phisicus 171A Thomas Migerius 77
Raimundus Lullus 32, 33, 34, 35, 36, 37, Vincentius Belvacensis 137
38, 39, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 111, 112, Vita S. Hildegardis 126
113, 114, 115, 180A, 180B, 180C Vitae S. Katharinae 119, 119A
Ratherius Veronensis 46, 46A Willelmus Tyrensis 63, 63A
Reference Bible – Das Bibelwerk 173
August 2001