Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
Primum inspice, cuiusmodi res sit pax, cuiusmodi inspicio 3, inspexi, -spectum = betrachten
bellum, quid illa bonorum, quid hoc malorum secum malum, i n = Übel
advehat, atque ita rationem ineas, num expediat pacem adveho 3, advexi, -vectum = mit sich bringen
rationem inire = eine Berechnung anstellen
bello permutare. expedio 4 = nützlich sein 4 permuto 1 =
vertauschen
si res quaedam admirabilis est regnum undique rebus admirabilis, e = bewundernswert
optimis florens, bene conditis urbibus, bene cultis agris, floreo 2 = blühen 4 condo 3, condidi, -ditum =
gründen
optimis legibus, honestissimis disciplinis, sanctissimis honestus 3 = angesehen 4disciplina, ae f = h.
Wissenschaft
moribus, cogita tecum: haec felicitas mihi perturbanda felicitas, atis f = Glück
est, si bello. contra, si quando conspexisti ruinas urbium, bello 1 = Krieg führen 4contra : h. Adverb
quando = irgendwann 4ruina, ae f = Ruinen
dirutos vicos, exusta fana, desolatos agros, et id diruo 3, dirui, -rutum = zerstören 4exuro 3,
exussi, -ustum = einäschern 4fanum, i n =
spectaculum miserandum, ut est, visum est, cogita hunc Heiligtum 4desolatus 3 = verlassen
spectaculum miserandum = erbärmliches
esse belli fructum. Schauspiel
Fragen zum Text:
1. Worin erkennt Erasmus den glücklichen Zustand eines Staates, und mit welchen
Ausdrücken charakterisiert er diesen?
2. Stelle die Wirkungen des Krieges auf diesen Zustand in einem Schema gegenüber!
3. Was ist die Konsequenz daraus?
Si grave iudicas sceleratam conducticiorum militum iudico 1 = erwägen (h. mit dopp. Akkusativ)
colluviem in tuam regionem inducere, hos civium tuorum sceleratus 3 = verbrecherisch 4conducti-
cius, i m = Söldner 4colluvies, ei f = Masse
malo alere, his inservire, his blandiri, immo horum arbitrio inducere = ducere 4
malo = „zum Schaden“4inservio 4 = dienen
te ipsum ac tuam incolumitatem committere, fac cogites blandiri 4 = schmeicheln4immo = ja sogar
arbitrium, i n = Willkür4incolumitas, atis f =
hanc esse belli condicionem. si abominaris latrocinia, haec Unversehrtheit4committo 3, commisi, -missum =
anvertrauen4abominor 1 = verwünschen
docet bellum; si exsecraris parricidium, hoc in bello latrocinium, ii n = Raubzug
exsecror 1 = verfluchen4parricidium, ii n =
discitur. nam qui vereatur unum occidere commotus, qui Mord
qui = h. wie
levi auctoramento conductus tot homines iugulat? si
auctoramentum, i n = Handgeld4conductus 3 =
praesentissima rei publicae pestis est legum neglectus, verlockt4iugulo 1 = ermorden
praesens, ntis = h. offenkundig4pestis, is f =
silent leges inter arma ... si fons omnium malorum est Seuche4neglectus, us m = Mißachtung
fons, ntis m = Quelle4impietas, atis f = Gott-
impietas et religionis neglectus, haec belli procellis prorsus losigkeit
haec: religio ist gemeint4procella, ae f = Sturm
obruitur. si iudicas pessimum esse rei publicae statum, cum prorsus = völlig4obruo 3, obrui, -rutum = verschütten
pessimus 3 = sehr schlecht4status, us m =
plurimum possunt, qui pessimi sunt: in bello regnant Zustand
Vis palam cernere, quam res sit impia bellum, animadverte, per eig.: si vis ...4palam = deutlich
quos geritur. si pio principi nihil antiquius esse debet quam impius 3 = frevelhaft
pius 3 = pflichtbewußt4antiquus 3 = h.
suorum incolumitas, huic bellum imprimis invisum sit oportet. wichtig
incolumitas, atis f = Unversehrtheit
si principis felicitas est imperare felici, pacem potissimum imprimis = besonders4invisus 3 = verhaßt
felicitas, atis f = Glück4felix, icis = glück-
amplecti debet. si praecipue optandum bono principi, ut lich4potissimum = vor allem
amplector 3, amplexus sum = h. lieben
imperet quam optimis, bellum detestetur oportet, unde scatet praecipue = besonders4opto 1 = wünschen
detestor 1 = verwünschen4scateo 2 = her-
omnis impietatis sentina. si suas opes esse putat, quidquid vorsprudeln4
impietas, atis f = Frevel4sentina, ae f =
cives possident, bellum omnibus rationibus vitet. quod, ut Jauche4quidquid = was auch immer
possideo 2, possedi, possessum = besitzen
felicissime cadat, certe facultates omnium atterit et, quod ut = wenn auch
cado 3, cecidi = h. ausgehen4attero 3,
honestis artibus partum est, in immanes quosdam carnifices attrivi, -tritum = aufreiben4honestus 3 =
ehrenhaft4ars, tis f = Fähigkeit4pario 3,
erogandum. iam illud etiam atque etiam perpendant, suam pepperi, partum = h. erwerben4immanis, e=
unmenschlich4carnifex, icis m = Henker
cuique blandiri causam et suam cuique spem arridere, cum illa erogo 1 = ausgeben4perpendo 3, perpendi,
-pensum = erwägen4blandior
saepenumero pessima sit, quae commoto videatur aequissima, 4=schmeicheln
arrideo 2, arrisi = anlächeln
et haec non raro fallit. pessimus 3 = der schlechteste4aequus 3 =
gerecht
raro = selten4fallo 3, fefelli, falsum =
täuschen
Sed finge causam iustissimam, finge exitum belli fingo 3, finxi, fictus = vorstellen
prosperrimum, rationem fac ineas omnium incommodorum, prosper 3 = günstig4rationem inire = eine
Berechnung anstellen
quibus gestum est bellum, et commoditatum, quas peperit commoditas, atis f = Vorteil4pario 3,
pep(p)eri, partum = mit sich bringen
victoria, et vide, num tanti fuerit vincere. vix umquam victoria tanti esse = soviel wert sein4umquam =
jemals
contingit incruenta. iam habes tuos humano sanguine pollutos. contingo 3, contigi, -tactum = glücken
incruentus 3 = unblutig4sanguis, inis n =
ad haec supputa morum publicaeque disciplinae iacturam, Blut4pollutus 3 = besudelt4supputo 1 =
rechnen4iactura, ae f = Verlust4nullo ...
nullo compendio sarciendam. exhauris tuum fiscum, expilas sarciendam = „der durch keinen Gewinn zu
ersetzen ist“4exhaurire fiscum = die Kasse
populum, oneras bonos, ad facinus excitas improbos. erschöpfen4expilo 1 = ausplündern
onero 1 = belasten4excito 1 = reizen
neque vero confecto bello protinus et belli reliquiae sopitae protinus = sofort4et=etiam4reliquias sopire =
die Nachwehen beruhigen
sunt: obsolescunt artes, includuntur negotiatorum commercia. obsolesco 3, obsolevi = an Wert verlieren
includo 3, inclusi, -clusum = einschränken
ut hostem includas, prius temet ipsum a tot regionibus cogeris negotiator, oris m = Händler4commercium, ii
n = Geschäft4temet = te4
excludere. ante bellum omnes finitimae regiones tuae erant; excludo 3, exclusi, -clusum = ausschließen
vide, quantam rem egeris, nunc vix tua est, quae maxime tua
ditio, onis f = Besitz4oppidulum, i n =
est ditio. ut oppidulum exscindas, quot machinis, quot tentoriis Städtchen4exscindo 3, exscidi, -scissum =
zerstören4quot = wie viele?4machina, ae f =
opus est! imitaticiam urbem facias oportet, ut veram evertas, at Maschine4tentorium, ii n = Zelt4opus est =
es ist nötig (+ Abl.)4imitaticius 3 = nach-
minoris aliud verum oppidum exstrui poterat. gebildet4everto 3, everti, -versum = zerstören
minoris = „um weniger Geld“4exstrui poterat
= „hätte erbaut werden können“
sed parum excelsi animi tibi videaris, si quid remittas parum = zu wenig4excelsus 3 = erhaben
remitto 3, remisi, -missum = verzeihen
iniuriarum: immo nullum est certius argumentum humilis immo = ja sogar4argumentum, i n = Beweis
animi minimeque regii quam ulcisci. ... quod si quid iniquitatis regius 3 = königlich4ulciscor 3, ultus sum =
sich rächen4iniquitas, atis f = Ungerechtigkeit
videbitur habere pax, cave sic cogites „hoc perdo“, sed „tanti caveo 2, cavi, cautum = sich hüten
perdo 3, perdidi, -ditum = verlieren
pacem emo“. tanti emere = um soviel kaufen
Fragen zum Text 4:
Quod si nihil vos movet, neque naturae sensus, neque pietatis vos: die Fürsten sind gemeint4naturae
sensus = „der natürliche Verstand“
respectus, neque tanta calamitas, certe Christiani nominis pietatis respectus = „die Achtung vor der
Pflicht“4Christianus 3 = christlich
probrum animos vestros in concordiam redigat. ... at quid probrum, i n = Schande4concordia, ae f =
Eintracht4redigo 3, redegi, -dactum =
sentire putandum est, quid loqui, quae probra in Christum führen4Christus, i m = Christus
evomere Christiani nominis hostes, ubi vident Christianos sic evomo 3, evomui, -vomitum = ausspeien
inter sese concertare, levioribus de causis quam Ethnici, concerto 1 = kämpfen4Ethnicus, i m =Heide
crudelis, e = grausam4impius 3 = gottlos
crudelius quam impii, machinis tetrioribus quam ipsi? quorum machinis tetrioribus = „mit abscheulicherem
Kriegsgerät“4inventum, i n = Erfindung
inventum est bombarda? nonne Christianorum? et quo res sit bombarda, ae f = Kanone4quo = damit
umso4indignus 3 = unwürdig4induo 3, in-
indignior, his induuntur Apostolorum nomina, insculpuntur dui, -dutum = h. geben4Apostolus, i m =
Apostel4insculpo 3, insculpsi, -sculptum =
divorum imagines. divorum imagines = „Heiligenbilder“
irrisio, onis f = Verhöhnung4Paulus, i m =
o crudelis irrisio! Paulus ille pacis hortator perpetuus, hl. Paulus4hortator, oris m = Mahner
Tartareus 3 = höllisch4torqueo 2, torsi,
Tartaream machinam torquet in Christianum? si cupimus tortum = h. richten auf4cupio 3, cupivi,
cupitum = wünschen4Turcae, arum m =
Turcas ad Christi religionem adducere, prius ipsi simus Türken
vos appello, principes, de quorum nutu potissimum pendent res nutus, us m = Befehl4potissimum = am
ehesten4pendo 3, pependi, pensum = ab-
mortalium, qui Christi principis imaginem inter mortales hängen4mortalis, e = sterblich4Christus, i =
Christus4imago, inis f = Bild
geritis, agnoscite regis vestri vocem ad pacem vocantis, agnosco 3, agnovi, agnitum = erkennen
existimate totum orbem diutinis fessum malis hoc a vobis orbis, is m = Welt4diutinus 3 = langdauernd
fessus 3 = müde4malum, i n = Übel
flagitare. si quid cui dolet etiamnum, aequum est hoc publicae flagito 1 = fordern4cui dolet etiamnum =
„einem von euch Fürsten auch jetzt noch weh
omnium felicitati donare. maius est negotium, quam ut levibus tut“4aequus 3 = angemessen4felicitas, atis f
= Glück4dono 1 = h. opfern4negotium, ii n =
causis debeat retardari. appello vos, sacerdotes Deo sacri, hoc Aufgabe4retardo 1 = verzögern4
sacerdos, otis m = Priester4sacer 3 = heilig
studiis omnibus exprimite, quod Deo gratissimum esse scitis: exprimo 3, expressi, -pressum = ausdrücken
gratus 3 = angenehm4
hoc depellite, quod illi maxime invisum. appello vos, theologi, depello 3, depuli, pulsum = vertreiben4invi-
sus 3 = verhaßt4 theologus, i m = Theologe4
pacis Euangelium praedicate, hanc semper popularibus auribus Euangelium, ii n = Evangelium4popularibus
auribus = „mit den Ohren des Volkes“
occinite. appello vos, episcopi, aliique dignitate Ecclesiastica occino 3, occecini = predigen4episcopus, i m
= Bischof4Ecclesiasticus 3 = kirchlich
praeminentes, ad pacem aeternis vinculis adstringendam vestra praeminens, ntis = herausragend4aeternis
vinculis = „mit ewigen Banden“4adstringo 3,
valeat auctoritas. appello vos, primates et magistratus, ut adstrinxi, -strictum = festigen4
primates, um m = Obrigkeiten
sapientiae regum, ut pietati pontificum vestra voluntas sit sapientia, ae f = Weisheit4pietas, atis f =
Frömmigkeit4pontifex, icis m = Priester
adiutrix. vos appello promiscue, quicumque Christiano nomine adiutrix, icis f = Helferin4promiscue = ohne
Unterschied4Christianus 3 = christlich
censemini, consentientibus animis in hoc conspirate. hic censeo 2 = halten für4consentio 4, consensi,
-sensum = übereinstimmen4conspiro 1 =
ostendite quantum valeat adversus potentum tyrannidem verschwören4quantum = wieviel
adversus = gegen4tyrannis, idis f = Tyrannei
multitudinis concordia. huc pariter omnes omnia sua consilia concordia, ae f = Eintracht4pariter = gleicher-
maßen
conferant. iungat aeterna concordia, quos tam multis rebus (con)iungo 3, coniunxi, (con)iunctum =
verbinden
coniunxit natura, pluribus Christus. communibus studiis agant
huc invitant omnia, primum ipse naturae sensus, atque ipsa, ut huc invitare = dazu auffordern4naturae sensus
= „der natürliche Verstand“
ita dicam, humanitas. deinde totius humanae felicitatis princeps humanitas, atis f = Menschlichkeit
et auctor Christus. ad haec tam multa pacis commoda, tot belli commodum, i n = Vorteil
calamitates.
7. Der Friede sucht eine Bleibe. Beim gewöhnlichen Volk, bei den Fürsten, den Gebildeten,
den Priestern, bei den Ordensgemeinschaften wird er nicht fündig. Schließlich probiert er
es bei der kleinsten Gemeinschaft, den Eheleuten. Doch ...
tandem illud in votis esse coepit, ut saltem in unius hominis votum, i n = Wunsch4saltem = wenigstens
pectore daretur locus. ne id quidem contigit, idem homo secum pectus, oris n = Brust4contingo 3, contigi,
-tactum = glücken4
pugnat, ratio belligeratur cum affectibus, et insuper affectus belligeror 1 = Krieg führen4affectus, us m
= Leidenschaft4insuper = obendrein
cum affectu conflictatur, dum alio vocat pietas, alio trahit conflictor 1 = streiten4alio - alio = dahin -
dorthin4pietas, atis f = Frömmigkeit
cupiditas, rursum aliud suadet libido, aliud ira, aliud ambitio, traho 3, traxi, tractum = ziehen4rursum =
wiederum4suadeo 2, suasi, suasum = raten
aliud avaritia. et huius modi cum sint, non pudet tamen illos libido, inis f = Lust4ira, ae f = Zorn4
ambitio, onis f = Ehrgeiz4pudet (+ Aci) =
appellari Christianos, cum modis omnibus dissideant ab eo, sich schämen4Christianus, i m = Christ
dissidere 2 ab eo = davon abweichen
quod Christo praecipuum est ac peculiare. Christus, i m = Christus4praecipuus 3 =
besonders4peculiaris, e = eigentümlich
... saepe demirari soleo, quae res, non dico Christianos, sed demiror 1 = sich sehr wundern
Christianus, i m = Christ
homines huc adigat vesaniae, ut tantis studiis, tantis sumptibus, huc vesaniae = „zu solchem Wahnsinn“ adigo
3, adegi, -actum = treiben4sumptus, us m =
tantis periculis, in mutuam perniciem ruant. quid enim aliud in Aufwand4mutuus 3 = gegenseitig
pernicies, ei f = Verderben4ruo 3, rui, rutum
omni vita quam belligeramur? non belligerantur quaelibet = stürzen4belligeror 1 = Krieg führen
quaelibet: lasse unübersetzt!4
bruta, sed ferae dumtaxat. ne hae quidem inter se dimicant, sed brutum, i n = Tier4fera, ae f = wildes Tier
dumtaxat = höchstens4dimico 1 = kämpfen
cum diversi generis beluis; et suis armis pugnant, non, ut nos, diversus 3 = verschieden4belua, ae f = Tier
arte diabolica excogitatis machinis; nec rursum quibuslibet de diabolicus 3 = teuflisch4excogito 1 = aus-
denken4machina, ae f = Maschine
causis, sed aut pro foetu aut pro cibo. nostra bella pleraque vel foetus, us m = Junges4cibum, i n = Nahrung
ab ambitione vel ab iracundia vel a libidine similive animi ambitio, onis f = Ehrgeiz4iracundia, ae f =
Zorn4libido, inis f = Lust4-ve = oder
morbo proficiscuntur; denique non tot milibus conglobatis, denique = schließlich4conglobo 1 = zusam-
menballen
sicuti nos, in mutuum instruuntur exitium. nobis, qui Christi sicuti = sowie4instruo 3, instruxi, -structum =
aufstellen4exitium, ii n = Untergang
gloriamur cognomine, qui nihil nisi mansuetudinem et docuit Christus, i m = Christus4glorior 1 = sich
rühmen4cognomen, inis n = Name4mansue-
et exhibuit, qui unius corporis membra sumus, una caro, eodem tudo, inis f = Sanftmut4exhibeo 2 = erweisen
membrum, i n = Glied4caro, -nis f = Fleisch
vegetamur spiritu, iisdem sacramentis alimur, eidem vegeto 1 = h. am Leben erhalten4spiritus, us
m = Geist4sacramentum, i n = Sakrament
adhaeremus capiti, ad eandem immortalitatem vocati sumus, adhaereo 2, adhaesi = anhängen4immortali-
tas, atis f = Unsterblichkeit
summam illam speramus communionem, ut, sicut Christus et communio, onis f = Gemeinschaft
pater unum sunt, ita et nos unum cum illo simus; potestne ulla et = etiam
huius mundi res esse tanti, ut ad bellum provocet? rem adeo mundus, i m = Welt4esse tanti = soviel wert
sein4provoco 1 = aufrufen4adeo = so
perniciosam, adeo taetram, ut etiam, cum iustissimum est, perniciosus 3 = verderblich4t(a)eter 3 = ab-
stoßend4iustissimum: erg. bellum
tamen nulli vere bono placeat.
mavis perire quam illi prodesse? iam quonam ore dices illud et
machinaris?
Fragen zum Text:
11. Erasmus von Rotterdam, Epigramm gegen den kriegerischen Papst Julius II.
(1513/1514, bald nach dem Tod des Papstes)
Ut examussim quadrat in te Iulii examussim = genau4quadro 1 = passen
Iulius, ii m = Julius
nomen secundi. plane es alter Iulius.
plane = völlig
et pontifex fuit ille quondam maximus, pontifex, icis m = Oberpriester
nefas n = Frevel4arripio 3, arripui, -reptum = an sich
et per nefas arripuit ille tyrannidem.
reißen4tyrannis, idis f = Tyrannis
nec secius illi, quam tibi modo placet, secius = weniger4modo = eben
violo 1 = verletzen
violata placuit gratia regni fides.
gratia + Gen. = wegen
contempsit ille deos; et hoc es Iulius. contemno 3, contempsi, -temptum = verachten
orbis, is m = Erdkreis4universus 3 = ganz
orbem universum caede, bello, sanguine
sanguis, inis m = Blut4misceo 2, mixtum = in Auf-
miscebat ille; et hoc es alter Iulius. ruhr versetzen
vexator, oris m = Quälgeist
vexator ille Galliarum maximus;
Galliarum = Gallorum
es et ipse pestis Galliarum maximus. ... pestis, is f = Seuche
tantum = nur4leviculus 3 = sehr leicht
tantum una ab illo levicula differs nota,
nota, ae f = Merkmal
quod, gente nulla, vinum amas pro litteris. amo 1 = lieben
ergo = also
unum illud ergo, totus ut sis Iulius,
superest, ut aliquis Brutus obtingat tibi. supersum, superesse, -fui = h. fehlen4aliquis =
irgendjemand4Brutus, i m = Brutus4obtingo 3,
obtigi = begegnen
1. In welchen Punkten werden Papst Julius II. und C. Iulius Caesar verglichen?
2. Wie fällt der Vergleich aus?
3. Wie beurteilt Erasmus Caesar?
4. Was bedeuten die letzten zwei Zeilen?
Accidit, ut forte inter eundum1 per villam2 magnam, sed exustam transirem, in cuius exitu
duas deprehendi vetulas, quae agmen quadraginta fere puerorum parvorum nec non puellarum
haud secus ac pecorum gregem prae se agebant. erant omnes extrema macie ob inediam
confecti et effigie sua, praeterquam quod moverentur3, haud multum defunctis absimiles, ita
ut aspicientibus horrorem quendam inicerent.
interrogavi vetulas, quonam turbam tam miserandam ducerent. at illae tamquam attonitae et
vix ore prae dolore et fame aperire valentes responderunt confestim me visurum, quonam tam
infelix ageretur iuventus. vix haec dixerant, cum ad pratum quendam deventum est; in quem
ingressi ac in genua prolapsi bestiarum instar herbas depascere coeperunt hoc uno distantes,
quod illae morsu vescuntur, hi vero manibus cibum decerpebant. et iam usu herbas discernere
didicerant ac noverant, quae amarae seu insipidae quaeve suaves aut gustu essent
praestantiores. praecipue vero herbam eligebant acetosam4, quam etiam prae ceteris
dignoscebant.
ad tam dirum igitur spectaculum obstipui ac tamquam amens diu constiti. rursus igitur vetula
inquit: en cernis, curnam calamitosa haec turba huc sit deducta, cui longe magis profuisset, si
nata forte numquam, quam tot aerumnis subici ac tam miseram exigere vitam. ferro cecidere
patres, fame vero matres abactae sunt, bona in praedam cessere ac habitacula flamma sunt
absumpta; nos miserae ob ultimam senectutem hic sumus relictae, quo infelicissimam hanc
iuventutem brutorum5 instar ad pascua agamus et, quantum valemus herbarum esu
sustentemus. speramus tamen brevi tam illos quam nos a tantis absolutum iri 6 miseriis. etenim
quamvis in duplo7 plures fuissent, brevi tamen ad hunc redacti sunt numerum, cum cotidie
aliqui fame et inedia deficiant, longe profecto celeri morte quam vita prolixiori feliciores.
Haec cum vidissem et audivissem, lacrimas continere nequivi tam miserandam hominum
sortem miseratus ac bellicum furorem merito detestatus.
1
inter eundem: unterwegs
2
villa, -ae f.: hier: Dorf
3
moverentur: übersetze reflexiv!
4
herba acetosa f.: Sauerampfer
5
bruta, -orum n.: Tiere
6
absolutum iri: Infinitiv Futur Passiv
7
in duplo plures: doppelt soviele
Interpretation
3) Heute, 500 Jahre später, besitzt das Thema Krieg immer noch traurige Aktualität. Die
Auswirkungen des Kriegs im ehemaligen Jugoslawien werden noch lange bestehen. Sarajevo liegt
eine Flugstunde von Wien entfernt.
Lest und diskutiert den folgenden Ausschnitt aus dem Buch „Sarajevo. Die verwundete Stadt“
(1993) von Miroslav Prstojevic. Vergleicht mit dem Bericht aus dem 16. Jahrhundert. Was ist
gleich geblieben? Hat sich etwas geändert?
Stimmt die These am Schluß des Textes?