095-2 Augustinus Enarrationes in Psalmos 110-118 PDF

Augustinus
Enarrationes in Psalmos 110118
2/12/15 7:24 PM
Corpus Scriptorum
Ecclesiasticorum
Latinorum (CSEL)
Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL

an der Universitt Salzburg
Band 95/2
Huic volumini edendo curam contulit
Institutum Patristicum Augustinianum
2/12/15 7:24 PM
Augustinus
Enarrationes in
Psalmos 110118
Enarrationes in Psalmos 101150, Pars 2
Ediert von Franco Gori
unter Mitwirkung von Angelo De Nicola
2/12/15 7:24 PM
International Advisory Board:

Franois Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer,
Kurt Smolak, Michael Winterbottom
Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.
ISBN 978-3-11-041116-4
e-ISBN (PDF) 978-3-11-041172-0
e-ISBN (EPUB) 978-3-11-041177-5
ISSN 1816-3882
Library of Congress Cataloging-in-Publication Data
A CIP catalog record for this book has been applied for atthe Library of Congress.
Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek
Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen
Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet ber
http://dnb.dnb.de abrufbar.
2015 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Mnchen/Boston
Druck und Bindung: Hubert &Co. GmbH & Co. KG, Gttingen
Gedruckt auf surefreiem Papier
Printed in Germany
www.degruyter.com
2/12/15 7:24 PM
Hoc volumine continentur

Praefatio | 1
1
De Enarrationum in Psalmos 110118 tempore et genere | 1
2
Libri recensiti | 3
3
De codicum cognatione eorumque stemmate | 6
3.1
Errores | 7
3.2
Errores | 7
3.3
Errores hyparchetypi (= + ) | 7
3.4
Errores | 7
3.5
Errores coniunctivi | 8
3.6
Errores vel falsae lectiones hyparchetypi | 8
3.7
Errores coniunctivi | 8
4
De huius editionis ratione | 9
Conspectus siglorum | 11
Enarrationum textus | 13
In Psalmum CX | 13
In Psalmum CXI | 18
In Psalmum CXII | 24
In Psalmum CXIII, Sermo I | 30
In Psalmum CXIII, Sermo II | 38
In Psalmum CXIV | 46
In Psalmum CXV | 52
In Psalmum CXVI | 58
In Psalmum CXVII | 58
In Psalmum CXVIII, Prooemium | 68
In Psalmum CXVIII, Sermo I | 69
In Psalmum CXVIII, Sermo II | 73
In Psalmum CXVIII, Sermo III | 76
In Psalmum CXVIII, Sermo IV | 80
In Psalmum CXVIII, Sermo V | 84
In Psalmum CXVIII, Sermo VI | 87
In Psalmum CXVIII, Sermo VII | 91
In Psalmum CXVIII, Sermo VIII | 94
In Psalmum CXVIII, Sermo IX | 100
In Psalmum CXVIII, Sermo X | 104
In Psalmum CXVIII, Sermo XI | 108
In Psalmum CXVIII, Sermo XII | 114
In Psalmum CXVIII, Sermo XIII | 120
In Psalmum CXVIII, Sermo XIV | 123
2/12/15 7:24 PM
VI | Inhaltsverzeichnis
In Psalmum CXVIII, Sermo XV | 127

In Psalmum CXVIII, Sermo XVI | 133
In Psalmum CXVIII, Sermo XVII | 137
In Psalmum CXVIII, Sermo XVIII | 142
In Psalmum CXVIII, Sermo XIX | 147
In Psalmum CXVIII, Sermo XX | 151
In Psalmum CXVIII, Sermo XXI | 155
In Psalmum CXVIII, Sermo XXII | 159
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIII | 165
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIV | 170
In Psalmum CXVIII, Sermo XXV | 173
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVI | 180
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVII | 185
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVIII | 189
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIX | 192
In Psalmum CXVIII, Sermo XXX | 198
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXI | 200
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXII | 205
2/12/15 7:24 PM
Praefatio
1 De Enarrationum in Psalmos 110118 tempore et
genere
Augustini Enarrationes in Psalmos 110118 recensitas et apparatu critico instructas
nunc uno edimus libro, in quo tamen expositiones Psalmorum 110117 et, quos ipse
ita appellat,1 sermones in Psalmum 118 in duo corpora distinguimus.
Nempe Psalmos 110117 Augustinus, eorum ordinem stricte secutus, expositionibus brevioribus, prooemiis autem longioribus quam solebat nec non maiore, ut
videtur, quam in ceteris Enarrationibus adhibita cura expolivit. Praeterea si et in
locos sacrorum librorum saepius in eisdem expositionibus occurrentes considerationem nostram intendimus et Psalmorum sensuum explanationem diligenter inspicimus, sine dubio colligimus Enarrationes 110117 in unum corpus copulari;2
quod tamen facile definiri non potest si et expositionis genus et tempus et originem
perscrutari conamur.3 Nam, cum sciamus testibus ipso Augustino4 et eius vitae
scriptore Possidio5 Enarrationes omnes ita divisas esse, ut aliae sint dictatae, aliae
dictae, has, de quibus loquimur, utri generi ascribamus dubium est, quoniam neque
antiqua testimonia neque studia peritorum virorum aevi nostri de hac re consonant.
Etenim cum Possidius psalmos 110117 dictatos esse testetur,6 testimonio eius ipse
Augustinus contradicere videtur in Dulcitii quaestionibus Psalmum 111 apud populum se tractavisse profitens.7 Utcumque res se habet, homiletice ab Hipponensi
episcopo hos sermones inter sollemnia dictos8 esse certis probare possumus indiciis, quorum praecipuus est locus ille ubi mentio fit cantatorum qui Alleluia, ad
tempus paschale pertinens, cantaverant; locutiones vero minus expolitas, ut puta,
anacolutha quae interdum in Enarrationibus extemporaliter dictis intellectum quoque sententiae afficiunt,9 non invenimus, cum non omnino desint leviora anaco-
||
1 Cf. in psalm. 118, prooem. l. 19.
2 A.-M. LA BONNARDIRE, Recherches de chronologie Augustinienne, tudes Augustiniennes, Paris
1965, pp. 145149.
3 Cf. S. POQUE, Lnigme des Enarrationes in Psalmos 110117 de saint Augustin, BLE 77 (1976), pp.
241264.
4 Aug. in psalm. 118, prooem. l. 2sq.
5 Cf. Possid. indic. X4 (ed. A. WILMART, Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 181).
6 Cf. ibid.
7 Aug. quaest. Dulc. 4,2 (CCSL 44A, p. 280): huic quaestioni de psalmi ipsius expositione respondeo,
quem cum in populo tractarem, dixi .
8 LA BONNARDIRE (supra n. 2), pp. 153155; POQUE (supra n. 3), pp. 246260.
9 Cf. e.g. in psalm. 103,I,3,3641 (CSEL 95/1, p. 111); 108,17,3339 (p. 301) 120,6,16 (CSEL 95/3, p.
64); 147,4,9sq. (CSEL 95/5, p. 199).
2/12/15 7:24 PM
2 | Praefatio
lutha quae nitorem tantummodo elocutionis obscurant.10 Itaque Maurini editores

(Parisiis 1681) Enarrationes 110117 sermones inscripserunt, Andreas autem Wilmart, Possidii testimonium secutus, inter dictatas enumeravit;11 postea vero earum
propriis ac singularibus notis freta Anna-Maria La Bonnardire neque inter dictatas
neque inter dictas eas referri posse opinata est;12 denique Susanna Poque obscuram
quaestionem suo iudicio enodare conata est,13 Augustinum scilicet occasione data
cuiusdam synodi, quae, ut conicere licet, Carthagini mense aprili anno 399 habita
est, coram episcoporum conventu et Christianorum populo Psalmos 110117 viva
voce per hebdomadam paschalem explanavisse, praemissis exordiis iam antea dictatis prolixioribus et elegantioribus quam soleret et in exponendo scidularum adminiculo adiuvante, quod dictando antea sibi paravisset. Hoc modo Possidii et
ipsius Augustini testimonia inter se repugnantia, de quibus supra diximus, in concordiam Susanna Poque reducere conatur.
Et tamen ibi dissentimus a Susanna Poque ubi dicit Augustinum extemporaliter
locutum esse scidulis fretum antea dictatis, sermones autem ipsos a notario non
exceptos vel deperditos esse. Nostro enim iudicio ea, quae tum edita atque tradita
sunt, cum profecto elocutionis formam non habent propriam sermonum apud populum dictorum atque a tachygrapho exceptorum, ut recte docet Susanna Poque,14
tum etiam longe alia sunt atque scidulae antea dictatae, quae adhibitae sint ad sermones dicendos, qui vero unum opus efficiunt in quo psalmorum expositiones, etsi
breviores, tamen sententiis argumentisque diligenter instructae sunt nec non polite
comptae ac rhetorice ornatae, ut fit, exempli causa, in expositione Psalmi 118. Ergo
opinamur Augustinum more solito in Psalmos 110117 coram episcopis populoque
Christiano sermocinatum esse, eiusque sermones, ut fieri solebat, a notario exceptos
esse, deinde praeter usum consuetudinemque suam, singulari cura, ut tum res et
momentum postulabant, expolivisse et lectoribus concinnius accomodavisse, antequam evulgarentur, et fortasse ipsis synodi episcopis dono darentur. Quae cum ita
se habeant, ut ostendimus, facilius tandem etiam rationem consiliumque primi
capitis Enarrationis 110 explicare possumus, atque intellegere totius corporis 110
117 prooemii vice fungi caput illud, quo Augustinus in synodi initio allocutus est
fratres episcopos ornata et copiosa praeter solitum eloquentia.
Enarrationem vero in Psalmum 118 non est qui a ceteris non seiungat, si triginta
duorum sermonum, quibus constat, continuam seriem inspiciat, tempus et rationem
||
10 Cf. in psalm. 113,II,12,912; 115,4,18; item anacolutha similia in psalm. 118,XV,1,58; XIX,3,17;
XX,2,9sq.; XXIX,1,3436.
11 A. WILMART, La tradition des grands ouvrages de saint Augustin, in: Miscellanea Agostiniana 2,
Roma 1931, pp. 257315 (p. 298).
12 LA BONNARDIRE (supra n. 2), p. 164.
13 POQUE (supra n. 3), pp. 262264.
14 Ibid., pp. 262sq.: les Enarrationes in Ps. 110117 ne nous semblent un texte prononc en
public et pris en note par un tachygraphe.
2/12/15 7:24 PM
Praefatio | 3
eorum originis attendat, demum in eis agnoscat sermones fictos, id est non ad populum dictos, sed dictatos, qui, ut ait ipse Augustinus, proferrentur in populis.15
Nam quae sit eorum ratio, propositum et genus ex prooemio elicere possumus, quod
Augustinus non immerito huic soli Enarrationi praemisit et quidem proprio nomine prooemii16 , ubi inter alia dicit se accessurum ad pertractationem psalmi tam
profundi ut etiam quam sit profundus demonstrare ipse non posset.17 Quo tempore
haec Enarratio exorta sit pro certo non habemus, tamen in lucem prodisse anno fere
422 quibusdam indiciis assequi licet.18
2 Libri recensiti
Notum est Augustini expositiones Psalmorum celeriter evulgatas esse in regionibus
totius occidentis, praesertim, ut facile est opinari, per monasteria, in quibus psalmorum studia eorumque cantilena monachorum animos erudire et delectare solebant, quod colligitur ex copia codicum antiquiorum qui supersunt.19 Omnium autem
librorum qui Enarrationes 110118 continent, eos qui ante saeculum XII exarati
sunt, recensuimus, exque iis selegimus quos utiles probavimus ad textum constituendum vel saltem ad traditionis historiam verisimili ratione demonstrandam;
quos summatim breviterque infra exponemus, cum fere omnes iidem sint qui in
superiore volumine (CSEL 95/1) nobis praesto fuerunt.
Codices igitur, quibus haec editio nititur, numero sunt viginti et tres:
A
Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in. (in
psalm. 101150),20 pertinet ad familiam .
An3
Angers, Bibl. Mun. 171 (163), saec. XI (in psalm. 101150),21 testis est fide
dignus hyparchetypi .
Br1
Bern, Burgerbibl. 117, saec. X (in psalm. 74150).22 Huius codicis, qui nisi in
bibliotheca legi non potuit, tantum Enarrationem 111 contulimus, quantum
satis erat ut probaremus testem valde contaminatum, cum P23 artissime cognatum neque fere ullius usus ad editionem parandam esse.
||
15 In psalm. 118, prooem. l. 19: Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis.
16 In psalm. 118, prooem. l. 22: Sed sit hoc usque prooemium.
17 In psalm. 118, prooem. l. 10sq.
18 LA BONNARDIRE (supra n. 2), pp. 140sq.
19 Cf. F. GORI, La tradizione manoscritta delle Enarrationes in psalmos graduum. Questioni specifiche, Augustinianum 37 (1997), pp. 183228 (p. 213).
20 Cf. quae scripsimus in CSEL 95/3, p. 18.
21 Cf. Catalogue gnral des Manuscrits des Bibliothques publiques de France, t. XXXI, Paris 1898,
p. 245; A. WILMART (supra n. 11), p. 300.
22 Cf. CSEL 95/3, p. 19.
2/12/15 7:24 PM
4 | Praefatio
Paris, Bibl. Nat. Lat. 12179, saec. IX, olim Corbeiensis (in psalm. 101110),
decimus est tomus ex tredecim qui totum corpus Enarrationum continent;23
C1
undecimus autem, id est Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12180, saec. IX, quem siglo
C1 notavimus, Enarrationes habet 111118. Horum amborum librorum textus,
cum sit mixtus, saepius tamen cum hyparchetypo consonat.
Durham, Cath. Libr. B II 14 saec. XI ex. (in psalm. 101150), textum mixtum
habet saepius cum consonantem, nullius fere momenti ad editionem conficiendam.
Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. II, saec. XI (in psalm. 83150).
F2
Firenze, Bibl. Laur., S. Marco 645, saec. XXI, duobus tomis continet Enarrationes 73150. Strictius cognatus cum F, ambo pertinent ad familiam .
St. Gallen, Stiftsbibl. 166, saec. IX (in psalm. 101118), quintus tomus est ex
quinque (olim sex) qui a Grimaldo abbate binis columnis litterisque Carolinis
exarati Enarrationes 1118 comprehendunt.24 Testis est familiae Germanicae
, non vacuus ab aliquibus lectionibus ex defluxis quae textum Enarrationum 110117 inquinaverunt.
Gt
Gent, Universiteitsbibl. 96 (457), saec. X (in psalm. 101118), strictius cum N

cognatus testis potior est hyparchetypi .
H1
Fulda, Hess. Landesbibl. Aa 24, saec. IX med.25 (in psalm. 101150), usque ad
in psalm. 117 familiae adiungitur, postea vero inde a 118,I, saepius cum codicibus Mn So1 faciens, hyparchetypo consentit.
Kln, Erzbischfl. Diz. u. Dombibl., Dom. 67, saec. VIIIIX26 (in psalm. 101
150), una cum S pendet ex , inde ab initio Enarrationis 118 tantum excerpta
habet, sermonibus 118,II et III omnino praetermissis.
Kr
Krakw, Ms. Lat. Qu. 673, saec. IXX (in psalm. 111117), textum habet permixtum nullius fere usus ad editionem constituendam.
Mc2
Monte Cassino, Bibl. dellabb. 27, saec. XI (in psalm. 71129), una cum libris
Florentinis F F2 ad familiam Italicam 2 pertinet.27
Mn
Mnchen, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, ex monasterio Sancti Emmerami

Ratisbonensis, saec. IX (in psalm. 118), una cum libris H1 So1 aeque mediocris
est testis hyparchetypi . 28
||
23 Cf. F. GORI, CSEL 95/3, Wien 2001, p. 19; C. WEIDMANN, CSEL 93/1A, Wien 2003, p. 44; H. MLLER,
CSEL 94/1, Wien 2004, p. 29.
24 Cf. CSEL 93/1A, p. 51; 94/1, p. 32.
25 Cf. CSEL 95/3, p. 21.
26 Cf. CSEL 95/3, p. 21; 93/1A, p. 42; 94/1, p. 28.
27 Cf. M. INGUANEZ, Codicum Casinensium manuscriptorum catalogus cura et studio monachorum
S. Benedicti archicoenobii Montis Casini, Romae 1915.
2/12/15 7:24 PM
Praefatio | 5
Namur, Muse Archol. 1, saec. IX in., testis potissimus est hyparchetypi .

Paginis trinis columnis scriptis totum corpus Enarrationum colligit.29
P6
Paris, Bibl. Nat. Lat. 15293, saec. XII, contaminatus ac lectionibus facilioribus
depravatus testis Enarrationum 101150 consimilis est Trecensi T.30
P23
Paris, Bibl. Nat. Lat. 15290, saec. XI (in psalm. 74150),31 textum mixtum
habet haud tanti aestimandum plerumque cum facientem et stricte cognatum cum Br1.
Mnchen, Bayer. Staatsbibl. Clm 15804, saec. IX in. (in psalm. 101120),32 una
cum K testis est familiae .
So1
Saint-Omer, Bibl. mun. 29, t. 2, saec. XI (in psalm. 106150), textum permixtum habet saepius ex Mn deductum, nullius usus ad editionem constituendam.33
Troyes, Bibl. Mun. 40, t. 4, saec. XII (in psalm. 50150), libro P6 consimilis est
aeque contaminatus ac depravatus.34
V2
Citt del Vaticano, Vat. Lat. 455, saec. XI (in psalm. 101150), testis praecipuus est familiae .35
Bruxelles, Bibl. Roy. 5560, saec. XI36 (in psalm. 101150), permixtum textum
habet saepe cum hyparchetypo consonantem.
Orlans, Bibl. Mun. 47 (44), saec. X (in psalm. 101150), textum mixtum habens nullius fere momenti est ad editionem conficiendam.
Paris. Bibl. Nat. Lat. 1979, saec. IXX, Walahfridi epitomen continet Enarrationum 77150, nullius usus ad editionem constituendam.
Codices autem, quos recensuimus neque in hac editione adhibuimus, iidem omnes
sunt quos in superiore volumine (CSEL 95/1, pp. 8sq.) enumeravimus, exceptis libris
D F So1, quorum varias lectiones illic negleximus, hic vero, licet ad textum confirmandum non iuvent, in apparatum criticum recepimus, ut copiosius probemus
quam depravatus sit Enarrationum 110118 textus receptus saeculo XI vertente.
||
28 Cf. B. BISCHOFF, Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, 1,
Wiesbaden 1974, p. 193.
29 Cf. CSEL 95/3, p. 21sq.; 93/1A, p. 49; 94/1, p. 33.
30 Cf. ibid., p. 22.
31 Cf. CSEL 95/3, p. 22.
32 Cf. ibid., p. 23.
33 Cf. BISCHOFF (supra n. 28), 2, Wiesbaden 1980, pp. 109sq.
34 Cf. CSEL 95/3, p. 23; CSEL 94/1, pp. 34sq.
35 Cf. CSEL 95/3, p. 23.
36 Cf. J. VAN DEN GHEYN, Catalogue des manuscrits de la bibliothque royale de Belgique, Bruxelles
1902, p. 116.
2/12/15 7:24 PM
6 | Praefatio
Codicem vero Bn2, Berlin, Staatsbibl. Phillips 1657, saec. IXX (in psalm. 101
150), neglegendum esse putavimus, cum sit libri K apographon, praetermissis omnino sermonibus 118,II et III, eiusdem Enarrationis 118 eadem habens excerpta. Dein
locos a librario praeteritos manus altera (Bn22) aetate posterior (saec. XIXII) in paginarum marginibus vel inter lineam scriptos supplevit, exemplar adhibens ex hyparchetypo prognatum, neque tamen ullius momenti.
3 De codicum cognatione eorumque stemmate

Haud aliter atque in superioribus voluminibus hic quoque magna est quaestio de
stemmate et disceptatio difficilis. Nam libri haud pauci, quibus usi sumus, textum
praebent, ut supra diximus, lectionibus diversarum originum ita permixtum vel, ut
dici solet, contaminatum, ut eorum genealogia agnosci non possit. Attamen saltem
librorum, qui minus vel minime contaminatione sunt inquinati, vel quorum mixtas
lectiones nihilo minus dignoscere potuimus ex quo fonte depromptae sint, hoc
stemma delineare valuimus.
2
H1(110117) A G
V2
S K
N
N(pc.) Gt
Mc2 F F2
Mn H1(118)
An3
Traditio ergo Enarrationum 110118 bifida exstat, eo quod ex archetypo duo

exemplaria profluxerunt litteris et denotata. Deinde ex hyparchetypo originem
traxerunt codicum familiae duae, id est et ; tertia vero familia praeter dubium
constat ex tribus saltem codicibus (N Gt An3) de ipso hyparchetypo deductis;
quarta denique familia, quam littera signavimus, lectionibus modo ex modo ex
depromptis textum mixtum praebet.
Nunc errorum exemplis demonstrare nitimur, quibus rationibus non potius
singuli codices quam eorum familiae vel separentur vel copulentur prout stemma
supra delineatum postulat:
2/12/15 7:24 PM
Praefatio | 7
3.1 Errores
112,7,14 altus] alius (altus ac. uv. F); 113,I,5,1 quid est carissimi] ergo fratres ;
113,I,13,6 plangent] se add. ; 113,II,12,7 nutriunt] nutriuntur ; 117,3,12sq. facti
unum] faciunt (exc. F); 117,8,5 suscepit] susceptor (exc. F); 118,VIII,1,35 se veraciter dicere tr. ; 118,XI,3,9 pervenit] pervenire ; 118,XVII,7,5 in om. ; 118,XIX,2,8 se
om. ; 118,XXII, 3,11 digerens] dirigens ; 118,XXII,3,21 esse1 doctum2 om. ;
118,XXIII,1,3 tuum] domine add. H1 (pc.)
3.2 Errores
110,6,8 difficile om. ; 111,1,2 conversio] conversionem ; 112,4,5 ipsa om. ; 112,8,4
autem] enim ; 113,I,11,7 exposuit] aperiens ; 114,3,4 pedibus om. ; 117,3,11 ad
eminentiam] inertiam eadem ; 118,I,3,11 in exquirunt om. ; 118,II,2,10 vos Titus]
vestitos ; 118,IV,1,7 illam om. ; 118,VIII,3,1 si diligitur2 om. ; 118,IX,3,1 abierunt]
ubi erunt ; 118,XIII,2,24 verbis] sermonibus ; 118,XVI,6,18 sui tamquam] vitam
quam ; 118,XXIII,1,32 scriptum] dictum ; 118,XXX,3,8 dei] tuas
3.3 Errores hyparchetypi (= + )

111,1,11 inde om. ; 111,4,3 se om. 112,6,23 humanitas] humilitas 113,II,4,6sq.
alio illud2 om. 113,II,11,10 ab ea] parte add. ; 114,1,6sq. numquid meae om. ;
114,3,8 dies2 sudoris om. 117,11,5 audi quid] si aliquid 117,21,9 ubi laus]
iubilans ; 118,II,2,8 utrum] vir ; 118,IV,1,29sq. sed valde om. ; 118,XII,3,16 qui
amatur] quia S C1 118,XVII,1,16 promissio om. S C1 118,XVII,9,11sq. non
noverunt non faciunt tr. ; 118,XXIX,4,1 intempesta] in tempestate ; 118,XXX,7,7
quod om. S C1 118,XXXI,8,3 et testimonia tua om. S C1 X
3.4 Errores
110,1,6sq. transeuntque venturi] qui venturi transeunt P23; 111,1,34 habitaculum]
tabernaculum Br1 P23;112,2,12 sapientiae] albescet add. ; 113,I,1,20 quae ibi] quibus
; 113,I,9,3 est o saeculum] gesto saeculo ; 113,II,3,4 tantopere] tanto per se Kr P23;
114,7,4 vere] misericors dominus et iustus et deus noster miseretur misericors et
iustus et miseretur misericors add. P23; 118,XI,2,3 cum] quam ; 118,XXVI,6,2 ut] et
C1 Y P23 X w ma
2/12/15 7:24 PM
8 | Praefatio
3.5 Errores coniunctivi

110,3,1 confessio eius om. P23 Y; 111,7,7 et emebat] tenebat C1; 113,II,1,10 diceret] dicerent (exc. F; diceret ir. H1) C1 So1; 115,4,12 hominis] homines Y;
115,4,13 hominis] homines ; 116,1,2 vera] verba P6 C1 So1 X; 118,XXIV,3,9sq.
constituit2ecclesiasticos om. S (deest K) C1
3.6 Errores vel falsae37 lectiones hyparchetypi

110,4,3 quae] non add. C So1 X; 110,7,6 hic] quod promisit add. D ma; 111,3,17sq.
adulantibus] habitantibus C1 (pc.) Y P23 So1 X; 111,5,8 audiet] habet C1 (pc.) So1 X
w; 112,1,26 diutissime et latissime] altissime et diutissime P23; 113,I,1,23 qua] aquae
add. C1 (pc.) D So1 X; 113,II,2,30 cetera om. Y D X; 113,II,3,5 omnibus] hominibus
; 115,1,34 ne om. Y; 117,4,5 iniquorum] inimicorum D X (pc.); 118,prooem.,6 corporis] psalmi add. T; 118,prooem.,14 non expositorem om. H1 Mn Y So1b; 118,IV,
2,1 humilitas] mandata add. Y P23 X; 118,XVII,2,4 magisque] abundet vel add. P6
D; 118,VIII,1,10 aperte] dictum sit add. H1 Mn Y; 118,XXXI,8,20 viae] domini add.
H1 Mn Y So1
3.7 Errores coniunctivi

110,8,4 est2] mater nostra add. D So1; 112,5,10sq. mansionem] in terris add.
D P23 Y ma; 112,8,23 maris] in ora praem. Y P23 D So1 X ma; 113,I,9,1 quid] interrogate (interrogo te K) et dicite praem. Kr Y P23 D So1 X ma; 113,II,2,30 animantium] colerent quae add. C1 Y P23 D So1 X; 114,1,9 speravit] se add. T;
118,X,2,23 coniunctionis] coniunctionem S (deest K) C1 Y P23 D X ma; 118,,1,12
hoc tuum2 om. Y C1 D X; 118,XXIX,1,28 quia2] nisi praem. S (deest K) C1 H1
Mn Y P23 D So1 X w ma
Traditione recensita ac penitus perscrutata corruptelas libris omnibus communes et
archetypo imputandas non invenimus, nisi perpaucas.38 Confirmatur igitur quod
in superioribus voluminibus Enarrationum exposuimus,39 archetypum illud
||
37 Falsas lectiones errores, qui proprio nomine dicantur, non esse explicabitur infra sub titulo De
huius editionis ratione.
38 110,4,2 reserans coniecimus; 113,I,14,2 qui coniecimus; 112,8,2 principibus1 supplevimus;
118,I,2,41 suis] non add. X (coniciendo); 118,XIII,2,7 ipsum coniecimus.
39 Cf. CSEL 95/3, p. 32; 95/5, p. 19.
2/12/15 7:24 PM
Praefatio | 9
exemplar editionis fuisse, vel saltem illi quam proximum, quod in Hipponensi
scriptorio exaratum sit ibique diligenter a mendis purgatum.
4 De huius editionis ratione

Stemmatis figuram delineare ac exemplis confirmare nisi sumus, ut quid textui tradito prioribus saeculis acciderit quantum licuit enarraremus potius quam editioni
parandae certam regulam praescriberemus: nam certa esse non potest, quia contaminatione obstante magnam codicum partem stemmate comprehendere non licuit
neque ex quibus fontibus lectiones depromptae sint semper agnosci potuit. Exemplis tamen supra distincte digestis absque dubio stemma bifidum comprobatur,
quod non mediocri commoditati nobis fuit indagantibus quae sint binae variae lectiones ab uno alterove hyparchetypo antiquitus traditae, inter quas nostrum fuit
veram a falsa diiudicare, vel saltem utra sit ab ipso archetypo defluxa divinare.
Iudicium vero facile non fuit vel quia lectiones utriusque hyparchetypi non
numquam agnoscere non valuimus, vel quia testes et ita alter ab altero haud raro
dissentiunt, ut utriusque lectiones incorruptae et pariter verisimiles viderentur.
Huius rei causa et auctor, ut in superiore volumine exposuimus,40 librarius vel
corrector quidam fuit qui aetate etiam tum Augustino, ni fallor, proxima, ingenio
suo fretus, alia addidit alia retractavit: cuius improbam rationem ibi agnovimus, ubi
laudata testimonia sacrorum librorum inconsulte complevit,41 vel ubi corrigendo
quod non intellexerat Augustini sententiam vario modo depravavit,42 vel eandem in
brevitate concinnam inflando minus comptam effecit. Quis fuerit corrector ille,
utrum idem ipse librarius qui codicem exaravit, an quem siglo 1 notavimus, satis
certe comperire non potuimus, quia, sicut e stemmate elicitur, contaminatione
obstante pro certo haberi non semper potuit utrum liber N, qui testis est potissimus
hyparchetypi , ab ipso directe pendeat an ab 1.
Quae cum ita sint, consilii nostri exitus fuit testimonio , nisi certa indicia corruptelae praebet, maiorem fidem tribuendam esse, et iis maxime locis ubi lectio est
longior, quantumvis ad speciem polita et ad sensum probabilis. Exemplis falsarum
||
40 CSEL 95/1, p. 19.
41 Cf. e.g. in psalm. 110,3,11 creati] in Christo (Eph. 2,10) add. T Y D ma; 110,8,4 est2] mater nostra
(Gal. 4,26) add. D So1 111,5,3 commovebitur] in memoria aeterna (memoriam aeternam S) erit
iustus (Ps. 111,7) add. C1 (pc.) Br1 Y P23 So1 X 112,2,19 occasum] laudate nomen domini (Ps. 112,1)
add. Y X So1 ma; 113,II,9,8 evacuavit] absit (Rom. 3,3) add. D So1 X ma; 118,XIII,1,4 veniat1]
super me (Ps. 118,41) add. Y ma.
42 110,4,3 quae] non add. C X So1: particula non incongruentem sensum facit; 118,VII, 3,2 penitus]
iam non add. T H1 Mn Y P23 So1: particula non Augustini sermo vulgaris ac depravatus efficitur;
118,XXXI,8,20 viae] domini add. H1 Mn Y So1: re vera loquitur Augustinus non de viis domini, sed
iustorum.
2/12/15 7:24 PM
10 | Praefatio
lectionum testium vel 1 supra descriptis hoc unum addimus, quo iudicium
nostrum confirmetur:
118,XXVII,4,4 attraxit] unde faceret aperuit os petendo quaerendo pulsando et
sitiens hausit add. (unde faceret om. K) H1 C1 Mn Y P23 D So1 X ma
Apparatum criticum, qui dicitur, non aliter atque in superiore volumine semper negativum, ut dici solet, redegimus, nisi perspicuitas eum positivum alicubi poscit.
Singulares lectiones praetermisimus, nisi quae sunt Coloniensis K antiquioris aetatis causa, vel quas alia ratione iudicavimus non neglegendas. Epitomes Walahfridi
(w) et excerptorum Flori Lugdunensis (Flor), cum sint nullius momenti ad textum
confirmandum, lectiones tantum selectas dedimus. Pari iudicio etiam de aliis libris
tantummodo selectas emendationes secundae vel tertiae manus in apparatu inclusimus. Psalteriorum antiquorum mentionem fecimus si forte eorum testimonia utilia
videbantur ad confirmandam Augustini lectionem ut puta, testimonia Prosperi
Aquitani vel Psalterii Veronensis vel Gallicani vel Romani. Maurinae editionis lectiones semper annotavimus; eas autem quae propriae sunt Patrologiae Latinae vel Corporis Christianorum, scripsimus, si mentione dignas putavimus. Emendationes denique theologorum Lovaniensium non attulimus, nisi quas Maurini probaverunt.
Dum hoc quinto volumine editio Augustini Enarrationum in Psalmos quinquagenos

101150 perficitur, quam maximas gratias agimus multis, qui nobis auxilio consilioque fuerunt, imprimis Victorino Grossi et Manlio Simonetti, Romae apud Institutum
Augustinianum praeclaris doctoribus, qui dudum Enarrationibus edendis consilium
praestant dantque operam una cum Urbinatibus et Vindobonensibus studiosis, ex
quibus, dum omnibus aeque grati sumus, nominatim laudandus est Clemens Weidmann, qui acri iudicio nobiscum utiliter disputavit de locis difficilioribus atque adeo
huic volumini perficiendo opem tulit non mediocrem; nec non erga Dorotheam
Weber grati sumus, cuius consilium operi emendando profuit. Deinde gratiae
multae dicendae sunt amicis ac sodalibus: Angelo De Nicola, Claudio Pierantoni,
Franciscae Recanatini, Iulianae Spaccia, qui nos multum adiuverunt in conferendis
codicibus et in instruendis quinque tomis, qui nunc praesto sunt. Denique grato
animo, ut decet, in memoriam redimus Adolphi Primmer, qui initium fecit huius
magni operis edendi.
2/12/15 7:24 PM
CONSPECTUS SIGLORUM
Codices:
V2 F F2 Mc2
F F2 Mc2
A G H1 (110117)
KS
N Gt An3
N (pc.) Gt An3
P6 T
A
An3
Br1
C
C1
D
F
F2
G
Gt
H1
K
Kr
Mc2
Mn
N
P6
P23
S
So1
T
V2
X
Y
w
Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in.

Andegavensis (Angers), Bibl. Mun. 171 (163), saec. XI
Bernensis, Burgerbibl. 117, saec. X (solam Enarrationem 111 contulimus)
Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12179, saec. IX
Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12180, saec. IX
Dunelmensis (Durham), Cath. Libr. B II 14, saec. XI ex.
Florentinus Laurentianus, XVI dext. II, saec. XI
Florentinus Laurentianus S. Marco 645, saec. XXI
Sangallensis, Stiftsbibl. 166, saec. IX
Gandavensis (Gent), Universiteitsbibl. 96 (457), saec. IX
Fuldensis, Hess. Landesbibl. Aa 24, saec. IX med.
Coloniensis (Kln), Erzbischfl. Diz. u. Dombibl., Dom. 67, saec. VIIIIX
Cracoviensis, Ms. Lat. Qu. 673, saec. IXX
Cassinensis, Bibl. dellabb. 27, saec. XI
Monacensis, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, saec. IX
Namurcanus (Namur), Muse Archol. 1, saec. IX in.
Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 15293, saec. XII
Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 15290, saec. XI
Monacensis, Bayer. Staatsbibl. Clm 15804, saec. IX in.
Audomarensis (Saint-Omer), Bibl. mun. 29, t. 2, saec. XI
Trecensis (Troyes), Bibl. mun. 40, t. 4, saec. XII
Vaticanus Lat. 455, saec. XI
Bruxellensis, Bibl. Roy. 5560, saec. XI
Aurelianensis (Orlans), Bibl. Mun. 47 (44), saec. X
Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 1979, saec. IXX (lect. sel.)
2/12/15 7:24 PM
12 | Conspectus siglorum
Flor
Flori Lugdunensis Excerpta ex Augustino nondum edita: lectiones selectas in apparatu dedimus iuxta manuscriptos Trecensem (Troyes), Bibl.
mun. 96, saec. IX et Andegavenses (Angers), Bibl. Mun. 65 (58) et 66 (58),
saec. X.43
Editiones:
lo
ma
mi
cc
Prosp
Editio theologorum Lovaniensium, Antverpiae 1577

Editio monachorum S. Mauri, Parisiis 1681
Editio J. P. Migne, Patrologia Latina 37, Parisiis 1841
Editio E. Dekkers et I. Fraipont, CCSL 40, Turnholti 1956
Prosperi Aquitani Expositio Psalmorum a centesimo usque ad centesimum quinquagesimum, CCSL 68A
Cass
Magni Aurelii Cassiodori Expositio Psalmorum, CCSL 9798
Psalt. Ga. Psalterium Gallicanum, iuxta ed. R. Weber, Le Psautier Romain et les
autres anciens psautiers latins, Romae 1953
Psalt. Ro. Psalterium Romanum, iuxta ed. R. Weber
Psalt. Ver. Psalterium Veronense (cod. Verona, Bibl. cap. I, 1), iuxta ed. R. Weber
Abbreviationes et signa in apparatu adhibita:

ac.
add.
cett.
del.
des.
exc.
exp.
i.
im.
inc.
ir.
lnp.
ante correctionem
addidit / addiderunt
ceteri codices
delevit / deleverunt
desinit
excepto / exceptis
expunxit / expunxerunt
infra
in margine
incipit
in rasura
legi non potest
om.
pc.
praem.
rep.
s.
sl.
tr.
uv.
vl.
/
*
omisit / omiserunt
post correctionem
praemisit / praemiserunt
repetivit / repetiverunt
supra
supra lineam
transposuit / transposuerunt
ut videtur
varia lectio
rasura unius litterae
asterisco in apparatu varia
lectio significatur probabilis
||
43 Cf. F. STEGMLLER, Repertorium biblicum medii aevi, 2, Matriti 1950, pp. 22762290, qui manuscriptum Trecensem tribuit saeculo XIII.
2/12/15 7:24 PM
IN PSALMUM CX
10
15
20
25
mi 1463
(1.) Venerunt dies ut cantemus alleluia. Adestote animo, fratres, ad percipienda quae dominus suggerit ad exhortationem nostram et nutriendam caritatem,
qua nobis inhaerere deo bonum est. Adestote animo, cantatores boni, filii laudis et
gloriae sempiternae veri et incorrupti dei. Adestote intenti, qui nostis cantare et cc 1621
psallere in cordibus vestris domino, gratias semper agentes in omnibus; et laudate
deum: hoc est enim alleluia. Et hi quidem dies veniunt transituri, transeuntque
venturi, et significant diem qui non venit et transit, quia nec hesterno praeitur ut
veniat, nec crastino urgetur ut transeat. Ad quem sane nos cum venerimus, inhaerentes ei nec nos transibimus; et sicut quodam loco canitur deo: Beati qui habitant in domo tua: in saecula saeculorum laudabunt te, hoc erit otiosorum negotium,
hoc opus vacantium, haec actio quietorum, haec cura securorum. Sicut enim dies
isti praeteritis diebus quadragesimae, quibus ante resurrectionem dominici corporis
vitae huius significatur maeror, sollemniter grata hilaritate succedunt, sic dies ille
qui post resurrectionem dabitur plenario corpori domini, hoc est sanctae ecclesiae,
cunctis vitae huius aerumnis atque doloribus perpetua beatitate succedet.
Haec autem vita de nobis exigit continentiam, ut etiam cum labore atque
luctamine ingemiscentes gravati, et habitaculum nostrum quod de caelo est superindui cupientes, a saecularibus delectationibus temperemus, et significatur quadragenario numero, quo et Moyses et Elias et ipse dominus ieiunarunt. Praecipitur enim
nobis et ex lege et ex prophetis et ex ipso evangelio, quod testimonium habet a lege
et prophetis, unde etiam in monte inter utramque personam medius salvator effulsit,
ut ab omnibus mundi illecebris, quibus captivi homines obliviscuntur deum, aviditatem nostram tamquam ieiunio temperantiae refrenemus, quamdiu perfectio
decalogi legis, tamquam psalterium decem chordarum, per quattuor eiusdem mundi
partes, id est toto orbe, praedicatur, ut decem quater ducta quadragenarium numerum signent. Quinquagenario vero numero post resurrectionem domini, quo canta-
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 So1 X w

alleluia Ps.Aug. sermo Denis 10 (PL 46,843) 14 [resurrec]tionem inc. D
CX,1,1 6 venerunt
CX,1,3 nobis est] cf. Ps. 72,28 5 Eph. 5,19sq. 9sq. Ps. 83,5 17sq. ingemiscentes cupientes] cf.
2 Cor. 5,2 4 19 Moyses ieiunarunt] cf. Ex. 34,28; 3 Reg. 19,8; Mt. 4,2; Lc. 4,2 21 in effulsit] cf.
Mt. 17,2
CX,1,1 adestote Ps.Aug.; adest ; adeste C ma 1sq. percipiendam 2 quae om. K P23 | dominus]
deum A H1 3 quia K Y P23 | adestote Ps.Aug.; adeste V2 C ma; adest A H1 | animo om. 4 adestote
Ps.Aug.; adeste V2 C ma 6sq. transeuntque venturi] qui venturi transeunt P23 7 et2] nec G X;
et non P23 8 urguetur (exc. Mc2) N Gt | cum nos tr. 9 transivimus C 9sq. inhabitant
Y 12 iste | domini C X; domini cui 13 ille] illi 14 corporis | sanctae] et praem.
15 aerumnis] laboribus 2 | doloribus] exclusis add. C P23 ma | beatitudine Y P23 | succedit V2
18 delegationibus A H1 20 vobis A H1 21 inter] et praem. D 25 partes ir. H1; sortes A; fortes
G (ac.) 26 numero vero tr. F Y
2/12/15 7:24 PM
14 | S. Augustini
mus alleluia, non cuiusdam temporis finis et transitus, sed beata illa significatur
aeternitas quia denarius additus quadragenario laborantibus in hac vita fidelibus
merces illa persolvitur, quam et primis et novissimis paterfamilias praeparavit
aequalem.
Audiamus itaque plenum divina laude pectus populi dei. Ecce personat in hoc
psalmo quendam exsultantem felici exsultatione, praefigurat et scaturientem corde
mi 1464 in amore dei populum, scilicet corpus Christi, ab omni malo liberatum.
(2.) confitebor tibi inquit, domine, in toto corde meo. Non semper
cc 1622 confessio peccatorum est, sed et laus dei devotione confessionis expromitur. Illa
luget, haec gaudet; illa medico vulnus ostendit, haec de sanitate gratias agit. Haec
confessio quendam significat non solum ab omni malo liberatum, sed etiam a
malignis omnibus separatum. Et ideo videamus ubi confiteatur domino in toto
corde. in consilio inquit rectorum et congregatione: credo qui sedebunt
super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israel. Nullus enim iam inter
eos iniquus, nullius Iudae furta tolerantur, nullus Simon magus baptizatur spiritum
volens emere, dum cogitat vendere, nullus Alexander aerarius multa mala ostendit,
nullus pelle ovina tectus falsa fraternitate subrepit; inter quales nunc necesse est
ecclesia gemat, et quales tunc oportet, cum omnes iusti congregabuntur, excludat.
Haec sunt magna opera domini, exquisita in omnes voluntates eius, per
quas nullum confitentem deserat misericordia, nullius sit iniquitas impunita,
quando flagellat etiam omnem filium quem recipit. Sed si iustus vix salvatur, peccator
et impius ubi parebunt? Eligat sibi homo quodlibet: non sic constituta sunt opera
domini, ut creatura in arbitrio libero constituta creatoris superet voluntatem, etiamsi
contra eius faciat voluntatem. Non vult deus ut pecces nam prohibet , tamen si
peccaveris, ne putes hominem fecisse quod voluit, et deo accidisse quod noluit.
Sicut enim vult ut homo non peccet, ita vult peccanti parcere, ut revertatur et vivat,
ita vult postremo in peccato perseverantem punire, ut iustitiae potentiam contumax
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 D So1 X w

2,19 sicut inc. Prosp in
psalm. 110,2 (CCSL 68A, p. 63), unde excerpsit Eugipp. exc. Aug. (CSEL 9, p. 517)
28 30 denarius aequalem] cf. Mt. 20,1 10
29sq. primis aequalem] cf. Mt. 20,8 14
2,6sq. sedebunt Israel] cf. Mt. 19,28 8 Iudae furta] cf. Io. 12,6 8sq. Simon vendere] cf. Act.
8,13.18sq. 9 Alexander ostendit] cf. 2 Tim. 4,14 10 ovina subrepit] cf. Mt. 7,15 14 Hebr. 12,6
14sq. 1 Petr. 4,18 19 ut2 vivat] cf. Ez. 33,11
31 plenum] psalmum 2 | pectus] reficientem add. F; reficientem praem. Mc2 F2 | personat Y So1 ma;
persona cett.
2,2 expromitur N C ma; exprimitur cett. 4 quandam Gt | liberatur 6 rectorum (ita et Psalt.
8 furta] fortia | spiritum] sanctum praem. H1 P6
Ver. Prosp)] *iustorum 2 | quia X
9 emere dum] emendum (ir. A)
10 ovina pelle tr. X ma | fraternitate falsa tr. | surripit A H1
quales] qualitate A H1 11 excluditur A; excludatur H1 13 deserit Y P23 X | est Y P23 D X
14 salvabitur H1 (pc.) So1; salvus erit P23 18 deo] ideo So1 X 20 ita] etiam add. Prosp Eug Flor
peccatis Prosp Eug
2/12/15 7:24 PM
30
v. 1
10
v. 2
15
20
in psalm. CX,1 4 | 15
v. 3
10
15
20
v. 4
non evadat. Ita quidquid elegeris, omnipotenti non deerit unde suam de te compleat
voluntatem. magna enim opera domini, exquisita in omnes voluntates eius.
(3.) confessio et magnificentia opus eius. Quid magnificentius quam
iustificare impium? Sed opus fortasse hominis praevenit istam magnificentiam dei,
ut cum fuerit peccata confessus, iustificari mereatur? Descendit enim de templo
iustificatus publicanus magis quam Pharisaeus, quia neque oculos ad caelum
audebat levare, sed percutiebat pectus suum, dicens: Domine, propitius esto mihi
peccatori. Haec est magnificentia domini, iustificatio peccatoris, quoniam qui se
humiliat, exaltabitur, et qui se exaltat, humiliabitur. Haec est magnificentia domini,
quoniam cui plurimum dimittitur, plurimum diligit. Haec magnificentia domini,
quoniam ubi abundavit peccatum, et superabundavit gratia. Sed fortasse ex
operibus? Non inquit ex operibus, ne forte quis extollatur. Ipsius enim sumus figmen- cc 1623
tum, creati in operibus bonis. Iustitiam enim homo non operatur nisi iustificatus:
credens autem in eum qui iustificat impium. A fide incipit, ut bona opera non praecedentia quod meruit, sed consequentia quod accepit ostendat. Unde ergo illa mi 1465
confessio? Nondum quidem est opus iustitiae, sed delicti improbatio; sed quomodo
se habeat, nec in ipsa de te homo glorieris, ut qui gloriatur, in domino glorietur. Quid
enim habes quod non accepisti? Non ergo sola magnificentia qua iustificatur impius,
sed et confessio et magnificentia opus eius. Quid ergo dicimus? Quia cui vult
miseretur, et quem vult obdurat, numquid iniquitas apud deum? Absit. iustitia enim
eius manet in saeculum saeculi. Tu autem, homo de hoc saeculo, quis es qui
respondeas deo?
(4.) memoriam fecit mirabilium suorum, hunc humilians, et hunc
exaltans. memoriam fecit mirabilium suorum, reserans opportune inusitata
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 D So1 X w Prosp

22 voluntatem
des. Prosp | magna inc. Flor | eius des. Flor 3,1 quid inc. Flor 6 peccatori des. Flor 9 sed inc.
Flor 17 eius des. Flor
3,3sq. descendit Pharisaeus] cf. Lc. 18,14 4 6 Lc. 18,13 6sq. Lc. 18,14 8 cui diligit] cf. Lc.
7,47 9 Rom. 5,20 10sq. Eph. 2,9 10 12 Rom. 4,5 15 ut glorietur] 1 Cor. 1,31 15sq. quid accepisti] 1 Cor. 4,7 17 quid dicimus] Rom. 9,14 17sq. cui obdurat] Rom. 9,18 18 numquid absit] Rom. 9,14 19sq. Rom. 9,20 4,1sq. hunc1 exaltans] cf. Ps. 74,8
21 evadis Prosp Eug | ita] ac sic Prosp Eug | elegeris] delegeris Eug | omnipotenti om. Prosp Eug
deerit] deo add. Prosp Eug 22 enim] sunt add.
3,1 confessio eius om. Y P23 2 praevenitis tam V2 H1; praevenientis tam A G 3 iustificari
mereatur] iustificaretur ; iustificetur P23 4 Pharisaeus] *ille praem. Y D Flor 5 levare audebat tr. Gt | domine] deus P6 X ma 6 peccatoris iustificatio tr. 7sq. haec quoniam] et 2
10 forte] fortasse 2
8 haec] est add. D
9 ubi om. V2 An3 Y P23 | abundavit] abundabit
10sq. figmentum sumus tr. 11 creati] in Christo add. T Y D ma | iustitia 13 ostendat G H1;
ostendit F F2 A; ostendant cett. ma 14 opus est tr. ma | quoquo modo G (pc.) X (pc.) ma; quomodo
cett. 15 homo de te tr. P23 17 dicemus P23 18 enim om. Gt Y P23 19 eius om. V2
4,2 memoriam suorum om. 2 | reserans coniecimus; reservans codd. edd. | inusitate K
2/12/15 7:24 PM
16 | S. Augustini
prodigia, quae infirmitas hominis novitati intenta meminerit, cum sint eius miracula
quotidiana maiora. Tot per universam terram arbores creat, et nemo miratur: arefecit
verbo unam, et stupefacta sunt corda mortalium; sed memoriam fecit mirabilium
suorum. Hoc enim miraculum maxime attentis cordibus inhaerebit quod assiduitas
non vilefecerit.
(5.) Quid autem profuerunt miracula, nisi ut timeretur? Quid porro prodesset
timor, nisi misericors et miserator dominus escam daret timentibus se?
Escam quae non corrumpitur, panem qui de caelo descendit, quem nullis meritis
dedit. Etenim Christus pro impiis mortuus est. Nemo ergo talem escam daret, nisi
misericors et miserator dominus. Quod si tantum dedit huic vitae, si verbum
carnem factum peccator iustificandus accepit, quid in futuro saeculo glorificatus
accipiet? memor enim erit in saeculum testamenti sui. Nec totum dedit qui
pignus dedit.
(6.) fortitudinem operum suorum annuntiabit populo suo. Non
contristentur Israelitae sancti, qui dimiserunt omnia sua et secuti sunt eum, non
contristentur dicentes: Quisnam poterit salvus fieri? quia facilius intrat camelus per
foramen acus quam dives in regnum caelorum. Annuntiavit enim eis fortitudinem
cc 1624 operum suorum, quoniam quae hominibus difficilia sunt, facilia sunt deo.
ut det illis hereditatem gentium. Itum est enim et ad gentes, et praeceptum divitibus huius saeculi non superbe sapere, neque sperare in incerto divitiarum, sed in deo vivo, cui facile est quod hominibus difficile est. Sic enim multi vocati
sunt, sic occupata est hereditas gentium, sic factum est ut etiam plurimi qui non
dimiserunt omnia sua in hac vita ut sequerentur eum, vitam etiam ipsam pro
nominis eius confessione contemnerent et tamquam cameli humiliantes se ad
portanda onera pressurarum intrarent etiam, sicut per foramen acus, per compungentes passionis angustias. Ipse fecit haec cui omnia possibilia sunt.
(7.) opera manuum eius veritas et iudicium. Teneatur veritas ab iis qui
iudicantur hic. Iudicantur hic martyres, et ad iudicium perducuntur, quo non solum
mi 1466 eos a quibus iudicati sunt, sed etiam angelos diiudicent, adversus quos eis erat
colluctatio, etiam cum ab hominibus iudicari viderentur.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 D So1 X w
7,3 quibus des. C
4sq. arefecit mortalium] cf. Mt. 21,19sq. 5,3 escam corrumpitur] cf. Io. 6,27 | panem descendit] cf. Io. 6,51 4 Rom. 5,6 5sq. verbum factum] cf. Io. 1,14 6,2 qui eum] cf. Mt. 19,27 3 quisnam fieri] Mt. 19,25 3sq. facilius caelorum] Mt. 19,24 5 Mt. 19,26 6 itum gentes] cf. Act.
13,46 7sq. 1 Tim. 6,17 10 dimiserunt eum] cf. Mc. 10,28 12 Mt. 19,24 7,3 angelos diiudicent]
cf. 1 Cor. 6,3 3sq. adversus colluctatio] cf. Eph. 6,12
3 quae] non add. C So1 X | novitati X ma; novitate cett.
5,1 quod 2 miserator] miseratur 5 tantam T X (pc.) 6 quid] quod 7 enim om. K P23
6,1 fortitudinem] virtutem P6 Y 4 enim om. F X 5 deo facilia sunt tr. X ma 6 itum] dictum
Y P23 7 in om. 8 quod est2 om. T Y | difficile om.
7,2 et om. F | perducentur | qui Y D 3 diiudicent Y Flor ma; iudicent cett.
2/12/15 7:24 PM
v. 5
v. 6
5
v. 7
10
in psalm. CX,4 9 | 17
v. 8
v. 9
10
10
v. 10
5
10
Non separet a Christo tribulatio, angustia, fames, nuditas, gladius. fidelia

enim omnia mandata eius: non fallit, exhibet quod promisit. Non tamen hic
exspectandum est, non hic sperandum, sed confirmata sunt in saeculum
saeculi, facta in veritate et iustitia. Hoc est verum et iustum, ut hic laboretur, ibi requiescatur, quia redemptionem misit populo suo. Unde autem
redimuntur, nisi a captivitate peregrinationis huius? Non ergo requies nisi in caelesti
patria requiratur.
(8.) Dedit quidem deus Israelitis carnalibus terrenam Ierusalem, quae servit
cum filiis suis; sed hoc vetus testamentum est, ad veterem hominem pertinens. Qui
autem ibi figuram intellexerunt, heredes etiam tunc novi testamenti exstiterunt,
quoniam quae sursum est Ierusalem libera est, aeterna in caelis. Vetere autem illo
reipsa probatum est transitoria promisisse. mandavit quippe in aeternum
testamentum suum. Sed quod, nisi novum? Cuius heres quisquis esse volueris,
nolo te fallas, nec terram trahentem lac et mel carnaliter cogites, non amoena
praedia, non hortos fructiferos et opacos, non tale aliquid mediteris adipisci, quale
solet hic oculus avaritiae concupiscere. Cum enim sit radix omnium malorum cupiditas, perimenda est ut hic consumatur, non differenda ut ibi satietur. Primo poenas
fuge, gehennas devita: antequam desideres promittentem deum, cave minantem.
sanctum enim et terribile nomen eius.
(9.) Pro deliciis autem omnibus huius saeculi, quales vel expertus es, vel augere cc 1625
ac multiplicare cogitando potes, immortalium deliciarum matrem concupisce
sapientiam. Sed initium sapientiae timor domini. Delectabit illa, et ineffabiliter procul dubio delectabit castis atque aeternis veritatis amplexibus, sed prius tibi
donanda sunt debita quam praemia flagitanda. initium ergo sapientiae timor
domini.
bonus est intellectus. Quis negat? Sed intellegere et non facere periculosum
est. Bonus ergo facientibus. Nec extollat mentem in superbiam. Cuius enim timor est
initium sapientiae, laus eius manet in saeculum saeculi; et hoc erit praemium, hic finis, haec statio sedesque perpetua. Illic inveniuntur mandata fidelia,
confirmata in saeculum saeculi; ipsa est hereditas novi testamenti, mandata in
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) Y P23 D So1 X w
5 non gladius] cf. Rom. 8,35 8,1sq. Gal. 4,25 4 Gal. 4,26 7 terram mel] cf. e.g. Ex. 3,8 9sq. 1
Tim. 6,10
6 fallet Y | hic] quod promisit add. D ma 6sq. est hic exspectandum tr. X ma 9 ibi] illic X ma
8,3 figuram ibi tr. A G | etiam heredes tr. 4 est2] mater nostra add. D So1; quae est mater nostra add. P23 X ma | vetera illa 2 T Y D 6 quid 7 trahentem dubitanter probavi | cogitantes

9sq. cupiditas radix omnium malorum tr. T D
10 consummatur Mc2 | primum P23
11 desieris 12 enim om. P6 So1 X
9,1 qualis 2 immortalium om. 3 delectavit 4 delectavit 8 est1 *om. | bonus est
tr. | bonus] bonum est Y; est add. T P23 | ne 2 8sq. initium sapientiae est tr. 11 mandat
| mandata in] mandatum 2
2/12/15 7:24 PM
18 | S. Augustini
aeternum: unam petii inquit a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini
per omnes dies vitae meae. Beati enim qui habitant in domo domini; in saecula
saeculorum laudabunt eum, quoniam laus eius manet in saeculum saeculi.
mi 1467
IN PSALMUM CXI
(1.) Credo quod attendistis, fratres, huius titulum psalmi memoriaeque mandastis. conversio inquit aggaei et zachariae. Nondum erant hi prophetae, cum
ista cantata sunt. Namque inter tempus David et transmigrationem populi Israel in
Babyloniam quattuordecim generationes numerantur, sicut divina scriptura maximeque Matthaeus evangelista testatur. Eversi autem templi renovatio, secundum
sancti Ieremiae prophetiam, ex illa transmigratione post septuaginta annos sperabatur, qui cum complerentur, sub Dario rege Babylonis impleti sunt spiritu sancto hi
duo prophetae, Aggaeus et Zacharias, et ambo post invicem intra unum annum
prophetare coeperunt, quod ad renovationem templi, sicut tanto ante praedictum
est, pertinere videretur.
Sed quisquis corporaliter gestis oculum cordis infigit neque inde in gratiam
spiritalis intellectus extenditur, habitat cogitatione in lapidibus templi, quibus
visibilis fabrica manibus hominum instructa consurgit; nec ipse lapis vivus efficitur
cc 1626 templo illi accommodatus atque aptus, quod in suo corpore primum dominus figuravit, cum ait: Solvite templum hoc et in triduo suscitabo illud. Est enim corpus domini
plenius ipsa sancta ecclesia, cuius caput ascendit in caelum, qui est maxime lapis
vivus, lapis angularis, de quo beatus Petrus dicit: Ad quem accedimus lapidem vivum,
ab hominibus reprobatum, a deo autem electum et honorificatum; et vos ergo
tamquam lapides vivi aedificamini in domum spiritalem, in sacerdotium sanctum,
offerentes spiritales victimas acceptas deo per Iesum Christum, quia continet scrip-
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) Y P23 D So1 X w
CXI,1,1 credo inc. C1 Kr Br1
9,12sq. Ps. 26,4 13sq. beati eum] cf. Ps. 83,5

CXI,1,5 Matthaeus testatur] cf. Mt. 1,17
6 Ieremiae prophetiam] cf. Ier. 25,12; 29,10
7 9 impleti coeperunt] cf. Agg. 1,1; Zach. 1,1 13 lapis vivus] cf. 1 Petr. 2,5 15 Io. 2,19 17 lapis
angularis] cf. 1 Petr. 2,6 (Eph. 2,20) 17 22 1 Petr. 2,4 6
12 inquit petii tr. Mc2 | inquit om. F P6 13 per omnes dies] omnibus diebus F F2 ; omnes dies V2
domini] tua V2 A H1 ; tua domine Mc2 F; dei N Gt Y P23 14 eum] te praem. V2; te 2
CXI,1,1 attenditis F F2 Y P23 1sq. mandatis V2 F2 2 conversionem | inquit] quique A H1; quoque G | cum] quando P23 Br1
4 Babylonia Mc2 F2 (uv.) Gt C1 Y P23 Br1 | scriptura] Lucae add. N
5 eversio G 6 sancti om. F F2 | ex] et K | annos septuaginta tr. P23 D Kr 8sq. prophetare
8 annum unum tr. F F2
9sq. praedictum est ante tr. F F2
intra unum annum tr. P23 Br1
10 videtur F C1 Y X ma; videbatur Gt An3 P23 D X (pc.) Kr (pc.) 11 inde om. 12 ostenditur F F2
templi lapidibus tr. 13 constructa 2 | vivus] huius T Y 14 templum F F2 15 in om. Kr
Br1 ma 17 accedentes Mc2 H1 (pc.) ma
2/12/15 7:24 PM
v. 1
10
15
20
in psalm. CX,9 CXI,2 | 19
25
30
35
40
tura: Ecce pono in Sion lapidem angularem, electum, pretiosum, et qui crediderit in
illum, non confundetur.
Ergo ut fiat quisque lapis vivus ad talem fabricam idoneus, spiritaliter intellegat
templi renovationem ex ruina vetere, quae in Adam facta est, reparationem novi
populi secundum novum hominem atque caelestem, ut, sicut portavimus imaginem
terreni, portemus et imaginem eius qui de caelo est, quo possimus post omnes huius
saeculi aetates tamquam post septuaginta annos, qui mystico perfectionis numero
praesignantur, et tamquam post captivitatem longinquae peregrinationis non
ruitura mole construi, sed aeterna immortalitate solidari. Spiritalem quippe Ierusalem non magis Iudaeorum quam vestram esse deputetis; sicut enim dicit apostolus: Iam non estis peregrini et inquilini, sed estis cives sanctorum et domestici dei,
superaedificati supra fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo
angulari lapide existente Christo Iesu, in quo omnis aedificatio compacta crescit in mi 1468
templum sanctum in domino, in quo et vos coaedificamini in habitaculum domini in
spiritu: hoc est templum dei, ad quod pertinet sacramentum prophetationis Aggaei
et Zachariae, cui rursus idem apostolus dicit: Templum enim dei sanctum est, quod
estis vos.
Quisquis igitur se ad opus huius coaedificationis et ad spem sanctae firmaeque
compaginis tamquam lapidem vivum ab huius mundi ruinosa labe convertit, intellegit titulum psalmi, intellegit conversionem Aggaei et Zachariae. Cantet ergo quae
sequuntur non tam linguae voce quam vitae. Erit enim aedificii perfectio ineffabilis
pax illa sapientiae, cuius initium est timor domini: inde ergo incipiat, quem coaedificat ista conversio.
(2.) beatus enim vir qui timet dominum, in mandatis eius volet
nimis. Viderit deus, qui solus et veraciter et misericorditer iudicat, quantum iste
proficiat in mandatis eius: quoniam tentatio est vita humana super terram, sicut cc 1627
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w

Aug.Aug. (quaest. Dulc. IV, 2sq. [CCSL 44A, p. 280sq.])
2,1 beatus inc.
25 novum hominem] cf. Eph. 4,24; Col. 3,10 25sq. 1 Cor. 15,49 31 35 Eph. 2,19 22 36sq. 1
Cor. 3,17 39 lapidem vivum] cf. 1 Petr. 2,5 42 sapientiae domini] cf. Ps. 110,10; Prov. 1,7
2,3 Iob 7,1 (LXX)
23 ut om. (pc. H1) | idoneum F F2 24 veteri P23 X | renovationem F F2 26 etiam K P23 Br1 | possumus F F2 | huius om. P23 Br1 26sq. saeculi huius tr. P6 X ma 27 mysticae Gt An3 Y D So1 X Kr Br1
ma 29 mola F F2 | aeterna] vetera A H1; vera G | solidare 2 30 quem 32 superaedificati
om. K | super An3 T D X Br1 ma
33 omnes A S | crescit compacta tr.
34 aedificamini So1
X (pc.) | habitaculum] tabernaculum P23 Br1 | domini] dei V2 F F2 P23 So1 Br1 35 spiritu] sancto add.
F F2 P6 P23 D Br1 36 item P23 Br1 | dicit om. F F2 38 quisque N An3 | legitur | huius opus tr.
39 convertitur G 41 lingua et voce quam vita C1 So1 X 42 domini timor tr. A H1 | incipit F F2
43 conversio ista tr. D
2,1 enim om. P6 So1 X w 2 dominus Gt T D w | iste om. A G; ipse 2 H1 (pc.)
2/12/15 7:24 PM
20 | S. Augustini
sanctus Iob dicit, et iterum scriptum est: quoniam corpus quod corrumpitur, aggravat
animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Qui autem diiudicat nos, dominus est; nec ante tempus iudicare debemus, donec veniat dominus et
illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit
unicuique a deo. Viderit ergo ille quantum quisque proficiat in mandatis eius; tamen
volet nimis qui pacem illius coaedificationis adamaverit nec iam desperare debet,
quoniam in mandatis eius volet nimis, et pax in terra hominibus bonae voluntatis.
(3.) Inde potens in terra erit semen eius. Semen futurae messis opera
esse misericordiae apostolus testis est, qui dicit: Bonum autem facientes non deficiamus; tempore enim proprio metemus, et iterum: Hoc autem inquit qui parce seminat,
parce et metet. Quid autem, fratres, potentius quam ut regnum caelorum non solum
Zacchaeus emat dimidio rerum suarum, sed et vidua duobus minutis, et tantundem
ibi uterque possideat? Quid potentius quam ut idem regnum et thesauris diviti et
calice aquae frigidae pauperi valeat? Sunt autem qui ista faciant, dum terrena
conquirunt, aut hic mercedem sperantes a domino aut hominibus placere cupientes.
Sed generatio rectorum benedicetur, id est opera eorum, quorum bonus
deus Israel, quia recto sunt corde; rectum autem cor est non resistere patri
emendanti et credere pollicenti, non eorum quibus commoventur pedes et effunduntur gressus atque labuntur, sicut in alio psalmo canitur, dum zelant in peccatoribus
pacem peccatorum videntes, et putant perire opera sua, quia non eis merces redditur
mi 1469 peritura. At iste vir, qui timet dominum et in templum sanctum dei conversione recti
cordis aptatur, nec gloriam hominum quaerit, nec terrenas divitias concupiscit.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w Aug.
Flor 7 valeat des. Flor
3,1 semen2 inc.
4sq. Sap. 9,15 5 8 1 Cor. 4,4sq. 10 Lc. 2,14 3,2sq. Gal. 6,9 3sq. 2 Cor. 9,6 5 Zacchaeus] cf. Lc.
19,8 | vidua] cf. Mc. 12,42; Lc. 21,2 6 regnum diviti] cf. Mt. 13,44.46 7 calice valeat] cf. Mt.
10,42 8 hic sperantes] cf. 1 Cor. 15,19 | hominibus cupientes] cf. Gal. 1,10; Eph. 6,6; Col. 3,22;
1 Thess. 2,4 9sq. Ps. 72,1 3 10sq. non emendanti] cf. Hebr. 12,5 7 11 13 commoventur
videntes] cf. Ps. 72,2sq. 15 nec1 quaerit] cf. Io. 12,43
4 dixit Mc2 K P23 Br1 | corpus om. A (ac.) H1 (ac.) | quod om. A (ac.) Y (ac.) 5 deprimat 6 diiudicare T D | debemus iudicare tr. A H1 7 illuminat G K P6 | manifestat ; manifestet Y D 8 faciat K Br1 10 eius om.
2 esse om. F F2 A H1; ir. G | misericordiae om. A H1; ir. G | autem om. A (ac.) D
3,1 operam A H1
2sq. facientes metemus om. K 3 tempora N Gt | iterum] testis est non deficiamus tempore enim
proprio metemus et iterum add. K | hoc inquit om. 2 w | inquit] dico add. G (pc.) An3 (pc.) P6 Kr
6 possideant N Gt Y (pc.) w (pc.) Flor | ut om. C1 (ac.) Y P23 Br1 | idem] et add. K | divitis Y Aug. | et2
om. 2 7 pauperis Aug. ibid. | faciunt Mc2 F2 (pc.) A D 9 benedicitur K 10 qui G (pc.) D
X (pc.) w ma | recti F F2 X 11sq. effundentur 2 Y 12 in1 om. C1 13 vidente K | putent Gt
T 14 at] ut K | templo sancto Y 15 quaerit] non praem. N An3
2/12/15 7:24 PM
10
v. 2
10
15
in psalm. CXI,2 4 | 21
v. 3
20
v. 4
v. 5
10
15
Et tamen gloria et divitiae in domo eius. Domus enim eius cor eius est, ubi
deo laudante opulentius habitat cum spe vitae aeternae quam hominibus adulantibus in marmoratis laqueatisque tectis cum timore mortis aeternae. Huius enim
iustitia manet in saeculum saeculi: ipsa eius gloria, ipsae divitiae. Illius
autem purpura et byssus et epulae splendidae, et cum praesto sunt transeunt; et
cum ad finem venerint, aquae guttam ex digito stillantem desiderans, ardens lingua
clamabit.
(4.) exortum est in tenebris lumen rectis corde. Merito dirigunt cor in cc 1628
deum suum, merito ambulant recti cum deo suo praeponentes eius voluntatem sibi,
neque de sua quidquam superbe praesumentes. Meminerunt enim fuisse se
aliquando tenebras, nunc autem lucem in domino. misericors et miserator et
iustus dominus deus. Delectat quod misericors et miserator, sed terret
fortasse quod iustus dominus deus. Nulla desperatione formides, beate vir qui
times dominum et in mandatis eius voles nimis; esto suavis, miserere et commoda.
Ita enim iustus est dominus deus, ut iudicium illi sine misericordia faciat qui non fecit
misericordiam. suavis autem vir qui miseretur et commodat: non eum evomit
deus ex ore suo tamquam insuavem. Dimittite inquit, et dimittetur vobis; date, et
dabitur vobis. In eo quod dimittis, ut dimittatur tibi, misereris; in eo quod das, ut
detur tibi, commodas. Quamvis enim generali nomine omnis misericordia dicatur
qua misero subvenitur, interest tamen ubi non impendis nec sumptum pecuniae,
nec corporalis laboris industriam, sed ignoscendo quod in te quisque peccavit, et
tuorum gratis comparas veniam peccatorum.
Haec duo benignitatis officia, ignoscendorum peccatorum et beneficiorum
erogandorum, sicut in evangelio quod commemoravimus: Dimittite, et dimittetur
vobis; date, et dabitur vobis, sic in isto versu arbitror esse distincta: suavis vir qui
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w Aug.
des. Aug.
22 clamabit
19 22
illius clamabit] cf. Lc. 16,19 24
4,2
ambulant suo] cf. Gen. 5,24; 6,9
3sq. meminerunt domino] cf. Eph. 5,8 8sq. Iac. 2,13 9sq. evomit insuavem] cf. Apoc. 3,16
10sq. Lc. 6,37sq.
16 gloriae Y P23 | enim om. F F2 P6 w; autem Mc2 | eius enim tr. V2 G H1 C1 Y So1 Kr 17 hominibus]
17sq. adulantibus] habitantibus C1 (pc.) Y P23 So1 X
cum praem. G (pc.) An3 (pc.) C1 (pc.) So1
19 iustitia] eius add. F F2 An3 21 venerit Y So1 X | ex] et K Br1 | stillantem Y D Kr Aug.; stillantis ;
stillante cett. ma 22 clamabit P23 D So1 X Br1 ma Aug. ibid.; clamat ; clamavit C1 Y Kr
4,2 cum deo suo recti tr. P23 Br1 | praepotentis 3 praesumentis 3sq. se aliquando fuisse tr.
D w 3 se om. A 4 lumen w; lux P23 Br1 | in domino lucem tr. A H1 5 deus om. 2 T Y | terrae K w 7 volens Br1 8 est om. G w | deus om. H1 w | facias F F2 w 9 non] enim add. K P6
eum om. K | evomet C1 Y D ma; emovit F2 Br1; emovet cc (errore typographico)
10 dominus 2
11 dimittetur C1 So1 12 omnis generali nomine tr. F; omni generali nomine Mc2 F2 13 quia F F2
H1 14 et] ut 17 dimittite] et praem. V2 C1; est praem. P23 18 versu om. K P23 Br1
2/12/15 7:24 PM
22 | S. Augustini
miseretur et commodat. Ne pigri ad haec simus, fratres. Gloriam quaerit qui desiderat vindicari; sed attende quod scriptum est: Melior est qui vincit iram, quam qui
capit civitatem. Divitias quaerit qui non vult dare pauperibus; attende quod scriptum
est: habebis thesaurum in caelo. Non ergo eris inglorius ignoscendo, quia de ira victa
laudabilius triumphatur; non egenus tribuendo, quia thesaurus caelestis certius
possidetur. Hunc versum parturiebat ille superior: gloria et divitiae in domo eius.
(5.) Qui haec itaque facit, disponit sermones suos in iudicio. Facta ipsa
mi 1470 sermones sunt quibus in iudicio defendetur, quod ei non erit sine misericordia, quia
et ipse fecit misericordiam. quoniam in aeternum non commovebitur, qui ad
dexteram segregatus audiet: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis
paratum est ab origine mundi. Neque enim aliqua illic eorum, nisi opera misericordiae commemorantur. Audient ergo: Venite, benedicti patris mei, quia generatio
cc 1629 rectorum benedicetur. Sic in memoria aeterna erit iustus et ab auditu
malo non timebit, quod dici audiet his qui a sinistris sunt: Ite in ignem aeternum,
qui praeparatus est diabolo et angelis eius.
(6.) Itaque hic non sua quaerit, sed quae Iesu Christi, labores patientissime
sustinet, promissa fidenter exspectat: paratum est cor eius sperare in
domino. Neque ullis tentationibus frangitur: confirmatum est cor eius, non
commovebitur, donec videat super inimicos suos. Inimici eius hic videre
bona voluerunt et, cum eis invisibilia promitterentur, dicebant: Quis ostendit nobis
bona? Confirmetur ergo cor nostrum, nec commoveamur, donec videamus super
inimicos nostros. Illi enim volunt videre bona hominum in terra morientium; nos
credimus videre bona domini in terra viventium.

20sq. Prov. 16,32 (LXX) 22 Mt. 19,21 5,2sq. in misericordiam] cf. Iac. 2,13 4sq. Mt. 25,34
5sq. illic commemorantur] cf. Mt. 25,35sq. 6 Mt. 25,34 6sq. Ps. 111,2 8sq. Mt. 25,41
6,1 non Christi] cf. Phil. 2,21 5sq. Ps. 4,6 8 credimus viventium] cf. Ps. 26,13
19 nec V2 G D So1 X 20 vindicare ; se add. So1 X ma | quod] quid K 21 divitias] item praem.
P23 Br1 22 ingloriosus Mc2 H1 (pc.) X; in gloria 23 triumphetur K 24 parturibat P23
5,1 quia F F2 An3 Y | ita P6 P23 | disponet F2 Br1 w ma 2 defendetur] defenditur N (lnp.) Gt (pc.) w
3 commovebitur] movebitur V2 Gt An3 Y; in memoria aeterna (memoriam aeternam S) erit iustus add.
C1 (pc.) Y P23 So1 X Br1 | quia F F2 T D So1 X 4 segregatur Mc2 F2 A G C1 | audiet] audiet lo ma
4sq. percipite mundi] et reliqua 2 6 audiet ma 7 memoriam aeternam S So1 | iustus om.
7sq. auditu malo] auditione mala So1 w 8 quid F Gt An3 T Y P23 So1 X | dici V2 C1 So1 X w ma; dicit 2
Y; dicetur P6; dicitur T | audient V2 F F2 H1; om. Y P23; habet C1 (pc.) So1 X w | eis Y w; hiis X; iis
ma | sinistris] eius add. | erunt X ma 9 paratus Mc2
6,1 itaque] qui add. F (pc.) An3 Y P23 X (pc.) Br1 (pc.) ma | quae om. 2 | Iesu] domini praem. 2 So1
2 est om. P6 So1 3 illis F F2 N Gt 5 ostendet V2 G C1 So1 X Br1 ma 6 ne 2 S P6 D | commoveamur N An3 X w ma; commoveatur cett.
2/12/15 7:24 PM
20
v. 6
5
v. 7
v. 8
5
in psalm. CXI,4 8 | 23
5
v. 9
10
v. 10
10
(7.) Sed magnum est confirmatum habere cor et non commoveri, cum illi
gaudent qui amant quod vident, et insultant ei qui quod non videt sperat; et non
commovebitur donec videat et ipse non deorsum quod inimici eius, sed sursum
super inimicos suos, quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis
ascendit, quae praeparavit deus diligentibus eum. Quanti valet hoc quod non videtur
et emitur tanto quantum quisque habere potuerit! Propter hoc et ille sparsit, dedit
pauperibus: non videbat et emebat, sed ille thesaurum servabat in caelo, qui
esurire ac sitire in pauperibus dignabatur in terra. Non mirum est igitur si iustitia
eius manet in saeculum saeculi, custode illo qui condidit saecula. cornu eius
exaltabitur in gloria, cuius humilitas a superbis contemnebatur.
(8.) peccator videbit et irascetur, sera illa scilicet atque infructuosa
paenitentia. Nam irascetur cui magis quam sibi cum dicet: Quid nobis profuit
superbia? Et divitiarum iactantia quid contulit nobis? videns cornu eius exaltari in
gloria qui sparsit et dedit pauperibus? dentibus suis frendet et tabescet, quia
illic erit ploratus et stridor dentium. Non enim frendet et revirescet, sicut fieret si
opportuno eum tempore paeniteret, sed tunc paenitebit, cum desiderium peccatorum peribit nullo succedente solatio. Peribit desiderium peccatorum, cum
transient omnia tamquam umbra, cum, feno arescente, flos decidet. Verbum autem
domini quod manet in aeternum, sicut falsorum beatorum vanitate derisum est, sic
eorundem verorum miserorum perditioni superridebit.

des. Br1
8,10 superridebit
7,2 qui2 sperat] cf. Hebr. 11,1 4sq. 1 Cor. 2,9 7sq. cf. Mt. 25,35.40.42.45 8,2sq. Sap. 5,8 5 Mt.
24,51; 25,30 8 transient umbra] cf. Sap. 5,9 8sq. feno aeternum] cf. Is. 40,8 9sq. sicut
superridebit] cf. Prov. 1,24 26; Sap. 4,18
7,1 habere confirmatum tr. | commovere
2 vidit
4 super om. F F2 | suos] eius
5 quae] quod D Kr ma | quantum F F2 6 tanti T D ma | poterit | et2 om. F F2 7 et emebat]
tenebat C1 | caelis 2 8 ac] et Gt P6 C1 X ma | est om.
8,2 cui] cum K | dicit A 3 iactatio P23 Br1 4 frendet] fremet 2 | quia] qui 5 erit om. X
frendet] frondebit T ma | revirescit Kr; virescet X (pc.) ma; revivescet Y 6 eum om. P6 w; cum
N Gt 7 cum] eum F Br1; eum cum F (pc.) P23 Br1 (pc.) 8 transit F F2; transierint F (pc.) So1 | decidit 10 verorum F (pc.) C1 P23 D So1 X (pc.) ma; verborum ; virorum V2 Mc2 Y X Kr; om. F F2 | perditionis N Gt
2/12/15 7:24 PM
24 | S. Augustini
mi 1471
cc 1630
IN PSALMUM CXII
(1.) Nostis, fratres, et saepissime audistis in evangelio dominum dicere: Sinite
pueros venire ad me: talium est enim regnum caelorum; et iterum: Si quis non receperit regnum dei sicut puer, non intrabit in illud; et multis aliis locis dominus noster,
singulare humilitatis exemplum, superbiam veteris hominis ad innovandam humiliter vitam similitudine puerilis aetatis accusat.
Quapropter, carissimi, cum cantari auditis in psalmis: laudate, pueri, dominum, ne arbitremini ad vos istam exhortationem non pertinere, quia iam corporis
pueritiam supergressi, vel iuvenali decore virescitis, vel senili honore canescitis.
Omnibus enim vobis dicit apostolus: Nolite pueri effici mentibus, sed malitia parvuli
estote, ut mentibus perfecti sitis. Qua malitia maxime, nisi superbia? Ipsa enim de
vana granditate praesumens non sinit hominem ambulare per artam viam et intrare
per angustam portam. Puer autem facile intrat per angustum, et ideo nemo, nisi ut
puer, intrat in regnum caelorum.
Quid autem superbiae malitia deterius, quae praepositum non vult habere nec
deum? Nam scriptum est: Initium superbiae hominis apostatare a deo. Hanc se adversus praecepta divina tumidis cervicibus erigentem et suavi iugo domini resistentem deicite, frangite, comminuite atque consumite et laudate, pueri, dominum,
laudate nomen domini. Illa enim prostrata et exstincta ex ore infantium et
lactantium perficitur laus; illa oppressa atque deleta qui gloriatur, in domino
glorietur.
Non cantant ista qui se magnos putant; non cantant ista qui cognoscentes deum,
non ut deum glorificaverunt, aut gratias egerunt. Sed laudant illi non deum non
enim pueri sunt , nomen suum potius praedicare volunt et non laudant nomen
domini. Itaque evanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

13 caelorum des. Flor 15 nam inc. Flor 17 dominum des. Flor
CXII,1,1 in inc. Flor
CXII,1,1sq. Mt. 19,14; Mc. 10,14; Lc. 18,16

2sq. Mc. 10,15; Lc. 18,17
9sq. 1 Cor. 14,20
11sq. hominem portam] cf. Mt. 7,13 14 15 Sir. 10,14 16 suavi iugo] cf. Mt. 11,30 18sq. ex
laus] cf. Ps. 8,3; Mt. 21,16 19sq. 1 Cor. 1,31; 2 Cor. 10,17 21sq. Rom. 1,21 24sq. Rom. 1,21sq.
CXII,1,2 pueros] parvulos K Gt P6 P23 Flor | si non] nisi quis non ; nisi quis P23 Kr Flor 4 singulare] per praem. lo ma | innovandum 6 dilectissimi P23 Kr Flor | cantare F F2 So1 X | audistis
Mc2 F2 An3; acceditis K 7 istam] ad praem. N Gt; in add. C1 (ac.) | qui N An3 T Kr 8 pueritia Mc2
F2 | iuvenili G (pc.) Y (pc.) P23 So1 ma 9 effici pueri tr. lo ma | mentibus] sensibus 2 H1 Y So1 X
Flor 10 quam Mc2 K Gt 12 pueri intrant T Y So1 X | angustum] angustam F (pc.) P23 So1 Kr
15sq. adversus] se add. F F2
Flor; angustam portam Y X
15 hanc] ac A G; hac V2 H1
17 consummite S Y 18 prostrata] atque deleta add. | infantiae K 19 lactentium F2 An3 So1 X
ma | perfecisti 2 (ac. uv. H1) | laudem 2 G H1 (ac. uv.) | deleta] dilecta K 22 ut] sicut Mc2 S Y P23
D X ma | sed] se An3 C1 Y P23 So1 ma | illi] se ipsos add. | deum2] dominum F Kr 23 praedicari
D w ma 24 suis] multis F F2 | et] ut K
2/12/15 7:24 PM
5
v. 1
10
15
20
in psalm. CXII,1 2 | 25
25 eorum et, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt: voluerunt nomen suum et
diutissime et latissime diffamari, cito ipsi in angustias transituri. Deum decet,

v. 2 dominum decet semper et ubique praedicari. Semper ergo praedicetur: sit nomen
v. 3 domini benedictum ex hoc et usque in saeculum. Ubique praedicetur: a
solis ortu usque ad occasum laudate nomen domini.

(2.) Quaerat ex me aliquis puerorum sanctorum laudantium nomen domini et cc 1631
dicat mihi: Ecce usque in saeculum accipio usque in aeternum; cur autem ex hoc,
et non et ante hoc et ante omnia saecula sit nomen domini benedictum? Respondebo parvulo, qui non contumaciter quaerit: vobis dicitur, dominici pueri, vobis mi 1472
5 dicitur: laudate nomen domini, sit nomen domini benedictum; sit a vobis nomen
domini benedictum ex hoc, utique ex quo vobis dicitur; incipitis enim laudare, sed
sine fine laudate. ex hoc ergo usque in saeculum sine fine laudate.
Ne dicatis: Incipimus quidem laudare dominum, quia pueri sumus, sed cum
creverimus magnique fuerimus, nos ipsos laudabimus. Non sic, pueri, non sic:
10 propterea dicit dominus per Isaiam: Ego sum ille, et usque dum senescatis, ego sum.
Semper laudandus est qui est: laudate, pueri, ex hoc, laudate, senes, et usque in
saeculum, quia senectus vestra albescet quidem canis sapientiae, sed non carnis
vetustate marcescet. Aut quoniam hoc loco humilitatem potius videtur significare
pueritia, cui contraria est vana et falsa superbiae magnitudo, et ideo dominum nisi
15 pueri non laudant, quia superbi eum laudare non norunt, sit senectus vestra puerilis, et pueritia senilis, id est ut nec sapientia vestra sit cum superbia, nec humilitas
sine sapientia, ut laudetis dominum ex hoc et usque in saeculum. Quacumque
autem in parvulis sanctis ecclesia Christi diffunditur, laudate nomen domini; hoc
est enim a solis ortu usque ad occasum.

26sq. deum praedicari] cf. Ps. 64,2; Ps. 33,2 2,10 Is. 46,4
25 et1 om. 2 | et2 *om. F F2 C1 (pc.) Y D So1 X ma 26 diutissime latissime] altissime et diutissime P23; altissime et latissime T C1 (pc.) Y D So1 X; latissime et altissime P6 | angustia F (pc.) F2
deum] nostrum add.
27 dominum] et *praem. (exc. Mc2) Y; nostrum add. F (pc.) T P23 X
dominum decet om. | decet] et *add. C1 So1 X ma 28 hoc] nunc add. 2 Y P23 D 29 laudabile F D
2,2 ex] et K 3 et3 *om. 2 H1 S (pc.) Y (pc.) D X ma | benedictum] in saecula add. K P23 4 vobis1]
nobis K | dominici] domini et C1 So1 ma; domini 5 sit1 benedictum om. F F2 6 enim] eum
Mc2 F 7 ex laudate2 om. C1 So1 X | usque] et praem. P23 ma 8 incipiamus 2 N | dominum]
9 sic1 om. F F2
10 per] super F F2 | ille om. C1 Y P23 D So1 X Kr ma
nomen domini 2 H1 N
11 semper] ille praem. C1 Y P23 D So1 X Kr ma | quid Y | pueri] dominum add. Mc2 P6 12 senecta V2 | nostra N An3 T | albescit 2 T; canescit P23 | quidem] quid est K | canis] canes V2 A C1;
canos 2 | sapientiae] sapientia est ; albescet add. ; et albescit add. P23 | sed] et 2 | non] in P23
carnis] canis V2 F2 A G 12sq. marcescet carnis vetustate tr. 13 marcescit | quoniam] quo K;
quomodo S; quia P23 | significari (exc. F) A H1
14 pueritiam (exc. Mc2 H1) C1 So1 | est] et 2
falsa] est add. 2
15 laudare eum tr. F F2 | norunt] possunt Y
17 hoc] nunc add. F
18 sancta An3 Y 19 occasum] laudate nomen domini add. Y So1 X ma
2/12/15 7:24 PM
26 | S. Augustini
(3.) excelsus super omnes gentes dominus. Gentes homines sunt: quid
mirum si super homines excelsus est dominus? Illi super se excelsos, quos colunt,
oculis vident in caelo fulgere, solem et lunam et stellas, cui creaturae serviunt
deserentes creatorem.
Sed non solum excelsus super omnes gentes dominus, verum etiam super
caelos gloria eius. Caeli supra se suspiciunt eum et humiles eum secum habent
constituti carne infra caelum, qui pro illo non colunt caelum.
(4.) quis enim sicut dominus deus noster, qui in altis habitat et
humilia respicit? Quisquam putaret quod in altis caelis habitet, unde humilia
terrena respiciat, sed humilia respicit in caelo et in terra. In quibus ergo altis
habitat, unde humilia respiciat in caelo et in terra? An in quibus altis habitat, etiam
ipsa humilia respicit? Sic enim exaltat humiles, ut non faciat superbos. Itaque et in
cc 1632 altis habitat quos exaltat, facitque sibi eos caelum, hoc est sedem suam, et eos
tamen non superbos, sed semper subditos intuendo, etiam in ipso caelo humilia
respicit, in quibus excelsis habitat.
Spiritus enim per Isaiam ita loquitur: Haec dicit altissimus in excelsis habitans, in
aeternum nomen ei, dominus altissimus in sanctis requiem habens. Exposuit quid
dixerit: in excelsis habitans; hoc enim planius elocutus in sanctis inquit requiem
habens. Sed qui sunt sancti, nisi humiles, qui pueri laudant dominum? Itaque adiungit: et pusillanimis dans magnanimitatem et dans vitam qui in humilitate cordis sunt.
mi 1473 In quibus sanctis requiem habet, his pusillanimis dat magnanimitatem. Dans utique
magnanimitatem excelsos facit, in quibus requiem habens in excelsis habitat. Sed
quia pusillanimis dat magnanimitatem, eadem excelsa in quibus habitat, humilia
respicit. Sed humilia inquit respicit in caelo et in terra.
(5.) Et excitavit nos etiam quaerere utrum eadem in caelo quae in terra, an alia
in caelo, alia in terra humilia respicit dominus deus noster. Si enim eadem, video
quemadmodum hoc intellegas secundum apostolum dicentem: In carne enim ambu-

3,1 Ps. 9,21 3sq. cui creatorem] cf. Rom. 1,25 4,5 8 in habitat] cf. Is. 57,15 9sq. Is. 57,15
13 Is. 57,15 5,3 5 2 Cor. 10,3sq.
3,2 homines] omnes Y P23 | est om. 2 3 oculos K | et2 om. V2 A H1 Y | et stellas om. F F2 | qui G (pc.)
cc
4 creatorem] dominum add. Y
5 sed] et Y X | solem K | super2] supra V2 Gt An3
6 suscipiunt 2 C1 Y D So1 X Kr ma
4,2 putaverit F P23 4 unde respiciat rep. A H1 5 ipsa om. | si | facit 2 6 caelos F F2
8 excelsus C1 | habitans K 10 ei] eius N P6 C1 So1 X ma; et (exc. H1) | dominus] et praem. (exc.
H1) | habens requiem P6 | qui K
11 *plenius X ma | eloquitur C1 So1 X; est locutus P23 D
13sq. et2 magna12 dominum laudant tr.
13 pusillanimes F2 A (ac.) | dans1] dat Mc2
nimitatem om. C1 (ac.) 14 in magnanimitatem om. So1 X 14sq. dans magnanimitatem
om. 2 K 15 excelsos] excelsus 15sq. sed habitat om. K 17 sed] quia add. P23 X
5,1 et om. 2 P23 X | quae] et praem. F F2 Y 2 alia] an praem. 2 C1 (pc.) | respiciat ma | vide C1
So1 3 hoc om. A X (pc.) | *intellegam T Y P23 X Kr ma; intellegamus
2/12/15 7:24 PM
v. 4
v. 5sq.
10
15
10
15
10
lantes, non secundum carnem militamus: arma enim militiae nostrae non carnalia, sed
potentia deo. Unde ergo potentia, nisi quia spiritalia? Cum itaque apostolus et in
carne ambulet et spiritaliter militet, non mirum si humilitas eius et in caelo respicitur propter spiritus libertatem et in terra propter corporis servitutem. Idem quippe
alio loco dicit: Nostra enim conversatio in caelis est; ipse item dicit optimum sibi esse
dissolvi et esse cum Christo, manere autem in carne necessarium inquit propter vos.
Proinde quisquis intellegit et conversationem apostoli in caelis et in carne mansionem, simul oportet intellegat dominum deum nostrum in excelsis sanctis habitantem, quemadmodum tamen eosdem sanctos humiles sibi et in caelo respiciat,
quoniam quae sursum sunt sapiunt qui spe resurrexerunt cum Christo, et in terra,
quoniam nondum soluti sunt carnis vinculo, ut ex tota vita sua possint esse cum
Christo. Si vero alia dominus deus noster humilia respicit in caelo et alia in terra,
credo quod in caelo iam respicit quos vocavit, et habitat in eis, in terra autem respicit
quos vocat, ut habitet in eis. Istos enim possidet caelestia cogitantes, illos excitat
terrena somniantes.
(6.) Sed quia difficile obtinemus ut possint et ipsi iam humiles dici qui nondum
suavi iugo domini pia colla iunxerunt quandoquidem humilia isto loco ut sancta
intellegamus, per totum textum psalmi divinae admonent litterae , est alius intel- cc 1633
lectus, quem mecum caritas vestra consideret. Caelos nunc significari arbitror eos
qui sedebunt super duodecim thronos et cum domino iudicabunt, terrae autem
nomine ceteram multitudinem benedictorum, qui constituentur ad dexteram, ut per
opera misericordiae collaudati recipiantur ab eis in tabernacula aeterna, quos
amicos sibi de mammona iniquitatis in huius vitae mortalitate fecerunt. Eis quippe
dicit apostolus: Si nos vobis spiritalia seminavimus, magnum est si vestra carnalia
metamus? Quod etiam his verbis dici potest: Si nos vobis caelestia seminavimus,
magnum est si terrena vestra metamus? In caelo ergo respicit caelestia seminantes,
in terra autem terrena reddentes; tamen humiles et hos et illos. humilia enim re- mi 1474
6,4 caelos inc. Flor
8 Phil. 3,20 8sq. Phil. 1,23sq. 13 quae Christo] cf. Col. 3,1 6,2 suavi iunxerunt] cf. Mt. 11,30
5
qui iudicabunt] cf. Mt. 19,28
6sq.
benedictorum collaudati] cf. Mt. 25,35sq.
7sq. recipiantur iniquitatis] cf. Lc. 16,9 9sq. 1 Cor. 9,11
5 quia om. 2 6 ambulat Mc2 K 8 enim] autem P6 D | ipse] autem add. | item] idem 2 P6 So1;
enim K P23 9 carne] esse add. Mc2 F | necessarium] est add. K 10 apostoli] esse add. 2 P6; quae
est An3 T 10sq. mansionem] in terris add. Y P23 D ma 11 sanctis (cf. l. 12) om. C1 D So1 X
13 quoniam] cum P23 | qui spe] quippe A G C1 14 possint] possent 17 possedit | illos] alios
F F2
6,2 pia colla] piacula K | sancta] ecclesia add. Gt An3; sanctam ecclesiam P6 X 3 alius] et praem. G
H1 D ma 4 significare F F2 5 thronus 6 cetera F2 w | quae 7 operam K | laudati C1
X | ab eis recipiantur tr. 2 8 in om. F F2 | mortalitatem F F2 9 si2 om. K 10 metemus | quod]
ad quos Mc2; quos F F2 10sq. quod metamus om. G H1 (ac.) 11 vestra terrena tr. Mc2 F | metemus A H1 (mg.) 12 et2 om. F F2
2/12/15 7:24 PM
28 | S. Augustini
spicit in caelo et in terra, quia meminerunt utrique quid fuerint per suam
malitiam, quid facti sunt per domini gratiam.
Neque enim illis tantummodo dicit vas electionis: Fuistis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino, et iterum: Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non
ex vobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur, sed etiam
seipsum adiungit consequenter: Ipsius enim sumus figmentum, creati in operibus
bonis. Dicit etiam deorsum de se et ipsis qui respiciuntur in caelo: Fuimus enim et
nos inquit naturaliter filii irae, sicut et ceteri, et iterum: Fuimus enim inquit et nos
stulti aliquando et increduli, errantes, servientes desideriis et voluptatibus variis, in
malitia et invidia agentes, abominabiles, invicem odio habentes; cum autem benignitas et humanitas illuxit salvatoris dei nostri, non ex operibus iustitiae quae nos
fecimus, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis. Ecce humilia quae respiciuntur in caelo. Spiritales enim sunt et omnia iudicantes, et tamen humiles, ne deiecti iudicentur. Quid de seipso singulariter? Nonne talia
sunt quae commemorat? Qui non sum inquit idoneus vocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei, sed misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate.
(7.) Denique post istos versus, quibus ait in psalmo spiritus: quis sicut
dominus deus noster, qui in altis habitat et humilia respicit in caelo et in
terra? volens docere nos quare in caelo humilia, cum iam spiritales magni et iudiciariis sedibus digni, tali significentur eloquio, subiecit statim: qui erigit a terra
inopem et de stercore exaltat pauperem ut collocet eum cum principibus, cum principibus populi sui. Non itaque dedignentur esse humilia capita
excelsorum sub dextera domini. Quamvis enim collocetur fidelis dominicae pecu-
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor

Flor
14 gratiam des.
15 vas electionis] Act. 9,15 15sq. Eph. 5,8 16sq. Eph. 2,8sq. 18sq. Eph. 2,10 19sq. Eph. 2,3
20 25 Tit. 3,3 5 25sq. spiritales iudicentur] cf. 1 Cor. 2,15 27sq. 1 Cor. 15,9 28sq. 1 Tim. 1,13
7,7sq. fidelis dispensator] cf. Lc. 12,42
13 quid] qui 2 H1 (pc.) | fuerunt 2 P6 14 quid] qui 2 H1 (pc.) | sint C1 D So1 X ma | dei F2 P6 So1
15 enim1 om. | illis om. K (ac.) | enim2 om. 2 18 consequenter] dicens add. C1 (pc.) Y P23 D So1
X Kr ma | illius X ma | enim om. 19 seorsum F H1 (pc.) T C1 (pc.) P23 D So1 ma | se om. P23 D | et1
S So1 (pc.) X ma; om. cett. | caelum F F2 | enim om. V2 (ac.) K (ac.) | et2 om. Mc2 A 19sq. inquit et nos
tr. P6 Y X ma 20 et nos inquit tr. Mc2 F2 X Kr ma 21 voluptatis F (ac.) F2 22 odio] enim add.
Y 23 humanitas] humilitas C1 Y | salvatoris] salutaris V2 K C1 (ac.) Y Kr; salutare 2; domini add.
| nostri dei tr. D 23sq. fecimus nos tr. ma 25 et om. T Y 25sq. iudicantes et] *iudicant
sed C1 Y P23 D So1 X Kr ma 26 quod 2 | nonne] non Mc2; nunc F F2 26sq. talia quae om.
2 27 idoneus inquit tr. D | idoneus] *dignus (digni Mc2) 28 sum2 om. 28sq. feci
incredulitatem K P6
7,1 quis] qui K 3 spiritalis G (ac.) 3sq. iudiciaribus V2 C1 (ac.); iudicialibus 2 5 exaltat]
erigit P23; erigens F w 6 cum principibus om. H1 Y | dedignantur G H1 (ac.) T Y; diligunt F (pc.) P23
7 celsorum F (ac.) F2 | domini] excelso K
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
v. 7sq.
5
10
15
10
niae dispensator cum principibus populi dei, quamvis sessurus sit in duodecim cc 1634
sedibus et angelos quoque iudicaturus, a terra tamen inops erigitur et de stercore
pauper exaltatur. An forte non est exaltatus de stercore, qui serviebat desideriis et
voluptatibus variis? Sed forte cum ista iam diceret, non erat inops, non pauper. Cur
ergo adhuc ingemiscit gravatus, habitaculum quod de caelo est superindui cupiens?
Cur, ne forte se extollat, colaphizatur et subditur angelo satanae, stimulo carnis
suae? Altus est quidem, habitante in se domino, et habens eum spiritum qui scrutatur omnia, etiam altitudinem dei; itaque in caelo est: sed et in caelo dominus
humilia respicit.
(8.) Quid ergo, fratres? Si iam audivimus humilia quae in caelo sunt exaltata de
stercore, ut cum principibus, populi collocentur cum principibus, nihilne consequenter audivimus de humilibus quae in terra respicit dominus? Pauciores enim mi 1475
sunt illi amici iudicaturi cum domino, plures autem isti quos recipiunt in tabernacula aeterna. Quamvis enim tota frumenti massa in comparatione seiunctae paleae
paucos habere videatur, per se tamen considerata copiosa est. Multi enim filii
desertae, magis quam eius quae habet virum; multi filii eius per gratiam quae in
senectute concepit, quam eius quae ab ineunte aetate legis vinculo maritata est.
Et ego quidem dico: in senectute concepit, et intuens Saram matrem nostram in
uno Isaac per omnes gentes matrem fidelium. Quae autem persona est apud Isaiam,
videte: quasi omnino non matris, nec eius quae peperit aliquem. Et tamen quid ei
dicitur? Dicent inquit in auribus tuis filii tui quos amiseras: angustia nobis est in isto
loco, facito itaque nobis et nunc locum in quo commoremur. Tu vero dices in corde tuo:
quis generavit mihi istos, cum sciam me esse sine filiis et viduam? Quis ergo istos

8sq. sessurus iudicaturus] cf. Mt. 19,28; 1 Cor. 6,3
12 ingemiscit cupiens] cf. 2 Cor. 5,2
13sq. ne suae] cf. 2 Cor. 12,7 14sq. spiritum dei] cf. 1 Cor. 2,10 8,4sq. recipiunt aeterna] cf.
Lc. 16,9 6sq. Is. 54,1; Gal. 4,27 7sq. in concepit] cf. Lc. 1,36 9 intuens Saram] cf. Gen. 18,10sq.
9sq. Saram fidelium] cf. Gen. 21,12; Rom. 9,7; Gal. 4,28 12 15 Is. 49,20sq.
8 dispensatur 9 inopis K 10 pauper stercore om. | est exaltatus] exaltatur H1 (pc. im.) D
11 istas K | pauper] erat praem. C1 Y P23 D So1 X Kr w
w; est exaltatur K | que K; quia 2
13 cur] quid C1 Y D So1 X ma; cum 2 | colaphizatus 2 | angelus | carni A H1 14 altus] alius
(altus ac. uv. F) | habitantem F2 Gt | spiritus K 14sq. scrutetur F F2 15 dei om. 2
8,2 cum1 om. Y P23 | principibus1 supplevimus | collocarentur T C1 P23 So1 X ma | cum2 om. C1 D
So1 X ma 3sq. sunt enim tr. F F2 3sq. sunt illi enim tr. Mc2 4 autem] enim 4sq. aeterna
tabernacula tr. 2 6 haberi om. 7 per quae2] *quae per gratiam tr. P23 D ma | in om. C1
So1 X 9 et1 om. K P23 | in senectute dico tr. F F2 | et2 om. P23 D Kr ma | matrem nostram] mater est
An3 Y P23 D
10 Isaac] quae add. Y P23 D | fidelium] filium K | persona est] est personam F F2
12 dicent] dicenti V2 F2 A K N | in1 om. G N Gt | aures tuas Kr; auribus eius P23 | ammiseras F F2
13 facite C1 Y P23 D So1 X ma; facio K | itaque] ita pro K | locum] eius add. N Gt T | commemoremur V2
Gt Kr; commemoremus F F2 | tu vero dices] iudices vero V2 A; dicis tu vero P23 (dices) | dices vero tr.
G H1 C1 Y (dicis) So1 | dicis F2 Y Kr 14 generabit | esse me tr. V2 (pc.) F F2 Y Kr 14sq. educavit istos tr. A H1; educavit mihi istos G
2/12/15 7:24 PM
30 | S. Augustini
educavit mihi? Ego enim derelicta fui sola; hi autem mihi ubi erant? Ex ea ergo parte 15
ista dicit ecclesia, qua videtur nihil parere in istis turbis quae non dimiserunt omnia,
ut sequerentur dominum et sederent super duodecim thronos. Sed quam multi in
eadem turba facientes sibi amicos de mammona iniquitatis per opera misericordiae
ad dexteram stabunt! Non solum ergo erigit de stercore, quem collocet cum principibus populi sui, sed etiam habitare facit sterilem in domo, matrem filio- v. 9
rum laetantem, qui in altis habitat et humilia respicit in caelo et in terra,
semen Abraham sicut stellas caeli, sanctitatem sublimem in supernis sedibus collocatam et sicut arenam maris, misericordem atque innumeram multitudinem a
sinistris fluctibus atque amaritudine impia segregatam.
cc 1635
IN PSALMUM CXIII
SERMO I
(1.) Legimus quidem notissimumque retinemus, dilectissimi fratres, quod

narratur in libro Exodi, populum Israel liberatum ab iniqua dominatione Aegyptiorum inter divisos fluctus maris transisse per siccum, Iordanem quoque fluvium, cum
per eum in terram promissionis intrarent, tactum pedibus sacerdotum arcam domini
portantium, stetisse desuper infrenato lapsu, ab inferiore autem parte defluxisse, 5
quo currebat in mare, donec in sicco stantibus sacerdotibus transiret populus universus. Novimus haec, nec tamen arbitrari nos oportet in hoc psalmo, cui nunc
alleluia pronuntiato cantatoque respondimus, id agere spiritum sanctum ut prae- v. 1
mi 1476 terita illa gesta recolentes nequaquam futura talia cogitemus. Illa enim, sicut dicit
apostolus, in figura contingebant eis; scripta sunt autem ad correptionem nostram, in 10

16sq. dimiserunt thronos] cf. Mt. 19,27sq. 18 facientes iniquitatis] cf. Lc. 16,9 18sq. per
stabunt] cf. Mt. 25,33 40 22sq. semen maris] cf. Gen. 15,5; 22,17
CXIII,I,1,2sq. narratur siccum] cf. Ex. 14,22 3 7 Iordanem universus] cf. Ios. 3,14 17 9 11 1
Cor. 10,11
15 solus K | ex] et praem. | exeas K 16 ista om. | qua] quia F2 | quae] qui C1 So1 | non] nondum Gt | omnia] sua add. (suas K) C1 (pc.) Y P23 D So1 X
17 et] ut P23
18 sibi om. 2
19 erigit] figit 2 20 fecit Mc2 K 22 sicuti P6 D | sanctitate N P23 D | sublime F2 N D; in sublime
An3 22sq. collocatum P6; collocat T Y P23 D 23 arena | maris] in ora praem. Y P23 D So1 X
ma; in ore praem. Kr | misericordiam F2 A N Gt So1; deditam add. Mc2 F2; dedita add. F | innumera K
24 fructibus K P23 | amaritudinem impiam F F2 | segregat Y P23 D
2 iniqui K | damnatione 2
CXIII,I,1,1 fratres dilectissimi (karissimi F2) tr. 2 | quid A K P23
3 fructus K 4 terra 2 A K | tantum Mc2 K | sacerdotibus K | arca Mc2 F2 A 5 stetisset A H1 Gt | infrenatu V2 Mc2 | lapsui F F2 7 arbitrare K P23 | oportet] et add. K 8 sanctum om. 9 gesta]
10 eis] illis C1 Y D So1 X w ma
10sq. scripta obvenit] et reliqua 2
generatione F F2; om.
10 autem sunt tr. P23 | autem om. ; propter nos add. D Kr w | ad nostram om. D Kr w
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXII,8 CXIII,I,2 | 31
v. 13 quos finis saeculorum obvenit. Cum igitur audivimus in psalmo: in exitu israel de
15
20
25
v. 4
v. 5sq.
aegypto, domus iacob de populo barbaro, facta est iudaea sanctificatio eius, israel potestas eius, mare vidit et fugit, iordanis conversus
est retrorsum, ne arbitremini nobis narrari praeterita, sed potius futura praedici,
quia illa quoque miracula cum in illo populo fierent, praesentia quidem, sed non
sine futurorum significatione gerebantur.
Ideoque ut ostenderet, qui psallendo ista praedicebat, eadem se verbis agere
quae illic factis agebantur, uno eodemque spiritu operante et illa facta et haec dicta,
ut id, quod in fine saeculorum manifestandum reservabatur, figuris rerum atque
verborum praecurrentibus nuntiaretur, non omnino ea dixit quae ibi gesta sunt, sed
aliter quaedam quam illic lecta didicimus, ne vere putaretur transacta recolere,
potius quam ventura praevidere. Primo enim Iordanem ipsum non reversum esse
retrorsum, sed stetisse legimus ab ea parte qua desuper influebat, cum populus ille
transiret; deinde gestientes montes collesque non legimus, quae sic addit, ut etiam
omnia ista repeteret. Nam cum dixisset: mare vidit et fugit, iordanis conversus
est retrorsum, contexuit: montes gestierunt velut arietes, et colles
velut agni ovium, eademque rursus interrogat: quid est, mare, quod fugisti,
et tu, iordanis, quia conversus es retrorsum? montes, quia gestistis
velut arietes, et colles velut agni ovium?
(2.) Attendamus ergo quid admoneamur, quia et illa facta figurae nostrae cc 1636
fuerunt, et haec dicta ut nos ipsos recognoscamus hortantur. Si enim gratiam dei,
quae data est nobis, firmo corde retinemus, nos sumus Israel semen Abrahae, nobis
dicit apostolus: Ergo Abrahae semen estis, quia, sicut alio loco dicit, non in circumcisione, sed in praeputio deputata est Abrahae fides ad iustitiam, et signum accepit
circumcisionis, signaculum iustitiae fidei, quae est in praeputio ut deputetur et illis ad
iustitiam, ut sit pater circumcisionis his qui non solum ex circumcisione sunt, sed et his

2,4 Gal. 3,29 4 8 Rom. 4,9 12
11 fines A An3 C1 | audimus F F2 H1 S T Y D X ma | de] ex V2 14 narrare (exc. Mc2 F2) | praedicit F F2 15 in om. F2 P23 | praesentiam F2 K 16 significatione futurorum tr. 2 | significationem
K 17 ut om. K | praedicabat D X 18 factis] *figuris C1 Y P23 So1 X | dicta] sunt add. Gt An3 T Y
P23 So1 X 19 manifestanda Mc2 F2 | reservabantur Mc2 (pc.) F2 A (ac.) 20 recurrentibus C1 So1
non] in add. K | ea] et K; om. Y P23 | dixerat F F2 | quae ibi] quibus 21 laeta N P6 | neque reputetur
Mc2 F2 | vero So1 X 22 praevidere] praedicere X ma | esse om. F F2 23 qua] quae 2 ; aquae add.
C1 (pc.) D So1 X | influebant P6 C1 (pc.) D So1 X ma | illi K; illa C1; iste 2 24 adit K; addidit Mc2 S
C1 (pc.) Y D So1 X; ait F (pc.) P23 ma 25 Iordanes K 26 contexuit om. 2 27 rursum | est] tibi
28 et] aut D
28sq. et ovium] et cetera 2
28 Iordanes A K
add. A G P6 D So1 Kr ma
quia1] quare P23 | quia2] quare D | gestistis] gestitis A H1; gestiistis ma 29 et] aut D
2,2 et om. K P23 | recognoscamur F F2 | hortamur F F2 3 Abrahae] Abraham P23 4 semen Abrahae tr. C1 So1 X ma | aliud K 5 praeputione K 5 8 et Abrahae om. 2 6 circumcisione K
7 ut] et V2 | et om. P23
2/12/15 7:24 PM
32 | S. Augustini
qui sequuntur vestigia fidei, quae est in praeputio patris nostri Abrahae. Non enim
carnaliter circumcisae genti tantummodo factus est pater, cui dictum est: Patrem
multarum gentium posui te: multarum autem, non quarundam, sed omnium; quod
aperte dicitur, cum ei dicitur: Et benedicentur in te omnes gentes.
Nullus itaque Christianorum se a nomine Israel arbitretur extraneum. Illis enim
qui crediderunt ex Iudaeis, in quorum numero principaliter apostolos invenimus, in
angulari lapide copulamur. Hinc ait dominus alio loco: Habeo alias oves quae non
sunt de hoc ovili; oportet me et eas adducere, ut sit unus grex et unus pastor. Populus
ergo Christianus magis Israel, et ipse potius domus Iacob. Idem quippe Israel qui
Iacob. Illa vero turba Iudaeorum, quae merito perfidiae reprobata est, voluptate
mi 1477 carnali vendidit primogenita sua, ut non ad Iacob, sed ad Esau potius pertineret.
Scitis namque in hoc mysterio dictum esse: Quia maior serviet minori.
(3.) Aegyptus autem, quoniam interpretatur afflictionem, vel affligentem, vel
comprimentem, saepe in imagine ponitur huius saeculi, a quo spiritaliter recedendum est, ne simus iugum ducentes cum infidelibus. Sic enim quisque Ierusalem
caelestis fit civis idoneus, cum primum huic saeculo renuntiaverit, quemadmodum
ille populus in terram promissionis duci non potuit, nisi prius ab Aegypto recederet.
Sed sicut ille non inde discessit, nisi divino liberatus auxilio, sic nemo corde ab hoc
saeculo avertitur, nisi divinae misericordiae munere adiutus.
Quod enim illic semel praefiguratum est, hoc in isto fine saeculi, in hac, sicut
beatus Iohannes scribit, hora novissima quotidianis ecclesiae fetibus in unoquoque
credente completur. Audite apostolum doctorem gentium docentem et instruentem:
Nolo enim vos inquit ignorare, fratres, quia omnes patres nostri sub nube fuerunt, et
omnes per mare transierunt, et omnes in Moysen baptizati sunt in nube et in mari, et
cc 1637 omnes eundem cibum spiritalem manducaverunt, et omnes eundem potum spiritalem

9sq. Gen. 17,5; Rom. 4,17 11 Gen. 12,3; Gal. 3,8; cf. Gen. 22,18 13sq. principaliter copulamur]
cf. Eph. 2,20 14sq. Io. 10,16 18 primogenita pertineret] cf. Gen. 25,31 34 19 Gen. 25,23; Rom.
9,13 3,1sq. Aegyptus comprimentem] cf. Hier. nom. hebr. 2,29; 66,28; 73,14; 77,25; 80,11 (CCSL
72, p. 61.143.151.156.159) 2 in imagine] cf. Cypr. Fort. 7 (CCSL 3,1, p. 194sq.) 3 ne infidelibus]
cf. 2 Cor. 6,14 9 Iohannes scribit] cf. 1 Io. 2,18 11 16 1 Cor. 10,1 6
8 patres N Gt | Abraham V2 A G C1 So1 Kr
11 cum dicitur2 om. F F2 | dicitur2] dederunt K
12 15 nullus pastor om. 2 13 apostolus A N 15 de] ex D So1 X | ovile | illas Y X ma
16 ergo] autem | ipsi P23 | domus Iacob potius tr. | qui] quia K 17 est om. | voluptati F F2
18 carni F F2 | ad1] ab 19 scitis om. 2 | nam F F2 | isto | esse] est 2
3,1 autem] enim 2 | quoniam om. F F2 1sq. afflictio vel affligens vel comprimens G (pc.) Y D X w
3 simus] sitis V2 (pc.) C1
5 populus] promissionis add. 2
ma
2 imaginem An3 X
7 divinae] dominicae 8 illis N Gt 8sq. sicut scribit om. 2 9 Iohannes] apostolus add.
P6 D | fletibus V2; foribus K 10 compleverunt K | doctorem instruentem om. 2 11 inquit
om. 12 per om. C1 Y | pertransierunt 12sq. et1 manducaverunt om. 12 Moyse S P6
Y P23 X 13sq. et petra1] et reliqua usque 2
2/12/15 7:24 PM
10
15
10
in psalm. CXIII,I,2 4 | 33
biberunt. Bibebant enim de spiritali sequente petra: petra autem erat Christus. Sed
15 non in omnibus illis bene complacuit deo: prostrati enim sunt in deserto. Haec autem
20
10
15
figurae nostrae factae sunt.

Quid vultis amplius, fratres dilectissimi? Certe manifestum est non humana
suspicione, sed apostolico, id est divino et dominico magisterio (deus enim loquebatur in eis, et quamvis de carneis nubibus, tamen dominus intonabat) certe ergo
tanto testimonio manifestum est illa omnia figurate gesta, nunc in nostra salute
compleri, quia tunc futura praenuntiabantur, nunc praeterita leguntur et praesentia
cognoscuntur.
(4.) Audite quod est mirabilius, librorum veterum sacramenta occultata atque
velata nonnulla ex parte a libris veteribus revelari. Nam Michaeas propheta ita
loquitur: Prout dies inquit profectionis illorum ex Aegypto, ostendam mirabilia illis.
Videbunt nationes et confundentur ab omni vigore eorum: manibus ora sua obstruent,
aures illis exsurdabuntur, delingentes terram, velut serpentes trahentes terram;
conturbabuntur de conclusionibus eorum, in domino deo nostro excident mente, et
terrebuntur a te. Quis deo tuo similis, auferens iniquitatem et transgrediens impietatem residuis hereditatis tuae? Et non continuit in testimonium iram suam,
quoniam voluntarius et misericors est: ipse convertet et miserebitur nostri, demerget
delicta nostra, demerget in maris profundum omnes culpas nostras.
Nempe advertitis, fratres, manifestius hic aperiri sacrosancta mysteria. Hoc ergo
psalmo quamvis futura intueatur mirabilis prophetiae spiritus, tamen videtur velut
transacta narrare. facta est inquit iudaea sanctificatio eius: mare vidit et
fugit. Et facta est et vidit et fugit praeteriti temporis verba sunt; et conversus mi 1478
est iordanis et gestierunt montes et commota est terra eodem modo praeteritum sonant, sine praeiudicio tamen intellegendi futura. Alioquin contra evangelicum testimonium cogimur etiam illa non de futuro praenuntiata, sed de praeterito
commemorata intellegere: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestimentum

des. 2 20 manifestum inc. 2 4,16 futura des. 2
CXIII,I,3,15 deserto
19 intonabat] cf. Ps. 17,14 4,3 10 Mich. 7,15 19 18sq. Ps. 21,19; Io. 19,24
14 bibebant] biberunt P23 | enim] autem An3 D So1 X | sequenti V2 S Gt C1 P23 D Kr; consequenti N
Y So1; eos add. P6 Y P23 X
15 illi F2 C1 | bene om. 2 | placuit T D
17 19 certe certe]
19 nubibus de carneis tr.
anacoluthon
17 humanas K
18 dominico et divino tr. P23
20 figurata F F2 22 agnoscuntur F F2
4,1 11 audite mysteria om. 2 3 illorum] eorum So1 ma 5 *obsurdantur V2 C1 So1; obsurdabuntur V2 (pc.) H1 (pc.) Y P23 ma | diligentes N C1 (pc.) So1 X | serpens A H1 C1 Y
5sq. conturbabuntur terram tr. 6 excidant 8 testimonio Y D 9 convertetur K P23 | demergit Gt
An3 10 demergit S Gt An3 | profundum maris tr. 11 hinc P23 | sacra sancta | hoc] in praem.
C Y P23 D So1 X Kr ma | ergo] enim Y P23 D X Kr
12 tamen om.
16 intelligenda A G Y
16sq. evangelium K An3 Y 17 cogimus N Gt | illa om. | praenuntianda 18 vestem meam
(meum A) A Gt An3 P23 D So1
2/12/15 7:24 PM
34 | S. Augustini
meum miserunt sortem. Quae quamvis verbis praeteriti temporis dicta sint, id tamen
praenuntiabant quod tanto post futurum in passione domini compleretur.
Sed tamen, dilectissimi, propheta iste quem commemoravi, etiam grossa corda
limavit et ad intellegenda de praeteritis rebus gestis futura incunctanter extendit ut
non solum apostolica auctoritate figuras nostras illas fuisse credamus, sed nec ab
ipsis prophetis hoc praetermissum esse, ut etiam eorum eloquio panderetur, videncc 1638 tes atque gaudentes, certi ac securi, de thesauro dei et nova et vetera concorditer
sibimet cohaerentia proferamus! Cum enim tanto post egressum populi illius ex
Aegypto et tanto ante ista ecclesiae tempora haec quae commemoravi cecinerit,
tamen se futura praedicere sine ulla dubitatione testatur: Secundum dies inquit
profectionis illorum ex Aegypto, ostendam mirabilia illis. Videbunt nationes et confundentur.
Hoc est quod hic dictum est: mare vidit et fugit. Si enim hic per verba praeteriti temporis, sicut est vidit et fugit, occulte futura praedicantur, videbunt certe et
confundentur quando futuri temporis verba sunt, quis audeat de rebus praeteritis
cogitare? Et paulo post, ipsos hostes nostros, qui nos fugientes ut interimerent
sequebantur, id est delicta nostra, sicut Aegyptios in mari obrutos, ita in baptismo
demersa et exstincta luce clarius intimat dicens: Quoniam voluntarius et misericors
est: ipse convertet et miserebitur nostri, demerget delicta nostra, demerget in maris
profundum omnes culpas nostras.
(5.) Quid est, carissimi? Qui vos cognoscitis Israelitas secundum semen Abraham, qui estis domus Iacob secundum promissionem heredes, cognoscite etiam vos
exisse ab Aegypto qui huic saeculo renuntiastis, exisse de populo barbaro qui
confessione pietatis vos a blasphemiis gentium seiunxistis. Non est enim lingua
vestra, sed barbara quae deum laudare non novit, cui vos cantatis alleluia.
facta est enim iudaea sanctificatio eius in vobis. Non enim qui in manifesto
Iudaeus est, neque quae in manifesto in carne est circumcisio, sed qui in occulto
(V2 (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w
5,1 quid inc. 2
20 tanto compleretur] cf. Io. 19,23sq. 25 nova vetera] cf. Mt. 13,52 28 30 Mich. 7,15sq.
36 38 Mich. 7,18sq. 5,1sq. semen heredes] cf. Gal. 3,29 6 8 Rom. 2,28sq.
19 verbis om. | praeteritis K | sunt V2 H1 K P23 20 pronuntiabunt K; pronuntiabant S (ac.) P23 D
21 crassa (uv. N) Y 22 ad om. K P23 | ostendit N Y P23 23 credamus fuisse tr. D 24 esse]
est Y X | panderetur] ut add. Y P23; pandente ma 25 domini 27 tempore K 28 se] si | inquit dies tr. 29 profectiones | *eorum C1 Y P23 So1 X ma 31 33 praeteriti rebus om. K
32 est] mare add. So1 X | occulta C1 Y X 33 sunt verba tr. 35 mare | obrutus ; rubro
36 et1 om. C1 X | extincte | intimat] item K 37 ipsi convertitur | demerget1] demergit | nostra
om. | demerget2] demergit
5,1 quid est carissimi] ergo fratres | qui] quod 1sq. Abrahae G P6 ma 2 promissionis N Gt
cognoscit K | vos etiam tr. T D 3 exisse1] exiisse ma | ab] de Y P23 D; ex Mc2 | exisse2] exiisse
ma 4 blasphemias K | seduxistis K | enim om. Mc2 Y 5 nostra F2 G An3 w | laudare] dare K | nos A
G 6 est om. Mc2 | enim1 om. V2 P6 6 8 non cordis om. 2 7 quae] qui V2 Gt; om. P6 Y
2/12/15 7:24 PM
20
25
30
35
10
10
10
Iudaeus est et circumcisione cordis. Interrogate ergo corda vestra. Si ea circumcidit

fides, si purgavit confessio, in vobis facta est iudaea sanctificatio eius, in vobis
israel potestas eius. Dedit enim vobis potestatem filios dei fieri.
(6.) Iam vero recordetur unusquisque vestrum, cum deo vellet cor applicare,
eiusque suavi iugo recedens a pristinis ignorantiae suae desideriis devotum animum mi 1479
subdere, carnalibusque huius mundi factis relictis atque abiectis in quibus sine
fructu laborabat tamquam in Aegypto lateres sub dura dominatione diaboli faceret
audita voce domini dicentis: Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis, et
ego vos reficiam, desertis atque abiectis, sub levem Christi sarcinam currere, recordetur ergo unusquisque vestrum quemadmodum omnia saecularia impedimenta
cesserunt, dissuadentium voces aut erumpere non ausae sunt, aut considerato
Christi nomine per omnes terras exaltato et honorato tremefactae siluerunt. Ergo
mare vidit et fugit, ut tibi sine contradictione ad libertatem spiritalem panderetur cc 1639
via.
(7.) Iordanis autem quemadmodum retrorsum conversus sit nolo extra vos
quaeratis, nolo mali aliquid suspicemini. Increpat enim dominus quosdam qui
dorsum ad eum posuerunt et non faciem. Et quisquis principium suum deserit et a
suo creatore avertitur, tamquam fluvius in mare labitur in huius saeculi amaricantem
malitiam. Bonum ergo illi est ut retrorsum convertatur fiatque illi deus ante faciem
redeunti, quem sibi a tergo posuerat; et fiat illi retro mare huius saeculi, quod sibi
ante faciem, cum illuc laberetur, effecerat; et sic obliviscatur ea quae retro sunt, et in
ea quae inante sunt extendatur, quod iam converso utile est.
Namque antequam convertatur, si ea quae retro sunt obliviscitur deum obliviscitur, quia ipsum retro fecerat, ad quem dorsum posuerat; et si in ea quae ante
sunt extenditur, in saeculum extenditur quia ipsum sibi ante faciem posuerat, quo
avidus irruebat. Iordanis ergo illos significat qui gratiam baptismi perceperunt; et sic

10 dedit fieri] cf. Io. 1,12 6,2 suavi iugo] cf. Mt. 11,30 | pristinis desideriis] cf. 1 Petr. 1,14
4 Aegypto lateres] cf. Ex. 1,14 5sq. Mt. 11,28 7,2sq. cf. Ier. 2,27 7sq. obliviscatur extendatur] cf.
Phil. 3,13
8 Iudaeos K | circumcisionis V2 Y
6,1 nam vero ; etenim 2 1 7 recordetur recordetur] anacoluthon 1 velit So1 X 3 relic4 fructo | lateris | diaboli dominatione tr. P6 D
tis abiectis om. D ma | subiectis F F2
5 audita] audite F F2 A H1 K; audiat G | voce] vocem G K; om. A H1 | dicentes | laboratis estis et onerati tr. 6 deserti atque abiecti | leve sarcina (exc. F) A 7 ergo om. F2 P6; enim N Gt
8 accesserunt | ausi F 9 honerato N Gt | tremefacto F F2 A 10 tibi] ibi K | a libertate F F2
11 viam F F2
7,1 retro Mc2 2 nolo] noli K | aliquid mali tr. ma | enim] autem P23 3 posuerunt ad eum tr.
2 | deseret K 4sq. amaricante malitia Kr 5 est illi tr. lo ma | deus illi tr. P23 7 et2] ut C1 So1
X ma 8 ante V2 F Y D So1 X Kr ma; antea | extenditur K 9 antequam] ante 11 quo] qui
12 avidius F F2 T D X | illos om.
2/12/15 7:24 PM
36 | S. Augustini
Iordanis convertitur retrorsum cum illi convertuntur ad deum, ut eum iam retro non
habeant, sed revelata facie gloriam domini speculantes in eandem imaginem transformentur a gloria in gloriam.
(8.) montes gestierunt velut arietes, fideles dispensatores verbi, veritatis
verbi: sancti apostoli, sancti evangelii praedicatores. et colles velut agni ovium:
hi sunt quibus dicitur: In Christo Iesu per evangelium ego vos genui; hi sunt quibus
dicitur: Non ut confundam vos scribo, sed ut filios meos carissimos moneo; hi sunt de
quibus dicitur: Afferte domino filios arietum. Attendite per omnes terras, qui nostis
ista mirari et gaudere atque cantare domino deo vestro; attendite ista compleri per
omnes gentes, quae ante tam longa tempora figurate gesta atque praedicta sunt.
(9.) quid est, mare, quod fugisti, et tu, iordanis, quia conversus es
retrorsum? montes, quia gestistis velut arietes, et colles velut agni ovium?
Quid est, o saeculum, quod tua impedimenta cesserunt? Quid est, tot milia toto orbe
fidelium huic mundo renuntiantium, quod ad vestrum dominum convertimini? Quid
mi 1480 est quod gaudetis, quibus in fine dicetur: Euge, bone serve, quoniam in paucis fidelis
fuisti supra multa te constituam? Quid est quod gaudetis, quibus in fine dicetur:
Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine
mundi?
(10.) Respondebunt vobis haec omnia, vosque ipsi respondebitis vobis: a facie
cc 1640
domini commota est terra, a facie dei iacob. Quid est a facie domini, nisi
eius praesentia qui dixit: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi?
Commota est enim terra; sed quia male pigra remanserat, commota est ut solidius
firmaretur a facie domini.
(11.) qui convertit petram in stagna aquarum et rupem in fontes
aquarum. Seipsum enim et quandam suam duritiam liquefecit ad irrigandos fideles

14sq. 2 Cor. 3,18 8,1 fideles dispensatores] cf. Lc. 12,42; 1 Cor. 4,1sq. 3 1 Cor. 4,15 4 1 Cor. 4,14
5 Ps. 28,1 9,5sq. Mt. 25,21 7sq. Mt. 25,34 10,3 Mt. 28,20
13 convertetur F F2; convertatur Mc2 | dominum P23 | eum] eam N Gt 15 gloria] gloriam K
8,2 verbi om. Y P23 D So1 X Kr ma | sancti2 om. 2 3 hi1] hii V2 F2 Gt | hi2] hii V2 Gt 3sq. hi2
moneo om. 2 4 scribo] haec praem. Y D So1 X Kr ma | hii V2 F2 Gt | de om. G P6 C1 6 ista1]
istam 7 quem V2 F2 A C1^
9,1 quid] interrogate (interrogo te K) et dicite praem. Y P23 D So1 X Kr ma | est] tibi add. G D So1 X
ma | quia] quare P6 2 gestiistis ma | velut1] ut 2 | velut2] sicut F2 T X ma 3 est o saeculum]
gesto saeculo | gesserunt P23 | tot] o praem. G (pc.) T P23 ma; quod (quot N An3) X 4 mundum
4 6 quid constituam om. 2 P23 5 dicitur P23 | serve bone tr. P6 Y D X 6 super V2 C1
So1 Kr w | in om. K | dicitur Mc2 X
10,1 ipsis 2 2 mota An3 P6 So1 w | dei] domini praem. P6 P23 D So1 X | quid] quis F F2 | domini2]
dei Iacob Y D So1 X 3 praesentia] quid est add. | quae C1 Y | ad] in 2 C1 Y So1 X 5 firmantur
F F2
11,1 stagnum N Gt Psalt. Ro. | rupes P23 So1 X 2 irrigandus K Y
2/12/15 7:24 PM
15
v. 7
5
v. 8
v. 9 (1)
5
v. 10 (2)
v. 11 (3)
suos, ut fieret in eis fons aquae salientis in vitam aeternam, quia prius, cum ignoraretur, durus videbatur. Inde illi turbati sunt et non exspectaverunt donec scripturis
apertis influeret atque inundaret in eos qui dixerunt: Durus est hic sermo. Quis potest
eum audire? Ista duritia, ista petra conversa est in stagna aquarum, et ista rupes in
fontes aquarum, cum resurgens exposuit eis, incipiens a Moyse per omnes prophetas, quia sic oportebat Christum pati; et misit spiritum sanctum, de quo dicebat:
Si quis sitit, veniat et bibat.
(12.) non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Gratia
quippe ista erumpentis aquae de petra petra autem erat Christus non quasi
operibus praecedentibus data est, sed miserante illo qui iustificat impium. Etenim
Christus pro impiis mortuus est, ne ullam suam homines, sed nominis dei quaererent
gloriam.
(13.) super misericordiam inquit et veritatem tuam. Haec duo, misericordiam et veritatem, advertite in sanctis scripturis quam sibi saepe iungantur. In
sua quippe misericordia vocavit impios, et in veritate iudicat eos qui vocati venire
noluerunt. nequando dicant gentes: ubi est deus eorum? In novissimo enim
apparebit misericordia eius et veritas, quando apparebit signum filii hominis in
caelo, et tunc plangent omnes tribus terrae, et dicent: ubi est deus eorum? cum eis
non adhuc credendus praedicatur, sed iam tremendus ostenditur.
(14.) deus autem noster in caelo sursum. Non in caelo, ubi solem et
lunam vident opera dei qui colunt, sed in caelo sursum, quod transgreditur omnia
corpora caelestia et terrestria. Nec sic est in caelo deus noster, quasi subtracto caelo
ruinam sine sede formidet.
in caelis et in terra omnia quaecumque voluit fecit. Nec indiget
operibus suis, tamquam in eis collocetur ut maneat, sed in sua aeternitate persistit, cc 1641

11,3 Io. 4,14 5sq. Io. 6,61 7sq. cf. Lc. 24,27.26 8 misit sanctum] cf. Io. 20,22 9 Io. 7,37 12,2 1
Cor. 10,4 3 Rom. 4,5 4 Rom. 5,6 13,3sq. vocati noluerunt] cf. Mt. 22,2 8 5sq. apparebit1
caelo] cf. Mt. 26,30 6 et1 terrae] cf. Mt. 24,30
3 fons in eis tr. | aqua A G 4 inde] in die K | illis F F2 | deo nec | scripturas K 5 est om. 2 A H1
Y Kr 6 ista petra ista duritia tr. X ma | rupis Mc2 7 resurget K | exposuit] aperiens | a] ad F F2
Moysen V2 F F2 A 8 sanctum] suum 2
12,1 nomine K | gratiam K 2 aqua F F2 C1 3 praecidentibus K 4 homines] hominis H1 So1
13,1 misericordiam1] misericordia tua D w; misericordiam tuam An3 | misericordiam1 tuam] misericordia veritate tua P6 C1 D So1 Kr w ma | inquit] tuam add. Mc2 N Gt Y | tuam om. 2 scripturis
sanctis tr. 2 So1 3 misericordiam F F2 | impius K | venire vocati tr. 5 apparebit2 hominis]
signum filii hominis apparebit tr. X ma 6 caelum | plangent] se add. | et2] et non T So1 (pc.); nec
Y (pc.) D Kr
14,1 in caelo1 om. | non om. K 2 qui coniecimus; quae codd. edd. 3 corporea F F2 4 sine
formidet (formidet G ir.)] sine sede forma dei V2 Mc2 A H1; sit sed de forma dei F F2 5 caelis] enim
add. Y P23 D Kr | in2 om. | quaecumque] quae So1 X
2/12/15 7:24 PM
38 | S. Augustini
in qua manens omnia quaecumque voluit fecit in caelis et in terra; neque enim iam
mi 1481 eum portabant ut ab eo fieri possent, quando, nisi fierent, eum portare non possent.
Ergo in quibus est ipse, tamquam indigentia continet, non ab eis tamquam indigens
continetur. Sive sic intellegatur in caelis et in terra omnia quaecumque voluit 10
fecit, vel in superioribus vel in inferioribus populi sui voluntariam gratiam suam
constituit ne quis de operum meritis glorietur, quia sive montes gestiant velut
arietes, sive colles velut agni ovium, a facie domini commota est terra ne in terrenis
sordibus perpetuo remaneret.
SERMO II
(1.) Quamquam fortasse omnium psalmorum sit una contextio diligenter
intuentibus, ita ut nullus sequatur qui non superiori possit adiungi, tamen istum ita
consideremus tamquam uterque unus sit, iste scilicet ac superior. Namque cum in
illo dictum sit: non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam, super
misericordiam tuam et veritatem tuam, nequando dicant gentes: ubi est deus
eorum? quia invisibilem deum colimus, qui nullorum corporeis oculis, cordibus
autem paucorum mundissimis notus est, tamquam ideo possint dicere gentes: ubi
est deus eorum? quia ipsi possunt ostendere oculis deos suos, primo admonuit
operibus sentiri praesentiam dei nostri, quia cum sit in caelo sursum, in caelo et
in terra omnia quaecumque voluit fecit. Et quasi diceret: ostendant gentes deos
suos, simulacra inquit gentium argentum et aurum, opera manuum hominum, id est, quamvis deum nostrum carnalibus oculis vestris non possimus ostendere, quem per opera intellegere debuistis, nolite tamen seduci a vanitatibus vestris,
quia vos ea quae colitis digito potestis ostendere. Multo quippe honestius non haberetis quod possetis ostendere, quam ut in eo quod istis oculis a vobis ostenditur,
vestri cordis caecitas ostendatur.

14,12 ne glorietur] cf. Eph. 2,9
CXIII,II,1,6 invisibilem oculis] cf. Io. 1,18; 1 Tim. 6,16
13 per intellegere] cf. Rom. 1,20; Sap. 13,5
6sq. cordibus mundissimis] cf. Mt. 5,8
7 caelo P6 7sq. eum iam tr. 2 8 possent1] possint | nisi quando tr. 11 vel in inferioribus om. V2 (ac.); vel inferioribus V2 (pc.)F F2 C1 (ac.) P23 12 sive] sibi 13 dei 14 remanerent N Gt C1 So1 X ma
CXIII,II,1,2 superioribus F F2 | istum] ista K | ita2 om. K Gt 3 uterque] ut add. | unus uterque tr.
2 | iste om. | in om. 2 Y; del. V2 (pc.) 4 illud V2 (pc.) 2 | esset P23 D Kr 5 misericordiam
tuam2] misericordia tua et veritate tua P6 C1 D So1 X ma | gentes] in gentibus V2 K C1 Y Kr 7 possent
D 8 possent Gt An3 D | primam (primo ac. H1; primum F; pc. G H1) monuit 9 sentire Y P23
praesentia F F2 | caelo1] caelum 2 10 dicerent (exc. F H1) C1 So1 | ostendent K P23 11 inquit
om. So1 X | gentium inquit tr. 2
12 dominum Mc2 K P23 | nostrum om. | vestris oculis tr. P23
vestris] nostris F2 A G An3 | possumus C1 So1
13 a om. C1 D So1 X w ma
14 multos F F2
15 quod1] quos (quas F2) | possitis 16 ostendatur] annuntiatur F F2
2/12/15 7:24 PM
10
v. 12 (4)
15
in psalm. CXIII,I,14 CXIII,II,2 | 39
20
25
30
v. 13
(5)15
(7)
5
10
Quid enim ostenditis nisi aurum et argentum? Habent quidem et aerea et lignea
et fictilia simulacra et huiuscemodi alterius alteriusque materiae, sed pretiosum
eorum maluit commemorare spiritus sanctus, quia cum in eo quisque quod illi carius
est erubuerit, multo facilius avertitur a veneratione viliorum. Nam dictum est alio
loco scripturarum de simulacrorum cultoribus: Dicentes ligno: Pater meus es tu; et
lapidi: Tu me genuisti. Sed ne sibi prudentior videatur qui hoc non ligno et lapidi cc 1642
dixerit, sed auro et argento, huc aspiciat, huc aurem cordis intendat: simulacra
gentium argentum et aurum.
Non abiectum aliquid et aspernabile nominatum est, et ei quidem animo qui
terra non est: terra est et aurum et argentum, sed speciosior atque fulgentior, solidior
atque firmior. Noli ergo addere manus hominum, ut ex eo metallo quod fecit verus
deus, velis facere falsum deum, immo falsum hominem, quem pro vero venereris
deo, quem quisquis pro vero homine in amicitiam reciperet, insaniret. Ducit enim et
affectu quodam infimo rapit infirma corda mortalium formae similitudo et membrorum imitata compago; sed sicut fabricata singula ostendis, sic ostende officia mi 1482
singulorum, quorum te effigies, humana vanitas, trahit.
(2.) os enim habent et non loquentur; oculos habent et non
videbunt; aures habent et non audient; nares habent et non odorabunt; manus habent et non contrectabunt; pedes habent et non ambulabunt; non clamabunt in faucibus suis. Iam ergo artifex melior est eis, qui
ea potuit membrorum motu atque officio fabricare, quem tamen artificem te utique
puderet adorare. Melior et tu, quamvis ea non feceris, quoniam quae illa non
possunt facis. Melior et bestia: ad hoc enim additum est: non clamabunt in faucibus suis. Namque, cum superius dixisset: os habent et non loquentur, quid opus
erat, postquam a capite usque ad pedes membra decursa sunt, de faucium clamore
repetere, nisi, credo, quia illa quae de ceteris membris commemorabat, communia

21sq. Ier. 2,27 30sq. rapit compago] cf. Sap. 14,19sq. 2,4sq. artifex fabricare] cf. Sap. 15,17
17 quidem] quippe 2 H1 | ligna K 18 et2] haec T | alterius Prosp ma; om. cett. | materies T
19 in om. T P23; del. F | quod] quo 2 20 erubescit Y D w 22 videatur (videretur D) prudentior
tr. D | et] non F F2 23 hunc hunc | aspicit ; aspicias F F2 | aure Mc2 P6 26 et1 om. F Kr
28 facere om. | dominum C1 Y 29 deum | vero] verum | hominem F F2 H1; hominum K | amici30 infirmo T Kr | corda om. | forma
tia F2 P23; amicitias H1 | recipere F F2 C1 | et om.
31 immutata 2 | fabrica singula ostendit sic ostendere F F2 | sic] sicut K 32 humana] *o praem.
P6 C1 P23 D So1 X ma; et praem. T Y | trahat
2,1 locuntur K | oculus K 2 audiunt F F2 2sq. odorabuntur 3 contractabunt V2 K; palpabunt P6 Y w 4 faucibus suis] gutture suo F2 N Gt So1 w Psalt. Ga. 4sq. qui ea] quia H1 (pc.)
An3; quia ea So1 X ma 5 fabricari K P23 7 et] est Gt An3 | enim] ut add. 2 7sq. faucibus suis]
gutture suo P23 8 namque] nam qui K; nam 2 H1 (pc.) | dixisse F F2 | habent et] habentes V2 Mc2 A
H1 | et om. F F2 G | locuntur (exc. F H1) 10 repeterent | nisi] si (exc. Mc2; sic G) | credo om. T
So1 | quia] quis V2 F F2 A G | quae] qui F F2
2/12/15 7:24 PM
40 | S. Augustini
esse hominibus beluisque sentimus? Nam et vident et audiunt et olfaciunt et ambulant et quaedam, sicut simiae, manibus contrectant. Illud autem quod de ore dixerat,
proprium est hominis, quoniam bestiae non loquuntur.
Ne quis ad sola humanorum membrorum opera referret quae dicta sunt et diis
gentium solos homines anteponeret, post omnia subdidit dicens: non clamabunt
in faucibus suis: quod rursus hominibus pecoribusque commune est. Quod si
primo dixisset, cum ab ore coepit membra percurrere: Os habent et non clamabunt,
cuncta etiam sic ad naturam hominis referrentur, nec facile ibi quidquam de communione ferarum sensus audientis adverteret. Cum vero illud de ore dixit, quod
hominis proprium est, et post enumerationem partium corporis, quam commemoratis pedibus terminasse videbatur adiunxit: non clamabunt in faucibus suis,
lectorem vel auditorem fecit intentum, ut dum quaerit cur additum sit, admoneri se
inveniat simulacris gentium non tantum homines, sed etiam beluas se debere
cc 1643 praeponere, ut si pudet adorare bestiam, quam fecit deus videntem audientem
odorantem contrectantem ambulantem clamantem in faucibus suis, viderent quam
pudendum esset adorare mutum et carens vita sensuque simulacrum, cui ad hoc
inesset similitudo membrorum, ut anima carnalibus sensibus dedita, quasi viventi
atque animatae formae applicaret affectum, cum ea videret quae in suo corpore viva
atque animata sentiret.
Quanto ergo melius mures atque serpentes, et id genus animantium cetera, de
simulacris gentium, si ita dicendum est, quodammodo iudicant, in quibus, quia non
sentiunt humanam vitam, non curant humanam figuram. Itaque in eis plerumque
nidificant et, nisi humanis motibus deterreantur, nulla sibi habitacula munitiora
conquirunt. Movet ergo se homo, ut viventem bestiam a suo deo deterreat, et illum
non se moventem quasi potentem colit, a quo meliorem deterruit. Deterruit enim
mi 1483 videntem a caeco, audientem a surdo, clamantem a muto, ambulantem ab immobili,
sentientem ab insensato, viventem a mortuo, immo deteriore quam mortuo. Mor-

11 esse] est F F2 | olefaciunt P6 C1 Y So1 X 12 similiae K | dixerit 2 13 hominibus Mc2 H1
14 quis] autem add. H1 (pc.) D ma | ad] a F F2 | dii 2 15 gentium] quae add. | solus Gt | solas
hominum anteponere 2 | subdit 2 16 faucibus suis] gutture suo 2 H1 (pc.) | rursum Mc2 G H1 ma
17 dixisset primo tr. 2 | clamabunt] loquentur K P23; clamabant cc (err. typ.) 18 hominis] sic F F2
referentur F F2 K An3 P6 X; refererentur Mc2 N (pc.) 19 advertere K 21 videbantur F F2 | adiungit
2 H1 P23 | in om. K 22 admonere A 23 inveniet F F2 | simulacra F F2 An3 | hominis K | belua K;
belluas ma 24 putet K | videntem] et add. 25 adorantem V2 F F2 S So1 26 pudendus F F2
esset] est K; et add. | mutum] bestiam 2 27 anima] et add. F F2 | viventis K P23 28 applicare F
F2 | affectu Mc2 F2 | ea] eam F F2 | ea videret] evaderet K 30 muneres K | serpente K | animantium]
colerent quae add. C1 Y P23 D So1 X | cetera] ceterum N (pc.); ceteros F P23; ceteras Mc2; om. Y D
X 31 diiudicant F F2 | non] nunc K 32 sentiant K | currant K N | his P23 33 nutibus C1 D So1
nulla] in illa V2 (pc.) Mc2 G (pc.) | munitione 34 ut] et F P23 | deo suo tr. D 35 quasi potentem om. K | colet | meliorem] melior est C1 | deterruit1 om. C1 | deterruit2 om. K 37 deteriorem Mc2 N Gt Y X
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
35
in psalm. CXIII,II,2 4 | 41
10
15
20
tuum quippe sicut manifestum est non vivere, ita manifestum est aliquando vixisse.
Quapropter deum, qui nec vivit nec vixit, profecto et mortuus antecedit.
(3.) Quid hoc manifestius, fratres mei dilecti? Quid evidentius? Quis puer interrogatus non hoc certum esse respondeat quod simulacra gentium os habent et
non loquentur; oculos habent et non videbunt, et cetera quae divinus sermo
contexuit? Cur ergo tantopere spiritus sanctus curat scripturarum plurimis locis haec
insinuare atque inculcare velut inscientibus, quasi non omnibus apertissima atque
notissima, nisi quia species membrorum, quam naturaliter in animantibus viventem
videre atque in nobismetipsis sentire consuevimus, quamquam, ut illi asserunt, in
signo aliquo fabrefacta atque eminenti collocata suggestu, cum adorari atque
honorari a multitudine coeperit, parit in unoquoque sordidissimum erroris affectum
ut, quoniam in illo figmento non invenit vitalem motum, credat numen occultum,
effigiem tamen viventi corpori similem? Seductus forma et commotus auctoritate
quasi sapientium institutorum obsequentiumque turbarum, sine vivo aliquo habitatore esse non putat.
Hinc et mala daemonia ad possidenda gentium simulacra talis hominum affectus invitat, quorum praesidentium varia fallentium mortiferi seminantur et multiplicantur errores. Aliis itaque locis et contra ista divinae litterae vigilant, ne quisquam dicat, cum irrisa fuerint simulacra: Non hoc visibile colo, sed numen quod
illic invisibiliter habitat. Ipsa ergo numina in alio psalmo eadem scriptura sic cc 1644
damnat: Quoniam dii gentium inquit daemonia; dominus autem caelos fecit. Dicit et
apostolus: Non quod idolum sit aliquid, sed quoniam quae immolant gentes, daemoniis immolant et non deo. Nolo vos socios fieri daemoniorum.
(4.) Videntur autem sibi purgatioris esse religionis, qui dicunt: Nec simulacrum, nec daemonium colo, sed effigiem corporalem eius rei signum intueor, quam

Flor
CXIII,II,3,6 species inc.
3,19 Ps. 95,5 20sq. 1 Cor. 10,19sq.

38 ita] et add. So1 X 39 profectu
3,1 dilectissimi F F2 H1 T Y X ma 2 responderet Y D | quid Mc2 K P23 3 locuntur P6 Kr | vident
(pc. N) P6 Y
4 cur] cum A (uv.) H1 (uv.) K | tanto per se P23 Kr | spiritus sanctus tantopere tr. 2
sanctus spiritus tr. T D | pluribus D 5 veluti Y D Kr | nescientibus Y P23 D Kr | hominibus
6 speciem Y P23 | membrorum] significat add. Y P23 7 quam (exc. G) 8 signum aliquod D ma | imminenti 2 | suggestu] suggestum (sit gestum Mc2) A ; est add. F F2 | quem | ad9 coeperint P6 Y
10 figmentum F F2 K | motum] modo | nomen V2 N Kr
orare F F2 K
12 sapientiam | institutorem K 12sq. habitare 14 possidentium F F2 15 fallentium
V2 (pc.) Mc2; fallantium (exc. Mc2; ac. V2) ; fallacia cett. ma | mortifera K; mortiferis F F2 16 erroris
V2 F2 A H1 | istam | evigilant P23 17 nomen V2 A G Kr | quod] invisibiliter add. F F2 18 nomina V2 Kr 20 apostolos K | quoniam *om. C1 D So1 X | quae] quod 2 21 deo] et add. D
socius K
4,1 purgatoris F F2 Y; purgatiores V2 S
2/12/15 7:24 PM
42 | S. Augustini
colere debeo. Itaque interpretantur simulacra, ut alio dicant significari terram, unde
templum solent appellare Telluris, alio mare, sicut Neptuni simulacro, alio aerem,
sicut Iunonis, alio ignem, sicut Vulcani, alio luciferum, sicut Veneris, alio solem, alio
lunam, quorum simulacris eadem nomina sicut Telluris imponunt, alio illud, alio
illud sidus, vel illam vel illam creaturam; neque enim cuncta enumerare sufficimus.
De quibus rursus cum exagitari coeperint, quod corpora colant maximeque
terram et mare et aerem et ignem, quorum nobis usus in promptu est nam de
caelestibus, quia nostro ea corpore contrectare atque contingere nisi oculorum radiis
mi 1484 non valemus, non ita erubescunt audent respondere non se ipsa corpora colere,
sed quae illis regendis praesident numina.
Itaque apostoli una sententia poenam istorum damnationemque testatur: Qui
transmutaverunt inquit veritatem dei in mendacium, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula. Nam priore parte huius
sententiae simulacra damnavit, posteriore autem interpretationes simulacrorum.
Effigies enim a fabro factas appellando nominibus earum rerum quas fabricavit deus,
transmutant veritatem dei in mendacium; res autem ipsas pro diis habendo et
venerando serviunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula.
(5.) Quis autem adorat vel orat intuens simulacrum qui non sic afficitur ut ab eo
se exaudiri putet, ab eo sibi praestari quod desiderat speret? Itaque homines talibus
superstitionibus obligati plerumque ad ipsum solem dorsum ponunt, preces fundunt
statuae quam solem vocant; et cum sonitu maris a tergo feriantur, Neptuni statuam
quam pro ipso mari colunt, quasi sentientem gemitibus feriunt.
Hoc enim facit et quodammodo extorquet illa figura membrorum, ut animus
vivens in sensibus corporis magis arbitretur sentire corpus quod suo corpori simillimum videt, quam rotundum solem undasque diffusas et quidquid non eisdem
liniamentis formatum conspicit, quibus illa formata sunt quae viventia videre
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor

2 13 itaque inc. 2 19 saecula des. 2
4,7 sufficimus des.
4,13 15 Rom. 1,25

3 interpretatur K | ut alio dicant simulacra tr. | alia | dicunt K P6 | terra 4 appellari | simulacro Flor ma; simulacrum codd. 5 luciferum] ferum K 6sq. alio illud2 om. 7 vel2] *aut
P23 So1 X | vel illam2 om. 2 Y | enim om. K
8 rursum G D | exagitare Y Kr
10 quia]
quoniam X ma | nisi] si 11 respondere audent tr. X ma | ipsas V2 (pc.) H1 | corporale A; corporalis
A (pc.) G; corporales V2 11sq. colere sed quae] res atque 12 illis] illas V2; om. | nomina
Y 13 unam sententiam Mc2 | coenam K | damnationum quae K; damnationem qua N (ac.) | qui]
quae K 14 veritatem] auctoritatem K P23 | mendacio P23 15 creatorem K | est] deus add. T
priori Mc2 A G D X | huiusce (huius caene K) C1 (pc.) P23 16 posteriori Mc2 A G X | interpretationem
Mc2 A G Flor
5,1 vel] aut P23 Kr | efficitur Gt An3 T 2 sperent 3 ponunt] ponentes Y P23 D X Kr; et add.
Gt (pc.) P23 4 quem Flor | solent K | vocant et] vocantes 5 quasi] qua (quia H1) 6 illam
figuram 7 sentiri (uv. G; lnp. H1) 8 mundasque C1 | eiusdem C1 So1
2/12/15 7:24 PM
10
15
10 consuevit. Contra hunc affectum, quo humana et carnalis infirmitas facile capi
10
v. 16 (8)
v. 17 (9)
potest, cantat scriptura dei res valde notissimas, quibus commemoret et tamquam
excitet mentes hominum in consuetudine corporum dormientes: simulacra inquit cc 1645
gentium argentum et aurum sed deus fecit argentum et aurum opera inquit
manuum hominum: hoc enim venerantur quod ipsi ex auro argentoque fecerunt.
(6.) Sed enim et nos pleraque instrumenta et vasa ex huiuscemodi materia vel
metallo habemus in usum celebrandorum sacramentorum, quae ipso ministerio
consecrata sancta dicantur in eius honore cui pro salute nostra inde servitur; et sunt
profecto etiam ista instrumenta vel vasa quid aliud quam opera manuum hominum?
Veruntamen numquid os habent et non loquentur? Numquid oculos habent et
non videbunt? Numquid eis supplicamus, quia per ea supplicamus deo?
Illa maxime causa est impietatis insanae, quod plus valet in affectibus miserorum viventi similis forma quae sibi efficit supplicari, quam quod eam manifestum est
non esse viventem, ut debeat a vivente contemni. Plus enim valent simulacra ad
curvandam infelicem animam quod os habent, oculos habent, aures habent, nares,
manus, pedes habent, quam ad corrigendam quod non loquentur, non videbunt,
non audient, non odorabunt, non contrectabunt, non ambulabunt.
(7.) Itaque sequitur ut illud quoque fiat quod etiam in hoc psalmo sequitur, ut
scilicet similes illis sint omnes qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in
eis. Videant ergo isti apertis et sentientibus oculis, et adorent clausis et mortuis
mentibus nec videntia nec viventia simulacra.
mi 1485
(8.) domus autem israel speravit in domino. Spes enim quae videtur, non
est spes: quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per
patientiam exspectamus. Sed ut perduret usque in finem ipsa patientia, adiutor
eorum et protector eorum est. An fortasse spiritales, a quibus carnales in-
(V2 (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor

6,12 ambulabunt inc. 2
5,10 consuevit des. Flor
8,1 3 Rom. 8,24sq.

10 effectum P23 | quod Y | humana et] humanae 11 et om. T C1 So1 | et tamquam] etiam
quam V2 A G 12 consuetudinem K 12sq. gentium inquit tr. P6 X 13 inquit om. K
6,1 plerique K; plerumque | et2 om. V2 C1 | et vasa om. | huiusmodi lo ma | materio 2 usu An3
Y D; huius A G; huius usu V2 | quae om. A H1 | mysterio So1 X 3 dicuntur D | honorem V2 C1 So1 X
ma 5 habent2 om. V2 C1 P23 So1 X Kr 6 eis] de his K | supplicamus1] suplicamur K | quia sup7 maxima Y | causa est maxima tr. D
plicamus2 om. C1 So1 X | supplicamus2] supplicemus
8 similis viventi tr. | formae | effecit K C1 So1 X Kr | supplicare | eum N Gt; ea A C1 9 plus]
simul C1 10 nares] habent add. Gt D X (pc.) ma 11 manus om. C1 So1; habent add. D X (pc.)
ma | corrigendum K P23 12 audiunt
7,1 faciat 2 similis Mc2 K | sint] fiant S D So1 X (pc.) w ma | omnes1 om. 2 So1 | eam F F2 3 eis]
*istis (exc. Mc2); ista So1 X | et3 om. K P23 4 viventia] audientia K
8,1 dominum lo ma | enim] autem F X 3 perduceret T 4 forte 2 | a om. C1 So1 X
2/12/15 7:24 PM
44 | S. Augustini
struuntur in spiritu mansuetudinis, quia ipsi tamquam superiores pro inferioribus

supplicant, iam vident et illis iam res est quae adhuc inferioribus spes est? Non est
ita: nam et domus aaron speravit in domino. Ergo, ut etiam ipsi perseveranter
extendantur in ea quae ante sunt, et perseveranter currant, donec adprehendant in
quo adprehensi sunt, et cognoscant sicut et cogniti sunt, adiutor eorum et protector eorum est. Utrique enim timent dominum et speraverunt in
domino: adiutor eorum et protector eorum est.
(9.) Neque enim nos meritis nostris praevenimus misericordiam domini, sed
cc 1646 dominus memor fuit nostri et benedixit nobis. benedixit domum
israel, benedixit domum aaron. Utrosque autem benedicens benedixit
omnes timentes dominum. Quaeris quos utrosque? Respondetur: pusillos cum
magnis, hoc est domus Israel cum domo Aaron, eos utique qui ex ipsa gente
crediderunt in salvatorem Iesum, quia non in omnibus illis beneplacuit deo.
Sed si quidam illorum non crediderunt, numquid incredulitas eorum fidem dei
evacuavit? Neque enim omnes qui sunt ex Israel, hi sunt Israel; neque quia sunt semen
Abraham, omnes filii, sed sicut scriptum est: Reliquiae salvae factae sunt. Ex persona
enim eorum qui inde crediderunt dicitur: Nisi dominus sabaoth reliquisset nobis
semen, sicut Sodoma facti essemus, et sicut Gomorrha similes fuissemus. Sed ideo
semen, quia sparsum per terras multiplicatum est.
(10.) Dixerunt enim magni de domo Aaron: adiciat dominus super nos,
super nos et super filios nostros. Et ita factum est: accesserunt enim etiam
de lapidibus suscitati filii Abraham; accesserunt oves quae non erant de hoc ovili ut
fieret unus grex et unus pastor; accessit fides omnium gentium et crevit numerus
non solum sapientium antistitum, sed etiam oboedientium populorum, adiciente

12 est des. Flor 10,2 accesserunt inc. Flor 5 populorum des. 2 Flor
9,9 ex inc. Flor
5 spiritu mansuetudinis] cf. 1 Cor. 4,21 7sq. ipsi sunt] cf. Phil. 3,12sq. 8sq. perseveranter sunt1]
cf. 1 Cor. 9,24 9 cognoscant sunt2] cf. 1 Cor. 13,12 9,6 1 Cor. 10,5 7sq. si evacuavit] Rom. 3,3
8sq. neque1 filii] Rom. 9,6 9 Is. 10, 21; Rom. 9,27 10sq. Rom. 9,29 10,3 de1 Abraham] cf. Mt.
3,9 3sq. oves pastor] cf. Io. 10,16
5 tamquam] tam C1 Y So1 X
6 supplicant iam] supplicantia A (pc.) G | illi F F2 | quae] ea add.
7 dominum lo ma 8 extendantur perseveranter om. V2 P23 9 quo] ad quo add. | eorum om.
N Gt 10sq. utrique est om. 2 10 enim] qui add. V2 11 dominum N Gt T P23 ma
2 nobis] nos V2 K N (pc.) Gt Y D So1 ma
9,1 nos om. A G w | misericordias 2 ; misericordia V2
4 omnes] autem K; etiam P23 | timentes] qui timent F2 P6 w | quaeres | pusillus C1; pusillis C1 (pc.)
So1 w 5 domum C1 P23 So1 X ma 6 Iesum] dominum K P23 X; nostrum | illis om. | benecomplacuit V2 ; beneplacitum est (fuit X) 2 X
7 quidem F F2 | eorum] illorum 2 D ma
8 evacuavit] evacuabit C1 Y So1 Kr ma; absit add. D So1 X ma | enim om. So1 X | hii V2 F2 K N P6
Israel2] Israelitae 2 H1 Gt | quia] qui P23 D So1 X | semen sunt tr. P6 ma
9 Abrahae F2 P6 Y
10 quis in die K 11 facti om. F F2 | et om. K 12 sparsim | terram
10,1sq. vos vos vestros An3 P6 D ma 2 super nos om. G H1 (pc.) | super nos et om. Kr | itaque
3 de2] ex P6 So1 5 oboedientia 5 10 adiciente ovium om. 2
2/12/15 7:24 PM
5
v. 18
(10)
v. 19
(11)
v. 20
(12)
v. 21
(13)
10
v. 22
(14)
10
v. 23
(15)
v. 24
(16)
10
domino non solum super patres, qui ad illum in Christo ceteros imitaturos praeirent,
sed etiam super filios eorum, qui patrum pia vestigia sequerentur. Nam sic ait ille his
quos per evangelium in Christo genuerat: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi.
Adiecit itaque dominus non solum super montes gestientes sicut arietes, sed etiam
super colles gestientes sicut agnos ovium.
(11.) Proinde his utrisque magnis et pusillis, montibus et collibus, arietibus et mi 1486
agnis dicit propheta quod sequitur: benedicti vos domino, qui fecit caelum
et terram, tamquam diceret: benedicti vos domino, qui vos fecit caelum in
magnis, terram in pusillis, sed caelum non istud visibile, plenum luminaribus ad
hos oculos pertinentibus. caelum enim caeli domino, qui erexit et sublimavit
quorundam sanctorum mentes in tantum, ut nulli hominum, sed ipsi deo suo docibiles fierent.
In cuius caeli comparatione quidquid oculis carneis cernitur terra dicenda est,
quam dedit filiis hominum, ut eius consideratione sive ab ea parte quae super
illustrat, sicut est hoc quod dicitur caelum, sive ab ea quae subter illustratur, cui
proprie terra nomen est cum totum, sicut commemoravimus, in illius compara- cc 1647
tione quod caelum caeli dicitur, terra sit, terram ergo istam totam dedit filiis
hominum, ut eius consideratione, quantum possunt, coniciant creatorem, quem
infirmis adhuc cordibus sine isto coniecturae adminiculo videre non possunt.
(12.) Est et alius intellectus, a quo dissimulare non debeo, verborum istorum
quibus dictum est: caelum caeli domino, terram autem dedit filiis hominum, ut
ab eo quod diximus non recedat intentio. Dixeramus enim magnos et pusillos significari etiam eo quod adiectum est: benedicti vos domino, qui fecit caelum et
terram. Si ergo magnos caeli, pusillos autem terrae nomine accipimus, quoniam
pusilli crescendo futuri sunt caelum et in ipsa spe lacte nutriuntur, sic sunt illi
(V2 (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

8 quos genuerat] cf. 1 Cor. 4, 15
11,6sq. ipsi fierent] cf. Io. 6,45
1 Cor. 4,16; 11,1
11,1 proinde inc. 2

9sq. super ovium] cf. Ps. 113,5
7 ille] illis A (pc.) G | his] Iesus (apostolus G) 8 in Christo om. 9 adiciet So1 X 9sq. sicut
gestientes om. K 10 agni 2 P6 P23 X
11,1 utris 2 agnis] et pusillis montibus add. V2 A G; et magnis et pusillis montibus add. F F2 | dicet Y | domino] a praem. 3 domino] a praem. | fecit vos tr. Mc2 P6 4 istum | visibilem F
F2 5 os F F2 | enim om. P23 6sq. dociles V2 C1 X 7 fierint 8 caeli] docibilis add.
N (pc.) D So1 X; docibiles add.
|
quidquid] quod P23
|
carneis oculis tr. P23 Kr ma
9 12 quam dedit anacoluthon 9 sive] sibi | quae D X ma; qua cett. 10 sive] sibi | ea] parte
add. | quae] qua 11 illis V2 C1 12 terram] terra C1 Y 14 sine] sive G H1
12,1 est et alius] iste talis K 2 caelum] autem add. A H1 | terra F F2 3 diximus] dictum est ;
intelleximus Y Kr | pusillus K 3sq. significare 4 eo] ab praem. F F2 | abiectum F F2 X | domino] a praem. 2 P23 So1 5 ergo] enim | accepimus (exc. H1) Y Kr 6 caeli 2
2/12/15 7:24 PM
46 | S. Augustini
magni caelum terrae, cum parvulos nutriunt, ut etiam caelum caeli se esse intellegant, dum cogitant in qua spe parvuli nutriantur.
Sed tamen quia illi iam non ab homine neque per hominem, sed per ipsum
deum carpunt sinceritatem ubertatemque sapientiae, acceperunt parvulos futuros
quidem caelum, ut caelum caeli se esse sciant, adhuc tamen terram cui dicant: Ego
plantavi, Apollo rigavit, sed deus incrementum dedit. Ipsis enim filiis hominum quos
fecit caelum, terram dedit in qua operentur, qui novit terrae providere per caelum.
Maneant igitur et caelum et terra in deo suo qui fecit ea, et vivant ex eo confitentes ei
et laudantes eum. Nam si ex se velint vivere morientur, sicut scriptum est: A mortuo
quasi qui non sit, perit confessio, sed: non mortui laudabunt te, domine,
neque omnes qui descendunt in infernum. Clamat enim alio loco tua
scriptura: Peccator cum venerit in profundum malorum, contemnet. sed nos qui
vivimus, benedicimus domino ex hoc nunc et usque in saeculum.
10
15
v. 25
(17)
v. 26
(18)
IN PSALMUM CXIV
(1.) dilexi, quoniam exaudiet dominus vocem deprecationis meae. v. 1
Cantet hoc anima quae peregrinatur a domino, cantet hoc ovis illa quae erraverat,
mi 1487 cantet hoc filius ille qui mortuus erat et revixit, perierat et inventus est, cantet hoc
cc 1648 anima nostra, fratres et filii carissimi. Erudiamur et permaneamus et cum sanctis
ista cantemus: dilexi, quoniam exaudiet dominus vocem deprecationis meae.
5
Numquid ipsa diligendi causa est, quoniam dominus exaudiet vocem deprecationis meae, ac non potius aut ideo diligimus quia exaudivit, aut ideo
diligimus ut exaudiat? Quid est ergo: dilexi, quoniam exaudiet? An quia dilectio-

12,9sq. non deum] cf. Gal. 1,1 11sq. 1 Cor. 3,6 15sq. Sir. 17,26 18 Prov. 18,3
CXIV,1,2 peregrinatur a domino] cf. 2 Cor. 5,6 | ovis erraverat] cf. Lc. 15,6 3 filius est] cf. Lc.
15,24
7 parvulus K | nutriuntur 8 spem F F2 | nutriuntur Y P23 9 iam illi tr. D ma | iam om. K
P23 10 dominum F F2 A | carpunt deum tr. 11 esse se tr. | ad hoc tamen terra cui dicat Y
12 deus] autem add. F F2 13 terram] et praem. T C1 D X | operantur F F2 K C1 P23 So1 X | per om. F
F2 H1 14 et1 om. A G Y D w ma | caelum] caelo | et2 om. Kr | terram V2 F F2 H1 X | ea] te F F2 | et3]
ut V2 (pc.), 2 (pc. F) | confidentes P6 15 moriuntur P23 16 qui om. K An3 P23 w | sint F F2
17 clamant 2 N w | tua *om. P23 D w 18 scripturae 2 | dum T Y D w ma | contemnit P23 w ma;
contemnat K 19 dominum H1 P6 C1 Y P23 Kr ma | nunc om. G H1 Kr
CXIV,1,1 quia K P23 | exaudivit 2 K w | deprecationis (ita et Psalt. Ver.)] orationis P6 X w 2 can3 cantet1] cantat G H1 w | erat] fuerat P23 D So1 Kr ma
tat | cantet] cantat H1 w; et add. H1 Kr
5 exaudivit Mc2 H1 | orationis 2 P23 6 numquid] non quod So1 X 6sq. numquid meae om.
C1 6sq. deprecationis] orationis P6 7 ac] an 2 H1 T | aut1 om. P6 Y P23 | aut1 aut2 om. C1
ideo1 om. 8 ergo est tr. A G
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXIII,II,12 CXIV,3 | 47
10
v. 2
10
15
v. 4
nem spes solet accendere, dilexisse se dixit, quoniam speravit exauditurum deum
vocem deprecationis suae?
(2.) Unde autem hoc speravit? quoniam inclinavit inquit aurem suam
mihi, et in diebus meis invocavi. Ergo ideo dilexi, quoniam exaudiet; ideo
exaudiet, quoniam inclinavit aurem suam mihi. Sed unde scis, o anima humana,
quod inclinavit deus aurem suam tibi, nisi dicas: Credidi? Manent ergo tria haec,
fides, spes, caritas: quia credidisti, sperasti; quia sperasti, dilexisti.
Iam si quaeram unde crediderit anima inclinasse sibi aurem deum suum, nonne
respondebit quia prior dilexit nos, et filio proprio non pepercit, sed pro nobis omnibus
tradidit eum? Quomodo enim invocabunt in quem non crediderunt? ait doctor gentium aut quomodo credunt quem non audierunt? Quomodo autem audient sine praedicante? aut quomodo praedicabunt, nisi mittantur? Cum haec omnia gesta erga me
cernerem, quomodo non crederem quod inclinavit dominus aurem suam mihi, et sic
commendavit in nobis dilectionem suam, ut Christus pro impiis moreretur? Cum
igitur haec mihi annuntiarent speciosi pedes eorum qui annuntiaverunt pacem, qui
annuntiaverunt bona, quia omnis qui invocaverit nomen domini salvus erit, credidi
aurem eius inclinatam mihi, et in diebus meis invocavi.
(3.) Et qui sunt dies tui, quoniam dixisti: in diebus meis invocavi? An forte illi
quibus venit plenitudo temporis, et misit deus filium suum, qui iam dixerat: Tempore
acceptabili exaudivi te, et in die salutis adiuvi te? Audisti ex ore praedicatoris venientis ad te pedibus speciosis: Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis;
adiuvavi te et credidisti, et in diebus tuis invocasti et dixisti: o domine, erue
animam meam.
Sunt quidem ista: sed dies meos magis, inquit, possum dicere dies miseriae
meae, dies mortalitatis meae, dies secundum Adam, plenos laboris et sudoris, dies

2,4sq. 1 Cor. 13,13 7 prior nos] 1 Io. 4,10 7sq. Rom. 8,32 8 10 Rom. 10,14sq. 12 Christus
moreretur] cf. Rom. 5,6 13sq. haec bona] cf. Is. 52,7; Rom. 10,15 14 Ioel 2,32; Rom. 10,13; Act.
2,21 3,2 venit temporis] cf. Gal. 4,4 2sq. Is. 49,8; 2 Cor. 6,2 4 2 Cor. 6,2 8 dies2 sudoris] cf.
Gen. 3,19
9 dicit 2 P6 | speravit] se add. T | exauditorem
2,1 inquit inclinavit tr. F F2 2sq. ideo exaudiet om. C1 5 quia sperasti om. F F2 | sperasti2] iam
add. Y D 8 illum G So1 | enim] ergo 2 X 9 credunt] credent Mc2 An3 C1 (pc.) P23 D X ma; crediderunt ; ei add. T P23 | audiunt V2 A G C1 Y Kr 10 cum] vero add. (ergo Mc2 H1) 10sq. cernerem erga me tr. 11 quod] quoniam | sic] si 12 moriretur 13 annuntiaverunt] annuntiant 2 14 omnes | qui] quicumque 2 15 inclinata F2
3,1 et invocavi om. H1 So1 | quoniam invocavi om. 2 1sq. quibus venit illi tr. 2 temporum | filium om. A G 3 acceptabile K ; accepto X w 3sq. venientibus 2 C1 4 ad te om.
pedibus om. 5 adiuvi 2 | adiuvavi te ; om. cett. ma | et2 om. K P23 | erue] libera 2 7 isti
sed] et add. T P23 D (pc.) Kr | magis om. A (pc.) X | possum inquit tr. P23 8 dies2 sudoris om.
plenus | laboris] et praem. P23
2/12/15 7:24 PM
48 | S. Augustini
secundum vetustatem putredinis. Ego enim iacens, infixus in limum profundi, et in

alio psalmo exclamavi: Ecce veteres posuisti dies meos; in his diebus meis invocavi.
cc 1649 Distant quippe dies mei a diebus domini mei. Dies meos dico, quos ipse mihi feci
privata audacia, qua deserui eum; et quoniam ubique ipse regnat, et est omnipotens
atque omnitenens, merui carcerem, id est ignorantiae tenebras, et compedes mortalitatis accepi.
in his diebus meis invocavi, quia ego et alibi clamo: Educ de carcere animam
mi 1488 meam; et quoniam in die salutis, quem mihi praestitit, adiuvat me, intrat in conspectu eius gemitus compeditorum. In his enim diebus meis circumdederunt me
dolores mortis, pericula inferni invenerunt me, quae nisi aberrantem abs
te non invenirent me. Nunc autem illa me invenerunt, ego vero ea non inveniebam,
qui gaudebam prosperis saeculi, in quibus plus fallunt pericula inferni.
(4.) Sed posteaquam et ego tribulationem et dolorem inveni, et nomen
domini invocavi. Latebat enim me tribulatio et dolor utilis: tribulatio de qua dat
auxilium, cui dictum est: Da nobis auxilium de tribulatione, et vana salus hominis.
Ego autem de vana salute hominis gaudendum et exsultandum arbitrabar. Sed cum
audissem a domino meo: Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur, non exspectavi
ut prius amitterem bona temporalia quibus male oblectabar, et tunc lugerem, sed
attendi in eandem ipsam miseriam meam qua talibus oblectabar, quae et amittere
formidarem, et tenere non possem: attendi in eam vehementer et fortiter, et me non
solum excruciari adversitatibus huius saeculi, sed etiam obligari prosperitatibus
vidi, atque ita tribulationem et dolorem qui me latebat inveni, et nomen domini
invocavi: o domine, erue animam meam. Miser ego homo, quis me liberabit de
corpore mortis huius, nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum?
Dicat igitur sanctus populus dei: tribulationem et dolorem inveni, et nomen
domini invocavi, et audiant reliquiae gentium quae nondum invocant nomen do-

9 Ps. 68,3 10 Ps. 38,6 (LXX) 15sq. Ps. 141,8 16sq. intrat compeditorum] cf. Ps. 78,11 4,3 Ps.
59,13; 107,13 5 Mt. 5,5 11sq. Rom. 7,24
9 infixus] sum add. T X | limo 2 Y So1 Kr ma 12 qua] quia F F2 K Y | eum et] enim K | ipse ubique
tr. Mc2 P6 So1 13 omnia tenens P23 | ignorantiam et C1 So1 X | cum pedes A H1 15 ego et] ergo
2 16 quam Mc2 C1 P23 So1 X ma | praestitit] id add. | adiuva Y X; adiuvit D X (pc.) ma | intret
P23 16sq. conspectum C1 So1 ma 17 enim om. 18 aberrante Mc2 F2 20 quia 2
4,1 et3 om. C1 Y D So1 X Kr ma 2 me om. P23 | tribulatio1] et praem. P23 2sq. tribulatio2 est
om. 2 4 autem] enim P6 D ma | salutis K N Gt | hominum 5 meo om. F F2 6 ammitterem
Y | oblectabar] utebar 2 H1 (pc.) 7 attendi] habendi V2 | eandem] eadem A G (pc.) P6; temporalia
bona add. | miseriam] *animam V2 So1 X | et om. C1 So1 X | amitterem V2 ; ammitterem A D; ammittere G H1 N An3 So1 w 8 possumus K | ea 2 P23 | et2 om. K P23 10 vidi atque] videat quae K | inveni qui me latebat tr. Mc2 (quae) F Gt (in me) P6
11 erue (ita et Psalt. Ver.)] libera w | miser]
*enim add. C1 Y P23 D So1 X Kr ma | ego om. C1 Y P23 So1 X Kr w | liberavit 2 C1 Y w 12 per] et
praem. 13 populus sanctus tr. F2 Y | tribulationem] et praem. K 14 audient T
2/12/15 7:24 PM
10
15
v. 5
20
v. 4
10
in psalm. CXIV,3 6 | 49
15 mini; audiant et quaerant, ut inveniant tribulationem et dolorem, et invocent nomen
20
v. 5
v. 6
10
v. 7
v. 8
5
domini et salvi fiant. Non hoc eis dicimus, ut quaerant miseriam quam non habent,
sed ut inveniant eam quam nescientes habent; neque hoc eis optamus, ut terrena
necessaria desint eis, quibus indigent, dum mortaliter vivunt, sed ut hoc plangant,
quod, amissa satietate caelesti, terrenis non ad fruendum stabilibus bonis, sed ad
sustentandum necessariis indigere meruerunt. Agnoscant et lugeant istam miseriam:
faciet eos beatos lugentes, qui eos esse semper miseros noluit.
(5.) misericors dominus et iustus, et deus noster miseretur: misericors et iustus et miseretur. misericors primum, quia inclinavit aurem suam cc 1650
mihi; et nesciebam propinquasse aurem dei mei ori meo, nisi per illos speciosos
pedes excitarer, ut invocarem: quis enim eum invocavit, nisi quem prior ipse vocavit?
Hinc ergo primum misericors.
iustus autem, quia flagellat; et iterum miseretur, quia recipit: flagellat enim
omnem filium quem recipit, nec tam mihi amarum debet esse quod flagellat, quam
dulce quod recipit. Quomodo enim non flagellet, custodiens parvulos dominus, quos grandes quaerit heredes? Quis enim est filius cui non det disciplinam
pater eius? humiliatus sum, et salvum me fecit. Salvum me fecit, quia mi 1489
humiliatus sum; non enim poenalis, sed salutaris dolor est quem secando medicus
facit.
(6.) convertere ergo, anima mea, ad requiem tuam, quoniam dominus
benefecit tibi, non meritis, aut viribus tuis, sed quoniam dominus benefecit
tibi, quoniam exemit inquit animam meam a morte. Mira res est, carissimi,
quod cum dixisset in requiem convertendam animam suam, quoniam benefecit ei
dominus, subiecit: quoniam exemit animam meam a morte. Ideone in requiem

10 eius des. Flor
5,6 iustus inc. Flor
5,3sq. speciosos pedes] cf. Rom. 10,15 6sq. flagellat2 recipit] cf. Hebr. 12,6 9sq. quis eius] cf.
Hebr. 12,7
16 salvae D ma | eis hoc tr. F F2 | non2] nondum 2 17 quae K | eis] ab praem. 18 hoc om. F2
P6 | plangent 19 ammissa Gt | nondum Y So1 X | stabilibus] istabilibus C1 (ac.); his talibus So1
X 20 sustentandam F2 G 21 faciat C1 (pc.) D So1 X
5,1 misericors1 miseretur om. (cf. i. 7,4) | et1 om. | miseretur] miserebitur V2 (pc.) Mc2 F So1
1sq. misericors2 miseretur om. 2 P6 P23 2 *primo C1 P23 So1 X 3 domini T w | mei om. F
F2 4 ipse prior tr. D Kr w ma 5 primus F F2 6 enim] autem 2 H1 (pc.) Gt Kr 7 esse debet
tr. D So1 | quam] quem K 8 non] in ; nos ; om. K P23 | flagellet (ita et Flor)] flagellat G Y P23 D;
flagellis 2 H1; flagellit V2 A 9 est om. F F2 | det disciplinam] disciplinet K 10 salvum me2] sed
unum K | me2 om. Kr 12 facit] fecit D
6,1 ergo] inquit P6 Y D | animam meam V2 F2 A | ad] in F F2 Y D Kr ma | quia D So1 X w ma
2 mihi (exc. F2) 2sq. non tibi om. G H1 2 deus F F2 3 quoniam] quia F F2 | a] de 2 H1
4 ei om. 5 deus F F2 | a] de 2 H1 D 5sq. ideone morte1 om. K T P23 So1
2/12/15 7:24 PM
50 | S. Augustini
converteretur, quia exempta est a morte? Nonne magis in morte requies dici solet?
Quae tandem eius actio est, cuius vita requies, et mors inquietudo est?
Talis ergo actio debet esse animae, quae tendat ad quietam securitatem, non
quae augeat inquietum laborem, quoniam exemit eam de morte qui misertus eius
dixit: Venite ad me, omnes qui laboratis, et ego vos reficiam; tollite iugum meum super
vos, et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris: iugum enim meum suave est, et sarcina mea levis est. Mitis itaque et
humilis, tamquam viam Christum sequens, debet esse animae actio tendentis ad
requiem, non tamen pigra et desidiosa, ut cursum consummet, sicut scriptum est: In
mansuetudine opera tua perfice. Etenim, ne mansuetudo ad segnitiam duceretur,
adiunctum est: Opera tua perfice. Neque enim sicut in ista vita somni requies nos
reparat ad actionem, sed actio bona perducit ad semper vigilantem quietem.
(7.) Ille autem cuncta praestat, cuncta exhibet deus, de quo hic dicitur:
quoniam dominus benefecit mihi, quoniam exemit animam meam a morte,
oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu. Haec enim, in se completa, erga
cc 1651 se cantat quisquis huius carnis vinculum intellegit. Vere quippe dictum est:
humiliatus sum et salvum me fecit; sed et illud apostolus verum dicit, quoniam
spe salvi facti sumus. Et de morte quidem quod exempti sumus, recte dicitur iam esse
completum, ut mortem intellegamus non credentium, de qualibus ait: Dimitte
mortuos sepelire mortuos suos; et illud in superiore psalmo: Non mortui laudabunt te,
domine, neque omnes qui descendunt in infernum, sed nos qui vivimus, benedicimus
dominum. Ex hac ergo morte potest recte intellegere homo fidelis iam exemptam esse
animam suam, eo ipso quo ex infideli fidelis effecta est; unde ipse salvator: Qui
credit in me inquit transitum facit a morte ad vitam.

6,10 12 Mt. 11,28 30 14sq. Sir. 3,19 7,6 spe sumus1] Rom. 8,24 7sq. Mt. 8,22 8 10 Ps.
113,17 11sq. Io. 5,24
7 quam F F2 8 animae om. K P23 | tendit Y | quietem K Y P23 9 eam] animam meam Y | eandem mortem F F2 | miseretur C1 So1 X 10 laboratis] laborati estis ; et onerati estis add. 2 A (pc.) P6
X | reficiam vos tr. D 11 quia 2 An3 T D So1 11sq. et3 est2] et reliqua 2 13 sequens
Christi tr. 2 | debet] decet K P23 | actio animae tr. 2 14 consumet 15 magnitudo 2 | segnitiem G D So1 ma 16sq. nostrae (nostra F F2) parat (exc. Mc2) 17 vigilantem] operantem 2
7,1 cuncta1 om. C1 So1 X; cincta K | praestet | exhibet] et praem. C1 So1 X 2 mihi om. F F2 | a] de 2
So1 Kr 3 meos2] meus K | enim om. K P23 | se] spe H1 (pc.) P23 D X (pc.) ma 4 vinculum carnis tr.
| vere] misericors dominus et iustus et deus noster miseretur misericors et iustus et miseretur mise5 apostoli Mc2 C1 So1 X (pc.) | verum] iterum C1 So1
ricors add. P23 (bis miserator pro miseretur)
8 superiori D 10 domino V2 C1 Y P23 So1 X | hoc K | exemptum K 11 quod T ma | ex om. P6;
iam C1 (pc.) D So1 X | infideli om. G P6 So1; infidelis C1 X | fidelis om. C1 X | effectus G (pc.) P23 Kr
12 crediderit | ad] in P6 w
2/12/15 7:24 PM
10
15
10
in psalm. CXIV,6 8 | 51
15
v. 9
10
15
Cetera vero spe completa sunt in eis qui non iam ex hac vita emigrarunt. Nunc
enim cum lapsus nostros periculosissimos cogitamus, non cessant a lacrimis oculi;
tunc autem eximet oculos nostros a lacrimis, quando et pedes a lapsu, quia tunc
nullus erit lapsus ambulantium pedum, quando infirmae carnis nullum erit lubricum. Nunc vero, quamvis firma sit via nostra, quae Christus est, tamen quia carnem mi 1490
nobis, quam iubemur edomare, substernimus, in ipso prorsus opere quo eam subditam castigamus, non in ea cadere magnum est. Non autem in ea labi, quis potest?
(8.) Quapropter, quia et in carne sumus et in carne non sumus in carne enim
sumus eo vinculo quod nondum solutum est, quod dissolvi et esse cum Christo multo
magis optimum; non autem sumus in carne ex eo quod spiritus primitias dedimus
deo, si tamen possumus dicere quia conversatio nostra in caelis est tamquam
capite placeamus deo, pedibus autem tamquam extremis animae partibus adhuc
lubricum sentiamus. Audi quemadmodum ad spem pertineat quod ita canitur velut
iam sit effectum: exemit inquit oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu; et
tamen non ait: Placeo, sed placebo in conspectu domini in regione
vivorum, satis ostendens ab ea parte nondum se placere in conspectu domini quae
est in regione mortuorum, id est in carne mortali: Qui enim in carne sunt, deo placere
non possunt.
Unde quod sequitur et dicit idem apostolus: Vos autem non estis in carne, secundum id dicit quod corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vita
est propter iustitiam, secundum quem placebant domino, quia secundum ipsum in
carne non erant. Quis autem placeat deo vivo in corpore mortuo? Sed quid ait? Si
autem spiritus eius qui suscitavit Iesum Christum a mortuis, habitat in vobis, vivificabit
et mortalia corpora vestra propter spiritum qui habitat in vobis. Tunc erimus in cc 1652
8,9 domini des. G
17 via Christus] cf. Io 14,6 17sq. carnem edomare] cf. Rom. 13,14; Gal. 5,16.24 8,2sq. Phil.
1,23 3 spiritus primitias] cf. Rom. 8,3 4 Phil. 3,20 10sq. Rom. 8,8 12 Rom. 8,9 13sq. Rom. 8,10
15 17 Rom. 8,11
13 qui non iam] quoniam F G; qui nondum Y P23 D So1 X Kr w ma | emigraverunt So1 w 14 nostros om. K P23 | non] nunc K | oculi a lacrimis tr. 2 15 exemit K Gt An3; eximit N T Y 16 erit1]
erat G C1 17 sit firma tr. P23 | via] vita K Y P23 X | quae] quia V2 C1 Kr 19 ea2] eam An3 T;
vita add. F (pc.) P23
8,1 et1 om. V2 P6 2 quod2] quo V2 Y | et om. 3sq. deo dedimus tr. 2 4 possimus V2 C1 Y
So1 ma | est om. So1 X | tamquam] et praem. An3 T D ma 5 capiti C1 So1 X | placeremus 6 quam
2 | veluti F (pc.) P23 7 inquit] quid (exc. H1) | pedes] et praem. P23 8 non om. | in conspectu domini] domino 9 vivorum] satis ostendens ab ea parte nondum se placere in conspectu
domini in regione vivorum add. | satis domini rep. H1 (ante id est) 9sq. satis mortuorum om.
F F2 9sq. quae est om. 10 mortuorum] vivorum Mc2 X 12 quod] et praem. | et om.
P23 13 id] hoc C1 So1 X | quod om. 14 quem] qui F F2; quae Kr; quod praem. V2 F F2 A | deo
C1 Y So1 X | quia] qui F (pc.) K T P23 15 placet F F2 | in om. C1 X 16 qui mortuis rep. Y D w
vivificavit Mc2 Gt C1 Y w 17 vobis] nobis V2 C1 Y So1
2/12/15 7:24 PM
52 | S. Augustini
regione vivorum, ex omni parte placentes in conspectu domini, ex nulla ab eo

parte peregrini.
Quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino, et in quantum inde 20
peregrinamur, in tantum non sumus in regione vivorum. Confidimus autem et bene
arbitramur magis peregrinari a corpore, et immanere ad dominum; et ideo ambimus,
sive immanentes, sive peregrinantes, placentes illi esse. Ambimus quidem nunc, quia
exspectamus adhuc redemptionem corporis nostri; sed cum absorpta fuerit mors in
victoriam, et corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit 25
immortalitatem, nullus erit fletus, quia nullus lapsus, et nullus lapsus, quia nulla
corruptio. Et ideo iam non ambiemus placere, sed omnino placebimus in conspectu
domini in regione vivorum.
IN PSALMUM CXV
(1.) Notissimum esse arbitror sanctitati vestrae quod ait apostolus: Non enim
omnium est fides; et quod maior esse soleat infidelium multitudo, non ignoratis;
mi 1491 propter quos dicitur: Domine, quis credidit auditui nostro? Inter quos etiam illi numerantur, de quibus dicit idem apostolus: Omnes sua quaerunt, non quae Iesu Christi;
quos alio loco dicit non ex veritate, sed occasione praedicare verbum dei, non caste, 5
id est non ex animo purae ac sincerae caritatis: aliud enim sentiebant, quod in
eorum moribus apparebat, et aliud praedicabant, ut sancto nomine placerent
hominibus. Nam de his iterum dicit: Neque enim isti Christo serviunt, sed suo ventri.
Quos tamen Christum annuntiare permittit. Quamvis enim ea potius crederent quae
(V2 2 (Mc2 F F2)) (A H1) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

Flor
CXV,1,1 notissimum inc.
20 2 Cor. 5,6 21 23 2 Cor. 5,8sq. 24 exspectamus nostri] cf. Rom. 8,23 24sq. absorpta
victoriam] cf. 1 Cor. 15,55 25sq. corruptibile immortalitatem] cf. 1 Cor. 15,53sq. 26sq. nullus1
corruptio] cf. Apoc. 21,4
CXV,1,1sq. 2 Thess. 3,2 3 Is. 53,1; Io. 12,38; Rom. 10,16 4 Phil. 2,21 5 non1 dei] cf. Phil. 1,18
Phil. 1,17 7sq. placerent hominibus] cf. Gal. 1,10 8 Rom. 16,18 9 Christum permittit] cf. Phil.
1,18
18sq. parte ab eo tr. D 20 domino] nostro add. A H1 (pc.) C1 X ma | in2 om. P23 21 peregrinamur] a domino add. Y D | confitemus 21 24 confidimus sed om. 2 22 peregrinare
Y | manere Gt (pc.) An3 (pc.) P6 P23; iam manere C1 D So1 X | deum C1 Y So1 X Kr | ambiemus A (pc.)
23 manentes An3 (pc.) P6 P23 So1 X; hic manentes C1 (pc.) D | ambigimus 24 cum] vero add. Mc2 F
H1 (pc.) 25 victoria P23 D | incorruptione K Kr | incorruptionem induerit2 om. 2 26 nullus1] tunc praem. ma 27 ambigemus 2 H1 D So1 X | placere] domino add. ; deo add. | sed om.
CXV,1,1 arbitror esse tr. lo ma | quod] quia ma; quo F F2 2 omnium est om. 3 quos1] *quod
Flor | etiam om. 2 H1 (pc.) 3sq. enumerantur 2 H1 (pc.) 4 quae om. F F2 5 ex] ea add. | occasione ; ex ea praem. ; ex praem. cett. ma 6 puro Mc2 H1 | ac] et lo ma | sentiebat V2 (pc.) 2
8 Christo ; deo cett. ma 9 ea om. K P23 Flor | potius ea tr.
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXIV,8 CXV,1 | 53
10 ipsi faciebant ut morerentur, ea tamen praedicabant, quae si alii credentes facerent,
15
20
25
30
35
salvarentur: non enim aliud annuntiabant praeter regulam fidei.

Eos quippe excludit apostolus dicens: Si quis vobis annuntiaverit praeter id quod
accepistis, anathema sit. Illi non Christum annuntiant qui annuntiant falsitatem,
quia Christus veritas est. De istis autem dicit quod Christum annuntient, sed non
caste, id est non animo simplici et puro ex fide sincera quae per dilectionem operatur: terrenis quippe cupiditatibus consulentes, regnum caelorum annuntiabant,
habentes in pectore falsitatem, in lingua veritatem.
Sciens itaque apostolus etiam per Iudam evangelizantem credentes esse libera- cc 1653
tos, istos quoque ita permittit: sive inquit occasione, sive veritate Christus annuntietur. Veritatem quippe annuntiabant, etiamsi non veritate, id est non vero animo. Isti
loquuntur quod non credunt; et ideo reprobati sunt, quamvis sint utiles eis quos
instruit dominus dicens: Quae dicunt, facite; quae autem faciunt, facere nolite: dicunt
enim et non faciunt. Unde, nisi quia utilia non credunt esse quae dicunt?
Sunt autem alii qui credunt et non loquuntur quod credunt, vel pigritia vel
timore. Nam et ille servus quamvis talentum habuerit, tamen quia erogare noluit,
audit a domino iudice: Serve nequam et piger. Et alio evangelii loco dictum est quod
multi ex principibus Iudaeorum credidissent in eum, sed non eum confitebantur ne
expellerentur de synagogis. Sed etiam ipsi reprehensi atque improbati sunt: sequitur
enim evangelista dicens: Amaverunt enim magis gloriam hominum quam dei. Si ergo
et illi qui verum quod loquuntur non credunt, et illi qui verum quod credunt non
loquuntur, merito reprobantur, quis erit servus vere dicendus fidelis, nisi ille cui
dicitur: Euge, bone serve, quoniam in modico fidelis fuisti, supra multa te constituam:
intra in gaudium domini tui? Talis itaque servus nec antequam credat loquitur, nec
cum crediderit tacet, ne vel iste eroget ut ipse non habeat, vel quod habet non
erogando non habeat; sicut enim dictum est: Qui habet, dabitur ei; qui autem non
habet, et quod habet auferetur ab eo.
(V2 2 (Mc2 F F2)) (A H1) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor
23 dicunt des. Flor
12sq. Gal. 1,9 14 Christus est] cf. Io. 14,6 14sq. non caste] Phil. 1,17 15sq. fide operatur] cf.
Gal. 5,6 19sq. Phil. 1,18 22sq. Mt. 23,3 26 Mt. 25,26 26 28 alio synagogis] cf. Io. 12,42
29 Io. 12,43 32sq. Mt. 25,21.23 35sq. Mt. 13,12
10 morirentur Y | quae si] quasi 12 eis F F2 | exclusit P23; dicit A C1 Y So1 | dicens om. 2
annuntiaverit vobis tr. P23 | id om. Mc2 Kr 14 annuntiant Y P23 So1 Flor 15 ex] et C1 D So1 X
ma 19 per occasionem P23 | veritatem K 20 veritate] veritatem F2 K Gt 21 quod] quae K
P23 | roborati | eos V2 23 quia nisi tr. 24 autem om. 2 26 evangelii om. 2; evangelio
loco evangelii tr. V2 P6 P23 | quod] quia P23 27 eum2 om. 29 gloriam hominum magis tr. Y
P23 D Kr ma 32 dicetur A Y Kr | serve bone tr. F F2 D X ma | confidelis K | fuisti fidelis tr. So1 ma
super P23 33 loquetur 34 tacit | ne om. Y | iste C1; sic D X ma | ut] quod (quot V2)
34sq. vel2 habeat om. H1 P23 35 sicut (exc. Mc2); sic cett. ma | ei] et 36 aufertur
2/12/15 7:24 PM
54 | S. Augustini
(2.) Dicat ergo iste bonus servus cantans alleluia id est sacrificans domino
sacrificium laudis, a quo auditurus est: Intra in gaudium domini tui exsultet et
mi 1492 dicat: credidi, propter quod locutus sum, hoc est perfecte credidi. Non enim
perfecte credunt qui quod credunt loqui nolunt; ad ipsam enim fidem pertinet etiam
illud credere quod dictum est: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor
eum coram angelis dei. Ex hoc enim est appellatus fidelis ille servus, non tantum
quia accepit, sed quia impendit atque lucratus est; ita et hoc loco non ait: Credidi, et
locutus sum, sed propter hoc dicit se locutum esse, quia credidit. Simul enim
credidit, et quod praemium loquendo sperare et quam poenam tacendo timere
deberet. credidi inquit, propter quod locutus sum.
ego autem humiliatus sum nimis. Passus est enim multas tribulationes
propter verbum quod fideliter tenebat, fideliter impendebat, et humiliatus est nimis;
quod illi timuerunt qui amaverunt gloriam hominum magis quam dei.
cc 1654
Sed quid est ego autem? Diceret potius: Credidi, propter quod et locutus sum et
humiliatus sum nimis. Cur addidit ego autem, nisi quia homo humiliari potest ab
eis qui veritati contradicunt, non ipsa veritas quam credit et loquitur? Unde et
apostolus, cum de catena sua diceret, sed sermo inquit dei non est alligatus. Sic et
iste, quia ipsa est una persona sanctorum testium, hoc est martyrum dei, credidi
inquit, propter quod locutus sum, ego autem, non illud quod credidi, non sermo
quem protuli, sed ego humiliatus sum nimis.
(3.) ego autem dixi in ecstasi mea: omnis homo mendax. Ecstasin
pavorem dicit quem, comminantibus persecutoribus et impendentibus passionibus
cruciatus aut mortis, humana infirmitas patitur. Hoc enim intellegimus, quia in isto
psalmo vox martyrum apparet. Nam et alio modo dicitur ecstasis, cum mens non
pavore alienatur, sed aliqua inspiratione revelationis assumitur.
ego autem dixi in ecstasi mea: omnis homo mendax. Conterritus enim
respexit infirmitatem suam, et vidit non de se sibi esse praesumendum. Quantum

20 nimis des. Flor 3,1 ego inc. Beda 6 ego inc. Flor
2,3 credidi1 inc. Flor
2,2 Mt. 25,21.23 5sq. Lc. 12,8; cf. Mt. 10,32 6 fidelis servus] cf. Mt. 25,21.23 7 impendit lucratus] cf. Mt. 25,16sq. 13 Io. 12,43 17 2 Tim. 2,9
2,1 deo 2 4 quod] ea que (eque ac. S) P23 5 quod] quae 6 appellatus est tr. P6 Kr w; appellatur F P23 9 credidi F F2 | speraret 2 Kr w | ponam K Y 10 credidi] et praem. P23 | locutus] et praem. 11 enim est tr. P23 12 est] sum 14 dicere F F2 Y | et1 om. 2 (pc. T) C1
P23 So1 Flor 15 addit Mc2 An3 16 veritate | non] nisi K | credidit P23 17 inquit om. F F2 C1 Y
So1 | dei inquit tr. V2 Mc2 X Flor | dei non est inquit tr. 18 ipse F F2 A T P23 | persona] pars ora K
19sq. ego nimis om.
martyrium
19 quod1 om. P23 Kr | locutus] et praem. V2 Y P23
20 ego] autem add. F F2 Y
3,1 ecstasi] excessu F F2 w | mea (ita et Psalt. Ver.)] mentis meae | extasim F F2 T D So1 X 2 com4 extassis
5 revelationes
mirantibus K
3 cruciatis K | patitur] pertulit Mc2 H1 (pc.)
6 meae | conteritus T 7 esse sibi tr. An3 P23 D
2/12/15 7:24 PM
v. 10
10
15
20
v. 11
in psalm. CXV,2 4 | 55
10
15
20
v. 12
10
enim ad ipsum hominem pertinet, mendax est; sed gratia dei verax effectus est, ne
pressuris inimicorum cedens non loqueretur quod crediderat, sed negaret, sicut
Petro accidit, quoniam de se praesumserat, et docendus erat de homine non esse
praesumendum. Et si de homine non debet quisque praesumere, utique nec de
seipso, quia homo est. Bene ergo vidit iste in pavore suo omnem hominem esse
mendacem, quia et illi qui nullo pavore vanescunt, ne persequentibus cedendo
mentiantur, muneribus dei tales sunt, non viribus suis.
Proinde verissime dictum est: omnis homo mendax, sed deus verax, qui ait: Ego
dixi: dii estis, et filii altissimi omnes; vos autem sicut homines moriemini, et sicut unus
ex principibus cadetis. Consolatur humiles, et implet eos non solum fide credendae,
sed etiam fiducia praedicandae veritatis, si perseveranter subdantur deo, nec imitentur unum ex principibus diabolum, qui in veritate non stetit et cecidit. Si enim omnis
homo mendax, in tantum non erunt mendaces, in quantum non erunt homines,
quoniam dii erunt et filii altissimi.
(4.) Hoc itaque considerans devotissimus populus fidelium testium, quomodo mi 1493
infirmitatem humanam dei misericordia non relinquat, in cuius infirmitatis pavore
dictum est: omnis homo mendax, quomodo consoletur humiles et impleat spiritu
fiduciae trepidantes, ut paene mortuo corde reviviscant, ne in semetipsis fidentes cc 1655
sint, sed in eo qui suscitat mortuos, et linguas infantium facit disertas qui ait: Cum
autem tradent vos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini: dabitur enim vobis in
illa hora quid loquamini; non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui
loquitur in vobis haec ergo omnia considerans ille qui dixerat: ego dixi in pavore
meo: omnis homo mendax, et videns gratia domini se factum veracem, quid retribuam inquit domino pro omnibus quae retribuit mihi?
(V2 2 (Mc2 F F2)) (A H1) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Beda Flor
10 praesumserat
des. Beda 11 praesumendum des. Flor | utique inc. Flor 15 proinde inc. Beda | mendax des.
Beda 20 in1 inc. Beda 21 altissimi des. Beda Flor
3,9sq. pressuris accidit] cf. Mt. 26,69 74 10 de se praesumserat] cf. Mt. 26,35 15 17 Ps.
81,6sq. 19 in stetit] cf. Io. 8,44 4,4sq. ne mortuos] cf. 2 Cor. 1,9 5 linguas disertas] cf. Sap.
10,21 5 8 Mt. 10,19
8 dei verus A (pc.) H1 (pc.) X; dei versus ; diversus C1 So1
10 accedit ; acciderat P6
11 quisque praesumeret non debet F F2
12 seipso] ipso (exc. Mc2; lnp. F) | iste vidit tr. Mc2 D
14 mentientur Y w
Flor ma
13 nullo] in illo K | persecutoribus Mc2 H1 (pc.) | cadendo K
15 verissimi | omnes K 16 unus om. 17 ex] de Mc2 So1 X | consolatus P23 | fidem K | credenda 18 perseverantes D Kr 19 omnes
4,1 8 hoc ergo] anacoluthon 2 misericordiam F T 4 ut] et K Y (pc.) P23 | nec T ma 5 eum
2 | fecit So1 | disertas fecit P23 | dissertas V2 F F2 N Y P23 6sq. non enim vos estis qui loquimini dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini tr.
7 sed spiritus] spiritus enim
7sq. sed
8 ergo haec tr. | ergo] enim 2 | omnia ergo tr. An3 P6 D | ille dixerat rep. F F2
vobis om. 2
9 gratiam H1 Gt | dei P6 P23 10 domino inquit tr. P6 P23 | retribuit] praestitit | mihi] sed pro
omnibus add. V2
2/12/15 7:24 PM
56 | S. Augustini
Non ait: pro omnibus quae tribuit mihi, sed pro omnibus quae retribuit
mihi. Quae igitur praecesserant hominis, ut omnium donorum dei non attributio,
sed retributio vocari possit, quae praecesserant hominis nisi peccata? Retribuit ergo
deus bona pro malis, cui homines retribuunt mala pro bonis; haec enim retribuerunt
qui dixerunt: Hic est heres: venite, occidamus eum.
(5.) Sed quaerit iste quid retribuat domino et non invenit, nisi ex eis quae ipse
dominus retribuit. calicem inquit salutaris accipiam, et nomen domini
invocabo. O homo, peccato tuo mendax, dono dei verax et ideo iam non homo,
quis tibi dedit calicem salutaris, quem accipiens et invocans nomen domini,
retribues ei pro omnibus quae retribuit tibi? Quis, nisi ille qui ait: Potestis bibere
calicem quem ego bibiturus sum? Quis tibi dedit imitari passiones suas, nisi qui pro te
passus est prior?
Ideoque pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius. Emit
enim eam sanguine suo, quem prior fudit pro salute servorum, ne pro domini
nomine servi fundere dubitarent; quod tamen eorum, non domini utilitati proficeret.
(6.) Confiteatur itaque condicionem suam mancipium tanto pretio comparatum,
et dicat: o domine, ego servus tuus; ego servus tuus et filius ancillae
tuae. Ergo et emptus est et vernaculus est. An cum matre simul emptus est? An quia
vernaculus est pro peccato fugae suae depraedatus, ideo emptus, quia redemptus
est? Filius est enim ancillae secundum quod omnis creatura subdita creatori est, et
verissimo domino debet verissimum famulatum; quem cum exhibet, libera est, hanc
accipiens a domino gratiam, ut ei non necessitate, sed voluntate deserviat.
Ergo iste filius est Ierusalem caelestis, quae sursum est, mater omnium nostrum
libera: libera quidem a peccato, sed ancilla iustitiae; cuius filiis adhuc
cc 1656 peregrinantibus dicitur: Vos in libertatem vocati estis; et rursus eos servos fecit
6,8 Ierusalem inc. Flor
15 Mt. 21,38 5,5sq. Mt. 20,22 6,8sq. Ierusalem libera1] cf. Gal. 4,26 10 Gal. 5,13
11 non mihi om. K P23 | tribuit] retribuit An3 Y
12 homines Y | attributio] retributio F F2;
tributio T 13 homines 14 dominus P23 15 hic] haec V2 A
5,1 ista F F2 | retribuam F F2 3 dono] autem add. V2 (pc.) 2 | non homo iam tr. 4 accipias S P6
C1 So1 X 5 ei] et | quae] qui V2 F F2 | tibi] mihi Mc2 F2 6 imitare 8 ideoque] ideo qua K
9 enim om. C1 So1 X ma 10 fundere] sanguinem add. 2 | non] nomen (ac.uv. H1) | utilitate F2 P6
perficerent F F2
6,2 domine] quia add. F P6 C1 (ac.uv.) w 3 emptus1] intus | emptus est1] est emptus tr. 4 pro
peccato] propter peccato N Gt; propter peccata An3 T D; propter peccatum P6 | depraedatus] depraedatur K N (pc.); est add. H1 P23 | ideo] et praem. 2 H1 (pc.) ma | emptus] est add. 2 H1 (pc.) 5 enim est
tr. (sl. Gt) T D ma 6 deo A P6 | verissimum debet tr. D ma 7 gratiam] vitae add. | deserviet F
F2 8 est1 om. | est2 om. K | nostrorum Y (pc.) 9 libera1 om. H1 C1 So1 X | libera2] liberata P23;
et praem. K C1 Y P23 D So1 Kr ma | a om. (pc. P6) Y Flor | filius Mc2 F2 Y 10 libertate 2 So1 | et]
sed D Flor | servos eos tr. A (pc.) H1 (pc.); servos om. | facit Y D Kr Flor ma
2/12/15 7:24 PM
15
v. 13
v. 15
10
v. 16
10
in psalm. CXV,4 9 | 57
15
v. 17
5
v. 18
v. 19
dicens: Sed in caritate servite invicem; quibus item dicitur: Cum serviebatis peccato,
liberi eratis a iustitia; nunc vero liberati a peccato, servi autem facti deo habetis mi 1494
fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam. Dicat ergo deo
servus iste: Multi se martyres dicunt, multi servos tuos, quia nomen tuum habent in
variis haeresibus et erroribus; sed quia praeter ecclesiam tuam sunt, non sunt filii
ancillae tuae: ego autem servus tuus et filius ancillae tuae.
(7.) disrupisti vincula mea; tibi sacrificabo sacrificium laudis.
Neque enim inveni ulla merita mea, quando disrupisti vincula mea; ideo sacrificium
laudis tibi debeo, quia etsi gloriabor quod servus sim tuus et filius ancillae tuae, non
in me, sed in te domino meo gloriabor, qui disrupisti vincula mea, ut a fuga
rediens religarer tibi.
(8.) vota mea domino reddam. Quae vota redditurus es? Quas vovisti victimas? Quae incensa? Quae holocausta? An ad illud respicis, quod paulo ante dixisti:
calicem salutaris accipiam et nomen domini invocabo, et: tibi sacrificabo
sacrificium laudis? Et revera quisquis bene cogitat quid voveat domino et quae
vota reddat, seipsum voveat, seipsum reddat: hoc exigitur, hoc debetur. Inspecto
nummo dominus dicit: Reddite Caesari quae Caesaris sunt, et deo quae dei sunt:
imago sua redditur Caesari, imago sua reddatur deo.
(9.) Sed qui meminit non solum servum se esse dei, sed et filium ancillae dei,
vide ubi reddat vota sua, conformatus Christo per calicem salutaris: in atriis inquit
domus domini. Quae domus dei est, haec ancilla dei est; et quae domus dei, nisi
omnis populus eius? Ideo sequitur: in conspectu omnis populi eius.
Et apertius nominat ipsam matrem. Quid est enim aliud populus eius, nisi quod
sequitur: in medio tui, ierusalem? Tunc est enim quod redditur gratum, si de
pace atque in pace reddatur. Qui autem filii huius ancillae non sunt, bellum quam
(V2 2 (Mc2 F F2)) (A H1) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor
13 aeternam des. Flor
11 Gal. 5,13 11 13 Rom. 6,20.22 8,6 Mt. 22,21 9,5 ipsam matrem] cf. Rom. 8,35
11 idem ; iterum 2 | serviebatis] servi eratis Y 12 a iustitia] iustitiae 2 H1 Y (pc.) P23 Kr | facti
autem servi tr. N An3 D ma | habetis] habens K
13 sanctificatione F F2 D
14 tuum] tum
15 sunt1 om. F F2
7,1 dirupisti 2 D | sacrificium] hostiam Gt P6 X w 2 invenio T D Kr | disrupisti] tu praem. C1 Y
P23 D So1 X Kr ma; dirupisti Mc2 F P6 D 3 etsi] et F2 | tuus sim tr. lo ma 4 deo | meo domino tr.
V2 C1 Y P23 X Kr | dirupisti 2 (pc. H1) D Kr
8,2 quae2] quem | illum 2 | respicit F F2 4 sacrificium] hostiam X w | quid] quod 2 | dominum F
F2 5 reddat1] reddant | inspecto] in conspecto F F2 6 Caesari om. | Caesaris] Caesari V2 Mc2
X w 7 sua1] Caesari ; Caesaris F (pc.) P23 | redditur] reddatur H1 (pc.) So1 w | Caesari reddatur om.
C1 | imago2] vero add. P23 | sua2] dei P23 D So1; deo | reddatur] redditur H1 (pc.) Y P23 X Kr
9,1 sed1] se F F2 | et om. P23 So1 X; lnp. C1 | filio K 2 videt P6 Y w ma; videte V2 (pc.) 2 H1 (pc.)
4 omnis1] omnes K | omnis2] omnes A K
conformatus] est add. ; confirmatus An3 C1 D So1
5 apertius Gt (ac.) C1 (ac.) X (ac.), iam add. cett. ma | populus eius aliud tr. So1 X 6 est om. F P6 X
reddetur | si] se 7 *redditur C1 X | qui] sive | ancillae huius tr. P6 X 7sq. potius quam pacem tr. P6 So1 X ma
2/12/15 7:24 PM
58 | S. Augustini
pacem potius amaverunt. Ne quis autem existimet atria domus domini et omnem
populum eius Iudaeos significari, quia ita clausit iste psalmus, ut diceret: in medio
tui, ierusalem, cuius nomine carnales Israelitae gloriantur, audite sequentem 10
psalmum, qui quattuor versiculis continetur.
cc 1657
IN PSALMUM CXVI
(1.) laudate dominum omnes gentes, laudate eum omnes populi. v. 1

Haec sunt atria domus domini, ille omnis populus eius, haec vera Ierusalem.
Audiant magis illi qui huius civitatis filii esse noluerunt, cum se ab omnium gentium
communione praeciderunt.
quoniam confirmata est super nos misericordia eius, et veritas v. 2
domini manet in aeternum. Haec sunt duo illa, misericordia et veritas, quae in
mi 1495 centesimo tertio decimo psalmo memoriae commendanda commonui. confirmata
est autem misericordia domini super nos, cum eius nomini, per quod liberati
sumus, inimicarum gentium rabida ora cesserunt; et veritas domini manet in
aeternum, sive in eis quae promisit iustis, sive in eis quae minatus est impiis.
10
IN PSALMUM CXVII
(1.) Audivimus, fratres, admonentem nos atque hortantem spiritum sanctum,
ut sacrificium confessionis offeramus deo. Confessio autem vel laudis eius est vel
peccatorum nostrorum. Et illa quidem confessio, qua peccata nostra deo confitemur,
omnibus nota est, ita ut hanc solam dici confessionem in scripturis sanctis minus
erudita existimet multitudo. Nam ubi hoc verbum lectoris ore sonuerit, continuo 5
strepitus pius pectora tundentium consequitur. Sed debent advertere quomodo
dictum sit in alio psalmo: Quoniam ingrediar in locum tabernaculi admirabilis usque
ad domum dei in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis. Hic
CXVI,1,7 commonui] cf. in psalm. 113,I,13 10 in1 impiis] cf Mt. 25,34 46
CXVII,1,7sq. Ps. 41,5
9 significare K X (pc.) | psalmus om. 2
10 nomina | gloriantur] explicit huius enarrationis et
incipit sequentis add. N An3 P23 11 quattuor] duobus An3 (pc.) P6 | versiculos Mc2 N Gt
CXVI,1,2 domus om. C1 So1 X | illi K P23 | omnes P23 | vera] verba P6 C1 So1 X
3 illi om.
4 communionem K 7 commendando (exc. Mc2) C1 X; commendandam N Gt 8 super nos misericordia domini tr. D w ma | nomen 9 rapida
2 est om. F F2 K P23
3 nostrorum] est add. P23
4 in om. K P23
CXVII,1,1 audimus F2 T
5 aestimet D 6 pectore K | tondentium N Gt P6 P23 X | debet | advertere] ut vertere F F2 7 loco
V2 A S N Gt T C1 Y 8 celebrantes (exc. Mc2) C1 | hinc F F2 H1 (pc.) T
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXV,9 CXVII,2 | 59
enim certe manifestum est vocem confessionis et sonum non ad maerorem paeniten10 tiae, sed ad laetitiam festivitatis celeberrimae pertinere.
15
20
v. 1
5
Aut si de tam manifesto testimonio quisquam adhuc dubitat, quid dicturus est
ad illud quod in Ecclesiastico scriptum est: Benedicite dominum super omnia opera
ipsius, date nomini ipsius magnificentiam, et confitemini in laudem ipsius in canticis
labiorum et in citharis; et sic dicite in confessione quoniam Omnia opera domini bona cc 1658
nimis? Hic certe nullus vel tardissimus ambigit confessionem in dei laudibus poni,
nisi forte tanta est in cuiusquam mente perversitas ut dicere audeat etiam ipsum
dominum Iesum Christum peccata sua patri esse confessum. Quod si aliquis impius
propter nomen confessionis tentaret obicere, facillime refelleretur ipsa contextione
verborum. Sic enim loquitur: Confiteor inquit tibi, domine caeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis; ita, pater, quoniam
sic placitum est coram te. Quis non eum intellegat in laude patris haec dicere? Quis
non videat istam confessionem non ad dolorem cordis, sed ad gaudium pertinere,
cum etiam praecesserit evangelista dicens: In ipsa hora exsultavit spiritu sancto et
dixit: Confiteor tibi, pater?
(2.) Quapropter, carissimi, quoniam nullo modo est omnino dubitandum, tot
congruentibus testimoniis, quorum similia in scripturis per vos ipsos potestis advertere, non tantum in peccatis, sed et in laudibus dei confessionem divinis litteris
solere nominari, quid congruentius in hoc psalmo, quando alleluia cantamus,
quod est Laudate dominum, nos admoneri intellegimus, cum audimus: confitemini domino, quam idipsum, scilicet ut laudemus dominum?
Non potuit laus dei brevius explicari, quam ut diceretur: quoniam bonus est. mi 1496
Quid sit grandius ista brevitate, non video, cum ita sit proprium deo quod bonus est,
ut a quodam compellatus ipse filius dei, cum audiret: Magister bone, ab eo scilicet

12 15 Sir. 39,19 21 19 21 Lc. 10,21 23sq. Lc. 10,21 2,9 Mt. 19,16; Mc. 10,17; Lc. 18,18
9 certum F F2
11 24 aut pater] nam et dominus noster Iesus Christus confiteor inquit tibi
domine rex caeli et terrae nec non et illud in ecclesiastico et sic dicetis in confessione omnia opera
domini bona nimis excerpsit 2 11 de tam] et ad (a pc.) V2; et A (ir.) H1 (tam pc.) | quisquam] quis T
X | adhuc] hoc K 12 ad om. V2 Y | illud] aliud V2 ; quam add. V2 (pc.) (pc.) | dominum] domino
V2 | super om. C1 D So1 X Kr ma 13 ipsius1] eius P23 | ipsius2] eius An3 D | laude A Y 14 in1
om. | citharis] cineris V2 A C1 18 refelletur K X 19 verbum K | tibi inquit tr. P6 Kr ma | domine]
pater praem. K C1 Y D So1 X Kr ma; pater add. P23 | qui N Gt T C1 Y P23 D So1 X 20 et prudentibus
om. V2 S C1 So1 Kr | parvulis] patribus K; tuis add. V2 S C1 So1 X | ita] itaque
22 sed om. K
23 spiritu] in praem. K Gt P23
2,1 quia propter K C1 D 1 3 tot advertere om. 2 3 et om. F F2 4 nominare F F2 | quod Mc2
X (pc. uv.) | cantavimus K Y (pc.) P23 6 quam Y (pc. uv.) P23 D X (pc. uv.) ma; quoniam cett. | idipsum]
ad ipsum K 7 est om. K T P23 8 ita] ista (exc. F2) K N Gt 9 compellatus F S C1 P23 D So1 X
ma; compellebatur (exc. F); compellatur K Y
2/12/15 7:24 PM
60 | S. Augustini
qui carnem eius intuens, et divinitatis plenitudinem non intellegens, solum hominem arbitrabatur, responderet: Quid me interrogas de bono? Nemo bonus, nisi unus
deus. Quid est aliud dicere: Si me bonum vis appellare, intellege et deum?
Sed quoniam populo dicitur, in praenuntiatione futurorum liberato ab omni
labore et captivitate peregrinationis et ab omni permixtione iniquorum, quod ei per
gratiam dei praestitum est non solum non retribuentis mala pro malis, sed etiam
retribuentis bona pro malis, convenientissime adiunctum est: quoniam in saeculum misericordia eius.
(3.) dicat autem domus israel quoniam bonus, quoniam in saeculum
misericordia eius. dicat autem domus aaron, quoniam bonus, quoniam
in saeculum misericordia eius. dicant nunc omnes qui timent dominum,
quoniam in saeculum misericordia eius. Recognoscitis, credo, carissimi, quae
cc 1659 sit domus Israel, quae sit domus Aaron, et quoniam utrique sunt timentes dominum.
Ipsi enim sunt pusilli cum magnis, iam in alio psalmo bene insinuati cordibus
vestris.
Quorum numero nos omnes, in eius gratia qui bonus est et in saeculum misericordia eius, sociatos esse gaudeamus, quoniam exauditi sunt qui dixerunt: Adiciat
dominus super nos, et super filios nostros, ut Israelitis in Christum credentibus, ex
quorum numero sunt apostoli patres nostri, et ad eminentiam perfectorum et ad
oboedientiam parvulorum adiungeretur numerus gentium, ut dicamus omnes, facti
unum in Christo, facti unus grex sub pastore uno et corpus illius capitis, tamquam
unus homo dicamus: in tribulatione invocavi dominum et exaudivit me in
latitudine. Angustia nostra et tribulatio finitur: latitudo autem quo transimus,
non habet terminum. Quis enim accusabit adversus electos dei?

11sq. Mt. 19,17; Mc. 10,18; Lc. 18,19 3,6 in psalmo] cf. in psalm. 113,II,9 11 9sq. Ps. 113,22
(14) 13 facti uno] cf. Io. 10,16 16 Rom. 8,33
10 carnem eius] carnalibus | eius om. F F2 | divinitatis] eius add. Mc2 H1 (pc.) 11 respondere F F2
12 dicere] quam add. V2 (pc.) T C1 (pc.)
K; responderit T P23 | quid] quod praem. C1 (pc.) So1 X ma
ma | si] nisi praem. P6 X | bonum me tr. So1 X | intellegere K | et om. K Y P23 15 non2 om. Mc2
malis] bonis K P23
3,1 dicat om.
1sq. dicat eius om. V2
1 autem] nunc F F2
2 autem] nunc V2 (pc.) 2
quoniam bonus om. D
3 dicat F2 N X Kr | dominum] quoniam bonus add. V2 (pc.) 2 Kr
4 quoniam om. K | credendo K 5 quoniam] qui C1 D So1 | utique (exc. Mc2; sunt utique tr. F F2) S C1
Y D So1 | deum K P23 6 sunt om. 8 numerum Mc2 F 9 sociatos] eius add. V2 10 super
nos V2 Mc2 K P23; super vos F F2 ; super nos super nos (pc. H1) S C1 So1; super vos super vos Y D X
Psalt. Ver. Psalt. Ga. ma | vestros F F2 P6 Y D ma 11 sunt om. F F2 | ad1 om. V2 An3 Y | ad eminentiam] inertiam eadem 12 ut dicamus] videamus (exc. F) A 12sq. facti unum] faciunt (exc.
F) 13 tamquam] venit add. K 15 latitudinem V2 A So1 | angustiae N Gt Y | nostra et] nostrae K
Y P23 D ma | tribulationis K Y P23 D Kr ma 16 accusavit S C1
2/12/15 7:24 PM
10
15
v. 24
10
v. 5
15
in psalm. CXVII,2 6 | 61
v. 6
v. 7
10
v. 8
5
v. 9
v. 10
(4.) dominus mihi adiutor est, non timebo quid faciat mihi homo.
Sed numquid homines solos habet inimicos ecclesia? Quid est homo carni et
sanguini deditus, nisi caro et sanguis? Sed ait apostolus: Non est nobis colluctatio
adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et rectores mundi tenebrarum
harum, id est rectores iniquorum mundum istum diligentium, et propterea tenebrarum, quia et nos fuimus aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Adversus
spiritalia inquit nequitiae in caelestibus, id est diabolum et angelos eius; quem
diabolum alio loco dicit principem potestatis aeris huius. Audi ergo quod sequitur:
dominus mihi adiutor est, et ego despiciam inimicos meos. Ex quolibet
genere inimici exsurgant, sive ex numero malorum hominum sive ex numero
malorum angelorum, in domini adiutorio despicientur, cui confitemur laudem, cui
cantamus alleluia.
(5.) Despectis autem inimicis, non sic mihi tamquam bonus homo se amicus mi 1497
opponat, ut in se spem meam iubeat collocari: bonum est enim confidere in
domino, quam confidere in homine. Nec quisquis secundum quendam modum
dici potest angelus bonus, sic a me cogitetur, ut in eo confidere debeam: nemo enim
bonus, nisi solus deus; et cum videntur adiuvare homo vel angelus, cum hoc vera
dilectione faciunt, ille per eos facit, qui eos pro modo eorum bonos fecit. bonum
est ergo sperare in domino, quam sperare in principes. Nam et angeli dicti
sunt principes, sicut in Daniele legimus: Michael princeps vester.
(6.) omnes gentes circumdederunt me, et in nomine domini ultus
sum eos. Quod ait: omnes gentes circumdederunt me, et in nomine domini cc 1660
ultus sum eos, significat ecclesiae labores atque victoriam. Sed quasi causa quaereretur unde tanta mala superare potuerit, respectum est ad exemplum, et dixit quid

2 ecclesia des. 2 8 audi inc. 2 11 despicientur des. Flor
4,3 5 Eph. 6,12 6 fuimus domino] cf. Eph. 5,8
5,4sq. nemo deus] cf. Mc. 10,18 8 Dan. 12,1
4,1 dominus inc. Flor
6sq. Eph. 6,12
8 alio loco] cf. Eph. 2,2
4,1 est (ita et Psalt. Ver. Prosp Flor) om. V2 Mc2 S P6 | faciet V2 Y | mihi faciat tr. N Gt Kr
2 solos
homines tr. T So1 ma 3 deditur K | vobis S C1 So1 5 harum om. K 5sq. harum tenebrarum
om. S C1 So1 X 5 iniquorum] in quorum K; inimicorum D X (pc.) 7 inquit om. S C1 So1 X | nequitia N Gt 8 dicit alio loco tr. 9 est om. A S Gt An3 P6 Y X ma | dispiciam N D | quolibet] quo
liber K; ergo add. F F2 w 10 insurgant Mc2 H1 (pc.) 11 despiciantur V2 (pc.) 2 (lnp. F) Kr
5,1 non om. K P23 | se] sed Y 2 apponat 2 w | ut] non add. K P23; ipse add. Y ma | enim om. F F2 D
So1 3 hominem V2 F H1 S P23 | ne S Y | quisquam V2 X 4 me] dici add. C1 (pc.) So1 | cogitetur] ait
add. K T Y D | ut om. K | confiteri (exc. Mc2) 5 videretur K Y; videtur V2 (pc.) T P23 D w | vere K
6 bonus V2 S | fecit] facit 2 7 ergo om. P6 w | dominum So1 (pc.) Psalt. Ver. ma | principibus 2 K
C1 Y P23 ma 8 Danihelo A S C1 Kr
6,1 circuierunt V2 S P6 Y So1 Kr; circumierunt 2 D X 2 eos] in praem. Mc2 F2 H1 N Y So1 w; circumdantes circumdederunt me et in nomine domini ultus sum eos add. N (pc.) C1 Y (pc.) D So1 X Kr ma
2 circuierunt V2 S C1 Y X Kr; circumierunt C1 (pc.) D So1
3 eos] in
2sq. quod eos om. 2
praem. H1 X | ecclesiae labores significat tr. 2 | causam F F2
2/12/15 7:24 PM
62 | S. Augustini
primo passa sit in capite suo, addendo quod sequitur: circumdantes circumdederunt me, et bene ibi non repetitum est omnes gentes, quod a Iudaeis solis
factum est. et in nomine domini ultus sum eos, quia illic ipse pius populus,
quod est corpus Christi, persecutores senserit, de cuius genere caro illa suspensa est,
et pro quo factum est quidquid ab illa interiore divinitate per exteriorem carnem
virtute immortali mortaliter factum est.
(7.) circumdederunt me sicut apes favum, et exarserunt sicut ignis
in spinis, in nomine domini ultus sum eos. Hic iam ex ordine gestarum rerum
etiam verborum ordo contexitur. Nam ipsum dominum caput ecclesiae recte
accipimus circumdatum a persecutoribus, sicut circumdant apes favum. Quid enim
ab ignorantibus gestum sit, mystica subtilitate spiritus sanctus loquitur. Mel quippe
apes operantur in favis: nescientes autem persecutores domini fecerunt eum nobis
ipsa passione dulciorem, ut gustemus et videamus quam suavis est dominus, qui
mortuus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram. Iam
vero quod sequitur: exarserunt velut ignis in spinis, in eius corpore, hoc est in
populo ubique diffuso melius intellegitur, quem circumdederunt omnes gentes, cum
sit collectus de omnibus gentibus. exarserunt quippe velut ignis in spinis,
quando peccatricem carnem atque huius mortalis vitae molestissimas compunctiones persecutionis incendio cremaverunt. et in nomine inquit domini ultus sum
eos: sive quia et ipsi, malitia quae in eis iustos persequebatur exstincta, Christiano
populo sociati sunt, sive quia ceteri eorum qui contempserunt hoc tempore vocantis
misericordiam, veritatem iudicantis in fine sensuri sunt.
mi 1498
(8.) tamquam cumulus arenae impulsus sum ut caderem, et dominus
suscepit me. Quamvis enim esset iam magna multitudo credentium, quasi arenae
innumerabili comparanda, et in unam societatem tamquam in cumulum ducta,
6,8 caro suspensa] cf. Act. 5,30; 10,39 7,7 gustemus dominus] cf. Ps. 33,9 8 Rom. 4,25
6 me om. | quod] quia V2 (pc.) F F2
7 eos] in praem. 2 H1 P6 | quia] et add. K Y P23 D Kr
8 sensit T w ma | cuius] *quorum Y X ma; quibus S C1 So1 | genere] gente 2; generata C1 (pc.) So1
suspensa] suscepta H1 (uv.) w; suspecto A (ac.); suscepta et suspensa lo ma | est2] sit 9 et om.
10 virtutem | immortali mortaliter] immortaliter K T
Y X (pc.) | illo F F2 | interiora 2 Y
factum] factus Mc2 F2
7,1 favum om. So1 w 2 eos] in praem. Mc2 F2 H1 P6 3 ordo verborum tr. 2; verbo | nam] et add.
2 4 accepimus K | quod F F2 X 5 sanctus spiritus tr. S C1 Y 6 operantur apes tr. 7 ipsa]
in K Y P23 Kr; in praem. D 8 est] enim add. K 9 quid A S C1 Y | exarserunt] *et praem. (exc.
Mc2) S (pc.) C1 D So1 X w ma | velut] sicut V2 S C1 Y So1 X 10 diffusio V2 K 11 gentibus om. So1 X
quippe om. 2 12 peccatorum K P23 | molestissimus N Gt 13 persecutiones K N An3 | inquit domini tr. F F2 D | domini] quia add. P6 w 14 eos] in praem. 2 H1 (pc.) | quia] quae F F2 | ipsa Mc2
15 ceteri eorum] ceterorum F S P23
An3 (pc.) So1 | iustos] qui add. | persequebantur 2 P6 Kr
eorum] horum C1 So1 X | vocantes V2 F2 16 misericordiam] et add. 2 T | veritatis K | iudicantes V2
F2 K | sessuri F F2
8,2 esset] esse Mc2 D; om. | quasi] quam 3 comparandam K
2/12/15 7:24 PM
v. 11
10
v. 12
10
15
v. 13
tamen quid est homo, nisi quod memor es eius? Non dixit: Abundantiam numeri mei
5 numerus gentium superare non potuit, sed dominus inquit suscepit me. Multitudi- cc 1661
v. 14
v. 15
5
v. 16
nem ergo fidelium in unitate fidei simul habitantem persecutio gentium quo impelleret, ut deiceret, non habebat, quando in eum creditum est, qui et singulos et
omnes et ubique susciperet, quia in eis invocantibus nusquam deesse potuisset.
(9.) fortitudo mea et laudatio mea dominus et factus est mihi in
salutem. Qui ergo cadunt, cum impelluntur, nisi qui sua sibi fortitudo et sua sibi
volunt esse laudatio? Nullus quippe in certamine cadit, nisi cuius fortitudo et laudatio cadit. Quapropter cuius fortitudo est et laudatio dominus, tam non cadit quam
non cadit dominus. Et ideo factus est in salutem, non quia ipse aliquid factus est
quod ante non erat, sed quia ipsi cum in eum crederent, quod non erant facti sunt,
et iam ipse non sibi, sed illis, quod aversis a se non erat, salus coepit esse conversis.
(10.) vox laetitiae et salutis in tabernaculis iustorum, ubi vocem
maeroris et exitii putabant esse, qui in eorum corpora saeviebant. Non enim sentiebant interiora gaudia sanctorum de spe futura. Unde et apostolus dicit: Quasi tristes,
semper autem gaudentes; et iterum: Non solum autem, sed etiam gloriamur inquit in
tribulationibus.
(11.) dextera domini fecit virtutem. Quam virtutem dicit? dextera
inquit domini exaltavit me. Magna virtus exaltare humilem, deificare mortalem,
praebere de infirmitate perfectionem, de subiectione gloriam, de passione victoriam,
dare auxilium de tribulatione, ut afflictis vera salus dei patesceret, affligentibus
autem vana salus hominis remaneret. Magna haec: sed quid miraris? Audi quid
repetat: Non homo se exaltavit, non homo se perfecit, non sibi homo gloriam dedit,
non homo vicit, non homo sibi saluti fuit. dextera domini fecit virtutem.

lationibus des. Flor
10,1 vox inc. Flor
5 tribu-
8,4 Ps. 8,5 10,3sq. 2 Cor. 6,10 4sq. Rom. 5,3 11,4sq. dare hominis] cf. Ps. 59,13
4 homo nisi] homini si K | abundantia 2 (lnp. F)
5 potuit sed Mc2 H1 (pc.) S T C1 So1 X; potuisset
(exc. Mc2); valuit sed K P6 Y P23 D Kr ma | suscepit] susceptor (exc. F); susceptum A | me om. Mc2 F
A 5sq. multitudinem] et praem. (lnp. F) 6sq. impleret 7 deicerem K N Gt Y; diceret S C1
So1 X | habeat H1 X | credentium F F2 | qui] quia 8 et om. K P23 D Kr | in *om. C1 Y P23 X Kr ma
numquam | potuisse
3 esse volunt tr. H1 An3 D;
9,2 qui1] quid | qui2] quia S C1; qua H1 | sua sibi1] sibi sua tr.
voluntates se K 4 et laudatio est tr. K P23 D Kr ma 5 et] sed | factus1] eis praem. K Y P23 D
So1 X Kr ma | factus est aliquid tr. K T P23 6 sed om. A 7 iam om. S C1 So1 X | ipse] ipsi Gt An3;
ipsi ac praem. C1 D So1 X; ipsi iam praem. S
10,2 maeroris] memoris N Y | corpore Mc2 So1 3 interiora] interrogare So1 X | de spe futura sanctorum tr. F F2 4 etiam] et 2 H1 (pc.) | gloriemur
11,2 inquit om. 2 4 dei salus tr. F F2 T 5 magna] sunt add. V2 (pc.) 2 | audi quid] si aliquid ;
aliquid S C1 So1 6 repetat] te impetat F F2 | se1] sed K | se exaltavit non homo om. | homo se2] se
homo tr. P23 Kr | perficit K 7 saluti sibi tr. 2
2/12/15 7:24 PM
64 | S. Augustini
(12.) non moriar, sed vivam, et enarrabo opera domini. At illi stragem
funerum ubique facientes, ecclesiam Christi mori arbitrabantur. Ecce nunc enarrat
opera domini. Ubique Christus beatorum martyrum gloria est; vicit vapulando
ferientes, patiendo facientes, diligendo saevientes.
(13.) Tamen cur tanta indigna pertulit corpus Christi, sancta ecclesia, populus
mi 1499 in adoptionem? Indicet nobis. emendans inquit emendavit me dominus et
cc 1662 morti non tradidit me. Non ergo quidquam viribus suis licuisse arbitretur
fremitus impiorum: non haberet istam potestatem, nisi sibi data esset desuper.
Saepe filios paterfamilias per nequissimos servos emendari iubet, cum illis hereditatem, illis compedes praeparet. Quae est ista hereditas? Auri est, an argenti, an
gemmarum, an fundorum, amoenorumque praediorum? Vide qua intretur, et cognosce quid sit.
(14.) aperite mihi inquit portas iustitiae. Ecce audivimus portas. Quid est
intus? ingressus inquit in eas confitebor domino. Illa confessio laudis est
admirabilis usque ad domum dei, in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis. Haec est aeterna beatitudo iustorum, qua beati sunt qui inhabitant
in domo dei, in saecula saeculorum laudantes eum.
(15.) Sed vide quemadmodum intretur in portas iustitiae. hae portae domini
inquit, iusti intrabunt in eas. Has saltem nemo intret iniustus, in illam Ierusalem quae non recipit incircumcisum, ubi dicitur: Canes foras. Satis sit quod in
longinqua peregrinatione mea inhabitavi cum tabernaculis Cedar, et cum his qui
oderant pacem eram pacificus: pertuli usque in finem permixtionem malorum, sed
hae portae domini, iusti intrabunt in eas.

13,6 praeparet des. Flor
12,1 non inc. Flor
13,4 non desuper] cf. Io. 19,11 14,3sq. Ps. 41,5 4sq. beati eum] cf. Ps. 83,5 15,3 Apoc. 22,15
4 Ps. 119,5 4sq. Ps. 119,7
12,1 enarrabo (ita et Psalt. Ver.)] narrabo K P6 P23 D So1 w Prosp 4 facientes (cf. supra l. 2)] furientes coniecit De Nicola; patientes Mc2 H1; impatientes F F2 H1 (pc.) ma | saevientes] ferientes Mc2 H1 (pc.)
13,1 digna K 2 optionem K | dominus om. F F2 3 viribus] a praem. C1 (pc.) So1 4 data sibi tr.
| datum T D 5 filio N Gt Y; filium An3 P6 D w Flor | emendare C1 So1 X 6 illi C1 Y D | praeparet
F K P23 D So1 ma; praepararet V2 S C1 Y X (del.); significat Mc2 F2 7 an] aut ma | amoenorumque]
an praem. T Y D | qua] quia F F2 H1 | intraretur
14,1 inquit mihi tr. T P23 D ma | inquit om. 2 | quid est] quidem A C1 (ac.) 2 eis C1 So1 X Kr ma
laudis] dei add. S C1 So1 X 4 celebrantes (exc. Mc2) | qua] quia N C1 Y So1 X w | habitant H1
An3 P6 5 domini 2 P23 D So1
15,1 in om. | portis 2 A S C1 | haec V2 F2 S N Gt Y Kr 1sq. inquit domini tr. Gt X 2 inquit om.
| saltim (pc. A) K C1; salutem | intrat A (ac.) H1 (pc.) D X (pc.) w | illa F2 An3 2sq. Ierusalem
om. K 3 recepit S C1 (pc.) | foras] foris w ma; ite praem. So1 X | sit] carnes fortassis add. N Gt; canes
fortassis add. N (pc.) An3 4 peregrinationem ea V2; peregrinatio mea Mc2; peregrinatione ea F F2
cum1] in F F2 So1 5 oderunt F F2 K T ma 6 haec V2 F F2 A S Y D Kr | eis A S
2/12/15 7:24 PM
v. 17
v. 18
v. 19
5
v. 20
v. 21
v. 22
v. 23
v. 24
5
v. 25
(16.) confitebor tibi, domine, quoniam exaudisti me, et factus es

mihi in salutem. Quam saepe ostenditur laudis esse ista confessio, non vulnera
medico ostendens, sed de percepta sanitate gratias agens! Ipse autem medicus salus
est.
(17.) At istum quem dicimus? lapidem, quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. Nam hic factus est in caput
anguli ut duos conderet in se, in unum novum hominem, faciens pacem, et
commutaret utrosque in uno corpore deo, circumcisionem scilicet et praeputium.
(18.) a domino factus est ei, id est capiti anguli a domino factus est. Quamvis enim hoc non esset factus, nisi passus esset, non tamen hoc ab eis a quibus
passus est, factus est. Nam illi qui aedificabant, reprobaverunt; sed in eo quod
dominus occulte aedificabat, fecit in caput anguli quod illi reprobaverunt. et est
mirabilis in oculis nostris: in oculis interioris hominis, in oculis credentium,
sperantium, diligentium, non in oculis carnalibus eorum qui quasi hominem
contemnendo reprobaverunt.
(19.) hic est dies quem fecit dominus. Meminit iste homo se dixisse in cc 1663
superioribus psalmis: Quoniam inclinavit aurem suam mihi, et in diebus meis
invocavi, dies meos commemorans veteres. Unde modo dicit: hic est dies quem
fecit dominus, id est quo mihi salutem dedit; hic est dies de quo dixit: Tempore
acceptabili exaudivi te et in die salutis adiuvi te, id est dies quo ille mediator factus mi 1500
est in caput anguli: exsultemus ergo et iocundemur in eo.
(20.) o domine, salvum me fac vero! o domine, bene prosperare iter
vero! Quia dies salutis est, salvum fac. Quia de longinqua peregrinatione revertentes seiungimur ab eis qui oderant pacem, cum quibus eramus pacifici, et cum loque-
17,3 [fa]ciens inc. G
17,3sq. Eph. 2,15sq. 18,2 passus] cf. Eph. 2,16 19,2sq. Ps. 114,2 4sq. Is. 49,8 20,3sq. cf. Ps.
119,7
16,1 domine om. F2 K w 2 ostendituris V2 F2 3 praecepta F F2
17,1 at C1 D So1 Kr ma; ad cett. | dicimus] in caput anguli hic factus est (glossa uv.) add. N Gt T | la2sq. nam anguli om. S C1 So1 X
pidem] lapis T (pc.)
2 hic1 anguli om. K N Gt Kr ma
3 in unum rep. K 4 commutaret] connecteret lo ma | dei cc (errore typ.) | scilicet] inquit 2
18,1 factus1] factum 2 | eius C1 So1 | est2] ei add. T Y | *angulari | factus2] factum Mc2 2 factus]
factum 2 3 passus est om. | illis F F2 | aedificaverunt 6 carnalium 2 H1 (pc.) 7 reprobarunt K P23
19,1 hic] haec 2 S N P6 w | quem] quam 2 K N P6 Y P23 w | dominus] exsultemus add. S So1 X
meminit iste] meminisse K | se dixisse K P23 D ma; dixisse se tr. G (pc.) C1 (pc.) So1; dixisse S C1 Y X
2 mihi om. 3 meos] *suos K P23 D Kr w ma | hic] haec S Y | quam (exc. F2) K Y 4 dixit]
dominus add. H1 Y D 5 accepto acceptabile F2 S | adiuvavi V2 A G | quo] de praem. 2 H1 (pc.)
Y
20,1 o1 vero om. S C1 | me om. K Psalt. Ver. | vero (ita et Psalt. Ver.) om. V2 (pc.) F (pc. K) C1 Y D
So1 X ma | prospera S Psalt. Ver. Prosp cc | iter] inter F F2; iterum H1 (pc.) C1 D So1 X 2 est] et add.
Y | salvum] me add. T P23 D 3 qui] quod F F2 H1 | oderunt Mc2
2/12/15 7:24 PM
66 | S. Augustini
remur eis, debellabant nos gratis, bene prosperare iter redeuntibus, quia tu nobis
factus es via.
(21.) benedictus enim qui venit in nomine domini. Maledictus ergo ille
qui veniet in nomine suo, sicut in evangelio dicit: Ego veni in nomine patris mei, et
non accepistis me; si alius venerit in nomine suo, illum accipietis.
benediximus vos de domo domini. Credo quod ista vox magnorum est ad
pusillos, eorum scilicet magnorum qui verbum deum apud deum, sicut in hac vita
possunt, mente contingunt; tamen sermonem suum propter parvulos temperant, ut
possint sinceriter dicere quod ait apostolus: Sive enim mente excessimus deo, sive
temperantes sumus vobis; caritas enim Christi compellit nos. Ipsi parvulos benedicunt
de interiore domo domini, ubi laus illa in saecula saeculorum non deficit; et ideo
videte quid inde annuntient.
(22.) deus dominus, et illuxit nobis. dominus ille qui venit in nomine
domini, quem reprobaverunt aedificantes, et factus est in caput anguli,
mediator ille dei et hominum, homo Christus Iesus, deus est: aequalis est patri, et
illuxit nobis, ut quod credidimus intellegeremus, et vobis nondum intellegentibus,
sed iam credentibus, enuntiaremus.
Ut autem et vos intellegatis, constituite diem festum in frequentationibus, usque ad cornu altaris, id est usque ad interiorem domum dei, de
qua vos benediximus, ubi sunt altaris excelsa. constituite diem festum, non
tepide ac segniter, sed in frequentationibus. Ipsa est enim vox exsultationis, soni
cc 1664 festivitatem celebrantis, ambulantium in loco tabernaculi admirabilis usque ad
domum dei. Si enim est ibi spiritale sacrificium, sempiternum sacrificium laudis, et
sacerdos sempiternus est, et altare sempiternum pacata mens ipsa iustorum. Hoc
apertius dicimus, fratres: quicumque deum verbum intellegere volunt, non eis

21,2sq. Io. 5, 43 5 verbum deum2] cf. Io. 1,1sq. 7sq. 2 Cor. 5,13sq. 22,1sq. qui domini] cf. Mt.
23,39 2 quem anguli] cf. Mt. 21,42 3 1 Tim. 2,5 9 11 Ps. 41,5
4 debellabunt S C1 | gratis debellabant nos tr. | prospera C1 Y P23 D So1 X Kr cc 4sq. factus nobis
tr. 5 es om. K
21,1 enim om. S P6 2 venit G P23 So1 X Kr ma 4 vobis 2 H1 (pc. uv.) 4sq. ad pusillos] apud
illos V2 Mc2 A Gt; ac pusillorum F F2 5 deum1] domini F F2 K 6 tamen] et praem. K Y P23 D ma
6sq. ut possint] et possunt C1 Y P23 9 domus 2 | ubi laus] iubilans (ac. G) | defecit V2 Mc2
22,3 est2 om. Mc2 T | patris F F2 4 credimus V2 G H1 K P6 P23 So1 w 5 iam] etiam V2 Y P23 | nuntiaremus (exc. F) C1 P23 So1 X
6 constitue K | festum] sollemnem F F2 P6 w; sollemne Kr
6sq. frequentationibus (ita et Psalt. Ver. Prosp)] confrequentationibus F An3 D Psalt. Ro. ma 7 cornua C1 Y X ma | ad2 om. F F2 8 vobis 2 H1 | sunt] cornua add. (cornu ac. A) | altaria Y w 9 hac
K | confrequentationibus Mc2 Y D ma 10 celebrantes F F2 K | locum F F2 K P23 | tabernaculis F F2
admirabilis om.
11 ibi] tibi | sempiternum sacrificium om. V2 F H1 P23 So1
12 altari K
13 qui cum | dei | verbo F F2
2/12/15 7:24 PM
5
v. 26
10
v. 27
10
sufficiat caro, quod propter eos verbum factum est, ut lacte nutrirentur, nec in terra
15 sufficiat iste dies festus quo agnus occisus est, sed constituatur in frequentationibus,
quousque perveniatur, exaltatis a domino mentibus nostris, usque ad eius divinitatem interiorem, qui nobis exteriorem humanitatem lacte nutriendis praebere dignatus est.
(23.) Et quid ibi aliud, nisi laudes eius cantabimus? quid ibi aliud dicemus, nisi:
v. 29 deus meus es tu, et confitebor tibi; deus meus es tu, et exaltabo te, mi 1501
confitebor tibi, domine, quoniam exaudisti me, et factus es mihi in
salutem? Non strepitu verborum ista dicemus, sed dilectio inhaerens illi per
5 seipsam clamat istam vocem, et dilectio ipsa vox ista est. Itaque sicut coepit laudem,
v. 29 ita terminat: confitemini domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum
misericordia eius. Hinc coepit psalmus, huc desinit, quoniam sicut ab initio
quod deseruimus, ita in finem quo redimus, non est aliquid quod salubrius delectet
quam laus dei, et semper alleluia.
23,9 alleluia des. Kr
14 caro est] cf. Io. 1,14 | lacte nutrirentur] cf. 1 Cor. 3,2
14 sufficiant F F2 | verbum] caro add. F F2 H1 15 quo] quod 2; ubi K P23 | constituite K P23 | confrequentationibus (exc. F2) S C1 Y D So1 X ma 16 perveniatur om. K P23 | vestris K P23 16sq. divinitatem eius tr. P6 D 17 lactem | praeberi N An3 D
23,1 quid1 ir. K | ibi2 om. Mc2 P23 | aliud2] alia | dicimus V2 2 es tu1 om. 3 domine om. K
4 dicimus K C1 (pc.) P23 D So1 w | dilectioni haerens S Y X; dilectio haerens
P23 Kr w | est T C1
V2 (pc.) G (pc.) H1 (pc.) 5 seipsum T | ista voce A G | ipsa] ista F H1 S C1 So1 X | ista om. Y D w; ipsa
G H1 | est ista tr. ma 6 bonus] est add. H1 S C1 So1 X 7 hinc] hic 2 Kr | huc] ut K P23 | quoniam]
quod non S C1 So1 8 fine Gt D w | quo] quod 2 | reddimus F F2 | delectat F2 9 quam] quo (ac.);
quem K | alleluia] amen add. K P23 Kr
2/12/15 7:24 PM
68 | S. Augustini
IN PSALMUM CXVIII
PROOEMIUM
Psalmos omnes ceteros, quos codicem psalmorum novimus continere, quod
ecclesiae consuetudine psalterium nuncupatur, partim sermocinando in populis,
partim dictando exposui, donante domino, sicut potui; psalmum vero centesimum
octavum decimum, non tam propter eius notissimam longitudinem, quam propter
altitudinem paucis cognoscibilem differebam. Et cum molestissime ferrent fratres 5
mei eius solius expositionem, quantum ad eiusdem corporis psalmos pertinet,
deesse opusculis nostris meque ad hoc solvendum debitum vehementer urguerent,
diu petentibus iubentibusque non cessi quia quotienscumque inde cogitare tentavi,
semper vires nostrae intentionis excessit.
Quanto enim videtur apertior, tanto mihi profundior videri solet, ita ut etiam 10
cc 1665 quam sit profundus, demonstrare non possim. Aliorum quippe, qui difficile intelleguntur, etiamsi in obscuritate sensus latet, ipsa tamen apparet obscuritas; huius
autem nec ipsa, quoniam talem praebet superficiem, ut lectorem atque auditorem,
non expositorem necessarium habere credatur. Et nunc quod tandem ad pertractationem eius accedo, quid in eo possim, prorsus ignoro; spero tamen, ut aliquid 15
possim, adfuturum atque adiuturum deum. Sic enim fecit in omnibus quaecumque
sufficienter, cum prius mihi ad intellegendum vel explicandum difficilia ac paene
impossibilia viderentur, exposui.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Y P23 D So1 X w
CXVIII,prooem.,1 psalmos inc. Mn 5 differebam des. K P23 8 quia inc. K P23 10 solet des. K P23 11 aliorum inc. K
P23 16 deum des. K P23
CXVIII,prooem.,2 prooemium (cf. infra prooem.,22)] incipit tractatus de psalmo CXVIII V2; incipit
prologus aurelii augustini episcopi in expositione psalmi CXVIII Mc2; incipit de psalmo CXVIII aurelii
augustini episcopi F; incipit sermo I. aurelii augustini episcopi F2; incipit de psalmo CXVIII An3;
incipit prologus in sermones sancti augustini quas graeci homelias (omelias Mn) vocant H1 Mn; incipit psalmus K; incipit proymnium de psalmo CXVIII S Y; incipit prooemium de psalmo CXVIII C1
Y (pc.) X (prohemium); incipit prooemium in psalmum CXVIII P23; incipit prooemium sancti augustini
episcopi de psalmo CXVIII P6; incipit prologus in psalmo CXVIII T; incipit prologus expositionis
psalmi CXVIII D; incipit prologus in sancti augustini quas graeci humelias (sic) vocant So1b; incipit
CXVIII N (pc.); incipit om. N Gt So1a
prooem.,1 psalmus K 1 23 psalmos praeloquendum rep. So1 (textum prooemii bis eadem manus scripsit. Prior scriptura [= So1a] sequitur sine incipit enarrationem CXVII, posterior [= So1b] inscriptionem litteris uncialibus exaratam habet in capite sequentis paginae) 3 deo H1 Mn So1b 4 propter2] eius add. P6 D So1a X ma 5 altitudinem] profunditatem C1 D So1a X ma | ferrent om. F2 So1a X
6 corporis] psalmi add. T | psalmus S Mn So1b X 7 urgerent Mc2 G (pc.) S An3 C1 H1 (pc.) Y D So1b X
10 profundius F F2 P6
ma
8 cessit F F2 | quotiescumque G P6 (pc.) H1 Mn Y So1a X (pc.) ma
11 possem S C1 So1a X ma | qui om. 2 12 in om. G S X | obscuritas om. F F2 14 non expositorem
om. H1 Mn Y So1b
14sq. pertractionem V2 So1b perpetrationem 2
15 quod Gt An3
16 adiutorum F2 S; adiutorium F2 S | fecit in] feci de H1 Mn Y P23 D So1b ma 18 videbantur H1 Mn
So1b
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,prooem. CXVIII,I,1 | 69
Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis, quas Graeci
20 vocant. Hoc enim iustius esse arbitror, ut conventus ecclesiastici non frau-
dentur etiam psalmi huius intellegentia, cuius, ut aliorum, delectari assolent cantilena. Sed sit hoc usque prooemium: iam de ipso est loquendum, de quo istuc visum
est praeloquendum.
SERMO I
(1.) Ab exordio suo magnus psalmus iste, carissimi, exhortatur nos ad beatitudinem, quam nemo est qui non expetat. Quis enim usquam vel potest, vel potuit, vel
poterit inveniri qui nolit esse beatus? Quid igitur exhortatione opus est ad eam rem
quam sua sponte appetit animus humanus? Nam profecto qui exhortatur, id agit ut
5 excitetur voluntas eius cum quo agit, ad illud propter quod exhortationis adhibetur mi 1502
alloquium. Utquid ergo nobiscum agitur ut velimus quod nolle non possumus, nisi
quia omnes quidem beatitudinem concupiscunt, sed quomodo ad eam perveniatur,
plurimi nesciunt?
v. 1
Ideoque hoc docet iste, qui dicit: beati immaculati in via, qui ambulant
10 in lege domini, tamquam diceret: Scio quid velis: beatitudinem quaeris; si ergo
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y D So1 X w

cant des. K P23 22 sed inc. K P23
19 statui inc. K P23
20 vo-
19 proferuntur Mn Y D So1b X | quos F (pc.) Gt (pc.) P6 So1a X (pc.) 20 homilias K H1; homelias N
Gt H1 (pc.) So1b; omelias Mc2 (pc.) S An3 C1 Y P23 D X | esse om. 21 intellegentiam H1 Mn | solent S
22 hoc] huc C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X ma | proemmium V2;
C1 Y D So1a X; atque solent So1b
proemium V2 (pc.) 2 (uv. F2) G Gt An3 C1 H1 Y (pc.) P23 D So1a; proymnum A S; prohymium K;
prochemium Mn; prohemium So1b X; prohimnium Y; lectio dubia N | de1] die K | istuc C1 H1 ma; istud
|
visus S C1
S N C1 (pc.) H1 (pc.) P23 D So1a X; istum K; istic Gt An3 Y; tunc Mn So1a
23 proloquendum Gt An3 T H1 Mn Y P23; explicit add. N Gt; explicit prologus add. Mc2 An3 T D So1b;
explicit prohymnum add. S; explicit proemium add. P6 C1 Y (pc.); explicit prohemium add. X; explicit
prohimnium add. Y; explicit om. V2 F F2 K Mn P23 So1a
1,1 incipit expositio de psalmo centesimo octavo decimo V2; incipit sermo I Mc2; incipit sermo II F2;
incipiunt expositiones de psalmo CXVIII ; incipiunt sermones in expositione psalmi centesimi
octavi decimi sancti augustini episcopi H1 Mn; incipiunt omeliae aurelii augustini de psalmo CXVIII
P6; incipit eiusdem psalmi expositio T; incipiunt expositiones psalmi CXVIII S C1 Y; incipiunt omeliae
(xxx add. An3) augustini aurelii de psalmo centesimo (centesimo om. ac. N) octavo decimo ab exordio
suo ; incipit sermo primus expositionis psalmi Cmi XVIIImi D; incipit sermo primus de eodem psalmo
X; incipiunt expositiones de psalmo centesimo XVIII So1; incipit de psalmo CXVIII. ALEPH w (in quo
expositio psalmi digesta est per singulas hebraicas litteras); incipit om. F K P23
1,1 iste psalmus tr. P23 D | ad] ut N Gt H1 Y 1sq. beatitudinem] quaeramus add. 2 expetat
V2 (pc.) T C1 (pc.) H1 (pc.) Y (pc.) P23 (pc.) D ma; expectat V2 Mc2 (uv.) P6 C1 H1 Mn Y P23 X; expectet F F2
So1 X (pc.) | umquam H1 Mn Y D So1 X 3 poterit] in veritate add. F F2 | invenire N Gt H1 Mn Y So1
noluit ; voluit F2 | esse nolit H1 D So1 | ea hortatione S C1 X; ea exhortatione T Y 4 humanus
*om. H1 Mn Y D So1 | id agit] adiungit F F2 5 cum illud] id agit ad illud cum quo F F2 | adhibet
2; adhibeatur S C1 Y X 6 utquid] ut S C1 | ut] vel add. | non om. F F2; nos Mn Y 7 quonam
modo F (pc.) S (pc.) C1 P23 ma; quodammodo K
2/12/15 7:24 PM
70 | S. Augustini
vis esse beatus, esto immaculatus. Illud enim omnes, hoc autem pauci volunt, sine
quo non pervenitur ad illud quod omnes volunt. Sed ubi erit quisque immaculatus,
nisi in via? In qua via, nisi in lege domini? Ac per hoc beati immaculati in via, qui
ambulant in lege domini, non superfluo nobis dicitur, sed exhortatio necessaria
nostris mentibus adhibetur. Quid enim boni sit ad quod multi pigri sunt, id est
immaculatos ambulare in via, quae lex est domini, sic ostenditur, cum beatos esse
qui hoc faciunt, indicatur, ut propter illud quod omnes volunt, etiam hoc fiat quod
plurimi nolunt. Beatum quippe esse, tam magnum est bonum, ut hoc et boni velint
cc 1666 et mali. Nec mirum est quod boni propterea sunt boni, sed illud est mirum, quod
etiam mali propterea sunt mali, ut sint beati.
Nam quisquis libidinibus deditus luxuria stuprisque corrumpitur, in hoc malo
beatitudinem quaerit, et se miserum putat, cum ad suae concupiscentiae voluptatem
laetitiamque non pervenit, beatum vero non dubitat iactare cum pervenit. Et
quisquis avaritiae facibus inardescit, ad hoc congregat quocumque modo divitias, ut
beatus sit. Inimicorum sanguinem fundere quicumque desiderat, dominationem
quisquis affectat, crudelitatem suam quisquis alienis cladibus pascit, in omnibus
sceleribus beatitudinem quaerit.
Hos igitur errantes et vera miseria falsam beatitudinem requirentes revocat ad
viam, si audiatur, vox ista divina: beati immaculati in via, qui ambulant in lege
domini, tamquam dicens: Quo itis, peritis, et nescitis. Non illuc itur qua pergitis,
quo pervenire desideratis; nam utique beati esse cupitis, sed misera sunt, et ad
maiorem miseriam ducunt itinera ista qua curritis. Tam magnum bonum quaerere
per mala nolite; si ad illud pervenire vultis, huc venite, hac ite via, perversam relinquite malignitatem, qui non potestis relinquere beatitudinis voluntatem. Frustra
tendendo fatigamini, quo perveniendo inquinamini. Non autem beati inquinati in
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w

12 sed inc. K
14 domini des. K
21 nam inc. K | corrumpitur des. K
26 affectat des. K | in inc. K
1,11 volunt des. K

24 quisquis inc. K
11 esse vis tr. V2 C1 H1 Mn Y D X | enim] autem S C1 X | autem] ergo C1 X 11sq. sine volunt om.
C1 Mn So1 X 12 non om. Mc2 G 14 vobis | exhortatione F (pc.) P6 Y P23 15 vestris | mentibus] cordibus H1 Mn So1 17 qui] quod C1 X | fiat] faciant Mc2 N 18 est om. Mc2 F2 | ut om. H1
Mn 19 mirum est illud tr. G P6 21 quisque T | libidinibus] in praem. | deditus] ut add. H1
Mn Y P23 | stupris quae K | corrumpatur H1 Mn Y P23 So1 | malum 2 22 ad] a H1 Mn | voluntatem F
F2 P6 Y (uv.) P23 23 vero] quasi add. 2 | dubitat] se add. F Y P23 | iactare cum] cum miser ad talia
facta Mc2 F2; facta precum V2 A; factam G
24 quisque V2 Mc2 | quaecumque N Gt H1 Mn
25 beatus sit] et hoc malo beatitudinem quaerit K 26 cladibus] laudibus Mn So1 | pascitur T Mn
28 veram miseriam H1 Mn So1 | falsa beatitudine V2 (pc.) Mc2 (pc.) | beatitudine (uv.) N Gt
So1
29 viam] vitam V2 X 30 nescitis et peritis tr. H1 Mn So1 | et om. | non] hac via add. | illac V2 S C1
31 quo] qua Y P23
32 qua] quae Mn
H1 D X ma; illa Mc2 F2 | itur] scitur X; itis A (pc.) K
33 malum H1 Mn So1 | hac] ac K; huc Gt An3 Mn Y P23 So1 | via perversam ; viae perversae cett. ma
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
35
in psalm. CXVIII,I,1 2 | 71
v. 2
5
v. 3
10
15
20
25
errore, qui ambulant in perversitate saeculi, sed beati immaculati in via, qui
ambulant in lege domini.
(2.) Quid porro adiungat attendite: beati qui scrutantur testimonia
eius, in toto corde exquirunt eum. Non mihi videtur aliud his verbis commemoratum beatorum genus, quam illud quod ante dictum est. Nam scrutari testimonia domini et eum in toto corde exquirere, hoc est immaculatum in via, in lege
domini ambulare.
Denique sequitur et dicit: non enim qui operantur iniquitatem, in viis
eius ambulaverunt. Si ergo ambulantes in via, id est in lege domini, ipsi sunt
scrutantes testimonia eius et in toto corde exquirentes eum, profecto qui operantur
iniquitatem non scrutantur testimonia eius. Et tamen novimus operarios iniquitatis mi 1503
ad hoc scrutari testimonia domini, quia malunt docti esse quam iusti; novimus et
alios ad hoc scrutari testimonia domini, non quod iam recte vivant, sed ut sciant
quemadmodum vivere debeant. Tales ergo nondum immaculati ambulant in lege
domini, ac per hoc nondum beati. Quomodo ergo intellegendum est: beati qui
scrutantur testimonia eius, cum videamus homines eius scrutari testimonia non
beatos, quia non immaculatos? Nam scribae et Pharisaei cathedram Moysi sedentes,
de quibus dominus ait: Quae dicunt, facite; quae autem faciunt, facere nolite: dicunt cc 1667
enim, et non faciunt, utique scrutabantur testimonia domini, ut haberent quae
dicerent bona, quamvis facerent mala. Sed hos omittamus: recte quippe
respondebitur nobis quod isti non scrutantur testimonia domini. Non enim quaerunt
ipsa, sed aliud quaerunt per ipsa, id est ut glorificentur ab hominibus, vel ditentur.
Non est hoc scrutari testimonia dei, non diligere quod ostendunt et nolle pervenire
quo ducunt, id est ad deum.
Aut si et ipsi scrutantur testimonia dei, quamvis non ut ipsum, sed ut aliud ex
his inveniant et adquirant, certe non in toto corde exquirunt eum, quod non
utique frustra hic additum cernimus. Sciens enim spiritus qui haec dicit, multos
propter aliud, non propter quod constitutum est, scrutari testimonia eius, non

13 quomodo inc. K 15 immaculatos des. K 24 certe inc. K
2,10 iusti des. K
2,15 scribae sedentes] cf. Mt. 23,2 16sq. Mt. 23,3

36 perversitatem H1 So1
2,1 quid attendite om. P6 Mn; nam sequitur H1 So1
2 exquirent S C1
3 quod] quam Y
4 in2] ex An3 P6 | via] et add. Gt 8 scrutantes] servantes Mn Y P23 So1 10 quia om. N C1 H1 Mn
So1 13 ac] hac V2 Mc2 A | ergo om. F F2 13sq. beati2 eius1 om. T H1 Mn So1 14 videmus F
F2 15 cathedram] cathedra F F2 Gt (uv.) So1; super praem. X (pc.) ma 17 dei V2 Mc2 (uv.) A (pc.) S
C1 H1 Mn Y P23 X; eius A So1 18 facere F F2 | sed] et H1 Mn Y P23 So1 | os V2 S | omittam F; amittam
19 dei P6 Y P23 D; eius H1 Mn So1
20 ipsa1] ipsam F F2 | hominibus] omnibus S C1
Mc2 F2
21 est om. H1 Mn Y P23 So1 | hoc om. S C1 X | domini F H1 (uv.) 21 23 non2 dei om. H1 Mn So1 (ac.)
22 quo] qua C1 So1 (pc.) | dicunt S C1; ducuntur Y P23 | dominum F F2
21 et om. C1 So1 (ac.) X ma
23 aut] nam T Y P23; nam aut So1 (pc.) X | quamvis om. | ut2 om. H1 Mn
2/12/15 7:24 PM
72 | S. Augustini
tantum dixit: beati qui scrutantur testimonia eius, sed addidit: in toto corde
exquirunt eum, tamquam docens quemadmodum, vel propter quid scrutanda sint
testimonia domini. Denique in libro Sapientiae loquens ipsa sapientia: Quaerunt
inquit me mali, et non inveniunt; oderunt enim sapientiam. Quod quid est aliud quam
oderunt me? Quaerunt ergo me, ait, et non me inveniunt quia oderunt me.
Quomodo igitur dicuntur quaerere quod oderunt, nisi quia non hoc, sed aliud ibi
quaerunt? Non enim volunt esse sapientes in dei gloriam, sed volunt videri sapientes
propter hominum gloriam. Quomodo enim sapientiam non oderunt, quae iubet et
docet contemnendum esse quod diligunt?
Proinde beati immaculati in via, qui ambulant in lege domini: beati qui
scrutantur testimonia eius, in toto corde exquirunt eum. Sic enim scrutando
testimonia eius, ut in toto corde exquirant eum, immaculati ambulant in lege
domini. Numquid tamen ille non scrutabatur testimonia eius, nec quaerebat eum,
qui dicebat: Magister bone, quid boni faciam, ut vitam aeternam consequar? Sed
quomodo eum in toto corde quaesivit, cuius consilium divitiis suis non praetulit,
quo audito tristis abscessit? Nam et propheta dicit Isaias: Quaerite dominum; et cum
inveneritis eum, derelinquat impius vias suas, et vir iniquus cogitationes suas.
(3.) Quaerunt itaque dominum et impii et iniqui, ut eo invento non sint impii,
mi 1504 nec iniqui. Quomodo ergo iam beati, cum adhuc testimonia eius scrutantur et exquirunt eum, cum hoc facere possint et impii, possint et iniqui? Beatos autem esse
impios et iniquos, quis vel impius dixerit aut iniquus? Ergo spe beati, sicut beati qui
persecutionem patiuntur propter iustitiam, non propter quod adest, quamdiu mala
patiuntur, sed propter quod aderit, quoniam ipsorum est regnum caelorum; et beati
qui esuriunt et sitiunt iustitiam, non quia esuriunt et sitiunt, sed propter quod sequi-

36 proinde inc. K 42 abscessit des. K
31 me1 des. K
29sq. Prov. 1,28sq. 40 Mt. 19,16; Mc. 10,17; Lc. 18,18 41sq. cuius abscessit] cf. Mt. 19,21sq.
42sq. Is. 55,6sq. (cf. in psalm. 104,3,24)
3,4sq. Mt. 5,10
6 quoniam caelorum] Mt. 5,3
6 8 beati saturabuntur] Mt. 5,6
28 exquirent V2 S C Y | quod N An3 T H1 Mn Y P23 So1 | sunt F2 N An3 Mn D So1 w
29 dei An3 D
30 invenient H1 Mn D So1 X | quam] quod add. F F2
loquens] loquitur F So1 | quaerent K
31 ergo] enim | me2 om. 2 P6 Mn So1 | quia] qui C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ma 32 igitur om. 2
33 gloria dei | gloria 2 Mn 34sq. quomodo diligunt om. 2 36 beati1 om. K 37 praescrutantur H1 So1 | eum om. K | sic] si H1 Mn Y So1 X | scrutantur 2 38 ut om. F F2 K Y (pc.) P23 X;
aut T Y | exquirunt V2 F2 K T Y P23 | ambulent V2 41 consilium divitiis suis non X; consilium
divitiis suis S C1 Y P23; consilio divitias suas V2 (pc.) G (pc.) K (suas om. T) C1 (pc.) H1 Mn D So1 ma
42 discessit Mn So1 | Isaias dicit tr. 2 Gt P6 H1 P23 ma 43 viam suam X
3,1 dominum T; deum cett. ma | ut] et Mc2 P6; et add. V2 (ac.) | sunt A P6 H1 2 nec] et Gt (pc.) So1
iam om. V2 (pc.) 2 | cum] dum (exc. F2) S C1 Y P23 X 3 possint et impii possint] possunt et impii 2;
possent et impii possent N An3 Y P23; possent et impii possunt N (pc.) Gt; possent et impii possint H1;
et impii possent Mn; et impii possint S (ac.) P6 4 impius] impios V2 (ac.) A (ac.) | aut] vel An3 P6 P23
D | sicut beati om. H1 Mn Y P23 So1 5 adest om. H1 Mn So1; est F F2 6 quod om.
2/12/15 7:24 PM
30
35
40
in psalm. CXVIII,I,2 CXVIII,II,1 | 73
tur, quoniam ipsi saturabuntur; et beati qui plorant, non quia plorant, sed propter cc 1668
quod sequitur, quia ridebunt. Proinde beati qui scrutantur testimonia eius, in
10 toto corde exquirunt eum, non quia scrutantur et exquirunt, sed quia inventuri
sunt quod exquirunt: in toto enim corde non neglegenter exquirunt.
Si ergo spe beati, fortassis etiam spe immaculati. Nam profecto in hac vita, licet
in lege domini ambulemus, licet scrutemur testimonia eius et in toto corde exquiramus eum, si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in
15 nobis non est. Sed hoc diligentius inquirendum est. Sequitur quippe: non enim qui
operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt. Ex quo videri potest, qui
ambulant in via domini, id est in lege domini, scrutando testimonia eius et in toto
corde exquirendo eum, iam esse posse immaculatos, hoc est sine peccato, propter
verba sequentia: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulave20 runt. Qui autem peccatum facit, et iniquitatem facit, ait beatus Iohannes, et addidit:
Peccatum iniquitas est. Sed iam sermo iste claudendus est, nec in angustum tanta
quaestio coartanda.
SERMO II
(1.) Scriptum est et legitur et verum est in hoc psalmo: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt. Sed elaborandum est, opitulante
deo, in cuius manu sunt et nos et sermones nostri, ne recte dictum, non recte intellectum, lectorem auditoremve perturbet. Cavendum est enim, ne omnes sancti,
5 quorum illa vox est: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus,
et veritas in nobis non est, aut non putentur ambulare in viis domini, quoniam peccatum iniquitas est, et qui operantur iniquitatem non utique in viis eius ambulaverunt, aut quia dubium non est eos ambulare in viis domini, non credantur habere
peccatum, quod procul dubio falsum est. Neque enim propter arrogantiam super10 biamque vitandam scriptum est: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos
v. 3
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w

11 exquirunt2 des. K w
3,9 proinde inc. K
8sq. beati ridebunt] Mt. 5,5; cf. Lc. 6,21 14sq. 1 Io. 1,8 20sq. 1 Io. 3,4
CXVIII,II,1,3 Sap. 7,16 5sq. 1 Io. 1,8 6sq. 1 Io. 3,4
8 plorant1 plorant2] lugent lugent 2 H1 (pc.) 9 praescrutantur H1 Mn So1 10 exquirunt1]
11 in exquirunt2 om.
13 et om.
exquirent V2 S C1 | exquirunt2] exquirent beati sunt K
N (pc.) Gt T 13sq. requiramus H1 Mn Y P23 17 ambulat 2 G S C 18 exquirunt F F2 | immaculatus 2 S C1 19 in om. Gt An3 Mn Y So1 22 coartanda] est add. Y P23; coartando H1 So1
CXVIII,II,1,1 scriptum] quippe add. 3 domino S X | manus (exc. F) An3 | ne] nec F | recte1] rectum V2 | non] et praem. 2 X 4 perturbet] hic (hoc , huc Gt P23 X) usque cavendum est plus habet
(vero So1) contra pelagianistas add. C1 (sl.) H1 Mn Y P23 D So1 X | enim] autem T H1 Mn So1 5 ista
6 aut] si add. 2 | potenter
8 credentur S C1
9 neque] non F F2
2 | nos] nosmet
propterea Mc2 A | arrogantium V2 Mc2 A
2/12/15 7:24 PM
74 | S. Augustini
seducimus. Alioquin non adderetur: Et veritas in nobis non est, sed diceretur: Humilitas in nobis non est, praesertim quia sequitur unde iste sensus clarius illustretur
omnesque auferat dubitationis ambages. Cum enim hoc beatus Iohannes dixisset,
cc 1669 adiunxit: Si autem confessi fuerimus delicta nostra, fidelis est et iustus, qui nobis
peccata nostra dimittat et mundet nos ab omni iniquitate.
mi 1505
Quid hic dicit, quid contradicit damnabilis impietatis elatio? Si enim propter
arrogantiam devitandam, non propter veritatem fatendam, non dicunt sancti se non
habere peccatum, quid est quod confitentur, ut remissionem mundationemque
mereantur? An et hoc fit ut arrogantia devitetur? Quomodo ergo impetrabitur peccatorum vera mundatio, quorum est falsa confessio? Conticescat igitur et arescat elatio
fenea superborum se ipsa seducens, quae in auribus hominum simulata humilitate
dicit se habere peccatum, in corde autem suo impia elatione dicit se non habere
peccatum. Qui enim hoc dicunt, se ipsos seducunt, et veritas in eis non est. Sed
quando in auribus hominum hoc dicunt, non tantum se ipsos, sed alios quoque
doctrinae insanae perversitate seducunt; cum vero id in corde suo dicunt, illic se
ipsos seducunt, illic in eis veritas non est; ac per hoc se ipsos in corde seducunt, et
in corde veritatis lumen amittunt.
Exclamet autem sancta familia Christi, fructificans et crescens in universo
mundo, humiliter verax et veraciter humilis, exclamet, inquam: Si dixerimus quia
peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Quod si
confessi fuerimus delicta nostra fidelis est et iustus, ut dimittat nobis peccata nostra,
et mundet nos ab omni iniquitate. Haec ut dicuntur, ita sentiantur. Tunc enim erit
humilitas vera, si non sola ostentetur in lingua, ut simus secundum apostolum, non
alta sapientes, sed humilibus consentientes. Non ait colloquentes, sed consentientes,
quod non fit ore, sed corde. Hypocrita, si dicis te habere, cum credas te non habere
peccatum, foris fingis humilitatem, intus amplecteris vanitatem. Ergo et in ore et in
corde non habes veritatem. Quid tibi prodest videri hominibus humile esse quod
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X

14sq. 1 Io. 1,9 20sq. arescat fenea] cf. Ps. 36,2 28sq. fructificans mundo] cf. Col. 1,6 29 32 1
Io. 1,8sq. 33sq. Rom. 12,16
11 seducimus] et veritas in nobis non est V2 (pc.); 2 (non om. F2)
12 quia] quod add. F F2
13 enim om. Mc2 H1 14sq. dimittat nobis peccata nostra tr. H1 Mn So1 15 nostra om. H1 Mn
So1 | dimittit H1 16 impietas H1 So1 17 non2 om. Mc2 T X 18 quid om. 2 X | fatentur F F2
mundationemque om. Mc2 So1 19 mereantur] credantur V2 | an] hanc Y P23 | impetrabunt 2
20 vera] veniam 2 21 ipsam V2 F Gt H1 Mn Y P23 D So1 X 22 dicit se1] se dicit tr. A T | se2] sese
F F2 23 hoc om. S C1 24 alios] et praem. Y P23 D | quosque N (pc.) Gt 25 perversitatem C1;
per perversitatem V2 A 26 in1 om. H1 Mn So1 | veritas in eis tr. P23 ma | corde] *suo praem. Y; suo
add. S C1 P23 D ma 27 ammittunt F2 G S N Gt C1 28 exclamat | et] ut F F2 29 humiliter om. F
F2 32 ab omni om. Y P23 | sentientur Mc2 ; sentiuntur F F2 33 ostendetur V2 F2 ; ostenditur
Mc2 35 fit non tr. | corde] de praem. H1 Mn So1; sed tu add. Y (pc.) P23 | te1] ista (sl. add. te G);
om. H1 Mn So1 | credis F F2 36 et2 om. Mc2 F 37 humilem F P23; humilis Mn So1 X (pc.)
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
35
in psalm. CXVIII,II,1 2 | 75
40
45
10
15
dicis, si deus videt altum esse quod sapis? Certe, si auribus divinum insonaret oraculum: Noli altum dicere, nec sic immerito damnareris, si humile in ore coram
hominibus, et altum in corde coram domino loquereris. Cum vero audias: Noli altum
sapere, sed time non enim ait dicere, sed sapere , cur non etiam intus es humilis
ubi sapis? An ideo mens altitudine inflatur, ut humilitatem lingua mentiatur? Legis
vel audis: Noli altum sapere, sed time, et tu in tantum sapis altum, ut te peccatum
existimes non habere, ac per hoc, quia non vis timere, nihil tibi aliud remanet quam
tumere.
(2.) Et unde, inquis, scriptum est: non enim qui operantur iniquitatem, in
viis eius ambulaverunt? An vero sancti domini non ambulant in viis domini? Quod
si ambulant, inquit, non operantur iniquitatem; si non operantur iniquitatem, non cc 1670
habent peccatum, quoniam peccatum iniquitas est. Exsurge in adiutorium mihi,
domine Iesu, et contra haereticum superbientem opitulare mihi per apostolum
confitentem. Ecce ubi est homo tuus exinaniens se, ut impleatur te. Ipsum audiamus,
fratres mei; ipsum de hac quaestione si placet, immo quia placet, interrogemus.
Dic nobis, Paule beatissime, utrum ambulaveris in viis domini, cum in carne mi 1506
adhuc viveres. Respondet: Et unde dicebam: Veruntamen in quod pervenimus, in eo
ambulemus? Unde dicebam: Numquid circumvenit vos Titus? Non eodem spiritu
ambulavimus? Non iisdem vestigiis? Unde dicebam: Quamdiu sumus in corpore,
peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem? Quae certior
via domini quam fides, ex qua iustus vivit? In cuius alterius viae itinere ad superna
tendebam, quando dicebam: Unum autem quae retro oblitus, in ea quae ante sunt
extentus, secundum intentionem sequor ad palmam supernae vocationis dei in Christo
Iesu? Postremo in qua alia via cucurreram, quando dicebam: Bonum certamen
certavi, cursum consummavi? Satis sint ista responsa, quibus apostolum Paulum in
viis domini ambulasse didicimus.

40sq. Rom. 11,20 2,4 1 Io. 3,4 (cf. supra 1,6sq.) | cf. Ps. 34,2 9sq. Phil. 3,16 10sq. 2 Cor. 12,18
11sq. 2 Cor. 5,6 13 fides vivit] cf. Rom. 1,17; Gal. 3,11 14 16 Phil. 3,13sq. 16sq. 2 Tim. 4,7
39 humilis P6 Mn So1 X | in ore om. Y P23 40 deo An3 P6 D X | loqueris F F2 H1 | noli] non Mn So1
42 humilitate Mc2 F2 S So1 X | lingua] in praem. F (pc.) Y P23
44 existimes] non praem. N Gt; aestimes 2 H1 Mn So1 | non existimes tr. An3 P6 P23 D | quia om. S C1 X | remaneret F F2 G 45 tumere]
timere H1 (pc.) P23 So1; tu timere N Gt H1 X
4 iniquitas peccatum tr. H1 Mn So1
5 superveni2,3 inquit] inquis 2 H1 (pc.); inquid V2 S Y
6 se ut om. H1 Mn So1 | ipso An3 P6 So1
7 mei] karissimi D | si om.
entem H1 Mn So1
8 utrum] vir | ambulaveras 2 9 adhuc om. Y P23 | respondet] responde dic T; responde et dic
9sq. in eo ambulemus om. H1 Mn So1
10 vos
Y (pc.) P23 | in quod] in quo F F2; inquid C1 So1
Titus] vestitos | non] *nonne G H1 Mn Y P23 D So1 X ma | eodem] in praem. A X (id ac.) 11 ambulamus An3 T D | non] *nonne H1 Mn P23 D So1 X ma | eisdem Mc2 P6 Y P23; hisdem C1 X 12 non] et
13 vivet H1 So1
14 tendebat | quando] quo F F2 | autem om. H1 Mn So1
praem. H1 Mn So1
15 extensus N Gt T 16 occurreram 18 dicimus 2 (ac. Mc2) P6 H1 Mn Y P23 So1
2/12/15 7:24 PM
76 | S. Augustini
Sed ab illo et aliud inquiramus: Dic obsecro, apostole, quando adhuc in carne
vivens in viis domini ambulabas, habebas peccatum, an sine peccato eras? Audiamus utrum se ipse seducat, an vero quod beatus Iohannes, eius coapostolus, sapiat;
quoniam veritas erat in eis. Et hic ergo respondet: Nonne legistis ubi confiteor,
dicens: Non enim quod volo facio bonum, sed quod nolo malum, hoc ago? Et hoc
audivimus. Iam itaque illud interrogamus: Quomodo in viis domini ambulabas, si
malum quod nolebas hoc agebas, cum psalmus sanctus insonet dicens: non enim
qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt? Audi continuo respondentem per sententiam consequentem: Si quod nolo inquit ego hoc facio, iam non
ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Ecce quemadmodum qui ambulant in viis domini, non operantur peccatum, et tamen non sunt sine peccato, quia
iam non ipsi operantur illud, sed quod habitat in eis peccatum.
(3.) Hic dicit aliquis: Quomodo agebat quod nolebat malum, et quomodo ipse
non id agebat, sed quod habitabat in illo peccatum? Interim iam illa quaestio soluta
est, satisque apparuit scripturae auctoritate canonicae fieri posse ut ambulantes in
viis domini, quamvis non sint sine peccato, non tamen id operentur ipsi. non enim
cc 1671 qui operantur iniquitatem, hoc est peccatum, quia peccatum iniquitas est, in viis
eius ambulaverunt.
Iam vero qua ratione possit intellegi, et agens illud propter corpus mortis huius,
in quo lex peccati habitat, et non ipse agens illud propter vias domini in quibus
ambulat, alius sermo necessarius est, quia iste claudendus est.
20
25
30
SERMO III
(1.) Propter id quod in psalmo isto scriptum est: non enim qui operantur v. 3
iniquitatem, in viis eius ambulaverunt, quoniam peccatum iniquitas est, sicut
Iohannes apostolus dicit, exorta difficilis quaestio, quomodo possint sancti in hac

modo inc. Beda 3,2 peccatum des. Beda Flor
2,19 dic inc. Flor
24 quo-
21sq. cf. 1 Io. 1,8 (cf. supra 1,5sq.) 23 Rom. 7,15 27sq. Rom. 7,16sq. 3,5 1 Io. 3,4 7 cf. Rom.
7,24
CXVIII,III,1,2 1 Io. 3,4
19 et om. Y P23 | apostole] o praem. C1 (pc.) D X ma; Paule praem. P6; Paule T 20 habebas om. F
F2 20sq. audimus H1 Mn 22 et om. T Mn Y P23 So1 | ergo] vero T | legitis V2 S C1 23 volo]
24 utique F F2 | interrogemus Gt X
27sq. ego non tr. T H1 Mn D So1 Flor
hoc add. P6 X
29 operantur] iniquitatem vel add. F F2 | et om. S 30 illud] iniquitatem H1 Mn So1
3,1 dicit (ita et Flor)] dicet S C1 H1 So1 ma | aliquid F F2 | quomodo2] quo F F2 2 id non tr. Mc2 F Y
P23 D | id] ait Mn So1 | egebat A So1 | habitat Gt So1 | ista lo ma 3 posset F F2 4 tamen] enim add.
H1 Mn Y So1 | operantur F F2 S C1 H1 Mn So1 X
CXVIII,III,1,1 isto psalmo tr. F2 D X
3 quomodo possunt F P6 H1 Mn So1; quonam possint modo
V2; quonam modo possunt Mc2; quodammodo possint ; quonam modo possint G (pc.); quoniam
modo possunt F2 S
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,II,2 CXVIII,III,1 | 77
vita et non esse sine peccato quia et illud verum est: Si dixerimus quia peccatum
5 non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est , et tamen ambulare mi 1507
10
15
20
25
30
vias domini, quas non ambulant qui operantur iniquitatem, soluta est dicente
apostolo Paulo: Iam non ego operor illud, sed id quod in me habitat peccatum.
Quomodo enim est sine peccato, in quo habitat peccatum? Ambulat tamen vias
domini, quas non ambulant qui operantur iniquitatem, quia iam non ipse operatur
illud, sed quod in eo habitat peccatum.
Veruntamen soluta est ista quaestio, ut difficilior altera nasceretur, quomodo
agat homo quod ipse non agit. Utrumque enim dixit, et Non quod volo, ago, et Non
ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Unde intellegere debemus,
quando peccatum quod habitat in nobis operatur in nobis, tunc nos id non operari
quando nequaquam ei voluntas nostra consentit et tenet etiam corporis membra, ne
oboediant desideriis eius. Quid enim operatur peccatum nolentibus nobis, nisi sola
illicita desideria? Quibus si voluntatis non adhibeatur assensus, movetur quidem
nonnullus affectus, sed nullus ei relaxatur effectus. Hoc praecepit idem apostolus
ubi dicit: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, nec exhibeatis membra vestra arma iniquitatis peccato. Sunt itaque desideria
peccati, quibus nos prohibuit oboedire. Operantur ergo peccatum haec desideria,
quibus si oboedimus, et nos operamur; si autem obtemperantes apostolo non eis
oboedimus, non illud nos operamur, sed quod in nobis habitat peccatum. Si autem
desideria nulla haberemus illicita, nec nos, nec peccatum mali aliquid operaretur in
nobis.
Motum porro illiciti desiderii, cui non oboediendo non eum nos operamur, ideo cc 1672
et nos agere dicimur, quoniam non est naturae vigor alienae, sed languor est
nostrae; a quo languore omnimodo salvi erimus, cum et animo et corpore immortales facti fuerimus. Quapropter et quia in viis domini ambulamus, non oboedimus
desideriis peccati, et quia non sumus sine peccato, habemus desideria peccati. Ac

inc. Flor 29 fuerimus des. Flor
CXVIII,III,1,12 utrumque
4sq. 1 Io. 1,8 7 Rom. 6,12sq. 12 Rom. 7,15 12sq. Rom. 7,20 19sq. Rom. 6,12sq.
4 et1 om. C1 (pc.) Mn D 5 ipsi nos N | ipsi Gt | ambulare S (pc.) P6 X (pc.) ma; ambularent V2 F S N Gt
C1 Mn Y P23 So1 X; ambulent G (pc.) Gt (pc.) An3 T Y (pc.) D; ambulant F2 C1 (pc.) So1 (pc.)
7 id om. P6
9 quas] quam | iniquitatem om. S C1 ma | ipsi operantur 2
Mn | habitat in me tr. P6 Mn D
10 habitat in eo tr. Mn D; habitat in eis 2; in eis habitat H1 11 veruntamen] ita add. S C1 H1 Mn Y
P23 D So1 X ma | quaestio ista tr. lo ma | difficiliora V2 F (uv.) F2 A 12 agat] agit F Mn | agit] agat V2 P6
quod non tr. 14 operantur F F2 So1 15 ne] non N; ut non N (pc.) Gt P6 X 16 operantur F F2
17 si] sua F F2 | voluntatibus N Gt X | adhibeatur] habeatur H1 So1 | moveatur ; ammovetur F F2
18 nonnullis F F2 | praecipit V2 F F2 X (pc.) 22 ei 22sq. oboedimus eis tr. lo ma 23 habitat
in nobis tr. P6 P23 24 habemus F C1 | nos om. C1 (pc.) X | nec2 om. S C1 (pc.) X | operarentur A (operentur ac.) H1 26 illiciti] id est add. V2 F F2 28 *noster Mn So1 29 oboediemus H1 Mn So1
30 ac] hac V2 F N
2/12/15 7:24 PM
78 | S. Augustini
per hoc iam nos ea non operamur, non eis oboediendo, sed quod in nobis habitat
peccatum, eadem commovendo: non enim qui operantur iniquitatem, id est oboediunt desideriis peccati, in viis domini ambulaverunt.
(2.) Sed adhuc quaerendum est quae petamus dimitti nobis, quando dicimus
deo: Dimitte nobis debita nostra: utrum quae nos operamur, quando peccati desideriis oboedimus, an ipsa desideria nobis dimitti volumus, quae nos non operamur,
sed quod habitat in nobis peccatum? Quantum quidem ego sapere possum, languoris illius et infirmitatis, unde illicita desideria commoventur, quod peccatum appellat
apostolus, universus reatus sacramento baptismatis est solutus, cum omnibus quae
illi oboedientes fecimus, diximus, cogitavimus.
Nec nobis deinceps languor iste obesset, quamvis inesset, si desideriis eius
illicitis nullis umquam oboedientiam praeberemus, sive operatione sive locutione
mi 1508 sive tacita assensione, donec etiam ipse sanaretur, cum id quod poscimus esset
impletum, sive dicentes: Veniat regnum tuum, sive dicentes: Libera nos a malo. Sed
quoniam tentatio est vita humana super terram, etiamsi a criminibus longe simus,
non tamen deest ubi desideriis peccati vel facto vel dicto vel cogitatu oboediamus,
quando adversus maiora vigilantibus quaedam incautis minuta subrepunt quae si
adversus nos colligantur, etsi non singula suis molibus conterunt, omnia tamen
acervo nos obruunt. Et propter haec etiam hi qui ambulant in viis domini dicunt:
Dimitte nobis debita nostra, quoniam ad vias domini et ipsa oratio pertinet, et ipsa
confessio, quamvis non ad eas peccata pertineant.
(3.) Itaque in viis domini, quas omnes fides una complectitur, qua in eum
creditur qui iustificat impium, qui etiam dixit: Ego sum via, nemo peccatum operatur,
sed confitetur. Deviat ergo, cum peccat; et ideo peccatum viae non tribuitur, quod a
deviante committitur, sed in via fidei pro non peccantibus habentur, quibus peccata
non imputantur. De quibus apostolus Paulus iustitiam fidei commendans, in psalmo

10 sanaretur des. Flor
2,4sq. languoris inc. Flor
2,2 Mt. 6,12 5 Rom. 7,17 11 Mt. 6,10.13 12 Iob 7,1 17 Mt. 6,12 3,1sq. Rom. 4,5 2 Io. 14,6
32 est] qui add. Mc2 Gt An3 D X (pc.) 33 dei H1 Mn So1
2,1 quaerendum] credendum H1 Mn So1 | dimitte C1 X | quando] quam S C1 2 utrumque V2 F F2 S
Mn Y 2sq. peccati desideriis] peccatis Y P23 4 capere F F2 5 unde] et add. An3 D 6 universos An3 X 8 quamvis inesset om. H1 Mn Flor | si om. V2 C1 So1 X 9 nullis] nisi illis So1 X | ope10 ascensione V2 Mc2 A Mn X; asensione C1 H1 So1 | cum] quod
rationem locutionem H1 Mn
H1 (pc. uv.) | possimus V2 (pc.) F2; possumus (ir.; poscamus sl. G) | esse 11 adveniat 2 So1 | malo
om. Y P23 13 cogitato V2 G N Gt H1 Y D 14 adversum H1 Mn So1 | si om. 2 15 motibus T
H1 (ac. uv.) Mn Y P23 X 16 acervo] suo add. P6 D | et om. 2 S C1 | haec] hoc C1 (pc.) Y P23 X | hii F2
N Mn So1 17 et2 om. F F2 18 ea F2 T Y P23; eam Mc2 F | pertinent S C1
3,1 vias H1 Mn Y P23 | omnis Y P23 | fidelis F (pc.) Y (pc.) P23; fideles Y | qua] qui F (i ex a uv.) T H1 Y
P23 So1 2 credit F (pc.) T Y (pc.) P23 So1 3 quod] cum add. S C1 4sq. quibus imputantur om.
H1 Mn So1 5 Paulus apostolus tr.
2/12/15 7:24 PM
10
15
in psalm. CXVIII,III,1 3 | 79
10
15
20
25
30
scriptum esse monstravit: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta
sunt peccata: beatus vir cui non imputavit dominus peccatum. Hoc praestant viae cc 1673
domini; ac per hoc, quoniam iustus ex fide vivit, ab ista via domini illa alienat iniquitas, quae est infidelitas. In hac autem via, id est in fide pia, quisquis ambulat, aut
peccatum non operatur aut, si quid a deviante committitur, propter viam non
imputatur et tamquam non fuerit operatus accipitur.
Et ideo bene etiam sic intellegitur non enim qui operantur iniquitatem, in
viis eius ambulaverunt, ut hanc iniquitatem significaverit, quae recedit a fide, aut
non accedit ad fidem. Quemadmodum enim ait dominus de Iudaeis: Si non venirem,
peccatum non haberent. Nec utique sine ullo peccato erant, antequam Christus
veniret in carne, et ex quo venit, coeperunt habere peccatum; sed peccatum quoddam certum, id est infidelitatis, intellegi voluit, quoniam non crediderunt in eum. Ita
qui operantur iniquitatem, non quamlibet, sed hanc ipsam infidelitatis, non in viis
eius ambulaverunt, quia universae viae domini misericordia et veritas.
Utrumque autem in Christo est, et praeter Christum nusquam est: Dico enim
Christum ait apostolus ministrum fuisse circumcisionis propter veritatem dei, ad
confirmandas promissiones patrum; gentes autem super misericordia glorificare deum.
In hoc igitur misericordia, qua nos redemit; in hoc veritas, qua id quod promisit
implevit, et impleturus est quod promittit. qui ergo operantur iniquitatem, id est
infidelitatem, non in viis eius ambulaverunt, quia in Christum non crediderunt.
Ergo convertantur et in eum qui iustificat impium pie credant atque in illo misericordiam peccatis dimissis, et veritatem completis promissis, hoc est universas vias
domini inveniant: in quibus ambulantes non operabuntur iniquitatem, quia non mi 1509
tenebunt infidelitatem, sed fidem, quae per dilectionem operatur et cui peccatum non
imputatur.

6sq. Ps. 31,1sq.; Rom. 4,7 8 Rom. 1,17; Gal. 3,11 14sq. Io. 15,22 19 Ps. 24,10 20 22 Rom.
15,8sq. 26 Rom. 4,5 29 Gal. 5,6
6 monstravi S C1 7 imputabit F2 A (pc.) P6 8 ac] hac V2 F A N | illa] est add. V2 G | aliena ; ali9 fide om. ; fidei F F2 (uv.) | pia] via add. F F2 via praem. | ambulet F F2
enatur F (pc.) Y P23
14 venissem H1 Mn Y P23 D So1 X ma 16 veniret] *venisset S C1 So1 X | et om. So1 X 17 id om.
2 | ita] itaque P6 H1 18 infidelitatem 2 H1 20 propter F F2 21 Christum] Iesum add. F F2
22 misericordiam V2 N T C1 D So1 ma 23 hoc1] hac (exc. F) | qua1] quia V2 (pc.) G (pc.) An3 (pc.)
H1 (pc.) Y P23 (pc.) ma; quae S | qua2] *quia H1 Mn Y P23 So1 X ma | promisit] misit H1; pro
24 implebit V2 A | promisit Y P23 X 25 Christo D 26 convertuntur H1 (ac.) Mn Y P23 So1 | et om.
26sq. misericordia F F2 P23 (pc.)
27 veritate F P23 | promissis]
2 | credunt H1 Mn Y P23 So1
dimissis F F2 H1 28 operantur 2 Y P23 X
2/12/15 7:24 PM
80 | S. Augustini
SERMO IV
(1.) Quis est, carissimi, qui domino dicit: tu praecepisti mandata tua
custodire nimis. utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata
tua? Quis est qui haec dicit, nisi unumquodque membrum Christi vel potius universum corpus Christi? Et quid est tu praecepisti mandata tua custodire nimis?
Utrum nimis praecepisti, an nimis custodire? Quodlibet horum intellegamus,
contra illam memorabilem nobilemque sententiam hoc dictum videtur, quam Graeci
cc 1674 laudant in sapientibus suis, et Latini laudando consentiunt: Ne quid nimis.
Si enim hoc verum est, ut ne quid nimis fiat, quomodo verum est quod hic
dicitur: tu praecepisti mandata tua custodire nimis? Quando deus aliquid vel
nimis praecipere vel nimis custodire vellet, si omne nimium reprehensione dignum
esset? Diceremus ergo nos nulla Graecorum sapientium auctoritate terreri, intuentes
quod scriptum est: Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi? Et potius istam
sententiam falsam esse crederemus, qua dictum est: Ne quid nimis, quam divinum
eloquium, ubi legimus atque cantamus: tu praecepisti mandata tua custodire
nimis, nisi nos, non Graeca elatio, sed vera ratio revocaret.
Nimis quippe dicitur quidquid plus fuerit quam oportet. Nam parum et
nimium duo sunt inter se contraria. Parum est quod minus est quam oportet;
nimium plus quam oportet. Horum in medio modus est, quod dicitur: Satis est.
Cum utique utile sit in vita et moribus, ut amplius quam oportet nihil omnino
faciamus, profecto veram esse sententiam Ne quid nimis fateri potius quam negare
debemus.
Sed aliquando Latina lingua hoc verbo sic abutitur, ut nimis pro eo quod est
valde, et positum inveniamus in litteris sacris, et ponamus in sermonibus nostris.
Nam et hic, tu praecepisti mandata tua custodire nimis, nonnisi valde intel-

8 nimis des. K 23 sed inc. K
CXVIII,IV,1,1 tu inc. K w
CXVIII,IV,1,8 cf. Arist. rhet. 1389b; Ter. And. 61; Auson. lud. sept. sap. 155 13 1 Cor. 1,20
CXVIII,IV,1,1 quis] quid Mn Y P23 | est] iste add. F F2 | carissimi] fratres praem. H1 2 custodire (cf.
i. XVI,3,3)] custodiri S An3 (pc.) C1 D X ma 3 respicio F F2 G H1 Mn Y P23 So1 4 hoc Mc2 F2 Y P23
D ma | unumquotque H1 So1; unumquoque S C1 5 corpus] membrum H1 Mn So1 | custodiri F N (pc.)
6 utrum] autem add. F F2 | custodiri C1
An3 C1 D X Psalt. Ver. Prosp (ed.; custodire codd.) ma
7 illam om.
8 ne om. Mn So1
9 fiet H1 Mn
Mn Y P23 D So1 ma | eorum An3 Mn D So1
10 custodiri S An3 C1 D X ma 11 praecipere ; praeciperet cett. ma | custodiri S N (pc.) An3 (pc.) C1
Mn D So1 X ma | vellet om. Y P23 12 esse So1 | terreri] teneri lo ma 14 qua] quia A (lnp. N) H1
Mn So1 15 custodiri F S An3 C1 D X ma; lnp. N 18 intra 19 nimium] et praem. S C1 Y P23 D
X ma; quod add. G P6; est quod add. T | plus] est add. H1 Mn D So1 | modis V2 | est1 om. F F2 | qui 2
20 itaque V2 S P6 C1 Mn D ma 23 verbum F F2
H1 (pc.); quo V2 (pc.) G (pc.) T Mn | sat S C1 X ma
sic] si 24 et1 om. G (pc.) K P6 So1 25 custodiri F F2 S N An3 C1 Y D X ma
2/12/15 7:24 PM
v. 46
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,IV,1 2 | 81
30
10
15
legimus, si recte intellegimus; et nimis te diligo, si alicui carissimo dicimus, non

utique plus quam oportet, sed valde nos diligere intellegi volumus. Denique illa
Graeca sententia non habet hoc verbum, quod hic legitur: ibi enim est , quod est
nimis; hic est autem , quod est valde. Sed aliquando, ut diximus, nimis
pro eo quod est valde et dictum invenimus et dicimus. Unde nonnulli etiam Latini
codices non habent tu praecepisti mandata tua custodire nimis, sed valde.
Valde itaque praecepit hoc deus, et valde oportet dei custodire mandata.
(2.) Sed humilis pietas vel pia humilitas et fides non immemor gratiae quid
adiungat attendite: utinam inquit dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. Praecepisti quidem tu, sed utinam quod praecepisti fiat mihi. Ubi mi 1510
audis utinam, vocem optantis agnosce; et agnita voce optantis, depone superbiam
praesumentis. Quis enim se dicat optare quod sic habet in arbitrii potestate, ut nullo
indigens adiumento id possit efficere? Ergo si optat homo quod praecipit deus, ut det
ipse quod praecipit rogandus est deus. A quo enim optandum est, nisi ab illo, a quo
patre luminum omne datum optimum et omne donum perfectum, sancta scriptura cc 1675
teste, descendit?
Propter eos autem qui putant hoc solo nos ad faciendam iustitiam divinitus
adiuvari, quod dei praecepta nobis in notitiam perferuntur, ut ea cognita, iam sine
ulla dei gratia, solis nostrae voluntatis viribus impleantur, non optavit dirigi vias
suas ad custodiendas iustificationes dei, nisi iam eius acceptis ipso praecipiente
mandatis. Ad hoc enim pertinet quod praemisit tu praecepisti mandata tua
custodire nimis, tamquam diceret: Iam legem accepi, iam novi; tu enim praecepisti mandata tua custodire nimis, et mandata tua sancta et iusta et bona, sed
peccatum per bonum mihi operatur mortem nisi adiuvetur gratia. utinam ergo
dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas.
29 sed inc. K 2,5 praesumentis des. K 17 utinam inc. K
27 volumus des. K
2,8sq. Iac. 1,17 16sq. mandata2 mortem] cf. Rom. 7,12sq.

26 recte] certe H1 Mn So1 | si2 om. 27 diligi 2 28 ubi X | est enim tr. V2 P6 | aaN D X; agan
29 C P6; sphodra V2 Mc2 H1 So1; sfodra An3 (im.) P6 (sl.);
S C1 H1 Mn Y P23 D (pc.) So1
spohdra Mn; spodra F F2 D; sphoda S C1 Y P23 29sq. sed valde om. 29 dixi Mn So1 | nimis2
om. C1 H1 (pc.) Y 30 valde] nimis add. 31 praecepisti] mandasti 2 | custodiri F (pc.) An3 C1
Y D X ma 32 praecipit K | custodire dei tr. | custodiri N (pc.) An3 (pc.) C1 X ma
2 inquit om. F F2 H1 So1
2,1 vel] et F F2 P23 | humilitas] mandata add. Y P23 X | quod H1 Mn So1
3 tu om.Y P23 4 cognita 2 5 praesumentis] deprimentis 2 | se om. Y P23 | dicit F F2 X | potesta6 posset 2 | praecipit] praecepit F S N P6 Y P23 X | praecipit deus om. H1 Mn So1
tem H1 So1
7 praecipit] praecepit An3 Mn Y P23 So1 | deus] praecepit deus add. T H1 Mn D; quod praecepit deus
add. So1 | optandus F F2 Y 8 perfectum] desursum est add. F F2 10 faciendum T H1 11 praecepta dei tr. Y P23 | proferuntur Mn ma 12 optabit ; optabat H1 Mn So1; optat hic T ma 13 ad
om. H1 Y So1 14 promisit V2 F2 15 custodiri F (pc.) S An3 C1 H1 Y D X ma | accepi iam] acceptam
V2 Mc2 16 custodiri S N An3 C1 H1 Y P23 D X ma | et2 om. Mc2 17 operabitur Mn D So1 | adiuvet V2 Mc2 P6 D So1; adiuvet tua C1 (pc.) ma
2/12/15 7:24 PM
82 | S. Augustini
(3.) tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua. Mandata dei
sive cum leguntur sive cum memoria recoluntur, tamquam speculum intuendum est,
secundum apostolum Iacobum dicentem: Si quis auditor est verbi et non factor, hic
comparabitur viro consideranti vultum nativitatis suae in speculo; consideravit enim
se et abiit, et statim oblitus est qualis fuerit: qui autem perspexerit in legem perfectam
libertatis et permanserit, non auditor obliviosus factus, sed factor operis, hic beatus in
facto suo erit. Talem se iste vult esse, ut inspiciat tamquam in speculo mandata dei et
non confundatur, quia non auditor tantum eorum vult esse sed factor. Propterea
optat dirigi vias suas ad custodiendas iustificationes dei. Unde dirigi, nisi gratia dei?
Alioquin legem dei habebit, non ubi gratuletur sed ubi confundatur, si voluerit
mandata inspicere, quae non facit.
(4.) confitebor inquit tibi, domine, in directione cordis, in eo quod
didicerim iudicia iustitiae tuae. Non est peccatorum confessio ista sed laudis,
sicut ait etiam ipse in quo peccatum nullum erat: Confiteor tibi, pater, domine caeli et
terrae, et sicut scriptum est in libro ecclesiastico: Haec dicetis in confessione: opera
domini universa quoniam bona valde.
confitebor inquit tibi in directione cordis. Utique si dirigantur viae meae,
confitebor tibi, quoniam tu fecisti, et tua laus est ista, non mea. Tunc enim confitebor in eo quod didicerim iudicia iustitiae tuae, si directum cor habebo, directis
videlicet viis meis ad custodiendas iustificationes tuas. Nam quid mihi proderit quod
ea didicerim, si corde perverso vias habebo pravas? Non enim laetabor in eis, sed
accusabor ab eis.
mi 1511
(5.) Deinde adiungit: iustificationes tuas custodiam. Quae omnia ex illo
cc 1676 utique connectuntur quod ait: utinam dirigantur viae meae ad custodiendas
iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata

10 alioquin inc. K 4,2 laudis des. K 6 si inc. K 5,2 meae des. K
3,9 dei1 des. K
3,3 7 Iac. 1,23 25 4,3sq. Mt. 11,25 4sq. Sir. 39,20sq.

3,3 Iacobum apostolum tr. F2 P6 | est adiutor tr. lo ma 5 lege perfecta F2 Gt (pc.) C1 (pc.) Mn 7 talem se] talis et 2; talem et V2 ; tales K | specula 2; speculum 2 H1 Y P23 D 8 eorum tantum tr. K
Mn D w ma
10 legem] in legem K H1; in lege Mn So1 | non habebit tr. P6 X; non habebit non
11 conspicere F2 X
4,1 inquit om. F F2 K Mn | tibi domine inquit tr. Mc2 An3; tibi inquit domine tr. | cordis] mei add. T H1
Y P23 So1 X 3 ait erat om. 2 | confitebor A S N C1 H1 Mn So1 ma | pater om. 2 S | domine pater tr. T
Mn 3sq. caeli ecclesiastico om. 2 4 haec] et sic 2 H1 (pc.) 5 quoniam om. 2 An3 (pc.) P6
H1 (pc.) | valde bona tr. H1 Y P23 6 confitebor cordis om 2 | tibi inquit tr. Mn D So1 | cordis] mei
add. C1 (pc.) Y P23 D X | utique] utinam F F2 | si] ergo add. K 8 habeo V2 Mc2 P23 9 videlicet
om. 2 P23 | nam quid] numquid T X 10 eam H1 So1 | habeo N An3 P6 P23 D X; abibo lo ma
5,2 connectitur 2 | quo H1 Mn Y D So1 w | utinam om. F F2 3sq. dum tua] et reliqua 2
2/12/15 7:24 PM
10
v. 7
10
v. 8
in psalm. CXVIII,IV,3 5 | 83
tua, et confitebor tibi in directione cordis, et iustificationes tuas custo5 diam.
Sed quid est quod sequitur: ne derelinquas me usque valde, vel, sicut
nonnulli codices habent, usque nimis, pro eo quod est valde nam hoc verbum
Graecum est et hic, id est , quasi relinqui se a domino velit, sed non usque
valde? Absit! Sed quia reliquerat deus mundum merito peccatorum, usque valde
10 illum reliquisset, si ei nec tanta medicina profuisset, hoc est gratia dei per Iesum
Christum dominum nostrum; nunc vero secundum istam orationem corporis Christi,
non eum reliquit usque valde, quia deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi.
Potest hoc etiam sic intellegi, ut eius ista sit vox, qui cum dixisset in abundantia
sua: Non movebor in aeternum, velut sua virtute confidens, ut ostenderet ei deus
15 quod non merito eius, sed in voluntate sua praestiterat decori eius virtutem, avertit
ab eo faciem suam, et factus est conturbatus. Inveniens ergo se, nec iam praesumens
de se, clamat: ne derelinquas me usque valde. Si enim dereliquisti, ut sine adiutorio tuo infirmus appaream, noli usque valde, ne peream. tu ergo praecepisti
mandata tua custodire nimis: iam de ignorantia me excusare non possum; sed
20 quoniam infirmus sum, utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua, tunc
confitebor tibi in directione cordis, in eo quod didicerim iudicia iustitiae
tuae, tunc iustificationes tuas custodiam; et si dereliquisti me, ne gloriarer in
me, noli usque valde, et iustificatus abs te gloriabor in te.

8 quasi inc. K 12 sibi des. K
6 sed inc. K | valde des. K
5,10sq. Rom. 7,25 12 2 Cor. 5,19 13 16 qui conturbatus] cf. Ps. 29,8 14 Ps. 29,7 24 iustificatus gloriabor] cf. Rom. 8,30
4 directione cordis] et cetera 2 6 est om. 2 | usque valde] usquequaque P6 w 6sq. sicut
habent om. 2 7 nam om. H1 (ac.) Mn So1 8 et est2 om. F F2 | id om. | C P6; sphodra
G S C1 Mn Y P23; spodra H1 D X (im.); C X; phodra V2 Mc2 A; podra F F2 | se relinqui tr. N (pc.) H1
Mn So1; relinquisse V2 F F2 S; relinquisset A; reliquisse Gt An3 Y P23
|
a domino] dominum
8sq. usque valde] usquequaque K P6 9 relinquerat S C1 H1 Y; reliquerit A (pc.) G K An3 | valde2 om.
11 *vere 12 usque] ad add. N Gt H1 Y P23 (pc.) So1 13 etiam hoc tr. Mn D | qui om. H1 So1;
qua Gt An3 15 sua] eius T Y P23 D 16 suam om. Y P23 17 usque om. Y P23 18 ergo] enim
P23 X 19 custodiri S C1 D X ma 21 respicio H1 Mn Y So1 22 tibi om. F F2 23 ne om. F
F2 24 glorificabor H1 Mn Y So1
2/12/15 7:24 PM
84 | S. Augustini
SERMO V
(1.) Hos versus, carissimi, isto consideremus in psalmo et, sicut dominus donat,
eius sacras litteras perscrutemur: in quo corrigit iuvenior viam suam? in
custodiendo verba tua. Interrogat se et respondet sibi. in quo corrigit iuvenior viam suam? Hucusque interrogatio est. Deinde responsio: in custodiendo
verba tua. Sed hoc loco custoditio verborum dei intellegenda est operatio praeceptorum. Frustra enim custodiuntur memoria, si non custodiuntur et vita. Nam
quidam verba dei tenendo agunt ne obliviscantur, nec agunt vivendo ut corrigantur.
cc 1677 Non autem ait iste: In quo exercet iuvenior memoriam suam?, sed in quo corrigit
viam suam? Atque ad hoc respondit: in custodiendo verba tua. Neque ullo modo
dicenda est via correcta, quamdiu est vita perversa.
(2.) Sed quid sibi vult iste iunior? Potuit enim dicere: In quo corrigit homo
viam suam?, aut: In quo corrigit vir viam suam? Quod plerumque in scripturis ita
ponitur ut a sexu honoratiore homo intellegatur, modo locutionis quo significatur a
mi 1512 parte totum. Neque enim et femina non beata quae non abiit in consilio impiorum,
ubi tamen dictum est: Beatus vir. Hic vero nec homo ait, nec vir, sed iuvenior.
Numquid desperandus est senior? Aut in alio corrigit etiam senior viam suam quam
custodiendo verba dei? An forte admonitio est, qua aetate potissimum fieri debeat,
secundum illud quod alibi scriptum est: Fili, a iuventute tua excipe doctrinam, et
usque ad canos invenies sapientiam?
Est et alius intellectus, ut ille hic agnoscatur filius evangelicus iunior, qui profectus a patre in regionem longinquam, effudit substantiam suam vivens cum
meretricibus prodige; et posteaquam porcos pavit, egestatem famemque perpessus,
reversus est ad semetipsum et dixit: Surgam, et ibo ad patrem meum. In quo enim
correxit viam suam? In custodiendo verba dei, quae tamquam panem paternum
esuriens concupivit. Neque enim corrigeret viam suam frater eius senior, qui patri

CXVIII,V,1,2 in1 inc. K
2,2 aut des. K | vir inc. K 4 totum des. K 7 an inc. K 10 intellectus des. K
2,5 Ps. 1,1 8sq. Sir. 6,18 10 filius evangelicus] cf. Lc. 15,12 29 13 Lc. 15,18
CXVIII,V,1,1 deus 2 iuvenior (ita et Prosp)] iunior N Gt C1 Y P23 X Psalt. Ver. ma | suam om. S
C1 3 et om. Mn So1 | respondit 3sq. iunior Mc2 N Gt C1 Y P23 X ma 4 hoc usque V2 F S
5 custoditio] *custodia H1 (pc.); custodio S C1
6 custodiuntur2] custodiantur 2 lo ma
7 quidem S An3 C1 X 8 iunior N Gt C1 Y P23 X ma | memoriam] viam (ac. uv. N) Y P23 | memoriam
9 respondet T lo ma
suam] viam suam vel memoriam suam F F2 | corriget ; iuvenior add. F F2
10 vita] via Gt (ac.) Y
2,1 iuvenior An3 D 2 aut suam2 om. G Mn | vir om. F F2 A Y P23 3 honoratiori Gt C1 (pc.) Mn X
quod H1 Mn 3sq. a parte] aperte A Mn So1 4 et] est A (pc.) G 5 vero] tamen 2 H1 (pc.) | sed]
6 numquid] nam quid Gt (ac.) T Y P23 | etiam] et tamen
nec F2 Y | iunior S C1 Y P23 X ma
7 custodiendo H1 (pc.); in praem. cett. ma | verbo H1 Mn 8 alibi om. F2 Mn 12 postea quia
Gt (ac.); posteaque N (ac.); quia Mn | pavit porcos tr. An3 D | famem C1 Y X 14 correxerit H1 So1 | in
; nisi praem. cett. ma | panem] tamquam add. V2 15 corriget G; corrigit T Mn
2/12/15 7:24 PM
v. 9
10
10
15
in psalm. CXVIII,V,1 3 | 85
20
25
v. 10
5
10
suo dixit: Ecce tot annis servio tibi, et numquam mandatum tuum praeterii. Iunior
ergo ille correxit viam suam, quam se ita depravasse perversamque habuisse confessus est, ut patri diceret: Iam non sum dignus vocari filius tuus.
Tertius quoque mihi intellectus occurrit, quem quidem ego, quantum pro modulo meo sapio, duobus superioribus antepono, ut senior agnoscatur vetus homo et
novus iunior: senior, qui portat imaginem terreni hominis; iunior, qui caelestis, quia
non primum quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale. Sit ergo licet
quilibet, quantum ad aetatem pertinet corporis, annosa vetustate decrepitus, iunior
erit ad deum percepta gratiae novitate conversus; et in hoc corrigit viam suam, in
custodiendo verba eius: hoc est verbum fidei quod praedicamus, et ipsa est fides quae
per dilectionem operatur.
(3.) Sed iste iunior populus, gratiae filius, homo novus, cantator cantici novi,
heres testamenti novi, iste iunior non Cain sed Abel, non Ismahel sed Isaac, non
Esau sed Israel, non Manasses sed Ephraem, non Heli sed Samuhel, non Saul sed
David, quid adiungat attendite: in toto inquit corde meo exquisivi te; ne cc 1678
repellas me a mandatis tuis. Ecce orat ut adiuvetur ad custodienda verba dei,
in quo dixerat viam suam corrigere iuniorem. Nam utique hoc est: ne repellas me a
mandatis tuis. Quid est enim a deo repelli, nisi non adiuvari? Mandatis quippe eius
rectis atque arduis humana non contemperatur infirmitas, nisi praeveniens eius
adiuvet caritas. Quos autem non adiuvat, hos merito perhibetur repellere, tamquam
flammea framea prohibeantur indigni, ne manum extendant ad arborem vitae. Quis
est autem dignus, ex quo per unum hominem peccatum intravit in mundum et per
peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccaverunt? Sed
indebita dei misericordia sanatur debita nostra miseria. Nam iste qui loquitur et

K 3,1 sed inc. K 2 novi des. K 4 quid inc. K 5 dei des. K
des. K
20 ut inc. K 25 eius des.

6 nam inc. K 7 adiuvari
16 Lc. 15,29 21 qui1 caelestis] cf. 1 Cor. 15,49 22 1 Cor. 15,46 25 Rom. 10,8 25sq. Gal. 5,6
3,1 cantici novi] cf. Ps. 32,3; 39,4; 143,9; Apoc. 5,9 2 non1 Abel] cf. Gen. 4,1 16 | non2 Isaac]
cf. Gen. 21,10; Gal. 4,30; Rom. 9,7 9 2sq. non3 Israel] cf. Rom. 9,10 13 3 non1 Ephraem] cf.
Gen. 48,13 20 | non2 Samuhel] cf. 1 Reg. 3 3sq. non3 David] cf. 1 Reg. 13,13sq. 10 flammea
vitae] cf. Gen. 3,24 11sq. Rom. 5,12
16 anni F F2; annos P6 | praeterivi Mc2 P6 Mn X 17 ille om. 19 intellectus mihi tr. F F2 P6 H1
Mn So1 X ma 20 meo om. F F2 21 senior om. K | iunior qui] iuniorque 22 primum] prius
H1 Mn Y P23 D So1 X ma | postea spiritale om. H1 Mn So1; quod add. P6 D So1 | sit] si F F2 So1 23 annos
a F2 K An3 C1 Y | decrepita 2 | iunior] tamen add. Y P23 24 ad deum] a deo H1 Mn So1; apud deum
2 H1 (pc.) | conversus om. H1 Mn So1 (ac.) | corrigit] iuvenior add. N An3 H1 (ac.) Mn So1; iunior add. Gt
C1 (sl.) Y P23 X
3,1 cantor F Mn | novi cantici tr. lo ma 2 iste] est add. V2 F F2 3 Manasse S C1 | Effrem S Y So1;
Efrem A C1; Ephrem Mn 4 inquit om. K T 6 in om. F F2 7 deo] mandatis K | mandatis2] a
praem. F F2 8 temperatur F F2 9 adiuvet H1 Mn | prohibetur | tamquam] et praem. T H1 Mn Y
P23 So1 12 pertransit cc 13 debita] et praem. F F2 | qui om. An3 H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
86 | S. Augustini
dicit: in toto corde meo exquisivi te, et hoc unde posset, nisi eum aversum ad se
mi 1513 ipse converteret, cui dicitur: Deus, tu convertens vivificabis nos, et ille perditum 15
quaereret, et errantem ille revocaret, qui dicit: Quod perierat requiram, et quod
erraverat revocabo?
(4.) Inde est quod et corrigit viam suam in custodiendo verba eius, illo regente,
illo faciente; neque enim per se ipse posset, cum Hieremias propheta fateatur et
dicat: Scio, domine, quoniam non est hominis via eius, neque vir ibit et corriget viam
suam. A domino quippe hoc etiam iste superius optavit, ubi ait: utinam dirigantur
viae meae, et hic ubi addidit: in corde meo abscondi eloquia tua, ut non
peccem tibi, continuo divinum quaesivit auxilium, ne in corde eius dei eloquia
sine fructu absconderentur, nisi opera iustitiae sequerentur.
Cum enim hoc dixisset, adiunxit: benedictus es, domine; doce me iustificationes tuas. doce dixit, quomodo eas discunt qui faciunt, non quomodo hi
qui, ut habeant quod loquantur, tantummodo meminerunt. Nam utique iam dixerat:
in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. Quid ergo adhuc ea
quaerit discere, quae abscondita iam custodit in corde? Quod utique non fecisset,
nisi ea didicisset. Utquid ergo addidit et dicit: doce me iustificationes tuas, nisi
quia eas vult faciendo discere, non loquendo vel memoria retinendo? Quoniam ergo,
sicut in alio psalmo legitur: Benedictionem dabit qui legem dedit, ideo benedictus
es, domine; doce me inquit iustificationes tuas. Quia enim in corde meo abscondi
eloquia tua, ut non peccem tibi, legem dedisti, da etiam benedictionem gratiae, ut
faciendo discam quod intimando iussisti.
Haec satis sint, ut vestrae mentes sine fastidio nutriantur. Alium sermonem
desiderant quae sequuntur.

nerunt des. K 13 utquid inc. K 14 retinendo des. K
4,5 in inc. K
10 memi-
15 Ps. 84,7 16sq. Ez. 34,16 4,3sq. Hier. 10,23 4sq. Ps. 118,5 15 Ps. 83,8
14 adversum 2 H1 Mn So1 | ad se] a se praem. F (pc.) Y (pc.) P23 15 ipsum F Y P23 | convertens] conversus An3 X 16 et1 om.
4,1 eius] dei H1 (ac.) Mn Y P23 D So1 ma 2 ipsum G (pc.) Y (pc.) P23 3 est om. S Gt An3 (ac.) C1
Y (ac.) X | hominis est tr. P6 C1 (est sl.) | corrigit T Mn Y; corrigat H1 5 ut non] uti ne V2 ; et ne
6 divinum quaesivit] divinumque sibi H1 Mn So1 8 cum] cui 9 doce om. S C1 | ea H1 Mn So1 | dicunt Mc2 An3 X | hii K T Mn So1 9sq. hi qui] iniqui 2 11 ut non] uti ne V2 (pc. G) S C1; ut ne G
C1 (pc.) 13 eas F F2 | addit V2 H1 (pc.) X ma 14 discernere Mc2 (pc.) K 16 inquit om. F F2 P6
qui T H1 Mn So1
17 ut non] uti ne V2 S C1; ut ne H1
18 discant
19 nostrae Mn So1
20 desiderant] desiderent P6 P23; et praem. Gt P6
2/12/15 7:24 PM
v. 11
v. 12
10
15
20
in psalm. CXVIII,V,3 CXVIII,VI,1 | 87
SERMO VI
v. 13
10
15
20
cc 1679
(1.) Initium sermonis huius est nobis, in psalmo de quo disputamus, hic versus:
in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui. Quid est hoc, dilectissimi?
Quid est hoc? Quis omnia iudicia dei enuntiare possit, cum vestigare non possit? An
vero cum apostolo exclamare dubitamus: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae
dei. Quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et investigabiles viae eius! Dominus dicit:
Adhuc multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Et quamvis continuo
promiserit eis omnem veritatem per spiritum sanctum, clamat tamen beatus Paulus:
Ex parte scimus, ut intellegamus spiritu quidem sancto, unde pignus accepimus,
perduci nos ad omnem veritatem, sed cum, in alia vita post huius vitae speculum et
aenigmata, facie ad faciem venerimus.
Quomodo ergo iste dicit: in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui? Et
ille hoc dicit qui paulo ante, superiore versu proximo, dixerat: doce me iustificationes tuas. Quo pacto igitur enuntiavit omnia iudicia oris eius, qui vult adhuc
discere iustificationes eius? An iudicia quidem cuncta iam noverat, iustificationes
autem adhuc discere cupiebat? Hoc vero est mirabilius, si iam sciebat inscrutabilia mi 1514
dei, et ea quae hominibus praecepit facienda nesciebat. Iustificationes enim sunt,
non dicta, sed facta iustitiae, opera scilicet iustorum, quae imperat deus: ideo autem
dei dicuntur, quamvis a nobis fiant, quia nisi ipso donante non fiunt. Iudicia porro
dei sunt, quibus ab eo mundus et nunc et in fine saeculi iudicatur. Sed cum eloquiis
dei omnia contineantur, et iustificationes videlicet et iudicia, cur quaerit adhuc iustificationes discere, qui eloquia dei se abscondisse dicit in corde? Ait enim: in corde

CXVIII,VI,1,2 in inc. K
3 possit1 des. K 13 quo inc. K 14 eius des. K 16 iustificationes inc. K 17 deus des. K
18 iudicia inc. K 20 iudicia des. K
CXVIII,VI,1,4sq. Rom. 11,33 6 Io. 16,12 7 promiserit sanctum] cf. Io. 16,13 8 1 Cor. 13,9
9sq. speculum faciem] cf. 1 Cor. 13,12 12sq. Ps. 118,12 19 21 eloquiis corde1] cf. Ps. 118,11
21 24 Ps. 118,11 13
CXVIII,VI,1,1 est in psalmo huius nobis tr. 2 enuntiavi (ita et Psalt. Ver. Prosp)] pronuntiavi 2
Mn Y P23 So1 X w Psalt. Ga. | est hoc] hic Y P23 3 iudicia] oris add. F F2 | cum] iam add. Y P23 | investigare Mc2 S C1 H1 Mn P23 So1 X ma
4 dubitavimus H1 Mn; dubitabimus So1
5 inscrutabilia]
8 spiritum quidem sanctum F F2;
incomprehensibilia P6 Y P23 | sunt om. Mn So1 | dixit Mc2 F2
quidem spiritum sanctum F (pc.) Y (pc.) P23 | accipimus Mc2 T (pc.) H1 (pc.) Y (pc. uv.) 9 perducere Y
P23 | aliam vitam V2 ma | speculum] saeculum 10 aenigmata] aenigma C1 (pc.) D X lo ma; venerimus et add. lo ma | venerimus] viderimus T X (pc.) lo ma 11 ergo om. 2 Gt P23 | pronuntiavi Y
12 dixit C1 X | superiori C1 (pc.) Mn X
13 igitur om. 2 K X; ergo P6 | annuntiavit F F2
P23
17 iustorum] iusta F (pc.) Y P23
18 porro]
15 *esset H1 Mn D So1 X | scrutabilia Mn Y So1
quippe 2
19 mundus] est add. S | et1 om. S H1 (pc.) | finem S C1 H1 So1 X | iudicantur V2 F F2
A (ac.) 20 domini F F2 | continentur 2 | adhuc om. H1 Mn Y P23 21 quia G H1 Y | domini F F2
in corde (cordis Mn) se abscondisse dicit tr. H1 Mn So1 | in corde dicit tr. ma
2/12/15 7:24 PM
88 | S. Augustini
meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. Tunc secutus adiunxit: benedictus es, domine, doce me iustificationes tuas. Ac deinde: in labiis meis inquit
enuntiavi omnia iudicia oris tui. Videntur quidem duo ista inter se non esse
contraria, immo esse potius amica atque coniuncta, ut, quoniam in corde suo abscondit eloquia dei, in labiis suis iudicia eius enuntiet: Corde enim creditur ad
iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Sed quod inter haec duo medium
posuit: benedictus es, domine, doce me iustificationes tuas, quomodo conveniat homini cuius in corde iam sunt eloquia dei, et qui labiis suis enuntiavit omnia
cc 1680 iudicia dei, ut adhuc velit discere iustificationes dei, non invenitur, nisi ut eas
discere velle intellegatur faciendo, non memoria retinendo et loquendo; et id a
domino demonstravit debere nos petere, sine quo nihil possumus facere.
Sed hoc ante istum alio iam sermone tractavimus; nunc vero quomodo se dixerit
omnia iudicia oris dei in labiis suis enuntiasse, cum dicta sint inscrutabilia, et de
quorum profunditate alibi scriptum est: Iudicia tua abyssus multa, quantum deus
donat, tractare suscepimus.
(2.) Quid hic ergo intellegamus, attendite. Numquid iudicia dei nescit ecclesia?
Scit plane. Nam scit utique qualibus dicturus sit iudex vivorum et mortuorum:
Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, et qualibus dicturus sit: Ite in ignem
aeternum. Scit, inquam, neque fornicatores, neque idolis servientes, neque illos
atque illos, quos ibi apostolus Paulus enumerat, regnum dei non possessuros; scit
iram et indignationem, tribulationem et angustias in omnem animam hominis
operantis malum, Iudaei primum et Graeci, gloriam vero et honorem et pacem omni
operanti bonum, Iudaeo primum et Graeco. Haec atque huiusmodi iudicia dei
evidenter expressa novit ecclesia; sed non ipsa sunt omnia, cum sint quaedam
inscrutabilia et, sicut multa abyssus, profunda et occulta. An et ipsa nota sunt qui ( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w
24 videntur inc. K
27 salutem des. K 33 quomodo inc. K 34 inscrutabilia des. K 2,2 scit2] inc. K (tr. post 28
ecclesia) 5 possessuros des. K
26sq. Rom. 10,10 32 sine facere] cf. Io. 15,5 33 alio iam sermone] cf. in psalm. 118,V,4 34 Rom.
11,33 35 Ps. 35,7 2,3 Mt. 25,34 3sq. Mt. 25,41 4sq. 1 Cor. 6,9 6 8 iram Graeco] cf. Rom.
2,9sq.
22 ut non] ut ne V2 S; utique ne 2 | tunc] tum V2 S C1 Y P23 ma; om. H1 Mn So1 23 inquit om. F F2
P6
23sq. pronuntiavi inquit Mc2 T 24 pronuntiavi 2 H1 | quidem om. 2 25 ut] aut K
26 suis om. F2 P23 | pronuntiet 2 P6 | corde] et praem. K 27 ad] in K | medio Mc2 F2 28sq. conveniant 2 30 invenietur F F2 31 non memoria retinendo om. F F2 33 iam alio tr. Mc2 F H1 (pc.);
iam in alio F2 | iam om. H1 (ac.) Mn So1 | se] a praem. Mn X 34 pronuntiasse 2 | sunt Mc2 Mn | de
om. V2 (ac.) So1 (ac.) 35 alibi] ab his H1 Mn So1
2,1 ergo hic tr. F F2 H1 Mn D So1 ma | nesciat F F2 2 nam] om. K | utique] enim K 4 illos] illo S C1
5 Paulus apostolus tr. 2 | non *om. V2 Mc2 S Gt (pc.) P6 C1 P23 (pc.) D X ma | possessuros] esse add. Mc2
H1
6 indignationem] et add. 2 C1 | animam] viventem add. V2 (pc.) 2 H1 (pc.)
7 *Iudaeo
7sq. Iudaei bonum om. X
10 inscrutabilia] et praem. 2
Graeco V2 P6 H1 Mn Y P23 D So1
H1 (pc.) | abyssus multa tr. P6 Y (pc.) P23 ma
2/12/15 7:24 PM
25
30
35
10
in psalm. CXVIII,VI,1 3 | 89
15
20
25
v. 14
10
busdam excellentioribus membris hominis huius, qui cum suo capite salvatore totus
est Christus? Inscrutabilia enim fortasse dicta sunt homini, quia viribus suis ea non
potest perscrutari. Sed cur non possit dono spiritus sancti, cuicumque hoc dominus
conferre dignatur? Sic enim et illud dictum est: Deus habitat lucem inaccessibilem; et
audimus tamen: Accedite ad eum, et illuminamini. Quae utique ita solvitur quaestio, mi 1515
ut inaccessibilis sit viribus nostris, accedatur autem ad eum muneribus suis.
Quamquam etsi nemini omnino sanctorum, quamdiu corpus quod corrumpitur
aggravat animam, omnia iudicia dei scire conceditur, quia revera multum est ad
hominem, cum profecto ut aliquid exempli gratia dicam, unde iudiciorum dei
coniciatur immensitas nemo sine iudicio dei sit tardus in animo vel claudus in
corpore, habet tamen unde dicat ecclesia, hoc est populus adquisitionis, et veraciter
dicat: in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui, id est nihil iudiciorum
tuorum tacui, quae mihi per eloquia tua innotescere voluisti, sed omnia prorsus in
labiis meis enuntiavi. Hoc enim mihi videtur significare voluisse, quod non ait:
Omnia iudicia tua, sed: omnia iudicia oris tui, id est quae mihi dixisti, ut per os
eius eloquium eius intellegamus, quod fecit ad nos in revelationibus sanctorum
pluribus et testamentis duobus: quae omnia iudicia usquequaque in labiis suis
enuntiare non cessat ecclesia.
(3.) Deinde subiungit et dicit: in via testimoniorum tuorum iocundatus cc 1681
sum, quasi in omnibus divitiis. Viam testimoniorum dei nihil citius, nihil
certius, nihil brevius, nihilque grandius intellegimus esse quam Christum, in quo
sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Inde et iste ait se iocundatum
vel delectatum in hac via, quasi in omnibus divitiis. Testimonia quippe dei sunt,
quibus quantum nos diligat, nobis probare dignatur. Commendat autem suam
caritatem deus in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis
mortuus est. Cum ergo ipse dicat: Ego sum via, et humilitas eius carnalis nativitatis
atque passionis evidentia sint testimonia divinae erga nos dilectionis, procul dubio
via testimoniorum dei Christus est. Per haec quippe testimonia quae in illo videmus

12 inscrutabilia inc.
K 14 deus inc. Flor 16 suis des. K Flor 22 in inc. K 3,5 testimonia inc. Flor 6 dignatur
des. K 7 quoniam inc. K 10 est des. K
14 1 Tim. 6,16 15 Ps. 33,6 17sq. Sap. 9,15 3,3sq. Col. 2,3 6 8 Rom. 5,8sq. 8 Io. 14,6
12 enim om. 13 praescrutari Mn So1 | spiritu Mc2 Mn 14 sic] si H1 Mn So1 | et1 om. H1 Mn So1
ma | dictum] scriptum 2 15 audivimus 2 | eum] me Mn So1 | ita om. F F2 P6 H1 Mn Y P23 So1 Flor
16 autem om. 2 18 sciri P6 (ac. uv.) H1 (ac. uv.) Mn 19 gratiae Mc2 F2 20 immensitas] *cum
add. F (pc.) H1 (pc.) Mn Y P23 So1 X | dei sit] desit H1 Mn Y | conclaudus F F2 22 labiis] ergo add.
K | pronuntiavi 2 X 23 per om. 2 27 usquequaque om. K 28 et nuntiare K | cessit K
3,2 quasi] sicut 2 | via F S C1 Y P23 X; viae Mn So1
3 intellegamus H1 Mn So1 | Christum om. K
5 ac K H1 | via] vita S C1 X 6sq. deus suam caritatem tr. 2 7 quoniam] quod 8 carnalis]
calix H1 Mn So1 9 evidentia testimonia] evidentius in testimonia K X; evidentias in testimonia S
2/12/15 7:24 PM
90 | S. Augustini
impleta, etiam futura erga nos, quae sempiterna promissa sunt, exspectamus et
speramus implenda: Qui enim proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus
tradidit eum, quomodo non et cum illo omnia nobis donavit?
(4.) Sequitur: in mandatis tuis garriam et considerabo vias tuas.
Quod Graecus habet , Latini interpretes, quidam garriam, quidam
exercebor interpretati sunt, quae duo inter se videntur esse diversa, sed si exercitatio intellegatur ingenii, cum quadam delectatione disputationis, utrumque coniungitur, et quasi ex utroque unum aliquid temperatur, ut non sit aliena ab
huiusmodi exercitatione garrulitas. Solent enim garruli vocari loquaces. Sic autem se
in dei mandatis exercet ecclesia, adversus omnes inimicos fidei Christianae atque
catholicae copiosis doctorum disputationibus garrula, quae tunc fructuosae sunt
disputantibus, si non ibi considerentur nisi viae domini. Universae autem viae domi 1516 mini, sicut scriptum est, misericordia et veritas: quorum duorum plenitudo invenitur
in Christo.
Per hanc suavem exercitationem fit etiam quod adiungit: in iustificationibus
tuis meditabor, non obliviscar verborum tuorum. Ideo utique meditabor,
ut non obliviscar. Unde beatus ille, in primo psalmo, in lege domini meditabitur
die ac nocte.
(5.) In his omnibus quae, ut potuimus, disputavimus, meminerimus, carissimi,
eum qui abscondit in corde suo eloquia domini et enuntiat in labiis suis omnia
cc 1682 iudicia oris eius et in via testimoniorum eius delectatur sicut in omnibus divitiis et,
garriens vel sese exercens in mandatis eius, in mandatis eius considerat vias eius et
meditatur in iustificationibus eius, ne obliviscatur verborum eius, per quae omnia
utique lege dei atque doctrina instructus apparet, orare tamen et dicere: benedictus
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor

13 donavit des. Flor
4,1 sequitur inc. K | garriam des. K 6 solent inc. K 10 veritas des. K 12 in inc. K 15 nocte
des. K
12sq. Rom. 8,32 4,9sq. Ps. 24,10 14sq. beatus nocte] cf. Ps. 1,2
11 nos om. Mn So1 | quae] quo Mn So1 X 13 eum] illum V2 G P6 P23 | et non tr. A H1 So1 (non sl.); et
nunc G
4,2 adolescheso V2 Mc2 S N C1 Y; adolescheco F F2; adulisceco H1; adoliscesso An3 T D; aduliscerso
Mn; aduliscesso Gt; adolicesco P6; adholescheso P23; CC X 3 videtur F F2 3sq. excitatio H1 Mn So1 4 quidam | dilectione 2 | utraque H1 Mn So1 6 vocare N Gt H1 So1 | sic] si H1
So1 7 exerceat F F2 | omnes inimicos adversus tr. 8 garrula] garruli F2 ; est add. 9 disputationibus V2 Y; disputationes Y (pc.) P23 X | si] sed X (pc.) 9sq. universae domini2 om. (ac. K)
C1 (ac.) w ma 9 autem om. 10 sicut om. P6 H1 Mn So1 | quarum duarum 12sq. tuis iustificationibus tr. 2 13 itaque F F2 14 meditabatur V2; meditatur Mc2 F; meditantur F2; meditabor
An3 Y 15 ac] et S C1 H1 Y P23 So1 w
5,2 enuntiavit S C1 H1 (pc.) X | suis om. Y P23 3 eius2 om. 2 | delectatus est 2 H1 (pc.) 4 in
mandatis eius2 om. H1 Mn Y P23 D So1 X ma | considerans 2 5 quem 6 lege] verba H1 Mn
So1 | domini | doctrinam Mn So1 | tamen orare tr. Mc2 T P23
2/12/15 7:24 PM
v. 15
10
v. 16
15
in psalm. CXVIII,VI,3 CXVIII,VII,1 | 91
es, domine, doce me iustificationes tuas, ubi nihil aliud intellegitur poscere, nisi
adiutorium gratiae, ut quod iam novit sermone, discat et opere.
SERMO VII
(1.) Si huius psalmi superiora meministis, carissimi, adiuvare nos debent ad
intellegenda sequentia. Etenim quae tamquam ex unius hominis persona loquuntur,
membra sunt Christi et ad unum caput tamquam unum pertinens corpus. Nempe
superius dixerat: in quo corrigit iuvenior viam suam? in custodiendo verba
v. 17 tua. Ecce nunc apertius, ut id faciat, poscit auxilium: retribue inquit servo tuo,
vivam et custodibo verba tua. Si bona pro bonis sibi retribui postulavit, iam
custodierat verba dei. Non autem dixit: Retribue servo tuo, quia custodivi verba tua,
tamquam mercedem bonam pro bono oboedientiae flagitaret, sed dixit: retribue
servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Quid est aliud quam dicere mortuos ea
10 custodire non posse? Infideles videlicet, de quibus dicitur: Sine mortuos sepelire
mortuos suos. Quapropter si mortuos intellegimus infideles, vivos autem fideles,
quoniam iustus ex fide vivit, nec possunt custodire verba dei nisi fide, quae per
dilectionem operatur, hanc sibi poscit qui dicit: retribue servo tuo, vivam et
custodibo verba tua. Et quoniam ante fidem non homini debentur nisi mala pro
15 malis, retribuit autem deus per indebitam gratiam bona pro malis, hanc retributionem rogat qui dicit: retribue servo tuo, vivam et custodibo verba tua.
Quattuor sunt enim retributiones: aut mala pro malis retribuuntur, sicut deus
ignem aeternum retributurus est impiis; aut bona pro bonis, sicut regnum aeternum
retributurus est iustis; aut bona pro malis, sicut Christus per gratiam iustificat

K 6 tua des. K 7 non inc. K 17 quattuor inc. Flor
CXVIII,VII,1,5 retribue inc.
CXVIII,VII,1,4 superius] cf. in psalm. 118,V,1,2sq. 4sq. Ps. 118,9 10sq. Mt. 8,22 12 Rom. 1,17;
Gal. 3,11 12sq. Gal. 5,6 19sq. iustificat impium] cf. Rom. 4,5
7 ubi] sibi Y P23 8 novit om. 2 | dicat (err. typ.) cc
CXVIII,VII,1,1 vos Mc2 P23 2 loquentur H1 Mn Y So1 3 tamquam] ad add. T H1 Mn Y P23 D So1
pertinent Mc2 T C1 (pc.) H1 Mn P23 D So1
4 iunior S C1 Y P23 X ma
5 ecce nunc om. Mn So1
faciat] fiat F F2 6 vivam] et praem. Y P23 | custodibo (ita et Psalt. Ver.)] custodiam 2 H1 Mn Y P23
So1 X (pc.) w Prosp; custodivi K | verba tua (ita et Psalt. Ver.)] sermones tuos H1 Mn So1 Psalt. Ga. Prosp
7 autem om. K
9 custodiam Mc2 F2 H1 Y P23 D | quid]
postulavit retribui tr. H1 Mn D So1
10 possem N T; possum Mn
*quod praem. Y P23 X ma | diceret V2 F2 | mortuus N (pc.) T Mn So1
videlicet] denique T H1 Mn Y P23 So1 12 custodiri H1 Mn Y D ma | fide2] per fidem F S C1 H1 Mn
D So1 X; fide ex fidem corr. F (pc.) S (pc.) C1 (pc.); fidem F2 | quae om. F F2 13 hac Gt An3 | poposcit H1
So1 14 custodiam 2 H1 Mn Y P23 D So1 X (pc.) | verba tua] sermones tuos 2 | quoniam] quia 2
15 malis1] bonis Y P23 | per indebitam gratiam] pro indebita gratia (gratiam ac. An3) An3 X; perinde
vitam gratiam Mn So1 | bonam F F2 Mn So1 16 retribue] ecce nunc praem. H1 Mn Y P23 So1 X | custodiam 2 H1 Mn Y P23 D So1 17 enim sunt tr. X | enim retributiones sunt tr. H1 Mn D So1 Flor
2/12/15 7:24 PM
92 | S. Augustini
impium; aut mala pro bonis, sicut Iudaeus per malitiam persecutus est Christum.
Harum quattuor retributionum duae priores pertinent ad iustitiam, ut retribuantur
cc 1683 mala pro malis, bona pro bonis; tertia pertinet ad misericordiam, ut retribuantur
bona pro malis; quartam deus nescit: nulli enim malum pro bono retribuit. Haec
mi 1517
autem quam tertio loco posui primitus necessaria est: nisi enim deus retribueret
bona pro malis, nullo modo essent quibus retribueret bona pro bonis.
(2.) Vide illum Saulum, postea Paulum: Non ex operibus inquit iustitiae quae
nos fecimus, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis, et iterum: Qui prius fui blasphemus et persecutor et iniuriosus; sed
misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate, et iterum: Consilium autem do, tamquam misericordiam consecutus a deo, ut fidelis essem, hoc est
ut viverem, quia iustus ex fide vivit.
Mortuus ergo erat per suam prius iniustitiam, antequam viveret per dei gratiam.
Ipsam porro suam mortem sic confitetur: Adveniente autem inquit mandato, peccatum revixit, ego autem mortuus sum, et inventum est mihi mandatum quod erat in
vitam, hoc esse in mortem. Retribuit ergo illi deus bonum pro malo, hoc est vitam pro
morte, talem scilicet retributionem, qualis hic poscitur, ubi dicitur: retribue servo
tuo, vivam et custodibo verba tua. Et vixit et custodivit verba eius, et pertinere
coepit ad aliam retributionem, in qua retribuuntur bona pro bonis, propter quam
dicit: Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi; de cetero reposita
est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus in illa die iustus iudex. Utique
iustus, retribuendo bona pro bonis, quia prius misericors, retribuendo bona pro
malis, quamvis et ipsa iustitia, qua retribuuntur bona pro bonis, non est sine misericordia, quia et hoc scriptum est: Qui coronat te in miseratione et misericordia. Qui
enim dixit: Bonum certamen certavi, quando vinceret, nisi illo donante de quo ait:
Gratias deo, qui dat nobis victoriam per dominum nostrum Iesum Christum? Et qui
cursum consummavit, quando curreret, quando perveniret, nisi illo adiuvante de
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor

2,11 morte des. Flor 14 reposita inc. Flor
2,1 3 Tit. 3,5 3sq. 1 Tim. 1,13 4sq. 1 Cor. 7,25 6 Rom. 1,17; Gal. 3,11
14sq. 2 Tim. 4,7 18 Ps. 102,4 19 2 Tim. 4,7 20 1 Cor. 15,57
25 bonis des. K
8 10 Rom. 7,9sq.
20 *Iudas persecutus est F Y P23 D X Prosp Flor; Iudaei persecuti sunt H1 Mn So1; Iudas et Iudaei
persecuti sunt lo ma 23 bono] bonis 2; malo K | retribuat F F2 24 posui V2 (pc.) K An3 (pc. uv.)
X (pc. uv.); posuit S (uv. An3) C1 H1 Mn Y P23 So1 X (uv.) | est necessaria tr. F F2 D | retribuerit H1 Mn
25 retribuerent Mn So1
2,2 fecimus nos tr. G (pc.) P23 3 primus F F2 3sq. et3 incredulitate] et reliqua 2 5 domino
H1 Mn P23 D So1 ma 7 ergo] enim | prius per suam iniustitiam (iustitiam ac. N) tr. N An3 D ma;
prius per iniustitiam suam tr. Gt; per suam iniustitiam prius tr. X | iustitiam V2 N H1 (pc.) Y P23
8 autem om. F F2 Gt T 9sq. in vita V2 S N Gt P6 Y P23 X; ad vitam 2 H1 (pc.) 10 in morte V2 Gt P6
Y P23; ad mortem 2 11 mortem F F2 12 custodiam 2 H1 Mn Y P23 D So1 X (pc.) 14 consumavi Mc2 F2 20 Iesum Christum dominum nostrum tr. 2 P23 21 consumavit Mc2 S
2/12/15 7:24 PM
20
25
10
15
20
in psalm. CXVIII,VII,1 4 | 93
v. 18
v. 19
5
10
quo ait: Igitur non volentis neque currentis, sed miserentis est dei? Et qui fidem
servavit, quando id faceret, nisi, ut ipse ait, misericordiam consecutus ut fidelis
esset?
(3.) Nusquam ergo se extollat humana superbia: donis suis deus retribuit bona
praemia. Sed iste qui iam orat et dicit: retribue servo tuo, vivam, si penitus esset
mortuus, non oraret; sed ab illo accepit initium bonae concupiscentiae, a quo vitam
poscit oboedientiae. Habebant enim aliquam fidem qui dicebant: Domine, auge nobis
fidem. Ille vero et incredulitatem suam confitebatur, nec fidem diffitebatur, qui cum cc 1684
esset interrogatus utrum crederet, ait: Credo, domine; adiuva incredulitatem meam.
Iam utique vivere incipiens postulat vitam, qui credens orat oboedientiam, non pro
ea servata praemium, sed, ut servetur, auxilium. Vita quippe crescente vivescit per mi 1518
omnem diem, qui renovatur de die in diem.
(4.) Sciens autem verba dei non posse custodiri per oboedientiam, nisi videantur per intellegentiam, hoc quoque orationi addit et dicit: revela oculos meos et
considerabo mirabilia de lege tua. Ad hoc etiam illud pertinet, quod adiungit: inquilinus ego sum in terra (sive, ut nonnulli codices habent: incola
ego sum in terra) ne abscondas a me mandata tua. Quod enim ait superius:
revela oculos meos, hoc postea dixit: ne abscondas a me; et quod ibi dixerat:
mirabilia de lege tua, hoc alio modo repetens ait: mandata tua. Nihil est autem
mirabilius in mandatis dei quam: Diligite inimicos vestros, hoc est retribuite bona pro
malis.
Sed de isto inquilinatu vel incolatu non est sermo coartandus, et ideo non iste de
hac re, sed alius exspectandus et, domino adiuvante, reddendus est.

4,1 sciens inc. K 4 terra des. K 5 ne inc. K 7 tua2 des. K
3,2 praemia des. Flor
22 Rom. 9,16 23sq. misericordiam esset] cf. 1 Cor. 7,25 3,4sq. Lc. 17,5 6 Mc. 9,24 9 renovatur diem2] cf. 2 Cor. 4,16 4,8 Mt. 5,44
22 neque currentis om. Mn So1 23 servabit S | consecutus] sum add. H1 Mn P23 So1 24 essem
2 H1 Mn Y P23 So1 Flor
3 accipit H1 Mn
3,2 penitus] iam add. (pc. T) H1 (pc.) P23 (pc.) D; iam non add. T H1 Mn Y P23 So1
So1 | a quo] quo 2; qui 4 adauge P6 Mn 5 nec diffitebatur om. H1 Mn Y P23 So1 (ac.) | differebatur 2 7 postulavit Mn So1 8 servat Mc2 A
4,1 autem] ergo K; quia add. Mc2 H1 (pc.) | possent Mc2 H1 (pc.) | custodire Mc2 F2 Y P23 2 addidit K
H1 Mn D So1
4sq. sive tua om. 2
5 sum] apud te add. T C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X
6 oculus meus K | a sl. K; om. F F2 7 modo] loco H1 Mn D So1 8 retribuit F F2 10 inquilinato
S C1 11 et om. 2 | est] sermo add. F Y P23 D X
2/12/15 7:24 PM
94 | S. Augustini
SERMO VIII
[De versu psalmi quod dicit: incola ego sum in terra, non abscondas a me mandata tua.
concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore]
(1.) Exspectationi caritatis vestrae de sequentibus huius maximi psalmi sermo

reddendus est ab illo versu, scilicet ubi ait: incola ego sum in terra, ne
abscondas a me mandata tua, sive, ut nonnulli codices habent: inquilinus
ego sum in terra. Quod enim est in Graeco , aliqui nostri inquilinus,
aliqui incola, nonnumquam etiam advena interpretati sunt. Inquilini non habentes propriam domum habitant in alieno; incolae autem vel advenae utique adventitii
perhibentur.
Ubi magna de anima exoritur quaestio. Neque enim secundum corpus dictum
videri potest incola, vel advena, vel inquilinus sum in terra, cum de terra corpus
originem ducat. Sed in hac profundissima quaestione nihil audeo definire. Sive enim
propter animam quae absit ut putetur ex terra merito dici potuerit: inquilinus,
vel incola, vel advena ego sum in terra, sive secundum totum hominem, quia
paradisi aliquando civis fuit, ubi utique non erat qui ista dicebat, sive quod est ab
omni controversia liberius, non omnis homo possit hoc dicere, sed cui patria procc 1685 missa est aeterna in caelis, hoc scio, quia tentatio est vita humana super terram, et
iugum grave est super filios Adam. Verum me plus delectat secundum istam disputare sententiam, ut ideo nos in terra inquilinos vel incolas esse dicamus, quia
supernam patriam, unde pignus accepimus, et quo pervenientes numquam inde
migremus, invenimus. Nam et ille qui in alio psalmo dicit: Inquilinus ego sum apud te
et peregrinus, sicut omnes patres mei, non ait sicut omnes homines, sed dicendo:
Sicut omnes patres mei, iustos procul dubio vult intellegi, qui eum tempore praecesserunt, et in hac peregrinatione gemitu pio supernae patriae suspirarunt. De
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w CXVIII,VIII,1,2 incola inc.
Flor 5 inquilini inc. K 8 ubi des. K 17 ut inc. K 22 suspirarunt des. K
CXVIII,VIII,1,2 ab versu] cf. Ps. 118,19 9 de terra] cf. Gen. 2,7 13 paradisi fuit] cf. Gen. 2,8
15 Iob 7,1 16 iugum Adam] cf. Sir. 40,1 18 pignus accepimus] cf. Eph. 1,14 19sq. Ps. 38,13
CXVIII,VIII,argumentum om. 2 K H1 Mn D So1 ma | de dicit om. V2 | in1 tua] usque V2 H1 | non]
*ne S C1 Y P23 X
1,1 caritati N Gt | magnissimi (magni An3) T Y P23 2 ab] absque H1 Mn So1 | ne (ita et Psalt. Ver.; cf.
supra VII,4,5)] non Psalt. Ga. Prosp ma | ne 3 tua om. 2 3 ut habent om. 2 4 paraecos
V2 ; ppv Mc2; paroecos V2 (pc.) F F2 S C1 Y P23; ahc H1; parecos D; parechos Mn So1;
aokoc X | inquilinum 2 5 incolam Mc2 P6 | advenam Mc2 N Gt H1 Y P23 So1 X 6 aliena G (pc.)
N (pc.) Mn Y P23 ma 10 in om. T H1 Mn Y P23 D So1; de An3 T D | hanc Mn So1 (pc.) | profundissimam
quaestionem H1 Mn So1 11 ex] de 2 H1 (pc.) 12 qui 13 cives V2 Mn | utique ubi tr. 2
14 possit] sit | commissa N Gt H1 Mn Y P23 15 hoc] enim add. V2 (pc.) 2 16 sententiam dispu19 inveniemus K
20 homines om. Mn So1
21 sicut] si S C1 | eo P6 Y P23 X
tare tr. F F2
22 gemitu pio om. 2 | suspiraverunt Mc2 H1; suspirati sunt
2/12/15 7:24 PM
v. 19
10
15
20
in psalm. CXVIII,VIII,1 2 | 95
25
30
35
40
45
quibus scriptum est ad Hebraeos: Secundum fidem mortui sunt hi omnes, cum non
accepissent promissiones, sed longe eas videntes et salutantes, et confitentes quia
hospites et peregrini sunt super terram. Qui enim talia dicunt, ostendunt quia patriam
quaerunt. Et si quidem eius memores essent a qua discesserant, habuissent tempus mi 1519
revertendi; nunc autem meliorem appetunt, id est caelestem. Ideo non confunditur de
his deus vocari deus eorum. Praeparavit enim eis civitatem. Et illud quod legimus:
Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino, potest intellegi hoc non esse
omnium, sed fidelium: Non enim omnium est fides.
Et videmus quid his verbis apostolus iungat. Cum enim dixisset: Quamdiu sumus
in corpore, peregrinamur a domino, per fidem enim ambulamus inquit non per
speciem, ut intellegeremus eorum esse istam peregrinationem qui ambulant per
fidem. Infideles autem, quos deus non praescivit nec praedestinavit conformes
imaginis filii sui, non possunt veraciter dicere se in terra peregrinos, quando ibi sunt,
ubi secundum carnem nati sunt: non enim habent alibi civitatem, ac per hoc non
sunt in terra alienigenae, sed terrigenae. Unde ait alia scriptura de quodam: Posuit
enim apud mortem domum suam et apud inferos cum terrigenis axes suos. Sunt autem
et ipsi peregrini et inquilini non huic terrae, sed populo dei, a quo sunt alienigenae.
Unde credentibus et sanctam civitatem, quae non est de hoc mundo, habere incipientibus apostolus dicit: Igitur iam non estis peregrini et inquilini, sed estis cives
sanctorum et domestici dei. Ipsi ergo sunt cives terreni, qui sunt dei populo peregrini;
qui vero cives sunt in populo dei, ipsi sunt in terra peregrini, quia totus idem
populus, quamdiu est in corpore, peregrinatur a domino. Dicat itaque: incola ego
sum in terra, ne abscondas a me mandata tua.
(2.) Sed qui tandem sunt a quibus deus abscondit mandata sua? Nonne illa
ubique deus voluit praedicari? Utinam quam multis clara, tam multis cara sint. Nam cc 1686

32 domino des. Flor
33 per inc. Flor 34 infideles inc. K 37 terrigenae des. K Flor 38 sunt inc. K Flor 39 alienigenae des. K 42 ipsi inc. K 44 domino des. Flor
23 28 Hebr. 11,13 16 29 2 Cor. 5,6 30 2 Thess. 3,2 31 33 2 Cor. 5,6sq. 34sq. Rom. 8,29
37sq. Prov. 2,18 (LXX) 40 non mundo] cf. Io. 18,36 41sq. Eph. 2,19 2,1sq. illa praedicari] cf.
Mt. 28,19; Mc. 16,15
23 hi] hinc H1 Mn | hi omnes] homines S Y X 26 memores eius tr. F F2 27 de his om. T Mn, del.
An3 (pc.) C1 (pc.) D 29 hoc] et praem. 2 H1 (pc.) 30 est om. S C1 31 quod Mc2 H1 Mn | adiungat
H1 Mn So1 | enim om. H1 (pc.) P23 32 non] et praem. C1 (pc.) H1 Mn D So1 X 34 quos deus om. K
conformes] fieri add. An3 Y D ma 35 imaginem S C1 | se veraciter dicere tr. 36 alibi habent tr.
P23 37 terrigenes A An3 Y So1; terrigene N Gt C1 38 axes] saxos S N Gt; saxa sua An3 39 inquilini et peregrini tr. K | huc A S H1 40 unde] non add. F F2 41 peregrini et inquilini] hospites
et advenae 2 H1 (pc.) 42 sunt2] in add. 43 qui peregrini om. H1 Mn So1 | ipsi sunt] verissime
K 44 peregrinantur V2 F F2; peregrinamur | dicit F F2 X
2,1 sed sua om. | qui] quid 2 | abscondit deus tr. K 2 clara S; sunt add. cett. ma | tam] iam F2
A
2/12/15 7:24 PM
96 | S. Augustini
quid est clarius quam: Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima
tua et ex tota mente tua, et: Diliges proximum tuum tamquam teipsum, in quibus
duobus mandatis tota lex pendet et prophetae? Et quis est quem lateant ista
mandata? Nempe et omnibus fidelibus et plurimis infidelibus nota sunt.
Cur ergo poscit fidelis ne abscondatur sibi quod nec infideli cernit abscondi? An
quia deum nosse difficile est, consequens est utique ut diliges dominum deum tuum
difficile intellegatur, ne aliud pro alio diligatur? Nam proximi facilior videtur esse
cognitio. Omnis quippe homo est omni homini proximus, nec ulla cogitanda est
longinquitas generis, ubi est natura communis, quamquam nec proximum noverat
qui domino ait: Et quis est mihi proximus?, quando illi est propositus homo quidam,
qui descendens ab Ierusalem in Iericho incidit in latrones; cui proximum non fuisse,
nisi qui cum illo fecit misericordiam, ipse qui interrogaverat iudicavit, patuitque in
facienda misericordia neminem alienum esse deputandum ab eo qui diligit proximum.
Sed multi nec seipsos noverunt, quia et seipsum nosse, quemadmodum homo
mi 1520 sibi debet innotescere, non omnium hominum est. Quomodo ergo diligit proximum
tamquam seipsum, qui nescit et seipsum? Non enim frustra ille filius iunior, qui
profectus in regionem longinquam, ubi dissipavit substantiam suam vivens prodige,
ut diceret: Surgam, et ibo ad patrem meum, prius reversus est in semetipsum, nisi
quia tam longe peregrinatus est, ut relinqueret etiam semetipsum. Nec tamen reverteretur ad se, si omni modo nesciret se, nec diceret: Surgam et ibo ad patrem
meum, si penitus ignoraret deum. Quocirca et aliquatenus ista sciuntur et, ut magis
magisque sciantur, non immerito scienda poscuntur.
Quapropter ut sciamus diligere deum, sciendus est deus; et ut sciat homo diligere proximum tamquam seipsum, prius debet diligendo deum diligere seipsum.

5 et2 inc. K 7 abscondi des. K
2,4 teipsum des. K
3sq. Mt. 22,37

4sq. Mt. 22,39sq.
12 Lc. 10,29
12sq. homo latrones] cf. Lc. 10,30
13sq. proximum iudicavit] cf. Lc. 10,37 19sq. filius prodige] cf. Lc. 15,13 21 Lc. 15,18
3 est om. F F2 | diligis V2 A S C1 H1 So1 | et om. N Gt T 4 et1 tua2 om. Mc2 P23 X | diligis V2 F2 A S C1
tamquam] sicut An3 P6 C1 D X 5 quis] quid F F2 | lateant] ante add. F F2 6 et1 om. 2 | pluribus F2
K P6 X
7 poscit] possit H1 Mn So1 | abscondantur F C1 (pc.) H1 Mn Y (pc.) P23 So1 X (abscondanter
ac.) | quae | infidelis 2 8 utique] quid add. F F2 | diligis V2 F (lnp.) F2; diligas Mn So1 X 9 aliud]
alius F F2 | diligatur] intellegatur 2 | facilius 2 | esse videtur tr. H1 ma 11 nec om. 12 mihi]
meus 2 X | illis F F2 | propositus est tr. An3 D 13 descendens V2 S C1 X; descendit N Gt T H1 Mn Y P23
So1; descendebat 2 S An3 P6 D | Hierichum V2 S C1 | incidit] et praem. F2 An3 (pc.) H1 (pc.) Mn Y (pc.) P23
D | proximus non fuisset F F2 14 iudicavitque Gt An3 15 putandum D 17 nec om. Y P23
17sq. seipsum innotescere om. H1 Mn So1 17sq. sibi homo tr. 2 H1 18 est] fides add. Y P23
19 et om. 2
20 regione longinqua F F2 | ubi] ita add.
21 ut om. 2 | priusquam Y P23
25 poscuntur] noscuntur Y P23
26 et om. F Mn So1
27 diligendo deum
24 ista] ita Y P23
debet tr. F F2
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
30
v. 20
5
10
15
20
Quod unde poterit, si nescit deum, si nescit et seipsum? Recte itaque dicitur deo:
incola ego sum in terra; ne abscondas a me mandata tua. Merito namque
absconduntur eis qui non sunt incolae in terra: haec enim mandata etsi audiunt,
non sapiunt, quia terrena sapiunt. Quorum autem conversatio in caelis est, in
quantum hic conversantur, profecto peregrinantur. Petant itaque ne abscondantur
ab eis mandata dei, per quae ab hoc incolatu liberentur, diligendo deum, cum quo in
aeternum erunt, et diligendo proximum, ut illic sint ubi et ipsi erunt.
(3.) Quid autem diligendum diligitur, si ipsa dilectio non diligitur? Unde con- cc 1687
sequenter iste incola in terra, cum dei mandata ne sibi absconderentur orasset, in
quibus dilectio praecipitur vel sola vel maxime, et ipsius dilectionis dilectionem se
velle habere proclamat dicens: concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore. Laudabilis est ista concupiscentia, non damnabilis; non de hac dictum est: Non concupisces, sed de illa qua caro concupiscit adversus
spiritum. De hac autem bona concupiscentia qua concupiscit spiritus adversus
carnem, quaere ubi scriptum sit, et invenies: Concupiscentia itaque sapientiae
deducit ad regnum; et multa alia reperiuntur bonae concupiscentiae testimonia.
Sed hoc sane interest, quod non tacetur quid concupiscatur, quando bona
commemoratur concupiscentia; cum autem non additur quid concupiscatur, sed
sola ponitur, nonnisi mala intellegitur; sicut in hoc quod commemoravi: Concupiscentia inquit sapientiae deducit ad regnum, si non adderet sapientiae, nullo
modo diceret: Concupiscentia perducit ad regnum. At vero apostolus quod posuit:
Concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces, non utique addidit
cuius rei concupiscentiam, vel quid non concupisces certum est enim non intellegi, cum ita dicitur, nisi malam concupiscentiam.
Quid ergo huius anima concupivit? desiderare inquit iustificationes tuas in
omni tempore. Credo nondum eas desiderabat, quando concupivit desiderare. Iustificationes autem facta sunt iusta, id est opera iustitiae. Cum itaque nondum habeat
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 28 recte inc. K 34 erunt2
des. K 3,4 concupivit inc. K Flor 6 non2 des. K 7 de inc. K 13 regnum des. K 14 at inc.
K 16 concupiscentiam des. K Flor | certum inc. K 20 iustitiae des. K
31 Phil. 3,19 | Phil. 3,20 3,6 Ex. 20,17; Rom. 7,7 6sq. Gal. 5,17 8sq. Sap. 6,21 15 Rom. 7,7
28 et om. P6 29 namque] autem 2; itaque P6 Mn 33 quem H1 (ac.) Y P23 | quo] eo 2 34 sint
(scil. proximus, vox ad sensum pluraliter intellegenda, cf. 118,XI,6,28sq.)] sit K An3 (pc.) (pc. P6)
H1 (pc.) ma
3,1 diligendo 2 C1 H1 (pc.) ma | si] et add. V2 (pc.) 2 | si diligitur2 om. H1 (ac.) | dilectione P6 Y
2 absconderetur Mc2 F
4 vellet H1 Mn Y P23
6 concupisces caro om. K | qua] quae S C1 Y
8 sit scriptum tr. F F2 | sit] est S C1 X
9 regnum] perpetuum add. X w
7 qua] quia F So1
11 quod F F2 H1 So1 X (uv.) | sed] si add. Y (pc.) P23
10sq. quando concupiscatur om. Y P23
13 inquit] itaque H1 Y P23 So1 ma | deducit sapientiae2 om. F F2 15 addit Mc2 K H1 (pc.); ait Y
P23 D 16 non1 om. 17 ita] ista H1 Y P23 So1 | mala concupiscentia 2 Mn 20 itaque] utique T
Mn
2/12/15 7:24 PM
98 | S. Augustini
mi 1521 et qui iam desiderat, quam longe ab his erat qui eas adhuc desiderare concupisce-
bat! Et quam longius ab eis sunt qui neque hoc adhuc concupiscunt!
(4.) Mirum est autem quomodo concupiscatur desiderium, nec sit in nobis
cuius iam concupiscentia sit in nobis. Neque enim pulchrum aliquod corpus est,
sicut aurum vel caro aliqua speciosa, quam potest homo concupiscere nec habere,
quia, extra posita, non est in homine. Quis nesciat in homine esse concupiscentiam,
in homine esse desiderium? Cur ergo concupiscitur ut habeatur, quasi forinsecus
inferatur? Aut quomodo haberi eius concupiscentia sine ipso potest, cum sit et
ipsum quid aliud quam concupiscentia? Nam et desiderare procul dubio concupiscere est. Quis est iste mirabilis atque inexplicabilis languor?
Et tamen est. Nam et aegrotus, qui fastidio laborat et vult evadere hoc malum,
cc 1688 concupiscit utique desiderare cibum, dum concupiscit non habere fastidium; sed
hoc fastidium morbus est corporis. Concupiscentia vero qua concupiscit desiderare
cibum, hoc est carere fastidio, in animo est, non in corpore; et habet eam non
gutturis et faucium delectatio, quae fastidio restinguitur, sed recuperandae ratio
sanitatis, qua pellendum esse fastidium providetur. Et ideo non est mirum, si appetit
animus ut appetat corpus, quando appetit animus nec appetit corpus.
Cum autem utrumque animi est et utrumque concupiscentia est, cur non concupisco desiderium iustificationum dei? Quomodo in uno eodemque animo meo
habeo concupiscentiam desiderii huius et ipsum non habeo desiderium? Aut quomodo ista duo sunt et non unum? Utquid enim concupisco desiderare iustificationes,
ac non ipsas iustificationes potius quam earum desiderium concupisco? Aut quo
pacto possum iustificationum desiderium concupiscere et ipsas iustificationes non
concupiscere, cum ideo earum desiderium concupiscam, quia ipsas habere cupio?
Quod si ita est, iam ipsas utique concupisco.
Quid igitur opus est ut earum desiderium concupiscam, cum iam id habeam et
habere me sentiam? Non enim possem concupiscere desiderium iustitiae, nisi con-

21 adhuc eas tr. Mn D So1
4,2 concupiscentia iam tr. lo ma | aliquid 2 S
4 quia] qui H1; quae Mn | concupiscentias F F2
6 aut] ut (exc. G) | concupiscentia eius tr. | concupiscentiam S An3
5 ergo] non add. Y P23
potest] est (ac. An3) | sit] non praem. V2 (pc.) N (pc.) An3 (pc.) C1 P23 (pc.) So1 (pc.) X ma 7 quid] desiderium nihil ; quod F F2 8 est2] enim add. N (pc.) X 10sq. sed hoc fastidium om. H1 Mn Y P23
So1 11 quia 2; quae T H1 Mn Y P23 So1 12 fastidium Mc2 H1 Mn Y So1 | anima S C1 So1 (uv.) X
13 quae] quia F F2; qua P6 H1 | restinguitur V2 S N Gt (pc. P6) C1 So1; restringuntur 2; restringitur G An3
Mn D X ma; stringitur A (ir.); restringitur P6 So1 (pc.); restingitur H1; extinguitur Y P23 14 quam appellandum X; quae ad repellendum H1 Mn | esse] *escae T ma | et om. T Mn | non om. S C1 | mirum
est tr. S C1 D X ma 15 ut animus2 om. 2 | nec] non Y P23 16 concupiscentia est om. F F2 | est2
om. V2 Mc2 | non om. V2 S P6 C1 (ac.) D ma 17 dei] concupiscentia add. F F2 18 habeo1] habebo H1 Mn So1
19sq. concupisco non om. Y P23
19 iustificationes] tuas add. Y P23 D
X (pc.) 20 hac F F2 Gt | eorum Gt An3 T Y P23 22 desiderio F F2 | cupio] concupisco H1 Mn Y P23
So1 25 possum Mn D So1 X
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
30
35
40
45
cupiscendo iustitiam. An hoc est quod superius dixi, quod diligenda sit etiam ipsa
dilectio qua diligitur quod diligi oportet, sicut odio habenda est dilectio qua diligitur
quod diligi non oportet? Odio quippe habemus concupiscentiam nostram qua caro
concupiscit adversus spiritum. Et quid est ista concupiscentia, nisi mala dilectio? Et
diligimus concupiscentiam nostram qua spiritus concupiscit adversus carnem. Et
quid est ista concupiscentia, nisi bona dilectio? Cum autem dicitur: Diligenda est,
quid aliud dicitur quam Concupiscenda est? Quocirca quoniam recte concupiscuntur iustificationes dei, recte concupiscitur concupiscentia iustificationum dei.
Hoc enim alio modo sic dici potest: si recte diliguntur iustificationes dei, recte mi 1522
diligitur dilectio iustificationum dei. An aliud est concupiscere, aliud desiderare?
Non quo non sit concupiscentia desiderium, sed quia non omnis concupiscentia
desiderium est. Concupiscuntur enim et quae habentur et quae non habentur: nam
concupiscendo, fruitur homo rebus quas habet; desiderando autem, absentia concupiscit. Desiderium ergo quid est, nisi rerum absentium concupiscentia? Sed dei
iustificationes absentes esse quomodo possunt, nisi quando nesciuntur? An et
quando sciuntur et non fiunt, absentes habendae sunt? Nam quid sunt iustificationes, nisi opera iusta, non verba? Ac per hoc possunt infirmitate animae non desiderari; et ratione mentis, ubi videtur quam sint utiles atque salubres, potest earum
desiderium concupisci. Saepe enim quid agendum sit videmus, nec agimus, quia cc 1689
non delectat ut agamus, et cupimus ut delectet. Praevolat intellectus, et tarde
sequitur, et aliquando non sequitur humanus atque infirmus affectus. Ideo ergo
desiderare concupiscebat quae bona esse cernebat, cupiens eorum habere delectationem quorum potuit videre rationem.
(5.) Non autem ait concupiscit, sed concupivit anima mea desiderare
iustificationes tuas. Fortasse quippe talis erat iste incola in terra, qui iam
pervenerat ad id quod concupiverat, iamque desiderabat eas, quarum se desiderium
aliquando concupisse commemorat. Si autem iam desiderabat, cur non habebat?
Non enim aliquid impedit quominus habeantur iustificationes dei, nisi quia non
desiderantur, dum non in eas caritas fervet, quarum claritas lucet. An habebat eas

4,26 diligenda inc. Flor
32 quocirca inc. K 35 dilectio des. Flor 42 verba des. K 46 ideo inc. K 5,2 tuas des. K
4,26 superius] cf. supra 3,1 28 30 Gal. 5,17
27 qua1] quia Mc2 Y | quod diligitur2 om. 27sq. sicut oportet om. H1 Y P23 X 28 habuimus
P6 H1 Mn Y P23 29 ista] illa Y P23 | mala dilectio] maledictio F So1 30 quia A Gt Y P23 X 31 dilectio bona tr. H1 Mn So1 33 iustificationum] iustificationem N Gt Y 34 sic om. K | potest dici tr.
lo ma 36 quod 2 C1 (pc.) H1 Y P23 D X ma | omnis] hominis 38 abstinentia (ab praem. F F2)
39 abstinentium (abentium Mc2) 41 habendi K 43 ubi] uti Y P23 So1 45 concupimus T
H1 Mn Y So1; cum cupimus T P23 46 et] ut 47 quae] qui H1 Mn; quia X 47sq. bonas
earum quarum
5,1 ait] non add. 3 concupierat Y P23 | se om. Mc2 (uv.) Mn So1 | desiderium se tr. F F2 P23 | desiderio H1 Mn Y So1 4 memorat H1 Mn So1 5 qui minus H1 Mn 6 in] ad | eas1] eis P6 Mn
2/12/15 7:24 PM
100 | S. Augustini
atque faciebat? Nam paulo post dicit: servus autem tuus exercebatur in iusti- v. 23
ficationibus tuis. Sed quibus quasi gradibus ad eas perveniatur, ostendit. Prius est
enim ut videatur quam sint utiles et honestae; deinde, ut earum desiderium concupiscatur; postremo, ut proficiente lumine atque sanitate delectet earum et opera- 10
tio, quarum sola ratio delectabat.
Sed ea quae sequuntur, quoniam iam iste prolixus est, alio sermone, adiuvante
domino, commodius disserentur.
SERMO IX
[De eo quod dicit: increpasti superbos: maledicti qui declinant a mandatis tuis usque nam et
testimonia tua meditatio mea et consilium meum iustificationes tuae]
(1.) Psalmi huius quae tractanda subsequuntur, admonent nos causam nostrae
miseriae recordari. Etenim cum dixisset: concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore, sive scilicet in rebus prosperis, sive in adversis,
quia et in laboribus et doloribus debet delectari iustitia, nec ita est tempore
diligenda tranquillo, ut turbulento tempore deseratur, sed amplectenda est in omni 5
tempore, continuo subiecit: increpasti superbos: maledicti qui declinant v. 21
a mandatis tuis.
Superbi enim declinant a mandatis dei: aliud est quippe mandata eius per
infirmitatem vel ignorantiam non implere, aliud ab eis per superbiam declinare,
sicut fecerunt qui nos mortaliter in haec mala genuerunt. Delectavit enim eos Eritis 10
sicut dii, ac sic a mandato dei, quod sibi eum mandasse sciebant, et quod facillime,
mi 1523 nulla infirmitate revocante, impediente, tardante, implere poterant, per hanc superbiam declinarunt. Et ecce tota ista dura et infelix aerumna mortalium, quodammodo
hereditaria, est increpatio superborum. Quando enim dixit deus: Adam, ubi es?, non

inc. K 14 superborum des. K
CXVIII,IX,1,2 concupivit
CXVIII,IX,1,10sq. Gen. 3,5 14 Gen. 3,9

7 autem om. Y P23 7sq. tuis iustificationibus tr. 2 9 et] sed 10 et earum tr. P6 H1 (pc.) | et
om. 2 So1 12 prolixius Y So1 13 disseretur H1 Mn So1
CXVIII,IX,argumentum (litteris capitalibus exaratum in pluribus codd.) om. 2 P6 D ma | de eo] de
eodem psalmo V2 | de dicit om. T | maledicti tuis om. | qui tuis om. V2 | nam et] ad nam ; ad
nam et V2, ad id nam et N (pc.) C1 X | meditatio tuae om. V2 | mea] est add. T P23 X Psalt. Ver. | consilium meum S C1 Y P23 X Psalt. Ga.; consolatio mea T H1 So1 Psalt. Ver.
1,1 subsequuntur] sunt secuntur F F2 | admonet S | causae T Y P23; vel causae F (sl.); curam 2 | miseriae nostrae tr. P6 D 4 et doloribus om. K | doloribus] in praem. F F2 P6 P23 | delectare V2 S C1 Y D
X ma | iustitiam V2 F2 | tempore] tempora ; in tempore F F2 5 in om. F F2 6 continuo om. K
8 eius] dei D w ma 9 ignorantiam] per praem. F F2 Mn D w 10 mortalitate K | mala sl. H1 X;
male 2 11 sic] si H1 Mn So1 | a om. Mn Y P23, sl. H1 So1 12 infirmitatem K | revocante om. K
13 ista tota tr. H1 Mn D So1 | dura et] duraret K 14 deus dixit tr. An3 D | deus] ad add. P6 H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,VIII,5 CXVIII,IX,2 | 101
15 ubi esset ignorabat, sed superbum increpabat; et ubi tunc esset, id est, ad quam
20
v. 22
5
10
15
miseriam pervenisset, non scire cupiebat, sed interrogando increpans admonebat.

cc 1690
Vide autem quemadmodum, cum dixisset: increpasti superbos, non ait: Maledicti qui declinaverunt a mandatis tuis, ut illud tantum primorum hominum peccatum veniret in mentem, sed ait: maledicti qui declinant. Oportebat enim ut omnes
illo terrerentur exemplo, a divinis non declinare mandatis, et diligendo iustitiam in
omni tempore, in huius mundi etiam labore recipere quod in paradisi amisimus
voluptate.
(2.) Sed quoniam superbi nec in tanta deponunt increpatione cervicem, et cum
sint deiecti laboris mortisque supplicio, extolluntur typho, imitantes elationem
cadentium, irridentes humilitatem surgentium, pro eis orat corpus Christi, cum dicit:
aufer a me opprobrium et contemptum, quia testimonia tua exquisivi.
Testimonia Graece martyria nuncupantur, quo verbo iam utimur pro Latino.
Unde illos, qui propter testimonium Christi diversis passionibus humiliati sunt et
usque ad mortem pro veritate certarunt, non testes, quod Latine utique possemus,
sed Graece martyres appellamus. Quoniam hoc ergo familiarius auditis et dulcius,
sic accipiamus haec verba tamquam dictum sit: aufer a me opprobrium et
contemptum, quoniam martyria tua exquisivi.
Christi corpus, ista cum dicit, numquid ab impiis et superbis audire opprobrium
atque contemptum ullam deputat poenam, cum potius inde perveniat ad coronam?
Cur ergo quasi grave aliquid et intolerabile ab se poscit auferri, nisi quia, ut dixi, orat
pro ipsis inimicis suis, quibus esse perspicit noxium obicere sanctum nomen Christi
tamquam opprobrium Christianis, et eius a Iudaeis irrisam crucem totamque humilitatis Christianae medicinam, qua sola tumor ille sanatur quo inflati cecidimus et
iacentes amplius intumuimus, eadem superbia permanente et crescente contem-

19 maledicti inc. K
2,1 cervicem des. K 2 imitantes inc. K 4 exquisivi des. K 11 Christi inc. K 15 Christianis
des. K
15 tunc ubi tr. T Mn | esset2] deus add. H1 Mn D So1
16 admonebat] audiebat H1 Mn So1
17 vide] unde 2 | superbos] ut add. F F2 19 oportet Y P23 20 illos V2 A | terrentur A K | a] ad K
et] ut H1 Mn Y P23 So1 w 21 labore] miseria laboremus Y (pc.) P23 | reciperemus An3 (pc.) P6 C1 (pc.)
So1; reciperent T w | ammisimus F2 Mn So1 w
2,2 suppliciis Mn So1 | extolluntur] superbiae add. ma | typo V2 A H1 Y P23 D So1 X, tipo Mn | imitando elevationem K 3 cum om. 4 quia] quoniam lo ma | quaesivi K 5 nuncupatur G An3
X | verbum (uv.) C1 H1
7 certaverunt 2 P6
8 ergo om. | audite Mc2 F2
9 sic] si
10 quoniam] quia 2 D X w 11 cum ista tr. P6 D | obaudire K 12 atque] et An3 D | contemptum]
contemni K C1 H1 (pc.) D | perveniet (perveniret An3) 13 ab] a F (pc.) P6 Y P23 D X ma | possit Mc2
14 prospicit ; praespicit S C1 Mn So1 X | nomen sanctum tr. F2 15 et om. F F2 | totamque]
tamquam Y P23 D 15sq. humilitatem 2 16 Christianam S C1 | medicinae F F2 | quo] quod H1
So1
2/12/15 7:24 PM
102 | S. Augustini
nere? Dicat itaque corpus Christi iam enim diligere didicit inimicos suos dicat
domino deo suo: aufer a me opprobrium et contemptum, quia martyria tua
exquisivi, id est opprobrium quod ideo audio, et contemptum quo ideo contemnor,
quia martyria tua exquisivi, aufer a me. Inimici enim mei, quos a me praecipis diligi,
qui magis magisque moriuntur et pereunt, cum martyria tua contemnunt et
criminantur in me, profecto reviviscent et invenientur, si martyria tua venerentur in
me.
Ita factum est; hoc videmus. Ecce martyrium Christi, et apud homines et in hoc
mundo, non solum non est opprobrium, sed magnum est ornamentum: ecce non
cc 1691 solum in conspectu domini, verum etiam in conspectu hominum iam pretiosa est
mors sanctorum eius; ecce non solum non contemnuntur, verum etiam magnis
honoribus praeferuntur martyres eius. Ecce filius ille iunior qui pro porcis quos
mi 1524 pascebat, id est pro immundis daemonibus quos colebat, particulam suam in
Christianis paucissimis praecedentem persequebatur, iam nunc in tam multis et
magnis populis gentium martyres, quibus ingerebat opprobrium, religiosissime
praedicans, et maximis laudibus quos contemnebat exaltans, mortuus erat et revixit,
perierat et inventus est. Hoc tam magno lucro correctionis, conversionis et redemptionis inimicorum suorum corpus Christi deo dixit: aufer a me opprobrium et
contemptum. Et quasi quaereretur de qua re opprobrium, de qua re contemptum,
subiunxit atque ait: quoniam martyria tua exquisivi.
(3.) Ubi est nunc illud opprobrium? Ubi ille contemptus? Abierunt atque transierunt; et quia inventi sunt qui perierant, illa perierunt. Sed quando ecclesia talia
precabatur, illa patiebatur: etenim sederunt principes inquit et adversum me
loquebantur. Inde persecutio gravis erat, quia eam sedentes, hoc est iudiciariis
sedibus eminentes, principes decernebant. Refer hoc ad ipsum caput: invenies

inc. 2 2 sed inc. K 5 decernebant des. K
29 eius des. 2
3,1 ubi
2,18 diligere suos] cf. Mt. 5,44 23 reviviscent invenientur] cf. Lc. 15,24.32 26 28 ecce eius]
cf. Ps. 115,15 29sq. ecce pascebat] cf. Lc. 15,12.15 33sq. mortuus est] cf. Lc. 15,24
18 didicit] dicit F H1 Mn So1 20 opprobrium] martyrium H1 Mn So1 | quo] quod H1 Mn Y P23 So1
21 enim] autem 23 reviviscent S H1 (pc.) P23; reviviscunt T H1 Mn D So1 | inveniuntur T H1 Mn
D So1 w
25 est] esse Mc2 F G | martyrum F F2 | Christi] tu (intellege ) pi S; tu pe C1 (pi pc.)
27 verum] sed 2 | conspectu2] conspectum S C1 Y | iam om. H1 Mn So1 28 non2 om. S P6 C1 Y P23
So1 | contemnunt H1 Mn Y P23 | magnis] magis N Gt 29 iuvenior H1 So1 | quos] quas N Gt 30 in
31 paucissimis Christianis tr. lo ma | sequebatur Mn So1
32 magnis] malis S C1 X
om. S C1
33 exultans H1 Y So1 | revixit] resurrexit H1 Mn So1 34 conversationis T 37 subiungit D
ma | atque ait om. H1 Mn D So1 ma
3,1 abierunt] ubi erunt 2 perierunt] perierant 3 praedicabat F T; praedicabatur F2 | inquit
principes tr. Mn | inquit om. K P6 X | adversus Mc2 F S H1 (pc.) Y P23 4 quia] qui Mc2 F2 | eam]
eum T H1 Mn Y P23 | iudiciariis V2 F F2 P6; dicariis K; iudicariis his H1; iudicari his Mn So1 5 sedentibus H1 Mn Y So1 5sq. principes sedisse om. Y P23
2/12/15 7:24 PM
20
25
30
35
v. 23
5
in psalm. CXVIII,IX,2 3 | 103
10
v. 24
15
20
25
sedisse principes Iudaeorum, consilium quaerentes quomodo Christum perderent;

refer hoc ad corpus eius, id est ecclesiam: invenies reges terrae excogitasse atque
iussisse quomodo Christiani nusquam essent: etenim sederunt principes, et
adversum me loquebantur.
servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis. Qualis
exercitatio haec fuerit, qui nosse desideras, quod adiunxit intellege: nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum iustificationes tuae.
Recole quod superius commendavi testimonia esse martyria. Recole in iustificationibus domini nullam esse difficiliorem et mirabiliorem, quam ut suos quisque diligat
inimicos. Sic ergo exercebatur corpus Christi, ut et martyria eius meditaretur, et
diligeret eos a quibus opprobrantibus et contemnentibus propter ipsa martyria
persecutiones patiebatur. Non enim pro se, sicut iam commendavimus, sed pro ipsis
potius orabat dicens: aufer a me opprobrium et contemptum. sederunt ergo
principes, et adversum me loquebantur; servus autem tuus exercebatur in
iustificationibus tuis.
Quonam modo? nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum
iustificationes tuae. Consilium contra consilium: consilium sedentium principum cc 1692
fuit inventos martyres perdere; consilium patientium martyrum fuit inimicos
perditos invenire. Reddebant illi mala pro bonis; isti bona pro malis. Quid ergo
mirum si illi occidendo defecerunt, isti moriendo vicerunt? Quid, inquam, mirum si
martyres, saevientibus gentibus, temporalem mortem patientissime pertulerunt, et
gentes, martyribus orantibus, ad aeternam vitam pervenire potuerunt, dum corpus
Christi sic exercetur, ut et martyria meditetur, et malis martyrum persecutoribus
bona precetur?

des. K 10 servus inc. K 12 tuae des. K
8 Christiani inc. K | essent
3,6 sedisse perderent] cf. Mt. 26,3 5 13 superius] cf. supra 2,5 16sq. diligeret patiebatur] cf.
Mt. 5,44 17 sicut commendavimus] cf. supra 2,13sq. 24 reddebant bonis] cf. Prov. 17,13
mala pro bonis] cf. Ps. 34,12
6 Iudaeorum] et add. F F2
7 ad hoc tr. V2 | ecclesia F F2 S | invenies] sedisse add. 2
8 Christiani] quid enim iubebant reges terrae nisi ut praem. K 9 adversus S C1 Y 10 tuis iustificationibus tr. 2 D Prosp ma 11 desiderat F2 H1 Mn | quod] quid P6 Mn So1 | intellege om. Mn
So1 12 mea] est add. 2 H1 Mn Y P23 D So1 X ma 13 commendavit S Y P23 | testimonia] tua add.
14 esse] rem add. P6 Y P23 | quisque om. 2 H1
H1 Mn Y P23 So1 | esse om. Y P23 | in om. V2 F F2
15 sic] si T Mn So1 | exercitabatur Mn So1 | et1 om. F F2 | martyria] id est testimonia add. K
16 exprobrantibus A (pc.) K N 17 patiebantur N Gt H1 Mn Y P23 So1 | sed] se F A 18 potius om. 2
ergo om. 2 H1 (ac.) 19sq. et tuis] et reliqua 2 19 adversus S C1 Y P23 21 quid nam modo
2; quoniam modo K C1; quemadmodum X; quodammodo H1 Mn | mea] est add. F2 Y P23 D ma
23 inventus K So1 | patientium om. 2 H1 (pc.) 24 mala illi tr. F F2 26 viventibus K 28 exerceretur F (pc.) H1 Mn D So1 | meditaretur H1 (pc.) 29 precatur D
2/12/15 7:24 PM
104 | S. Augustini
mi 1525
SERMO X
[De versu psalmi adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum]
(1.) Sequitur in isto psalmo maiore, quod considerare et, sicut dominus dederit,
pertractare debemus: adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum
verbum tuum. Quid est adhaesit pavimento anima mea? Nam cum adiungit et
dicit: vivifica me secundum verbum tuum, quare se vivificari poscat, utique
causam praemisit, dicendo: adhaesit pavimento anima mea. Ergo quia propterea
se vivificari petit, quia pavimento adhaesit anima eius, mirum si boni aliquid hinc
vult intellegi. Ita quippe se habet tota ista sententia, tamquam diceret: Mortuus
sum, vivifica me. Quid est ergo pavimentum? Si tamquam unam quandam magnam
domum universum mundum velimus accipere, videmus velut eius cameram caelum;
terra erit igitur pavimentum. Vult itaque terrenis erui, et cum apostolo dicere:
Conversatio nostra in caelis est. Proinde terrenis adhaerere mors animae est, cui malo
contraria poscitur vita, cum dicitur: vivifica me.
(2.) Sed videndum est utrum congruant huic verba ista, qui superius talia
dixerat, quibus magis deo videatur adhaesisse quam pavimento, ut conversatio eius
non in terrenis, sed in caelestibus haberetur. Quomodo enim potest intellegi terrenis
adhaesisse qui dicit: servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis;
nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum iustificationes
tuae? Haec sunt enim verba eius antecedentia, quorum antecedentium ista sunt
consequentia: adhaesit pavimento anima mea. An ex hoc intellegere debemus,
quantumlibet quisque proficiat in iustificationibus domini, habere eum mortalis
carnis affectum circa ista terrena, in quibus vita humana tentatio est super terram, et
ab hac morte, si perseveranter proficit, quotidie reviviscere, vivificante illo, cuius
gratia homo noster interior renovatur de die in diem? Nam et illud apostolus cum
cc 1693 dicebat: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino, et concupiscebat
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w CXVIII,X,1,1 sequitur inc.
K 3 tuum des. K 4 quare inc. K 5 mea des. K 11 proinde inc. K 2,2 dixerat des. K
4 servus inc. K 5 mea des. K 7 an inc. K 9 terram des. K 11 nam inc. K
CXVIII,X,1,11 Phil. 3,20 2,9 vita terram] cf. Iob 7,1 11 homo diem] cf. 2 Cor. 4,16 12 2 Cor.
5,6 12sq. concupiscebat Christo] cf. Phil. 1,23
CXVIII,X,argumentum om. 2 P6 P23 ma | de psalmi om. T H1 | vivifica tuum om. V2 X
1,1 secuntur maiora Y P23 4 se om. Y P23 | vivificare F Gt An3 Mn P23 D So1 | poscit Y P23 6 se om.
2 H1 (pc.) | vivificare F F2 C1 H1 So1 | hic F2 T 8 ergo] enim H1 Mn D So1 | pavimento F F2 | quandam om. P6 P23 | domum magnam tr. H1 Mn D So1 w ma 9 caelum] in praem. 10 igitur erit tr.
D X | volunt 2 H1 Mn So1 | terreni servi 2 S N Gt H1 Mn So1 w; terrenis servis Y P23 | et om. Y P23
11 vestra N Y P23 | est animae tr. F2 X | malo] mala Mc2 F2 (lnp. N) H1 Mn So1 12 contra F F2
2,1
videndum] dubium H1 Mn So1 | quia ; quae X | talia om. K H1 1sq. talia deo om. S C1
2 videatis (ac. uv. G)
3 enim] autem 2
4 tuis iustificationibus tr. 2 T H1 Mn D So1 ma
5 mea] est add. Y P23 D So1 X ma 7 ex] et 2 9 affectus 2 10 revivescere (exc. A) S N Gt H1
So1 11sq. illud dicebat] anacoluthon 12 corpore] hoc praem. H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
v. 25
10
10
in psalm. CXVIII,X,1 3 | 105
15
20
25
30
dissolvi, et esse cum Christo, adhaesit pavimento anima eius. Unde et corpus
ipsum, quia ex terra est, non absurde intellegitur pavimentum, quod adhuc, quia
corruptibile est, aggravat animam, recte in illo ingemiscitur et dicitur deo: adhaesit
pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum.
Neque enim non cum corporibus nostris semper cum domino erimus; sed tunc,
quia non erunt corruptibilia nec animas aggravabunt, si diligenter consideremus,
non eis nos, sed ipsa nobis potius adhaerebunt, nos autem deo. Unde alterius psalmi
verba illa sunt: Mihi autem adhaerere deo bonum est, ut vivant corpora ex nobis,
adhaerendo nobis, nos autem vivamus ex deo, quia nobis adhaerere deo bonum est.
Adhaesio quippe ista, de qua dictum est: adhaesit pavimento anima mea, non
coniunctionis carnis et animae, quamvis et ipsam quidam intellexerint, sed carnalem magis animae affectum, quo caro concupiscit adversus spiritum, significare mihi mi 1526
videtur. Quod si recte accipitur, profecto qui dicit: adhaesit pavimento anima mea,
vivifica me secundum verbum tuum, non id orat, ut de corpore mortis huius morte
ipsius corporis interveniente solvatur quod dies ultimus vitae huius, qui propter
eius brevitatem non potest esse diuturnus, quandoque facturus est , sed ut concupiscentia qua concupiscitur adversus spiritum, magis magisque minuatur, et
concupiscentia qua concupiscitur adversus carnem, magis ac magis augeatur, donec
ista consumatur in nobis, et illa consummetur per spiritum sanctum qui datus est
nobis.
(3.) Bene autem non ait: vivifica me secundum meritum meum, sed ait:
secundum verbum tuum. Quod quid est aliud, nisi secundum promissum tuum?
Filius promissionis vult esse, non filius elationis, ut secundum gratiam firma sit
promissio omni semini. Hoc est enim verbum promissionis: In Isaac vocabitur tibi
semen, hoc est non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur in
semine.

3,1 bene inc. K 2 tuum2 des. K
19 deo des. K
15 aggravat animam] cf. Sap. 9,15 17 1 Thess. 4,17 20 Ps. 72,28 23 quidam] cf. Ambr. in psalm.
118,4,6 (CSEL 62, p. 70,18 28) 24 caro spiritum] cf. Gal. 5,17 28 30 concupiscentia carnem]
cf. Gal. 5,17 3,4 6 Rom. 9,7sq.; cf. Gen. 21,12
13 adhaeserat C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma | et2 om. F F2
14 quia1] quod Gt An3 H1 So1
14sq. quod ingemiscitur] anacoluthon 15 aggravat] et praem. K H1 Mn D So1 ma | ingemescitur
V2 H1 (pc.); congemiscitur N Gt C1 H1 Mn So1 ma 17 non om. Mn | cum2 om. 18 consideremus] audivimus F F2 20 corpore V2 A S 23 coniunctionem C1 Y P23 D X ma | quidem F F2 Gt
An3 Mn P23 | intellexerunt An3 23sq. carnalis Mc2 F2 H1 (pc.) 24 affectus 2 | signare Gt An3 D
25 animam meam F F2 26 ut de] unde 27 solvantur ; salvator S 28 eius om. Y P23; huius
S C1 X | quando H1 Mn So1; quando neque S C1 | facturus] futurus G C1 29 quae F (uv.) F2 A | magis
om. H1 Mn So1 | minuatur] mutatur 30 magis ac magis] magis magisque P6 P23; magisque H1; magis Mn So1 31 consummetur] consummatur V2 F2 Y So1; consumetur Mc2 F C1 H1 Y P23
2/12/15 7:24 PM
106 | S. Augustini
Nam quid erat ipse per seipsum, in eo quod sequitur, confitetur: vias meas
enuntiavi, et exaudisti me. Nonnulli quidem codices habent: vias tuas, sed
plures, et maxime Graeci: vias meas, hoc est malas. Nam hoc mihi videtur dicere:
peccata mea confessus sum, et exaudisti me, hoc est ut dimitteres ea.
doce me iustificationes tuas. Confessus sum vias meas: delesti eas; doce
cc 1694 me tuas. Sic doce, ut agam, non ut tantummodo sciam quid agere debeam. Sicut
enim dictum est de domino quod non noverat peccatum, et intellegitur non fecerat,
sic et iustitiam ille vere dicendus est nosse, qui facit. Proficientis haec oratio est.
Nam utique, si omnino non faceret, profecto illa superiora non diceret: servus
autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis. Non ergo in quibus exercebatur, has vult a domino discere, sed ab istis ad alias proficiendo, velut crescendo,
desiderat pervenire.
(4.) Denique adiungit et dicit: viam iustificationum tuarum insinua
mihi (vel, sicut nonnulli codices habent, instrue me, quod expressius de Graeco
dicitur: Fac me intellegere), et exercebor in mirabilibus tuis. Ipsas iustificationes ampliores, quas proficiendo cupit adprehendere, mirabilia dei vocat. Sunt
ergo quaedam dei iustificationes ita mirabiles, ut humana infirmitas ab eis qui
experti non sunt, non ad eas posse pervenire credatur. Unde laborans iste, et earum
difficultate quodam modo fatigatus, adiungit: dormitavit anima mea prae
taedio; confirma me in verbis tuis. Quid est dormitavit, nisi ab spe refriguit
qua eas se adprehensuram esse crediderat? Sed confirma me inquit in verbis tuis,
ne ab eis quoque ad quas iam pervenisse me sentio, decidam dormitando. Confirma
itaque me in eis verbis tuis quae iam teneo, quae iam facio, ut ex his ad alia possim
proficiendo pertendere.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 7 nam inc. K 8 me des.
K 9 vias inc. K 12 debeam des. K 4,1 adiungit inc. K 2 mihi des. K 3 et inc. K | tuis
des. K 4 sunt inc. K 10 dormitando des. K
13 2 Cor. 5,21 15sq. Ps. 118,23
3,7 semetipsum F F2 8sq. nonnulli Graeci om. 2 8 quidem om. P6 Mn 9 hoc1] id 2 | mihi
hoc tr. Mc2 P6 10 ut om. F F2 11sq. confessus tuas om. 2 12 doce] me add. 2 H1 Mn Y
P23 D ma 13 de om. S; a 14 qui] et add. 2 16 autem om. 2 | tuis iustificationibus tr. ma
17 ab om. C1 X
4,2 sicut om. 2 (uv. F2); ut D | sicut habent om. 2 4 quam 2 5 dei om. V2 (ac.) K H1 (pc.) w
iustificationes dei tr. So1 X 6 pervenire posse tr. D X 6sq. unde adiungit om. 7 adiungit
om. Mn So1 | mea] inquit add. T 8 a 2 T H1 P23 X 9 qua eas se] qua ea se P6 X; quam eas se F F2;
quae ad se Mn So1; quae a se K; quam se Y P23 w | adprehensura F2 K; adprehensuras C1; reprehensuram Gt H1 Mn; prehensuram N Gt (pc.) | inquit om. Mc2 F2 D 10 quas] quae T D X ma | pervenisse me
iam tr. H1 Mn So1 ma | sentiunt F F2 | dormitabo V2 11 me itaque tr. T D So1 | in verbis tuis in eis
2 | his] eis H1 Mn D So1 ma | possum 12 pertendere] pervenire H1 Mn D So1 w ma
2/12/15 7:24 PM
v. 26
10
15
v. 27
5
v. 28
10
in psalm. CXVIII,X,3 6 | 107
v. 29
5
10
v. 30sq.
5
v. 32
10
15
(5.) Et quid impedit in via iustificationum dei sic ambulare, ut homo facile
possit ad illa etiam mirabilia pervenire? Quid putamus, nisi quod a se amoveri in mi 1527
consequentibus rogat dicens: viam iniquitatis amove a me? Et quia lex factorum
subintravit, ut abundaret delictum, sequitur, et dicit: et lege tua miserere mei.
Qua lege, nisi lege fidei? Audi apostolum: Ubi est ergo gloriatio tua? Exclusa est. Per
quam legem? Factorum? Non, sed per legem fidei. Haec est lex fidei, qua credimus et
oramus per gratiam nobis donari, ut faciamus quod per nosmetipsos implere non
possumus ne, ignorantes dei iustitiam et nostram volentes constituere, iustitiae dei
non simus subiecti. In lege itaque factorum est dei iubentis iustitia, in lege autem
fidei, subvenientis misericordia.
(6.) Cum autem dixisset: et lege tua miserere mei, de beneficiis eius quae iam
consecutus est, quodammodo, si dici potest, praescribit, ut impetret cetera quae
nondum est consecutus. Ait enim: viam veritatis elegi; iudicia tua non sum
oblitus; adhaesi testimoniis tuis; domine, noli me confundere. viam
veritatis elegi, ubi currerem; iudicia tua non sum oblitus, ut currerem; adhaesi cc 1695
testimoniis tuis, cum currerem; domine, noli me confundere; quo curro pertendam, quo tendo perveniam: Non enim volentis, neque currentis, sed miserentis est dei.
Denique sequitur: viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti
cor meum. Non currerem, nisi dilatasses cor meum. Prorsus isto versu exponitur
quemadmodum dictum sit: viam veritatis elegi, iudicia tua non sum oblitus,
adhaesi testimoniis tuis. Cursus est quippe iste viae mandatorum dei. Et quia
potius eius beneficia quam sua merita domino allegat, tamquam diceretur ei:
Quomodo istam viam cucurristi eligendo, et dei iudicia non obliviscendo, et eius
testimoniis adhaerendo? an per teipsum ista potuisti? non ait. Quid ergo? viam
mandatorum tuorum inquit cucurri cum dilatasti cor meum. Non ergo per
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 5,1 et inc. K 3 viam inc.
Beda 5 fidei des. K | ubi inc. Flor 6 qua inc. K 8 possumus des. K 10 misericordia des.
Beda Flor 6,3 viam inc. K 9 meum1 des. K 15 non inc. K
5,3 lex factorum] cf. Rom. 3,27
Rom. 10,3 6,7 Rom. 9,16
3sq. Rom. 5,20
5sq. Rom. 3,27
8sq. ignorantes subiecti] cf.
5,1 vias Y P23 2 pervenire mirabilia tr. F2 P6 | ammoveri 2 ; moveri K 5 ergo om. F F2 H1 Mn
So1 | gloriatio] tua add. C1 H1 Y P23 D X ma 6 qua] quam T; quia F P23 7 donari] dari K P23
Flor 9 sumus S C1 | in1 iustitia om. | iustitiam V2 Mc2 S
6,2 si om. ; sic F F2 H1 | praescripsit F F2 | impetret] impleret 2 4 adhaesit F F2 A K N Gt | tuis] cum
currerem add. F F2 5 adhaesit F A 6 tuis] domine add. F An3 Mn | cum currerem om. F F2 | curro]
curram S C1 7 enim om. F F2 | dei est tr. 8 sequitur] subditur F F2 | dum 2 H1 (pc.) | dilatasti]
dilatares Mc2 F H1 (pc.) 9 dilatasses] dilatares C1 (pc.) P23 | iste versus S C1 X | exponit C1 (pc.) So1 X
11 adhaesit N Gt (pc.) | tuis] domine add. F F2 H1 X 12 merito | alligat V2 So1 13 viam om.
14 testimonia F F2 Mn So1 | an] hanc H1 Mn | istam Mn So1; ita 2 | posuisti F2 Mn So1 15 inquit om.
P6 P23 | cucurri inquit tr. Y | per om. T H1 (pc.)
2/12/15 7:24 PM
108 | S. Augustini
proprium, et quasi nullius tuae opis indigum arbitrium meum, sed cum dilatasti
cor meum.
Cordis dilatatio iustitiae est delectatio. Hoc munus est dei, ut in praeceptis eius
non timore poenae angustemur, sed dilectione et delectatione iustitiae dilatemur.
Hanc enim nobis promittit latitudinem dicens: Habitabo in eis, et deambulabo. Quam 20
enim latum est ubi deambulat deus! In hac latitudine diffunditur caritas in cordibus
nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis. Unde etiam dictum est: et in plateis
tuis discurrant aquae tuae. Platea quippe de verbo Graeco a latitudine nomen
accepit, quoniam Graece dicitur latum. Hae sunt autem aquae de quibus
dominus clamat: Si quis sitit veniat ad me. Qui credit in me, flumina aquae vivae 25
fluent de ventre eius; et exponens evangelista quid dixerit, hoc autem inquit dicebat
mi 1528 de spiritu quem accepturi erant qui credituri erant in eum. Multa dici possent de ista
cordis latitudine, sed huius sermonis iam contradicitur longitudine.
SERMO XI
[De versu psalmi legem pone mihi domine viam iustificationum tuarum]
(1.) In psalmo isto magno sequitur quod nobis, adiuvante domino, considerandum atque tractandum est: legem pone mihi, domine, viam iustificationum v. 33
cc 1696 tuarum, et exquiram eam semper. Apostolus dicit: Iusto lex non est posita,
iniustis autem et non subditis, et cetera, quae ibi concludens ait: Et si quid aliud
sanae doctrinae adversatur, quae est secundum evangelium gloriae beati dei, quod 5
creditum est mihi. Numquid ergo talis erat iste qui dicit: legem pone mihi, domine,

18 cordis inc. Flor
22 nobis des. K Flor
CXVIII,XI,1,2 legem inc. K Flor 3 tuarum des. Flor | semper des. K | iusto inc. Flor
20 2 Cor. 6,16 21sq. cf. Rom. 5,5 22sq. Prov. 5,16 25 27 Io. 7,37 39
CXVIII,XI,1,3sq. 1 Tim. 1,9 4 6 1 Tim. 1,10sq.
16 nullius] nullus (exc. A); iustitiae add. Y P23 | indignum 2 K Gt H1 Mn; indiguit Y P23 18 dilatio
K P23 | iustitia S C1 (pc.) | haec C1 X ma | est munus tr. 2 P23 19 dilectione] dilatemur | dilatemur]
delectemur Gt An3 Y 20 latitudinem] eius add. S C1 ma 21 hanc latitudinem F F2 T H1 Mn D
Flor
24 platin (exc. A) H1 Y P23 D So1; platyn A S C1 X | hae] et F F2; haec S N Gt C1 H1 Y D So1
autem om. Y P23 ma | aquae om. F F2 25 clamat] dicens add. Mc2 H1 (pc.) | si quis] qui Mn ma | si
me1 om. 2 | me1] et bibat add. V2 Y | flumine 25sq. de ventre eius fluent aquae vivae tr. P23 So1
26 et dixerit om. 2 H1 (pc.) | dixerat H1 D | inquit dicebat] dixit 2 27 qui credituri erant (cf. in
psalm. 103,II,3,11 et 10,25)] credentes 2 H1 D So1 Vulg. 28 longitudini C1 So1 X ma
CXVIII,XI,argumentum om. 2 ma | viam tuarum om. V2 | tuarum] et exquiram eam (meam A)
semper add.
1,1 isto psalmo tr. H1 Mn | adiudicante S C1 2 est om. | vias S Y 3 et S C1 Y P23 | quaeram K P23
non est lex tr. P6 Mn D X 4 iniustis autem] sed iniustis | concludent H1 Mn | et3 om. H1 Mn So1 Flor
6 ergo om.
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,X,6 CXVIII,XI,2 | 109
10
15
20
25
30
qualibus beatus Paulus dicit positam legem? Absit! Si enim talis esset, non superius
dixisset: viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum.
Quid est ergo quod orat ut sibi lex a domino ponatur, si non ponitur iusto? An eo
modo non ponitur iusto, quomodo posita est populo contumaci in tabulis lapideis,
non in tabulis cordis carnalibus, secundum testamentum vetus ex monte Sina, quod
in servitutem generat, non secundum testamentum novum, de quo scriptum est per
Ieremiam prophetam: Ecce dies veniunt, dicit dominus, et consummabo domui Israel
et domui Iuda testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui
patribus eorum in die qua adprehendi manum eorum, ut educerem eos de terra
Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit
dominus; quoniam hoc est testamentum quod constituam domui Israel post dies illos,
dicit dominus: dabo leges meas in mentibus eorum et in cordibus eorum scribam eas?
Ecce quomodo vult iste legem sibi poni a domino: non sicut iniustis et non subditis,
ad vetus testamentum pertinentibus, posita est in tabulis lapideis, sed sicut sanctis
filiis liberae, hoc est supernae Ierusalem, filiis promissionis, filiis hereditatis
aeternae, sancto spiritu tamquam digito dei in mentem datur et in cordibus scribitur;
non quam memoria teneant et vita neglegant, sed quam sciant intellegendo, faciant
diligendo, in latitudine amoris, non in timoris angustiis. Nam qui timore poenae,
non amore iustitiae opus legis facit, profecto invitus facit. Quod autem invitus facit,
si posset fieri, mallet utique non iuberi, ac per hoc legis, quam vellet non esse, non
est amicus, sed potius inimicus, nec mundatur opere, qui immundus est voluntate.
Talis non potest dicere quod iste dixit in superioribus versibus: viam mandatorum
tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum, quia illa dilatatio caritatem significat,
quae secundum apostolum legis est plenitudo.
(2.) Cur ergo iste adhuc poscit sibi legem poni, quae utique si non ei posita
fuisset, non viam mandatorum dei in cordis latitudine cucurrisset? Sed quia pro- mi 1529
ficiens loquitur et dei donum novit esse quod proficit, quid aliud petit, cum sibi

9 quid inc. Flor 19 legem inc. K 27 voluntate des. K Flor 2,1 cur inc. K
7 absit des. Flor
8 Ps. 118,32 10sq. 2 Cor. 3,3; cf. Ex. 31,18; Prov. 3,3; 7,3 11 cf. Gal. 4,24 13 18 Ier. 31,31 33;
Hebr. 8,8 10 21 filiis liberae] cf. Gal. 4,31 | supernae Ierusalem] cf. Gal. 4,26 | filiis promissionis]
cf. Gal 4,28 24sq. qui facit1] cf. 1 Io. 4,18 28sq. Ps. 118,32 30 secundum apostolum] cf. Rom.
13,10
8 dilatares 9 orat] erat F F2 | ut sibi] ubi S C1 11 quo F F2 12 servitute P6 13 venient
Mc2 S C1 H1 (pc.) Y P23 D X | consumabo 2 So1 14 disposuit cum F F2 15 adprehendit F F2 | ut]
cum 17 constitui 18 dando V2 S C1 P23 Flor Vulg. | mentem Mn D So1 | eos (uv.) Mc2 G So1
19 voluit D | istam Y 21 filius filius F F2 22 spiritu sancto tr. Mn X | mente 2 C1 H1 (pc.) X
ma 23 memoriam F2 K | vitam H1 Mn | sciunt 2 H1 Mn So1 26 posse H1 Mn 28 talis] autem
add. F F2 29 dum Mc2 F H1 (pc.) | dilatasti] dilatares F F2 P6 | dilatio ; dilectio 2
2,2 via F F2 K C1 | cordibus K H1 | latitudinem H1 So1 3 cum] quam 3sq. cum petit om. An3
P23
2/12/15 7:24 PM
110 | S. Augustini
cc 1697 legem poni petit, nisi ut in ea magis magisque proficiat? Quemadmodum si poculum
plenum teneas, et sitienti dare incipias, et haurit bibendo, et poscit desiderando.

Quibus autem iniustis et non subditis lex in lapideis tabulis ponitur, praevaricationis
reos, non promissionis efficit filios. Sed et ille qui eius meminit, nec eam diligit, eo
modo reus est, quia memoria eius lapis illi est quodammodo scriptus, non quo
adornetur, sed quo prematur: pondus oneris, non titulus honoris. Hanc autem legem
iste viam iustificationum dei vocavit; nec alia via est mandatorum eius, quam se
cucurrisse iam dixerat, cum dilatatum est cor eius. Ergo et cucurrit et currit, donec
perveniat ad palmam supernae vocationis dei.
Denique cum dixisset: legem pone mihi, domine, viam iustificationum
tuarum, addidit: et exquiram eam semper. Quid enim exquirit quod habet, nisi
quia et habet agendo et exquirit proficiendo?
(3.) Sed quid est semper? Utrum exquirendi non erit finis sicut dictum est:
Semper laus eius in ore meo, quia laudandi non erit finis; neque enim deum non
laudabimus, cum ad eius regnum pervenerimus aeternum, cum legamus: Beati qui
habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te , an semper dictum est
quamdiu hic vivitur, quia tamdiu proficitur, post hanc autem vitam qui bene hic
proficiebat, ibi perficitur? Sicut de quibusdam feminis dictum est: Semper discentes,
sed illae male, quia secutus adiunxit: Et ad veritatis scientiam numquam pervenientes.
Qui vero in melius semper hic proficit, quo proficiendo nititur pervenit, ubi iam
non proficiat, quia perfectus sine fine consistit. Nec de illis tamen ita dictum est:
Semper discentes, ut et post mortem discere perseverent vana et infructuosa, cum
talibus doctrinis successerint non studia, sed supplicia sempiterna. Hic ergo exquiritur dei lex, quamdiu in ea proficitur et sciendo et diligendo, ibi autem plenitudo
eius manet ad fruendum, non remanet ad quaerendum. Sic etiam illud dictum est:
Quaerite faciem eius semper. Ubi semper, nisi hic? Non enim et ibi quaeremus dei

5 desiderando des. K
6 quibus inc. Flor 9 honoris des. Flor 14 addidit inc. K 3,2 finis des. K 4 an inc. K
6 perficitur des. K 9 qui inc. K 10 consistit des. K
2,6 1 Tim. 1,9 12 ad dei] cf. Phil. 3,14 3,2 Ps. 33,2 3sq. Ps. 83,5 6 8 2 Tim. 3,7 15 Ps. 104,4
4 in om. H1 Mn So1 | eam V2 H1 So1 5 teneat S C1 X | et1] si add. Mc2 H1 So1 | dari 2 H1 (pc.) | incipiat S
C1 X 6 lapidibus 2 7 et om. 2 8 eius memoria tr. 2 | ille Y X 11 et currit om. F2 H1 Mn
So1 14 illam V2 C1 Y P23
3,2sq. non laudabimus deum tr. F F2 3 laudavimus A S | aeternum] ad praem. F F2 4 dictum]
hic praem. K
5 quia sl. P6 So1; qui K H1 | tamdiu] semper (tr. proficitur semper A) H1 (pc.)
5sq. post perficitur om. F2 H1 6 dicentes A P6 7 malae G Mn Y P23 | ad] a S P6 9 qui] quia
An3 Mn So1 | vero] semper K | quo om. K; quod An3 So1 | pervenire 11 et1 om. Mc2 X 12 talibus]
tabulis | sempiterna] aeterna ac praem. 2; aeterna sempiternam V2 14 est om. F F2 Y 15 ibi]
semper add. H1 Mn D So1 | quaerimus Gt H1 Mn So1 15sq. faciem dei tr. P6 C1 H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
10
15
10
15
in psalm. CXVIII,XI,2 5 | 111
20
v. 34
10
v. 35
faciem, ubi videbimus facie ad faciem. Aut si recte dicitur exquiri quod sine fastidio
diligitur, et id agitur ne amittatur, semper omnino sine fine quaeremus legem dei,
hoc est veritatem dei. In hoc quippe ipso dicitur psalmo: et lex tua veritas. Quaeritur nunc ut teneatur; tunc tenetur ne relinquatur: sicut de spiritu dei dictum est
quod omnia scrutetur, etiam altitudines dei, non utique ut quod nescit inveniat, sed
quia nihil relinquit omnino quod nesciat.
(4.) Gratia itaque dei nobis praecipue commendatur, quando sibi legem poni
poscit a domino, qui utique iam legem secundum litteram noverat. Sed quia littera cc 1698
occidit, spiritus autem vivificat, orat ut per spiritum faciat quod per litteram sciebat, mi 1530
ne per scientiam mandati non observati etiam praevaricationis ei crimen accedat.
Quamquam ut etiam sciatur lex quomodo scienda est, id est ut intellegatur quid sibi
velit, quare sit eis posita qui eam non erant servaturi, quid habeat utilitatis etiam
hoc ipsum quod lex subintravit, ut abundaret delictum, nemo comprehendit, nisi a
domino acceperit intellectum. Unde iste adiungit et dicit: da mihi intellectum,
et scrutabor legem tuam et custodiam illam in toto corde meo. Cum
enim quisque legem scrutatus fuerit et ad eius alta pervenerit, in quibus tota pendet,
profecto debet deum diligere ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, et
proximum suum tamquam seipsum. In his enim duobus praeceptis tota lex pendet et
prophetae. Hoc videtur promisisse, cum dixit: et custodiam illam in toto corde
meo.
(5.) Sed quia et hoc minus valet viribus propriis, nisi adiuvetur ab illo qui iubet,
ut faciat quod iubet, deduc me inquit in semita mandatorum tuorum, quia
ipsam volui. Parum est mihi voluntas mea, nisi in eo quod volui, me ipse deducas.
Et certe ipsa est semita, hoc est via mandatorum dei, quam se, dilatato ab illo corde
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 19 de inc. Flor 20 non
inc. Beda 21 nesciat des. Beda Flor 4,8 da inc. K 12 seipsum des. K 13 hoc inc. K
16 videbimus faciem2] cf. 1 Cor. 13,12 18 Ps. 118,142 19sq. de scrutetur] cf. 1 Cor. 2,10
4,2sq. littera vivificat] cf. 2 Cor. 3,6 7 Rom. 5,20 10 12 in seipsum] cf. Mt. 22,37 12sq. Mt.
22,40
16 videmus An3 H1 Mn Y So1 | facie] faciem S C1 | exquiri] semper add.
17 admittatur V2 A
18 psalmo dicitur tr. D 19 tenetur] quaeritur P6 H1 Mn So1; quaeretur F P23; tenebitur Y X ma | ne]
ut F2; ut non Mc2 H1 (pc.) | *derelinquatur H1 Mn Y D So1 X ma 21 quia] qui | relinquet V2 Mc2;
relinquens F F2; relinquat S C1 X ma | nescit H1 So1
4,1 praecipue nobis tr. 3 spiritum] sanctum add. Y So1 4 ei] et (exc. G) 5 etiam ut tr.
H1 Mn Y D So1 ma | quid] quidquid Y; quidque 6 habebat H1 Mn So1 10 tota] lex add. Mc2 F2
H1 Mn Y D So1 X | pendit S C1 11 corde] et add. Mc2 S P6 H1 Mn D So1 | anima] et add. H1 Mn D
So1 12 tamquam] sicut F2 13 dicit Mn P23
5,1 quia] qua K | minus] non H1 Mn Y D So1 w 2 inquit om. F F2 K C1 | semitam V2 | tuorum om.
K 3 ipsa F F2 | est om. F F2 | deducat F F2 4 certa
2/12/15 7:24 PM
112 | S. Augustini
suo, cucurrisse iam dixerat, quam propterea etiam semitam vocat, quia angusta via
est quae ducit ad vitam; et cum sit angusta, nisi dilatato corde non curritur.
(6.) Sed quoniam adhuc proficit, adhuc currit et ideo divinum auxilium quo
deducatur inquirit, quia neque volentis, neque currentis, sed miserentis est dei, denique quia et ipsum velle deus operatur in nobis praeparatur enim voluntas a
domino sequitur et dicit: inclina cor meum in testimonia tua et non in
avaritiam. Quid est inclinatum ad aliquid cor habere, nisi hoc velle? Et voluit ergo,
et orat ut velit. Voluit, cum dicit: deduc me in semita mandatorum tuorum,
quoniam ipsam volui; orat autem ut velit, cum dicit: inclina cor meum in
testimonia tua, et non in avaritiam. Hoc itaque orat, ut in ipsa voluntate
proficiat.
Quid sunt autem dei testimonia, nisi quibus sibi ipse attestatur? Testimoniis
enim aliquid probatur, ac per hoc iustificationes dei et mandata dei testimoniis dei
probantur; et quidquid nobis persuadere vult deus, suis testimoniis persuadet, in
cc 1699 quae iste petit inclinari cor suum, et non in avaritiam. Testimoniis quippe suis agit
nobiscum deus, ut eum gratis colamus, quod impedit avaritia, radix omnium malorum, tali verbo Graeco hic appellata quo possit intellegi generalis avaritia, qua plus
appetit quisque quam sat est. enim Latine plus est; habitus est, ab eo
quod est habere. Ergo a plus habendo appellata est , quam Latini intermi 1531 pretes in hoc loco nonnulli interpretati sunt emolumentum, quidam vero utilitatem; sed melius qui avaritiam. Dicit autem apostolus: Radix enim omnium malorum
est avaritia. Sed in Graeco, unde in nostram linguam verba ipsa translata sunt, non

6,2sq. denique inc. K 4 inclina inc. Beda 5 avaritiam des. K Beda
Beda 14 avaritia inc. Flor 14sq. malorum des. K
5,6 curritur des. K

13 testimoniis inc. K
5,5sq. angusta vitam] cf. Mt. 7,14

6,2 Rom. 9,16
3 ipsum nobis] cf. Phil. 2,13
3sq. praeparatur domino] cf. Prov. 8,35 (LXX) 14sq. radix malorum] 1 Tim. 6,10 19sq. 1 Tim.
6,10
5 suo om. H1 Mn So1 5sq. est via tr. P6 ma
3 nobis] omnibus Y D | enim om. K Y
6,1 divinum] idoneum H1 Mn So1 w | quod F F2 So1
5 avaritia F2 K | ad om. H1 So1 | cor ad aliquid tr. P23 D X ma 6 voluit om. 2 | semitam V2 F P6 P23
7 quoniam] quia F2 N Gt X ma | ipsa F F2 | ut] et Mc2 An3 8 avaritia F F2 8sq. ipsam voluntatem
perficiat An3 H1 Mn So1; ipsa voluntate perficiat N Gt (uv.) T 10 quid] qui Gt; quis N; quae ma | ipse
sibi tr. P6 Mn 11 enim] dei add. H1 (pc.) | adprobatur 2 | ac] hac V2 A 13 quae] quo (lnp. N)
H1 Mn P23 | avaritia F F2 w | agit] ait F F2 So1 15 appellata quod F F2; appellat a quo (scriptio continua in N) S Gt An3 C1 Mn Y P23 So1 ma | qua] quam 2; quia T Mn 16 satis F F2 P23 So1 | pleon S C1
17 est1 om. Mn Y So1
H1 Mn Y D So1 X | exhis C1 X; exaia H1 Mn Y D So1 | ab eo] habeo A An3
Beda | a om. Y X Beda | a plus] amplius H1 Mn | est2 om. 2 | pleonexia S C1 H1 (pc.) P23 D X; pleonexaia T H1 Mn Y So1 18 et molumentum F F2; molumentum S C1 18sq. inutilitatem T H1 Mn Y
P23 So1 19 autem] enim F2 Mn 20 avaritia est tr. H1 Mn Y D ma | nostra lingua F F2 | ista Mc2 Y
P23 X
2/12/15 7:24 PM
v. 36
5
10
15
20
in psalm. CXVIII,XI,5 6 | 113
legitur apud apostolum , quod in loco isto psalmi huius, sed ,

quo verbo significatur amor pecuniae. Verum apostolus intellegendus est isto
nomine genus significasse per speciem, id est per amorem pecuniae, universalem
generalemque avaritiam, quae vere radix est malorum omnium. Nam ipsi primi
25 homines per serpentem decepti et deiecti non fuissent, nisi plus quam acceperant
habere, et plus quam facti erant, esse voluissent. Hoc quippe ille promiserat dicens:
Eritis sicut dii. Ergo ista subversi sunt. Plus enim volentes habere quam
acceperant, et quod acceperant amiserunt. Cuius vestigium veritatis, quae ubique
dispersa sunt, et in forensi iure deprehensum est, quo institutum est ut plus petendo
30 causa cadat, id est ut qui plus petierit quam ei debetur, et quod ei debebatur amittat.
Omnis autem a nobis circumciditur avaritia, si gratis colatur deus. Ad quod
sanctum Iob in agone tentationis ipse provocat inimicus, cum de illo dicit: Numquid
gratis Iob colit deum? Putabat enim diabolus quod in deo colendo vir iustus cor
inclinatum haberet in avaritiam et causa emolumenti vel utilitatis rerum tempora35 lium, quibus eum ditaverat deus, velut mercennarius ei pro tali mercede deserviret;
sed quam gratis deum coleret tentatus, apparuit. Si ergo cor non habemus inclinatum in avaritiam, deum non colimus nisi propter deum, ut sui cultus ipse sit merces.
Ipsum diligamus in seipso, ipsum diligamus in nobis, ipsum in proximis nostris quos
diligimus sicut nosmetipsos sive habeant eum sive ut habeant eum. Quod nobis
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Beda Flor
Beda 36 si inc. K 37 merces des. K
28 amiserunt des.
24sq. primi deiecti] cf. Gen. 3,37. 23 27 Gen. 3,5 29sq. cf. Iuris Rom. anteiust. fragmenta Vat.,
ed. Seckel-Kbler, 1911, p. 223,6; Consultatio vet. c. iurisconsulti, ibid. p. 497,25 32sq. Iob 1,9
21 pleonexia S C1 H1 (pc.) P23 D X; pleonexaia T H1 Mn Y So1 | a X; filargiria T H1 Mn Y
P23 D So1 X (im.) Flor; phylargyria V2 S C1; phylargiria F2 P6 22 quod H1 Mn So1 23 per2 om. 2
24 omnium malorum tr. P6 H1 Mn P23 D X Beda | nam] et add. An3 Y D 25 decepti] sunt add. F F2
26 erant] fuerant H1 Mn Y D So1 ma | ille om. Y; illis P23 X 27 a X; pleonexia V2 Mc2
28 et om. S C1 X | et quod
S An3 P6 C1 H1 (pc.) P23 D; plenoxia F F2; pleonexaia N Gt T H1 Mn Y So1
acceperant om. F F2 | amiserant H1 Y | vestigium] legibus add. N (pc.) X | vestigium quae] vestigia
veritatis F (vestigia ex vestigium pc. uv.) P23 | veritatis] legibus add. N (pc.) X; vanitatis F (pc., uv.) P23
quae] quod C1 (pc.) So1 (pc.) | ubique] vestigia veritatis praem. F P23 29 dispersae C1 X | sunt (scil.
vestigium, vox ad sensum pluraliter intellegenda, cf. 118,VIII,2,34)] est V2 (pc.) C1 (pc.) D So1 (pc.) ma
et om. S C1 X | quod Mc2 F2 H1 Mn Y | petendo plus tr. 30 habebatur | amittit F An3; ammittit F2;
ammittat Mn 31 autem] enim 31sq. ad sanctum] a quo secundum 2 32 agonem H1
Mn So1 | inimicus om. F F2 | dicitur 2
33 colit Iob tr. T H1 Mn X ma | dominum V2 S C1 P23
34 avaritia F F2 N | causam F F2 | emolumentis Mc2 F 35 quibus] autem add. F F2 | dominus H1
Mn D So1 Flor ma | eius 2 | serviret S C1 P23 D X ma 36 quam om. Mc2 So1 | colere | habeamus
C1 H1 Mn Y P23 D So1 X Flor ma 36sq. inclinatum om. H1 Mn So1 37 colamus | sui] si (sic F)
38 in1] et praem. T H1 Y So1 Flor | seipsum | in2 om. F F2 | in proximis om. F F2 39 diligamus F F2
So1 | habeant1 sive2 om. F2 Y P23
2/12/15 7:24 PM
114 | S. Augustini
quoniam ipso donante confertur, ideo illi dicitur: inclina cor meum in testimonia 40
tua et non in avaritiam. Sed quae sequuntur, alio sermone tractanda sunt.
SERMO XII
cc 1700
[De eo quod dicit: averte oculos meos, ne videant vanitatem usque ad ecce concupivi mandata
tua, in iustitia tua vivifica me]
(1.) Sequitur in psalmo quem suscepimus disserendum: averte oculos

meos, ne videant vanitatem; in via tua vivifica me. A contrario differunt
inter se vanitas et veritas. Huius autem mundi cupiditas vanitas, sed Christus, qui ex
hoc mundo liberat, veritas. Ipse est et via in qua se vult iste vivificari, quia ipse est et
vita; ipse quippe ait: Ego sum via, veritas et vita. Sed quid est: averte oculos meos,
ne videant vanitatem? Numquid quamdiu sumus in hoc mundo, possumus non
videre vanitatem? Omnis enim creatura vanitati subiecta est, quae intellegitur esse in
homine; et Omnia vanitas: quae abundantia hominis in omni labore suo, quo ipse
laborat sub sole? An iste fortassis hoc orat, ut non sit eius vita sub sole, ubi omnia
mi 1532 vanitas, sed in illo sit, in quo se vivificari petit? Ille quippe ascendit non super solem
tantum, sed super omnes caelos, ut adimpleret omnia. Et in illo magis quam sub sole
vivunt qui non inaniter audiunt quod dixit apostolus: Quae sursum sunt quaerite, ubi
Christus est in dextera dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram.
Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in deo. Ac per hoc, si vita
nostra ibi est ubi veritas, non est vita nostra sub sole ubi vanitas.
Sed hoc tam magnum bonum magis habemus in spe, non tenemus in re. Et
secundum spem nostram beatus apostolus ista locutus est, quia et illud cum dixisset: Vanitati creatura subiecta est, adiecit atque ait: non sponte, sed propter eum
qui subiecit in spe. Ergo in spe, qua speramus nos adhaesuros contemplandae veritati, subiecti sumus interim vanitati. Creatura quippe ista spiritalis, animalis, corpo-

CXVIII,XII,1,1 averte inc. K 5 vita2 des. K | quid inc. Flor
CXVIII,XII,1,5 Io. 14,6
18sq. Rom. 8,20
7 Rom. 8,20
8sq. Eccl. 1,2sq.
41 avaritiam des. Flor
10sq. Eph. 4,10
12 14 Col. 3,1 3
40 quoniam om. T H1 (pc.) Mn 41 avaritia F F2 | alio] in praem. H1 Mn So1

CXVIII,XII,argumentum om. 2 D ma | ne vanitatem om. V2 | concupivit V2 | mandata me
om. V2 | in me om. | iustitia] aequitate S C1 P23 X | tua iustitia tr. Mn
1,1 quam F F2 2 a] e Y P23 D X 4 liberat] liber erat 2 | veritas] est add. P6 Mn | ipse1] ipsa V2 K
An3 D | via] vita H1 Mn | iste vult tr. K Mn 5 veritas] et praem. S So1 X 9 an sole2 om. S C1 | iste]
ipse 2 X | orat] erat 2 N Gt C1 Y So1 | eius] in praem. F F2 10 sit om. F2 H1 (ac.) 11 sed om. F F2
13 dexteram V2 S C1 P23 | sunt om. V2 F2
15 nostra1] vestra P6 | ibi est om. Mc2
12 dicit 2
S (ac.) | ubi1] est add. 2 S H1 Mn Y (sl.) P23 D So1 | ubi2] est add. Mc2 F P6 H1 (pc.) P23 16 non] nondum | in re om. S C1 (ac.) 19 qua] quia S C1 X (ac.) 19sq. veritatis V2 F F2 20sq. animalis
corporalis om. S C1 (ac.) 20sq. corporalis quae] corporalisque Mc2 F2 X ma
2/12/15 7:24 PM
v. 37
10
15
20
114 | S. Augustini
quoniam ipso donante confertur, ideo illi dicitur: inclina cor meum in testimonia 40
tua et non in avaritiam. Sed quae sequuntur, alio sermone tractanda sunt.
SERMO XII
cc 1700
[De eo quod dicit: averte oculos meos, ne videant vanitatem usque ad ecce concupivi mandata
tua, in iustitia tua vivifica me]
(1.) Sequitur in psalmo quem suscepimus disserendum: averte oculos

meos, ne videant vanitatem; in via tua vivifica me. A contrario differunt
inter se vanitas et veritas. Huius autem mundi cupiditas vanitas, sed Christus, qui ex
hoc mundo liberat, veritas. Ipse est et via in qua se vult iste vivificari, quia ipse est et
vita; ipse quippe ait: Ego sum via, veritas et vita. Sed quid est: averte oculos meos,
ne videant vanitatem? Numquid quamdiu sumus in hoc mundo, possumus non
videre vanitatem? Omnis enim creatura vanitati subiecta est, quae intellegitur esse in
homine; et Omnia vanitas: quae abundantia hominis in omni labore suo, quo ipse
laborat sub sole? An iste fortassis hoc orat, ut non sit eius vita sub sole, ubi omnia
mi 1532 vanitas, sed in illo sit, in quo se vivificari petit? Ille quippe ascendit non super solem
tantum, sed super omnes caelos, ut adimpleret omnia. Et in illo magis quam sub sole
vivunt qui non inaniter audiunt quod dixit apostolus: Quae sursum sunt quaerite, ubi
Christus est in dextera dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram.
Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in deo. Ac per hoc, si vita
nostra ibi est ubi veritas, non est vita nostra sub sole ubi vanitas.
Sed hoc tam magnum bonum magis habemus in spe, non tenemus in re. Et
secundum spem nostram beatus apostolus ista locutus est, quia et illud cum dixisset: Vanitati creatura subiecta est, adiecit atque ait: non sponte, sed propter eum
qui subiecit in spe. Ergo in spe, qua speramus nos adhaesuros contemplandae veritati, subiecti sumus interim vanitati. Creatura quippe ista spiritalis, animalis, corpo-

CXVIII,XII,1,1 averte inc. K 5 vita2 des. K | quid inc. Flor
CXVIII,XII,1,5 Io. 14,6
18sq. Rom. 8,20
7 Rom. 8,20
8sq. Eccl. 1,2sq.
41 avaritiam des. Flor
10sq. Eph. 4,10
12 14 Col. 3,1 3
40 quoniam om. T H1 (pc.) Mn 41 avaritia F F2 | alio] in praem. H1 Mn So1

CXVIII,XII,argumentum om. 2 D ma | ne vanitatem om. V2 | concupivit V2 | mandata me
om. V2 | in me om. | iustitia] aequitate S C1 P23 X | tua iustitia tr. Mn
1,1 quam F F2 2 a] e Y P23 D X 4 liberat] liber erat 2 | veritas] est add. P6 Mn | ipse1] ipsa V2 K
An3 D | via] vita H1 Mn | iste vult tr. K Mn 5 veritas] et praem. S So1 X 9 an sole2 om. S C1 | iste]
ipse 2 X | orat] erat 2 N Gt C1 Y So1 | eius] in praem. F F2 10 sit om. F2 H1 (ac.) 11 sed om. F F2
13 dexteram V2 S C1 P23 | sunt om. V2 F2
15 nostra1] vestra P6 | ibi est om. Mc2
12 dicit 2
S (ac.) | ubi1] est add. 2 S H1 Mn Y (sl.) P23 D So1 | ubi2] est add. Mc2 F P6 H1 (pc.) P23 16 non] nondum | in re om. S C1 (ac.) 19 qua] quia S C1 X (ac.) 19sq. veritatis V2 F F2 20sq. animalis
corporalis om. S C1 (ac.) 20sq. corporalis quae] corporalisque Mc2 F2 X ma
2/12/15 7:24 PM
v. 37
10
15
20
in psalm. CXVIII,XI,6 CXVIII,XII,2 | 115
25
30
35
10
ralis, quae omnis in homine est, immo homo est, sponte peccavit et inimica facta est
veritati; sed ut merito puniretur, non sponte subiecta est vanitati. Denique post
pauca: Non solum autem inquit sed et nos ipsi primitias spiritus habentes, id est qui
nondum quidem ex toto quod sumus, sed ex ea parte qua pecoribus meliores sumus,
deo, non vanitati subditi sumus, hoc est per primitias spiritus, et ipsi in nobismetipsis ingemiscimus, adoptionem exspectantes redemptionem corporis nostri. Spe enim
salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim videt quis, quid
sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Quamdiu
itaque hic secundum carnem sumus, cuius adoptionem et redemptionem per patientiam spei adhuc exspectamus, tamdiu secundum id per quod sub sole sumus,
vanitati subiecti sumus. Quamdiu igitur ita sumus, unde possumus non videre
vanitatem, cui etiam subiecti sumus in spe?
Quid est ergo quod iste dicit: averte oculos meos, ne videant vanitatem? An cc 1701
hoc petit, ut non quidem in hac vita quod in spe gerimus impleatur, sed ut in ea
sorte sit, quae in illo quandoque possit impleri, cum liberabitur a servitute corruptionis et spiritu et anima et corpore in libertatem gloriae filiorum dei, ubi iam non videat
vanitatem?
(2.) Possunt quidem verba ista sic intellegi, non praeter regulam fidei; sed est
hic alius sensus quem mihi fateor plus placere. Dominus in evangelio dicit: Si fuerit
oculus tuus simplex, totum corpus tuum lucidum erit. Si autem oculus tuus nequam
fuerit, totum corpus tuum tenebrosum erit. Si ergo lumen, quod in te est, tenebrae sunt,
ipsae tenebrae quantae erunt? Proinde magni interest, cum aliquid boni facimus,
cuius rei contemplatione faciamus. Officium quippe nostrum non officio, sed fine
pensandum est, ut, scilicet, non tantum si bonum est quod facimus, sed praecipue si
bonum est propter quod facimus, cogitemus. Hos oculos, quibus contemplamur
quare facimus quod facimus, averti poscit, ne videant vanitatem, id est ne hanc
attendat, propter quam faciat, cum boni aliquid facit. In qua vanitate praecipuum
locum obtinet amor laudis humanae, propter quam multa magna fecerunt qui magni mi 1533
in hoc saeculo nominati sunt multumque laudati in civitatibus gentium, quaerentes
non apud deum, sed apud homines gloriam, et propter hanc velut prudenter, fortiter,
31 sumus1 des. Flor
23 Rom. 8,23 25 28 Rom. 8,23 25 35sq. Rom. 8,21 2,2 5 Mt. 6,22sq.
23 ipsi] et praem. F F2 24 toto] corde add. F F2 | qua] quae V2 (uv.) F2 N So1 25 ipsi om. F F2 | in
28 sperat] et praem. S C1
29 sumus hic (sl. Mc2) secundum carnem tr. 2 | et
om. F F2
redemptionem om. F F2 34 gerimus] ut add. F F2 | impleamus H1 Mn So1 35 forte Mc2 F2 H1 Mn
liberabimur F F2 36 libertatem] libertate F F2
2,2 quae F F2 3 oculus tuus2 om. 2 3sq. fuerit nequam tr. H1 Mn D So1 ma 5 magne Mc2 S
C1 X 6 contemplationem An3 Mn So1 | officio] initio 7 pensanda sunt F F2 9 facimus1] faciamus G (pc.) (pc. N) P6 H1 Mn Y So1 ma | poscit] possit 2 | vanitatem om. 2
10 attendant H1 Mn
11 multi A (pc.) G An3 (pc.) So1 (pc.)
cum] cui F F2 | facit] faciat S C1 X | vanitate] veritate F F2
13 dominum F2 An3 | prudentes V2 Y
2/12/15 7:24 PM
116 | S. Augustini
temperanter iusteque viventes, ad quam pervenientes perceperunt mercedem suam

vani vanam. Ab hac vanitate volens dominus avertere oculos suorum: attendite
inquit ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis; alioquin
mercedem non habebitis apud patrem vestrum, qui in caelis est.
Deinde cum ipsius iustitiae quasdam partes exsequeretur, praecipiens de eleemosynis, de oratione, de ieiunio, ubique id admonuit, ne aliquid eorum propter
gloriam hominum fiat, et ubique dicit eos qui propterea faciunt, percepisse mercedem suam, id est non aeternam quae sanctis reposita est apud patrem, sed temporalem quam quaerunt qui contemplantur in suis operibus vanitatem; non quia ipsa
laus humana culpanda est nam quid tam optandum est hominibus, quam ut eis
placeant quae debeant imitari? , sed propter ipsam laudem bene operari, hoc est
vanitatem in suis operibus intueri. Quandoquidem et ipsa ab hominibus laus homini
iusto quantacumque provenerit, non ibi eius esse debet finis boni, sed etiam ipsa
referenda est ad laudem dei, propter quem bona faciunt vere boni; quoniam non a
seipsis, sed ab illo fiunt boni.
Denique in eodem sermone dominus iam dixerat eis: luceat lumen vestrum
coram hominibus, ut videant vestra bona opera, et glorificent patrem vestrum, qui in
cc 1702 caelis est, ubi finem posuit, hoc est in gloriam dei. Hoc debemus, quando aliquid
boni facimus, intueri, si avertuntur a vanitate oculi nostri. Non ergo sit finis nostri
boni operis in laudibus hominum, sed ipsas laudes hominum corrigamus, et ad dei
laudes omnia referamus, a quo nobis datur quicquid in nobis sine laudantis errore
laudatur.
Porro si vanum est propter hominum laudes bona facere, quanto vanius propter
adipiscendam pecuniam, vel augendam, sive retinendam! Et si quid huiusmodi est
commodi temporalis, quod nobis accedit extrinsecus, quia omnia vanitas, quae
abundantia hominis in omni labore suo, quo ipse laborat sub sole? Propter ipsam
denique temporalem salutem non debemus facere bona opera nostra, sed potius
propter illam quam speramus aeternam, ubi bono immutabili perfruamur, quod

14 perceperunt suam] cf. Mt. 6,2 15 17 Mt. 6,1 29 31 Mt. 5,16 38sq. Eccl. 1,2sq.
15 vani om. An3 Y P23 | vani vanam om. H1 Mn So1
16 ut] ne Mc2 F
18 quosdam N Gt H1 Mn
exquiretur H1 Mn So1
19 de orationibus et de ieiuniis D | ieiuniis H1 Mn So1 | id om. 2 G P6
eorum om. F F2 20 fiat] faciat H1 Mn So1 23 est1] *sit P6 H1 (pc.) | nam quid] numquid H1 Mn
So1 | optandus F F2 | eis] in praem. G (pc.) So1 (pc.) 26 pervenerit H1 Mn | esse debet eius tr. P6 D
ma | fines S C1 | ipse N Gt 27 non] nec D 28 seipsis] ipsis F F2 29 lumen vestrum] lux
vestra 2 30 bona vestra opera tr. ; vestra opera bona tr. X ma 30sq. est in caelis tr. H1 Mn
So1 31 gloria H1 Mn P23 D So1 | dei om. 32 avertuntur] aut add. H1 Mn 32sq. nostri boni
operis] boni operis S C1 X ma; boni nostri operis tr. F F2; in hic nostris boni operis 33 laudem 2
34 datur] omnia add. 2
37 agendam Mc2 So1 | sive retinendam] si vel timendam Mn So1
39 quo] quae S N C1 H1 Y So1
41 bona F2 H1 | perfruatur F (uv.) F2
38 accidit Gt H1 Mn So1
quod] quando F F2
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
35
40
in psalm. CXVIII,XII,2 4 | 117
45
v. 38
10
15
v. 39
nobis erit ex deo, immo quod nobis est ipse deus. Si enim sancti dei propter hanc
temporalem salutem bona opera facerent, numquam martyres Christi bonum opus
confessionis in eiusdem salutis amissione perficerent. Sed acceperunt auxilium de
tribulatione, non intuentes vanitatem, quia vana salus hominis; et diem hominum
non concupierunt, quia homo vanitati similatus est: dies eius velut umbra praetereunt.
(3.) Cum autem deus rogatur, ut ea quae videtur esse in nostra potestate, id est
oculorum aversio a videnda vanitate, ab illo nobis concedatur, quid nisi eius gratia mi 1534
commendatur? Nonnulli enim ab ea vanitate non averterunt oculos suos, quia
putaverunt a seipsis se fieri iustos et bonos, et dilexerunt gloriam hominum magis
quam dei, quia et ipsi homines sunt, qui sibi nimium placuerunt, et de sui arbitrii
viribus praesumpserunt: sed etiam haec vanitas et praesumptio spiritus.
Cum ergo dixisset: averte oculos meos, ne videant vanitatem; in via tua
vivifica me, quae via non vanitas, sed veritas est, deinde subiunxit: statue servo
tuo eloquium tuum in timore tuo. Quod quid est aliud quam: da mihi ut
faciam quod eloqueris? Neque enim statutum est eloquium dei his qui in se movent
illud contra faciendo; eis autem statutum est in quibus immobile est. Statuit itaque
deus eloquium suum in timore suo eis quibus dat spiritum timoris sui, timoris autem
non illius de quo dicit apostolus: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in
timore hunc enim consummata caritas foras mittit timorem , sed illius timoris
quem dicit propheta spiritum timoris dei, timoris utique casti permanentis in saeculum saeculi, timoris quo timetur offendi qui amatur. Aliter quippe timet adultera cc 1703
virum suum, aliter casta: adultera, ne veniat; casta, ne deserat.
(4.) amputa inquit opprobrium meum quod suspicatus sum, quia
iudicia tua suavia. Quis est qui suum opprobrium suspicatur, et non magis novit
suum quisque opprobrium, quam cuiuslibet alienum? Suspicari enim potius
3,8 deinde inc. K

10 eloqueris des. K 11 statuit inc. K 14 timore des. K | sed inc. K 4,2 suavia des. K
44sq. Ps. 59,13 45sq. diem concupierunt] cf. Ier. 17,16 46sq. Ps. 143,4 3,4sq. Io. 12,43
6 Eccl. 6,9 13sq. Rom. 8,15 14 1 Io. 4,18 15 Is. 11,3 15sq. timoris2 saeculi] cf. Ps. 18,10
44 ammissione Mc2; ammisione (sic) N Gt 45 hominum] hominis 2 P6 46 concupiverunt S C1
H1 (pc.) Y | vanitatis H1 So1 | velut] sicut lo ma
3,1 rogatur deus tr. | rogatur] deus add. N Gt | videntur A (pc.) G C1 Y P23 D So1 (pc.) X ma | potestate
nostra tr. 2 ad videndam vanitatem 2 H1 Mn 2sq. gratia commendatur] tuitionis necessarium omnimodis munimen petitur (patitur F F2) ut concedatur 2 3 quia] qua S P6 C1 4 se om.
V2 (pc.) Mc2 Mn So1 4sq. et2 dei om. 2 5 et1 om. 2 6 spiritus] est praem. T C1 (pc.) X; est
add. P6 D ma 8 quae] quia cc 9 timore tuo (ita et Psalt. Ver. Prosp)] timorem tuum V2 S C1 ma
12 timorem suum V2 C1 H1 (pc.) P23 ma
10 loqueris K N An3 H1 Mn Y So1 w | statum S C1
14 enim] *ergo | consumata Mc2 F | foris S C1 H1 15 quem] de quo 2 | spiritus 2 H1 (pc.) | domini
2 | itaque | permanentes F S 16 qui amatur] quia S C1
4,1 inquit om. D 2 quis] quid So1 X; qui F H1 | qui] quod Mc2 G 3 potius om. 2
2/12/15 7:24 PM
118 | S. Augustini
alienum potest homo, non suum, quoniam quod suspicatur, ignorat; in suo autem
opprobrio non est cuiusque suspicio, sed scientia, ubi loquitur conscientia. Quid est
ergo quod ait: opprobrium meum quod suspicatus sum? Nimirum de superiore
sensu etiam iste ducendus est: quoniam quamdiu non avertit homo oculos suos ne
videant vanitatem, quod in seipso agitur, hoc de aliis suspicatur, ut propter quod
ipse colit deum, vel propter quod bona opera facit, propter hoc credat et alterum
facere. Possunt quippe homines videre quod agimus, cuius autem rei contemplatione agamus occultum est; et ideo datur suspicionibus locus, ut audeat homo
iudicare de occultis hominum, et falsa plerumque, et, si vera, tamen incognita
temere suspicari. Propterea dominus cum de ipso fine loqueretur propter quem
iustitiam facere debemus, ut oculos nostros a contemplatione averteret vanitatis,
monuit ne propter laudes hominum bona opera faciamus, dicens: Attendite ne
faciatis iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis. Monuit, ne propter
pecuniam, dicens: Nolite vobis thesaurizare in terra, et Non potestis deo servire et
mammonae. Monuit, ne propter ipsum necessarium victum atque vestitum, dicens:
Ne solliciti sitis animae vestrae quid manducetis, neque corpori vestro quid induamini.
Et cum haec omnia monuisset, quia possumus suspicari eos, quos iuste vivere
mi 1535 videmus et quo fine faciant non videmus, propter aliquid huiusmodi benefacere,
continuo subiecit: Nolite iudicare, ne iudicemini.
Unde et hic cum dixisset: amputa opprobrium meum quod suspicatus sum,
addidit: quia iudicia tua suavia, id est iudicia tua vera. Veritatis enim amator
suave clamat esse quod verum est. Hominum autem iudicia de occultis hominum
non suavia, quia temeraria. Et ideo suum dixit opprobrium quod de aliis suspicatus
est, quia hoc et apostolus ait: Comparantes semetipsos sibimetipsis, non intellegunt.
Hoc enim proclivius homo suspicatur in alio, quod sentit in seipso. Hoc itaque
opprobrium suum petebat auferri, quod in se senserat, et in aliis fuerat suspicatus,
cc 1704 ut non esset diabolo similis, qui de occultis sancti Iob suspicatus est quod non gratis
deum coleret, quem poposcit tentandum, ut crimen quod obiceret inveniret.

des. K 28 hoc2 inc. K 30 suspicatus des. K
4,15sq. Mt. 6,1 17 Mt. 6,19
30sq. gratis coleret] cf. Iob 1,9
17sq. Mt. 6,24
19 Mt. 6,25
6 de inc. K
22 Mt. 7,1
10 facere
27 2 Cor. 10,12
4 potest homo alienum tr. 2

5 sed] et H1 Mn So1
7 docendus (exc. F); dicendus P6 C1 (pc.)
8 videat F2 G C1 (pc.) H1 Y | de] in 11 agamus] agimus Mc2 H1 Mn Y D | suspicationibus Mc2
12 hominis V2 F F2 | tamen] ei add. 2 | incognita] cognita V2 14 deberemus 2 A 16 iustitiam vestram faciatis tr. Mc2 F2 P6 D 17 thesaurizare vobis tr. 2 Mn | thesaurizare] thesauros add. F
F2 20 omnes ammonuisset | monuit 2 22 ne] neque H1 Y D So1; ut non X 26 suspicatum F F2
26sq. est suspicatus tr. X ma
27 et hoc tr. Mc2; et hoc quod lo ma | sibimetipsi 2
30 esse F F2 | qui] quae F F2 31 poscit H1 Mn So1 | abiecerat Y; obiecerat (pc.) (pc. P6) H1 D So1;
obicerat P6 Mn
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
30
in psalm. CXVIII,XII,4 5 | 119
v. 40
15
20
(5.) Sed cum libenter alterius opprobrium nonnisi aemulatio suspicetur, dum
bonum opus reprehendi non potest, quia se asserit quod apertum est, et quo fine fiat
reprehenditur, quia non se exserit quod occultum est, atque ita male suspicari eum
libet cui libet, non videndo quod latet, et invidendo quod eminet, profecto contra
hoc malum, quo quisque de homine libenter malum quod non perspicit suspicatur,
caritas habenda est, quae non aemulatur, quam dominus praecipue commendat,
dicens: Mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis, et: In hoc scient omnes
quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis in invicem, et de dilectione dei et
proximi loquens: In his inquit duobus mandatis tota lex pendet et prophetae.
Unde et iste contra suae suspicionis opprobrium quod desiderat amputari, ecce
inquit concupivi mandata tua; in tua iustitia vivifica me. Ecce concupivi ex
toto corde, ex tota anima, ex tota mente diligere te, et proximum sicut me: non in
mea, sed in tua iustitia vivifica me, hoc est ista caritate quam concupivi, imple
me. Adiuva ut faciam quod commendas, dona ipse quod mandas. in tua iustitia
vivifica me, quia in me unde morerer habui; unde autem vivam non invenio nisi in
te. Iustitia tua Christus est, qui factus est nobis sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. In
illo invenio mandata tua quae concupivi, ut in tua iustitia, hoc est in illo, vivifices
me. Ipse est enim verbum deus; et verbum caro factum est, ut esset et proximus
meus.

des. K
5,10 unde inc. K
13 me
5,6 non aemulatur] cf. 1 Cor. 13,4 7 Io. 13,34 7sq. Io. 13,35 9 Mt. 22,40 11sq. ex me] cf. Mt.
22,37 16sq. 1 Cor. 1,30sq. 19 Io. 1,14
5,1 suspiceretur V2 S; suspicaretur 2 C1 2 exserit T P23 3sq. eum libet] eum debet N Gt Mn Y
So1; non debet An3 (pc.) T H1 P23 4 cui libet] quilibet S C1 H1 Mn Y So1 | videndo] vivendo Gt An3
5 quo] quod An3 Y D | libenter de homine tr. lo ma | prospicit F An3 P6; praespicit N Mn (uv.)
7 vos om. 2 | diligatis invicem tr. 2 | in] ad Mc2 P6 P23 D; om. A
6 praecipue om. H1 Mn Y So1
8 mei discipuli tr. F F2 | de om. 2 Y So1 | dilectionem F2 Y 10 et om. | et iste om. K | suspicationibus F F2 Y 12 corde] et add. H1 Mn Y D So1 | anima] et add. H1 Mn Y P23 D So1 13 iustitia sed
in tua tr. K X | istam caritatem V2 G 14 me] in praem. | adiuva] me add. H1 Mn D So1 | dona
mandas om. S C1 (ac.) 15 in2 om. H1 So1 16 nobis] et praem. V2 S C1 P23 X 17 in2] et *praem.
S C1 Y D X ma 18 mandata] duo *praem. S H1 Mn Y P23 So1 | ut om. F F2 So1 | illo2] illa P6 H1 Mn Y
P23 So1
2/12/15 7:24 PM
120 | S. Augustini
SERMO XIII
(1.) Sermoni pristino, quem de psalmo qui est omnium prolixissimus nuper
habuimus, de verbis eius quae sequuntur iste iungendus est. Haec verba sunt: et
mi 1536 veniat super me misericordia tua, domine. Quae sententia superiori videtur
annexa. Non enim ait: veniat, sed ait: et veniat. Est autem illa superior: ecce
concupivi mandata tua; in tua iustitia vivifica me. Deinde sequitur: et veniat
cc 1705 super me misericordia tua, domine. Quid hic ergo poscit, nisi ut mandata quae
concupivit, per eius misericordiam faciat, qui mandavit? Exponit enim quodammodo
quid dixerit: in tua iustitia vivifica me, cum subiungit: et veniat super me
misericordia tua, domine, salutare tuum secundum eloquium tuum, hoc
est secundum promissionem tuam. Unde nos vult apostolus filios promissionis
intellegi, ne arbitremur nostrum esse quod sumus, sed totum dei gratiae retribuamus: Factus est enim nobis Christus sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et
redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. Quod
ergo ait: in tua iustitia vivifica me, in Christo utique vivificari cupit, et ipsa est
misericordia quam super se poscit venire, ipse Christus est et salutare dei; quo
verbo exposuit quam misericordiam diceret ubi ait: et veniat super me misericordia tua, domine. Si ergo quaerimus quae sit ista misericordia, audiamus quod
sequitur: salutare tuum secundum eloquium tuum. Ab eo quippe hoc promissum
est, qui vocat ea quae non sunt, tamquam sint. Nondum enim erant quibus promitteretur, ne quisquam de meritis glorietur. Et quibus promissum est, etiam ipsi promissi
sunt, ut totum corpus Christi dicat: Gratia dei sum quod sum.
(2.) et respondebo inquit exprobrantibus mihi verbum. Utrum verbum
exprobrantibus, an verbum respondebo, ambiguum est, sed quodlibet eorum
Christum sonet. Ipsum enim nobis exprobrant, quibus est crucifixus, vel scandalum

CXVIII,XIII,1,2 et inc. K
4 veniat2 des. K 6 quid inc. K 10 tuam des. K 13 quod inc. K 15 dei des. K 16 et inc.
Beda 18 salutare inc. K | tuum2 des. K 19 qui inc. Flor 21 sum2 des. Beda Flor 2,1 et inc.
K
CXVIII,XIII,1,10 filios promissionis] cf. Rom. 9,8 12sq. factus glorietur] 1 Cor. 1,30sq. 13 qui
glorietur] cf. Ier. 9,23sq. 19 Rom. 4,17 21 1 Cor. 15,10 2,3sq. quibus stultitiam] cf. 1 Cor. 1,23
CXVIII,XIII,1,1 sermo F F2; sermone | qui est omnium om. 2 | proliximus F G An3 P23 3 quae]
haec K 4 ait1] super me praem. C1 (pc.) X | veniat1] super add. H1; super me add. Y ma; super nos
add. Mn So1 | ille H1 Mn Y So1 6 ergo hic tr. (exc. G) | quae] qua K 7 fiat ; fiant P6 Y D | qui]
9 salutare] et praem. 2 Y P23
11sq. tribuamus T Mn D
ea add.
8 quid] qui 2 H1 Mn X
12 Christum F F2
13sq. quod ergo] quid est ergo quod Mc2 H1 (pc.)
14 vivificari] se praem.
15 quam] quae H1 Mn | supra K | est Christus tr. T X
16 et om. Mn So1
Y (pc.) P23
17 misericordia] tua add. D So1; dei add. 19 sint] quae sunt T X | enim om. F F2 20 gloriaretur Mn D So1 ma 21 quod] id praem. Mc2 P6 H1 Mn D So1
2,1 inquit om. K T H1 Mn D So1 2 verbum] verbo Mc2 S Mn 3 Christo S C1 | sonat G (pc.) C1 P23 D
ma | enim] et add. F F2 | exprobrans (exc. F) | quibus] a praem. Y P23
2/12/15 7:24 PM
v. 41
10
15
20
v. 42
in psalm. CXVIII,XIII,1 3 | 121
vel stultitiam, ignorantes quia verbum caro factum est et habitavit in nobis, quod
5 verbum in principio erat et apud deum erat et deus erat. Sed etsi non ipsum verbum
10
15
20
25
v. 43
5
exprobrent quod eos latet, quia divinitas eius ab eis non cognoscitur a quibus eius
infirmitas in cruce contemnitur, nos tamen verbum respondeamus, nec exprobratione terreamur aut confundamur. Verbum enim si cognovissent, numquam dominum
gloriae crucifixissent.
Ille autem respondet verbum exprobrantibus, super quem venit misericordia dei,
hoc est ipsum salutare eius venit ut protegat, non ut conterat. Nam super quosdam
conterendos venturus est, qui nunc in eum, dum spernunt eius humilitatem,
offendendo quassantur. Sic enim dicit in evangelio: Qui ceciderit super lapidem
istum, conquassabitur; super quem vero ceciderit, conteret eum. Qui ergo nobis exprobrant, offendunt et cadunt in eum; nos autem ne offendamus et cadamus, oppro- cc 1706
bria eorum ne timeamus, sed respondeamus eis verbum: Hoc est verbum fidei quod
praedicamus. Quia si credideris inquit in corde tuo quia dominus est Iesus, et con- mi 1537
fessus fueris in ore tuo quia deus illum suscitavit a mortuis, salvus eris. Corde enim
creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Parum est ergo in corde
habere Christum et nolle confiteri, dum timetur opprobrium: sed exprobrantibus
respondendum est verbum. Ut autem hoc martyres possent, promissum est eis et
dictum: Non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in
vobis. Ideo et iste, cum dixisset: respondebo exprobrantibus mihi verbum,
continuo sequitur: quoniam speravi in verbis tuis, quod est utique in promissis
tuis.
(3.) Sed quoniam plurimi, quamvis ad ipsum corpus, cuius haec verba sunt,
pertinentes, gravi pondere persecutionis urgente, non valuerunt sustinere exprobrationem et Christum deficiendo negaverunt, ideo sequitur: et ne auferas ex ore
meo verbum veritatis usque valde. Ex ore suo quippe dicit, quia unitas corporis loquitur, in cuius membris etiam illi deputantur qui defecerunt ad horam

4 stultitiam des. K
5 sed inc. K
6 exprobrent des. K
7 nos inc. K
8 confundamur des. K
10 ille inc. K
11 eius des. K 16 hoc inc. Flor 23 vobis des. Flor 24 quoniam inc. K 25 tuis des. K
3,3 et2 inc. K
4 verbum nobis] cf. Io. 1,14 5 verbum1 erat3] cf. Io. 1,1 8sq. verbum crucifixissent] cf. 1 Cor.
2,8 13sq. Lc. 20,18 16 19 Rom. 10,8 11 22sq. Mt. 10,20
4 stultitia (exc. F2) C1 H1 Mn D X ma | habitabit A H1 So1
5 ipsum coniecimus; ipsi codd. edd.
6sq. a contemnitur om. F F2
7 ne F F2 G
6 exprobrant A An3 Y P23 D | eos] eis D; om. H1
7sq. exprobrationem F2 A
8 deum N Gt H1 Mn
10 respondit V2 F F2
14 istum] illum 2
15 ne] non F F2 P23 15sq. opprobrium F F2 17 Iesus est tr. | Iesus om. P23 So1 18 suscitavit
illum tr. T Mn So1 19 ad2] in V2 S C1 X ma | corde] hoc praem. F F2 21 eis om. 24 speravit S
C1 | verbis] sermonibus w
3,2 surgente C1 H1 (uv.) Mn 3 ex (ita et Psalt. Ver.)] de 2 S C1 H1 D X ma | ori K 4 valde] quaque P6 H1 Mn Y So1 X (pc.) | quippe suo tr. Mc2 | unitas] vanitas P6 H1 So1
2/12/15 7:24 PM
122 | S. Augustini
negando, sed paenitendo postea revixerunt, vel etiam martyrii quam perdiderant
palmam, reparata confessione sumpserunt. Non igitur usque valde, vel, sicut
quidam codices habent, non usque quaque, hoc est non omnimodo ex ore Petri, in
quo erat typus ecclesiae, verbum veritatis ablatum est, qui etsi ad horam negavit
timore turbatus, tamen flendo est reparatus et confitendo est postea coronatus.
Totum itaque corpus Christi loquitur, id est ecclesiae sanctae universitas: in quo toto
corpore sive quia, negantibus plurimis, remanserunt fortes qui usque ad mortem
pro veritate certarent, sive quia et ex his qui negaverant multi reparati sunt non est
ablatum ex eius ore verbum veritatis usque valde.
Quod autem ait: ne auferas, intellegendum est ne auferri sinas, propter quod
orando dicimus: Ne nos inferas in tentationem. Et ipse dominus ad Petrum: Rogavi
inquit pro te, ne deficiat fides tua; hoc est ne auferatur ex ore tuo verbum veritatis
usque valde.
Sequitur: quia in iudiciis tuis speravi, vel, sicut de Graeco quidam diligentius expresserunt, supersperavi, quod verbum, etsi minus usitate compositum,
tamen implet veritatis interpretandae necessitatem. Attentius ergo nobis loci huius
cc 1707 rimandus est sensus, ut intellegamus, quantum deus adiuvat, quid sibi velit in
verbis tuis speravi, in iudiciis supersperavi. respondebo inquit exprobrantibus mihi verbum, quoniam speravi in verbis tuis, id est quoniam mihi hoc ipse
promisisti. et ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde, quoniam in
iudiciis tuis supersperavi, id est quoniam iudicia tua, quibus me corripis et
flagellas, non solum mihi non auferunt spem, verum augent etiam, quoniam quem
diligit, dominus corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit. Ecce enim sancti
et humiles corde de te praesumendo, in persecutionibus non defecerunt; ecce etiam
mi 1538 qui de se praesumendo defecerunt, et tamen ad ipsum corpus pertinuerunt, sibi
innotescendo fleverunt, et tuam gratiam solidius invenerunt, quia suam superbiam

7 sumpserunt des. K
8 non1 inc. K 10 coronatus des. K 15 quod1 inc. K 16 tentationem des. K 31 quia inc. K
3,9sq. etsi reparatus] cf. Mt. 26,69 75 10 confitendo coronatus] cf. Io. 21,15 19 16 Mt. 6,13
16sq. Lc. 22,32 27sq. Hebr. 12,6
6 paenitendo] a praem. H1 So1 6sq. palmam quam perdiderant tr. lo ma 7 reparatam V2 (ac.) Gt
T C1 (ac. uv.) | confessione] a praem. 2
7sq. sicut non1 om. 2
8 quaque om. H1 Mn So1
omnimodo] non add. 2 9 quia G S C1 D So1 X w ma | hora S 10 timorem F F2 11 totus 2
sanctae ecclesiae tr. T D; ecclesia sancta H1 Mn 12 quia] qui V2 F F2 | negantis F F2 | plurimi 2
13 certarunt C1 So1 (ac.) | quia] qui H1 Mn | ex om. F F2 | iis D ma | negaverunt F2 Y D 14 ore eius
tr. Mc2 An3 D So1 X
15 ait sl. G; dicit sl. V2 A
16 tentatione 2
17 inquit post ipse tr. 2
C1 (pc.) | deficiet S C1 (pc.) | ex] de H1 Mn D So1 20 compositum] est add. C1 H1 Mn Y P23 D So1 X
ma 22 quid] qui V2 A 23 speravi in iudiciis om. F F2 | supersperavi] vel (ut F2) in iudiciis tuis
supersperavi add. F F2 24 verbis] sermonibus H1 Mn So1 | mihi2 om. 2 H1 | ipse hoc tr. 2 25 ex]
26 tuis om. N Gt Y
27 non2 om. F F2 H1 (pc.) X | etiam augent tr. F F2 A An3 D
de 2 X
29 corde] qui add. 2 30 de sl. H1 So1; om. Mn 31 ignoscendo 2
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
30
in psalm. CXVIII,XIII,3 CXVIII,XIV,1 | 123
perdiderunt. Ergo ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde, quia in
iudiciis tuis supersperavi.
v. 44
(4.) et custodiam legem tuam semper, id est si non abstuleris ex ore meo
verbum veritatis, custodiam legem tuam semper. in saeculum et in saeculum
saeculi: ostendit quid dixerit semper. Aliquando enim semper intellegitur quamdiu hic vivitur, sed hoc non est in saeculum et in saeculum saeculi. Melius
5 quippe ita interpretatum est, quam, sicut quidam codices habent, in aeternum et
in saeculum saeculi, quia non potuerunt dicere: et in aeternum aeterni. Lex
itaque ista intellegenda est, de qua dicit apostolus: Plenitudo legis caritas. Haec enim
a sanctis, quorum ex ore non aufertur verbum veritatis, hoc est ab ipsa Christi
ecclesia custodietur, non solum in hoc saeculo, id est donec finiatur hoc saeculum,
10 sed etiam in alterum, quod appellatur saeculum saeculi. Neque enim praecepta
legis, sicut hic, etiam ibi accepturi sumus quae custodiamus, sed ipsam legis, ut dixi,
plenitudinem sine ullo peccandi timore servabimus, quia et deum plenius, cum
viderimus, amabimus, et proximum, quia deus erit omnia in omnibus, nec falsae
cuiquam de proximo suspicioni erit locus, ubi nullus nulli erit occultus.
SERMO XIV
[De eo quod sequitur: et ingrediebar in latitudine usque ad exercebar in iustificationibus
tuis]
(1.) Superiores versus prolixi psalmi huius orationem habent; hi autem qui
sequuntur, de quibus nunc disputandum est, narrationem. Petebat enim homo dei
superius adiutorium gratiae, cum dicebat: in tua iustitia vivifica me; et veniat
super me misericordia tua, domine, et alia similia vel supra vel infra. Nunc autem cc 1708
v. dicit: et ambulabam in latitudine, quia mandata tua exquisivi; et loque4548
6 lex inc. K 7 caritas des. K
CXVIII,XIV,1,1 superiores inc. K 2 narrationem des. K 5 et1 inc. K
4,3 semper1 des. K
4,7 Rom. 13,10 13 deus omnibus] cf. 1 Cor. 15,28

CXVIII,XIV,1,3sq. Ps. 118,40sq.
32 ex] de 2 H1 Mn D So1 | valde] quaque H1 (valde sl.) Mn So1 33 speravi N An3
4,3 dixit F F2 | etenim T H1 Mn P23 D So1 ma | semper2 om. 2 Mn 7 quo H1 | legis] est add. F F2 K
Mn X 8 auferatur 2 9 custoditur Mc2 X w | saeculo] saeculum V2 A S C1 P23 10 saeculum] in
13 amavimus F2 H1 | falsa F F2
praem.
12 sine om. H1 Mn So1 | servavimus F F2 H1 Mn
14 proximi F F2 | suspicionis Mc2 T Y X | ulli G (pc.) H1 Mn So1 X (pc.) ma
CXVIII,XIV,argumentum om. 2 K ma | de versu psalmi ubi ait So1 | et om. V2 | latitudinem C1
H1 | ad om. Mn P23 | tuis iustificationibus tr. ; mandatis tuis V2
1,1sq. superiores narrationem] superiore sequitur versus orationem habent hii autem qui sequuntur narrationem K 1,1 hii F2 K N An3 Mn Y P23 X 2 rationem H1 Mn So1 (pc.) 2sq. superius
homo dei tr. H1 Mn So1 3 gratiae] dei add. C1 (pc.) Y P23 (pc.) X ma 5 latitudine (ita et Prosp)]
latitudinem F S C1 H1 So1 Psalt. Ver. | quia] quoniam lo ma
2/12/15 7:24 PM
124 | S. Augustini
bar in testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundebar; et

meditabar in mandatis tuis, quae dilexi; et levavi manus meas ad
mandata tua, quae dilexi; et exercebar in iustificationibus tuis, ubi
narrantis verba sunt, non petentis, velut, impetratis quae petiverat, confiteatur in
dei laudibus qualem illum fecerat misericordia domini, quam super se venire
poposcerat. Neque enim haec ita superioribus coniunxit, ut diceret: et ne auferas ex
ore meo verbum veritatis usque valde, quia in iudiciis tuis supersperavi; et
custodiam legem tuam semper, in saeculum et in saeculum saeculi; et ambulabo in
latitudine, quia mandata tua exquisivi; et loquar in testimoniis tuis in conspectu
regum, et non confundar, et cetera isto modo sic enim videtur sequentia praecedentibus debuisse connectere , sed ait: et ambulabam in latitudine; ubi
copulativa coniunctio, id est et, velut inconsequens posita est, quia non ait: et
ambulabo, quomodo dicebat: et custodiam legem tuam semper, aut certe, si
optativo modo dictum est: custodiam legem tuam, non ait: et ambulem in
latitudine, quasi utrumque optaverit et poposcerit, sed ait: et ambulabam in
mi 1539 latitudine; ubi, si coniunctio ista non esset, sed a superiorum connexione libera
inferretur et soluta sententia, ambulabam in latitudine, nihil de inusitato
loquendi modo hic deberet movere lectorem, ut occultus sensus quaerendus hic
aliquis putaretur. Nimirum ergo quod non dixit, intellegi voluit, id est exauditum se
fuisse, ac deinde subiunxit qualis factus fuerit, tamquam diceret: haec cum orarem,
exaudisti me, et ambulabam in latitudine, et cetera quae isto modo dicta
contexuit.
(2.) Quid est igitur et ambulabam in latitudine, nisi ambulabam in caritate,
quae diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis? In hac
latitudine ambulabat ille qui dicebat: Os nostrum patet ad vos, o Corinthii; cor

2,1 quid inc. K
11 poposcerat des. K
11 15 et confundar] cf. Ps. 118,43 46 2,2 Rom. 5,5 3sq. 2 Cor. 6,11
7 meditabor 2 Mn So1 (pc.) X | tuis tuis om. K | levabo 2 8 exercebor 2 P6 Mn X (pc.) 9 velut]
vel Mc2 H1 | impetrantis 2 H1 Mn So1 | petierat H1 Mn | confitetur V2; confitebatur N Gt C1 (pc.)
H1 (pc.) X; confiteantur S 10 se om. F F2 11 poposceram F F2 | coniunxerat Y D | ex] de An3
P23 D 12 speravi T H1 Mn So1 13 15 in1 confundar om. 2 13 ambulabam V2 N An3 C1
H1 Mn So1 X 14 latitudinem C1 (uv.) H1 So1 | loquar S T Y (pc.) P23 So1 (vl.im.) X (pc.) ma; loquebar V2
15 confundar S T C1 Y P23 D ma; confundebar V2 P6 H1 So1 X

P6 C1 H1 Mn Y D So1 X
16 latitudinem H1 Mn Y P23 17 et1 om. 18 dicebam F F2 19 optativo modo] optat quomodo
2 | et om. 20 latitudinem A (uv.) N (uv.) C1 H1 Y 21 latitudinem F F2 N (uv.) An3 (uv.) C1 H1 Mn
Y | si sl. S X; sicut Mc2 F | a] ad F F2 | superiore 2 22 latitudinem H1 Mn Y So1 | nihil] nisi F F2
usitato (exc. G) S C1 Y P23; usitate G
23 hic1 om. F F2
25 haec] et H1 Mn So1
26 latitudinem V2 F A N An3 H1 Mn Y So1
2,1 in1 ambulabam2 om. K | latitudinem V2 F An3 H1 Mn Y P23 So1 | caritatem F P23 2sq. hanc latitudinem H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,XIV,1 2 | 125
nostrum dilatatum est. Haec autem caritas duobus illis mandatis tota atque integra
5 continetur, dilectione scilicet dei et dilectione proximi, in quibus tota lex pendet et
10
15
20
25
30
prophetae. Unde et hic cum dixisset: et ambulabam in latitudine, causam subiunxit atque ait: quia mandata tua exquisivi. Nonnulli autem codices non habent cc 1709
mandata, sed testimonia; sed mandata in pluribus invenimus, et maxime
Graecis. Cui linguae tamquam praecedenti, unde ad nos ista translata sunt, magis
credendum esse quis ambigat?
Si ergo scire volumus quomodo haec mandata quaesierit, vel quaerenda sint,
illud intueamur quod dicit magister bonus et doctor et dator: Petite, et accipietis;
quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Et paulo post: Si ergo vos inquit cum
sitis mali, nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis pater vester, qui in caelis
est, dabit bona petentibus se? Ubi evidenter ostendit quod dixerat: petite, quaerite,
pulsate, nonnisi ad poscendi, hoc est orandi instantiam pertinere. Alius porro
evangelista non ait: dabit bona petentibus se, quae multipliciter possunt intellegi,
vel corporalia vel spiritalia, sed circumcidit inde alia, satisque diligenter expressit
quid nos vehementer atque instanter voluerit poscere dominus, et ait: quanto magis
pater vester de caelo dabit spiritum bonum petentibus se? Hic est ille spiritus per
quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut deum proximumque diligendo divina
mandata faciamus. Hic est ille spiritus in quo clamamus: abba, pater. Ac per hoc ipse
nos facit petere, quem desideramus accipere; ipse nos facit quaerere, quem cupimus
invenire; ipse nos facit pulsare, ad quem nitimur pervenire. Hoc docet apostolus,
qui, cum dicat in spiritu sancto nos clamare: abba, pater, rursus alio loco dicit: dedit
deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem: abba, pater.
Quomodo nos clamamus, si ipse clamat in nobis, nisi quia clamare nos fecit,
dum habitare coepit in nobis? Etiam hoc itaque agit acceptus, ut largius accipiendus,
petendo, quaerendo, pulsando, poscatur. Sive enim ut vita bona petatur, sive ut bene
vivatur, quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei. Ergo ambulabam inquit in
latitudine, quoniam mandata tua exquisivi. Exquisierat et invenerat, quoniam

inc. K 7 exquisivi des. K
4 est des. K
6 unde
5sq. dilectione1 prophetae] cf. Mt. 22,40 12sq. Mt. 7,7 13 15 Mt. 7,11 19sq. Lc. 11,13
21 diffunditur nostris] cf. Rom. 5,5 22 Rom. 8,15 25sq. Gal. 4,6 30 Rom. 8,14
4 mandatis illis tr. 5 detinetur H1 Mn So1 | dilectione1 dilectione2] dilectio dilectio | pendit
C1 w 6 et1 om. K D w | latitudinem An3 H1 Mn Y P23 So1 8 mandata1] tua add. 2 9 Graecis]
13 quaerite invenietis om. H1 Mn
in praem. P6 Y P23 | praecedenti unde] praecedentium F F2
So1 | inquit om. 2 T P23 15 bona dabit tr. F F2 17 quae] quam 2 (uv. F) 19 posceret F F2
20 spiritus ille tr. 2 21 diffundetur F F2 23 quem1] quicquid 2; quae Mn So1 | facit2 om. Mn
So1 24 dicit F P6 25 dicitur F F2 26 deus om. F F2 | sui om. Mc2 Y | clamantem in corda nostra
tr. T D X 27 quae modo F F2 | facit H1 Mn D So1 X 29 petendus quaerendus pulsandus H1 Mn
So1 30 hii F2 S N Gt Mn Y | dei sunt tr. N Gt T H1 Mn 31 latitudinem H1 Mn So1 | quoniam1] quia D
X
2/12/15 7:24 PM
126 | S. Augustini
petierat et acceperat spiritum bonum, quo factus bonus bene faceret bona ex fide,
quae per dilectionem operatur.
mi 1540
(3.) et loquebar inquit in testimoniis tuis in conspectu regum, et non
confundebar, tamquam ille qui petiverat et acceperat, ut responderet exprobrantibus sibi verbum, et non auferretur ex ore eius verbum veritatis. Itaque pro illa usque
ad mortem certans, nec in conspectu regum confundebatur eam loqui. Testimonia
quippe, in quibus dicit quod loquebatur, Graece martyria nuncupantur, quo verbo
cc 1710 iam utimur pro Latino. Unde ductum est etiam vocabulum martyrum, quibus praedixit Iesus quod et ante reges eum fuerant confessuri.
(4.) et meditabar inquit in mandatis tuis, quae dilexi. et levavi manus
meas ad mandata tua, quae dilexi, sive, quod nonnulli codices habent in utroque
versu, dilexi valde, aut nimis, aut vehementer, sicut interpretari placuit quod
Graece dicitur . Mandata ergo dei dilexit per hoc per quod ambulabat in
latitudine, per spiritum scilicet sanctum, per quem dilectio ipsa diffunditur, et
dilatat corda fidelium; dilexit autem et cogitando et operando. Nam quod ad
cogitationem pertinet, ait: et meditabar in mandatis tuis; quod autem ad
operationem: et levavi manus meas ad mandata tua. Utrique autem sententiae
addidit quae dilexi: finis enim praecepti est caritas de corde puro. Quando isto fine,
id est huius rei contemplatione fit mandatum dei, tunc fit vere opus bonum, et tunc
levantur manus, quia supernum est quo levantur. Propterea de ipsa caritate
locuturus apostolus ait: supereminentem viam vobis demonstro; et alio loco: cognoscere inquit etiam supereminentem scientiae caritatem Christi. Nam si de opere mandatorum dei merces terrenae felicitatis expetitur, deponuntur manus potius quam
levantur, quia terrena emolumenta quae non sursum, sed deorsum sunt, illo opere
requiruntur. Ad utrumque autem pertinet quod sequitur: et exercebar in iusti-
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3,1 et1 inc. K 2 confundebar des. K 3 pro inc. K 4 certans des. K 4,1 et1 inc. K 2 tua des. K 4 mandata inc.
K 5 latitudine des. K 6 dilexit inc. K 9 dilexi des. K 16 ad inc. K
32sq. Gal. 5,6 3,6sq. quibus confessuri] cf. Mt. 10,18
9 1 Tim. 1,5 12 1 Cor. 12,31 12sq. Eph. 3,19
4,5sq. per1 fidelium] cf. Rom. 5,5
32 quod An3 Y | factus] est add. S C1 Y D So1 X | bonus] ut add. N (lnp.) An3 (pc.) D | facere N (pc.) C1 X
3,1 in1] de 2 H1 Mn D So1 Psalt. Ro. 2 quae S C1 | petierat H1 Mn Y So1 w | ut] et C1 X 3 non]
ne X w | auferetur C1 Mn; auferatur 5 loquebar A So1 | quo] quod N Gt C1 H1 6 dictum S
An3 C1 D ma 7 Iesus] deus H1 Mn D So1 X | fuerat V2 Mc2 A
4,2 ad] a S P6 4 sphodra V2 S P6 C1 H1 Mn Y P23 So1; spodra F F2 X | per2 om. 2 N Y P23 5 latitudinem K H1 P23; cordis add. K 7 meditabor F F2 S N An3 H1 Mn P23 w 8 ad] a F F2 P6 9 est om.
V2 Mc2 H1 (pc.) 10 vere fit tr. 2 11 quo] quod 2 H1 | levantur2] levatur 12 loquitur apostolus et ait (dicit T D) T H1 Mn Y D So1 | ait apostolus tr. F F2 13 inquit] vos inquit volo | etiam
inquit tr. Mc2 H1 (etiam sl.) | etiam om. H1 Mn So1 | scientiam H1 Mn So1 14 dei om. Mc2 H1 (pc.); tuorum F F2 | potius manus tr. 2 15 quae] qua S C1 16 exercebor 2 G Mn
2/12/15 7:24 PM
10
15
in psalm. CXVIII,XIV,2 CXVIII,XV,1 | 127
ficationibus tuis, quod plures interpretes dicere maluerunt quam laetabar aut
garriebam, quod aliqui interpretati sunt ex eo quod Graecus habet .
Exercetur quippe in iustificationibus dei laetus, et quodammodo garrulus, qui
20 mandata eius quae diligit, et cogitandi et operandi delectatione custodit.
SERMO XV
(1.) Consideremus, quantum donat dominus, et pertractemus hos versus magni
v. 49sq. psalmi huius: memento verbi tui servo tuo, in quo spem dedisti mihi.
haec me consolata est in humilitate mea, quoniam verbum tuum vivificavit me. Numquid oblivio, sicut in hominem, cadit in deum? Cur ergo ei dicitur
5 memento? Quamvis in aliis sanctis scripturae locis ipsum verbum omnino ponatur,
ut est Quare mei oblitus es? et Oblivisceris inopiam nostram, et ipse deus per procc 1711
phetam Omnes inquit iniquitates eius obliviscar, et alibi atque alibi saepius hoc
legitur, sed non, ut hominibus ista contingunt, ita intelleguntur in deo.
Nam sicut deum paenitere dicitur, quando praeter hominum spem res mutat,
10 consilio non mutato, quia consilium domini manet in aeternum, ita dicitur oblivisci, mi 1541
quando tardare videtur adiutorium vel promissum, vel non retribuere digna peccantibus, vel si quid huiusmodi, tamquam eius memoriae sit elapsum quod speratur
sive timetur et non fit. Dicuntur ista locutione morali, qua humanus moveatur
affectus, quamvis haec deus faciat certa dispositione, non deficiente memoria, nec
15 obscurata intellegentia, nec voluntate mutata. Cum itaque dicitur ei memento,
orantis desiderium, quia promissum poscit, ostenditur, et hoc extenditur, non deus,
quasi ei de mente id exciderit, admonetur. memento inquit verbi tui servo tuo,

17 tuis des. K
19 exercetur inc. K 20 custodit des. K
CXVIII,XV,1,2 memento inc. K 5 memento des. K 9 nam inc. K 11sq. peccantibus des. K
13 dicuntur inc. K 14 affectus des. K 15 cum inc. K | ei des. K 17 memento inc. K
CXVIII,XV,1,6 Ps. 41,10 | Ps. 43,24 7 Ez. 18,22 10 Ps. 32,11
17 maluerunt dicere tr. F F2
18 quod2 om. 2 | et edoleschun V2; dolechun G S;
edolescum (lnp. N) D; edolescun H1 So1; edoleschun S C1; C X (edoleschon im.);
idolchum Y; edolcum P23 20 delectatio F F2 ; dilectione Mc2 P23 So1
CXVIII,XV,1,1 quantum pertractemus om. C1 (ac.) | donet Gt H1 Mn So1
2 spem mihi (ita et
3sq. haec me om. 2
3sq. vivifica V2 Y
Psalt. Ver.)] mihi spem dedisti tr. 2 K D X Prosp
4 ei] et Mc2 K 5 8 quamvis deo] anacoluthon 5 sanctae An3 H1 Mn P23 D So1 X ma 6 mei]
me 2 9 deum] in praem. S C1 | propter S An3 H1 Mn 12 si quid] sicut Mc2 Gt An3 H1 Mn | eiusmodi
2 | memoria H1 Mn D So1 13 et] quod praem. 2 | movetur T P23 ma 14 haec] et T H1 Mn So1
certe V2 15 nec mutata om. 2 16 desiderium] est add. 2 | ostenditur et hoc extenditur
H1 (pc.); ostenditur et ostenditur S (et ostenditur sl. An3) C1 H1 Mn Y P23 X (sl. et ostenditur) ; ostenditur D (add. et) So1 (praem. et) w lo; ostenditur et extenditur ma
2/12/15 7:24 PM
128 | S. Augustini
hoc est: imple promissum servo tuo. in quo spem dedisti mihi, hoc est: in quo
verbo, quoniam promisisti, me sperare fecisti.
(2.) haec me consolata est in humilitate mea: haec scilicet spes, quae data
est humilibus, dicente scriptura: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam.
Unde ore proprio etiam ipse dominus ait: quoniam qui se exaltat, humiliabitur, et qui
se humiliat, exaltabitur. Bene hic intellegimus etiam illam humilitatem, non qua se
quisque humiliat confitendo peccata, nec sibi arrogando iustitiam, sed qua quisque
humiliatur aliqua tribulatione vel deiectione, quam meruit eius superbia, aut exercetur probaturque patientia. Unde paulo post dicit hic psalmus: priusquam humiliarer, ego deliqui, et illud in libro Sapientiae: In dolore sustine et in humilitate tua
patientiam habe, quoniam in igne probatur aurum et argentum, homines vero acceptabiles in camino humiliationis. Quod ait acceptabiles, ibi spem dedit quae consolaretur
in humilitate. Et dominus deus hanc humilitatem cum discipulis praedicaret a
persecutoribus esse venturam, non eos sine spe reliquit, sed hanc etiam, qua consolarentur, dedit dicens: In vestra patientia possidebitis animas vestras. De ipso
quoque corpore, quod ab inimicis posset occidi et quasi penitus interire, capillus
inquit capitis vestri non peribit. Haec spes data est corpori Christi, quod est ecclesia,
qua consolaretur in humilitate sua. Propter quam spem dicit et apostolus Paulus: Si
autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Sed aeternorum est
spes ista praemiorum.
Est alia spes quae in humilitate tribulationis plurimum consolatur, quae sanctis
cc 1712 data est in verbo dei adiutorium gratiae pollicentis, ne quisque deficiat. De qua re
dicit apostolus: Fidelis deus qui non permittat vos tentari super id quod potestis, sed
faciat cum tentatione etiam exitum, ut possitis sustinere. Hanc spem dedit etiam
salvator ore suo, quando ait: Hac nocte postulavit satanas vexare vos sicut triticum; et
ego rogavi pro te, Petre, ne deficiat fides tua. Hanc spem dedit et in oratione quam
docuit, ubi monuit ut dicamus: Ne nos inferas in tentationem. Quodammodo enim

2,1 haec2 inc. K 2 humilibus1 des. K
19 fecisti des. K
2,2 Iac. 4,6; 1 Petr. 5,5 3sq. Lc. 14,11; 18,14 7sq. Ps. 118,67 8 10 Sir. 2,4sq. 13 Lc. 21,19
14sq. Lc. 21,18 16sq. Rom. 8,25 21sq. 1 Cor. 10,13 23 hac nocte] cf. Mt. 26,34 23sq. Lc.
22,31sq. 25 Mt. 6,13
18 mihi spem dedisti tr. 19 me] mihi T H1 Mn D So1 w | sperare me tr. F2 An3 (pc.) D
2,1 humilitatem meam F F2 2 est om. 3 etiam om. F F2 | quoniam om. 2 H1 So1 5 quisque1]
6 superbiam F F2
7 patientia] eius praem. 2
quisquis 2 S C1 X | nec] ne | qua] quasi
10 acceptabiles ibi] acceptabilem sibi 2; acceptabile sibi | consolatur Mc2 F2 11 deus om. S C1;
Iesus (ac. N) H1 Mn Y P23 D So1 X ma | praediceret Mc2 F ma; praedicerent F2 12 venturum N Gt H1
13 patientia vestra tr. F F2 X
15 corporis F F2 T
Mn
12sq. consolaretur H1 (uv.) Mn So1
16 et om. 2 H1 P23 18 ista spes tr. V2 P6 19 alia] et praem. T D ma 20 re] spe X (pc.) ma
21 permittit 2 P6 C1 H1 (pc.) Y X; permittet An3 (pc.) T C1 (pc.) D (uv.) ma; patietur Mn 22 faciet 2
Mn P23 D X ma 23 ore] ori H1 Mn; per praem. V2 (ac.) A (ac.)
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,XV,1 4 | 129
30
v. 51
10
promisit se daturum suis periclitantibus quod dici voluit ab orantibus. Et nimirum

de hac spe magis iste psalmus intellegendus est dicere: haec me consolata est in mi 1542
humilitate mea, quoniam verbum tuum vivificavit me. Quod expressius interpretati sunt qui non verbum, sed eloquium posuerunt. Graecus enim habet,
quod est eloquium, non , quod est verbum.
(3.) Sequitur autem: superbi inique agebant usque valde; a lege autem
tua non declinavi. Superbos intellegi voluit persecutores humilium, hoc est
impios persecutores piorum, et ideo subiecit: a lege autem tua non declinavi,
quia hoc eum facere illorum persecutio compellebat, quos usque valde inique dicit
egisse, quia non solum erant impii, verum etiam pios impios esse cogebant. In hac
humilitate, hoc est in hac tribulatione spes consolata est, quae data est in verbo dei
pollicentis adiutorium, ne deficiat fides martyrum, et praesentia spiritus sui vires
impertientis laborantibus, ut evadentes de muscipula venantium dicerent: Nisi quia
dominus erat in nobis, fortasse vivos absorbuissent nos.
(4.) An forte quod ait: haec me consolata est in humilitate mea, illam dicit
humilitatem, qua homo est deiectus et proiectus in mortem ex peccato illo quod
valde infeliciter in paradisi felicitate commissum est? In hac quippe humilitate, in
qua homo vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra praetereunt, omnes filii
irae sunt, nisi per mediatorem reconcilientur deo, qui praedestinati sunt in aeternam
salutem ante mundi constitutionem: in quo mediatore et antiqui iusti spem
habebant, quando eum in carne venturum prophetiae spiritu praevidebant. Quod
ergo verbum ad eos fiebat de illo, etiam hoc bene hic intellegitur verbum, si et
ipsorum accipimus istam vocem; de quo verbo dictum est: memento verbi tui
servo tuo, in quo mihi spem dedisti. haec me consolata est in humilitate mea,
hoc est in ista mortalitate mea, quia eloquium tuum vivificavit me, ut spem vitae
haberem proiectus in mortem. superbi inique agebant usque valde, quando
quidem eorum superbiam nec humilitas mortalitatis edomuit. a lege autem tua cc 1713
non declinavi, quod me facere cogebant superbi.

5 cogebant des. K
3,1 superbi inc. K
3,8 de venantium] cf. Ps. 123,7 8sq. Ps. 123,1.3 4,2sq. cf. Gen. 3 4 Ps. 143,4 4sq. filii irae] cf.
Eph. 2,3 5sq. praedestinati constitutionem] cf. Eph. 1,4
28 vivificabit V2 F F2
29 logion V2 A (pc.) G S P6 C1 H1 Mn P23 So1; longion 2 A T Y; X
30 logos S C1 H1 Mn Y P23 D So1; C X
2sq. persecutores impios (ita et Prosp) om. S C1 H1 Mn Y D So1 X w ma
3,2 volunt F F2
3 tuam K 4 quousque F2 Mn Y 5 impios om. 2 | in] et praem. N Gt 6 dei] det V2 8 impertiens H1 Mn So1 | ut] et F F2 | venantia F F2 A 9 obsorbuissent N Gt Mn D So1
4,1 humilitatem meam F F2 4 velut] sicut F F2 ma 5 reconciliantur 7 prophetae spiritu ;
prophetiae spiritus S; spiritu prophetiae tr. Mc2; prophetae F F2
8 hic om. F2 S Gt P6 C1 X; lnp. N
9 verbo] verbum Mc2 An3 10 spem dedisti mihi tr. V2 S P6 C1 H1 Mn Y X ma | humilitatem meam F F2
11 ista] ipsa Mc2 F 12 usque valde] usquequaque 13 eorum om. F F2 | tuam F S 14 quo H1
2/12/15 7:24 PM
130 | S. Augustini
(5.) memor fui iudiciorum tuorum a saeculo, domine, et consolatus

sum, vel, sicut alii codices habent, et exhortatus sum, id est exhortationem
accepi. Utrumque enim potuit interpretari de verbo Graeco, quod est . a
saeculo ergo, ex quo genus humanum sumpsit exordium, memor fui iudiciorum
tuorum super vasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et consolatus sum,
quia per haec quoque ostendisti divitias gloriae tuae in vasa misericordiae.
(6.) taedium detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem
tuam. cantabiles erant mihi iustificationes tuae in loco incolatus
mei, vel, sicut alii habent, in loco peregrinationis meae. Ipsa est illa humilitas
in loco mortalitatis peregrinantis hominis de paradiso et de illa superna Ierusalem,
mi 1543 unde quidam descendens in Iericho incidit in latrones, sed propter misericordiam
quae per illum Samaritanum cum illo facta est, cantabiles illi erant iustificationes
dei in loco peregrinationis suae, quamvis eum taedium teneret a peccatoribus
relinquentibus legem dei, quia cum eis conversari in hac vita vel ad tempus cogitur,
donec area ventiletur.
Possunt autem isti duo versus ad singulas partes unius superioris aptari, ut quod
ait: memor fui iudiciorum tuorum a saeculo, domine, ad hoc referatur: taedium
detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem tuam; quod vero ibi ait: et
consolatus sum, ad hoc referatur: cantabiles mihi erant iustificationes tuae
in loco peregrinationis meae.
(7.) memor inquit fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi
legem tuam. Nox est illa humilitas, ubi est mortalitatis aerumna; nox est in superbis inique agentibus usque valde; nox in taedio a peccatoribus relinquentibus legem

3 accepi des. K
4 saeculo inc. K
2 sum1 des. K | id inc. K
9 ventiletur des. K 7,1 memor inc. K
5,1 memor inc. K

6,3 mei des. K | ipsa inc. K
5,5 vasa perditionem] cf. Rom. 9,22 6 divitias misericordiae] Rom. 9,23 6,4 peregrinantis paradiso] cf. Gen. 3,23 5 descendens latrones] cf. Lc. 10,30 9 donec ventiletur] cf. Mt. 3,12; Lc.
3,17
5,2 vel] velut N Gt | et om. 2 H1 P23 X 3 verbo om. 2 | quod] hoc | pareclethen V2 G S C1 Y; parclethin 2; pareclithen A; paracleten (lnp. N) H1 D So1; parecleten P23; paraclyten Mn;
(Paracleten im.) X
5 vasa] misericordiae et add. F F2 | perfecta] parata (paratae Gt) H1 Mn Y D
So1 6 divitias] divinitatem F F2 | misericordiae] tuae add. F F2 K H1 Mn Y ma
6,1 detinuit (ita et Psalt. Ver.)] tenuit F2 H1 Mn D So1 X w Psalt. Ga. | a (ita et Psalt. Ver.)] a prae N Gt;
|
derelinquentibus Mc2 H1 Mn Y D So1 w Psalt. Ver. Psalt. Ga.
prae T Psalt. Ga.; pro H1 Mn So1
2 erant mihi V2 G S C1 Y X w Psalt. Ver.; mihi erant cett., Psalt. Ga. ma | iustificationis S Y 2sq. in
habent om. F2 X 3 vel] velut S C1 | sicut loco om. Mc2 F | alii (cf. i. XVII,5,2)] codices add. Y P23
D So1, add. sl. A C1 H1 ma | humilitas illa tr. An3 D 4 inmortalitatis N Gt (pc.); et add. Mc2 T H1 Y D w
peregrinationis Mc2 T H1 Mn D So1 w | superna illa G T 5 Ierichum V2 C1 6 illi om. 2; mihi H1
Y 8 quia] quam F F2 12 detinuit (ita et Psalt. Ver. Prosp)] tenuit H1 Mn Y D So1 | derelinquentibus lo ma | ibi om. Mn P23; ubi F2 H1 13 refertur Mn | erant mihi tr. V2 Mc2 S N Gt C1 H1 Y X
7,1 fui inquit tr. F2 P6 C1 D X | in om. T D So1 3 usque valde om. K
2/12/15 7:24 PM
v. 52
5
v. 53sq.
10
v. 55
in psalm. CXVIII,XV,5 8 | 131
dei; nox est postremo in loco peregrinationis huius, donec veniat dominus et il5 luminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis et tunc laus erit
10
v. 56
10
15
unicuique a deo.
In hac ergo nocte memor homo esse debet nominis dei, ut qui gloriatur, in
domino glorietur; propter quod et illud scriptum est: Non nobis, domine, non nobis,
sed nomini tuo da gloriam. Sic enim quisque non in sua, sed in dei gloria quia nec cc 1714
in sua, sed in dei iustitia, id est a deo sibi donata custodit legem dei, sicut iste ait:
memor fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam, quam non
custodisset, si in sua virtute confidens nominis dei memor non fuisset: Adiutorium
enim nostrum in nomine domini.
(8.) Propter quod secutus adiunxit: haec facta est mihi, quoniam iustitias tuas exquisivi, iustitias utique tuas, quibus iustificas impium, non meas,
quae numquam me pium faciunt, sed superbum. Non enim erat iste aliquis eorum,
qui ignorantes dei iustitiam et suam volentes constituere, iustitiae dei non sunt
subiecti. Has ergo iustitias, quibus iustificantur gratis per gratiam dei, qui per
seipsos iusti esse non possunt, melius alii sunt interpretati iustificationes, quia
revera non , id est iustitias, sed Graecus habet, quae sunt
iustificationes.
Sed quid sibi vult quod ait: haec facta est mihi? haec quid? An forte lex, quia
dixerat: et custodivi legem tuam? Quibus verbis subiunxit: haec facta est mihi,
tamquam diceret: Haec lex facta est mihi. Sed non est remorandum in exponendo,
quomodo sit ei facta lex dei. Graeca enim locutio, unde ista translata est, satis
indicat non de lege dictum esse: haec facta est mihi, quia lex in eadem lingua
generis masculini est, et feminini pronomine etiam ibi scriptum est: haec facta est
mihi.
Quaeritur ergo prius quae illi facta sit, deinde quomodo illi facta sit, quaecumque illa sit. haec inquit facta est mihi: non utique haec lex, quia hunc sensum,

8,1 haec inc. K 3 superbum des. K 9 sed inc. K | mihi des. K
8 glorietur des. K
7,4 6 1 Cor. 4,5 7sq. 1 Cor. 1,31 8sq. Ps. 113,9 12sq. Ps. 123, 8 8,4sq. Rom. 10,3
4 dei] tuam F F2
4sq. illuminat A So1
5 manifestavit S Gt H1 Mn; manifestet K | cordium K
7 esse homo tr. F F2 N Gt P6 | esse debet homo tr. K An3 T D | ut] et So1 9 sic] si Mc2 S | in1 om. 2 | in2
om. F F2 | gloriam F2 Mn 10 id est] vel F F2 | donatam 2 11 in om. Mc2 D
1sq. iustitias] iustificationes 2 K Gt T Mn X w Psalt. Ver. Prosp
8,1 quoniam] quia Mc2 H1 X w
3 quae] *utique add. H1 (pc.)
6 ipsos S Y | esse iusti tr. | interpretati sunt tr. X ma | qui V2
7 DICaeoCINAC V2; dicastieosynas A; diceosinas H1 Mn So1;
6 8 quia iustificationes om. 2
dicaeosynas G S C1 Y P23 | iustitias] gratias H1 Mn So1 | DICAeOMATA V2 S C1 Y P23; dicameomata ; diceomata T H1 Mn So1 9 haec quid an (ir. H1)] quidem P6 Mn So1 10 mihi om. 11 rememorandum T So1; memorandum Y P23 13 de om. 14 feminini ; *feminino cett. ma 15 mihi]
quia ista lex est add. F F2 16 sit1] est H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
132 | S. Augustini
sicut dixi, Graecus expellit. Forte ergo haec nox, quia tota superior sententia sic se
habet: memor fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam, et
mi 1544 sequitur: haec facta est mihi. Quia itaque non lex, profecto nox est quae facta
est illi.
Quid est igitur nox mihi facta est, quia iustificationes tuas exquisivi? Lux
quippe potius est ei facta, non nox, quia iustificationes exquisivit dei. An sic recte
intellegitur facta est mihi, ac si diceretur: facta est pro me, id est factum est ut
prodesset mihi? Si enim humilitas illa mortalitatis non absurde intellegitur nox, ubi
invicem latent corda mortalium, ut de talibus tenebris innumerabiles et graves
tentationes oriantur, ita ut in eadem nocte pertranseant etiam bestiae silvae, catuli
leonis rugientes, quaerentes a deo escam sibi unde etiam de illo leone rugiente et
quaerente quem devoret, dominus ait quod iam supra commemoravi: Hac nocte
postulavit satanas vexare vos sicut triticum, id est hac nocte in qua pertranseunt
cc 1715 bestiae silvae, vos leo ille magnus quaesivit a deo escam sibi , profecto haec ipsa
humilitas in loco peregrinationis huius, quae nox recte intellegitur, prodest eis qui
salubriter exercentur in ea, ut discant non superbire.
Propter quod malum in istam noctem pulsus est homo: Initium enim superbiae
hominis apostatare a deo. Sed gratis iustificatus atque, ut in ista humilitate proficiat
variis tentationibus huius noctis oppositus, iam intellegens dicat, quod in hoc
psalmo aliquanto post dicitur: bonum est mihi quoniam humiliasti me, ut discam
iustificationes tuas. Nam quid est aliud: bonum est mihi quoniam humiliasti
me, nisi haec humilitas, quae nox vocatur, facta est mihi, id est factum est ut
prodesset mihi? Sed quare hoc? quia scilicet iustificationes tuas, non meas
exquisivi.
(9.) Possumus etiam quod dictum est: haec facta est mihi, sic intellegere, ut
nec lex, nec nox subaudiatur, sed hoc pronomen, quod est haec, non accipiatur
aliter quam se habet ille in alio psalmo locus, ubi legitur: Unam petii a domino, hanc

22 quid inc. K | exquisivi
des. K 24 ac inc. K 26 mortalium des. K 32 prodest inc. K 34 homo des. K 39 facta
inc. K
27sq. cf. Ps. 103,20sq. 28sq. leone devoret] cf. 1 Petr. 5,8 29 commemoravi] cf. supra 2,23sq.
29sq. Mt. 26,34; Lc. 22,31 34sq. Sir. 10,14 37sq. Ps. 118,71 38sq. Ps. 118,71 9,3sq. Ps. 26,4
18 expellit graecus sicut dixi tr. F F2 | nox] vox 2 19 in om. Mc2 T 20 itaque] ita V2 ; ista 2;
21 illi] mihi H1 (pc.)
23 est om. C1 X
utique T Mn P23 D X; lex add. | nox] non F F2 S
24 diceret F K
iustificationes] tuas add. 2 | deus 2 | an] ac (uv. N) T ma | sic] si F An3 Y D X
25 ibi 2 28 leonum 2 P6 H1 ma 29 devoraret Gt An3 P6 H1 D | ac A Gt 30 ac S N Gt 31 ipsa]
psalmi H1 Mn So1 32 prodest eis] propter eos 2; prodesse his H1 Mn 34 ista nocte Mc2 F2 P6 H1
So1 | enim om. F2 N 35 ut om. 2 So1 | ista] nocte add. F F2 37 aliquando N Gt H1 Mn So1 | est om.
F F2 | mihi] domine add. F F2 | quoniam] quod F F2 P23 D 38 est1 om. 2 | quoniam] quod F An3
D 40 quia] qui K
9,2 nec lex om. H1 Mn So1 | accipitur V2 C1 X 3 ille om. F F2
2/12/15 7:24 PM
20
25
30
35
40
in psalm. CXVIII,XV,8 CXVIII,XVI,1 | 133
requiram. Nec dicit quid unam, vel quam unam, de qua dixerit hanc requiram, sed
5 femininum genus quasi pro neutro positum est. Inusitate quippe dictum est: Unam
petii, hanc requiram, ubi non subauditur quae illa una sit. Quod usitatius diceretur:
Unum petii a domino, hoc requiram, ut inhabitem in domo domini. In his enim
neutris non solet exigi neutrum quod subaudiendum sit ut puta unum bonum aut
unum donum, vel si quid huiusmodi , sed quidquid illud est, etiamsi masculino
10 vel feminino genere nuncupetur, vel sine ullo nomine ullius generis quibuslibet
verbis insinuetur, solita omnino locutione sub genere neutro intellegitur. Ita ergo et
hic eo modo dici potuit haec facta est mihi, tamquam dictum esset: hoc factum est
mihi.
Si autem quaeramus quid illud sit, occurrit quod supra dixerat: memor fui in
15 nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam. Hoc factum est mihi, id est
hoc quod custodivi legem tuam, non per meipsum feci, sed factum est mihi, utique
abs te, quia iustificationes non meas, sed tuas exquisivi. Deus est enim inquit
apostolus, qui operatur in vobis et velle et operari, pro bona voluntate. Hoc etiam per
prophetam deus dicit: Et faciam ut in iustificationibus meis ambuletis et iudicia mea mi 1545
20 observetis et faciatis. Quapropter deo dicente: ego faciam ut iudicia mea observetis et
faciatis, rectissime iste dicit: Hoc factum est mihi, ut, cum quaesieris quid illud sit,
respondeat quod supra dixerat: ut custodirem legem dei. Sed quia iste in longum
sermo processit, ea quae sequuntur, domino donante, ab alio melius tractabuntur
exordio.
SERMO XVI
cc 1716
[De versu psalmi pars mea, domine usque ad misericordia tua, domine, plena est terra]
v. 57
(1.) Hos versus psalmi huius magni nunc aggredimur in dei voluntate tractandos: pars mea dominus, quod habent quidam portio mea, domine. Quod utrum
ideo dicatur quia particeps eius fit quisquis ei adhaeret, sicut scriptum est: Mihi
9,24 exordio des. K
17sq. Phil. 2,13 19sq. Ez. 36,27

CXVIII,XVI,1,3sq. Ps. 72,28
4 dixerat Gt P23 5 feminini generis F F2 | positus F F2 6 petii] a domino add. Mc2 Gt; *et add. V2
F F2 Mn Y P23 So1 | subaudiatur Mc2 F2 Gt 7 unam Mc2 F2 N An3 Mn Y So1 | hoc] hanc F2 (vl.) S H1
Mn So1 (vl.); vel hoc vel hanc Mc2 8 solet] solum Mc2 F2 | utrum 2 9 huiusmodi] eiusmodi 2
10 illius 2 S T So1
12 factum] facta Mc2 F2
14 in om. F2 D
H1 (pc.); est add. H1 Mn
15 mihi om. 2 16 memetipsum Mc2 P6 17 enim est tr. Mn X 18 nobis 2 H1 Mn So1 X | et2
om. V2 S C1 19 dominus V2 F F2 X 21 dicit iste tr. F F2 | quod N Gt So1 22 dixeram H1 So1
custodiret F2 N P6 23 sermonem F F2
CXVIII,XVI,argumentum om. 2 ma | ad om. | plena terra om. G
1,1 hos] nos F F2 P23 | nunc om. 2 H1 (pc.) 2 quidem H1 | portio] pars V2 S C1 H1 Mn Y P23 So1 X
3 fit] est H1 Mn Y So1
2/12/15 7:24 PM
134 | S. Augustini
autem adhaerere deo bonum est non enim exsistendo sunt homines dii, sed fiunt
participando illius unius qui verus est deus an, quia partes sibi eligunt homines in
hoc mundo, sive sortiuntur, alius hoc, alius illud, unde quisque vivat, quodammodo
portio piorum deus est unde semper vivant, uterque non est sensus absurdus.
Sed quod sequitur audiamus: dixi, custodire legem tuam. Quid est portio
mea, domine, dixi, custodire legem tuam, nisi quia ita erit portio cuiusque
dominus, cum legem ipsius custodierit?
(2.) Sed quomodo custodit, nisi hoc donet atque ad hoc adiuvet spiritus vivificans, ne littera occidat, et peccatum, occasione accepta, per mandatum operetur in
homine omnem concupiscentiam? Invocandus est igitur: sic enim ab eo fides impetrat quod lex imperat, quoniam qui invocaverit nomen domini, salvus erit.
Et ideo vide quid adiungat: precatus sum faciem tuam in toto corde
meo. Et dicens quomodo sit precatus, miserere inquit mei secundum eloquium
tuum. Et tamquam exauditus atque adiutus ab eo quem precatus est, cogitavi
inquit vias meas, et averti pedes meos in testimonia tua. averti scilicet a
viis meis, quae displicuerunt mihi, ut irent in testimonia tua atque ibi haberent
viam.
Plures enim codices non habent quia cogitavi, sicut in quibusdam legitur, sed
tantummodo cogitavi. Quod autem hic positum est et averti pedes meos, nonnulli
habent et avertisti pedes meos, ut hoc dei potius gratiae tribuatur, secundum
illud quod apostolus ait: Deus est enim qui operatur in vobis; cui etiam dicitur:
averte oculos meos, ne videant vanitatem. Si oculos, ne videant vanitatem, cur
non et pedes, ne sectentur errorem? Propter quod et illud scriptum est: Oculi mei
semper ad dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos. Sed sive averti
pedes meos, sive avertisti pedes meos legatur, ab illo fit ut faciamus, cuius faciem
cc 1717 precatus est in corde suo, et cui dixit: miserere mei secundum eloquium tuum,

2,1sq. vivificans des. K 5 ideo inc. K 10 viam des. K
CXVIII,XVI,1,8 dixi inc. K
2,1sq. cf. 2 Cor. 3,6 2sq. cf. Rom. 7,8 4 Ioel 2,32; Act. 2,21; Rom. 10,13 14 Phil. 2,13 15 Ps.
118,17 16sq. Ps. 24,15
5 quia] sicut add. T
7 est1 om. 2
8 audiamus] hic praem. Y D; hic add. H1 Mn So1
9 domine] dominus K 10 ipsius] eius lo ma
2,1 ad om. F P6 Y | ad hoc om. Mc2 F2 2 operatur 2 3 hominem F H1 D So1 | enim om. H1 Mn So1
fides ab eo tr. 2 3sq. impetrat] imperat N Gt H1 Mn So1 X 4 qui] quicumque 2 | invocat F F2
8 inquit om. Mc2 F2 P23 | averti1] converti F F2
9 ibi om. 2
5 adiungit 2 P6; subiungat lo ma
11 quia] sicut 12sq. nonnulli meos om. Mc2 H1 Mn So1 13 habent] quia cogitavi add. Mc2 S
T C1 H1 Mn D So1 X ma | meos om. F F2 | potius dei tr. G D 15 ne2] nec F2 So1 16 ne] nec Y So1 | er17 quoniam] quia P6 Mn D So1
17sq. avertisti averti tr. S C1 Y P23 D X ma
rores F F2
18 sive meos2 om. H1 Mn So1 | legitur An3 D 19 et om. 2 | cui et tr. F F2 An3 D
2/12/15 7:24 PM
10
v. 58
v. 59
10
15
in psalm. CXVIII,XVI,1 5 | 135
20 hoc est secundum verbum promissionis tuae. Filii quippe promissionis in semine
v. 60
v. 61
10
v. 62
deputantur Abrahae.
(3.) Denique hoc impetrato gratiae beneficio, paratus sum inquit et non
sum turbatus, ut custodiam mandata tua, quod aliqui interpretati sunt ad
custodiendum mandata tua, aliqui ut custodirem, aliqui custodire, quod
Graecus posuit .
(4.) Quam vero paratus factus sit ad custodienda divina mandata subdidit
dicens: funes peccatorum circumplexi sunt me, et legis tuae non sum
oblitus. funes peccatorum impedimenta sunt inimicorum, sive spiritalium, sicut
diaboli et angelorum eius, sive carnalium, in quibus filiis infidelitatis diabolus
operatur. Non enim hoc nomen, quod dictum est peccatorum, ab eo quod sunt
peccata declinatum est, sed ab eo quod sunt peccatores, quod in Graeco evidenter
apparet. Cum itaque minantur mala, quibus terreant iustos, ne pro dei lege patiantur, quodammodo funes implicant, veluti validas et robustas restes suas. Trahunt
enim peccata sicut restem longam. Et hinc sanctos implicare conantur, et aliquando
permittuntur; sed si implicant corpus, non implicant animum, ubi non est iste dei
legis oblitus, quia sermo dei non est alligatus.
(5.) media nocte inquit surgebam ad confitendum tibi super iudicia
iustitiae tuae, quia et hoc ipsum quod funes peccatorum circumplectuntur
iustum, iudicia sunt iustitiae dei. Propter quod dicit apostolus Petrus tempus esse ut
iudicium iam incipiat a domo domini. Et si initium inquit a nobis, qualis finis erit eis
qui non credunt domini evangelio? Et si iustus quidem vix salvus erit, peccator et
impius ubi parebunt? Hoc enim ait de persecutionibus quas patiebatur ecclesia, cum
funes peccatorum circumplecterentur eam. Proinde mediam noctem graviora
tribulationis intellegenda existimo, in qua dixit surgebam, quia non eum sic afflige ( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3,1 paratus inc. K 2 tua
des. K
4,1 quam inc. K
3 inimicorum des. K
5 peccatorum inc. K
8 restes des. K
10 sed inc. K 11 oblitus des. K 5,1 media inc. K 2 tuae des. K 7 mediam inc. K
20 verbum promissionis] cf. Rom. 9,9 20sq. filii Abrahae] cf. Rom. 9,8sq. 4,4sq. in operatur] cf.
Eph. 2,2 8sq. Is. 5,18 11 2 Tim. 2,9 5,3 6 1 Petr. 4,17 19
3,1 interpretato N Gt Mn Y So1 2 ad custodienda K Psalt. Ver. 2 4 quod om. 2
4 ypyaXacXH V2; pylaXaseche S C1; upiLaXasE T H1 Mn; uphilaXasteche P6 P23 (similiter
singuli alii)
4,2 circumplexae K H1 | lege | legem tuam F2 K 3 sicut] sive Mn X 5 dictus Gt An3 H1 7 minatur H1 Mn So1 | terreat V2 | lege dei tr. H1 Mn D So1 X 8 funibus T H1 Mn ma | velut H1 Mn
P23 | valida et robusta reste sua T ma | suas om. K 9 hinc] in H1 Mn So1 10 promittuntur H1
implicant corpus non om. H1 Mn So1 | animam K H1 Mn So1 X w 10sq. legis dei tr. P6 X
5,1 inquit nocte tr. F2 T Mn | inquit om. K w 2 hoc] in praem. 2 (pc. F2) 3 iustitia F F2 | esse om.
; est 2 H1 (pc.) 4 iam om. 2 P23 D | a1] in | dei T P23 | et] ut T Mn | initium] iudicium 2 | vobis
V2 Mc2 S C1 P23 5 crediderunt H1 Mn So1 | dei 2 H1 (pc.) | si om. S C1 | quidem om. 2 P6 6 de persecutionibus ait tr. 7 media nocte Mn So1 8 intellegendo F F2 | existimo] ex his praem. H1 Mn
So1
2/12/15 7:24 PM
mi 1546
136 | S. Augustini
bat, ut deiceret, sed exercebat, ut surgeret, id est ut ea ipsa tribulatione ad fortius

confitendum proficeret.
(6.) Iam vero quia ista fiunt gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum,
vocem personae suae per hanc prophetiam suo corpori adiungit ipse salvator. Ad
ipsum caput enim proprie, quod sequitur, pertinere arbitror: particeps ego sum
omnium timentium te et custodientium mandata tua, sicuti est in epistola
cc 1718 quae ad Hebraeos inscribitur: Qui enim sanctificat et qui sanctificantur ex uno
omnes: propter quam causam non confunditur fratres eos vocare. Et paulo post:
Propterea ergo inquit pueri communicaverunt sanguini et carni, et ipse propemodum
eorum participavit. Quod quid est aliud, quam eorum particeps factus est? Neque
enim efficeremur participes divinitatis eius, nisi ipse mortalitatis nostrae particeps
fieret. Nam et in evangelio, quod nos divinitatis eius participes facti sumus, ita
dicitur: Dedit eis potestatem filios dei fieri, his, qui credunt in nomine eius, qui non ex
mi 1547 sanguinibus neque ex voluntate carnis neque ex voluntate viri, sed ex deo nati sunt. Ut
autem hoc fieret, quia et ipse factus est particeps mortalitatis nostrae, ita ibi
sequitur: Et verbum caro factum est et habitavit in nobis. Per hanc eius participationem nobis gratia subministratur, ut caste timeamus deum et custodiamus mandata
eius.
Proinde ipse Iesus loquitur in ista prophetia, sed quaedam in membris suis et
unitate corporis sui, tamquam in uno quodam homine diffuso toto orbe terrarum et
succrescente per volumina saeculorum, quaedam vero in seipso capite nostro. Unde
et hoc est quod ait: particeps ego sum omnium timentium te et custodientium
mandata tua. Et quia propter hoc quod particeps factus est fratrum suorum, deus
hominum, immortalis mortalium, ideo granum cecidit in terram, ut mortificatum
multum fructum faceret. De ipso fructu secutus adiunxit: misericordia tua,
domine, plena est terra. Et unde hoc, nisi cum iustificatur impius? In cuius
gratiae scientia ut proficiatur, adiungit: et iustificationes tuas doce me.

10 proficeret des. K
6,2 ad inc. K 6 vocare des. K 8 quod inc. K Flor 10 fieret des. K 14 nobis des. Flor | per
inc. K 16 eius des. K 21 quia inc. K 25 me des. K
6,5sq. Hebr. 2,11 7sq. Hebr. 2,14 11sq. Io. 1,12sq. 14 Io. 1,14 22sq. granum faceret] cf. Io.
12,24
9 exercebatur 2; exercebam K
3 enim caput tr. T X | enim om. K An3 | sum ego tr. Mc2 F
4 sicut Mn ma
6,1 fiant C1 X
5 quae inscribitur] ad Hebraeos K | *scribitur 2 H1 Mn D So1 | sanctificantur] sanctificatur A S
7 ergo om. Mc2 H1 X | inquit] quia add. T H1 ma | carni et sanguini tr. 2 H1 (pc.) ma | postmodum 2
9 efficimur H1 Mn So1 Flor | perticipes V2 H1
10 fiat Mn So1 Flor
8 particeps eorum tr. 2
particeps A C1 14 eius] enim T D 15 gratiam Mc2 F2 H1 | gratiam subministrat K 18 unitatem
| sui tamquam] vitam quam 19 in seipso] ipse ipso S C1 Y 21 et om. K w | quod om. 2 | est
om. Mc2 Mn 22 terra N P6 P23 D 23 de] et praem. H1 Mn So1 w 23sq. tua domine] domini H1
Mn P23 So1 w 24 et om. C1 X 25 gratiae] gratia ei H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
10
v. 63
5
10
15
20
v. 64
25
in psalm. CXVIII,XVI,5 CXVIII,XVII,2 | 137
SERMO XVII
[De versu psalmi suavitatem fecisti cum servo tuo, domine usque ad bonum mihi lex oris tui
super milia auri et argenti]
v. 65
10
15
v. 66
(1.) Hi versus psalmi huius, de quibus nunc in voluntate dei disputaturi sumus,
ab hoc incipiunt: suavitatem fecisti cum servo tuo, domine, secundum
verbum tuum, vel potius secundum eloquium tuum. Sed quod ait Graecus
, aliquando suavitatem, aliquando bonitatem nostri interpretes transtulerunt. Verum quia suavitas potest esse et in malo, quando illicita quaeque et immunda delectant potest etiam et in ea quae conceditur voluptate carnali , sic
debemus intellegere suavitatem, quam Graeci vocant, ut in bonis spiritalibus deputetur. Propter hoc enim eam et bonitatem nostri appellare voluerunt.
Nihil hic ergo aliud dictum existimo suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi fecisti cc 1719
ut me delectaret bonum. Quando enim delectat bonum, magnum est dei donum;
quando autem bonum opus, quod lex imperat, fit timore poenae, non delectatione
iustitiae cum deus metuitur, non amatur , serviliter fit, non liberaliter. Servus
autem non manet in domo in aeternum, filius manet in aeternum, quia consummata
caritas foras mittit timorem. suavitatem itaque fecisti cum servo tuo, faciendo
filium qui servus fuit, secundum eloquium tuum, hoc est secundum promissum
tuum, ut secundum fidem firma sit promissio omni semini.
(2.) suavitatem et eruditionem et scientiam doce me inquit, quoniam
mandatis tuis credidi. Augeri sibi ista poscit et perfici. Nam utique qui iam
dixerat: suavitatem fecisti cum servo tuo, quomodo dicit: suavitatem doce me,
nisi ut ei gratia dei magis magisque innotescat dulcedine bonitatis? Habebant enim

CXVIII,XVII,1,2 suavitatem inc. K
3 tuum1 des. K
9 nihil inc. K
10 donum des. K
14 suavitatem inc. K
2,4 bonitatis des. K
CXVIII,XVII,1,12sq. Io. 8,35 13sq. 1 Io. 4,18 16 Rom. 4,16
CXVIII,XVII,argumentum om. 2 ma | suavitatem] bonitatem P23 | ad om. A | super argenti om. V2
1,1 disputari F2 S Y X 2 ab] ad F X 4 c V2; CC X; crestoteca graeci vocant F
F2; chrestoteta Mc2 S Mn Y; chrestotetam T H1 Mn; crestotetan N (pc.) P6 (aliter singuli alii)
6 etiam] esse 2 H1 (pc.); esse add. lo ma | et om. S C1 Y P23 | conciditur H1 Mn So1 | voluntate 2
H1 (pc.) 7 c V2; CC X; chrestoteta 2 S C1; chrestotetam ; crestotetam | in
om. H1 Mn So1 | boni N Gt T H1 Mn So1 8 deputentur H1 Mn So1 | et] in add. F F2 An3 9 ergo hic
tr. F F2 D 10 delectaret] delectetur Mn So1; delectaretur An3; et add. T Mn X 11 timor | delec13 filius] autem add. Mc2 G So1 X
tatione] amor Y; amore N (pc.) Gt (pc.) An3 (pc.) H1 Mn D So1
consumata 2 14 itaque om. H1 Mn Y So1 | tuo] domine add. H1 ma 16 promissio om. S C1
omnium 2
2,1 inquit om. K w | quoniam] quia 2 T 2 qui] quia P6 H1 Mn 4 magisque] abundet vel add.
P6 D; abundet et T; abundet ut C1 (pc.) X | innotescet 2 | dulcedinem An3 Mn Y
2/12/15 7:24 PM
138 | S. Augustini
fidem qui dixerunt: Domine, auge nobis fidem. Et quamdiu vivitur in hoc mundo,
proficientium est ista cantatio.
Addidit autem: et eruditionem, vel, sicut plures codices habent, disciplinam.
mi 1548 Sed disciplinam, quam Graeci appellant , ibi scripturae nostrae ponere
consuerunt, ubi intellegenda est per molestias eruditio, secundum illud: Quem enim
diligit dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit. Haec apud
ecclesiasticas litteras dici assolet disciplina, interpretata de Graeco, ubi legitur
. Hoc enim verbum in Graeco positum est in Epistola ad Hebraeos, ubi
Latinus interpres ait: Omnis vero disciplina ad praesens non gaudii videtur esse, sed
tristitiae, postea autem fructum pacificum his, qui per eam certarunt, reddet iustitiae.
Cum quo ergo facit deus suavitatem, id est cui propitius inspirat boni delectationem,
atque, ut apertius id explicem, cui donatur a deo caritas dei et propter deum caritas
proximi, profecto instanter orare debet, quo tantum sibi augeatur hoc donum, ut non
solum pro illo contemnat delectationes ceteras, sed etiam pro illo quaslibet perferat
passiones. Ita suavitati salubriter additur disciplina. Non enim quantulaecumque
suavitati vel bonitati, hoc est sanctae caritati poscenda et optanda est, sed tam
magnae, ut sub eius pressura non possit exstingui, sed sicut ingens flamma sub
impetu venti quanto magis reprimitur, tanto ardentius excitari. Ideo parum fuit
cc 1720 dicere: suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi rursus peteret ut eum doceat
suavitatem tantam utique, ut disciplinam possit patientissime sustinere.
Tertia ponitur scientia, quoniam, si magnitudine sua praecedit scientia magnitudinem caritatis, non aedificat, sed inflat. Cum ergo tanta fuerit caritas in bonitate
suavi, ut tribulationibus non possit exstingui, quas adhibet disciplina, tunc utilis
erit scientia, qua innotescit etiam sibi homo quid ipse meruerit, et quae a deo donata
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 7 addidit inc. K | disciplinam des. K 8 disciplinam inc. Flor 14 iustitiae] des. Flor 22 parum inc. K 24 sustinere
des. K 26 cum inc. K
2,5 Lc. 17,5 9sq. Hebr. 12,6; cf. Prov. 3,12 13sq. Hebr. 12,11 25sq. scientia2 inflat] cf. 1 Cor. 8,1
5 dixerant Mc2 H1 | nobis] in praem. Mc2 H1 (pc.) 7 disciplinam] et praem. 2 H1 (pc.) 8 a
V2; pepediam 2; paedian A P23; phedian C1 (pc.) H1 Mn So1 Flo; pedian G C1; paedeam S Y; am
X; phediam D X (pc.) | ibi] ubi T; om. Y P23 | reponere ; praeponere H1 Mn So1 9 consueverunt T
So1 X ma 10 deus | haec] autem add. 2 12 PHDIA V2; pedia 2 ; phedia H1 Mn Y P23 D So1
Flor; praedia S C1; a X | verbo F F2 13 interpretes F F2 | vero] enim H1 Mn So1 Flor lo; ergo 2
H1 (pc.); om. ma 14 ea F F2 | reddit C1 (pc.) Y (pc.) ma 15 quo om. F F2 16 atque om. F F2
18 pro1] prae S C1 | pro illo1 om. 2 | illo1] illorum (uv. N) So1 20 caritati sanctae tr. D ma | est et
optanda tr. D; est et obtinenda Y | optanda] obtinenda H1 Mn So1 | tam] tamen F 21 pressurae
| posset H1 Mn So1 22 ideo] ita Mc2 F2 23 rursum 2 Mn | doceat eum tr. F F2 24 tantum
2 (lnp. Mc2) P6 H1 Mn Y So1 (uv.) | sustinere] flagellat enim omnem filium quem recepit add. K
26sq. boni suavitate K H1 Mn So1 27 ut] in K 28 qua] quia K T So1 X | quid] quod Mn X
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,XVII,2 3 | 139
sint ei, per quae posse se sciat, quae se posse nesciebat et per seipsum omnino non
30 poterat.
10
15
20
25
(3.) Quod autem non ait: da mihi, sed: doce me, quomodo suavitas docetur, si
non detur? Quandoquidem multi quod eos non delectat sciunt, et quarum rerum
habent cognitionem, non habent suavitatem. Suavitas enim disci non potest, nisi
delectet. Item disciplina, quae significat emendatoriam tribulationem, accipiendo
discitur, id est non audiendo, vel legendo, vel cogitando, sed experiendo. At vero
scientia, quam tertiam posuit in his quae ait: doce me, docendo datur. Nam quid
aliud est docere, quam scientiam dare? Et haec duo ita sibi connexa sunt, ut alterum
sine altero esse non possit. Nemo enim docetur, nisi discat, et nemo discit, nisi
doceatur. Et ideo, si discipulus capax non sit eorum quae a doctore dicuntur, non
potest doctor dicere: Ego eum docui, sed ipse non didicit, dicere autem potest: Ego
ei dixi quod dicendum fuit, sed ille non didicit, quia non percepit, non comprehendit, non intellexit. Nam profecto et ille didicisset, si iste docuisset. Ideo deus,
quando vult docere, prius dat intellectum, sine quo ea quae ad divinam doctrinam
pertinent, homo non potest discere. Unde et iste paulo post dicit: da mihi intellectum, ut discam mandata tua.
Potest itaque homo, cum docere aliquem cupit, dicere illa quae dixit dominus mi 1549
discipulis suis, posteaquam resurrexit a mortuis, sed facere quod ille fecit, non
potest. Ait enim evangelium: Tunc aperuit eis sensum, ut intellegerent scripturas, et
dixit illis. Quid autem illis dixerit, ibi legitur. Sed ideo ceperunt quod dixit, quia unde
caperetur aperuit. Docet ergo deus suavitatem inspirando delectationem, docet
disciplinam temperando tribulationem, docet scientiam insinuando cognitionem.
Cum itaque alia sint, quae ideo discimus ut tantummodo sciamus, alia vero ut etiam
faciamus, quando deus ea docet, sic docet ut scienda sciamus aperiendo veritatem,
sic docet ut facienda faciamus inspirando suavitatem. Neque enim frustra ei dicitur:
Doce me ut faciam voluntatem tuam. Sic, inquit, doce ut faciam, non tantummodo ut
sciam. Ipsa quippe recte facta fructus est noster, quem reddimus agricolae nostro, cc 1721

3,20 docet1 inc. K 21 cognitionem des. K
30 poterat des. K
3,14sq. Ps. 118,73 18sq. Lc. 24,45 25 Ps. 142,10

29 sunt 2 K P6 H1 X; sit Mn So1 | nesciat S C1 | seipsum] se ipse Mn So1
3,3 cogitationem F2 X | dici V2 (pc.) 2 H1 Mn Y So1 X
6 scientiam 2 H1 Mn Y P23 | tertio H1 Mn
7 est aliud tr. H1 Mn D So1 ma 9 si sl. H1 X | a om. 11 dicendus fui F F2 11sq. intellexit
non comprehendit tr. F F2 12 ideo] et praem. H1 Mn D So1 ma 14 pertinet N Gt H1 Mn So1 | iste]
iste Y P23 15 ut] et V2 P23 17 surrexit T D 18 eis] illis 2 Mn D X 19 illis2] eis F F2 | dixerit illis tr. | coeperunt C1 D; ceperant V2 Mn Y P23 So1 X; coeperant N Gt Mn; caeperunt V2 Y P23 X
20 apparuit Mn So1 | delectionem V2; dilectionem T P23 So1
21 docet cognitionem om. H1 Mn
22 quae om. H1 (pc.) Mn So1
23 sic docet om. Mn So1 | ut] ea add. Mn | sciendo 2
So1
24 faciendo F F2 H1 Mn | ei frustra tr. P6 X 25 ut faciam1] facere F F2 X 26 nostro] nostrae N Gt
2/12/15 7:24 PM
140 | S. Augustini
sed scriptura dicit: Dominus dabit suavitatem et terra nostra dabit fructum suum.
Quae autem ista terra est, nisi de qua dicitur eidem ipsi qui dat suavitatem: Anima
mea, sicut terra sine aqua tibi?
(4.) Quod vero cum dixisset: suavitatem et disciplinam et scientiam doce
me, adiunxit atque ait: quoniam mandatis tuis credidi, non immerito quaeri
potest cur non dixerit oboedivi, sed credidi. Alia sunt enim mandata, alia
promissa. Mandata facienda suscipimus, ut accipere promissa mereamur. Promissis
ergo credimus, mandatis obtemperamus. Quid est ergo mandatis tuis credidi, nisi
credidi quod tu illa mandaveris, non aliquis homo, quamvis per homines hominibus
ministrata sint? Quia itaque credidi tua esse mandata, ipsa fides mea, qua id credidi,
impetret abs te gratiam, qua faciam quod mandasti. Si enim homo mihi haec iuberet
forinsecus, numquid, ut etiam facerem quod iubebat, adiuvaret intrinsecus? Doce
ergo me suavitatem inspirando caritatem, doce me disciplinam donando patientiam,
doce me scientiam illuminando intellegentiam, quoniam mandatis tuis credidi. Te
illa credidi mandasse qui deus es, et homini donas unde facias eum facere quod
mandas.
(5.) priusquam humiliarer inquit ego deliqui; propterea verbum
tuum vel, sicut alii expressius habent, propterea eloquium tuum custodivi,
utique ne rursus humiliarer. Quod ad illam melius humiliationem refertur, quae
facta est in Adam, in quo omnis creatura tamquam in radice vitiata, quoniam veritati
subiecta esse noluit, subiecta est vanitati: quod vasis misericordiae profuit experiri,
ut, deiecta superbia, diligatur oboedientia, et pereat non reditura miseria.
(6.) suavis es, domine, vel, sicut plures habent, suavis es tu, domine;
aliqui etiam suavis es tu vel bonus es tu, sicut de hoc verbo superius
tractavimus, et in tua suavitate doce me iustificationes tuas. Vere vult
4,2 quoniam inc. K
4 mereamur des. K 7 quia inc. K 8 mandasti des. K 11 te inc. K 5,2 tuum1 des. K | custodivi inc. K 4 Adam des. K 6,1 suavis1 inc. K | domine1 des. K 3 et inc. K
27 Ps. 84,13 28sq. Ps. 142,6 5,3sq. quae Adam] cf. Gen. 3,17 5 Rom. 8,20 | vasis misericordiae] cf. Rom. 9,23 6,2 superius] cf. supra 1,4sq.
27 scripturae A Y 28 terra ista tr. 2 29 sicut] velut Mn D So1 ma
4,2 quoniam] quia H1 Mn So1 | non] enim add. H1 Mn So1 | merito V2 F F2 3 oboedivit V2 | enim
sunt tr. H1 Mn D So1 4 suscipiamus H1 Mn 5 ergo1 om. F2 T 6 credidi om. H1 Mn So1 | homines] hominem 7 sunt F F2 | quia] qui F F2 | quia itaque] quia ita Mc2 A; qui ait quae Mn; qui ait
atque K | qua] quia Mc2 C1 D 8 haec mihi tr. Mc2 X 9 ut om. H1 Y 10 me ergo tr. 2 | suavitatem me2 om. 2 11 te] inquam add. K 12 es] eis K | unde] ut K
5,1 propter H1 Mn D So1 X
2 tuum1] custodivi add. F2 | alii codices habent expressius Mn
3 rursum H1 Mn D So1 ma | quod] quo K | humiliationem melius tr. ma
propterea om. 2
4 creatura] humana add. C1 (pc.) H1 Mn Y D So1 X w ma | vitata S C1 | veritati] vanitati H1 Mn; vanitatis
So1 5 noluit] non voluit D ma; voluit H1 Mn So1 w | praefuit N Gt Mn 6 deiecta] deleta T Y w
reditur a F2 G S Y; redit F; redeat Mc2; redditura A P6 D So1
6,1 sicut plures habent om. 2 1sq. es tu es tu] esto esto Mn So1 2 suavis vel om. 2
2/12/15 7:24 PM
10
v. 67
5
v. 68
in psalm. CXVIII,XVII,3 9 | 141
facere iustificationes dei, quando eas in eius suavitate vult discere ab ipso cui dixit:
5 suavis es tu.
v. 69
v. 70
10
v. 71
(7.) Denique sequitur: multiplicata est super me iniquitas superbo- mi 1550

rum, eorum scilicet quibus non profuit, quod, posteaquam deliquit, humiliata est
humana natura. ego autem in toto corde meo scrutabor mandata tua.
Quantalibet, inquit, abundet iniquitas, non in me refrigescit caritas. Tamquam ille cc 1722
hoc dicit, qui in eius suavitate iustificationes dei discit. Quanto magis enim suavia
sunt quae iubet qui iuvat, tanto magis ea scrutatur amans, ut cognita faciat et
faciendo cognoscat, quia perfectius cognoscuntur, cum fiunt.
(8.) coagulatum est ut lac cor eorum. Quorum, nisi superborum,
quorum super se multiplicatam dixit iniquitatem? Obduruisse autem cor eorum vult
intellegi hoc verbo et hoc loco. Nam dicitur et in bono, sicut in psalmo sexagesimo
septimo dicitur: Mons incaseatus, mons uber, et intellegitur gratia plenus; nam et
illic quidam coagulatus interpretati sunt.
Sed vide quid a se opponat duritiae cordis illorum: ego autem inquit legem
tuam meditatus sum. Quam legem? Utique iustissimam et misericordissimam;
unde illi dicitur: et lege tua miserere mei. Superbis resistit, ut obdurentur;
humilibus autem dat gratiam, ut diligant oboedientiam et recipiant excellentiam.
Meditatione quippe legis huius voluntaria servatur humilitas, ut poenalis humilitas
evadatur, de qua mox dicit:
(9.) bonum mihi quoniam humiliasti me, ut discam iustificationes
tuas. Vicinum aliquid et superius iam dixerat: priusquam humiliarer, ego
deliqui; propterea eloquium tuum custodivi. Ipso quippe fructu ostendit quod
bonum illi fuerit humiliari; sed illic dixit et causam, quod humilitatem poenalem
delinquendo praecesserit. Quod vero ibi ait: propterea eloquium tuum custodivi,

7,5 discit des. K
8,1 coagulatum inc. K | superborum des. K 2 obduruisse inc. K 3 intellegi des. K 6 sed inc.
K 8 mei des. K 9,1 bonum inc. K 4 humiliari des. K 5 quod inc. K
7,4 abundet caritas] cf. Mt. 24,12 8,4 Ps. 67,16 8 Ps. 118,29 8sq. Iac. 4,6; 1 Petr. 5,5
4 suavitatem F F2 S C1 X | ipso] illo | dixi F F2 5 tu] domine add. C1 H1 Mn D So1 X ma
7,1 denique om. H1 Mn So1 4 refrigiscet K P23 X ma | ille] mille K 5 in om. | suavitatem F F2
6 sunt] dicit quanto magis enim suavia sunt ita rep. H1 Mn So1 | qui iuvat om. Mn P23
8,1 ut] sicut C1 w 2 obduravit se Mn So1; obduruit H1 | autem om. V2 Mc2 3 hoc2] in praem. Mc2
A 4 septimo] octavo F F2 | et1 om. F F2 5 illic] illud S C1 So1 X ma 6 a] ad Mc2 | opponant H1
Mn So1; apponat 2 | duritia Mc2 K | eorum F F2 w | autem] vero H1 Mn D So1 ma 7 qua lege An3
Y; lnp. Gt; qualem F G P23; quale A H1 | iustissima et misericordissima (exc. F) A Y | et] atque 2
10 meditationem Gt An3 H1 So1; voluntariae
9 recipiant] ne excipiant H1 Y So1; excipiant Mn
servatur] mihi add. An3 D; mihi quoniam add. N So1 X | humilitas2] humilis 10sq. evadatur humilitas tr. H1 Mn D So1 11 evadatur] edatur S C1 X
9,1 quoniam] quod 2 K H1 So1 3 frictum F F2 4 fuerat K w 5 ubi F2 K H1 Y So1 | custodivi] ego
praem. F F2
2/12/15 7:24 PM
142 | S. Augustini
hic autem: ut discam iustificationes tuas, satis significasse mihi videtur hoc esse
ista nosse quod custodire, hoc custodire quod nosse. Neque enim Christus non
noverat quod arguebat, et tamen arguebat peccatum, cum dictum de illo sit quod
non noverat peccatum. Noverat ergo quadam notitia et rursus quadam ignorantia
non noverat. Sic et iustificationes dei multi discunt et non discunt. Noverunt enim 10
eas quadam notitia, et rursus quadam ignorantia, quoniam non faciunt, non
noverunt. Eo modo hic ergo intellegendus est dixisse: ut discam iustificationes
tuas, ea notitia qua fiunt.
(10.) Hoc autem, quia non fit nisi per dilectionem, ubi qui facit habet delectationem propter quod dictum est: in tua suavitate doce me iustificationes tuas
, sequens versus ostendit, ubi ait: bonum mihi lex oris tui, super milia auri v. 72
et argenti, ut amplius diligat caritas legem dei, quam diligit cupiditas milia auri et
5
argenti.
cc 1723
SERMO XVIII
[De versu psalmi manus tuae fecerunt me et finxerunt me da mihi intellectum ut discam
mandata tua]
(1.) Quando deus hominem fecit ex pulvere et animavit flatu, non ibi commi 1551 memoratum est quod manibus fecerit. Cur itaque quibusdam visum fuerit verbo
deum fecisse cetera, hominem vero, velut aliquid praecipuum, fecisse manibus suis,
non video, nisi forte, quia ex pulvere formatum legitur hominis corpus, non potuisse
fieri nisi manibus arbitrantur; nec attendunt quod in evangelio de verbo dei scrip- 5
tum est: Omnia per ipsum facta sunt, non posse constare, si non per verbum factum
est etiam corpus humanum. Sed adhibent testimonium de hoc psalmo et dicunt:
Ecce ubi apertissime clamat homo: manus tuae fecerunt me et finxerunt v. 73

10,3 bonum inc. K 5 argenti des. K
CXVIII,XVIII,1,1 quando inc. K
7 nosse2 des. K
9,9 2 Cor. 5,21

CXVIII,XVIII,1,1 deus flatu] cf. Gen. 2,7 2 quibusdam] cf. Tert. adv. Marc. 2,4,4 (CCSL 1, p. 478);
cf. etiam Aug. in psalm. 18,II,3,5sq. (CSEL 93/1B, p. 36) 4 ex corpus] cf. Gen. 2,7 6 Io. 1,3
7 ista] ita 2 X | ista nosse om. Mn So1 8 et tamen arguebat om. F2 Y 9 ergo] autem S C1 X | quadam2] quidam N Gt 10 noverant Mc2 S T C1 Y P23 D So1 X 11 rursum H1 So1 11sq. non noverunt non faciunt tr. 13 faciunt H1 Mn So1
10,1 hoc] hanc H1 Mn; hac Y P23 | quia] qua Y P23 | fiunt H1 Mn Y P23 So1 1sq. dilectionem Mc2
P23 So1 3 versus] hic H1 Mn | bona T ma
CXVIII,XVIII,argumentum om. 2 Y ma | de psalmi om. K H1 | tuae] domine add. | et finxerunt
me om. V2 | finxerunt] plasmaverunt | da tua om. K | ut] et S C1 (pc.) P23 X
1,2 fuerat 3 deum] domini 2 An3 H1 X | fecisse1] fuisse F F2 Gt 5 domini 2 6 si non] nisi H1
Mn So1 7 est] esset Y P23; om. C1 | hominum H1 Mn So1 8 finxerunt] plasmaverunt 2
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,XVII,9 CXVIII,XVIII,2 | 143
me, quasi non aperte etiam dictum sit: Videbo caelos, opera digitorum tuorum, nec
10 minus aperte: et opera manuum tuarum sunt caeli, multoque apertius: et aridam
15
20
10
terram manus eius finxerunt. Manus ergo dei sunt potestas dei, aut, si pluralis numerus eos movet, quia non dictum est manus tua, sed manus tuae, accipiant manus
dei virtutem et sapientiam dei, quod utrumque unus dictus est Christus, qui etiam
intellegitur brachium domini, ubi legitur: Et brachium domini cui revelatum est? Aut
accipiant manus dei filium et spiritum sanctum, quia et spiritus sanctus cooperator
est patris et filii, unde ait apostolus: Omnia haec operatur unus atque idem. Propterea
quippe dixit: unus atque idem spiritus, ne tot spiritus quot opera putarentur, non
quod sine patre et filio spiritus operetur. Liberum est igitur quomodo intellegantur
manus dei, dum tamen nec ea, quae facit manibus, verbo facere negetur, nec ea
quae facit verbo, manibus facere non putetur, nec propter manus forma corporis, aut
alia manus sinistra, alia dextra, nec propter verbum sonus oris vel motus animi
transitorius operanti deo inesse credatur.
(2.) Nec defuerunt qui duo ista verba: fecerunt me et finxerunt me, sic distinguerent, ut animam deum fecisse, corpus autem finxisse dicerent, quia de anima
dixit deus: Omnem flatum ego feci, de corpore autem legitur: et finxit deus hominem
pulverem terrae, tamquam fiat quidem omne quod fingitur, non tamen fingatur omne
quod fit. Et ideo animam factam potius dicunt esse quam fictam, quia non est
corpus, sed spiritus, quasi non scriptum sit: qui finxit spiritum hominis in ipso. Veruntamen quando utrumque hoc verbum de homine in loco uno ponitur, et utrumque cc 1724
hominis, id est et anima et corpus, divinitus conditum non negatur, non ineleganter
distribuuntur singulis singula, ut anima facta, corpus autem fictum intellegatur, sive
formatum, sive plasmatum. Nam quidam interpretes noluerunt dicere finxerunt
me, sed plasmaverunt me, magis id eligentes minus Latine declinare de Graeco,
quam dicere finxerunt, quod aliquando etiam de simulatione dici solet.
20 putetur des. K
9 Ps. 8,4 10 Ps. 101,26 10sq. Ps. 94,5 13 virtutem Christus] cf. 1 Cor. 1,24 14 Is. 53,1; Io.
12,38; Rom. 10,16 16 1 Cor. 12,11 2,1 nec defuerunt qui] cf. Hilar. in psalm. 118,X,7 (CCSL 61A,
p. 92sq.) 3 Is. 57,16 (LXX) 3sq. Gen. 2,7 6 Zach. 12,1
9 etiam aperte tr. H1 Mn D So1
10 aperte] dictum sit add. H1 Mn Y | multoque] multo 2
12 accipiunt N Gt 13 et] vel K | qui] quia K 14 et om. Mc2 F H1 15 accipiant] accipiant F F2
et2 om. Mc2 F H1 | cooperator] cooperatus A; qui operator H1; cooperatur K; cooperatorem S 16 patris] et praem. F F2 | ait om. H1 Mn So1 | haec] autem F F2 | idem] spiritus add. V2 (pc.) 2 C1 (ac.) H1 Y
ma 17 quot] quod F2 A Gt C1 H1 | quod non tr. N Gt 18 operatur So1; operaretur K; putaretur
2 | intellegatur K
19 facit] faciat F F2 | manibus om. K
20 formam H1 Y P23 | aut] ut 2
21 dextera V2 An3 T H1 Mn P23 So1 X | vel] aut Mn P23 D So1 22 transitorium
4 pulverem terrae] de pulvere terrae S H1 Mn Y P23 D So1 X; pulverem de terra ma
2,2 deus F F2
fiat] fit (lnp. N) Mn P23 So1 | quidem] quod est F2 So1 5 fit] fecit 2 8 et1 om. 2 P23 So1 | conditus
2 | eleganter 2 Y; intellegantur H1 9 fictum] factum N Gt H1 Y So1 11 me1 om. H1 Mn D So1
me2 om. P23 So1 | id eligentes] diligentes C1 Mn Y D So1 X ma | de] in H1 (ac. uv.) Mn Y So1
2/12/15 7:24 PM
144 | S. Augustini
(3.) Sed utrum hoc secundum Adam dictum est ex quo cum sint omnes
homines propagati, quis hominum, quando ille factus est, etiam se factum non
mi 1552 potest dicere originis seminisque ratione? an etiam secundum hoc recte dici potuit:
manus tuae fecerunt me et plasmaverunt me, quod unusquisque non sine opere
dei etiam de parentibus fit, ipso creante, illis generantibus? quoniam, si operatoria
dei potentia rebus subtrahatur, intereunt, nec aliquid omnino sive de mundi elementis, sive de genitoribus, sive de seminibus nascitur, si ea non operetur deus. Propter
quod ait prophetae Hieremiae: Priusquam te formarem in utero, novi te. Sed numquid
sine intellectu fecit hominem deus, sive primum, sive unumquemque nascentium, ut
nunc ei dicat: manus tuae fecerunt me et plasmaverunt me; da mihi intellectum? Nonne ipsi naturae humanae intellectus est inditus, ut eo discernatur a
pecore? an sic est deformata peccando, ut etiam hoc in ea reformandum sit? Propter
quod apostolus omnibus ad regenerationem pertinentibus dicit: Renovamini spiritu
mentis vestrae; et utique intellectus in mente est. Hinc rursus ait: Renovamini in
novitate mentis vestrae; de his autem qui huius regenerationis consortes non erant,
hoc inquit dico et testificor in domino, ut iam non ambuletis sicut et gentes ambulant
in vanitate mentis suae, obscurati intellegentia, alienati a via dei per ignorantiam,
quae est in illis propter caecitatem cordis eorum. Propter hos igitur interiores oculos,
quorum caecitas est non intellegere, ut aperiantur et magis magisque serenentur,
fide corda mundantur. Quamvis enim, nisi aliquid intellegat, nemo possit credere in
deum, tamen ipsa fide qua credit, sanatur, ut intellegat ampliora. Alia sunt enim
quae nisi intellegamus, non credimus, et alia sunt quae nisi credamus, non intellegimus. Nam cum fides sit ex auditu, auditus autem per verbum Christi, quomodo
credit praedicanti fidem, qui, ut alia taceam, linguam ipsam quam loquitur non
intellegit? Sed nisi essent rursus alia quae intellegere non possumus, nisi ante
credamus, propheta non diceret: Nisi credideritis, non intellegetis. Proficit ergo noster

3,8 Ier. 1,5 13sq. Eph. 4,23 14sq. Rom. 12,2 16 18 Eph. 4,17 20 fide mundantur] cf. Act.
15,9 23 cum Christi] cf. Rom. 10,17 26 Is. 7,9
3,1 utrum] utrumque 2
3 rationem Mc2 F2 C1 Mn | potui F F2
4 quod] quoniam S C1 Y X ma
opera
8 quod] operetur add. H1 Mn So1 | propheta Ieremia Mc2; propheta Hieremias Y P23 X
9 ut] et A ma 10 dicat ei tr. lo ma 13 apostolus] et praem. lo ma 14sq. et vestrae om.
15 mentis vestrae] sensus vestri 2 H1 ma | erunt Mn Y P23 D So1 X
14 reformamini V2 (pc.) ma
16 iam om. A An3 D | non iam tr. lo ma 17 via] vita T C1 Mn Y D 19 est] deum add. | aperiatur

20 corda mundentur Y P23 X; mundantur corda tr. H1 D So1; mundentur corda Mn; da mihi
inquit intellectum ut discam mandata tua add. | intellegant H1 Mn So1 21 tamen] tam F F2 So1
22 intellegamus] intellegantur Mn Y So1
23 cum om. H1 Mn So1 | Christi] dei (lnp. N) D
24 praedicantis 2 So1 (pc.) | qua | alia] aliqua S (pc.) (pc. An3) C1 Y D X ma 26 propheta] profecto Mn So1 | intellegitis Mc2 S Mn So1 X | ergo om. 2
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,XVIII,3 4 | 145
30
35
10
intellectus ad intellegenda quae credat, et fides proficit ad credenda quae intellegat; cc 1725
et eadem ipsa ut magis magisque intellegantur, in ipso intellectu proficit mens.
Sed hoc non fit propriis tamquam naturalibus viribus, sed deo adiuvante atque
donante, sicut medicina fit non natura, ut vitiatus oculus vim cernendi recipiat. Qui
ergo dicit deo: da mihi intellectum, et discam mandata tua, non omnimodo
expers eius est, velut pecus, nec ita, quamvis homo, ut in eorum numero deputandus sit, qui ambulant in vanitate mentis suae, obscurati intellegentia, alienati a vita
dei: nam si talis esset, nec hoc diceret. Non autem parvi est intellectus nosse a quo
poscendus sit intellectus. Et cogitandum est, quanto sint altius intellegenda divina
mandata, quando ad ea discenda sibi adhuc dari intellectum petit, qui iam sic
intellegit et qui eloquia dei se custodisse ante iam dixit.
(4.) Quod autem interpretati sunt nostri, da mihi intellectum, brevius dixit mi 1553
Graecus: , quia uno verbo complexus est da intellectum, quod est
, quod Latine uno verbo dici non potest, tamquam si non posset Latine
dici: sana me, et diceretur: da mihi sanitatem, sicut hic dictum est: da mihi intellectum, aut sanum me fac, sicut etiam hic dici potest intellegentem me fac. Quod
quidem potuit et angelus facere, nam dixit Daniheli: Veni intellectum dare tibi; et hoc
verbum est in Graeco, quod etiam hic est, ; tamquam si diceret Latinus:
sanitatem dare tibi, quod Graecus dixisset: sanare te. Non enim circumloqueretur
Latinus interpres dicendo: intellectum dare tibi, si, quemadmodum dici potest a
sanitate sanare te, ita dici posset ab intellectu intellectuare te.
Sed si potest hoc et angelus facere, quid est quod iste hoc a deo sibi poscit, ut
fiat? an quia deus angelo iussit ut faceret? Ita vero! Nam Christus intellegitur hoc
iussisse angelo, ut faceret eo loco, ubi ait propheta: Et factum est, cum viderem ego
Danihel visum, et quaerebam intellectum, et ecce stetit in conspectu meo ut visus viri
des. K 34 non inc. K 37 dixit des. K
3,31 da inc. K
32 pecus
33sq. Eph. 4,17sq. 4,6 Dan. 10,14 (Theodotion) 13 15 Dan. 8,15sq. (Theodotion)
27 credit F F2 P6 C1 (pc.) So1 | proficiat Mn So1 | intellegit P6 C1 (pc.) 28 ut om. F F2 Mn 30 quid 2
31 ut (ita et Prosp)] *et V2 P23 Psalt. Ver. ma | non] nam 2 32 in om. 33 ambulat A Mn | va34 autem]
nitatem Mc2 P6 | mentis suae] cordis sui Mc2 H1 (pc.) | vita] via 2 C1 (pc.) P23 So1 X ma
enim K H1 Mn So1 35 sit] est H1 Mn D So1 | cogitandus 2 | sint] sit H1 So1 | altior 2 36 sic]
sicut H1 Mn 37 qui] quia Mc2 K | custodire 2 H1
4,2 sinetison me 2 T H1 Mn So1; synetison me V2 S C1 Mn Y P23 X | amplexus 2 | da] mihi add.V2 (pc.)
F F2 H1 Mn Y So1 X ma 3 sinetison 2 T H1 Mn So1; synetison V2 G S C1 X; synetyson A P6 Y P23 | Latine1] Latino T Y D 5 etiam] iam F F2; enim H1 Mn So1 | hic om. H1 Mn So1 6 nam] non F F2
7 verbo F F2 | sinetise se F F2 S P6 Mn So1; sinetisise Mc2; sinetise// H1; sinetissese Y; sinetissese X;
sinetisse V2 T; sinetissae P23; synetison D | si om. V2 F So1 9 possit T H1 Mn D (uv.) So1 10 ab intellectu intellectuare te] ab intellectuarete V2 ; abintectuarete S; ab intellectu/////ete C1; ab intellectuanarete P6 (lnp.) Y 11 posset An3 P6 | faceret 12 fiat] faciat H1 Mn Y D So1 | angelos Mn So1
iusserat H1 Mn D So1 ma | hoc] hoc 2 H1 (pc.) 13 angelum P6 H1 Mn Y P23 | ea loca F F2 | cum] ut
F F2
2/12/15 7:24 PM
146 | S. Augustini
et audivi vocem viri inter Ubal, et vocavit, et dixit: fac intellegere illum visionem. Et ibi
in Graeco verbum hoc est, quod et hic, id est . Deus itaque per seipsum,
quia lux est, illuminat pias mentes, ut ea quae divina dicuntur vel ostenduntur,
intellegant.
Sed si ad hoc ministro utitur angelo, potest quidem aliquid agere angelus in
mente hominis, ut capiat lucem dei et per hanc intellegat; sed ita dicitur intellectum
dare homini et quasi, ut ita dicam, intellectuare hominem, quemadmodum quisquam dicitur lumen dare domui, vel illuminare domum, cui fenestram facit, cum
cc 1726 eam non sua luce penetret et illustret, sed tantummodo aditum, quo penetretur
atque illustretur, aperiat. Sed nec sol, qui per fenestram illustrat domum, ipse
creavit eandem domum, aut hominem qui fenestram fecit in domo, aut ipse illi iussit
ut faceret, aut adiuvit ipse facientem, aut aliquid egit ut aperiretur, qua suum lumen
infunderet. Deus autem et hominis mentem rationalem atque intellectualem fecit,
quae posset capere lumen eius; et angelum talem fecit, qui operari posset aliquid
unde ad capiendum lumen dei mens adiuvaretur humana; et eandem sic adiuvat
mentem, ut angelicam recipiat operationem; et eam sic illuminat de seipso, ut non
solum illa quae a veritate monstrantur, sed ipsam quoque proficiendo perspiciat
veritatem. Sed quoniam res quidem necessarias, quantum existimo, tamen prolixa
disputatione tractavimus, dilatis sequentibus psalmi huius versibus, sermonem
istum isto fine claudamus.

tellegant des. K
4,16 deus inc. K
18 in-
17 lux est] cf. Io. 1,4.9

15 Ubal] ulai V2 (pc.) F F2 C1 (pc.) H1 Mn So1; ubal et ulai Y P23 | dixit] ait F F2; ulai add. X | illum om.
16 id] hic 2 | sinetison 2 T H1; synetison V2 G S C1 Y P23 X;
H1 (ac.); illam F2 A; verbo 2 C1 X
sinetyson A P6 Mn So1 | seipsum] ipsum Mc2 A 17 divine 19 ad hoc] adhuc H1 Mn So1 | ministerio F F2; ministerium Mc2 | aliquid] aliud 2 20 *mentem V2 An3 Y 22 lumen] lucem Y D
ma 23 ea Mc2 So1 | penetrat S C1 23sq. penetratur illustratur 24 atque] et Mc2 H1 (pc.)
25 domo] domum Mc2 H1 Mn So1 | illi iussit] illius sit V2 (pc.) F F2 Y (pc.) 26 ut faceret] facere Mc2
H1 (pc.) | adiuvat F F2 27 rationabilem N Gt H1 Mn Y P23 So1 28 quae] qua C1 So1 ma | posset1]
possit F2 H1 Mn So1 | lumen] nomen F F2 31 a om. V2 Mc2 | perficiendo Mc2 T Mn D So1 | perficiat
F F2; prospiciat H1 32 tamen] tam
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
in psalm. CXVIII,XVIII,4 CXVIII,XIX,2 | 147
SERMO XIX
[De versu psalmi qui timent te, videbunt me et iocundabuntur usque ad fiat cor meum
immaculatum in tuis iustificationibus, ut non confundar]
v. 74
10
(1.) Dominus Iesus in hoc psalmo per prophetiam, tamquam sibi, petivit intellectum dari a deo corpori suo, quod est ecclesia, ad dei mandata discenda. Cum ipso
enim vita corporis eius, hoc est populi eius, abscondita est in deo, et ipse in eodem mi 1554
corpore suo indigentiam patitur et poscit quod membris suis est necessarium.
manus tuae inquit fecerunt me et plasmaverunt me; da mihi intellectum, et
discam mandata tua. Quia tu, inquit, formasti, tu reforma, ut fiat in corpore Christi
quod ait apostolus: Reformamini in novitate mentis vestrae.
(2.) qui timent te inquit, videbunt me et iocundabuntur vel, sicut
habent alii codices, laetabuntur , quoniam in verba tua speravi, id est in
ea quae promisisti, ut sint promissionis filii semen Abrahae, in quo benedicuntur
omnes gentes. Qui sunt autem qui timent deum, et quem videbunt et laetabuntur,
quoniam in verba dei speravit? Si corpus Christi est, id est ecclesia, cuius est vox ista
per Christum, vel in ipsa et de ipsa, tamquam de seipso, ista vox Christi est,
numquid non ipsi sunt in eis qui timent deum? Quis est ergo ille quem vident et
iocundantur? An populus ipse se videt et iocundatur, et sic dictum est: qui timent
te, videbunt me et laetabuntur, quia in verba tua speravi, vel, sicut alii
diligentius expresserunt, supersperavi, tamquam diceret: qui timent te, videbunt
ecclesiam tuam et iocundabuntur, quia in verba tua supersperavit, cum ipsi sint
ecclesia qui vident, qui vident ecclesiam et iocundantur? Sed cur non dixit: Qui cc 1727

CXVIII,XIX,1,1 dominus
inc. K 4 necessarium des. K 2,1 qui inc. K | iocundabuntur des. K 4 qui1 inc. K 6 Christum des. K
CXVIII,XIX,1,2 corpori ecclesia] cf. Col. 1,18 3 abscondita deo] cf. Col. 3,3 7 Rom. 12,2
2,3 promissionis filii] cf. Gal. 4,28 3sq. semen gentes] cf. Gen. 12,3; 22,18; 26,4 9 alii] cf. Psalt.
Ga.
CXVIII,XIX,argumentum om. 2 ma | de versu psalmi om. H1 Mn | videbunt iocundabuntur om.
A | et iocundabuntur om. G | in confundar om. V2 | iustificationibus tuis tr. S An3 C1 Mn Y P23 So1 X
1,1 prophetam F F2 Y X ma; lnp. N 2 a om. F F2 | ad] a Mc2 4 quod] cum N Gt 5 et2] ut 2 A
C1 H1 Mn P23 D So1 6 formasti] me add. H1 Mn D So1 | corpus 2 7 mentis vestrae] sensus
vestrae S N C1; sensus vestri C1 (pc.) X ma
2,1 inquit om. K So1 2 alii codices habent tr. F F2 P6 D | quoniam] quia H1 Mn D So1 | verbo tuo 2
3 promissiones F F2 H1 | qua T Mn D So1 | benedicentur F P6 Mn So1 4 dominum V2 Mc2 5 verbo
2 | si] nisi K C1 | vox est tr. An3 D 6 et om. H1 (ac. uv.) Mn So1 | ipsa2] se praem. Mn D So1 | seipso]
ipso Mc2 F P6 7 ipsae sunt V2 A S C1 Y; ipsa est An3 H1 Mn P23 D So1; ipsa sunt N (ac.) Gt | eis] ea | dominum 2 8 iocundabuntur V2 H1 Mn D So1 X | an populus] apostolus 2 | an iocundatur om. H1
Mn So1 | se om. 8sq. timent te] timente A Y 9 verbo tuo 2 9sq. vel supersperavi om. 2
10 timent te] timente S Y
11 supersperavi 2 T X ma; speravit An3 So1
9 alii] ibi H1 Mn So1
12 qui vident2 N Gt C1 H1 Mn So1; om. cett. ma
2/12/15 7:24 PM
148 | S. Augustini
timent te, vident me et iocundantur, sed timent te, verbum praesentis temporis
posuit, videbunt autem et iocundabuntur futuri temporis verba sunt? An quia in
praesenti tempore timor est, quamdiu tentatio est vita humana super terram, iocunditas autem, quam voluit hic intellegi, tunc erit, quando iusti fulgebunt in regno
patris sui sicut sol? Hinc enim etiam illud in alio psalmo legitur: Quam multa
multitudo dulcedinis tuae, domine, quam abscondisti timentibus te! Nunc ergo quamdiu timent, nondum vident, sed videbunt et iocundabuntur, quia et illic sequitur:
Perfecisti autem sperantibus in te, et hic, quia in verba tua speravi, vel supersperavi, ut in verbo ita composito et cura interpretis diligentioris expresso etiam
illud intellegamus, quod potens est deus facere super quam petimus et intellegimus,
ut, quia supra quam petimus et intellegimus sunt, parum sit ea sperare, sed debeamus supersperare.
(3.) Quia ergo adhuc timet ecclesia quae in hac vita est et nondum se videt in eo
regno ubi erit eius secura iocunditas, sed inter periculosas tentationes in hoc mundo
laborat, ubi audit: Qui se putat stare, caveat ne cadat considerans huius mortalitatis miseriam, in qua iugum grave super filios Adam a die exitus de ventre matris
eorum sic in omnibus pertenditur usque in diem sepulturae in matrem omnium, ut
propter carnem concupiscentem adversus spiritum etiam regenerati gemere sub eius
mi 1555 gravitate cogantur, hoc ergo considerans, cognovi, domine inquit, quia iustitia
iudicia tua, et veritate tua humiliasti me. fiat misericordia tua ut
consoletur me secundum eloquium tuum servo tuo. Misericordia et veritas
ita divino eloquio commendantur, ut, cum in multis inveniantur locis, maxime in
psalmis, quodam etiam loco legatur: Universae viae domini misericordia et veritas. Et
hic quidem primo veritatem posuit, qua humiliati sumus in mortem, iudicante illo
cuius iudicia iustitia est; deinde misericordiam, qua instauramur ad vitam, pro-

des. K 7 hoc inc. K
3,1 quia inc. K
3 laborat
15 Iob 7,1 16sq. iusti sol] cf. Mt. 13,43 17sq. Ps. 30,20 20 Ps. 30,20 22 Eph. 3,20 3,3 1 Cor.
10,12 4sq. a omnium] cf. Sir. 40,1 6 carnem spiritum] cf. Gal. 5,17 11 Ps. 24,10
13 videbunt Mc2 A Y X
14 an quia] antiqua N Gt Mn | quia] qua H1 So1
15 tempore om. 2
16sq. sicut sol in regno patris sui (eorum H1 Mn So1) tr. Mc2 T H1 Mn P23 So1 17 enim om. 2 | multa]
magna Gt P6 X ma 19 vident] timent An3 H1 Mn So1 | resequitur H1 Mn So1 20 perfecisti] praecepisti F F2 21 ut] et F F2 22 potens est] potest 2 | potens est deus] dicitur potens est | facere
deus tr. (lnp. N) P6 D | super] supra Y ma | et] aut 2 H1 (pc.) | intellegamus F F2 23 ut sunt] sed
2 | quia] quae D So1 | quam om. An3 Mn | sit] si H1 Mn So1
3,1 7 quia considerans] anacoluthon 1 ergo om. K | ecclesia] et praem. V2 A (uv.) 2 eius om.
ma 3 caveat] videat An3 D ma 4 quo S 5 praetenditur Mn So1 | in matrem] matrum 2
6 gemeret F F2 7 inquit domine tr. P23 D ma | iustitia] iusta P6; aequitas praem. K 8 iudicia
om. 2 | veritate] in praem. Mn D So1 (pc.) | tua2 om. C1 ma | ut] et lo ma 10 in1 om. 2 | inveniatur
K 11 legantur H1 Mn So1 12 qua] quia 2 H1 Mn D So1 X | humilitati K | iudicanti ; iocundante H1 Mn So1 13 misericordia K N Gt Mn So1 X | qua] quia N An3 H1 (pc.) w
2/12/15 7:24 PM
15
20
5
v. 75sq.
10
in psalm. CXVIII,XIX,2 4 | 149
mittente illo cuius beneficium gratia est. Ideo ait: secundum eloquium tuum servo
15 tuo, id est secundum quod promisisti servo tuo. Sive ergo regeneratio, qua hic in dei
v. 77
10
15
20
filios adoptamur, sive fides et spes et caritas, quae tria aedificantur in nobis, quamvis
de misericordia dei veniant, tamen in hac aerumnosa et procellosa vita solatia sunt
miserorum, nondum gaudia beatorum, ideo dictum est: fiat misericordia tua, ut
consoletur me.
(4.) Sed quia post haec et per haec etiam illa ventura sunt, ideo sequitur: cc 1728
veniant mihi miserationes tuae, et vivam. Tunc enim vere vivam, quando
nihil potero timere ne moriar. Ipsa enim et sine ullo additamento dicitur vita, nec
intellegitur nisi aeterna et beata, tamquam sola dicenda sit vita, in cuius comparatione ista quam ducimus, mors potius sit appellanda quam vita, quale illud est in
evangelio: Si vis venire ad vitam, serva mandata. Numquid aeternam addidit, vel
beatam? Item de resurrectione carnis cum loqueretur: qui bene fecerunt inquit in
resurrectionem vitae, neque hic ait aeternae, seu beatae. Sic et hic: veniant inquit
mihi miserationes tuae, et vivam; neque hic ait in aeternum vivam, vel beate
vivam, quasi aliud non sit vivere quam sine ullo fine et sine ulla miseria vivere.
Sed hoc quo merito? quia lex inquit tua meditatio mea est. Haec meditatio
nisi esset in fide, quae per dilectionem operatur, numquam propter eam posset ad
illam vitam quispiam pervenire. Hoc dicendum putavi, ne quisquam, cum totam
legem memoriae mandaverit eamque creberrima recordatione cantaverit, non tacens
quod praecepit, nec tamen vivens ut praecipit, arbitretur se fecisse quod legit: quia
lex tua meditatio mea est, et hinc se adepturum existimet, quod verbis superioribus propter hoc meritum postulavit, ubi dictum est: veniant super me miserationes tuae, et vivam. Haec meditatio amantis est cogitatio et tantum amantis ut
caritas non frigescat huius meditationis suae, quantalibet abundantia constipetur
iniquitatis alienae.

4,2 veniant inc. K 6 mandata des. K 7 item inc. K 8 vitae des. K
venire des. K
15 tuo2 des. K
11 sed inc. K 13 per-
16 fides tria] cf. 1 Cor. 13,13 4,6 Mt. 19,17 7sq. Io. 5,29 12 quae operatur] cf. Gal. 5,6 19 caritas frigescat] cf. Mt. 24,12
16 filio V2 F2 S Y 18 nondum] non H1 Mn Y D So1 w ma
4,1 illa] quae 2 2 et] ut 4 sit dicenda tr. K 5 dicimus 2 Y X | sit potius tr. T P23 | est illud tr.
P6 D 6 addidit aeternam H1 Mn D So1 ma 8 ait] agitur F F2 8sq. mihi inquit tr. F2 H1 Mn
So1 9 mihi om. F T P23 X | ait] agitur F F2 11 quo] quod Mc2 F2 Y 12 propter] praeter K | prop13 dicendo 2 | putavi] imputavi F F2
14 creberrime H1 Mn So1
ter eam] propterea 2 S T X
15 praecepit] praecipit V2 S C1 X ma | nec praecipit om. H1 Mn So1 | praecipit] praecepit 2 C1 (pc.) H1
17 meritum] metum
18 et1] ut Gt An3 Mn | amantis1] amatis S; a mandatis H1 Mn Y
P23 X
2
amantis ] a mandatis H1 Mn So1 19 refrigescat D X | quantumlibet
2/12/15 7:24 PM
150 | S. Augustini
(5.) Denique sequitur et dicit: confundantur superbi, quoniam iniuste

iniquitatem fecerunt in me; ego autem exercebor in mandatis tuis. Ecce
quod ait meditatio legis dei, vel potius meditatio lex dei.
(6.) convertantur inquit ad me qui timent te, et qui cognoscunt
mi 1556 testimonia tua. In nonnullis codicibus invenimus et Graecis et Latinis convertantur mihi, quod tantundem valere existimo quantum si dicatur ad me. Sed quis
est iste qui hoc dicit? Non enim quisquam hominum hoc dicere audebit, aut, si dicat,
audiendus est. Nimirum ergo ille est, qui etiam superius interposuit proprietatem
vocis suae dicens: particeps ego sum omnium timentium te, quia factus est
particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes divinitatis ipsius fieremus; nos
cc 1729 unius participes ad vitam, ad mortem vero particeps ille multorum. Ipse est enim ad
quem convertuntur timentes deum, et qui cognoscunt dei testimonia de illo per
prophetas tanto ante praedicta, in eius praesentia per miracula paulo ante
monstrata.
(7.) fiat inquit cor meum immaculatum in iustificationibus tuis, ut
non confundar. Redit ad vocem corporis sui, sancti scilicet populi sui, et immaculatum fieri cor suum precatur, hoc est cor membrorum suorum, in iustificationibus
dei, non in viribus eorum; poposcit enim hoc, non praesumsit.
Quod autem addidit: ut non confundar, tale aliquid et in primis huius psalmi
versibus invenitur, ubi dixit: utinam dirigantur viae meae ad custodiendas
iustificationes tuas: tunc non confundar, cum inspicio in omnia mandata
tua. Quod ibi, quia dixit: utinam, uno verbo significavit optantis, hoc, isto loco,
apertioribus verbis expressit orantis dicendo fiat cor meum immaculatum, ut nec
in illa, nec in ista sententia, quae utraque una est, inveniatur audacia de libero
arbitrio contra gratiam confidentis.
Quod autem ait ibi: tunc non confundar, hoc ait hic: ut non confundar. Fit
ergo cor immaculatum membrorum et corporis Christi gratia dei per ipsum corporis
caput, hoc est per Iesum Christum dominum nostrum, per regenerationis lavacrum,
ubi abolita sunt omnia praeterita peccata nostra, per spiritus adiutorium, per quod

5,1 confundantur inc. K
6,2 tua des. K 3 sed inc. K 4 dicit des. K 5 nimirum inc. K 6 te des. K 8 ipse inc. K
9 testimonia des. K 7,1 fiat inc. K 4 dei des. K | poposcit inc. K | praesumsit des. K 12 fit inc.
K 15 nostra des. K
6,6 Ps. 118,63 7,6 8 Ps. 118,5sq. 14 per regenerationis lavacrum] cf. Tit. 3,5
5,1 quoniam] quia X w
3 ait] *agit V2 F2 K T H1 Mn D
6,1 qui2 om. | cognoscant Mc2
4 aut] ut F F2 5sq. interposuit dicens] dixit K 6 ego om. K X | sum ego tr. 2 8 ille] illorum F F2 | est om. 9 testimonia dei tr. | per sl. P23 So1 10 praesentiam Gt An3 Mn P23
7,1 tuis iustificationibus tr. H1 Mn So1 2 et] iam add. S C1 So1 (pc.) X ma 3 est sl. C1 X | cor2]
eorum praem. C1 (ac.) X 4 poscit w | praesumit 5 autem om. 2 7 cum] *dum 2 H1 Mn
D So1 10 in2 om. Mc2 P23 | audacia] a iudicia N Gt 12 fiat H1 Mn Y P23 13 cor] hoc praem. F
F2; meum add. T So1 | corporis1] corporum So1 X; Christi gratia dei per ipsum corporis rep. S C1
2/12/15 7:24 PM
v. 78
v. 79
10
v. 80
10
15
in psalm. CXVIII,XIX,5 CXVIII,XX,1 | 151
concupiscimus adversus carnem, ne vincamur in pugna nostra, per dominicae

orationis effectum, in qua dicimus: Dimitte nobis debita nostra. Ita donata nobis
regeneratione, adiuta conflictione, fusa precatione, fit cor nostrum immaculatum, ut
non confundamur, quia et hoc ad iustificationes dei pertinet, quando inter eius alia
20 praecepta praecipitur: Dimittite, et dimittetur vobis; date, et dabitur vobis.
SERMO XX
[De versu psalmi defecit in salutare tuum anima mea usque ad secundum misericordiam tuam
vivifica me, et custodiam testimonia oris tui]
(1.) Adiuvante domino, istam magni huius psalmi partem considerandam

v. 81 exponendamque suscepimus, ubi dicit: defecit in salutare tuum anima mea,
et in verbum tuum speravi. Non omnis defectus vel culpae putandus est esse vel
poenae; est etiam defectus laudabilis vel optabilis. Nam cum sint inter se duo ista
5 contraria, proficere et deficere, usitatius profectus in bono accipitur, defectus in
malo, quando non additur vel subintellegitur in quid proficiatur vel deficiatur; cum mi 1557
vero additur, potest et malum esse proficere, bonumque deficere. Aperte quippe dixit cc 1730
apostolus: Profanas autem verborum novitates evita: multum enim proficient ad
impietatem; ait et de quibusdam: proficient in peius. Ita et defectus a bono in malum
10 malus est, a malo in bonum bonus est. Bono quippe defectu dictum est: Desiderat et
deficit anima mea in atria domini. Sic et hic non ait: defecit a salutari tuo, sed:
defecit in salutare tuum, hoc est ad salutare tuum, anima mea. Bonus est ergo
iste defectus: indicat enim desiderium boni nondum quidem adepti, sed avidissime
ac vehementissime concupiti.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w CXVIII,XX,1,2 defecit inc.
K 4 optabilis des. K | cum inc. Flor 7 aperte inc. K 11 domini des. Flor 12 defecit inc.
Flor | tuum1 des. Flor | anima inc. Flor
16 concupiscimus carnem] cf. Gal. 5,17 17 Mt. 6,12 20 Lc. 6,37sq.
CXVIII,XX,1,8sq. 2 Tim. 2,16 9 2 Tim. 3,13 10sq. Ps. 83,3
16 ne] nec V2 18 adiuncta V2 P23; ad vitam 2 So1 | confessione C1 (pc.) H1 Mn Y P23 So1 X | precatione] praevaricatione Mn; praedicatione So1 | fiat N T H1
CXVIII,XX,argumentum om. 2 D ma | salutari tuo H1 Mn P23 So1 | mea] et in verbum tuum speravi
add. H1 Mn So1 | oris tui] tua V2 X
1,1 domino] deo H1 Mn D So1 | magnam 2 salutari tuo Mc2 Mn Y So1 w | animam meam F F2
5 bona S C1 6 inquit 2 S N Gt P6 Mn P23 8 verborum] vocum An3 D | devita 2 P6 Y P23 | enim om.
H1 Mn So1 9 et1 om. 2 | proficiunt Y P23 | ita et defectus] et defectus ergo K | a om. 10 est1]
autem | bonum bonus] bonum bonum V2 (ac.) Mc2 G (pc.); bonus bonum (ac.; bono bonum pc. uv.
A; ac. G); bonis bonis F (ac. uv.; bonis bonum pc.) F2; bono bonus So1 | bono] de praem. C1 D | bonum
quippe dictum est defectum ; bonum quippe defectum dictum V2 F F2 S C1 X 11 defecit Mc2 F2 K
N Gt P6 C1 Mn | a] in F F2 H1 Mn X | sed 12 tuum1 om. H1 Mn So1 12 defecit] deficit V2 S | hoc
tuum2 om. C1 Y D X | ad] in Mc2 H1 | ergo est tr. Mn P23 So1 | ergo] autem F F2; om. Mc2 14 ac vehementissime om. H1 Mn So1 Flor
2/12/15 7:24 PM
152 | S. Augustini
Sed quis hoc dicit nisi genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus
adquisitionis, ab origine generis humani usque ad huius saeculi finem, in eis qui suo
quique tempore hic vixerunt, vivunt, victuri sunt, desiderans Christum? Teste
sanctissimo sene Symeone, qui cum eum infantem accepisset in manus, dixit: Nunc
dimittis, domine, servum tuum secundum verbum tuum in pace, quoniam viderunt
oculi mei salutare tuum. Acceperat enim responsum divinum non se gustaturum
mortem, nisi vidisset Christum domini. Quale autem desiderium fuit in isto sene, tale
fuisse credendum est in omnibus superiorum temporum sanctis. Unde et ipse
dominus discipulis ait: Multi prophetae et reges voluerunt videre quae vos videtis, et
non viderunt; et audire quae auditis, et non audierunt, ut ipsorum etiam vox hoc loco
agnoscatur: defecit in salutare tuum anima mea. Nec tunc ergo quievit hoc desiderium sanctorum, nec nunc quiescit in Christi corpore, quod est ecclesia, usque ad
terminum saeculi, donec veniat desideratus cunctis gentibus, sicut promittitur per
prophetam. Propter quod dicit apostolus: Superest mihi corona iustitiae, quam reddet
mihi dominus in illa die iustus iudex, non solum autem mihi, sed et omnibus qui
diligunt manifestationem eius.
Hoc itaque desiderium de quo nunc agimus, de dilectione consurgit manifestationis eius, de qua item dicit: Cum Christus apparuerit vita vestra, tunc et vos cum illo
apparebitis in gloria. Prima ergo tempora ecclesiae ante virginis partum sanctos
habuerunt qui desiderarent incarnationis eius adventum; ista vero tempora, ex quo
ascendit in caelum, sanctos habent qui desiderent eius manifestationem ad vivos et
mortuos iudicandos. Neque hoc ecclesiae desiderium ab initio usque in finem
saeculi requievit aliquantum, nisi quamdiu hic cum discipulis in carne versatus est,
ut totius corporis Christi in hac vita gementis convenienter intellegatur: defecit in
cc 1731 salutare tuum anima mea, et in verbum tuum speravi, hoc est in promissum;

K 33 prima inc. K
15 electum des.
15sq. 1 Petr. 2,9 17sq. teste dixit] cf. Lc. 2,28 18 20 Lc. 2,29sq. 20sq. acceperat domini] cf.
Lc. 2,26 23sq. Mt. 13,17 27 Agg. 2,8 28 30 2 Tim. 4,8 32sq. Col. 3,4
15 electorum K | regale om. 17 quisque T; quoque F F2 Y P23 w | victuri] et praem. Mc2 F (sl.) Mn
Y | desiderant Mc2 T H1 Mn Y So1; desiderantes F (pc.) G (pc.) D 18 sene om. F2 D (ac.) 19 servum tuum domine tr. 2 So1 | quoniam] quia 2 H1 Mn So1 X
21 nisi vidisset] donec videret D
Flor; nisi videret 2 H1 Y 23 dominus om. F2 T | reges et prophetae tr. 2 24 auditis] vos praem. S
C1 X; audistis V2 S Gt C1; lnp. N | ipsorum] et praem. T P23 | vox etiam tr. Mn X 25 salutari tuo H1 Mn
So1 | hoc om. 2 H1 (pc.) 26 corpore Christi tr. F P6 | ad om. ; at S 27 saeculi] huius praem. F F2
veniet F F2 D 28 coronam F F2 29 illo V2 S C1 P23 X ma 31 desiderio (ac. N Gt) | manifestationem Gt (ac.); lnp. N 32 de item] et iterum Mc2, iterum F2 | apparebitis cum illo (ipso F2 T Y) tr. F2
An3 T Y D 33 tempora] hac add. Mn So1 | ecclesia Mc2 Gt 34 desiderant Y So1 35 desiderant
2 So1 36 ab 37 saeculi om. K 37 aliquando Bulhart, RBen 67, 1957, p. 221 | conversatus
38 corporis Christi om. | gementes N (ac.) H1 (ac.) So1; vox add. H1 (pc.) So1 (pc.) X (pc.) ma | deficit T
C1 39 salutari tuo H1 Mn So1; salutarem K
2/12/15 7:24 PM
15
20
25
30
35
in psalm. CXVIII,XX,1 3 | 153
40 quae spes facit ut per patientiam exspectetur quod a credentibus non videtur. Etiam
v. 82
10
v. 83
10
hic Graecus illud verbum habet quod quidam nostri interpretes supersperavi mi 1558
transferre maluerunt, quia procul dubio plus futurum est quam dici potest.
(2.) defecerunt inquit oculi mei in eloquium tuum dicentes: quando
consolaberis me? Ecce rursus in oculis, sed utique interioribus, laudabilis et felix
ille defectus non veniens ex infirmitate animi, sed ex fortitudine desiderii in promissum dei; hoc enim ait: in eloquium tuum. Quomodo autem tales oculi dicunt:
quando consolaberis me? nisi cum tali intentione et exspectatione oratur et
gemitur? Lingua enim loqui non oculi solent, sed oculorum quodammodo vox est
desiderium orationis. Verum in eo quod ait: quando consolaberis me? tamquam
moras se perpeti ostendit. Unde est etiam illud: Et tu, domine, quousque? Quod aut
ideo fit ut dulcior veniat dilata iocunditas, aut iste sensus est desiderantium, cum in
spatio temporis, etiam quod subvenienti breve est, longum est amanti. Novit autem
dominus quid quando faciat, qui in mensura et numero et pondere cuncta disponit.
(3.) Ardentibus autem spiritalibus desideriis, carnalia desideria sine dubitatione frigescunt. Propter hoc sequitur: quoniam factus sum tamquam uter in
pruina, iustificationes tuas non sum oblitus. Nimirum enim per utrem
carnem mortis huius, per pruinam vero caeleste beneficium vult intellegi, quo carnis
concupiscentiae velut frigore cohibente torpescunt; et fit hinc ut iustificationes dei
de memoria non labantur, dum non cogitatur aliunde, quoniam fit quod ait apostolus: Carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis. Ideo cum dixisset:
quoniam factus sum tamquam uter in pruina, subiecit: iustificationes tuas
non sum oblitus; hoc est: ideo non sum oblitus, quoniam talis factus sum. Fervor
enim cupiditatis obtorpuit, ut ferveret memoria caritatis.

Flor 2,1 defecerunt inc. K 7 orationis des. K 3,2 quoniam inc. K
8 subiecit inc. K 9 oblitus1 des. K
40 videtur des. K
6 labantur des. K
40 per videtur] cf. Rom. 8,25 2,8 Ps. 6,4 11 qui disponit] cf. Sap. 11,21 3,7 Rom. 13,14
40 quae] quod Mc2 F2 So1; quem G (pc.) C1 H1 (ac.) Mn D | expectatur A C1
41 nostri om. 2
H1 (pc.) 42 didici N (ac.) Gt (ac.)
2 oculi V2 (ac.) F2 (ac.) (ac.) | laudibus F F2
3 in om. F F2
2,1 inquit om. F F2 K H1 (ac.)
4 enim om. H1 (ac.) Mn So1 5 et1 om. 2 | exspectatione] exultatione D w | moratur H1 Mn 6 gemitus Mn 7 verum] etiam add. 2 7sq. tamquam moras se] tamquam orasse Mn X (ac.);
tamquam morasse S
8 perpetim V2 Mc2 Gt | est om. F F2 | aut] autem 2 C1 (ac.) H1 (ac.) Mn So1
9 dilatata Y X (ac.) 9sq. cum amanti anacoluthon 9sq. in spatio] spatio H1 (ac.) Mn So1; spatium F (pc.) T P23 ma
3,2 tamquam] sicut P6 P23 w | uter om. A H1 4 mortis huius carnem intellegitur F F2 | mortem A X
5 torpescunt] et praem. H1 Mn w | et om. 2 | hinc] inquit Mc2 F2 | ut om. F F2
caelestem F F2
8 tamquam] sicut P6 P23
2/12/15 7:24 PM
154 | S. Augustini
(4.) quot sunt dies servi tui? quando facies de persequentibus me

iudicium? In apocalypsi est ista vox martyrum, et eis imperatur patientia, donec
fratrum eorum numerus impleatur. De diebus ergo suis interrogat corpus Christi, qui
futuri sunt in hoc saeculo. Et ne quisquam putaret ante hic ecclesiam non futuram
cc 1732 quam finis saeculi venerit, et aliquid temporis futurum in hoc saeculo, quo ecclesia
iam non sit in terris, propterea, cum quaesisset de diebus suis, adiunxit etiam de
iudicio, profecto demonstrans usque ad iudicium, in quo de persecutoribus eius est
futura vindicta, ipsam quoque in terris futuram. Si autem quemquam movet cur
quaerat quod, cum discipuli quaererent, magister respondit: Non est vestrum scire
tempora, quae pater posuit in sua potestate, cur non credamus isto loco psalmi huius
esse prophetatum hoc ipsum illos fuisse quaesituros, et ecclesiae vocem, quae hic
tanto ante praedicta est, illorum interrogatione completam?
mi 1559
(5.) Quod autem sequitur: narraverunt mihi iniqui delectationes, sed
non sicut lex tua, domine, eas sic transferre voluerunt interpretes nostri, quas
Graeci vocant, quod usque adeo uno verbo nequaquam dici Latine
potest, ut aliqui delectationes, aliqui fabulationes eas dicerent, ut non immerito accipiatur esse quidem illas exercitationes, sed in sermone cum quadam
delectatione. Has vero habent in diversis sectis ac professionibus et litterae saeculares et Iudaeorum, quae nuncupatur, continens praeter divinarum
canonem scripturarum milia fabularum. Habet eas et haereticorum vana atque
errabunda loquacitas. Hos omnes iniquos intellegi voluit, a quibus sibi narratas dicit
, id est exercitationes delectabiles verbis, sed non inquit sicut lex tua,
domine, quia me in ea veritas, non verba delectant.
(6.) Denique adiungit: omnia mandata tua veritas, iniuste persecuti
sunt me, adiuva me. Et pendet totus de superioribus sensus: quot sunt dies
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 4,1 quot inc. K 2 martyrum des. K
3 de inc. K
4 saeculo des. K
5,1 narraverunt inc. K
2 domine des. K
10 sed inc. K
4,2 in apocalypsi] cf. Apoc. 6,10sq. 9sq. Act. 1,7
4,1 quot] quod S Y
2 apocalypsis Mc2 G; apocalypsin F F2 P6 H1 (ac.) Y So1
3 de om. F F2
4 non futuram] defuturam G w | futurum N Gt (ac.) 5 veniret T C1 (pc.) H1 Mn So1 X | ecclesiam F F2
6 sint V2 (ac.) | de1 om. 2 H1 (ac.) Mn So1 8 cur om. Mc2 F (ac.) 9 scire] nosse G Mn 10 tempora] momenta A; vel momenta add. P6 Mn D | isto] in praem. 2 H1 (pc.) X
5,1 delectationes] fabulationes F F2 2 sicut] ita ut T H1 Mn Y D; ut P6 So1 X w Psalt. Ga. 3 adoleschias V2 S (pc.) N (im.) C1 P23 X; adolescias Mc2 S; adulescias H1 Mn D So1; adulestias Y;
adleschus F; adoleschi F2 | Latine dici tr. Mn D 4 aliqui1] aliquid F F2 So1 4sq. merito H1 Mn
So1 5 quidam | sermones F F2 6 delectationes F F2 | septis F F2 7 deuteros F (pc.) Y P23
nuncupantur Mc2 Y P23 | continentes F (pc.) Y P23 | propter 2 X 8 et om. 9 omnes] enim
10 adoleschias V2 S P6 C1 P23 X; adolescias 2 T D So1; adulescias H1; ulescias Mn ; adolestias Y | delectabilis verbi V2 S H1 Mn Y P23 So1; delectabiles verbo Mc2 F2; delectabili verbo F | verbis] in praem.
C1 (pc.) D So1 (pc.) | sicut] ut K H1 Mn D So1 w
6,1 iniusti Y P23 So1; iniqui F F2 w 2 pendit C1 (ac.) P23 | totum F F2 | quod S N Y
2/12/15 7:24 PM
v. 84
10
v. 85
10
v. 86
in psalm. CXVIII,XX,4 CXVIII,XXI,1 | 155
v. 87
v. 88
servi tui? quando facies de persequentibus me iudicium? Ut enim persequantur

me, narraverunt mihi sermonum suorum delectationes; sed eis praeposui legem
tuam, quae ideo plus me delectavit, quia omnia mandata tua veritas, non sicut in
illorum abundat sermonibus vanitas. Ac per hoc iniuste persecuti sunt me, quia
non in me persecuti sunt nisi veritatem. Ergo adiuva me, ut certem pro veritate
usque ad mortem, quia et hoc tuum mandatum est, et ideo et hoc veritas est.
(7.) Hoc cum faceret ecclesia, passa est quod adiunxit: paulo minus consummaverunt me in terra, multa scilicet strage martyrum facta, dum confitentur et praedicant veritatem. Sed quia non frustra dictum est adiuva me, ego autem
inquit non dereliqui mandata tua.
(8.) Atque ut posset perseverare usque in finem, secundum misericordiam cc 1733
inquit tuam vivifica me, et custodiam testimonia oris tui, quae Graecus
habet . Quod tacendum non fuit propter dulcissimum martyrum nomen,
qui procul dubio, quando tanta persequentium crudelitas saeviebat, ut ecclesia
paulo minus consummaretur in terra, nullo modo dei martyria custodirent, nisi
fieret eis quod hic oratum est: secundum misericordiam tuam vivifica me.
Vivificati sunt enim, ne, amando vitam, negarent vitam, et, negando vitam, amitterent vitam; ac sic qui pro vita veritatem deserere noluerunt, moriendo pro veritate
vixerunt.
SERMO XXI
[De versu psalmi in aeternum domine permanet verbum tuum in caelo usque ad latum
mandatum tuum valde]
(1.) Homo qui loquitur in isto psalmo, tamquam taederet eum mutabilitatis
hominum, unde vita ista tentationibus plena est, inter tribulationes suas, propter
quas supra dixerat: iniqui persecuti sunt me, et paulo minus consummaverunt
me in terra, inflammatus desiderio caelestis Ierusalem, in superna suspexit et dixit:

vificati inc. K 9 vixerunt des. K
CXVIII,XXI,1,1 homo inc. K 2 hominum des. K 4 inflammatus inc. K
8,2 tui des. K
7 vi-
8,1 perseverare finem] cf. Mt. 10,22; 24,13

3 enim] ergo (ac. N) H1 Mn Y D So1 5 quia] quoniam | in om. C1 X ma; lnp. N 7 sunt] me add.
A Gt | certarem N Gt (ac.) | veritate] tua add. K 8 et1 om. Mn
7,1 hoc] quod H1 Mn Y D So1 w 3 praedicaverunt K 4 derelinquo K; derelinqui A (ac.) C1 (ac.)
8,1 possit H1 Mn So1 2 inquit om. | tuam inquit tr. 2 So1 X | et] ut 2 | custodiam] custodibo H1
Mn So1; lnp. C1 3 martyria lo ma 4 qui] quia Mn; quod N | ecclesiae F F2 5 consumaretur 2 A
w 7sq. ammitterent 8 vita] vitam K
CXVIII,XXI,argumentum om. 2 D ma | permanet caelo om. S | verbum caelo om. V2 Mn | ad
om. | ad latum om. Mn | tuum2 om. V2 | valde] nimis
1,1 mutabilitas N An3 2 inter] in S C1 3 super V2 F | et om. H1 Mn Y So1 | consumaverunt 2 A
2/12/15 7:24 PM
156 | S. Augustini
mi 1560 in aeternum, domine, verbum tuum permanet in caelo, hoc est in angelis
tuis custodientibus aeternam sine desertione militiam.

(2.) Sequens autem versus post caelum pertinet consequenter ad terram. Unus
enim versus est eorum octo qui ad istam litteram pertinent. Singulis quippe litteris
Hebraeis subduntur octoni, donec psalmi huius prolixitas terminetur.
in generationem et generationem veritas tua; fundasti terram, et
permanet. Post caelum ergo terram contuitu fidelis mentis aspiciens, invenit in ea
generationes quae in caelo non sunt et ait: in generationem et generationem
veritas tua, sive omnes generationes ista repetitione significans, a quibus
numquam defuit veritas dei in sanctis eius, modo paucioribus, modo pluribus, ut se
temporum varietas habuit vel habebit, sive duas quasdam generationes intellegi
volens, unam scilicet ad legem et prophetas, alteram vero ad evangelium pertinentem. Cur autem numquam etiam istis generationibus veritas desit, velut aperiens
causam, fundasti inquit terram, et permanet, eos qui in terra sunt terram nuncupans. Fundamentum autem aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est,
quod est Christus Iesus. Neque enim et illius generationis ad legem prophetasque
pertinentis fundamentum non erat Christus, testimonium habens a lege et prophetis
cc 1734 aut vero Moyses et prophetae filii deputandi sunt in servitutem generantis ancillae
fuisse, non liberae, quae est mater nostra, cui mater Sion dicet: homo; et homo
factus est in ea, et ipse fundavit eam, altissimus? Ipse est enim et apud patrem
altissimus, et propter nos in ista matre factus humillimus, quoniam qui deus erat
super eam, homo factus est in ea.
Hoc itaque fundamento, domine, fundasti terram, et permanet, quia in tali
fundamento constabilita non inclinabitur in saeculum saeculi, in eis utique permanens quibus es vitam daturus aeternam. Quos autem ancilla peperit, ad vetus
testamentum pertinentes, in cuius tamen figuris latebat novum, nihil aliud sapiendo

9 sive inc. K 14 Iesus des. K 21 hoc inc. K 23 aeternam des. K
2,13sq. 1 Cor. 3,11 15 testimonium prophetis] cf. Rom. 3,21
17 Gal. 4,26 17sq. Ps. 86,5 22 Ps. 103,5
2,8 eius des. K
16 in ancillae] cf. Gal. 4,24
5 permanet verbum tuum tr. T H1 Mn D So1 6 discretione 2

2,1 consequenter] et praem. 2 singulis] ad praem. K 3 octoni] versus praem. 2; versus add.
4 generatione et generatione V2 F2 N (pc.) C1 (pc.) Psalt. Ver.
A (pc.) An3 (pc.) | determinetur F F2
Prosp; generatione et generationem 2 K Mn Y P23 D; generationem et generationem cett., Psalt. Ga.
ma 5 ergo] enim P23 D w | in ea om. Mc2 | ea om. V2 (ac.) F (ac.) F2 (ac. G) 6 generatione et
generatione V2 (pc.) Mc2 K; generatione et generationem V2 F F2 Gt Mn Y P23 D So1; generationem et
generatione N 7 significante H1 Mn 8 *plurioribus H1 Mn D So1 | sese 2 H1 (pc.) 10 altera
Mc2 F2 11 etiam om. K | veritas om. K | pariens K 12 in om. F F2 | terra] terram K Gt C1 Y P23
13 autem] enim K; om. Mn
16 aut] at V2 Mn
17 dicit V2 S C1 D X
19 factus] est add. 2
20 est factus tr. S Y 21 terram fundasti tr. 2 22 itaque 2 23 es] est Mc2 K H1 Mn P23 X | daturus es (est Mc2) vitam tr. 2 | autem om. C1 Y
2/12/15 7:24 PM
v. 89
v. 90
5
10
15
20
in psalm. CXVIII,XXI,1 6 | 157
25 quam promissa terrena, non permanent: Servus enim non manet in domo in
v. 91
5
v. 92
5
v. 93
v. 94
aeternum, filius autem manet in aeternum.

(3.) ordinatione tua permanet dies. Ista quippe omnia dies; et iste est
dies quem fecit dominus: exsultemus et iocundemur in eo et sicut in die honeste ambulemus. quoniam omnia serviunt tibi. omnia scilicet de quibus loquebatur;
omnia, quae pertinent ad hunc diem, serviunt tibi. Impii quippe, de quibus
dicitur: Nocti similavi matrem vestram, non serviunt tibi.
(4.) Deinde respexit unde liberetur haec terra, ut fundata permaneat, atque
subiecit: nisi quia lex tua meditatio mea est, tunc forsitan perissem in
humilitate mea. Ista lex fidei est, non inanis fidei, sed quae per dilectionem operatur. Per hanc impetratur gratia, quae fortes facit in tribulatione temporali, ne pereant mi 1561
in humilitate mortali.
(5.) in aeternum inquit non obliviscar iustificationum tuarum,
quoniam in ipsis vivificasti me. Ecce unde factum est ut non periret in humilitate sua. Nam, deo non vivificante, quid est homo, qui se occidere potuit, vivificare
non potest?
(6.) Subicit deinde ac dicit: tuus sum ego, salvum me fac, quoniam iustificationes tuas exquisivi. Non transeunter intellegendum est quod dictum est:
tuus sum ego. Quid enim non est eius? An forte quia in caelis esse dicitur deus, ideo
putandum est aliquid non esse eius in terra, cum clamet alius psalmus: Domini est
terra et plenitudo eius, orbis terrarum et omnes qui habitant in ea? Quid est ergo quod
iste ita se quodammodo familiarius deo commendandum putavit, ut diceret: tuus
sum ego, salvum me fac, nisi intellegi volens quod malo suo suus esse voluerit, cc 1735
quod est inoboedientiae primum et maximum malum? Et tamquam dicens: Meus

3,1 ordinatione inc. K
2 eo des. K 3 quoniam inc. K 4,2 est des. K 3 ista inc. K 6,2 exquisivi des. K
25sq. Io. 8,35 3,1sq. Ps. 117,24 2sq. Rom. 13,13 5 Os. 4,5 4,3sq. Gal. 5,6 6,3 in deus] cf. Ps.
102,19; 113,11 4sq. Ps. 23,1
25 permanet V2 F F2 | enim] autem H1 Mn So1 X 26 autem om. 2 S C1 H1 (pc.)
3,1 ordinatio V2 (ac.) A (ac.) | permanet (ita et Psalt. Ver. Prosp)] perseverat H1 (pc.) Mn Y P23 D So1 w
Psalt. Ga. | ista] isti F F2; iste Mn 2 quam 2 Y So1 | iocundemur] laetemur 3 quoniam tibi
om. 2 4 de om. V2 F2 H1 Mn Y So1 5 nocte S N Gt C1 Y X; noctem H1 Mn
4,2 quia (ita et Psalt. Ver. Prosp)] quod H1 Mn D So1 w ma 3 ista] ita F F2 4 per impetratur
om. K | gratiam F F2
5,1 inquit om. D w | iustificationum tuarum (ita et Psalt. Ver. Prosp)] iustificationes tuas H1 Mn Y
2 quoniam (ita et Psalt. Ver. Prosp)] quia P6 H1 Mn P23 D So1 w | factus F2 | perirent K
P23 D So1
3 deo] nostro add. F P23 | non om. Mc2 F (pc.) A (ac.) P23 | quid] quis F2 A (ac.) | vivificare] autem add.
C1 H1 Mn Y P23 D So1 4 potuit F2 K H1
6,1 subiecit 2 K Gt T C1 (pc.) H1 Mn D So1 | ac] et Mc2 K X | quoniam X Psalt. Ver. Psalt. Ga. Prosp ma;
quia cett. 4 putandus Mc2 F2 | eius esse tr. | clamat 5 terrarum (cf. in psalm. 23,2,3 [CSEL
93/1A])] terrae V2 S C1 P23 X ma | omnis C1 D (uv.); universi F2 w | ea] eo P6 So1 X (pc.) Psalt. Ga. ma
6 commendando V2 (ac.) F F2 8 quod est om. S C1 (ac.) | inoboedientia Mc2 F Y
2/12/15 7:24 PM
158 | S. Augustini
esse volui et perditum me feci, tuus sum inquit, salvum me fac, quia iustificationes tuas exquisivi, non voluntates meas, quibus fui meus, sed iustificationes
tuas, ut essem iam tuus.
(7.) me inquit exspectaverunt peccatores ut perderent me; testimonia autem tua intellexi. Quid est exspectaverunt ut perderent? An velut
insidiis obsederant viam, exspectantes ut, quando transiret, occiderent? Numquid
ergo morte corporis perire metuebat? Absit! Et quid est me exspectaverunt, nisi ut
eis ad malum consentiret? Tunc enim perderent. Unde autem non perierit dixit:
testimonia tua intellexi. Sed familiarius hic ecclesiae auribus Graecum verbum
sonat: martyria tua intellexi. Quia, scilicet, me sibi non consentientem etiamsi
occiderent, tua martyria confitens non perirem; sed illi qui ut perderent, exspectabant quando consentirem, torquebant cum etiam confiterer. Nec tamen quod intellexerat relinquebat intuens et videns utique sine fine finem, si perseveraret usque in
finem.
(8.) Denique secutus adiunxit: omnis consummationis vidi finem; latum
mandatum tuum valde. Intraverat quippe in sanctuarium dei et intellexerat in
novissima. Omnis autem consummatio mihi videtur hoc loco intellegenda usque ad
mortem pro veritate certare et pro vero ac summo bono mala omnia tolerare. Cuius
consummationis finis est excellere in regno Christi, quod non habet finem, et habere
ibi sine morte, sine dolore et cum magno honore vitam, morte huius vitae ac doloribus et opprobriis adquisitam.
Quod autem addidit: latum mandatum tuum valde, non intellego nisi caritatem. Quid enim profuisset, quacumque morte imminente et inter quantacumque tormenta, illa martyria confiteri, si caritas in confitente non esset? Audiamus apostomi 1562 lum: Etsi tradidero inquit corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam,
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 10 non inc. K 7,2 intellexi des. K 4 et inc. K 6 intellexi des. K 9 nec inc. K 10 fine des. K 8,1 denique inc. K
2 tuum des. K 3 omnis inc. K 5 finem des. K 8 quod inc. K 8sq. caritatem des. K
8,2sq. intraverat novissima] cf. Ps. 72,17 3sq. usque certare] cf. Sir. 4,33 11sq. 1 Cor. 13,3
9 fecit F F2 | sum] ego add. V2 G An3 H1 (sl.) D | quia] quoniam F2 Mn
10 fui meus] fuimus H1 So1
11 iam om. An3 D
7,1 inquit om. Mn w | exspectant K 2 autem om. H1 Mn w | velut om. 2 3 obsederant H1 (pc.);
obsederunt An3 (pc.) C1 (pc.) D X ma; obsiderent H1; obsederent S Y P23 | transisset F F2 | occiderat V2;
occideret A (ac.) 4 mortem F2 S H1 Mn; lnp. C1 | et om. K | quid est] quidem F2 So1 5 consentirent
F2 A (pc.) N Gt; consentirem Gt (pc.) Mn So1 w | perderet S C1; perdiderunt Mc2 F2 | periret Mc2 T H1 (pc.)
Mn Y So1 6 familiaribus Mc2 F2 w | Graecum] gratiae cum 2 7 me] ne Mc2 X 8 confidens N Gt
H1 Mn So1 9 consentiret Mc2; consentirent F2 Y | etiam cum tr. X (cum sl.) ma 9sq. intellexit
10 relinquebant | fine om. K | si] et praem. C1 Y D X
8,1 omnes consummationes S C1; omni consummationi H1 Mn X (pc.); omni consummatione K | consumationis Mc2 F2 2 valde] nimis F2 K H1 Y w 3 consummationis F F2 5 consummationes S
C1 (ac.) | finis om. 2 6 hac N Gt P23 10 illa om. 2 | audi F2 So1 11 corpus meum inquit tr.
2/12/15 7:24 PM
10
v. 95
10
v. 96
10
in psalm. CXVIII,XXI,6 CXVIII,XXII,1 | 159
nihil mihi prodest. Caritas autem dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum
sanctum, qui datus est nobis. In hac diffusione latitudo est, in qua sine angustiis via
quoque ambulatur angusta, donante illo cui dictum est: Dilatasti gressus meos
15 subter me, et non sunt infirmata vestigia mea. Latum est ergo mandatum caritatis,
mandatum illud geminum, quo iubetur deus et proximus diligi. Quid autem latius,
quam ut ibi pendeat tota lex et omnes prophetae?
SERMO XXII
cc 1736
[De versu psalmi quomodo dilexi legem tuam, domine, usque ad propterea odio habui omnem
viam iniquitatis]
v. 97
5
10
15
(1.) Saepe admonuimus laudabilem latitudinem, in qua nullas, cum mandata

dei facimus, patiamur angustias, intellegendam esse caritatem. Propter quod etiam
in magno isto psalmo, cum superius dixisset: latum mandatum tuum valde, in hoc
sequenti versu ostendit unde sit latum, dicens: quomodo dilexi legem tuam,
domine. Dilectio est igitur latitudo mandati. Unde quippe fieri potest ut diligatur
quod deus iubet diligi, et ipsa iussio non diligatur? Ipsa est enim lex. tota inquit
die meditatio mea est. Ecce quomodo eam dilexi, ut tota die meditatio mea esset,
vel potius, sicut Graecus habet, totam diem, ubi magis continuatio meditantis
exprimitur. Id autem intellegitur per omne tempus, quod est semper.
Tali expugnatur dilectione cupiditas, quae saepe faciendis legis iussionibus
contradicit, concupiscente adversus spiritum carne: adversus quam spiritus concupiscens ita debet diligere legem dei, ut tota die meditatio eius sit. Dicit autem
apostolus: Ubi est ergo gloriatio? Exclusa est. Per quam legem? Factorum? Non, sed
per legem fidei. Haec est fides quae per dilectionem operatur, quoniam quaerendo,
petendo, pulsando, impetrat spiritum bonum, per quem dilectio ipsa diffunditur in

bis des. K 15 latum inc. K 17 prophetae des. K
CXVIII,XXII,1,3 latum inc. K 7 esset des. K
12 caritas inc. K
13 no-
12sq. Rom. 5,5 13sq. via angusta] cf. Mt. 7,14 14sq. Ps. 17,37 15 17 mandatum prophetae]
cf. Mt. 22,37 40
CXVIII,XXII,1,11sq. concupiscente concupiscens] cf. Gal. 5,17 13sq. Rom. 3,27 14 fides operatur] cf. Gal. 5,6 14sq. quaerendo pulsando] cf. Mt. 7,7; Lc. 11,10 15sq. dilectio nostris] cf.
Rom. 5,5
12 autem] enim K 15 subter (ita et Psalt. Ver.)] subtus P6 H1 Y P23 D X Psalt. Ga. | est om. An3 H1
caritatis] nimis add. 2 H1 (pc.) 16 quo] quod F F2 K Y 17 ibi] ubi F F2 ma | prophetiae V2 N (ac.)
CXVIII,XXII,argumentum om. 2 D ma | de psalmi om. | quomodo domine om. V2 | domine om.
| ad] a N Gt; om. ; id add. V2 S C1 P23 X | iniquitatis om. V2
1,1 nullus 2 faciamus T So1 | propter 3 dixisset] cum enim dixisset K 3 valde] nimis F2
5 inde 2 S Y 6 inquit 7 die1] die inquit tr. F F2 An3 Mn D 10 talis C1 X | expungatur C1 (im.)
12 totam diem T C1 X 13 gloriatio] tua add. Y P23 D So1 ma 15 imperat V2 F2 N Gt
2/12/15 7:24 PM
160 | S. Augustini
cordibus nostris. Hoc enim spiritu dei quicumque aguntur, hi filii sunt dei, qui
recipiuntur ut recumbant cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum, expulso
servo, qui non manet in domo in aeternum, id est Israel secundum carnem, cui
dictum est: Cum videritis Abraham et Isaac et Iacob et omnes prophetas in regno dei,
vos autem expelli foras. Et venient ab oriente et occidente et aquilone et austro, et
accumbent in regno dei. Et ecce sunt novissimi qui erant primi, et sunt primi qui erant
novissimi. Gentes enim, sicut ait vas electionis, quae non sectabantur iustitiam,
adprehenderunt iustitiam: iustitiam autem quae ex fide est. Israel autem persequens
legem iustitiae in legem non pervenit. Quare? Quia non ex fide, sed quasi ex operibus
offenderunt in lapidem offensionis. Ita facti sunt inimici huius, qui hic in prophetia
loquitur.
(2.) Ac deinde coniungit: super inimicos meos sapere fecisti me
mi 1563
mandatum tuum, quoniam in aeternum mihi est. Illi namque zelum quidem
cc 1737 dei habent, sed non secundum scientiam. Ignorantes enim dei iustitiam et suam
quaerentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. Iste vero, qui super istos
inimicos suos sapit mandatum dei, inveniri vult cum apostolo non habens iustitiam
suam, quae ex lege est, sed iustitiam per fidem Christi, quae est ex deo, non quia lex,
quam legunt inimici eius, non est ex deo, sed quia eam non sapiunt sicut iste, qui
super inimicos suos eam sapit, cohaerendo lapidi in quem illi offenderunt.
Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti, ut iustificetur gratis per
gratiam ipsius: non sicut illi qui viribus suis se legem facere existimant et ideo ex
lege quidem dei, sed suam iustitiam constituere quaerunt, sed quomodo filius
promissionis, qui, esuriens et sitiens, eam petendo, quaerendo, pulsando, quodammodo a patre mendicat, ut adoptatus per unigenitum accipiat. Sic autem mandatum
dei quando sapuisset, nisi eum sic sapere ipse fecisset cui dicit: super inimicos

K 13 sic inc. K
2,1 ac inc. K
2 est des.
16 hoc dei2] cf. Rom. 8,14 17 recipiuntur caelorum] cf. Mt. 8,11 18 qui aeternum] cf. Io. 8,35
19 22 Lc. 13,28 30 22 25 Rom. 9,30 32 22 vas electionis] cf. Act. 9,15 2,2 4 Rom. 10,2sq.
5sq. inveniri deo] cf. Phil. 3,9
8 lapidi offenderunt] cf. Rom. 9,32
9 Rom. 10,4
9sq. iustificetur ipsius] cf. Rom. 10,4 12 esuriens eam] cf. Mt. 5,6 | petendo pulsando] cf. Mt.
7,7
16 enim] est | dei sunt tr. 17 et1 om. V2 S (pc. P6) C1 Y P23 D So1 ma 19 et1 om. V2 S Gt An3 T
22 enim] autem 2 S C1 H1 P23 D X ma
23 iustitiam2] iustitia 2
C1 Y P23 D So1 ma; eras. N P6
24 legem2] iustitiae add. An3 (pc.) P6 H1 (pc.) P23 D ma
2,1 subiungit | me fecisti tr. 2 N Gt T H1 Mn D So1 2 mandatum tuum 2 | quia 2 Gt D | quidem om.
Mn 3 dei1 om. 2 | dei2 om. 4 istos om. 2 5 invenire V2 G H1 Mn Y D So1 6 quae2]
qui N Gt C1 (pc.) P23 | est2 om. V2 S C1 | ex deo est tr. F F2 X 7 eam om. C1 X 9 iustificentur D ma
13 adoptatus] gratiam adoptantis Mc2; adoptantis F F2
10 se om. Y
12 eam] iustitiam 2
sic] sicut F S C1 X 14 ipse sic sapere tr. ma | dixit F F2 D X
2/12/15 7:24 PM
20
25
v. 98
10
in psalm. CXVIII,XXII,1 3 | 161
15 meos sapere fecisti me mandatum tuum? Inimici quippe eius illi, velut ex Agar in
20
v. 99
10
15
servitutem generati, eodem mandato temporalia praemia quaesierunt, et ideo illis

non fuit in aeternum, sicut est huic.
Melius quippe intellexerunt qui interpretati sunt in aeternum, quam qui in
saeculum, tamquam, finito isto saeculo, nullum iam legis posset esse mandatum.
Ita vero nullum erit, sed in tabulis visibilibus librisque conscriptum, in tabulis vero
cordis dilectio dei et proximi manebit in aeternum; in quo mandato geminato tota
lex pendet et prophetae: eritque praemium custoditi mandati huius ipse mandator,
et praemium dilectionis ipse dilectus, quando erit deus omnia in omnibus.
(3.) Sed quid est quod sequitur: super omnes docentes me intellexi?
Quis est iste qui super omnes docentes se intellexit? Quis est, inquam, qui super
omnes prophetas, qui non solum loquendo eos qui secum vixerunt, verum etiam
scribendo posteros tam excellenti auctoritate docuerunt, audet se intellegendo
praeponere? Salomoni quidem tanta est donata sapientia, ut etiam his omnibus qui
fuerunt ante illum, videatur esse praelatus, sed non est credendum ipsum hic a patre
suo David potuisse prophetari, maxime quia dici non posset ex persona Salomonis
quod hic dicitur: ab omni via maligna prohibui pedes meos.
Porro si, quod est acceptabilius, Christum praenuntiat iste propheta nunc a
capite, quod est ipse salvator, nunc ab eius corpore, quod est ecclesia, verba prophetica digerens et tamquam unum loquentem faciens propter magnum illud
sacramentum, ubi dictum est: erunt duo in carne una agnosco plane eum qui super cc 1738
omnes docentes se intellexit, quando cum esset annorum duodecim, remansit puer
Iesus in Ierusalem, et a quaerentibus suis post triduum inventus est illic in templo mi 1564
sedens inter doctores, audiens eos et interrogans, ubi stupebant omnes qui eum
audiebant super prudentia et responsis eius. Nec immerito, qui per istam prophetiam
tanto ante dixerat: super omnes docentes me intellexi.

17 aeternum des. K
3,9 nunc inc. K 11 digerens des. K 12 agnosco inc. K 14 Ierusalem des. K 15 stupebant
inc. K 16 eius des. K
15sq. velut generati] cf. Gal. 4,24 20 tabulis visibilibus] cf. Ex. 34,1; Deut. 9,10 20sq. tabulis1
cordis] cf. Prov. 7,3; 2 Cor. 3,3 21sq. cordis prophetae] cf. Mt. 22,39sq. 23 1 Cor. 15,28 3,5 Salomoni sapientia] cf. 3 Reg. 3,12 8 Ps. 118,101 11sq. magnum una] cf. Eph. 5,31sq. 15sq. Lc.
2,42 47
15 me fecisti tr. 2 Gt Mn D Prosp | ex om. S C1 X 16 servitute F2 A | generanti K 16sq. non
fuit illis tr. ma 19 possit P6 H1 P23 posse F2 So1 20 ita] iam F H1 (pc.) Y P23 21 geminato
om. ; gemino H1 Mn Y P23 So1
3,1 quid] quidem K | est] hoc add. ma 2 qui1 om. H1 Mn P23 So1 8 mala 2 So1 9 praenuntians S C1 Y X (pc.); pronunciat
10sq. prophetia
11 digerant S C1; dirigens | illum
12 eum plane tr. lo ma 13 se om. K H1 Mn So1 14 a om. 2 S C1 Y | parentibus ma | triduo T P23
D | illic om. 2 15 eos] illos F F2 ma 16 prudentiam 2 N H1
2/12/15 7:24 PM
162 | S. Augustini
omnes enim utique homines vult intellegi, non deum patrem, de quo dicit ipse
filius: Sicut docuit me pater, haec loquor. Quod difficillime ex persona verbi intellegitur, nisi quis utcumque capere valeat id esse filio a patre doctum, quod genitum. Cui
enim non est aliud esse, aliud doctum esse, sed quod illi est esse, hoc est doctum
esse, profecto a quo ei est esse, ab illo simul ei est doctum esse. Ex persona vero
hominis, ubi formam servi accepit, facilius intellegitur a patre didicisse quae dixit:
in qua forma servi constitutum, maxime puerum, potuerunt eum homines maioris
aetatis docendum putare, sed ille quem pater docuit, super omnes docentes se
intellexit, quia testimonia inquit tua meditatio mea est. Ideo super omnes
docentes se intellegebat, quia testimonia dei meditabatur, quae melius quam illi de
seipso noverat, qui dicebat: Vos misistis ad Iohannem, et testimonium perhibuit
veritati; ego autem non ab homine testimonium accipio, sed haec dico, ut vos salvi
sitis. Ille erat lucerna ardens et lucens; vos autem voluistis exsultare ad horam in luce
eius. Ego autem habeo testimonium maius Iohanne. Talia testimonia meditabatur,
quando super omnes docentes se intellexit.
(4.) Illi autem doctores non absurde intelleguntur etiam ipsi esse seniores, de
quibus continuo dicit: super seniores intellexi. Quod ideo mihi eo modo
repetitum videtur, ut nobis haec legentibus illa aetas eius veniret in mentem, quae
nobis innotuit ex evangelio, qua aetate puerili inter aetate maiores, hoc est iunior
inter seniores sedebat et super omnes docentes se intellegebat. Solent enim iunior et
senior ad se invicem dici minor et maior, etsi neuter eorum senili accessit aut propinquavit aetati; quamquam, et si expressum nomen seniorum in evangelio velimus
inquirere supra quos intellexit, invenimus quando ei dixerunt scribae et Pharisaei:
Quare discipuli tui transgrediuntur traditionem seniorum? Non enim lavant manus
suas, cum panem manducant. Ecce obiecta est ei transgressio traditionis seniorum.
des. K 4,2 super inc. K 3 mentem des. K
19 Io. 8,28 23 formam servi] cf. Phil. 2,7
2,42 46 9sq. Mt. 15,2
28 31 Io. 5,33 36
25 ille inc. K
28 noverat
4,4sq. ex intellegebat] cf. Lc.
20 quis om. F2 | utcumque] ut quiscumque | id esse] ad se V2; idem Mc2; ad esse F2 | filio (cf. in
evang. Ioh. 40, 5, 47 49 [CCSL 36, p. 353])] filium C1 H1 (pc.) Y P23 X ma | doctum] esse add. H1
Mn Y P23 So1 21 esse1 doctum2 om. | sed om. S C1 | est illi tr. T D | est3 om. An3 H1 22 ei est2]
est ei tr. F P6 P23 D | vero] enim 2 23 accipit S C1 24 putaverunt P6 H1 Mn So1 | eum om. H1;
enim S C1 Y 25 sed] et H1 Mn So1 26 tua inquit tr. F F2 H1 27 ille H1 28 noverat] potuerant K 30 lucem P23 D 31 ab eo N Gt
4,1 esse om. H1 Mn | seniores esse tr. F F2 | seniores] senes H1 X 3 haec] et H1 Mn So1 | intelligentibus | eius] nobis add. 2 om. K | mente Mc2 Mn | quem V2 Mc2 4 notuit Y So1 | qua] quia Mc2
F2 P6 H1 X | pueruli N Gt | puerili inter] pueriliter | aetate2] aetates 2 Y P23 | maiores aetate X | maiores] maior est N Gt; maior A (pc.) An3 6 se om. S C1 X ma | etsi neuter] et sine uter F F2 A S Gt C1 So1
aut om. 6sq. propinquabit H1 Mn So1; adpropinquavit Mc2 P6 7 aetate V2 Mn So1 | si et tr.
ma 8 inquirere om. S C1 | quos] quod F So1 | ei om. Y So1 9 traditiones H1 10 pane Mc2 N
transgressio] et praem. F F2
2/12/15 7:24 PM
20
25
30
v. 100
10
in psalm. CXVIII,XXII,3 5 | 163
15
20
25
30
35
v. 101
Sed qui super seniores intellexit, quid eis responderit, audiamus: Quare inquit et vos
transgredimini mandatum dei propter traditionem vestram? Deinde paulo post, ut non cc 1739
solum ipse qui est caput corporis, verum etiam corpus ipsum et membra eius super
seniores illos intellegerent, quorum traditio de lavandis manibus ferebatur, convocatis ad se turbis dixit eis: Audite et intellegite tamquam diceret: Super seniores illos
et vos intellegite, ut etiam de vobis illa prophetia clareat esse praemissa, super
seniores intellexi, nec solum capiti, verum etiam corpori, ac sic universo Christo mi 1565
aptata conveniat non quod intrat in os, coinquinat hominem, sed quod procedit ex
ore, hoc coinquinat hominem. Hoc seniores illi non intellegebant, qui de lavandis
manibus sua velut magna mandata tradiderant. Ipsa quoque membra capitis huius
super seniores intellegentis nondum quod ab eo dictum est intellexerant. Denique
post pauca respondens Petrus dixit ei: Edissere nobis parabolam istam. Putabat
adhuc esse parabolam, quod dominus sine figuris fuerat elocutus. At ille dixit:
Adhuc et vos sine intellectu estis? Non intellegitis quia omne quod in os intrat, in
ventrem vadit et in secessum emittitur? quae autem procedunt de ore, de corde exeunt,
et ea coinquinant hominem? Adhuc et vos sine intellectu estis et super illos seniores
non intellegitis?
Sed plane iam nunc, audito tali magistro, capite nostro, potest unusquisque
nostrum dicere: super seniores intellexi. Nam etiam corpori congruit quod
secutus adiunxit: quia mandata tua exquisivi. mandata tua, non mandata
hominum; mandata tua, non mandata seniorum, qui volentes esse legis doctores,
non intellegunt neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant. Merito de mandatis
dei, quae sunt exquirenda, ut super seniores illos intellegatur, responsum est his qui
eorum auctoritatem veritati praeferebant, et dictum est: Cur et vos transgredimini
mandatum dei, ut traditiones vestras statuatis?
(5.) Iam vero quod adiungitur, non capiti videtur convenire, sed corpori: ab
omni via maligna prohibui pedes meos, ut custodiam verba tua. Neque
enim caput illud nostrum, ipse salvator corporis, in aliquam malignam viam carnali

K
11sq. Mt. 15,3 14 de manibus] cf. Mt. 15,2 15 Mt. 15,10
24 26 Mt. 15,16 18 31sq. 1 Tim. 1,7 34sq. Mt. 15,3
5,1 iam inc. K
18sq. Mt. 15,11
2 tua des.
22 Mt. 15,15
11 qui] quia Mc2 F H1 (pc.); quo F2 | seniores] se mores F F2 | intellexerit N Gt H1 Mn Y D | ei F F2 A Y

12 dei om. V2 F F2
16 illa praemissa] illam prophetiam praemissam
respondit S C1 X
Mc2 (promissam) N Gt (praemissa) (prophetiam illam tr. T) | clareat] pareat Mn So1 | promissa Mn;
promissam V2 Mc2 17 nec] non | sic] si F F2 S An3 P6 So1 18 hos 19 coinquinant F F2
21 senioris N Gt | intelligentes A H1 Y | ab eo] habeo F H1
20 sua om. S So1 | tradiderunt T Y D
22sq. istam parabolam rep. S C1 X 25 mittitur N Gt H1 Y P23 26 et1 om. V2 F F2 28 capiti F2
Mn So1 32 neque1 om. F F2 So1 33 quae om. S An3 | intellegantur A (pc.) C1 (pc.) H1 Mn Y D So1
X ma | iis D ma
5,1 adiungit D 2 mala Mc2 P23 w Prosp
2/12/15 7:24 PM
164 | S. Augustini
cupiditate ferretur, ut ei necesse esset pedes suos inde prohibere, quasi illuc euntes
motibus suis; quod nos facimus, quando ea quae ille non habuit, ne vias malignas
teneant, desideria nostra prava cohibemus. Sic enim verba dei possumus custodire,
si post nostras malas concupiscentias non eamus, ut ad male concupita perveniant,
cc 1740 sed eas potius adversus carnem spiritu concupiscente frenemus, ne nos raptos atque
subversos per malignas vias pertrahant.
(6.) a iudiciis inquit tuis non declinavi, quoniam tu legem posuisti
mihi. Dixit quid timuerit, ut ab omni via maligna prohiberet pedes suos. Quid est
enim a iudiciis tuis non declinavi, nisi quod alio loco dicit: a iudiciis autem tuis
timui? Perseveranter eis credidi, quia tu legem posuisti mihi. Tu interior intimis
meis, tu intus in corde legem posuisti mihi spiritu tuo, tamquam digito tuo, ut eam
non tamquam servus sine amore metuerem, sed casto timore diligerem et dilectione
casta timerem.
(7.) Et ideo vide quid sequatur: quam dulcia faucibus meis verba tua
vel quod de Graeco est expressius, eloquia tua , super mel et favum ori
meo. Haec est illa suavitas quam dominus dat, ut terra nostra det fructum suum, ut
mi 1566 bonum vere bene, id est non mali carnalis formidine, sed boni spiritalis delectatione
faciamus. Nonnulli sane codices non habent favum, sed plures habent. Melli est
autem similis aperta doctrina sapientiae; favo vero, quae de abstrusioribus
sacramentis, tamquam de cellis cereis ore disserentis, velut mandentis, exprimitur:
verum ori cordis, non carnis est dulcis.
(8.) Sed quid est quod ait: a mandatis tuis intellexi? Aliud enim est
mandata tua intellexi, aliud a mandatis tuis. Nescio ergo quid aliud se significat
intellexisse a mandatis dei, hoc est: quantum mihi videtur, faciendo mandata dei
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 6 sic inc. K 7 eamus des.
K 6,1 a inc. K 2 mihi des. K | quid2 inc. K 4 mihi des. K 7,1 quam inc. K | tua des. K
2 super inc. K 4 bonum des. K | boni inc. K 5 faciamus des. K | melli inc. K 8,1 intellexi des.
K
5,7 post eamus] cf. Sir. 18,30
7,3 terra suum] cf. Ps. 84,15
8 adversus concupiscente] cf. Gal. 5,17
6,3sq. Ps. 118,120
4 ferebatur | ut om. 6 prohibemus V2 C1 So1 X 7 mala S C1 H1 X ma | concupita] pedes nostri

non add. 8 ea F F2; eos ; eis So1 X | concupiscentiae C1 Y
6,1 inquit om. 2 | tuis inquit tr. An3 D
2 prohibueret ; proibuerit A (pc.) | suos] meos V2
3 autem] enim 2 5 ea F F2 6 servus sine] digito tuo 2 | timore] amore 2 T H1 (pc.) Mn | diligerem] ut filius praem. T ma | dilectionem F2 C1
7,1 quod Mc2 H1 Mn So1 X | sequitur C1 H1 Mn Y So1 X w ma 2 quod om. S T 3 daret 4 vero
| carnali 2 Mn | bonae Mn P23 | spiritali 2 G S D So1 | dilectione An3 So1 5 melli K Mn D So1 ma;
6 similis] melli add. So1 (pc.) X; praem. V2 (pc.) C1 (pc.);
mellis S C1 H1 Y X; mel C1 (pc.) P23
melle add. An3 | doctrinae An3 H1 | vero] occulta doctrina sapientiae | astrusioribus N (pc.) Gt H1 (pc.);
obstrusioribus N (pc.) So1 X (uv.); abstrusionibus V2 Mc2 7 veluti K 8 ore A (pc.) G So1
8,1 est enim tr. 2 T C1 Mn D X 2 mandatis tuis Mc2 F; a mandatis tuis F2 | aliud1] est add. lo ma | a
om. S | tuis] intellexi add. A (pc.) ma | ergo om. 2 | quid ergo tr. S P23 D ma 3 dei1] tuis F F2
2/12/15 7:24 PM
v. 102
v. 103
v. 104
in psalm. CXVIII,XXII,5 CXVIII,XXIII,1 | 165
pervenisse se dicit ad earum rerum intellegentiam, quae concupiverat scire. Propter

5 quod scriptum est: Concupisti sapientiam: serva mandata, et dominus praebet illam
tibi, ne quisquam praeposterus, antequam habeat humilitatem oboedientiae, velit ad

altitudinem sapientiae pervenire, quam capere non potest, nisi ordine venerit.
Audiat ergo: Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae
praecepit tibi dominus, illa cogita semper. Sic homo ad occultorum sapientiam per10 venit per oboedientiam mandatorum. Cum autem dixisset: Quae tibi praecepit
dominus, illa cogita, ideo addidit semper, quia et custodienda est oboedientia, ut
percipiatur sapientia, et percepta sapientia non est deserenda oboedientia. Spiritalium itaque membrorum Christi vox ista est: a mandatis tuis intellexi. Hoc enim
recte dicit Christi corpus in eis, quibus mandata servantibus propter ipsam custo15 diam mandatorum praebetur uberior doctrina sapientiae.
cc 1741
propterea inquit odio habui omnem viam iniquitatis. Necesse est enim
ut oderit omnem iniquitatem amor iustitiae, qui tanto maior est quanto eum magis
inflammat amplioris dulcedo sapientiae, quae praebetur ei qui obtemperat deo et a
mandatis eius intellegit.
SERMO XXIII
[De versu psalmi lucerna pedibus meis verbum tuum usque ad inclinavi cor meum ad faciendas
iustificationes tuas in aeternum propter retributionem]
(1.) Scrutandos atque tractandos pro viribus quas deus donat, nunc istos versus
psalmi huius aggredimur, quorum primus est: lucerna pedibus meis verbum
tuum et lumen semitis meis. Quod est lucerna, hoc repetitum est lumen; quod
pedibus meis, hoc semitis meis.
Quid est ergo verbum tuum? Numquidnam illud quod in principio erat deus
5
apud deum, verbum scilicet per quod facta sunt omnia? Non est ita: nam illud
verbum lumen est, sed lucerna non est. Lucerna quippe creatura est, non creator,
quae participatione incommutabilis lucis accenditur. Hoc erat Iohannes, de quo dicit
verbum deus: Ille erat lucerna ardens et lucens. Sed lumen est et lucerna: et tamen in
v. 105

rum des. K 16 propterea inc. K 17 iustitiae des. K
CXVIII,XXIII,1,2 lucerna inc. K 4 meis2 des. K
9 sic inc. K
10 mandato-
8,5sq. Sir. 1,33 8sq. Sir. 3,22

CXVIII,XXIII,1,5sq. in omnia] cf. Io. 1,1 3 7 verbum lumen] cf. Io. 1,4.7 9 Io. 5,35
4 se om. C1 H1 | quas D w ma
5 praebebit P6 X ma
6 praeposteros S So1
7 veniret V2
9 sic] quia K 9sq. per oboedientiam pervenit tr. K 11 addit Mc2 H1 Mn So1 | et om. F F2 13 est
ista tr. F F2 H1 14 corpus Christi tr. T X 16 omnem om. K 17 qui tanto] quanto V2 F F2
CXVIII,XXIII,argumentum om. 2 D ma | ad1] in C1 X | ad1 tuas om. S | inclina An3 | iustificationes retributionem om. V2 | in aeternum propter] propter aeternam H1 Mn Y P23 So1
1,3 tuum] domine add. H1 (pc.) | quod1] quid K Mn 8 quae] quem | dicitur S C1 Y
2/12/15 7:24 PM
166 | S. Augustini
comparatione verbi, de quo dictum est: deus erat verbum, non erat ille lumen, sed
missus est ut testimonium perhiberet de lumine. Erat enim lumen verum, non quod
mi 1567 illuminatur, ut homo, sed quod illuminat omnem hominem. Nisi autem et lucerna
lumen esset, non diceret apostolis: Vos estis lumen mundi. Quo audito ne id se
putarent esse, quod ille qui hoc dixerat nam et de seipso quodam loco dixit: Ego
sum lumen mundi , ait illis de illis: Non potest civitas abscondi super montem constituta, neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum,
ut luceat omnibus qui in domo sunt: sic luceat lumen vestrum coram hominibus, ut
scirent se tamquam lucernas de illo lumine, quod immutabiliter lucet, accensas.
Nulla quippe creatura, quamvis rationalis et intellectualis, a seipsa illuminatur,
sed participatione sempiternae veritatis accenditur, etiamsi aliquando dies vocatur,
non dies dominus, sed quem fecit dominus, et ideo audit: Accedite ad eum et illuminamini. Propter quam participationem, in quantum homo est, et ipse mediator
lucerna in apocalypsi nuncupatur. Sed singularis est ista susceptio: de nullo enim
cc 1742 sanctorum dici divinitus potuit, aut dici ullo modo fas est: Verbum caro factum est,
nisi de uno mediatore dei et hominum.
Cum igitur lumen dicatur unigenitum verbum aequale gignenti, lumen dicatur et
homo ab illo verbo illuminatus, qui dicitur et lucerna, sicut Iohannes, sicut apostoli,
nec ullus eorum homo sit verbum, et illud verbum, a quo illuminati sunt, lucerna
non sit, quid est hoc verbum, quod ita lumen dicitur ut lucerna sit ait enim:
lucerna pedibus meis verbum tuum et lumen semitis meis , nisi verbum intellegamus quod factum est ad prophetas, vel quod praedicatum est per apostolos? Non
verbum Christum, sed verbum Christi, de quo scriptum est: Fides ex auditu, auditus
autem per verbum Christi. Nam et verbum propheticum lucernae comparans
apostolus Petrus habemus inquit certiorem propheticum sermonem, cui benefacitis
intendentes, velut lucernae in obscuro loco. Quod itaque hic ait lucerna pedibus
meis verbum tuum et lumen semitis meis, verbum est quod in scripturis sanctis
omnibus continetur.

33 Christi des. K
30 verbum2 inc. K
10 12 deus hominem] cf. Io. 1,1 9 13 Mt. 5,14 14sq. Io. 8,12 15 17 Mt. 5,14 16 21 quem
dominus2] cf. Ps. 117,24 21sq. Ps. 33,6 23 Apoc. 21,23 24 Io. 1,14 25 cf. 1 Tim. 2,5 32sq. Rom.
10,17 34sq. 2 Petr. 1,19
12 illuminatur ut homo] illuminat homo S X 13 lumen1] et praem. S C1 Y P23 D X | diceretur C1
H1 Mn So1 15 illis1] illi N Gt So1; ille Y P23 | supra Mn 18 incommutabiliter 19 rationabilis F F2 N An3 T H1 Y D 21 audit] audi Mc2 F; audivi F2; addidit H1 Mn So1; adhuc subdidit T Y; ad22 et om. H1 Mn Y P23 So1
huc subdit C1 (pc.) X | eum] deum H1 So1; dominum N Gt P23
23 apocalypsin Mc2 P6 H1 So1 26 aequalem H1 Mn | lumen2 om. H1 Mn So1 27 illuminatur F F2
Y 29 quid sit2 om. 2 32 scriptum] dictum 33 lucernae rep. V2 S; lucenti add. V2 D ma;
lucentes add. 2 35 agit F F2 36 verbum2] verum H1 Mn | *in om. Mn So1 37 hominibus F
F2
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
25
30
35
in psalm. CXVIII,XXIII,1 4 | 167
v. 106
v. 107
5
10
15
v. 108
(2.) iuravi inquit et statui custodire iudicia iustitiae tuae, tamquam

bene ambulans ad illam lucernam et rectas semitas habens. Sequenti autem verbo
illud quod antecedit expositum est: quasi enim quaereremus quid esset iuravi,
adiunxit et statui. Hoc enim appellavit iuramentum quod statuit per sacramentum,
quia ita debet esse mens fixa in custodiendis iudiciis iustitiae dei, ut sit omnino pro
iuratione quod statuit.
(3.) Fide autem custodiuntur iudicia iustitiae dei, cum sub deo, iusto iudice,
nec recte factum infructuosum nec peccatum creditur impunitum. Sed pro hac fide,
quia multa et gravissima mala corpus pertulit Christi, humiliatus sum inquit
usque valde. Non enim ait: Humiliavi me, ut humilitatem quae in praecepto est,
intellegi sit necesse, sed ait: humiliatus sum usque valde, maximam scilicet
passus persecutionem, pro eo quod iuravit et statuit custodire iudicia iustitiae dei.
mi 1568
Et ne in tanta humiliatione fides ipsa deficeret, addidit: domine, vivifica me
secundum verbum tuum, hoc est secundum promissum tuum. am et verbum
promissorum dei lucerna est pedibus, et semitis lumen. Sic et superius, ut eum deus
vivificaret, oravit in humiliatione persecutionis, ubi ait: paulo minus consummaverunt me in terra, ego autem non dereliqui mandata tua. secundum misericordiam tuam vivifica me, et custodiam testimonia, id est martyria, oris tui,
ubi intellegitur, si ipse non vivificet donando patientiam propter quod dictum est:
In vestra patientia possidebitis animas vestras, et de quo dictum est: quoniam ab ipso cc 1743
est patientia mea non corpus in persecutione mortificari, sed animam, non
custodiendo martyria et iudicia iustitiae dei.
(4.) voluntaria oris mei beneplacita fac, domine, hoc est placeant tibi;
noli reprobare, sed adproba. Bene autem intelleguntur oris voluntaria sacrificia
laudis, confessione caritatis, non timore necessitatis oblata; unde dictum est: Voluntarie sacrificabo tibi.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2,1 iuravi inc. K 6 statuit des. K 3,2 sed inc. K 4 valde des. K 5 maximam inc. K 8 tuum1 des. K 4,1 voluntaria inc. K
3,10 12 Ps. 118,87sq. 14 Lc. 21,19 14sq. Ps. 61,6 4,3sq. Ps. 53,8
2,2 ab illa lucerna 2 4 statui Mc2 A | per om. Mc2
3,3 pertulit corpus tr. An3 H1 D | inquit om. F F2 4 usque valde (ita et Psalt. Ver.)] usquequaque F F2
w Psalt. Ga.; usquequaque valde V2 | enim] autem P6 5 intellegere N Gt | intellegi sit] intellegeres H1 Mn | maxime F F2 6 persecutiones F F2 | et statuit om. 9 pedibus om. T H1 Mn Y So1 | lumen semitis tr. H1 Mn Y D So1 X 10 vivificet T Y | humilitate F F2 10sq. consumaverunt 2
12 testimonia] *tua (deest 2) add. V2 S T C1 Y P23 So1
11sq. secundum testimonia om. 2
13 donante H1 Mn 14 patientia vestra tr. 2 T 15 est om. An3 P6 Mn D | non1] in An3 (ac.) H1 (ac.)
16 et] sed
4,3 confessionis An3 Y | non necessitatis om. Y w
2/12/15 7:24 PM
168 | S. Augustini
Sed quid est quod adiungit: et iudicia tua doce me? Nonne ipse in versibus
superioribus dixerat: a iudiciis tuis non declinavi? Quomodo istud, si non ea noverat? Porro si noverat, quomodo hic dicit: et iudicia tua doce me? An sicut illud
est: suavitatem fecisti cum servo tuo, et postea dicit: suavitatem doce me, quod
ita exposuimus, ut intellegeremus verba proficientis, et addi sibi ad id quod acceperat postulantis?
(5.) anima mea in manibus tuis semper. Nonnulli codices habent in manibus meis, sed plures in tuis, et hoc quidem planum est. Iustorum enim animae in
manu dei sunt, in cuius manu sunt et nos et sermones nostri. et legis inquit tuae
non sum oblitus, tamquam ad non obliviscendam dei legem manibus ipsius
adiuvetur eius memoria, ubi eius est anima.
anima vero mea in manibus meis quomodo intellegatur ignoro. Iusti quippe ista
verba sunt, non iniusti, redeuntis ad patrem, non discedentis a patre. Nam potest
videri iunior ille filius animam suam in manibus suis habere voluisse, quando dixit
patri: Da mihi substantiam meam quae me tangit, sed ideo mortuus erat, ideo perierat. An forte ita dictum est: anima mea in manibus meis, tamquam eam vivificandam offerret deo, unde alibi dicitur: Ad te levavi animam meam? Dixerat enim et hic
superius: vivifica me.
(6.) posuerunt inquit peccatores laqueum mihi, et a mandatis tuis
non erravi. Unde hoc, nisi quia eius anima in manibus dei, vel in suis vivificanda
offertur deo?
(7.) hereditate adquisivi testimonia tua in aeternum. Nonnulli uno
verbo volentes dicere quod uno verbo in Graeco positum est, hereditavi interpretati sunt. Quod etsi Latinum esse posset, magis significaret eum qui dedit heredimi 1569 tatem, quam eum qui accepit, ut sic esset hereditavi, quomodo ditavi. Melius
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 5 me des. K 9 verba
inc. K
5,1 semper des. K
2 iustorum inc. K
5 anima1 des. K
6,1 posuerunt inc. K
7,1 aeternum des. K
6 Ps. 118,102 8 Ps. 118,65sq. 9 exposuimus] cf. supra 118,XVII,2,1 6 5,2sq. Sap. 3,1 3 Sap.
7,16 9 Lc. 15,12 9sq. mortuus perierat] cf. Lc. 15,24 11 Ps. 24,1
5sq. versu superiori (superiore Mc2) 2; superibus N Gt 6 istuc S N Gt (uv.) C1 X | ea non tr. H1 Mn
P23 D 7 noverat] non praem. 2 | et om. 2 S C1 H1 (pc.) X 8 est dicit om. F F2 9 verba] sunt
add. K 10 postulanti Mc2 Mn
5,2 enim] autem C1 X; om. F F2 3 manu2] manus V2 Mc2 A | et nos et om. F F2 | nos et om. | inquit
om. H1 Mn So1 | tuae inquit tr. An3 X 4 ad om. V2 A | ad non] a domino K An3 | obliviscendum V2
(lnp. N) H1 Y P23 D | legem om. 5 memoriam K | anima est tr. F F2 6 ista om. Mc2 F2 7 nam]
non 8 videre C1 X | ille iunior tr. H1 Mn D So1 9 contingit Mc2 An3 ma | ideo2] et praem. H1
Mn So1 10 an] ante Y 11 offeret C1 So1 | et hic om. F F2
6,2 vel suis om. K 3 affertur K
3 etsi] si V2 (pc.) Mc2 H1 | esset V2 | possit | significare V2 Mc2
7,1 hereditatem 2 K Mn
4 accipit V2 S
2/12/15 7:24 PM
10
v. 109
10
v. 110
v. 111
in psalm. CXVIII,XXIII,4 8 | 169
5 ergo duobus verbis insinuatur integer sensus, sive dicatur: hereditate possedi,
10
15
v. 112
10
sive dicatur: hereditate adquisivi; non hereditatem, sed hereditate.

cc 1744
Si autem quaeritur quid adquisierit hereditate, testimonia inquit tua. Quid
volens intellegi, nisi, ut testis dei fieret, eiusque testimonia confiteretur, id est ut
martyr dei fieret atque eius martyria diceret, sicut martyres dicunt, a patre sibi, cuius
heres est, esse collatum? Multi quippe voluerunt, neque potuerunt; nulli tamen
potuerunt, nisi qui voluerunt, quia non potuissent, si dei testimonia negare voluissent; sed etiam ipsorum praeparata est voluntas a domino. Ideo haec hereditate se
adquisisse iste testatur, et hoc in aeternum, quia non est in eis gloria temporalis
hominum vana quaerentium, sed aeterna gloria est brevi tempore patientium et sine
fine regnantium. Unde sequitur: quoniam exsultatio cordis mei sunt etsi
afflictio corporis, exsultatio tamen cordis.
(8.) Deinde subiecit: inclinavi cor meum ad faciendas iustificationes
tuas in aeternum propter retributionem. Qui dicit: inclinavi cor meum,
ipse iam dixerat: inclina cor meum in testimonia tua, ut intellegamus simul hoc
esse et divini muneris et propriae voluntatis. Sed numquid in aeternum facturi
sumus iustificationes dei? Opera illa quidem quae operamur circa proximorum
necessitates, aeterna esse non possunt, sicut nec ipsae necessitates; sed si non
diligendo ista facimus, nulla est iustificatio; si autem diligendo, aeterna est ipsa
dilectio, eique aeterna est parata retributio. Propter quam retributionem dicit se
inclinare cor suum ad faciendas iustificationes dei, ut, in aeternum diligens, in
aeternum mereatur habere quod diligit.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 7 si inc. K 8 confiteretur
des. K 15 quoniam inc. K 8,4 voluntatis des. K 5 opera inc. K 10 diligit des. K
7,12 praeparata domino] cf. Prov. 8,35 (LXX) 8,3 Ps. 118,36
5 hereditatem F F2 6 hereditate hereditatem tr. F F2 7 autem om. K | quaeratur | hereditatem F F2 | quod H1 So1 8 deus 2 | confitetur 9 a patre om. H1 Mn So1 10 pati voluerunt
11 si] sed N Gt 13 adquisisse] se add. S | iste om. N Gt | testatur iste tr. F F2 14 est gloria tr. P6
H1 15 etsi] et K
8,3 inclina] inclinavi F2 S Gt An3 C1 P23 So1 | in tua om. K; rep. 4 numeris K 5 opera] operantur H1 Mn So1 6 aeternae | aeterna necessitates2 om. F F2 | ipsa necessitas K 7 *faciamus S
An3 C1 H1 (pc.) X ma | ipsa] est add. T Y 7sq. dilectio ipsa tr. 8 parata est tr. C1 ma | praeparata P6 X | retributio] ipsa praem. F F2 | se om. 2 P6 H1 Mn P23 D So1 9 inclinasse H1 Mn Y P23 D
So1 ma 10 habere mereatur tr. F F2
2/12/15 7:24 PM
170 | S. Augustini
SERMO XXIV
[De versu psalmi iniquos odio habui usque ad id propterea dilexi testimonia tua semper]
(1.) Psalmi huius locus, de quo in voluntate domini disputaturi sumus, sic
incipit: iniquos odio habui et legem tuam dilexi. Non ait: Iniquos odio habui
et iustos dilexi, aut Iniquitatem odio habui et legem tuam dilexi, sed cum dixisset:
iniquos odio habui, exposuit quare, addendo: et legem tuam dilexi, ut demonstraret non se in hominibus iniquis odisse naturam, qua homines sunt, sed
iniquitatem, qua legi, quam diligit, inimici sunt.
(2.) Deinde sequitur: adiutor meus et susceptor meus es tu. adiutor, ad
bona facienda; susceptor, ad mala evadenda. Quod autem adiungit: in verbum
tuum speravi, tamquam filius promissionis loquitur.
cc 1745
(3.) Sed quid sibi vult versus qui sequitur: declinate a me, maligni, et
scrutabor mandata dei mei? Non enim ait faciam, sed scrutabor. Ut ergo ea
diligenter perfecteque noverit, malignos a se declinare desiderat, eosque etiam
mi 1570 compellendo a se abigit. Nam maligni exercent ad facienda mandata, ab scrutandis
autem avocant, non solum cum persequuntur, aut litigare nobiscum volunt, verum
etiam cum obsequuntur et honorant, et tamen suis vitiosis et negotiosis cupiditatibus adiuvandis ut occupemur et eis nostra tempora impendamus, efflagitant; aut
certe infirmos premunt et causas suas ad nos deferre compellunt. Quibus dicere non
audemus: Dic, homo, quis me constituit iudicem aut divisorem inter vos? Constituit
enim talibus causis ecclesiasticos apostolus cognitores, in foro prohibens iurgare
Christianos.
Nec illis quidem qui non aliena rapiunt, sed sua cupide repetunt, dicimus:
Cavete ab omni cupiditate, constituentes eis ante oculos hominem cui dictum est:
Stulte, hac nocte auferetur a te anima tua; quae praeparasti cuius erunt? quia et
quando dicimus, non recedunt nec declinant a nobis, sed instant, urgent, precantur,

CXVIII,XXIV,1,2 iniquos
inc. K | dilexi des. K 3 cum inc. K 2,3 loquitur des. K 3,1 declinate inc. K 3 desiderat des.
K
3,9 Lc. 12,14 9 11 constituit2 Christianos] cf. 1 Cor. 6,1sq. 14 Lc. 12,20
CXVIII,XXIV,argumentum om. 2 D ma | id om. H1 Y | tua semper om. V2
1,1 dei D ma | disputari S Y 2 non 3 dilexi1 om. 2 C1 5 qua] quia K 6 qua] quia K;
quam H1
2,1 meus1 om. Mn So1 w 2 in] et praem. 2 H1 (pc.) 3 speravi (ita et Psalt. Ver.)] supersperavi S
Psalt. Ga. Prosp ma
3,1 qui] quid F Gt 2 eam ergo | ea] eam (exc. F) S C1 Y 2sq. perfecte ea diligenterque tr. lo
ma 3 noverat N Gt 4 abiecit 2; abiit A | ab] a lo ma 5 solum] autem add. F F2 H1 | cum om. F
F2 7 impendamur N Gt | afflagitant H1 Mn So1 8 conferre | compellant T Y P23; compellent Mn
So1 9sq. constituit2 ecclesiasticos om. S C1 10 iurgari F F2 C1 (pc.) D 12 ne V2 F F2 S C1 Y
X ma 13 cavete] autem H1 Mn Y So1 14 parasti V2 15 non] nec
2/12/15 7:24 PM
v. 113
5
v. 114
v. 115
10
15
in psalm. CXVIII,XXIV,1 5 | 171
20
25
v. 116
5
10
tumultuantur, extorquent, ut ipsis potius ad ista quae diligunt, quam scrutandis dei
mandatis quae diligimus occupemur. O quanto taedio turbarum turbulentarum, et
quanto desiderio divinorum eloquiorum dictum est: declinate a me, maligni, et
scrutabor mandata dei mei!
Ignoscant oboedientes fideles qui pro suis saecularibus causis raro nos quaerunt, et iudiciis nostris facillime adquiescunt, nec nos conterunt litigando, sed
obtemperando potius consolantur. Certe propter eos, qui et inter se pertinaciter
agunt et, quando bonos premunt, nostra iudicata contemnunt faciuntque nobis
perire tempora rebus eroganda divinis certe, inquam, propter istos et nobis liceat
exclamare in hac voce corporis Christi: declinate a me, maligni, et scrutabor
mandata dei mei.
(4.) Deinde, posteaquam velut ab oculis cordis sui muscas irruentes abegit,
redit ad eum cui dicebat: adiutor meus et susceptor meus es tu; in verbum
tuum supersperavi, precemque continuans suscipe me inquit secundum
eloquium tuum, et vivam, et ne confundas me ab exspectatione mea. Qui
iam dixerat: susceptor meus, poscit magis magisque suscipi et ad illud, propter
quod tolerat tam multa molesta, perduci, verius ibi se quam in istis humanarum
rerum somniis fidens esse victurum. Sic enim de futuro dictum est: et vivam, cc 1746
tamquam in hoc corpore mortuo non vivatur. Corpus enim mortuum est propter
peccatum, et exspectantes redemptionem corporis nostri spe salvi facti sumus et,
quod non videmus, sperantes cum patientia exspectamus. Sed spes non confundit, si
caritas dei diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis,
propter quem largius accipiendum clamatur ad patrem: ne confundas me ab
exspectatione mea.
(5.) Et tamquam ei responsum fuerit in silentio: Non vis confundi ab exspectatione tua? Non intermittas meditari iustificationes meas. Sentiens istam meditatio- mi 1571

des. K 5 poscit inc. K 6 perduci des. K 5,1 et inc. K
4,2 redit inc. K
4 mea
4,8sq. corpus peccatum] Rom. 8,10 9 exspectantes sumus] Rom. 8,23sq. 10 quod exspectamus] Rom. 8,25 10sq. sed nobis] Rom. 5,5
16 ipsi 2 X 21 ne V2 X | ligando 22 et om. 2 X 23 iudicia 2 H1 (pc.) 24 erogandis H1
Mn
4,1 post ea quem 2 meus1 om. w | in] et praem. F2 T 3 supersperavi F2 N; speravi cett. ma
inquit me tr. F F2 4 ne] non Mc2 C1 Mn Y So1 X Psalt. Ga. | quia 2 S w 5 possit V2 K | suscipi] se
praem. K 6 multam molestiam Mn So1; multa molestia H1 | ubi | ibi se] ipse S C1 Y 7 somniis
fidens] omnis fides H1 Mn So1 | esset | victorum H1 (ac. uv.) Mn So1 8 mortuus 9 et1 om. 2
H1 10 cum patientia (cf. in psalm. 109, 8, 16sq.)] per patientiam H1 Mn Y P23 D So1 ma 12 quam
D | accipiendam
5,1 eis K | non] si praem. K C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2 meditare Mc2 K | istam] ita 2sq. ista
meditatione F2 Mn
2/12/15 7:24 PM
172 | S. Augustini
nem plerumque animae languoribus impediri, adiuva me inquit et salvus ero et

meditabor in tuis iustificationibus semper.
(6.) sprevisti omnes, vel, quod de Graeco diligentius videtur expressum, ad
nihilum deduxisti omnes discedentes a iustificationibus tuis, quia
iniusta cogitatio eorum. Ideo ergo clamavit: adiuva me et salvus ero et
meditabor in iustificationibus tuis semper, quia in nihilum redegit deus omnes
discedentes a iustificationibus suis. Quare autem discedunt? quia iniusta est inquit
cogitatio eorum. Ibi acceditur, ibi disceditur. Omnia opera, vel bona, vel mala, a
cogitatione procedunt: in cogitatione quisque innocens in cogitatione reus est.
Propter quod scriptum est: Cogitatio sancta servabit te, et alibi legitur: In cogitationibus impii interrogatio erit, et apostolus: Cogitationibus ait accusantibus aut etiam
defendentibus. Ubi autem felix est qui in cogitatione miser est? Aut quomodo ibi non
miser est qui ad nihilum redactus est? Magna quippe sterilitas iniquitas. Merito
dictum est: Confundantur inique facientes vane, id est inaniter, tamquam redacti ad
nihilum.
(7.) Sequitur in psalmo: praevaricatores deputavi, vel putavi, vel aestimavi omnes peccatores terrae. Multis enim modis nostri interpretati sunt
unum verbum Graecum, quod est ; sed profunda est ista sententia, et, si
adiuverit dominus, operosius disputatione alia penetranda est: nam et quod
additum est propterea dilexi testimonia tua semper, multo amplius eam
profundam facit. Dicit enim apostolus: Lex iram operatur, huiusque dicti rationem
reddens, Ubi enim non est lex inquit, nec praevaricatio, ita ostendens non omnes esse
cc 1747 praevaricatores. Non enim omnes habent legem. Non autem omnes habere legem,
alio loco evidentius ait: Qui sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Quid sibi ergo
vult praevaricatores deputavi omnes peccatores terrae? Sed hic quaestionem
proposuisse suffecerit, alio, si deus donaverit, sermone tractandam, ne huius

6,1 omnes des. K
2 discedentes inc. K 7 est des. K 7,1 praevaricatores inc. K 2 terrae des. K
6,8 Prov. 2,11 8sq. Sap. 1,9 9sq. Rom. 2,15 12 Ps. 24,4 7,6sq. Rom. 4,15 9 Rom. 2,12
4 iustificationibus tuis tr. F2 K P23 D X w Psalt. Ga. ma 6,3 eorum] est add. 2 H1 (pc.) 4 tuis
om. H1 Mn | redigit C1 H1 Mn Y P23 D So1 X 5 inquit om. F F2 6 ibi1] ubi H1 Mn | vel1 om.
mala vel bona tr. N Gt H1 P23 ma | a] quo K 8 legitur] dicitur F2 P6 9 ait om. H1 Mn | accusantibus]
defendentibus P6 X w ma 10 ubi] ibi S C1 So1 X 10sq. miser non tr. F2 T 11 quippe] est add.
2 P6 C1 P23 D X ma | merito] quippe add. 2 12 inique (ita et Psalt. Ver.; cf. in psalm. 123,9,56sq.
[CSEL 95/3])] iniqui 2 C1 H1 P23 D So1 X ma | vane (vanae Psalt. Ver.; cf. in psalm. 123,9,56sq. [CSEL
95/3])] vana (exc. A)
|
reputavi F F2
7,1 praevaricatores Mc2 N (pc.) C1 Mn Psalt. Ver. Prosp; praevaricantes cett.
1sq. existimavi P23 D ma 3 elogisamen V2 C1 P23 X; elogysamen H1 Mn Y D; eloisamen 2; elogiosame S | illa lo ma 4 adiuvaverit (uv. N) H1 So1 5 additum] dictum F F2 8 non legem2]
nam 2 9 ait] ut S C1 X 11 sufficiat 2 | sermonem V2 F2 A | tractandum H1 Y
2/12/15 7:24 PM
v. 117
v. 118
10
v. 119
10
in psalm. CXVIII,XXIV,5 CXVIII,XXV,1 | 173
prolixitas eam cogat angustius explicari quam ut bene possit quod explicatur
intellegi.
SERMO XXV
[praevaricantes deputavi omnes peccatores terrae]
v. 119
10
15
20
(1.) Quaerimus, si deo largiente invenire possimus, quomodo intellegendum sit

quod in isto psalmo magno dictum est: praevaricatores, vel potius praevaricantes Graecus enim ait, non , quaerimus ergo
quomodo intellegendum sit praevaricantes deputavi omnes peccatores
terrae, propter quod ait apostolus: Ubi enim non est lex, nec praevaricatio. Hoc
autem dixit, cum a lege promissa distingueret. Nam, ut de superioribus sensus
plenior colligatur, non enim per legem inquit promissio Abrahae aut semini eius, ut
heres esset mundi, sed per iustitiam fidei. Si enim qui per legem heredes sunt,
exinanita est fides, et evacuata est promissio: lex enim iram operatur. Ubi enim non est
lex, nec praevaricatio. Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni mi 1572
semini, non ei tantum quod ex lege est, sed ei quod ex fide est Abraham, qui est pater
omnium nostrum.
Cur hoc apostolus ait, nisi ut ostenderet legem sine promissionis gratia non
solum non auferre, verum et augere peccatum? Unde et illud est: Lex subintravit, ut
abundaret delictum. Sed quia omnia per gratiam dimittuntur, non solum quae sine
lege, verum etiam quae in lege commissa sunt, ideo ibi secutus adiunxit: Ubi autem
abundavit delictum, superabundavit et gratia. Non itaque praevaricantes deputat
omnes peccatores apostolus, sed eos tantum praevaricantes deputat qui transgrediuntur legem. Ubi enim lex non est inquit, nec praevaricatio. Ac per hoc secundum apostolum omnis quidem praevaricator peccator est, quia peccat in lege, sed

CXVIII,XXV,1,5 Rom. 4,15 7 12 Rom. 4,13 16 14sq. Rom. 5,20 16sq. Rom. 5,20 19 Rom.
4,15
CXVIII,XXV,argumentum om. 2 D w ma | praevaricatores S C1 H1 (pc.) Mn Y X | reputavi Y P23
So1 | deputavi terrae om. V2 Mn
1,1 inveniri S | possumus H1 Mn Y So1; lnp. C1 2 praevaricatores potius om. F F2 3 parabenontas V2 Mc2 S; parabenetas F F2; paranovetus Mc2; parabaenotas C1 (uv.); paravenotas T H1 D; parabenotas Y So1 X | parabatas S C1 H1 Y P23 So1 X; paravatas T Mn D; paroenatas P6 5 lex non est
tr. T H1 Mn D So1 ma | haec 2 So1 (uv.) 6 ut] et S C1 Y X 7 plenius H1 Mn P23 D So1 | colligitur
10 promissio omni semini] promissionis enim H1 (ac. uv.) Mn Y So1

9 enim2 om. 2
11 quod1] qui F F2 A (pc.) | sed] *et add. S N C1 X ma | quod2] qui 2 A (pc.) 13 apostolus hoc tr.
ut om. 14 non om. S | intravit 17 delictum] peccatum An3 D | superhabundabit | et om.
S N Gt C1 Y X ma 18 apostolus omnes peccatores tr. F F2 19 non est lex tr. H1 Mn D So1 ma | nec
praevaricatio inquit tr. H1 Mn So1 20 peccator praevaricator tr. P23 | est peccator tr. T D
2/12/15 7:24 PM
174 | S. Augustini
non omnis peccator praevaricator est, quia peccant aliqui sine lege. Ubi autem non
est lex, nec praevaricatio. Porro, si nemo sine lege peccaret, non idem ipse apostolus
diceret: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt.
Secundum istum vero psalmum, si praevaricantes sunt omnes peccatores,
nullum est utique sine praevaricatione peccatum; nulla est autem praevaricatio sine
lege, nullum est igitur nisi in lege peccatum. Qui ergo dicit: praevaricantes
deputavi omnes peccatores terrae, nullos esse omnino, nisi qui legem transgressi
cc 1748 sunt, vult intellegi peccatores; et ob hoc adversatur illi qui dixit: Quicumque sine
lege peccaverunt, sine lege peribunt. Secundum illum quippe sunt aliqui peccatores,
quamvis non sint praevaricantes, id est qui sine lege peccaverunt Ubi enim non est
lex, nec praevaricatio , secundum istum autem nullus est sine praevaricatione
peccator, quia praevaricantes deputat omnes peccatores terrae. Nullus ergo
secundum istum sine lege peccavit, quia ubi non est lex, nec praevaricatio.
An forte dicturi sumus verum quidem esse quod nec praevaricatio sit ubi lex non
est, sed verum non esse quod aliqui sine lege peccaverint, aut verum quidem esse
aliquos sine lege peccasse, sed verum non esse, ubi lex non est, praevaricationem
esse non posse? At utrumque apostolus dixit! Verum est ergo utrumque, quia utrumque per apostolum veritas dixit. Quomodo igitur erit verum quod in psalmo isto
eadem procul dubio veritas dixit: praevaricantes deputavi omnes peccatores
terrae? Respondetur enim nobis: qui sunt ergo illi qui secundum apostolum sine
lege peccaverunt? Non enim et eorum quisquam praevaricans deputandus est, cum,
secundum eundem apostolum, praevaricatio non sit ubi lex non est.
(2.) Sed nimirum cum diceret apostolus: Quicumque sine lege peccaverunt, sine
lege peribunt, de illa lege agebat quam deus dedit per Moysen, famulum suum,
populo suo Israel. Hoc ipsa, quae circumstant, verba eius ostendunt: disputabat
enim de Iudaeis et Graecis, id est gentibus, non ad circumcisionem, sed ad praeputium pertinentibus, ideo sine lege eos dicens, quia non acceperant legem, quam

des. Mn 41 non inc. Mn
CXVIII,XXV,1,23 peribunt
23 Rom. 2,12
21 praevaricator peccator tr. H1 Mn P23 So1 | est praevaricator tr. T D
22 ipse om. F F2 H1
24 vero istum tr. Mc2 H1 P23 D So1 X | peccatores] praevaricatores S C1 P23 X; praevaricatores praem.
Y; terrae add. 2 P6 ma 25 utique] itaque T H1 P23 D So1 26 nulla | est om. F F2 C1 X 28 ob
om. P6 H1 So1 | ille F P6 Y P23 29 aliqui] alii 2 30 praevaricatores H1 P23 D So1 32 peccator] peccatum F F2 | peccatores] praevaricatores S C1 Y 34 non est lex tr. P6 lo ma 35 *peccaverunt V2 F F2 H1 D So1 X 36 esse] est 2 37 at om. ; ad H1 (exp.) So1 38 igitur] ergo lo ma
40 vobis N Gt P6 Y
41 peccarunt V2 S C1 | et eorum] ex eis Y D
39 dixerat H1 Y D So1
42 eundem om. F F2 Mn; eodem V2 A | non est lex tr. H1 Mn
2,1 quicumque] qui C1 X 2 aiebat V2 G P6 H1 (pc.) Mn P23 | dedit deus tr. V2 P6 D 4 gentibus] de
praem. An3 D 4sq. non pertinentibus om. 2 4sq. praeputione N Gt (ac.uv.) 5 acceperant
lnp. N; acceperunt Gt D; acceperat V2 A
2/12/15 7:24 PM
25
30
35
40
in psalm. CXVIII,XXV,1 3 | 175
10
15
20
10
se accepisse gloriabantur Iudaei. Unde ait illis: Si autem tu Iudaeus cognominaris et mi 1573
requiescis in lege et gloriaris in deo. Denique unde ad hanc sententiam venerit,
intuendum est, ut diceret: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Ira
inquit et indignatio, tribulatio et angustia in omnem animam hominis operantis
malum, Iudaei primum et Graeci; gloria autem et honor et pax omni operanti bonum,
Iudaeo primum et Graeco: non est enim personarum acceptio apud deum.
Ad haec addidit unde nunc quaestio est, et ait: Quicumque enim sine lege peccaverunt, sine lege peribunt; et quicumque in lege peccaverunt, per legem iudicabuntur,
hos utique Iudaeos, illos autem Graecos volens intellegi, quoniam de his agebat,
utrosque sub peccato esse demonstrans, ut egere se gratia utrique fateantur; propter
quod dicit: Non enim est distinctio: omnes enim peccaverunt et egent gloria dei,
iustificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo Iesu. Quos
itaque dicit omnes peccasse, nisi Iudaeos et Graecos, de quibus dixerat: Non enim
est distinctio? Nam de his et paulo ante: Causati enim sumus inquit Iudaeos et
Graecos omnes sub peccato esse. Ac per hoc quicumque sine lege peccaverunt, illa cc 1749
scilicet de qua Iudaei gloriabantur, sine lege peribunt, et quicumque in lege peccaverunt, id est ipsi Iudaei, per legem iudicabuntur. Nec ideo non peribunt, nisi credant
in eum qui venit quaerere quod perierat.
(3.) Nonnulli quippe etiam catholici tractatores in his apostoli verbis aliter,
quam se res habet, parum attendendo sapuerunt, ut dicerent illos perire qui sine
lege peccaverunt; hos autem qui in lege peccaverunt iudicari tantummodo, non
perire, tamquam per poenas transitorias credantur esse purgandi, sicut ille de quo
dictum est: Ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem.
Sed hoc merito fundamenti bene intellegitur, de quo agebat apostolus, ut hoc
diceret. Superius quippe dixerat: Ut sapiens architectus fundamentum posui; alius
superaedificat; unusquisque autem videat quomodo superaedificat. Fundamentum
enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus, et
cetera usque ad eundem locum, ubi eum dixit per ignem salvari, qui super hoc

2,6sq. Rom. 2,17 8 quicumque peribunt] Rom. 2,12 8 11 ira deum] Rom. 2,8 11 12sq. Rom.
2,12 16sq. Rom. 3,22sq. 18sq. Rom. 3,22 19sq. Rom. 3,9 20 22 Rom. 2,12 23 Lc. 19,10
3,1 nonnulli tractatores] cf. Hil. in psalm. 129,8 (CSEL 22, p. 653,23 654,2); Hier. dial. c. Pel.
1,29,40 43 (CCSL 80, p. 37) 5 1 Cor. 3,15 7 9 1 Cor. 3,10sq. 10 cetera salvari] cf. 1 Cor. 3,12
15
6 illis ait tr. lo ma 7 requiescit 8 induendum 9 et1 om. | omni anima 2 11 enim est
tr. D X
12 ad] et H1 Mn Y So1 | addit Mc2 Y
14 itaque Mc2 An3 X | agebatur Mn So1
15 utrisque Y 16 est enim tr. 2 H1 D | gloriam V2 F F2 S Gt C1 Y So1 18sq. est enim tr. Mc2 H1 D
19 de et1] et de his tr. Mc2 T H1 Mn P23 D So1 | et1 om. Y | sumus om. 20 esse om. F F2
3,1 apostolis F F2 2 adtendendos | perire om. 3 peccaverunt2] peccarunt V2 F2 6 aiebat F
8 superaedificat2] superaedificet
F2 H1 Mn P23 So1 | apostolus om. F F2 H1 | hoc ut tr. H1 Mn So1
G (pc.) An3 (pc.) P6 H1 Mn 9 id om. H1 Mn Y P23
2/12/15 7:24 PM
176 | S. Augustini
fundamentum, non aurum, argentum, lapides pretiosos, sed ligna, fenum, stipulam
aedificat, non tamen respuit ne recipiat, nec receptum deserit fundamentum, idque
omnibus carnalibus suis, quibus capitur atque succumbit, delectationibus anteponit, cum ad hunc articulum ventum fuerit, ut aut illae deserantur, aut Christus;
ubi si non anteponitur Christus, non illi est fundamentum. Omnibus quippe structurae posterioribus partibus anteponitur fundamentum.
Nec cogitasse existimo eos qui senserunt non perire de quibus dictum est: per
legem iudicabuntur, nisi quia fundamentum habent Christum. Parum ergo attenderunt quod demonstravimus, atque ipsa scriptura clamat, de Iudaeis hoc apomi 1574 stolum dicere, qui sine fundamento sunt Christo. Quis autem Christianus dixerit non
perire Iudaeum, si non credat in Christum, sed tantummodo iudicari, cum Christus
ipse ad eandem gentem, propter oves quae inde perierunt, se missum esse testetur,
et tolerabilius dicat futurum Sodomitis in die iudicii, qui utique sine lege perierunt,
quam civitati Iudaeae, quae in eum non credidit tanta virtute mirabilia facientem?
(4.) Si ergo apostolus, secundum legem quam deus per Moysen populo Israel
dedit, ceteris autem gentibus non dedit, sine lege dixit esse ceteras gentes, quid
intellecturi sumus in isto psalmo dictum esse: praevaricantes aestimavi omnes
peccatores terrae, nisi intellegamus aliquam legem non per Moysen datam,
cc 1750 secundum quam sunt praevaricantes ceterarum gentium peccatores? Ubi enim lex
non est, nec praevaricatio. Quae ista lex est, nisi forte illa de qua idem dicit apostolus: Gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt; hi legem non
habentes, ipsi sibi sunt lex? Secundum hoc ergo quod dicit: legem non habentes sine
lege peccaverunt et sine lege peribunt, secundum id vero quod ait: ipsi sibi sunt lex,
non immerito praevaricatores aestimantur omnes peccatores terrae.
Nullus enim est qui faciat alteri iniuriam, nisi qui fieri nolit sibi, et in hoc
transgrediatur naturae legem, quam non sinitur ignorare, dum id quod facit non vult
4,2 quid inc. K
21sq. Christus perierunt] cf. Mt. 15,24 23sq. tolerabilius Iudaeae] cf. Mt. 10,15; 11,20 24; Lc.
10,12 15 4,1sq. apostolus gentes] cf. Rom. 2,14 5sq. Rom. 4,15 7sq. Rom. 2,14 8 legem non
habentes] Rom. 2,14 8sq. sine peribunt] Rom. 2,12 11 cf. Tob. 4,16 (Mt. 7,12; Lc. 6,31)
11 argentum] non praem. 2 C1 H1 (pc.) Y | lapides] non praem. Mc2 F2 G (pc.) 12 ne] nec (exc. G)
N Gt C1 Y X 13 capitur] patitur F F2 14 ad hunc] adhuc Mc2 N H1 Y So1 | ut om. H1 Mn So1 | illo
15 ubi om. 2 | ille 17 eos existimo tr. 2 20 Christi 2 22 perierant lo ma | se missum] remissius 23 perierunt] peccaverunt H1 Mn So1 24 Iudae V2 Mn
4,1 populo] populus ; suo add. V2 F F2 2 ceteras] inter ceteros F F2 | quod 3 aestimavi] deputavi 2 K 4 aliquam] aliam H1 Mn So1 w 6 est ista lex tr. C1 H1 Mn So1 X | nisi] si F F2 | qua idem]
quo K 6sq. apostolus dicit tr. Mn X 7 hii F2 K P6 H1 Mn; hic Mc2; autem add. F F2 8 habentes1] habent F F2 | lex] leges F F2 | ergo om. S C1; exp. H1 9 et om. H1 D So1 | id om. 2 10 aestimantur] aestimant vir K 11 voluerit K 12 transgrediuntur F F2 Mn; transgreditur H1 P23 D
So1 ma | naturalem 2 P6
2/12/15 7:24 PM
15
20
10
15
10
15
20
pati. Numquid autem lex ista naturalis non erat in populo Israel? Erat plane,
quoniam et ipsi homines erant. Sine lege autem naturali essent, si praeter naturam
generis humani esse potuissent. Multo magis ergo praevaricatores facti sunt lege
divina, qua naturalis illa sive instaurata, sive aucta, sive firmata est.
(5.) Iam vero si in omnibus peccatoribus terrae non incongrue deputantur et
parvuli propter originalis vincula peccati, etiam ipsi in similitudine praevaricationis
Adae ad illam praevaricationem pertinere monstrantur, quae, data lege in paradiso,
prima commissa est; ac per hoc recte, nullo prorsus excepto, praevaricatores aestimantur omnes peccatores terrae. Omnes autem peccaverunt et egent gloria dei.
Omnes igitur praevaricantes gratia salvatoris invenit, alios magis, alios minus.
Quanto enim legis maior in quocumque cognitio, tanto minor peccati excusatio;
quanto minor peccati excusatio, tanto manifestior praevaricatio. Restabat ergo ut
omnibus non sua, sed dei, id est a deo donata iustitia subveniret. Unde ait apostolus:
per legem cognitio peccati non ergo ablatio, sed cognitio , nunc autem sine lege
inquit iustitia dei manifestata est, testificata per legem et prophetas.
Proinde etiam iste subiunxit: propterea inquit dilexi testimonia tua,
tamquam diceret: Quoniam lex sive in paradiso data, sive naturaliter insita, sive in
litteris promulgata, praevaricantes fecit omnes peccatores terrae, propterea
dilexi testimonia tua, quae sunt in lege tua, de gratia tua, ut non sit in me iustitia mi 1575
mea, sed tua. Lex enim ad hoc prodest, ut mittat ad gratiam; non solum enim quod
attestatur manifestandae iustitiae dei, quae sine lege est, verum etiam hoc ipso quod
praevaricantes facit ita ut etiam littera occidat, ad vivificantem spiritum confugere
timore compellit, per quem peccatorum deleatur universitas, et recte factorum
caritas inspiretur, propterea inquit dilexi testimonia tua. Quidam codices habent cc 1751
semper, quidam non habent. Sed si est, sic accipiendum est semper ut intellegatur

5,12 propterea inc. K 16 tua des. K
5,2sq. Rom. 5,14 3sq. ad est] cf. Gen. 3,6 5 Rom. 3,23 10 Rom. 3,20
14 praevaricantes fecit] cf. Rom. 2,27 18 littera occidat] cf. 2 Cor. 3,6
13 pati des. K
10sq. Rom. 3,21
14 autem] esse 15 humani generis tr. H1 Mn P23 D So1 ma | facti om. 2 16 qua] quae 2
5,1 hominibus T H1 Mn So1 2 similitudinem S H1 Mn P23 D So1; multitudine 2 3 monstratur
F N Gt H1 Mn Y So1 4 nulla N Gt Y 5 terrae *om. Y | autem] enim Mn | gloriam F S N Gt C1 Y
domini F F2 6 magis] maius H1 Mn Y D So1 7 quocumque cognitio] quoque cognitio V2 S; una
cognitio quoque F F2; unaquoque cognitio Mc2 | peccati] peccator 8 quanto excusatio N Gt
Mn Y So1 ma, *om. cett. 9 omnibus An3 D ma; hominibus cett. 10 oblatio A So1 | autem] ergo Mn
Y 11 inquit om. H1 Mn So1 | testificata] est add. V2 H1 12 inquit D ma; *om. cett. 14 praevaricatores H1 Mn So1 15 de tua3 om. S C1 17 ipsum Mc2 F2 18 fecit H1 Mn So1 | occidit F2 A Mn X 20 dilexi inquit tr. S Y D | tua] semper add. An3 Y D 21 quidam] codices add. Y
D | quidam semper2 om. Y D | ut] sic add. H1 Mn Y D So1 ma
2/12/15 7:24 PM
178 | S. Augustini
quamdiu hic vivitur. Hic sunt enim necessaria testimonia de lege et prophetis attestantia iustitiae dei, qua iustificamur gratis; hic sunt et nostra testimonia necessaria, pro quibus ipsam, quae hic agitur, vitam martyres finierunt.
(6.) Cognita itaque dei gratia, quae sola liberat a praevaricatione, quae legis
cognitione committitur, orando dicit: confige clavis a timore tuo carnes
meas.
Sic enim expressius interpretati sunt quidam nostri, quod Graece uno verbo dici
potuit, id est . Hoc alii confige dicere voluerunt, nec addiderunt clavis,
atque ita, dum volunt uni verbo Graeco unum Latinum interpretando reddere,
sententiam minus explicaverunt, quoniam in eo quod est confige, non sonant clavi;
autem sine clavis intellegi non potest, nec nisi duobus verbis Latine dici
potest, sicut dictum est: confige clavis.
Ubi quid vult intellegi, nisi quod ait apostolus: Mihi autem absit gloriari, nisi in
cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo?
Et iterum: Christo inquit confixus sum cruci; vivo autem iam non ego, vivit vero in me
Christus. Quod quid est aliud, nisi: non est in me iustitia mea, quae ex lege est, in
qua praevaricator effectus sum, sed iustitia dei, id est quae mihi ex deo est, non ex
me? Sic quippe in me vivit, non ego, sed Christus, qui factus est nobis sapientia a deo
et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur,
in domino glorietur; item dicit: qui autem Iesu Christi sunt, carnem suam crucifixerint
cum passionibus et concupiscentiis. Cum hic dictum sit quod ipsi crucifixerint carnem
suam, in isto tamen psalmo deus rogatur ut id faciat, cui dicitur: confige clavis a
timore tuo carnes meas, ut intellegamus etiam id quod recte facimus, gratiae dei
esse tribuendum, qui in nobis operatur et velle et operari pro bona voluntate.
(7.) Sed quid sibi vult quod, cum dixisset: confige clavis a timore tuo
carnes meas, addidit: a iudiciis enim tuis timui? Quid est confige a timore

3 meas des. K 17 qui inc. K 21 voluntate des. K
6,2 orando inc. K
22sq. testimonia dei] cf. Rom. 3,21 6,10sq. Gal. 6,14 12sq. Gal. 2,19sq. 13 non est3] cf. Phil.
3,9 15 17 1 Cor. 1,30sq. 17sq. Gal. 5,24 21 cf. Phil. 2,13
22 hic] mihi H1 Mn So1 | testimonia necessaria tr. H1 Mn D So1 ma 24 finientur
6,5 chateloson V2; catheloson Mc2 (cathelosom) F S C1 Y P23 X; catholoson F2 P6 D; atholoson N Gt T
6 uni verbo Graeco S H1 (pc.) Y P23; unum verbum Graecum ;
Mn; adoloson An3; a H1
uno verbo Graeco cett. ma | uno Latino H1 Mn D So1 7 scientiam | quoniam] quod | sonat N
Mn P23 | clavi] clavis H1 Mn Y P23 So1 8 catheloson S Y P23; catholoson H1 Mn D So1 | Latini F F2
12 vero] autem An3 D So1
13 quid est] quidem F2 S H1
17 sunt Iesu Christi tr. lo ma
So1
suam om. V2 C1 H1 Mn So1 ma 18 hoc H1 Mn So1 | crucifixerunt 2 S An3 T H1 (pc.) Mn D X ma 19 id]
tamen add. H1 Mn Y So1 | claves 20 id om. 21 tribuendam F2 A; retribuendum N Gt Mn D
So1 | nobis om. K | operare K
7,1 claves 2 quid] quod 2sq. a timore tuo configere F F2 2 a2 om. V2 H1 Mn Y So1
2/12/15 7:24 PM
v. 120
10
15
20
10
15
20
25
tuo, timui enim? Si iam timuerat, vel timebat, cur adhuc, ut a timore suo deus
crucifigeret carnes eius, orabat? An addi sibi volebat timorem, ut tantum timeret,
quantum sufficeret crucifigendis suis carnibus, id est concupiscentiis affectibusque
carnalibus, tamquam dicens: Perfice in me timorem tuum: timui enim a iudiciis cc 1752
tuis? Sed est hic alius altior sensus, quantum deus donat, scrutato sinu scripturae
mi 1576
huius eruendus.
confige inquit clavis a timore tuo carnes meas: a iudiciis enim tuis timui,
hoc est a timore tuo casto, qui permanet in saeculum saeculi, carnalia mea desideria
comprimantur. a iudiciis enim tuis timui, cum mihi lex minaretur poenam, quae
mihi non poterat dare iustitiam. Sed hunc timorem, quo poena metuitur, consummata caritas foras mittit, quae non timore poenae, sed delectatione iustitiae
liberos reddit. Timor namque iste, quo non amatur iustitia, sed timetur poena,
servilis est, quia carnalis est, et ideo non crucifigit carnem; vivit enim peccandi
voluntas, quae tunc apparet in opere quando speratur impunitas. Cum vero poena
creditur secutura, latenter vivit: vivit tamen. Mallet enim licere et dolet non licere
quod lex vetat, quia non spiritaliter delectatur eius bono, sed carnaliter malum
metuit quod minatur. Timore autem casto ipsa, quae hunc timorem foras mittit,
peccare timet caritas, etiamsi sequatur impunitas, quia nec impunitatem iudicat
secuturam, quando amore iustitiae peccatum ipsum deputat poenam. Tali timore
carnes crucifiguntur, quoniam carnales delectationes, quae legis littera vetantur
potius quam vitantur, spiritalium bonorum delectatione vincuntur, et eadem usque
ad perfectionem crescente victoria perimuntur. confige ergo clavis inquit a timore
tuo carnes meas: a iudiciis enim tuis timui, hoc est da mihi castum timorem, ad
quem petendum me tamquam paedagogus timor legis ille perduxit, quo timore a
iudiciis tuis timui.

tiam des. K
7,10 hoc inc. K
12 iusti-
7,10 timore saeculi] cf. Ps. 18,10 12sq. 1 Io. 4,18

26 paedagogus legis] cf. Gal. 3,24
3 timui] timuit An3 P6 H1 (pc.) | si] enim add. H1 Mn Y D So1 | iam] autem 2 | ut om. N Gt T H1 Mn So1
7 est hic tr. P6 D | sensus altior tr. 9 claves | enim om. F F2 12 quod N H1 So1 12sq. consumata 2 Y 13 quae] quem 14 reddet Gt An3 Y | quo] quod H1 So1 | iustitiae Gt (uv.) Y So1; lnp. N
poenae Y X 15 quia est2 om. T Y 16sq. creditur poena secura 17 et licere2 om.
20 timet] et add. 21 secutura Mc2 F2 | amore lnp. N; amor Gt An3 (pc.) H1 Mn; a timore F F2 | ipsa N
Gt H1; ipsam An3 Mn Y 22 litteras 23 vetuntur H1 Mn So1 24 ad om. An3 D | ergo confige tr.
H1 Mn D So1 | claves | inquit clavis tr. P6 H1
2/12/15 7:24 PM
180 | S. Augustini
SERMO XXVI
[De versu psalmi feci iudicium et iustitiam et reliqua]
(1.) Istos magni psalmi huius versus considerandos nunc suscepimus atque
tractandos: feci iudicium et iustitiam; ne tradas me nocentibus me. Non
mirum est eum fecisse iudicium et iustitiam, qui superius poposcerat a timore dei,
utique casto, configi clavis carnes suas, hoc est carnales concupiscentias, quae
solent quominus rectum sit nostrum impedire iudicium. Quamvis autem sive rectum,
sive pravum in nostri sermonis usu iudicium nuncupetur, unde hominibus et in
evangelio dicitur: Nolite iudicare personaliter, sed rectum iudicium iudicate, tamen
hoc loco ita positum est iudicium tamquam, si rectum non fuerit, non debeat
cc 1753 iudicium nominari, alioquin non sufficeret dicere: feci iudicium, sed diceretur: Feci
rectum iudicium. Hoc genere locutus est dominus Iesus, ubi ait: Relinquitis graviora
legis: iudicium et misericordiam et fidem. Et hic enim iudicium sic positum est
tamquam non sit iudicium si perversum est, et multis divinarum scripturarum locis
ita ponitur, quale illud est: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine, et illud
apud Isaiam: Exspectavi ut faceret iudicium, fecit autem iniquitatem. Non ait: Exspectavi ut faceret iudicium iustum, fecit autem iniquum, sed tamquam ideo iam
iudicium sit, quia iustum est, nec sit iudicium quod iniustum est.
mi 1577
Iustitia vero non solet dici bona iustitia, vel mala iustitia, sicut aliquando dicitur
bonum malumve iudicium. Sed eo ipso iam bona est quia iustitia est. Sic ergo habet
loquendi consuetudo, ut dicatur et bonum iudicium et malum iudicium, quemadmodum habet, ut dicatur et bonus iudex et malus iudex; sic autem non dicitur bona
iustitia, vel mala iustitia, sicut non dicitur bonus iustus et malus iustus, quia
continuo bonus quisque, si iustus. Iustitia ergo virtus est animi magna praecipueque
laudabilis, de qua nunc non est copiosius disputandi necessitas. Iudicium vero,
quando nonnisi in bono ponit distinctior loquendi ratio, huius virtutis est operatio.
Qui enim habet iustitiam, recte iudicat; immo, secundum istam locutionem, qui

K | me2 des. K
CXVIII,XXVI,1,2 feci inc.
CXVIII,XXVI,1,3 superius] cf. Ps. 118,120 3sq. timore casto] cf. Ps. 18,10 6sq. in evangelio] cf.
Io. 7,24 10sq. Mt. 23,23 13 Ps. 100,1 14 Is. 5,7
CXVIII,XXVI,argumentum om. 2 D ma | iustitiam] ne tradas me add. | et2 om. Mn | reliqua] cetera
X
1,1 magni *om. ; exp. H1 2 ne] non Mc2 An3 D X w | me2 om. S H1 4 confige Mc2 Y | confici clavi
| quae] qui N (lnp.) Gt C1 (ac.)
6 nostris F F2 H1 So1 | et lnp. N; om. 2 Gt An3 H1 Mn D So1 ma
10 Iesus om. 2 | reliquistis An3 D ma; relinquistis N Gt 12 divinorum V2 14 iudicium] iustum
add. Y | non 15 iniquum om. 2 T Y 16 iniustum] iustum H1 Mn So1 17 solet] solum Mn
So1 18 malum vel S | bono Mc2 X 19 consuetudo loquendi tr. H1 Mn D So1 ma | ut 20 20 sic] si
22 ergo] vero | animae An3 H1 Mn D So1 | praecipuaque F2 So1
habet om. F F2
23 necessitas disputandi tr. 24 ponitur G P23; lnp. N
2/12/15 7:24 PM
v. 121
10
15
20
25
in psalm. CXVIII,XXVI,1 3 | 181
30
10
15
v. 122
habet iustitiam, iudicat, quia nec iudicat, si non recte iudicat, et iustitiae nomine
hoc loco non ipsa virtus, sed opus eius significatum est. Quis enim facit in homine
iustitiam, nisi qui iustificat impium, hoc est per gratiam suam ex impio facit iustum?
Unde ait apostolus: Iustificati gratis per gratiam ipsius. Facit ergo iustitiam, id est
opus iustitiae, qui habet in se iustitiam, id est opus gratiae.
(2.) feci inquit iudicium et iustitiam; ne tradas me nocentibus me, id est
Feci iudicium iustum, ne tradas me illis qui me propterea persequuntur. Nam etiam
quidam codices habent: ne tradas me persequentibus me. Quod enim Graece
dictum est , quidam interpretati sunt nocentibus, quidam persequentibus, quidam calumniantibus. Miror autem omnium quos in promptu
habere potui codicum nusquam me legisse adversantibus, cum sine controversia
quod Graece , hoc Latine adversarius appellatur.
Orans itaque, ne tradatur a domino adversantibus sibi, quid orat, nisi quod
oramus cum dicimus: Ne nos inferas in tentationem? Adversarius est enim de quo
dicit apostolus: Ne forte tentaverit vos qui tentat. Ei tradit deus quem deserit. Eum cc 1754
quippe ille non decipit, quem iste non deserit, in voluntate sua praestans decori
hominis virtutem; ab illo autem qui dixerat in abundantia sua: Non movebor in
aeternum, avertit faciem suam, et factus est conturbatus sibique monstratus. Quisquis igitur a timore dei casto crucifixas habet carnes suas et, nulla carnali corruptus
illecebra, facit iudicium opusque iustitiae, orare debet, ne adversantibus tradatur, id
est ne, timendo perpeti mala, ad facienda mala persequentibus cedat. A quo enim
accipit victoriam concupiscentiae, ne voluptate pertrahatur, ab illo etiam robur
patientiae, ne dolore frangatur, quoniam, de quo dicitur: Dominus dedit suavitatem,
de illo etiam dicitur: Ab ipso est patientia mea.
(3.) Denique sequitur: excipe servum tuum in bonum; non calumnientur mihi superbi. Illi impellunt ut cadam in malum; tu excipe in bonum. Qui
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2,1 feci inc. K 2 persequuntur des. K 13sq. quisquis inc. K 16 cedat des. K 3,1 excipe inc. K 2 bonum des. K
28 iustificat impium] cf. Rom. 4,5 29 Rom. 3,24 2,9 Mt. 6,13 10 1 Thess. 3,5 11 13 in
conturbatus] cf. Ps. 29,7sq. 12sq. Ps. 29,7 14 timore casto] cf. Ps. 18,10 18 Ps. 84,13 19 Ps.
61,6
26 nec] non Mc2 Mn | iudicat et] iudicaret H1 Mn Y | et om. 27 enim om. | fecit Gt H1 Mn Y So1
28 fecit V2 So1 29 ait om. An3 D | id 30 iustitiam om. An3 P23 30 qui gratiae om. C1 Y
2,1 inquit om. K | ne] non w 2 propterea me tr. D ma 3 me2 om. S C1 P23 X 4sq. quidam
persequentibus om. 5 quidam calumniantibus om. H1 Mn So1 6 numquam Y 7 andcos S C1 Mn Y P23 D; antidicus H1 So1; antedicos | appelletur C1 Y P23 D So1 X ma 9 cum dicimus
om. H1 Mn So1 10 ei] et 2 S N Gt P6 Y P23 X | tradit] tradidit 2 An3 C1; tradat S 13 monstratur S
16 perpetim N (uv.) Gt H1 Mn So1
17 accepit Mn So1 | voluntate 2 T Mn So1 w
T C1 Mn X
18 dedit] dabit 2 H1 (pc.) ma | suavitatem] suam virtutem 19 est] enim Mn So1; enim praem.
H1 D; enim add. lo ma
3,1 bono T | non] ne ; ut non D 2 mihi] me P6 P23 D | cadant Mc2 S N Gt Y
2/12/15 7:24 PM
182 | S. Augustini
autem interpretati sunt: non calumnientur me, Graecam locutionem secuti sunt,
mi 1578 Latinae linguae minus usitatam. An forte habet vim cum dicitur: non calumni-
entur me, quam haberet si diceretur: Non me capiant calumniando?

(4.) Multae autem possunt intellegi calumniae superborum, a quibus humilitas
Christiana despicitur, sed illa vel maxima est si homines hoc loco accipiuntur
superbi quod a nobis mortuum calumniantur coli. Humilitas quippe ipsa Christiana Christi morte insinuatur commendaturque divinitus. Haec autem calumnia
utrisque infidelibus, id est Iudaeis gentibusque, communis est. Habent calumnias
suas etiam haeretici, singulis quibusque haeresibus proprias; habent et schismatici,
quos omnes superbia de membrorum Christi compage praecidit. Ipsius autem diaboli calumnia quanta vel qualis est! Calumniatus est iusto, dicens: Numquid gratis
colit Iob deum?
Quorum omnium calumniae superborum tamquam colubrorum venena vincuntur, cum vigilantissima et diligentissima pietate Christus crucifixus attenditur.
Propter quod praefigurandum Moyses, deo miserante ac iubente, exaltavit in eremo
similitudinem serpentis in ligno, ut similitudo carnis peccati crucifigenda praefiguraretur in Christo. Hanc intuentes salutiferam crucem omne calumniantium
superborum virus expellimus, quam prorsus etiam iste quodammodo valde intente
intuens ait: oculi mei defecerunt in salutare tuum et in eloquium iusticc 1755 tiae tuae. Christum quippe ipsum deus propter similitudinem carnis peccati
peccatum pro nobis fecit, ut nos simus iustitia dei in ipso. In huius igitur eloquium
iustitiae dei defecisse dixit oculos suos ardenter et sitienter intuendo, dum, memor
infirmitatis humanae, divinam in Christo desiderat gratiam.
(5.) Propter quod sequitur: fac cum servo tuo secundum misericordiam
tuam, non utique secundum iustitiam meam. et iustificationes inquit tuas
edoce me: illas procul dubio, quibus deus facit iustos, non ipsi se.
4,18 in2 inc. K
4,8sq. Iob 1,9 12sq. Moyses ligno] cf. Num. 21,8; Io. 3,14 13 similitudo peccati] cf. Rom. 8,3
17 Christum peccati] cf. Rom. 8,3 18 peccatum ipso] cf. 2 Cor. 5,21
3 calumniantur P23 So1 4 habet] *hanc praem. T H1 Mn Y D So1 | non] ne 4sq. calumniantur
P23 So1 5 haberet si diceretur] habere videretur 2
4,1 possunt] possent H1 | intellegi possunt tr. Mc2 F | a om. H1 Mn Y So1 2 excipiuntur C1 (pc.)
H1 3 quod] qui An3 (ac.) | calumnientur N Gt H1 Mn 5 gentibusque] et gentibus Mn D 8 calumnias F F2 | est1] sit H1 Mn Y D So1 | calumniatus] qua praem. C1 (ac.) H1 Mn D So1 X ma
8sq. gratis Iob colit tr. P6 Y P23 D X; Iob gratis colit tr.
9 dominum S N Gt C1 Y ma
12 figurandum Mc2 Y
13sq. praefiguretur
10sq. vincuntur] dicuntur T H1 Mn Y So1 X
14 omnem Gt Mn; omnium Mc2 An3 15 viros S N Gt 16 salutari tuo 17 ipsum] vult intellegi
add. K 19 dicit F2 P6 P23 X ma | oculos suos dixit tr. Mc2 Mn | induendo 20 in Christo] Christi
H1 Mn
5,2 tuas inquit tr. S T w 3 doce F2 H1 D X w ma | fecit | ipsi se] ipse 2 X; ipse se K N
2/12/15 7:24 PM
10
15
v. 123
20
v. 124
in psalm. CXVIII,XXVI,3 7 | 183
v. 125
5
v. 126
10
15
(6.) servus tuus sum ego. Neque enim bene mihi cessit quando esse volui
liber meus, non servus tuus. da mihi intellectum, ut sciam testimonia tua.
Numquam est intermittenda ista petitio. Non enim sufficit accepisse intellectum et
dei testimonia didicisse, nisi semper accipiatur, et quodam modo semper bibatur de
fonte lucis aeternae. Testimonia quippe dei, quanto fit quisque intellegentior, tanto
magis magisque sciuntur.
(7.) tempus inquit faciendi domino. Id enim plures codices habent; non, ut
quidam, domine. Quod ergo tempus, vel quid faciendi voluit intellegi domino?
Illud quidem quod paulo ante dixerat: fac cum servo tuo secundum misericordiam tuam, hoc faciendi tempus domino. Quid est autem, nisi gratia quae in
Christo suo tempore revelata est? De quo tempore ait apostolus: Cum autem venit
plenitudo temporis, misit deus filium suum. Propter quod alibi etiam testimonium
propheticum adiungens, ubi dixit: Tempore acceptabili exaudivi te, et in die salutis mi 1579
adiuvi te, ecce nunc inquit tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis.
Sed quid est quod, tamquam volens ostendere tempus domino esse faciendi,
continuo subiunxit: dissipaverunt legem tuam, velut propterea tempus esset
faciendi domino quia eius legem dissipaverunt superbi, qui ignorantes dei iustitiam
et suam volentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti? Quid est enim: dissipaverunt legem tuam, nisi praevaricationis iniquitate eius integritatem non custodierunt? Oportebat ergo ut superbis et de libertate sui arbitrii praesumentibus lex
daretur, qua praevaricata quicumque compuncti humiliarentur, non iam per legem,
sed per fidem ad subvenientem currerent gratiam. Dissipata ergo lege, tempus fuit ut
per unigenitum filium dei misericordia mitteretur. Lex enim subintravit, ut abundaret
delictum: quo delicto lex dissipata est et opportuno iam tempore Christus advenit,
ut, ubi abundavit delictum, superabundaret gratia.

6,3 petitio des. K
5 testimonia inc. K 7,1 domino des. K 3 illud inc. K 6 suum des. K 10 dissipaverunt inc.
K 11 superbi des. K 12 quid inc. K 13sq. custodierunt des. K 18 quo inc. K
7,5sq. Gal. 4,4 7sq. 2 Cor. 6,2; cf. Is. 49,8 11sq. Rom. 10,3 17sq. Rom. 5,20 19 ubi gratia] cf.
Rom. 5,20
6,1 servus] autem add. K | ego sum tr. V2 F F2 ma | mihi bene tr. P23
2 ut] et C1 Y P23 X w ma
sciam] discam H1 Mn So1 3 intermittenda est tr. lo ma 4 bibat 5 fecit
7,2 quid] quod Mc2 X | faciendo H1 So1
3 quidem om. K; quidam H1; quod est S | quod om.
5 venerit 2
8 inquit om. 2
9 ostenderet N Gt H1 Mn
4 autem om. An3 P6 C1 (pc.) D
10 subiungitur Mc2; subiungit F F2 | esset] esse 2 A S Gt C1 Mn Y P23 So1 X 11 faciendi om. T H1
Mn So1 | qui] quia 2 12 volentes] quaerentes H1 Mn Y D So1 | statuere H1 Mn D So1 14 oportebat] ergo add. S C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma 15 iam] tam (exc. F; uv. V2) An3 16 curreret N Gt
H1 Mn So1 17 misericordiam V2 A S 19 gratiam F2 S H1
2/12/15 7:24 PM
184 | S. Augustini
cc 1756
(8.) ideo inquit dilexi mandata tua super aurum et topazion. Id agit
gratia, ut dilectione impleantur mandata dei, quae timore non poterant. Gratia
quippe dei diffunditur caritas in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est
nobis. Propter quod et ipse dominus dicit: Non veni legem solvere, sed implere; et
idem apostolus: Plenitudo legis caritas est. Ideo super aurum et topazion; hoc
enim et in alio psalmo legitur: super aurum et lapidem pretiosum multum. Topazion
quippe lapidem multum perhibent esse pretiosum. In testamento autem veteri
latentem gratiam, tamquam velo interposito, non intellegentes quod significabatur
quando in faciem Moysi intendere non valebant propter mercedem terrenam atque
carnalem dei mandata facere conabantur neque faciebant, quia non ipsa, sed aliud
diligebant. Unde illa non erant opera volentium, sed onera potius invitorum. Cum
vero ipsa mandata diliguntur super aurum et lapidem pretiosum multum, omnis prae
ipsis mandatis terrena vilis est merces, nec ulla ex parte comparantur quaecumque
alia hominis bona his bonis, quibus ipse homo fit bonus.
(9.) propterea inquit ad omnia mandata tua corrigebar. Utique corrigebar, quia diligebam, atque illis rectis, ut etiam ipse rectus fierem, dilectione
cohaerebam.
Iam illud quod adiungit, consequens erat: omnem inquit viam iniquam odio
habui. Unde enim fieri poterat, ut iniquam viam non odisset diligens rectam? Nam
sicut aurum et lapidem pretiosum si diligeret, odisset profecto quidquid ei talium
rerum damnum posset inferre, ita, quoniam dei mandata diligebat, oderat iniquitatis
viam, quemadmodum aliquod immanissimum marini itineris saxum, ubi tam pretiosarum rerum necesse est pati naufragium. Quod ut non contingat, longe inde
velificat qui in ligno crucis cum mandatorum divinorum mercibus navigat.

8,2 poterant des. K
5 ideo inc. K 7 pretiosum des. K 12 omnis inc. K 9,3 cohaerebam des. K 4 omnem inc.
K 5 rectam des. K
8,3sq. Rom. 5,5 4 Mt. 5,17 5 Rom. 13,10 6 Ps. 18,11 7sq. cf. 2 Cor. 3,14 8sq. velo valebant]
cf. Ex. 33,33.35; 2 Cor. 3,13
8,1 agit] ait F F2 2 dilectione] in praem. | timore] impleri add. 2 5 item G H1 (pc.) | est caritas
tr. F2 Mn | est om. (exc. F2) S ma 6 et1 om. F F2 X; exp. N | legimus H1 Mn D So1 | super] semper N
Gt 9 facie V2 11 erunt T 12 diligantur | omnis] ergo add. K | prae] pro K; praeter P6 C1
Y D X 13 ipsa mandata An3 P6 C1 (pc.) Y D | est om. 14 alio | fit bonus homo tr. H1 Mn So1
9,1 corrigebar1 (ita et Psalt. Ver.)] dirigebar Mc2 N H1 Mn X w 2 dilectionem V2 Mc2 A Gt H1; lnp. N
4 erat] ait | inquit om. An3 D 6 pretiosum] multum add. V2 F2 | si om. P23 7 ita] et praem. H1
Mn Y D X | oderat om. T H1 Mn Y D So1; oderit 8 viam] evitabat add. An3 D | aliquid Mc2 So1 | saxum] declinabat add. 9 contingant N Gt Y
2/12/15 7:24 PM
v. 127
10
v. 128
10
in psalm. CXVIII,XXVI,8 CXVIII,XXVII,2 | 185
SERMO XXVII
mi 1580
[De versu psalmi mirabilia testimonia tua, domine, et cetera]
v. 129
10
15
(1.) Verba psalmi haec sunt de quibus, adiuvante domino, disputaturi sumus:
mirabilia testimonia tua; propter hoc scrutata est ea anima mea. Quis
enumerat saltem generatim testimonia dei? Caelum et terra, visibilia et invisibilia
opera eius dicunt quodammodo testimonium bonitatis et magnitudinis eius; et ipse
cursus frequens usitatusque naturae, quo temporum rapacitas volvitur, in rerum cc 1757
quarumcumque generibus, quamvis temporalibus atque mortalibus, quae certe
consuetudine viluerunt, si pius considerator advertat, perhibet testimonium creatori.
Quid autem harum est quod non sit mirabile, si unumquodque non usu, sed ratione
metiamur? Si vero, tamquam sub unius contemplationis aspectu, velut audeamus
cuncta contueri, nonne fit in nobis quod ait propheta: Consideravi opera tua et
expavi? Et tamen iste non est ipsa rerum admiratione perterritus, sed eam potius
dixit esse causam, cur ea debuerit scrutari, quia mira sunt. Cum enim dixisset:
mirabilia testimonia tua, secutus adiunxit: propter hoc scrutata est ea anima
mea, quasi factus sit ipsa pervestigandi difficultate curiosior. Quanto enim quaeque
res abstrusiores habet causas, tanto est mirabilior.
(2.) Si ergo nobis homo talis occurrat, qui propter hoc dicat se scrutari testimonia dei, quia mirabilia sunt, cum plena sit eis, et quae conspicitur et quae non
conspicitur, universa creatura, nonne compescimus eum dicentes: Altiora te ne
quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita
semper? Sed si nobis respondeat et dicat: Haec ipsa quae praecepit dominus, et
quae iubetis ut cogitem, mirabilia sunt eius testimonia: eum quippe et dominum
quia iubet, et bonum et magnum quia talia iubet, esse testantur, numquid audebimus hominem ab eorum scrutatione revocare, ac non potius, ut sedulo id agat et

lia inc. K | mea des. K
CXVIII,XXVII,1,2 mirabi-
CXVIII,XXVII,1,10sq. Hab. 3,2 2,3 5 Sir. 3,22

CXVIII,XXVII,argumentum om. 2 ma | tua cetera om. V2 | domine om. S C1 X | domine et cetera
om.
1,2 propter hoc] propterea D 3 saltim 2 T C1 | terram | et invisibilia om. T Y D 5 usitatus
quae A N Gt | quod H1 Mn So1 | rapacitatis N Gt; rapacitate An3 T D | solvitur T H1 Mn Y 6 quarumcumque Y D; quarum S P23; quarumque C1 H1 Mn So1 X ma | atque] quae (vel -que) V2 F F2
7 consuetudinis | si pius] saepius F H1 Mn Y P23 So1 | perhibet] per idem | creatore H1 Mn
8 horum G (pc.) An3 P6 H1 Mn D So1 X ma; harum rerum Y P23 | unumquidque S; unumquoque N Gt H1
Y So1 | usum C1; usui N Gt Mn X 9 *metiatur | velut om. Mc2 T; ut add. Y | audiamus N Gt C1 H1 Mn
Y X 11 iste] ista V2 Mn | ipsa] ista H1 D; istarum Mn Y So1 | admiratione] ex praem. 12 quia]
ea add. H1 Mn So1 14 ipsa] ista G S; ipse N (pc.) C1 Y X ma
2,3 compescimus] conspicimus H1 Mn So1 4 tibi om. An3 D | praecepit tibi tr. H1 Mn D So1 X | deus
P6 X 6 mirabilia] et praem. 7sq. audemus 8 hac H1 So1
2/12/15 7:24 PM
186 | S. Augustini
tantae rei operam, quantam potest, impendat, hortabimur? An forte dei praecepta
testimonia quidem bonitatis eius esse fatebimur, sed mirabilia esse negabimus?
Quid enim mirum, si bona imperat bonus dominus? Immo vero id ipsum est omnino
mirandum, et cur ita sit perscrutandum, quod, cum deus bonus bona praeceperit,
eis tamen dederit bonam legem, quos eadem lex vivificare non posset, nec ulla esset
ex bona lege iustitia: Si enim data esset lex quae posset vivificare, omnino ex lege
esset iustitia. Cur ergo data est quae vivificare non posset et ex qua esset nulla
iustitia? Nempe mirandum est, nempe stupendum. Haec sunt ergo mirabilia testimonia dei; propter hoc huius anima scrutata est ea, quoniam de his non ei dici
posset: Fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita
semper. Ipsa sunt enim quae praecepit nobis dominus, et ideo cogitanda sunt
semper. Potius itaque videamus huius anima, quae scrutata est, quid invenerit.
(3.) manifestatio inquit verborum tuorum illuminat et intellegere
cc 1758 facit parvulos. Quid est parvulus, nisi humilis et infirmus? Noli ergo superbire;
noli de tua, quae nulla est, virtute praesumere, et intelleges quare sit a bono deo
mi 1581 bona lex data, quae tamen vivificare non posset. Ad hoc enim data est, ut te de
magno parvulum faceret, ut te ad faciendam legem vires de tuo non habere
monstraret, ac sic opis indigus et egenus ad gratiam confugeres et clamares:
Miserere mei, domine, quoniam infirmus sum. Hoc ergo scrutando intellexit hic parvulus, quod minimus apostolorum Paulus, id est parvulus, ostendit, ideo datam
legem quae vivificare non posset, quia conclusit scriptura omnia sub peccato, ut
promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Ita, domine, ita fac, misericors
domine: impera quod non possit impleri, immo impera quod nonnisi per tuam
gratiam possit impleri, ut, cum homines per suas vires id implere nequiverint, omne
os obstruatur, et nemo sibi magnus videatur. Sint omnes parvuli, et reus fiat omnis
mundus tibi, quia non iustificabitur ex lege omnis caro coram te: per legem enim
cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia tua manifestata est testimonium habens

des. K 3,1 manifestatio inc. K 7 sum des. K
2,15 cur inc. K
17 ea
14sq. Gal. 3,21 18sq. Sir. 3,22 3,7 Ps. 6,3 8 minimus apostolorum] cf. 1 Cor. 15,9 9sq. Gal. 3,22
12sq. Rom. 3,19 14 16 Rom. 3,20sq.
9 quantum H1 Mn D So1 | hortabitur V2 A
10 bonitas V2 | fateamur H1 Mn
11 id] ad
12 praescrutandum H1 P23 So1 14 ex1 om. 15 nulla esset tr. 16 stupendum] studendum
; est add. F F2 S N (pc. uv.) 17 de his] debilis T H1 18 possit H1 Mn D; potest S So1 X | tibi om.
F | praecepit tibi tr. H1 Mn So1 X ma 20 huius anima] animam
3,1 illuminat] me add. 2 2 parvulos (ita et Prosp)] infantes H1 Mn P23 So1 Psalt. Ver. | parvulus]
parvulos 2 3 intellege Mc2 H1 Mn Y P23 4 possit S C1 Mn Y D So1 X | de te tr. F F2 6 opis]
inopis H1 Mn So1; inops T Y P23 w | indignus F F2 K Y w | et1 om. S C1 Y X 8 minus H1 X | parvus S H1
Mn So1 11 impera1] imperas 2 | non om. | posset 11sq. immo impleri om. H1 Mn So1
11sq. nisi per gratiam tuam V2 F F2 12 possis | vires suas 2 | id implere] adimplere F2 P6 | impleri H1 P23
2/12/15 7:24 PM
10
15
20
v. 130
10
15
in psalm. CXVIII,XXVII,2 6 | 187
v. 131
10
v. 132
5
v. 133
a lege et prophetis. Haec sunt mirabilia testimonia tua, quae scrutata est anima
parvuli huius, et ideo invenit, quia humiliatus est et parvulus factus est. Quis enim
facit mandata tua sicut facienda sunt, id est ex fide quae per dilectionem operatur,
nisi eius in corde per spiritum sanctum ipsa dilectio diffundatur?
(4.) Hoc etiam iste parvulus confitetur: os meum inquit aperui et attraxi
spiritum, quoniam mandata tua desiderabam. Quid desiderabat, nisi facere
mandata divina? Sed non erat unde faceret infirmus fortia, parvulus magna; aperuit
os, confitens quod per se ipse non faceret, et attraxit spiritum bonum, unde faceret
quod per se ipsum non poterat, mandatum sanctum et iustum et bonum. Si enim nos,
cum simus mali, novimus bona data dare filiis nostris, quanto magis pater noster de
caelo dat spiritum bonum petentibus eum? Non enim qui spiritu suo agunt, sed
quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei; non quia ipsi nihil agunt, sed ne nihil
boni agant, a bono aguntur ut agant. Nam tanto magis efficitur quisque filius bonus,
quanto largius ei datur a patre spiritus bonus.
(5.) Denique iste adhuc petit: os quidem aperuit et attraxit spiritum, sed adhuc
ad patrem pulsat et quaerit; bibit, sed quanto suavius sensit, tanto ardentius adhuc
sitit. Audi verba sitientis: respice inquit in me et miserere mei secundum cc 1759
iudicium diligentium nomen tuum, id est secundum iudicium quod in eos
fecisti, qui diligunt nomen tuum, quoniam, ut diligerent te, prius dilexisti eos. Sic
enim Iohannes apostolus ait: Nos diligimus inquit, et, velut causa quaereretur quae
nos diligere fecit, adiunxit: quoniam ipse prior dilexit nos.
(6.) Vide et iste quid apertissime dicat: gressus meos dirige secundum
eloquium tuum, et non dominetur mei omnis iniquitas. Ubi quid aliud mi 1582
dicit, quam rectum et liberum me fac secundum promissum tuum? Quanto autem
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 4,1 os inc. K 4 confitens
des. K | aperuit os (cf. app. crit.) inc. K 5 poterat des. K 5,3 audi inc. K 5 eos des. K
18 ex operatur] cf. Gal, 5,6 19 in diffundatur] cf. Rom. 5,5 4,5 Rom. 7,12 5 7 si eum] cf. Mt.
7,11; Lc. 11,13 8 Rom. 8,14 5,6sq. 1 Io. 4,19
18 dilectionem] dei add. N Gt
4,1 attraxi] traxi 2 S Y 2 quoniam] quia Mc2 H1 Mn P23 D So1 w 3 parvulus] et praem. 2 | aperuit] aperui H1 Mn So1 4 confidens Mc2 F2 | attraxit] unde faceret aperuit os petendo quaerendo
pulsando et sitiens hausit add. (unde faceret om. K) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma 5 se om. | ipse
2 | et iustum om. S C1 | nos *om. S Y P23 So1 7 eum] se X w | agunt] aguntur V2 Gt P23 So1 X; lnp.
N 8 hii F F2 P6 P23 | dei sunt tr. Mn 9 agant2] agunt S An3 C1 H1 So1; lnp. N | efficietur | quisque
om. 2 | bonus om. 2 10 ei] et Y
5,1 quidem] quod 2 2 et om. F F2 P23 | bibit] et praem. H1 P23 | suavis 3 inquit om. Y P23 D
in me et misere mei inquit tr. | in om. C1 H1 Mn X 4 iudicium1] nomen tuum add. 6 ait om.
H1 D So1 | diligimus] diligamus F F2 X | inquit] deum praem. T; deum add. lo ma | quae] quare T H1
Mn So1
6,2 et] ut 2 Mn w | non om. N X | iniquitas] iniustitia Mc2 H1 (pc.) w 3 me fac om. H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
188 | S. Augustini
magis regnat in quoque dei caritas, tanto minus ei dominatur iniquitas. Quid ergo
aliud petit, quam ut, donante deo, diligat deum? Diligendo enim deum, diligit
seipsum, ut diligere salubriter possit et proximum sicut seipsum, in quibus praeceptis tota lex pendet et prophetae. Quid igitur orat, nisi ut praecepta, quae deus
imponit iubendo, impleri faciat adiuvando?
(7.) Sed quid est quod dicit: redime me a calumniis hominum, et custodiam mandata tua? Si vera illi homines crimina obiciunt, non calumniantur; si
falsa, quid est quod se redimi desiderat a calumniis, id est a criminibus falsis, quae
illi nocere non possunt? Crimen quippe falsum, quod est calumnia, reum non facit
hominem, nisi apud iudicem hominem; ubi autem deus iudex est, nullus falso
crimine laeditur, quia non cui obicitur, sed obicienti potius imputatur. An hic
ecclesiae praesignatur oratio et universi populi Christiani, qui redemptus est a
calumniis hominum, quibus exagitabantur usquequaque Christiani? Sed numquid
propterea dei mandata custodit? Nonne inter ipsas calumnias, quando fervebant,
multo gloriosius populus sanctus in tribulationibus dei mandata servabat, cum ad
perpetrandas impietates persequentibus non cedebat? Sed nimirum hoc est redime
me a calumniis hominum, et custodiam mandata tua: tu age, infuso spiritu tuo,
ne me calumniae hominum terroribus vincant et a tuis mandatis ad sua mala facta
traducant. Si enim hoc mecum egeris, id est hoc modo me ab eorum calumniis, ne
criminationes falsas, quas obiciunt, pertimescam, patientia donata redemeris, inter
ipsas calumnias custodiam mandata tua.
(8.) faciem tuam inquit illumina super servum tuum, id est tuam
manifesta, subveniendo et opitulando, praesentiam. et doce me iustificationes
cc 1760 tuas. Doce utique ut faciam; quod evidentius alibi legitur: Doce me ut faciam
voluntatem tuam. Qui enim audiunt, licet memoria teneant quod audiunt, nequaquam didicisse putandi sunt, si non faciunt; veritatis namque verbum est: Omnis qui
audivit a patre et didicit, venit ad me. Qui ergo non facit, id est non venit, non didicit.
(9.) Recolens autem iste dolorem paenitentiae praevaricationis suae, exitus
aquarum inquit descenderunt oculi mei, quia non custodierunt legem
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 7,1 redime inc. K 2 tua
des. K 11 sed inc. K 14 egeris des. K 15 inter inc. K 8,3 faciam1 des. K 9,1 recolens
inc. K
6,6sq. proximum prophetae] cf. Mt. 22,40 8,3sq. Ps. 142,10 5sq. Io. 6,45
4 quoque V2 S; unoquoque H1 Mn Y P23 So1; quocumque C1 X ma; quoquam 2 | caritas] gratia 2;
gratias | dominetur So1 6 posset
7,1 et (ita et Psalt. Ver. Prosp)] ut Mc2 C1 H1 P23 So1 X 3 redimere H1 Mn So1 5 iudex deus tr. T
H1 Mn | nullo 2 6 crimen H1 7 signatur ; persignatur Gt An3 10 servabant F F2; servat
11 impietas 12 et] ut H1 Mn P23 So1 14 egeres N Gt | earum T H1 Mn Y D So1 15 patientia] cum praem. H1 Mn Y So1
8,1 illumina inquit tr. 2 doce me] docendo T H1 Mn So1 6 venit1] veniat H1 So1
9,2 descenderunt] deduxerunt Psalt. Ga. 2sq. quia mei om. Mn So1
2/12/15 7:24 PM
v. 134
10
15
v. 135
5
v. 136
in psalm. CXVIII,XXVII,6 CXVIII,XXVIII,1 | 189
tuam, id est ipsi oculi mei. Nam in quibusdam codicibus et hoc legitur: quia non
custodivi legem tuam, descenderunt ergo exitus aquarum, id est effusiones
5 lacrimarum, et ea locutione, qua dicere potuit: Montes descenderunt pedes mei,
etsi non diceret per montes, vel in montes, ea locutione dicitur: scalas descendit,
etsi non dicatur per scalas; aut piscinam descendit, etsi non dicatur in piscinam.
Et bene ait descenderunt, humilitate scilicet paenitendi. Ascenderunt enim, mi 1583
quando per superbiam contumacem erecti fuerant et elati. Sursum enim sibi esse
10 videbantur, quando, ignorantes dei iustitiam, constituere volebant suam, in qua,
fatigati et legis praevaricatione confusi, ab illa elatione descenderunt flendo, ut
iustitiam dei potius impetrarent petendo. Sunt codices qui non habent descenderunt, sed transierunt, tamquam exaggeranter diceret transisse se flendo fontes
aquarum, ut hoc intellegamus exitus aquarum, id est plus flevisse quam manant
15 aquae de suis exitibus. Cur autem, non custodita lege, sic fletur, nisi ut impetretur
gratia, quae paenitentis delet iniquitatem et credentis adiuvat voluntatem?
SERMO XXVIII
(1.) Dixerat superius qui cantat hunc psalmum: exitus aquarum descenderunt oculi mei, quoniam non custodierunt legem tuam, ubi se multum flevisse
testatus est praevaricationem suam. Proinde, velut rationem reddens cur multum
v. flere debuerit et suum graviter dolere peccatum, iustus es inquit domine, et
137sq. rectum iudicium tuum. mandasti iustitiam testimonia tua et veritatem
valde. Haec utique iustitia dei rectumque iudicium et veritas omni est metuenda
peccanti; hac enim damnantur divinitus quicumque damnantur, nec est omnino qui
de sua damnatione contra deum iustum recte conqueri possit. Inde fletus rectus est cc 1761
paenitentis, quoniam, si cor eius impaenitens damnaretur, iustissime utique damna10 retur. Sane iustitiam dicit testimonia dei: iustum quippe se probat mandando
iustitiam. Est etiam haec veritas, ut deus testimoniis talibus innotescat.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3 tuam des. K
scenderunt inc. K 5 lacrimarum des. K 15 cur inc. K 16 voluntatem des. K
CXVIII,XXVIII,1,4 iustus inc. K 7 damnantur2 des. K
4 de-
9,10 ignorantes suam] cf. Rom. 10,3

5 qua] de praem. C1 Y X 6 etsi] si Mn So1 7 piscinam2] piscina Mc2 N Gt 8 scilicet] sed
praem. H1 Mn So1 9 per om. P6 P23 D 12 imperarent | paenitendo X ma | sunt] sicut Mn
13 exaggerantes dicere Mn | se flendo om. H1 | flendo om. N Gt T Mn So1 14 ut] id est praem. H1
Mn Y P23 So1 | id est om. 2 P23 So1 15 impleretur 16 paenitentis] petentis F
CXVIII,XXVIII,1,1 dixerat] enim add. 2 multum om. F F2 3 testatus est] testatur 2 4 do5 veritatem] tuam add. V2 (pc.): 2 An3 H1 (pc.) Mn D w ma
lore A w | inquit om. H1 Mn w
6 valde] nimis F F2 w 7 peccati K N Gt So1 w | hac] haec A S C1 H1; his F P23 X | damnantur1] damna8 potest F F2
tur F F2 H1 (pc.) Mn So1 w | damnantur2] damnatur H1 Mn So1 w | nec] haec 2
11 etiam] enim D
2/12/15 7:24 PM
190 | S. Augustini
(2.) Sed quid est quod sequitur: tabefecit me zelus meus, vel, sicut alii
codices habent, zelus tuus? Habent nonnulli etiam domus tuae, et non tabefecit me, sed comedit me, quod ex alio psalmo, quantum mihi videtur, putatum
est emendandum, ubi scriptum est: Zelus domus tuae comedit me, quod commemoratum etiam in evangelio novimus. Simile tamen aliquid est tabefecit ei, quod ibi
est comedit. zelus autem meus, quod plures codices habent, nullam ingerit quaestionem; quid enim mirum est, si zelo suo quisque tabescit?
Quod vero habent aliqui zelus tuus, significat hominem deo zelantem, non sibi;
sed non repugnat, si ipse dicatur et meus. Nam quid aliud dicit apostolus: Aemulor
enim vos deo aemulatione dei? Nam dicendo aemulor vos, quid nisi aemulationem
demonstrat suam? Sed quia dixit deo, id est non sibi, sed deo, ideo addidit aemulatione dei. Hanc quippe suo spiritu fidelibus suis inspirat deus: amoris enim est, non
livoris. Nam quae fuit cura, ut haec apostolus diceret: Aptavi enim vos inquit uni viro
virginem castam exhibere Christo: timeo autem ne, sicut serpens Evam seduxit versutia sua, sic et vestrae mentes corrumpantur a simplicitate et castitate quae est in
mi 1584 Christo? Comedebat eum zelus domus dei, quam tamen zelabat Christo, non sibi.
Sponsus enim sibi zelat sponsam suam; amicus autem sponsi non eam sibi debet
zelare, sed sponso.
Bonus ergo et huius intellegendus est zelus causam namque subiungit et dicit:
quia obliti sunt verborum tuorum inimici mei; retribuebant ergo mala pro
bonis , quoniam zelabat illos deo tam vehementer et ardenter, ut eo zelo tabefactum se diceret. Illi autem ob hoc ipsum inimicitias exercebant. Utique ut deum
amarent volebat, quos amando zelabat. Non ingratus enim gratiae dei, per quam
fuerat ex inimico reconciliatus deo, etiam ipse suos diligebat inimicos et eos zelabat
deo, dolens et tabescens quod essent verborum eius obliti.
(3.) Deinde considerans ipse in verbis dei qua flamma dilectionis arderet,
ignitum inquit eloquium tuum valde, et servus tuus dilexit illud. Merito
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2,1 tabefecit inc. K | meus
des. K 12 amoris inc. K 13 livoris des. K 19 causam inc. K 22 diceret des. K 3,1 deinde inc. K
2,4 Ps. 68,10 5 in evangelio] cf. Io. 2,17 9sq. 2 Cor. 11,2 13 16 2 Cor. 11,2sq.
2,1 tabescere me fecit 2; tabe me fecit 2 tuae] tua C1 X 3 putatum] permutatum F F2; putandum An3 D 5 est] esse 7 si om. V2 F 9 repugnant Mn Y So1 10 deo] domino | aemulor] enim add. 11sq. aemulationem V2 F2 Y X 12 dei om. H1 Y X | enim om. | est enim tr. 2
So1 13 laboris 2 S C1 H1 | nam quae] namque Y So1 X; lnp. C1 | cura] *causa H1 Mn Y P23 D So1
haec om. 2; hoc H1 Mn P23 D So1 ma | apostolus hoc
14sq. versutia] *astutia H1 (pc.); vera
praem. A, in praem. G 15 a om. S Y 16 eum om. D 17 enim] non add. | zelanti H1 Mn
autem] enim F F2 17sq. zelare debet tr. lo ma 20 retribuebat Mc2 P23; retribuat H1 Mn So1 | ergo
om.
20sq. mala pro bonis] bona pro malis N Gt H1 Mn So1
21 tam] tamen ; tamquam C1
22 ipsum om. 2; in praem. Mc2 ma | utique] quia praem. S C1 D X ma 23 volebant (exc. G) | zelabant F F2 | ingratis (uv. G); ingratos H1 Mn So1 | dei om. S N
2/12/15 7:24 PM
v. 139
10
15
20
25
v. 140
in psalm. CXVIII,XXVIII,2 7 | 191
v. 141
10
v. 142
5
v. 143
v. 144
zelabat in suis inimicis cor impaenitens, qui fuerant obliti verborum dei: ad hoc cc 1762
enim eos flagrabat adducere, quod ipse flagrantissime diligebat.
(4.) iunior ego sum inquit et contemptus; iustificationes tuas non
sum oblitus: non sicut inimici mei, qui obliti sunt verborum tuorum. Videtur
autem minor aetate non oblitus iustificationes dei dolere pro inimicis suis aetate
maioribus, qui obliti sunt. Nam quid est iunior ego non sum oblitus, nisi illi
maiores obliti sunt? est enim Graece quod est etiam illo loco ubi dictum
est: in quo corrigit iunior viam suam? Hoc autem nomen comparativum est et
ideo bene intellegitur in comparatione maioris. Duos ergo populos hic agnoscamus,
qui etiam in Rebeccae utero luctabantur, quando non ex operibus, sed ex vocante
dictum est ei: Maior serviet minori. Sed contemptum se dicit hic minor: ideo factus
est maior, quia ignobilia et contemptibilia mundi elegit deus et ea quae non sunt,
tamquam sint, ut quae sunt evacuentur. Et ecce sunt novissimi qui erant primi, et
primi qui erant novissimi.
(5.) Nec immerito obliti sunt verborum dei qui suam iustitiam constituere
voluerunt ignorantes iustitiam dei; iste autem iunior non est oblitus, qui non suam
iustitiam voluit habere, sed dei, de qua etiam nunc dicit: iustitia tua iustitia in
aeternum, et lex tua veritas. Quomodo enim non veritas lex, per quam
cognitio peccati, et quae testimonium perhibet iustitiae dei? Sic enim dicit apostolus:
Iustitia dei manifestata est, testificata per legem et prophetas.
(6.) Propter hanc passus est persecutionem iunior a maiore, ut diceret iunior
quod sequitur: tribulatio et necessitas invenerunt me, mandata tua
meditatio mea est. Saeviant, persequantur, dum tamen mandata dei non relinquantur, et ex ipsis mandatis etiam qui saeviunt diligantur.
(7.) iustitia testimonia tua in aeternum; intellectum da mihi et
vivam. Intellectum poscit iste iunior, quem si non haberet, non super seniores mi 1585

4,5 sunt des. K
7 duos inc. K | agnoscamus des. K 5,3 iustitia1 inc. K 5 dei des. K 6,2 tribulatio] inc. K
4,6 Ps. 118,9 8 in Rebeccae utero] cf. Gen. 25,23 8sq. Rom. 9,12sq. 10sq. 1 Cor. 1,28 11sq. cf.
Mt. 20,16; Lc. 13, 30 5,1sq. suam dei] cf. Rom. 10,3 4sq. per peccati] cf. Rom. 3,20 6 Rom.
3,21
7,2sq. super intellegeret] cf. Ps. 118,100
3,3 fuerat V2 Y 4 flagrabat eos tr. lo ma
4,1 sum om. 4 non om. Mc2 P6 5 neoteros codd. | enim est tr. | est2 om. S C1 (pc.) Y | illo] in
praem. H1 Mn P23 D So1 ma | ubi om. 2 6 iuvenior 2 Mn So1 Psalt. Ro. 8 uteros | luctabat Y
So1 10 et2] ut N Gt
5,2 quia C1 (pc.) D So1 X 3 voluit habere iustitiam tr. H1 P23 D | de qua] qui S X | etiam om. An3
D | nunc etiam tr. V2 Mc2 4 per om. 5 peccati] veritati K (ac.) | perhibent Mc2 6 testificata]
et praem. H1 Mn So1
6,1 a maiore] amore N Gt | iunior2 om. 4 saeviant 2 So1
7,1 tua testimonia tr. 2 quem] quae H1 Mn So1
2/12/15 7:24 PM
192 | S. Augustini
intellegeret; sed eum poscit in tribulatione et necessitate, quo intellegat quam sit
contemnendum quod ei possunt auferre persequentes inimici, a quibus se dicit esse
contemptum. Ideo dixit: et vivam, quia, si eo usque tribulatio necessitasque per- 5
venerit, ut per inimicorum persequentium manus vita ista finiatur, vivet in
aeternum, qui temporalibus praeponit iustitiam, quae manet in aeternum. Quae
iustitia in tribulatione et necessitate martyria sunt dei, hoc est testimonia, pro
quibus sunt martyres coronati.
SERMO XXIX
cc 1763
[exclamavi in toto corde meo: exaudi me, domine, et cetera]
(1.) Clamor ad dominum, qui fit ab orantibus, si sonitu vocis corporalis fiat,
non intento in deum corde, quis dubitet inaniter fieri? Si autem fiat corde, etiam
silente corporis voce, alium quemlibet hominem potest latere, non deum. Sive ergo
cum voce carnis, quando id opus est, sive cum silentio ad deum cum oramus, corde
clamandum est. Est autem clamor cordis magna cogitationis intentio, quae, cum est 5
in oratione, magnum exprimit desiderantis et petentis affectum, ut non desperet
effectum. Tunc porro in toto corde clamatur, quando aliunde non cogitatur. Tales
orationes rarae sunt multis, crebrae autem paucis, omnes vero utrum cuiquam
nescio. Talem suam commemorat orationem, qui cantat hunc psalmum dicens:
clamavi in toto corde meo: exaudi me, domine.
v. 145
Cui autem rei proficiat suus clamor, adiunxit: iustificationes tuas exquiram. Ad hoc ergo clamavit in toto corde suo et hoc sibi desideravit a domino
exaudiente praestari, ut iustificationes eius exquirat. Proinde quod ut faciamus
iubetur, ut exquiramus oratur. Quam longe est adhuc a faciente qui exquirit! Non
enim est consequens, ut qui exquirit inveniat, aut qui invenit faciat; non potest 15
autem, nisi invenerit, facere, et, nisi quaesierit, invenire. Sed magnam spem
dominus Iesus dedit dicendo: Quaerite, et invenietis. Rursus autem dicit sapientia
(quae quid est, nisi ipse?): Quaerent me mali, et non invenient. Non ergo malis, sed

7,5 contemptum des.
K 6 vivet inc. K 7 aeternum2 des. K
CXVIII,XXIX,1,10 clamavi inc. K 12 suo des. K 13 ut1 inc. K | exquirat des. K
CXVIII,XXIX,1,17 Mt. 7,7 18 Prov. 1,28
3 eum] deum H1 Mn So1 | quo] quod 2 H1 Mn Y P23 So1 5 quia si] quasi C1 X 6 vivit 7 reponit N (uv.) Gt | iustitiae So1 X
CXVIII,XXIX,argumentum om. 2 P6 ma | meo om. T P23 | et cetera om. Mn X
1,1 corporalis vocis tr. lo ma 2 dominum T D | corde1] cor F An3 | corde2] in praem. 3 vocem
5 *qui C1 D So1 X
6 effectum P23
8 omnis V2 (pc.) F F2; omnia N An3 C1 Y X
F2 A H1
9 commemoret F F2 10 meo om. F2 K N w | domine om. 11 cui] cum | suus clamor proficiat tr.
H1 Mn P23 D So1 w ma 12 ergo] enim Gt X 13 ut2 om. F F2 14 a om. Y 15 inveniat om.
18 quid est] quidem G S H1 X
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,XXVIII,7 CXVIII,XXIX,2 | 193
bonis dictum est: Quaerite, et invenietis? Immo vero eis dictum est quibus eodem
20 loco paulo post: Si ergo vos inquit cum sitis mali nostis bona data dare filiis vestris.
25
30
35
40
v. 146
Quomodo igitur malis dicitur: Quaerite, et invenietis, cum rursus dicatur: Quaerent
me mali, et non invenient? An aliud eos dominus quam sapientiam quaerere volebat,
quando eos inventuros, si quaererent, promittebat? In ea quippe sunt omnia, quae
ab eis, qui beati esse cupiunt, inquirenda sunt. Ibi ergo sunt et iustificationes dei.
Quapropter restat ut intellegamus non omnes malos non invenire sapientiam, si
quaesierint, sed eos qui in tantum sunt mali ut oderint eam. Sic enim et dixit: Quaerent me mali, et non invenient; oderunt enim sapientiam. Ideo ergo non inveniunt,
quia oderunt. Sed rursus, si oderunt, quomodo quaerunt? Quia non eam quaerunt
propter ipsam, sed propter aliquid quod mali amant, et ad hoc se facilius putant
perventuros per ipsam. Multi sunt enim qui dicta sapientiae studiosissime inquirunt
eamque in doctrina, non in vita, volunt habere, ut non per mores, quos iubet sapien- cc 1764
tia, perveniant ad dei lucem, quod est ipsa sapientia, sed per sermones, quos habet
sapientia, perveniant ad hominum laudem, quod est vana gloria. Non ergo sapien- mi 1586
tiam quaerunt, et quando eam quaerunt, quia non quaerunt ipsam, alioquin viverent secundum ipsam, sed volunt verbis eius inflari et, quanto magis inflantur, tanto
magis efficiuntur extra ipsam.
Iste autem hoc ipsum poscens a domino, quod eum iubet facere dominus, ut
ipse in illo etiam quod imperat operetur deus est enim qui operatur in nobis et velle
et operari pro bona voluntate , clamavi inquit in toto corde meo: exaudi me,
domine; iustificationes tuas exquiram, utique faciendas, non tantummodo
sciendas, ne similis fiat illi servo duro, qui, etiamsi intellexerit, non obaudiet.
(2.) clamavi: salvum me fac, vel, sicut nonnulli codices habent et Graeci et
Latini, clamavi te: salvum me fac. Quid est clamavi te, nisi clamando invocavi
te? Sed cum dixisset: salvum me fac, quid adiunxit? et custodiam testimonia
tua, ne te scilicet per infirmitatem negem. Salus quippe animae facit, ut fiat quod
faciendum esse cognoscitur, et usque ad mortem corporis, si hoc flagitat extrema
tentatio, pro testimoniorum divinorum veritate certetur; ubi autem non est salus,
succumbit infirmitas et deseritur veritas.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 40 utique inc. K
endas des. K 2,1 clamavi inc. K | fac des. K 2 quid inc. K 5 cognoscitur des. K
41 sci-
20 Mt. 7,11 26sq. Prov. 1,28.29 38sq. Phil. 2,13 41 servo obaudiet] cf. Prov. 29,19
21 igitur] ergo T D So1 25 intellegam S 26 odirent H1 Mn P23 So1 | eum F F2 | et enim tr. P6 D
27 ergo om. 2 H1 28 quia1] qui 2 | si] qui 2 D | quia2 ; nisi praem. cett. ma 29 male (pc. G)
H1 (pc.) | putant] se add. F F2 30 enim sunt tr. lo ma 31 doctrinam Mn So1 | vitam H1 Mn So1
non2 om. S An3 32 sed] et F F2 34 quia om. H1 Y | quia 36 ipsam anacoluthon | ipsum F2 A
37 eum om. F F2 39 clamavi] et praem. (exc. G); exclamavi G | in toto corde meo inquit tr.
2,3 testimonia] mandata Y
4 per infirmitatem] infirmitate (per infirmitatem ac. N An3) T D
7 veritas om. H1 Mn
2/12/15 7:24 PM
194 | S. Augustini
(3.) Sed quod sequitur habet aliquid obscuritatis, quod aliquanto diutius
exponendum est. praeveni intempesta nocte et clamavi. Plures codices non
habent intempesta nocte, sed immaturitate; vix autem unus inventus est qui
haberet geminatam praepositionem, id est in immaturitate. Immaturitas itaque
hoc loco nocturnum tempus est, quod non est maturum, id est opportunum ut
agatur aliquid vigilando; quod etiam vulgo dici solet hora importuna. Nox quoque
intempesta, id est media quando quiescendum est, hinc procul dubio nuncupata est,
quia inopportuna est actionibus vigilantium. Tempestivum enim dixerunt veteres
opportunum, et intempestivum inopportunum; a tempore ducto vocabulo, non ab
illa tempestate, quae consuetudine Latinae linguae caeli perturbatio iam vocatur.
Quamquam isto verbo libenter utuntur historici, ut dicant: ea tempestate, quod
volunt eo tempore intellegi, et quod ait locutor egregius: Unde haec tam clara
cc 1765 repente tempestas? non caelum nimbis ventisve turbatum, sed magis subita et
splendida serenitate fulgidum significavit hoc nomine. Quod ergo Graece dictum est
, non uno verbo, sed duobus, id est praepositione et nomine, hoc interpretes nostri, quidam dixerunt intempesta nocte, plures immaturitate, non duobus
verbis, sed uno, cuius vocabuli nominativus est immaturitas, nonnulli vero in
duobus verbis, sicut Graecus posuit, in immaturitate quippe immaturitas
mi 1587 est, in immaturitate , tamquam si vellet etiam ille qui dixit: intempesta
nocte, praepositione geminata dicere: in intempesta, ut una praepositio significet
in qua hora, altera pertineat ad compositionem nominis. Nihil sane interest ad
sententiam, utrum quis dicat egisse se aliquid galli cantu, an in galli cantu; ita nihil
interesset, utrum intempesta, an vero in intempesta nocte, id est in nocte intempesta clamasse se diceret. Graecus tamen in nocte intempesta dixit, quod

3 immaturitate des. K 4 immaturitas inc. K 10 vocatur des. K
3,2 praeveni inc. K
3,11 ea tempestate] cf. e.g. Sall. Catil. 7,1 12sq. Verg. Aen. 9,19sq.
3,1 aliquando Mc2 Y So1 2 est exponendum tr. F F2 | in tempestate 2 3 in tempestate 2 A
4 geminata praepositione V2 F2 A S H1 (pc.) | in om. 2 S Mn So1
5 non est maturum]
An3
matutinum F F2 6 importuna] inopportuna P6 ma; infortuna K 8 importuna Gt An3 T H1 Mn X
9 importunum An3 H1 So1; inoportuno Mc2 F2 10 illo F F2 Y 12 et om. F F2 13 repente om. 2
S C1 X | ventisque Mc2 Mn | subdita 2 15 enaoria S N (pc.) C1 Mn Y P23 X; enahoria T; henaoria F2
So1 | praepositio Mc2 F2 16 in tempestate Mc2 A 18 in immaturitate F (pc.) N (pc.) C1 H1 (pc.) P23
D X ma; in immaturitatem (uv. Gt); inmaturitate S So1; inmaturitatem H1 Mn Y | aoria V2 (aria ac.)
N Gt C1 H1 (pc.) P23; loria 2; horia An3 D; oriam S C1 X; haoria Mn So1
19 enaoria S N (pc.) T C1 Y
So1 X; enahoria | in immaturitate] inmaturitate F G Mn So1; inmaturitatem Mc2 F2 | in tempestate Mc2
X 20 praepositiones N Gt | dicere geminata tr. lo ma | diceret Mc2 F2 | in om. 2 22 egisse se
dicat tr. | cantu1] cantum V2 23 intempesta1] nocte add. H1 Mn Y D So1 | in1 om. (exc. F2) | intempesta2] tempestate 23sq. id intempesta3 om. F F2 23sq. in nocte intempesta] intempesta nocte V2 ; in nocte in intempesta praem. Mn So1 24 quo Gt An3 P23
2/12/15 7:24 PM
v. 147
10
15
20
in psalm. CXVIII,XXIX,3 6 | 195
25 idem valet si dicatur: in immaturitate, id est in tempore nocturno immaturo. Hac-
10
v. 148
5
v. 149
tenus de obscuro verbo fuerit disputatum; nunc videamus quis ipse sit sensus.
(4.) praeveni inquit in nocte intempesta et clamavi: in verbis tuis
speravi. Si hoc ad unumquemque fidelium referamus et ad proprietatem rei gestae,
saepe contingit ut tali noctis tempore vigilet amor dei et, magno surgente orationis
affectu, non exspectetur, sed praeveniatur quod post galli cantum consuevit esse
tempus orandi. Si autem accipiamus hoc totum saeculum noctem, utique intempesta
nocte clamamus ad deum et praevenimus maturitatem temporis, in quo nobis
redditurus est quod promisit, sicut alibi legitur: Praeveniamus faciem eius in confessione. Quamquam si velimus intellegere immaturum tempus noctis huius,
antequam venisset plenitudo temporis, id est ipsa maturitas, quando Christus
manifestaretur in carne, nec tunc ecclesia tacuit, sed praeveniens istam maturitatem
prophetando clamavit et in verbis dei speravit potentis facere quod promisit, ut in
semine Abrahae benedicerentur omnes gentes.
(5.) Ipsa et quod sequitur dicit: praevenerunt oculi mei ad matutinum,
ut meditarer eloquia tua. Ponamus enim matutinum, quando qui sedebant in
umbra mortis, lux orta est eis: nonne in sanctis, qui prius erant in terra, ad hoc
matutinum oculi ecclesiae praevenerunt, quia hoc futurum antea praeviderunt, ut
meditarentur eloquia dei quae tunc erant, et in lege ac prophetis haec futura nuntiabant?
(6.) vocem meam inquit exaudi, domine, secundum misericordiam cc 1766
tuam, et secundum iudicium tuum vivifica me. Prius enim deus secundum
misericordiam aufert a peccatoribus poenam eisque postea iustis secundum
iudicium dabit vitam, quia non frustra illi hoc ordine dicitur: Misericordiam et
iudicium cantabo tibi, domine, quamvis et ipsum tempus misericordiae non est sine
iudicio, de quo dicit apostolus: Si enim nos ipsos iudicaremus, a domino non iudicaremur; cum iudicamur autem, a domino corripimur, ne cum mundo damnemur; et eius
coapostolus: Tempus est inquit ut iudicium incipiat a domo domini. Et si initium a

4,1 praeveni inc. K
2 speravi des. K 5 accipiamus inc. K 7 promisit des. K 5,1 praevenerunt inc. K 4 praeviderunt des. K 6,1 vocem inc. K 4 vitam des. K
4,7sq. Ps. 94,2 9 antequam temporis] cf. Gal. 4,4
11sq. in2 gentes] cf. Gen. 12,3; 22,18
5,2sq. Is. 9,2 6,4sq. Ps. 100,1 6sq. 1 Cor. 11,31sq. 8sq. 1 Petr. 4,17
25 in1 om. T So1 | immaturo] et praem. H1 Mn Y P23 D So1
4,1 in1 om. N Gt T | in tempestate 3 surgendae ; urgente H1 (pc.) ma 5 noctem] nocte V2 F2 A
6 maturitatem] in praem. H1 Y So1; ad maturitatem S; in immaturitate Mn
7 praemisit F F2
8 quamquam] quam F F2 12 benedicentur X
5,1 ipsa et] ipse H1 Mn So1 | ad] *te add. S C1 P23 So1 w 3 nonne in] non enim Mn So1 | terris F
F2 5 meditaretur V2 C1 Y; meditarer F | et om. F F2 An3 H1 P23 | haec] et praem. P23
6,2 et om. | deus] iudicium S C1 3 a peccatoribus om. | iustus V2 F2 S C1 Y X 7 iudicamur]
iudicaremur N Gt | ne] ut non 2 | mundo] hoc praem. 2
2/12/15 7:24 PM
196 | S. Augustini
nobis, qualis finis erit eis qui non credunt domini evangelio? Et ultimum tempus iudicii
mi 1588 non erit sine misericordia, quia coronat te ait psalmus in miseratione et misericordia. 10
Iudicium autem sine misericordia, sed sinistris qui non fecerunt misericordiam.
(7.) adpropinquaverunt inquit persequentes me iniquitate, vel, sicut
nonnulli codices habent, inique. Tunc adpropinquant qui persequuntur, quando
usque ad carnem cruciandam vel perimendam perveniunt. Unde psalmus vicesimus
primus, ubi passio domini prophetata est, Ne discedas inquit a me, quoniam tribulatio proxima est, cum ea dicantur quae non imminente, sed iam praesente ipsa passione perpessus est. Sed proximam dixit tribulationem, quae fiebat in carne; nihil
est quippe animae propius carne quam gestat. Propinquaverunt ergo persequentes,
affligendo eorum carnem quos persequebantur. Sed attende quod sequitur: a lege
autem tua longe facti sunt. Quanto magis propinquaverunt persequendis
iustis, tanto longe facti sunt a iustitia. Sed quid nocuerunt eis, quibus persequendo
propinquaverunt, quando interior est propinquatio domini eorum, a quo nullatenus
deseruntur?
(8.) Denique sequitur: prope es tu, domine, et omnes viae tuae veritas.
Etiam in tribulationibus suis, quod eas non immerito patiuntur, tribuere veritatem
deo sanctorum est usitata confessio. Ita regina Hesther, ita sanctus Danihel, ita tres
viri in camino, ita eorum sanctitatis alii socii confitentur. Quaeri autem potest,
quomodo hic dictum sit: omnes viae tuae veritas, cum in alio psalmo legatur:
Universae viae domini misericordia et veritas. Sed erga sanctos et universae viae
domini misericordia, et universae viae domini veritas, quia et in iudicando subvenit,
cc 1767 atque ita non deest misericordia; et in miserando id exhibet quod promisit, ne
veritas desit. Erga omnes autem, et quos liberat et quos damnat, omnes viae domini
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 7,1 adpropinquaverunt inc.
K | iniquitate des. K 2 tunc inc. K 3 perveniunt des. K 8 sed inc. K 8,1 veritas des. K
10 Ps. 102,4 11 iudicium misericordia] cf. Iac. 2,13 | sinistris misericordiam] cf. Mt. 25, 41
7,4sq. Ps. 21,12 8,3 Hesther] cf. Esth. 14,6sq. | Danihel] cf. Dan. 6,22; 9,4.15 3sq. tres camino]
cf. Dan. 3,2490 6 Ps. 24,10
9 vobis S C1 X | erit om. F F2 | crediderunt H1 Mn So1 10 quia] qui C1 So1 X 11 sinistris] si nostris
; si in nostris H1 Mn; eis An3 D | quia 2
7,1 iniquitati N (pc.) An3 (pc.) P6 P23 w 1sq. sicut habent om. 2 2 inique (ita et Psalt. Ver.)]
iniqui 2 H1 Mn X 3 perimendamve C1 D So1; perimendamque H1 Mn Y P23 X ma 5 dicantur
ea tr. | imminentes V2 Y 6 tribulationem] passionem F F2; passione Mc2 7 quippe est tr. Mn X
proprius V2 N Gt C1 H1 Mn Y P23 So1 X; prius S | carni H1 Mn 8 quos] quam H1 Mn So1 | quod] quid An3
9sq. persequendo iustos Mn;
YD
9 adpropinquaverunt H1 (pc.) | persequentis Y
persequendo iustum So1 10 longe] magis praem. So1 (pc.) ma
8,1 es tu] esto 2 X 2 retribuere F F2 2sq. deo veritatem tr. T ma 4 sanctitati V2 (pc.) 2 (pc.
F) 5 quomodo] quod 2 A | legitur Mc2 T So1 6sq. et2 misericordia om. V2 An3 7 universae veritas om. F F2 | in om. S C1 9 ergo V2 N So1 | autem omnes tr.
2/12/15 7:24 PM
v. 150
10
v. 151
in psalm. CXVIII,XXIX,6 9 | 197
10 misericordia et veritas, quia ubi non miseretur, vindictae veritas exhibetur: multos
v. 152
10
15
20
quippe immeritos liberat, immeritum autem neminem damnat.

(9.) ab initio inquit cognovi de testimoniis tuis, quia in aeternum
fundasti ea. Quod Graecus ait , aliqui nostri ab initio, aliqui initio,
aliqui in initiis interpretati sunt. Sed qui pluraliter hoc dicere maluerunt, Graecam
locutionem secuti sunt. Latinae autem linguae illud potius usitatum est, ut ab initio
vel initio dicatur, quod Graece quasi pluraliter, sed adverbialiter dicitur,
quale est apud nos, cum dicimus: Alias hoc facio, pluralem numerum feminini
generis dicere videmur, sed adverbium est et significat alio tempore.
Quid est ergo: ab initio cognovi, vel potius, ut et nos adverbialiter id dicamus:
initio cognovi de testimoniis tuis, quia in aeternum fundasti ea? Testimonia
domini in aeternum ab illo dicit esse fundata et hoc se initio cognovisse testatur, nec
aliunde cognovisse quam de ipsis utique testimoniis. Quae sunt ista testimonia, nisi
quibus testatus est deus daturum se regnum suis filiis sempiternum? Et quia hoc in mi 1589
unigenito se daturum esse testatus est, de quo dictum est: et regni eius non erit finis,
ipsa testimonia dixit in aeternum esse fundata, quia id, quod per ea deus promisit,
aeternum est. Nam per se ipsa testimonia tunc non erunt necessaria, quando res ipsa
videbitur, propter quam credendam nunc testimonia requiruntur. Et ideo bene
intellegitur dictum: fundasti ea, quia in Christo vera monstrantur. Fundamentum
enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus.
Unde hoc ergo iste initio cognovit, nisi quia ecclesia loquitur, quae terris non defuit
ab initio generis humani, cuius primitiae Abel sanctus est, immolatus et ipse in
testimonium futuri sanguinis mediatoris ab impio fratre fundendi? Nam et illud ab
initio dictum est: Erunt duo in carne una. Quod magnum sacramentum apostolus
Paulus exponens: Ego inquit dico in Christo et in ecclesia.

K 10 nec inc. K 12 sempiternum des. K
9,1 ab inc. K
2 ea des.
9,13 Lc. 1,33 17sq. 1 Cor. 3,11 20sq. cf. Gen. 2,24 22 Gen. 2,24 23 Eph. 5,32
10sq. quia liberat om.
9,1 cognovi inquit tr. N Gt H1 Mn ma 2 catarchas V2 S C1 Y X; catharchas 2 H1 (pc.) Mn; catharcas
H1 P23 D So1 | aliqui initio om. V2 | initio2] initium F F2 3 aliqui in initiis om. F F2 | in om. V2 S P6 C1
D 4 visitatum N Gt 5 vel initio om. 2 S C1 | initio] in praem. T Y P23 | quod] quo V2 ; quoniam
H1 (uv.) | catarchas V2 S N (pc.) C1 X; chatharcas Mc2 Gt Mn; catharchas F2 H1; catarcas N P23; catharcas
An3 P6 Y D So1 6 apud nos est 7 et om. 2 10 dei An3 D | esse om. P6 Mn D 11 ipsis] se
12 in om. 2
14 esse om. V2 H1 | quia id] qui ait Mn Y P23
praem. H1 Mn So1 | ista] ipsa
15 per om. V2 Mc2 | tunc om. 2 16 credenda Gt Mn Y P23 17 monstratur Gt An3 (uv.) 18 Iesus
Christus 19 haec Mc2 H1 | ergo hoc tr. P6 So1 w | initio om. H1 So1 20 humani om. | in om. F
F2 23 inquit om. 2
2/12/15 7:24 PM
198 | S. Augustini
SERMO XXX
[De versu psalmi vide humilitatem meam et eripe me et cetera]
(1.) Nemo in Christi corpore constitutus a se alienam esse arbitretur hanc

vocem, quoniam re vera totum Christi in hac humilitate positum dicit, unde psalmi
cc 1768 huius incipit lectio, de qua nunc disputare suscepimus, vide humilitatem meam
et eripe me, quia legem tuam non sum oblitus. Hoc loco nullam dei legem
convenientius intellegimus, nisi qua immobiliter fixum est ut omnis qui se exaltat
humilietur, et omnis qui se humiliat exaltetur. Superbus ergo malis, ut humilietur,
innectitur; humilis a malis, ut exaltetur, eripitur.
(2.) iudica inquit iudicium meum, et redime me. Superior quodammodo
sententia repetita est. Quod enim ait: vide humilitatem meam, hoc est: iudica
iudicium meum; et quod ait: et eripe me, hoc est: et redime me. Quod vero supra
dictum est: quia legem tuam non sum oblitus, huic congruit quod infra est:
propter eloquium tuum vivifica me. Ipsum enim eloquium est lex dei, quam
non est oblitus, ut se exaltandus humiliaret. Ad ipsam vero exaltationem pertinet
quod ait: vivifica me, quia sanctorum exaltatio vita aeterna est.
(3.) longe est inquit a peccatoribus salus, quia iustificationes tuas
non exquisierunt. Quis enim te discernit, o tu qui dixisti: longe est a peccatoribus salus? Quis te discernit a peccatoribus, ut non a te longe, sed tecum sit salus?
Hoc te nempe discernit, quia id quod isti non fecerunt, ipse fecisti, hoc est dei iustificationes exquisisti. Quid autem habes quod non accepisti? Nonne tu es qui paulo
ante dicebas: clamavi in toto corde meo: exaudi me, domine; iustificationes
tuas exquiram? Ergo ab illo ad quem clamasti, ut eas exquireres, accepisti. Ipse te
igitur discernit ab eis a quibus propterea longe est salus quia iustificationes dei non
exquisierunt.

CXVIII,XXX,1,3 vide inc.
K
4 oblitus des. K
2,1 iudica inc. K
3 me2 des. K
5 propter inc. K | dei des. K
3,1 longe inc. K 5 exquisisti des. K
CXVIII,XXX,1,6 omnis exaltetur] cf. Lc. 14,11; 18,14
118,145
3,2 1 Cor. 4,7
5 1 Cor. 4,7
6sq. Ps.
CXVIII,XXX,argumentum om. 2 ma | psalmi om. | et1 me om. | et cetera om. X

1,1 Christo C1 Y | arbitretur esse tr. lo ma 2 quoniam om. H1 Mn So1 | Christi] corpus add. 2 H1
Mn Y P23 So1 X ma | psalmi] et praem. H1 Mn Y So1 3 suscipimus ; coepimus Mn Y 5 qua V2
6 humilietur1] humiliabitur Mc2
S (pc.) T D X (pc.) ma; quia 2 S C1 Mn Y P23 So1 X w; quam K
omnis om. 2 K | exaltabitur | superbis | malus Y 7 a malis] amabilis H1 Mn Y
2,1 quemadmodum F2 A 3 et2 om. Gt H1 Mn Y So1 w | et3 om. 2 K H1 Mn So1 w 7 exultatio F2 H1
Mn So1
3,2 est om. K X 3 te2 om. K w 4 nempe] namque Mc2 F2 | quia id] qui ait (ac. N) H1 Mn | fecerunt] egerunt H1 Mn P23 D So1 w ma 5 autem] enim ; enim ita H1 Mn So1 7 requiram P6 Y
P23 | inquireres (exc. F2) S C1 H1 (pc.) Y D X 8 dei] tuas
2/12/15 7:24 PM
v. 153
5
v. 154
v. 155
in psalm. CXVIII,XXX,1 7 | 199
v. 156
5
v. 157
10
v. 158
v. 159
(4.) Vidit hoc etiam ipse. Neque enim ego id viderem, nisi in ipso essem. Corpo- mi 1590
ris enim Christi verba ista sunt, cuius membra sumus. Vidit hoc, inquam, continuoque subiecit: miserationes tuae multae, domine. Etiam hoc ergo quod exquirimus iustificationes tuas, pertinet ad miserationes tuas. secundum iudicium tuum
vivifica me. Novi enim quia et iudicium tuum sine tua miseratione non erit super
me.
(5.) multi persequentes me et tribulantes me; a testimoniis tuis
non declinavi. Factum est, novimus, recolimus, agnoscimus. Purpurata est
universa terra sanguine martyrum, floret caelum coronis martyrum, ornatae sunt
ecclesiae memoriis martyrum, insignita sunt tempora natalibus martyrum, crebre- cc 1769
scunt sanitates meritis martyrum. Unde hoc, nisi quia completum est quod praedictum est de homine isto toto terrarum orbe diffuso, multi persequentes me et
tribulantes me; a testimoniis tuis non declinavi? Agnoscimus et gratias agimus
domino deo nostro. Tu namque homo, tu in alio psalmo, tu ipse dixisti: nisi quia
dominus erat in nobis, fortasse vivos absorbuissent nos. Ecce quare ab eius testimoniis non declinasti, et ad palmam supernae vocationis inter manus multorum
persequentium tribulantiumque venisti.
(6.) vidi inquit insensatos et tabescebam, vel, sicut alii codices habent:
vidi non servantes pactum; et hoc plures habent. Sed qui sunt qui pactum non
servaverunt, nisi qui declinaverunt a testimoniis dei, tribulationes multorum persequentium non ferentes? Hoc est autem pactum, ut qui vicerit coronetur. Hoc
pactum non servaverunt qui, persecutionem non tolerantes, a testimoniis dei
negando declinaverunt. Hos ergo iste vidit et tabescebat, quia diligebat. Zelus ille est
enim bonus, de amore veniens, non livore. In quo enim non servaverunt pactum,
secutus adiunxit: quia eloquia tua non custodierunt. Ea quippe in tribulationibus negaverunt.
(7.) Et commendat se iste differens ab eis ac dicit: vide quoniam mandata
tua dilexi. Non ait: Eloquia vel testimonia tua non negavi, quod martyres facere

5,3 martyrum1 des. K 7,1 vide inc. K 2 negavi des. K
4,3 miserationes inc. K
5,8sq. Ps. 123,2sq. 10 ad vocationis] cf. Phil. 3,14

4,1 videt Mc2 So1 (uv.); vide N H1 Mn; vidi (pc. N) T P23 | id om. Mc2 H1 P23 D So1 | viderem] nisi in
ipso viderem add. lo ma 2 sunt ista tr. 2 5 novi] nolui V2
5,1 persequentes] qui persecuntur K w | tribulant Mn w | tuis om. V2 C1 3sq. ornata est ecclesia F
F2 5 impletum H1 Mn P23 D So1 w 6 orbe terrarum G 7 agimus] tibi praem. Mc2 F2; tibi add.
F H1 (pc.) 8 deo om. 9 obsorbuissent Mn D So1
6,1 habent om. X 2 observantes H1 Mn P23 So1 3 observaverunt H1 Mn Y P23 | nisi om. F F2
a] ut H1 Mn 4 qui om. H1 Mn So1 5 observaverunt H1 Mn P23 So1 | tolerantis N Gt 6 hoc Mc2
H1 Mn | videt ; videbat Mc2 H1 (pc.) D 6sq. enim ille bonus est tr. 2; enim ille est bonus tr. An3
Mn D X 7 livore] de praem. 2 An3 P6 D So1 | servaverint Mn P23
7,1 commendans 2 Mn | quia 2
2/12/15 7:24 PM
200 | S. Augustini
cogebantur et non facientes intolerabilia patiebantur, sed hoc dixit, ubi fructus est
omnium passionum, quia si tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem autem non
habeam, nihil mihi prodest. Hanc iste commendans ait: vide quoniam mandata tua 5
dilexi. Deinde postulat praemium: domine, in tua misericordia vivifica me.
Isti mortificant, tu vivifica. Sed si praemium poscitur in misericordia, quod reddere
debet iustitia, quanto magis impensa est misericordia, ut obtineretur, cui praemium
deberetur, ipsa victoria?
(8.) principium inquit verborum tuorum veritas, et in aeternum v. 160
omnia iudicia iustitiae tuae. A veritate, inquit, tua verba procedunt et ideo
veracia sunt et neminem fallunt, quibus praenuntiatur vita iusto, poena impio. Haec
sunt quippe in aeternum iudicia iustitiae dei.
mi 1591
cc 1770
SERMO XXXI
[De versu psalmi principes persecuti sunt me gratis]
(1.) Quas persecutiones a regibus terrae corpus Christi, hoc est ecclesia
sancta, pertulerit, novimus. Agnoscamus ergo etiam hic eius verba dicentis: prin- v. 161
cipes persecuti sunt me gratis, et a verbis tuis formidavit cor meum.
Quid enim Christiani laeserant regna terrena, quamvis eis regnum caelorum promiserit rex eorum? Quid, inquam, laeserant regna terrena? Numquid eorum rex 5
milites suos prohibuit impendere et exhibere quae debentur regibus terrae? Nonne
de hoc sibi calumniam molientibus Iudaeis ait: Reddite Caesari quae Caesaris sunt,
et deo quae dei sunt? Nonne tributum de ore piscis etiam ipse persolvit? Nonne
praecursor eius, militibus regni huius quid facere deberent pro aeterna salute quaerentibus, non ait: Cingulum solvite, arma proicite, regem vestrum deserite, ut 10
possitis domino militare, sed ait: Neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis;
sufficiat vobis stipendium vestrum? Nonne unus militum eius et dilectissimus comes
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3 sed inc. K 4 passionum des. K 5 vide inc. K 6 dilexi des. K | domine inc. K 7 vivifica des. K 8,1 principium
inc. K 3 impio des. K
CXVIII,XXXI,1,2sq. principes inc. K 3 meum des. K
7,4sq. 1 Cor. 13,3
CXVIII,XXXI,1,7sq. Mt. 22,21 8 tributum persolvit] cf. Mt. 17,26 11sq. Lc. 3,14
4 meum] ita add. So1 X 5 quoniam] quia 2 6 postulavit lo ma 7 quod om. S C1 8 iustitiam So1; iudicia V2 (pc.) F F2 | misericordia om. 2 9 debetur H1 Y P23 D So1
8,1 et C1 Y X Psalt. Ver. Psalt. Ga. Prosp ma; om. cett. 2 omnia om. K | tua inquit tr. K 3 praenuntiatae sunt Mc2 F2 4 quippe sunt tr. 2 | dei om. (exc. F)
CXVIII,XXXI,argumentum om. 2 ma | gratis] et cetera add. Gt An3
1,1 sancta ecclesia tr. lo ma 2 novissimus N Gt Y | hic etiam tr. lo ma 3 formidabit S C1 4 eis
om. F F2 | regnum] regna S Mn D | promiserat Mc2 Mn 5 rex2 om. F2 6 et om. So1 9 pro]
per N Gt
2/12/15 7:24 PM
in psalm. CXVIII,XXX,7 CXVIII,XXXI,3 | 201
15
20
25
v. 162
v. 163
5
eius, commilitonibus suis et quodammodo Christi provincialibus dixit: Omnis anima

potestatibus sublimioribus subdita sit? Et paulo post ait: Reddite omnibus debita: cui
tributum, tributum; cui vectigal, vectigal; cui timorem, timorem; cui honorem,
honorem. Nemini quicquam debeatis, nisi ut invicem diligatis. Nonne praecepit ut pro
ipsis etiam regibus oraret ecclesia? Quid ergo eos Christiani offenderunt? Quod
debitum non reddiderunt? In quo Christiani non sunt terrenis regibus obsecuti? Ergo
terreni reges Christianos gratis sunt persecuti.
Sed quod subiecit attende: et a verbis tuis formidavit cor meum. Habuerunt
quidem et illi verba minacia: expello, proscribo, occido, ungulis torqueo, ignibus
torreo, bestiis subrigo, membra dilanio, sed tua me potius verba terruerunt: Nolite
timere eos qui corpus occidunt et postea non habent quod faciant; sed eum timete qui
habet potestatem et corpus et animam perdere in gehennam. Ab his verbis tuis
formidavit cor meum et contempsi hominem persecutorem meum et vici diabolum
seductorem meum.
(2.) Denique sequitur: exsultabo ego super eloquia tua, sicut qui
invenit spolia multa. Per ea verba vicit, a quibus formidavit. Victis enim spolia
detrahuntur, sicut victus et exspoliatus est ille de quo dicitur in evangelio: Nemo
intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem. Sed spolia cc 1771
multa inventa sunt, quando patientiam mirati martyrum etiam qui persecuti sunt
crediderunt; et qui regem nostrum detrimento militum eius sunt damnificare moliti,
ab illo sunt insuper adquisiti. Quisquis ergo a verbis dei, ne in certamine vincatur,
formidat, super eadem verba victor exsultat.
(3.) Nam ne putaremus ex illa formidine odium verborum dei potuisse subrepere, quamvis iam dixerit: exsultavi super eloquia tua, quod utique non mi 1592
diceret, si odisset ea, tamen adhuc addit et dicit: iniustitiam odio habui et
abominatus sum, legem autem tuam dilexi. Nempe a verbis eius illa formido
non fecit eorundem verborum odium, sed integram caritatem. Neque enim lex dei

2,1 exsultabo inc. K
2 multa des. K 4 spolia inc. K 6 crediderunt des. K 3,3 iniustitiam inc. K 4 dilexi des. K
13sq. Rom. 13,1 14 16 Rom. 13,7sq. 16sq. praecepit ecclesia] cf. 1 Tim. 2,2 22 24 Mt. 10,28;
Lc. 12,4 2,3sq. Mt. 12,29
14 omnibus] hominibus T H1 Mn So1 16 praecipit Y P23 17 etiam om. | oret T H1 Mn So1 | quid]
quod Mc2 F2 | eos om. | offendunt 19 grati N Gt H1 P23 | persecuti sunt tr. D ma 20 formidabit
F2 S C1 21 minantia 2 T H1 P23 D | unguibus H1 Mn P23 D So1 X 22 terreo Y P23 So1 | subigo
noli N Gt 23 et om. H1 (ac.) Mn P23 D So1 | quod] quid 2 An3 H1 Mn Y P23 D So1 ma 24 et1 om.
25 formidabit S C1 H1 | contempsit V2 S | vicit V2 2,1 denique om. 2; deinde P23 D 2 formidabit S So1 3 sicut om. C1 X | et om. X | spoliatus H1 Mn P23 D So1 ma | est om. D 4 ut] et
eius om. Mn So1 | diripiat Y P23 D ma 6 detrimentum V2 F2 7 certamina 2
3,1sq. subrepere S C1 D X ma; subripere cett. 2 quamvis] quam P23; quamquam T D | dixit Mn
So1 3 si] nisi H1 Mn | odiret H1 Mn So1 | addidit F2 C1 H1 So1 X ma 5 fecit] deficit H1; defecit Mn
So1 | integram] tenuit add. C1 (pc.) H1 Mn P23 So1 X ma | enim om. 2
2/12/15 7:24 PM
202 | S. Augustini
non sunt verba et eloquia dei. Absit ergo ut timore pereat amor, ubi castus est timor.
Sic patres a filiis piis et timentur et amantur; sic pudica coniux virum et timet, ne ab
illo deseratur, et amat, ut fruatur. Si ergo pater homo, et coniux homo, et timeri et
amari debet, multo magis pater noster qui est in caelis, et ille sponsus, non carne
prae filiis hominum, sed virtute formosus. A quibus enim diligitur lex dei, nisi a
quibus diligitur deus? Et quid habet bonis filiis triste lex patris? An, quoniam quem
diligit corripit, flagellat omnem filium quem recipit? At qui haec iudicia respuit,
promissa non recipit. Paterna ergo iudicia laudentur et in flagello, si promissa diligantur in praemio.
(4.) Ita plane facit iste qui dicit: septies in die laudavi te super iudicia
iustitiae tuae. septies in die, quod ait, significat semper. Solet esse quippe iste
numerus universitatis indicium; propter quod sex diebus divinae operationis
septimus adiectus est quietis; et per septem dies currentes et recurrentes tempora
universa volvuntur.
Nec ob aliud dictum est: Septies cadet iustus et resurget, id est non perit iustus
modis omnibus humiliatus, sed non praevaricatus, alioquin non erit iustus. Nam pro
omni genere tribulationis, qua in conspectu hominum deicitur, positum est Septies
cadit; et pro eo quod ex ipsis omnibus tribulationibus proficit, positum est: resurgit.
Satis illustrat in eo libro consequens sententia praecedentem; ibi enim sequitur:
Impii autem infirmabuntur in malis. Hoc est itaque iusto septies cadere et resurgere in
omnibus malis non infirmari. Merito igitur septies in die laudabit ecclesia deum
super iudicia iustitiae ipsius, quia, cum tempus esset ut iudicium inciperet a domo
cc 1772 domini, in omnibus tribulationibus suis non infirmata, sed coronis martyrum
gloriata est.
(5.) pax multa inquit diligentibus legem tuam, et non est eis scandalum. Utrum ipsa lex diligentibus se scandalum non est, an diligentibus eam nullum

10 a1 inc. K
11 deus
des. K 4,1 septies inc. K 5 volvuntur des. K 12 igitur inc. K | deum des. K 5,1 pax inc. K
1sq. scandalum des. K
3,6 castus timor] cf. Ps. 18,10 9 pater caelis] cf. Mt. 6,9 10 prae formosus] cf. Ps. 44,3
11sq. Hebr. 12,6 4,3sq. sex quietis] cf. Gen. 2,2 6 Prov. 24,16 11 Prov. 24,16 13sq. cum
domini] cf. 1 Petr. 4,17
7 et1 om. 2 8 deseratur] auferatur C1 X | si] sic N An3 H1 Mn Y So1 | pater] et praem. T ma 9 in
caelis est tr. 2 H1 ma 11 boni filii Mc2 F2 12 flagellat] et praem. H1 Mn Y P23 D So1 ma | at respuit om. 13sq. diliguntur P6 D X w 14 praemium N Gt H1 Mn Y
4,1 plane] tamen H1 Mn So1; enim D w 4 abiectus H1 Mn Y | per om. H1 Mn So1 | currentes] con6 nec] ne V2 F A | cadit 2 C1 Mn X | resurget] resurgit F P6 Mn So1; lnp. N
currentes H1 Mn So1 w
9 cadet | resurget G (pc. Gt) C1 Y D X ma 11 impii autem om. 12 malum 2 | laudavit Y P23
D w; laudabat 2 | dominum 2 14 suis om. 15 glorificata V2 Mc2 S P6 C1 Y X w ma | est om. Mn
So1
5,1 eis] illis An3 Y P23 D w 2 se om. H1 Mn Y So1
2/12/15 7:24 PM
10
v. 164
10
15
v. 165
in psalm. CXVIII,XXXI,3 7 | 203
10
v. 166
v. 167
5
v. 168
est undecumque scandalum? Sed utrumque recte intellegitur. Qui enim diligit dei
legem, etiam quod in ea non intellegit honorat, et quod ei sonare videtur absurde, se
potius non intellegere, et aliquid magnum latere ibi iudicat; ideo lex dei non est ei
scandalum. Ut autem nullum scandalum omnino patiatur, non sic homines sanctae
cuiusque professionis attendat, ut fides eius ex eorum moribus pendeat, ne aliquibus cadentibus, quos pro magno habebat, ipse scandalo pereat, sed ipsam legem
dei diligat, et erit ei pax multa nullumque scandalum. Securus enim diligit eam, in
qua, etiamsi multi peccant, peccare ipse non novit.
(6.) exspectabam inquit salutare tuum, domine, et mandata tua mi 1593
dilexi. Quid enim iustis profuisset antiquis dei dilexisse mandata, nisi eos Christus,
qui est dei salutare, liberasset, cuius etiam spiritu impertito mandata dei diligere
potuerunt? Si ergo exspectabant salutare dei, qui mandata eius dilexerunt, quanto
magis necessarius erat Iesus, hoc est salutare dei, salvis faciendis eis qui mandata
eius non dilexerunt? Potest ista etiam sanctis istorum temporum, ex quo, gratia
revelata, evangelium praedicatur, congruere prophetia: exspectant enim Christum
qui mandata dei diligunt, ut, cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et nos appareamus cum illo in gloria.
(7.) custodivit inquit anima mea testimonia tua, et dilexi ea valde,
vel, sicut nonnulli codices habent, dilexit, ut subaudiatur anima mea. Custodiuntur testimonia dei, dum non negantur. Hoc est martyrum officium, quia testimonia
Graece martyria nuncupantur. Sed quia pro testimoniis dei etiam flammis concremari sine caritate nihil prodest, ideo addidit: et dilexi ea valde. Supra autem
dixerat: mandata tua dilexi; deinde sequenti versu: testimonia et custodivi et
dilexi; postea: et mandata et testimonia custodivi. Ait enim: custodivi mandata
tua et testimonia tua. Qui enim diligit, ipse veraciter libenterque custodit.
Plerumque autem, dum mandata dei custodiuntur, fiunt inimici contra quorum

6,1 exspectabam inc. K
2 dilexi des. K
4 si inc. K
6 dilexerunt des. K
7,1 custodivit inc. K | valde des. K
2sq. custodiuntur inc. K 3 negantur des. K 4 sed inc. K 5 valde des. K
6,8sq. cum gloria] cf. Col. 3,4 7,4sq. flammis prodest] cf. 1 Cor. 13,3
3sq. legem dei tr. Gt 4 non om. 4sq. potius se tr. H1 Mn Y P23 D So1 5 est om. F F2 | eis 2
K N Gt H1 Mn Y P23 6 omnino] omni Y P23 7 attendam Mn Y 8 scandalum 2 A 8sq. dei
legem tr. F2 P6 ma 9 diligit 10 multiplicant H1 Mn D So1 | ipsa V2 S C1 X ma
6,2 profuisset] si add. N Gt Y 4 dilexerant T Y 5 erat] dilexisse mandata nisi eos christus qui
est (cf. supra l. 2) add. C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X | Iesus om. H1 So1 7 congrue Mc2 An3 | exspectabant V2 Mn So1 8 Christus om. 2 | vestra N Gt H1 Mn Y So1 8sq. cum illo appareamus tr. C1 X
7,1 dilexit Mc2 N Gt 3 martyrium N Gt 4 pro testimoniis] propter testimonia 2; testimonia
5 dilexit F T Y P23 | autem] iam 2 S H1 (pc.) 6 sequenti] sequitur | testimonia] tua add. P23 ma
7 mandata1] tua add. S C1 X ma | testimonia] tua add. 2 P6 ma 7sq. ait tua2 om. 2 8 tua2
om. H1 Mn | ipsa S C1 X ma 9 autem] enim P6 Y X
2/12/15 7:24 PM
204 | S. Augustini
voluntatem custodiuntur; tunc vero fortiter et testimonia custodienda sunt, ne

persequentibus inimicis negentur.
(8.) Cum ergo se iste utrumque fecisse dixisset, deo tribuit unde fecit, adcc 1773
iungendo atque dicendo: quia omnes viae meae in conspectu tuo, domine.
Ideo, inquit, custodivi mandata tua et testimonia tua, quia omnes viae meae in
conspectu tuo, tamquam diceret: si avertisses a me faciem tuam, fierem conturbatus, nec tua mandata et testimonia custodirem. Custodivi ergo, quia omnes viae
meae in conspectu tuo. Propitio quippe et adiuvante conspectu voluit intellegi
deum videre vias suas, sicut oravit qui dixit: ne avertas faciem tuam a me. Nam
utique facies domini est et super facientes mala, sed ut perdat de terra memoriam
eorum. Non sic profecto iste dixit vias suas ab illo videri, sed sicut novit dominus vias
iustorum, et sicut ait Moysi: Scio te prae omnibus. Nam si hoc eum non adiuvaret
gradientem, quod eius viae sunt in conspectu dei, non diceret ideo se custodisse
mandata et testimonia eius, quia omnes viae suae in conspectu sunt domini. Novit
enim audire: Servite domino in timore et exsultate ei cum tremore; adprehendite
disciplinam, nequando irascatur dominus, et pereatis de via iusta, quia, nisi in conspectu domini esset, via iusta non esset.
Nam hunc timorem et tremorem apostolus etiam Paulus imponit eis quibus dicit:
Cum timore et tremore vestram ipsorum salutem operamini; et cur hoc dixerit
mi 1594 aperiens, Deus est enim inquit qui operatur in vobis et velle et operari pro bona voluntate. Ad hoc sunt ergo in conspectu domini viae iustorum, ut dirigat gressus eorum,
quoniam ipsae sunt viae de quibus scriptum est in proverbiis: Vias autem, quae a
dextris sunt, novit dominus; perversae autem sunt quae a sinistris sunt, inquit, ut
intellegeremus quod eas non noverit dominus, propter quod perversis dicturus est:
Non novi vos. Porro ut ostenderet, quo fructu vias quae a dextris sunt, id est
iustorum, noverit dominus, continuo subiecit: Ipse enim rectos faciet cursus tuos, et

des. K 15 esset2 des. 2 19 ad inc. 2 K | eorum des. K
8,2 quia inc. K
4 tuo
8,4sq. si conturbatus] cf. Ps. 29,8 7 Ps. 26,9 8sq. Ps. 33,17 9sq. Ps. 1,6 10 Ex. 33,17
13sq. Ps. 2,11sq. 17 Phil. 2,12 18sq. Phil. 2,13 20sq. Prov. 4,27 23 Mt. 7,23 24sq. Prov. 4,27
10 tum V2 Mc2 S C1 D X 11 negantur S
8,1 iste utrumque fecisse se tr. F F2 | dixerit 2 2 atque dicendo om. S C1 3 ideo] id est Mn Y | et
testimonia tua om. S C1 X 8 et om. N Gt T | sed om. 2 | memoria F2 S 10 scio te] scitote N Gt Y
11 domini An3 D | ideo om.
12 suae] eius Mc2 Mn | sunt in conspectu tr. Mn ma
So1
13 enim] ergo H1 Mn Y So1 13sq. et iusta] et cetera usque ne pereatis de via iusta 2 13 ei
om. S N Gt C1 Y P23 14 de] a H1 Mn P23 So1 15 dei S C1 X 17 et2 om. H1 Mn So1 | dixit V2 S C1
X 18 operare H1 So1 20 viae] domini add. H1 Mn Y So1 | vias] viae 2 H1 (pc.) 20sq. ad
dextris S Y
21 autem inquit] autem sunt (sunt autem tr. X, 1010pc.) inquit quae a sinistris
V2 (post sinistris add. sunt pc.) S N (pc.) C1 X ma; autem sunt quae a sinistris sunt 2 autem sunt quae
23 ad
a (ad N Gt) sinistris sunt inquit H1 D So1; autem inquit sunt quae a sinistris sunt tr. Mn
dextris Y | est] vias add. S C1 X 24 cursus] gressus C1 X ma
2/12/15 7:24 PM
10
10
15
20
in psalm. CXVIII,XXXI,7 CXVIII,XXXII,3 | 205
25 itinera tua in pace producet. Ecce quare ait etiam iste: custodivi mandata tua et
testimonia tua, et velut quaereremus hoc unde potuerit, quia omnes inquit viae
meae in conspectu tuo, domine.
SERMO XXXII
[De versu psalmi adpropinquet oratio mea in conspectu tuo, domine, et cetera]
(1.) Vocem nunc orantis audiamus, quoniam quis oret novimus, et nos ipsi, si
v. 169 reprobi non sumus, in membris huius orantis agnoscimus. adpropinquet oratio
v. 170
v. 171
mea in conspectu tuo, domine, id est oratio mea quae fit in conspectu tuo, cc 1774
adpropinquet tibi. Prope est enim dominus his qui obtriverunt cor.
secundum eloquium tuum da mihi intellectum. Promissum petit. Nam
hoc ait: secundum eloquium tuum, tamquam diceret secundum promissum tuum.
Promisit enim hoc dominus, ubi ait: Intellectum dabo tibi.
(2.) intret postulatio mea in conspectu tuo, domine; secundum
eloquium tuum eripe me. Repetivit quodammodo quod petivit. Nam quod prius
dixerat: adpropinquet oratio mea in conspectu tuo, domine, huic simile est
quod ait posterius: intret postulatio mea in conspectu tuo, domine; et quod
prius: secundum eloquium tuum da mihi intellectum, huic congruit quod
posterius: secundum eloquium tuum eripe me. Accipiendo quippe intellectum
eripitur, qui per seipsum non intellegendo decipitur.
(3.) eructabunt inquit labia mea hymnum, cum docueris me iustificationes tuas. Novimus quemadmodum doceat deus eos qui sunt docibiles dei.
Omnis enim qui audivit a patre et didicit, venit ad eum qui iustificat impium, ut non
solum memoria retinendo, verum etiam faciendo custodiat iustificationes dei. Sic
enim qui gloriatur, non in seipso, sed in domino gloriatur, hymnusque eructatur.

CXVIII,XXXII,1,1 vocem
inc. K | audiamus des. K 2 adpropinquet inc. K 5 petit des. K 7 promisit inc. K 2,2 petivit
des. K 6 accipiendo inc. K 7 decipitur des. K 3,3 ut inc. K 4 dei des. K
CXVIII,XXXII,1,4 Ps. 33,19 7 Ps. 31,8 3,2sq. docibiles ad] cf. Io. 6,45 3 qui2 impium] Rom.
4,5 5 qui gloriatur2] cf. 1 Cor. 1,31
26 inquit omnes tr. 27 domine om. P6 Y
CXVIII,XXXII,argumentum om. Mc2 F2 ma | de psalmi om. Mn | psalmi om. F G | tuo cetera]
usque erravi sicut ovis V2 | domine cetera om. H1 Mn Y P23 So1
1,1 quisquis | novimus] forte praem. C1 (pc.) H1 Mn Y P23 X | ipsos H1 Mn Y D So1 X 4 enim om.
2 7 hoc enim tr. | tibi dabo tr. An3 P6
2,2 repetivit (ita et Prosp)] repetit H1 Mn Y P23 D So1 ma
3 huic] hoc 2
4 quod2] quos N Y
5 tuum] tu add. N Gt 6 accipiendum 7 quia C1 So1 (uv.) X
3,2 eos deus tr. lo ma | dociles V2 | dei] deo H1 Mn Y P23 D ma 3 omnes 4 verum] verbum
K | sic] si T Y 5 gloriatur1] glorietur An3 Mn | eructatur lo ma; ructatur codd.
2/12/15 7:24 PM
206 | S. Augustini
(4.) Sed iam quia didicit et laudavit doctorem deum, deinde vult docere. pronuntiabit inquit lingua mea eloquia tua, quia omnia mandata tua iustitia. Cum haec se pronuntiaturum dicit, utique minister fit verbi. Quamvis enim deus
doceat intrinsecus, tamen fides ex auditu est, et quomodo audiunt sine praedicante?
Neque enim quia deus dat incrementum, ideo non est plantandum et rigandum.
mi 1595
(5.) Scit autem quae pericula secutura sint a contradicentibus et persequentibus, cum fuerit pronuntiator eloquiorum dei, propter quod adiungit: fiat manus
tua, ut salvum me faciat, quia mandata tua elegi. Ut non timerem, nec
solum cor meum teneret, sed lingua etiam pronuntiaret eloquia tua, mandata tua
elegi timoremque amore compressi. Fiat ergo manus tua, ut salvum me de manu
facias aliena. Sic autem salvos deus martyres fecit, cum eos in anima non permisit
occidi, nam secundum carnem vana salus hominis.
cc 1775
Potest et sic accipi manus tua, ut manus dei Christus intellegatur, iuxta illud
Isaiae: Et brachium domini cui revelatum est? Non enim erat factus unigenitus, cum
per eum facta sint omnia, sed factus est ex semine David, ut esset Iesus, id est
salvator, qui iam erat creator. Sed cum familiare sit scripturae fiat manus tua, et
Facta est manus domini, nescio utrum possit hic sensus in eis locis omnibus obtineri.
Sane ubi audivimus quod sequitur: concupivi salutare tuum, domine, etiam
nolentibus omnibus inimicis salutare dei nobis Christus occurrat; ipsum se concupisse iusti antiqui veracissime confitentur, ipsum concupivit ecclesia venturum de
visceribus matris, ipsum concupiscit ecclesia venturum a dextera patris. Subiungitur
autem huic sententiae: et lex tua meditatio mea est, quia lex perhibet testimonium Christo.
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 4,1sq. pronuntiabit inc. K
3 fit des. K 5,2 fiat inc. K 6 aliena des. K 13 concupivi inc. K 16 patris des. K 17 et
inc. K 18 Christo des. K
4,4 fides ex auditu] Rom. 10,17 | quomodo praedicante] Rom. 10,14 5 deus rigandum] cf. 1 Cor.
3,7 5,7 Ps. 59,13 9 Is. 53,1 10 per omnia] cf. Io. 1,3 | factus Iesus] cf. Rom. 1,3 10sq. Iesus
salvator] cf. Mt. 1,21 12 Ez. 1,3 et alibi
4,1 dicit 2 | laudabit V2 Mc2 A So1 | dicere 1sq. pronuntiavit N Gt Y P23 So1 2 tua2 om.
2sq. iustitia] iudicia Y D X; lnp. C1 3 verbi] sic enim dei hymnus ructatur add. K 4 audient 2
An3 H1 D w | sine] nisi Y
5 et rigandum] neque gaudendum H1 Mn Y So1; neque rigandum
An3 (pc.) Y (pc.) D; irrigandum F F2
5,2 praenuntiator F F2 | *adiunxit Mn Y D So1 w ma 3 ut salvum me faciat (ita et Prosp)] salvum
me facere (salvum facere me tr. Psalt. Ver.) T H1 Mn D So1 | quia] quoniam X w 4 solum] ne add.
| teneret] timeret Y X; non timeret P23 5 ergo om. 2 6 faciat F F2 | aliena facias tr. D So1 | sic]
si V2 Y | deus salvos tr. Y P23 D X w ma | cum om. H1 Mn So1 8 manus1] fiat praem. S C1 H1 (pc.)
10 sint] sunt Mc2 F2 N Gt P6 H1 Mn; lnp. F So1
11 qui] quia S C1 X
9 erat enim tr. V2 F F2 S C1
12 dei F F2 | utrum possit nescio tr.
13 ubi om. F F2 | audiamus C1 Y X; audimus S P23 D ma
14 nobis dei tr. K | se] si K 16 concupiscit] concupivit P6 X | ad dexteram 2 H1 17 est Y D
X (pc.) Psalt. Ver. Prosp ma; om. cett. Psalt. Ga. Cass 18 Christo] de praem. 2
2/12/15 7:24 PM
v. 172
5
v. 173
10
v. 174
15
in psalm. CXVIII,XXXII,4 8 | 207
v. 175
5
v. 176
10
(6.) Sed in hac fide, cum corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem,
fremant gentes, populi meditentur inania, occidatur certe caro, dum praedicat te:
vivet anima mea et laudabit te, et iudicia tua adiuvabunt me. iudicia
quippe illa sunt, quae tempus erat ut inciperent a domo domini. Sed adiuvabunt me
inquit. Et quis non videat quantum adiuverit ecclesiam sanguis ecclesiae, quanta ex
illa semente seges toto orbe surrexerit?
(7.) Novissime prorsus aperit se et quae persona per totum psalmum loquebatur, ostendit: erravi inquit sicut ovis perdita; quaere servum tuum, quia
mandata tua non sum oblitus. Nonnulli codices non habent quaere, sed
vivifica. Una quippe syllaba interest qua inter se in Graeco distant et
; unde et ipsi codices Graeci variant. Sed quodlibet horum sit, ovis perdita
quaeratur, ovis perdita vivificetur, propter quam pastor eius nonaginta novem
dimisit in montibus et eam quaerens Iudaicis laceratus est vepribus. Sed adhuc
quaeritur; adhuc quaeratur: ex parte inventa adhuc quaeratur. Ex ea namque parte,
qua dicit iste: mandata tua non sum oblitus, inventa est; sed per eos qui mandata
dei eligunt, colligunt, diligunt, adhuc quaeritur et, per sui pastoris sanguinem
fusum atque dispersum, in omnibus gentibus invenitur.
(8.) Ut potui, quantum a domino adiutus sum, psalmum istum magnum pertractavi et exposui. Quod profecto melius sapientiores doctioresque fecerunt, sive mi 1596
facturi sunt; nec ideo tamen ei nostrum deesse debuit ministerium, maxime id de me cc 1776
flagitantibus fratribus, quibus sum debitor huius officii.
Quod autem de alphabeto Hebraeo, ubi octoni versus singulis subiacent litteris
atque ita psalmus totus contexitur, nihil dixi, non sit mirum, quoniam nihil quod ad
istum proprie pertineret inveni: non enim solus habet has litteras. Illud sane sciant
qui hoc in Graeca et Latina scriptura, quia non illic servatum est, invenire non
( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G)) S (N Gt An3) (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 6,3 vivet inc. K | me des. K
5 et inc. K | ecclesiae des. K 7,2 erravi inc. K 3 oblitus des. K 5 ovis inc. K 7 vepribus des.
K 7 8,13 sed praeponunt] locus retractatus in K
6,1 Rom. 10,10 2 fremant inania] cf. Ps. 2,1
quaerens] cf. Mt. 18,12; Lc. 15,4
4 ut domini] cf. 1 Petr. 4,17
7,5 7 ovis
6,1 ore] autem add. F F2 G (pc.) So1 X w ma | ad salutem om. 2 dum] cum F F2 3 vivit An3 H1 Mn
Y P23 4 sunt illa tr. 2 D | quae] quia Mc2 P23 | ut] iudicium add. 2 | inciperet 2 H1 Mn Y So1 | dei
2 H1 (pc.) 6 surrexit V2
7,1 prorsus] et add. 2 | aperit] apparet H1 Mn; aperiens N X | se om. T D w | se et] sed Gt C1 H1 Mn Y; om.
An3 4 vivifica] me add. | qua] quia Mc2 H1 | in om. Mc2 T H1 Mn Y | distans H1 (ac. uv.) Mn Y;
distat S Y (pc.) | zeson C1 H1 Mn Y P23 D So1 X; zison H1 (pc.)
5 zeteson S C1 H1 Mn Y P23 D So1
6 nonaginta novem] XCVIIII K Mn 7 demisit N | est laceratus tr. 2 8 ex2] et V2 9 qua] quae
H1 Y
8,1sq. perpetravi 2 2 doctoresque N C1 Mn 3 ei] et F F2 An3 3sq. idem et flagitantius Gt Y;
idem efflagitantibus An3 5 octo 7 istum] istam F F2 | propriae A S N Gt C1 H1 Mn 8 in hoc
tr. F F2 | quia] quod ; quoniam lo ma
2/12/15 7:24 PM
208 | S. Augustini
possunt, omnes octo versus in Hebraeis codicibus ab ea, quae illis praeponitur,
littera incipere, sicut nobis ab eis, qui illas noverunt litteras, indicatum est. Quod 10
multo diligentius factum est quam nostri, vel Latine vel Punice, quos abecedarios
vocant psalmos facere consuerunt: non enim omnes versus donec claudatur periodus, sed solos primos ab eadem littera incipiunt quam praeponunt.
8,10 qui litteras] cf. Hier. tract. in psalm. I 119,216 (CCSL 78, p. 246)
9 octonos Mc2 H1 (pc.) ma; octoni F F2 C1 | Hebraicis C1 Y P23 D So1 X ma | codicibus] add. noverimus
2 | proponitur N Gt H1 Y 10 iudicatum 11 multum | abacedaritis H1 Mn 12 consueverunt So1 ma 13 solus S N H1 Mn Y
2/12/15 7:24 PM
2/12/15 7:24 PM
2/12/15 7:24 PM

095-2 Augustinus Enarrationes in Psalmos 110-118 PDF

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

095-2 Augustinus Enarrationes in Psalmos 110-118 PDF

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Augustinus

Enarrationes in Psalmos 110118

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL

International Advisory Board:

Hoc volumine continentur

In Psalmum CXVIII, Sermo XV | 127

lutha quae nitorem tantummodo elocutionis obscurant.10 Itaque Maurini editores

Gent, Universiteitsbibl. 96 (457), saec. X (in psalm. 101118), strictius cum N

Mnchen, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, ex monasterio Sancti Emmerami

Namur, Muse Archol. 1, saec. IX in., testis potissimus est hyparchetypi .

3 De codicum cognatione eorumque stemmate

Traditio ergo Enarrationum 110118 bifida exstat, eo quod ex archetypo duo

3.3 Errores hyparchetypi (= + )

3.5 Errores coniunctivi

3.6 Errores vel falsae37 lectiones hyparchetypi

3.7 Errores coniunctivi

4 De huius editionis ratione

Dum hoc quinto volumine editio Augustini Enarrationum in Psalmos quinquagenos

Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in.

Editio theologorum Lovaniensium, Antverpiae 1577

Abbreviationes et signa in apparatu adhibita:

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 So1 X w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 D So1 X w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C Y P23 D So1 X w Prosp

7,3 quibus des. C

Non separet a Christo tribulatio, angustia, fames, nuditas, gladius. fidelia

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) Y P23 D So1 X w

CXI,1,1 credo inc. C1 Kr Br1

9,12sq. Ps. 26,4 13sq. beati eum] cf. Ps. 83,5

in psalm. CX,9 CXI,2 | 19

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w

2,1 beatus inc.

3,1 semen2 inc.

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

CXII,1,1 in inc. Flor

CXII,1,1sq. Mt. 19,14; Mc. 10,14; Lc. 18,16

diutissime et latissime diffamari, cito ipsi in angustias transituri. Deum decet,

solis ortu usque ad occasum laudate nomen domini.

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

6,4 caelos inc. Flor

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

(1.) Legimus quidem notissimumque retinemus, dilectissimi fratres, quod

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

in psalm. CXII,8 CXIII,I,2 | 31

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

figurae nostrae factae sunt.

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

(V2 (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

5,1 quid inc. 2

Iudaeus est et circumcisione cordis. Interrogate ergo corda vestra. Si ea circumcidit

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w

6sq. cordibus mundissimis] cf. Mt. 5,8

in psalm. CXIII,I,14 CXIII,II,2 | 39

( (V2 2 (Mc2 F F2)) (A G H1)) (K S) (N Gt An3) (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w