.

''iJ5s'\\>/iR

;>

>-'*'?/-./.''.'

V; *

4;'^|-a:#&^^^^
-

'm%^W:i.'t^''^^^i
'

*: V C,'f /7r'i,^i:/L'/*

';

t >-'''^.

..

^^

^-'^;.-t.^y;& -'^
.

'-.^v
'

-'''

'^'''' ~V'.*' '''.' /^i <'*'''-..|Li' ':;- Al

T
:*

i;.^!W:-vv-'^-^;^''}^^^''.%

'^^mf^

'A>fiS\

,!':

V-'^''^

DE TERENTIO
ET DONATO.
DISSERTATIO INAUQURALIS
QUAM
flD

SUMMOS

IN

PHILOSOPHIA HONORES AB

AMPLISSIMO PHILOSOPHORUM ORDINE ROSTOCHIENSI

RITE

IMPETRANDOS SCRIPSIT

ERDMANNUS STRUCK
MEGALOPOLITANUS.

LIPSIAE TYPIS ROBERTI NOSKE BORNENSIS

MCMX.

Ad ordinem philosophorum de comprohanda hac

rettulit:

dissertatione

J.

Gejfcken, P. P. O.
est die

Examen rigorosum habitum

XXX

mens.

lulii

MCMIX.

JOHANNI GEFFCKEN
SACRUM.

Gonspectus.
aput
I.

De De

vario genere scholiorum in Donati

interprete

commento

....

pag.
1

Caput n.

ad principia scaenarum

Apollodorearum
7
11

loquente A. qui sapit artem rhetoricam B. qui Buanthii vestigia premit

aput m.

Quo modo scholia aesthetica A. more Graeco ad principia maxime scaenarum

sint

adscripta

14

B. in

commento fabularum de Menandro tantum ductarum

1. 2. 3. 4.

legantur tractantia

artem
artem
locos

olxovo/xias
^^oTioiiag

19

res Graecas

quosdam auctorum Graecorum

...

23 26 28

Caput

rV.

Aesthetica
exhibita

quaedam

scholia etiam ab interprete rhetorico

29

Caput V.

Quid intersit inter scholiastam Menandrearum et Apollodorearum fabularum, cum adhibentur voces technicae
1.

'analogia'

2. 3.
4.

'amphibolia'
'ethopoeia' 'astismos'

32 32
33 34

Caput aput

VI.

Scholiastam aestheticum esse scholiastam Graecum Menan-

dreum
VII.

37

Quaestio Donatiana coniuncta

et Menandreis,

cum
:

quaestionibus Terentianis

quae amplectuntur A. Andriae fabulam

B.
C.

38 53 63

Adelphon fabulam Eunuchi fabulam

unc quoque assentimur Lessingio sagacissimo Terenti fabularum existimatori qui in Dramaturgiae act, Hainburg. (cap. 72) scribit: Die alten Orammatiker waren nicht das, was
JaI
,

wir

jetzt hei

dem Namen denken.

Es waren Leute von

vieler

Wa^ Einsicht, das ganze weite Feld der Kritik war ihr Oebiet. von ihren Auslegungen klassischer Schriften auf uns gekomnmi,
verdient daher nicht

Nur

mufi

man

wegen der Sprache studiert zu werden. die neueren Interpolationen zu unterscheiden wissen.
blofi

(Aelius) so vorzuglich reich an Bemerhiingen ist, die unseren Oeschmack bilden konnen, da er die verstecktesien Schonheiten seines
Dafi aher dieser
als irgend ein anderer zu enthilllen weifi : das kommt vieUeicht weniger von seinen gro^ern Oaben, als von

Donatus

Autors mehr

Cum igitur Donati der Beschaffenheit seines Autors sdbst ..." ad Terentium commentum tanti pretii sit, inde ab editione eius
principe^) viri

optimo iure non solum verbis edendis et emendandis maxime operam dederunt, sed etiam in eo Lessingio
docti

quae in hac scholiorum farra,gine vere Donatiana essent, demonstrare conarentur. -) Atque hanc quidem quaestionem 'de commenti Donatiani compositione et
satisfacere

studuerunt,

ut,

')

Editiones enumerat Paulus

Terenti* vol.
I.

WeBner

'Aeli

Donati quod fertur com-

Lipsiae 1902 praef. pag. XXXni sqq. Ludovicus *) Schopen 'De Terentio et Donato eius interprete' diss. Bonnae 1821 pag. 43 sqq. H. Usener, Vier lateinische Grammatiker" mus.

mentum

Rhen. XXIII (1868)

p.

493-507. Guilelmus Hahn, ZurEntstehungsgeschichte

der Scholien des Donat

zum

Terenz".
di

I.

Halberstadt 1870.

II.

Stralsund 1872.

Remigius Sabbadini,
filologia classica
II.

11

commento

Donato a Terenzio"
Donatiani
ai

(Studi italiani di
atti dell'

1894. 1134).

'Gli scolii

due primi

Eunuco di Terenzio' (Studi it. d. f. cl. III. 1895. 249363). Augustus Teuber 'De auctoritate commentorum in Terentium, quae sub Aeli Donati nomine
circumferuntur'. progr. Eberswalde 1881. des Donatus'. ann. phil. 1891 p. 353-367.

'Zur Kritik

der Terentiusscholien

Eduardus Scheidemantel, 'Quae-

nuper denuo Karstenus*) movit, cum ea scholia, quae 'Donati' grammatici speciem prae se ferre videbantur, huic attriorigine'
buit, alia

cum

aliis scholiastis

tum

'Interpolatori praecipuo',

quem

aeque ac 'Donatum' cogitatione finxit, vindicavit. Cum hac ratione sane quam improbabili Karstenus scholia genuina elegerit, quis miratur eum de scholiis Donatianis ita iudicare (Mnemosyne XXXV
p.

3 adn.

3):

Nifiil

magis me quoqm

tetigit

quam mira

scholiorum

genuinorum aequalitas, cum quod orationem ium qmd iudicandi subtUitatem attinet, per omne commentum^. At nostro iudicio ac sensu si utimur, nos desideravisse rairam illam aequalitatem confitemur. Praeter enim adnotationes artem graramaticam et rhetoricam redolentes non paucae nobis occurrunt, quae ad oeconomiam fabulae et ad artem poetae scaenici spectantes et argumentum coloremque scaenae tractantes ad initia praesertira scaenarum adscribuntur ideoque a nobis 'scaenicae' sive 'aesthenominantur. Atque his quidem in initiis scaenarum ticae''^) saepe desunt taha schoUa, nec 'aequahter' 'per omne comraentum' inveniuntur. Quara rera etsi non oranes^) viri docti
Hartman, 'De Terentio et Donato commentatio'. Lugdiini Batavorum 1895. Paulus Rabbow, 'De Donati commento in Terentium specimen observationum primum'. ann. phil. 1897. 342. Eduardus Smutny, 'De scholiorum Terentianorum, quae sub p. 305 Donati nomine feruntur, auctoribus et fontibus quaestiones selectae'. diss. phil. Vindob. vol. VI (1898) p. 93-137. H. T. Karsten, 'De scholiis quibusdam Donati ad Terentium' i. Feestbundel Prof. Boot, Lugduni Bat. 1901. 205-210. 'De scholiis Terentianis philosophis' i. Album gratulatorium in hon. H. van Herwerden. Utrecht 1902. P. WeBner, 'Aemilius Asper, Ein Beitrag zur romischen Literaturgeschichte'. gymn. progr. Hallea. S. 1905. 'Zu Aemilius Asper'. B. ph. W. 1906. 62 64. Maximilianus Dorn, 'De veteribus grammaticis
stiones Euanthianaie'.
diss. Lipsiae 1883.
J. J.

artis

Terentianae iudicibus'.

diss.

Halis

Saxonum

1906.

Alii aliis locis

com-

memorabuntur.

XXXIU

192-249. 274-324. 403-439; (1905) p. (1904) p. 209-251. 283-322. 2) Nobis quoque hoc verbo cum utimur, observandum est quod monet Rudolfus Griesinger, ,Die asthetischen Anschauungen der alten HomerErklarer, dargesteUt nach den Homerscholien". diss. Tiibingen 1907 adn. 2
>)

Mnemosyne

XXXV

(1907)

p.

1 44.

125-133. 229268; XXXII

p. 19: Freilich ist hierhei Vorsidit gehoten, dafi

wir nicht mit den Ausdhicken

die

auch die Anschauungen unserer modernen ^Asthetik" in

hineinlegen"
)
.

alten

Urteile

Cf.

Ed.

Smutny

1.

1.

p, 136,

3
neglexerunt,

tamen hunc nodum expedire conati non sunt. Itaque operae pretium fore duxi primum quaestionem instituere, quarum scaenarum in initiis teneremus scholiastam illum aestheticum, quarum desideraremus. Atque id quidem tabularum opera demonstrabo, quarum in alteram partem illa scholia, quae
videntur aesthetica esse, in alteram, quae schoUastae grammatici t rhetorici, rettuli^). lam inspiciamus tabulas:
Scaenarum
Loc. Terenti
initia

Andriae.


Scaenarum
Loc. Terenti

5
initia

Adelphon.


admodum
res

lam satis sit id, quod ex tabulis de Donati in tres fabulas Menandreas commentariis collegimus. Nunciam videamus quemse

habeat in Terentianis fabulis ex Apollodoro

onversis, id est in 'Phormione' et 'Hecyra'.*)

Scaenaruin
initia

Hecyrae.

Loci Terenti


Scaenarum
Loci Teienti

Phormionis.

initia


illustrare

occurrit alter compluribus locis Apollodori fabularum, qui item

totam scaenam conatur, sed ut homo eloquentiae praeceptis instructus hoc modo^) explicat:
Hec.
I 2. (76. 2)

dme [coniecturae]^)
an

sunt in hac scaena:

an verae
Hec.

sint nuptiae et

verisimile sit adulescentem abstinere

tradita.

potuisse a virgine sibi

II 1. (198. 1)

nuptum

in liac scaena [accusatio] socrv^ est, guae se [coniecturaliter] defendit dicens nihil a se factum in perniciem niirus (coniectura cf. Hec. 20. 3, 138. 3, 203, 254. 2,

579, 675. 1, Hec. 823. 2).

727. 3,

743, 8.

Ph. 61, 2; hac scaena

signa

coniecturalia

Hec.

III 3.

(361. 1)

in

[conquestio]
cf.

est

ad

[deliberationem]
tota

descendens (descendens

Ph. 57. 3 etc), an habeat Pamphilu^ an

oratio

1, 660. 2, excludat uxorem, in qua

Hec. 97.

Pamphili ad argumentum spectans amatoria magis quam maritalis est : nam aliter non perveniretur ad ultimam cognitionem omnium rerum nisi adulescens furtivum conceptum uxoris
et

partum aliquanto
(cf.

lenius,
2).

quam

coniugalis dolor

eccpetit,

tolera-

visset^)

Hec. 488.

in hac scaena quasi quaedam [deliberativa] est continens [suasionis dissuasionisque] partes, quus in sub-

Hec.

III 2. (336. 1)

ditis considerabimus.

Cf.

Ph.

II 4. (441. 2)

haec [deliberativa\

est,

in qua advocati
ut

{tres) sunt,

quorum unus [suadet],

esse videatur.

alter [dissuadet], tertius qui

dicit,

sequi alterutrum debuisset,

eiu^modi sententiam

rursum

[deliberatione] opus (deliberatio cf. Hec. 480. 1 etc). Ph. III 2. (485. 1) haec scaena in
saepe admittit

[petitione]

est,

quae

[deliberativae locum]

(dehberativa

Hec

753. 2, Ph. 452. 2 etc).

De

his scholiis rhetoricis

cf.

H. T. Karsten

Mnem. XXXIII

pag.

140153.

cf.

^} Uncis inclusi eas voces, quae doctrinam rhetoricam prae se ferunt, Halmi indicem ad 'Rhetores Lat. min.' Lipsiae 1863.
*)

Hoc

loco et multis aUis

parte quae est jregt rj&wv diss. rhetoricum non tam imperitum artis poeticae esse, ut acumen ingenii et

H. Steinmann, 'De artis poeticae veteris Gottingae 1907 pag. 49 adn. 1) apparet schoUastam
(cf.

sagacitatem omnino

ei

abiudicare liceat.


Hec. IV
2. (577. 1)

caiisa

in hac scaena velut [qualitas yiegotialis]

in {disputationerti] venit, iustumne sit repudiari coniu^em matris, et omnino (ah eo) qu^ fieri deceat.
cf.

in hoc colloquio reconciliatio senum est post iurgium mixta [disputatione] PamphUi de non reducenda uxore.

Hec. IV

3. (607. 1)

etc.)

Ph. 13. (153. 2) [comparativa qualitas] (cf. Hec. 14, 164 in hac scaena estinter Antiphonis vitam et Phaedriae; [jgenus autem, uter magis
est
et
sit.

causae demonstrativum]. [contendunt]

miser
Ph.
II 1.

(231. 1)

in hac scaena

[accusatio]

[con-

iradictio] per [remotivam qualitaterri]

(remotiva qu. Hec. 263. 2, 266. 1, 625. 4). Ph. II 3. (348) in hac scaena, ut rhetorihus placet,

vduti

quaedam [controversia] est, quae uno tempore [ex utraque parte] tractatur, ut si quis dicat legem esse, ne de eadem rehis agatur, et item, ut orham proximus ducat. quidam ahsente patre suh hoc nomine u^orem coactus erit ducere: vvlt iUam pater
adveniens eicere de matrimonio:

[contradicitur].

meminisse
dici,

autem dehemus in omni [contentione] ea maxime

parasito congruere poetae visa sint. Ph. V9. (990) hic velut [controversia]

quae

simplici patri familias et calumnioso sycophantae improhissimoque

est,

in qua reus

fit

maritus malae tractationis.

(venialis
cf.

et est

[status qualitas venialis]

660.
2.

Hec. 270.

5,

382. 2,

Ph. 281.

4,

733,
in-

751, 1014, 1035 etc). Hec. II 3. 1 (274.

1)

in hac scaena est allocutio,

qua

ducitur secum loquens anus, per t animu^s mitis inteUegi possit.

quam [orationem] m^res

est

eius

HecIIIl.
Eun. 144. 2

(281. 1) hic
cf.

allocutio

(conquestio
etc).

supra Hec. 361. 1;

per [conquestionem]. praeterea cf. rhetorem

Praeterea aUocutio per conquestionem invenitur: Ph. V 3. (784) divitis u^ris de marito licentiu^

[conque-

rentis] haec [allocutio] est cum dispositione futurarum turharum. His scaenis Apollodori enarratis schohasta quamquam osten<iit

se fabulae

contextum

satis intellexisse,

tamen de

aUis verba


facit,

10

unde eum scaenam breviter tantum percurrisse, non diligenter perspexisse elucet. Afferohaec exempla: Don. Phorm.V2
(766)

[queritur] (cf. supra Hec. in. 3'conquestio') de se senex^ quod dum avari infamiam fugit, stulti reprehensionem inddisset. Videmus igitur scholiastam, cum tres tantum versus 766 768legisset,

haec de tota scaena

adnotire.

Cuius quidem scholiastae

indoles qualis fuerit item docet Hec. II. 2 (243. 1): in hac scaena moraXis aUocutio Phidippi est ad fUiam mitissimi patris colorem

quae verba ad tres versus 243 245 spectant. Qua& autem occurrunt in Don. Hec. V. 2 (767. 1), ad tres versus Terentianos 767 769 vaient. Eandem rem in praef.^) Eun. m. 4
ostendens,

observare

licet:

errorem

ebrii

Chremetis

sc.

scaena

continet;.

hic quoque 'Donatus' scaenae data hercle verba mihi sunt

primum tantum versum 727

qs.'

'Attat

legit.

His autem scholiis rhetoricis ea addere

de 'principio'. Saepe enim, cum cepta oratorum, quaeritur quid sit principium (orationis), Don. Hec. 29. 1. 2, 247. 3, 263. 1, 470. 1 al. Ph. 270. 1. 3, 286.
937.
2.

quibus agitur plurima fuerint de eo praeliceat,

cf.

1,

Interpres rhetoricus igitur etiam de principiis scaenarum verba facit ad hos Apollodori locos :
1.

Andr. 286.

Eun. 144. 2

etc.

Hec. n. 1 (198.2) ijujia^cag ab exdamatione coepta scaena, est; senex enim est difficUis et iratus {ijujia^&cas est vocabulum scholiastarum rhetoricorum cf. Hec. 205. 1 ijujta^cog coepit. Ad.
*

301. 3 ifma&cbg axsrXid^ei).^

Hec. ni. 1 (281.3)

et

Hec. in. 5 (451. 1) ita ut sciat quid sibi responsurus

est

principium a summa totius mali. facete principium interrogantis est,

sit,

quem

interrogat:

iUaturvs

enim argumentum per

ijiayoiyTJv.

')

Praefationes totas Donati esse proprias ambigunt viri docti.

quod Toces Graecae in noviciis libris omnes fere autem antiquioribus A. B. V ^) in maxima commenti desiderantur, Permultae igitur cf. P. WeBner ed. vol. I p. XLIV. parte destituti sumus voces sunt, quas, cum aliquid certi in codicibus non legatur, meris coniecturis virorum doctorum debemus. Eas signo asterisci* notavi; non, ut neconiecturam esse garem probabilem, sed ut demonstrarem vocem hoc loco
^)

Dolendum

est

codicibus
:

deberi coniecturae.

Hec. IV. 4 (623.

3) recte,

11

sic et

Hec. IV. 2 (577.2) bono ordine a purgatione sui incipit mater abitura, ne quod discedit iracundiae videatur.

nam

amicos incusamus leniter

graviora inferentes .... Hec. 808. 2 (novae scaenae initium in codd. Don.) facete poeta inde incipientem facit, quod iUe minime vult, dicendo

incipientes

et

'curre'.

Ph.

II.

1 (231.3)

non potuit vehementius incipere quam

id,

ut ipse crimen quod ohidt miraretur.

Num
:

sit

principium orationis

quod in scaena audiatur,

quaeritur Hec. n. 2 (243. 2) apparet et hic multa prius patri sm Philumenam locutam esse. ergo haec responsio est, non prindpium. Hec. in. 4 (415. 2) et sic aliquid iam dixisse magni (irC)
.

praecedenti oratione ex respondentis sermone monstratur (auty in scaena nascitur oratio aut in scaenam defertur.

cf.

Cf.

locum Hec. V. 2

(767. 1)

supra exscriptum.

Atque qua arte poeta scaenae principium capiat, scholiasta quoque, qui fabulas e Menandro conversas enarrat, nos docet:
Eun.

m.

1 (391. 1) hic
^)
.

sermo
.

sic prodit,

ut post scaenam in-

cohatus esse noscatur

Andr, lU. 1 (459.

2)

ex hoc sermone, qu,em hahent ingredientes,

scaenae

apparet principium ; quod enim auditur, non quod in-

cipiiur, dicunt.

His igitur omnibus

locis

interpretem rhetoricis studiis im-

butum esse cognoscimus. Neque tamen ex omni parte desunt ad fabulas ApoUodoreas adnotata aesthetica. His autem schoUis varia tractantur, quae quidem nobis memoranda videntur, etiamsi de hac quaestione fortasse
nihil

nova-

tum

imus.

Initium a

protaticis quae vocantur

personis capiamus:

*)

Optime artem poetae

novaecomoediae

Euripide, (Aristophane) adhibita in principiis

liastae cognoverunt, cf. Pr. Leo,
d. Gesellsch. d.

nam ratio a Sophocle, scaenarum alia est hi scho(et in

p. 43.

,Der Monolog im Drama" 1908

Abh;

Wiss. zu Gottingen N. P. 10. 1908 phil.-hist. KI.)

Struck.


Ph,
1.

12

quibits

1 (35. 1)

qmd

in

omnibus fere comoediis, in

i. e.

perplexa argumenta sunt, servai, ut JiQOTaiixbv nQoaconov,

fieri solet,

id in hac quoque Terentius

personam extra argudiscat populus textum et

menium, inducat;
(a) tota fabula est,

cui

dum

ob hoc ipsum, qtwd vduti aliena

res gesta narratur,

continentiam rerum sitque instructus ad cetera. Hec. I. 1 (58. 1) novo genere hic utraque jiQoratixd jcQdaoiJia inducuntur, nam et FhHotis et Syra non per-

tinent ad argumentum fabtdae. hoc autemmaluit Terentius quam aut per prologum narraret argumentum aut ^eov anb firjxavrjg induceret loqui (quod repetit schol. 2). Quos ad locos fabularum Apollodorearum adsumas scholiastam,
qui

ad scaenam
1.

1.

contaminatam Andriae adscribit

Don. Andr.

1 (28.2)

haec scaena

pro argumenti nar-

ratione
et

qua fundamenta fabidae iaduntur, ut virtute poetae, sine officio prologi vel '&cbv d.n6 /xrjxavfjg,
proponitur,
in
et

periocham comoediae popidus teneat narrari videantur. (Cf. 28. 6).

agi res magis

quam

De

personis

Suo autem

protaticis praeterea cf. Don. locos praef. 1. 8. iure Ed. Scheidemantel ^) opinatus est horam

locorum originem ab Euanthio ducendam esse, apud quem ad verbum fere eadem leguntur haec (De com. in. 2):

Tum

etiam Qraeci

quos Latini habent. deinde '&eovg dno

prologos nonhabentmorenostrorum, firjxavrjs, id est deos arLatini

hoc

gumentis narrandis
Graecorum habent,

machinatos, ceteri Terentius non habet. ad

ad instar

nQoxaxixd
accersitas,

n Qoaoona,

id est

personas extra

argumentum

non facile ceteri habent, quibu^ Terentiu^ saepe utitur, harum inductiones facilius pateat argumentum.

ut per

^)

Nondum

quidem

disceptandi locus est, utrum Ed. Scheidemantel Usenenim (mus. Rhen. XXIII p. 494) secutus an P. Wessner rectius iudicaverit.

Dle enim

sibi persuasit commentarium ad Terentium, quod Euanthius grammaticus conscripsisset, cum Donati commento in unum corpus a nescio quo

esse conglutinatum,
literatur,

hic iudicat

Bremerhaven 1699, p. commentarium et tractatum de comoedia

(Untersuchungen zur lateinischen Scholien14 sq.) Donatum ipsum expilavisse Euanthii

(dico capp.

I III)

praemisisse.


Praeterea

13

sententia haec ad principium scaenae a Donato apposita scholia recte comparantur:

cum Euanthiana
quin etiam soetiam contra

Euanth.ni. 4
lus ausu^ est

Don. Hec.
vertendum Terentium

1.

1. (58. 3)

animadfabtda

est

in

hac

praescripta comica meretrices interdum non malas

honam meretrine
id

cem
cere,

inducturum,
eiiam

introducere,^)
et

tamen

quibus causa, cur bonae sint

contra morem
aliam

videatur fa-

meretricem

et voluptas

per ipsum non

defit.

ut id tritius et exemplis fiat usii verisimile (cf. Don. Hec.

non
m,alam
indu^ere,

774. 3, 840.

1,

756.

1,

776.

1).

Don.

HecV.
et

1 (727.1)

rarus

hic vitae color ....

nam
et,

meretrix

loquitur

senex

quod

est

admirabUius,
mitis

hona meretrix,

ut inteUegas lahorasse Terentium, ut et a lege

senex,

comicorum recederet et in actu tamen consuetudi-

nem
Euanth.

retineret.
III. 1 (281. 5)

m. 5.

(Terentius)

Don. Hec.
coturnati

nimis

morem

retinuit,

ut

comoediam

et tragici

in hac scaena
comici,
nisi

scriheret, et temperavit affectum,

dolores essent,

non

ne in tragoediam

transiliret

adderet 'ex amore'. Cf. Hec. 171.2, 284. 4. Ph. 137. 2, 281. 1, 750.2.
illa

lam pro

certo

habemus schoha

aesthetica

scaenas

Apollodori enarrantia paucis locis inveniri, quos quidem a Donato alienos esse iam Ed. Scheidemantel censuit.*) Hoc igitur
Etiam Menandrum bonas meretrices
finxisse
illa

^)

Chrysis,
in

quae in

fabula 'Samiae' inducitur, nos docere potest. secundum comoediae divisionem, *) Praeterea
invenitur
:

quae

tractatu FV. 5

prologum, protasin, cpiYostn, catastrophen cataatrophe conversio rerutn ad iucundos escitua patefacta cunctis cognUione gestorum in principio scaenarum ApoUodorearam adnotatur: Don. Phorm. 1. 4 (179. 1) usque ad

14

teneamus: si quid in his fabulis adnotatur de scaena tota, hoc plerumque praecepta oratorum redolet. Haec autem schoUa rhetorica semper fere in Apollodorearum scaenarum initiis occurrunt, nonnullis^) tantum Menandreaxum.
Quibus perspectis Donatus nobis se praestateum, quisemper studet, ut aUquid de tota scaena adnotet, sed de Menandreis

tantum scaenis optimus inteUegitur esse iudex. Eminet hic quidem commentator aestheticus inter schoUastas Romanos,

nam

pauci

talia

adnotaverunt.

Quin

etiam

Servio

in

commento BucoUcon de summa eclogarum schoUon plurimis in initiis non additur, adscriptum autem est eis tantum locis {indncuntur
institit.

Ad

quibus VergiUus in vestigus Theocriti huius idyUia semper fere schoUa interpretis Graeci
continet),
'vji<y&iaeig'

de summa,

(dtakeyovrai

vnoxeirai)

unde haec ad VergUium adnotata 'aesthetica' deprompta sint et cur non semper inveniantur: scholiasta enim Romanus, quotiens VergiUus non sequitur Theocritum, se appUcaxe non potuit ad Graecum.^) SchoUastas Graecos autem aesthetica quaedam iudicia eaque non inepta persaepe attulisse inter viros doctos hoc tempore constat. Nam abhinc tres annos H. Steinmann (i. 1.) post
Trendelenburgium *) de scholUs Graecis disseruit, cum scholus ad poetas tragicos Graecos et Donatianis ad Terentium coUatis

Vergili carmina tum desiderantur, cum penu haurit. Quae cum ita sint, facUe perspicitur,

leguntur, ad VergiUus e suo ipsius

eandem

esse

discipUnam doceret.

Quem quidem

fugit,

ubi

commentatores aesthetici potissimum invenirentur, idemque non perspexit hos schoUasias, ut iUum aestheticum ad Terenti fabulas Menandreas, ita schoUastas aestheticos ad tragicos poetas, imprimis in scaenis ineuntibus inveniri. Itaque nostrum nunc
ultimus cognitionem rerum et xataarQotpijv fabulae. Hec. IV. 4 (623. 1) error est, rncinus xazaarQotpfj. Hec. V. 3 (799. 3) . xazaaTQotpri popvlo expo.

nitur.
>) ^)

Don. Andr.

1.5. 1 (286), U.

(375),

V.

(820),

V. 8

(872).

^)

In transcursu hanc quaestionem attigisse mihi sat est. 'Grammaticorum Graecorum de arte tragica iudiciorum

reliquiae'

Bonnae

1867.


erit

15

Verba quidem
'principiis*

uno exemplo proposito demonstrare.^) interpretis aesthetici vel scaenici haec sunt de
id

Sophoclis Electrae fabulae:

prologos. vss.
schol. vs. 1.

120.
Sri

ov tqojiov xd xaxd jiieQog rrjg 'I&dxrjg fj 'A&rjva edei^e ra> 'Odvaael, omcog edei xal xov jiaidayoiybv x(p 'OQeaxf} dei^ai xco juev ydQ dyvoovvxi deixwaiv 6 'AneiQoxaXov to XtyEiv
'

jiaidaywyog, xco de dmaxovvxi ij 'A&rjvd. dnavxa de fjijXv (pdoxexvcog iv ^Qaxei dedi^Xoixev 6 Tioirjxrjg xov xotiov xrjg axrjvfjg xbv xqotiov
* '

<bg

TiaQeXa^ev
' '

avxov noQd

xrjg

ddeXq}'^^

xbv xaiQOv iv co JtaQeiaiv elg IlvXddrjg (prjal ydQ vnoxaxidtv 'IlvXddr], xi xQf] dQav iv xdxei ^ovXevriov' et 1 cb xov (xtQaxi^yfjaavxog noXXdxig naQaxrj qov /lev
i^e&STO

xal TiQog xbv SxQocpiov xdg Mvxi^vag xbv avvovxa, oxi

'

oxi oi naXaioi xd ovvexxixd x(bv vno&eaeoiv iv dQxalg fifuv drjXovaiv

"

xal vvv drjXol n^bg xiva 6 Xoyog, onsQ

Eodem modo
vs. 1.

fjv dvayxalov nQoaconov. de prologo agitur a scholiasta Soph. 0. R.

Phil. vs. 1 aliisque locis.

vs.
vs.

86 inducitur Electra.
ioxi xfjg

'HXexxQag iv xaig fiov(p8iaig, oneQ cvvrj&eg ('famiUare' Donatus!) xoTg xQoyixoig xivrjxixbv xov nev'dovg (nd&ovg ?) xovxo ds xb nQoaoinov evvovv iaxl xco dncr&avdvxi.
.

86: oXocpvQaig

Inel de

drj&eg
(bg

icni

n^bg xovg

'&saxdg

fj

nQbg
'

iavxrjv xavxa dua-

fidQxvQag x&v ^Qi^voiv xaXovaa nQbg xd axoixsTa noisTxai xbv Xoyov xal ovxoig fjiuv drj X(o &fiaexai ('demonstratur', 'ostenditur' Donatus) oncog diexeixo im
Xeyecydai,
dno/^ejbupofievr)

xolg '&eoig

fj

x(p avfi^dvxi

xaxd xbv naxeQa.

Mihi in manibus sunt: Sophoclis Electra ed. 0. Jahn; editio tertia *) curata ab Adolf o Michaelis, Bonnae 1882. Scholia in Sophoclis tragoedias vetera ed. Petrus N. Papageorgius, Lipsiae 1888. Scholia in Euripidem rec. Eduardus Schwartz, Berolini I. 1887, II. 1891.


VS. 121. JiOLQodog iari
vs.

16

250.

parodos. vss. 121

126 de ^&i chori: klav

xoQOv yvvaix&v rfj'HXixrQa avvax^&o/nivcDV. ('nimis* Donatus) aldrifioiv^) 6

XOQog,

og hii rov Aiyia^&ov XQenei xf}v aixiav xal yvvam&v iaxlv i5 lov Cproprium' Don. Andr. 346. 1) x6 /irjde hii xolg JiQoq)aveaiv

afMQX^fiaaiv xaxaXeyeiv

xal xo eX fioi '^efug yvvaixdg xdS' avdav kiav ^'&ixdv (morale) xal aQfioCov ('congruum' Don.
d.XXrjg

Andr. 61,

2)

ywai^lv ....

primum epeisodion.
vs. 253.

vss. 251

471.
('necessarium*
Qfjaiv xrjv

xd

av vixa jidvv
dtpoQfj,^

dvayxaioig
fmxQav

Don. Ad. 685.

'HXexxQav, ev
vs. 328.
fi

5) tV

yevijxac

ixxeivai

Jidvxa xd xa^' iavxrjv JiaQaXrjxperai.

nova persona Chrysothemis inducitur,

de qua scholiasta:
rj^&eaiv

vvv

dvxuiaQaxdxxovai JiQaa, xa^&djieQ xal xfj 'Avxiyovrj xfjv 'lafxi^vrjv, avve^eviev xfj 'HXexxQa XQvao&efiiv evexa xov diajiotxiXXeiv xaig dvxiQQrjaeai xd dQdfiaxa.

inixrideg xdig dyQcoig

stasimon primum.
Cf. schol. vs.

vss.

472

515.
822.

472

6 xoQog ix xov SveiQov TiQOfiavxevofievog

&aQQeTv TiaQaiveX

xfjv

'HXexxQav.
vss.

secundum epeisodion.
schol. vs.

516

516: navxaxo&ev de Sia^OQOig i^aXXayaig xov eXeov

schol. 526) diayQd<pec 6
Jiocrjxi^g.

'HXexxQag
vs.

(cf.

660 in

scaenam prodit paedagogus, de quo

scholiasta:
fjxec

6 Jiacdaywyog

jiXaadfievog xd JieQc xov &avdxov' OQeaxov.

x6 de fj&og avxov fieaov iaxiv, ovxe djiocxxcCofiivov Jiavxdjiaacv ovxe

fidofihov, dAA' (bg ^evov.
jiQcbxov cva
fif]

evxaiQoyg

de ^xec e^oi ovaoov dfiqfOxiQODV,

dcaaoXoyoirj JiQ6g dfjctpoxeQag djiayyeXXoiv,

devxeQov

Vestigia Aristophanis

Byz deteguntur a Trendelenburgio

1.1. p.

42sqq.


(bg

17

Jic&avatg dk eQaytq

TiQdg ro SrjXco^&rjvai xrjv yvdt/irjv &/x<poTSQa>v.

dyvowv.

k
cf.

mm

s (pro

stasimo secundo). v s
vs.

s.

823

870.

schol. vs.

823 et

827

&Qr]vei

ff

'HXexxQa xbv adeX(p6v

iXeeivbv de Xiav ro roiovro fieQog.

tertium epeisodion.
VS. 871.

vss. 871

1057.
('induxit'
Cf.

^ XQvoa&efug naQayeyovev, ra vnb rov 'OQearov

eyxeifieva r(p rd(pq> evQOVoa. rovro ro

nQoaamov eiarjyayev

Donatus),

iva

/nf]

eig jluxxqov

fi

okdqwQaig 'HXexrQag yevqrai.

al.

schol. Soph. Ai. 201, 1316,

735

stasimon tertium.
vs. 1058.
raifiijarQ(f

vss. 1058

1097.
ijil

JteQi

oixelov

de

rq>

xoq(o dyavaxrovvri

rfj

KXv-

rov

roXg dXdyoig ^cooig

rwv dXoycov ivrav&a naQaXa^elv Xoyov, ori ev (pvaixrj ng e(jrl (pcXo(noQyia, ^ de KXvrcufirjarQa

daroQyog.

quartum epeisodion.
vs.
jidQeaxiv avv r(p HvXddij

vss. 10981383.
schol.:

1098 de Oreste in scaenam veniente

'OQearrjg

xofi'd^o>v rd Xeirpava r(bv Xoyonoiov fievoiv oar&v eavrov. '&avfiaarrj 17 oixovo fxia rov Jioirjrov, firj dfia rfj dnayyeU(t rov ^&avdrov xofuaai rd Xeixpava, iva evXoyog nQo^paaig rrjg naQddov yevrjrai r0 'OQearj], xal naQavrd 6 dvayv(OQiafidg nQog

av^rjatv rov nd&ovg.

vss.

1232

1287

naQoxeirai exdar(p rb

kommos oixeTov

secundus,
fj

cf.

schol. vs. 1236.

fiev

yuQ

yvvij re

ovaa xal

naQa

nQoadoxiav

evrvxovaa '&QaavzeQa vvv nQunov enixeiQeiv roiovr(p xivdvv(p.

sariv

6 de do(paXr)g did rb

stasimon quartum.
vs. 1384.
'

vss. 1384

1397.

rov OQiarov eiaeX&ovrog 6 xoQbg ravrd (prjaiv. siaeXi]Xxr&aai fiev evrav-&a oi nsQl 'OQsazrfv xai HvXddr^v. rovro dk fjroi 6 xoQog (pr^aiv xal rrjg 'HXexrQag avvsiaeX^&ovarjg avroXg, xai rb
idere

n^bg dXX^^Xag

(paaiv al rov x^Qov. rjrot e^co

ovaa ^ 'HXexrQa


Xiyei TiQdg tov xoqbv tou?

18

emi

diaXei/ji[M,

dvo axixovg, xai ovxcog elaiQxexai, xal &0xe iieWovaav avxrjv SiQxeo^&ai xov '& (piXjatai

JiaQariJQei dk (*vide' Donatus!) 8ri inl /jh' rfj rov ^yyiXov naQovaiq. JiQOOixovofiet 6 Tiotrjrrig ^^o) diarQifietv rrjv .elg ro dweXeiv rijv KXvKXvratjnrjarQav dt &g JiQoeijio/nev alrlag
yvvahceg*.
.
.

raifirjorQav^ SbieQ iv rcp i/iq>avei 6 Jiotrjrrjg

ovx

elarjyayev.

Cf. schol.

vs.

1495

(Schol. Eur. Hec. 484).

epeisodion quintum.
schoL VS. 1398.
schol. VS. 1404.
iico oi SyyeXoi,
Ijioirjaev' rovrco

vss. 1398
(prjatv.

1441,
rco

iieQxo/uvr] ravrd

e&og
de

^^fovot rd yeyovdra evdov djiayyeXXetv roig

/li]

vvv

dtd ro

StarQi^eiv iv
rrjv

dQa/iari

ovx

ydQ JiQoxei/tevov ro xard

'HXexrQav

iarl Jia:&og.

vvv

^oc6ar]g iv rf\ dvaiQiaet rfjg KXviai/jfqarQag dxovei 6 xai iveQyeareQov rd JiQoy/ta yiverat ij 6i dyyeXov ar]/iatv6&earr]g, xal ro /levov. /lev cpoQfiixbv rrjg orpecog daieari^ r6 dk ivoQyeg ovdev

roiwv

f]aaov xai did rr\g ^ofjg ijiQay/tarevaaro.

exodos. vss. 1442

Sicut

1510.
ita in Euripideis

autem

in 'scaenis' Sophocleis,

que

scholiasta

aestheticus

quone sed cognoscitur, longiores esse

sit

videamur, hoc monuisse sat

neque scholia exscribemus.^)

e paucis his scholiis, qui sit scholiasta aestheticus scaenicusque et quo modo haec ratio scholiorum Graecorum

lam enim

expressa videatur esse in commento fabulamm Terenti Menan-

De qua re si quis dubitat, conferat quaeso adnotata de Medeae ') fabulae scaenis ineuntibus: prologos (vss. 1 130) cf. scbol. 1, de Medea

parodos (vss. 131213) schol. 131. epeisodion schol. 214; stasimon primum (410 445) schol. 410. primum epeisodion secundum (446 662); stasimon secundum (627 662) schol. 627. stasimon epeisodion tertium (663865) (764 810 Medea cf. schol. 764) tertium (824866) schol. 824. epeisodion quartum (8661001) schol. 866
cf.

schol. vss. 96. 97.

(214 445)

(903. 922)

(1002 1116)
exodos 1293

stasimon quartum (976 1001) schol. 976. epeisodion quintum schol. 1002 et 1009 (de soliloquio Medeae schol. 1021); stasimon

quintum (1081

1116)

schol. 1081.
schol. 1320.

principio nuntii schol. 1136;

Euripidis fabulis eadem ratio scholiastanun de principiis 'scaenarum' adhibita observari potest.
cf.

1419,

epeisodion sextum (11161292), stasimon sextum (1261 1292) schol. 1251.

in

Atque

in

aliis

19

dreanim intellegimus. Occurrit autem nobis in his scholiis Graecis vox 'olxovofiid ^) identidem iterata, nec raro eandem apud Donatum in fabularum Menandrearum commentario invenias, ubi Donatus ad hos locos de otxovo[ua disserit:

1.

De
nam

oixovofiia,

Don. Andr. 228. 1 haec suntinventionis poeticae, ut ad olxovofuav

facetiae aliguid addant.
et

oixovojuia est,

tit

accersatur obstetrix

conveniatur

PamphUus;

facetia

scribentis

in

his

verhis

est,

quod Archylis compotricem potissimum addjici ivhere fingitur. Andr. 399. 3) hona oixovo/xia (cf. schol. Soph. 0. Col. 28

xaXcos

<5e

rd

xfjg

oixovofuag),

ut

mox

iuste

Davo

succenseat

PamphUus.
ero persuadet ut se animo obsequenti nuptias a patre iussas ferre simulet. Erus autem monet: 'vide quo me inducas', non incauto igitur ero persuadetur. Ergo, cum omnis

Davus servus

culpa

huius

simulationis
III 5,

in

servo

sit,

'iu^te

Davo

succensef

Pamphilus in scaena Pamphili praestruitur.

Pamphili
fiat.

quae

re vera olxovofux&g his verbis in

Cum autem

hac scaena
fieri

III

5 nd&og
quin

irati

tale

sit,

ut censeamus
fabulae

non

posse,

supplicium sumat de

'scelere qui perdidit', addit poeta, cur

Itaque aestheticum'

bonam
:

olxovo/iiav

servat,

cf.

non 'Donatum

Andr. 623 'non habeo spatium ut de te

oixovofiia.

sumam

suppUcium'

Praeterea optime de otxovo/uq. agitur: Andr. 459. 1 de hoc scholio aiio loco disseremus.
:

Andr. 481. 1 specta in hac scaena, quam

*) 1.

scite

expressa

sit

De

scholiis tragicis

artem

oixovo/iiae tractantibus cf. A.

sqq.; uberius

c.

pag. 90

sqq., de Homericis pag. 77

Trendelenburg de Homericis Rudolfus

:

Griesinger
disserit.

illo

capite

HI quod

inscribitur ,Innere Motivierung''

1.

c.

pag. 40 sqq.

^ Scholia aesthetica non solum in principiis scaenarum (etiamsi in his plurima) sed in omni commento praesto esse consentaneum est. Sed illa, quae in initiis posita sunt, cum ad probandum maxime valerent, exempli
causa in tabulis elegimus.


consnetudo

20

medici vel medicae egredientis ex aegri domo: nam veniens de negotiis eius loquitur, abiens de morho. et haec sunt

praeter otxovofjuav quae dicuntur evQrjfiara 228. 1).

(cf.

supra Don. Andr.

1. dxovofua, qua ostenditur amaturus Cliaerea, si Parmeno hanc quidem ipse miratur. Eun. 359. 2. otxovofxia contra iUud, quod meretrix vicina erat. Haec autem verba recte fiunt de versu 'sed istam Thaidem

Eun. 230.

non

scivi nobis vicinam'. Verisimile

vicinam notam esse Chaereae et

at si notus esset, dieXveiodLv
fj

enim est Thaidem utpote itera Chaeream notum Thaidi,

.

vjio^eaig (schol. ad. Soph. EI. 818).

2)
.

Ea de causa
non diu vicina
tus
est.

(Don. Eun. 360.

est et

additur

color,

quod

et

iUa

Quod idem

quod adulescens in Piraeo primum commorascholiasta recte expUcat 359. 1: xaXcbg:

. . .

^) quomodo enim pro eunucho veniet, si novit aut notus est? 434. Eun. olxovofua ad Utemfuturam intermUitem et Ihaidem, ad quae adsumas:

Eun. 440.

2. hic

magna

olxovofiia est,

quemadmodum iurgium

inter

qua Terentius praeparat, Thaidem mUitemque et Qnathonem

per duas partes serpat fabulae. Eun. 501. dxovofiia ad litem futuram et ecdtum fabidae . Eun. 446. hic versiculus personam mUitis et Onathonis con. .

pro oeconomia inducitur, qua verisimile fit, facUe militem ferre posse anteponi sibi Phaedriam, qui se semper inteUexerit non amari: tum incipit additamentum scholiastae alterius.
tinens

Eun. 609.

2.

quod in

domum

haec oeconomia (esty ad Thaidis rediturus est Chaerea.

muta vestem

id,

nam

Eun. 719. hiciam jiQooixovofua ad futurum exitum fabulae (esty; dum se zdciscitur Pythias, fit indidum patri Chaereae et
{jiQooixovofiia

confirmantur nuptiae.

hoc uno loco Menandreo exstat,

cf.

supra

jiQooMovofxeX schol. Soph. El. 1384).

*)

Orditur hoc scholion et item

Ad. 72. 2 {xakios dvze&^xev) a verbo

sic incipere (cf.

x<dws.

scholiorum Graecorum peritus multis locis ea schol. Soph. Ai. 23, 0. R. 118 al.) nescit.

Nemo


Ad. 78.
1.

21

de quo

xaT^oixovofuav

supervenit,

sermo

est,

ut

fadis dicta ostendantur.

Ad. 211.

2.

obcovo/Ma ...

(de

hoc scholio suo loco agetur).

Ad. 356. oixovofua, in qua ostenditur, quantum commovebitur Demea ipsa re comperta, cum ex parva rei suspicione tantum se
afficiat
.

Ad. 441.

2. et

magna

dxovofxia senex laudatur, ut posUdationi

eius statim adsit fides.

His tot locis

Menandreis

disserit

At in Apollodori fabulis enarratis quamquam hic poeta non minus animum ad artem ohcovofuag advertit et attendit non habemus de oixovofuq fabulae adnotationes nisi his locis:

Donatus de

oixovojLua.

Hec. 175.

3.

mira dxavofua: fac enim praesentem

(scil.

senem

nuUiis error in fabuia est. Quod Phidippus ruri versatur nihil attinet ad 'errorem' fabulae, quem breviter sic describas: Pamphilus virginem ante nuptias vitiatam et ex se

Phidippum)

et

gravidam ipse huius rei inscius in matrimonium duxit; haec propter partum, non propter rixam cum socru habitam domum matris suae revertit. Scholiasta igitur hoc Hecyrae^) loco non tam fabulae quam suum ipsius 'errorem' nobis aperuit,

cum

nesciret,

Graecis ^)

quod in schoUis vel Donatianis ad Terenti fabulas Menandreas legerat.

quae esset
vis dxovofuag vocabuU,

Restant duo de oixovofiiq loci in Phormionis fabula: altero scholiasta vehit Euanthii exemplum secutus agit (Phorm. 750. 2) de poeta cavente ne comoedia in tragoediam transeat Cur

autem

Quid faciam ? oixovofua ad futurum exitum comoediae in propatulo non est

oixovofiia adscripta sit
:

Don. Phorm. 534

Tenentibus igitur nobis schoUastam, qui Terenti fabulas ApoUodoreas interpretatur, minus olxovofuaQ vocem adhibere

Hec. 810.

Altero loco Hecyrae omnino non intellegimus, quid sibi velit scholiasta 2. oixovofiucfj diavola. Haec autem verba, cum in codicibus non exstent, in dubium sunt vocanda.
^) ')

Recte oeconomiam de persona absente, ut e multis exemplum imum afferam, scholiasta adnotat ad Soph. Ai. vs. 342 cf. A. Trendelenburg 1. 1.
pag. 98. 99.


quam
videbitur,

22

mirum non
de oixovofuq

scholiastam ad Menandreas Terenti fabulas

quam

eleganti et subtili axte bic,

non

ille

fabulae nonnulla disserat.

Don. Andr. 459.

fallitur

1.

In quibus haec scholia numeres: in hac scaena novo modo cessante Davo

Simo per nimiam sagacitatem stiam. simtd in hac scaena ad nuptias fa,ciendas magis accendatur Simo. et quaedam industria, quaedam velut casu eveniunt, ut nunc suspido senis; in mtdtis enim olxovofua comicorum poetarum ita se hahet, ut casu putet spectator venisse, quod consilio scriptoris
id agitpoeta, ut

factum

sit.

Neque autem desunt alii loci Menandrei, ad quos scholiasta docet 'certum poetae consiUum latere spectatores et personas
fabulae':

Eun. 965.

totum hoc ad id additum, ut senex intromittatur

nuptias.

ad confirmandas
Eun. 997.

suave

sed poeta hoc agit, personae nesciunt. est nescire personas, quid agat poeta: ita

non

periclitaturu^ Parmeno.

Pythias egreditur velut irrisura Parmenonem, ut ipsa putat; egredi autem a poeta cogitur, ut doceat populum,
1.

Eun. 1002.

quid intus egerit senex. Eun. 292. 1. in hac scaena novus amor adhuc ephebi et consHium dehonestandae virginis ostenditur tanta virtute poetae comid,

commentum non quaesitum esse sed occurrisse sua, sponte videatur. quod idem habes repetitum Eun. 364. 1. Cf.: Eun. 356. 3. et vide, quam moUiter et sine intdlectu spectatoris ad argumenti spectati ordinem poeta perveniat, ut de eunucho
ut hoc

facta

mentione consilium nascatur supponendi Chaereae. Praeterea cf. Ad. 252. 1. repetitur Eun. 370. 1.

Quod

Nec

satis:

singulae animadvertuntur olxovofxiag species, in

quibus agitur praecipue de ni^^avoxrixi.^) Don. Eun. 296. 2. jiQog xb m^&avov'^) argumentatus est, ut ostenderet hunc grandem iam ephebum etiam ammns expertem

non fuisse

^)

R. Griesinger
*)

Quid scholiastae Homerici de mdavorrjxi docuerint uberius explanat i. 1. p. 29 sqq. 53.

jiaQOi t6

m^avdv Don. Ad.*

511.2. (coniectura

Wessneri probanda

est).

EuD. 360.
1.

23

(Idem
Schol.

poeta to m&avov. scholiasta, qui oixovo/uav adnotat Eun. 359. 2) Ad. 654. 1. m&avm. Cf. supra schol. Soph. EL 660.
artificiose
itvcidcat

Eur. Phoen. 1357. ffipp. 337. 514 al. Andr. 447. 2. mire servatum est

in

adidescente
cf.

libero

zb

nQhiov

^)

et

in amatore ro
xal xov

m&av6v *), nam ...

JiQejiovxos

schoL Soph.

Ant. 65.

nf&av(bg

i^pQOvtiaEv.

De

oixovojuiq caput absolvimus.

luvat deinde pauca etiam

de fi^oTioUq afferre.

2.

De

"qd^onoua,
p.

Principium capiamus a schoL Soph. EL vs. 328 supra

:

16
.

exscripto imrrjdeg roTg dyQioig rj^&eaiv dvTmaQaTTOvoi JiQaa xa&dneQ . Hoc enim loco interpres artem ethopoeiae aeque ab epicis et

dramaticis poetis adhibitam illustrat. Nam poeta, cum iudicium personae alterius de altera nobis narrat, eam describit, persaepe

etiam demonstrat alteram personam aut esse similem alterius aut mores eius a moribus alterius abhorrere, qua re fit, ut spectator,
qui animo suo personas in comparationem vocat,
sit

meUus quae
nos

unaquaeque,
:

cognoscat.

Sed

Donatus

'aestheticus'

doceat

Eun. 132.

quanti sibi msrv^rit anteponi

ex aliena persona vvlt ostendere praeter affectum existimanda sit et quanto munere miles Fhaedriae
(cf.

136.

2).

Ad. 80. Salvum te advenire, Demea, gaudemus ut asperior ostendatur Demea, etiam salutatur ab eo, quem ohiurgaturus est.
Cf.

Ad. 81.

1.

447.

2.

Ad. 26.

2.

Andr. 274.

1.

*) Illud autem jigijiov persaepe in schol. Graecis tragicis atque Homericis exhibitum invenitur praeoipue in commentario fabularum Ter., quae de Menandro sunt ductae: Don. Andr. 798. 1. Ad.* 598. 1. Praeterea uno loco Terenti Andr. 325.

^ m^avov
est

in

Menandreis modo fabulis Terenti

138. 3, sed

enarratis nobis

occurrit. cbii&avov

uno loco Hec. * a codicibus non suppeditata.

hoc mera coniectura Stephani

24

rhetoricam illam 'qualitatem

Nunc vero specta nobiscum Donati ad Apollodoreas fabulas commentarium qui numquam adnotat quomodo 'comparatione*
illustrentur personae,

quamquam

comparativam' (Don. Phorm. 153. 2) persaepe attulit. His autem de comparatione scholiis nova quaedam addere liceat de ij&onoiiq. Personas enim coram aliis aliter loqui neque

rerum statu mutato se semper eosdem praestare consentaneum est Id autem in comoediis quoque observari 'Donatus' explicat:
Don. Ad. 210.
3. et vide,

quam
facit

ingeniose TerenUus, gui supra

ah Aeschino lenonis nomine

Sannionem

vocari,

utpote

ab

homine arroganti

ob aetatem ac negotium, at hunc hlande circumvenientem honorificentius inducit cum lenone loqui et eum
et feroci

Sannionem

vocare.

fere

qui

in

sordidis

professionihus

agunt,

honorifice proprio nomine appeUas, at (in) splendidis artibus conut imperator orator stituti gaudent artis nomine nuncupari philosophus ... cf. Don. Ad. 288. 4. Eun. 455.

Ad. 270.
simplicitatis,

3.

specta, si

non

adeo ut etiam
solo,

rusticus adulescens est et purissimae veUe laudare fratrem nimio pudore

est,

non possit hoc ahsentem.

Ad. 456.

quia praesens

cum iUum nimium

cum

laudarit

2.

et vide,

quam

vigilanter poeta,

simpliciter

matronam de ahsente Hegione loquentem indu^ceret 'coluit nos' dixit, cum servu^ et supplex apud praesentem loquitur, 'tu es patronus'. Hanc artem a scholiasta his locis Menandreis laudatam etiam ab Apollodoro adhibitam esse videmus Hec. 84, ubi Parmeno
Philotidem appellat meretricem, quia ea adest, antea autem, cum Parmeno secum locutus sit neque meretrix audiverit verba

videon ego Philotium?' Nec tamen ut in Menandri fabulis qua de causa nomen meretricis
servi, dixit vs. 81: 'sed

ita
sit

mutatum
(Hec. 84.

interpres cognoscit, sed

quod schoUasta

ille

'ingenium'

et 'vigilantiam poetae' nominavit, 'licentiam' esse alter aJfirmat

1).

Fit autem, ut aliis verbis personae ac per est utuntur, si earurn aliud est jia&og:

fj^&og

verisimile

Don. Eun.320. non hoc personae attriliiendum est, sed affectui. (vTid Tov na&ovg jiQoayo/xevog schol. Soph. Ai. 562. 1285). Cf. Don. Eun. 58. 226. 2. 848. 2. 849. 1. Ad. 780. 2. 772. 768.


Personarum
r)-&og

25

quasi mutatiun videri

autem

affectibus

non adnotatur

nisi

a Terenti fabularum Menandrearum com-

mentatore, exemplum videlicet secuto scholiastarum Sophoclis et Euripidis, cf. H. Steinmann 1. 1, p. 63. 64.

de arte ^&oxtoiiag poetarum Atheniensium enucleavit hic trium Terenti fabularum Menandrearum

Atque etiam

subtiliora

interpres aestheticus:

Eun. 91.

1.

magna

virtus poetae
et

de consuetudine ac de medio toUere

non smtentias solum ponere in comoedia, verum

est,
. . .

etiam verha quaedam ex communi sermone Ad quod scholion adsumas Don. Eun. 432.
:

disciplina est

comicis ut stultas sententias ita etiam vitiosa verba ascrihere ridicvlis

imperitisque personis

vide

igitur

poetam pro

loco

ac

tempore scire quid dicat. Cf. Eun. 792. 2. In his personis imperitis, quae vitiosa verha faciunt, sunt
milites,
rustici,

parasiti.
scripti in

NuUo autem

loco

commentarii ad

Menandri fabulas
Quid mirum?
atque

Servi Athenienses et

hoc numero servi quoque habentur. ei, qui in comoedia socii

paedagogi epheborum inducuntur, non sunt homines impoliti aut ineruditi; id quod optime nos docent servi iUi in fabulis Menandreis nuper repertis. Haud mediocriter enim
delectamur in 'EmtQEnovxwv comoedia^) verbis Syrisci, quibus crepundia infantuU Smicrine arbitro reposcit; nam suo iure de
Syrisco dicitur vs. 19: jbiexQiq)^) ye av/mhclsyjuai qi^xoqi. Neque mirandum nobis est quod idem vs. 108 Sophocleam fabulam
respicit,

nec quod Onesimus servus vs. 525 Euripidis versus pronuntiat. Vitiosa igitur verba apud Menandrum invenimus

nusquam, ubi mancipia loquuntur, quae res multos saepe ita fugit, ut de servis non minus falso iudicarent quam interpres Phormionis et Hecyrae, qui summo ingenii acumine illustrare
studuit,

quo modo vitiosa verba exhiberent

servi:

Ph. 249.

2.

libro qui inscribitur: Menandrea *) Utor vetustissimis ed. Alfr. Koerte. Lipsiae MCMX.

ex

papjTis

et

membranis
U. de

^ (isxQlcp 'minime imperito' cf. Wilamowitz nov. ann. phil. XXI 1908

J. v. p.

Leeuwen

1.

1.

p.

20 adn.

51 adn.


usque legunt
Cf.

26

2.

viHosam lociUionem servUi personae dedit Tereniius; nam integrum unde quidam non esse sed esset, si diceret 'habendas compedes'.
Hec. 306.
1.

309.

311.

3.

323.

2.

Ph. 186.

6.

servorum vitiosam locutionem numquam castigavit scholiasta fabularum Menandrearum. Sint enim servi personae ridiculae comoediae (cf. Don. Phorm. 138. 1.), non sunt ineruditi. Quae cum ita sint, habemus in Menandri fabulis

Optimo

igitur iure

adnotatis scholiastam, qui melius novit resAthenienses quam interpres comoediarum de Apollodoro conversarum.
Caput de rj^onoda reUcturis addere nobis Uceat saepius hunc schoUastam aestheticum

3.

de rebus Graecis
vita cotidiana sic loqui, ut

cum de comoedia, tum de

Graecum
dicere

eum

quasi

SchoUa varu generis testimonio sint: possis. Don. Ad. 26. 1. nomina personarum, in comoedia dumtaxat, hdbere dehent rationem et etymologiam. etenim absurdum est comicum, (cumy apte argumenta confingat, vd nomen personae incongruum dare vel officium, quod sit a nomine diversum. hinc
Syrus vel Geta, miles Thraso vd Polemon, iuvenis PamphUus, matrona Myrrina et picer vd ab odore Storax vd a ludo et gesticuiatione Scirtus et item similia.
servus
fiddis

Parmeno,

infiddis

in

quHms summum

poetae vitium

est,

si

quid e contrario repugnans

contrarium diversumque protuXerit, nisi per dvziipQaoiv ioculariter nomen imponit, ut Misargyrides in Plauto dicitur trapezita. et fere

apud

alios hoc

modo poetas nomina componuntur per

interpres
aestheticus,

dvziq)Qaaiv

describentia qux)d designant. Quo quidem loco occurrit

qui

cum

rerum Atheniensium tum fabularum novae comoediae scientem Nam manifestum est eum non solum singulos se praestat. locos Terenti expUcare, sed etiam nomina afferre, quae non sunt apud Terentium (Misargyrides, Polemon) nec Plautum Quibus vero locis invenimus nomen Polemonis? in (Polemon).

Menandrea

sciUcet 'neQixeiQ0f4,ivT]g'

fabula

nuncnuper

reperta.


Idem autem
Andr. 226.
comicis verba facit:

27

interpres qui Ad. 26. 1 etiam alibi de nominibus

semper nomina comicorum servorum aut a nationihus sunt indita, ut Mysis Syrus, aut ex a^xidentiims, ut Lesbia
4.

vdut ebriosa a Lesho insula, quae ferax est suavissimi candidissimigue vini, aut a morihus et vernUitate, ut Pseudvlus, aut ex
negotio, ut Chrysalus, aut ex qiuditate corporis, ut

ex spede formae, ut Pinacium. Chrysali, Thylaci, Pinacii in Terenti fabulis neque 'Thylaci' in Plautinis. Cf. Don.Eun. 414.2, 774.3; Ad. 581, 973. 1. De hac

Thylacm, aut Non exstant nomina Pseuduli

ad Apollodori fabulas nihil dicitur nisi Scirte, convenit nomen servo puero Tiagd xb oxiQrdHjai, guod est gestire et ludere sed haec verba ex Ad. 26. 1 ... . mihi videntur vel a ludo et gesticulatione Sdrtus
poetae rov Hec. 78. 4
:

^'&ojioisiv arte

transscripta esse.

Quis porro scholiastam Graecum appellare dubitat eum, qui ad versum Ter. Andr. 219:
quidquid peperisset, decreverunt tollere

maiorem reprehensionem sonat 'quidguid peperissef: paritur enim aut mas aut femina, et solet iustior causa esse toUendi, si marem uxor peperit. sed amoris nimii est, non
adscribit

(Don. 219.

1)

expectare quid toUas. Loquitur igitur scholiasta de hberis tollendis vere Graecus, cui crudeUs immanisque mos liberos exponendi

cognitus atque apertus est,

toUit,

nam miratur, quod Pamphilus puellam

Ac conferamus interpretem versum 400 exponit. fabulae non Hecyrae, Menandreae, enarrantem:
non
continuo exponetur: hic
tibist nil

quicquam incommodi

Et mire necandi pueri non fit mentio, quia Pamphili fdius invenietur, cum ei etiam per patrem puellae poeta succurrit (400. 2). Qui illud 'exponi' ad mortem (schol. 3 posterior) esse et re vera hoc loco necamdi pueri pro illo Atheniensium more mentionem fieri ignorat. Idem igitur, quod supra affirmavimus, scholiastam fa-

bularum de Menandro ductarum non nescientem rerum Atheniensium esse perspicimus.

Struck.

28

Graecis
Laudantur enim
in

Quin etiam scholiastam nostrum

4. Literis
altero

magis imbutum esse censeo.^)

com-

mento

Menandrearum

tantum fabularum:

Hellanicus Eun.

167. 4 eunuchos a Persis instUutos putant

ex captivis; a Babylonibus enim HeUaniais auctor exstat id haCf 6. evvovxo? etQrjrai Sg evvrjv huisse (^= Fr. H. Gr. I p. 68).
.

excov,

TOVT

eaxiv

qpvXdzxoiv,

(bg

^vioxog

ga^dovxo?

axrjTtrovxog'

evvijv

ovv yvvaixog xdvdQog.

;

Theocritus Ad. 537. 2 (ov (p&ey^rj kvxov eldeg). yakecorr]? steUio SojteQ Aristophanes Eun. 689. 1
. . .

'AQtoTo^pdvrjg

ev

ralg

Ne<peXaig

(174)

'rja^&i^v

yakecorr]

xara-

XeaavTi ^coxQaTovg'.

Ut nos saepe verbum alterius loci altero loco explicamus atque demonstramus eandem verbi vim in duorum poetarum carminibus exhiberi, ita Donatus ad Terentiana Plauti verba in
comparationem vocat,
cf.

Don. Ad. 914.

6;

Andr. 186.

251.2, 331.3, 430.1; Ad. 1.1, 2.3, 15.1, 50.2 al. tione hoc loco schohasta Menandri verbum yaXewTrig etiam in

205. 2, Eadem ra1,

usu esse scribit. Hos autem poetas saepe comparatos esse non nescimus, cum nobis in manibus sit Plutarchi illa avyxQiaig 'AQiaiocpdvovg xai MevdvdQov. At vero scriptores Graeci sunt, qui hanc avyxQiaiv exercuerunt, atque in

Nubibus Aristophanis

in

his verbis

quoque &g7teQ 'AQiaTocpdvrjg ev ToXg NecpeXatg rationem interpretum Graecorum iteratam esse cognoscimus. Nam legimus
:

in schohis Euripideis
<bg)

cum SophocUs
;

(cf.

haec exemplo sint schol. Med. 93 Hipp. 551

;

illud SgTieQ
;

(xai,

Hec. 177, 370)

versus adscribuntur, aut in Sophocleis, cum Euripidis (cf. schol. Ai. 190 0. Col. 467 Ai. 833) versus adscribuntur. In Graecis
;

Hi scriptores Romani memorantur Vergilius (ad 440 locos, sed eidem saepe repetuntur et non pauci a magistris prave sunt additi), Cicero (96), Sallustius (76), Plautus (71), Lucilius (28), Caecilius (19), Horatius (19), Ennius
*)
:

(12),

Probus
(3),

(9),

Lucretius
(2),

(8),

Varro
(2),

(7),

Tubero
(1),

(7),

Naevius
(1),

(5),

Nigidius
tullus

Lucanus

Persius

Accius

Airanius

Asper (3), Cato (1), Ca(1).

(1),

luvenalis

(1),

Luscius Lanuvinus

(l),

Pacuvius

(1),

Pomponius

29

igitur scholiis illud SgneQ 'AQioxotpdvTjg iv Tacg Ne(pelais inveniri facile credimus, non in Romanis!

Nec tamen in tales cogitationes cadunt ei loci commenti fabularum Apollodorearum, qui ex homine vere rhetorico sunt
nati.

Nam

omandae

rus (locis Don. Ph. 68,

Hec. 214.

auctores Graeci citantur, qui ut auctores orationis maxime a rhetoribus leguntur et expilantur: Home7 commenti Men., loc. 3 ApoUodorei), Demosthenes

Isocrates Don.

Ph. 252,

Euripides Don.

Neque mirum videtur esse, quod ex ceterorum scholiorum Graecorum more etiam hoc commentum fabularum Menandrea-

rum ingenium

Peripateticorum. De his 'philosophicis' imprimis ad Terenti fabulas de Menandro conversas adscriptis Andr. 30.5, 716. 3. 4, 720. 5 Ad. 386 cf. J. J. Hartman 1. 1. p. 117 sq.
spirat
,

Habemus
^'&o7ioiiag,

igitur scholiastam

Uterarum Graecarum. secernere schoUastam 'aestheticum' et 'rhetoricum'; nam, ut Ciceronis verbis de or. III. 27 utamur, poetis est proxima cognatio cum oratoribm. SchoUastae igitur praeceptis rhetorum imbuti
Aristoteles

peritissimum artis obcovofiiag, At permultis locis non Ucet

varia doctrina aesthetica quoque instructos se praestant, ut idem dux et auctor artis rhetoricae et poeticae fuit. Quam

ob rem non miramur schoUastam rhetoricum, quem in commento ApoUodorearum potissimum fabularum inveniri diximus, nonnuUa schoUa praebere, quae et rhetorica et aesthetica nominare possis.

Quo

in

numero haec sunt habenda:

(tco idiwTiofia)).

2; Eun. 531. 2, 681.1; Ad. 33.3, *il5.3, ^192. 3, *228.3, *256. 2, *276. 2, *329. 2, *476. 7, *790. 5; Hec. 502. 3, 522. 4, 551. 5, 565. 1, 621. 3.

Idioixio fiog

Andr. 82.

6, 118.

')

De hac

sat

est

re cum alio tempore longius disserere in animo sit, nunc monuisse in scholiis praeter Peripatetica etiam Stoica vestigia

apperere, quae videntur haec esse: koyos svdia&stos koyos iiQotpoQixog Ad. Refellitur 86yfia 'EmxovQsiov Andr. 959. 4. (1). dxQoztjTsg 30. 3. iaorrjTsg {physici aiunt) Eun. 84. 1 (cf. app. Wessneri ad hunc locum). 6 rd xa^xov noiwv

Ad. 69. 2 (qui

auvm

officiutn facit).

3*


ldi(OTix&g
713. 4, 849.
1,

30

Ad. *68. 2, Hec. *236. 2.

Eun. 1001. 4;
1,

374.2,

*559. 3,

*899.

'916. 1
1.

ldi(o/Lia Ad. *518.

Hifiriai?

Andr. 110.
;

1,

286.

1,

773.

1.

Eun. 156, *244.

1,

308. 3, 580, 595. 1 Ad. 204; Hec. 131. 5, 148, 2, 803. 1, 805. 1. Atque his locis ego quidem addo Hec. 875.1 verba sunt cogi-

tantis 'ego hunc ab orco mortuum"? ; ideo et fufirjfitx&g loquiiur. Hlud enim ikXeutrixojg, quod Wessnerus coniecturam Stephani amplexus legit, in codd. non exstat, exhibet autem cod. V ifuxixocwg. Qua de causa iam fufirixixwg probabilius videtur, praesertim cum optime quadret ad locum repetit enim vs. 875 servus Parmeno verba Pamphili adulescentis 'ab orco mortuum' (vs. 852) itaque fiifirjxix&g loquitur, nam fiifirjoig dicitur, cum non verba modo, verum etiam gestmn vocemque fingimus alienam; cf,
:

Don. Andr. 110. 1

fiifirjoig.

ipsum gestum cogitantis exponit.

vnoxQiaei) Andr. 348.

est igitur

vndxQiaig (h
921. 1

1,

350. 1, 386. 3, 773.

1,

3, 477. 4; Ph. 131. 2, 466. ; (i^exaaxix^ vjidxQiaig Hec. 311. 1),

Hec. 601.

iv

rj^&ei {moraliter Donatus).^)

(cf. 3),

Andr. 875. 5

Eun. 48

Ad.

*238.3, *304. 1

*492.2; Hec.*214.5, *133; Ph. *70.4. Ad. 176. 1; Hec. 438.1 ^&ixfj vneQ^oX^. fj&ixri (eiQcoveia) & IX cbg Andr. 660.1, 637.2; Eun. *14.2, 214.1, 310.5; fl
1,

Ad. 61.
137.
1.

407.

1,

413. 2, *304. 3; Hec. *223.

1,

550. 1; Ph. 134.1,

Ter. Hec. 605.

Pa,

Vae misero mihi

So.
:

nam
an
'ei

haec res
mihi'?
id,

Don. Hec. 606 ovx

oQf&cbg

qiiid

Et miquidem enim 'et miM

quod codd. exhibent, malo ^&ix(bg, ad quod etiam optime quadrant, quae insequuntur verba Donati multa
in lisw nostro sunt, cf. Don. Ad. 914. 6 nimis morale autem figura etiam apud Plautum frequentissima.
sic
est

Secundum

est

xaQaxxTjQiafiSg Hec.

352, 1; Eun. 301. XaQaxxriQ xa)fux6g Hec. 611. 2,

4,

')

De scholiis Graecis^t^oc

tractantibus

cf.

A. Trendelenburg

1.1. p.

llOsqq.

31

vjioxoQiofia^) Andr. 710.3; Eun. 531. 2; Ad. 763.3, 786. dTtQoodoxTJrwg^) Eun. 779. 1. nuQd nQogdoxiav^) Eun. 14.2, 98.3, 223. 1 (Ph. 208. 1). ano xov &dvvdxov^) Ad. 693. 3 cf. 694. 1 duib xov dU.ov
ddvvdxov.

(secundum) <pvaioyv<x> fiovag Hec. 75. comoediae avv^eaig Ph. 57. 3.

dQa/j,axixd)g errat Hec. 349. 2. X Q) 9? 6 V jr e d a o) 71 o V Eun. 506 cf. Hec. 793. 3, 78. 3 Ph. 152.
;

2,

350.

1.

xaxd x6
Don. Hec. 711.

a 10)71(6 /Lisvov^) Eun. 435

1.

cf.

schol. Eur. Hec. 484;

dvdjbivrjaig Andr. 105.

2.
;

(praeparatio, praestrudio) Andr. 226. 1 103. 2; Ad. *263. 4; Hec. 574. 1 Ph. 101. 3.

naQaaxevrj

Eun.

Sed ne hunc quidem aestheticum 'rhetorem' in fabuUs Menandreis eundem esse atque -in Apollodoreis adnotatis existimamus. Exhibentur enim saepe eadem vocabula artis ita, ut illic scholiastam magis aestheticum, hic vero virum vere rhetoricum dicas. Quod ut probemus, nonnulla eUgere Uceat ex quaestionibus nostris de Donato schoUasta rhetorico grammaticoque.^ OcuUs igitur subiciamus, quae enucleavimus 1. de analogia, 2.

de amphiboUa,

3.

de astismo,

4.

de ethopoeia.

In tractatu Coisliniano (illis excerptis ex ampliore sive de poetica uni>) versa sive de poesi scaenica libro) legimus (Com. Graec. frgm. 1. 1 ed. G. Kaibel p. 50. 51) risum gigni aut Sbto zTJe ke^emg, id est xaxa ofKowfiiav, awotwniav,

aut wio r&v ex xov ddvvdxov, ix 6/ioic6aea)s, xrj? ouiaxrjs, xov dvvdxov xal dvaxolov-&ov, ix xov naqd jigoadox iav eqs. Cum eaddoXeaxiav, jiaQO)w/iiav, nqayijiaxwv i. e. ex xfjg

vjioxSq la/xa,
ex

e^ai.Xay^v, axijiJiaXi^ems,

huius auctoris Graeci aesthetici a rhetoricis quoque adhibenon antur, semper scholiastam aestheticum et rhetoricum diiudicare licet. Sed figuras dno xov ddwdxov et vnoxoQiafia i'n commento Me-

dem vocabula

nandrearum modo fabularjum adnotari animadvertendum

*)

est.

M. Dom 1, 1. p. 50. Henr. Georgii, Die antike Aneiskritik aus den Scholien und anderen Quellen hergestellt. Stuttgart 1891 p. 157. *) Totam de Donato oratore urhis Romae et grammatico comCf.

meDtationem,

quam amplissimo phUosophorum

ordine adnuente typis non-

dum

maiidavi, alio tempore in iucem edam.


1.

32

De analogia.
lahoravit Termtius, ut dvaXoylav ser-

Don. Ad. 789.

mtdtum

varet in dolore Demeae, quod mmor debet in Ctesiphone esse reEun. 790. 3 bona anaiogia : preh&nsio quam in ddictis Aeschini.

gui leviora laudaverat, hic exdamare iam debet

Ad

hos locos Menandreos legimus scholiastam, quem

artis

ethographicae peritum esse recte contendit H. Steinmann 1. 1. p. 66, 67. AUa est sententia scholii: et est figura analogia, quod adscribit Donatus Hec. 48. 2 ad verba prologi Terentiani 'facite ut
:

vostra auctoritas
locis

Meae

Menandreis

auctoritati fautrix adiutrixque sit' Itaque 'avaXoyld est vocabulum schohastae a e s t h e-

tici,

Apollodoreis

vero rhetorici.

2.

De amphibolia.

Donatus
H. Keihi vol.
'de ceteris

grammatica' (Grammatici Latini ex rec IV, Lipsiae 1864 p. 395. 20) scribit in illo capite
in 'arte
:

v i t i i s'
est

al.;

Amphibolia ambiguitas dictionis (cf. Don. Ph. 7. 2, 96. Ad. 683), qu^ie fit aut per casum accusativum
1.

4,

354,
cf.

Andr. 896.
fievrig.
cf.

Ego me amare
2.

hanc fateor

dfi(pi^oUa

Tfjg

iQco-

Ad.33.

5, 86. 1; Andr.564. 1; Hec.88. 3, 772. 3; Ph. 366. 1

Hec. 201.

'per genetivum': Andr. 261. 3 (misericordia huius), Andr. 156. 5, 262. 2 Hec. 167. 3.
;

ambiguitas dictionis facta aho quodam modo

33.3, 74,

Ph. 22.

2,

L 3.
his
locis

secundum legem Artis dfMpi^oXia recte adscribitur. Neque autem ambiguitatem dictionis, vitium utpote orationis, sicut facit Donatus, alter scholiasta locis quibusdam

Omnibus

Menandreis
laudat
:

adnotat,
1.

sed artem et figuram verbo dfupi^oUa

facta et virtutes tuas
vitiis
et

Eun. 1090.
(pi^oXov,

Secundum

hoc

dju,-

nam

virtutes elQOivix&g
lusit

Andr. 955. 3 deganter

pro ponuntur ad amphiboliam et simtd

et

ostendit,

quam

propitiu^

sit

PamphHo pater

quam

facUe veniam

Davo


ligenter vinctus esf.

33

impetrare possit ab eo, quippe qui iam etiam iocetur; PamphUus enim dixerat 'non iuste^, iUe sic respondit, quasi dixerit 'non di-

Andr. 68.
d.fMpipoXog

3.

Obsequium amicos,
et

veritas

odium

parit

sententia

probaMlis magis

quam

necessaria avt ko-

nesta (scholiasta 2 alter: sententia jiaQddo^og). Hoc loco ambiguitatem dictionis esse scholiasta dicere
potest,

neque enim

est dfiqji^oXov

quicquam

in verbis,

non sed vim

verbi auget interpres aestheticus,

cum

verbis dju(pi^okog serdentia

de praeceptis

morum
3.

loquitur.

De ethopoeias voce.
Volkmann Rh." p. 490.*) Die imitatio morum alienorum Aq. Rom.

De hac
p.

figura scribit R.
/xiiurjoig,

Ethopoeie oder

quibusdam personis verba accomodate adfingimus, veL ad improbitatem earum demonstrandam vel ad dignitatem. Idcirco haec figura, quae sit, recte intellegitur a schohasta rhetorico
certis

24:

ad locos

non Menandreos,.

cf. Eun. prol. 14: Dehinc ne frustretur ipse se, aut sic cogitet: 'defunctus iam sum, nihil est quod dicat mihi*: is ne erret

Don. Eun.

15. 3.

ox^lu.a diavoiag' rj^&onoda.

Non

aliter fj^&onoda

fxifxriaig

adscribitur ad verba
:

Parme-

nonis de domino loquentis Ter. Hec. 145 sqq. narratque, ut virgo ab se integra etiam tum siet, seque ante quam eam uxorem duxisset domum
sperasse eas tolerare posse nuptias. 'sed quam decrerim me non posse diutius

habere,

eam

ludibrio haberi,

Parmeno,

neque honestum mihi neque utile ipsi virginist, quin integram itidem reddam, ut accepi a suis'. Don. Hec. 148. 2, 'djioatQoqprj xal fjd^onoiia dnb dn^yfjfiaTog dg fufirjrix^v\ Re vera est rj^&onoiia et fufirjaig in oratione servi, qui non modo verba, sed etiam vocem gestumque domini Pamphili
fingit.
1)

fj^&oTioiia

his

duobus

locis

Terentianis

eandem

vim

Die Rhetorik der Griechen und Romer*.

Leipzig 1885.


fiifii^aecog

34

At contra

quam apud

rhetoricum scholiastam habet.

in

Menandreis fabulis alia quaedam ^^onoua uno loco adscribitur: Ad. 308. 3 ad hoc Sostrata ignorans inducitur, ut malo nuntio
et

repente feriatur.
loguitur.
lentis

quia oportuit ipsam priorem loqui, praesens

quia autem non est perdenda tam suavis ^^onoua doad irascentem, idcirco non audit Oeta, conversus ne ob illam
loco

logui desinat.

Menandreo tenemus scholiastam illum aestheticum, non rhetoricum: ri^&onoda Getae hoc loco est morura: ij^ovg notatio, non figura diavoiag. Alia est rj^&onoda in Menandri locis enarratis, alia in non Menandreis.
4.

Hoc

De astismo.
Donatus
et

De hac

specie allegoriae docet

(A. Gr. p. 402.

16

K.):

astismos est tropus midtiplex numerosaeque virtutis.

namque

astismos

putaiur quidquid simplicitate ru^tica caret

expolitum
est.

faceta satis urbanitate

Multiplicem

tropum
;

Diomedes

et Charisius
III.

Anonymus
explicat
cf.

214. 6,

esse &<neCaix6v dicit Donatus (item Herodianus Rh. Gr. III. 98. 12 Spengel, ^) Demetrius III. 291. 1.) nec taman diligentius

illa

multiplicia genera,

quae nobis sunt cognoscenda;

III.

Amplium

Cocondrium

(Rh. Gr.

235. 20.):

eiQwveca

iarl

Xoyog did xov evavtiov tb evavxiov juexd xivog fj&ix-^g vnoiCQiaecog driX&v, eaxi de avxov x6 fik.v1i(p' r\fiGiv, x6 de hii x(bv nXijaiov xal
x6 fuv
ijii

i(p' fifMt)v

daxeia fi6Q

xaXeixai

xal

dvxifieid^&eav;,

x6

6k

x(bv jtXrjaiov x^vaafiog, fivxxrjQiafiog, xaQievxiafwg, imxeQxofirjaig,

duiavQfiog, ivavxicoaig.

Recte igitur R. Volkmann Rh.'

witzige
Selbstironie,

p.

433

scribit:

'Der daxeiafwg

ist

eine

fivxxriQiafwg

und

xXevaofwg dagegen bezeichnen die auf andere gerichtete Ironie'. Donatus autem in Arte sua sicut non docet interesse inter

ironiam in se ipsum et in aHos factam ita verba fivxxrjQiafwv, xXevaafiov, diaavQfwv in Arte non exhibet. At multo aliter haec
,

genera

eiQcoveiag in

commento Terenti

tractantur.

Agedum

in-

spiciamus locos, ubi daxeiofiog legitur:

nam Charisium, Itaque etiam auctoF his tribus grammaticis communis Donatum ex eisdem fontibus hausisse constat Diomedem, (Keil Gr. L. IV
')

p.

XL)

vim amtCafiov

sic statuit.


Don. Eun.
342.
2,

35

quam
sequeretur,
e con-

adulescens Parmenoni

moraliter rat dareuyfiqt. Narrat Chaerea servo, quomodo se senex quidam sit

moratus, ut virginem pulcherrimam,

spectu
'recte'

Eimitteret;

roganti iuveni,

Ad respondet. morcditer tq> doTeiajucp

vjioxQujeoyg).

quid velit senex, ille hoc autem verbum adnotat schoUasta

num

(cf.

Cocondrium
iure,

1. 1.

juerd

rivog

^'&ixfjg
dicit

atque id optimo
nullo
t<5

nam

illud 'recte',

quod

Parmenoni senex,
narrat, quadrat,

modo ad eum,
ameiaficp,
sibi

qui res
i<p'

adversas suas
eavr6v,
repetit

sed

elQOiveiq
illo

adulescens hoc verbum

a sene

puncto temporis datum,

cum puellam ex Don. Eun.

oculis amisit.

274.

1.

Parasitus Gnatho

ad Thaidem mere-

tricem ducit puellam pulcherrimam, munus illi gratissimum; ante domum Thaidis Parmenonem servum Phaedriae rivalis
offert.

Quem cum
dicit

veUt

'urere',

interrogat 'sed

quid videtur
hercle'

hoc

tibi

mancupiima?',

donum suum 'non malum

illudit.

'man-

cupium'

ideoque ipse se
d.aTe'iafi(p,

Recte igitur schoUasta:

id est,

raneivoioig

rw

hoc enim loco

quod R. Volkmann

eine witzige Selbstironie" nominat. Eun. 123. 1. eiQOiveiav i<p' iavrov

subesse aestimator iUe

aestheticus fabulae optimo iure censet. Nam ut aUis locis Eunuchi fabulae etiam vs. 123 moraUter se ipse comicus servus Parmeno iUudit: dixit meretrix Thais vs. 119.120:

ego
et

cum

illo,

quocum tum uno rem habebam

hospite,

abU huc: qui mihi reUquit haec quae habeo onmia. respondet Parmeno (v. 121): Vtrumque hoc falsumst: ecfluet. TH. Qui istuc? PA. Quia neque tu uno eras contenta neque solus dedit: nam hic quoque bonam magnamque partem ad te attulit

Magnifice se iactat servus et digito se ipse ostendit (hic!). Recte autem dicit, nam ut servus Parmenonis persaepe dona ad meretricem attuUt atque aUaturus est (III. 2), sed re vera non est donator.

luvat nos facetus

quibus restinguit contenta neque solus dedit'.

meretrix respondet
'itast'.

Parmeno ipse se illudens his verbis, verbum Ulud acerbum 'neque tu uno eras
iUe

Huic ioco subridens placido animo Nec tamen omnes, qui legerunt himc
sibi

locum venustum, cognoverunt, quid

veUet poeta

(in

quibus


J. J.

36

redactor
ille,

Hartman

1.

1.

p. 11),

nedum

qui in fonte

adnotationiun suarum, in excerptis commenti Donatiani, ad hunc locum nihil invenit nisi verbum aaTEimg (cf. Don. Eun. 342. 2

Redactor enim et poetae et scholiastae locum prave explicavit, cum hanc voci illi dmeicog explicationem suam adderet
dorretco?).

nec 'Fhaedria', haec exprohat.

sed 'hic'

dixit

tangens iUum

et

quasi invito iUo

interesse
inter

Schohasta
ironiam t6
locis,

in

Menandri

fabuhs

enarratis

fjiv iq?' ^ficov,

x6 de

bd

tc5v nXrjaiov scit.

Ilhs tribus

quibus persona de se ipsa per ironiam loquitur, recte adnotatur tropus dOTeia/id?. In Apollodori autem fabuhs legimus aaxeCaixdv secundum Donati in Arte praeceptum: quidguid
. .

faceta satis urbanitate expolitum

est,

etidinalteram personam:
dareiafiog

Ph. 151.2. Ut bene

sit

tibi

pro

nihil.

Alius est

tropus astismi in Menandri, alius

fabulis. (H6flichkeitswendung" vertit Cum schohasta alter non distinxerit
ipsam et in ahas habitam, in ahas personas habitae 'xXevaajuog' et
in

in

ApoUodori

Hauler).^)

se

inter ironiam personae iUis variis generibus ironiae

'dvaavQfiog"

opus schohastae vero, cum haberet dareiafiov pro ironia in se ipsum, opus fuit. Cuius schohastae vestigia his locis
fuit,

non

illi

alteri

Menandreis, ubi ironia in ahos est, in aperto sunt: Ad. 783. Edepol commessatorem haud sane commodum
facete T(p x^^vaafiw
.

Ad. 954.

1.

HEinc

maculam nos

decet effugere

'mactdam'
. . .

fTcp x^evaafxcp (coniectura Stephani probanda) dicit irridens opi-

nionem Micionis, quia parsimoniam ma,cidam putet. Ad. 427. Pro mea sapienta "^ diaavQfiixwg sapientia dixit IUudit his verbis servus Syrus senem Demeam, cum tota servi oratio (419 432) sit arguta imitatio ad deridendum Demeam

onmium, quae iMe serio supra dixerat (Don. 424). Atque aliud genus ironiae non invenimus nisi in Menandri fabularum commento, dico emxQonrjv (cf. Herodianum Rh. Gr. III. 98. 21 Sp.; Volkmann Rh.* p. 501):
Ad. 991.
figura,
3.

Facite,

quod vobis

libet

haec kmxQomfj est

fieri.

qua

invitos nos permittere ostendimus

Phormio'' ad. vs. 151.

quod nolumus

M Dziatzko-Hauler.


cf.

37

Ad. 134.

1.

Profundat, perdat

tiirQOjnj

figura

(cf.

Don.

Ad. 134.

2. 132).

quae de Donato collegimus: Adnotata rhetorica sive grammatica in commento fabulaxum et Apollodori et Menandri sunt Donatus igitur homo grammaticorum et rhetorum studiis ^) imbutus est. Aesthetica vero scholia in fabulis Apollodoreis desiderantur, in Menandreis occurrunt.

Nunciam retractemus

ea,

Hic autem interpres aestheticus se praestat maxime scientem et rerum et Uteramm Atheniensium, quippe qui vel voces et vocabula Graeca (velut Aristophanis) ad explicandum adhibeat. Neque solum haec scholia spirant animum scholiorum Graecorum, sed

etiam

illa

alia aesthetica iudicia disciplinam

Graecam

redolere

hunc scholiastam ad fabulas Menandreas aestheticum esse scholiastam Graecum Menandreum conicere non possumus, sed debemus. Neque enim miramur ad Mestatuimus atque probavimus.

Quae cum

ita sint,

nandri, non item ad ApoUodori comoedias, scholiastam

exstitisse
xfjq
:

Graecum

antiquis

iam temporibus Menander nuncupatur 'aaiQov

veag xcoficpdiag' (schol. Dion. Thrac. in com. Graec. frgm. ed.

I p. 15),

atque Aristophanes Byzantinus, quem auctorem esse scholiorum aestheticorum ad Sophoclem et Euripidem a nobis cum Donatianis saepe collatorum censet Trendelenburg
Kaibel
(1. 1.

p. 53. 69),

Menandrum cum Homero aequavisse

K. = Epigr. Graec. 1085. 9
:

dicitur Inscr.

It.

et Sic.

1183

Ov

(pavXoig earrjaa xar' oqy&aXfxovg ae,

MevavdQE
exeXvov

rfjade y' 'OfiriQeirjg, (piXrare fxoi, xecpaXfjg

aXXd ae devreQa eia$e aoq)6g XQeiveiv

fiex'

yQafifxarixbg xXeivog TiQoa^&ev 'AQiarocpdvrjg.

At ApoUodorus non tanti aestimatus est neque de scholiasta Apollodoreo quicquam cognovimus. Illa Menandrea vero scholia fuisse non coniectura hariolamur, iramo exstitisse quaedam
(Timachidis) accepimus.
testimonia 8 et 9 (ed. Wessneri
oratoris urbis

*)

Romae

Cf.

praef. p. VII)

grammatici urbis

Romae.


ducta esse,

38

scholiis

Sed haec aesthetica 'Donatiana' ^) ex

Menandreis

cum

veri specie ostendisse mihi videar,

tamen non

probavimus neque demonstravimus. Hoc ut assequamur, quae^ stionem de Donato institutam cum studiis nonnuUis Terentianis

Nam cum Terentius non semper Menandreae fabulae scaenas amplexus sit, scholiastam illum aestheticum, si quidem est Menandreus, non aeque exstare suspicandum est Aggrediamur igitur illas quaestiones Donatianas cum Menandreis coniunctas ab Andria fabula inceptuh.
vel Menandreis coniungamus.

ANDRIA.
Andriam
fabulam
esse

'contaminatam' ^

constat,

nam

Terentius (Andr.

prol. 13. 14.)

quae convenere,

in

Andriam ex Perinthia

fatetur transtulisse atque

usum

pro suis.

lam

igitur in

ars Terenti.

prima scaena nobis perspicua est opera et Andriae enim Graecae expositio per senis soli-

loquium, Perinthiae per senis et uxoris dialogum facta est sed haec (Don. Andr. 10. 1.) prima scaena (cf. Don. Andr. 14),

qmbus Andria scripta est. His Donati adnotatis fidem non abrogandam esse^ et Terenti scaenam I. 1 exceptis eis locis, qui attinent ad Sosiam servum, quam personam Terentius 'extrinsecus assumpsit', eandem ac
Perinthiae
fere

isdem

verbis

')

'Donatiaaa'
expilasse,

cum

Graecum

non affirmo Donatum ipsum interpretem sed auctorem quendam Donati id munus suscepisse
dico,

censeo atque eum Asprum fuisse mihi persuasi. ^ De Tocabulo 'contaminandi* praeter alios disserit Kauerus (DziatzkoKauer Adelphoe* Lipsiae 1903 p. 7 adn. 1).

Utrumque adnotatum Donatianum esse Dziatzko (nDie Andria des Menander" mus. Rh. XXXI. 1876 p. 249) rectissime contra Guilelmum Ihne, 'Quaestiones Terentianae' diss. Bonnae 1843 p. 11. 12) W. H. Grauerto (Historische und philologiscbe Analekten, Miinster 1833. t]rber das Kontaminieren
')

der lateinischen Komiker* p. 175) se applicans contendit. (Dziatzkoni assentitur Fr. Kampe, ,Die Lustspiele des Terenz und ihre griechischen Originale",

Halberstadt 1884

p. 7).

39

scribit
(28. 1.):

Menandream esse nonnullos viros doctos ') secuti censemus. Sed iam ad Donatum aggrediamur. Aestheticus scholiasta ad initium huius Terentianae scaenae
haec virtus
est,

in

hac scaena
vi-

argumenti narratione actio scaenica deatur, ui sine fastidio longus sermo sit ac senUis oratio.
ut
(j,n)

Haec

'actio scaenica'

autem inest
soliloquia

in iussu senis (vs. 28):

Vos

istaec intro auferte, abite!

Nam

lale

initium cepisse

senum etiam

iu Adelphis

(vs. 26)

cognoscimus: Storax! non rediit hac nocte a cena Aeschinus.

principio,

Ergo de scaenae

quod etiam apud Menandrum fuisse coniciam, schoUasta recte verba facit, nihil loquitur de persona Sosiae (de 'persona protatica' postremum schol. 28. 6.), quae
sed

non est Menandri,

de

sumpto ex Andria Menandrea. ^) a versu 46 et Terenti additamenta, quibus omnibus facile careas^ cognoscimus vs. 54 Itast (cf. Don. 54. 3). 73. Ei, vereor ne quid Andria adportet mali cf. 105. 106: Oh, factum bene! beasti: 86. metui a Chryside, et 127 Quam timeo quorsmn evadas Teneo 103. Quid igitur obstat, quor non fiant? 116. Hem, quid id est! 119. bona fortasse? 137. Quid ais? 149. non tu ibi
:

longo ac senili* Huius 'sermo senihs' incipit

'sermone

gnatum? 163. Qua propter? At longiorum sententiarum, quas Sosia profert, maiorem partem in Andria Menandrea senis fuisse putaverim; nam Graecum illud senis soUloquium ita optime restituas, ut huic sententias Sosiae reddas.^) Neque enim duabus Terentianis personis
ita iunctis offendimus.

142

+
^)

Conferas quaeso (praeter vss. 67 143; 154) vss. 58sqq. hoc modo coniunctos:

+68;

W.

H. Grauert
p.

1. 1.

Gottingae 1877
*)

79;

175; K. Braun, 'Quaestiones Terentianae*, diss. C. Dziatzko 1. 1. p. 244 et 249.

p,

'De Terentio eiusque fontibus* Libumi 1891 p. 27 pro e sola Perinthia accessisse. Sed hos versus Andriae et Perinthiae communes fuisse Donati verba 10. 1 docere nobis videntur, cf. supra adn. 3 p. 38.
Fl. Nencini,

certo habet vss.

42 127

Terentius *) Gratissimo animo profiteor his locis de illa re, quo modo Menandri fabulis pro suis usus sit, permulta me debere J. Geffckenio, qui commentariola sua de Menandro manu scripta mihi permisit.


gaudebam. non
(61) sic vita erat
: . .

40

nam
id arbitror

(horum) nihil ille egregie praeter cetera studebat et tamen omnia haec mediocriter.
iniuria:

adprime in vita esse

.

utile,

ut nequid nimis.

Donatus autem (schol. 2) ad verba 'nequid nimis* versus 61, quae apud Terentium Sosia dicit, hoc docet: et non refertur ad personam domini dicentis (ita codices), sed de

quo

dicitur.

Qua

in ultima parte schohi

commen-

tator affirmat:

hanc sententiam non referendam ^) esse ad personam 'domini dicentis', sed ad personam ^eius), de quo dicatur; etenim illud vitae praeceptum minus in ore est (ad
cf.

'referendam'

Don. Hec. 153.

effingit

1)

senis
sit:

quam PamphiU,

cuius

indolem dominus

ita

ut

'adulescens nihil egregie

praeter cetera studens docere videtur 'ne quid nimis,'

schohum cum parte

Hoc autem nunc legimus, prave conpriore eius, quod glutinatum per saecula servatum est, donec viri docti in tex-

timi 'modo' pro 'domini', 'quotidie' pro 'de quo' falso receperunt; iniuria ilU quidem, amoverunt enim difficultatem non tam amo-

quod Terentii versus non recte enarratur a Donato, nisi Simo dominus Terentianus dicat hanc sententiam sicut senex Menandreus. Post hunc dialogum Terentianum recentiores editores fabularum Fleckeisenium secuti a. vs. 172 principium actus 11 statuunt; dicit enim Simo Terentianus vs. 171 Sosiae: 'eamus nunciam intro, i prae, sequar'. Nisi in Terenti fabula hoc loco actum concludimus, sequi non potest senex, nam post scaenam
2 primi actus, ut vulgo dividitur,*) propter 1. 5 (vulgo) necesse est, ut senex eat ad forum *) et Pamphilum de nuptiis certiorem In Menandri autem fabula senex versum 171, quem faciat.*)
*)

vendam quam expHcandam, quae

inde nascitur,

Id est

non ^&onoiela^ai Simonem dominum, quippe qni hanc sen-

tentiam proferat.

vulgarem numerum scaenarum in Donati commento obtinuerit, sequor eum, ne animum lectoris impediam. hac re non recte iudicavit C. Meifiner, 'Andria', Bemburg 1876 ') De
*)

Cum Wessnerus

p. 30, 42,
*)

47 (ad vss. Neque enim

28, 172, 206).

fecit

ante

1.

cf. vs.

155 sqq., sed post scaenam

I.

cf.

Ter. Andr. 227, 253.


servi nuntio

41

175) locutus
olxovofxlav

Terentius instituit, ut Sosiae personam a se fictam amoveret, non dixit, sed (usqua ad vs. 167) de Davo servo et de timore

nuptiarum

perterriti (172

est;

itaque

spectatoribus 'insinuatur' Davus, qui inducitur in scaena subseeodem autem modo in Menandri Adelphis Micio quente 1. 2
:

fratrem

Demeam commendat

et

xar'

supervenit de

quo sermo est, ut factis dicta ostendantur (Don. Ad. 78. 1). Apud Men. Andr.l. 2 igitur non recessit de loco senex; 'sensi' (Ter. vs. 173) ergo : antequam cum Sosia loqui coepisset (id est ante scaenam 1. 1).

Ergo de Menandri Andria idem statuendum est, quod hic schohasta ('Donatus' Andr. 173. 2) statuit de Terentio timorem Davi
:

senex ante soliloquium sensit. In scaena 1. 2 (Menandri I. ad quitur (Dziatzko 1. 1. p. 244)

;

2)

Terentius

Menandrum ^)
ille

se-

quam

scholiasta

scaenicus

hic locm est, in quo Davus insinuatur midta spedatoribus gesturus (cf.Don. 172. 2, alter schoUasta 172. 1 est idem ac Ph. 50. 3). Senex postquam Davum admonuit,

adnodat: Don.

175. 1

ne nuptias

filii ^)

turbaret,

ad forum abit
et

tum

in scaena
est

L3

(Menandri*) et Terenti) hrevis

exspectatione

comica ddiberatio

magna

populum rerum imminentium commotura,*) aesttmntis Davi consideratione proposita (schoL Andr. 206. 1). Atque idem
scholiasta aestheticus vel scaenicus occurrit:

Sed cum quaecautione opus sit in afferendis fragmentis et maxime in eis, quae viilgarem sententiam praebent, fundamentum disputationi nostrae fragmenta non substruimus nisi ea, quae
1)

Cf.

Don.Andr. 204.4-6

Men.

frag.

38 Kock.

rentibus de fabulis

contaminatis Terenti

summa

ex certa quadam fabula Menandrea, cuius nomen non ignoramus, sunt hausta. ^ Expositionem Terenti non laudamus (ut A. Spengel, Andria ^, Berolini 1888 p. XVin, G. Regel, Terenz im Verhaltnis zu seinen griechischen Originalen", Progr. Wetzlar 1884 p. 4); nam id quod Simo in prima scaena Sosiae maxime mandaverat de Davo (v. 168), in scaena I. 2 ipse repetit, ut post

scaenam

I.

2 scaena

I.

Quam

in vituperationem scaena

paene supervacua videatur, cum nihil novi afferat. I. 2 Menandri post soliloquium Simonis non
vereor.

incurrit.

loco

Ne fragmentum 48 K. non pertineat ad vs. 218 Menandrum nagovo/iaaiag figuram adhibuisse, quam
*)

Puto hoc

imitatur Terentius,

praeterea
*)

cf. C. Dziatzko 1. 1. p. 241. Recte confertur hoc schol. ad Soph. Ai.

vs.

jtgoaox^v de ig-

ya^erai iqi axQoaxfj nsgi zSrv 8r)lior^oofiiya}v.


ipsa, ut hic et

42

Andr. 206. 2 persona aut ab aUero commendatur auf se ipsam populo commsndat aut et ab altero commendatur^) et a se

Davi
et

'mMa mens m. a\
disputat secum.

per Simonem supra descripta est, uhi dixit hic per se, dum hoc gestu et sermone agU ac
et

eosque Menandreos. Sed longior ne sim, conferri velim dissertationem H. Steinmanni, qui p. 30 32 omnes locos collegit. Neque plura verba nobis sunt facienda de illo huius scaenae Menandreae interprete'Graeco'
alios locos

Idem adnotatur ad multos

Don. Andr. 219. 1 et 226. 4, de quo supra p. 27 diximus. Atque ab eodem in scaena insequente (I. 4) Menandrea,') in

qua Mysis ancilla, postquam Davus Pamphili conveniendi causa in forum abiit, inducitur, ars olxovo/uag illustratur Don. 228. 1
(cf.

supra

p. 19).

Mysis in hac scaena 1. 4 insinuat Pamphilum, personam scaenae insequentis I. 5 (Menandreae I. 5) in qua (schol. scaen.

indu^tur adulescentis animus circa nuptias, ut ex magnitudine metu^ ingens gaudium comparetur in fine fahulae cognita
236.
1)

simul id agitur, ut magis magisqus per Mysidem PamphUus exdtetur ad resistendum patri nuptias indicenti. A scaena L 5 finis actus I Terentiani statutus est et iam
Qlycerio.
et

animus

currit

ad scaenam

II. 1.

De qua varias viri docti moverunt quaestiones. Adnotat enim Donatus (301. 1): in hoc coUoquio aUera pars ostenditur fahulae, si quidem Andria ex dumum adulescentium periculis gaudiisque componitur,

cum

fere solam

Hecyram Terentius
est;

et

unius

comoediam adulescentis effecerit. Haec autem scaena in Andria Men. non

has personas
')

nam

(Don. 301. 2)

(scil.

Cbarinum

et Byrriam) Terentius addidit fabulae,

Persona nova spectatoribus 'commendatur' vel 'insinuatur', cf Don. Andr. 175. 1, 35. 1 Eun. 539. 1 Ad. 288. 3 qui Pb. 36. 3, 50. 3, 102. 2 al. Sine hac exceptione non assentimur H. Steinmannio 1. 1. p. 31 adn. haec scribenti 'vides idem significari verbis propriis 'insinuare' vel 'commendare' atque verbo generali 'describere' neque esse diversa haec vocabula ab ipsius discipUnae vocabuhs ;i;a^axTi7^t!Ce(v et rj&o-

eam non cognoverunt

noteXv.'
*)

Scaenam

esse Andriae

Menandreae

Fl.

Nencini

1.

1.

p.

38 Ihnio ad-

stipulatus contra

Grauertum contendit.


cf.

43

quia et audacter et artificiosissime hinos amores duorum advlescentium et hinas nuptias 'in una fabula muchinahis
:

Don. Andr. 977

est,

et
^)

ferebat

Quaerentibus autem nobis, qui ad hanc scaenam non Menandream noster ille sit scholiasta, obviam se dat in

id eoctra praescriptum Menandri, cuius comoediam trans-

universum tantum adnotans duos amatores a Terentio

fingi,

de scaena vero universa et conexu, qui sit.in fabula, haud perinde atque aliis locis Menandreis nobis exponit. Neque haec
sed originem ab Euanthio ducere recte contendit Ed. Scheidemantel 1. 1. p. 58.^)
esse,

quidem verba Donati

In Andria Graeca
et

(11. 1)

canticum esse Pamphili aestuantis

iri

Glycerium
in

umquam
II.

a se relictum

negantis

cum quibusdam

viris doctis*) censeo.

quium
*)

scaena

Post hoc autem Pamphili breve solilo2 *) (Menandri II. 2) Davus servus accurrit,

Cum

quam cum

'Donatus' vel eius auctor in^contaminata' comoediaTerentiana, origine Gra^ca comparabat, ex duabus, quae sunt & poeta Latino

expUatae, alteram modo fabulam respexerit (cf. C. Dziatzko mus. Rh. XXXI p. 248; G. Ihne 1.1. p. 13), accurate non perscrutamur, utrum sint personae
(siciudicaverunt: C. Dziatzko 1. 1. 1. 1. G. p. Regel p. p. 2 adn. 7 ; G. Ihne 1. 1. p. 5 sqq. W. S. Teuffel, Studien und Charakteristiken zur griechischen imd romischen Literaturgeschichte, 2. Aufl. Leipzig 1889 p. 353) an a poeta Terentio

ex Perinthia Menandrea translatae

249
;

K. Braun

1. 1.

913

sint additae (W.

1888
sonis

H. Grauert
1.

p. XIII; Fl. Nencini

1.

p.

192 sqq. Andreas Spengel, Andria 32 et 36; H. R. Fairclough, Andria, Boston

1. 1.

p.

and Chicago 1904

praef. p.

XLY), sed hoc tenemus: scaenam cum

dicit additas esse personas,

his per-

non esse
*)

in

Andria Graeca.
ne

Item schol. 301.2, qui

Cf.

na^rizixov

jUret

PhUwmenam
Cf. G.

spretam rdinquere sine sponso .... Sed quid plura de hoc

750. 2 {djta^&i).
C.
1. 1.

scholiasta!
)

eundem Phorm.
p.

Regel

4 5:
Fr.

Dziatzko
'D.

1.

1.

p.

non accedo, monuit enim

diae

Leo

M.

i.

plerumque a soliloquio incipere, contaminationem Terenti non elucere quae esset res. Quodsi recte secernimus scaenas a Terentio extrinsecus additas, in Andria quoque Menandrea hoc praeceptum a Leone detectum vaJet I. vs. 28 sol. Simonis 11. vs. 172
:

Dr.' p. 53sqq. sed in Andria

244245. Quibus temere fiigij novae comoeMenandrea propter

(ut

vulgo dividitur, sed.

cf.

quod supra diximus)

IV. 1 Terenti) vs. 625 sol. PamphiU. orationem in scaenam deferunt.

*)

sol.

Pamphili

IH. (scaena
frg.

IV.

vs.

820 dialogus senum, qui

De

versu Ter. Andr. 368 et Athenaeo VH. 301 b

^tJber die

(= Men.
4

398 K.)
d.

cf.

A. Spengel,
Struck.

Komposition der Andria des Terenz" (Sitzb.

B.


Menandri

44

ut nuntiet nuptias non veras, sed simulatas esse. In Andna igitur, cum Charinus sit Terenti persona, dialogus^) fit inter Davum et Pamphilum, Hic autem de nuptiis certior
factus (usque ad vs. 369) miratur et quaerit i n e a d e scaena Menandrea 11.2: 'quid igitur sibi volt pater? quor simulat?*

Nam
unam

in fabula

Graeca scaenas Terenti

II.

-f-

H- 3

scaenam esse

luce clarius est,

cum

non,
(cf.

egresso nova ordiri potuerit

apud Terentium, Charino Dziatzkonem 1. 1. p. 245).

ut
II.

Sed iam revertamur ad Donati commentum! Scholiasta

aestheticus
in
principio

scaenae

explicat

(338.

1.):

haec

scaena consUium continet personarum, ad

qms maxime

pertinet

argumentum

...
in

Quod consilium poeta sequitur

hac scaena ? Davi narratio

eam

explet usque ad vs. 369. Tribus autem versibus extremis Charinus, nimirum ut amoveatur, ''senis amicos oraxe' iubetur.

Num

hoc consilium hac scaena continetur? Minime quidem; enim nullo loco fabulae efficitur Num ad Davum aut Charinum
!

maxime pertinet argumentum?\

II.
!

Re vera

in

scaena

3 Terenti personae consiliantur Quaerit enim Pamphilus vs. 375: 'quor simulat?* et narrat Davus consilium patris
et vs. 383,

postquam interrogavit Pamphilus: 'Quid faciam?'

3
igitur

Davus Pamphilo dat consilium

Scaena
11.

continet

ne patri adversetur. consUium personarum, ad quas

maxime

pertinet argumentum.
11.

Verba scholiastae scaenici

non ad scaenam

Terenti quadrant, sed ad scaenam II. 2 et II. 3 vel, ut apertius id, quod sentio, dicam, adscaenamll. 2Menandri. Qua de scaena perinde
2

atque ad ceteras iUas Menandreas disserit scholiasta aestheticus;

Akademie
Nencini
d.

Wiss.,
p.

phil.-hist. KJ.,

Munchen 1873
1. 1.

p. 614),

cui
1. 1.

assentitur Fl.
p. 250.

1. 1.

35 contra G. Ihne

p.

15 et C. Dziatzko

loco iterum in officinam quasi Terenti inspicere licet nam ut *) in scaena I. 1 (cf. supra) Terentius Simonis Menandrei verba Davo tribuit, sic haec Charini potius esse Pamphili Menandrei censeo Ter. vs. 340 Laetus

Hoc

est nescio quid

nondum haec

rescivit
(cf.

mala

vs. 342.

C h a r. Audin
cf.

tu

illum?

Pamph.
;

Quid ego audio?

dxovaofiou;) 343.

Andr. 845

Char. cessas adloqui? 363. P a m p h i 1 u s recte dicis

Andr. 465, 592, Menander: Pamph. cesso adloqui?

!

' xot'

Ter.

perge


ineunte vero scaena
in
11.

45

fabulamm

3 Terenti, unde in Menandri fabula non erat principium scaenae, scholiastam aestheticum non minus

quam

omnibus

fere

scaenarum

initiis

Terenti, quae

e MenindT0 non conversae sunt, desideramus. Sed in Donati codicibus Terentianis etiam Charino Byrriaque exeuntibus novam

scaenam coeptam esse docet scholiasta

375.
1.

rhetoricus:

Don. Andr.

Jiaec
^)

scaena

[deliberationem]

continet

Davi

et

Pamphili.

Eadem
II.

et

II. 5. ^)

res atque in scaenis IL 2 et II. 3 occurrit in scaenis cum in vs. 412 Byrria, persona Terenti,

Nam

inducatur, apud Terentium

incipit; in

nova scaena per novam personam

erant

(cf.

Menandri autem fabula scaenae II. 4 et 5 coniunctae Dz. 1. 1. p. 245). In scaena porro II. 4 Davus Pamphilum

denuo adhortatur, ut illud consilium sequatur, cui Pamphilus II. 5 obtemperat. Quid autem Donatus ad 11. 4 Terenti (440. 1)
adscribit? Haec, inquit, scaena

nodum

innectit erroris fabtdae et

periculum comicum; fadt etiam exsecutionem consUiorum (cf. 338.1!). Quod argumentum septem versibus 404 411 non continetur, sed scaenis II. 4 et 11. 5 vel, ut apertius loquar, verba Donati

ad scaenam Menandream (II. hoc non Graecae initium sit,

vestigia

3)
ille

quadrant.

In scaena

11.

5,

cum

scholiasta scaenicus deest, sed Euanthii (Don. Andr. 412. 1 et 3) subesse G. Scheide1.

mantel

1.

p.

55 demonstravit.
Scholiasta aestheticus

Quid igitur?
fluxit in his

ex fonte,

qui

aeque

Terenti fabulis Menandreis, non hausit; nam Terenti non Menandri erant scaenae, quotiens nullum scholium exhibet. Accedit quod non semel scaena Menandrea, non Terentiana, explicatur. Quae cum ita sint, nuUa dubitatio videtur esse, quin noster scholiasta scaenicus sit Menandreus Graecus.
*)

*)

De hoc De Ter.
(1. 1.

scholiasta 'deliberationem' adnotante

cf.

supra

p. 8.

versibus Andriae 426

assentitur

(et

640)
(1. 1.

cum

Euripideis collatis recte

p. 5) p. 195 sqq.) et Dziatzkoni (1. 1. contra Meinekium et 250) Philemonis reliquiae Berolini 1823 p. (Menandri De Donati Andr. 406. (fr. 39 K.) cf. p. 22 sqq.) et Ihnium (1. 1. p. 14).

G. Regel

Grauerto

Dziatzkonem

1.

1.

p. 245.

4*


Sed
gamus.
scholia,

46

(Men. n.
et

quae 'Menandrea' diximus, cognoscere per11.

De scaena
Pamphilo
scaenicus
lUriusque
vs.

Terentiana

4),

cuius

personae
continet

425

domum

sic

agit

ingresso Davus (Don. 432. 1): haec

quibtis

Simo sunt, interpres

dolos
et

scaena
capit

personae,

utraque

et

capitur

miro

modo.

Sed cum de hoc quem audivimus scholiasta, tum de tota scaena Terentiana scrupuli quidam me premunt. Quaerit enim Simo e servo (438), num Pamphilo nuptiae molestae sint. Respondet
in fahula Terenti servus: 'nihil hercle*,

quam superlationem

et

treuectionem statim corrigit ipse: 'biduist aut tridui haec soUicitudo, deinde desinet'. Nihilo minus senex quaestionem repetit:
aliquantillum mihi' (vs. 447). Non intellexeris, quare hanc solhcitudinem et tristitiam miretiu- is pater, qui a poeta tam iustus existimator morum filii fictus est (scaena 1. 1)! Cur autem (Don. Andr. 449. 1) apparet Davum
'subtristis

visust esse

ad quam causam derivet aversa suspicione tristitiam Pamphili, quam anirm Davus ille quidem Terentianus hoc loco de advertit senex? respondendo dubitare non potest, dixit enim seni: bidui aut tridui

nunc quaerere, quid respondeat

et

esse sollicitudinem, sed filium optimum patri obsequi et animum ad uxorem adpellere; seni post vs. 447 respondere poterat: quid

Longa 'consuetudo' cum peregrina illa ei ex animo eicienda est. Quae quidem Donato auctore respondere non potest. Haec autem quaestio solvitur, cum perSimo Chremeti currimus fabulam usque ad scaenam IH. 3.

mirum? quod

tristis

est!

'irae sunt inter Glycerium et gnatum' et vs. 576: mihi Davus, qui intumust eorum consiliis, dixit' Numquam 'ipsus adhuc in Terentiana fabula harum inter Pamphilum et Glycerium

vs.

552 narrat:

invidiarum mentio

an mentitur Simo senex? At mendacium a senis indole omnino abhorrere censendum est. Quid vero de versu 597, ubi Simo dicit Davo servo: 'potes nunc, dum animus irritatus est' (cf. vs. 591), iudicabimus! Itaque, cum hoc
fit:

loco

Davo 'animus
esset,

compertus

Pamphili (scil. rixa cum Glycerio) Simo non mentitus est. Unde tu Simonem et
irritatus'

Davum

cognitionem illarum discordiaxum habere putas, quas


exscripto
(449. 1)

47

spectatores ignorant? Quod ut solvamus, iam revertamur ad scaenam U. 6, imde egressi sumus. Habemus in scholio modo

verba aversa sicspicione; quam autem suspicionem Davus Terentianus avertit usque ad vs. 449? Senex credit 'aliquam sibi fallaciam portari' et eam in nuptiis a Pamphilo

non recusatis. Haec igitur suspicio servo est in pnncipio scaenae 11.6 avertenda et avertit in scaena Menandrea simu-

(Don. Andr. 598. 7). Qua discordia simulata deceptus iure miratur pater, cur filius subtristis de nuptiis sit, et (Don. 449. 1) apparet Davum nunc
quarere,

lata discordia (Pamphili)

cwm amica

guid respondeat

et
.

spidone tristitiam Pamphili

ad quam causam derivet aversa su.! Haec igitur verba schoUastae

.

non

tam Terentianam quam Menandream fabulam

Eimdem autem Menandri schoUastam legimus
7:

explicant.

Don. Andr. 598.

Caute servus caUidam interrogationem senis

paratu^ excepit: memor simulatae discordiae cum amica Simulata igitur illa apud Menan(cf. Don. Andr. 819). fingit
.
.

'capit servus senem, sed ipse capitur', enim se cognovisse nuptias non esse veras; in fabula prodit

drum

discordia

reapse utraque (persona) et capit et capitur miro modo, ut dicit scholiasta 'Graecus' (432. 1), qui etiam illud jiQenov et m^avdv (Don. 447. 2) adnotat (cf. supra p. 23).
igitur

Menandrea

Ergo

discordare
est,

persuasum

Glycerium ero nec non pulchritudo scaenae proximae (III. 1)

inter

se

Pamphilum

et

eo crescit, quod haud multum abest, quin dolus servi detegatiur. Haec autem scaena utpote de Menandro (II. 5) ducta^) a schoUasta
scaenico, qui de oixovofuq disserit Andr. 459. 1 (cf. supra p. 22) recte explicatur neque minus illa insequens 111.2*), ad quam

habemus haec:
Don. Andr. 481. 1 specta in hac scaena, quam sdte expressa consuetudo medid vd medicae egredientis ex aegri domo: nam

sit

Don. Andr. 473. 6

= Men.
vss. 488,

frg.

*f- Menandri IL 6; Menandreo 42 K. cum

1.

Don. 483. 1.8 =

frg.

40 K.
frg.

Cf.

Dziatzkonem

1.

1.

p. 245.

41 K.

484 conferendo

pziatzko 1. 1. 245.). De cf. Grauertum 1. 1. 181

<Dziatzkonem

1.

288).

48

et

veniens de negotiis eius loquitur, ahiens de morho. praeter olxovofjUav quae dicuntur evQrjfia-ia.

haec sunt

per inventionem, ad olxovofdav facetiae aliquid addere commentator iam ad scaenam I. 4 (228. 1) adscripsit (cf. supra p. 19), prorsus eadem scholiasta locorum non Menandreorum, quippe qui de hac re per scholiastam fabulanun
evQeiixcbg,
i.

Poetam autem

e.

priorum doctus

sit;^)

cf.

Don. Hec. 415.1,) Ph. 346.1 Ad. 938.1.

Sed hoc scholio verba de evQij/xaxi scaenae III. 2, i. e. de sermone Lesbiae fiunt, de coUoquio verum eiusdem scaenae
Terentianae inter Simonem et

Davum

facto

idcirco nihil ad-

notavisse scholiasta mihi videtur, quia id non in eadem scaena Ex fragGraeca, sed in insequente (Men. II. 8) demum fuit.

mento enim Menandreo 42

K. elucet Terentium

praescripta

meretricis, quae expleverunt scaenam aliquanto longiorem, sic in brevius contraxisse, ut ex duabus Menandreis exsisteret una Latina. Facile autem fieri potuit, ut scholion posteriori scaenae Menandreae appositum non inreperet in Donati commentura, ubi a versu 489 scaena orsa non est.

Maxime autem delectamur hac scaena Menandrea: Davus dominum quamvis suspiciosum faUit et praedicit filium PamQuod cur fiat multo phili falsiun ad ostium positum iri. melius in tellegimus, si senex inducitur ratus Pamphilum et Glycerium discordare inter se (cf.
Glycerium Pamphilo aliam uxorem ducturo iratam Si igitur consilium bene id agere, ut nuptiae removeantur. succedit Davo, revera nuptiae Pamphili 'sine periculo Pamphili Eandem discordiam a servo apud Meet Davi' tolluntur.
supra
II.

6)

et

nandrum simulatam, a Terentio

in scaena

II.

6 praetermissam

^)

liastae Graeci se praestat,

Non miramur, quod in hac re 'Donatus' docilem discipulimi schocum sit 'svgsois' finventio*) ima pars ex tribus disScilicet
cf. Volkm. Rh.* p. 283qq. haec dicuntur Hec. 415. 1 aiia ratio
:

ciplinae oratoriae;
*)

est currentis

ad argu-

menta, alia

actuum amieorum; sed per/edi poetae

est ita servire

ut tamen spedator norns deledationibus teneatur.

perveniat ad

nam

in

argumento, hac scaena, donec

oatenditur, quid

Pamphilum Parmeno,

hoc svgijna inducitur,

cum

mali

sit navigatio.

49

^"'^JiffT^^
9)

cognoscimus *) in scaena III. 3, quam Menandream (II. haec interpretis scaenici verba videntur demonstrare:
Don. 533. 1 haec congressio duorum senum ad
adigit
tale

esse

^'*

pericidum
ex
falsis

fabulam,

ut

id
est
(cf.

non videatur

consUio,

sed

eventu posse

xitari: qui eventus

fient verae nuptiae

Critonis praesentia, 533. 5).

nam nunc

Item irae amantium in scaena III. 4 (II. 10 Men.) ^) mentio fit. Chremes enim, cui Glycerium et Pamphilum inter se dissidere persuasum est, domum it, ut adparet nuptias. Simo autem quaerit ex servo 'ubi nunc est ipsus (sc. Pamphilus) ?' et (Don.
598.
7)

memor eum aliM

caute servus caUidam interrogationem senis paratus excepit: simulatae discordiae amica fingit non se

cum

esse suspicari

Menandri, qui scholium scaenicum ad scaenam

quam domi. Legimus Simonem a servo deceptum

III. 4,

igitur

schoUastam esse scit. Etiam

esse

quam Menandream

scholiasta (598. 7) iam laudatus probare mihi videtur, legitur (Don. 580. 2): hic locus est, in quo iam ad discrim,en mali per-

ducta comoedia in meliorem partem iam indpit indinare.

Immo

malum

augeri

non

potest:

effectae sunt,

qm

III.

(II.

per dolum Davi nuptiae Pamphilo 11 Men.) *) invehitur in 'scelus', nam

hanc scaenam, cuius perturhationis esse dd)eat, iam supra praestruxit poeta, *) cum ad consentiendum Davi consUio tardum Pamphilum
')

faceret (Don. Andr. 607.

1).

**)

Cf. Ter. vss. 552. 557. 575. 577.

*)

)
*)

Don. Andr. 592. 1 Men. frg. 43 K. Cf. Don. Andr. 611. 3 Men. frg. 44 K.

Observandum

verba facere de poeta (jiocr/zi^s Ut autem in scholiis^ non desunt loci, quibus nominatur Zoq>oxX^s et EvgaciSrjs, ita in Menandreis non defuerunt, ubi de 'Menandro' dicitur. Ergo facile fieri potuit, ut commentator Latinus tales locos vertens pro 'Menandro* posuit 'Terentium' hunc igitur laudavit, ubi ille erat laudandus (atque saepe
plurimis locis Graecis tragicis
.
.

est scholiastam aesthetieum

sicut scholiastas Graecos

.).

iudicia de scriptoribus Graecis in

p.

Romanos

defluxisse docet P.

Rabbow

1.

1.

317

sqq.).

propter illud
iudicarent.

autem nonnumquam in errorem perducti sunt, cum 'Terentius' quod in commento Donatiano legebant, aliquid
Viri docti
.

Menandreum a Terentio
.

esse

commutatum ideoque verba

fieri

de 'Terentio*

^) Cf eundem scholiastam qui de hac iracundia Pamphili artem oixovofiias adnotat Don. Andr. 399. 3 et 623.


IV.
1.

50

est. Incipit

Pamphilus et Davus abeunt, scaena vacua

1
(III.

Charinus, tum Davus prode\mt. Cum personam Charini a Terentio Pamphilus extrinsecus esse assumptam constet (cf. supra p. 42 sq.), haec

novus actus IV.

et

Menandri).

Primum

scaena maiore ex parte Terentiana est; in qua partem dialogi^) Menandrei, quem habent Davus et Pamphilus, in vss. 665683 latere cum Braunio (l. 1. p. 9) censuerim. Quid autem de tota scaena Terentiana scholiasta in principio scribit: (Don. 625. 1) degans perturbatio, in qua inter se Simo, Davus, Pamphilus, Charinus, Byrria, Chremes, omnes omnibus redduntur offensi.

schoUastam Romanum rationem Graecam secutum dicere quid scaena contineatur, nec tamen officium susceptum sustinere posse. In scaena enim Terentiana primum Charinus

Videmus

igitur

Pamphilo, tum et Charinus et Pamphilus Davo, sed in nulla scaena Terentiana aut Menandrea sex illae personae (nec non
Byrria) inter se offensae redduntur.

Post dialogum Menandreum

lU. 1 et
(IV.

(III.

1,

dialogum PamphiU Davique III. 2 Terentiana) Mysis inducitur, In hac scaena

aut soliloquium Pamphili 2) in scaena III. 3 Graeca

(schol. 'Graecus*

684. 1) instauraiio est adhortaiionis Pamphili per Mysidem; opus est enim excitari rursus adulescentem ne sub patris oppressione frangatur. (Cf. 684. 2). Ergo hic scholiasta nihil loquitur
,

de Charino, persona

illa

Terentiana,
708 715)

nihil

Charinum et Davum (vss. a Menandreae addito, sed quae fuerit scaena

de dialogo inter Terentio fabulae

Menandri

explicat.
At quae adscribuntur scholia ad Terentianas scaenas easdemque Menandreas, ea iustum occupant locum: Ad Ter. scaenam IV. 3 (Men. III. 4)') Don. 716. 1: haec scaena
Vel rectius soliloquii Pamphili et tum Davi Pamphiium non videntis, Et in Terentiana scaena Davus demum vs. 666 loquitur.
1. 1.

deinde dialogi.
Cf.

Dziatzkonem

p.

246.

Sed
1

Davum Pamphilo consiUum

2

de puero ante
1.

fores ponendo dixisse

non puto.
et

p.

^ De Don. Andr. 726. 239 adn. 1.

frg.

Men. 45 K.

cf.

Dziatzkonem

1.


. . .

51
fit

ut deterreatur Chremes

administrationem doli habet, quo suam PamphHo dare ^).

JUiam
cuivLS

Ad scaenam
Nec

IV. 4 Don. 740. 1

adest ipse

nunc Chremes,
IV. 4

causa scaena fraudibus instructa

satis: alter

est,

ne promissas compleat nuptias.

ad verbum fere de Menandro translatam esse testatur, qui ad vss. 794

etiam
sclioliasta

scaenam

et 795:

paulum
haec adscribit

interesse censes ex

animo onmia,

ut fert natura, facias an de industria?

Haec sententia a Terentio igonrjibiaTtxok prolata est, quam Menander imdeixxcx&g posuit. Vox autem 'ijiideixrixwg' hoc uno loco obvia scholiastae Graeci mihi videtur esse, quam cum legisset commentator Romanus, inter Menandrum et Terentium aUquid interesse animadvertit. Donatus enim variis locis in pronominibus demonstrativis tantum illud 'deixxtxtbg' exhibet: 'hic' Andr. 30. 2,
(794. 3):

125. 3,

237. 2,

333. 2,

Ad. 163. 1

'iste'

Ad. 377. 1

'tantillum'

Ad. 563. 2; praeterea deixnxcbg adscribitur ad 'tam': Ph.*165. 4; Hec. 75 et 'sic': Eun. 602, Ad.* 454. 6. Sed redeamus ad schohastam aestheticum et Terenti scaenas
proximas, quae quidem sunt Menandreae.

Don. 801) Critonis (Don. 796. 1) persona ad catastropham machinata nunc loquitur, nam hic Crito nihU argumento debet nisi dbsolutionem erroris ems. simul ex
ffl. 6, cf.

In scaena IV. 5 (Men.

verbis suis

Crito

quam m^destus sit quamque iustus ostendit. ad Glycerium ducitur, Davus sequitur, ut spectatores

quam

gravis

secundum consiUum poetae

certiores faciat.

in

scaena V. 2

de

dvayvwQiafiat

Sed scholiasta, quem Graecum nostrum esse putaverim, aUud momentum esse censet; meminit enim simuPost soliloquium Mysidis in codd. DoDatianis a vs. 722 nova scaena non item in Menandri fabula. 'Donatus' igitur omni contentione

^)

incipit,

hoc de scaena plena suavitatis elaboravit: Juiec scaena aduoaa est, magis enim in gestu qtiam in oratione est constitvia. Tales autem nugas de scaena actuosa (stataria, motoria, al.) frustra in commento fabularum Menandrearum continuo quaesiveris, sed Donatus in 'praefationibus' (I 2) de hac re semper
loquitur.


latae
illius

52
:

propter
Tioc

discordiae (Don. 819)

(sc.

videri

non

vtdt,

ne

eius utatur

senex Simo) apud socerum testimonio, rem

et

esse

PamphHo
V.
1

adversus Glycerium,

rursus nuptiae confirmentur.

Incipit

a versu Ter. 820 novus actus.

Cum autem

scaena

atque item quae sequuntur totae sint Menandreae, semper scholia optima scaenica (ad scaenas Menandreas IV. 1. 2 etc.)
leguntur haec:

1.

(Don. 820.

1).

luiec

scaena officiorum dis-

ceptationem continet patrum inter se de offido amicorum et patema pietate tractantium (cf. 820. 2 scholiastam rhetoricum!). V. 2. (Don.

842.

haec scaena prindpium indidi et iracundiam senis continet, aique in ea vehementer exprimitur consuetudo patris ac domini
1).

offensi et indignantis.

Nec non scaena V. 3, ubi perinde exprimitur constietudo patris offensi, Menandrea est, nam uno tantum loco verba
senis a Terentio in

maius aucta sunt, (cf. Don. 891. 1). ^) Quamquam autem praeter exspectationem nostram hoc loco schohasta scaenicus non occurrit, tamen id mea quidem sententia minime

mirum est, nam in commenta perficere

fine

fabulae

semper animi scholiastarum

properant.

Sed ad scaenam V. 4 (Menandri IV. 4) exsistit scholiasta ille aestheticus Don. 904. 1 hic in scaenam progreditur Crito, in cuius verbis non modo quod ipse promittit, sed etiam quid ei PamphHus
:

dixerit, demonstratur.

omnino error omnis aperietur fabulae. Cum hac scaena revera 'omnino error sit apertus', a verbis Pamphili: '0 faustum et fehcem hunc diem' (956) fabulam
et hic

Graecam finem capere *) neque necesse ei Simo vs. 956 dederit, induci iudico.

esse

Davum, cum veniam

et

Terentius autem duabus

alterum

ultimis

scaenis V. 5

V. 6

generum Chremeti comparat, ne aut Charinus tristis recedat aut non provisum videatur PhUum^nae (Donatus 957. 1).')
^ De quo
scholio:
.

mira gravitate sensus

dattis est; nec de

;

Menandro,
1.

sed

proprium

Terentii cf

W.

H. Grauert
III.

De
)
')

scholio 959. 3 ad Eun.

Cf.

Fr. Kampe p. 185 sq. 5 verba nobis sunt facienda.

1.

1.

1.

p.

89.

1. 1. p. 274; A. Spengel, Andr. p. XXIV sq. scaena V. 5 soliloquium Pamphili est, nam persona Charini non est 'admixta', tamen Donatus (957. 2) hic de 'colloquio' agit.

Dziatzkonem
in

Quamquam

Ck)nferas

53

quae idem scholiasta de scaena non Menandrea exponit

1. 3.

Don. Andr. 301.

V. 6 Terentianam vero dicit scholiasta (965. 1) : in hoc actu mira arte ea, quae restant de comoedia, breviter exjilicantur et designantur

Ad scaenam

duarum sororum hinae

nuptiae.

lam ad finem Andriae pen^^enimus: legimus in scaenarum Menandrearum commentario scholiastam Graecum dignum, qui Menandri fabulam illustret, ad has autem scaenas Terentianas V. 5 et 6 schohastam Romanum tantum a Graeco abhorrentem quautum Terentius distat a Menandro poeta. De Andria Terenti et Menandri paulo longiores fuimus. Agedum aliam fabulam Menandream cum scaena quadam DiphiU fabulae contaminatam aggrediamur.

Adelphoe.

lam de prima scaena Terentiana viri docti varias moverunt cogitationes. Atque Varronis quidem iudicium apud Suetonium (vita Terenti) habemus hoc: nam Addphorum prindpium Varro
etiam praefert prindpio Menandri, quibus verbis perducti viri docti aUquid Menandreum a Terentio mutatum esse opinati
sunt.

At multo

cautius

agendum nobis

esse

Vahleni

^)

verbis

unum
esse

coUegerim, quippe qui usu 'nam' particulae perstricto esse sententiarum tenorem loci Suetoniani neque ante
eqs.'

locum 'nam Adelphorum principium

demonstret
de
exstat'.

caute

sic

summam
etiam

sententiam

partem interceptam expUcans:

*nam

Adelphis
post

Varronis

monium

Quam

praeclarum laudis testiin verbis Varronis tractandis cautionem

viri

qui et ante et

Vahlenum neglexerunt

docti,

longe a

vero aberraverunt; fugiunt enim nos rationes iUae, e quibus Reatini iudicium est ortum. Sed cum longum sit argumenta

doctorum ^) percensere, breviter nobis

)

liceat,

quoniam de Donato
I

Ind. lect. hibern. Berol. 1883/84 p. 5

= Opuscula Academica
cum

Lipsiae

1907
lect.

p. 215. d. P. Terenti Adeiphis' Ind. *) Sententiae C. F. Hermanni 'Disputatio Acad. Marburg. 1838, qui scaenam primam Menandri fuisse dialogum

inter

Syrum

et

Micionem affirmat,

ref ellendae supersedeo,

adhiberi possint


Ad
autem
(cf.

54

non deest scholiasta

ille

agamus, exponere, qui sit status commentarii Donatiani in hac scaena 1. 1 et quid inde sit conciudendum.
principium
1),

sca^enae

supra p. 26) bene scire res et fabulas Atheniensium ostendimus, nec non desideratur is, quem 'scaenicum' nominavimus. Adscripta sunt enim haec (Ad. 26. 2): primae

(Don. Ad. 26.

quem

partes {sicut in prologo ipse promisit), a senibus aguntur, contentione ad argum^tum relata vita aspera cum leni

quorum
et

pater

comis

cum severissimo comparatur. Hic

et alterum

scholiasta ostendit alterum

diojioixiXhiv

patrem comem
raig dvriQQijaeai

severum induci evexa rov

(cf.

rd

dQdfmxa

supra

p.

16 et 23) atque recte

totam scaenam amplectitur is interpres aestheticus (Graecus), qui obloquitur aJteri (Romano) in praef. 1 4 haec dicenti: primae Acpartes sunt ut quidam putant Demeae, ut quidam Syri ... cedit quod (Don. 43. 3) ^) Menander laudatur atque in fine scaenae, cum Demea a fratre commendatus advenit, schoUasta, de quo supra (p. 21) locuti sumus, recte dicit (Don. 78. 1): xar' olxovofuav

supervenit

Itaque

cum schoUa Graeca

legantur, hoc

teneamus primam

arma

Ihnii 'Quaestiones Terentianae' p. 81 sqq., Nencinii 1. 1. p. 129130, Contra Fielitziiuu Kaueri (Dziatzko-K.) Adelphoe* Lipsiae 1903 p. 11 sq. in und der Menandrischen Fleckeiseni aim. Ende Ober Anfang Adelphen" 682 J. Klasen litt. antiqu. 1868 vol. 97 p. 675 conferas quaeso 'Quam ra-

quae vocantur fabulis componendis secutus pars quae Adelphos complectitur' Rheine 1884 p. 16, 17 et Fl. Nencini 1. 1. p. 130132. Nencinius quoque Terentium mutavisse opinatus principium Menandreum tale esse vult (1. 1. p. 132 134): I Svrus narrat raptioin contaminatis
I

tionem Terentius
esse videatur.

nem

puellae. II colloquium inter Syrum et Micionem. III Micionis soliloquium, sed recte contra eum Kauerus (Dziatzko-Kauer) Adelphoe' p. 12 adn. 2 et Schlee ann. phil. 93 p. 140 disgeruerunt. Fr. Kampe Uber die Adelphen

des Terenz" Burg 1902 p. 5 in principio fabulae Graecae, dialogum paucos versus continentem, quem habeant Storax et Micio, tum Micionis soUIoquium
fuisae suspicatur.
1)

De versibus Ad. 57. 58. et Don. Ad. 43. 3. Men. frg. 1 K. 72 sqq. et fragmentis Menandri ap. Stob. LXXXIII 12 et LXXXni 5 (Men. De his tribus fragmentis cum versifrg. 668 K.) cf. Nencinium 1. 1. p. 136. bus Terentianis coUatis dubitat J. Klasen 1. 1. p. 12 sed iniuria (item G. Jhne
cf.
;

1. 1.

28)

de Don. Ad. 43.

3.

Cf. Fr.

Kampe

1. 1.

p. 4.


scaenam
in

55

in

dubium vocandam non esse, quippe quae optima animum vere Graecum spiret. Primum enim ixeQog secundum Leonis praeceptum a soliloquio incipit
atque eo senis, nam (Don. Ad. 719. 1) moris est secum logui senes vd maocime cUiquid ex animo agentes. Deinde etiam scaenam
1.

universum Menandream

cum proxima
I. 2.

arte coniunctam

esse

concedendum

est.

Ad

eam quoque

occurrit scholiasta noster scaenicus:

(Don. 81. 1) in hoc actu diversi homines, diversi patres, diversa studia proponuntur: hic lenis hic amaru^, hic facetu^ hic
impolitus, hic facUis hic pertinax et difficilis in ddidis.

Praeter

hoc, quod legitur scholion 'Graecum', scaenam Menandream esse scholiasta 81. 2 quoque demonstrare potest, qui de primis verbis

Hlum ad iurgium promptiorem quam resalutantem facit. Ergo scaenam commento elucet; de qua I, 2 esse Menandream iam e Donati quidem omnes viri docti, qui de Terenti fontibus disseruerunt,
Terenti
(vs.

81) iudicat:

mdius quam Menander, quod

hic

consentirent,

nisi

sententiae de contiminatione

scaenae inse-

quentis

II.

ab
I

eis prolatae sic

probandae

esset

etiam in actu
111.

a Terentio esse mutatos.

11.

Menandreos Aggrediamur igitur ad

:

locos

quaestiones de scaena

1 habendas.
hic

Adnotat scholiasta 'Graecus' (Don.Ad. 155.2)

divitis et in

exem-

plum

est contumeliosi

pauperis contumads.
tianae ?
In

perniciem per potentiam Estne hoc argumentum scaenae Teren-

suam

qua quidem Aeschinus raptam meretricem Sannione

vehementer populares obsecrante domum ducit, tum Paxmeno mulcat lenonem. De meretrice autem, quae in scaenam ducitur, et de Parmenone servo, qui lenonem pugnis nimis aspere tractat, nihil dicit scholiasta qui est ad principium scaenae. Quid minmi! Nam personas Parmenonis^) etSannionis hoc loco vapulantis Terentius Diphilum secutus Menandri fabulae (Ter. proL 6 11) addidit, id quod viri docti e Terentii comoediae statu et oeconomia cognoverunt. Nam quamquam obUvisci non licet (schol.

*)

Cf.

Kauerum

(Dz. K.) Ad.* p. 11 sq. et 14 adn. 1 et 2.

Non

assentior

Nencinio, qui Grauertum (1. 1. 129 sqq.) et C. F. Hermannum secutus dicit 1. (1. p. 136): 'nam leno nullus fuit apud Menandrum', recte enim affirmat J. Klasen 1. 1. p. 9 (Jhnio 1. 1. p. 27 se applicans) lenonis personam in Menandrea quoque fabula locum habuisse.


Ad. 88.
2)

56

pompa, qua vociferatione dUatetur accusatio de morihtis Demeae nihU non in maius efferentis,^) ita ut etiam verba (vs. 93) 'in orest omni populo' sint senis rei actae modum excedentis, tamen oeconomia fabulae Terentianae difficultatem quandam praebet: Demea enim rure in urbem adveniens iam
qiia

narrat illud 'factum' (88 92), cuius ultima pars in insequente actu ante oculos spectatorum agitur.')
vituperatio sive de fabula Terentiana valet sive non valet, certe non cadit in Menandri Adelphos, ubi Sannio leno

Quae

'mulcatus usque ad mortem', postquam ex pavore animum recepit, ad aedes Aeschini (Micionis) clamans accurrit, ut Bacchidem reamicis post cenam quandam (cf. vs. 1) adiuvantibus raptam et domi amici cuiusdam abditam post actum I in aedes suas transfert. Quae igitur adscribit scholiasta ad
posceret,

quam Aeschinus

vs. 159: vivaciter poeta

priorem litem

sustulit dicendo 'iterum', ut

non eadem
possunt.

de qua supra questus esi Demea, sed instaurata noscatur (Don. Ad. 159. 2), ea de scaena Menandrea dici
lis

esset,

Nam

in

ea

lis

instaurata
emenda

inducitur,

cum Aeschinus

et Sannio^)

de meretrice

agant,

et

(Don. Ad. 155. 2)

*dives per potentiam contumeUosus est', 'leno pauper contumax in perniciem suam', Certe quidem leno ipse sibi obstat, neque enim transigitur de pecunia, sed adulescens iratus domum in-

trat dicens

196) 'delibera hoc, dum ego redeo* (et redit v. 264). Soliloquium lenonis et rixam inter eum et adulescentem,
(v.

quae erant

ap.

Menandrum, omisit Terentius

et in

hunc locum

*)

Cf. schol. 89. 2.

4 et 90.

2. 3.

'alienas' dicit quia 'lenonis' si diceret,

ad 'famiHam' pro parva mortem' magna invidia caedis mortis mentione, quae tamen nuUi accidit; non 'abduxit', sed, 'eripuit'. Haec postrema verba Donati Kauerus (Dz. K. 1. 1. 14 adn. 2) non rect intellexit. Adde quod et haec Demeae verba (93 sq.) 'in orest omni populo' speciem senis rei actae modum excedentis prae se ferre censenda sunt contra Kauerum 1. 1. p. 19 et Nencinium 1. 1. p. 138.
res erat; servis lenonis aut meretricibus dicit; 'usque
*)
*)

G. Regel

1.

1.

p.

7; Fr.

Kampe
II,

1. 1.

p. 7; J.

Klasen

1.

1.

p.

10 sq.
est
(cf.

Postquam

hic

magna voce de sua fortuna conquestus

id

soli-

loquium

in primis versibus fiegovg

quod quadrat ad praeceptum Leonis),

qua turba commotus Aeschinus

exit foribus.


scaenam
Diphili

57

Romanorum magis acco190 vel 185, ubi de meremodatam transposuit Ergo inde a versu tricis pretio agitur, vestigia Menandri iam detegi censeo; etenim
actuosam ^)
et ingenio
v.

193 'neque vendundam censeo, quae libera st' mea quidem sententia adeo non produnt Terentium fabulas contaminantem et obliviosum,^) ut propter verba poetae ipverba iuvenis
sius (vs. 8)

censeam

in Diphili fabula re vera meretricem,

non

liberam raptam esse; versum 193 igitur Menandri, non DiAccedit etiam, quod id mendacium, quo terreatur phili esse.
et moveatur leno ut argentum accipiat,^) non obstat fj^&ei adulescentis Menandrei.*) Cum autem leno 'nolit vendere', Aeschinus domum intro it (v. 196) neque incaute agit, quamvis con-

tumeUose contra lenonem se gerat, sed lenones, si modo pecunia reddatur, non metuendos esse non ignorat. Haec spes eum ndn fallit, nam de lenone ad scaenam proximam scholiasta
aestheticusque recte adscribere potest (Ad. 196. 1): haec aUocutio ad hoc indiicta est, ut ex verhis lenonis appareat,
scaenicus

quam
igitur

facHe mitis

fieri

scaenam

(vss.

196 208)
*)

possit et quidvis

libenter accipere.

Hanc

aestheticum Menandream

iam propter hunc interpretem esse contendam; praeterea autem

. .
.

Donatus soUloquium Sannionis Menandreum esse his verbis Haec autem probat Ad. 199. 1: secundum HLud Menandri verba Kauerus (Dziatzko-Kauer Ad. p. 13) falso interpretatus sse mihi videtur.*) Nam cum Donati commentum pessime conIpse Fl. Nencini fatetur,
prologi verba respiciamus, partem e Diphilo

*)

translatam versibus 155

195

si

includi.

Quis autem dubitat, quin prologus

maxime
^)

sit

respiciendus ?

voluit Dziatzko mus. Rh. XXXI 374 sqq., qui non cur dixisse* Terentius Ad. prol. 8 sq. in Graeca adulescens est, qui explicavit lenoni eripit meretricem in prima fabula eqs.; cf. praeterea Nencinium 1. 1.

Ut contendere

p.

122 sq.
^)

Quod

consilium lenonis vi pecuniae mitificandi serpit per actum

II

totum Menandreum.
Recte contendit contra Dziatzkonem G. Regel 1. 1. p. 7. monosticho a Nencinio (1, 1. 118119) cum versu 198 collato ") De cautione opus est: cf. Schlee ann. phil. 93 p. 140.
*) *)

dream

in

Kauerus ut propter verba secundum Ulvd Menandri originem Menandubium vocaret facile commotus est, quod soliloquium esse Diphili,

58

tractum, duabus manibus excerptum, tum conglutinatum esse constet, talia verba secundum iRud Menandri non ita premenda
sunt, ut inde Diphili esse scaenam coUigas; immo disputationem lenonis Menandrum spirare putaverim, cum Donatus vel verba
afferat,

secundum quae

Terentius locum

suum

instituerit.

fores de sua sorte et de quaestu 'secum rationem occipiendo deputat', Aeschino adulescenti molestus fit, Syrus igitur servus eius in scaena 11. 2 ^) mandatum habet, ut iterum agat de pretio, et (Don. Ad. 209. 1) in hac scaena

Leno autem, qui ante

actus est
ipsius

avarorum *), qui saepe in damnum avaritiae rationihus ruunt; simul etiam duorum inter se

exemplum continens

vitae

neguam hominum spectanda quaedam vidssim

cf.

et

dolosa captio

est.

schol. 'Graec'

Andr. 432.

1).

Et

aliis

locis

huius

scaenae

habemus scholiastam

ilium 'Graecum': Don. Ad. 210. 3, de quo supra p. 24 disputavimus, et Don. Ad. 211. 2: oixovo/ua: honorifice lenonem tractat, ut et placidum sibi

reddat

eum ad contemnendam pecuniam sed ex adverso schoUasta Romanus 220. 3 iudicat

et

ut faciat

liberalem
. . .

.,

hominem

ad lucrum excitans, non honestatem. Tum demum H. 3 Ctesipho, pro quo meretrix est rapta,
prodit.

Ad scaenam Menandream

schoUasta,

quem quidem rhe-

toricum nomines (Don. Ad. 254.1), verba facit, sed item aestheticus noster adest: jiaQaaxevij (Don. Ad. 263. 4) Atque

non Menandri putavit, de qua re cum multis aliis Grauertum 1. 1. 129 sqq. (contra quem recte J. Klasen
lium
1. 1.

viris
1. 1.

doctis erravit,
p. 6sq.) et

cf.

p.

357

sq.

= mus.
si

Teuffe-

Rhen. VIII (1843)

p. 46/46.

Teuffelii sententiae

adridens Fl. Nencini, quamquam 'illud fragmentum incommodum' a Menandro abiudicare non audet, tamen id 'facile removet' ita secum reputans (1. 1. p. 120)
:

*non mirandum esse

consenserunt'
*)
I

qua

in

Menandrea raptionis narratione cum Diphileis

sententiam de scaena II. 2 Dipbilea nihil vaJet 120 Nencinio cum versu 216 coUatum. Vereor enim, a Diphili fragmentum p. ne sit proverbium saepius usitatum (dvTivo/iiav' enim appelat schotiasta 'ego

Ad confirmandam

spem

pretio

non emo' Ad. 219.

2),

versus Terentiani dubitaverim

cf.

Kauerum

praeterea de similitudine fragmenti et (Dziatzko-K.) 1. 1. p. 14 adn. 1.

scholiastas Graecos et scholiastam scaenicimi Terenti saepe in *) Et universum de personis dramaticis per pluralem verba facere docet H. Stein-

mann

1. 1.

80, 81.

59

idem loquitur ad scaenam 11. 4, ubi (Don. 265. 1) mire Aeschinus servat (cf. scaenam 11. 1) adversus lenonem^) superhiam, qua ostenditur tanto esse alienior animo ab amoribus meretrids, quanto
audacior in lenonem.

Hoc quidem
II.

loco

nobis est

monendum
itineris in

Syrum, ut in scaena

2,

ita in

hac lenoni metum

potest,

Cyprum

faciendi inferre,

unde cognosci

quam

arte

hae

scaenae inter se coniunctae sint.*)

Scaenara autem a Menandro

elucet, qui

ahquid a Terentio mutatum esse adnotat (275.2): Menander^) mori iUum voluisse Recte igitur secundtmi verba Terenti fingit, Terentius profugere.

ductam esse etiam ex Donati verbis

(Romanus) Don. Ad. 275. 1 dicit deest fugere, alter verum ('Graecus') secimdum verba Menandri*) Don. Ad. 274. 4
alter

scholiasta

deest perire,
ev<pr]jbuajuov

sed rq>
x^Q^^-

Evqyrjfiiafxcb

tacetur,

cf.

275. 2

djioaKbnrjaig

(De

scholiasta 'aesthetico'

Don. 270. 3 iam

supra p. 24 longiores fuimus). Inde ab actu m. 1 Terentius fabulam Menandream paucis locis, quos a Kauero (Dz. K. Ad.* p. 16 sqq.) colleetos habes,
exceptis vertit.

aestheticum in
III. 1.*)

Quae cum ita sint, semper scaenarum initiis habemus:

fere

schoUastam

Don. Ad. 288. 1 ha^c scaena tragoediae ordinem

servat,

nam

tragoedia in tria dividitur: exspectationem, gesta, exitum. hic quoque exspectatio est (in muiierum coUoquio), in Oetae nuntio gesta^

in planctu Sostratae

exitus

288. 2

hinc

dem^nstratur,

qui

^)

Sannionis personam in hac scaena non esse Diphileam Fl. Nencini,

qui totam Sannionis personam Diphilo tribuat, Grauertum secutus confitetur 1. 1. p. 120 adn. 2.
^)

Praeterea conferas scholiastam illum Don. Ad. 252.

1,

de quo

p.

22

disseruimus.

Hoc scholiunk turbavit Lessingii sententiam, ') rationem pro 'Menander' coniecit 'Diphilus'.
*)

qui

contra

omnem
Ita

Quo

loco

denuo

in

officinam quasi

Terenti inspicimus.

enim

habebat: leno complures mulieres emptas, in quibus Bacchidem meretricem, 'portaturus' erat in Cyprum (cf. vss. 228 230). Terentius praefert
res se

Ctesiphonem meretricem secuturmn,

si

rem

sero frater audacioribus et for-

tioribus remediis utens rescivisset, quam mortem sibi adsciturum. Cf. etiam Fr. Kampe 1. 1. p. 10; G. Regel 1. 1. p. 8, contra quem Kauerus 1. 1. p. 16.
*)

Cum

Ter. Ad. 296 sq.

cf.

Men.

frg.

3 Kock.

Cum

Ter. Ad. 453 cf.

Men.

frg.

5 K.

Struok.


sit

60

in dominos servorum fides

sit,

maternus

affectus,

qtmm grata

eundemque laborem et dolorem esse ex falsis quem ex veris malis^) Schol. et 1 et 2 adnotant, quae non tam ad scaenam IIL 1 quam

ad scaenas

III.

1 -|-

in planctu Sostratae eodtus ad III. nuntio gesta ad III. 2. Le2. 31 sqq. referenda sunt, nec aliter res est in schol. 288. 2. gitne igitur Donatus textum Terentianum, in quo a vs. 299 nova scaena non erat coepta? Immo vero ad hunc quoque versum de 'scaenae' argumento verba fiunt et ea, quae Donati vestigia

1 30,

Terenti attinent.

Nam

verba: in Getae

prae se ferant: hic locus secundum artem comicam servum currentem exprimit (cf. Don. Ph. 179. 1) et nuntiantem mala. maxima
itaque pars scaenae motoria est
. . .

Cf.

supra
III.

p.

51 adn.

1.

Quae cum
scholiastae, solvitur In
:

ita sint,

quaerimus, cur ad
III.

verba legantur

qui spectat ad

1 -f-

2?

Facile

autem

res

sic

299 post illos undecim scaenae erat, id quod saepius cognoscere Ucet, praesertim cum duarura personarum brevi dialogo tertia spectatoribus insinuetur (ut hic Getae vs. 292 sq.), haec tertia

Menandri f abula a versus nova scaena orsa non

vs.

autem persona soUloquio uti consueverit, quod priores personae scaenae audiunt. Tali scaenarum ordine numeroque factum est,
ut verba scholjastae Graeci ad Terenti scaenas
duas,**)

id est

ad unam Menandream quadrent. Deinde etiam comraentatorem Graecum scaenicum ad proximas scaenas 'Adelphon' habemus, quae sunt Menandreae:
III.

3) schol. 355. 1 {oixovo/Ma 356. 2 et 441. 2

cf.

cf.

supra

p.

21;
^

diaavQTix&g Don. Ad. 427

supra
loco

p. 36).

')

In Menandri fabula hoc

novum actum

vel fieQo? secludendum

esse non puto; ut scaena sit vacua, novus actus incipiat non necBsse est, cum argumento fabulae propter spatium temporis non postuletur. Alia res
est in scaena
^)

inducta
et C.

De cum altera in scaena V. 8

3 Terenti, de qua infra agemus. Donato 351. 1 et quam arte coniuncta sit haec mutatio a Terentio
III.

(Don. Ad. 938.

1) cf.

Fl.

Nencini

1. 1.

pag. 126 sqq.

Kauer (Dz. K. Ad. p. 16). novi actus Menandrei principium fuisse putaverim. *) Scaenam III. 3 Canthara vs. 353 'obstetricem arcessere' iubetur et in eodem actu, ut vulgo anum autem cum obstetrice redisse dividitur, iam partiurit Pamphila 486 sqq. nusquam in eodem actu Terentiano accipimus. Fieri autem potuit, ut Menander
;

rectius oixovo/^iav fabulae

institueret,

cum

versu 354 fiegovg finem faceret


ni.

61

schol. 447. 1.

(cf.

schol. Soph. Ai. 735).i)

m. 5

schol. 511.

1. 2.
1.)
(cf.

IV. 1 schol. 517.

IV. 2 schol. 540. 1

schol.

lepidissimum Don. Ad. 560.

1).

IV. 3) schol. 592. 1 IV. 4 schol. 610a 1:

iuvenis

(IV. 4.

610

(jiQijiov 598. 1). * Jioc loco xaQaxrfjga amantis immodice 634) ei senis facit indtdgentis ac lepi-

dissimi patris

supra p. 60) non pertinent ad scaenam Terenti (soliloquium Aeschini IV. 4), sed ad scaenam (Menandream) IV. 4 -[- 5. Ad scaenam autem
712).
(cf.

(IV. 5.

635

Iterum haec

IV. 5, quippe quae non sit nova Menandrea, scholiasta aestheticus non exstat, sed ille, qui de 'principio' scaenae dicit; cf. supra p. 10. Unde perspicimus in codicibus Terentianis quoque,

quos

legit

Donatus,

novam scaenam

coepisse.

Graecum autem poetam cum schoho Graeco habemus etiam

in his scaenis:

IV. 6 schol. 713.

IV. 7 schol. 719.

1.*)

1. 2. 1,

V. 1") schol. 763.

ut supra

m.

(+

2),

IV. 4

(+ 5),

scholium

ita,

ut inter

coniceret.
revertitur,

354 et 355 anum cum obstetrice domum redisse spectator Sed novus scrupulus exsistit cur enim Aeschinus vs. 610 demum
;

iam post actum 354 perfectum reverti potuit? Estne causa lenonis absolvendi' (Ter. Ad. 277) idonea, quae tamdiu Aeschinum possit amovere?
qui
sicut anus,
^)

novae

Praeter alios (Don. Ad. 456. 2) optimum videas scholiastam fabularum comoediae non inscium Ad. 487. 1 ... d nota pudlarum, quae in
vocem.
et ex amore ducuntur, aut nuMam in scaena esse aut Hoc praeceptum probatur fragmentis Menandri nuper cum van Leeuwenum tum Robertum errasse constat.

comoediis honestae sunt

rarissimam
repertis,
*) )

*)

qua de re Nec rebus nec temporibus fabulae postulatur, ut novus actus incipiat. De vss. 605 sq. cf. Nencinium 1. 1. p. 128. 139. Ab hac scaena Menandrea fiegog novum principium habuisse censeo,

cuius finis erat in versu 786.

Neque

ulla difficultas

de temporum spatio

propter vs.719sqq. exoritur, siversu 712 actum conclusimus; neque assentior Nencinio, qui nonnulla in fabulae Graecae oeconomia a Terentio mutata esse arbitratur 1. 1. p. 140 sqq.
*)

In fabula Menandrea et Terentiana inde exordium novi actus

non

recte ducitur.

5*


pertinet ad
:

62

scaenam unam Menandream, apud Terentium in duas divisam V. 1 -|- 2, V. 3 schol. 787. 1 ^) (cf. 789. 1 dvaXoyia). V. 4 schol. 855. 1.)
.

V. 5 schol. 882. 1 pertinet ad V. 5 V. 6 deest igitur schol. scaenicus.

-|- 6.

V. 7 schol. 899.

1.

Ad postremam scaenam
incipit),

V. 8

(et 9,

nam

in codd.

nova non

cur scholiasta scaenicus non legeretur, iam supra (p. 52) disceptavimus neque de hac scaena ulla verba nobis essent

facienda, nisi unus locus commentarii Donatiani

maximas prae-

beret difficultates

Don. 938.

apud Menandrum senex de nuptiis

non gravatur, ergo Terentius evQercxcbg. Equidem cum Lessingio (Dramat. act. Hamb. cap. 97) aliisque *) censeo Terentium fabulae Menandreae Micionem non modo nuptiis resistentem*) evQenxtbg affinxisse, sed etiam 'de nuptiis
)

Cum

V8.

804

cf.

Men.

frg.

9 K.

*)

lam quod scholiastam scaenicum ad insequentes scaenas legimus,

ad refellendam opinionem Fielitzii, qui (1. 1. p. 677) scaenas V. 4 fabulae apud Menandrum defuisse censet. De hac quaestione ad finem usque Klasen disseruerunt J. 1. 1. p. 17sqq. (quem non in omnibus rebus sequimur), Fl. Nencini 1. 1. p. 142 sqq., Fr. Kampe 1. 1. p. 12. Fragmentum Men. 10 K. respondet versui Ter. Ad. 866.
satis

est

Similiter Benfeius (Terentius, Stuttgart 1837 p. 931), Meinekius Phil.

et

Men.
*)

Kauerus 1. 1. p. 16. 'Gravari' idem esse atque

p. 3,

'adversari' statuerunt: Grauertus

1. 1.

p.

146;

Konigshoffius 'De ratione quam Terentius in fabuiis Graecis Latine conHenr. SieB, vertendis secutus est' Colon. 1843 p. 17 J. Klasen 1. 1. p. 16 'Ober die Komodien des Terenz' Wiener Stud. XXIX p. 101 alii (Zimmer;

mann, Teuffel, Spengel).

et post eiun Fr. Kampe tantopere neque serio neque graviter obstat' putavit; quam opinionem suam facit J. Koehm 'Quaestiones Plautinae Terentianaeque' diss. Gissae 1897

Medias inter sententias cessit G. Ihne 1. 1. p. 31, hoc loco esse 'non 1. 1. p. 10, qui 'non gravatur

etiam hoc explicare conatus est (p. 49), quod Aeschinus ille pavens timens vs. 940 contra fj^og personae et oeconomiam fabulae totius atque consilii tamquam auctor est. Quam difficultatem cum Dziatzko frustra
p. 54. Is

interpretatione
iUis.

amovere

studuerit,
:

Koehmius nodum
940 (Aechinus).

ita
!

expedire

studet,

ut verba inter personas dividat

vs.

Fac

ego

(Micio) Promisti

autem?

De

te largitor puer!

(Demea) Promisi Multos autem

locos attulit, quibus nobis persuaderet hac voce contumeliosa 'puero' Micionem

in fabulis
{d.

63

scaenam longiorem

gravatum'^) i. e. nuptiis oneratum. Neque enimDonatus evgrifia multa enim essent evgi^/iara, quae ad paucos versus adnotat

adnotanda essent

sed quasi ad
1).

Don. Andr. 481. 1 et Hec. 415.

Tenemus mea quidem sententia eundem Menandrum eundemque scholiastam Graecum quem in Andria fabula. Agedum
iam inquiramus
in

fabulam tertiam

Terentii,

duabus

scilicet

fabulis contaimnatam,

Eunuchum.
Ennuchus.

nobis de Eunucho fabula deliberantibus est quaerendum, quid sibi vehnt verba Terenti Exm. prol. 25 sqq.
:

Primum

exclamat
25.

Colacem esse Naeui

si id est

ueterem fabulam, parasiti personam inde ablatam et militis,

et Plauti,

peccatum, peccatum inprudentiast poetae, non qui furtum facere studuerit id ita esse uos iam iudicare poteritis.
30.

Colax Menandrist: in east parasitus colax

et miles gloriosus: eas se hic

non negat

personas transtulisse ex Graeca.

Dicit
igitur

in

Eunuchum suam

Terentius se parasitum et militem ex altera

fabula

neque in prologo poeta neque in commento Donatus has duas personas in Eunucho Menandrea non fuisse auctores sunt, sed hoc tantum sentimus Terentium
transtulisse,

At

magna

similitudine,
'
I

quae inter utriusque fabulae personas

esse,

illas

intercedebat,

commotum

ut exornaret et locupletaret ^^oc

translate usum' esse, sed nullo haec sententia fulcitur. Etenim secundum vitae consuetudinem fit, ut parentes liberos iamdudum ad ephebiam adultos nominent 'pueros', id quod nova comoedia, vitae quasi speculum, exhibet. Hebescit igitur summa illa virorum doctorum ingenii acies, offensiones enim nobis non tollendae, sed tolerandae sunt: unus Terentius accusandus est, qui scaena Menandrea mutata male rem egisse
videtur.
*)

contra fratrem senem

,6eim Menander, inquit Lessingius,

fallt

man dem

Alten mit der

Heirat nicht beschwerlich."


mn

64

Nec minus hoc etiam

duarum Eunuchi fabulae personarum.

Donatus censet (Eun. 26): versus dbicit (i. e. Luscio Lanuvino), sed personam esse translatam. quid stvUius aut calumniosius did potest? Cuius sententiae parum memores se praebuerunt viri
personas militis et parasiti esse totas fabulae Colacis censerent.*) Demonstrari autem poterit tam arte has personas cum Eunucho fabula iunctas esse, ut, si Terentium
docti,

cum Eunuchi

eas totas addidisse putaxes, eius ingenium pluris aestimares. Sed tahbus iudiciis et argumentis omissis quaestionem Teren-

tianam cum Donatiana coniungere pergamus. Cum scaena I. 1 *) sit Menandrea (cf. Don. 46. 4 frg. Men. 186 K. Don. 46. 7 frg. Men. 187 K. Ter. Eun. 76 sqq.)
; ;

schoUasta Graecus (Don. 46. 1) occurrit. Ad I. 2 autem adnotationem de tota scaena,

versum
statuit.

nihil

adpositum
variis
locis
(cf.

sit,

excidisse

cum ad primum iam Schopenus recte

verba
3 naQa
jiQoodoxiav.

Sed

schohasta
supra

noster aestheticus

facit

Don. Eun. 91. 1

Ita iudicaverunt

p. 25). 98.

*)

Fr.

Kampe

P. Terenti

W. H. Grauert 1. 1. p. 148sqq., K. Braun 1. 1. p. 23sq., (Die Lustspiele des Terenz und ihre gr. Or. p. lOsqq.); Ph. Fabia Afri Eunuchus. Paris 1895 p. 38. Braunius Ihnio, qui ambas

personas mihtis et parasiti etiam in Eunucfao exstitisse p. 18 censet (item G. Regel 1. 1. p. 11), concedendum esse negat; quin etiam cum Donati illud Terentius' Menandro opponi putaret (sed cf. supra p. 49 adn. 4), ad tantum erro-

rem progressus

est, ut alias quoque praeter militem et parasitum personas a Terentio assumptas esse statueret. Contra Braunium Nencinius contendit militis parasitique tantum personas e Menandri Colace translatas esse. Nencinium

impugnat Cartault 'Sur rEunuque de Terence' Paris 1895 p. 54 sqq., qui Terentium pro adulescente quoquam posuisse personam militis censet. Sed fragmentis Colacis repertis (The OxyrhjTichus Papyri n. 409 vol. III p. 17sq. Londinii 1903 et in Menandreis ed. A. Korte Lipsiae 1910 p. 175188) novae viae apertae sunt, quas ingressus Fr. Leo, Menanders Kolax (Nachr. d. K. Gesellsch. d. Wiss. z. Gottingen" phil. hist. Kl. 1903 p. 688 sqq.) haec dicit (pag. 690) , Also hat Terenz aus dem Kolax nur, wie er selber sagt, personas parasiti et militis entnommen und diese dem Eunuchos eingefugt; das konnte er nur, wenn der Eunuchos wenigstens eine der Person des Bias In universum ad W.J. OudegeesfDeEunuchi entsprechende RoUe enthielt". Terentianae exemplis Graecis disputatio'. diss. Amst. Breda 1906 relegavisse sat est, cum a viro docto nihil novi afferatur.
vero
:

De

exordio fabulae et Persii

p.

sat.

V. 161 sqq.
p.

cf. Fl.

Nencinil.

1.

p.80sq.,

Ph. Fabia

1. 1.

51 sqq.,

J. J.

Hartman

1. 1.

sq.


196 Phaedria

65

103. 2 TiaQaoxevrj. 123. 1 dareicog (cf. supra p. 35). 132. 1. Quibus addere liceat optimura illum scaenicum scholiastam, qui, post-

ad novam scaenam Menandream, recte Thais nunc partem soliloquium Thaidis, adnotat vs. 197 argumenti exsequitur tacitam apud Phaedriam propter praesentiam servi, quem poeta vvlt ita nescire, ut audeat ad vitiandam virgi-

quam

vs.

abiit,

nem subornare

Chaeream.^)
introiit,

Postquam Thais domum

revertitur; in scaena
II.

Phaedria

cum Parmenone

1 (schol. scaen. 207)

iam amatorium mtdti-

loquium et vaniloquium continet ista actio, nam et repetit, quod iam dictum est et id facit ^ * * * ) magis et odiose nimis. In versu 224 abit Phaedria (tantum autem aberit quantum temporis opus est ad vitiandam virginem schol. 224. 4), et appropinquat parasitus cum puella, quam maxime miratur Parmeno
ut 'facie honestam' (230); ad quae verba schoUasta recte adnotat (Eun. 230. 1) illam artem 'olxovojuiav' (cf. supra p. 19 sqq.)
:

oixovojuia,

meno

ipse

qua ostenditur amaturus Chaerea, si quidem hanc Parmiratur. Hoc autem scholium adscribitur ad illum

locum, quo 'commendatur' Gnatho, persona scaenae insequentis. Haec igitur persona puellam secum ducens etiam apud Menan-

drum
verba
puto,

fuisse
tacit.

mihi videtur, sed non iUa, quae in scaena II. 2 Nam ego quoque iUud a Donato vere dictum esse

quod scribit (Don. Eun. 228): haec apud Menandrum in Eunucho non sunt, ut ipse professus est 'parasiti personam et Sed verbumne 'haec' mUitis', sed de Colace translata sunt.
Videas melius hunc scholiastam contextum fabulae perspexisse

*)

quam

Nencinium, qui hanc rem miratus 'quod Parmeno servus, qui Pamphilam civem esse probe nosset quippe qui Phaedriae et meretricis colloquio intererravit 1. 1. p. 83 sq., fuisset, erih filic vitiandae virginis auctor fuerit
.
.

.'

servum enim re vera Pamphilam civem esse nescire Donatus identidem docet ad vs. 110.2. Itemque Ph. Fabia 1. 1. p. llsqq. 'quelques legers defauts' in fabula Terentiana detegere studuit nec tamen cum Nencinio omnia haec vitia contaminatione duanmi fabularum esse orta concludendum est, cum etiam unius fabulae Menandreae exigua vitia esse possint. Nam quis est, qui luce clarius nobis probet in Menandri fabulis talia vitia non fuisse, cum ne Lessingius quidem poeta, ut viri docti demonstraverunt, in fabula,
quae inscribitur 'Emilia Galotti' quamque quasi exemplar proposuit, semper
ngde To m&avov argumentatus sit?


significet

66
2,

in

omnem scaenam

II.

quaestionem vocare

liceat.

personam Gnathonis, quo modo puella, donum militis, ad meretricem ducatur quamquam variis cogitatis auspicari possis, tamen de Parmenone, si eum etiam in Eunucho Menandrea locum non habuisse iudices, aut nodum nectas inextricabilem aut novam fabulam statuas, non Eunuchum Menandream restituas. Ergo Gnathonem una cum Parmenone^) in"
si tollas

Nam

hac Eunuchi Menandreae scaena fuisse coniciam.

patrocinari videtur,

quod

ille

Cui opinioni scholiasta aestheticus nobis non

paucis locis occurrit, cf. schol. 274, de quo supra (p. 35) longiores fuimus, ut Graecum esse cognosceremus. Versus 233 265 igitur solos ex Colacis fabula fluxisse atque inde a versu 265 Teren-

tium Menandri Eunuchum secutum esse Fabiae etiam

insistens') contendo.

vestigiis

In

Eunucho Menandrea autem post breve

soliloquium parasiti, pro quo longiorem narrationem e Colace haustam Terentius posuit, inde a versu 270 principium fuisse
dialogi
inter

Gnathonem

et

Parmenonem

habiti

ideo

censeo,

quod

adscribit scholiasta aestheticus scaenicusque (271.2): haec

.

tota locutio parasiticae degantiae et sirtmL eiga) niae plena est

...

Gnatho, postquam Pamphilam induxit, redit ad Thrasonem (cf. vs. 391); Parmeno, qui in scaena restat, commendat Chaeream (cf.schol. 291.1) properantem^). II. 3. Terentius sine dubio Menandri

scaenam suam
292. 1; 342. 2.

Legimus igitur scholiastam Menandreum: praeterea: jiQog xb m^avov Eun. 296. 2, 360. 1; tq) dareia/j.^
facit.

De

Cum
praef.
1.

supra p. 22; otxovo/ua 359. 2. poeta omnes quinque acttis vdut unum fieri (Don. Eun. 5) velit, nunc aliquo spatio temporis, quo vestem eunuchi
cf.

schol. 356. 3 et 370. 1

Chaerea induat, opus est, Quod quidem scaena III. 1 efficitur, in qua Thraso et Gnatho revertuntur, ut Thaidem in cenam

parasito induzisse elucet 6x et inscribuntur ^ixvtovios. Ais t^cucaTwv fabulis, quae ^ Ph. Fabia (1. 1.) totas personas militis et parasiti esse Colacis fabulae
^)

Menandrum non semel militem cum

ratus dialogum, qui inde a versu 270 sequitur, apud Menandrum esse servi cuiusdam et Parmenonis putat. non potest Terentius rgotpcfiov dicere cf Andr. 602. 3, *) Ad Don. Eun. 289 ex loco manavit 39. 1 Ph. cf. Men. 'Ejiizq. 160. quo
: .

67

vocent; Thais enimpropter virginem dehonestandam estamovenda. Harum autem personarum (schol. Eun, 391. 1) sermo sic prodit,
vi post scaenam incohattis esse noscatur. continet autem assenta-

tionem parasiticam et stvltitiam gloriosi mUitis. Haec verba sunt scholiastae aesthetici; idem
fabulae observat Eun. 434
olxovofiia
est,
(cf.

olxovojuiav

supra p. 20) et 440. 2: hic

magna

qua Terentius praeparat,

quem^modum

iurgium

Thaidem mUitemque et Onathonem per duas partes serpat fahulae. Prius iurgium iam ante principium fabulae exstitit; nam miles, cum Thaidi alterum esse amatorem cognovisset, iurgium excitaverat (cf. Ter. Eim. 480) et recusaverat ne virginem dono daret. Postquam alter autem amator non admissus discessit {ob tollendum iurgium milj^tis: schol. 629) et virgo dono data est, controversia sedatur, sed nova e consilio Gnathonis orta post scaenam III. 2 incipit. Recte igitur Donatus dixit: iurgium per duas partes serpit fabuiae, id quod non dixisset, si de
inter

Colace'

et

'Eunucho'
(1.

egisset,

ut

W.

H Grauert
Ergo,

(1. 1.

et Ph. Fabia

1.

p. 44) falso

contendunt.

cum

170) scholiasta
p.

Eunucho Menandrea ductam

434

scaenicus et aestheticus de hac scaena disserat, eius partem ex 397 et esse, quam versus 391

Atque etiam Parmeno ^) me quidem arbitro dialogo mihtis parasitique ineunte venit in scaenam Menandream, item Thais post dialogum. Qua prodeunte scaena Ut autem taceam, quam necessaria IIL 2 principium habet. haec scaena ^ cum persona mihtis ad olxovofuav fabulae Menandreae sit, habemus etiam scholiastam scaenicum Don. 454. 1 et illum aestheticum 'Graecum': Don.455 (cf. supra p.24); Don. 495. 1
suspicor.

453 amplecti

TiQonaQaaxevri] 501. olxovofua

(cf. supra p. 20). Perinde atque ad III. 2 ad principium etiam scaenae III. 3 scholium scaenitum legimus Don. 507. 1 haC persona apud Me:

nandrum

advlescentis nistici

est.

Quod

scholiastae iudicium de

1620) Terentium alias quoque personas atque in prologo nominatas, ut hoc loco Parmenonis, e Colace assumpsisse opinatur (contra eum K. Braun 1. 1. p.25; Fl. Nencini 1. 1. p. 79pqq.). scaena hic et illic additamentis ex Colacis fabula ') Eunuchi scilicet .exomata est (vs. 497 exemplo utar), cf. Fr. Leo Men. Kol. p. 691.
^)

Modum

excedit Ihnius, qui

fl. 1.

p.

68

Chremete non solum Menandreo, sed etiam Terentiano valet; cf. schol. 531. 1 nam rttsticum esse statim magis apparebit, ubi
dixerit 'rus eo'
(cf.

schol. 532).
sit

Sed quo modo hoc scholion Donatianum

expediri potest.

ortum, facile

cum ad primum versum scaenae Menandreae schoUo Graeco quodam de 'rustico' Chremete lecto sibi nondum persuasisset etiam in Terentiana
Scholiasta

Romanus

enim,

fabula rem

sic se habere,

scholio

illi

'Menandreo' caute 'apud

Menandrum'
liceat:

addidit^)

Paulisper autem aho quoque huius scaenae scholio insistere

sunt potiics

quod omnia praetemptata importuna fieret, ut ad mUitis domum Chremes deduceretur. neque enim conveniehat personae B acchi Don. 537. 1 vide non
qicam res
esse otiosum,

aliquid

amusum

Romanus

aut infacetum aut axaiQov ^). Num scholiasta quicquam personae Bacchi convenire scribit ?

invenimus Graecum, qui

in

Immo honorem Bacchi novam

Eun. 85.

comoediam
Apollini NojLucp
(cf.

agi censet, contra Euanthius vel Donatus vel 'AyviaUo 'comoediam esse dicatam' dicunt
fab.
I.

Euanth. De

3;

Don. Andr. 726.

2;

1).

539 (scaena III. 4) novum ixiQog comoediae incipit. Docet autem nos Leo Menandrum saepe scaenas sic instituere, ut sit (verbis ipsis Leonis d. Monolog im Drama p. 65 utor) 'Monolog von a, der b herankommen sieht, Monolog von b mit
vs.
:

Zwischenreden von a; b erblickt a und redet ihn atf. Talis scaenarum ordinis Leo exemplum affert versus 225 270 sqq.

289 304 sqq. lam igitur intellegimus scaenam III. 4 -}- III. 5 more Menandreo institutam esse. Sed de ea inspiciamus Donatum
et

539. 1

in hoc proloquio insinttatio personae eius

est,

cui narra-

Chaerea, quae a se post scaenam gesta sunt. fit autem hoc popidi causa, ut spectator oriculis accipiat^ quod subicere ocuiis
turtis est

poeta non potuit

(cf.

schol. Soph. El. 1404).

Graecum

sciUcet,

ut semper hoc loco.

Audivimus schoUastam, Praeter hunc legimus

*)

Iniuria

igitur

aliter

a Terentio depictum esse

1. 1.

Nencinius Chremetem Menandreum (Eunuchi) paullo 1. 85 Contra Nencinium dis(1. sqq.) censet.

putat Cartault
*)

p. 50. 61.

Vocabulum

'oxatQov hoc

tantum loco

exstat, cf. schol. Soph. Ai. 1205*

aliud

69

scholium, excerptum alterum^) (539.3): bene inventa persona est, cui narret Chaerea, ne unm diu loquatur et additur ut apud Menandrum. Quae verba 'ut apud Menan-

quoddam brevius

drum' additamenta alicuius scholiastae esse pro certo habeo, praesertim cum scholium 539. 1 Menandreum eadem fere quae schol. 3 exhibeat, nihil autem de hac persona Antiphonis a
Terentio assumpta afferat.^ Neque scholiasta scaenicus ad III. 5 (549. 1) quicquam a Terentio esse mutatum dicit: in hac scaena
verba gestum
citur,

mdtumque indicant

exeuntis,

cui obvia persona obi-

sub cuius occasione spectatoribus gesta narrabuntur. Atque ea verba, qaae in Terenti comoedia legimus

(vss.

553556) sed neminemne curiosum

qui

interuenire

nunc mihi,

sequatur quoquo eam, rogitando optundat, enicet, quid gestiam aut quid laetus sim, quo pergam, unde emergam, ubi siem

me

uestitum hunc nanctus,

mihi quid quaeram, sanus sim anne insaniam!

:

interpretatur schohasta 549. 2 Romanus duo metuit: ne quis ex his obvius comprehensor occurrat et ne quis sui persecutor exsistat.

Quae quidem sane recte interpretatur, nam hic Chaerea Terentianus secundum vss. 549. 550 Numquis hic est? nemost. numquis hincme sequitur? nemo
homost.

iamne rumpere hoc hcet mi gaudium? pro luppiter! gaudium per soliloquium rumpere cupit. Contra schoUastam autem Romanum commentator ad Ter. Eun. 554 adscribit: id

cupit gaudens, quod

aliis tristibus

molestum

est.

Hic schoUasta

ex duoruin excerptorum corporibus confluxisse Donati commennobis in manibus est, cum viris doctis Sabbadinio Rabbowio tiun, quod WeBnero al. mihi persuasi neque hanc sententiam labefacere potuit ICarstenus
*)

Nam

cf. J. Endt, Beri. Phil. Woch. 1909 col. 96. de hac re me longiorem esse opus est, cum optime nos Dmius ^) Neque non pauca schoha initio quidem esse proba et bonae notae, addito autem

Mnem.XXXV;

futili

interpretamento inquinata esse doceat 1. 1. p. 23 sqq. (cf Teuffelium L 357), quam sententiam meo iudicio non refellere potuit Braunius 1. p. 355
.

1.

1.

p. 27. 28.


a Chaerea

70

necnon
:

desiderari personam, cui narret gaudium, censet

Antipho opinatur idem (Ter. 557) Adibo atque ab eo gratiam hanc, quam uideo uelle, inibo. Quae ad verba Donatus eiQwveiav non adnotat, in quibus ne nos quidem quicquam eius modi invenire possumus, immo statuimus: verba scholiastae (554. 1) non quadrare ad ea, quae
est. Quam rem ut expediamus, revertamur ad eam scaenam, quam Terentius Andriae fabulae Menandreae addidit:^) And. vss. 957sqq.:

versibus 549

556 Chaerea locutus

Me

aliquis fors putet

sic esse

non putare hoc verum, at mihi nunc

hoc verum

lubet.

ego deonun vitam eapropter sempiternam esse arbitror

quod voluptates eorum propriae sunt,

parta
est, si

nam mi

immortaUtas

nuUa aegritudo huic gaudio

intercesserit,

sed

quem ego mihi potissimum exoptem, haec

quoi nunc narrem dari?
loco loquitur id cupit gaudens quod aliis' Quid autem Donatus de hoc loco Andr. 959. 3

Quae persona hoc

tristibus

molestum

est.

dicit?

Hanc,

inqmt,

sententiamtotamMenandrideEunucho

quod didtur' contaminari non decere fabu2as\^ de schoho G. Quo Jhne,) G. Regel 1. 1. p. 5, Ph. Fabia 1. 1. p. 53 adn. 2 rectum non viderunt Etenim si hos versus Andriae 957 962
transtulit. et hoc est

fabulae Eunuchi

pro

versibus

550 556
:

adiunxerimus, nuUo

modo quam

in verbis Antiphonis vs. 557 'adibo atque gratiam hanc, video velle, inibo' offendemus neque in verbis scholiastae

'Graeci' Eun. 554.

similitudine
loci

lam ex verborum l:'Id cupit gaudens elucet locum Andriae vel rectius fontem huius
.
.

'

Graecum illo Eunuchi quoque fabulae loco ante oculos fuisse Terentio. Hoc enim cognoscere licebit, si versus Andriae fabulae

cum Eunuchi

contuleris hos:

*)

Cf.

Kockiuin de his versibus

Men.

frg. 190.

')
)

'sententiam totam' et 'contaminari' plus significat quam versum unuib. 1. 1. p. 6 adn. 3: 'talis'est illa sententia, ut non semel in Eunucho
arbitrer.'

sed sexcenties alias pronuntiatam esse a Menandro

71

Andr. 959 sqq.

ego deorum vitam eapropter sempiternam esse arbitror quod voluptates eorum propriae sunt: nam mi immortalitas
partast, si nulla
Ter. Eun. 551. 552 nunc est profecto, interfici quom perpeti me possum, ne hoc gaudium contaminet uita aegritudine aUqua.

aegritudo

huic gaudio intercesserit.

Andr. 963

nemost quem mallem omnium Ter. Eun. 561 nemo hominimist, quem ego nunc magis uidere cuperem quam te.
. . .

Denique si persona altera alterius sermonem in fabuhs comoediae novae captat, saepe fit, ut eadem repetat verba quae audivit, cf. Ter. Andr. 178. 179 fecit faciet, Andr. 263 incertumst incertumst etc. Idem hoc Eunuchi loco observare Ucet. 'lamne rumpere hoc Ucet mi g a u d i u m ?' inquit Chaerea Eun. 550, et

in Andriae fabulae vs. 963 repetit Charinus 'quid iUud gaudist?' Haec enim videntur esse verba cuiusdam versus, qui a Terentio in Andria omissus exstitit eo

Eunuchi Graecae

loco,

unde Andriae

scaena nata

est.

Neque mirum quod Terentius hic locum Menandri mutavit. Mutandus enim fuit, nisi duos locos in fabulis suis Ad. et Eun. eosdem repetere voluit, postquam in prima sua fabula iam scae-

nam Eunuchi
fluxisse

hoc probavimus: Andriae scaenam V. 5 Terentianam ex hac scaena Eun. III. 5 Menandrea
expilavit.

Itaque

si

item hoc alterum: personam Antiphonis esse Menandream comprobatur; nam in verbis Ter. Eun. 553 re vera appaad intentionem futurae narrationis dicitur (schol. Eun. 553). Scaenam igitur III. 5 totam Menandream esse mihi exploraest (ad vs. Ter.

ratvis

tum

Men. Samia 244 246)^) neque longa demonstratione opus est ex versibus 610 sqq. elucere, quam necessaria persona Antiphonis^ ad ohcovo/juav fabulae sit. (cf.

585

cf.

De scholio 588. 1 deum se in hominem Terentius demonstravit ... cf. supra p. 49 adn.
^)

convertisse
4; Pr.

q>dooo<pix&i;
p. 12. 13.

Kampe

1. 1.

')

Perperam

iudicat K.

Braun

1. 1.

p.

29 de

schol.

Eun. 607. 2 bene tnemor

est

personae quatn induxit poeta per hanc interrogationem, qui scribit 'verbo


schol.

72

609.2
et

olxovofiia.

607. S.JiaQoi/u&dss. dXXa jieQlrov xocQidiov'^

Hac autem scaena

Doriae

III.

5 actus

Phaedriae

novus

concluditur, tum a soliloquio Sunt scaenae actus exorditur.

'Graeci:'

Menandreae neque desunt scholiastae

IV. 1
cf.

persona quaesita est, quae terribUem credat mUitem, ut eo magis in experiundo vanus ac ridiculus esse (Scholiasta iam spectat ad scaenam IV. 7.) possit.
hic nunc causa narratur, cur urhem redeat Fliaedria, qui discesserat ahfuturus biduum ob toUendum iurgium^) (cf. schol. 440. 2) mUitis, sed importune

schol. 615. 1 ea

IV. 2

schol. 'Graec' 629. 1

statim in

Copportune' ?

cf.

schol. 2) redit.

sint,

Et cum omnes scaenae proximae ex Menandro repetendae scholiasta optimus ille scaenicus semper invenitur: IV. 3 schol. 643. 1. IV. 4 schol. 668. 1 cf. schol. 719. 1 jzQooixovofua Don. 689. 1

yaXrj

yaXecorrjg

cf.

supra. p. 28.
l.^)

IV. 5 schol. 727.

IV. 6 schol 739.1.

IV. 7 ^) scaenae

Eunuchi

censeo.*)

partem maiorem esse fabulae Menandreae Neque enim scholiastam tantum Menandreum

legimus, sed etiam talem, qui vocabulis Graeci schohastae pro suis utitur: Eun. 771. 1 hic rursus (primum in scaena III. 1 cf.
schol. 391. 1) inepti vanitas militis demonstratur
iuducendi

ad amicam tam-

eum sensum esse apparet, ut sit de suo addere'! Quid multa? 'inducendi' vertit illud 'eladystv' scholiastarum Graecorum (cf. supra schol. Soph. El. vs. 871. 1384. Soph. Ai. 1316. Eur. Hipp. 953. Med. 823. 922 etc). An tu putas Terentium 'inducere' id est de suo addere his locis:
Verbum

Don. Andr. 236.

)

1,

Cf. schol.

Ph. 58, Ad, 713. Eun. 440. 2.

1,

763.

1,

855.1 al.?
p. 56) schol.

")

Cum
Cf.
;

Don. Eun. 736. 3 recte confert H. Steinmaim

(l

1.

Hipp. 1102
^)

etc.

Henr. SieB, 'Cber die Komodien des Terenz'. Wiener Studien 29

Fr.

Leo Men. Kol. p. 690. totam *) personam militis ex Colace transsumptam esse G. Jhne in scaena IV. 7 difficultatem esse positam ei confitendum est. Quam censeat, ex bac opinione difficultatem de persona militis ortam summo ingenii acumine amovere studuit (1. 1. p. 19, 20), nec tamen ei contigit cf. K. Braun 1. 1. p. 26. Vs. 783. 1 Terentium pro nomine Alexandri Pyrrhum posuisse recte animadvertunt G. Regel 1. 1. p. 14; Ph. Fabia 1. 1. p. 67.
p.

82 sqq.

Cum


qmm ad
undanti

73

Men.
IleQ. 164, Zafi. 314).

hostUem exercitum pergentis irritato anim^, condto cursu,

chlamyde

{xhifivg cf.

Itaque eadem est ratio scholiastae scaenici atque in prioribus scaenis Menandreis: V. 1 schol. 817. 1.

Item actus

Terentianus est Menandreus.

V. 2 schol. 840.

1.
(cf.

V. 3 schol. 910. 1

909).

V. 4 ad Parmenonis soliloquium nihil adnotatur a scholiasta

Oraeco.^)

Aliam autem fuisse scaenarum divisionem in Menandri Eunucho et a vs. 941 novam scaenam coepisse perspicuum erit schohastae scaenici haec verba legentibus: 941. 1 miro artiJicio poetae et ab initio non placatur Pythias nec redit in gratiam Chaereae et insuper nunc a Parmenone irritatur magis, ut per eam Parmeno terreatur, per Parmenonem ingredi ad Thaidem cogatur senex, per senem nuptiae confirmentur et Don. Eun.
943. 2

hoc loco simulata perturbatione sui Pythias cf. Don. Eun. 965. V. 5 schol. 971.
2.

Parmenonem

terret

apud Menandrum 'Simon' diciPraeter scholiastam autem 997, de quo supra pag. 22 iur). egimus, conferas quaeso Don. 1001 *) manifestius hoc Menander
3
(1

(senex)

eocplicat

V. 6 schol. 1002. 1
V. 7 schol. 1025. 1 V. 8 schol. 1031.
1.

cf.

supra pag. 22.

(cf.3).

Schol.4Euanthiivestigiapraesefert. 2 et 1049. Manca paulatim fiunt ex more

omnium schoUastarum

adnotata, at exstat scholiasta scaenicus. Scaenae autem caput Menandream Eunuchum nulli dubitationi obnoxium esse mihi contra argumenta virorum doctorum exitum

fabulae ex Colace una fluxisse docentium videtur.

Nihilominus

Quod quodammodo
*)
')

scholiasta Graecus ad Parmenonis soliloquium non verba facit, sententiae a J. J. Hartman (1. 1. pag. 71) prolatae patrocinari mihi videtur, qui versus 926 940 abiudicat fabulae Eunuchi.

De hoc

scholio recte iudicaverunt G. Regel

1. 1.

1. 1.

p.

5 adn.

Fr.

Kampe
1.

1.

1.

p. 14;

G. Ihne

p.

18 (contra Grauertum);

imprimis Ph. Fabia

p. 54. 55.


negaverim.

74

scaenae Eunuchi Terentianae varia ex Colace esse addita non

quamvis non ad esitum perductae*) finem imponimus. Auctoribus Graecis autem palmam reddidisse nobis sat sit. Nam cum Terenti tum Donati optima quaeque esse Menandri eiusque interpretis demonstravisse nobis videmur.
Dissertationi nostrae
doleo, quod Ph. E. Legrandii liber, qui 'Daos. Tableau de la comedie Grecque pendant la periode dite nouyelle*
')

Cf. supra p. 31 adn. 4.

Maxiine

(Lyon 1910) inscribitur, tum demum in manus meas pervenit, cum iam Quem librum omnibus doctrinae praesidiis postremas plagulas correxi. sustentatum et munitum quamquam summa quadam delectatione perlegi,
sententias

meas quod mutem non habeo.

Typis expressit Robertiu Noske Bomensia.

Vita.
Natus sum Erdmannus Struck
a. d.

IV

Id. Juli

anni 1886 in

oppido Megalopolitano cui nomen est Neubrandenburg patre Henrico matre Carolina e gente BuU, quos adhuc inter vivos esse valde gaudeo. Fidei addictus sum evangelicae-lutheranae.

Inde ab anno 1895 frequentavi gymnasium urbis patriae, quod timi G. Sauerweini praeceptoris maxime mihi venerandi auspiciis florebat.

Maturitatis testimonio

instractus

autumno anni

1904 Monachium

me

darem, ubi Drerup, Furtwangler, v. d. Leyen, I. de Muller, Mimcker, PohlDeinde autumno anni 1905 Berolinum migravi et mann.

me contuli, ut studiis philologicis et germanicis me docuerunt viri doctissimi ComeUus, Crusius,

Universitatis

Fridericae

Guilelmae

civium

numero per

tria

semestria adscriptus sum.

dd. Diels,

SchoUs interfui quas habuerunt vv.

Hermann, Helm, Lehmann-Haupt, Ed. Meyer, Roethe, Vahlen, de Wilamowitz-Mollendorff. Tum almam matrem Rostochiensem petii, ut studiis philologicis germanicis philosophicis totum me imbuerem. Hic audivi vv. dd. Erhardt, Geffcken,
Golther, Kolbe, Luders, Plasberg, Sommer, Watzinger. In seminarium historicum me receperunt Ed. Meyer et Kolbe; ad exercitationes germanicas me admiserunt Muncker, Roethe,

Golther seminarii philosophici sodaUbus me benigne per quattuor semestria adscripsit Erhardt Geffckenio et Plasbergio debeo, quod per tris senos menses seminarii philologorum sodalis
;

ordinarius fui.

praeceptoribus gratiam habeo quam maximam omnibus, inprimis Geffckenio et Plasbergio semper habebo.

Quibus