Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
H E R A U S G E G E B E N VON
PAUL W I L P E R T
BAND V
1967
BAND I
H E R A U S G E G E B E N VON
PAUL W I L P E R T
1967
1967 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttencag, Verlagsbuchhandlung
Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp., Berlin 30
Printed in Germany
Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf
photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokophie, Xerokopie) zu vervielfältigen.
Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin 30
siert3, ermöglichte aber schon bald spätere Drucke, deren erster knapp
25 Jahre nach seinem Tode erschien. Abgesehen von einigen für die
moderne kritische Textgestaltung unwichtigen Textzeugen des 16.,
17. und sogar noch des 18. Jahrhunderts (eine handschriftliche Über-
lieferung der Concordantia catholica), dauerte die Periode der hand-
schriftlichen Überlieferung der Werke des Nikolaus gerade 50 Jahre.
Wie die Überlieferungsgeschichte zeigt, sind seine Schriften nicht
sonderlich weit verbreitet4. Das gilt vor allem für die Werke seiner
späten Arbeitszeit. Die Überlieferungsgeschichte bietet uns das er-
staunliche Bild einer immer geringer werdenden Verbreitung der
Schriften. Man kann sagen, je später das Werk entstand, desto spär-
licher sind seine Kopien. Ein Grund dafür, wenn auch nicht der
einzige, mag in der Tatsache liegen, daß Nikolaus weder eine eigene
Schule begründet noch große bedeutende Schüler gefunden hat. Die Ab-
schrift eines oder mehrerer seiner Werke entsprang immer einer persön-
lichen Begegnung des Kopisten oder des Auftraggebers einer Kopie
mit dem Autor oder dem Wunsch, sein Werk näher kennenzulernen.
Um so erstaunlicher ist die Tatsache, daß die Schriften des Nikolaus
schon relativ früh gedruckt wurden, im dritten Jahrzehnt der jungen
Buchdruckkunst. Die Erstausgabe seiner Werke erfolgte im Jahre 1488,
drei weitere folgten bis zum Jahre 1565.
Der Inkunabeldruck von 1488 ist die einzige Ausgabe des 15. Jahr-
hunderts6. Er erschien in Straßburg und wurde von Martin Flach
aus Küttolsheim gedruckt und verlegt. Man darf den bekannten
3
Diese Sammlung ist uns in den Prachtbänden codd. 218 u. 219 der Hospitalbibliothek
in Kues erhalten. Beschreibung bei /. Marx, Verzeichnis der Handschriften-Samm-
lung S. 212—217.
4
Vgl. P. Wilpert, Die handschriftliche Überlieferung des Schrifttums des Nikolaus
von Kues, in: Nicolö da Cusa Relazioni tenute al Convegno Interuniversitario di
Bressanone nel 1960. Facolta di Magistero dell'Universitä di Padova IV, Firenze
1962 S. i—15. Die Wirkungsgeschichte des Nikolaus im italienischen Raum unter-
sucht E. Garin, Cusano e i Platonici italiani del Quattrocento, ebenda S. 75—100.
5
Beschreibung bei L. Hain, Repertorium bibliographicum Vol. I 1826 p. 219 Nr. 5893.
Ferner bei A. Richter, Die neuesten Darstellungen der Philosophie des Nikolaus
von Cues, in: Zeitschrift für Pliilosophie und philosophische Forschung N. F. 78
(1881) S. 285f. Vgl. auch F. Gentili di Guiseppe, L'edizione princeps degli „Opuscula
varia theologica et mathematica" di Nicolo da Cusa, in: La Bibliofilia 32 (April—Mai
1930) S. 137—145.
VI
Drucker aus Straßburg nicht, wie früher häufig geschehen, mit seinem
Namensvetter Martin Flach aus Basel verwechseln, der ebenfalls
ein bedeutender Buchdrucker und Verleger des 15. Jahrhunderts war,
dessen Arbeiten aber fast zwei Jahrzehnte früher einsetzen. Unser
Straßburger Flach hatte dort den Buchdruck erlernt. Seit 1487
arbeitete er nachweislich selbständig, wie einige signierte Frühdrucke
beweisen. Demnach hat Flach bereits im zweiten Jahr seiner Selb-
ständigkeit die Nikolaus-Schriften verlegt. Ungefähr hundert Drucke
sind uns aus der Werkstatt Flachs bekannt. Er starb im Jahre 1500
am Ort seiner Wirksamkeit6.
Die Straßburger Ausgabe (in der Literatur häufig mit der Sigle a
bezeichnet) erschien ohne Orts- und Jahresangabe. Dennoch sind
beide Angaben heute nicht mehr umstritten und gelten als gesichert.
Die Inkunabel enthält in zwei Bänden fast das gesamte Werk des
Nikolaus. Beide Bände wurden meist von ihren Besitzern in einen
Band gebunden. Der erste Band, unpaginiert erschienen wie auch der
zweite, umfaßt 204, der andere 335 Seiten. Die Typen sind nach Art
der gotischen Schreibweise7. Die Ausgabe sucht, wie alle Frühdrucke,
das Bild einer Handschrift nachzuahmen. Der Text weist starke
Abbreviation auf. Die Initialen fehlen, weil sie üblicherweise in dieser
Zeit noch von Hand nachgemalt wurden. Die Seiten sind mit 45 Zeilen
eng bedruckt. Über die Auflagenhöhe ist nichts bekannt. Doch wird
man sie nicht zu hoch ansetzen dürfen. Drucke mit einer Auflagen-
hohe von 200 Exemplaren waren in damaliger Zeit schon Bestseller.
Dennoch ist eine Vielzahl von Exemplaren dieser Ausgabe erhalten
und bekannt, so daß man auf die Gewohnheit der älteren Cusanus-
literatur verzichten kann, die fleißig Exemplarbelege anführte.
Dem Straßburger Druck liegt die oben erwähnte Ausgabe letzter
Hand zugrunde. Beide Kodizes sind Pergamenthandschriften, in
Prachteinband gebunden. Sie entstanden Anfang der sechziger Jahre
unter Mitwirkung und Redaktion des Sekretärs des Kardinals, Peter
von Erkelenz. Da sie weder die Concordantia catholica noch die
lateinischen Predigt entwürfe enthalten, ist die Straßburger Ausgabe
eine Teilausgabe. Gegenüber der dritten Druckausgabe, dem Pariser
Druck von 1514, hat sie den Vorteil der größeren Texttreue.
Im Jahre 1502 erschien die zweite Ausgabe der Nikolaus-Werke
in Mailand. Sie wurde von Benedictus Dolcibelli auf dem markgräf-
6
Über M. Flach siehe E. Voullieme, Deutsche Drucker des 15. Jahrhunderts, Berlin
IQ22 2 , S. 157.
7
Vgl. die beiden Tafeln hinter S. 2 und 292.
VII
VIII
11
Ein unveränderter photomechanischer Nachdruck der Pariser Ausgabe erschien 1962
im Minerva Verlag Frankfurt/M.
12
Nicolai de Cusa opera omnia iussu et auctoritate Academiae Litterarum Heidel-
bergensis ad codicum fidem edita, Lipsiae — Hamburg! in aedibus Felicis Meiner
i932ff.
13
Schriften des Nikolaus von Cues Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissen-
schaften in deutscher Übersetzung hrsg. von Ernst Hoffmann f und Paul Wilpert,
Leipzig—Hamburg igsöff. Inzwischen sind 15 Hefte erschienen. Die Reihe bringt
ab Heft 14 auch den lateinischen Text.
IX
14
Nicolai de Cusa De Concordantia catholica libri tres, Opera omnia Vol. XIV i—3
hrsg. G. Hallen, Leipzig—Hamburg 1939—1965. Buch i und 2 erschienen inzwischen
in 2. verbesserter Auflage.
Editionsprinzipien
XI
Der Herausgeber
XIII
De Docta Ignorantia
Deo amabili Reuerendissimo patri domino luliano sancte apostolice
sedis dignissimo Cardinal! preceptori suo metuendo.
Admirabitur et recte maximum tuum et iam probatissimum inge-
nium quid sibi hoc velit. Quod dum meas barbaras ineptias incautius
pandere attempto, te arbitrum eligo, quasi tibi pro tuo Cardinalatus
officio apud apostolicam sedem in publicis maximis negociis occupa-
tissimo aliquid ocii supersit, et post omnium latinorum scriptorum
qui hactenus claruerunt supremam notitiam, et nunc grecorum etiam
ad meum istum fortassis ineptissimum conceptum tituli nouitate
trahi possis, qui tibi qualis ingenio sim iam dudum notissimus existo.
Sed hec admiratio non quod prius incognitum hie insertum putes, sed
pocius qua audacia ad de docta ignorantia tractandum ductus sim,
animum tuum sciendi perauidum spero visendum alliciet. Ferunt
enim naturales appetitum quandam tristem sensationem in stomachi
orifitio anteire, vt sic natura que seipsam sapientiam conseruare niti-
tur stimulata reficiatur. Ita recte puto admirari: propter quod philo-
sophari sciendi desiderium preuenire: vt intellectus cuius intelligere
est esse studio veritatis perficiatur, rara quidem etsi monstra sint nos
monere solent. Quamobrem preceptorum vnice pro tua humanitate
aliquid digni hie latitare existimes: et ex germano in rebus diuinis
talem qualem ratiocinandi modum suscipe, quern mihi labor ingens
admodum gratissimum fecit.
Capitulum I1
Quomodo scire est ignorare
Diuino munere omnibus in rebus naturale quoddam desiderium
inesse conspicimus vt sint meliori quidem modo quo hoc cuiusque
nature patitur conditio, atque ad hunc finem operari instrumentaque
habere oportuna, quibus indicium conatum est conueniens proposito
cognoscendi ne sit frustra appetitus et in amato pondere proprie nature
quietem attingere possit. Quod si fortassis secus contingat hoc ex
accident! venire necesse est, vt dum infirmitas gustum aut opinio
rationem seducit. Quamobrem sanum liberum intellectum verum quod
insatiabiliter indito discursu cuncta perlustrando attingere cupit:
apprehensum amoroso amplexu cognoscere dicimus non dubitantes
verissimum illud esse cui omnis sana mens nequit dissentire. Omnes
autem inuestigantes in comparatione presuppositi certi propor-
1
Capitulum primum
Ed. Argent. I p. 3
5 Capitulum II
Elucidatio preambularis subsequentium
Tractaturus de maxima ignorantie doctrina ipsius maximitatis na-
turam aggredi necesse habeo. Maximum autem hoc dico quo nihil
maius esse potest, abundantia vero vni conuenit, coincidit itaque
maximitati vnitas que est et entitas, quod si ipsa talis vnitas ab omni
respectu et contractione vniuersaliter est absoluta: nihil sibi opponi
manifestum est cum sit maximitas absoluta. Maximum itaque abso-
lutum vnum est quod est omnia, in quo omnia quia maximum, et
quoniam nihil sibi opponitur secum simul coincidit minimum: quare
et in omnibus, et quia absolut um: tunc est actu omne possibile esse:
nihil a rebus contrahens a quo omnia. Hoc maximum quod et deus
omnium nationum fide indubie creditur primo libello supra humanam
rationem incomprehensibiliter inquirere: eo duce qui solus lucem in-
6 habitat inaccessibilem laborabo. Secundo loco sicut absoluta maximitas
est entitas absoluta per quam omnia id sunt quod sunt, ita et vniuer-
salis vnitas essendi ab ilia que maximum dicitur ab absoluto, et hinc
contracte existens vti vniuersum: cuius quidem vnitas in pluralitate
contracta est: sine qua esse nequit quod quidem maximum etsi in
sua vniuersali vnitate omnia complectatur: vt omnia que sunt ab abso-
luto sint in eo: et ipsum in omnibus: non habet tarnen extra pluralita-
tem in qua est subsistentia cum sine contractione a qua absolui nequit
non existat. De hoc maximo vniuerso scilicet in secundo libello pauca
7 quedam adiiciam. Tercio loco maximum tercie considerationis subse-
quenter manifestabitur. Nam cum vniuersum non habeat nisi con-
tracte subsistentiam in pluralitate in ipsis pluribus inquiremus vnum
maximum in quo vniuersum maxime et perfectissime subsistit actu
vt in fine, et quoniam tale cum absoluto quod est terminus vniuersalis
vnitur, quia finis perfectissimus supra omnem capacitatem nostram:
de illo maximo quod simul est contractum et absolutum: quod iesum
semper benedictum nominamus, nonnulla prout et ipse iesus inspira-
8 uerit subiiciam, oportet autem attingere sensum volentem potius
supra verborum vim intellectum efferre quam proprietatibus vo-
p-5 cabulorum insistere: que tantis | intellectualibus1 mysteriis proprie
adoptari non possunt exemplaribus etiam manuductionibus ne-
cesse est transcendenter vti linquendo sensibilia vt ad intellectuali-
tatem simplicem expedite lector ascendat ad quam viam querendam
studui communibus ingeniis quanto clarius potui aperire: omnem
stili scabrositatem euitando: radicem docte ignorantie etiam in-
apprehensibili veritatis precisione statim manifestans.
9 Capitulum III
Quod precisa veritas sit incomprehensibilis
Quoniam ex se manifestum est infiniti ad finitum proportionem
non esse. Est et ex hoc clarissimum quodvbi est reperire excedens et
excessum non deueniri ad maximum simpliciter: cum excedentia et
1
intellecrualibus
excessa finita sint, maximum vero tale necessario est infinitum, dato
igitur quocunque quod non sit ipsum maximum simpliciter dabile
maius est manifestum est. Et quoniam equalitatem reperimus gradua-
lem vt vnum equalius vni sit quam alteri secundum conuenientiam1
et differentiam genericam: specificam: localem: influentialem: et
temporalem cum similibus, patet non posse aut duo vel plura adeo
similia et equalia reperiri, quin adhuc in infinitum similiora esse
possint. Hinc mensura et mensuratum quantuncunque equalia semper
10 differentia remanebunt. Non potest igitur finitus intellectus rerum
veritatem per similitudinem precise intelligere, veritas enim non est
nee plus nee minus in quodam indiuisibili consistens: quam omne non
ipsum verum existens precise mensurare non potest, sicut nee cir-
culum cuius esse in quodam indiuisibili consistit non circulus. In-
tellectus igitur qui non est veritas nunquam veritatem adeo precise
comprehendit quin per infinitum precisius comprehend! possit: ha-
bens se ad veritatem sicut poligonia ad circulum que quanto inscripta
plurium angulorum fuerit tanto similior circulo, nunquam tamen
efficitur equalis etiamsi angulos vsque in infinitum multiplicauerit
nisi in idemptitatem cum circulo se resoluat. Patet igitur de vero nos
non aliud scire quam quod ipsum precise vti est scimus incomprehen-
sibile veritate se habente vt absolutissima necessitate: que nee plus
aut minus esse potest quam est: et nostro intellectu vt possibilitate.
Quidditas ergo rerum que est entium veritas in sua puritate inattingi-
bilis est, et per omnes philosophos inuestigata: sed per neminem vti
est reperta, et quanto in hac ignorantia profundius docti fuerimus:
tanto magis ipsam accedimus veritatem.
11 Capitulum IV2
Maximum absolutum incomprehensibiliter intelligitur cum quo
minimum coincidit
Maximum quo maius esse nequit simpliciter et absolute cum maius
sit quam comprehend! per nos possit, quia est veritas infinita non aliter
quam incomprehensibiliter attingimus, nam cum non sit de natura eo-
rum que excedens admittunt et excessum super omne id est quod per
nos concipi potest, omnia enim quecunque sensu ratione aut intellectu
apprehenduntur intra se et ad inuicem tauter differunt quod nulla est
equalitas precisa inter ilia. Excedit igitur maxima equalitas que a
nullo est alia aut diuersa omnem intellectum: quare maximum ab-
solute cum sit omne id quod esse potest est penitus in actu, et sicut
1 2
couenientiam Capitulum IIII
non potest maius esse eadem ratione nee minus: cum sit omne id
ρ. 6 quod esse potest. Minimum au|tern est quo minus esse non potest.
Et quoniam maximum est huiusmodi: manif estum est minimum maximo
coincidere. Et hoc tibi clarius fit: si ad quantitatem maximum et
minimum contrahis. Maxima enim quantitas est maxime magna,
minima quantitas est maxime parua. Absolue igitur a quantitate
maximum et minimum: subtrahendo intellectualiter magnum et
paruum: et clare conspicis maximum et minimum coincidere. Ita
enim maximum est superlatiuus sicut minimum superlatiuus, igitur
absoluta non est magis maxima quam minima, quoniam in ipsa mi-
12 nimum est maximum coincidenter. Oppositiones1 igitur his tantum ex-
cedens admittunt et excessum: et his differenter conueniunt. Maximo
absoluto nequaquam: quoniam supra omnem oppositionem est. Quia
igitur maximum absolute est omnia absolute actu que esse possunt: ta-
liter absque quacunque oppositione: vt in maximo minimum coincidat:
tune super omnem affirmationem est pariter et negationem, et omne id
quod concipitur esse non magis est quam non est. Et omne id quod
concipitur non esse: non magis non est quam est, sed ita est hoc quod
est omnia, et ita omnia quod est nullum, et ita maxime hoc quod est
minime ipsum. Non est enim aliud dicere: Deus qui est ipsa maximitas
absoluta2 est lux, quam ita: Deus est maxime lux quod est minime lux.
Aliter enim non esset maximitas absoluta omnia possibilia actu si
non foret infinita et terminus omnium: et per nullum omnium termina-
bilis: prout postea in sequentibus ipsius dei pietate explanabimus.
Hoc autem omnem nostrum intellectum transcendit: qui nequit con-
tradictoria in suo principio combinare via rationis, quoniam per ea
que nobis ab ipsa natura manifesta fiunt ambulamus, que longe ab hac
infinita virtute cadens ipsa contradictoria per infinitum distantia:
connectere simul nequit. Supra omnem igitur rationis discursum in-
comprehensibiliter absolutam maximitatem videmus infinitam esse:
cui nihil opponitur: cum qua minimum coincidit. Maximum autem
et minimum vt in hoc libello sumuntur: transcendentes absolute
significationis termini existunt: vt supra omnem contractionem ad
quantitatem molis aut virtutis in sua simplicitate absoluta omnia
complectantur.
13 Capitulum V3
Maximum est vnum
Ex his clarissime constat, maximum absolute incomprehensibiliter
1 2 3
Oppositioens abfoluta Capitulum quintum
18 C a p i t u l u m VII
De trina et vna eternitate
Nulla vnquam natio fuit que deum non coleret: et quern maximum
absolute non crederet. Reperimus Minar1, in libris antiquitatum anno-
tasse: sissennios vnitatem maximo adorasse. Pyctagoras autem vir suo
euo autoritate irrefragabili clarissimus: vnitatem illam trinam astrue-
bat. Huius veritatem inuestigantes altius ingenium eleuantes: dicamus
iuxta premissa. Id quod omnem alteritatem precedit: eternum esse
nemo dubitat. Alteritas namque idem est quod mutabilitas, sed omne
quod mutabilitatem naturaliter precedit immutabile est: quare eter-
num. Alteritas vero constat ex vno et altero, quare alteritas sicut
numerus posterior est vnitate. Unitas ergo natura prior est alteritate,
19 et quoniam earn naturaliter precedit est vnitas eterna. Amplius omnis
inequalitas est ex equali et excedente. Inequalitas ergo posterior natura
est equalitate, quod per resolutionem firmissime probari potest. Omnis
enim inequalitas in equalitatem resoluitur, nam equale inter maius et
minus est. Si igitur demas quod maius est equale erit, si vero minus
fuerit: deme a reliquo quod maius est et equale fiet. Et hoc etiam facere
poteris: quousque ad simplicia demendo veneris. Patet itaque quod
omnis inequalitas demendo ad equalitatem redigitur, equalitas ergo
naturaliter precedit inequalitatem, sed inequalitas et alteritas simul
sunt natura. Ubi enim inequalitas: ibidem necessario alteritas: et
econuerso. Inter duo namque ad minus erit alteritas. Ilia vero ad vnum
illorum duplicitatem facient: quare erit inequalitas. Alteritas ergo et
inequalitas simul erunt natura: presertim cum binarius sit prima
alteritas et prima inequalitas, sed probatum est equalitatem precedere
natura inequalitatem: quare et alteritatem, equalitas ergo eterna.
20 Amplius si due fuerint cause quarum vna prior natura sit altera: erit
effectus prioris prior natura posterioris, sed vnitas vel est connexio:
vel est causa connexionis. Inde enim aliqua connexa dicuntur: quia
simul vnita sunt. Binarius quoque vel diuisio est: vel causa diuisionis.
Binarius enim prima est diuisio. Si ergo vnitas causa connexionis est :
binarius vero causa diuisionis, ergo sicut vnitas est prior natura bina-
rio, ita etiam connexio prior natura diuisione. Sed diuisio et alteritas
simul sunt natura: quare et connexio. Sic vnitas est eterna: cum prior
21 sit alteritate. Probatum est igitur quoniam vnitas ipsa eterna: est et
ρ. 9 equalitas eterna. Si|militer et connexio eterna sed plura eterna esse non
possunt, si enim plura essent eterna tune quoniam omnem pluralita-
1
i. e. Marcus Varro
tern precederet vnitas esset aliud prius natura eternitate quod est
impossibile. Preterea si plura essent eterna alterum alteri deesset, ideo-
que nullum illorum perfectum esset, et ita esset aliquod eternum:
quod non esset eternum, quia non esset perfectum, quod cum non sit
possibile, hinc plura eterna esse non possunt, sed quia vnitas eterna est
equalitas eterna est, similiter et connexio, hinc vnitas equalitas et
connexio sunt vnum. Et hec est ilia trina vnitas quam pitagoras
omnium philosophorum primus italie et grecie decus docuit adorandam.
Sed adhuc aliqua de generatione equalitatis ab vnitate subiungamus
expressius.
22 Capitulum VIII
De generatione eterna
Ostendamus nunc breuissime ab vnitate gigni vnitatis equalitatem,
connexionem vero ab vnitate procedere et ab vnitatis equalitate. Uni-
tas dicitur quasi ώντα$ ab ων1 greco, quod latine ens dicitur et est
vnitas quasi entitas, deus nanque ipsa est rerum entitas, forma enim
essendi est: quare et entitas. Equalitas vero vnitatis quasi equalitas
entitatis, id est equalitas essendi siue existendi, equalitas vero essendi
est quod in re neque plus neque minus est: nihil vltra nihil infra. Si
23 enim in re magis est: monstruosum est, si minus est nee est generatio
equalitatis ab vnitate, clare conspicitur quando quid sit generatio
attenditur, generatio est enim vnitatis repetitio vel eiusdem nature
multiplicatio a patre procedens in filium, et hec quidem generatio in
sous rebus caducis inuenitur, generatio autem vnitatis ab vnitate est vna
vnitatis repetitio: id est vnitas semel: quod si bis vel ter vel deinceps
vnitatem multiplicauero iam vnitas ex se aliud procreabit vt binarium
vel ternarium vel alium numerum, vnitas vero semel repetita solum
gignit vnitatis equalitatem, quod nihil aliud intelligi potest quam quod
vnitas gignit vnitatem, et hec quidem generatio eterna est.
24 Capitulum IX
De connexionis eterna processione
Quemadmodum generatio vnitatis ab vnitate est vna vnitatis re-
petitio, ita processio ab vtroque est repetitionis2 illius vnitatis siue
mains dicere vnitatis et equalitatis vnitatis ipsius vnitas. Dicitur autem
processio quasi quedam ab altero in alterum extensio: quemadmodum
cum duo sunt equalia tune quedam ab vno in alterum quasi extenditur
1 z
Ed. Argent, lacunam exhibet, sed media in lacuna ab. repetionis
10
27 Capitulum X
Quomodo intellectus trinitatis in vnitate supergreditur omnia
Nunc inquiramus quid sibi velit martianus quando ait philosophiam
ad huius trinitatis noticiam ascendere: volentem circulos et speras euo-
muisse. Ostensum est in prioribus vnicum simplicissimum maximum,
et quod ipsum tale non sit nee perfectissima figura corporalis: vt est
spera, aut superficialis vt est circulus, aut rectilinealis vt est triangulus,
aut simplicis rectitudinis vt est linea, sed ipsum super omnia ilia est: ita
11
quod ilia que aut per sensum: aut ymaginationem ant rationem cum
naturalibus appendiciis attinguntur: necessario euomere oporteat: vt
ad simplicissimam et abstractissimam intelligentiam perueniamus vbi
omnia sunt vnum, vbi linea sit triangulus: circulus et sphera, vbi
vnitas sit trinitas: et econuerso, vbi accidens sit substantia, vbi corpus
sit Spiritus, motus sit quies, et cetera huiusmodi, et tune intelligitur
quando quodlibet in ipso vno intelligitur vnum: et ipsum vnum omnia:
et per consequens quodlibet in ipso omnia, et non recte euomuisti
spheram: circulum: et huiusmodi, si non intelligis ipsam vnitatem maxi-
mam necessario esse trinam, maxima enim nequaquam recte intelligi
28 poterit, si non intelligatur trina: vt exemplis ad hoc vtamur conuenien-
tibus. Uidemus vnitatem intellectus non aliud esse: quam intelligens,
intelligibile et intelligere. Si igitur ab eo quod est intelligens velis te ad
maximum transferre: et dicere maximum esse maxime intelligens, et
non adiicias ipsum etiam esse maxime intelligibile et maximum intel-
ligere : non recte de vnitate maxima et perfectissima concipis. Si etenim
vnitas est maxima et perfectissima intellectio: que sine istis correlatio-
nibus tribus nee intellectio nee perfectissima intellectio esse poterit:
non recte vnitatem concipit: qui ipsius vnitatis trinitatem non attingit.
Unitas enim non nisi trinitas est, nam dicit indiuisionem, discretionem,
et connexionem. Indiuisio quidem ab vnitate est similiter discretio,
p. a similiter et vnio siue connexio, maxima igitur vnitas non | aliud est
quam indiuisio: discretio: et connexio, et quoniam indiuisio est tune
est eternitas siue absque principio, sicut eternum a nullo diuisum quo-
modolibet discretio est ab eternitate immutabili est, et quoniam con-
29 nexio siue vnio est: ab vtroque procedit, adhuc cum dico vnitas est
maxima: trinitatem dico. Nam cum dico vnitas dico principium sine
principio: cum ilia per verbum est copulatio et vnio, dico processionem
ab vtroque. Si igitur ex superioribus manifestissime probatum est
vnum esse maximum: quoniam minimum: maximum: et connexio
vnum sunt: ita quod ipsa vnitas est et minima et maxima et vnio. Hinc
constat quomodo euomere omnia imaginabilia et rationabilia necesse
est philosophiam que vnitatem maximam non nisi trinam simpli-
cissima intellectione voluerit comprehendere. Admiraris aut em de his
que diximus quomodo volentem maximum simplici intellectione appre-
hendere necesse sit rerum differentias et diuersitates ac omnes mathe-
maticas figuras transilire, quoniam lineam diximus in maximo super-
ficiem et circulum et speram. Unde vt acuetur intellectus ad hoc te
facilius indubitata manuductione transferre conabor vt videas ista
necessaria atque verissima que te non inepte si ex signo ad veritatem te
12
30 C a p i t u l u m XI
Quod mathematica nos iuuet plurimum in diuersorum
diuinorum apprehensione
13
33 Capitulum XII
Quomodo signis mathematicalibus sit vtendum in proposito
Uerum quoniam ex antehabitis constat maximum simpliciter nihil
horum esse posse que per nos sciuntur aut concipiuntur. Hinc cum
ipsum symbolice inuestigare proponimus: simplicem similitudinem
transilire necesse est. Nam cum omnia mathematicalia sint finita: et
aliter etiam ymaginari nequeant, si finitis vti pro exemplo voluerimus:
ad maximum simpliciter ascendendi primo necesse est figuras mathe-
maticas finitas considerare cum suis passionibus et rationibus, et ipsas
rationes correspondenter ad infinitas tales figuras transferre. Post hec
tercio adhuc altius ipsas rationes infinitarum figurarum transsumere
ad infinitum simplex absolutissimum etiam ab omni figura, et tune
nostra ignorantia incomprehensibiliter docebitur quomodo de altissimo
34 rectius et verius sit nobis in enigmate laborantibus sentiendum. Ita
igitur agentes: et sub directione maxime veritatis incipientes dicimus
quod sancti viri et eleuatissimi ingenii qui se figuris applicauerint
varie locuti sunt. Anselmus deuotissimus veritatem maximam recti-
1
princincipale
14
videatur necessarium esse quod maxima linea sit recta maxime et mini-
me curua, nee hie potest remanere scrupulus dubii: quando in figura
hie lateraliter videtur quomodo arcus, c, d, maioris circuli plus recedit
a curuitate quam arcus, e, f, minoris circuli: et ille plus a curuitate
recedit quam arcus, g, h, adhuc minoris circuli: quare linea recta, a, b,
erit arcus maximi circuli qui maior esse non potest, et ita videtur
quomodo maxima et infinita linea necessario est rectissima cui curui-
tas non opponitur: immo curuitas ipsa maxima linea est rectitudo, et
36 hoc est primum probandum. Secundo dictum est lineam infinitam
15
16
Et quia quelibet pars infiniti est infinita, necessarium est omnem tri-
angulum cuius vnum latus est infinitum alia pariformiter esse infinita.
Et quoniam plura esse infinita non possunt: transcendenter intelligis
triangulum infinitum ex pluribus lineis componi non posse: licet sit
maximus verissimus triangulus incompositus et simplicissimus. Et quia
verissimus triangulus qui sine tribus lineis esse nequit erit necessarium
ipsam vnicam infinitam lineam esse tres: et tres esse vnam simpli-
cissimam, ita de angulis, quoniam non erit nisi angulus vnus infinitus: et
ille est tres anguli: et tres anguli vnus. Nee erit iste maximus triangulus
ex lateribus et angulis compositus: sed vnum et idem est linea infinita
et angulus, ita quod et linea est angulus: quia triangulus linea.
38 Adhuc poteris te iuuare ad huius intelligentiam per ascensionem a
ρ. 15 triangulo | quanto ad non quantum, nam omnem triangulum quantum
habere tres angulos equales duobus rectis manifestum1 est, et ita quanto
vnus angulus est maior, tanto alii minores, et licet angulus vnusquisque
possit augeri vsque ad duos rectos exclusiue, et non maxime secundum
principium primum nostrum, admittamus tarnen quod maxime augea-
tur vsque ad duos rectos inclusiue triangulo permanente, tune est
manifestum triangulum vnum angulum habere qui
39 est tres: et tres esse vnum, pariter videre poteris
triangulum lineam esse, quoniam cum omnia duo
latera trianguli quanti sint simul iuncta: tanto
tertio longiora quanto angulus quern faciunt est
duobus rectis minor, vt angulus, b, a, c, quia duo-
bus rectis multo est minor, hinc linee, b, a, et, a,
c, simul iuncte multo longiores, b, c. Igitur quanto
angulus ille maior fuerit vt, b, c, d, et superficies
minor: quare si per positionem angulus valeret
duos rectos resolueretur in lineam simplicem totus
triangulus. Unde cum hac positione que in quantis
impossibilis est: iuuare te potes ad non quanta ascendendo in qui-
bus quod in quantis est impossibile: vides per omnia necessarium, et
in hoc patet lineam esse infinitam: triangulum maximum quod erat
ostendendum.
Capitulum XV
40
Quod ille triangulus sit circulus
Deinde clarius videbitur triangulum esse circulum. Nam ponatur
quod sit triangulus, a, b, c, causatus per positionem per circumductio-
1
manisestum
42 Capitulum XVI
18
43 est actus: sicut linea finita non est triangulus. Unde hie videtur magna
speculatio que de maximo ex isto trahi potest quomodo ipsum est tale
quod minimum est in ipso maximum: ita quod penitus omnem oppo-
sitionem per infinitum supergreditur, ex quo principle possent de ipso
tot negatiue veritates elici: quot scribi aut legi possent. Immo omnis
theologia per nos apprehensibilis ex hoc tanto principio elicitur, propter
quod maximus ille diuinorum scrutator dyonisius ariopagites in mistica
sua theologia dicit beatissimum Bartholomeum mirifice intellexisse
theologiam qui aiebat eam maximam pariter et minimam, qui hoc enim
intelligit omnia intelligit, omnem intellectum creatum ille supergredi-
tur. Deus enim qui est hoc ipsum maximum vt idem dyonisius de
diuinis1 nominibus dicit, non istud quidem est et aliud non est, neque
alicubi est: et alicubi non, nam sicut omnia ita quidem et nihil omnium,
nam vt idem in fine mystice theologie concludit tunc ipse super omnem
positionem est perfecta et singularis omnium causa, et super ablatio-
nem omnium est excellentia illius qui simpliciter absolutus ab omnibus
et vltra omnia est. Hinc concludit in epistola ad Gayum: ipsum super
44 omnem mentem at que intelligentiam nosci. Et ad hoc concordanter
ait rabbi Salomon omnes sapientes conuenisse quod scientie non appre-
hendunt creatorem: et non apprehendit quod est nisi ipse, et apprehen-
sio nostra respectu ipsius est defectus apropinquandi apprehension!
eius, et propterea idem alibi concludens dicit, laudetur creator in cuius
ρ. 17 essentie | comprehensione inquisitio scientiarum abbreuiatur: et sapi-
entia ignorantia reputatur et elegantia verborum fatuitas, et ista est
illa docta ignorantia quam inquirimus: per quam dyonisius ipsum
solum inueniri posse non alio arbitror principio quam prefato multi-
45 pliciter ostendere nisus est. Sit igitur nostra speculatio quam ex isto:
quod infinita curuitas est infinita rectitudo elicimus transsumptiue in
maximo de simplicissima et infinitissima eius essentia, quoniam ipsa
est omnium essentiarum simplicissima essentia: ac quomodo omnes
rerum essentie que sunt: fuerunt aut erunt: actu semper et eternaliter
sunt in ipsa ipsa essentia: et ita omnes essentie, sicut ipsa omnium
essentia, ac quomodo ipsa omnium essentia ita est quelibet quod simul
omnes et nulla singulariter, ac quomodo ipsa maxima essentia vti in-
finita linea est omnium linearum adequatissima mensura: pariformiter
est omnium essentiarum adequatissima mensura, maximum enim cui
non opponitur minimum necessario est omnium adequatissima men-
sura, non maior quia minimum, non minor quia maximum, omne au-
1
diuinibus
2* 19
47 Capitulum XVII
Ex eodem profundissime doctrine
Adhuc circa idem linea finita est diuisibilis: et infinita indiuisibilis,
quia infinitum non habet partes in quo maximum coincidit cum mini-
mo, sed finita linea non est diuisibilis in non lineam: quoniam in
magnitudine non deuenitur ad minimum quo minus esse non possit vt
superius est ostensum, quare finita linea in ratione linee est indiuisibi-
lis. Pedalis linea non est minus linea quam cubitalis, relinquitur ergo
quod infinita linea sit ratio linee finite. Ita maximum simpliciter est
omnium ratio, ratio autem est mensura. Quare recte ait aristotiles in
methapisis, primum esse metrum et mensuram omnium, quia omnium
48 ratio. Adhuc sicut linea infinita est indiuisibilis que est ratio linee
finite: et per consequens immutabilis et perpetua, ita et ratio omnium
rerum que est deus benedictus sempiternus et immutabilis est. Et in
hec aperitur intellectus magni dyonisii dicentis essentiam rerum in-
corruptibilem, et aliorum qui rationem rerum eternam dixerunt. Sicut
ipse diuinus plato qui vt refert calcidius in phedrone dixit vnum esse
omnium rerum exemplar: siue ydeam vti in se est, in respectu vero
rerum que plures sunt: plura videntur exemplaria. Nam cum lineam
bipedalem et aliam tripedalem et sie deinceps considero: duo occurrunt,
scilicet ratio linee que est in vtraque et omnibus vna et equalis, et
diuersitas que est inter bipedalem et tripedalem. Et ita alia videtur
ratio bipedalis: et alia tripedalis. Manifestum autem est in infinita
linea non esse aliam bipedalem et tripedalem, et ilia est ratio finite.
20
Unde ratio est vna ambarum linearum, et diuersitas rerum siue linea-
rum non est ex diuersitate rationis que est vna: sed ex accidenti, quia
non eque rationem participant vnde non est nisi vna omnium ratio que
49 diuersimode participatur. Quod autem diuer|simode participetur: hoc
euenit quia probatum est superius non posse esse duo eque similia, et
per consequens precise equaliter participantia vnam rationem, nam
non est ratio in summa equalitate participabilis nisi per maximum quod
est ipsa ratio infinita, sicut non est nisi vna vnitas maxima: ita non
potest esse nisi vna vnitatis equalitas, que quia est equalitas maxima
est ratio omnium, sicut enim non est nisi vna linea infinita que est
ratio omnium finitarum, et per hoc quod finita linea cadit necessario ab
ipsa que est infinita: tune etiam per hoc non potest esse suiipsius ratio,
sicut non potest esse finita pariter et infinita. Unde sicut nulle due
linee finite possunt esse precise equales: cum precise equalitas que est
maxima non sit nisi ipsum maximum, ita esse non reperiuntur due
50 linee equaliter rationem vnam omnium participantes. Preterea linea
infinita non est maior in bipedali quam bipedalis, neque minor vt
superius dictum est, et ita de tripedali et vltra, et cum sit indiuisibilis et
vna est tota in qualibet finita: sed non est tota in qualibet finita
secundum participationem et finitationem: alioquin quando esset tota
in bipedali non posset esse in tripedali: sicut bipedalis non est tri-
pedalis, quare est ita tota in qualibet quod est in nulla, vt vna est ab
aliis distincta per finitationem. Est igitur linea infinita in qualibet
linea tota: ita quod quelibet in ipsa et hoc quidem coniunctim consi-
derandum est, et clare videtur quomodo miximum est in qualibet re et
in nulla, et hoc non est aliud nisi maximum cum sit in eadem ratione in
qualibet re sicut quelibet res in ipso: et sit metipsa ratio quod tune
maximum sit in seipso. Non est ergo aliud esse maximum metrum et
mensuram omnium quam maximum simpliciter esse in seipso: siue
maximum esse maximum. Nulla igitur res est in seipsa nisi maximum,
et omnis res vt in sua ratione est in seipsa, quia sua ratio est maximum.
51 Ex his quidem potest se intellectus iuuare: et in similitudine linee in-
finite ad maximum simpliciter super omnem intellectum in sacra
ignorantia plurimum proficere, nam hoc nunc clare videmus quomodo
deum per remotionem participationis entium inuenimus. Omnia enim
entia entitatem participant. Sublata igitur ab omnibus entibus parti-
cipatione: remanet ipsa simplicissima entitas que est essentia omnium,
et non conspicimus ipsam talem entitatem nisi in doctissima igno-
rantia, quoniam cum omnia participantia entitatem ab animo re-
moueo: nihil remanere videtur. Et propterea magnus dyonisius dicit
21
52 C a p i t u l u m XVIII
Quomodo ex eodem manuducimur ad intellectum
participationis entitatis
1
particiapt
22
55 Capitulum XIX
1
Transsumptio trianguli infiniti ad trinitatem maximam
1
Trassumptio
23
24
59 Capitulum 1 XX
Adhuc circa trinitatem: et quod non sit possibilis quaternitas
et vltra in diuinis
Amplius requirit veritas trinitatis que est trinitas trinum esse vnum,
quia dicitur triunum. Hoc autem non cadit in conceptu nisi eo modo
quo correlatio distincta vnit et ordo distinguit. Unde sicut dum
f acimus triangulum finitum primo est angulus vnus, secundo alius, tercio
tercius ab vtroque, et illi anguli ad inuicem correlationem habent:
vt sit vnus ex ipsis triangulus, ita quidem et in infinito infinite:
tarnen concipiendum est ita quod prioritas taliter concipiatur in
eternitate quod posterioritas non sibi contradicat, aliter enim priori-
tas et posterioritas in infinito et eterno cadere non possent. Unde
pater non est prior filio et filius posterior: sed ita pater est prior quod
filius non est posterior. Ita pater prima persona: quod filius non est
post hoc secunda, sed sicut pater est prima absque prioritate, ita
filius secunda absque posterioritate, et spiritussanctus pariformiter
'"Q tercia. | Sed quia hoc superius dictum est amplius sufficiat. Uelis
tarnen circa hanc semper benedictam trinitatem aduertere quod
ipsum maximum est trinum et non quaternum vel quinum et vltra,
et hoc certe est nota dignum, nam hoc repugnaret simplicitati et per-
fectioni maximi, omnis enim figura poligonia pro simplicissimo ele-
mento habet triangulärem, et ilia est minima figura poligonia qua
minor esse nequit. Probatum autem est minimum simpliciter cum
maximo coincidere. Sicut igitur se habet vnum in numeris, ita trian-
gulus in figuris poligoniis, sicut igitur omnis numerus resoluitur in
vnitatem ita poligonie ad triangulum2, maximus igitur triangulus cum
quo minimus coincidit omnes figuras poligonias complectitur. Nam
sicut vnitas maxima se habet ad omnem numerum, ita triangulus
maximus ad omnem poligoniam, quadrangularis autem figura non
est minima vt patet, quia ea minor est triangularis, igitur simpli-
cissimo maximo quod cum solo minimo coincidere potest, quadran-
gularis que absque compositione esse non potest, cum sit maior
minimo nequaquam3 poterit conuenire, immo implicat contradictionem
esse maximum et esse quadrangulare, nam non posset esse mensura tri-
angularium adequata, quia semper excederet, quomodo igitur esset
maximum quod non esset omnium mensura, immo quomodo esset maxi-
mum quod esset ab alio et compositum, et per consequens finitum.
1 2 3
Capitulum triangulum nequaque
25
63 Capitulum XXI
Transsumptio1 circuli infiniti ad vnitatem
Habuimus de triangulo maximo pauca quedam: similiter de infi-
nite circulo subiungamus. Circulus est figura perfecta vnitatis et
1
Transumptio
26
27
67 Capitulum XXII
Quomodo dei prouidentia contradictoria vnit
Ad hoc autem vt etiam experiamur quomodo ad altam ducimur
intelligentiam per premissa ad dei prouidentiam inquisitionem appli-
cemus, et quoniam ex prioribus manifestum est deum esse omnium
implicationum etiam contradictoriorum, tunc nihil potest eius effugere
prouidentiam, siue enim fecerimus aliquid siue eius oppositum aut
nihil totum in dei prouidentia implicitum fuit, nihil igitur nisi secun-
68 dum dei prouidentiam eueniet, vnde quamuis deus multa potuisset
prouidisse que non prouidit nee prouidebit, multa etiam prouidit
que potuit non prouidere, tarnen nihil addi potest diuine prouidentie
aut diminui, vt in simili, humana natura simplex et vna est, si nascere-
tur homo qui etiam nunquam nasci expectabatur, nihil adderetur
humane nature, sicut nihil demeretur ab illa si non nasceretur, sicut
nee cum nati moriuntur, et hoc ideo quia humana natura complicat
tarn eos qui sunt quam qui non sunt neque erunt: licet esse potuerunt
ita licet eueniret quod nunquam eueniet: nihil tarnen adderetur
prouidentie diuine, quoniam ipsa complicat tarn ea que eueniunt
quam ea que non eueniunt sed euenire possunt. Sicut igitur multa
sunt in materia possibiliter que nunquam euenient, ita per contrarium
quecunque non euenient si euenire possunt, si in dei sunt prouidentia
non sunt possibiliter sed actu, nee inde sequitur quod ista sint actu.
Sicut ergo dicimus quod humana natura infinita complicat et com-
plectitur quia non solum homines qui fuerunt: sunt: et erunt, sed qui
possunt esse: licet nunquam erunt, et ita complectitur mutabilia
immutabiliter, sicut vnitas infinita omnem numerum, ita dei prouiden-
tia infinita complicat tarn ea que euenient quam que non euenient sed
euenire possunt, et contraria, sicut genus complicat contrarias differen-
28
tias et ea que seit non seit cum differentia temporum, quia non seit
futura vt futura: nee preterita vt preterita: sed eterne et mutabilia
69 immutabiliter, hinc ineuitabilis et immutabilis est et nihil earn exce-
dere potest, et hinc omnia ad ipsam prouidentiam relata necessitatem
habere dicuntur: et merito quia omnia in deo sunt deus qui est ne-
cessitas absoluta, et sic patet quod ea que nunquam euenient eo modo
sunt in dei prouidentia vt predictum est, etiamsi non sunt prouisa
vt eueniant et necesse est deum prouidisse que prouidit, quia eius
prouidentia est necessaria et immutabilis, licet etiam oppositum eius
prouidere potuit quod prouidit, nam posita complicatione non ponitur
res complicata, sed posita explicatione ponitur complicatio, nam
licet eras possum legere vel non legere quodcunque f ecero prouidentiam
non euado: que contraria complectitur, vnde quicquid f ecero secun-
dum dei prouidentiam eueniet, et ita patet quomodo per premissa
que nos docent maximum omnem anteire Oppositionen! quoniam
omnia qualitercunque complectitur et complicat, quod de prouidentia
dei et aliis consimilibus verum sit apprehendimus.
70 C a p i t u l u m XXIII
Transsumptio spere infinite ad actualem existentiam dei
Conuenit adhuc pauca quedam circa speram infinitam speculari:
et reperimus in infinita spera tres lineas maximas longitudinis latitu-
dinis et profunditatis in centro concurrere, sed centrum maxime
spere equatur diametro et circumferentie igitur illis tribus lineis in
infinita spera equatur centrum, immo centrum est omnia ilia scilicet
p. 24 longitudo | latitude et profunditas: erit itaque maximum simplicissime
atque infinite, omnis longitudo latitude et profunditas que in ipso
sunt vnum simplicissimum indiuisibile maximum et vt centrum
precedit omnem latitudinem longitudinem atque profunditatem, et
est finis omnium illorum atque medium: quoniam in spera infinita
centrum crassitudo et circumferentia idem sunt, et sicut spera in-
finite est penitus in actu et simplicissima: ita maximum est penitus in
actu simplicissime, et sicut spera est actus linee: trianguli et circuli:
ita maximum est omnium actus, quare omnis actualis existentia ab
ipsa habet quicquid actualitatis existit, et omnis existentia pro tanto
existit actu pro quanto in ipso infinite actu est, et hinc maximum est
1
7 forma formarum et forma essendi: siue maxima actualis entitas, vnde
permenides subtilissime considerans aiebat deum esse cui esse quod-
libet quod est: est esse omne id quod est. Sic igitur spera est vltima
29
perfectio figurarum qua maior non est, ita maximum est omnium
perfectio perfectissima: adeo quod omne imperfectum in ipso est
perfectissimum, sicut infinita linea est spera et curuitas est recti-
tudo, et compositio simplicitas, et diuersitas idemptitas, et alteri-
tas vnitas, et ita de reliquis, quomodo enim posset esse ibi ali-
quid imperfectionis vbi imperfectio est infinita perfectio: et possi-
72 bilitas infinitus actus, et ita de reliquis. Uidemus nunc clare cum
maximum sit vt spera maxima quomodo totius vniuersi et omnium in
vniuerso existentium est vnica simplicissima mensura adequatissima,
quoniam in ipso non est maius totum quam pars, sicut non est maior
spera quam linea infinita. Deus igitur est vnica simplicissima ratio
totius mundi vniuersi, et sicut post infinitas circulationes exoritur
spera, ita deus omnium circulationum vti spera maxima est simpli-
cissima mensura, omnis enim viuificatio, motus et intelligentia ex
ipso: in ipso et per ipsum, apud quem vna reuolutio octaue spere non
est minor quam infinite, quia finis est omnium motuum: in quo omnis
motus vt in fine quiescit. Est enim quies maxima in qua omnis motus
quies est. Ita maxima quies est omnium motuum mensura, sicut
maxima rectitude omnium circumferentiarum, et maxima principia
73 siue eternitas omnium temporum, in ipso enim omnes motus natu-
rales vt in fine quiescunt, et omnis potentia in ipso perficitur vt in
actu infinito. Et quia ipse est entitas omnis esse: et omnis motus est
ad esse, igitur quies motus est ipse qui est finis motus scilicet forma
et actus essendi. Entia igitur omnia ad ipsum tendunt, et quoniam
finita sunt et non possunt equaliter participare finem in comparatione
ad se inuicem: tune aliqua participant hunc finem per medium aliorum,
sicut linea per medium trianguli et circuli in spheram ducitur: et
triangulus per medium circuli, et circulus in spheram per seipsum.
74 Capitulum XXIV1
De nomine dei et theologia affirmatiua
Postquam nunc auxiliante deo exemplo mathematico studuimus
in nostra ignorantia circa primum maximum peritiores fieri: adhuc pro
completion doctrina de nomine maximi inuestigemus, et ista quidem
inquisitio si recte sepedicta menti habuerimus: facilis adinuentionis
erit. Nam manifestum est cum maximum sit ipsum maximum simpli-
citer cui nihil opponitur nullum nomen ei proprie posse conuenire,
omnia enim nomina ex quadam singularitate rationis per quam discre-
tio fit vnius ab alio imposita sunt, vbi vero omnia sunt vnum: nullum
1
Capitulum XXIIII
30
31
1
ceraturas
32
86 Capitulum XXVI
De theologia negatiua
Quoniam autem cultura dei qui adorandus est in spiritu et veritate
necessario se fundat in positiuis deum affirmantibus. Hinc omnis
religio in sua cultura necessario per theologiam affirmatiuam ascendit,
deum vt vnum ac trinum vt sapientissimum piissimum lucem in-
accessibilem vitam veritatem: et ita de reliquis adorando, semper
culturam per fidem quam per doctam ignorantiam verius attingit
dirigendo credendo scilicet hunc quem adorat vt vnum esse vniter
omnia et quem vt inaccessibilem lucem colit, non quidem esse lucem
34
1
tribubuit
3* 35
36
infinita similia: que pari arte elici poterunt et dicenda facient clariora.
Habuimus in radice dictorum in excessis et excedentibus ad maximum
in esse et posse non deueniri. Hinc in prioribus ostendimus precisam
equalitatem soli deo conuenire, ex quo sequitur omnia dabilia preter
ipsum differre. Non potest igitur vnus motus cum alio equalis esse nee
vnus alteri mensura, cum mensura a mensurato necessario differat. Hec
quidem etsi ad infinita tibi deseruiant, tarnen si ad astronomiam trans-
fers apprehendis calculatoriam artem precisione carere, quoniam per
solis motum omnium aliorum planetarum motum mensurari posse
presupponit, celi etiam dispositio quo ad qualemcunque locum siue
quo ad ortus et occasus signorum siue poli eleuationem ac que circa hoc
sunt precise scibilis non est, et cum nulla duo loca in tempore et situ
precise concordent, manifestum est indicia astrorum longe in sua parti-
2
9 cularitate a precisione esse. Si consequenter hanc regulam mathematice
adaptes in geometricis figuris: equalitatem actu impossibilem vides: et
nullam rem cum alia in figura precise posse concordare nee in magni-
tudine. Et quamuis regule vere sint in sua ratione date figure equalem
describere, in actu tarnen equalitas impossibilis est in diuersis, ex quo
ascendis quomodo veritas abstracta a materialibus vt in ratione equali-
tatem videt: quam in rebus experiri per omnia impossibile est, quoniam
93 ibi non est nisi cum defectu. Age in musica ex regula precisio non est,
nulla ergo res cum alia in pondere concordat: neque longitudine neque
spissitudine, neque est possibile proportiones armoniacas inter varias
voces fistularum campanarum hominum et ceterorum instrumentorum
precise reperiri quin precisior dari possit, neque in diuersis instrumentis
idem gradus veritatis proportionis est, sicut nee in diuersis hominibus
sed in omnibus secundum locum: tempus: complexionem, et alia diuer-
sitas necessaria est, precisa itaque proportio in ratione sua videtur tan-
turn, et non possumus in rebus sensibilibus dulcissimam armoniam abs-
que defectu reperiri, quia ibi non est. Ascende hie quomodo precisissima
maxima armonia est proportio in equalitate quam viuus homo audire
non potest in carne, quoniam ad se attraheret rationem anime nostre:
cum sit omnis ratio, sicut lux infinita omnem lucem, ita quod anima a
sensibilibus absoluta sine raptu ipsam supreme concordantem armoni-
am aure intellectus non audiret. Magna quedam dulcedo contemplatio-
nis hie haurire posset, tarn circa immortalitatem intellectualis et
rationalis nostri spiritus qui rationem incorruptibilem in sua natura
gestat, per quam similitudinem concordantem et discordantem ex se
attingit in musicis: quam circa gaudium eternum in quod beati a
94 mundanis absoluti transferuntur. Sed de hoc alias. Preterea si regulam
37
1 2
arismetrice inifinitum
38
lineis, nihil est itaque dabile quod diuinam terminet potentiam, quare
omni dato dabile est maius et minus per ipsam nisi datum simul esset
97 absolutum maximum, vt in tertio libello deducetur. Solum igitur ab-
solute maximum est negatiue infinitum, quare solum illud est id quod
esse potest omni potentia, vniuersum vero cum omnia complectatur que
deus non sunt non potest esse negatiue infinitum, licet sit sine termino,
et ita priuatiue infinitum, et hac consideratione nee finitum nee infini-
tum est. Non enim potest esse maius quam est, hoc quidem ex defectu1
euenit, possibilitas enim siue materia vltra se non extendit. Nam non est
aliud dicere vniuersum posse semper actu esse maius quam dicere posse
esse transire in actum infinitum esse: quod est impossibile, cum infinita
actualitas que est absoluta eternitas ex posse oriri nequeat, que est actu
omnis essendi possibilitas, quare licet in respectu infinite dei potentie
que est interminabilis vniuersum posset esse maius, tamen resistente
possibilitate essendi aut materia que est in infinitum non est actu ex-
tendibilis vniuersum maius esse nequit, et ita interminatum, cum actu
maius eo dabile non sit ad quod terminetur et sit priuatiue infinitum,
ipsum autem non est actu nisi contracte vt sit meliori quidem modo quo
sue nature patitur conditio. Est enim creatura que necessario est ab esse
diuino simpliciter absoluto, prout consequenter in docta ignorantia
quanto clarius et simplicius fieri poterit quam breuiter erimus osten-
suri.
98 C a p i t u l u m II
Quod esse creature sit intelligibiliter ab esse primi
, 3χ Docuit nos sacra ignorantia in prioribus nihil a se esse nisi maximum
simpliciter: vbi a se in se per se iidem sunt ipsum scilicet absolutum esse,
necesseque esse omne quod est id quod est inquantum est ab ipso esse,
quomodo enim id quod a se non est aliter esse posset quam ab eterno
esse. Quoniam autem ipsum maximum procul est ab omni inuidia, non
potest esse diminutum vt tale communicare, non habet igitur creatura
que ab esse est omne id quod est corruptibilitatem: diuisibilitatem:
imperfectionem diuersitatem: pluralitatem: et cetera huiusmodi a
maximo eterno indiuisibili perfectissimo indistincto vno, neque ab
99 aliqua causa positiua. Sicut enim linea infinita est rectitude infinita que
est causa omnis esse linealis, linea vero curua in hoc quod linea ab infi-
nita est in hoc quod curua non ab infinita est, sedcuruitassequiturfini-
tatem quoniam ex eo curua quia non maxima, si enim maxima esset
1
defefectu
39
curua non esset, vt superius est ostensum, ita quidem contingit rebus,
quoniam maximum esse non possunt: vt sint diminuta altera distinct a
et cetera huiusmodi, que quidem causam non habent, habet igitur
creatura a deo vt sit vna discreta et connexa vniuerso, et quanto magis
vna tanta deo similior, quod autem eius vnitas est in pluralitate discre-
tio in confusione et connexio in discordantia a deo non habet, neque
aliqua causa positiua sed contingenter. Quis igitur copulando simul in
creatura necessitatem absolutam a qua est, et contingentiam sine qua
non est: potest int eiligere esse eius, nam videtur quod ipsa creatura que
nee est deus nee nihil sit quasi post deum, et ante nihil intra deum, et
nihil vt ait vnus sapientum deus est oppositio nihil mediatione entis,
nee tarnen potest esse ab esse et non esse composita. Uidetur igitur neque
esse per hoc quod descendit de esse neque non esse, quia est ante nihil,
neque compositum ex illis. Noster autem intellectus qui nequit tran-
silire contradictoria diuisiue aut compositiue esse creature non attingit:
quamuis sciat eius esse non esse nisi ab esse maximi, non est igitur ab
esse intelligibile postquam esse a quo non est intelligibile, sicut nee ab
esse accidentis est intelligibile: si substantia cui adest non intelligitur,
et igitur non potest creatura vt creatura dici vna, quia descendit ab
vnitate: neque plures, quia eius esse est ab vno, neque ambo copulatiue,
sed est vnitas eius in quadam pluralitate contingenter, ita de simplici-
tate et compositione et reliquis oppositis pariformiter dicendum vide-
101 tur. Quoniam vero creatura per esse maximi creata est, in maximo vero
idem est esse facere et creare, tunc non aliud videtur esse creare quam
deum omnia esse. Si igitur deus est omnia et hoc est creare, quomodo
intelligi hoc poterit quod creatura non est eterna, cum dei esse sit
eternum, immo ipsa eternitas, inquantum enim ipsa creatura est esse
dei nemo dubitat esse eternitatem. Inquantum igitur cadit sub tempore
non est a deo quia est eternus. Quis igitur intelligit creaturam ab eterno
et cum hoc temporaliter esse, non potuit enim creatura in esse ipso in
eternitate non esse: neque potuit prius tempore esse, quando ante tem-
102 pus non fuit prius, et ita semper fuit quando esse potuit. Quis denique
intelligere potest deum esse essendi f ormam: nee tarnen immisceri crea-
ture, non enim ex infinita linea et finita curua potest vnum exoriri
compositum, quod absque proportione esse nequit. Proportionen! vero
inter infmitum et finitum cadere non posse nemo dubitat. Quomodo
igitur capere potest intellectus esse linee curue ab infinita recta esse,
que tarnen ipsam non informat vt forma sed vt causa et ratio, quam
quidem rationem non potest participare partem capiendo: cum sit
infinita et indiuisibilis: vt materia participat formam: vt sortes et plato
40
1
depedentie
41
42
43
44
117 Capitulum V
Quodlibet in quolibet
Si acute iam dicta attendis, non erit tibi difficile videre veritatis üli-
us anaxagorici quodlibet esse in quolibet fundamentum, fortassis altius
anaxagora. Nam cum manifestum sit ex libro primo deum ita esse in
omnibus quod omnia sunt in ipso, et nunc constet deum quasi medi-
ante vniuerso esse in omnibus, hinc omnia in omnibus esse constat: et
quodlibet in quolibet, vniuersum enim quasi ordine nature vt perfectis-
simum precessit omnia vt quodlibet in quolibet esse posset, in qualibet
enim creatura vniuersum est ipsa creatura, et ita quodlibet recipit
omnia, vt in ipso sint ipsum contracte cum quodlibet non possit esse
actu omnia: cum sit contractum contrahit omnia vt sint ipsum, si igitur
p. 36 omnia sunt in omnibus, omnia videntur | quodlibet precedere. Non
igitur omnia sunt plura, quoniam pluralitas non precedit quodlibet.
Unde omnia sine pluralitate precesserunt quodlibet ordine nature, non
sunt igitur plura in quolibet actu: sed omnia sine pluralitate sunt id-
118 ipsum. Non est autem vniuersum nisi contracte in rebus, et omnis res
1 2
vninersum rereum
46
actu existens contrahit vniuersa vt sint actu id quod est. Omne autem
actu existens in deo est: quia ipse est actus omnium. Actus autem est
perfectio et finis potentie. Unde cum vniuersum in quolibet actu exis-
tenti sit contractum: patet deum qui est in vniuerso esse in quolibet et
quodlibet actu existens immediate in deo sicut vniuersum. Non est ergo
aliud dicere quodlibet esse in quolibet: quam deum per omnia esse in
omnibus, et omnia per omnia esse in deo. Subtili intellectu ista altissima
clare comprehenduntur: quomodo deus est absque diuersitate in omni-
bus, quia quodlibet in quolibet, et omnia1 in deo quia omnia in omnibus,
sed cum vniuersum ita sit in quolibet quod quodlibet in ipso, et vni-
uersum in quolibet contracte id quod est ipsum contracte, et quodlibet
in vniuerso est ipsum vniuersum: quamuis vniuersum in quolibet sit
119 diuerse: et quodlibet in vniuerso diuerse. Uide exemplum, manifestum
est lineam infinitam esse lineam triangulum circulum et speram, om-
nis autem linea finita habet esse suum ab infinita que est omne id quod
est, quare in linea finita omne id quod est linea infinita, vt est linea
triangulus et cetera est linea finita. Omnis igitur figura in linea finita est
ipsa linea et non est in ipsa aut triangulus aut circums aut spera actu,
quoniam ex pluribus actu non fit vnum actu: cum quodlibet actu non
sit in quolibet, sed triangulus in linea est linea et circulus in linea est
linea, et ita de reliquis. Et vt clarius videas: linea actu esse nequit
nisi in corpore vt ostendetur alibi, in corpore autem longo lato et pro-
fundo omnes figuras2 complicari nemo dubitat. Sunt igitur in linea actu
omnes figure actu ipsa linea, et in triangulo triangulus, et ita de reli-
quis, nam omnia in lapide lapis, et in anima vegetatiua ipsa anima, et in
vita vita, et in sensu sensus, in visu visus in auditu auditus, in ymagine
ymaginatio, in ratione ratio, in intellectu intellectus in deo deus, et
nunc vide quomodo rerum vnitas siue vniuersum est in pluralitate, et
120 econuerso pluralitas in vnitate. Considera attentius et videbis quomodo
quelibet res actu existens ex eo quiescit: quia omnia in ipso sunt
ipsum, et ipsum in deo deus. Mirabilem rerum vnitatem, admirandam
equalitatem, et mirabilissimam vides connexionem vt omnia sint in om-
nibus. Rerum etiam diuersitatem et connexionem in hoc exoriri intelli-
gis, nam cum quelibet res actu omnia esse non potuit quia fuisset deus,
et propterea omnia in quolibet essent eo modo quo possent secundum id
quod est quodlibet, nee potuit quodlibet esse consimile per omnia alteri
vt patuit supra: hoc fecit omnia in diuersis gradibus esse, sicut et illud
esse quod non potuit simul incorruptibiliter esse: fecit incorruptibiliter
1 2
omia fignras
47
48
50
4* 51
52
Paripatetici
53
54
141 C a p i t u l u m IX
De anima siue forma vniuersi
Sapientes omnes in hoc concordant quod posse esse ad actu esse non
potest nisi per actu esse deduci, quoniam nihil seipsum ad actu esse
perducere potest, ne sit suiipsius causa, esset enim antequam esset,
vnde illud quod possibilitatem actu esse facit ex intentione agere dixe-
runt, vt ordinatione rationabili possibilitas ad actu esse deueniret et
142 non casu. Hanc excelsam naturam: alii mentem: alii intelligentiam:
alii animam mundi: alii factum in substantia: alii vt platonici necessi-
tatem complexionis nominarunt qui estimabant possibilitatem ne-
cessitate per ipsam determinari vt sit nunc actu quod prius natura
potuit. In ilia enim mente formas rerum actu intelligibiliter esse aiebant,
sicut in materia possibiliter, et ipsa necessitas complexionis in se veri-
tatem habens formarum cum his que ipsas concomitanter secundum
nature ordinem moueret celum vt mediante motu tanquam instrumen-
to possibilitatem ad actum, et quanto conformius posset conceptui
veritatis intelligibili equale deduceret, concedentes formam vt in
materia est per hanc operationem mentis mediante motu esse imaginem
vere intelligibilis forme1, et ita non veram sed verisimilem, et ita aiebant
platonici non tempore sed natura prius esse formas veras in anima
ι** mundi quam in rebus, quod pe|ripatetici non concedunt, quoniam di-
cunt formas aliud esse non habere nisi in materia, et per abstractionem
in intellectu que sequitur rem vt patet. Placuit autem platonicis talia
distincta exemplata in necessitate complexionis plura cum naturali
ordine ab vna infinita ratione esse in qua omnia sunt vnum: non tarnen
ab ilia ista exemplata creata crediderunt: sed taliter descendere quod
nunquam verum fuit dicere deus est: quin etiam esset verum anima
mundi est: affirmantes earn esse explicationem mentis diuine vt omnia
que in deo sunt vnum exemplar: sint in mundi anima plura et distincta:
addentes deum naturaliter precedere hanc complexionis necessitatem:
et ipsam animam mundi precedere naturaliter motum: et instrumen-
tum explicationem temporalem rerum, ita quod ilia que essent vera-
citer: essent in anima possibiliter, in materia per motum temporaliter
explicarentur, que quidem temporalis explicatio sequitur ordinem
naturalem que est in anima mundi et dicitur fatum in substantia: et
ei us explicatio temporalis est fatum ab illo descendens actu et opere
144 nominatum a plerisque, et ita modus essendi in anima mundi est se-
cundum quern dicimus mundum intelligibilem, modus essendi actu per
55
56
57
58
Capitulum X
De spiritu vniuersorum
Motum per quern est connexio forme et materie spiritum quendam
esse quasi inter formam et materiam medium quidam opinati sunt, et
hunc in applane in planetis et rebus terrenis diffusum considerarunt,
primum atropos1 quasi sine conuersione vocarunt, quia applane sim-
plici motu ab Oriente in occidens moueri crediderunt. Secundum clotho2
vocarunt id est conuersio, quoniam planete per conuersionem contra
applane de occidente in oriens mouentur. Tercium lachesis3, id est sors,
quoniam casus rebus terrenis dominatur. Motus planetarum est vt euo-
lutio primi motus, et motus temporalium et terrenorum est euolutio
motus planetarum. In rebus terrenis latent quedam prouentuum cause:
vt seges in semine, vnde dixerunt quod ea que in anima mundi quasi in
glomo sunt complicata per talem motum explicantur et extenduntur.
Considerarunt enim sapientes quasi sicut artifex vult statuam in lapide
exculpere formam statue in se habens quasi ydeam per quedam in-
strumenta que mouet ipsam formam statue in figura ydee et in eius
ymagine efficit, ita putabant mentem siue animam mundi in se gestare
exemplaria rerum, et per motum ilia in materia explicare, et hunc
motum per omnia diffusum dixerunt sicut animam mundi: quern in
applane in planetis et rebus terrenis quasi fatum descendens actu et
opere a fato in substantiam dixerunt esse explicationem fati in sub-
stantia, quoniam res actu ad sic essendum per ipsum talem motum seu
152 spiritum determinatur. Hunc spiritum connexionis procedere ab vtro-
que scilicet possibilitate et anima mundi dixerunt, nam materia cum
habeat ex aptitudine sui recipiendi formam quendam appetitum: vt
turpe appetit bonum et priuatio habitum, et cum forma desideret esse
actu: et non possit absolute subsistere cum non sit suum esse nee sit
deus: descendit vt sit contracte in possibilitate: hoc est ascendente
possibilitate versus actu esse descendit forma vt sit finiens: perficiens et
terminans possibilitatem, et ita ex ascensu et descensu motus exoritur
connectens vtrumque, qui motus est medium connectionis potentie et
actus, quoniam ex possibilitate mobili et motore f ormali oritur ipsum
153 mouere medium. Est igitur hie spiritus per totum vniuersum et singulas
eius partes diffusus et contractus qui natura dicitur. Unde natura est
p. 45 quasi | complicatio omnium que per motum fiunt, quomodo autem hie
motus ab vniuersali contrahatur vsque in particulare seruato ordine per
gradus suos, hoc exemplo consideratur. Nam dum dico deus est: quo-
1 2 3
antropos dato lathesis
59
dam motu progreditur hec oratio, sed ordine tali vt primo proferam
litteras, deinde syllabas, deinde dictiones, deinde orationem vltimo,
licet auditus hunc ordinem gradatim non discernat, ita quidem motus
gradatim de vniuerso in particulare descendit: et ibi contrahitur ordine
temporali aut naturali. Hie autem motus siue Spiritus descendit a
spiritu diuino qui per ipsum motum cuncta mouet. Unde sicut in lo-
quente est quidam spiritus procedens ab eo qui loquitur qui contrahitur
in orationem vt prefertur, ita deus qui est spiritus est a quo descendit
omnis motus, ait enim veritas non vos estis qui loquimini, sed spiritus
patris vestri qui loquitur in vobis, et de aliis omnibus motibus et ope-
154 rationibus. Hie igitur spiritus creatus est spiritus sine quo nihil est
vnum aut subsistere potest, sed totus iste mundus et omnia que in eo
sunt per ipsum spiritum qui replet orbem terrarum naturaliter id sunt
connexe quod sunt, vt potentia per eius medium sit in actu: et actus
eius medio in potentia, et hie est motus amorose connexionis omnium
ad vnitatem: vt sit omnium vnum vniuersum, nam dum omnia1
mouentur singulariter vt sint hoc quod sunt meliori modo: et nullum
sicut aliud equaliter, tarnen motum cuiuslibet quodlibet suo modo con-
trahit et participat mediate aut immediate, sicut motum celi elementa:
et elementa et motum cordis omnia membra vt sit vnum vniuersum, et
per hunc motum sunt res meliori quodam modo quo possunt, et ad hoc
mouentur vt in se aut in specie conseruentur per naturalem sexuum
diuersorum connexionem qui natura complicante motum sunt vniti et
155 diuisiue contract! in indiuiduis2. Non est igitur aliquis motus simpliciter
maximus, quia ille cum quiete coincidit quare non est motus aliquis ab-
solutus, quoniam absolutus est quies: et deus et ille complicat omnes
motus. Sicut igitur omnis possibilitas est in absoluta que est deus eter-
nus et omnis forma et actus in absoluta forma que est verbum patris et
filius in diuinis, ita omnis motus connexionis et proportio ac armonia
vniens est in absoluta connexione diuini spiritus vt sit vnum omnium
principium deus in quo omnia et per quem omnia sunt in quadam vni-
tate trinitatis similitudinarie contracta secundum magis et minus intra
maximum et minimum simpliciter secundum gradus suos: vt alius sit
gradus potentie actus et connexionis motus in intelligentiis vbi intelli-
gere est mouere: et alius materie forme et nexus in corporalibus vbi esse
est mouere de quibus alibi tangemus, et ista de trinitate vniuersi suffi-
ciant pro presenti.
1 2
omuia indiuiuiduis
60
156 C a p i t u l u m XI
Correlaria de motu
61
tas, qui igitur est centrum mundi scilicet deus benedictus: ille est cen-
trum terre et omnium sperarum atque omnium que in mundo sunt, qui
158 est simul omnium circumferentia infinita. Preterea non sunt in celo poli
immobiles atque fixi, quamuis etiam celum stellarum fixarum videatur
per motum describere graduates in magnitudine circulos minores colu-
ros quam equinoctialem, et ita de intermediis, sed necesse est omnem
celi partem moueri licet inequaliter comparatione circulorum per
motum stellarum descriptorum. Unde sicut quedam stelle videntur
maximum circulum describere, ita quedam minimum: sed non reperitur
stella que nullum describat. Quoniam igitur non est polus in spera fixus:
manifestum est neque equale medium reperiri quasi equedistanter a
polis. Non est igitur stella in octaua spera que per reuolutionem de-
scribat maximum circulum, quoniam illam equedistare a polis necesse
esset qui non sunt, et per consequens non est que minimum circulum
159 describat. Poli igitur sperarum coincidunt cum centro: vt non sit aliud
centrum quam polus: quia deus benedictus. Et quoniam nos motum
non nisi comparatione ad fixum scilicet polos aut centra deprehendere
possumus: et illa in mensuris motuum presupponimus, hinc in coniec-
turis ambulantes: in omnibus nos errare comperimus et admiramur
quando secundum regulas antiquorum stellas in situ non reperimus
concordare, quia eos recte de centris et polis et mensuris credimus
concepisse. Ex his quidem manifestum est terram moueri, et quoniam
ex motu comete aeris et ignis elementa experti sumus moueri, et lunam
minus de Oriente in occasum quam mercurium aut venerem vel solem
et ita gradatim. Hinc terra ipsa adhuc minus omnibus mouetur, sed
tarnen non est vt stella circa centrum aut polum minimum describens
circulum, neque octaua spera descrtbit maximum vt statim probatum
160 est. Acute igitur considera quoniam sicut se habent stelle circa polos
coniecturales in octaua spera: ita terra, luna et planete sunt vt stelle
circa polum distanter et differenter mote coniecturando polum esse vbi
creditur centrum. Unde licet terra quasi stella sit propinquior polo
centrali: tarnen mouetur et non describit minimum circulum in motu vt
est ostensum, immo neque sol neque luna neque terra neque aliqua
spera, licet nobis aliud videatur describere potest verum circulum in
motu: cum non moueantur super fixo. Neque verus circulus dabilis est:
p. 47 quinetiam | verior dari possit, neque vnquam vno tempore sicut alio
equaliter precise aut mouetur aut circulum verisimilem equalem descri-
161 bit, etiamsi nobis hoc non appareat, necesse est igitur si de motu vni-
uersi aliud aliquid quo ad iam dicta vere intelligere vel centrum cum
polis complices: te quantum potes cum imaginatione iuuando, nam si
62
quis esset supra terrain et sub polo artico, et alius in polo artico sicut
existenti in terra appareret polum esse in cenith, ita existenti in polo
appareret centrum esse in cenith, et sicut antipodes habent sicut nos
celum sursum: ita existentibus in polis ambobus terra appareret in
cenith esse, et vbicunque quis fuerit se in centre esse credit. Complica
igitur istas diuersas imaginationes vt sit centrum cenith et econuerso,
et tune per intellectum cui tantum docta seruit ignorantia vides mun-
dum et eius motum ac figuram attingi non posse quoniam apparebit
quasi rota in rota: et spera in spera, nullibi habens centrum vel cir-
cumferentiam vt prefertur.
162 Capitulum XII
De conditionibus terre
Ad ista iam dicta veteres non attigerunt quia in docta ignorantia
defecerunt. Iam nobis manifestum est terram istam in veritate moueri,
licet nobis hoc non appareat cum non apprehendimus motum nisi per
quandam comparationem ad fixum, si enim quis ignoraret aquam
fluere: et ripas non videret existendo in naui in medio aque nauem
quomodo apprehenderet moueri, et propter hoc cum semper cuilibet
videatur quod siue ipse fuerit in terra siue sole aut alia stella quod ipse
sit in centro quasi immobili, et quod alia omnia moueantur: ille certe
semper alios et alios polos sibi constitueret: existens in sole et alios in
terra: et alios in luna et märte: et ita de reliquis. Unde erit machina
mundi quasi habens vndique centrum, et nullibi circumferentiam,
quoniam circumferentia et centrum deus est qui est vndique et nullibi,
163 terra etiam ista non est sperica vt quidam dixerunt, licet tendat ad
spericitatem, nam figura mundi contracta est in eius partibus sicut et
motus, quando autem linea infinita consideratur vt contracta taliter
quod vt contracta perfectior esse nequit atque capacior: tune est circu-
laris, nam ibi principium coincidit cum fine, motus igitur perfectior est
circularis et figura corporalis perfectior ex hoc sperica, quare omnis
motus partis est propter perfectionem ad totum, vt grauia versus
terram et leuia sursum, terra ad terram: aqua ad aquam: aer ad aerem,
ignis ad ignem: et motus totius quantum potest circularem concomitatur
et omnis figura spericam figuram, vt in animalium partibus et arbo-
ribus et celo experimur. Unde vnus motus est circularior et perfectior
164 alio, ita et figure sunt differentes terre igitur figura est nobilis et
sperica: et eius motus circularis: sed perfectior esse posset. Et quia
maximum aut minimum in perfectionibus motibus et figuris in mundo
non est: vt ex statim dictis patet, tune non est verum quod terra ista
63
64
remanent inhabitatores illi ignoti penitus sicut in hac terra accidit, quod
animalia vnius speciei quasi vnam regionem specificam facientia se
vniunt: et mutuo propter communem regionem specificam participant
ea que eorum regionis sunt, de aliis nihil aut se impedientes aut vera-
citer apprehendentes, non enim animal vnius speciei conceptum alterius
quem per signa exprimit vocalia apprehendere potest nisi in paucissi-
mis signis extrinsecus: et tunc per longum vsum et solum opinatiue,
minus autem de habitatoribus alterius rationis improportionabiliter
scire poterimus, suspicientes in regione solis magis esse solares claros et
illuminates intellectuales habitatores spiritualiores etiam quam in luna:
vbi magis lunatici: et in terra magis materiales et grossi, vt illi intellec-
tuales nature solares sint multum in actu et parum in potentia, terrene
vero magis in potentia et parum in actu, lunares in medio fluctuantes,
172 hoc quidem opinamur ex influentia ignili solis et aquatica simul et
aerea lune et grauedine materiali terre consimiliter de aliis stellarum
regionibus suspicantes, nullam inhabitatoribus carere quasi tot sint
partes particulares mundiales vnius vniuersi quot sunt stelle quarum
non est numerus, vt vnus mundus vniuersalis sit contractus triniter
progressione sua quaternaria descensiua in tot particularibus quot
eorum nullus est numerus nisi apud eum qui omnia in numero creauit.
Etiam corruptio rerum in terra quam experimur non est efficax argu-
mentum ignobilitatis. Nobis enim constare non poterit postquam est
mundus vniuersalis: et proportiones influentiales omnium particula-
rium stellarum adinuicem quod aliquid sit corruptibile penitus, sed bene
secundum alium essendi modum quando ipse influentie iam quasi con-
tracte in vno indiuiduo resoluuntur: vt modus essendi sie vel sie pereat:
vt non sit morti locus vt ait virgilius, mors enim nihil esse videtur nisi
vt compositum ad componentia resoluatur, et an talis resolutio solum
173 sit in terrenis incolis quis scire poterit, dixerunt quidam tot esse rerum
species in terra quot sunt stelle, si igitur terra omnium stellarum in-
fluentiam ita ad singulares species contrahit, quare similiter non fit in
regionibus aliarum stellarum influentias aliarum recipientium, et quis
scire poterit an omnes influentie contracte prius in compositione in
dissolutione redeant, vt animal nunc existens indiuiduum alicuius
speciei in regione terre contractum ex omni stellarum influentia resol-
uatur, ita ad principia redeat forma tantum ad propriam stellam red-
eunte a qua ilia species actuale esse in terra matre recipit, vel an forma
tantum redeat ad exemplar siue animam mundi: vt dicunt platonici: ad
materiam ad possibilitatem remanente spiritu vnionis in motu stella-
rum, qui spiritus dum cessat vnire se retrahens ab organorum indispo-
66
5* 67
posse, et licet pars vnius in aliud resolui possit: nunquam tarnen totus
aer qui est permixtus aque in aquam conuerti potest propter aerem cir-
cumstantem hoc impedientem vt elementorum semper sit permixtio.
Unde egit deus vt partes elementorum resoluerentur mutuo, et quando
hoc fit cum mora aliquid generatur ex concordia elementorum ad ipsum
generabile: durans quamdiu durat concordia elementorum, qua rupta
176 rumpitur et dissoluitur generatum. Admirabili itaque ordine elementa
constituta sunt per deum: qui omnia in numero pondere et mensura
creauit, numerus pertinet ad arismetricam: pondus ad musicam, men-
sura ad geometriam, grauitas enim leuitate constringente sustinetur,
terra enim grauis quasi in medio suspensa ab igne, leuitas autem graui-
tati innititur vt ignis terre, et dum hec eterna sapientia ordinaret: pro-
portione inexpressibili1 vsa est: vt quantum quodlibet elementum
aliud precedere deberet presciret, ponderans ita elementa vt quanto
aqua terra leuior: tanto aer aqua, et ignis aere: vt simul pondus cum
magnitudine concurreret, et continens maiorem locum occuparet con-
tento, et tali habitudine ipsa ad inuicem connexuit: vt vnum in alio
necessario sit, vbi terra est quasi animal quoddam vt ait plato habens
lapides loco ossium, riuos loco venarum, arbores loco pilorum, et sunt
animalia que intra illos terre capillos nutriuntur vt vermiculi inter pilos
177 animalium, et ad ignem terra se habet quasi vt mundus ad deum,
multas enim dei similitudines ignis habet in ordine ad terrain, cuius
potentie non est finis omnia in terra operans penetrans illustrans et
distinguens atque formans per medium aeris et aque, vt nihil quasi in
omnibus sit que ex terra gignuntur: nisi alia et alia ignis operatic: vt
rerum forme diuerse ex diuersitate resplendentie ignis sunt. Est tarnen
ρ. 51 ipse ignis rebus ipsis immersus: sine quibus | nee est nee res sunt terrene,
deus autem non est nisi absolutus, vnde quasi ignis consumens absolu-
tus et claritas absoluta deus qui lux in quo non sunt tenebre ab antiquis
vocatur, cuius quasi igneitatem atque claritatem omnia que sunt nitun-
tur iuxta posse participare, vt in omnibus astris conspicimus, vbi reperi-
tur ipsa talis claritas materialiter contracta: que quidem discretiua et
penetratiua claritas quasi immaterialiter est contracta in vita viuentium
178 vita intellectiua, quis non admiratur hunc opificem qui etiam tali
siquidem arte in speris et stellis ac regionibus astrorum vsus est vt
sine omni precisione cum omnium diuersitate sit omnium concordantia
in vno mundo magnitudines stellarum situm et motum preponderans et
stellarum distantias tauter ordinans vt nisi quelibet regio ita esset sicut
1
inexpressibili
68
est nee ipsa esse nee in tali situ et ordine esse nee ipsum vniuersum esse
posset dans omnibus stellis differentem claritatem influentiam figuram
et colorem atque calorem qui claritatem concomitatur influentialiter,
et ita proportionabiliter partium ad inuicem proportionem constituens:
vt in qualibet sit motus partium ad totum deorsum a medio in grauibus,
et sursum a medio in leuibus, et circa medium vti stellarum motum
179 orbicularem percipimus. In his tarn admirandis rebus tarn variis et
diuersis per doctam ignorantiam experimur iuxta premissa, nos omni-
um operum dei nullam scire posse rationem, sed tantum admirari,
quoniam magnus dominus cuius magnitudinis non est finis, qui cum sit
maximitas absoluta vti est omnium operum suorum auctor et cognitor,
ita et finis vt in ipso sint omnia et extra ipsum nihil, qui est principium
medium et finis omnium, centrum et circumferentia vniuersorum: vt in
omnibus ipse tantum queratur, quoniam sine eo omnia nihil sunt: quo
solum habito omnia habentur, quia ipse omnia, quo omnia sciuntur:
quia veritas omnium, qui etiam vult vt in admirationem ex mundi
machina tarn mirabilia ducamur: quam tarnen nobis occultat eo plus
quo plus admiramur quoniam ipse tantum est qui vult omni corde et
diligentia queri, et cum inhabitet ipsam lucem inaccessibilem que per
omnia queritur solus potest pulsantibus aperire et petentibus dare, et
nullam habent potestatem ex omnibus creatis1 se pulsanti aperire et se
180 ostendere quid sint, cum sine eo nihil sint qui est in omnibus. Sed
quidem in docta ignorantia ab eis sciscitanti quid sint aut quomodo aut
ad quid respondent ex nobis nihil, neque ex nobis tibi aliquid quam
nihil respondere possumus cum etiam scientiam nostri non nos habea-
mus, sed ille solus per cuius anteiligere id sumus quod ipse in nobis vult
imperat et seit, muta quidem sumus omnia, ipse est qui in omnibus
loquitur, qui fecit nos solus seit quid sumus: quomodo: et ad quod, si
quid scire de nobis optas hoc quidem in ratione: et causa nostra non in
nobis quere, ibi reperies omnia dum vnum queris: et neque teipsum nisi
in eo reperire potes, fac itaque ait nostra ignorantia vt te in eo reperias
et cum omnia in ipso sunt ipse: nihil tibi deesse potent, hoc aut em non
est nostrum vt inaccessibilem accedamus, sed eius qui nobis dedit f aciem
ad ipsum conuersam eum summo desiderio querendi, quod dum feceri-
mus piissimus est et nos non deseret, sed seipso nobis ostenso cum
apparuerit gloria eius eternaliter saciabit, qui sit in secula benedictus.
Finit liber secundus. I
1
ereatis
69
Capitulum I1
Maximum ad hoc vel illud contractum quo maius esse nequeat2
esse sine absoluto non posse
Primo libello ostenditur vnum absolute maximum incommunica-
bile, immersibile et incontrahibile ad hoc vel illud in se eternaliter,
equaliter et immobiliter idem ipsum persistere. Post hec secundo loco
vniuersi contractio manifestatur, quoniam non aliter quam contracte
hoc et illud existit. Unitas itaque maximi est in se absolute, vnitas
vniuersi est in pluralitate contracte. Plura autem in quibus vniuersum
actu contractum est: nequaquam summa equalitate conuenire possunt,
nam tune plura esse desinerent, omnia igitur ab inuicem differre necesse
est: aut genere specie et numero, aut specie et numero, aut numero, vt
vnumquodque in proprio numero pondere et mensura subsistat, qua-
propter vniuersa ab inuicem gradibus distinguuntur, vt nullum cum alio
183 coincidat. Nullum igitur contractum gradum contractionis alterius
precise participare potest, ita vt necessario quodlibet excedat aut
excedatur a quocunque alio. Consistunt igitur inter maximum et mini-
mum omnia contracta: vt quocunque dato possit dari maior et minor
contractionis gradus: absque hoc quod hie processus fiat in infinitum
actu, quia infinitas graduum est impossibilis: cum non sit aliud dicere
infinitos gradus esse actu quam nullum esse: vt de numero in primo
diximus. Non potest igitur ascensus vel descensus in contractis esse ad
maximum vel minimum absolute, hinc sicut diuina natura que est
absolute maxima non potest minorari vt transeat in finitam et contrac-
tam, ita nee contracta potest in contractione minui vt fiat penitus
184 absoluta. Omne igitur contractum cum possit esse minus et magis con-
tractum terminum non attingit neque vniuersi neque generis neque
1 2
Capitulum primum neqneat
70
1
vnuiuersorum
71
72
190 Capitulum II
Maximum contractum pariter est et absolutum: creator et creatura
Bene satis apertum est vniuersum non nisi contracte esse plura, que
actu1 ita sunt quod nullum pertingit ad simpliciter maximum. Amplius
adiiciam si maximum contractum ad speciem actu subsistens dabile es-
set quod tune ipsum secundum datam contractionis speciem omnia actu
esset que in potentia generis aut speciei illius esse possent, maximum
enim absolute est omnia possibilia actu absolute, et in hoc est infini-
tissimum absolute maximum ad genus et speciem contractum, parifor-
miter est actu possibilis perfectio secundum datam contractionem: in
qua cum maius dabile non sit est infinitum ambiens omnem naturam
date contractionis, et quemadmodum minimum coincidit maximo ab-
solute: ita etiam ipsum contracte coincidit cum maximo contracto.
191 Huius exemplum clarissimum de maxima linea que nullam patitur
Oppositionen!, et que est omnis figura et equalis omnium figurarum
mensura: cum qua punctus coincidit, vt in primo libro ostendimus,
quapropter si aliquod dabile foret maximum contractum indiuiduum
alicuius speciei: ipsum tale esse illius generis ac speciei plenitudinem
necesse esset, vt via forma ratio atqueveritas inplenitudine perfectionis
omnium que in ipsa specie possibilia forent, hoc tale maximum con-
tractum supra omnem naturam contractionis illius terminus finalis
existens in se complicans omnem eius perfectionem cum quocunque
dato supra omnem proportionem summam teneret equalitatem: vt
nulli maior et nulli minor esset omnium perfectiones in sua plenitudine
192 complicans. Et ex hoc manifestum est ipsum maximum contractum
non posse vt pure contractum subsistere secundum ea que pauloante
ostendimus: cum nullum tale plenitudinem perfectionis in genere per-
fectionis contractionis attingere possit, neque etiam ipsum tale vt con-
tractum deus qui est absolutissimus esset: sed necessario foret maxi-
mum contractum, hoc est deus et creatura: absolutum et contractum:
contractione que in se subsistere non posset nisi in absoluta maximitate
subsistente, non est enim nisi vna tantum maximitas vt in primo osten-
1
acta
73
74
2
micromosmos ascendedere
75
76
203 C a p i t u l u m IV1
Quomodo ipsum est ihesus2 benedictus deus et homo
77
78
208 Capitulum V
Quomodo christus conceptus per spiritumsanctum natus est ex maria
virgine
Amplius considerandum quoniam humanitas perfectissima sursum
suppositata cum sit terminalis contracta precisio nature illius penitus
speciem non exit. Simile autem a simili generatur, et hinc secundum
nature proportionem procedit generatum a genitore. Terminus autem
cum careat termino caret finitatione et proportione, quare homo maxi-
mus via nature non est generabilis, neque etiam omnino carere potest
principio speciei cuius vltima perfectio existit, partim igitur secundum
humanam procedit naturam quia homo. Et quoniam est altissimum
principiatum immediatissime principio vnitum: tune ipsum principium
a quo est immediatissime est, vt creans aut generans vt pater, et prin-
cipium humanum est vt passiuum materiam receptibilem ministrans:
209 quare a matre sine virili semine. Omnis autem operatic ex spiritu et
amore quodam procedit vniente actiuum passiuo, vt quodam loco in
superioribus ostensum reperitur, et hinc maxima operatic supra omnem
nature proportionem per quam creator vnitur creature ex maximo
79
vniente amore procedens non dubium a sancto spiritu qui absolute amor
est necessario existit, per quern solum sine adminiculo agentis contract!
infra latitudinem speciei concipere potuit mater filium dei patris, vt
sicut deus pater omnia spiritu suo formauit: que non extantibus ab
ipso in esse prodierunt, ita principalius hoc egit eodem sanctissimo
210 spiritu quando perfectissime operatus est: quasi vt exemplo instruatur
ignorantia nostra dum excellentissimus aliquis doctor verbum intellec-
tuale ac mentale suum vult discipulis pandere: vt ostensa ipsis con-
cepta veritate spiritualiter pascantur: agit vt ipsum tale suum mentale
verbum vocem induat, quoniam aliter ostensibile discipulis non est: si
non induat sensibilem figuram. Non potest autem aliter hoc fieri nisi
per spiritum naturalem doctoris qui ex attracto aere adaptat vocalem
p. 59 figuram mentali verbo conuenientem: cui taliter ipsum | verbum vnit,
vt vox ipsa in ipso verbo subsistat: ita quod audientes mediante voce
211 verbum attingant. Hac licet remotissima similitudine supra id quod
intelligi per nos potest alleuiamur parumper in nostra meditatione,
quoniam pater eternus immense bonitatis nobis volens diuitias glorie
sue ad omnem scientie et sapientie plenitudinem ostendere verbum
eternum filium suum qui ist a et plenitudo omnium existit nostris in-
firmitatibus compatiens quoniam aliter quam in sensibili et nobis
simili forma percipere non poteramus ipsum secundum nostram capa-
citatem manifestans humana natura induit per spiritumsanctum sibi
consubstantialem, qui quidem spiritus quasi vt vox ex aere attracto per
inspirationem de puritate fecunditatis virginalis sanguinis corpus ipsum
animale contexuit, ration em adiiciens vt hoc esset verbum dei patris a
deo interne adunauit, vt centrum substantie humane nature existeret,
et hec omnia non seriatim vt in nobis conceptus temporaliter exprimi-
tur, sed operatione momentanea supra omne tempus secundum volun-
212 tatem conformem infinite potentie peracta sunt. Hanc autem matrem
talem virtute plenam materiam ministrantem nemo dubitare debet
cunctas virgines omni virtutis perfectione excessisse: et inter omnes
mulieres fecundas excellentiorem benedictionem habuisse. Ipsa enim
que per omnia fuit ad tarn excellentissimum vnicum partum virginalem
preordinata omnibus ex debito carere debuit: que aut puritati aut
vigorositati simul et vnitati tarn excellentissimi partus obesse potu-
issent. S i enim preelectissima virgo non fuisset quomodo ad partum
virginalem sine virili semine apta fuisset, si sanctissima et superbene-
dicta a domino non fuisset: quomodo sacrarium sanctispiritus in quo
filio dei corpus effingeret facta fuisset. Si post partum virgo non re-
mansisset prius excellentissimo partui centrum materne fecunditatis in
80
215 Capitulum VI
Mysterium mortis ihesu christi
Digressionem paruam ad expressionem intenti antemitti conuenit:
vt mysterium crucisclariusattingamus. Non dubium hominem ex sensu
et intellectu atque ratione media que vtrunque nectit existere, ordo
p. 60 autem submittit sensum rationi | rationem vero intellectui. Intellectus
de tempore et mundo non est: sed absolutus ab his, sensus de mundo
sub tempore motibus subiectus existit, ratio quasi in orizonte est quo
ad intellectum: sed in auge quo ad sensum: vt in ipsa coincidant que
216 sunt infra et supra tempus. Sensus incapax est supertemporalium et
spiritualium1. Animal igitur non percipit ea que dei sunt: cum deus
Spiritus et plusquam spiritus existat, et propter hoc sensualis cognitio
1
spiritalium
82
6* 83
84
85
Capitulum VIII
Christus primitie dormientium celos ascendit
Ostensis his facile est videre christum primogenitum ex mortuis
esse, nemo enim ante ipsum resurgere potuit quando humana natura
nundum in tempore ad maximum perueniens incorruptibilitati et
immortalitati vti in christo vnita fuit, omnes enim impotentes erant
quousque veniret ille qui ait potestatem habeo ponere animam meam et
iterum sumere. Induit igitur in christo humana natura immortalitatem
qui et primitie dormientium. Non est autem nisi vnaindiuisibilishumani-
tas et omnium hominum specif ica essentia per quam omnes particulares
homines sunt homines inter se numeraliter distincti, ita vt eadem etiam
humanitas sit christi et omnium hominum distinctione numerali indiui-
duorum inconfusa remanente. Hinc manif estum est omnium hominum
qui temporaliter ante aut post christum fueruntauterunthumanitatem
in christo immortalitatem induisse, quapropter patet rationem hanc
concludere christus homo resurrexit. Hinc omnes homines resurgent per
ipsum post omnem temporalis corruptibilitatis motum vt sint perpetuo
228 incorruptibiles. Et quamuis omnium hominum vna sit humanitas, sunt
tarnen indiuiduantia1 principia: ipsam ad hoc vel illud suppositum
contrahentia varia et diuersa: ita quod in ihesu christo erant solum
perfectissima et potentissima et essentie humanitatis propinquissima
que diuinitati vnita fuit : in cuius virtute potens erat christus propria
virtute resurgere, que quidem virtus sibi a diuinitate aduenit, propter
quod deus ipsum a mortuis dicitur resuscitasse, qui cum deus et homo
esset propria virtute resurrexit, et nullus hominum preter ipsum nisi in
christi virtute qui et deus est poterit vt christus resurgere. Est igitur
christus per quem secundum humanitatis naturam immortalitatem
nostra humana natura contraxit et per quem etiam supra tempus in
suam similitudinem resurgemus cessante motu qui penitus sub motu
nati sumus, hoc erit in fine seculorum, christus autem qui solum vt a
matre prodiit temporaliter natus fuit non totum tempus fluxum in
1
indiuidantia
86
87
233 Capitulum IX
Christus iudex est viuorum et mortuorum
Quis iudex iustior quam qui et ipsa iusticia. Christus enim caput et
principium omnis rationalis creature est ipsa ratio maxima a qua est
omnis ratio. Ratio autem est iudicium discretiuum faciens, vnde merito
viuorum et mortuorum iudex est, qui cum omnibus rationabilibus crea-
turis humanam naturam rationalem assumpsit: manens deus qui est
remunerator omnium. ludicat autem supra omne tempus per se et in
se omnia: quoniam complectitur omnes creaturas, cum sit maximus
homo in quo omnia, quia deus vt deus est lux infinita in quo non sunt
tenebre, que quidem lux omnia illuminat: ita vt omnia in ipsa luce sint
ipsi luci manifestissima. Hec enim infinita lux intellectualis supra omne
tempus ita presens sicut preteritum, ita viuum sicut mortuum compli-
cat, sicut lux corporalis ypostasis est omnium colorum. Christus autem
est vt ignis purissimus qui est inseparabilis a luce, et in se non subsistit
1
ipius
88
sed in luce, et est ignis ille spiritualis vite et intellectus: qui vt omnia
consumens intra se receptans omnia probat et iudicat quasi iudicium
234 materialis ignis cuncta examinans. ludicantur autem in christo omnes
rationales spiritus quasi ignibile in igne, quorum aliud persistenter in
ipso transformatur in similitudinem ignis, vt aurum optimum atque
perfectissimum ita est aurum et adeo vehementer ignitum vt appareat
non plus aurum quam ignis, et aliud non intantum participat de inten-
sitate ignis vti argentum depuratum aut es aut ferum, omnia tarnen
p. 65 transforma|ta in ignem videntur licet quodlibet in gradu suo, et hoc
iudicium est ignis tantum non ignitorum cum quodlibet ignitum in
quolibet ignito ignem ilium ardentissimum tantum apprehendat et non
differentiam ignitorum quasi vti nos si fusum aurum et argentum atque
cuprum in maximo igne conspiceremus differentias metallorum post-
quam in ignis formam transformata sunt non apprehendimus, ignis
autem ipse si intellectualis foret gradus perfectionis cuiusque sciret et
ad quantum secundum gradus ipsos capacitas intensitatis ignis in
235 quolibet differenter se haberet. Unde vti quedam ignibilia sunt in igne
incorruptibiliter perseuerantia capabilia lucis et caloris que in simili-
tudinem ignis sunt transformabilia propter sui puritatem: et hoc
differenter secundum plus et minus, quedam vero sunt que propter
impuritatem suam etiam si sint calefactibil'a: non tamen in lucem
transformabilia, ita christus iudex secundum vnicum simplicissimum
atque indiuersum iudicium in vno momento omnibus iustissime et
absque inuidia quasi ordine nature non temporis calorem create rationis
communicat, vt recepto calore lumen intellectuale diuinum desuper
infundat, vt sit deus omnia in omnibus et omnia per ipsum mediatorem
in deo: et equales ipsi quanto hoc secundum capacitatem cuiusque
possibilius fuerit, sed quod quidam propter hoc quia magis vnita et
pura sint non tantum caloris sed et lucis perceptibilia, et alia vix caloris
236 sed non lucis, accidit ex indispositione subiectorum. Unde cum lux ilia
infinita sit ipsa eternitas atque veritas, necesse est vt rationalis crea-
tura que per ipsam illuminari desiderat ad vera et eterna se conuertat
supra ista mundana et corruptibilia, contrario modo se habent corpo-
ralia et spiritualia, virtus enim vegetatiua corporalis est que conuertit
alimentum ab extrinseco receptum in naturam aliti, et non conuertitur
animal in panem sed econuerso, spiritus autem intellectualis cuius
operatio est supra tempus quasi in orizonte eternitatis, quando se ad
eterna conuertit non potest ipsa in se conuertere cum sint eterna et in-
corruptibilia, sed nee ipse cum sit incorruptibilis ita se in ipsa conuertit
vt desinat esse intellectualis substantia: sed conuertitur in ipsa vt ab-
89
239 Capitulum X
De sententia iudicis
Neminem mortalium comprehendere iudicium illud ac eius iudicis
sententiam manifestum est, quoniam cum sit supra omne tempus et
motum: non discussione comparatiua vel presumptiua: ac prolatione
90
91
244 Capitulum XI
Hysteria fidei
Maiores nostri omnes concordanter asserunt fidem initium esse
intellectus, in omni enim facultate quedam presupponuntur vt prin-
cipia prima que sola fide apprehenduntur, ex quibus intelligentia
tractandorum elicitur, omnem enim ascendere volentem ad doctrinam
credere necesse est his sine quibus ascendere nequit, ait enim isaias nisi
crederetis non intelligetis. Fides igitur est in se complicans omne in-
telligibile. Intellectus autem est fidei complicatio, dirigitur igitur in-
tellectus per fidem, et fides per intellectum extenditur, vbi igitur non
est sana fides nullus est verus intellectus, error principiorum et funda-
menti debilitas, qualem conclusionem subinferant manifestum est.
Nulla autem perfectior fides quam ipsamet veritas que ihesus est, quis
non intelligit excellentissimum dei donum esse rectam fidem. lohannes
apostolus ait fidem incarnationis verbi dei nos in veritatem ducere vt
dei filii efficiamur, et hanc in primordio simpliciter aperit, deinde multa
christi opera enarrat secundum ipsam fidem vt intellectus illuminetur
92
vmnersa
93
94
ipso per vnionem saluo numero suo vt in vita sua suppositatus. Hoc
autem cum non fiat nisi per conuersionem intellectus cui sensus obedi-
ant ad ipsum per fidem maximam: tune hanc necesse est esse formatam
per vnientem caritatem, non enim maxima potest esse fides sine cari-
tate, nam si omnis viuens diligit viuere, et omnis intelligens intelligere,
quomodo potest iesus vita ipsa immortalis credi ac veritas infinita si
non summe amatur, per se enim vita amabilis est, et si maxime creditur
iesus esse vita eterna non potest non amari, non est enim viua fides sed
mortua et penitus non fides absque caritate. Caritas autem forma est
fidei ei dans esse verum: immo est signum constantissime fidei. Si igitur
propter christum omnia postponuntur: corpus et anima eius compara-
251 tione pro nihilo habentur: signum est maxime fidei, nee potest fides
p. 69 magna esse sine | spe sancta fruitionis ipsius ihesu. Quomodo enim quis
fidem certam haberet si promissa sibi a christo non speraret, si non
credit se habiturum eternam vitam a christo fidelibus promissam
quomodo credit christo aut quomodo ipsum veritatem esse credit, si in
promissis spem indubiam non habet, quomodo eligeret pro christo
mortem qui immortalitatem non speraret, et quia credit quod sperantes
in eum non deserit sed sempiternam eis beatitudinem prestat, hinc
pro christo omnia pati ob tantam mercedem retributionis pro modico
252 fidelis habet, magna est perfectio fidei vis que hominem christiformem
efficit: vt linquat sensibilia, expoliat se contagiis carnis, ambulet in viis
dei cum timore, sequatur vestigia christi cum letitia, et crucem
voluntarie acceptet cum exultatione, vt sit in carne quasi Spiritus: cui
hie mundus propter christum mors est, et ab eo tolli vt sic cum christo
vita est, quis putas hie spiritus est in quo habitat christus per fidem,
quale est hoc admirandum dei donum vt in hac peregrinatione constitute
in carne fragili ad illam potestatem in virtute1 fidei eleuari valeamus
supra omnia que christus per vnionem non sunt age vt successiue
mortificata carne sensim per fidem gradatim ad vnitatem cum christo
quis ascendat vt in ipsum prof unda vnione quantum hoc in via possibile
est absorbeatur, omnia hie que visibilia et in mundo sunt transiliens
253 perfectionem completam nature assequitur, et hec est ipsa natura
completa quam in christo mortificata carne et peccato transformati in
eius imagine consequi poterimus: et non ilia fantastica magorum qui
hominem ad quandam naturam spirituum influentialium sibi coniec-
turalium quibusdam operationibus mediante fide ascendere dicunt vt
in virtute spirituum talium quibus per fidem vniuntur plura et singu-
1
virtue
95
laria mirabilia aut in igne aut in aqua aut scientiis armonicis apparen-
tiis transmutationum manifestatione occultorum et similibus efficiant,
manifestum est enim in his omnibus seductionem esse et recessum a
vita et veritate, propter quod tales ad federa et pacta vnitatis cum
malignis spiritibus taliter astringuntur vt id quod fide credunt opere
ostendant in thurificationibus et adorationibus deo tantum debitis, que
spiritibus quasi potentibus implerepetita, etdeuocabilibusistis median-
tibus magna cum obseruantia et veneratione impendunt, consequuntur
aliquando per fidem ipsa caduca petita: vniti sic spiritui cui etiam a
christo eternaliter diuisi in suppliciis adherebunt. Benedictus deus qui
per filium suum de tenebris tante ignorantie nos redemit vt sciamus
omnia falsa et deceptoria que alio mediatore1 quam christo qui veritas
est et alia fide quam ihesu qualitercunque perficiuntur, quoniam non
est nisi vnus dominus ihesus potens super omnia nos omni benedicti-
one adimplens omnes nostros defectus solus faciens abundare.
96
et hominem, nee tantum potest quis amare christum quod christus non
possit plus amari: cum christus sit amor et caritas et propterea infini-
tum amabilis, quapropter nemo in hac vita aut futura ita christum
amare potest vt ipse propterea sit christus et homo, omnes enim qui
christo aut per fidem in hac vita et caritatem, aut comprehensionem et
fruitionem in alia vniuntur remanente graduali differentia eo modo
vniuntur quo magis ilia remanentia differentia vniri non possent, ita vt
in se nemo absque ipsa vnione subsistat, et per vnionem a gradu suo
256 non cadat, quare hec vnio est ecclesia siue congregatio multorum in vno:
quemadmodum multa membra in vno corpore: et quodlibet in gradu
suo, vbi vnum non est aliud, et quodlibet in corpore vno, mediante quo
cum quolibet vnitur, vbi nullum sine corpore vitam et subsistentiam
habere potest, licet in corpore vnum non sit omnia nisi mediante cor-
pore, quapropter veritas fidei nostre dum hie peregrinamur: non potest
nisi in spiritu christi subsistere remanente ordine credentium, vt sit
diuersitas in concordantia in vno iesu, et dum absoluimur ex hac mili-
tanti ecclesia quando resurgemus, non aliter in christo resurgere poteri-
mus, vt sic etiam sit vna triumphantium ecclesia: et quisque in ordine
suo, et tune veritas carnis nostre non erit in se: sed in veritate carnis
christi, et veritas corporis nostri in veritate corporis christi, et veritas
spiritus nostri in veritate spiritus christi iesu, vt palmites in vite, vt sit
vna christi humanitas in omnibus hominibus, et vnus christi spiritus in
omnibus spiritibus: ita vt quodlibet in eo sit, vt qui sit vnus christus ex
omnibus, et tune qui vnum ex omnibus que christi sunt in hac vita
recipit: christum recipit, et quod vni ex minimis fit christo fit. Sicut
ledens manum platonis platonem ledit, et qui minimam pedicam
offendit totum hominem offendit, et qui in patria de minimo gaudet de
christo gaudet, et in quolibet videt iesum per quern deum benedictum.
Sic erit deus noster per filium suum omnia in omnibus, et quisque in
filio, et per ipsum cum deo: et omnibus, vt sit gaudium plenum absque
257 omni inuidia et defectu, et quoniam in nobis continue fides augeri
potest dum hie peregrinamur similiter et caritas, quamuis actu quisque
in gradu esse possit tali quod in maiori secundum se actu vt tune esse
non possit, tarnen dum est in vno gradu est in potentia ad alium: licet
in infinitum progressio talis fieri non possit per commune fundamen-
tum, hinc nostram possibilitatem laborare debemus gratia domini
nostri Iesu christi ad actum deduci, vt sic simus de virtute in virtutem
ambulantes, et de gradu ad gradum per ipsum qui est fides et caritas:
sine quo ex nobis quantum ex nobis nihil possumus: sed omnia que pos-
sumus in ipso possumus: qui solus potens est implere ea que nobis desunt:
98
suprema vnione christus ihesus verus homo deo filio vnitus est tanta
vnione vt humanitas ipsa in ipsa diuinitate tantum subsistat in qua ita
est vnione ineffabili ypostatica quod remanente veritate nature hu-
manitatis non possit altius et simplicius vniri. Deinde omnis rationa-
lis natura christo domino remanente cuiuslibet personal! veritate si ad
christum in hac vita summa fide et spe atque charitate conuersa fuerit
adeo vnita existit vt omnes tarn angeli quam homines nisi in christo
subsistant per quern in deo veritate corporis cuiusque per spiritum
absorpta et attracta vt quilibet beatorum seruata veritate sui proprii
esse sit in christo ihesu christus et per ipsum in deo deus, et quod deus
eo absolute maximo remanente sit in christo ihesu ipse ihesus in omni-
261 bus omnia per ipsum, nee potest ecclesia esse alio modo magis vna, nam
ecclesia vnitatem plurium salua cuiusque personal! veritate dicit absque
confusione naturarum et graduum, quanto autem magis ecclesia est
vna tanto maior, ista igitur ecclesia est maxima ecclesia eternaliter tri-
umphantium, quoniam maior ecclesie vnio possibilis non est. Hie igitur
contemplare quanta est hec vnio vbi vnio maxima absoluta diuina et vnio
in ihesu deitatis et humanitatis: et vnio ecclesie triumphantium deitatis
ihesu et beatorum reperitur, nee vnio absoluta est maior vel minor vnio-
ne naturarum in ihesu vel beatorum in patria, quoniam est vnio ma-
xima que est vnio omnium vnionum, et id quod est omnis vnio non reci-
pit ens magis nee minus ex vnitate et equalitate procedens, vt in primo
libro ostenditur, nee vnio naturarum in christo est maior aut minor vni-
tate ecclesie triumphantium, quoniam cum sit maxima vnio naturarum
262 tune in hoc non recipit magis et minus. Unde omnia diuersa que vniun-
tur ab ipsa maxima vnione naturarum christi suam vnitatem sortiuntur
p. τ2 per quam vnio ecclesie est id quod est, vnio autem ecclesie | est maxima
vnio ecclesiastica, quare ipsa cum sit maxima coincidit sursum cum
vnione ypostatica naturarum in christo. Et ilia vnio naturarum iesu
cum sit maxima coincidit cum vnione absoluta que est deus, et ita vnio
ecclesie que est suppositorum cum ilia que licet non videatur adeo vna,
sicut ypostatica que est naturarum tantum, aut prima diuina simpli-
cissima in qua nihil alietatis aut diuersi existere potest, resoluitur
tamen per iesum in vnionem diuinam a qua etiam ipsa initium habet, et
hoc profecto clarius videtur si aduertitur ad id quod sepe superius
reperitur. Unio enim absoluta spiritussanctus est, vnio autem maxima
ypostatica cum ipsa vnione absoluta coincidit, propter quod necessario
vnio naturarum in christo per absolutam que spiritussanctus est et in
ipsa existit. Unio autem ecclesiastica coincidit cum ypostatica vt
prefertur, propter quod in spiritu iesu est vnio triumphantium qui in
7* 99
263 Accipe nunc pater metuende que iam dudum attingere variis doctri-
narum viis concupiui: sed prius non potui quousque in mari me ex gre-
cia redeunte credo superno dono a patre luminum a quo omne datum
optimum ad hoc ductus sum vt incomprehensibilia incomprehensibi-
liter amplecterer in docta ignorantia per transcensum veritatum in-
corruptibilium humaniter scibilium quam nunc in eo qui veritas est ab-
solui his libellis qui ex eodem principio artari possunt vel extendi.
264 Debet autem in his profundis omnis nostri humani ingenii conatus esse
vt ad illam se eleuet simplicitatem vbi contradictoria coincidunt in quo
laborat prioris libelli conceptus, secundus ex illo pauca de vniuerso
supra philosophorum communem viam elicit rara multis, et nunc com-
pleui finaliter tercium de iesu superbenedicto libellum ex eodem semper
progrediens fundamento, et factus est mihi iesus dominus continue
maior in intellectu et affectu per fidei crementum, negare enim nemo
potest christi fidem habens quod hac via in desiderio altius non in-
flammetur, ita vt post longas meditationes et ascensiones dulcissimum
iesum solum amandum videat, et cum gaudio omnia linquens amplexe-
tur vt vitam veram et gaudium sempiternum taliter intranti in iesum
omnia cedunt et nihil ingerere possunt difficultatis quecunque scripture
neque hie mundus: quoniam in iesum hie transformatur propter in-
habitantem christi spiritum in eo qui est finis intellectualium desiderio-
rum, quem tu pater deuotissime supplici corde pro me miserrimo
peccatore assidue exorare velis: vt pariter eo frui eternaliter mereamur.
100
1
expiantur
101
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
102
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 73—74
alius superbit, vti hie homo ignorans inflatus vanitate verbalis scientie
in suo exordio non veretur se promittere elucidationem eterne sapientie,
6 post que ego qui ad euacuandum scripta ignote literature festinaui
interrogare cepi quis nam hie olim abbas mulbrunnensis per quern
docta ignorantia ad aduersarium delata fuisset. Respondit eum ho-
minem acri ingenii et sancte conuersationis fuisse: qui docte igno-
rantie libellos dilexit: maxime quia ab apostolico legato et plerisque
magnis viris magni aliquid continere laudabantur, cui quidem legato
abbas ipse singularissima affectione constringebatur. Sed adiecit se non
putare quod abbas ipse huic viro libellos obtulisset: sed potius alteri
religioso: a quo ad istum peruenissent adiungens abbatem in ea diffe-
rentia que inter apostolicam sedem et basiliensem congregationem per
dietas agitabatur partem veritatis apostolice sedis sollicitasse, cui
aduersabatur iste wenck. Ostendit autem mihi preceptor verba ad-
uersarii in fine sue compilations vbi preceptorem pseudo apostolum
nominat: vt viderem hominem ex passione locutum. Scis enim amice
optime quod nemo cum tanta feruentia restitit basiliensibus sicut
preceptor noster. Hinc ille wenck qui ab vniuersis doctoribus heydel-
bergensis studii abierat: et partem damnatam basiliensium sumpsit: in
qua fortassis pertinaciter persistit: veritatis defensorem pseudo apo-
stolum nominare non erubuit. Curauit enim vt eum ipsi abbati et cunctis
odiosum et parui momenti faceret, sed non preualuit fraudulentia: quia
7 veritas vicit. Uidi autem dum preceptori legerem aduersatio docte
ignorantie libellos presentatos quomodo parumper ingemuit, cuius
causam dum diligentius sciscitarer: respondit, si quis grauiores prisci
temporis sapientes attendit: comperit magno studio precauisse: ne
mistica ad indoctorum manus peruenirent. Sic hermetem trismegistum
esculapio: atque ariopagitam dyonisium thimotheo precepisse legimus,
quod et christum docuisse scimus. Inhibuit enim margaritam quam
regnum dei figurat ante porcos proiici in quibus non est intellectus. Sic
paulus ea que ab hoc mundo raptus in tercium intellectibile celum vidit
dicit reuelari non licere. Undique vnica huius causa existit, nam vbi non
capitur: ibi non solum non fert fructum vite: sed vilipenditur et mor-
tem inducit. Maxime autem cauendum monuerunt ne secretum com-
municaretur: ligatis mentibus per autoritatem inueterate consuetu-
dinis, nam tanta est vis longeue obseruantie quod citius vita multorum
euellitur quam consuetudo vti experimur in persecutione iudeorum
saracenorum et aliorum pertinacium hereticorum qui opinionem vsu
temporis firmatam legem asserunt quam vite preponunt. Unde cum
nunc aristotelica secta preualeat que heresim putat esse oppositorum
103
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
104
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 74—76
logia ducit ad vacationem et silentium vbi est visio que nobis conceditur
inuisibilis dei. Scientia autem que est in exercitio ad confligendum ilia
est que victoriam verborum expectat et inflatur et longe abest ab ilia
que ad deum qui est pax nostra proper at. Unde cum confligere ex sua
scientia proponat qualis sit ilia occultare nequiuit, id enim quod inflat
et ad conflictum excitat seipsum prodit: earn scilicet non esse scientiam
que per vacationem in mentis visionem tendit: qualis est docta igno-
rantia. Putabat autem se noui aliquid aperuisse quando demonium ab
inflante scientia grece dictum asserit: sed non vidit fortassis platonem
aut apuleum de deo socratis aut philonem qui ait moysen eos appellare
angelos quos greci demones, licet ibi kalodemones et kakodemones
11 distinguantur. Ubi autem adiicit prophetam per pronomen ego singu-
larisasse deum et exclusisse et distinxisse ab omni creatura in quo ait
propositum suum solidari pueriliter satis se fundare videtur, nemo enim
vnquam adeo desipuit vt deum aliud affirmaret quam id quo maius
concipi nequit: qui est formans omnia, vnde nee deus est hoc aut illud:
nee celum: nee terra, sed dans esse omnibus vt ipse sit proprie forma
omnis forme, et omnis forma que non deus non sit proprie forma, quia
formata ab ipsa incontracta et absoluta forma: quapropter absolutis-
sime et perfectissime atque simplicissime forme nullum esse abesse
potest quoniam dat omne esse, et cum omne esse ab ipsa sit forma et
extra earn esse nequeat: omne esse in ipsa forma non potest aliud esse
quam ipsa, cum ipsa sit infinita essendi forma simplicissima et per-
p.76 fectissima, hinc patet deum nequaquam concipi | debere habere esse:
modo quo singulare diuersum et distinctum aliquod esse concipitur,
neque eo modo quo vniuersale esse concipitur aut genus aut species: sed
vltra coincidentiam singularis et vniuersalis absolutissima forma
omnium generalium specialium et singularium: aut quarumque for-
marum que concipi et dici possunt, est enim principium: medium et
finis omnium talium ipsa omnem conceptum excedens ineffabilis forma.
12 Si quis enim supra omnem disciplinam mathematice que terminos et
mensuras rebus ponit: et omnem pluralitatem et numerum ac pro-
portionem armonicam omnia intuetur sine mensura numero et pon-
dere: profecto ille in quadam simplicissima vnitate omnia videt et sie
videre deum est videre omnia deum et deum omnia: quo modo scimus
per doctam ignorantiam eum per nos videre non posse, sed si quis
videt omnia in numero pondere et mensura in se experitur sine diffe-
rentia et concordantia hoc esse non posse. Quoniam autem de regno dei
non potest esse alteritas vbi est simplicitas et pax que omnem sensum
exuperat, quare nee singularitas eo modo quo aduersarius concipit: sed
105
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
106
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 76—77
107
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
108
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 77—79
Algazel, logica nobis naturaliter indita est, nam est vis rationis, ratio-
nabilia vero animalia ratiocinantur, ratiocinatio querit et discurrit, dis-
cursus est necessario terminatus inter terminos a quo et ad quern, et ilia
aduersa sibi dicimus contradictoria. Unde rationi discurrenti termini op-
positi et disiuncti sunt, quare in regione rationis extrema sunt disiuncta,
vt in ratione circuli quod est quod linee a centro ad circumferentiam
sint equales: centrum non potest coincidere cum circumferentia, sed
in regione intellectus qui vidit in vnitate numerum complicari, et in
puncto lineam et in centro circulum: coincidentia vnitatis et plurali-
tatis puncti et linee centri et circuli attingitur visu mentis sine discursu,
vti in libellis de coniecturis videre potuisti, vbi etiam super coinciden-
tiam contradictoriorum deum esse declaraui: cum sit oppositorum
22 oppositio secundum dyonisium. Fuit aliquando henricus de mechlinia :
vt scribit in speculo diuinorum ad hoc ductus: vt in intellectualibus
conspiceret vnitatis et pluralitatis coincidentiam, de qua plurimum
admiratur, sed vt sepe audisti qui videt quomodo intelligere est motus
et quies pariter ipsius intellectus: vti de deo augustinus fatetur in con-
fessionibus de aliis contradictoriis se facilius expedit. Ammonuit deinde
preceptor cum hec dixisset vt attenderem doctam ignorantiam sic
aliquem ad visum eleuare quasi alta turris. Uidet enim ibi constitutus
id quod discursu vario vestigialiter queritur per in agro vagantem,
et quanto querens accedit et elongatur a quesito ipse intuetur. Docta
enim ignorantia de alta regione intellectus existens se iudicat de
23 ratiocinatiuo discursu. His taliter recensitis per preceptorem quiete
puto aliquotiens ab eo in summa audiuisse, aiebam ego. Non videtur
impugnator intellexisse quid volueris per coincidentiam contradictorio-
rum. Nam vt audisti tibi licet falso asscribit quod asseras creaturam
cum creatore coincidere, et hanc partem impugnat. Ad que ille dixit.
Quomodo animalis homo non percipit ea que sunt de regno dei, et si
passio eum non vicisset: non falsificasset scripta. Statuit autem vt
videtur quomodo omnino impugnare vellet scripta ilia et pro suo
desiderio tarn in sensu quam verbis falsarius reperitur. Mos est per-
tinacissimorum hereticorum detruncare scripturas: aiunt sexte synodi
patres. Nam tale quod ex libellis docte ignorantie veritatis amator
haberi negat, neque quicquam eorum admitteret que elicit modo quo
p. 79 elicit. Nam dicere yma|ginem coincidere cum exemplari: et causatum
cum sua causa potius est insensati hominis quam errantis. Per hoc enim
quod omnia sunt in deo vt causata in causa non sequitur causatum esse
causam, licet in causa non sint nisi causa, sicut de vnitate et numero
sepe audisti, nam numerus non est vnitas: quamuis omnis numerus in
109
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 79—80
111
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
primum rapi potest cum moyse ad locum vbi stetit deus inuisibilis.
Uocat autem dyonisius caliginem diuinum radium: dicens eos de
quorum numero est aduersarius qui visibilibus affixi nihil super ea que
obtutibus et sensibus patent supersubstantialiter esse arbitrantur:
putare scientia sua ilium assequi qui posuit tenebras latibulum: pre-
cipiens thimotheo vt caueat ne talium rudium aliquis audiat hec
30 mystica. Et mihi tune iniunxit pietate sua preceptor noster: vt si
fieri posset caritatiue admoneam aduersarium cum sit istarum altarum
intellectionum incapax: vt ori suo silentium indicat, et id quod capere
nequit admiretur potius quam mordeat, neque credat studio aliquo
quenquam ad hec mystica ascendere posse cui deus non dederit, sed si
se gratiam assequi sperat vt de cecitate ad lumen transferatur: legat
cum intellectu mysticam theologiam iam dictam: maximum mona-
chum, Hugonem de sancto victore, Robertum linconiensem, lohannem
scotigenam abbatem vercellensem, et ceteros moderniores commen-
31 tatores illius libelli, et se hactenus indubie cecum fuisse reperiet. Et ego
patientiam preceptoris admirans subintuli. Impatienter fero quod te
comparat ignoranti logicam: vti auerrois auicennam. Ad que ipse.
Non te offendat istud. Nam etsi omnium sim ignoratissimus: sufficiat
saltern mihi quod huius ignorantie scientiam habeam: quam aduersa-
rius non habet licet desipiat. Legitur beatissimum ambrosium letaniis
addidisse. A dyaleticis, libera nos domine. Nam garrula logica sacra-
tissime theologie potius obest quam conferat. Et ego. Cum tu preceptor
nisus sis ostendere deum sciri non posse vti est: in quo est radix docte
ignorantie: cur tibi mendacium imponit adequate precisionis. Ad que
preceptor. Nunc sic: tune aliter dicit, quia non legit docte ignorantie
libellos: nisi vt si posset bene dicta confutaret, hinc nihil intellexit
p. 81 eorum | que legit, sic actum est vt reprehendendo non scriptum quasi
scriptum seipsum potius confunderet quam doctam sacram ignorantiam
lederet que a nullo sperni potest qui earn apprehendit. Nihil enim aper-
tius in omnibus meis opusculis reperitur quam huius contrarium in
quod impingit, vndique enim si voluisset me hoc tantum sentire quod
precisio vti est omnibus inaccessibilis manet comperisset, licet solam
doctam ignorantiam1 fatear omnem modum deum contemplandi in-
comparabiliter precellere, quemadmodum omnes sancti idipsum faten-
32 tur. Continuaui ego lecturam vbi dicit aduersarius, venio nunc specia-
lius ad eius dicta per conclusiones et correlaria. Prima conclusio omnia
cum deo coincidunt, patet quia est maximum absolutum non admittens
excedens et excessum, ergo nihil sibi oppositum, et per consequens
1
ignorantam
112
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 80—81
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
114
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 8r—83
et exemplar, sic omnis creatura in deo est id quod est, nam ibi est omnis
creatura que est ymago dei in sua veritate, per hoc tarnen non tolluntur
subsistentie rerum in suis propriis formis, et si hie homo veritatem
amaret: addere debuisset correlarium contrarium ex his que legere
38 potuit multum diffuse clare et expresse in docta ignorantia. Similiter
etiamquando allegatmagistrumekardum.namekardus circa principium
genesis vbi premittit de esse: postquam probauit deum esse ipsum esse,
et qui dat esse et formas particulares hoc et hoc esse subiungit per hoc
non tolli subsistentias rerum in proprio esse: sed potius fundari pro-
bando hoc per tria similia, scilicet materiam, partes totius et humani-
tatem christi. Non enim tollitur materia: et penitus in nihil vertitur per
hoc quod omne esse totius est a forma, nee pars per hoc quod partis esse
est penitus ab esse totius. Nee per hoc quod dicimus in christo vnicum
esse personale ypostaticum ipsius verbi negamus christum fuisse verum
39 hominem cum aliis hominibus: addendo ibidem rationes. Legi deinceps
aliud correlarium quomodo scilicet maximitas absoluta habet in se
omnia: et est in omnibus: addicendo quomodo ipse aduersarius ait
vniuersalizantes omnia essentialiter deificari in huiusmodi precisa ab-
stractione. Ad que preceptor. Nescio quid velit per vniuersalizantes.
Hoc notum est ex Paulo apostolo et omnibus sapientibus deum esse in
omnibus, ac omnia in ipso, per hoc tarnen nemo ponit compositionem in
p. 83 deo, omnia in deo deus | nam non est terra in deo terra: sed deus, ita de
singulis. Unde penitus nihil intelligit hie homo quando infert hoc
repugnare simplicitati diuine, nam sicut simplicitati vnitatis non re-
pugnat omnem numerum in ea complicari: sic simplicitati cause omnia
40 causata, et cum dicat infinitam perfectionem non posse plus perfici
fateor aiebat preceptor ob hoc omnis perfectio omnium perfectorum est
in ipso deo ipse: qui est omnium absoluta perfectio: omnes complicans
omnium perfectiones. Si enim esset dabilis aliqua perfectio que non
complicaretur in diuina: ilia scilicet diuina posset esse maior et non
esset infinita. Uide amice et condiscipule precare quomodo preceptor
41 noster ex ratione aduersarii contra ipsum concludit. Post hec legi
preceptori secundam conclusionem quam traxit aduersarius scilicet
precisionem incomprehensibilem et ammirationem eius, quomodo
videtur in docta ignorantia si est incomprehensibilis, tune preceptor
adiunxit. Non mirum si admiratur, quia nihil admirabilius homini
quam docta ignorantia, videre scilicet precisionem videri non posse, vt
supra et satis de hoc dictum est, vbi ait hoc fundamentum annullare
scientiam diuinorum, verum dicit, quia non est scientia qua quis credit
se scire quod scire nequit, ibi scire est scire se non posse scire, dixit cor-
8* 115
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
1 2
similitudnem Cousequenter
116
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 83—84
117
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae
118
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Ed. Argent. I pp. 84—85
2
intelleccus reliquernut
119
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae — De coniecturis I
De coniecturis
Deo amabili Reuerendissimo patri domino luliano sancte apostolice
sedis dignissimo cardinal! preceptor! suo metuendo Nicolaus cusa
Data nunc qualicunque oportunitate de coniecturis conceptum
pandam quem quamuis communi humanarum adinuentionum vitio
atque specialioribus feculentiis obtusioris ingenii adumbratum sciam
tibi tarnen patri optimo atque omnium litterarum eruditissimo con-
fidenter explicaui: vt pene diuino lumine admirabilis resplendentie
probatissimi tui intellectus possibilem purgationem accipere queat. Scio
enim hanc indagandarum artium formulam in ruditate sua occumbere
non posse, si vir omnium clarissimus earn acceptatione dignam correc-
tionis lima facere dignabitur. Prebe igitur tua ornatissima auctoritate
intrantibus animum ad breuem planissimam viam altissima queque
patendi.
120
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:49
Apologia doctae ignorantiae — De coniecturis I
De coniecturis
Deo amabili Reuerendissimo patri domino luliano sancte apostolice
sedis dignissimo cardinal! preceptor! suo metuendo Nicolaus cusa
Data nunc qualicunque oportunitate de coniecturis conceptum
pandam quem quamuis communi humanarum adinuentionum vitio
atque specialioribus feculentiis obtusioris ingenii adumbratum sciam
tibi tarnen patri optimo atque omnium litterarum eruditissimo con-
fidenter explicaui: vt pene diuino lumine admirabilis resplendentie
probatissimi tui intellectus possibilem purgationem accipere queat. Scio
enim hanc indagandarum artium formulam in ruditate sua occumbere
non posse, si vir omnium clarissimus earn acceptatione dignam correc-
tionis lima facere dignabitur. Prebe igitur tua ornatissima auctoritate
intrantibus animum ad breuem planissimam viam altissima queque
patendi.
120
121
122
io De naturali progressione
Tanto te acutius numeri expedit contemplare naturam quanto in
eius similitudine cetera profundius indagare conaris, primum autem
progression! eius incumbe et quaternario earn expleri probabis, vnum
1
exexistit
123
enim duo tria et quatuor simul iuncta denarium efficient qui vnitatis
simplicis naturalem explicat virtutem, de ipso equidem denario qui
alt era vnitas est: pari quaternario progressu radicis quadrata attingi-
tur explicatio, 10,20,30,40, simul iuncta centum sunt, qui denarie radi-
cis extat quadratura, centenaria itidem vnitas pari motu millenarium
exerit, 100, 200, 300, et, 400, simul iuncta mille sunt, nee amplius hac
via quasi quid restet proceditur, quamuis tarn post denarium vt in
vndenario vbi post ipsum denarium ad vnitatem fit regressio: quam
post millenarium pariformiter repetitio non negetur. Non sunt igitur
naturali influxu plures
quam decem numeri qui
7 2 3 k. i 5 7 t1 9 10 quaterna progressione ar-
centur, nee vltra solidum
denarie radicis millenari-
; 10 W WOO um fit repetitionis variatio,
cum hie progressione qua-
ternaria triniter repetita
1 ? 3 k 20 3D W 200 300 WO
denario exurgat ordine,
habes quaternarium vni-
tatis explicationem vniuer-
si numeri continere potentiam, vnitas enim generalis quatuor vnita-
tibus distinguuntur que ordine congruo figurantur, prima simplicis-
sime, secunda habet ordinis tantum nihili figuram adiectam: vt altere
congruit vnitati, tertia huius nature duas adiicit, quarta tres, vt, I, 10,
ίσο, ι ooo, que omnia quamuis indubia cunctis ad ocularem redegi for-
mulam proposito1 nostro congruentem.
12 De quatuor vnitatibus
Mens ipsa omnia se ambire omniaque lustrare comprehendereque
supponens se in omnibus atque omnia in ipsa esse taliter concludit vt
extra ipsam ac quod eius obtutum aufugiat nihil esse posse affirmet,
contemplatur itaque innumerabili similitudine sua a se ipsa elicita vt
in imagine naturall et propria suiipsius vnitatem que est eius entitas,
13 hanc ex numero quaternam venatur: nam est simplicissima: est alia
radicalis: est tertia quadrata: est quarta solida, ita quidem in initio
numeri simplicissimam intuetur vnitatem, post hec denariam que
radix est aliarum, deinde centenariam denarie quadratam, vltimo
prosito
124
17 De prima vnitate
Amplius te attentiorem faciat dicendorum vtilitas, magna enim
atque occulta in lucem ducere temptabo. Primo ilia diuina vnitas si
numerus rerum fingitur exemplar omnia preuenire complicareque
videtur, ipsa enim omnem preueniens multitudinem omnem etiam
anteuenit diuersitatem: alietatem: Oppositionen!: inequalitatem di-
1
Diuiue
125
126
20 pluralitas. Aduerte igitur iuliane pater quam clara atque breuis est theo-
logia sermone inexplicabilis, quoniam ad omnem de deo formabilem
questionem primum posse respondere vides questionem omnem de ipso
ineptam, omnis enim questio de quesito oppositorum alterum tantum
verificari posse admittit, aut quid aliud de illo quesito quam de aliis
affirmandum negandumve existat. Hec quidem de absoluta vnitate
credere absurdissimum est, de qua nee alterum oppositorum aut potius
vnum quodcunque quam aliud affirmantur. Si vero affirmatiue quesito
satisfacere optas absolutum presuppositum repetas, vt cum dicitur an
sit: respondeatur entitatem que presupponitur ipsum esse. Ita quidem
in questione quid sit: quidditatem respondeas, et ita deinceps. In
questione an deus sit homo entitas atque humanitas presupponuntur,
quare dici poterit ipsum entitatem earn esse per quam est humanitas:
ita in questione an angelus sit eum entitatem absolutam angelitatis as-
21 seratur, et ita de singulis. Quoniam autem omnis affirmatio negation!
aduersari creditur, hec iam dicta responsa precisissima esse non posse
ex hoc aduertis quod primum per infinitum omnem preit Oppositionen!
cui nihil conuenire potest non ipsum, non est igitur coniectura de ipso
verissima que admittit affirmationem cui opponitur negatio: aut que
negationem quasi affirmation! verioremprefert, quamuis verius videatur
deum nihil omnium que aut concipi aut dici possunt existere quam ali-
quid eorum, non tarnen precisionem attingit negatio cui obuiat affir-
matio. Absolutior igitur veritatis extitit conceptus qui ambo abiicit
opposita disiunctiue simul et copulatiue, non poterit enim infinitius
responderi an deus sit quam quod ipse nee est nee non est, atque quod
ipse nee est et non est, hec est vna ad omnem questionem altior simpli-
cior absolutior conformiorque responsio, ad primam ipsam simplicissi-
mam ineffabilem entitatem. Hec quidem subtilissima coniecturalis
responsio est ad omnia quesita equa, coniecturalis autem est cum pre-
cisissima: ineffabilis inattingibilisque tarn ratione maneat quam in-
tellectu.
22
De secunda vnitate
Intellectualis est hec vnitas, cum autem omne non primum ab isp o
absolutissimo descendens aliter quam versus alteritatem pergere intelli-
gi nequeat, non erit hec vnitas simplicissima vt prima, sed intellec-
tualiter composita, compositio vero ab vno et altero: hoc est ex com-
positis esse ratio dicit, nee tarnen hec vnitas aliter ex oppositis est
quam simplicem conuenit esse radicem, non igitur ipsam opposita pre-
ueniunt vt sit ex ipsis que precesserunt: sed simul cum ipsis exoriun tu r
127
128
27 De tertia vnitate
Anima numerus intelligentie quam quadrare explicat non incongrue
concipitur: sicut ipsa intelligentia numerus est vnitatis supersimplicis,
130
30 De vltima vnitate
Sensibilis corporalisue vnitas est ilia que millenario figuratur. Ipsa
enim eapropter vltima extitit, quoniam est vnitatum complicatio,
neque ipsa intra se complicans est vt in numerum pergat, sicut nee
prima numerum sequitur: que tota complicans est solida atque com-
positissima est hec sensibilis vnitas vti ipse millenarius, et vt harum
vnitatum conceptum subintres eas concipe differentes, quia prima sit
vnitas simplicissimi puncti, secunda simplicis linee, tercia simplicis
superficiei, quarta simplicis corporis. Scies post hec clarius vnitatem
puncti simplicissimi omne id esse quod in lineali, superficial! atque
corporali extat vnitate, sed vnitas linee est id omne quod in superficial!
et corporali est. Atque superficialis pariformiter est id omne quod in
corporali. Non sunt sensibiles et discretabiles tres priores vnitates: nisi
per mentem ipsam que sola punctum seorsum lineam et superficiem
31 concipit, sensus vero corporeum tantum attingit. Plane nunc ineptitu-
dinem nostram valebis examinare quando per sensibilia mensurare
nitimur mentalia: quando cum corporali grossicie superficialem moli-
mur effingere trinitatem. Inepte quidem agimus si linee simplicitatem
per corpus figurare nitimur. Ineptissime autem dum indiuisibilem ab-
solutissimum punctum corporea forma vestimus, quapropter per has
corporales sensibiles formas qualescunque: aut per has sensibiles lite-
ratorias traditiones non nisi inepte adumbramus subtiles theologicas
32 atque intelligentiales formas. Sensus anime sentit sensibile: et non est
sensibile vnitate sensus non existente, sed hec sensatio est confusa atque
grossa ab omni semota discretione. Sensus enim sentit et non discernit,
omnis enim discretio a ratione est, nam ratio est vnitas numeri sensibi-
lis. Si igitur per sensum discernitur album a nigro, calidum a frigido,
acutum ab obtuso: hoc sensibile ab illo: ex rationali hoc proprietate
9* 131
132
enim tune potius est lapis quam non lapis, sed est omnia, ita de reliquis,
et hoc absque scrupulositate intelliges si aduertis absolutam vnitatem
lapidis non esse plus lapidis quam non lapidis: quodque omnium vna
est absoluta vnitas que est deus. Unde sicut absoluta vnitas lapidis
istius sensibilis et rationalis est deus, sic eius intellectualis vnitas est
intelligentia. Quare patet quibus regulis tune de eo coniecturandum
36 existat. Ego te etiam vnum notare rogo quomodo ipsa sensibilis vnitas
cui non patet progrediendi vlterior via: in sursum regreditur, nam de-
scendente ratione in sensum sensus redit in rationem, et in hoc regres-
sionis progressiones aduertito, redit enim sensus in rationem: ratio in
intelligentiam: intelligentia in deum, vbi est initium et consummatio
in perfecta circulatione. Numerus igitur sensibilis redit in suum vnita-
tis initium vt per ipsum in intelligentia: et per intelligentiam in deum
finem finium pertingere queat, finis sensibilium1 anima seu ratio. Deuiat
igitur sensibilis vita a via reditionis et finis: dum se ab vnitate rationis
alienat ita ratio deuiat ab vnitate intelligentie longius abiens, sic ipsa
intelligentia si ab vnitate absoluta que veritas est aliorsum declina-
uerit. Hec sic dicta sint ad presens.
37 De vnitate et alteritate
Quantum ruditas dedit ingenioli fundamenta quedam coniectura-
rum mearum explicaui ex numerorum ordine, nunc vnum semper menti
incorporandum eadem radice contentum adiiciam. Omnem constat
numerum ex vnitate et alteritate constitui, vnitate in alteritatem pro-
grediente atque alteritatem in vnitatem regrediente, vt ex mutuo in in-
uicem progressu finitetur atque actu vti est subsistat, neque potest esse
quod vnitas vnius numeri cum vnitate alterius omnem teneat equalita-
tem, cum precisio equalitatis impossibilis sit in omni finite. Uariabatur
igitur in omni numero vnitas atque alteritas, plus enim impar numerus
p. 96 de vnitate | quern par habere videtur propter indiuisibilitatem vnius in
paria: et possibilitatem alterius. Quapropter cum quisque numerus sit
vnus ex vnitate et alteritate: erunt numeri in quibus vincit vnitas
38 alteritatem, et in quibus alteritas vnitatem absorbere videtur. Radi-
cales autem numeros simpliciores nemo dubitat quadratis atque solidis.
Radicales enim simplices ex nulla preambulari radice alia quam sim-
plici vnitate progredientes multum vnitatis parumque alteritatis
habere constat. In illis enim alteritas nulla apparet aliorum omnium
respectu quorum radices existunt, quod si que alteritas in ipsis ob
1
sensilibilium
133
1
respctum
134
P-97
ι
Unites
I S- A/teritos
ι ί
42 Aduerte quoniam deus qui est vnitas est quasi basis lucis, basis vero
tenebre est vt nihil. Inter deum autem et nihil coniectamus omnem
cadere creaturam. Unde supremus mundus in luce abundat: vti ocula-
riter conspicis, non est tarnen expers tenebre: quamuis ilia ob sui sim-
plicitatem in luce censeatur absorbed. In infimo vero mundo tenebra
regnat quamuis non sit in ea nihil luminis, illud tarnen in tenebra
latitare potius quam eminere figura declarat. In medio vero mundo ha-
bitudo etiam extitit media, quod si ordinum atque chororum inter-
43 stitia queris per diuisiones hoc age, admonitum te semper esse volo
eorum sepedictorum ne hoc figurali signo ad fantasmata falsa ducaris,
quoniam nee lux nee tenebra vt in mundo vides sensibili in aliis coniec-
tare, hoc retento vtere figura hac in omnibus inquirendis quam P,
quia paradigmatica est in sequentibus nominabo.
44 Explicatio
Omnis vis mentis nostre circa ipsius debet vnitatis conceptum sub-
tiliando versari, quoniam omnis cognoscibilium multitudo ab eius de-
pendet notitia, que est in omni scientia omne id quod scitur. Omnem
autem multitudinem nominum eius numeros quosdam vnitatis nominis
eius attende. Nam ratio vnitatis est indiuisibilitas in se atque ab alio
quolibet segregatio, vnde vnitatem dicimus multis attributionibus vir-
tutis eius appellari. Nam omne id quod quandam dicit indiuisibilitatem
discretionem atque connexionem vnitati conuenit. Omnia autem talia
per vnitatem opposita per alteritatem figura complicat, indiuisibilita-
tem igitur in diuisibilitatem progredi non est aliud quam vnitatem in
alteritatem descendere, ita de incorruptibilitate in corruptibilitatem:
immortalitate in mortalitatem: immutabilitate in mutabilitatem immo-
bilitate in mobilitatem: et ita de ceteris similibus. Et ita pari ratione
135
1
inferioriori
136
137
52 tium. Tanta est igitur vis simplicis intellectualis nature vt ambiat ea que
ratio vt opposita disiungit, ratio enim que numerum absque proportione
non attingit atque maximum actu admittit ex noto ad ignota se viam
habere coniectat. Intellectus autem dabilitatem rationis aduertens has
abiicit coniecturas, affirmans eos numeros proportionales pariter et im-
proportionales : vt omnium pariter et singulorum lateat precisio que est
deus benedictus. Ratio vero precisio quedam sensus extitit vnit enim
ratio sua precisione sensibiles numeros atque ipsa sensibilia rationali
precisione mensurantur, sed hec non est vera simpliciter sed rationabili-
ter vera mensura. Rationabilium vero precisio intellectus est qui est
vera mensura. Summa autem precisio intellectus est veritas ipsa que
53 deus est, hec attentissime notato, vnitatem autem in alteritate progredi
est simul alteritatem regredi in vnitatem, et hoc diligentissime aduerte:
si intellectualiter vnitatem in alteritate intueri volueris, nam animam
esse in corpore est ita ipsam in corpus progredi quod corporalis vnitas
ingreditur in ipsam, ita de forma quelibet quanto vnior atque perfectior
fuerit tanto earn progredi est plus alteritatem regredi. Simplici enim
intellectu progressionem cum regressione copulatam concipito: si ad
archana illa curas peruenire que supra rationem disiungentem pro-
cessionem a regressione solo intellectu in vnum opposita complicante
verius attinguntur. Ad que philosophantes atque theologi ratiocinantes
hactenus sibi sua positione principii primi ingrediendi viam preclu-
serunt.
54 Quoniam vnitatem vnitatem esse est ipsam precise atque vti est esse
satis tibi clarissime constat vnitatem esse ipsam idemptitatem incom-
municabilem inexplicabilem atque vti est inattingibilem. Sicut enim
omne ens in propria sua entitate est vti est ita in alia aliter, hoc facile
si aduertis apprehendes. Circulus enim vt ens rationis est in sua propria
rationali entitate vti est attingitur. Dum enim conspicis figuram a cuius
centro ad circumferentiam omnes linee sunt equales, in hac quidem
ratione circulum vti ens est rationis attingis, sed extra ipsam rationem
propriam vti est sensibilis est, sicut in alio est, ita et aliter est. Non est
igitur possibile circulum vti est in ratione extra rationem esse. Sensi-
bilis igitur circulus in alteritate vnitatem rationalis circuli participat.
Quapropter precisio illa vti circulus est incommunicabilis remanet, nam
non nisi in alteritate multiplicatur, non est enim dabilis sensibilis cir-
p TOO culus vbi a centro linee ad circumferentiam |. ducte precise sint
equales, immo nulla alteri per omnia vti est equalis dari poterit. Non est
ergo circulus qui videtur adeo precisus quin precisior eo semper esse
138
posset. Et quamuis vti est non se aliter quam vti est communicet: in
alio tarnen non potest nisi aliter participari. Non est igitur vti est im-
participabile suo defectu, sed quia in alio participatur: hinc et aliter.
55 Adsis hie totus vt ad coniecturarum varietatem subintres. Nullum enim
intelligibile vti est te intelligere conspicis si intellectum tuum aliam
quandam r em esse admittis quam intelligibile ipsum, solum enim in-
telligibile ipsum in proprio suo intellectu cuius ens existit vti est in-
telligitur, in aliis autem omnibus aliter, non igitur attingitur aliquid vti
est nisi in propria veritate per quam est. In solo igitur diuino intellectu
per quern omne ens existit, veritas rerum omnium vti est attingitur, in
aliis intellectibus aliter atque varie. Neque intellectus rei vti est in alio
attingibilis est, sicut circulus vti est in hoc sensibili pauimento alibi
nisi aliter fieri nequit. Idemptitas igitur inexplicabilis varie differenter
in alteritate explicatur, atque ipsa varietas concordanter in vnitate
idemptitatis complicatur. Uisio enim in variis videntibus differenter
participatur, et visibilium varietas in vnitate visus concordanter com-
plicatur, sicut et videntium diuersitas in vnitate visionis absolute con-
corditer continetur. Et quoniam diuina ipsa mens omnium absolu-
tissima est precisio: ipsam omnes create mentes in alteritate variationis
differenter participare contingit: ilia ipsa ineffabili mente imparticipa-
56 bili perdurante: conditione participantium hoc agente. Non sunt autem
ipse mentes in se diuini luminis radium capientes: quasi participatio-
nem ipsam natura preuenerint. Sed participatio intellectualis in-
communicabilis ipsius actualissime lucis earum quidditas existit.
Actualitas igitur intelligentie nostre in participatione diuini intellectus
existit, quoniam autem actualissima ilia virtus non nisi in varietate
alteritatis accipi potest, que potius in quadam concurrentia potentie
concipitur. Hinc participantes mentes in ipsa alteritate actualissimi
intellectus: quasi in actu illo qui addiuinum intellectumrelatus alteritas
siue potentia existit: participare contingit. Potius igitur omnis nostra
intelligentia ex participatione actualitatis diuine in potential! varietate
consistit. Posse enim intelligere actu veritatem ipsam vti est ita creatis
conuenit mentibus, sicut deo nostro proprium est actum ilium esse
varie in creatis ipsis mentibus in potentia participatum. Quanto igitur
intelligentia dei formior: tanto eius potentia actui vti est propinquior.
Quanto vero ipsa fuerit obscurior: tanto distantior, quapropter in
propinqua: remota: atque remotissima potentia varie differenter parti-
cipatur. Nee est inaccessibilis ilia summitas ita aggredienda quasi in
ipsam accedi non possit, nee aggressa credi debet actu apprehensa, sed
potius vt accedi possit semper quidem propinquius: ipsa semper
139
140
61 De tribus mundis
Post hec taliter quamuis ineptius tradita mundum quendam supre-
mum ex theophanico descensu diuine prime vnitatis in denariam, atque
ex denarie vnitatis regressione in primam constitui concipe: qui et
tercium celum si übet vocitetur. Alium pari descensu ex secunde vni-
tatis in terciam: et ipsius tercie ascensu in secundam constituas: qui et
secundum celum dici poterit. Tercium vero mundum per descensum
tercie vnitatis in quartam: et quarte reascensum in terciam coniecta.
62 Uniuersum igitur sic erit ex centraliori spiritualissimo mundo: atque ex
141
142
p. 103
1000, 4·
143
144
perfecta est progressio. Si in secundo mundo primus denarius est vt, 20,
secundus vt, 30, tercius vt, 40, perfecta est progressio. Sic in tercio in-
fimo primus denarius vt, 200, secundus vt, 300, tercius vt, 400, perfecta
68 est progressio. Unde ita de aliis dum concipis vnitatibus videbis quo-
modo vnitas intelligentie inferioris mundi de natura superioris aut
medii non est: sed ab eius cadit simplicitate secundum numerorum con-
figuratam proportionem, sicut aliter iudicat grammatice scola quern
intelligentem, aliter mathematice, et adhuc aliter theologorum. Ita
quidem secundum diuersorum mundorum varia iudicia varie de his
necessario iudicatur. Aliud quidem est iudicium inferioris mundi dum se
singulariter attendit, aliud dum eius habitudo ad superiores aduertitur,
69 qui igitur coniecturarum moderationem congrue distinguere cupit: hec
eum notare necesse est: vt sciat distinguere et ipsa distincta iam singu-
lariter : iam ad inuicem respectiue considerare: vt secundum has habi-
tudines nunc neget: tune affirmet. Dum enim queretur an inferioris
ρ. 105 mundi | natura intelligentiam habeat, vides dicendum esse intelligen-
tiam contractam secundum eum mundum ibi reperiri et non reperiri
intelligentiam secundum habitudinem altioris mundi: ita quidem de
reliquis. Non enim vnus mundus aut numerat aut loquitur aut quic-
quam agit vt alius, intelligentie enim non numerantur vt lapides aut
animalia: nee loquuntur vt homines: sed suis modis vtitur quisque
mundus.
70 Secunda pars
1 2 3
intellectualitet visonem a ut
146
1
relncet
10* 147
148
1
enclidis
149
150
87 De differentia et concordantia
Mens humana rationis medio inuestigans infinitum ab omni appre-
hensionis sue circulo eiiciens ait. Nullam rem dabilem ab alia qua-
cunque per infinitum differre: omnemque dabilem differentiam in-
finita minorem atque ipsam infinitam non plus differentiam quam
concordantiam esse, sicque de ipsa concipit concordantia. Quodlibet
igitur cum quolibet concordat atque differt: sed equaliter precise hoc
88 est impossibile, absoluta est enim hec precisio ab vniuerso. Si igitur
in sensibili mundo iuxta illius mundi naturam hec vera esse intelligis:
patebit tibi omne sensibile cum quolibet vniuersaliter quandam habere
vniuersalem concordantiam atque cum vno maiorem quam cum alio,
concordantiam autem vnitatem concipito, differentiam vero alteri-
tatem: et in ipsa, p, figura mutuam vnius in aliam progressionem no-
tato. Quanto igitur maior concordantia tanto minor differentia: et
econuerso, quaternaria1 autem concordantia in differentiam pergit,
etsi has volueris progressiones vsque ad cubum ternarii extendere
clarius distinctiones attinges, omne igitur sensibile cum omni sensibili
quandam habet vniuersalissimam concordantiam, et specialissimam
differentiam atque inter hec duo quedam mediant quorum alterum
1
quarernaria
151
90 De elementis
Ex his et antehabitis satis atque manifeste concipis elementorum
coniecturam. Si enim vniuersorum vniuersalis quedam concordantia
communem2 quandam omnibus primam vniuersalissimamque dicit
1 2
cuntis commuuem
152
153
154
155
98 Explanatio
Oportet antea sepius repetita non negligere vt intellectualiter
verum apprehendas, nam vnitatem imparticipabilem pariter et parti-
cipabilem intelligito, et dictorum capacitatem subintrabis. Unitas
enim in sua precisa simplicitate imparticipabilis est. Quoniam vero
multitudo sine ipsius participatione non est: non quidem vti est sed
in alteritate participabilis est, quapropter ipsa ratio vnitatis participa-
litatem in alteritate intuetur. Dum autem vnitas in alteritatem pro-
greditur quaternario quiescit. Quaternarius igitur est participabilis
vnitas, omne itaque vnitatem participans ipsam in quaternario parti-
cipare necesse est. Non est igitur vnitas corporalis aliter quam in
alteritate quaternaria participabilis, nee vnitas exemplaris aliter quam
in alteritate exemplari quaternaria, nee vnitas coloris aliter quam in
alteritate quaternaria. Ita de vnitate veritatis que in quaternaria al-
teritate eius: que similitudo seu explicatio dici potest: est tantum par-
ticipabilis. Actualitas est vnitas in alteritate tantum participabilis,
non igitur participatur actualitas nisi in potentia: quoniam ipsa eius
est alteritas. Diuinitas actualitas est absoluta que participatur in
supremis creaturis: in suprema potentia que est intelligere, in mediis
media que est viuere, in infimis infima que est esse. Nee vnitas soni
aut saporis aut odoris aut sensibilis cuiuscunque est aliter quam qua-
terne modo in prima parte explicato, participabilis igitur explicatio
99 vnitatis in quaternariam resoluitur. Et hinc quatuor omnium vnitatum
que participantur elementa coniectamus: que in quolibet participante
differenter reperiuntur. Omne enim dabile colorem vnitatis participans
ipsam in quaternaria alteritate participat, ita de sapore odore atque
113 aliis omnibus, non est [ igitur dabilis color nisi in alteritate quaterna,
quoniam autem non est in simplici vnitate color dabilis: est omnis da-
bilis color quaterne a simplici egrediens, ita quidem de elementis om-
nibus : quoniam nee complexio simplex nee quicquam omnium in sim-
plicitate sua participabile est. Unitas autem precisio quedam est que
non est nisi in alteritate participabilis, vnde precisio visus incommuni-
156
cabilis est absque alteritate, certitude igitur que in visu est nullo
modo sine alteritate participabilis est. Neque igitur per figuram aut
auditum aut sensum alium ipsa simplicitas certitudinis vti in visu est:
participabilis est, ceco enim precisio colons per visum percepta nullo
sermone communicari potest, sic nee visio vrbis romane aut forme
cuiuscunque ei qui non vidit in sua precisione communicabilis est,
ι οι vides verum aliter quam in alteritate imparticipabile, vnum igitur
verum nomen cuiusque imparticipabile atque vti est ineffabile esse
necesse est. Effabilia igitur nomina in alteritate verum ipsum tantum,
intellectuale nomen in ratione participant seu causa, quia ratio ipsa
intellectualis1 vnitatis alteritas est, secundum aliquam igitur causam
rationemve homo hominem significat puta materialem, quia ab humo,
sed in hac ipsa causa tres alias elementales causas pro constitutione
quaternarii suo quidem modo inesse necesse est, quamuis ista eminere
videatur. Satis enim ex teipso conspicis non sufficere rationem earn
quia ab humo est, hinc homo est. In quaterna igitur alteritate vnitatis
102 participatio ortum capit, omnem autem vnitatem ita participabilem
citra infinitum et supra dabilem numerum participari posse constat,
vnitas enim faciei tue iuliane in alteritate similitudinis participabilis
est supra omnem dabilem numerum citra quidem infinitum, non enim
est dabilis oculorum numerus quin in alteritate similitudinis ipsam
possent participare, licet ad infinitum prohibeatur progressio. Ita de
vnitate vocis quam vides in numerabilibus auribus participari, ac ita
quidem de omnibus. Uenamur igitur ex multitudine participantium
quamcunque vnitatem eiusdem quaternarie alteritatis generalem ele-
mentationem, quoniam multa vnum differenter participare scimus,
ipsam differentiam a quaternitate proficisci conspicimus, omnia igitur
colorata differre necesse est in colore, sed differentie ad quatuor ele-
mentales resoluuntur colores quos quisque color varie participat, ita
de sensibilibus cunctis atque omnibus naturalibus artificialibusque,
vnitatis enim gramatice artis participatio sine elementalibus alteri-
tatibus fieri nequit. Omnis enim gramaticalis oratio vnitatem artis in
elementis participat. Habet igitur omnis ars sua elementa, veritas
etiam multitudinis artium nos admonet2 omnium artium quaternaria-
rum elementalem participationem inuestigare, ita quedam varietas
multitudinis sensibilium rationabilium atque intelligibilium sensibilis
nature rationalis atque intellectualis elementa esse quatuor mani-
festat. Hec quidem cum his que premissa sunt generalitati artis coniec-
1 2
intellecrualis ammonet
157
158
159
semem
160
De indiuiduorum differentia
Satis tibi in sensibilibus semina indiuidua similiter et arbores con-
stat esse, vides etiam in animalibus ipsis que vt arbores sunt esse alia
masculina, alia feminina, ita quidem et alia esse semina masculina: alia
feminina necesse est. Species igitur si, P, figura fingitur vbi lux descen-
dens actualitas et vmbra potentialitas Signatur tibi pandet in specie
actualitatem absorbere potentialitatem atque econuerso, secundum
illaque indiuidua eius participare naturam. Ad hec cum ipsa actualitas
vt magis specificetur in, P, figuram resoluitur, lux erit masculinitas
11* 163
164
165
1
animabus
166
126 virtutis se vti oculus habet in capite, talibus quidem simbolicis vena-
p. 120 tionibus de corporalis | nature explicatione ad anime potentiam
ascende, atque cuiuscunque animalis virtutem anime ita complicatam
concipe contracte vti explicatam corporis varietatem coniectas. Ani-
mam enim leonis caput intellectuale, pedes sensuales, rationalesque
manus virtualiter habere concipe secundum contractionem vnitatis
eius que est leoninitas, sicut hoc in homine humaniter esse affirmamus,
127 atque ita de singulis. Corporum autem vniuersam distinctionem ex
figuris nostris ea ratione trahes qua cuncta, nam subtilitatem corpo-
ralem vnitatem lucis atque grossiciem alteritatem si feceris facile
quesita intueberis. Ita quidem si complexionum varietatem venari
proponis vnitatem lucis bene armonizatam optime compactam atque
vnitam fingito. Alteritatem vero alterabilem atque incompactam
128 ac potius discordantiam quam concordantiam accipito. Sic etiam si
corpus spirituale aut spiritum corporalis inquirere cupis: aduertis inter
lucidum ipsum spiritum in tenebrosum corpus descendentem atque
regredientem corporalem grossiciem duo intercidere media connexionis,
vnum quidem spiritualius, aliud autem corporalius. Illud vero quod
spiritui propinquius est: corporis non exit omnem latitudinem, vnde
corpus spirituale dici poterit, aliud vero depressius grossicie corporali
propinquius: non omnem spiritus latitudinem exiens spiritus corpo-
ralis appelletur, atque ita considerabis tres gradus spiritus descenden-
tis: et tres ascendentis corporis: ex quibus suo modo vniuersum atque
omnia que in ipso sunt existunt. Experimur enim in animalibus1 ani-
mam seu spiritualem quandam naturam esse, experimur corporalem
spiritum arteriis inclusum: vehiculum connexionis anime, experimur
lucem quandam seu spiritum corporalem esse per quern vis anime
operatur in corpus et in sensibile: vt et sic virtus anime his mediis
corpori annectetur pro exercendis suis operationibus. Et hec quidem
anime connexionis descensus est et corporis ascensus, quoniam ita
subtiliatur vt aptius spiritui vniatur. Omnia autem sensibilia ista parti-
cipant suo modo: que in vno sensibili reperiuntur clarius quidem atque
obscurius: corruptibilius et incorruptibilius secundum differentias et
concordantias generales specialesque.
129 De vita
Uitam etiam quasi forme aut spiritus aut alterius cuiuscunque si in
suis volueris differentiis intueri: primo ipsam ex vnitate lucis et alteri-
1
animabus
167
täte tenebre in, p figuram resoluito, atque ita inspicies nobilem illam
vitam in cuius vnitatis claritate omnis alteritas absorbetur. Aliam
autem intueberis cuius vnitas in alteritate fluxibilis atque instabilis
tenebre inuoluitur, et si ipsam vitam in vniuersali figura vniuersum
feceris: tres vitas quadrate cubiceque distingues, vnde incorruptibilem
et alterabilem: atque plus incorruptibilem plusque alterabilem et
horum subdistinctiones coniecturaliter hac via attinges. Ouoniam
autem inter ipsam vitam vbi alteritatis victoria corruptibilitatem aut
resolubilitatem vnitatis inducit: et inter earn vbi vnitatis victoria in-
corruptibilitatem operatur equale medium cadere nequit: vt sie nee
corruptibilis neque incorruptibilis: et tarnen de prefatarum differentia-
rum natura vt sepissime diximus. Hinc etiam vt inferior vita superio-
ri adunetur in vnitate vniuersi superiorem inferiori coniungi necesse
erit. Hoc igitur vnum compositum exist ens ex vita vnitate vincente,
atque ex ea vbi alteritas vincit secundum inferioris conditionem in
alteritatem pergit: atque corruptibilitati inuoluitur, secundum superio-
ris vero naturam ad vnitatem incorruptibilitatis accedit. Ex corrupti-
bili igitur atque incorruptibili vita ipsum tale esse constat, atque hoc
differenter inter earn connexionem participantia. Non igitur est mors
talium alia quam aliorum mortalium. Nam propter fluxum alteritatis
in dispersionem tendit. Stabilis igitur remanet vnitas incorruptibilis
vite: vnitate alterabile a sue vnitatis armoniaca cadente radice. In-
p. i2i tellectualis autem vita ad incorruptibilem | veritatem erecta sursum ad
130 corruptibilem alteritatem moueri nescit. Infimus igitur specificus huius
nature gradus parum in actu pene quasi in potentia quandam connexio-
nis participabilitatem cum fluxibili vita possidebit, non quidem vt
fluxibili vite vigorem stabilitatis prestet, sed potius vt eius etiam
connexione per admirationem sensibilium rationabiliter moueatur:
atque in dormitanti potentia ad actum excitetur euigiletque, nee est
possibile hunc specificum gradum connexionis vtriusque vite multi-
plicari vt huius connexionis plures sunt species, licet hanc speciem in-
diuidua varie participare necesse sit. Uita igitur irresolubilis est ipsa
intellectualis vita, resolubilis vero est ipsa sensibilis, media vero que
intellectual! propinquior est rationalis nobilis atque intellectualis est
que et sensus intellectualis dici potest, sensui vero accedens rationalis
ignobilis seu imaginatiua aut intellectus sensualis potent appellari.
Ratio igitur superior intellectum participans cum ratione inferiori sen-
sualis nature connectitur in specie ipsa humana, tali quidem coniectura
attingere ea poteris que circa vitam discursus venari poterit.
168
169
170
171
140 De homine
Hominem ex vnitate lucis humanalis nature atque alteritate tene-
bre corporea communi via concipito: et in priorem figuram vt distric-
tius ipsum explices resoluito, intueberis plane tres ipsius regiones: in-
fimam: mediam: atque supremam: atque ipsas ter triniter distinctas,
ignobiliores autem corporales partes alias continue fluxibiles atque
stabiliores et formaliores nobilissimasque gradatim coniectabis, post
hec pari ascensu spiritualiores corporis concipito naturas quibus sensi-
tiua virtus immixta est, hasque per gradus partire vt ab obtusioribus
ad subtiliores pertingere queas, nouenas etiam nobilis ipsius anime
distinctiones adiicito, nouem igitur trium ordinum corporales vides
hominis dif ferentias que inse sensitiuum absorbent lumen vt vegetatione
contententur nouem etiam mixtas conspicis vbi virtus viget sensitiua
sensibili ac corporali permixta nouem denique nobiliores differentias
vbi corporalis vmbra in discretiuum absorbetur spiritum. Corporalis
autem natura gradatim sursum in sensitiuam pergit ita quidem quod
vltimus eius ordo propinque cum ipsa coincidat sensitiua, ita quidem
141 ipsa sensitiua in | discretiuam nobilitatur. Omnis autem sensatio ob-
uiatione exoritur. Unde vt quedam sensationes obuiatione contangen-
tium causantur, ita gradatim quedam ex distantioribus incitantur
obiectis. Odoratus igitur qui in suo perficitur organo ob suam nobilio-
rem naturam etiam a remotis offenditur vt sensatio exoriatur. Adhuc
auditus ex remotiori. Uisus autem omnes excellit sensus: vt ex
distantioribus obiectis ad sensationem incitetur. Pergit autem ymagi-
natio absolution libertate vltra ipsam contractionem sensuum in
quantitate molis, temporum, figure et loci, et minus atque plusquam
sensitiua apprehendit propinquius et remotius: atque absens ambit:
1
sucepturos
172
173
146 De eodem
Quando autem vniuersorum hominum concordantias et differentias
coniecturis tuis aggredi proponis attendere habes ad vniuersorum figu-
ram faciendo humanam speciem sub illo maiori contrahi circulo, tunc
enim in ipsa humanitatis specie quosdam vides abstractiores contem-
platiuos homines in quadam conuersatione intellectualium et eternorum
principaliter quasi in supremo humanitatis celo versari, et hi sunt vt
ipsius speciei intellectus circa veri speculationem vacantes. Sunt et alii
vt speciei ipsius ratio qui inferioribus quasi sensibilibus presunt, primi
sapientes sunt quasi lumina clarissima atque castissima spiritualis in-
corruptibilis mundi effigiem ferentes: vltimi sensibiles quasi brutales
concupiscentiam atque voluptatem sequentes: medii a superioribus
infmentiam claritatis participant et inferioribus presunt. In vnitate
itaque speciei has tres partes hominum multitudinem generaliter sub
174
147 tota specie participate conuenit. Deinde vero in ipsa religionis aut con-
templationis parte specialiores trinas intueris differentias, quoniam ali-
qua est hominum multitude que earn alte atque nobiliter participat
supra omnem rationem et sensum, alia vero que ipsam in rationabili-
tatem quandam contrahit, infima vt in sensibilitatem. Et quoniam
omnibus hominibus inest vti hac via conspicis a natura specificata
religio, quedam altiorem immortalem finem promittens varie vt habes
in vniuerso a mundi huius inhabitatoribus participata. Hinc primi ab-
stractores intellectualibus ipsam religionem supra omnem rationem et
sensum participantes vitam expectant sua excellentia omnem rationis
et sensus capacitatem supergredientem, alii vero ipsam felicitatem infra
rationis metam redigentes in rerum cognitione et fruitione finem po-
nunt, tertii absurdissime in sensibilibus delectationibus. Adhuc primi
148 triniter distinguuntur, ita et secundi et tertii, hac via generalissimam
omnium hominum concordantiam et differentiam gradatim intuere quo
ad religionem in celo tertio: quo ad preessentiam in secundo: quo ad
subiectionem in infimo. He aut em partes que a specie trahuntur et si in
generalitate sua vndique indesinenter persistant, capiunt tamen in
specialitate sua mutationem, cum veritatis precisio in coniectura tan-
turn a nobis venari possit. In varia igitur alteritate vnitas intellectualis
illius religionis recipitur et in fluxibili multitudine rectorum secundi celi
fluxibiliter, ita et presidentialis que et rationalis speciei vnitas dicitur
in fluxibili multitudine sensibilium subiectorum in varia alteritate modi
149 instabiliter persistit. Aduerte etiam quod etsi religio aut regimen ali-
p. 126 quamdiu [ stabile videatur in aliqua mundi huius natione non tamen in
ipsa sua precisione. Fluuius enim renus stabiliter diu fluere visus est:
sed nunquam in eodem statu permanens, iam turbulentior, iam clarior,
iam in augmento, iam in diminutione, ita etiam vt quamuis verum sit
dicere ipsum et maiorem et minorem fuisse, et de maioritate in minori-
tatem sensim deuenisse: tamen vti nunc est precise nunquam eum
fuisse constat. Ita et religio inter spiritualitatem et temporalitatem1
instabiliter fluctuat. Ita et de regimine, inter maiorem enim minoremue
150 obedientiam pendule perseuerat. Potes etiam omnium huius mundi
incolarum varietatem in complexione, figuris, vitiis et moribus, sub-
tilitate et grossicie coniecturaliter venari: constituendo vniuersorum
circulum incolarum orizontem septentrionem meridiem, orientem et
Occident em intercipientem. In ipsa meridiem altiorem et septentrionem
inferiorem in medio medium mundi statuendo. Est igitur a septentrione
1
temporalitaem.
175
176
178
12« 179
180
potest non esse visibile, ita ratio pura non potest non intelligi, et hec est
vita eins atque perfectio, et in hoc differentiam rationis humane
atque bestiarum venare poteris cur ipsa humana in immortalitate
vite intellectualis que est semper intelligere absorbetur, quia semper
per se est intelligibilis vti lumen per se visibile, non autem alteri-
tates lucis puta colores per se visibiles sunt sic nee alteritas rationis
que in aliis animalis speciebus existunt: quare alterabiles et corrupti-
164 biles. Quoniam autem homo diu cecus dum videre incipit primo hoc
in luce experitur, hinc lux est alteritas spiritus visiui, et non apprehen-
dit visus vnitatem suam nisi mediante alteritate. Lux igitur ilia que se
ingerit in oculum mediante qua se videre apprehendit est altera lux a
luce visiui spiritus, quando igitur fortitudo lucis visiui spiritus intra
se absorbet lumen visibile transit visibile in visum, quando autem
ρ. 130 alteritas lucis visibilis sua fortitudine ab | sorbet debilitatem visiui spi-
165 ritus: transit vnitas virtutis visiue in alteritatem et diuisionem. Ita
quidem de virtute intellectuali et lumine rationis coniectandum
existimo. Nam ratio alteritas intellectualis vnitatis est, et nisi fortis
fuerit virtus eius sepe in alteratione rationis absorbetur: vt opinionem
verum existimet intellectum. Sic et fantasmatum alteritas sepe ra-
tionem absorbet: vt id quod ymaginatur homo: iudicet ratione osten-
sum. Ita et alteritas sensus vnitatem virtutis fantastice aliquando ab-
sorbet vt id quod sensu attingit hoc esse iudicet quod ymaginatur, vti
infans informem adhuc fantastice habens virtutem: mulierem quam
videt matrem iudicat quam ymaginatur. Ita quidem et aliis debilibus
166 in hac virtute accidere solet. Intellectus igitur qui est rationis vnitas
eaipsa ratione mediante corpori iungitur, corporalis enim natura in-
tellectualem non nisi in alteritate participare potest: a qua cum maxime
distet scalaribus mediis opus habet. Participat igitur corporalis natura
intellectualem ipsam in alteritate lucis rationis per medium vegetatiuum
atque sensuale. Ascendit autem sensibile per organa corporalia vsque
ad ipsam rationem que tenuissimo atque spiritualissimo spiritu cerebro
adheret. Alteritas autem que in ratione recipitur vnitate ipsius ra-
tionis que alteritas est intellectus mediante in intellectum ab omni
organo liberum absumitur. Et quoniam huius rationis ascensus de-
scensus est intellectus: ob hoc absolutus intellectus dum in alteritate
rational! venatur veritates ipsas vt a fantasmatibus eleuatas sursum
167 amplectitur, quare cum sic a sensibilibus ortum capiat absolutus verus
esse nequit sed secundum quid, nam in ratione verus est secundum
rationem, in ymaginatione secundum ymaginationem, in sensu se-
cundum sensum. Dum autem res abstractius extra omnen rationis
181
182
183
184
185
186
De filiatione dei
51 Confratri Conrardo de wartberger canonico monasterii Meinfeit deuoto
sacerdoti etc. Nicolaus de Cusa prepositus ibidem de filiatione dei
Tandem me compulit studii tui feruentia vt crebris monitis tuis
aliquando respondeam. Sane a me flagitare videris quid ego de filiatione
dei coniiciam: que per ipsum altissimum iohannem theologum a radio
eterno nobis dari publicatur: cum dicit. Quotquot autem receperunt
eum dedit eis potestatem filios dei fieri: his qui credunt in nomine eius.
Confrater merito colende recipe eo pacto id quod occurrit vt non putes
me quicquam his adiicere que in preteritis meis legisti conceptibus.
Nihil enim in intimis etiam remansit precordiis quod non illis ipsis
mandauerim litteris meas generales qualescunque exprimentibus con-
52 iecturas, forte tu idipsum in dicendis experieris. Ego autem vt in
summa dicam non aliud filiationem dei quam deificationem que et
theosis grece dicitur estimandum iudico. Theosim vero tuipse nosti
vltimitatem perfectionis existere que et notitia dei et verbi seu visio
intuitiua vocitatur. Hanc enim ego theologi iohannis sententiam esse
arbitror, quomodo logos seu ratio eterna que fuit in principio deus
apud deum: lumen homini dedit rationale cum ei spiritum tradidit
ad sui similitudinem. Deinde declarauit variis admonitionibus vi-
dentium prophetarum atque vltimo per verbum quod in mundo
apparuit lumen ipsum rationis esse vitam spiritus, atque quod in ipso
nostro spiritu rational! si receperimus verbum ipsum diuinum oritur
53 filiationis potestas in credentibus. Hec est superadmiranda diuine
virtutis participatio: vt rationalis noster spiritus in sua vi intellec-
tual! hanc habeat potestatem quasi semen diuinum sit intellectus ipse
cuius virtus in credente in tantum ascendere possit vt pertingat ad
theosim ipsam: ad vltimam scilicet intellectus perfectionem, hoc est
ad ipsam apprehensionem veritatis, non vti ipsa veritas est obumbrata
in figura et enigmate et varia alteritate in hoc sensibili mundo, sed vt
in seipsa intellectualiter visibilis. Et hec est sufficientia ipsa quam ex
deo habet virtus nostra intellectualis que ponitur per excitationem
diuini1 verbi in actu apud credentes. Qui enim non credit nequaquam
ascendet sed seipsum iudicauit ascendere non posse sibiipsi viam pre-
cludendo. Nihil enim sine fide attingitur que primo in itinere viatorem
collocat. In tantum igitur nostra vis anime potest sursum ad perfec-
tionem intellectus scandere quantum ipsa credit. Non est igitur vsque
54 ad dei filiationem ascensus prohibitus si fides adest, et cum filiatio
1
diuiui
188
ipsa sit vltimum omnis potentie: non est vis nostra intellectualis citra
ipsam theosim exhauribilis, neque id vllo gradu attingit quod est
vltima perfectio eius circa quietem illam filiationis lucis perpetue ac
vite gaudii sempiterni. Arbitror autem hanc dei filiationem omnem
exire modum intuitionis. Nam cum nihil in hoc mundo in cor hominis
mentem aut intellectum quantuncunque altum et eleuatum intrare
queat: quin intra modum contractum maneat vt nee conceptus quis-
quam gaudii letitie veritatis: essentie virtutis suiipsius intuitionis
aut alius quicunque modo restrictiuo carere possit qui quidem modus
in vnoquoque varius secundum huius mundi conditionem ad fantas-
mata retractus erit: cum de hoc mundo absoluti fuerimus ab his etiam
obumbrantibus modis releuatus: sic scilicet vt felicitatem suam in-
tellectus noster ab his modis subtrahentibus liberatus sua intellec-
tual!1 luce diuinam vitam nanciscatur, in qua licet absque sensibilis
mundi contractis enigmatibus ad intuitionem veritatis eleuetur, non
erit tarnen hec ipsa intuitio sine modo illius mundi. Nam ait theologus |
p. 136 quomodo rationis lumen potestatem ipsam habet in omnibus reci-
pientibus verbum: et credentibus ad filiationem dei pertingendi. Igi-
tur filiatio ipsa in multis filiis erit a quibus varie participabitur modis,
multitudo enim vnitatem varie participat in varia alteritate: cum
omne existens in alio aliter esse necesse sit. Non igitur erit filiatio
multorum sine modo, qui quidem modus adoptionis participatio forte
dici poterit, sed ipsa vnigeniti filiatio sine modo in idemptitate nature
patris existens est ipsa superabsoluta filiatio: in qua et per quam
55 omnes adoptionis filii filiationem adipiscentur. Nunc id optare videris
vt te qualicunque modo eo ducam vbi videre queas quid sit illud
ineffabile gaudium filiationis: quamuis non expectes ipsum posse
sufficienter exprimi quod omnem mentem exuperat: maxime cum
coniecturis incumbentes enigmatum modos transilire non valeamus:
vereor presumptuosa audacia notari peccator homo officium purga-
tissimarum mentium subeundo, non tarnen me sinit silere magnus tibi
complacendi affectus. Accipe igitur breuissime quod nunc coniicio.
56 Non arbitror nos fieri sic filios dei quod aliquid aliud tune simus quam
modo: sed modo alio id tune erimus quod nunc suo modo sumus. Uis
enim intellectualis que recipit lumen actuale diuinum: per quod viuifi-
cata est per fidem attrahit continuam influentiam eius vt crescat in
virum perfectum. Uirilitas autem non est de mundo puericie vbi
adhuc homo crescit: sed de mundo perfectionis. Idem est puer qui et
vir: sed non apparet in puero qui seruis connumeratur ipsa filiatio:
sed in adulta etate vbi conregnat patri. Idem est ille qui nunc in scolis
1 intellecttuali
i 189
est vt proficiat: et ille qui post hoc magisterium adipiscitur. Hie quidem
studemus, ibi magistramur. Studemus autem eo modo vt ait theologus,
quia recipimus verbum rationis a magistro cui credimus, quia verax
est magister: et recte nos docet, confidimusque posse proficere, et quia
recipimus verbum eius et credimus docibiles deo erimus. Per hoc in
nobis potestas exoritur: posse ad magisterium pertingere quod est
57 filiatio. Docet pictor scolarem particulares plures formas stilo exarare,
tunc demum transfertur de scola ad magisterium. Est autem magiste-
rium transsumptio scientie particularium in vniuersalem artem: inter
que nulla cadit proportio. In hoc mundo studemus per medium sen-
suum qui particularia tantum attingunt, transferimur de mundo sensi-
bili particularium ad vniuersalem artem que est in mundo intellectual!.
Uniuersale enim est in intellectu et de regione intellectual!. In hoc
mundo in variis particularibus obiectis vt in variis libris versatur Stu-
dium nostrum. In mundo intellectual! non est nisi obiectum vnum
intellectus, scilicet veritas ipsa in quo habet magisterium vniuersale,
nam nihil in variis obiectis particularibus quesiuit medio sensuum in-
tellectus in hoc mundo nisi vitam suam et cibum vite scilicet veri-
58 tatem que est vita intellectus, et hoc est magisterium quod in studio
huius mundi querit scilicet intelligere veritatem: immo habere ma-
gisterium veritatis, immo esse magister veritatis, immo esse ars ipsa
veritatis: sed non reperit artem ipsam: sed ea particularia que artis
opera existunt. Transfertur autem de scola huius mundi ad regionem
magisterii et efficitur magister seu ars operum huius mundi. Quietatur
igitur Studium vite et perfectionis atque omnis motus intellectus:
quando se comperit in ea regione esse vbi est magister omnium operum
operabilium scilicet filius dei verbum illud per quod celi formati sunt:
et omnis creatura: et se similem illi. Est enim tunc in ipso ipsa dei
filiatio quando in eo est ars ilia. Immo ipsa est ars ilia diuina in qua
et per quam sunt omnia, immo ipse est deus et omnia modo illo quo
59 magisterium adeptus est, quod attenta meditatione aduertas. Scien-
P· 137 tia namque vniuersali sua acceptione omnia scibilia: deum scilicet | et
quicquid est ambit. Doctus autem scriba qui est magisterium vniuer-
salis scientie adeptus habet thesaurum de quo proferre potest noua et
vetera. Intellectus igitur illius secundum modum magisterii ambit
deum et omnia: ita vt nihil eum aufugiat aut extra ipsum sit vt in
ipso omnia sint ipse intellectus, ita quidem de alio docto scriba est hoc
ipsum suo modo, atque ita in cunctis. Quapropter quanta in hac scola
huius sensibilis mundi diligentior quis fuerit in exercitatione intellec-
tualis studii in lumine verbi magistri diuini, tanto perfectius ma-
190
191
et si non vti ipse est attingitur, intuebitur tarnen sine omni enigmatico
fantasmate in puritate Spiritus intellectualis, et hec ipsi intellectui
clara est atque facilis visio. Hie quidem absolute veritatis apparitionis
modus cum sit vltima vitalis felicitas intellectus sie veritate fruentis
63 deus est: sine quo intellectus felix esse nequit, volo quidem vt attendas
quomodo quietatio omnis intellectualis motus est veritas obiectalis
extra quam quidem regionem veritatis nullum intellectuale vestigium
ρ. 138 reperitur, neque iudicio ipsius intellectus | quicquam esse potest extra
celum veritatis, sed si vti in aliis nostris libellis enodauimus subti-
lissime aduertes: tunc veritas ipsa non est deus vt in se triumphat:
sed est modus quidem dei quo intellectui in eterna vita communi-
cabilis existit. Nam deus in se triumphans nee est intelligibilis aut
scibilis, nee est veritas nee vita, nee est, sed omne intelligibile antecedit
64 vt vnum simplicissimum principium, vnde cum omnem intellectum sie
exuperet non reperitur sie in regione seu celo intellectus, nee potest per
intellectum attingi extra ipsum celum esse. Hinc deus cum non possit
nisi negatiue extra intellectualem regionem attingi: tune via fruitionis
in veritate esse et vite in celo ipso empirreo scilicet altissimi raptus
nostri Spiritus attingitur cum pace et quiete, quando satiatur Spiritus in
hac apparitione glorie dei, et in hoc est gaudium altissimum intellec-
tuale : quando suum principium: medium et finem omnem altitudinem
apprehensionis excellere cognoscens in proprio obiecto scilicet in pura
veritate intuetur, et hoc quidem est seipsum in veritate apprehendere,
in tali quidem excellentia glorie: vt nihil extra se esse posse intelligat:
65 sed omnia in ipso ipse. Ut autem similitudine ducaris te nequaquam
ignorare scio formas equales in rectis speculis: minores in curuis appa-
rere. Sit igitur altissima resplendentia principii nostri dei gloriosi: in
qua appareat deus ipse que sit veritatis speculum sine macula rectissi-
mum atque interminum perfectissimumque, sintque omnes creature
specula contractiora et differenter curua, intra que intellectuales
nature sint viua clariora atque rectiora specula, ac talia cum sint viua
et intellectualia atque libera: concipito quod possint seipsa incuruare
66 rectificare et mundare. Dico igitur, claritas vna specularis varie in
istis vniuersis resplendet specularibus reflexionibus, et in prima rec-
tissima speculari claritate omnia specula vti sunt resplendent, vti in
materialibus speculis in circulo anteriori ad se versis videri potest. In
omnibus autem aliis contractis et curuis omnia non vti ipsa sunt appa-
rent : sed secundum recipientis speculi conditionem, scilicet cum dimi-
67 nutione ob recessum recipientis speculi a rectitudine. Quando igitur
aliquod intellectuale viuum speculum translatum fuerit ad speculum
192
primum veritatis rectum, in quo veraciter omnia vti sunt absque de-
fectu resplendent: tune speculum ipsum veritatis cum omni receptione
omnium speculorum se transfundit in intellectuale viuum speculum,
et ipsum tale intellectuale in se recipit specularem ilium radium
speculi veritatis: in se habentis omnium speculorum veritatem. Recipit
autem suo modo in eodem vero momento eternitatis viuum illud
speculum quasi oculus viuus cum receptione luminis resplendentie
primi speculi in eodem veritatis speculo se vti est intuetur, et in se
omnia suo quidem modo. Quanto enim simplicius absolutius clarius
mundius rectius iustius et verius fuerit: tanto in se gloriam dei atque
omnia limpidius gaudiosius veriusque intuebitur. In speculo igitur illo
primo veritatis quod et verbum logos seu filius dei dici potest adipisci-
tur intellectuale speculum filiationem: vt sit omnia in omnibus et
omnia in ipso: et regnum eius possessio dei et omnium in vita gloriosa.
68 Tolle itaque frater contractiones quantificatiuas sensibilium speculorum
et a loco et tempore et cunctis sensibilibus conceptum absoluas: ele-
uando teipsum ad rationales speculares claritates, vbi in ratione clara
mens nostra veritatem speculatur. Inquirimus enim dubiorum latebras
in claritate rationalis speculi, et id verum scimus quod ratio nobis
ostendit. Transfer igitur premissum paradigma in regionem intellec-
tualem vt propinquius te tali quali manuductione ad speculationem
filiationis dei queas eleuare. Poteris enim quadam intuitione occulta
pregustare nihil aliud filiationem esse quam translationem illam de
ρ. 139 vmbrosis vestigiis simulacrorum ad vnionem cum | ipsa infinita ratione
in qua et per quam spiritus viuit et se viuere intelligit, ita quidem vt
nihil extra ipsum viuere conspiciat, atque solum ea omnia viuant que
in ipso sunt ipse, tanteque exuberatione se vitam habere sciat vt omnia
in ipso eternaliter viuant, ita quidem vt non sint sibi vitam prestantia
69 alia quecunque, sed ipsa vita viuentium1. Non enim erit deus alius ei ab
eomet spiritu, neque diuersus neque distinctus: neque alia diuina ratio
seu aliud dei verbum neque alius dei spiritus. Omnis enim alteritas et
diuersitas longe inferior est ipsa filiatione. Purissimus enim intellectus
omne intelligibile intellectum esse facit cum omne intelligibile in ipso
intellectu sit intellectus ipse. Omne igitur verum per veritatem ipsam
verum et intelligibile est, veritas igitur sola est intelligibilitas omnis in-
telligibilis. Abstractus igitur atque mundissimus intellectus veritatem
omnis intelligibilis intellectum esse facit, vt vita viuat intellectual! que
est anteiligere, erit igitur intellectus quando in eo veritas ipsa est intellec-
tus semper intelligens et viuens, neque aliud intelligit tune a se quando
1
vinentium
veritatem intelligit que in ipso est ipse. Extra enim intelligibile nihil in-
telligitur, omne autem intelligibile in ipso intellectu intellectus est.
Nihil igitur remanebit nisi ipse intellectus purus secundum ipsum
qui extra intelligibile nihil potest intelligere esse posse. Cum igitur hoc
ita sit non intelligit intellectus ille aliud intelligibile neque erit eius in-
telligere aliquid aliud, sed in vnitate essentie est ipse intelligens et id
quod intelligitur, atque actus ipse qui est intelligere, non erit veritas
aliud aliquid ab intellectu neque vita qua viuit alia erit ab ipso viuente
intellectu secundum omnem vim et naturam intellectualis vigoris que
omnia secundum se ambit et omnia se facit quando omnia in ipso ipse.
70 Filiatio igitur est ablatio omnis alteritatis et diuersitatis et resolutio
omnium in vnum, que est et transfusio vnius in omnia. Et hec theosis
ipsa. Nam cum deus sit vnum in quo omnia vniter que est et transfusio
vnius in omnia, vt omnia id sint quod sunt, et in intellectual! intuitione1
coincidit esse vnum in quo omnia et esse omnia in quo vnum, tune
recte deificamur quando ad hoc exaltamur vt in vno simus ipsum in quo
71 omnia et in omnibus vnum. Neque putas has locutiones precisas quon-
iam ineffabilia locutionibus non attinguntur. Hinc autem profunda
meditatione super omnes contrarietates figuras loca tempora imagines
et contractiones super alteritates disiunctiones coniuntiones affirma-
tiones et negationes: opus est vt eleueris quando per transcensum om-
nium proportionum comparationum et ratiocinationum ad puram in-
tellectualem vitam tu filius vite in vitam transformaberis, et hoc sic
huius temporis de theosi qualicunque licet remota valde coniectura in
qua que esse possit altissime profunditatis eius descriptio super ratio-
nem omnem ascendendum esse ad alterius aliquid supra id quod signis
quibuscunque explicabile est in puritate simplici vt potes coniicias,
72 hec sic de hoc dicta sint. Quoniam autem te maxime optare non hesito
vt tibi conceptum vie pandam qua in huius temporis fluxu ad studium
ipsum filiationis pergendum esse coniicio. Hinc adhuc prout occurrit
idipsum explicare conabor. Dico autem resolutorias scolas de varia
inuolutione nos releuare, si ad vnum et modos vnius respexerimus, non
quidem quod vnum ab omnibus considerationibus absolutum quod est
omnium principium medium et finis immo in omnibus omnia in nihilo
nihil sit entibus intelligibilibus rationalibus sensibilibus quouismodo
coordinatum vt alias in docta ignorantia explicaui, cum in ascensu vel
descensu rerum ad maximum simpliciter deueniri nequeat, sed remanet
super omnem ordinem et gradum superexaltatum nihilominus tarnen
illudipsum vnum etsi inattingibile remaneat est idipsum vnum quod in
1
tuitione
194
inuumerabilem 195
196
197
199
200
200
201
145 Nicolaus: Uolo etiam vt attendas quomodo deus alibi vocatur vnus
et idem. Nam qui virtutibus vocabulorum diligentius operam impertiti
sunt: adhuc ipsi idem vnum pretulerunt: quasi idemptitas sit minus
vno. Omne enim idem vnum est et non econuerso. Illi etiam et ens et
eternum et quicquid non vnum post vnum simplex considerarunt, ita
platonici maxime, tu vero concipito idem absolute supra idem in voca-
bulo considerabile. Tale est de quo propheta loquitur, quoniam est
p. 145 ipsum idem absolutum | omni diuersitati et opposition! suprapositum
quoniam idem. Nulli igitur alteri est idem aut diuersum ineffabile idem
in quo omnia idem. Uniuersale et particulare in idem ipsum idem, vni-
tas et infinitas in idem idem, sic actus et potentia: sic essentia et esse,
immo esse et non esse in idem absolute idem ipsum esse necesse est.
Conradus: Ista mihi quando attente considero patescunt. Idem enim
dicunt plures qui rem dicunt esse, similiter et idem si dicant earn non
esse. Unde absolutum idem tale intelligo in quo oppositio que idem non
patitur inueniri nequit, vt omnia alia diuersa: opposita: composita:
contracta: generalia: specialia: et cetera id genus idem absolutum
longius sequantur.
146 Nicolaus: Bene capis conrade. Nam cum dicimus diuersum esse
diuersum: affirmamus diuersum esse sibiipsi idem, non enim potest
diuersum esse diuersum nisi per idem absolutum, per quod omne quod
est est idem sibiipsi et alteri aliud. Sed omne quod est sibi idem et
alteri aliud non est idem absolutum: quod alteri nee idem nee diuersum:
non idem alteri: absolute idem quomodo conueniret: nee diuersum,
quomodo enim diuersitas posset conuenire idem absolute quod est
omnem diuersitatem et alteritatem anteueniens.
Conradus: Intelligo te velle nihil omnium entium esse quod non sit
idem sibiipsi et alteri aliud, et hinc nullumtale esse idem absolutum, licet
cum nullu sibiipsi idem et alteri diuersum idem absolutum sit diuersum.
147 Nicolaus: Recte concipis, nam idem absolutum quod et deum dici-
mus non cadit in numero cum omni alio vt deus et celum sint plura: aut
duo: aut alia et diuersa, sicut nee celum est idem absolutum vt celum
quod est aliud a terra, et quia idem absolutum est actu omnis forme
formabilis forma, non potest forma esse extra idem, quod enim res est
idem sibiipsi forma agit, quod autem est alteri alia est, quia non est
idem absolutum: hoc est omnis forme forma. Est igitur idem absolutum
principium medium et finis omnis forme: et actus absolutus omnis
potentie: idem incontractum in alteratum in quo vniuersale non oppo-
nitur particular!, quia post ipsum sunt, vniuersale enim est sibiipsi idem
et particular! aliud, sic et particulare. Superexaltatum igitur est idem
202
203
150 nem. Cum autem vnitas que coincidit cum idem absolute sit immulti-
plicabilis: quia idem que et vnitas, ideo non vnum cum absolutam im-
multiplicabilem idemptitatem attingere nequeat: non potest nisi in
pluralitate reperiri. Dum igitur ipsum idem absolutum quod est et ens
et vnum et infinitum ad se vocat non idem: surgit assimilatio in multis
ipsum idem varie participantibus. Pluralitas igitur: alteritas: varietas et
diuersitas: et cetera talia surgunt ex eo quia idem idemptificat. Hinc et
or do qui est participatio ipsius idem in varietate, hinc armonia que idem
varie representat: consonant et conclamant omnia quamquam varia
151 idem ipsum, et hie consonans clamor est assimilatio. Sic igitur est cos-
mos seu pulcritudo que et mundus dicitur exortus in clariori represen-
tatione inattingibilis idem. Uarietas enim eorum que sunt sibiipsi idem
et alteri aliud: inattingibile idem inattingibiliter ostendunt: cum tanto
plus idem in ipsis resplendeat: quanto magis inattingibilitas in varie-
tate ymaginum explicatur. Coincidit enim inattingibilitas cum idem ab-
solute. Hinc patet recte me dixisse ex hoc omnia id esse quod sunt, mo-
do quo sunt, quia idem idemptificat. Hec igitur perfecta consequentia
idem absolutum est, igitur omnia sunt id quod sunt et modo quo sunt:
vt omnium rerum nulla sit ratio aut causa nisi quia idem idemptificat.
Tu vero cum videas innumeras res hanc rationem absolutam partici-
pare: cum quelibet res sit eadem sibiipsi, et aptitudinem habeat ad
faciendum idem tanto perfectius: quanto magis idem, et cum hoc etiam
simul conspicias quamlibet rem alteri aliam, intelligis facile omnia esse
id quod sunt, quia per idem absolutum ad inattingibile ipsum idem
152 vocata: talia in assimilatione vt sunt reperiuntur. Poteris nunc per-
fectionem graduum entium, suarum virium et operationum, numerum
pondus et mensuram ad causam eandem sine idemipsum modo qui
viribus ingenii dabitur reducere, atque scire quomodo generationes,
corruptiones, alterationes, et cetera huius generis ex eo sunt, quia idem
idemptificat. Nam cum ad clariorem inattingibilitatem que cum idem
absolute coincidit melius representandam: entia in assimilatione ipsius
idem quorum quodlibet est idem sibiipsi et alteri valde oppositum con-
ueniat, vt sic infinitas seu inattingibilitas in maxima oppositione parti-
cipantium quanto clarius patitur conditio participantium explicetur.
Hinc sunt oppositorum virium entitatem ipsam participantia. Ilia
autem cum quodlibet sit idem sibiipsi nituntur idemptificare, sicut
calidum calefacere, frigidum frigefacere, sic cum calidum non calidum
ad sui idemptitatem vocat: et frigidum non frigidum ad suam idempti-
tatem vocat oritur pugna, et ex hoc generatio et corruptio et queque
talia temporalia fluida instabilia et varietas motuum. lam vides vnam
204
omnium causam. Quod si tibi aliud videtur: plane que dixi ratione re-
fellito, gaudebo instrui, ego enim cursim facili compendio sic ista vt
p. 147 promissa explerem perstrinxi: forte ad pauciora: | respiciens1 que erro-
ris causa sepe existit.
153 Conradus: Satisfecisti perabunde nee occurrit quicquam obiicien-
dum, immo dum sic te discurrentem obseruarem: experimento didici
vnam et eandem inattingibilem docte ignorantie illuminationem in
omnibus que et nunc et sepe ante locutus es mihi in veritate modorum
explicatoriorum clarius resplendere: vt traditiones tue vndique eandem
redoleant artem cuius sunt assimilationes: quando nihil nunc nisi idem
154 ipsum: quod sepe alio modo audiui: apprehendi. Idem enim absolutum
est et maximum absolutum, quod est ineffabile et inattingibile, et sie
ineffabile omnium dicibilium causa est et inattingibile omnium attingi-
bilium, et iam mihi notam fecisti infinitatem que cum idem absolute
inattingibili coincidit: in innumerabili multitudine particularium en-
tium clarius resplendere, quando enim omnem numerabilem nume-
rum excedunt particularia entia quorum quodlibet est idem sibiipsi: et
alteri aliud: que tarnen inattingibilem infinitatem non attingunt:
clarior facta est inattingibilitas absoluti infiniti, et quia idem absolutum
est in omnibus: quoniam quodlibet idem sibiipsi: varia est omnium
concordantia vniuersalis generica vel specifica: sic et differentia, sine
qua concordantia propter inattingibile esse nequit. Sic video eternum
quod est idem absolute: est idem inattingibile, et hinc esse innumerabi-
les varietates durationum que omnem rationalem mensuram excedunt
155 vt sic inattingibilitas eterni idem perfectius resplendeat. Uideo satis
aperte potuisse inquisitores genesis rerum defecisse qui ista non consi-
derarunt. Nam quidam ex eo quia senserunt durationem mundi immen-
surabilem iudicarunt ipsum eternum, cum eternum sit idem absolutum
inattingibile omni duratione: cuius inattingibilitas in immensurabili
duratione plus patefecit. Hi mihi decepti videntur quasi si oculus iudi-
caret aliquod corpus participans spericam figuram in parte qua videtur
non esse perfectam speram, quia videre nequit quod non sit spera,
oculus enim vnico contuitu speram nequit intueri, sed sicut componente
ratione iuuamur in apprehensibilitate spere per visum, ita necesse est
vt alto intellectu iuuemur qui nobis ostendit mensuram rationalem im-
proportionabiliter infra eternum deficere, vt non sequatur hoc esse
eternum cuius duratio est ratione inapprehensibilis, mensure enim ratio-
nales que temporalia attingunt: non attingunt res a tempore absolutas,
sicut auditus non attingit quicquam non audibile, licet ilia sint et ei
inattingibilia.
1
respitiens 205
206
207
alibi dicit verbo dominum celos firmatos: et spiritu oris ems omnem eius
virtutem, et doceri supplico si hec assimilatio conuenienter se habeat:
p. 149 maxime cum in radice videantur a configuratione | moysi non multum
diuersa.
Nicolaus: Modum quo cuncta sunt a primo quisque coniicere nisus
est, sed ex prudentioribus philosophis habetur ita a deo purissimo in-
tellectu penitus atque perfectissime in actu existente: formas naturales
rerum imperio voluntatis oriri, sicut imperio architectonic! cui in-
strumenta obediunt forma domus. Unde vt compendiosius dicam per
premissa ostenditur omne agens quia idem sibiipsi idemptificare,
igitur omne agens in agendo quadam similitudine creationem repre-
sentat.
163 Conradus: Non dubium sed clariori modo vna quam alia actio, hinc
oro propinquiori assimilatione per te duci.
Nicolaus: Perlibenter quantum nunc occurrit. Uidisti puto vasa
vitrificatoria arte fieri.
Conradus: Uidi.
Nicolaus: Satis ilia te ducere potent. Nam vitrifex materiam colli-
git, deinde ipsam in fornaceministerio ignis adaptat, postmediantecan-
na f errea cui colligatur materia vt recipiat per influxum artificis formam
vasis concepti in mente magistri, vitrificator spiritum insufflat qui
subintrat ipsam materiam: et mediante spiritu mouente materiam ad
intentionem magistri fit vas vitreum per magistrum de materia que
caruit omni forma vasis: que adeo est formans materiam vt sit vas tale
talis speciei quod materia ipsa nunc stans sub forma caret possibilitate
vniuersali ad omnem formam vasis, quia vniuersalis possibilitas est actu
specificata, sed quando magister de hoc vase huius speciei aliud alterius
speciei efficere proponit videns neque vas istud aut eius partes cum sint
partes eius habere se possibiliter ad id quod intendit, cum quodlibet sit
totum et perfectum et eius partes sint illius totius partes facit vas aut
eius petias reuerti ad primam materiam tollendo actualitatem forme
qua stringebatur, et cum tune sit materia per resolutionem ad fluxibili-
tatem et vniuersalem possibilitatem reducta iterum de ipsa vas aliud
164 efficit, tali licet remota similitudine deus licet non colligat ex aliquo
quod non creauit possibilitatem rerum omnia in esse producit si atten-
dis, et calore sous ita vtitur natura in sensibilibus formis sicut vitrifi-
cator igne: et agit natura vti spiritus vitrificatoris et dirigitur natura a
mente summi opificis sicut spiritus magistri a mente eius. Talia quedam
et alia multa elicere poteris.
208
ieona
210
1
desi-Igitur . . .
14» 211
ieona
212
213
ρ. 153 cipant | que quidem participatio extra celum suum esse nequit, sicut
combinatio silogismi ex tribus vniuersalibus affirmatiuis non potest
extra primam figuram esse, hinc omnis creatura in celo suo mouetur
et quiescit vt de hoc alias audisti.
181 Conradus: Audiui prius et modo id quod expressisti, sed non plane
capio hoc vltimum. Nam quod nos homines ratiocinando modis ne-
cessario vtimur vt ais euenit: quia hoc exigit silogistica ratio, hinc
specific! modi sic eueniunt ex combinationibus et ex nobisipsis in
lumine rationis videmus non posse silogisticas combinationes aliter
vtiliter fieri, secus in deo vbi voluntas est coincidens cum ratione vt
volitum sit rationale.
182 Nicolaus: Uolui tibi dixisse hoc vnum scilicet celum intelligi posse
specificum finitum clausum aut celatum modum assimilationis ipsius
idem: adduxi non inept urn exemplum de silogismi figuris, replicas
secus in silogismi modis qui in combinationibus certis sunt rationales:
in aliis non, secus in deo cuius voluntas ratio. Respondeo idipsum me
voluisse scilicet eoipso quia specialis est modus assimilationis ex deo
eoipso rationalis, nam cum idem idemptificat: modi reperibiles qui
certis celari possunt habitudinibus in sua assimilatione idem repre-
sentando differenter speciales quasi ad specificum representationis
modum perducti. Non enim potest idem extra assimilationem dum
183 idemptificat reperiri, et hinc sicut armonia habet speciales propor-
tionales modos in quibus potest reperiri qui possunt varie participari:
extra quos modos consonantie seu armonie sentimus dissonantiam.
Sic de idem vti consonantia seu armonia est opinandum: cum idem non
sit ab illis absonum seu alienum. Et sicut armonia speciales propor-
tiones requirit extra quas nequit reperiri: ita vniuersaliter de idem ab-
soluto: vt sic coincidat voluntas ipsius idem qui non vult aliud cum
ratione ipsius, cum ratio ipsius idem aliud admittere nequeat. Sic
igitur coincidit ratio cum voluntate in idem absolute, sicut in natura
et ratione armonie figuratur: vt species rerum sint species tales vt
sunt que aliter esse nequeunt: a quibus si receditur monstrum seu
dissonantia seipsam prodit: et speciem propriam efficere nequit, exire
enim speciem que est assimilatio ipsius idem modo tali: est formam
relucentie pulcram ipsius idem quod est absolute omnis pulcritudinis
et boni fons declinare,
184 Conradus: Nescio his in aliquo dissentire que me iudice ratio-
nabiliter sunt stabilita. Sed quia propheta noster dauid attribuit celis
virtutes et angelos, ait enim. Laudate dominum de celis laudate eum
in excelsis. Laudate eum omnes angeli eius, laudate eum omnes vir-
214
tutes eius. Uerbum vnum dicito an his cells nunc dictis presint angeli:
tune enim cum profundior nox nos vocet ad requiem ab inquietando
cessabo.
185 Nicolaus: Preter institutum multa atque nunc ista introducis que
altioris indaginis locum petunt, vt autem absoluar verbum vnum dico:
omnen scilicet rationabilium specierum motum ad idem absolutum
tendere: spiritualem et rationalem quidem motum esse dicimus quasi
spiritus sit virtus spirata ex ore dei: per quam idemptificabilis ille mo-
tus ministratur indeficienter qui est ipsa vis dei sic participantia diri-
186 gens et mouens ad idem, quando enim omnes leones qui fuerunt et
nunc sunt leonizare videmus speram seu regionem aut celum hanc
specificam vim continenter ambiens et earn ab aliis specificantem et
distinguentem concipimus atque celestiali illi motui administratorium
spiritum preficimus qui est quasi vis diuina complicans omnem vim
talem quam explicat motus ille specificus vt sic administratorius spiri-
tus sit dei creatoris minister et in regno huius motus superintendens
p. 154 tali legationis | fungens rectoratu, quemadmodum doctor qui et sco-
larum rector per alium preest submonitorem grammatice scole, per
alium rethorice, per alium logice, per alium mathematice, vt sic gram-
matica sit specific! cuiusdam modi doctrinam doctoris qui et rector
omnium participandi celum, atque scolares grammatici sint ipsius
celi incole, rectores omnium doctrinam secundum ilium specificum mo-
dum incolatus sui scilicet grammatice participantes, et submonitoris
187 intellectus rector et motor illius celi et celestialium in celo, aut forte
propinquiorem comparationem in teipso reperies. Tune etenim intellec-
tus maxime est idem sibiipsi: quia ipsius idem absoluti signaculum, hie
non nisi in ratione relucet. Uarie enim rationes intellectum varie assi-
milant. Alie lucide et clare: que ideo ostensiue seu demonstratiue di-
cuntur, alie persuasiue debiliter et vmbrose: que rethorice sunt, alie
mediocriter. Dum igitur intellectus idemptificando ad se mundum
sensibilem vocare contendit: vt in sui assimilatione surgat per ra-
tionem ipsum attrahere nititur. Et quia varie possunt esse specifice
differentes discretiones seu rationes sensibilium: in quibus sensibilia
ad assimilationem intellectus eleuari possunt, vt aut visibili modo: vel
audibili seu gustabili: odorabili vel tangibili, hinc celum visus exurgit,
et celum auditus, et idem de aliis vt sensibilis mundus visibili modo
discernatur, hoc est ad assimilationem intellectus assurgat: quod fit per
discretionem in visu visiue existentem, igitur celum visus virtute visiua
refertum spiritu proprio rational! et discretiuo regitur et mouetur, vt
per hoc quod spiritus oculo intente adest: visiua discretione fruatur, in
215
P J5
' \ Ydiote de sapientia liber primus
Conuenit pauper quidam idiota ditissimum oratorem in foro ro-
mano quern facete subridens sic allocutus est.
Ydiota: Miror de fastu tuo quod cum continua lectione defatigeris
innumerabiles libros lectitando nondum ad humilitatem ductus sis
hoc certe ex eo quia scientia huius mundi in qua te ceteros precellere
putas stultitia quedam est apud deum, et hinc inflat, vera autem
scientia humiliat, optarem vt ad illam te conferres, quoniam ibi est
thezaurus letitie.
Orator: Que est presumptio tua pauper ydiota et penitus ignorans
vt sic paruifacias Studium litterarum sine quo nemo proficit.
2 Ydiota1: Non est magne orator presumptio que me silere2 non sinit:
sed caritas, nam video te deditum ad querendum sapientiam multo
casso labore a quo te reuocare si possem ita vt et tu errorem perpen-
deres: puto contrito laqueo te euasisse gauderes, traxit te opinio auc-
toritatis vt sis quasi equus natura liber, sed arte capistro alligatus
presepi vbi non aliud comedit nisi quod sibi ministratur. Pascitur enim
intellectus tuus auctoritati scribentium constrictus pabulo alieno et
non naturali.
Orator: Si non in libris sapientum est sapientie pabulum vbi tune est.
3 Ydiota: Non dico ibi non esse sed dico naturale ibi non reperiri,
qui enim primo se ad scribendum de sapientia contulerunt non de
librorum pabulo qui nondum erant incrementa receperunt, sed naturali
alimento in virum perfectum perducebantur, et hi ceteros qui ex libris
se putant profecisse longe sapientia antecedunt.
Orator: Quamuis forte sine litterarum studio aliqua sciri possunt,
tarnen res difficiles et grandes nequaquam: cum scientie creuerint per
additamenta.
Ydiota: Hoc est quod aiebam scilicet te duci auctoritate et decipi,
scribit aliquis verbum illud cui credis, ego autem dico tibi quod sa-
1 z
Ydiot silerere
216
P J5
' \ Ydiote de sapientia liber primus
Conuenit pauper quidam idiota ditissimum oratorem in foro ro-
mano quern facete subridens sic allocutus est.
Ydiota: Miror de fastu tuo quod cum continua lectione defatigeris
innumerabiles libros lectitando nondum ad humilitatem ductus sis
hoc certe ex eo quia scientia huius mundi in qua te ceteros precellere
putas stultitia quedam est apud deum, et hinc inflat, vera autem
scientia humiliat, optarem vt ad illam te conferres, quoniam ibi est
thezaurus letitie.
Orator: Que est presumptio tua pauper ydiota et penitus ignorans
vt sic paruifacias Studium litterarum sine quo nemo proficit.
2 Ydiota1: Non est magne orator presumptio que me silere2 non sinit:
sed caritas, nam video te deditum ad querendum sapientiam multo
casso labore a quo te reuocare si possem ita vt et tu errorem perpen-
deres: puto contrito laqueo te euasisse gauderes, traxit te opinio auc-
toritatis vt sis quasi equus natura liber, sed arte capistro alligatus
presepi vbi non aliud comedit nisi quod sibi ministratur. Pascitur enim
intellectus tuus auctoritati scribentium constrictus pabulo alieno et
non naturali.
Orator: Si non in libris sapientum est sapientie pabulum vbi tune est.
3 Ydiota: Non dico ibi non esse sed dico naturale ibi non reperiri,
qui enim primo se ad scribendum de sapientia contulerunt non de
librorum pabulo qui nondum erant incrementa receperunt, sed naturali
alimento in virum perfectum perducebantur, et hi ceteros qui ex libris
se putant profecisse longe sapientia antecedunt.
Orator: Quamuis forte sine litterarum studio aliqua sciri possunt,
tarnen res difficiles et grandes nequaquam: cum scientie creuerint per
additamenta.
Ydiota: Hoc est quod aiebam scilicet te duci auctoritate et decipi,
scribit aliquis verbum illud cui credis, ego autem dico tibi quod sa-
1 z
Ydiot silerere
216
pientia foris clamat in plateis et est clamor eius quomodo ipsa habitat
in altissimis.
4 Orator: Ut audio cum sis ydiota sapere te putas.
Ydiota: Hec est fortassis inter te et me differentia: tu te scientem
putas cum non sis, hinc superbis, ego vero ydiotam me esse cognosco,
hinc humilior, in hoc forte doctior existo.
Orator: Quomodo ductus esse potes ad scientiam ignorantie tue
cum sis ydiota.
Ydiota: Non ex tuis sed dei libris.
Orator: Qui sunt illi.
Ydiota: Quos suo digito scripsit.
Orator: Ubi reperiuntur.
Ydiota: Undique.
Orator: Igitur et in hoc foro.
Ydiota: Immo et iam dixi quod sapientia clamat in plateis.
Orator: Optarem audire quomodo.
Ydiota: Si te absque curiosa inquisitione affectum conspicerem
magna tibi panderem.
Orator: Potes ne hoc breui tempore efficere vt quid velis degustem.
Ydiota: Possum.
Orator: Contrahamus igitur nos in hanc tonsoris proximam queso
5 apothecam vt sedentes quietius loquaris, placuit1 ydiote, et intrantes
locum aspectum in forum vertentes sic exorditus est ydiota sermonem.
Ydiota: Quoniam tibi dixi sapientiam clamare in plateis et clamor
eius est ipsam in altissimis habitare, hoc tibi ostendere conabor:
et primum velim dicas quid hie fieri conspicis in foro.
Orator: Uideo ibi numerari pecunias in alio angulo ponderare mer-
ces: ex opposite mensurari oleum et alia.
Ydiota: Hec sunt opera rationis illi us per quam homines bestias
antecedunt, nam numerare: ponderare: et mensurare bruta nequeunt,
attende nunc orator per que, in quo, et ex quo hec fiant, et dicito mihi.
ρ.156 Orator: | Per discretionem.
Ydiota: Recte dicis. Per que autem discretio: nonne per vnum
numerat.
Orator: Quomodo
Ydiota: Nonne vnum est vnum semel, et duo est vnum bis, et
tria vnum ter, et sie deinceps.
Orator: Ita est.
Ydiota: Per vnum igitur fit omnis numeratio.
1
Hie non orator, sed auctor narrat.
217
218
quod sicut iam ante de vnitate vntia et petito dixi. Ita de omnibus
quo ad omnium principium dicendum. Nam omnium principium est
per quod, in quo, et ex quo omne principiabile principiatur: et tarnen
per nullum principiatum attingibile. Ipsum est per quod1, in quo, et
ex quo omne intelligibile intelligitur: et tarnen intellectu inattingibile.
Est similiter per quod, in quo, et ex quo omne fabile fatur: et tarnen
fatu infatigabile. Sic est per quod, in quo, et ex quo omne terminabile
terminatur, et omne finibile finitur, et tarnen termino interminabile:
et fine infinibile. Tales etenim facere poteris innumerabiles similes
verissimas propositiones, et omnia oratoria volumina illis implere, et
alia sine numero illis addere, vt videas quomodo sapientia in altissimis
9 habitat. Altissimum enim est quod altius esse non potest. Sola autem
infinitas est ilia altitudo. Unde sapientia quam omnes homines cum
natura scire desiderant cum tanto mentis affectu querunt: non aliter
p. 157 scitur: quam quod ipsa est omni | scientia altior et inscibilis: et omni
loquela ineffabilis: et omni intellectu intelligibilis: et omni mensura
immensurabilis: et omni fine infinibilis: et omni termino intermina-
bilis: et omni proportione improportionabilis: et omni comparatione
incomparabilis: omni figuratione infigurabilis: et omni formatione
informabilis: et omni motione immobilis: et in omni imaginatione ima-
ginabilis: et in omni sensatione insensibilis: et in omni attractione
inattractibilis: et in omni gustu ingustabilis: et in omni auditu in-
audibilis: et in omni visu inuisibilis: et in omni apprehensione inap-
prehensibilis: et in omni affirmatione inaffirmabilis: et in omni ne-
gatione innegabilis: et in omni dubitatione indubitabilis: et in omni
opinione inopinabilis, et quia in omni eloquio est inexpressibilis harum
locutionum non potest finis cogitari, cum in omni cogitatione sit in-
cogitabilis: per quam: in qua: et ex qua omnia.
io Orator: Hec indubie altiora sunt quam a te audire sperabam, non
cesses queso me illo ducere vbi aliquid talium altissimarum theoria-
rum tecum quam suauiter degustem, nam video te non satiari semper
de ilia sapientia loqui, maxima autem vt puto dulcedo hoc agit quam
nisi interno gustu sapores non te tantum alliceret.
Ydiota: Sapientia est que sapit: qua nihil dulcius intellectu nee
censendi sunt quouismodo sapientes qui verbo tantum et non gustu
loquuntur, illi autem cum gustu de sapientia loquuntur qui per earn
ita sciunt omnia quod nihil omnium, per sapientiam enim et in ipsa et
ex ipsa est omne internum sapere, ipsa autem quia in altissimis
habitat non est omni sapore gustabilis. Ingustabiliter ergo gustatur
1
qnod
219
cum sit altior omni gustabili sensibili rational! et intellectual!, hoc est
autem ingustabiliter et a remotis gustare quasi sint odor quidam dici
potest pregustatio ingustabilis. Sicut enim odor ab odorabili multi-
plicatus in alio receptus nos allicit ad cursum vt in odore vnguentorum
ad vnguentum curritur, ita eterna et infinita sapientia cum in omnibus
reluceat nos allicit ex quadam pregustatione effectuum vt mirabili
it desiderio ad ipsam feramur. Cum enim ipsa sit vita Spiritus intellectua-
lis qui in se habet quandam connaturatam pregustationem per quam
tanto studio inquirit fontem vite sue quern sine pregustatione non
querer et nee se recepisse sciret si reperiret, hinc ad earn vt ad propriam
suam vitam mouetur: et dulce est omni spiritui ad vite principium
quamuis inaccessibile continue ascendere, nam hoc est continue felicius
viuere ad vitam ascendere: et quando eo ducitur vitam suam querens
vt earn infinitam vitam videat tune tanto plus gaudet quanto suam
vitam immortalem conspicit, et sie euenit vt inaccessibilitas siue incom-
prehensibilitas infinitatis vite sue sit sua desideratissima comprehensio:
quasi si quis haberet magnum thezaurum vite sue et ad hoc pertingeret
quod ilium suum thezaurum sciret innumerabilem imponderabilem et
immensurabilem, hec scientia incomprehensibilitatis est gaudiosa et
optatissima comprehensio, non quidem vt ad comprehendentem
refertur sed ipsum amorosissimum vite thezaurum quasi si quis amet
aliquid quia amabile, hie gaudet in amabili infinitas et inexpressibiles
amoris causas reperiri, et hec est gaudiosissima comprehensio amantis:
quando incomprehensibilem amabilitatem amati comprehendit, ne-
quaquam enim tantum gauderet se amare secundum aliquod compre-
hensibile amatum, sicut quando sibi constat amati amabilitatem esse
penitus immensurabilem: infinibilem atque etiam penitus incompre-
hensibilem. Hec est gaudiosissima incomprehensibilitatis comprehen-
sibilitas.
i2 Orator: Intelligo forte tu iudicabis, nam hec videtur tua intentio
p. 158 quod | principium nostrum per quod, in quo, et ex quo sumus et moue-
mur tune gustatur a nobis vt principium medium et finis quando eius
vitalis suauitas ingustabiliter gustatur per affectum: et incomprehen-
sibiliter comprehenditur per intellectum: ac quod qui ipsum gustabiliter
gustare: et comprehensibiliter comprehendere nititur ille penitus est
sine gust u et intellectu.
Ydiota: Optime cepisti orator, ob hoc qui non aliud sapientiam
putant quam id quod est intellectu comprehensibile, et non aliud
felicitatem quam earn que attingibilis est per eos: hi longe sunt a vera
sapientia eterna et infinita, sed conuersi sunt ad finibilem quandam
220
comperientes quietem: vbiputant leticiam vite esse: sed non est. Hinc
se deceptos sentientes in cruciatu sunt, quia vbi felicitatem esse puta-
bant ad quam se omni conatu conuertebant: ibi erumnam reperient et
mortem. Sapientia enim infinita est indeficiens vite pabulum de quo
eternaliter viuit spiritus noster: qui non nisi sapientiam et veritatem
13 amare potest. Omnis enim intellectus appetit esse, suum esse est viuere,
suum viuere est intelligere, suum intelligere est pasci sapientia et veri-
tate. Unde intellectus qui non est degustans claram sapientiam hie est
vt oculus in tenebris. Est enim oculus: sed non videt quia non est in
luce. Et quia caret vita delectabili que consistit in videre: tune est in
erumna et cruciatu, et hec est mors potius quam vita. Sic intellectus ad
omne aliud quam ad eterne sapientie pabulum conuersus se extra vitam
quasi in tenebris ignorantie inuolutum potius mortuum quam viuum
reperiet. Et hie est cruciatus interminabilis: intellectuale esse habere:
et nunquam intelligere. Sola enim eterna sapientia est in qua omnis
intellectus intelligere potest.
14 Orator: Pulchra atque rara narras, nunc age queso quomodo ele-
uari queam ad aliqualem gustum eterne sapientie.
Ydiota: Eterna sapientia in omni gustabili gustatur, ipsa est
delectatio in omni delectabili, ipsa est pulchritudo in omni pulchro, ipsa
est appetitio in omni appetibili. Sic de cunctis desiderabilibus dicito.
Quomodo tune potest non gustari. Nonne vita est tibi gaudiosa: quando
est secundum desiderium tuum.
Orator: Immo nihil plus.
15 Ydiota: Cum ergo hoc desiderium tuum non sit nisi per eternam
sapientiam ex qua et in qua est. Et hec vita felix quam desideras simi-
liter non sit nisi ab eadem eterna sapientia in qua est et extra quam esse
nequit. Hinc non aliud in omni desiderio intellectualis vite desideras
quam sapientiam eternam que est desiderii tui complementum princi-
pium medium et finis. Si igitur est tibi dulce hoc desiderium immortalis
vite vt eternaliter feliciter viuas: quandam in te pregustationem experi-
ris eterne sapientie. Nihil enim penitus incognitum appetitur. Sunt et-
enim poma apud indos quorum pregustationem cum non habeamus: ea
non appetimus, sed cum sine nutrimento viuere non possumus appeti-
mus nutrimentum. Habemus autem nutrimenti quandam pregustatio-
nem vt viuamus sensibiliter, et hinc puer quandam habet lactis pregusta-
16 tionem in sua natura: quare dum esurit ad lac mouetur. Ex quibus enim
sumus ex illis nutrimur. Sic intellectus habet vitam suam ab eterna
sapientia: et huius habet aliqualem pregustationem. Unde in omni
pascentia que sibi vt viuat necessaria est non mouetur nisi vt inde
221
222
223
potuit esse, et potuit sic esse: et est, deus autem qui tradit sibi actuali-
tatem essendi est apud quern est potentia per quam res de non esse ad
esse potuit produci et est deus pater qui dici potest entitas seu vnitas,
quia necessitat esse quod erat nihil ex omnipotentia sua. Deus etiam
tradit sibi tale esse vt sit hoc puta celum et non aliud, neque plus neque
minus, et hie deus est verbum sapientia seu filius patris, et potest dici
vnitatis seu entitatis equalitas, est deinde esse et sic esse vnitum vt sit,
et hoc habet a deo qui est connexio omnia connectens et est deus spiri-
tussanctus, spiritus enim est vniens et nectens in nobis et vniuerso
omnia. Unde sicut vnitatem nihil gignit: sed est primum principium
nequaquam principiatum, sic patrem nihil gignit qui est eternus. Equa-
litas autem ab vnitate procedit: sic filius a patre, et nexus procedit ab
vnitate et sua equalitate. Unde omnis res vt habeat esse et tale esse in
quo est opus habet vnitrino principio: deo scilicet trino et vno, de quo
23 longior sermo fieri posset: si tempus concederet. Sapientia igitur que
est ipsa essendi equalitas verbum seu ratio rerum est, est enim vt in-
finita intellectualis forma, forma enim dat formatum esse rei. Unde in-
finita forma est actualitas omnium formabilium formarum, ac omnium
talium precisissima equalitas. Sicut enim infinitus circulus si foret
omnium figurarum figurabilium verum exemplar foret: et cuiuslibet
figure essendi equalitas. Foret enim triangulus, hexagonus, decagonus,
et ita deinceps: et omnium mensura adequatissima: licet simplicissima
figura. Sic infinita sapientia est simplicitas omnes formas complicans:
et omnium adequatissima mensura: quasi in perfectissima omnipoten-
tis artis ydea omne per artem formabile simplicissima forma ars ipsa
existat, ita quod si respicis ad humanam formam reperies formam artis
diuine eius precisissimum exemplar: quasi aliud penitus nihil foret
quam humane forme exemplar. Sic ad formam celi si. respicis: et te
ad formam artis diuine conuertis: penitus ipsam non aliud concipere
poteris: quam huius forme celi exemplar. Et ita de omnibus formis
formatis vel formabilibus: vt ars seu sapientia dei patris sit simplicis-
sima forma: et tarnen infinitarum formabilium formarum quanquam
24 variabilium vnicum equalissimum exemplar. O quam admiranda est
ilia forma cuius infinitatem simplicissimam omnes formabiles forme
nequeunt explicare. Et qui se eleuat altissimo intellectu super om-
nem Oppositionen! ille solum hoc verissimum intuetur, ac si quis at-
tenderet vim naturalem que est in vnitate: illam vim videret si actu
earn esse conciperet quasi esse quoddam formale solo intellectu de longe
visibile. Et quia foret vis vnitatis simplicissima: ipsa foret quedam
simplicissima infinitas. Deinde si hie ad formam numerorum se con-
224
1
precisissmum
P l6
' 2l Ydiote secundus
Orator2: Accidit oratorem romanum post verba que audiuit ab
ydiota de sapientia in summa admiratione supsensum adiisse ipsum
ydiotam quem circa templum eternitatis latitantem inueniens sic allo-
cutus est. O3 vir desideratissime adiuua impotentiam meam: vt in
difficilibus que mentem transcendunt quadam facilitate depascar: alio-
quin parum proderit tot altas a te audisse theorias.
Ydiota: Nulla est facilior difficultas quam diuina speculari, vbi
delectatio coincidit cum difficultate, sed quod optas dicito.
Orator: Ut mihi dicas: ex quo deus est maior quam concipi possit:
quomodo de ipso facere debeam conceptum.
Ydiota: Sicut de conceptu.
Orator: Explana.
Ydiota: Audisti quomodo in omni conceptu concipitur inconcepti-
bilis, accedit igitur conceptus de conceptu ad inconceptibilem.
29 Orator: Quomodo tune faciam precisiorem conceptum.
Ydiota: Concipere precisionem, nam deus est ipsa absoluta precisio.
Orator: Quid tune per me agendum est quando de deo rectum con-
ceptum facere propono.
1 z 3
reare i. e. Rieti Non orator, sed auctor Orator hie incipit
incipit narrare. loqui.
226
is* 227
sed omnis dubitatio in deo est certitude. Unde sic et omnis de deo ad
questionem responsio non est propria et precisa responsio: cum pre-
cisio non sit nisi vna et infinita que est deus, omnis enim responsio par-
ticipat de absoluta responsione que est infinite precisa. Sed id quod
dixi tibi quomodo in questionibus theologicis presuppositum est re-
p. 163 sponsio | intelligendum est modo quo est questio, et sie capias hanc esse
sufficientiam: quoniam cum deo nee questio nee ad questionem respon-
sio precisionem attingere possit, tune modo quo ad precisionem accedit
questio eo modo presupponit responsio. Et hec est sufficientia nostra
quam ex deo habemus, scientes inattingibilem precisionem non posse
per nos attingi nisi modo aliquo absolute precisionis modum parti-
cipante: inter quos modos varios et multiplices vnicum precisionis
modum participantes iam dictus modus plus accedit ad facilitatem ab-
solutam, et est sufficientia nostra: quia alium qui sic simul facilior et
verier attingere nequimus.
32 Orator: Quis non stuperet hec audiens, nam cum deus sit ipsa in-
comprehensibilitas absoluta tu dicis tanto comprehensionem ad ipsum
plus accedere quanto modus illius plus participat facilitate.
Ydiota: Qui mecum intuetur absolutam facilitatem coincidere cum
absoluta incomprehensibilitate: non potest nisi ipsum mecum affirmare,
vnde constanter assero quod quanto modus vniuersalis ad omnes
questiones de deo formabiles fuerit facilior, tanto verier et conuenien-
tior prout deo conuenit positio.
Orator: Explana istud.
Ydiota: Hoc est prout de deo admittimus aliqua affirmatiue dici
posse, nam in theologia que omnia negat de deo aliter dicendum, quia
ibi verier responsio est ad omnem questionem negatio, sed eo mode non
ducimur ad cognitionem quod deus sit: sed quod non sit. Est deinde
consideratio de deo vti sibi nee positio nee ablatio conuenit, sed prout
est supra omnem positionem et ablationem, et tune responsio est ne-
gans affirmationem et negationem et copulationem: vt cum quereretur
qui deus sit secundum positionem respondendum ex presupposito scili-
cet eum esse: et hoc ipsam absolutam presuppositam entitatem, secun-
dum ablationem vero respondendum eum non esse: cum ilia via in-
effabili nihil conueniat omnium que dici possunt sed secundum quod
est supra omnem positionem et ablationem respondendum eum nee esse
absolutam scilicet entitatem nee non esse nee vtrunque simul: sed
supra, nunc puto intelligis id quod volo.
33 Orator: Intelligo nunc te dicere velle quod in theologia sermocinali
scilicet vbi de deo locutiones admittimus et vis vocabuli penitus non
228
229
230
231
232
233
Capitulum III
Quomodo intelligantur et concordentur philosophi et de nomine dei
et precisione, et quomodo vno preciso nomine cognito: omnia cognos-
cuntur, et de sufficientia scibilium, et quomodo differunt conceptus
dei et noster
Capitulum IV3
Quomodo mens nostra non est explicatio sed imago complicationis
eterne, sed que post mentem sunt non sunt imago, et quomodo est sine
notionibus habens tarnen iudicium concreatum, et cur est corpus sibi
necessarium
49 Capitulum V
Quomodo mens est viua substantia et in corpore creata, et de modo
quomodo, et an ratio sit in brutis, et quomodo mens viua descriptio
eterne sapientie
1 2 3
in cepi Capitulum primum Capitulum IIII
234
Capitulum VI
Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum rerum exemplar
dixerunt1 et de mirabili natura eins, et quomodo est a mente et essen-
tiarum incorruptibilitate, et quomodo mens est armonia numerus se
mouens compositio ex eodem et diuerso
Capitulum VII
Quomodo mens a se exerit rerum formas via assimilationis et possi-
bilitatem absolutam seu materiam attingit
Capitulum VIII
Quomodo idem sit menti concipere intelligere notiones et assimila-
tion es facere, et quomodo fiant2 sensationes secundum phisicos
Capitulum IX
Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum lineam et super-
ficiem, et quomodo est punctus vnus et complicatio ac perfectio linee,
et de natura complicationis, et quomodo facit adequatas mensuras
variarum rerum, et vnde stimuletur ad faciendum
50 Capitulum X
Quomodo comprehensio veritatis est in multitudine et magni-
tudine
Capitulum XI
Quomodo omnia in deo sunt in trinitate similiter et mente nostra, et
quomodo mens nostra est ex comprehendendi modis composita
Capitulum XII
Quomodo non sit vnus intellectus in omnibus hominibus, et quo-
modo numerus separatarum mentium per nos innumerabilis est deo
cognitus
Capitulum XIII
Quomodo id quod plato dicebat animam mundi et aristoteles na-
turam sit deus qui operatur omnia in omnibus, et quomodo mentem
creet in nobis
1 a
dixeruut fiaut
235
Capitulum XIV1
Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per planetas ad corpus
et reuerti: et de notionibus spirituum separatorum indelibilibus et
nostris delibilibus
Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis |
Ydiote de mente
51
Capitulum I2
Quomodo philosophus ad ydiotam vt proficeret de mentis natura
accessit, quomodo mens sit per se mens : ex of f icio anima, et dicta sit3
a mensurando
236
Capitulum XIV1
Quomodo mens de galaxia dicitur descendere per planetas ad corpus
et reuerti: et de notionibus spirituum separatorum indelibilibus et
nostris delibilibus
Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis |
Ydiote de mente
51
Capitulum I2
Quomodo philosophus ad ydiotam vt proficeret de mentis natura
accessit, quomodo mens sit per se mens : ex of f icio anima, et dicta sit3
a mensurando
236
238
239
240
varie impositis relucet. Impositio igitur vocabuli fit motu rationis, nam
motus rationis est circa res que sub sensu cadunt quarum discretionem
concordantiam et differentiam ratio facit vt nihil sit in ratione quod
prius non fuit in sensu, sic igitur vocabula imponit et mouetur ratio ad
dandum hoc nomen vni et aliud alteri rei, verum cum non reperiatur
forma in sua veritate in his circa que ratio versatur, hinc ratio in con-
es iectura et opinione occumbit, vnde genera et species vt sub vocabulo
cadunt sunt entia rationis que sibi ratio fecit ex concordantia et
differentia sensibilium, quare cum sint posterius natura rebus sensibili-
bus quarum sunt similitudines: tune sensibilibus destructis remanere
nequeunt, quicunque igitur putat nihil in intellectum cadere posse
quod non cadat in ratione: ille etiam putat nihil posse esse in intellectu
quod prius non fuit in sensu, et hie necessario dicere habet rem nihil
esse nisi vt sub vocabulo cadit, et huius studium est in omni inquisitione
quid nominis profundare, et hec inquisitio grata est homini quia motu
rationis discurrit, hie negaret formas in se et in sua veritate separatas
esse aliter quam vt sunt entia rationis et exemplaria ac ideas nihili
faceret. Qui vero in mentis intelligentia aliquid esse admittunt quod
non fuit in sensu nee in ratione puta exemplarem et incommunicabilem
veritatem formarum que in sensibilibus relucent, hi dicunt exemplaria
66 natura precedere sensibilia sicut veritas imaginem. Et ordinem dant
talem: vt primo ordine nature sit humanitas in se et ex se scilicet abs-
que preiacenti materia, deinde homo per humanitatem, et quod ibi
cadat sub vocabulo, deinde species in ratione, vnde destructis omnibus
hominibus humanitas vt est species que sub vocabulo cadit et est ens
rationis quod ratio venata est ex similitudine hominum subsistere
nequit, nam ab hominibus dependebat qui non sunt, sed propter hoc
non desinit esse humanitas per quam fuerunt homines quequidem
humanitas non cadit sub vocabulo speciei prout vocabula motu ratio-
nis sunt imposita, sed est veritas speciei illius sub vocabulo cadentis,
vnde imagine destructa manet in se veritas, et hi omnes negant rem non
aliud esse quam vt cadit sub vocabulo: eo enim modo vt sub vocabulo
cadit de rebus fit logica et rationalis consideratio, quare illam logice in-
quirunt: profundant et laudant, sed ibi non quiescunt, quia ratio seu
logica circa imagines formarum tantum versatur, sed res vltra vim
vocabuli theologice intueri conantur et ad exemplaria et ideas se con-
uertunt. Arbitror non posse plures inquisitionum modos dari si tu qui
es philosophus alias legisti scire potes, ego sic coniicio.
Philosophus: Mirabiliter omnes omnium tangis philosophorum
sectas: peripatheticorum et achademicorum.
99 Capitulum III
Quomodo intelligantur et concordentur philosophi, et de nomine dei
et precisione, ac quomodo vno precise nomine cognito omnia co-
gnoscuntur, et de sufficientia scibilium, et quomodo differunt con-
ceptus dei et noster
Philosophus: Mirabiliter trismegisti dictum dilucidasti qui aiebat
deum omnium rerum nominibus, ac omnes res dei nomine nominari.
Ydiota: Complica nominari et nominare in coincidentiam altissimo
intellectu et omnia patebunt. Nam deus est cuiuscunque rei precisio,
vnde si de vna re precisa scientia haberetur omnium rerum scientia
necessario haberetur, sic si precisum nomen vnius rei sciretur: tune et
omnium rerum nomina scirentur, quia precisio citra deum non est, hinc
1
infinitatatem
242
qui precisionem vnam attingeret deum attingeret qui est veritas omni-
um scibilium.
70 Orator: Declara queso de precisione nominis.
Ydiota: Tu nosti orator quomodo nos exerimus ex vi mentis mathe-
maticales figuras, vnde dum triangularitatem visibilem facere voluero
figuram facio: in qua tres angulos constituo: vt tune in figura sic habi-
tuata et proportionata triangularitas reluceat cum qua vnitum est voca-
bulum quod ponatur esse trigonus. Dico igitur si trigonus est precisum
vocabulum figure triangularis: tune scio precisa vocabula omnium
poligoniarum, scio enim tune quod figure quadrangularis vocabulum
esse debet tetragonus, et quinquangularis penthagonus et ita deinceps.
Et ex noticia nominis vnius agnosco figuram nominatam et omnes
nominabiles poligonias et differentias et concordantias earundem: et
quicquid circa hoc sciri potest, pariformiter aio quod si scirem pre-
cisum nomen vnius operis dei omnia nomina omnium dei operum et
quicquid sciri posset non ignorarem, et cum verbum dei sit precisio
omnis nominis nominabilis: solum in verbo omnia et quodlibet sciri
posse constat.
Orator: Palpabiliter more tuo explanasti.
71 Philosophus: Miram doctrinam tradidisti ydiota omnes philosophos
concordandi, nam dum aduerto non possum nisi tecum consentire: non
voluisse omnes philosophos aliud dicere: quam idipsum quod dixisti
per hoc quod nemo omnium negare potuit deum infinitum, in quo solo
dicto omnia que dixisti complicantur. Mirabilis est hec sufficientia
omnium scibilium: et quomodocunque tradi possibilium. Amplius ad
mentis tractatum descende, et dicito. Esto quod mens a mensura di-
catur: vt ratio mensurationis sit causa nominis: quid mentem esse velis.
72 Ydiota: Scis quomodo simplicitas diuina omnium rerum est com-
plicatiua, mens est huius complicantis simplicitatis ymago. Unde si hanc
diuinam simplicitatem infinitam mentem vocitaueris: erit ipsa nostre
p. 173 mentis exemplar, si men|tem diuinam vniuersalitatem veritatis rerum
dixeris: nostram dices vniuersalitatem assimilationis rerum vt sit
notionum vniuersitas conceptio diuine mentis est rerum productio,
conceptio nostre mentis est rerum notio, si mens diuina est absoluta
entitas tune eius conceptio est entium creatio, et nostre mentis
conceptio est entium assimilatio, que enim diuine menti vt infinite
conueniunt: veritati nostre conueniunt menti vt propinque eius ima-
gini, si omnia sunt in mente diuina vt in sua precisa et propria
veritate omnia sunt in mente nostra vt in imagine seu similitudine
proprie veritatis hoc est notionaliter, similitudine enim fit cogni-
16* 243
73 tio, omnia in deo sunt, sed ibi rerum exemplaria omnia in nostra
mente, sed ibi rerum similitudines: sicut deus est entitas absoluta que
est omnium entium complicatio, sic mens nostra est illius entitatis in-
finite imago: que est omnium imaginum complicatio quasi ignoti regis
prima imago est omnium aliarum secundum ipsam depingibilium ex-
emplar : nam dei notitia seu facies non nisi in natura mentali cuius veri-
tas est obiectum descendit et non vlterius nisi per mentem vt mens sit
imago dei, et omnium dei imaginum post ipsum exemplar, vnde quan-
tum omnes res post simplicem mentem de mente participant: tantum et
de dei imagine vt mens sit per se dei imago, et omnia post mentem non
nisi per mentem.
74 Capitulum IV1
Quomodo mens nostra non est explicatio sed imago complicationis
eterne, sed que post mentem sunt non imago, et quomodo est sine
notionibus habens tarnen iudicium concretum et cur est corpus sibi
necessarium
Philosophus: Uideris ex multa mentis tue plenitudine dicere velle
mentem infinitam esse vim formatiuam absolutam, sic mentem finitam
vim conformatiuam seu configuratiuam.
Ydiota: Uolo quidem hoc modo, nam quod dicendum est conueni-
enter exprimi nequit, hinc multiplicatio sermonum paruulis est, attende
aliam esse imaginem: aliam explicationem, nam equalitas est vnitatis
imago, ex vnitate enim semel oritur equalitas, vnde vnitatis imago est
equalitas, et non est equalitas vnitatis explicatio: sed pluralitas. Com-
plicationis igitur vnitatis equalitas est imago non explicatio. Sic volo
mentem esse imaginem diuine mentis simplicissimam inter omnes ima-
gines diuine complicationis, et ita mens est imago complicationis diuine
prima omnes imagines complicationis sua simplicitate et virtute com-
plicantis, sicut enim deus est complicationum complicatio, sic mens que
est dei imago est imago complicationis complicationum, post imagines
sunt pluralitates rerum diuinam complicationem explicantes, sicut
numerus est explicatiuus vnitatis: et motus quietis: et tempus eter-
nitatis: et compositio simplicitatis: et tempus presentie: et magnitudo
puncti: et motus quietis: et inequalitas equalitatis: et diuersitatis
75 idemptitas: et ita de singulis. Ex hoc elice admirandum mentis nostre
virtutem, nam in vi eius complicatur vis assimilatiua complicationis
puncti per quam in se reperit potentiam in qua se omni magnitudini
assimilat. Sic etiam ob vim assimilatiuam complicationis vnitatis habet
potentiam qua se potest omni multitudini assimilare, et ita per vim
1
244 Capitulum IIII
245
246
247
diuidit: et hoc est opus rationis, sed ignorat quid legat, et sit alius qui
legat et sciat et intelligat id quod legit. Hec est quedam similitudo
rationis confuse et rationis formate per mentem, mens enim de ratio-
nibus iudicium habet discretiuum que ratio bona: que sophistica, ita
mens est forma discretiua rationum: sicut ratio forma discretiua sen-
suum et imaginationum.
85 Philosophus: Unde habet mens iudicium illud quoniam de omnibus
iudicium facere videtur.
Ydiota: Habet ex eo quia est imago exemplaris omnium, deus enim
est omnium exemplar, vnde cum omnium exemplar in mente vt veritas
p. 176 in imagine re|luceat: in se habet ad quod respicit secundum quod iudi-
cium de exterioribus facit, acsi lex scripta foret viua: ilia quia viua in
se iudicanda legeret. Unde mens est viua descriptio eterne et infinite
sapientie, sed in nostris mentibus ab initio vita ilia similis est dormienti:
quousque admiratione que ex sensibilibus oritur excitetur vt moueatur,
tune motu vite sue intellectiue in se descriptum reperit quod querit.
Intelligas autem descriptionem hanc resplendentiam esse exemplaris
omnium modo quo in sua ymagine veritas resplendet, acsi acuties
simplicissima et indiuisibilis anguli lapidis dyamantis politissimi in
qua omnium rerum forme resplenderent viua foret: ilia se intuendo
omnium rerum similitudines reperiret: per quas de omnibus notiones
facere posset.
86 Philosophus: Mirabiliter loqueris et delectabilissima prefers, mul-
tum exemplum acutiei dyamantis placet, nam quanto angulus ille
fuerit acutior et simplicior: tanto clarius omnia in eo resplendent.
Ydiota: Qui vim specularem in se considerat videt quomodo est
ante omnem quantitatem, quod si illam viuam concipit vita intellec-
tual! in qua reluceat omnium exemplar: de mente admissibilem facit
coniecturam.
Philosophus: Uellem audire an hanc artem tuam in mentis crea-
tione paradigmatice posses applicare.
Ydiota: Possem etenim, et pulcro quodam cocleari ad manum re-
cepto aiebat. Volui facere coclear speculare: quesiui lignum valde vni-
tum et nobile super omnia, applicui instrumenta quorum motu elicui
conuenientem proportionem in qua forma coclearis perfecte resplende-
ret, post hec perpoliui coclearis superficiem adeo: quod induxi in re-
splendentiam forme coclearis formam specularem vt vides, nam cum sit
87 perpulcrum coclear: est tamen cum hoc coclear speculare. Habes enim
in eo omnia genera speculorum, scilicet concauum, conuexum, rectum
et columnare, in base manubrii rectum, in manubrio columnare, in
248
88 Capitulum VI
Quomodo symbolice loquendo sapientes numerum rerum exemplar
dixerunt, et de mirabili natura eius, et quomodo est a mente et essen-
tiarum incorruptibilitate, et quomodo mens est armonia, numerus se
mouens: compositio ex eodem et diuerso
Philosophus: Apte applicasti, et quando vnum dicis intellectum
aperis quomodo sit rerum productio, ac quomodo proportio est locus
orbis seu regio forme, et locus proportionis materia, et videris multum
pyctagoricus qui ex numero omnia esse asseruit.
Ydiota: Nescio an pyctagoricus an alius sim: hoc scio quod nullius
auctoritas me ducit: etiam si me mouere temptet. Arbitror autem viros
pyctagoricos: qui vt ais per numerum de omnibus philosophantur
graues et acutos, non quod credam eos voluisse de numero loqui prout
est mathematicus et ex nostra mente procedit, n am ilium non esse
alicuius rei principium de se constat, sed symbolice ac rationabiliter
locuti sunt de numero: qui ex diuina mente procedit cuius mathemati-
cus est ymago, sicut enim mens nostra se habet ad infinitam eternam
"p. 177 mentem, ita numerus nostre mentis ad numerum ilium | et damus illi
numero nomen nostrum sicut menti illi nomen mentis nostre et delecta-
biliter multum versamur in numero quasi in nostro proprio opere.
89 Philosophus: Explana queso motiua que quem mouere possunt ad
dicendum rerum principia numeros.
Ydiota: Non potest esse nisi vnum infinitum principium et hoc
solum est infinite simplex, primum autem principiatum non potest esse
infinite simplex vt de se patet, neque potest esse compositum ex aliis
ipsum componentibus, tune enim non foret primum principiatum, sed
componentia ipsum natura precederent. Oportet igitur admittere quod
249
primum principiatum sic sit compositum quod tarnen non sit ex aliis sed
ex seipso compositum, et non capit mens nostra aliquod tale esse posse
90 nisi sit numerus: vel vt numerus nostre mentis, nam numerus est com-
positus et ex seipso compositus, ex numero enim pari et impari est
omnis numerus compositus, sic numerus est ex numero compositus, si
dixeris ternarium ex tribus vnitatibus compositum loqueris quasi si
quis diceret parietes et tectum separate facere domum si enim parietes
sunt separate et similiter et tectum: non componitur ex ipsis domus, sic
nee tres vnitates separate constituunt ternarium, quare si vnitates
consideras prout constituunt ternarium eas vnitas consideras: et quod
tune aliud est tres vnitates vnite quam ternarius: ita ex seipso est
91 compositus, sic de omnibus numeris, immo dum in numero non nisi
vnitatem conspicio video numeri incompositam compositionem et sim-
plicitatis et compositionis siue vnitatis et multitudinis coincidentiam,
immo si adhuc acutius intueor video numeri compositam vnitatem: vt
in vnitatibus armonicis dyapason: dyapente: ac dyatesseron, armonica
enim habitudo vnitas est que sine numero intelligi nequit ad hec ex
habitudine semitonii et medietatis duple que est costi quadrati ad
dyametrum numerum simpliciorem intueor quam nostre mentis ratio
attingere queat, nam habitudo sine numero non intelligitur, et tarnen
numerum ilium oporteret esse pariter parem et imparem: de quo longus
sermo et delectabilis valde haberi posset si ad alia non festinaremus.
Habemus igitur quomodo primum principiatum est cuius typum gerit
92 numerus, neque ad quidditatem eius aliter ac propius accedere possu-
mus, cum precisio quidditatis cuiuscunque rei sit per nos inattingibilis
aliter quam in enigmate vel figura, primum enim principiatum vocamus
simbolice numerum, quia numerus est subiectum proportionis, non
enim pot est esse proportio sine numero: et proportio est locus forme,
sine enim proportione apta et congrua forme forma resplendere nequit
vti dixi proportione apta cocleari rupta non posse formam manere: quia
non habet locum, est enim proportio quasi aptitudo superficiei specu-
laris ad resplendentiam imaginis1, qua non stante desinit representatio.
Ecce quomodo vnitas exemplaris infinita non potest resplendere nisi in
proportione apta que proportio est in numero, agit enim mens eterna
quasi vt musicus qui suum conceptum vnlt sensibilem facere, recipit
enim pluralitatem vocum et illas redigit in proportionem congruentem
armonie: vt in ilia proportione armonia dulciter et perfecte resplendeat:
quando ibi est vt in loco suo et variatur armonie resplendentia ex
1
imiaginis
250
251
97 Capitulum VII1
Quomodo mens a se exerit rerum formas via assimilationis: et
possibilitatem absolutam seu materiam attingit |
p. 179 Philosophus: Die oro putas ne mentem nostram esse armoniam aut
numerum se mouentem: aut compositionem ex eodem et diuerso vel ex
diuidua et indiuidua essentia vel endelechina, nam talibus dicendi mo-
dis platonici et peripatetic! vtuntur.
Ydiota: Credo omnes qui de mente locuti sunt talia vel alia dixisse
potuisse: moti ex his qui in vi mentis experiebantur, de omni enim ar-
monia indicium in mente reperiebant mentemque ex se notiones fabri-
care: et sic se mouere quasi viuus numerus discretiuus per se ad facien-
dum discretiones procederet, et iterum in hoc collectiue ac distributiue
1
Capitulum septimum
252
tra mentem in materia esse nequit. Impossibile est enim duas dari
lineas in materia equales, minus est possibile talem circulum posse
figurari. Unde circulus in mente est exemplar et mensura veritatis
circuli in pauimento. Sic dicimus veritatem rerum in mente esse in
necessitate complectionis: scilicet modo quo exigit veritas rei, vt
104 de circulo dictum est. Et quia mens vt in se et a materia abstracta
has facit assimilationes: tune se assimilat formis abstractis, et secun-
dum hanc vim exerit scientias certas mathematicales, et comperit
virtutem suam esse se rebus prout in necessitate complectionis sunt
assimilandi et notiones faciendi, et incitatur ad has assimilationes
abstractiuas per fantasmata seu ymagines formarum quas per assimi-
lationes factas in organis deprehendit. Sicut excitatur quis ex pul-
chritudine ymaginis vt inquirit pulchritudinem exemplaris. Et in hac
assimilatione se habet mens: ac si flexibilitas absoluta: a cera, luto,
metallo, et omnibus flexibilibus: foret viua vita mentali: vt ipsa per
seipsam se omnibus figuris: vt scilicet in se et non in materia ipsa
subsistunt: assimilare possit. Talis et enim in vi sue flexibilitatis viue |
p. 181 hoc est in se notiones omnium: quoniam omnibus se conformare posset:
105 esse conspiceret, et quia adhuc hoc modo mens non satiatur quia non
intuetur precisam omnium veritatem, sed intuetur veritatem in ne-
cessitate quadam determinata cuilibet prout vna est sic alia sic et
quelibet ex suis partibus composita: et videt quod hie modus essendi
non est ipsa veritas: sed participatio veritatis: vt vnum sic sit vere et
aliud aliter sit vere, que quidem alteritas nequaquam conuenire potest
veritati in se in sua infinita et absoluta precisione considerata, vnde
mens respiciendo ad suam simplicitatem vt scilicet est non solum ab-
stracta a materia, sed vt est materie incommunicabilis seu modo forme
inunibilis, tune hac simplicitate vtitur vt instrumento vt non solum
abstracte extra materiam sed in simplicitate materie incommunicabili
se omnibus assimilet, et hoc modo in simplicitate sua omnia intuetur,
sicut si in puncto omnem magnitudinem et in centro circulum: et ibi
omnia intuetur absque omni compositione partium, et non vt vnum est
106 hoc et aliud illud, sed vt omnia vnum et vnum omnia, et hec est intuitio
veritatis absolute: quasi si quis in proxime dicto modo videret quo-
modo in omnibus entibus est entitas varie participata, et post hoc modo
de quo nunc agitur supra participationem et veritatem omnem ipsam
entitatem absolutam simpliciter intueretur talis profecto supra deter-
minatam complexionis necessitatem videret omnia que vidit in varie-
tate absque ilia in absoluta necessitate simplicissime sine numero et
magnitudine et omni alteritate, vtitur autem hoc altissimo modo mens
255
seipsa vt ipsa est dei imago et deus qui est omnia in ea relucet, scilicet
quando vt viua imago dei ad exemplar suum se omni conatu assimi-
lando conuertit, et hoc modo intuetur omnia vnum: et se illius vnius
assimilationem per quam notiones facit de vno quod omnia: et sie
facit theologicas speculationes vbi tanquam in fine omnium notionum
quam suauiter vt in delectabilissima veritate vite sue quiescit, de quo
modo nunquam satis dici posset. Hec autem nunc sic dixerim curiose
et rustice1, tu vero decora limatione pulcrius ea poteris adaptare vt
reddantur legentibus gratiora.
107 Orator: Non nisi hoc audire quam auide expectaui quod sic lucu-
lentissime explanasti et veritatem querentibus quam ornata vide-
buntur.
Philosophus: Expone queso quomodo mens possibilitatem indeter-
minatam quam materiam vocamus attingit.
Ydiota: Per adulterinam quandam rationem contrario quodam
modo quo de necessitate complectionis ad necessitatem transilit ab-
solutam, nam dum videt quomodo omnia corpora per corporeitatem
habent formatum esse: sublata corporeitate in quadam indeterminata
possibilitate omnia que prius vidit videt: et que prius vidit in corporei-
tate distincta et determinata actu existentia nunc videt confusa in-
determinata possibiliter, et hie est modus vniuersalitatis quo modo in
possibilitate omnia videntur non tarnen est modus essendi, quia posse
esse non est.
108 Capitulum VIII
Quomodo an idem sit menti concipere anteiligere notiones et assi-
milationes facere, et quomodo fiant sensationes secundum phisicos
Philosophus: Satis de hoc ne propositurn egrediamur expone si
concipere mentis est intelligere.
Ydiota: Dixi mentem concipiendi virtutem, vnde excitata se
mouet concipiendo quousque intelligat quare intellectus est mentis
motus perfectus.
Philosophus: Quando dicitur concipere.
Ydiota: Quando rerum facit similitudines siue maius dicere notiones
seu genera differentias species proprium et accidens. Unde deus vim
ρ. 182 concipiendi creauit in anima | mens autem ea iam dicta facit, vnum
tarnen et idem est vis mentis et conceptio et similitude et notio et genus
et species. Et quamuis non dicamus idem intelligere et concipere: tamen
quicquid intelligitur et concipitur et econuerso, sed actuale intelligitur
et non concipitur.
1
256 rustitice
258
cedat: nee aliquid ei obstare possit nisi grossum sit terreum vel aque-
114 urn. Cum ergo Spiritus ille instrumentum sit sensuum oculi nares etc.
quasi fenestre sunt et vie per quas spiritus ille ad sentiendum exitum
habet, patet quod nihil sentitur nisi per obstaculum, vnde vt aliqua re
obstante spiritus ille qui sentiendi instrumentum est tradetur et anima
quasi tarda rem illam que obstat confuse per sensus ipsos comprehen-
dat. Sensus enim quantum in se est nihil terminat. Quod enim cum
aliquid videmus terminum in ipso ponimus, illud quidem imaginationis
est que adiuncta est sensui non sensus. Est autem in prima parte capitis
in cellula fantastica spiritus quidam multo tenuior et agilior spiritui per
artereas diffuso quo cum anima vtitur pro instrumento subtilior fit
vt etiam re absoluta formam comprehendat in materia: que vis anime
imaginatio dicitur: quoniam per earn anima rei absentate imaginem sibi
conformat, et per hoc a sensu differt: qui solum re presente formam
comprehendit in materia. Imaginatio vero re absentata, confuse tarnen
vt statum non discernat: sed multos status simul confuse comprehen-
115 dit. Est vero in media parte capitis in ilia scilicet cellula que rationalis
dicitur spiritus tenuissimus magisque tenuis quam in fantastica, et cum
anima illo spiritu pro instrumento vtitur adhuc fit subtilior vt etiam
statum a statu discernat: vel statum vel formatum, nee tarnen rerum
comprehendit veritatem, quoniam formas comprehendit materie ad-
mixtas, materia vero confundit formatum vt veritas circa earn com-
prehendi non possit. Hec autem vis anime ratio appellatur, cum his
tribus modis anima corporeo vtitur instrumento, per seipsam anima
comprehendit quando seipsam recipit ita vt seipsa vtatur pro instru-
mento : vt a te audiuimus.
116 Capitulum IX
Quomodo mens omnia mensurat faciendo punctum lineam et superfi-
ciem et quomodo est punctus vnus, et complicatio ac perfectio linee et
de natura complicationis, et quomodo facit adequatas mensuras varia-
rum rerum, et vnde stimuletur1 ad faciendum
p. 184 Orator: | Phisici qui hec post experientiam nobis manifesta fece-
runt: laudandi sunt certe: quia pulcra et placida.
Ydiota: Et hie sapientie amator laudes et gratias meretur maximas.
Philosophus: Uideo noctem accedere, velis igitur ydiota ad multa
que restant properare et exponere quomodo mens omnia mensurat: vt
a principio asseruisti.
1
simuletur
π* 259
260
261
hoc est ad aliud vnum, sic de quiete in quietem transire est mouere, vt
non sit aliud mouere nisi ordinata quies siue quietes seriatim ordin re,
multum proficit qui in complicationes et earum explicationes attente
aduertit, maxime quomodo omnes complicationes sunt imagines com-
plicationis simplicitatis infinite: et non explicationes eius: sed imagines,
et sunt necessitate complexionis, et mens prima imago complicationis
simplicitatis infinite vim harum complicationum sua vi complectens,
est locus seu regio necessitatis complexionis, quia que vere sunt ab-
stracta sunt a variabilitate materie et non sunt materialiter sed men-
taliter, de quo superflue dictum estimo.
123 Orator: Nequaquam superflue etiamsi repetite nam vtile est sepe
dici quod nunquam potest satis dici.
Philosophus: Admiror cum mens vt ais ydiota a mensura dicatur,
cur ad rerum mensuram tarn auide feratur.
Ydiota: Ut suiipsius mensuram attingat, nam mens est viua men-
sura que mensurando alia sui capacitatem attingit, omnia enim agit vt
se cognoscat, sed sui mensuram in omnibus querens non inuenit nisi
vbi sunt omnia vnum ibi est veritas precisionis eius quia ibi exemplar
suum adequatum.
124 Philosophus: Quomodo mens tarn variarum rerum1 se mensuram
facere potest adequatam.
Ydiota: Modo quo absoluta facies omnium facierum se faceret
mensuram, quando enim attendis mentem esse absolutam quandam
mensuram que non potest esse maior nee minor cum sit incontracta ad
quantum: et cum hoc attendis illam mensuram esse viuam vt per se-
ipsam mensuret quasi sit circinus viuus per se mensuraret, tune attingis
quomodo se faciat notionem mensuram seu exemplar vt se in omnibus
attingat.
125 Philosophus: Intelligo simile in circino nullius determinate quanti-
tatis: in eo quod circinus, et tarnen extenditur et contrahitur vt assi-
miletur determinatis, sed an se assimilet modis essendi dicito.
Ydiota: Immo omnibus, conformat enim se possibilitati vt omnia
possibiliter mensuret, sic necessitati absolute vt omnia vnite et simpli-
citer vt deus mensuret, sic necessitati complexio nisi vt omnia in pro-
p. 186 prio esse mensuret atque | possibilitati determinate: vt omnia quemad-
modum existunt mensuret. Mensurat etiam symbolice comparationis
modo, vt quando vtitur numero et figuris geometricis, et ad simili-
tudinem talium se transfert, vnde subtiliter intuenti mens est viua et
incontracta infinite equalitatis similitudo.
1
return
262
126 Capitulum X
Quomodo comprehensio veritatis est in multitudine et magnitudine
Philosophus: Non te tediat sermonem in noctem protrahere mi
amicissime: vt adhuc tua presentia frui valeam, necessitor enim eras
abire, et exponas dictum Boetii vtique doctissimi viri: quid velit dicere
quando ait comprehensionem veritatis omnium rerum esse in multi-
tudine et magnitudine.
Ydiota: Opinor quod multitudinem ad discretionem retulit, magni-
tudinem ad integritatem, nam rei veritatem recte comprehendit: qui
earn ab omnibus aliis rebus discernit, et ipsius etiam rei integritatem
attingit, vltra quam vel infra integrum esse rei non progreditur, disci-
plina namque in geometria trianguli integritatem determinat, ita quod
nee vltra sit nee infra. In astronomia determinat motuum integritatem,
et quid per singula. Per disciplinam magnitudinis habetur terminus
integritatis rerum et mensura, sicut per numeri disciplinam rerum
discretio. Numerus quidem ad confusionem communium discernendam
valet, similiter ad colligendum rerum communionem, magnitudo vero
ad comprehendendum integritatis esse rerum terminum et mensuram.
127 Philosophus: Si magnitudo integritatem ab omnibus discernit, ni-
hil ergo scitur: nisi omnia sciantur.
Ydiota: Uerum dicis, nam non scitur pars nisi toto scito, totum
enim mensurat partem, quando enim coclear per partes ex ligno ex-
cindo: partem adaptando ad totum respicio: vt coclear bene pro-
portionatum eliciam, sic totum coclear quod mente concepi est exem-
plar ad quod respicio: dum partem fingo. Et tune possum perfectum
coclear efficere: quando quelibet pars proportionem suam in ordine ad
totum reseruat, similiter pars ad partem comparata suam integritatem
debet obseruare. Unde necesse erit vt ad scientiam vnius precedat
scientia totiuset partium eius, qua re deus qui est exemplar vniuersitatis
si ignoratur nihil de vniuersitate scitur, et si vniuersitas ignoratur:
nihil de eius partibus sciri posse manifestum, ita scientiam cuiuslibet
precedit scientia dei et omnium.
Philosophus: Adde queso cur dicat sine quadruuio nulli recte
philosophandum.
Ydiota: Ob ea iam dicta, nam quia in arismetrica et musica contine-
tur virtus numerorum vnde rerum habetur discretio. In geometria vero et
astronomia magnitudinis continetur disciplina, vnde tota comprehensio
integritatis rerum emanat, ideo nulli sine quandruuio philosophandum.
128 Philosophus: Miror si voluit omne id quod est esse magnitudinem
vel multitudinem.
263
Ydiota: Nequaquam puto, sed quod omne quod est cadit sub ma-
gnitudine vel multitudine: quoniam demonstratio omnium rerum fit
vel secundum vim vnius vel alterius, magnitude terminat, multitu-
de discernit. Unde diffinitio que totum esse terminat et includit vim
habet magnitudinis: et ad earn pertinet, et diffinitionum demonstratio
fit necessario secundum vim magnitudinis. Diuisio vero et diuisionum
demonstratio secundum vim multitudinis. Fiunt etiam sylogismorum
demonstrationes secundum vim magnitudinis et multitudinis. Quod
enim ex duabus tercia concluditur: multidinis est, quod autem ex vni-
uersalibus et particularibus magnitudinis est. Posset etiam ociosior
nobis applicare quomodo ex vi multitudinis quantitates et qualitates
p. 187 et cetera predicamenta descendunt, que rerum noticiam, | faciunt, nam
quemadmodum hoc fiat difficult er cognoscitur.
129
Capitulum XI
Quomodo omnia in deo sunt in trinitate: similiter et in mente nostra,
et quomodo mens nostra est ex comprehendendi modis composita
264
Habes omnia ab eterno in deo deus esse, considera igitur rerum vni-
uersitatem in tempore et cum impossibile non fiat: nonne vides earn ab
eterno fieri potuisse.
Philosophus: Mens assentit.
Ydiota: Igitur omnia in posse fieri mentaliter vides.
Philosophus: Recte ais.
Ydiota: Et si fieri potuerunt erat necessario posse facere antequam
essent.
Philosophus: Ita erat.
Ydiota: Sic ante rerum vniuersitatem temporalem vides omnia in
posse facere.
Philosophus: Uideo.
131 Ydiota: Nonne vt in esse prodiret rerum vniuersitas quam vides
oculo mentis in absolute posse fieri et in absoluto posse facere necesse
erat nexus ipsius vtriusque scilicet posse fieri et posse facere, alias quod
potuit fieri per potentem facere nunquam fuisset factum.
Philosophus: Optime ais.
Ydiota: Uides igitur ante omnem rerum temporalem existentiam
omnia in nexu procedente de posse fieri absoluto et posse facere ab-
soluto, sed ilia tria absoluta sunt ante omne tempus simplex eternitas,
hinc omnia conspicis in simplici eternitate triniter.
Philosophus: Sufficientissime.
Ydiota: Attende igitur quomodo absolutum posse fieri et absolu-
tum posse facere et absolutus nexus non sunt nisi vnum infinite ab-
solutum et vna deitas: et ordine prius est posse fieri quam posse facere,
nam omne facere presupponit fieri posse: et posse facere id quod habet,
scilicet posse facere habet de posse fieri et de vtroque nexus, vnde cum
or do dicat posse fieri precedere sibi attribuitur vnitas cui inest prece-
dere et posse facere attribuitur equalitas vnitatem presupponens a qui-
bus nexus, et hec nunc si placet de hoc sufficiant.
132 Philosophus: Solum vnum adiice, si deus intelligit vt trinus et vnus.
Ydiota: Mens eterna omnia in vnitate vnitatis equalitate et vtri-
usque nexu intelligit, quomodo deus inteUigeret etiam in eternitate sine
omni successione absque entitate, et entitatis equalitate atque nexu
vtriusque que sunt trinitas in vnitate, non quod deus aliquid preter-
mittat modo materie, et cum successione intelligat sicut nos, sed in-
telligere eius cum sit eius essentia est necessario in trinitate.
Philosophus: Si sic est suo modo in nostra mente subiungito.
Ydiota: Omnia principiata in se similitudinem principii habere
atque ideo in omnibus trinitatem in vnitate substantie in similitudine
265
1 2
descerdit fignificatur
266
267
est: eadem quoque compositum est ex vtroque, ita tarnen quod vt ilia
materia ilia forma et illud compositum ex vtroque eadem sit qualitas
natura.
138 Philosophus: Si in materia esse est esse possibiliter et cum possibile
esse non sit quomodo ergo omnia que vt actu sunt in materia sunt.
Ydiota: Non te turbet istud quod sine repugnantia intelligendum
concipias, nam non recipio esse actu vt repugnet ei quod est esse in
materia, sed sic intelligendum est quod omnia vt actu sunt id est hie
et in his rebus sunt: in materia quidem sunt, verbi gratia. In cera hec
possibilitas est essendi candelam: in cupro peluim.
Philosophus: Adde verbum vnum queso, vnde dicitur trinitas in-
diuidua vna.
Ydiota: In deo ab vnitate vniente que est vera substantia in aliis
ab vnitate nature que est quasi quedam imago vnitatis vnientis que
proprie est substantia.
139 Philosophus: Cum dicitur vnitas est vna: equalitas est vna: vnde
hoc.
Ydiota: Ab vnitate substantie.
Philosophus: Quando autem nostri dicunt theologi vnitatem pro
patre et equalitatem pro filio: et nexum pro spiritusancto capientes:
quomodo pater est vnus: filius est vnus, vnde hoc.
Ydiota: A singularitate persone, sunt enim tres singulares persone
in vna diuina substantia vt alio tempore quantum concedebatur
diligent er tractauimus.
140 Philosophus: Ad finem vt que supra dixisti intelligam dicito an
velis mentem nostram ex illis comprehend! modis compositam esse,
tune cum mens nostra substantia sit erunt modi illi partes eius substan-
tiates, hoc si sic senses dicito.
Ydiota: Uoluit plato mentem ex indiuidua et diuidua substantia
componi vt supra dixisti, hoc ex comprehendendi modo sumens, nam
dum modo forme intelligit tune indiuidue comprehendit, res enim for-
maliter inteUecta indiuidue comprehenditur, vnde etiam humanitates
dicere veraciter non possumus, sed bene homines dicimus, quia res
modo materie aut modi compositi intellecta diuidue intelligitur. Est
autem mens nostra vis comprehendendi et totum virtuale ex omnibus
comprehendendi virtutibus compositum, quilibet igitur modus cum
pars eius sit substantialis de tota mente verificatur, quemadmodum
autem modi comprehendendi sint substantiales partes virtutis que
mens dicitur, difficulter dici posse arbitror. Nam cum mens sic vel sic
intelligat tune virtutes eius intelligendi que sunt partes eius accidentia
268
p. 190 esse nequeunt, quomodo | autem sint partes substantiates atque mens
ipsa difficilimum est dictu atque cognitu.
141 Philosophus: Adiuua me parum in hoc difficili optime ydiota.
Ydiota: Mens virtualiter constat ex virtute intelligendi, ratioci-
nandi, ymaginandi et sentiendi, ita quod ipsa tota dicatur vis intelli-
gendi, vis ratiocinandi, vis ymaginandi, et vis sentiendi, vnde ex his
tanquam suis constat elementis, et mens omnia in omnibus attingit suo
modo. Et quia vt omnia sunt actu sunt in sensu quasi in globo et indis-
crete : et ilia in ratione discrete, hinc est expressissima similitudo inter
modum essendi omnium vt sunt actu: et vt sunt in mente, nam vis senti-
endi in nobis est vis mentis: et hinc mens, sicut quelibet pars linee linea.
Magnitude enim in se extra materiam considerata congruum exemplum
est eius quod petisti. Quelibet enim pars eius de toto verificatur, hinc
eiusdem entitatis est cuius totum.
Philosophus: Cum mens sit vna: vnde habet has comprehendendi
virtutes.
Ydiota: Ab vnitate habet. Nam quod communiter modo materie
aut compositi intelligit1: habet quia vnitas vniens, quod singulariter
similiter ab vnitate que est singularitas, quod formaliter ab vnitate que
est immutabilis, vnde quod diuidue intelligit ab vnitate habet, diuisio
enim ab vnitate descendit.
269
270
bilis quo ad deum qui solum est infinite absolutus et simpliciter non ab-
stracte ab omni mutatione quin ab eo mutari et interimi possint, ipsi
soli deo secundum naturam immortalitatem inhabitante: ille videt
omnem creaturam numerum diuine mentis aufugere non posse.
272
156 Capitulum XV
Quomodo mens nostra sit immortalis et incorruptibilis
is* 275
mentis numerandi virtutem euacuare, vnde cum motus celi per mentem
numeretur: et tempus sit mensura motus: tempus mentis virtutem non
euacuabit: sed manebit vt omnium mensurabilium terminus mensura
et determinatio. Ostendunt instrumenta motuum celestium que a mente
humana procedunt motum non plus mensurare mentem quam mens
motum, vnde mens motu suo intellectiuo omnem successiuum motum
videtur complicare, mens ex se exerit motum ratiocinatiuum: sic est
forma mouendi. Unde si quid dissoluitur per motum hoc fit, quomodo
ergo forma mouendi per motum dissolueretur, mens cum sit vita in-
tellectualis seipsam mouens: hoc est vitam quod est eius intelligere
exerens quomodo non semper viuit, motus seipsum mouens quomodo
deficit. Habet enim vitam sibi compaginatam per quam est semper
viuens, sicut spera semper rotunda per sibi compaginatum circulum, si
ilia est mentis compositio que numeri ex seipso compositi quomodo in
τ
·?Α non mentem resolubilis. I Sic si mens est coincidentia vnitatis et alteri-
*5° .
tatis vt numerus quomodo diuisibilis cum diuisibilitas in ea sit cum
indiuisibili vnitate coincidens. Si mens complicat idem et diuersum cum
intelligat diuisiue et vnitiue quomodo destruetur. Si numerus est modus
intelligendi mentis et in eius numerare coincidat explicatio cum com-
plicatione quomodo deficiet, virtus enim que explicando complicat
minor fieri nequit, mentem autem hoc agere patet, nam qui numerat
explicat vim vnitatis et complicat numerum in vnitatem. Denarius enim
est vnitas ex decem complicata, sic qui numerat explicat et complicat.
Mens est imago eternitatis, tempus vero explicatio, explicatio autem
semper minor imagine complicationis eternitatis. Qui autem attendit
ad iudicium mentis sibi concreatum per quod de omnibus rationibus
iudicat: ac quod rationes ex mente sunt videt nullam rationem ad
mentis mensuram attingere. Manet igitur mens nostra omni ratione
immensurabilis infinibilis et interminabilis: quam sola mens increata
mensurat terminat atque finit sicut veritas suam, et ex se in se et per se
creatam viuam imaginem, quomodo periret imago que est relucentia
incorruptibilis veritatis nisi veritate communicatam relucentiam ab-
159 olente, sicut igitur impossibile est quod infinita veritas communicatam
relucentiam subtrahat cum sit absoluta bonitas, ita est impossibile
quod eius imago que non est nisi communicata relucentia eius nunquam
deficiat, sicut postquam per sous relucentiam cepit esse dies: nunquam
sole lucente dies deficiet. Connata religio que hunc innumerabilem
populum in hoc anno romam et te philosophum in vehementem admira-
tionem adduxit que semper in mundo in modorum diuersitate apparuit
nobis esse naturaliter inditam nostre mentis immortalitatem ostendit,
276
277
277
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
162 Orator: Dicito vtilitatem et modum: videbo si aut ego aut alius
efficere queat.
Ydiota: Ego per ponderum differentiam arbitror ad rerum secreta
verius pertingi: et multa sciri posse verisimiliori coniectura.
Orator: Optime ais. Sic enim propheta quidam ait pondus et state-
ram indicium domini illius esse qui omnia creauit in numero, pondere
et mensura: et fontes aquarum librauit et molem terre appendit vt
sapiens scribit.
Ydiota: Si igitur mensura aque vnius fontis non est eiusdem
ponderis cuius est similis mensura alterius iudicium diuersitatis
nature vnius et alterius melius statera quam alio attingitur instru-
mento.
Orator: Bene dicis. Admonet vitrenius de architectura scribens
locum habitationis eligendum habentem leuiores et magis aereas
aquas: et graues atque terreas habentem declinandum.
163 Ydiota: Sicut igitur eiusdem fontis aque videntur eiusdem pon-
deris et nature: sic diuersorum diuersi ponderis.
Orator: Uideretur ais: quasi aliud sit in veritate.
Ydiota: Fateor ex tempore pondus variari: licet aliquando in-
perceptibiliter. Nam indubie aliud est pondus aque vno tempore, aliud
alio. Sic et aliud pondus aque circa fontem, aliud in distantia a fonte,
sed he differentie vix perceptibiles pro nullis habentur.
Orator: Arbitraris sic in omnibus esse vti dixisti in aqua.
Ydiota: Arbitror certe: nam nequaquam est eiusdem ponderis
idemptitas magnitudinis quorumcunque diuersorum, vnde cum aliud
sit pondus sanguinis et vrine hominis sani et infirmi, iuuenis et senis,
almani et afri, nonne maxime conferret medico habere has omnes
differentias annotatas.
Orator: Maxime certe, immo per pondera consignata se admirabi-
lem constitueret.
Ydiota: Arbitror enim medicum verius iudicium ex pondere vrine
pariter et colore simul facere posse: quam ex fallaci colore.
Orator: Certissime.
164 Ydiota: Sic etiam cum herbarum radices, stipes, folia, fructus,
semina et succus suum habeant pondus: si omnium herbarum pondera
consignata forent cum varietate locorum: naturam omnium melius
medicus attingeret in pondere et sapore quam fallaci gustu.
Orator: Optime dicis.
Ydiota: Sciret deinde ex collatione ponderum herbarum ad pondus
sanguinis vel vrine dosim applicationis ex concordantia et differentia
278
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 196—197
279
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
280
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 197—198
281
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 198—200
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
1 2
vsque ad ad descrescere
284
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 200— 201
contuci
285
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
1 2
Idiota hie loquitur. ceperit
286
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 201—202
1
Potest ne
287
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I pp. 202—204
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Idiotae de staticis experimentis
290
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:51
Ed. Argent. I p. 204—II p. 210
p. 2JO Prohemium
In hoc volumine continentur certi tractatus et libri altissime con-
templationis et doctrine: a preclare memorie prestantissimo doc-
tissimoque viro Nicolao de Cusa Sacrosancte Romane ecclesie, tituli
sancti Petri ad vincula presbytero Cardinal!: inter alios plures editi, de
cuius quidem viri summis laudibus et virtute, sicut Uenerandus quon-
dam Johannes andreas episcopus Aleriensis, apostolice bibliothece
secretarius homo eloquentissimus ac doctus: illius familiaritate et
commercio aliquando vsus in quodam loco testatur, quisquis velit scri-
bere facillime quod laudet obuium promptumque inueniet, vbi tarnen
desinat aut cui quid preferat: de summis eius meritis vel ornamentis
nunquam si sapiat poterit exacte iudicare. Fuit enim vt ille refert
tanta bonitate dum viueret: vt vir eo melior nunquam sit natus,
vitiorum omnium hostis acerrimus atque publicus inimicus, fastus et
ambitionis totus aduersarius: integritate animi immutabilis, honesto-
rum laborum in decliui etiam senectute patientissimus, benefaciendi
et gratificandi gratieque referende promptitudine admirabilis vt natus
omnibus maxime: sibiipsi minime videretur. Sane tanta doctrinarum
omnium vbertate fuit: vt quicquid ex tempore dicendum incidisset:
tali id semper ille copia dissereret: vt ei solum facultati censeretur
studuisse, vir ipse supra opinionem eloquens et latinus, historias omnis
non priscas modo sed medie tempestatis: turn veteres: turn recentiores
memoria retinebat. In disciplinis mathematicis suo tempore doctior eo
fuit nemo. lus ciuile et pontificium recte pureque didicerat, et vt
immortali atque eterna memoria erat: tanquam tune primum ex illo-
rum studiorum officina prodiisset, memoriter sanctiones et patrum
decreta omnia: et doctorum insuper sententias recitabat. Philosophie
aristotelice acerrimus disputator fuit Theologie vero Christiane summus
interpres et magister: et celestis archani antistes sapientissimus. Huius
autem celeberrimi viri plurima extant summi ingenii sui opera: quorum
aliqua in hoc volumen aggregata hie per ordinem suis titulis designan-
tur.
De visione dei
De pace fidei
Reparatio kalendarii
De mathematicis complementis
Cribratio alchoran, libri tres
19* 291
De venatione sapientie
De ludo globi, libri duo
Compendium
Trialogus de possest
Contra bohemos
De mathematica perfectione
De berillo
De dato patris luminum
De querendo deum
Dyalogus de apice theorie |
De visione dei
Prefatio
Si vos humaniter ad diuina vehere contendo: similitudine quadam
hoc fieri oportet. Sed inter humana opera non repperi imaginem omnia
292
De venatione sapientie
De ludo globi, libri duo
Compendium
Trialogus de possest
Contra bohemos
De mathematica perfectione
De berillo
De dato patris luminum
De querendo deum
Dyalogus de apice theorie |
De visione dei
Prefatio
Si vos humaniter ad diuina vehere contendo: similitudine quadam
hoc fieri oportet. Sed inter humana opera non repperi imaginem omnia
292
293
5 Capitulum I1
Quod perfectio apparentie verificatur de deo perfectissimo
Primo loco presupponendum esse censeo nihil posse apparere circa
visum eicone dei: quin verius sit in vero visu dei. Deus etenim qui
est summitas ipsa omnis perfectionis et maior quam cogitari possit:
theos ob hoc dicitur, quia omnia intuetur, quare si visus pictus apparere
potest in ymagine simul omnia et singula inspiciens: cum hoc sit
perfectionis visus: non poterit veritati minus conuenire veraciter quam
eicone seu apparentie apparenter. Si enim visus vnus est acutior alio
in nobis, et vnus vix propinqua, alius vero distantiora discernit, et
alius tarde, alius citius attingit obiectum: nihil hesitationis est ab-
solutum visum a quo omnis visus videntium excellere omnem acutiem,
omnem celeritatem, et virtutem omnem omnium videntium actu: et
6 qui videntes fieri possunt. Si enim inspexero ad abstractum visum
quem mente absolui ab omnibus oculis et organis, atque considerauero
quomodo ille visus abstractus in contracto esse suo prout videntes per
ipsum visum vident est ad tempus et plagas mundi, ad obiecta singu-
laria et ceteras conditiones tales contractus, ac quod abstractus visus
ab his est conditionibus similiter abstractus et absolutus, bene capio
de essentia visus non esse vt plus vnum quam aliud respiciat obiectum,
licet comitetur visum in contracto esse, quod dum respicit vnum non
possit respicere aliud, aut absolute omnia. Deus autem vt est verus
incontractus visus non est minor quam de abstracto visu per intellec-
tum concipi potest: sed improportionabiliter perfectior. Quare appa-
rentia visus eicone minus potest accedere ad summitatem excellentie
visus absoluti quam conceptus. Id igitur quod in ymagine illa
apparet: excellenter in visu esse absoluto non est hesitandum.
7 Capitulum II
Uisus absolutus complectitur omnes modos
Aduertas post hec visum variari in videntibus ex varietate contrac-
tionis eius. Nam sequitur visus noster organi et animi passiones. Unde
1
Capitulum primum
294
iam videt aliquis amorose et lete, post dolorose et iracunde, iam pue-
riliter, post viriliter, deinde seriöse et seniliter. Uisus autem absolutus
ab omni contractione simul et semel omnes et singulos videndi modos
complectitur quasi adequatissima visuum omnium mensura et exemplar
verissimum, sine enim absoluto visu non potest esse visus contractus,
complectitur autem in se omnes videndi modos, et ita omnes quod
singulos, et manet ab omni varietate penitus absolutus. Sunt enim in
absoluto visu omnes contractionum modi videndi incontracte, omnis
enim contractio est in absoluto, quia absoluta visio est contractio
contractionum, contractio enim est incontrahibilis, coincidit igitur
simplicissima contractio cum absoluto, sine autem contractione nihil
contrahitur, sic absoluta visio in omni visu est, quia per ipsam est
omnis contracta visio, et sine ea penitus esse nequit.
8 Capitulum III
Que de deo dicuntur realiter non differunt
Consequenter attendas omnia que de deo dicuntur realiter ob
summam dei simplicitatem non posse differre, licet nos secundum alias
et alias rationes: alia et alia vocabula deo attribuamus. Deus autem
. 213 cum sit ratio absoluta: omnium formalium rationum in se omnes
rationes complicat. Unde quamuis deo visum auditum gustum odo-
ratum tactum sensum rationem et intellectum, et talia attribuamus
secundum alias et alias cuiuslibet vocabuli significationum rationes,
tarnen in ipso videre non est aliud ab audire et gustare et odorare et
tangere et sentire et intelligere, et ita tota theologia in circulo posita
dicitur quia vnum attributorum affirmatur de alio, et habere dei est
esse eius, et mouere est stare, et currere est quiescere, et ita de reliquis
attributis. Sic licet nos alia ratione attribuamus ei mouere: et alia stare,
tarnen quia ipsa est absoluta ratio in qua omnis alteritas est vnitas, et
omnis diuersitas idemptitas, tune rationum diuersitas que non est
idemptitas ipsa prout nos diuersitatem concipimus in deo esse nequit.
9 C a p i t u l u m IV1
Quod visio dei prouidentia gratia et vita dicitur eterna
Accede nunc tu frater contemplator ad dei eiconam et primum te
loces ad orientem, deinde ad meridiem, ac vltimo ad occasum, et quia
1
Capitulum IIII
295
296
13 Capitulum V
Quod visio dei prouidentia gratia et vita dicitur eterna1
Quam magna multitudo dulcedinis tue quam abscondisti timenti-
bus te, nam est thesaurus inexplicabilis gaudiosissime leticie, gustare
enim ipsam dulcedinem tuam est apprehendere experimental! con-
tractu suauitatem omnium delectabilium in suo principio, est rationem
omnium desiderabilium attingere in tua sapientia, videre igitur ratio-
nem absolutam que est omnium ratio non est aliud quam mente te deum
gustare quoniam es ipsa suauitas esse, vite et intellectus. Quid aliud
domine est videre tuum quando me pietatis2 oculo respicis quam a me
1
Textus inscriptionis huius capituli re vera: Quod videre sit gustare, quaerere,
2
misereri et operari pietatis
297
298
17 Capitulum VI
De visione faciali
Quanto ego domine deus meus diutius intueor vultum tuum, tanto
mini apparet quod acutius in me iniicias aciem oculorum tuorum, agit
autem intuitus tuus vt considerem quomodo hec imago faciei tue ea
propter est sic sensibiliter depicta, quia depingi non potuit facies sine
colore: nee color sine quantitate existit, sed video non oculis carneis qui
hanc eiconam tuam inspiciunt, sed mentalibus et intellectualibus
oculis veritatem faciei tue inuisibilem, que in vmbra hie contracta
significatur que quidem facies tua vera est ab omni contractione
absoluta, neque enim ipsa est quanta, neque qualis, neque temporalis,
neque localis, ipsa enim est absoluta forma, que est facies facierum.
18 Quando igitur attendo quomodo facies ilia est veritas et mensura
adequatissima omnium facierum ducor in stuporem. Non est enim
facies ilia que est veritas omnium facierum, quanta, quare nee maior nee
minor, nee tarnen est equalis cuiquam quia non est quanta sed absoluta
et superexaltata, est igitur veritas que est equalitas ab omni quantitate
absoluta. Sic igitur deprehendo vultum tuum domine antecedere
omnem faciem formabilem, et esse exemplar ac1 veritatem omnium
facierum, et omnes facies esse imagines faciei tue incontrahibilis et
imparticipabilis, omnis igitur facies que in tuam potest intueri faciem
nihil2 videt aliud, aut diuersum a se quia videt veritatem suam, veritas
autem exemplaris non potest esse alia aut diuersa, sed ilia accidunt
19 imagini ex eo quia non est ipsum exemplar. Sicut igitur dum hanc
faciem pictam orientaliter inspicio: similiter apparet quod sic ipsa me
respiciat, et dum occidentaliter aut meridionaliter: ipsa pariformiter,
sic qualitercunque faciem meam muto videtur facies ad me conuersa.
Ita est facies tua ad omnes facies te intuentes conuersa. Uisus tuus
domine est facies tua, qui igitur amorosa facie te intuetur non reperiet
nisi faciem tuam se amorose intuentem, et quanto studebit te amorosius
inspicere, tanto reperiet similiter faciem tuam amorosiorem: qui te
indignanter inspicit, reperiet similiter faciem tuam talem, qui te lete
1 a
at uihil
299
300
22 Capitulum VII
Quis fructus facialis visionis: et quomodo habebitur
Tanta est dulcedo ilia qua nunc domine pascis animam meam vt se
qualitercunque iuuet cum his que experitur in hoc mundo: et per eas
quas tu inspiras similitudines gratissimas. Nam cum sis vis ilia do-
mine seu principium ex quo omnia, et facies tua sit vis ilia et prin-
cipium ex quo omnes facies id sunt quod sunt tune me conuerto
ad hanc arborem nucum magnam et excelsam, cuius quero videre prin-
cipium, et video ipsam oculo sensibili magnam, extensam, coloratam,
oneratam ramis, foliis et nucibus. Uideo inde oculis mentis arborem
illam fuisse in semine: non modo quo earn hie inspicio sed virtualiter,
attente aduerto illius seminis admirabilem virtutem, in qua arbor
tota ista, et omnes nuces, et omnis vis seminis nucum, et omnes arbores
in virtute seminum nucum fuerunt, et video quomodo vis ilia non est
vllo vnquam tempore motu celi ad plenum explicabilis, sed vis ilia
seminis quamquam inexplicabilis est: tarnen contracta, quia non nisi
in hac specie nucum virtutem habet, quare licet in semine videam
arborem: non tarnen nisi in contracta virtute. Considero deinde do-
mine omnium arborum diuersarum specierum seminariam virtutem
contractam ad cuiuslibet speciem: et in ipsis seminibus video arbores in
23 virtute. Si igitur omnium virtutum seminum talium virtutem volo vi-
dere absolutam que sit virtus que et principium dans virtutem omnibus
seminibus: necesse est me transilire omnem seminalem virtutem, que
sciri et concipi potest: et subintrare ignorantiam illam in qua penitus
nihil maneat virtutis aut vigoris seminalis, et tune in caligine reperio
stupidissimam virtutem: nulla virtute que cogitaripotest accessibilem,
que est principium dans1 esse omni virtuti seminali et non seminali,
que quidem virtus absoluta et superexaltata cum det cuilibet virtuti
1
das
301
302
27
Capitulum VIII
Quomodo visio dei est amare causare legere et in se omnia tenere
Non quiescit cor meum domine, quia amor tuus ipsum inflammauit
desiderio tali: quod non nisi in te solo quiescere potest. Incepi orare
dominicam orationem: et tu inspirasti mihi vt attenderem quomodo tu
es pater noster. Amare tuum est videre tuum, paternitas tua est visio
que nos omnes amplectitur paterne, dicimus enim pater noster. Es
p. 218 enim vniuersalis pater et singularis, quisque enim | dicit quia tu es
pater noster, paternus amor omnes et singulos filios comprehendit.
Ita enim diligit omnes pater quod singulos, quia ita omnium pater
quod singulorum. Ita vnumquemque filiorum diligit quod quisque filio-
28 rum se omnibus preferri concipit. Si igitur tu es pater, et noster pater:
nos igitur tui filii, preuenit autem paterna dilectio filialem. Quamdiu
nos tui filii te vt filii intuemur: tu non cessas nos paterne respicere.
Eris igitur prouisor noster paternus: curam de nobis habens paternam.
Uisio tua prouidentia est. Quod si nos filii tui abdicamus te patrem:
desinimus esse filii, nee sumus tune liberi filii in nostra potestate: sed
imus in regionem longinquam: separantes nos a te, et tune subimus
seruitutem grauem sub principe qui tibi deo aduersatur, sed tu pater
qui ob concessam nobis libertatem quia filii tui sumus qui es ipsa
libertas quamquam sinas nos abire et libertatem et substantiam opti-
mam consumere secundum sensuum corrupta desideria: tamen non
penitus nos deseris: sed continue sollicitando ades, et in nobis loqueris
et nos reuocas vt ad te redeamus paratus semper respicere nos priori
paterno oculo si reuersi ad te conuersi fuerimus. Ο pie deus respice in
me: qui compunctus de misero seruitio lubrice feditatis porcorum vbi
303
omuia
304
est visus tuus qui est theos deus: omnibus ipsum perscrutantibus,
quam pulcer et amabilis est omnibus te diligentibus: quam terribilis
est omnibus qui derelinquerunt te domine deus meus, visu enim viui-
ficas domine omnem spiritum: et letificas omnem beatum: et fugas
omnem mestitiam, respice igitur in me misericorditer et salua facta
est anima mea.
32 C a p i t u l u m IX
Quomodo est vniuersalis pariter et particularis: et que via ad
visionem dei
Adiutor domine postquam tu simul omnes et singulos respicis vti
hec etiam picta figurat imago quam intueor, quomodo coincidat in
virtute tua visiua vniuersale cum singular!1. Sed attendo quod prop-
terea non capit imaginatio mea quomodo hoc fiat, quia quero in
virtute visiua mea visionem tuam: que cum non sit ad organum sensi-
bile contracta sicut mea, ideo decipior in iudicio. Uisus tuus domine est
essentia tua. Si igitur ad humanitatem que est simplex et vna in
omnibus hominibus respexero, reperio ipsam in omnibus et singulis
hominibus, et quamuis in se non sit neque orientalis nee occidentalis,
nee meridionalis nee septentrionalis, tarnen in hominibus orientalibus
est in Oriente: et in occidentalibus est in occidente. Et sie quamuis
de essentia humanitatis non sit motus nee quies, mouetur tarnen cum
mouentibus hominibus: et quiescit cum quiescentibus: et stat cum
stantibus simul et semel pro eodem nunc, quia non deserit homines
humanitas: siue moueantur siue non moueantur: siue dormiant siue
33 quiescant. Unde hec natura humanitatis que est contracta: et non
reperitur extra homines, si ilia sic se habet: quod non plus vni homini
adest quam alteri: et ita perfecte vni quasi nulli alteri, multo altius
humanitas incontracta: que est exemplar et idea istius contracte
nature: et que est vt forma et veritas istius forme humanitatis
contracte. Nam humanitatem contractam in indiuiduis nunquam
deserere potest, est enim forma dans esse ipsi nature formali, non igitur
sine ipsa esse potest specifica forma: cum per se non habeat esse est
enim ab ilia que per se est ante quam non est alia, forma igitur ilia
que dat esse speciei, est absoluta forma, et tu es ilia deus qui es forma-
34 tor cell et terre et omnium, quando igitur respicio ad humanitatem
contractam, et per illam ad absolutam scilicet videndo in contracto
absolutum: vt in effectu causam: et in imagine veritatem et exemplar
1
sngulari
306
38 Capitulum X
Sto coram imagine faciei tue deus meus quam oculis sensibilibus
respicio et nitor oculis interioribus intueri veritatem: que in pictura
Signatur, et occurrit mihi domine quod visus tuus loquatur, nam non
est aliud loqui tuum quam videre tuum, cum non differant realiter
in te, qui es ipsa simplicitas absoluta, tune clare experior quod tu
simul omnia vides et singula, quia ego simul et semel dum predico
ecclesie loquor congregate, et singulis in ecclesia existentibus vnum
verbum loquor: et in illo vnico singulis loquor, id quod mihi est ecclesia:
hoc tibi domine est totus hie mundus et singule creature que sunt aut
esse possunt. Sic igitur singulis loqueris, et ea quibus loqueris vides.
39 Domine qui es summa consolatio in te sperantium inspiras vt te laudem
ex me, nam dedisti mihi faciem vnam sicut voluisti, et ilia per omnes
quibus predico singulariter et simul videtur, videtur itaque facies mea
vnica per singulos: et sermo simplex meus integre a singulis auditur,
ego autem non possum simul omnes loquentes discrete audire, sed
vnum post vnum, neque omnes simul discrete videre, sed vnum post
vnum, sed si in me esset tanta vis quod audiri cum audire coinciderent:
sic et videri et videre: sic et loqui et audire vti in te domine qui es
summa virtus, tune omnes et singulos simul audirem et viderem, et
sicut singulis simul loquerer, ita etiam in eodem tune quando loquerer
40 omnium et singulorum responsa viderem et audirem. Unde in ostio
coincidentie oppositorum quod angelus custodit in ingressu paradisi
constitutus te domine videre incipio, nam ibi es: vbi loqui: videre:
audire: gustare: tangere: ratiocinari scire: et intelligere sunt idem, et
vbi videre coincidit cum videri: et audire cum audiri: et gustare cum
20* 307
gustari: et tangere cum tangi: et loqui cum audire: et creare cum loqui.
Si ego viderem sicut visibilis sum: non essem creatura, et si tu deus non
ρ. 22l videres sicut visibilis | es: non esses deus omnipotens, ab omnibus
creaturis es visibilis et omnes vides, in eo enim quod omnes vides
videris ab omnibus, aliter enim esse non possunt creature, quia visione
tua sunt, quod si te non viderent videntem: a te non caperent esse, esse
creature est videre tuum pariter et videri, loqueris verbo tuo omnibus
que sunt, et vocas ad esse que non sunt, vocas igitur vt te audiant, et
quando te audiunt tunc sunt, quando igitur loqueris omnibus loqueris,
et omnia te audiunt quibus loqueris, loqueris terre et vocas earn ad
humanam naturam: et audit te terra, et hoc audire eius est fieri ho-
minem, loqueris nihilo quasi sit aliquid et vocas nihil ad aliquid: et
41 audit te nihil: quia fit aliquid quod fuit nihil. O vis infinita, concipere
tuum est loqui, concipis celum et est vti concipis, concipis terram: et
est vt concipis, dum concipis vides et loqueris et operaris et quicquid dici
potest, sed admirabilis es deus meus, semel loqueris, semel concipis,
quomodo ergo non sunt omnia simul sed successiue multa, quomodo tot
sunt diuersa ex vnico conceptu, tu me in limine ostii constitutum illu-
stras, quia conceptus tuus est ipsa eternitas simplicissima, nihil est
autem possibile fieri post eternitatem simplicissimam, ambit igitur
infinita duratio que est ipsa eternitas omnem successionem. Omne
igitur quod nobis in successione apparet nequaquam est post tuum
conceptum qui est eternitas. Unicus enim conceptus tuus qui est et
verbum tuum: omnia et singula complicat, verbum tuum eternum non
potest esse multiplex nee diuersum nee variabile nee mutabile: quia
simplex eternitas. Sic video domine post tuum conceptum nihil esse,
sed sunt omnia quia concipis, concipis autem in eternitate, suc-
cessio autem in eternitate est sine successione ipsa eternitas ipsum
verbum tuum domine deus, rem aliquam que nobis temporaliter
apparet non prius concepisti quam est. In eternitate enim in qua con-
cipis omnis successio temporalis in eodem nunc eternitatis coincidit.
42 Nihil igitur preteritum vel futurum: vbi futurum et preteritum coin-
cidunt cum presenti, sed quod res in hoc mundo secundum prius et
posterius existunt: est quia tu prius res tales vt essent non concepisti,
si prius concepisses: prius fuissent, sed in cuius conceptu potest cadere
prius et posterius, vt prius vnum concipiat et postea aliud: non est
omnipotens. Ita quia tu es deus omnipotens es intra murum in para-
diso, murus autem est coincidentia illa vbi posterius coincidit cum
priore, vbi finis coincidit cum principio, vbi alpha et o sunt idem.
Semper igitur res sunt: quia tu dicis vt sint, et non sunt prius: quia non
308
dicis prius, et quando ego lego Adam ante tot annos fuisse: et hodie
talem natum: videtur impossibile quod Adam tune fuit: quia tune vo-
luisti, et similiter hodie natus: quia nunc voluisti, et quod tarnen non
prius voluisti Adam esse quam hodie natum, sed illud quod videtur im-
possibile est ipsa necessitas, nam nunc et tune sunt post verbum tuum,
et ideo accedenti ad te occurrunt in muro qui circumdat locum vbi
habitas in coincidentia1. Coincidit enim nunc et tune in circulo muri
paradisi. Tu vero deus meus vltra nunc et tune existis et loqueris qui
es eternitas absoluta.
43 C a p i t u l u m XI 2
Quomodo videtur in deo successio sine successione
Experior bonitatem tuam deus meus que me miserum peccatorem
non solum non spernit: sed quodam desiderio dulciter pascit. Inspirasti
similitudinem mihi gratam circa vnitatem verbi mentalis seu conceptus
tui, et varietatem eiusdem in successiue apparentibus, nam simplex
conceptus horologii perfectissimi me ducit vt sapidius rapiar ad
p. 222 visionem conceptus et verbi tui. | Conceptus enim simplex horologii
complicat omnem successionem temporalem, et esto quod horologium
sit conceptus: tune licet prius audiamus sonum sexte höre quam sep-
time: non tarnen auditur septima nisi quando iubet conceptus, neque
sexta est prius in conceptu quam septima aut octaua, sed in vnico con-
ceptu horologii nulla hora est prior aut posterior alia: quamuis horo-
logium nunquam horam sonet: nisi quando conceptus iubet, et verum
est dicere quando audimus sextam sonare quod tune sex sonat, quia
44 conceptus magistri sic vult. Et quia horologium in conceptu dei est
conceptus: tune aliquantulum videtur quomodo successio in horologio
est sine successione in verbo seu conceptu, et quod in simplicissimo illo
conceptu complicantur omnes motus et soni: et quicquid in successione
experimur, et quod omne illud quod successiue euenit: non exit quouis-
modo conceptum: sed est explicatio conceptus: ita quod conceptus dat
esse cuilibet, et quod propterea nihil prius fuit quam eueniat, quia
prius non fuit conceptum vt esset. Sie igitur conceptus horologii
quasi ipsa eternitas tune motus in horologio est successio, complicat
igitur eternitas successionem et explicat. Nam conceptus horologii
45 qui est eternitas complicat pariter et explicat omnia. Benedictus
igitur sis dorm'ne deus meus qui me lacte similitudinum pascis et
1 2
incoincidentia Capitulum II
309
47 Capitulum XII
Quod vbi inuisibilis videtur: increatus creatur
Apparuisti mihi domine aliquando vt inuisibilis ab omni creatura,
quia es deus absconditus infinitus. Infinitas autem est incomprehensi-
bilis omni modo comprehendendi. Apparuisti deinde mihi vt ab omni-
bus visibilis, quia intantum res est inquantum tu earn vides, et ipsa non
esset actu nisi te videret, visio enim prestat esse: quia est essentia
tua. Sie deus meus es inuisibilis pariter et visibilis. Inuisibilis es vti tu
es, visibilis1 es vti creatura est, que intantum est: inquantum te videt.
Tu igitur deus meus inuisibilis ab omnibus videris et in omni visu
videris: per omnem videntem in omni visibili: et omni actu visionis
videris: qui es inuisibilis et absolutus ab omni tali et superexaltatus in
48 infinitum. Oportet igitur me domine murum illum inuisibilis visionis
transilire vbi tu reperieris. Est autem murus omnia et nihil simul, tu
enim qui occurris quasi sis omnia et nihil omnium simul habitas intra
p. 223 murum illum excelsum | quem nullum ingenium sua virtute scandere
potest. Occurris mihi aliquando vt cogitem te videre in te omnia: quasi
1
vifibilis
310
speculum viuum in quo omnia relucent, et quia videre tuum est scire:
tune occurrit mini: te non videre in te omnia vti speculum viuum, quia
sic scientia1 tua oriretur a rebus. Deinde occurris mihi vt videas in te
omnia quasi virtus se intuendo, vti virtus seminis arboris si se in-
tueretur: in se videret arborem in virtute, quia virtus seminis est arbor
virtualiter, et post hoc occurrit mihi quod non videas te: et in te omnia
vti virtus. Nam videre arborem in potentia virtutis refert a visione qua
arbor videtur in actu, et tune reperio quomodo virtus tua infinita est
vltra specularem et seminalem: et coincidentiam radiationis et re-
flexionis cause et causati pariter, et quod ilia absoluta virtus est visio
absoluta que est ipsa perfectio: et est super omnes videndi modos,
omnes enim modi qui perfectionem visionis explanant sine modo sunt
49 visio tua: que est essentia tua deus meus. Sed sine dominepiissime: vt
adhuc vilis factura loquatur ad te. Si videre tuum est creare tuum, et
non vides aliud a te, sed tuipse es obiectum tuiipsius, es enim videns:
et visibile atque videre, quomodo tune creas res alias a te, videris enim
creare teipsum sicut vides teipsum, sed consolaris me vita spiritus mei:
quoniam et si occurrat murus absurditatis: qui est coincidentie ipsius
creare cum creari: quasi impossibile sit quod creare coincidat cum
creari. Uidetur enim quod hoc admittere sit affirmare rem esse ante-
quam sit, quando enim creat est, et non est quia creatur, tarnen non
obstat, creare enim tuum est esse tuum, nee est aliud creare pariter
et creari: quam esse tuum omnibus communicare: vt sis omnia in
omnibus et ab omnibus tarnen maneas absolutus, vocare enim ad
esse que non sunt est communicare esse nihilo, sic vocare est creare,
communicare est creari, et vltra hanc coincidentiam creare cum
creari es tu deus absolutus et infinitus: neque creans neque creabilis,
5° licet omnia id sint quod sunt, quia tu es. Ο altitude diuitiarum:
quam incomprehensibilis es, quamdiu concipio creatorem creantem:
adhuc sum citra murum paradisi, sic quamdiu concipio creatorem
creabilem: nondum intraui sed sum in muro, sed absolutam cum te
video infinitatem: cui nee nomen creatoris creantis: nee creatoris
creabilis competit, tune reuelate te inspicere incipio: et intrare ortum
deliciarum, quia nequaquam es aliquid tale quod did aut concipi potest,
sed in infinitum super omnia talia absolute superexaltatus, non es
igitur creator: sed plusquam creator in infinitum, licet sine te nihil fiat
aut fieri possit, tibi laus et gloria per secula infinita.
1
scieutia
311
51 Capitulum XIII
Quod deus videtur absoluta infinitas
Domine deus adiutor te querentium: video te in ortu paradisi: et
nescio quid video, quia nihil visibilium video, et hoc scio solum quia
scio me nescire quid video et nunquam scire posse, et nescio te nomi-
nare, quia nescio quid sis, et si quis mihi dixerit quod nomineris
hoc vel illo nomine, eo ipso quod nominat scio quod non est nomen
tuum. Terminus enim omnis modi significandi nominum est murus
vltra quern te video, et si quis expresserit conceptum aliquem quo
concipi possis: scio illum conceptum non esse conceptum tuum, omnis
enim conceptus terminatur in muro paradisi. Etsi quis expresserit
aliquam similitudinem et dixerit secundum illam te concipiendum: scio
similiter illam similitudinem non esse tuam. Sic si intellectum tui
quis enarrauerit volens modum dare vt intelligaris: hie longe adhuc a
P· 224 te abest. Separaris enim per altissimum murum ab om|nibus his, separat
enim murus omnia que dici aut cogitari possunt a te, quia tu es ab his
omnibus absolutus que cadere possunt in conceptum cuiuscunque.
52 Unde dum altissime eleuor infinitatem te video, ob hoc inaccessibilis,
incomprehensibilis, innominabilis, immultiplicabilis, et inuisibilis, et ideo
oportet ad te accedentem super omnem terminum et finem et finitum
ascendere, sed quomodo ad te perueniet qui es finis ad quern tendit si
vltra finem ascendere debet, qui vltra finem ascendit: nonne hie sub-
intrat in indeterminatum et confusum: et ita quo ad intellectum igno-
rantiam et obscuritatem que sunt confusionis intellectualis, oportet igi-
tur intellectum ignorantem fieri et in vmbra constitui: si te videre velit,
sed quid est deus meus intellectus et ignorantia: nonne docta ignorantia.
Non igitur accedi potes deus qui es infinitas: nisi per illum cuius intellec-
tus est ignorantia: qui scilicet seit se ignorantem tui. Quomodo potest in-
tellectus te capere: qui es infinitas, seit se intellectus ignorantem: et te
capi non posse quia infinitas. Intelligere enim infinitatem est com-
prehendere incomprehensibile, seit intellectus se ignorantem te, quia
seit te sciri non posse: nisi sciatur non scibile et videatur non visibile,
53 et accedatur non accessibile. Tu deus meus es ipsa infinitas absoluta:
quam video esse finem infinitum, sed capere nequeo quomodo finis sit
finis sine fine. Tu deus es tuiipsius finis, quia es quicquid habes, si habes
finem es finis. Es igitur finis infinitus, quia tuiipsius finis, quia finis
tuus est essentia tua, essentia finis non terminatur seu finitur in alio
a fine sed in se. Finis igitur qui est suiipsius finis est infinitus, et omnis
finis qui non est suiipsius finis est finis finitus. Tu domine quia es finis
312
omnia finiens: ideo es finis cuius non est finis, et sie finis sine fine seu
infinitus: quod aufugit omnem rationem, implicat enim contradictio-
nem, quando igitur assero esse infinitum: admitto tenebram lucem,
ignorantiam scientiam, impossibile necessarium, et quia admittimus
finem finiti esse: necessario infinitum admittimus seu finem vltimum,
seu finem sine fine, sed non possumus non admittere entia finita. Ita
non possumus non admittere infinitum, admittimus igitur coinciden-
tiam contradictoriorum super quam est infinitum. Coincidentia autem
54 ilia est contradictio sine contradictione: sicut finis sine fine. Et tu mihi
dicis domine quod sicut alteritas in vnitate est sine alteritate, quia
vnitas: sic contradictio in infinitate est sine contradictione: quia
infinitas. Infinitas est ipsa simplicitas, contradictio sine alteratione
non est, alteritas autem in simplicitate sine alteratione est, quia ipsa
simplicitas, omnia enim que dicuntur de absoluta simplicitate coinci-
dunt cum ipsa, quia ibi habere est esse, oppositio oppositorum est oppo-
sitio sine oppositione: sicut finis finitorum est finis sine fine. Es igitur
tu deus oppositio oppositorum, quia es infinitus, et quia es infinitus
es ipsa infinitas, in infinitate est oppositio oppositorum sine opposi-
tione, domine deus meus fortitudo fragilium, video te ipsam infini-
tatem esse, ideo nihil est tibi alterum vel diuersum vel aduersum.
Infinitas enim non compatitur secum alteritatem, quia cum sit in-
finitas nihil est extra earn, omnia enim includit et omnia ambit infinitas
absoluta. Ideo quando foret infinitas et aliud extra ipsam: non foret
infinitas neque aliud. Infinitas enim non potest esse nee maior nee
55 minor. Nihil igitur est extra earn, nisi enim omne esse includeret in se
infinitas non esset infinitas, quod si non foret infinitas: neque tune
foret finis, neque tune aliud nee diuersum, que sine alteritate finium
et terminorum non possunt1 esse, sublato igitur infinito nihil manet, |
p.225 est igitur infinitas et complicat omnia: et nihil potest esse extra earn,
hinc nihil ei alterum vel diuersum. Infinitas igitur sic omnia est quod
nullum omnium. Infinitati nullum nomen conuenire potest, omne enim
nomen potest habere contrarium. Infinitati autem innominabili nihil
potest esse contrarium, neque infinitas est totum cui pars opponitur,
neque esse potest pars: neque est magna infinitas neque parua: neque
quoddam omnium, que siue in celo: siue in terra nominari possunt,
56 supra omnia ilia est infinitas. Infinitas nulli est maior: nee minor: nee
equalis, sed dum infinitatem considero non esse maiorem vel minorem
cuicunque dabili, dico ipsam esse mensuram omnium, cum nee sit
maior nee minor, et sie concipio earn equalitatem essendi, talis autem
1
possuut
313
equalitas est infinitas, et ita non est equalitas: modo quo equalitati
opponitur inequale, sed ibi inequalitas est equalitas. Inequalitas enim
in infinitate est sine inequalitate: quia infinitas, sie et equalitas est
infinitas in infinitate. Infinita equalitas est finis sine fine. Unde licet
non sit nee maior nee minor, non tarnen propterea est equalitas modo
quo capitur equalitas contracta sed est infinita equalitas que non capit
magis nee minus, et ita non est magis equalis vni quam alteri, sed ita
equalis vni quod omnibus, ita omnibus quod nulli omnium. Infinitum
enim non est contrahibile sed manet absolutum si esset contrahibile ab
infinitate: non esset infinitum, non est igitur contrahibile ad equalitatem
finiti: licet non sit alicui inequale. Inequalitas enimquomodo conue-
niret infinito cui non conuenit nee magis nee minus. Infinitum ergo
nee est dato quocunque: aut maius aut minus aut inequale, nee propter
hoc est equale finito: quia est supra omne finitum, hoc est per se ipsum
57 tunc infinitum est absolutum penitus et incontrahibile. O quam ex-
celsus es domine supra omnia: et cum hoc humilis: quia in omnibus.
Si infinitas esset contrahibilis ad aliquod nominabile vt est linea: aut
superficies: aut species ad se attraheret id ad quod contraheretur, et
implicat infinitum esse contrahibile, quia non contraheretur sed
attraheret, si enim dixero infinitum contrahi ad lineam, vt cum dico
infinitam lineam, tunc linea attrahitur in infinitum desinit enim linea
esse linea quando non habet quantitatem et finem. Infinita linea non
est linea: sed linea in infinitate est infinitas, et sicut nihil addi potest
infinito: ita infinitum non potest ad aliquid contrahi vt sit aliud
quam infinitum. Infinita bonitas non est bonitas: sed infinitas, in-
finita quantitas non est quantitas: sed infinitas, et ita de omnibus,
tu es deus magnus cuius magnitudinis non est finis: et ideo video te
immensurabilem omnium mensuram: sicut infinitum omnium finem.
Es igitur domine quia infinitus sine principio et fine, es principium sine
principio1: et finis sine fine, es principium sine fine, et finis sine principio,
et ita principium quod finis, et ita finis quod principium: et neque prin-
cipium neque finis, sed supra principium et finem ipsa absoluta in-
finitas semper benedicta.
58 C a p i t u l u m XIV 2
Quomodo deus omnia complicat sine alteritate
Uideo domine ex infinitate misericordie tue te infinitatem omnia
ambientem non est igitur extra te quicquam, omnia autem in te non sunt
1 2
prinpio Capitulum XIIII
314
loqueueris
315
61 Capitulum XV
Quomodo actualis infinitas est vnitas in qua figura est veritas
Sustine adhuc seruulum vtique insipientem: nisi quantum con-
cesseris vt loquatur ad te deum suum. Uideo in hac picta facie figuram
infinitatis, nam visus est interminatus ad obiectum vel locum: et ita
infinitus. Non enim plus est conuersus ad vnum quam alium qui intue-
tur earn, et quamuis visus eius sit in se finitus: videtur tarnen per
quemlibet respicientem terminari, quia ita quemlibet respicit deter-
minate qui intuetur earn: quasi solum eum et nihil aliud. Uideris igitur
mihi domine quasi posse esse absolutum et infinitum: formabile et
terminabile per omnem formam, dicimus enim potentiam materie
formabilem esse infinitam quia nunquam penitus finietur, sed re-
spondes in me lux infinita absolutam potentiam esse ipsam infinita-
tem que vltra murum est coincidentie, vbi posse fieri coincidit cum
posse facere, vbi potentia | coincidit cum actu materia prima: etsi
sit in potentia ad infinitas formas, non tarnen actu illas habere pot-
est, sed per vnam terminatur potentia, qua sublata terminatur per
62 aliam. Si igitur posse esse materie coincideret cum actu: ipsa esset
sic potentia quod actus, et sicut fuit in potentia ad infinitas formas,
ita actu esset infinities formata. Infinitas autem actu est sine alte-
ritate, et non potest esse infinitas quin sit vnitas, non possunt igitur esse
infinite forme actu, sed actualis infinitas est vnitas. Tu igitur deus
qui es ipsa infinitas es ipse vnus deus in quo video omne posse esse:
esse actu, nam absolutum posse ab omni potentia contracta ad materiam
primam seu quamcunque passiuam potentiam est absolutum esse,
316
quicquid enim in infinite est esse, est ipsum esse infinitum simpli-
cissimum, ita posse esse omnia in infinite esse est ipsum infinitum esse
similiter et actu esse omnia in infinite est ipsum infinitum esse, quare
posse esse absolutum et actu esse absolutum in te deo meo non sunt
nisi tu deus meus infinitus1, omne posse esse tu es deus meus, posse esse
materie prime est materiale, et ita contractum et non absolutum, sic
et posse esse sensibile vel rationale contractum est, sed penitus incon-
tractum posse cum absolute simpliciter: hoc est infinite coincidit,
63 quando igitur tu deus meus occurris mihi quasi prima materia formalis,
quia recipis formam cuiuslibet te intuentis: tune me eleuas vt videam
quomodo intuens te non dat tibi formam, sed in te intuetur se, quia a
te recipit id quod est, et ita id quod videris ab intuente recipere hoc
donas: quasi sis speculum eternitatis viuum, quod est forma formarum,
in quod speculum dum quis respicit videt formam suam in forma for-
marum, que est speculum, et iudicat formam quam videt in speculo
illo esse figuram forme sue, quia sic est in speculo materiali polite,
licet contrarium illius sit verum, quia quod videt in illo eternitatis
speculo non est figura sed veritas, cuius ipse videns est figura, figura
igitur in te deus meus est veritas et exemplar omnium et singulorum
64 que sunt aut esse possunt. O deus omni mente admirandus videris
aliquando quasi sis vmbra qui es lux. Nam dum video quomodo ad
mutationem meam videtur visus eicone tue mutatus: et facies tua
videtur mutata, quia mutatus occurris mihi quasi sis vmbra que
sequitur mutationem ambulantis, sed quia ego sum viua vmbra et tu
veritas: iudico ex mutatione vmbre veritatem mutatam. Es igitur deus
meus sic vmbra quod veritas, sic es imago mea et cuiuslibet quod
exemplar. Domine deus illustrator cordium facies mea vera est facies,
quia tu mihi earn dedisti: qui es veritas. Est et facies mea imago: quia
non est ipsa veritas, sed veritatis absolute imago, complice igitur in
conceptu meo veritatem et imaginem faciei mee, et video in ea coinci-
dere imaginem cum veritate faciali: ita quod quantum imago: in tan-
turn vera, et tune ostendis mihi domine quomodo ad mutationem faciei
mee facies tua est pariter mutata et immutata, mutata quia non dese-
rit veritatem faciei mee, immutata quia non sequitur mutationem
65 imaginis. Unde sicut facies tua non deserit faciei mee veritatem, sic
etiam non sequitur mutationem alterabilis imaginis, absoluta enim
veritas est inalterabilitas, veritas faciei mee est mutabilis, quia sic
veritas quod imago, tua autem immutabilis, quia sic imago quod veri-
1
infiuitus
317
tas. Ueritatem faciei mee absoluta veritas deserere non potest, si enim
desereret earn absoluta veritas non posset subsistere ipsa facies mea:
que est veritas mutabilis. Sie videris tu deus propter bonitatem tuam
infinitam mutabilis, quia non deseris creaturas mutabiles, sed quia es
p. 228 absoluta bonitas, non es mutabilis quia non sequeris muta[bilitatem.
O altitude profundissima deus meus qui non deseris et simul non
sequeris creaturas. 0 inexplicabilis pietas, offers te intuenti te quasi
recipias ab eo esse: et conf ormas te ei vt eo plus te diligat: quo appares
magis similis ei. Non enim possumus odire nosipsos, hinc diligimus id
quod esse nostrum participat et comitatur, et similitudinem nostram
amplectimur, quia presentamur nos in imagine in qua nosipsos ama-
66 mus. Ostendis te deus quasi creaturam nostram: ex infinite bonitatis
tue humilitate: vt sie nos trahas ad te. Trahis enim nos ad te omni
possibili trahendi modo quo libera rationalis creatura trahi potest, et
coincidit in te deus creari cum creare, similitudo enim que videtur
creari a me: est veritas que creat me: vt sic saltern capiam quantum
tibi astringi debeam, cum in te amari coincidat cum amare. Si ego enim
me in te similitudine mea diligere debeo, et tunc maxime ad hoc con-
stringor: quando video te me diligere vt creaturam et ymaginem tuam,
quomodo pater non potest diligere filium qui sic est filius quod pater,
et si multum est diligibilis qui est estimatione filius: et cognitione
pater. Nonne tu maxime qui estimatione excedis filium: et cognitione
patrem, tu deus voluisti filialem dilectionem in estimatione1 constitui,
et vis similior filio estimari, et intimior patre cognosci, quia es amor
complicans tarn filialem quam paternalem dilectionem. Sis ergo dul-
cissimus amor meus deus meus in eternum benedictus.
67 Capitulum XVI
Quod nisi deus esset infinitus non foret finis desiderii
Non cessat ignis ab ardore, neque amor desiderii qui fertur ad te
deus qui es forma omnis desiderabilis, et veritas illa que in omni
desiderio desideratur. Unde quia cepi ex tuo mellifluo dono degustare
incomprehensibilem suauitatem tuam, que tanto mihi fit gratior: quan-
to infinitior apparet. Uideo quod ob hoc tu deus es omnibus creaturis in-
cognitus, vt habeant in hac sacratissima ignorantia maiorem quietem
quasi in thesauro innumerabili et inexhauribili, multo enim maiori
gaudio perfunditur ille qui reperit thesaurum talem quem seit penitus
1
estimatioue
318
319
71 C a p i t u l u m XVII
Quod deus non nisi vnitrinus videri perfecte potest
Ostendisti domine te mihi adeo amabilem quod magis amabilis
esse nequis, es enim infinite amabilis deus meus, nunquam igitur
poteris a quoquam amari sicut amabilis es, nisi ab infinite amante.
Nisi enim esset infinite amans: non esses infinite amabilis, amabilitas
enim tua que est posse in infinitum1 amari est, quia est posse in in-
finitum amare, a posse in infinitum amare: et posse in infinitum amari
oritur amoris nexus infinitus, ipsius infiniti amantis et infiniti2 amabilis,
non est autem multiplicabile. Tu igitur deus meus qui es amor: es amor
amans: et amor amabilis: et amoris amantis et amabilis nexus. Uideo
in te deo meo amorem amantem et ex eo quia video in te amorem aman-
tem: et amorem amabilem: video vtriusque amoris nexum, et hoc non
est aliud quam illud quod video in absoluta vnitate tua, in qua video
vnitatem vnientem vnitatem vnibilem: et vtriusque vnionem, quic-
72 quid autem in te video: hoc es tu deus meus, tu es igitur amor ille
infinitus qui sine amante et amabili et vtriusque nexu: non potest per
me naturalis et perfectus amor videri, quomodo enim possum concipere
perfectissimum et naturalissimum amorem sine amante et amabili et
vnione vtriusque, quod enim amor sit amans: et amabilis: et nexus
vtriusque: experior in contracto amore esse de essentia perfecti amoris.
Id autem quod est de essentia perfecti amoris contract! non potest
deesse absoluto amori a quo habet contractus amor quicquid perfectio-
nis habet, quanto autem amor simplicior, tanto perfectior, tu autem
deus meus es amor perfectissimus et simplicissimus, tu igitur es ipsa
essentia perfectissima: et simplicissima: et naturalissima amoris, hinc
in te amore non est aliud amans et aliud amabile: et aliud vtriusque
nexus, sed idem tu ipse deus meus, quia igitur in te coincidit amabile
cum amante, et amari cum amare, tune nexus coincidentie est nexus
73 essentialis. Nihil enim in te est quod non sit ipsa essentia tua. lila igitur
que occurrunt mihi tria esse, scilicet amans amabilis: et nexus: sunt
ipsa simplicissima essentia absoluta. Non sunt igitur tria: sed vnum:
illa essentia tua deus meus, que occurrit mihi esse simplicissima et
vnissima: non est naturalissima et perfectissima sine tribus prenomina-j
P· 230 tis, est igitur essentia trina, et tarnen non sunt tria in ea, quia simpli-
cissima pluralitas igitur trium prenominatorum est ita pluralitas, quod
vnitas, et vnitas est ita vnitas quod pluralitas, pluralitas trium est
1 2
infitum inifiniti
320
pluralitas sine numero plurali. Nam pluralis numerus non potest esse
simplex vnitas, quia est numerus pluralis. Non igitur est trium nume-
ralis distinctio, quia ilia est essentialis, numerus enim a numero1
essentialiter distinguitur, et quia vnitas est trina non est vnitas numeri
74 singularis. Unitas enim numeri singularis non est trina. 0 mirabilissi-
mus deus: qui neque es numeri singularis neque numeri pluralis, sed
super omnem pluralitatem et singularitatem vnitrinus et triunus. Uideo
igitur in muro paradisi vbi es deus meus: pluralitatem coincidere cum
singularitate, et te vltra habitare quam remote, doce me domine quo-
modo possim concipere id possibile quod video necessarium, occurrit
enim mihi impossibilitas: quod trium pluralitas, sine quibus concipere
te nequeo perfectum et naturalem amorem, sit pluralitas sine numero:
quasi quis dicat: vnum: vnum: vnum, dicit ter2 vnum, non dicit tria:
sed vnum: et hoc vnum ter, non potest autem dicere ter sine tribus,
licet non dicat tria, nam cum dicit vnum ter, replicat idem et non
numerat, numerare enim est vnum alterare sed vnum et idem triniter
75 replicare est plurificare sine numero. Unde pluralitas que in te deo meo
per me videtur est alteritas sine alteritate, quia est alteritas que idemp-
titas, quando enim video amantem non esse amabilem et nexum non
esse nee amantem nee amabilem, non sic video amantem non esse
amabilem: quasi amans sit vnum: et amabilis aliud, sed video distinc-
tionem amantis et amabilis intra murum coincidentie: vnitatis et alteri-
tatis esse. Unde distinctio ilia que est intra murum coincidentie: vbi dis-
tinctum et indistinctum coincidunt, preuenit omnem alteritatem et
diuersitatem que intelligi potest, claudit enim murus potentiam omnis
intellectus, licet oculus vltra in paradisum respiciat, id autem quod
videt, nee dicere nee intelligere potest, est enim amor secretus suus et
thesaurus absconditus: qui inuentus manet absconditus, reperitur
76 enim intra murum coincidentie absconditi et manifesti. Sed non possum
retrahi a suauitate visionis, quin adhuc aliquo modo mihiipsi referam:
reuelationem distinctionis amantis: amabilis: et nexus. Nam dulcissi-
ma degustatio eius aliqualiter videtur pregustabilis in figura, tu enim
sic das domine quod in te video amorem, quia video me amantem, et
quia video me amare me ipsum, video me amabilem et naturalissimum
nexum me esse video vtriusque, ego sum amans, ego sum amabilis: ego
sum nexus, vnus est igitur amor sine quo non posset aliquod trium esse
ego vnus sum qui sum amans, et ille idem qui sum amabilis, et ille idem
qui sum nexus exurgens ab amore quo me amo, ego sum vnus et non
1 2
nunumero dicit t ter
77 sum tria. Esto igitur quod amor meus sit essentia mea vti in deo meo,
tunc in vnitate essentie mee esset trium predictorum vnitas, et in tri-
nitate trium predictorum essentie vnitas, essentque cuncta in mea
essentia contracte modo quo in te video veraciter et absolute existere.
Deinde amor amans non foret amor amabilis: nee nexus, et hoc ex-
perior hac praxi. Nam per amorem amantem: quem ad rem aliam extra
me extendo: quasi ad amabile extrinsecum essentie mee, sequitur
nexus quo illi rei astringor, quantum ex me est: que res mihi non iungi-
tur eo nexu, quia me non amat. Unde licet earn amem: ita quod amor
meus amans se extendat super ipsam, tarnen non trahit secum amor
amans meus amorem amabilem meum, non enim fio amabilis sibi, de
p. 231 me enim non curat: licet ipsam valde amem sicut filius | aliquando de
78 matre non curat que ipsum tenerrime diligit. Et ita experior amorem
amantem: non esse amorem amabilem: nee nexum, sed distingui video
amantem ab amabili et nexu, que quidem distinctio non est in essentia
amoris, quia non possum amare: siue me: siue rem aliam a me sine
amore, sie amor est de essentia trium, et sic video trium predictorum
simplicissimam essentiam: licet inter se distinguantur. Expressi domine
aliqualem pregustationem nature tue in similitudine, sed parce mi-
sericors: quia nitor infigurabilem gustum dulcedinis tue figurare, si
enim dulcedo pomi incogniti manet omni pictura et figura infigurabilis:
et omni verbo inexpressibilis, quis sum ego miser peccator: qui nitor
te inostensibilem ostendere: et te inuisibilem visibilem figurare et
illam infinitam et penitus inexpressibilem dulcedinem tuam sapidam
facere presumo: quam nunquam adhuc gustare merui, et per ea que
79 exprimo: earn potius paruam quam magnam facio, sed tanta est bonitas
tua deus meus: quod etiam sinis cecos de lumine loqui et eius laudes
preconisare, de quo nihil sciunt nee scire possunt: nisi eis reueletur,
reuelatio autem gustum non attingit, auris fidei non attingit dulcedi-
nem degustabilem, hoc autem tu deus reuelasti mihi, quia nee auris
audiuit: nee in cor hominis descendit infinitas dulcedinis tue: quam
preparasti diligentibus te. Reuelauit nobis hoc paulus magnus apostolus
tuus: qui vltra murum coincidentie raptus est in paradisum: vbi solum
reuelate potes videri: qui es fons deliciarum. Conatus sum me subii-
cere raptui: confisus de infinita bonitate tua, vt viderem te inuisibilem:
et visionem reuelatam irreuelabilem, quo autem perueni tu scis, ego
autem nescio, et sufficit mihi gratia tua qua me certum reddis te in-
comprehensibilem esse, et erigis in spem firmam quod ad fruitionem
tui te duce perueniam.
322
80 Capitulum XVIII
Quod nisi deus trinus esset: non esset felicitas
Utinam domine aperirent oculos mentis omnes qui eos tuo dono sunt
assecuti: et mecum viderent quomodo tu deus zelotes, quia tu amor
amans nihil odire potes. In te enim deo amabili omnia amabilia compli-
canti omne amabile amas, vt sic viderent mecum quo federe aut
nexu sis omnibus vnitus, diligis tu deus: amans ita omnia quod singula,
expandis amorem tuum ad omnes, multi autem te non diligunt qui
tibi preferunt aliud a te, si autem amor amabilis non esset distinctus
ab amore amante, esses omnibus adeo amabilis: quod nihil preter te
amare possent, et omnes rationales spiritus necessitarentur ad tui
amorem, sed tarn nobilis es deus meus vt velis in libertate esse ra-
tionalium animarum te diligere vel non, quapropter ad amare tuum
non sequitur quod ameris. Tu igitur deus meus amoris nexu omnibus
vnitus es, quia expandis amorem tuum super omnem creaturam tuam,
sed non omnis rationalis spiritus est vnitus tibi, quia amorem suum non
in tuam amabilitatem proiicit, sed in aliud cui vnitur et nectitur. De-
sponsasti omnem animam rationalem amore tuo amante, sed non omnis
sponsa te sponsum amat, sed sepissime alium cui adheret. Sed quomodo
posset attingere finem tuum sponsa tua deus meus anima humana: nisi
tu fores diligibilis, vt sic te diligibilem diligendo: ad nexum ac vnio-
81 nem felicissimam pertingere posset. Quis igitur negare potest te deum
trinum: quando videt quod neque tu nobilis: neque naturalis et perfec-
tus deus esses, nee spiritus liberi arbitrii esse, nee ipse ad tui fruitionem
et f elicit at em suam pertingere posset si non fores trinus et vnus. Nam
p. 232 quia es intellectus intelligens: et intellectus | intelligibilis, et vtriusque
nexus: tune intellectus creatus in te deo suo intelligibili, vnionem tui
et felicitatem assequi potest. Sic cum sit amor amabilis: potest1 creata
voluntas amans in te deo suo amabili vnionem et felicitatem assequi,
qui enim recipit te deum2 luce receptibilem rationalem: ad talem vsque
tui vnionem peruenire poterit: vt sit tibi vnitus vt filius patri. Uideo
domine te illustrante naturam rationalem non posse vnionem tui
assequi: nisi quia amabilis et intelligibilis. Unde natura humana non
est vnibilis tibi deo amanti, sic enim non es obiectum eius, sed est tibi
vnibilis vt deo suo amabili, cum amabile sit amantis obiectum. Sic
pariformiter intelligibile est obiectum intellectus, dicimus autem hoc
veritatem: quod obiectum: quare tu deus meus: quoniam es veritas
1 2
postet deu
21* 323
82 intelligibilis tibi vniri potest intellectus creatus, et1 sic video humanam
rationalem naturam tue diuine nature intelligibili et amabili tantum
vnibilem, et quod homo te deum receptibilem capiens transit in nexum
qui ob sui strictitudinem filiationis nomen sortiri potest, nexu enim
filiationis non cognoscimus strictiorem, quod si hie nexus vnionis est
maximus quo maior esse nequit: hoc euenire necesse erit quia tu deus
amabilis plus diligi non potes ab homine: tune nexus ille vsque ad per-
fectissimam filiationem peruenit vt filiatio ilia sit perfectio: com-
plicans omnem possibilem filiationem per quam ornnes filii vltimam
felicitatem et perfectionem assequuntur. In quo altissimo filio filiatio
est vt ars in magistro aut lux in sole. In aliis vero vt ars in discipulis
aut lux in stellis.
83 Capitulum XIX
Quomodo lesus vnio dei et hominis
Ago ineffabiles gratias tibi deo vite et luci anime mee. Nam video
nunc fidem quam reuelatione apostolorum tenet catholica ecclesia,
quomodo scilicet tu deus amans de te deus generas amabilem: atque
quod tu deus genitus amabilis es absolutus mediator2, per te enim est
omne id quod est: et esse potest, tu enim deus volens seu amans in te
deo amabili complicas omnia. Omne enim quod tu deus vis aut conci-
pis est in te deo amabili complicatum. Non enim esse potest quicquam
nisi illud velis esse, omnia igitur in conceptu tuo amabili causam seu
rationem habent essendi, neque est alia rerum omnium causa: nisi
quia sic tibi placet, nihil placet amanti vt amanti nisi amabile. Tu
igitur deus amabilis: es filius dei amantis patris. In te enim est omnis
complacentia patris. Ita omne esse creabile complicatur in te deo
amabili, tu igitur deus amans cum ex te sit amabilis deus vti filius a
patre, in hoc quod es deus pater amans dei amabilis filii tui: es pater
omnium que sunt, nam conceptus tuus est filius et omnia in ipso, et
vnio tui, et tui conceptus est actus et operatio exurgens in qua est om-
84 nium actus et explicatio. Sicut igitur ex te deo amante generatur deus
amabilis, que generatio est conceptio, ita procedit ex te deo amante
et conceptu tuo amabili a te genito actus tuus et tui conceptus qui est
nexus nectens, et deus vniens te et conceptum tuum, quemadmodum
amare vnit amantem et amabile in amore, et hie nexus Spiritus nomi-
1 2
et meditator
324
87 C a p i t u l u m XX
Quomodo intelligitur iesus copulatio diuine et humane nature
Ostendis mim' lux indeficiens maximam vnionem qua natura hu-
mana in iesu meo est tue nature diuine vnita: non esse quouismodo in-
finite vnioni similem, vnio enim: qua vnione tu deus pater es vnitus
deo filio tuo: est deus spiritussanctus, et ideo est infinita vnio, pertingit
enim in idemptitatem absolutam et essentialem, non sie vbi natura
humana vnitur diuine, nam humana natura non potest transire in
vnionem cum diuina essentialem, sicut finitum non potest infinito
infinite vniri, transiret enim in idemptitatem infiniti, et sie desineret
esse finitum quando de eo verificaretur infinitum, quapropter hec
vnio qua natura humana est nature diuine vnita non est nisi attractio
nature humane ad diuinam in altissimo gradu, ita quod natura ipsa
humana vt talis eleuatius attrahi nequit, maxima igitur est vnio eius
nature humane vt humane ad diuinam, quia maior esse nequit, sed non
88 est simpliciter maxima et infinita vt est vnio diuina. Uideo igitur ex
benignitate gratie tue in te iesu filio hominis filium dei et in te filio dei
patrem. In te autem filio hominis filium dei video, quia ita es filius
hominis, quod filius dei, et in natura attracta finita video naturam
attrahentem infinitam: video in filio absolute patrem absolutum, filius
enim non potest vt filius videri nisi pater videatur. Uideo in te iesu
filiationem diuinam que est veritas omnis filiationis, et pariter altissi-|
p. 234 mam humanam filiationem que est propinquissima imago absolute
filiationis, sicut igitur imago inter quam et exemplar non potest
mediare perfectior imago: propinquissime subsistit in veritate cuius est
imago, sic video naturam tuam humanam in diuina natura subsisten-
tem, omnia igitur in natura humana tua video que et video in diuina,
sed humaniter illa esse video in natura humana: que sunt ipsa diuina
veritas in natura diuina: que humaniter video esse in te iesu simi-
litudo sunt diuine nature, sed similitudo est sine medio iuncta exem-
plari, ita quod magis similis nee esse nee cogitari potest in natura
89 humana1 seu rationali. Uideo spiritum rationalem humanum spiritui
diuino: qui est absoluta ratio strictissime vnitum, et sie intellectum hu-
1
hnmana
326
91 Capitulum XXI
Quod sine iesu non sit possibilis felicitas
Iesu finis vniuersi in quo quiescit tanquam in vltima perfecti onis
omnis creatura, tu es omnibus huius mundi sapientibus penitus igno-
1 a
intelligere ezcedit
327
328
94 C a p i t u l u m XXII
Quomodo iesus videat et operatus sit
Non potest oculus mentis satiari videndo te iesum, quia es comple-
mentum1 omnis mentalis pulcritudinis, et in hac eicona coniitio mira-
bilem valde ac stupidum visum tuum iesu superbenedicte. Nam tu
iesu dum in hoc sensibili mundo ambulares, carneis nobis similibus
oculis vtebaris, cum illis enim non secus quam nos homines vnum et
vnum videbas, erat enim2 in oculis tuis spiritus quidam qui er at
organi forma quasi sensibilis anima in corpore animalis. In eo spiritu
erat vis nobilis discretiua per quam videbas domine distincte hoc
coloratum, sic et aliud aliter: atque adhuc altius ex figuris faciei
et oculorum hominum: quos videbas, verus eras iudex passionum
anime: ire: letitie: et tristitie, atque adhuc subtilius ex paucis signis
comprehendebas id quod in hominis mente latebat, nihil enim in
mente concipitur quod non in facie: et maxime in oculis: aliquo modo
95 non signetur cum sit cordis nuncius, multo enim in his omnibus indi-
ciis verius attingebas interiora anime quam quisque creatus spiritus,
p. 236 ex vno enim aliquo: licet paruo valde signo | totum videbas hominis
conceptum vti intelligentes, ex paucis verbis omnem longum preuident
explicandum sermonem preconceptum, et bene docti dum paruo tern-
pore iniiciunt oculos in librum: totum acsi legissent recitant scriptoris
intentum. Excellebas iesu in hoc visionis genere omnes omnium homi-
num preteritorum: presentium et futurorum perfectiones, velocitates
et acuties, et hec visio humana erat que sine carnali oculo non perficie-
batur: fuit tarnen stupenda et admirabilis, nam si homines reperiuntur
2
complemeutum euim
329
330
1 2
substunt creaator
331
332
maneret corpori, quod quidem corpus non esset sub alia forma quam
prius: imo haberet eandem formam: et maneret idem corpus, neque
vis viuificandi desineret esse: sed maneret in vnione cum intellectual!
natura, licet actu non extenderet se in corpus, video hominem ilium
veraciter mortuum: quia caret vita viuificante, mors enim est carentia
viuificantis: et tarnen non foret corpus illud mortuum a vita sua que
est anima eius separatum.
104 Eo modo iesu clementissime intueor absolutam vitam que deus
est humano intellectui tuo: et per ilium corpori tuo inseparabiliter
vnitam. Nam vnio ilia talis est quod maior esse nequit. Separabilis
igitur vnio multo inferior est vnioni que maior esse nequit. Nun-
quam igitur fuit verum: neque erit vnquam diuinam naturam ab
humana tua separatam. Ita nee ab anima nee a corpore: que sunt
sine quibus natura humana non potest esse, quamuis verissimum
sit animam tuam desiisse corpus viuificare: et te veraciter mortem
105 subisse: et tarnen nunquam a veritate vite separatum. Si sacerdos ille
de quo meminit Augustinus aliqualem habuit potestatem tollere viuifi-
cationem de corpore: attrahendo earn in animam, quasi candela came-
ram illuminans foret viua et attraheret radios, per quos cameram illu-
minauit ad centrum lucis sue, sine eo quod separetur a camera, et hoc
attrahere non est nisi desinere influere, quid mirum si tu iesu potes-
tatem habuisti: cum sis lux viua liberrimaviuificantem animam ponendi
et tollendi et quando tollere voluisti passus es mortem, et quando
ponere voluisti propria virtute resurrexisti. Dicitur autem intellectua-
lis natura humana anima quando viuificat seu animat corpus, et
dicitur anima tolli quando cessat intellectus humanus viuificare, quan-
do enim intellectus ab officio viuificandi cessat, et quo ad hoc se separat
106 a corpore: propterea simpliciter non est separatus. Hec inspiras iesu
vt te mihi indignissimo quantum capere possum ostendas, et in te
contempler humanam naturam mortalem induisse immortalitatem: vt
omnes homines eiusdem humane nature in te resurrectionem et diuinam
vitam assequi possint. Quid igitur dulcius, quid iocundius quam hoc
cognoscere, quoniam in te iesu omnia in nostra natura reperimus qui
solus omnia potes: et das liberalissime et non improperas. O pietas et
misericordia inexpressibilis: tu deus qui es ipsa bonitas non potuisti
satisfacere infinite clementie et largitati tue: nisi te nobis donares, nee
hoc conuenientius nobis recipientibus possibilius fieri potuit: quam
quod nostram assumeres naturam: qui tuam accedere non potuimus.
Ita venisti ad nos, et nominaris iesus saluator semper benedictus.
333
334
335
gister vnice predicasti fidem esse omni accedenti ad vite fontem ne-
cessariam, et secundum gradum fidei adesse influxum virtutis diuine
ostendisti. Duo tantum docuisti christe saluator, fidem et dilectionem,
per fidem accedit intellectus ad verbum, per dilectionem vnitur ei,
quantum accedit tantum in virtute augetur, et quantum diligit tantum
figitur in luce eius. Uerbum autem dei intra ipsum est: et non est opus
vt querat extra se, quia intus reperiet: et accedere poterit per fidem, et
vt propius accedere possit poterit precibus obtinere, nam verbum ad-
114 augebit fidem per communicationem luminis sui. Tibi iesu gratias ago
quoniam ad hoc tuo lumine perueni. In lumine enim tuo video lumen
vite mee, quomodo tu verbum influis omnibus credentibus vitam: et
perficis omnes te diligentes, que vnquam breuior et efficacior doctrina
tua iesu bone, non persuades nisi credere, et non precipis nisi amare.
Quid facilius quam credere deo. Quid dulcius quam ipsum amare, quam
suaue est iugum tuum, et quam leue est onus tuum preceptor vnice.
Promittis hanc doctrinam seruantibus omne desideratum, nihil enim
astruis credenti difficile: et nihil amanti denegabile. Talia sunt pro-
missa que tuis discipulis spondes, et verissima sunt quia tu es veritas
que non nisi vera promittere potes, imo non nisi teipsum promittis
qui es perfectio omnis perfectibilis, tibi laus, tibi gloria, tibi gratiarum
actio per eterna secula.
336
motus motuum, et est replens omnem orbem, sed disponit omnia que
non habent spiritum intellectualem per naturam intellectualem que
mouet celum: et per eius motum omnia que ei subsunt. Dispositionen!
vero atque dispensationem in natura intellectual! non nisi sibiipsi
reseruauit, desponsauit enim sibi hanc naturam in qua elegit quiescere
tanquam in domo mansionis et celo veritatis, nullibi enim capi potest
veritas per se: nisi in intellectual! natura. Tu domine qui omnia propter
temetipsum operaris vniuersum hunc mundum creasti propter in-
tellectualem naturam, quasi pictor qui diuersos temperat colores: vt
demum seipsum depingere possit: ad finem vt habeat suiipsius ima-
p. 241 ginem in qua delicietur | ac quiescat ars sua: cum ipse vnus sit immulti-
plicabilis, saltern modo quo fieri potest in propinquissima similitudine
117 multiplicetur. Multas autem figuras facit: quia virtutis sue infinite
similitudo non potest nisi in multis perfection modo explicari, et sunt
omnes intellectales Spiritus cuilibet spiritui oportuni. Nam nisi forent
innumerabiles non posses tu deus infinitus meliori modo cognosci,
quisque enim intellectualis spiritus videt in te deo meo aliquid: quod
nisi aliis reuelaretur: non attingerent te deum suum meliori quo fieri
posset modo: reuelauit sibi mutuo secreta sua: amoris pleni spiritus,
et augetur ex hoc cognitio amati: et desiderium ad ipsum, et gaudii
118 dulcedo inardescit. Neque adhuc domine deus sine iesu filio tuo quern
pre consortibus suis vnxisti qui christus est complementum operis tui
perfecisses. In cuius intellectu quiescit perfectio creabilis nature, nam
est vltima et perfectissima immultiplicabilis dei similitudo, et non
potest esse nisi vna suprema talis, omnes autem alii spiritus intellectua-
les sunt illo spiritu mediante similitudines, et quanto perfectiores:
tanto huic similiores. Et quiescunt omnes in illo spiritu vt in vltima
perfectionis imaginis dei, cuius imaginis assecuti sunt similitudinem et
gradum aliquem perfectionis, habeo igitur dono tuo deus meus totum
hunc visibilem mundum: et omnem scripturam, et omnes administrato-
rios spiritus in adiutorium: vt proficiam in cognitione tui, omnia me
excitant vt ad te conuertar, non aliud scripture omnes facere nituntur
nisi te ostendere: neque omnes intellectuales spiritus aliud habent
exercitii nisi vt te querant, et quantum de te repererint reuelent.
119 Dedisti mihi super omnia iesum magistrum: viam: vitam: et veri-
tatem, vt penitus mihi nihil deesse possit, confortas me spiritusancto
tuo, inspiras per eum electiones vite: desideria sancta: allicis per pre-
gustationem dulcedinis vite gloriose, vt te bonum infinitum amem,
rapis me vt sim supra meipsum et preuideam locum glorie ad quern me
inuitas, multa mihi saporissima fercula odore suo optimo me attra-
338
338
22« 339
340
341
343
344
1
Qnapropter
345
trinitatem sine tribus concipi non posse. Quod si trinitas est in diuini-
p. 247 täte erit | et pluralitas in deitate. Prius autem dictum est et vere ita
esse necesse est, scilicet non esse nisi vnam deitatem absolutam, non
est igitur pluralitas in absoluta deitate: sed in participantibus, qui non
sunt deus absolute, sed du participatione.
21 Uerbum: Deus vt creator est trinus et vnus vt infinitus, nee trinus
nee vnus: nee quicquam eorum quedicipossunt. Namnominaquedeo
attribuuntur sumuntur a creaturis cum ipse sit in se ineffabilis et super
omne id quod nominari aut dici posset. Unde quia deum colentes ipsum
adorare debent tanquam principium vniuersi. In ipso autem vno
vniuerso reperitur partium multitude inequalitas et separatio. Multi-
tude enim stellarum: arborum: hominum: lapidum sensui patet, omnis
autem multitudinis vnitas est principium, quare principium multitu-
dinis est eterna vnitas, reperitur in vniuerso partium inequalitas quia
nulla similis alteri, inequalitas enim cadit ab equalitate vnitatis, ante
igitur omnem inequalitatem est equalitas eterna, reperitur in vno vni-
uerso partium distinctio seu separatio, ante autem omnem distinctio-
nem est connexio vnitatis et equalitatis, a qua quidem connexione
cadit separatio seu distinctio. Connexio igitur eterna, sed non possunt
esse plura eterna, igitur in vna eternitate reperitur vnitas, vnitatis
equalitas, et vnitatis et equalitatis vnio seu connexio, sie principium
simplicissimum vniuersi est vnitrinum, quia in principio complicari dat
principiatum, omne autem principiatum dicit sie se in principio suo
complicari, et in omni principiato trina talis distinctio in vnitate
essentie reperitur, quare et omnium principium simplicissimum erit
trinum et vnum.
22 Chaldeus: Hec et sapientes aliquantulum capere possent, tarnen
communem vulgum excedunt. Nam vt intelligo non est verum quod
sint tres du sed vnus qui est trinus, vis ne dicere quod ipse vnus in
virtute est trinus.
Uerbum: Deus est absoluta vis omnium virtutum, quia omnipotens,
vnde cum non sit nisi vna absoluta virtus que est diuina essentia, illam
virtutem dici trinam non est aliud quam deum asserere trinum, sed non
sic capias virtutem prout distinguitur contra realitatem, quia in deo
virtus est ipsa realitas, sie et de potentia absoluta que est et virtus.
Nam non videtur cuiquam absurdum si diceretur omnipotentiam
diuinam que est deus in se habere vnitatem que est entitas equalitatem
et connexionem, vt sie potentia vnitatis vniat seu essentiat omnia que
habent esse, in tantum enim res est in quantum vna est, vnum et ens
conuertuntur et potentia equalitatis equalificet seu formet omnia que
346
consistunt, in hoc enim quod res nee plus nee minus est quam id quod
est: equaliter est, si enim plus vel minus esset non esset, sine equalitate
igitur non potest esse, sie potentia connexionis vniat seu nectat. Unde
omnipotentia in virtute vnitatis vocat de non esse, vt quod non erat
fiat capax ipsius esse et in virtute equalitatis format, et in virtute
connexionis nectit, vti in essentia amoris vides quomodo amare nectit
amantem amabili, quando igitur de non esse vocatur per omnipoten-
tiam homo, primo in ordine oritur vnitas, post equalitas, inde nexus
vtriusque. Nam nihil esse potest nisi sit vnum, prioriter igitur est
vnum, et quia homo vocatur de non esse oritur vnitas hominis primo
in ordine, deinde equalitas illius vnitatis seu entitatis, nam equalitas
est explicatio forme in vnitate ob quam vocabatur vnitas hominis,
et non leonis vel alterius rei, equalitas autem non potest nisi ab
vnitate oriri, nam alteritas non producit equalitatem sed vnitas seu
idemptitas, deinde ex vnitate et equalitate procedit amor seu nexus.
p. 248 Unitas | enim ab equalitate, et equalitas ab vnitate non sunt separabi-
les. Nexus igitur seu amor sic se habet quod posita vnitate ponitur
23 equalitas, et posita vnitate et equalitate ponitur amor seu nexus. Si
igitur non reperitur equalitas: quin sit vnitatis equalitas, et non
reperitur nexus quin sit vnitatis et equalitatis nexus, ita quod nexus
est in vnitate et equalitate, et equalitas in vnitate et vnitas in equa-
litate, et vnitas et equalitas in nexu: manifestum est non esse in tri-
nitate essentialem distinctionem. Ilia enim que essentialiter differunt
ita se habent quod vnum esse potest alio non existente. Sed quia sic
se habet trinitas quod posita vnitate ponitur vnitatis equalitas,
et econuerso, et similiter positis vnitate et equalitate: ponitur nexus,
et econuerso, hinc non in essentia sed in ipsa relatione videtur: quo-
modo alia est vnitas, alia equalitas, alia connexio. Numeralis autem
distinctio est essentialis, nam binarius differt a ternario essentia-
liter, posito enim binario non ponitur ternarius, et ad esse binarii
non sequitur ternarius, quare trinitas in deo non est composita:
seu pluralis: seu numeralis: sed est simplicissima vnitas. Qui igitur
deum credunt vnum non negabunt ipsum trinum: quando intelh'gunt
trinitatem illam non distingui ab vnitate simplicissima: sed esse ipsam,
ita quod nisi esset ipsa trinitas in vnitate: non esset ipsum principium
omnipotens ad creandum vniuersum et singula. Uirtus quanto vnitior:
tanto fortior, quanto autem vnitior tanto simplicior, quanto igitur
potentior seu fortior: tanto simplicior. Unde cum essentia diuina sit
omnipotens est simplicissima et trina. Sine enim trinitate non foret
principium simplicissimum, fortissimum, et omnipotens.
347
1
hss
348
est deus. Non est enim aliud ratio quam verbum. Et quid tune est
spiritussanctus dei: nisi amor qui est deus. Nihil enim de deo simpli-
cissimo verificatur quod non est ipse, si verum est deum habere ver-
bum, verum est verbum deum esse, si verum est deum habere spiritum,
verum est spiritum esse deum, habere enim improprie conuenit deo,
quia ipse est omnia, ita quod habere in deo est esse. Unde arabs non
negat deum mentem esse et ab ilia verbum generari seu sapientiam et
ex his spiritum seu amorem procedere, et hec est ilia trinitas que su-
pra est explanata et per arabes posita, licet plerique ex ipsis non
aduertant se trinitatem fateri, sic et in prophetis vestris vos iudei
reperitis verbo dei celos formatos et spiritu eius: modo autem quo
negant arabes et iudei trinitatem: certe ab omnibus negari debet, sed
modo quo veritas trinitatis supra explicatur ab omnibus de necessi-
tate amplectitur.
27 Ad hec Scita: Nihil scrupuli esse potest in adoratione simplicissime
trinitatis quam et hodie omnes qui deos venerantur adorant, dicunt
enim sapientes deum creatorem esse vtriusque sexus atque amorem, vo-
lentes per hoc fecundissimam trinitatem creatoris modo quo possunt
explicare, alii asserunt deum superexaltatum: de se exerere intellectum
seu rationem, et hunc dicunt deum de deo: atque ilium asserunt crea-
torem, quoniam omne creatum causam et rationem habet cur sit hoc
et non illud, omnium igitur rerum ratio vna infinita deus est, ratio au-
tem que logos seu verbum a proferente emanat, vt cum omnipotens
verbum profert facta sint ea in re que in verbo complicantur, vt si
diceret omnipotentia, fiat lux, tune lux in verbo complicata existit ita
actu, hoc igitur verbum dei est intellectuale, vt prout res est concepta
in intellectu vt sit, ita existat realiter. Dicunt deinde spiritum conne-
xionis procedere in tertio ordine qui scilicet connectit omnia ad vnum vt
sit vnitas sicut vnitas vniuersi. Nam animam mundi seu spiritum qui
omnia nectit per quern quelibet creatura habet participationem ordinis,
vt sit pars vniuersi posuerunt. Oportet igitur quod hie spiritus in prin-
cipio sit ipsum principium, amor autem nectit, hinc amor qui deus est
seu charitas dici potest hie spiritus, cuius vis est diffusa per vniuersum,
ita quod nexus quo partes ad vnum seu totum connectuntur, sine quo
perfectio nulla subsisteret habeat deum suum principium. Ita clare
conspicitur: omnes sapientes aliquid trinitatis in vnitate attigisse, et
propterea dum hanc quam nos audiuimus explanationem audiuerint,
gaudebunt et laudabunt.
28 Respondit gallicus: Aliquando hoc argumentum ventilatum inter
studiosos audiui. Eternitas aut est ingenita: aut genita, aut nee in-
349
1
asserentibns
350
351
1 2
indiuisibis uature
352
1 2 3
Petrus, nunquam sea inserier
debet homo christus deus: quam alius sanctus1, licet ipse inter homines
sanctissimus.
39 Petrus: Si attenderes in solo christo altitudinem altissimam que
maior esse nequit, et gratiam maximam que maior esse nequit, et sanc-
titatem maximam, et ita de ceteris, deinde attenderes non esse possibile
altitudinem maximam que maior esse nequit esse plusquam vnam, et
ita de gratia et sanctitate. Atque post hoc aduerteres omnem altitu-
dinem cuiuscunque prophete quemcunque gradum habuerit impropor-
tionabiliter distare ab altitudine illa que maior esse nequit, ita quod
dato quocunque gradu altitudinis inter ilium et solum altissimum ca-
dere possunt infiniti maiores dato: et minores altissimo. Ita de gratia,
sanctitate, prudentia, sapientia, magisterio, et singulis: tunc clare vi-
deres solum vnum christum esse posse: in quo natura humana in vni-
tate suppositi vnita est nature diuine, et hocipsum etiam arabes faten-
tur: quamuis plerique non plene considerent. Dicunt enim arabes: chri-
stum solum altissimum in hoc mundo et futuro: et verbum dei, neque
illi qui dicunt christum deum et hominem aliud dicunt quam christum
solum altissimum hominem et verbum dei.
Persa: Uidetur quod postquam vnio illa que in altissimo est
necessaria bene consideratur quod arabes ducibiles sint ad recipiendum
hanc fidem, quia per earn vnitas dei quam maxime custodire nituntur
nequaquam leditur sed saluatur, sed dicito quomodo capi potest quod
natura humana non in se: sed in diuina adherendo suppositetur.
40 Petrus: Cape exemplum licet remotum. Lapis magnes attrahit sur-
sum ferrum, et adherendo in aere magneti natura ferri non in sua pon-
derosa natura subsistit, alias enim non penderet in aere: sed caderet
secundum naturam suam versus centrum terre, sed in virtute nature
magnetis: ferrum magneti adherendo subsistit in aere, et non virtute
proprie nature secundum quam ibi esse non posset. Causa autem cur
inclinetur sie ferri natura ad naturam magnetis: est, quia ferrum gerit
in se similitudinem nature magnetis a qua ortum recepisse dicitur. Sie
dum natura intellectualis humana adhereret nature intellectual! diuine
propinquissime: a qua recepit esse: illi adhereret vt fonti vite sue in-
separabiliter.
Persa: Intelligo.
41 Petrus: Adhuc arabum secta que magna est: fatetur christum
ρ. 253 mortuos | resuscitasse, et de luto volatilia creasse, et multa alia que
iesum christum tanquam potestatem habentem expresse fecisse confi-
1
sactus
354
23« 355
1
diuiuam
356
Petrus: Sufficit quod tarn arabes quam christiani, atque alii qui
testimonium in sanguine suo prohibuerunt testificentur per ea que pro-
phete de ipso locuti sunt, et que dum esset in mundo super hominem
operatus est eum venisse.
46 Hyspanus: Erit forte de messia quern maior mundi pars venisse
testatur, alia circa natiuitatem suam difficultas: asserentibus christia-
nis et arabis eum de virgine Maria natum, aliis hoc pro impossibili
habentibus.
Petrus: Omnes qui christum venisse credunt ipsum de virgine na-
tum confitentur. Nam cum ipse sit vltimitas perfectionis nature: et so-
lus altissimus, cuius patris debuit esse filius, omnis enim pater generans
in perfectione nature distat ab vltimate perfectionis natura, taliter
quod non potest filio communicare perfectionem vltimam qua altior
esse nequit, et que extra vnum hominem non est possibilis, solus ille
pater hoc potest: qui est creator nature. Altissimus igitur non habet
nisi hunc in patrem: a quo est omnis paternitas. Uirtute igitur diuina
in vtero virginis altissimus concipitur, et in ipsa virgine concurrebat
altissima fecunditas cum virginitate, vnde christus sic natus est nobis
vt sit omnibus hominibus coniunctissimus, eum enim habet patrem:
a quo omnis hominis pater habet quod est pater, et illam habet in
matrem: que nulli hominum carnaliter copulata fuit, vt sic quisque
reperiat coniunctione propinquissima1 in christo suam naturam in
vltima perfectione.
47 Turchus: Restat adhuc non parua differentia, asserentibus2 chri-
stianis christum crucifixum per iudeos, aliis idipsum negantibus.
Petrus: Quod quidam christum negant crucifixum sed adhuc viue-
re dicunt: et venturum tempore antichrist!: ex eo euenit quod ipsi
misterium mortis ignorant. Et quia venturus est vt asserunt: credunt
eum venturum in carne mortali quasi alias non posset debellare anti-
christum, et quod negant ipsum a iudeis crucifixum: ad reuerentiam
christi ista dicere videntur, quasi tales homines in christum nullam
potestatem habuissent. Sed attende quomodo hystoriis illis que sunt
multe et predicationi apostolorum qui pro veritate mortui sunt: merito
credi debet, scilicet christum esse sic mortuum. Ita enim prophete de
christo predixerunt quomodo morte turpissima condemnari deberet:
que erat mors crucis. Et ratio hec est, nam christus venit missus a deo
patre vt euangelizaret regnum celorum, et ea de illo regno dixit que
melius per ipsum probari non poterant: quam in testimonio sanguinis
1 2
propiuquissima asserentibns
357
358
christus igitur omni modo aperiendi aperuit regnum celorum, sed re-
gnum celorum nemo intrare potest nisi deponat regnum huius mundi
per mortem. Oportet enim quod mortalis deponat mortalitatem, hoc
est potentiam moriendi, et hoc non fit nisi morte, tune potest induere
immortalitatem christus autem homo mortalis si nondum mortuus
nondum deposuit mortalitatem, ita non intrauit regnum celorum in
quo nullus mortalis esse potest. Si igitur ipse qui est primitie et pri-
mogenitus inter omnes homines non aperuit regna celorum nondum
natura nostra deo vnita, est in regnum introducta, sic nullus hominum
in regno celorum esse posset, natura humana deo vnita nondum in-
troducta, cuius contrarium omnes homines qui regnum celorum esse
credunt asserunt, omnes enim aliquos sanctos in sua secta fatentur
felicitatem assecutos. Fides igitur omnium que sanctos esse fatetur in
eterna gloria christum mortuum et celos ascendisse presupponit.
ρ. 256
50 Alamanus: Iι Optime
r omnia ista: sed circa felicitatem video discre-
pantias non paucas. Nam iudeis ex lege non nisi temporalia promissa
dicuntur: que consistunt in sensibilibus bonis. Arabis autem ex sua lege
que in alchorano scribitur: non nisi carnalia sed perpetua leguntur pro-
missa. Euangelium vero promittit angeliformitatem, scilicet quod
homines erunt similes angelis qui nihil carnalitatis habent.
Petrus: Quid potest concipi in hoc mundo cuius desiderium non
vilescit1: sed augetur continue.
Alamanus: Omnia temporalia vilescunt, solum intellectualia nun-
quam, comedere, bibere, luxuriari: et quicquid tale si aliquando pla-
cent, aliquando displicent, et instabiliter se habent. Scire autem et in-
telligere atque oculo mentis intueri veritatem semper placet, et quanto
plus senuerit homo: tanto plus placent ista, et quanto plus acquisiuerit
de istis: tanto plus augetur appetitus habendi.
51 Petrus: Si igitur desiderium debet esse perpetuum et cibatio per-
petua: non erit nee temporalis nee sensibilis: sed intellectualis vite
cibatio. Unde et si in lege Alchoran reperiatur promissio paradisi vbi
sunt flumina vini et mellis et virginum multitudo, tarnen multi ilia in
hoc mundo abhominantur, quomodo erunt illi felices: si assequentur ibi
que hie nollent habere. Dicit in alchorano, virgines pulcerrimas nigras
reperiri cum oculis habentibus albuginem albissimum et magnum:
nullus alamanus in hoc mundo etiam vitiis carnis datus tales appeteret.
Unde oportet quod similitudinaliter ista intelligantur. Nam alibi pro-
hibet concubitus fieri in ecclesiis seu synagogis vel mesquitis, et alia
omnia delectabilia carnis: non est credendum quod mesquite sunt
1
vilecit
359
360
362
Paulus: Sine fide impossibile est quern placere deo. Oportet autem
quod fides sit formata, nam sine operibus est mortua.
59 Tartarus: Que sunt opera.
Paulus: Si credis deo mandata seruas, nam quomodo credis deum
esse deum: si non curas adimplere ea que precipit.
Tartarus: Dignum est vt mandata dei seruentur. Sed iudei dicunt se
habere mandata eius per moysen. Arabes per mahmet, christiani per
iesum, et forte alie nationes suos venerantur prophetas per quorum
manus diuina se asserunt recepisse precepta. Quomodo igitur deuenie-
mus in concordiam.
Paulus: Diuina mandata breuissima et omnibus notissima sunt, et
communia quibuscunque nationibus, immo lumen nobis ilia ostendens
est concreatum rational! anime, nam in nobis loquitur deus vt ipsum
diligamus a quo recipimus esse, et quod non faciamus alteri nisi id quod
vellemus nobis fieri. Dilectio igitur est complementum legis dei, et
omnes leges ad hanc reducuntur.
60 Tartarus: Non ambigo quin tarn fides quam lex dilectionis de qui-
bus dixisti a tartaris capientur, sed de ritibus multum hesito, nam
nescio quomodo circumcisionem quam derident acceptabunt.
Paulus: Non refert quo ad veritatem saluationis accipere circum-
cisionem, circumcisio enim non saluat, et sine ipsa est saluatio: tarnen
qui circumcisionem non credit pro salute assequenda necessariam, sed
earn fieri patitur in prepucio vt sit abrae et sequacium eius etiam in hoc
conformior: non damnatur talis ob circumcisionem: si habet fidem de
qua supra. Sic Christus circumcisus fuit et multi ex christianis post
ipsum, vti adhuc ethiopes iacobini, et alii qui non circumciduntur,
quasi sit sacramentum necessitatis ad salutem. Sed quomodo posset
seruari pax inter fideles si qui circumciduntur et alii non: est maior
dubitatio. Unde cum maior pars mundi sit sine circumcisione attento
quod circumcisio non est necessitatis quod tune se minor pars confor-
mem faciat maiori parti cui vnitur in fide ob pacem seruandam oportu-
num iudico, imo si propter pacem maior pars se minori conformaret
et recipet circumcisionem arbiträrer faciendum, vt sic ex mutuis
communicationibus pax firmaretur. Sic enim alie nationes a christianis
fidem, et christiani ab ipsis ob pacem circumcisionem recipiendo pax
melius fieret et solidaretur. Arbitror autem praxim huius difficilem.
Sufficiat igitur pacem in fide et lege dilectionis firmari ritum hincinde
tolerando.
61 Armenus: Quomodo de baptismo faciendum putas cum censeatur
sacramentum necessitatis apud christianos.
363
364
Paulus: Qui fidelis est seit quod verbum dei in christo iesu nos de
miseria huius mundi transferet vsque ad filiationem dei et possessionem
vite eterne, quia deo nihil est impossibile, si igitur hoc credimus et
speramus, tune verbum dei secundum ordinationem christi non hesi-
tamus posse panem in carnem mutare, si natura hoc facit in animalibus,
quomodo verbum hoc non faceret per quod deus fecit et secula. Exigit
igitur fidei necessitas hoc credere. Nam si hoc est possibile quod nos
filii ade qui de terra sumus transferamur in christo iesu verbo dei in
filios dei immortalis, et hoc credimus et fructum speramus, et quod
tune erimus sicut iesus verbum dei patris. Credere nos similiter oportet
transsubstantiationem1 panis in carnem et vini in sanguinem per idem
verbum per quod panis: panis est, et vinum: vinum, et caro: caro, et
sanguis sanguis, et per quod natura cibum conuertit in cibatum.
65 Bohemus: Hec conuersio substantie panis difficulter attingitur.
Paulus: Fide facillime, nam sola mente hoc est attingibile que sola
substantiam intuetur: quia est, non quod est, substantia enim antecedit
omne accidens, et ideo cum substantia nee sit qualis nee quanta et ipsa
sola conuertitur vt non sit amplius substantia panis: sed substantia
carnis: non est nisi spiritualis ista conuersio, quia remotissima ab omni
eo quod sensu est attingibile. Non igitur augetur quantitas carnis ex
hac conuersione neque multiplicatur numero, ob hoc non est nisi vna
substantia carnis in quam substantia panis est conuersa, licet panis sit
in diuersis locis oblatus, et plures sint panes qui in sacrificio ponuntur.
p.260 Bohemus: Capio doctrinam tuam mihi gratissimam: | quomodo
sacramentum istud est sacramentum cibationis vite eterne per quam
cibationem assequimur hereditatem filiorum dei in iesu christo filio dei
et quomodo est similitudo huius in Sacramento isto eucharistie, atque
quod mente sola attingitur: et fide degustatur et capitur, quod si hec
archana non capiantur. Nam rudes abhorrebunt fortassis non solum
hoc credere: sed sumere tanta sacramenta.
66 Paulus: Hoc sacramentum prout est in sensibilibus signis habita
fide non est sic necessitatis quod sine eo non sit salus, nam sufficit ad
salutem credere: et sie manducare cibum vite, et ideo circa eius distri-
butionem: an et quibus, et quotiens dari debeat populo: non est lex
necessitatis posita, quare si quis fidem habens se indignum iudicat acce-
dere ad mensam summi regis: hec humilitas laudanda potius existit.
Ideo circa vsum et ritum eius id quod rectoribus ecclesie pro tempore
magis expedire videbitur: in qualibet religione salua semper fide pot-
1
transubstantiationem
365
366
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
QUELLEN UND STUDIEN ZUR
GESCHICHTE DER PHILOSOPHIE
H E R A U S G E G E B E N VON
PAUL W I L P E R T
BAND VI
1967
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
NIKOLAUS VON KUES
WERKE
BAND
HERAUSGEGEBEN VON
PAUL W I L P E R T
1967
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Aichiv-Nr. 3496672
1967 by Walter de Gruyter & Co., vormals G. J. Göschen'sche Verlagshandlung — J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung
Georg Reimer — Karl J. Trübner — Veit & Comp., Berlin 30
Printed in Germany
Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf
photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokophie, Xerokopie) zu vervielfältigen.
Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin 30
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Vor Fertigstellung des zweiten Bandes verstarb in der Neujahrs-
nacht 1967 der Herausgeber des Straßburger Druckes, Professor Dr.
phil. PAUL WILPERT. Es ist hier nicht der Ort, das wissenschaftliche
Werk des Verstorbenen zu würdigen. Ein Nachruf auf den Forscher
und akademischen Lehrer Paul Wilpert wird an anderer Stelle er-
scheinen.
Es kann den Lesern hier mitgeteilt werden, daß die Drucklegung
des zweiten Bandes bis zum letzten Korrekturgang vom Herausgeber
selbst überwacht wurde. Lediglich die Durchführung der letzten
Druckkorrektur mußte am Thomas-Institut der Universität Köln
ohne den Rat und die Hilfe des Herausgebers betreut werden, dessen
allzu früher Tod nicht nur von der Cusanus-Forschung betrauert wird.
Der Unterzeichnete, der bis auf weiteres mit der Leitung des
Instituts betraut ist, nimmt die Gelegenheit wahr, in Stellvertretung
für den Verstorbenen all denen zu danken, die zum Gelingen dieser
Arbeit beigetragen haben.
Prof. D. Dr. Josef Koch
Köln
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Vorbemerkung
VI
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Vorbemerkung
VII
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Inhalt
VIII
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:52
Ed. Argent. II p. 261
p2
' [ Reparatio kalendarii
Ad laudem omnipotentis dei vt intentio correctionis kalendarii cla-
rior fiat, per ordinem de ipsius kalendarii ordinatione, deque ipsius
insufficientia et erroris causis ac de remediis breuissime tangam. Pri-
ma pars expeteret ab initio compositionem eius enarrare1 ethnicorum
tempore, et cum parum prosit proposito, diutius in ea parte immorari,
2 ipsam compendiosa remissione perstringam. Licet annus sit mensura
cuiusque dati motus, de termino ad terminum. Et secundum varios
hominum respectus, varius sit, vt alii ipsum respectu reuolutionis,
coniunctionum luminarium,30, dierum. Alii trium mensium vt caldei ab
equinoctio ad solsticium. Alii duodecim mensium luminarium regula-
riter, 354, dierum vt arabes. Alii respectu cuiusdam perfecte influ-
entie ad hominis natiuitatem, 10, mensium vt romulus. Alii ad sous
reuolutionem respicientes, 365, dierum tantum, vt quondam greci:
persi: et egiptii. Alii qui in hac reuolutione defectum respicientes sex
addiderunt horas ex quibus quarto anno bisextilis exoritur, vt
romani precepto lulii cesaris quern et greci vt sacrificia omnia stabiliter,
vno anni tempore fierent, quia ita est visum eis deo summo placere sunt
imitati Egiptiis ex contraria causa ne scilicet vno tempore fixa sacri-
ficia forent additionem quarte respuentibus: qui annum sacrificiorum
plene reuolutionis ex, 1460, annis quern maximum sous annum
3 asserunt constare dixerunt. Et vti varii sunt anni ita et illorum varia
initia. Alii ab alexandri morte vt sunt anni alkept grecorum. Alii a
nabuchodonosor vt egiptiorum. Alii a lesdargit vt persi. Alii a ma-
humet vt arabes, et azarkel eos ab elhigera id est bello nominat. Alii
ab imperatoribus romanis, sicut a diocletiano veteres latini longo tem-
pore et huius immutationem fecere christiani, 500, anno post christum
statuentes potius a christo quam tyrannis initia sumi debere. Sic pari-
formiter annorum varia annalia initia existunt. Alii a martio vt romani
antiqui. Alii a septembri vt iudei. Alii ab octobri vt egiptii et greci
simul et persi, licet nullum anni temporale initium firmum sit: preter
annum sous motum mensurans cum quarta, quoniam in aliis varietas
initii est. Persi enim et egiptiaci initium omni quarto anno per vnum
diem anticipando variant, similiter arabes et iudei. Arabes quidem per,
30, reuolutiones in idem initium reuertuntur. Iudei vero, 19, annos suos
nostris latinis coequant cum interiectionibus, 7, lunationum embolis-
malium. Christiani ab octauo kalendas aprilis, quia ibi est annunciatio-
nis dies et incarnationis christi, licet vulgäres italicos sequentes a ka-
enararre
368
24« 369
370
371
15 76, annos, et hec reuolutio propinquior extitit veritati. Sed quia, 19,
anni deficiunt a veritate, ita et necesse est omnes multiplices eius,
quare licet antiqui in quater, 19, in, 5,19, in, 6, aut vltimo in septies, 19,
annis reuolutionem cum maximis laboribus quesiuissent: in omnibus
tarnen illis cadit defectus talis: qui temporis successu percipitur. Azacel
sequendo positionem ptholomei scribens tabulas ponit lunationem, 29,
dierum, 31, minutorum et, 50, secundarum diei, et sie annus lunaris
constat ex, 354, diebus, 22, minutis diei, et in, 30, annis arabum fit
reuolutio que continet, 360, lunationes, et dies 10631. Et non curat
azacel de terciis et quartis, licet in longo tempore notabilem diuersi-
tatem efficiant. Dies autem, n, qui in, 30, annis arabum ex, 22, minutis
exurgunt bisextiles vocantur et postquam medietatem excesserint dies
additur. Ex quibus patet: cum, 30, anni arabum sint minus tempus
reductionis coniunctionum mediarum ad initium quod, 19, anni solares
cum nee sint submultiplices aut multiplices ad eos: necessario in veri-
tate reuolutionis deficiant et hoc aut ipsi, 19, anni habent: 4, bisextos:
tune sunt minores, 235, lunationibus, 40, minutis et, 50, quintis. Aut
16 habent, 5, et tune supersunt, 19, minuta et, ίο, secunde. Et quoniam
post ilium qui habet, 4, bisextos sequuntur, 3, de, 5, bisextis, sic solum,
76, anni aliis, 76, equantur: et non, 19, aliis, 19, et cum, 57, anni de,
76, habeant vt dictum est, 15, bisextos et addant vltra, 705, lunationes,
57, minuta et, 30, secundas, et alii, 19,4, bisextilium minores sint, 235,
lunationibus, 40, minutis et, 50, quintis: patet per subtractionem, 76,
annos habere vltra, 940, coniunctiones, 16, minuta et, 40, secundas, et
sic quater, 76, haberent diem, 6, minuta et, 40, secundas, vltra, 3760,
lunationes, et sic post, 4256, annos diceretur prima in kalendario vbi
plena foret. Quod si secundum ptholomeum tercias quartas et quintas
respexerimus et diuiserimus tempus equalis coniunctionis secundum
eum per dies, 76, annorum, remanerent post, 940, lunationes, 24,
minuta, 22, secunde, 13, tercie, 46, quarte et, 40, quinte, quia vt
p. 265 abracis | simul et ptholomeus inuenerunt tempus medie coniunctionis
est, 29 dies, 31, minuta1, 50, secunde, 8, tertie, 9, quarte, 20, quinte. Et
licet in, II. capitulo quarti almegisti dicat possibile fore errorem2in con-
sideratione interuenisse eclipses tarnen nobis veritatem ostenderunt,
vnde secundum hoc patet quod quater, 76, anni erunt maiores, 3760,
lunationibus3, 58, minutis et, 8, secundis, 55, tertiis, 6, quartis, et,
40, quintis vnius diei. Et sie in, 1520, annis anticipatio fieret, 4, diebus,
1 z 3
minunuta erorem luminationibus
372
373
374
perfectis lunationibus, et ita solo nomine ab aliis qui, 15, luna pascha
nostrum non cum iudeis celebrandum asserunt: dissentire videtur:
quantum ex libello suo deprehendere potui.
24 Ista etiam diuersitas in variis conciliis particularibus declarata est:
et demun in niceno stabilita, scilicet quod primum pascha: ne cum
iudeis concurramus aut eos preueniamus est, 15, luna primi mensis, et
non fuit nee est quo ad concursum aut preuentionem cum iudeis ab eo
concilii tempore aliquis error. Sed quia tantum sunt, 7, azimorum dies:
fuit dubitatum apud veteres an vltra, 21, lunam extendi posset cele-
britas, et licet aliqui vacillabant in certo casu: tarnen peritissimorum
omnium sententia que in Cesariensi concilio, et deinde in niceno cano-
nisata existit tenebat hoc penitus non licere. Rationem anatholius
ponens dicit. Ideo, 7, dies azimorum a domino moysi custodire precipi-
tur, vt in ipsis nulla tenebrarum potestas lucem exuperet, licet enim
noctium initia tenebrescant: tarnen ipsas vsque ad noctis medium ante
exortam lunam non permittit. Oportet itaque lunam in pasche festo
maiorem noctis partem illuminare, quare vltra, 7, dies azimorum extendi
nequit: ne tenebre noctis lumen lune exuperent.
25 Cum itaque solemnitas resurrectionis lux sit: non est possibile ipsam
cum victoria tenebrarum concurrere et communicare, quare vltra ex-
tendentes celebritatem: autoritati diuine scripture iniuriantur, sacri-
legii contumacieque crimen ac animarum incurrunt periculum, veram
lucem omnibus tenebris dominantem cum aliqua tenebrarum domina-
tione offerentes. Hinc precepto diuino obedientes vltra, 21, lunam ad
vesperam celebritatem non extendunt. Hec ille. Idem constitutio vic-
toris superius allegata in capitulo celebritatem ostendit. Certe hec
aduertenda sunt, quoniam nostro tempore pascha non solum ad, 21,
lunam, immo sepe ad, 26, se extendit, merito ponderantes ea que ana-
tholius dicit, ac dei simul et niceni concilii ac aliorum conciliorum, et
Romanorum pontificum precepta reuerenter colendo.
26 Et vt tantus error paschalis obseruantie tollatur de catholica eccle-
sia: hoc sacrum concilium Basiliense pro reformatione ecclesie con-
gregatum ante omnia inuigilare debet. Est consequenter circa earn
partem precepti que habet: mense primo et nouorum pascha cele-
p. 267 brandum | antiquorum intentio pensanda que est quod ille est primus
mensis cuius plenilunium equinoctium vernale attingit. Et fuerunt
quidam considerantes, 7, azimorum dies nostre paschali festiuitati
seruire, et tales putarunt: si etiam plenilunium equinoctii vernalis diem
precederet, dummodo post equinoctium ante, 22, lunam dominicus
dies occurreret posse pascha celebrari, cuius opinionis videtur ana-
375
376
2
a^ppbante tunt
377
1
abunbare
378
379
vernale et anni initium, ante hunc diem nee iudeo: nee greco nee latino
licet pascha facere, sed preceptum dei est vt post, 12, kalendas aprilis
39 a septem viris: id est septem gradibus ecclesie celebretur. Signarunt
autem patres niceni concilii, 14, lunas paschales per, 19, variationes, et
vt dionisius scribit petronio, non habentes hunc decemnouenalem ci-
clum perfecte in seipsum redeuntem tantum seculari peritia: sed sancti-
spiritus illustratione, principali tarnen egiptiorum adinuentione vt dicit
victorius. Protherius vero alexandrinus episcopus ad leonem papam
scribens dicit, beatissimi patres nostri ciclum decemnouenalem certius
affigentes quern violari impossibile est: velut crepidinem ac fundamen-
p. 270 turn et regulam. Hunc eundem decemnouenalem compu|tum statue-
runt, et per gratiam spiritussancti in reuolutione prenarrati cicli, XIV1,
paschales lunas diligenter annotarunt.
Hos vero terminos secundum lunarem ciclum annotates greci
adhuc tenent, habentes secunda die aprilis vnum, 22, marcii, 2, 10,
aprilis, 3, 30, marcii, 4, et sic consequenter vti ego in greco libro
doctissimi ysidori abbatis ambasiatoris imperatoris et patriarche con-
40 stantinopoleos vidi et extraxi. Et omnes periti subsequentes, anasta-
sius, theophilus, cyrillus quicunque fuere: et qui ciclos multos con-
scripsere: ab hac synodali constitutione non recesserunt, ob tarnen
diuersitates tollendas statutum fuit: hunc diem ab Alexandrine
patriarchal quia egiptii plus ceteris in calculo periti fuere: intimare
debere Romano pontifici et ille consequenter archiepiscopis et illi per
prouinciam, de quo varia leguntur diuersorum conciliorum statuta de
latriculis solemnitatem pasche insinuantibus, de quo etiam de con-
secratione distinctio III. de hac obseruatione, et capitula placuit, et
postquam peritiam terminorum paschalium Niceni synodi commune
sacerdotium recepit quia nemo in sacerdotem admittebatur qui hanc
rationem ignorabat, vt XXXVIII. distinctio que in ipsis: tune
intimatio cessauit.
41 Habentes itaque in summa kalendarium nostrum in incensionum
initiis, ac festis mobilibus plurimum ex prenarrata erronea radice
errare, ita vt aliquando pascha a vero, 36, diebus distet, et pluries per
septem, et pluries, 21, lunam vsque, 26, transcendat, que cum obuient
preceptis legalibus: intentioni patrum et scandalum in fide parent.
Quia dicit albertus quod inimici fidei de hoc gloriantur, quoniam ex
illo errore nos in aliis pariformiter errare subsumunt. Hinc sacra
synodus correction! vacare debet diligenter, quoniam vt dicit sanctus
1
xiiii
380
381
aurei numeri in kalendario non semper ipse numerus in eadem die collo-
catur in qua est coniunctio, licet per diem integrum nunquam distet
ante vel post. Et hie modus corrigendi kalendarium est inutilis, quia
non poterit per eum modum vera dies coniunctionis haben nee oppo-
sitionis, et hoc quia numerus, 5, minus non locatur regulariter in quin-
to die a numero qui habet, 5, plus: sed fere in sexto: sic nee numerus:
qui habet, ίο, plus: semper decimo die distanter collocatur: nee collo-
cari potest: vt patet intelligent!, et cum anticipatio equalis sit a loco
situationis aurei numeri: patet quod per hanc viam correctio haberi
nequit. Unde si per correctum aureum numerum sine mutatione cur-
rentis aurei numeri: in alium precisius ostendentem diem coniunc-
tionis kalendarium corrigi deberet: iste foret modus precisior1: licet
inutilis sit et maioris erroris generatiuus: vt faciliter concipi potest.
46 Et est consequenter aduertendum quod adhuc alii modi consimiles
inueniri possent plures: puta si dimitteretur bisextus in aliquo anno
et mutaretur aureus numerus in eodem anno per additionem trium
ad eum: puta, 1440: dimitteretur bisextus, et quia, 16, erit tune
aureus numerus: adderentur, 3, esset, 19, aureus numerus in illo anno:
et alio sequenti, i, et post, 2, et cetera, ille aureus numerus osten-
deret diem coniunctionis. Nee est ilia regula plus vera quam pre-
cedens immediata. Similiter si duo bisexti omitterentur et ad verum
aureum numerum, ir, adderentur: oriretur tali modo correctus habens
veritatem vt precedentes modi. Et si quatuor bisexti omitterentur in,
16, annis ostenderet aureus numerus diem coniunctionis: et inter omnes
prefatos modos iste foret elegibilior: quia minus erroris et periculi con-
47 tineret. Sed neuter prefatorum modorum videtur conuenire proposito
nostro, quia ex omissione bisexti oriretur scandalum in populo, et in
arte inueniendi litteram dominicalem vna nouitas: nee reduceretur
kalendarium nostrum ad reformationem, quia vt clarum est: per nul-
lum istorum modorum antique regule obseruationis paschalis forent
denuo verificate, immo oporteret nouas regulas de festis concipi: et alia
multa fieri que plus deferment forte quam reformarent. Unde si plena
et perfecta reformatio kalendarii fieri debet: nihil melius inueniri
potest quam reducere kalendarium vsque ad eum statum quod regule
antiquorum in sacris conciliis tradite redeant ad veritatem: quanto
leuius et facilius et verius hoc fieri poterit. Et non est forte cogitabilis
facilior et verior modus quam quod omissa vna septimana: aureus
numerus in ciclum lunarem commutetur, si enim hoc fecerimus reduc-
tum est kalendarium nostrum ad veritatem regularum antiquarum et
1
preciosior
382
384
1 a
lege: III. correctio
25* 385
386
387
388
388
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 275—277
est hanc artem mediante elica ostendere, sed quia proportio motus signi
a centre per semidiametrum admotum: in quo in eodem tempore aliud
signum per circumferentiam mouetur: sine qua elica describi nequit,
se habet vt semidiameter ad circumferentiam que non est scita sed
queritur, hinc videtur ipsum defecisse. Facilius enim erit circulum
quadrare quam elicam describere, et contingentem eidem in fine cir-
culationis applicare. Remanet igitur ex his que archimedes reliquit
hec ars adhuc penitus abscondita. Ego autem quamuis multos in va-
num laborasse in hac legerim indagatione: temptare cepi si forte hec
difficultas possit medio coincidentiarum finem capere: vti in aliis
scientiis. Uim illam mäximam esse comperi. Et visum est mihi quod
data possibilitate quam passim omnes admittunt: faciliter possit
huius scientia pariter et praxis modo quo sequitur adipisci.
4 Primo aduertendum quod in figura multiangula seu poligonia: que
habet equalia latera: punctus vnus eque distans a medio et fine laterum
centrum dicitur, et linea ab illo centre ducta ad medium lateris est
semidiameter circuli inscripti eidem, et vocetur prima linea, et alia
linea ducta ab eodem centre ad finem lateris seu angulum aliquem:
est semidiameter circuli circumscripti eidem: et vocetur secunda linea.
He due linee in omni multiangula diuerse sunt quantitatis, et tanto
plus: quanto latus eius maius. Nam potentia secunde linee continet
potentiam prime: et cum hoc potentiam medietatis lateris, quia latus
trianguli orthogonii quod opponitur angulo recto: vt ostendit euclides1.
P-277 Et quia pri|ma figurarum rectilinearum est triangulus, hinc in eo
differunt in quantitate, prima et secunda linee maxime in circulo vero
enclides
389
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
execessus
390
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 277—278
IO Prima propositio
Multiplicatio prime linee in medietatem periferie equatur embado
poligonie. Sit, a, b, c, d, figura quadrata quatuor rectorum angulorum
et equalium laterum, cui inscribatur circulus super, e, centro, ita quod
tangat quatuor latera quadrati in medio, et trahatur de, e, ad con-
1
enclidis
391
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
tactum vbi circulus tangit ,a, b, linea, e, f, que est prima: quia semi-
diameter inscripti, et trahatur, e, b, linea. Et similiter de, e, ad con-
tactum: vbi circulus, b, c, latus tangit, et sit, e, g, et dupletur linea
,f, b, et sit, f, h. Et similiter dupletur, e, g, et sit, e, i, dupla, etclaudatur
quadrangulus per lineam, i, h, et ducatur, e, h, diameter, manifestum
est ex premissa, e, f, b, et, e, b, h, triangulos esse equales. Primus enim
est medietas primi quadranguli quia, e, f1, diameter, et, e, f, h, triangulus
est medietas secundi quadranguli: qui est duplus ad primum: quia, e, h,
ii diameter. Erit igitur, e, b, h, triangulus: vt, e, f, b. Duplicentur linee,
f, h, et, e, i, et sit, f, k, dupla ad, f, h, et, e, l, dupla ad, e, i, et claudatur
quadrangulus per lineam, l, k, et quia, e, f, b, triangulus est octaua
p. 279 pars quadrati | a, b, c, d, equabitur, e, f, k, l, quadrangulus, a, b, c, d,
a f b h k
1
lege: b
2
pautiora
392
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 278—280
14 Tertia propositio
Inter rectas et circulares lineas minor ilia que alteri subtenditur
et inter diuersas ilia subtensa que minor minus exceditur ab ilia cui
subtenditur. Tertia circumferentie circuli que subtenditur lateri trigoni
est minor lateri: et sexta pars eiusdem circumf erentie que subtenditur |
p. 280 lateri exagoni similiter est minor, et quia talis periferia exagoni minor
est illi periferie trigoni. Hinc minus exceditur proportionabiliter
sexta circumferentie circuli a latere exagoni quam tercia a latere trigoni.
Sic tercia circumferentie circuli proportionabiliter plus excedit latus
trigoni inscripti quam sexta latus exagoni inscripti.
15 Propositio quarta
Circulus equalis periferie poligonie est maior circulo inscripto
eidem: et minor circumscripto, et quanto poligonia fuerit plurium
laterum: tanto illis similior. Patet, nam latus poligonie est minus quam
393
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
394
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 280—281
20 Nona propositio
Quanto poligonia talis plurium fuerit laterum tanto capacior. Pa-
tet, quia cum habeat latera breuiora, et potentia secunde linee sit po-
tentia prime: et medietatis lateris, igitur tune prima et secunda linee
minus inter se differunt, et plus assimilantur prime circuli issoperime-
tri. Latus enim breue minus exceditur ab arcu. |
395
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
396
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 281—282
397
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
2 Propositio XII
Habitudo excessus capacitatis circuli super capacitatem trigoni
issoperimetri ad excessum capacitatis poligonie medie super capaci-
tatem eiusdem trigoni est sicut sagitta trigoni ad lineam quantum est
sagitta poligonie medie eidem minorem. Ut si ponitur excessum capa-
citatis circuli super capacitatem trigoni esse vt septem: erit ca-
pacitas tetragoni super1 trigoni secundum lineam a qua sagitta tetra-
goni est subtracta2. Puta si sagitta fuerit, 4, erit capacitas tetragoni
vt tria, hoc correlarium patet ex premissis.
1
adde: capacitatem
2
fubtracta
398
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 282—283
30 Propositio XIII
1 2 3
adde: scitur capacitas circuli issoperimetri fit eque distantem
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
400
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 284—285
h*
1
* h om. ed. Argent. enclidis
26* 401
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
scilicet
402
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 285—287
403
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
p. 288 trigoni cuius sagitta seu prime et | secunde linearum differentia quod
idem est sit c, d, et additio semidiametri circuli super primam trigoni
sit c, e, tunc si de a, per e, lineam traxeris, et similiter de, a, per d, aliam:
duo anguli circa a, constituentur, redige igitur b, a, e, et b, a, d, in
vnum ereum instrumentum quod applica in omnibus, ita vt iam in
b*
404
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II p. 287—289
semidiater 405
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
406
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 289—290
1
einsdem
407
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
408
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 290—292
409
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
410
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 292—293
411
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
412
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 293—295
p. 295
1
portio nes lege: b
413
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
p. 296
414
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 295—296
1
orthonaliter
27 Nikolaus von Kucs II 415
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
a 3 e d
p. 298 quod portio est differentia cordarum | et sexta est vt quinta, illa enim
se habent consequenter. Si negas quia dicis differentiam cordarum
minorem portione: tune medium etiam minus, et quia minus subtrahi-
tur a sexta cum portione quam prius: cum portio per, t, sit maior, et
medietas portionis maior medietate differentie cordarum, hinc hoc
est impossibile scilicet quod linea fiat minor si ab ea minus subtrahitur
quam si ab ea plus subtraheretur. Sie si dixeris differentiam cordarum
i ~ d 2 lege: b
416
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 296—298
d
1
lege: x
27* 417
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
418
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 299—300
419
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
ρ. 301 quod | quanto magis crescunt: tanto magis differunt, et quanto magis
decrescunt: tanto minus differunt. Quinto quod quanto magis differunt
73 linee tanto plus differunt potentie earum. Ex his sic arguo, quanto
quarta maior tanto tercia maior, et differentia linearum et potentiarum
earum maior. Sie quanto secunda maior: tanto prima maior et diffe-
rentia linearum et potentiarum earum maior. Sie quanto differentia
potentiarum quarte et tercie maior tanto secunde et prime maior,
et differentia illarum differentiarum maior, quare quanto quarta
maior: tanto prima maior, et differentie potentiarum ipsarum maiores,
et differentia differentiarum quarte et tercie ex vna, et secunde
et prime ex alia maiores. Secundum igitur habitudinem differentie
potentiarum quarte et prime se habebunt differentie quarte et tercie
ex vna, et secunde et prime ex alia, ita scilicet quod si potentia se-
cunde est maior potentia prime in aliqua quantitate, et potentia quarte
est dupla ad potentiam prime: erit potentia quarte maior potentia
tercie in dupla quantitate, et si est alia habitudo potentiarum quarte
74 et prime: alia est habitudo quantitatum talium differentiarum. Si
negaueris et dixeris habitudinem potentie quarte ad potentiam prime
esse duplam: et non excessum potentie quarte super terciam ad
excessum potentie secunde super primam, sed quod excessus potentie
quarte super potentiam tercie sit vt tria, et excessus potentie secunde su-
per potentiam1 prime sit vt vnum, hoc dico implicare contradictionem.
Nam sequitur quod prima et secunda linee sint minores et equaliores
quam prima et secunda, que sie se habent quod differentia est medietas,
1
potentie
420
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 300—301
421
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
cum hoc id quod fit ex ductu, a, o, in, i, h, est equale ei quod fit ex
ductu, a, m, in, m, l, habes intentum, si non varia quosque eueniet.
76 Exemplum in numeris. Esto quod, a, o, semidiameter sit, 7, cuius
quadratum, 49, erit, b, c, radix de, 98, et, e, f, radix de, 196. Esto
igitur quod, g, h, ponatur, n, erit eius quadratum, 121, a quo
subtrahe, 98, manent, 23, duplum huius: scilicet, 46, subtrahe de, 196,
manent, 150, si ductio 7, in, 5, cum dimidio equaretur ductioni me-
dietatis radicis de, 150, in se siue, a, m, in, m, l, quod idem est cum, a,
m, sit vt, m, l, tunc haberes intentum: et, l, m, esset costa quadrati
equalis circulo: et quarta circumferentie esset, n, sed si bene calculas
reperies n, parum excedere. |
2
P-3° Est aliquantulum difficile in praxi reperire has lineas medias se-
77
cundam et terciam. Unde pro alleuiatione laboris sie facito. Fac lineam,
a, c, que equetur, 7, semidiametris cuius medium sit b, trahe ortho-
gonales ad c, et b, et sit d, c, vt a, c, et e, b, vt a, b, et trahe lineam
422
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ιι braaciroifcnp iff
'let mfcnprc rctra \
' gonos wfcripfcrw. ar<p a
crnrro cwHt ad puncnim
rbi circiifcnpftlanie arc
ftttnni Mtgmr Und urc
nit.: ίΐι J α ccrmo ad fincm
Lircne mJgtriu odudcdo.
':a ccrirro
p.ihqucjpuncn»
mo <palu lina cqucdiff jo
tranfi
nj jrcue
"pu;fi
fro nucrj p nifidr pu
goniarciilo quate
mtdlcfi
Pfidcrandu
ΦΑ/u^J.cciirro ar«
nngcnrcundiffinirc
qujnnuno adc.? tn
punao.f.
fcmUnamj.c.Dutc
nequrfcccrarculuj
»ng.pufjao.Mu-,τιβ
ήα^φ Uq«m cquo/
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 301—304
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
1 2 3
adiuxeris lege: et sit, h, r, d, equatritrix "lege: τ
424
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 304—306
1
lege: g, o, f,
425
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
426
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 306— 309
ad n. 86
427
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis
ad n. 92
p. 310 Secundo est attendendum quod corda aliqua potest signari: que
94
sit media inter cordas ei compares, et voco compares cordas quarum
vna minor signata: et alia maior: sie quod per arcum equalem distent a
signata vti i, k, ab l, m, et n, o. Nam cum i, l, arcus sit vt i, n, tunc l,
m, et n, o, dicuntur compares i k, dico quod potest corda signari vbi
omnes due compares habent potentias, que simul iuncte sunt maiores
duabus potentiis corde medie, vt si ad l, m, cordam compares alique
traherentur earum potentie: semper erunt maiores duabus potentiis l,
m. Potest etiam corda media signari vbi potentie omnium duarum
comparium erunt minores duabus potentiis corde medie vt comparium
ad n, o. Ita potest signari corda vbi omnium duarum comparium
potentie erunt equales duabus potentiis corde, quia quanto potentia
428
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
Ed. Argent. II pp. 309—310
minoris comparis est minor potentia corde medie tanto maioris com-
paris est maior, et quia tune omnium duarum comparium potentie
erunt equales duabus potentiis corde medie: patet illam esse cordam
i, k, nam potentia 1, m, cum potentia n, o, equantur duabus potentiis
i, k. Sic et potentia maxime corde scilicet d, e, cum compari scilicet
cum potentia minime corde equabitur duabus potentiis i, k, et quia
potentia minime corde non est aliqua: patet potentiam dyametri
equari duabus potentiis i, k, siue lateris tetragoni inscripti. Ita de
omnibus duabus comparibus i, k, hoc verum.
ad n. 93
429
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis - Cribratio Alchoran. Prologus
ρ 3Ι3
· τ Cribratio Alchoran
Pio secundo vniuersalis christianorum ecclesie summo sanctissimoque
pontifici.
1
Pagina 312 vacat.
430
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 21:55
De mathematicis complementis - Cribratio Alchoran. Prologus
ρ 3Ι3
· τ Cribratio Alchoran
Pio secundo vniuersalis christianorum ecclesie summo sanctissimoque
pontifici.
1
Pagina 312 vacat.
430
2 Prologus
432
nisus est. Et hec sunt magis famose descriptiones dicte vie, licet alie
8 multe sapientum et prophetarum facte sint. Omnes autem descriptiones
iam dicte in fundamento habent bonum illud sepedictum esse maxi-
mum, et ideo vnum, quod vnum deum omnes appellant, suasque
descriptiones bonas dicunt, quia sint ipsis ab eodem bono deo reuelate.
Clarum est autem quod cum nullus purus homo deum concipere possit:
quod non habemus certitudinem qualemcunque purum hominem nobis
posse viam ad sibi ignotum terminum pandere. Unde si nee moyses
nee mahmet vnquam dum in hoc mundo essent sepedictum bonum
viderunt, deum enim nunquam vidit homo, quomodo tune aliis iter ad
ipsum pandere potuerunt. Esto autem quod sermones aliquos eis
immissos publicassent qui figurabant seu significabant deum et viam
ad ipsum: tarnen ipsi illos exponere non potuissent, neque alius homo.
Etsi aliquis homo hanc viam manifestare potuisset aut posset: ilium
vtique maximum omnium hominum esse necesse fuisset, quemadmo-
dum messiam esse omnes nationes fatentur, quod si ille homo non foret
ipsa omnisciens diuina sapientia per quam deus omnia operatur, vtique
9 quod sibi incognitum esset reuelare nequiret. lesus autem virginis
marie filius Christus ille per moysen et prophetas prenunciatus ven-
turus venit, et viam sepedictam cum nihil ignoraret manifestissime
propalauit: attestante etiam mahmet. Certum est igitur quod qui
Christum et viam eius sequitur ad comprehensionem desiderati boni
perueniet. Unde si mahmet in aliquo christo dissentit, necesse est vt
hoc aut faciat ignorantia quia christum non sciuit nee intellexit, aut
peruersitas intentionis, quia non intendebat homines ducere ad ilium
finem quietis ad quern christus viam ostendit, sed sub colore illius
p. 315 finis suiipsius gloriam quesi|uit. Utrumque autem verum credi oportere
comparatio legis christi ad legem ipsius docebit. Tenendum credimus
ignorantiam erroris et maliuolentie causam esse. Nemo enim cogno-
io scens christum dissentit ab ipso: aut detrahit eidem. Intentio autem
nostra est presupposito euangelio christi librum mahmet cribrare et
ostendere ilia in ipso etiam libro haberi per que euangelium si attestati-
one indigeret valde confirmaretur, et quod vbi dissentit hoc ex igno-
rantia et consequenter ex peruersitate intenti mahmet euenisse: christo
non suam gloriam: sed dei patris: et hominum salutem. Mahmet vero
non dei gloriam et hominum salutem, sed gloriam propriam querente.
28* 433
II Alius prologus
Refert nobilis ille arabs christianus de quo supra memini Sergium
monachum de monasterio suo eiectum mecham applicuisse ibique duos
populos repperisse idolatras et iudeos: predicasseque ibidem fidem
christianam prout Nestorius illam tenuit: vt fratres suos illius secte
placaret ad gratiam, quia omnes idolatras conuertisset ad fidem, inter
quos mahmet erat qui conuersus de idolatria mortuus est christianus
nestorianus. Sed tres astutissimi iudei se mahmet coniunxerunt: vt
ipsum auerterent: ne perfectus fieret: et illi suaserunt varia mala. Post
vero mortem mahmet: omnibus ad suam sectam reuertentibus illi
iudei accesserunt hali filium habitalix cui mahmet suas collectiones
dimisit, et persuaserunt ei vt sicut mahmet: ita et ipse se in prophetam
eleuaret et apposuerunt et deposuerunt de libro mahmet que voluerunt.
12 Uidetur igitur quod mahmet ab initio fundatus fuit per Sergium vt
esset christianus et legem illam seruaret. Ab ilia via non potuerunt
iudei ipsum amouere, sed vt quantum possent retraherent: addiderunt
ilia per que videretur proprie secte propheta et veteri testamento non
minus quam euangelio fidem dar et. Sergius autem obtinuit ab eo vt
refert supra allegatus quod ipse posuit in alchoran christianos maiores
amicos maxime religiosos et sacerdotes quam iudeos, et quamuis hec
dicat tarnen postea inductus christianos deridet: qui eorum prelates
et pontifices dei loco venerantur. Hoc ideo quia christiani nominant
illos nomine quo solus deus nominatur: scilicet dominos. Nulli autem
conuenit illud nisi deo. Sic enim in exodo habetur, dominus ipse est
deus, facit etiam de decem nominibus dei aliquando mentionem inter
que est adonai: quod dominus interpretatur, et nomen ineffabile per
13 adonai significatur: legitur et exprimitur. Ideo in alchoran nulli nisi
deo tribuit hoc nomen, immo nee christo: nee marie virgini. Et quia
christiani nominant christum dominum iesum: et mariam dominam,
dicit quod loco dei ipsi venerentur. Et sicut cauet quod nunquam
nisi deo tribuat hoc nomen dominus: ita cauet quod nunquam deo tri-
buit nomen pater, quia dicit deum prout vult omnia facere: ideo non
conuenit sibi actus generationis. Quando igitur ipse de christianis bona
dicit: intelligit de vestitis in albo, sic enim discipulos nominat et de cre-
dulis christo vti nestrionos putabat, quorum errorem ignorauit, nee
14 alios christianos cognouit. Nestorius autem omnia quesiuit in euan-
gelio: acceptauit, et quod in christo foret corpus: anima: et diuinitas,
circa modum autem vnionis errauit. Fatebatur corpus et animam vniri
434
vnione1 naturali vt esset verus homo, sed hominem ilium vniri diuini-
tati aiebat per gratiam, sed non per communem gratiam, quia boni deo
vniuntur, sed per plenitudinem gratie: ob quam vna esset dei et
hominis iesu voluntas, propter quam excellentissimam gratiam de
christo verificaretur ipsum esse filium dei sed non admisit mariam esse
matrem dei, quia id quod in christo reperitur a matre sua receptum
non conuenit deo, sic voluit naturam humanam in christo esse deifi-
catam. Et quia euangelium dicit quomodo verbum dei factum est caro,
non quod caro sit facta verbum dei, ideo hunc sensum damnauit
ecclesia in conciliis vniuersalibus: tertio et quarto dans matri iesu
p. 316 nomen the|othocos, scilicet dei genitrix. Nestoriani autem generati-
15 onem eternam confitentur. Quare videtur mahmet contra sanctissimam
trinitatem et generationem eternam nihil voluisse scribere: solum
pluralitatem deorum damnans vt dicetur. Etiam si quis interrogasset
mahmet in qua forma misisset deus ad homines legatum plusquam
angelum: certum est ipsum dicere, si deus angelum mitteret legatum
ad homines: eum forma humana indueret, sic et si plus quam angelum
mitteret responderet. Misit autem secundum ipsum christum quern
dicit verbum dei et filium marie, quare cum verbum dei sit eiusdem
nature cuius est deus cuius est verbum, omnia enim dei deus sunt ob
simplicissimam eius naturam, quando voluit deus summum legatum
mittere misit verbum suum quo non potest maior legatus concipi. Et
quia ad homines misit: voluit quod indueret humanam naturam mun-
16 dissimam, ita fecit in virgine Maria vt sepius legitur in alchoran. Non
igitur erit difficile in alchoran reperiri euangelii veritatem, licet ipse
mahmet remotissimus fuit a vero euangelii intellectu. Nee est preter-
mittendum quomodo capitula collectionis dicti libri legis arabum non
continuantur ad inuicem, sed quodlibet de per se integrum existit, et
proprius est rigmus seu carmen plene mensuratum. In hoc enim sum-
mum studium adhibuit compilator: vt blandicie dictaminis cunctos
alliceret: et in stuporem verteret, sicque dictata faceret diuina videri.
Hinc ignoscendum mihi si non videbor vndique congruum ordinem
tenere: quando confusissimi libri continentiam discutio.
17 Libellum in tres partes diuisi. Et cuiuslibet capitula annotaui.
Sequuntur capitula prime partis huius libelli.
Capitulum primum De alchoran, et quod deus verus non sit autor eius
Capitulum II Quid continet alchoran secundum eius laudatores
Capitulum III Quid continet secundum iudicium perfectorum
vinione
435
Capitulum IV1 Quod alchoran fide careat vbi sacris scripturis con-
tradicit
Capitulum V Quod euangelium sit alchoran preferendum
Capitulum VI Quod euangelium sit lux veritatis alchoran
Capitulum VII Quod elegantia dictaminis non probat alchoran dei
esse dictamen
Capitulum VIII Quod christum sequentes omnibus preferuntur
Capitulum IX Quod alchoran male dicat christianos incredulos,
quia christum filium dei dicunt
Capitulum X Quod clare ostenditur christum dei filium
Capitulum XI Cur christus non se nominauit deum sed dei filium
Capitulum XII Laudes christi ex alchoran, et ostensio diuinitatis
ems
Capitulum XIII Facilis ostensio christum qui est verbum dei patris
esse eius filium
2
Capitulum XIV Obiectio ex alchoran, et eius solutio
Capitulum XV Quod iesus quia messyas est dei verus filius
Capitulum XVI Quod christus quia verbum et legatus summus dei:
est dei filius
Capitulum XVII Que testimonia alchoran continent christum dei
filium esse
Capitulum XVIII Quomodo alchoran intelligi debet christum esse
spiritum et animam dei
Capitulum XIX Quomodo alchoran intelligi debet christum esse
virum bonum et optimum et f aciem omnium gentium
Capitulum XX Digressio ad manuductionem diuinorum
436
437
p. 318 Capitulum I2
20
438
qui in vsu est Merban filium Elheken composuisse, et alios igni tra-
didisse. Fertur etiam Elgag virum potentem, LXXXV, sententias
detraxisse de libro, et totidem alias addidisse. Legimus in cronica
Mahmet et regum suorum successorum, quomodo Gomar secundus
rex post mahmet ordinauit orationes fieri in singulis templis in mense
ramadam, et alchoran completo mense perlegi. Cui successit Odiner:
qui auxilio aliorum integritatem alchoran primo collegit. Ex quibus
certum est, licet mahmet aliqua precepta ex testamento et euangelio
collegerit que precepta dei seu alchoran dicebantur, tarnen liber iste in
22 sua integritate post eius obitum collectus est. Liber vero ipse in primo
capitulo sic dicit. Omnis aduersarius: gabrielis hunc librum tuo cordi
per creatorem intimantis ipsumque diuino precepto tuis commissum
manibus etc. Hec vt dei verba ad mahmet leguntur, et sepissime in
libro eadem sententia repetitur que vult solum deum creatorem auto-
rem libri esse. Sed vt sapientiores arabes et vere hystorie habent, et
liber ipse atque nomen alchoran ostendit: tune est collectio quorundam
preceptorum, que quidem collectio nullo modo deo vero attribui potest.
Unde ipse colligeret qui est ipsa sapientia. Oportet igitur quod collectio
que non potest nisi in tempore fieri nequaquam deo ascribatur, cuius
operatic est supra omne tempus sine successione. Cui igitur debet ascri-
bi collectio nisi homini: qui de diuersis scripturis collectionem facit, et
collecta vt vult appellat, quemadmodum hec collectio alchoran dicitur.
Ideo quidam sapientes libri defensores aiunt collectionem esse hu-
manam, intimationem vero dei per gabrielem esse. Uerum est collec-
tionem hominis esse, sed quod deus creator vniuersi per gabrielem
ipsum librum intimauerit cordi mahmet non potest esse verum: cum
ilia in libro contineantur que ob suam turpitudinem iniusticiam et
notorietatem mendacii et contradictionis deo sine blasphemia ascribi
23 nequeant. Alms igitur erit autor eius quam deus verus, nee potest esse
nisi deus huius seculi. Hie enim deus est qui excecat mentes infidelium
vt non fulgeat illuminatio euangelii glorie christi qui est ymago dei
inuisibilis, quibus cum euangelium sit opertum ipsi pereunt vt aposto-
lus Corinthis scribit. Hie deus1 seu princeps huius mundi: qui a prin-
cipio est mendax: per aliquem suorum angelorum qui speciem lucis,
et nomen forte Gabrielis assumpsit, inueniens Mahmet hominem ydola-
. 319 tram Uenerem | colentem: et omnia que huius mundi sunt concupiscen-
tem ad hoc aptissimum per ipsum principaliter et eius successores
mendosam alchoran collegit: cui hereticos christianos et peruersos
1
dens
439
24 Capitulum II
Quid continet alchoran secundum eius laudatores
Dicunt autem sequaces mahmet bona intentione alchoran scriptum:
et continere mahmet orphanum erroneum seu idolatram atque paupe-
rem, legis et scripturis penitus ignarum solum natiuam arabum linguam
scientem multas vxores habentem a deo misericordiam consecutum,
diuitem et magni cordis subtilium capacis: et alti nominis factum,
quern ipse deus doctorem rudis gentis arabice et idolatre constituit
legatumque suum ad ipsas creauit et eis prophetam preposuit, absque
tarnen manifesta miraculorum potestate: vt gentem illam sibi commis-
25 sam ab errore in viam rectam reduceret. Et reuelauit ei deus vt fidem
abrae viri iustissimi qui a deorum cultura recedens: vnum solum deum
vniuersorum creatorem adorauit acceptaret, et ab arabibus acceptan-
dam suaderet absque tarnen violenta coactione: predicaretque ilium
solum et vnicum omnium creatorem et non alium esse imperatorem et
regem vniuersi omnium bonorum datorem omnipotentem vite et mor-
tis dispensatorem1: sapientem: incorporalem: incomprehensibilem: et
interminalem: seu infinitum: pium: et misericordem, venieque datorem,
omnibus fidelibus ipsum adorantibus et inuocantibus qui in die ilia
tremendi iudicii2: que erit omnium terminus resuscitabit mortuos ea
facilitate qua ipsos creauit et iudicabit inter bonos et malos: dans
fidelibus et credulis secundum merita sua perpetuam paradisi omnium
voluptatum et desideriorum mansionem et vitam optimam. Incredulis
vero et malis iuxta demerita cuique gehennam et perpetuam penam.
Librum vero alchoranum a deo descendisse dicunt, cuius libri mater et
verissimum fundamentum fides premissa vnius dei: et reditus omnium
26 ad ipsius terribile iudicium affirmant. Alia autem que in ipso libro
1 z
dipensatorem iudidicii
440
28 Capitulum III
Quid continet Alchoran secundum iudicium perfectorum
Sed qui tarn inter arabes quam christianos perfectionem dono dei
assecuti sunt aduertunt quoniam sub pretextu huius eradicationis
ydolatrie inserit christum nee dei filium, nee crucifixum, et quod hec
adiectio videtur totius libri intentio, scilicet quod christum seu mes-
syam nee dei filium nee crucifixum persuadeat, quoniam christum
1
sidem
441
filium dei esse et in cruce mortuum est fides ilia que vincit dyabolum
et mundum, et solum est vera et perfecta, et nulla fides preter illam
resistere potest dyabolo et dare victoriam et immortalem vitam fideli
in regno celorum intellectuali et incorruptibili. Ideo hoc medio sathan
de mundo ipsam euangelicam fidem omnino eliminare conatur, quem-
admodum videmus multa christianorum regna iam a fide vera christi
recessisse: et arabum legem acceptasse. Scimus autem tarn ex euangelio
quam alchoran mahmet non posse preualere, sed christus demum
vincet vt infra patebit. Multi etiam christiani sub principibus secte
arabum christo deuotius seruiunt, et infiniti christiani renegati et
arabes: et eiusdem legis cum ipsis timore gladii fingentes se illius secte
in hora mortis profitentur se christianos, sic finaliter omnes facient.
29 C a p i t u l u m IV1
Quod alchoran fide careat vbi sacris scripturis contradicit
Dicit autem quidam sapiens attendendum quomodo necesse fuit
mahmet qui nullam preter arabicam linguam sciuit, nee legendi artem
nee scribendi habuit, etiam si eloquentia arabica richmica et poetica
pre ceteris pollebat, quia pre cunctis arabicislibris alchoran laudatur,ha-
bere iudeos et christianos qui sibi in arabica lingua ea que in testa-
mento, psalterio, atque euangelio continentur referrent. Nam in illis
sacris literis per alchoran approbatis et confirmatis tanquam lucidis et
perfectis doctrinis eum peritum esse oportebat cum sint alchoran
substantia et presuppositum et nominantur supra aliqui ex illis qui ei
adheserunt. Sed cum sibi hoc obiiceretur quod sic instruetur: cecidit
in faciem suam et contracte sunt manus eius et pedes, et socii coope-
ruerunt ipsum vestibus suis, qui ad se rediens dixit, deus misit corripere
vos de sermone quern dixistis quod tales me docerent, et legit vnam
sententiam ex azora eluael quod interpretatur palma, que sic habet.
Scimus quod ipsi dicent quod instruct eum homo lingua eorum qua
loquuntur persica. Hec autem arabica patens est, ex hoc dixit, quomodo
potest dici quod illi me instruerent: quorum vnus persicus, et alter
hebreus est, qui dixerunt ei, potest esse quod lingua sua loquantur tibi
et exponant, et tu lingua tua omnia rectifices, nee inuenit responsio-
30 nem. Ecce ipsum mahmet a diuersis instructum. Et quia eo tune quan-
do mahmet post christum annis, 624, tempore eraclii imperatoris ince-
1
Capitulum IIII
442
1
increduduli
443
moysen in sua domo nutriuisse etc. Nam ille pharao qui moysen nutri-
uerat diu mortuus fuit ante reditum moysi ad egiptum Exodi IV1.
Fuit enim quadraginta annis moyses in madian quo tempore obierat.
34 Talia plura reperiuntur dissona a veritate sacre scripture a deo ante
mahmet tradite et alchoran preferende, nee alchoran hoc negat. Sic
enim capitulo XIX. dicit. Si de mandatis tibi missis quicquam dubitas
antecessorum tuorum libros legendo veritatem tibi missam agnosces:
ne sis ambiguus nunc: nunc negans: nunc affirmans. Ecce iubet in
dubiis recurri ad libros priores qui etiam admittit quod veriores seu
meliores libri ostendantur: et illis stetur. Sic enim capitulo XXX.
dicit. Moderni te magnum affirmantes tu die librum isto meliorem
vestrum dictum affirmantem afferte: eumque beniuole sequar. Ecce
quomodo nunc vult affirmare2 alchoran euangelio preferendum3.
Non sunt igitur ea que in alchoran continentur vt dei verba acceptanda
quando prioribus a deo traditis et per alchoran admissis libris aduer-
santur.
35 Capitulum V
1 2 3 4
IIII affsrmare prefrendum referte
444
39 Capitulum VI
Quod euangelium sit lux veritatis alchoran
Alchoran dici non potest sufficere et via recta esse: nisi includatur
in ipso euangelium, et solum illud constat lucem veritatis et recte
vie in alchoran dici debere: quod euangelio consonat. Nee de euan-
gelio hesitabat autor alchoran. AUegat enim passus et continentias
euangelii de eo quod christo parabolas exponent! aliqui abierunt
retro, de grano frumenti, de ceco nato, et aliis. Illud enim euan-
gelium de quo locutus est et allegabatur per ipsum in partibus Arabie
et vndique reperitur: etiam fortassis hodie et prius scriptum in aliquo
antiquo volumine quam alchoran conficeretur, et cum ab initio fidei
Christiane per tot centenos annos ante mahmet euangelium mundo
445
43 Capitulum VII
Quod elegantia dictaminis non probat alchoran dei esse dictamen
Nee debet quenquam mouere id quod dicit alibi librum alchoran
non potuisse nee ab omnibus hominibus nee demonibus componi ob
1
alcharon
446
tur nullum debere potius sequi mahmet quam christum, quod etiam
alchoran manifeste confitetur.
45 Capitulum VIII
Quod christum sequentes omnibus preferuntur
Admittit alchoran christum sequentes preferri omnibus: cum
christus sit omnibus sanctissimis prophetis suprapositus. Ait enim sic
deus in alchoran capitulo IV.1 omnium prophetarum alio super alium
per me sublimato et eorum quibusdam cum deo locutis: christo
marie filio animam nostram proprie conferentes vim atque virtutem
pre ceteris prebuimus. Ecce ait, pre ceteris prebuimus. Si igitur
prophetas nobis a deo missos audire et sequi tenemur: pre ceteris
46 vtique christum sequi tenemur. Hoc clarissime alchoran ex in-
tentione intendit: christo scilicet potius adherendum. Dicit enim alibi
alchoran christum dixisse Timentes deum me sequamini, deus enim
mei vestrique dominus est, quem adorantes recto proceditis tramite.
Et subiungit quomodo viri albis vestibus induti ipsum secuti aliis omni-
bus per deum suprapositi sunt. Et alibi scribitur vt supra allegauimus
euangelium esse lumen et confirmationem testamenti, et castigamen
et rectam viam deum timentibus et legis complementum. Ecce christum
et eius euangelium sequi est sequi lumen, et ire per rectam viam deum
timentium. Et iterum alibi. lam diuina veritas nobis data rectam viam
proficiscentibus ostendit, cuius obseruatio salutem obseruantibus
47 generat, error quidem detrimentum. Ecce diuina veritas vtique per
christum in euangelio est patefacta. Alibi de eodem sic ait. Tandem
christo marie filio misso: cuius sequaces ipsi penitus obedientes corda
constantia et humilia atque fidelia gesserunt, nos euangelium dedimus
non ob aliud nisi vt per ipsum dei dilectionem atque gratiam asse-
querentur, sed non dignum vt erat obseruauerunt, et licet plures
eorum sint increduli: eorum tarnen credentibus meritum debitum et
maximum tribuimus. Iterum alibi. Omnes boni deo seruiant vt christus
iesus marie filius persuasit, interrogans viros albis indutos vestibus,
quis mini subueniat ex parte dei me sequendo, responderunt illi: nos.
Quidam autem filiorum israel crediderunt quos ceteris incredulis
48 manentibus longe super illos extollimus. lam satis ostendimus ex
alchoran christum potius quam mahmet, et euangelium potius quam
alchoran sequi oportere. Nunc descendentes inquiramus an omnia
ΜΊΪΪ
448
49 Capitulum IX
Quod alchoran male dicat christianos incredulos |
p. 325 Cum tu auctor libri alchoran solum deorum pluralitatem damnes,
cur christianos qui christum filium dei credunt: incredulos dicis.
Nonne postquam alchoran1 pluries negauit deum filium sumpsisse se in
XXXII. capitulo sic resoluit dicens. Deus nequaquam filium seu parti-
cipem sumpsit alium deum, tune enim quisque cumsuisfacturis veniens
in alium insurgeret. Dicit alium deum in quo declarat christianos non
esse incredulos si dicunt christum dei filium non esse alium deum.
In quantum enim glorie dei non detrahit societas participatio et
filiatio alchoran secundum vos non intendit ilia de deo tollere cui
nihil perfectionis deesse potest, sed in quantum ilia dicunt alium deum,
et illi vel illis gloriam illam soli creatori debitam tribuunt, tune detra-
hunt a deo creatore suam gloriam et alteri diuidunt, nee manet deus
creator deus: quando non habet omnem gloriam et maior in gloria esse
posset, ideo nulla ratione hoc did potest, implicat enim contradictio-
nem plures esse deos: quando sequitur nullum esse deum, cum quisque
50 careat summa gloria que soli deo conuenit. Alchoran huic sententie
secundum vos consentit: et ait omnes prophetas in hoc concordare nee in
hoc christiani et iudei contradicunt, et alchoran dicit mahmet missum
ad arabes idolatras vt eos ad cultum vnius dei creatoris ducat. Si
igitur mahmet est ad hunc finem tantum missus ad idolatras sue
nationis cur christianipersecutionempatiuntur, qui nee sunt arabes:
51 nee plures deos colunt. Pat et satis alchoran secundum etiam intellec-
tum quern sibi arabes tribuunt non negare quin deus habeat filium seu
filios, dummodo non sint alius deus aut alii dii. Christiani enim et
iudei non sunt reprehensibiles in eo quod in oratione ad deum creatorem
et originem omnium nominent ipsum patrem et quemadmodum hoc
tarn in veteri testamento quam euangelio legitur liber alchoran: non
1
alcharon
29* 449
intendit negate nisi quod sibi absurdum videtur: homines se dei filios
appellate. Sic enim ait capitulo XII. Uos iudei atque christiani si dei
filii suique dilecti estis prout vos dicitis: cur nobis culpas atque peccata
gerentibus penas et malum ingerit. Certe vos nihil aliud quam homines
estis a deo venie mercedisque maxime datore ad quern omnium erit
reditus creati. Uidetur ex hoc ipsum arguere presumptionem et modum
dicendi quasi filiatio dicat consubstantialitatem. Sed vbi non intendi-
tur non negat, et quia in testamento veteri ac euangelio nusquam legi-
tur christum: aut alium quemcunque sic filium dei appellari quod sit
alius deus a patre creatore nee probationem alchoran refellit quisquam
christianorum: scilicet deum non posse sumere f ilium: neque ab vxore:
cum non habeat: neque si sumeret nobilissimam creaturam in f ilium,
non enim esse potest creatura eiusdem nature cum creatore: sicut
necessario filius existit, etsi assumpserit deus f ilium: vtique in tempore:
52 cum fie ret talisassumptio filius creatura foret. Concludit igitur alchoran
impossibile esse deum habere filium, quam conclusionem christiani
nequaquam impugnant, negat autem alchoran christum filium dei
licet ipsum exaltet supra omnem prophetam. Interrogo autem te sub-
ditum libro alchoran cur negatur messyas filius dei: cum in euangelio
per te approbato sepius legatur christum dei filium. Forte dicis ex
alchoran christum coram deo ad rationem posito quod se deum
nominauerit hoc constanter negasse, ideo huius contrarium in euan-
gelio reperiri nequaquam admittit. Admiramur quando christus coram
deo de hoc inculpatus sit quod se deum nominauerit, et quomodo
presens fuerit mahmet: qui deum inuisibilem vt met fatetur nunquam
vidit, ignorabat ne deus veritatem: et christo falsum imposuit, aut si
veritatem tune primo sciuit postquam christus se excusauit, nonne
secundum alchoran christus est in carne mortal! viuus in quodam loco
ameno aquis irriguo et ait ipsum venturum denuo in hunc mundum
p. 326 demum | moriturum et surrecturum, et in iudicio futuro rationem
operum suorum redditurum, quomodo hec concordant, hec esse facta
que in futuro iudicio secundum alchoran fieri expectantur. Nonne
dicit alchoran, nullum viuum hominem deum accedere et secum collo-
53 qui posse. Ecce quod huic dicto alchoran non est fides adhibenda, et
vt hoc ex textu alchoran verum videatur. Aduerte sic in textu dici ex
capitulo XIII. deo dicenti. 0 iesu marie fili tu persuades hominibus vt
dei loco, te matremque tuam deos habeant et venerentur. Respondit
iesus. Nolit deus vt quid preter verum dicam, et si protuli: tu nosti,
quia tu omnium secreta cordium noscens: mei cordis archanum pene-
tras. Ego vero nequaquam tui. Tu scis itaque nil hominibus nisi
450
54 Capitulum X
Quod clare ostenditur christum dei filium
Diceret arabs. Si christus deus fuisset: vtique cum iudei dicerent,
quia tu homo cum sis f acis teipsum deum: non excusasset se: allegando
in lege deos dici: ad quos sermo dei factus fuit: sed clare respondisset.
Dicimus eum clare respondisse. Aiebat enim. Si illos dixit deos ad quos
sermo dei factus est, et non potest solui scriptura, quern pater sancti-
ficauit et misit in mundum vos dicitis, quia blasphemas, quia dixi filius
dei sum. Si non facio opera patris mei nolite credere mihi. Si autem
facio, et si mihi non vultis credere, operibus credite, vt cognoscatis et
55 credatis quia in me est pater, et ego in patre. Ecce quam clare locutus
est, scilicet non esse blasphemiam si se filium dei dixit, et ideo se tacite
deum confessus sit. Nam si sermonum dei capaces dii dicuntur: non
est dubium quern pater vt pater ab eterno sanctificauit, et in tempo re
in mundum misit: non blasphemat si se dei filium appellat. Pater enim
vt pater non generat: nee sanctificat nisi filium, qui ante sanctificatus
est a patre ante mundum, et deinde in mundum missus: vtique
coeternus patri est. Quod autem hoc cognosci possit quantum ad cre-
dulitatem sufficit opera ostendunt que nullus hominum ante ipsum
fecit, ita quod humane nature ilia ascribi non possunt: aut creature:
sed creatori. Nisi igitur pater creator esset in christo: quomodo eius
opera christus fecisset. Essentia igitur patris que operatur omnia
in christo erat. Etsi deus pater essentialiter est in Christo: erit christus
eius filius: quia eiusdem essentie. Erit igitur christus quia filius in
451
patre: cum extra essentiam patris filius esse non possit. Sicut si
auctoritatem mittentis video mittentem, et equalem auctoritatem
in misso, video missum, vtique mittens est in misso, et missus in
mittente ob equalitatem. De quo infra latius.
56 Capitulum XI1
Quod christus non se nominat deum: sed dei filium |
ρ. 327 Adhuc attente considera fidem christianam esse patrem omni-
potentem esse deum creatorem et christum ilium deum nominare suum
patrem. Ait enim in euangelio ad iudeos, est pater meus qui glorificat
me quern vos dicitis quia deus vester est ille bene intelligit christum
non se deum nominasse: quia se patrem suum nominasset. Ostendit
autem se satis filium dei quando ilium semper patrem nominauit
quern iudei deum dixerunt. Unde dei filium se nominauit et non deum,
cum nominatio dei sit nominatio patris christi. Est igitur christus films
dei patris: et non deus pater, et est verus filius dei patris, ideo et
57 consubstantialis patri: licet non alius deus quam pater. Unde christus
non est deus pater creans omnia, sed est dei patris verissimus filius:
eiusdem2 nature cum patre per quern deus pater creat omnia.
Christus igitur non est nisi quia dei filius vnigenitus, et hinc eiusdem
essentie et nature cum deo patre, cum hoc sit de natura filii patris vt
sit cum eo eiusdem essentie et nature, vti filius hominis est eiusdem
essentie et nature cuius pater est eius, eiusdem scilicet humane nature,
sed essentia humana non est idem cum homine sicut essentia diuina est
idem cum deo ob simplicitatem maximam diuinitatis, ideo filius homi-
nis licet sit eiusdem nature humane cum patre non tarnen idem homo:
sed alius. Filius autem dei est idem deus cum patre et non alius. Hec
clarissime sacrum euangelium reuelat quod alchoran approbat in ge-
nere, et ei in specie non contradicit vt ex sequentibus ostenditur.
58 Capitulum XII
Laudes christi ex alchoran, et ostensio diuinitatis eius
Scribitur enim in3 alchoran marie virginis filium iesum christum
esse per hec verba ο maria: omnibus mulieribus et viris splendidior:
1
Capitulum vndecimum
2
einsdem
3
in in
452
mundior: atque iocundior tibi summi nuncii gaudium cum verbo dei,
cui nomen est iesus christus: qui est facies omnium gentium in hoc
seculoque futuro: sapiens viroptimus abvniuersitatis creatore mittitur.
Ilia respondit. 0 deus cum virum non tetigi: filium quomodo habebo.
Inquiunt angeli. Deo nihil occurrit impossibile, omnia vt vult operanti
ipse filium tuum cum diuina virtute venientem librum legiferum
omnisque magisterii periciam et testamentum et euangelium edocebit,
ille cecos et mutos curabit: morpheaticos et leprosos mundabit, mor-
tuos creatore cooperante viuificabit, que cuncta a credentibus in deum
miracula censentur, vetus testamentum confirmabit, seque cum diuina
virtute venisse patefaciens inquiet. Timentes deum me sequamini,
deus enim mei vestrique dominus est quern adorantes recto procedunt
59 tramite. Itemm alibi sic. Iesus marie filius dei nuncius suusque spiritus
et verbum marie celitus missus existit. Ecce iesum ecce messiam seu
christum, et verbum marie celitus missum: hoc est a deo celi missum:
vtique tune est eiusdem nature cuius deus mittens. Non enim dici
potest quod diuinum verbum cum sit dei verbum sit aliud quam deus
simplicissimus. Deus enim et suum verbum non sunt duo dii: sed idem
deus simplicissimus. Sic igitur patet deum mittentem et suum verbum
missum esse eiusdem nature diuine, sed cum mittens deus non seipsum
mittat: nee alium deum mittat: non erit mittens missus: nee alius deus:
deus mittens et alius missus.
60 Capitulum XIII1
Facilis ostensio christum qui est verbum dei patris esse eius filium
Adhuc sic. Certum est ex alchoran verbo dei omnia esse creata, ver-
bum igitur dei increatum est, quoniam per ipsum omnia creata sunt.
Est igitur verbum eternum increatum. Non est igitur verbum sensibile:
sed plus quam intellectuale. Intellectuale vero verbum per quod in-
tellectus omnia operatur: intellectualis est conceptus, nam nisi in-
p. 328 tellectus intueatur in conceptum su|um quern intellectualiter generat:
non facit quicquam intellectualiter. Sicut edificator domus in verbum
seu conceptum intuetur per quern edificat. Dicitur autem verbum non
sicut verbum extrinsecum sensibile generatur a verbo intrinseco in-
tellectuali, sic conceptus generatur ab intellectu: et dicitur eius ver-
bum. Intellectualis igitur natura omnia per verbum suum format, et
per verbum reformat. Edificator enim per verbum format domum, et
1
Capitulum XII
453
si rait per idem verbum reformat. Deus sic per verbum format et ΓΟ-
Ο ι format. Hoc verbum vocatur etiam sapientia, omnia enim deus per
sapientiam facit. Et dicit alchoran. Christus cum diuinis virtutibus
adueniens inquit. En assum cum sapientia vestras dissensiones dis-
cussurus, meque sequendo timete deum. Nominat igitur alchoran id
quod prius verbum aiebat: nunc diuinam virtutem et sapientiam. Sic
verbum ratio dicitur. Omnia enim cum ratione facta sunt. Nihil enim
est cuius legitima ratio non precessit. Sic verbum sermo dicitur: ars
seu magisterium per quod deus omnia facit. Euangelium vero illud
nominat verbum, sine quo factum est nihil, et idem verbum nominat
62 dei vnigenitum per quem fecit et secula. Sed cur potius alchoran nomi-
nat verbum quam filium ilium per quem omnia facta sunt, fortassis ex
eo quia cum vellet omnem modum pluralitatis deorum eliminare a
rudibus ydolatris: noluit occasionem dare errandi illis qui capere non
poterant filiationem intellectualem aliter quam in sensibili mundo
videtur. Intellectual! vero fecunditati propinquius verbum quam filius
accedit, neque apta locutio est deum habere filium, nam cum deus
sit pater omnipotens omnium creator, qui omne id est quod habet,
cum nihil sibi deesse possit: non est apta locutio ipsum habere filium,
quia idem videtur acsi diceretur deum patrem esse filium cum habere
in ipso sit esse, propter hoc tarnen non intendebat euangelio contra-
dicere, nee testimonio iohannis zacharie quem approbat et ait esse
confirmatorem verbi qui in euangelio confirmat christum esse filium
dei vnigenitum. Unde cum ilium quem christiani nominant christum
dei verbum et marie filium: tantum in hoc a christianis videtur dis-
crepare.
63 Capitulum XIV1
Obiectio ex alchoran, et eius solutio
Diceret aliquis. Nonne sie legitur in alchoran. Pars plurima men-
tiendo dixit deum habere filium, quomodo hec non contradicunt euan-
gelio. Dico alchoran se declarare. Addit enim. Cepit ne deus filias plus
diligere, quid iudicatis immemores. An vestri dicti rationem firmam
habetis: librum quidem vestrum si veraces estis in medium afferte.
Ecce deum non habere filium humano modo euangelio non contra-
dicit, cum deus sit spiritus qui carnem et ossa non habet. Sed quod
christus sit vnigenitus dei filius: librum euangeliorum in medium
1
Capitulum XIIII
454
65 Capitulum XV
Quod lesus quia messias est dei verus filius
Adhuc dico in eo quod alchoran dicit iesum marie filium messiam
seu christum. Omnia que prophete fatentur de christo: ipse fatetur.
Dicit autem micheas propheta Et tu bethleem effrata paruula es in
milibus iuda, ex te mihi egredietur qui sit dominator in israel, et
egressus eius ab initio a diebus eternitatis. Hie propheta de generatione
messie loquitur et duplicem ponit generationem, vnam temporalem in
bethleem, aliam eternam. Ab initio mundi prophetatum est: deum
messiam saluatorem in mundum missurum, certum est messiam ante
mundi constitutionem esse, vt christus de se loquens in euangelio
attestatur ad patrem dicens. Clarifica me pater claritate quam habui
455
68 Capitulum XVI
Quod christus quia verbum et legatus summi dei est dei filius |
p. 330 Uerbum igitur quod in virgine Maria humanam recepit naturam
non fuit verbum nisi omnipotens omnipotentis dei patris: cuius in-
capax est omnis creatura. Recte igitur ait alchoran sibi sapientiam et
1
attestauntur
456
457
72 Capitulum XVII
Quod testimonia alchoran continent christum dei filium esse
Diceret aliquis, quid sibi vult alchoran vbi fatetur quod christo
marie filio spiritus diuinus auxilium atque testimonium extitit. Spin-
turn diuinum testimonium dedisse christo iohannes zacharie attestatur
vt in euangelio scribitur. Ait enim quia vidi spiritum descendentem
quasi columbam de celo et manentem super iesum et ego nesciebam
eum, sed qui misit me baptizare in aqua ipse mihi dixit, super quern
videris spiritum descendentem et manentem super eum: hie est qui
baptisat in spiritusancto et ego vidi et testimonium perhibui quia hie
73 est filius dei. Spiritus igitur diuinus in columbe specie super christum
in iordane descendens dedit testimonium quod et iohannes perhibuit
christum esse filium dei, dedit etiam in omnibus apostolis ille spiritus
et aliis sanctis testimonium vsque ad mortem inclusiue quoniam iesus
p. 331 est christus filius dei, quale autem auxilium dederit | christo in vir-
gine maria concepto de spiritusancto et in omnibus qui spiritum-
sanctum receperunt pro arra promissionum christi et quomodo ille
suggessit fidelibus vt intelligerent veritatem eorum que christus
locutus fuit quoniam est spiritus veritatis, sciunt qui euangelium
attente atque sanctorum scripta studuerunt1 hoc meo arbitratu
notandum quomodo alchoran extollit iohannem zacharie tanquam
illi cui omnino credendum: quem dicit virum bonum virginem per-
seuerantem: magnumque prophetam verbum dei confirmantem, et
similiter testimonium sanctispiritus allegat, hec omnia misericors deus
inseri voluit: vt sic sapientes remittat ad veritatis testimonia: ne
christo detrahat: si rudi populo hoc palam non publicat ob causam
74 supra positam christum filium dei. Nam etsi dixerit deum inuisibilem:
incorporalem, et quem nemo vnquam aperta facie vidit, ita quod
quisque bene intelligere poterit visibilem christum sensibilibus oculis
non fuisse secundum conditionem illam visibilem et corporalem, deum
tarnen quia timuit spiritualem diuinam verbi dei naturam incredulos
attingere non posse, ideo illis ideotis et ignaris quibus loqui oportebat
vt talibus sensibilibus de intellectualibus nihil sentientibus cautius
considerabat negatiue predicandum: christum marie filium non esse
filium dei, cum filius marie homo corporalis et visibilis esset, que nature
diuine non conueniunt, eum tarnen habere virtutem et potestatem
diuinam que sola fide videri potuit attestantibus operibus illis mira-
culosis que nemo hominum ante eum fecit aperte affirmauit.
1
studueruunt
458
75 C a p i t u l u m XVIII
Quomodo alchoran intelligi debet christum esse spiritum
et animam dei
Diceres cur fatetur alchoran christum spiritum dei et alibi quod
deus sibi animam suam proprie contulit, dicimus alchoran animam et
spiritum sepe pro eodem capere: et nos intelligimus per ilia vitam illam
intellectualem que sapientia est. Contulit enim sibi deus piam et miseri-
cordem animam suam, hoc est vitam non appropriate: sed proprie,
ita ipse christus ait in euangelio. Sicut pater habet vitam in semet-
ipso: ita dedit filio vitam in semetipso. Ecce quomodo deus pater
animam seu vitam suam proprie dedit christo: vt pater animalis suam
vitam animalem proprie dat filio suo vt in semetipso viuat: sicut
76 pater viuit a quo vitam recipit. Una est igitur vitalis natura dei patris
et sui filii christi quod alchoran per vnam vtriusque animam expressit.
Et quia in patre est vita omnipotens: ita vt quern voluerit viuificet:
ita et dedit filio vt ita quern voluerit viuificet, et ideo ilia vita spiritus
dei dicitur propter vitalem motum omnis enim motus a causa occulta
spiritus dicitur etiam ventus. In vita enim nisi vitalis et delectabilissi-
mus motus esset: non esset vita viua, quare sicut somnolentia est
figura mortis: ita vigilantia ob spiritalem motum figura vite. Recte
igitur id alchoran dicere voluit quod christus de se in euangelio lo-
quitur. Ego sum vita et resurrectio scilicet a morte. Et alibi. Uerba
que locutus sum spiritus et vita sunt. Spiritus enim christi est spiritus
bonus qui ad bonam vitam et immortalem que deus est mouet. Sed
spiritus diaboli est spiritus malus qui mouet ad mortem perpetuam.
Capitulum XIX
Quomodo intelligi debet alchoran christum esse virum bonum et opti-
mum et faciem omnium gentium
Ouereret aliquis quid hoc significat quod alchoran ait christum
virum bonum et optimum et faciem omnium gentium in hoc futuroque
seculo, dicimus alchoran virginem mariam super omnes viros et
mulieres exaltare, et bene: quia mater christi filii dei. Certum est
autem christum supra mariam eius matrem exaltatum. Erit igitur vir
bonus et optimus quoniam melior esse nequit. Omnis vir quantuncun-
que bonus quamdiu non est adeo bonus quod melior esse nequit: non est
simpliciter optimus in posse et esse, et cum solus deus sit simpliciter
459
bonus, hinc optimus, ac bonitas ipsa certum erit virum qui sic est bonus
participando bonitatem quod etiam est optimus inter ilium et deum
p. 332 non | posse mediare quemquam, sed sic erit ille vir bonus quod etiam
ipsa bonitas. Unde christus est bonus bonitate creata que non est
ipsa bonitas: quia vir seu homo, et cum hoc bonus bonitate increata:
que est ipsa bonitas, cum sit adeo bonus quod optimus qui melior esse
78 nequit. Patet quomodo idem christus vt est filius marie matris sue
humanam habens naturam est bonus bonitate creata, et vt est filius
dei patris sui diuinam habens naturam est optimus, hoc est bonus
bonitate increata, que ideo optima, quia nee melior nee aliter esse
79 potest, cum sit actu omne id quod esse potest. Quod autem iesum
faciem ait omnium gentium tarn huius quam futuri seculi: maxime
christum extollit. Nam per hoc exprimit ilium esse de quo propheta
dauid dicebat. Speciosus forma pre filiis hominum, diffusa est gratia
in labiis tuis: propterea benedixit te deus ineternum, vbi est resplen-
dentia pulcritudinis vite: nisi in facie. Quid pulcrius facie omnium
virtutum. Quid aliud christus secundum prophetam dauid nisi domi-
nus virtutum et rex omnis glorie, claritatis et formositatis, quare ipse
est filius dei, in quo habet pater summam complacentiam, et est
80 christus vnctus pre consortibus suis. Unde dicit mahmet in doctrinis:
perfectos in statura ade et forma iesu christi resurgere in die iudicii.
Nam hec forma que est facies omnium gentium est perfectio per-
fectorum. Christus igitur est per quem perfecti iudicantur, et eius
forma est ilia que solum immortali vite apta est. Qui igitur similes ei
erunt intrant in gaudium domini, ob hoc alchoran alibi pluries repetit
quorundam facies in die iudicii albescere et ciaras fieri scilicet per-
fectorum et beatorum, quorundam nigrescere scilicet incredulorum
et malorum. Et vt quam breuiter dicam, christus est omne id quod in
omnibus gentibus presentis et futuri seculi vere et iuste laudatur.
Hinc omnium facies decora in quo omnes gentes quiescunt et bene-
dicuntur.
81 Capitulum XX
Digressio ad manuductionem diuinorum
Quomodo alchoran christum dicit ruhella, cuius interpretationem
alii dicunt esse flatum dei, alii spiritum dei, alii verbum dei, alii ani-
mam dei. Licet he interpretationes non varient veritatem, qualiter-
460
cunque enim interpretetur, siue sit flatus, siue spiritus, siue anima,
sine verbum dei: necessario deus est, vt satis patet in premissis. Nobis
tarnen videtur quod hec interpretatio quod sit verbum dei scilicet
intellectuale quod conceptum appellamus, quia cum sacratissimo euan-
gelio concordat sit merito acceptanda, et vt simpliciores exemplo
sensibili ducantur per quod patrem, verbum, et spiritum aliqualiter
82 a remotis videant. Pro intellectu precedentium et sequentium est con-
siderandum: quomodo magister qui vitra facit operatur, vitrificatura
enim est opus intelligentie, carentes intellectu earn artem non ca-
pient. Applicat autem cannam ferream, et ei adherere facit aptam
materiam, et insufflat in ipsam et efficit vas vitreum prout voluerit.
In eo flatu est considerandum quomodo intra materiam operatur et
format earn. Opus enim illud similitudinem habet operis nature. Ars
enim ab extrinseco operatur, natura enim intrinsece vt quisque seit et
videt. In eo igitur flatu considero duo. Unum est extrinsecum eius
et est sensibile, vt est ventus seu aer qui expiratur per artificem, in
intrinseco illius considero intellect urn, quia artifex ad finem faciendi
vas vitreum operatur. Intelligit enim id quod facit. Hie intellectus non
intelligeret nee se,nec id quod operatur: nisi de se generaret conceptum
vasis quod efficit, et hunc conceptum intellectualem verbum dicimus.
83 Loquitur enim intellectus suam intentionem et conceptum que intra
se videt et sensui visibilem facit, hoc verbum generatur ab intellectu
se in ipso explicante, sicut sermo generatur a conceptu explicante, et
ρ. 333 sicut sermo sine flatu non | explicatur: potest sermo flatus appellari
humani conceptus: et conceptus pariformiter dici potest flatus in-
tellectus. Ab intellectu igitur et eius verbo procedit intellectualis
motus qui complet operationem, vtique ista sic esse intellectualiter
quisque conspicere potest. In efflatione igitur vitrificatoris video in-
tellectualem scilicet intellectum eius verbum et vtriusque spiritum
seu motum: que si ibi non essent nunquam ipsa efflatio formam vasis
introduceret, neque tarnen intellectus verbum eius et vtriusque spiritus
propterea recedunt a vitrificatore, quia in efflatione videntur. Confor-
miter fiunt omnes operationes intellectuales: licet non corporali
efflatione: sed intellectu verbo eius et motu seu spiritu vtriusque in
sensibilibus per sensibilia in sensibili materia mediante medio et
organo siue instrumento sensibili, a creatore vero omnia mediante
verbo diuino motu seu spiritu in esse procedunt, sicut enim ipse est
absolutus ab omni contractione: ita absolute sine medio extrinseco
84 creat intellectualem naturam et cuncta vt vult. Sed est considerandum
quomodo deus instruxit helyam III. regum, XIX, quod ipse non
461
86 Secundus liber
Capitulum I
De theologia mystica secundum quam deus est ineffabilis
Nunc accedamus ad elucidationem trinitatis quam in diuinitate coli-
mus, et ostendamus alchoran pia interpretatione non contradicere
trinitati modo quo nos de ipsa loquimur qui euangelio inheremus.
1
scieutia
462
86 Secundus liber
Capitulum I
De theologia mystica secundum quam deus est ineffabilis
Nunc accedamus ad elucidationem trinitatis quam in diuinitate coli-
mus, et ostendamus alchoran pia interpretatione non contradicere
trinitati modo quo nos de ipsa loquimur qui euangelio inheremus.
1
scieutia
462
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 333—334
87 Dicit fortassis aliquis arabs quamuis negari nequeat hec que de laude
euangelii dicta sunt per nos qui alchoran vti dei verbum colimus,
tarnen cum sana fides sit vnius solius et singularis dei omnium creatoris
sine omni participe: sine sociis: sine pluralitate: sine filio seu filiis: et
equalitate quacunque, et christiani dicant pluralitatem dei patris
creatoris et dei filii eius: et dei spiritussancti vtriusque non contradi-
cere euangelio, ideo alchoran musselmanni preferunt euangelio et
calife in baldach: vbi Studium eius secte est: inhibent euangelium et
philosophiam publice legi, experti enim sunt ante prohibitionem eos
qui euangelio operam dederunt christianos factos: et quendam califam
p. 334 christianum | crucem in secreto pectoris continue portasse, ac philo-
sophos alchoran deridere. Ideo XI. capitulo alchoran christus dicitur
iesus marie filius deique nuncius suusque Spiritus, -et verbum marie
celitus missum existit. In deum itaque illique suo legato credentes:
ne dicatis deos tres esse: cum non sit nisi vnus deus qui filio caret,
eique omnipotenti vniuersa celi terreque subiecta sunt. Christus qui-
dem ipse minime negare poterit, sicut nee angeli deo propinqui quin
88 dei subsit imperio. Ad hoc respondemus Euangelium omnem deorum
pluralitatem non solum damnare: sed impossibile affirmare, deum enim
principium et vnde omnia oriuntur nemo dubitat, pluralitas quomodo
esset principium cum ante pluralitatem sit vnitas seu singularitas que
necessario est eterna cum sit purum principium, quod ideo eternum
necesse est: quia principium et non principiatum. Illud autem prin-
cipium potest considerari sine respectu ad principiata, vt non plus sit
principium quam non principium ea consideratione est penitus infini-
tum et interminum, incomprehensibile et ineffabile, tune certe cum
excedat omnem sensum et omnem intellectum et omne nomen et omne
nominabile, nee dicitur vnus nee trinus nee bonus nee sapiens nee pater
nee filius nee spiritussanctus, et ita de omnibus que dici aut cogitari
possunt, vt dyonisius ariopagita hoc astruit, quoniam omnia talia
nomina excellit et antecedit in infinitum, sic manet absconditus ab
oculis omnium sapientum, et nulli creature sed sibi tantum cognitus,
et hoc tantum de ipso cognoscimus quod ipse est ipsa infinitas excedens
omnem creatum intellectum infinite, eo modo cum de ipso nihil proprie
dici et affirmari possit quod non excedat, in silentio tantum admiramur
89 et contemplamur et colimus, de illo intermino et infinito deo loquitur
alchoran XXIX. capitulo dicens. Sicque terminum scilicet mundi
huius seu diem iudicii nullatenus mendacem expectans: ilium solum
deum consideret cuius nullus est terminus, preter quem non est alius
deus. Et in capitulo LXIV1. Omnis quidem res mundana terminabi-
1
capitulo LXIIII. 463
30 Nikolaus von Kues II
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II ι—3
90 Capitulum II
De theologia affirmatiua secundum quam deus est trinus et vnus
Alio modo aduertimus mundum istum visibilem cum aliter esse
posset quam nunc est: non esse a seipso, nam fuisset antequam esset,
et cum aliter posset esse, puta aut maior aut minor, vel alio modo, cum
magnitude sua sit terminata et finita, cui non repugnat quod maior sit
aut minor, vtique ab aliquo principio seniori ipso, id est quod est quod
ipsum sic fecit et non aliter. Illud autem principium cum non necessi-
taretur ab alio, quia principium ante quod non est aliud principium
liberum fuit et est, creare et non creare, quemadmodum intellectualis
91 natura libera in suis operationibus. Sicut autem intellectus quando
operatur necessario menti seu in comprehensione habet id quod opera-
tur, aliter nesciret quid operaretur, et non esset intellectus. Habet etiam
necessario in scientia seu arte id quod operatur, si enim arte operandi
careret: quomodo operaretur, habet denuo necessario id quod opera-
tur in voluntate, cum nolens nihil faciat nobilis intellectus, experimur
hec in nobis qui intellectualiter operamur ilia sic esse necessaria. Quo-
modo enim pictor per intellectum pingeret: nisi in mente haberet quod
pingeret. Et quomodo posset pingere id quod menti habet: si scientia
pingendi careret. Et quomodo perficeret quando nollet. Unde videmus
voluntatem non esse artem: nee mentem, nee artem mentem. Non enim
eius quod volo semper artem habeo, nee eius quod menti habeo
scientiam seu artem habeo. Et licet scientiam pingendi habeam: tarnen
mahmet depingere nequeo: cum ipsum mente non teneam. Unde si
mens, scientia, et voluntas sint eiusdem intellectualis scientie et nature,
p. 335 ac etiam ex mente generetur ars et scientia, | carens enim mente caret
arte: et carens mente et arte caret libera voluntate et electione. Pro-
cedit igitur libera voluntas a mente et scientia seu arte, et hoc primo
92 notabis. Consequent er aduerte, quomodo id quod est in mente ope-
rantis, intellectus est etiam in arte et in voluntate, et non est aliud in
mente aliud in arte: et aliud in voluntate, alias non esset vna perfecta
operatio. Id vero quod in mente est: mens, ibi enim comprehensum et
comprehensio: seu mentionatum et mens idem sunt, sic id quod in
scientia est: scientia est, scitum enim ibi scientia est: atque id quod in
voluntate est voluntas est, ibi enim volitum voluntas est. Patet igitur
non aliud esse mentem: et aliud scientiam, et aliud voluntatem sed idem
464
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 334—335
essentialiter: licet non conuertibiliter, sic scilicet quod mens sit scientia
93 seu voluntas, non tarnen est aliud mens quam ars et voluntas. Exigit
igitur nobilitas intellectualis nature que libera est mentem non esse
scientiam de se genitam, quia cum sit ab ipsa mente genita: non est
mens seu pater generans, sic exigit mentem et scientiam de se genitam
non esse voluntatem ab ipsa et arte procedentem, procedens enim non
est ilia a quibus procedit: hec ideo vt libere et perfecte posset intellec-
tuales producere operationes. Hec agricola seminator grani bene capit.
Oportet enim ipsum in sua comprehensione habere semen grani: et in
sua scientia artem seminandi granum: et in voluntate1 voluntatem
granum seminandi, seminare enim est opus intellectus, et hec sic se
habent.
94 Capitulum III
Quomodo ex operatione intellectualis nature videmus diuinam
Et quoniam intellectualis natura hoc et hanc nobilitatem non habet
nisi a creatore suo, nam operatur in similitudine creatoris sui: sicut
creando veras res producit: ita intellectus imago eius operando pro-
ducit similitudines verarum rerum, creare enim est essentiare: et in-
telligere est assimilare, quare creator omnium cum intelligat id quod
creat et sciat seu artem habeat: et velit, tune vnus creator omnium ad
hoc quod nobilissimus et perfectissimus atque liberrimus sit: creator
veraciter trinus est: cuius similitudo in nostro intellectu vno in essentia
95 et trino in operatione premittitur. Diuinam igitur mentem in qua
omnia que creari possunt eternaliter consistunt, christiani patrem et
creatorem appellant, artem vero eius omnipotentie seu sapientiam siue
scientiam: eius filium vocant, per quern omnia facit, voluntatem vero
sine qua nihil esse potest cum a patre et filio scilicet mente et arte
procedat: spiritumsanctum confitentur, qui omnia ad effectum pro-
ducit. Sunt autem indiuisa trinitatis illius opera: quia est vna omnium
9 operatic et creatio. In creatione igitur ex similitudine operationis in-
6
tellectualis vnius creatoris videmus trinitatem ob quam trinitatem
moyses deum creatorem pluraliter in principio genesis per elohim et
verbum faciamus hominem expressit: licet alibi diceret. Ego deus
zelotes, sic et in alchoran ait deus. Nos homines ex humore fragili
creauimus. Et alibi, celum quidem et omnia celestia pro velle nostro
creauimus, licet alibi dicat. Die mee genti, ego sum deus misericors. Et
1
volutate
so* 465
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 3—6
97 Capitulum IV1
Quomodo de fecunditate intellectualis ad fecunditatem diuine
nature eleuamur
Et vt per sensibilia in fecunditatem intellectus et de ilia in diuinam
eleues fecunditatem, attende dum vides tot pulcras et varias struc-
turas ciuitatum: templorum castrorum et edificiorum: tot varios
pannos: tot picturas et ornatus: tot linguas: tot scientias et artes atque
libros2: tot dulcissimas armonias: tot delectabiles dictiones: tot ordi-
natas policias et alia innumera esse opus simplicis atque3 trini intellec-
p. 336 tus inuisibilis | et nullo sensu perceptibilis, a quo hec omnia exiuerunt,
et non exiuissent nisi in eo intellectualiter multo altiori gradu preexiste-
rent, et mirabilem valde vides intellectum tune ascende ab intellectu
ad creatorem ipsius et omnium: vt videas eius diuinam fecunditatem
quomodo intelligentie celi, stelle, sol, luna, elementa et omnia que
sunt, viuunt et intelligunt sunt opus simplicissimi atque fecundissimi
98 creatoris. Et quod creatio est ostensio eorum que semper et eternaliter
in mente ipsius fuerunt, ipse et in arte seu sapientia sua semper et
eternaliter fuerunt. Idem ipse et in beneplacito voluntatis sue eterna-
liter fuerunt idem ipse deus benedictus qui diuitias glorie sue ex mera
bonitate sua ostendit, sicut diues intellectus ad ostensionem glorie
sue se in operibus suis ostendit et communicat, et ea que intra se habet
intellectualiter quanto precisius potest sensibiliter nititur explicare,
vt sic iuxta naturam boni se diffundat et participabilem faciat, et
videbis deum simplicissimum ineffabiliter diuitem et pulcrum atque
plenum omni felicitate vite gloriose, de cuius diuitiis ipse tot lucidas
intelligentias formis plenas tot splendidas Stellas, totviua animalia,tot
dulcissimos odores et sapores atque pulcerrimos flores, et cetera in-
numerabilia produxit et ostendit.
99 Capitulum V
Manuductio ex his que in mundo sunt vt videatur deus trinus
Et quia mahmet in eo quod deum credit creatorem omnium, etiam
de illo asserit necessario que de eius trinitate christiani confitentur,
ideo vt ad diuinam fecunditatem partem et amorem omnis arabs
1 2 3
Capitulum II11 liberos ad q
466
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 335—337
ιοί Capitulum VI
Manuductio de intellectual! trinitate ad diuinam
Et vt in creatura magis deo simili ymaginem illius videamus: ad
naturam intellectualem inspiciamus. In ipsa enim natura intellectu-
al! speculatiua quanta sit fecunditas proles et amor: ostendunt nobis
libri innumerabiles contemplatiuorum: quot theoremata circa veri-
tatem generauit intellectuals fecunditas, quot delectationes pro-
cesserunt ab illis et suauitates spiritales que fecerunt illos pro nihilo
P· 337 habere | gaudia huius mundi, sic de intellectu practice dicendum vt
supra tetigimus. In ilia enim natura intellectual! est fecunditas que de
se generat verbum seu conceptum intellectualem et ab ipsis procedit
amplexus seu voluntas, quando enim mens verbum seu notitiam ge-
nerat : statim procedit amplexus seu voluntas, sicut enim id quod non
467
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 6—8
scitur non amatur, ita non potest non procedere a mente et notitia
voluntas. Scientia enim est de numero bonorum honorabilium,
102 bonum autem est quod appetitur. Omnia enim bonum appetunt. Ita
patet quo exemplo duci poterimus ad diuinam trinitatem. Deus enim
non potest dici ignorans seipsum, si autem se intelligit de se conceptum
seu verbum suiipsius generat, nee est idem generans verbum: et geni-
tum, seu concipiens et conceptum, nee aliud in essentia diuina, cum
deus suiipsius conceptum talem generet quod non possit esse perfectior.
Erit igitur equalis equalitate substantial! que est perfectior accidental!:
quare nequaquam alterius nature seu essentie, sic nee amor ab ipsis
procedens potest dici ea a quibus procedit, nee potest dici aliud, cum
sit perfectissimus ante omnem alteritatem, quare consubstantialis
illis a quibus procedit et hoc intenditur.
468
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 337—338
469
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 9—11
109 Capitulum IX
Enigma licet remotum benedicte trinitatis
Oportet in istis ad enigma recurri quousque habeamus intellectum
exercitatum. Uidi aquam magnam inter rotundas ripas sine alterius
aque influxu et effluxu semper eiusdem quantitatis habentem in
circuitu fecundas arbores, segetes et prata, et rustici prope habitantes
non sufficiebant laudare aquam qua nullam putabunt dari meliorem.
Admirabar quomodo non diminueretur et exsiccaretur: cum non
viderem riuulum in ipsam fluentem, et cur non putresceret quia
stagnalis apparuit. Accessi propius et subtiliori consideratione diu
habita comperi in medio fontem apparere, et hoc ex flumine qui efflui
de centro videbatur, sie esse iudicaui et dixi. Hec forte est ratio cur
hec aqua nunquam minuitur quamuis arboribus et seminibus atque
herbis prestet vnde vegetentur, quia viuus fons non sinit ipsam immi-
nui, et quamuis sit stagnalis inter ripas: tarnen continue innouat se-
ipsam, quia procedit ex fönte et fluuio fontis. Non igitur putrescit nee
corrumpitur, quia non antiquatur, sed semper ex fecunditate fontali
innouatur. Unde vidi ipsam aquam esse fontem, fluuium et stagnum, et
hoc equaliter quia non magis fons quam fluuius et stagnum, et in
stagno fluuium et fontem, nee tarnen fons fuit fluuius vel stagnum, nee
fluuius fons vel stagnum, nee stagnum fons vel fluuius. Nee hec vidi
nisi intellectualiter considerans fontem de se generare fluuium, ideo
fons et fluuius differunt vt generans et genitum, siue vt pater et
no filius, nee stagnum potest esse fluuius vel fons a quibus procedit, et
dixi fons vnitas, fluuius equalitas, nexus vtriusque stagnum. Conclusi
igitur, quoniam si ad eternitatem dimisso enigmate ascendero ipsam
veriori modo comperio trinam et vnam: quam hanc visibilem aquam,
et facilius superius dicta de generatione et processione eterna indubia
fide credidi. Dixi etiam in alchoran scribi, ex aqua omnia viuentia
esse. Igitur si aqua ista dat vitam vegetatiuam omnibus circumstanti-
bus arboribus et seminibus et herbis sine sui diminutione, quanto
magis creator aque huius omnibus creaturis dat omnia sine sui dimi-
nutione: nominando aquam transsumptiue absolutam essentiam in
qua vidi fontem, fluuium et stagnum, de qua omnia que sunt id quod
sunt recipiunt: tam ilia que sunt quam que sunt et viuunt, et que sunt,
viuunt, et intelligunt.
470
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 338—339
in Capitulum X
Iterum ex tribus personis manuductio |
p. 339 Adhuc attende non ita dicimus esse plures humanitates sicut plures
homines, sic non est idem humanitas et homo, sed idem est deitas et
deus propter simplicissimam essentiam diuinam. Unde sicut non sunt
plures deitates, ita nee plures du, et non sunt nisi tres persone inhumani-
tate, scilicet ego: tu: ille. Unde veraciter dico, ego sumhomo, tu es homo,
ille est homo, et sunt tres ille persone eiusdem humanitatis, vnde igitur
haberent hoc ille persone nisi creator deus foret similiter trinus in per-
sonis et vnus in essentia. Potest igitur deus veraciter dicere Ego sum
deus: tu es deus: ille est deus eiusdem deitatis, et non sunt tres per-
sone: tres dii, quia non sunt tres deitates sed sunt vnus deus, quia
vna deitas que deus. Certum est etiam tres personas in vnitate non
esse vnitatem seu singularitatem et tres personas in numero non esse
nisi numerum et pluralitatem, nos autem dicimus tres esse diuinas
personas in vnitate non in numero, et tres humanas personas in numero
dicimus ideo plures homines.
na Capitulum XI
Necesse est arabes fateri trinitatem
Quod autem arabes oporteat hanc trinitatem in diuinis fateri patet,
nam nisi fatentur cum credant alchoran esse librum veritatis conuin-
cuntur deo dare participem. Scribitur enim in alchoran quomodo
deus dixit mahmet. Tibi quidem qui legem et librum ignorabas
nostrum spiritum mittentes lucem prebuimus. Et alibi. Cum hoc
tibi diuinitus misso Spiritus benedictus penitus iustus cor tuum
penetrauit: vt cum eo castiges arabice. Iterum alibi de christo dicit.
lesus marie filius deique nuncius suusque spiritus et verbum marie
celitus missum existit. Iterum alibi. Ipse namque deus et suus spiritus
benedictus hunc alchoran librum veracissimum composuerunt. Con-
II3 silia in multis aliis locis alchoran habet. Unde cum spiritus dei bene-
dictus non possit dici creatura et missus spiritus non sit a seipso mis-
sus, ideo nisi dicas ipsum esse tertiam personam in diuinis et a patre et
filio missam, quia dicit in plurali mittentes necesse erit quod ponas
plures deos, scilicet mittentes et missum. Iterum verbum dei celitus
missum est iesus marie filius et non potest verbum dei esse creatura,
quia verbo domini omnia sunt creata. Uerbum igitur dei deus est, si
igitur est deus: et non est secunda persona que filius dicitur scilicet
471
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II n—12
verbum patris, erit necesse quod ponas plures deos, et verbum dei
participem deo. Uide quando vis hoc negare quod verbum dei non
sit filius dei eiusdem nature cum patre ne videaris deo dare parti-
cipem1, tune tu das deo participem, et hoc etiam probatur ex ilia
auctoritate: deus et spiritus suus librum composuerunt, si deus et
spiritus non sunt duo dii: sequitur quod spiritus sit persona in diuinis.
114 Oportet igitur arabes de necessitate fateri trinitatem: alias sunt in-
creduli dantes deo participem. Adhuc sic euangelium fatemini librum
lucidissimum et veracissimum: in illo continetur vnum2 esse deum
patrem et filium et spiritumsanctum. Nihil igitur in contrarium alli-
gari potest per vos quando hoc vobis ex euangelio ostenditur: cum non
sit minoris auctoritatis euangelium quam alchoran, vt alchoran tradit.
Quod autem in euangelio reperiatur certum est, legitur enim in ipso
christum dixisse, vnus est bonus deus. Item Sic deus dilexit mundum
vt filium suum vnigenitum daret. Item Paraclitus autem spiritus-
sanctus quern mittet pater. Alibi Spiritum veritatis qui a patre pro-
cedit. Et iterum christus mandat baptizantes. In nomine patris et filii
et spiritussancti. Ex quibus et aliis euangelii locis clare colligitur vnum
esse deum patrem et filium et spiritumsanctum. Et hec sancta de
trinitate dicta sint.
1
paticipem
2
vum
472
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 339—34°
473
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 12—13
1
compofitus
474
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 340—342
christum tune venturum quando venit ita facturum sicut fecit, ita
moriturum sicut mortuus est. Et attendendum quomodo gabriel ange-
lus danieli reuelauit: post LXII. ebdomadas, christum occidi debere, vt
legitur danielis IX. capitulo, quemadmodum et factum fuit. Ille enim
gabriel angelus hec reuelauit prophete: quem ponit mahmet sibi al-
choran intimasse, quomodo igitur hoc stabit quod gabriel iussu dei
mortem christi prophete predixerit, et eidem lapso tempore illo prius
per ipsum predicto: dicat ipsum non fore mortuum, deum et se men-
daces faciens. Adhuc considera quomodo christus ante mortem sic
se in cruce moriturum suis discipulis predixit. Ita concorditer dicunt
historic illius temporis, et sic tenuerunt omnes tarn christiani iudei et
gentiles ante mahmet quasi sexingentis annis. Unde debet argumen-
tum sumi: Quod si alchoran hoc negat vtique euangelio est potius
123 standum: cum nullam rationem assignet. Dicunt autem quidam com-
positori alchoran visum fuisse: hoc esse blasphemum et de tanto
propheta credi non debere: quasi non dicat ad eius honorem. Sed si
hoc sic putauit vtique misteria crucis christi ignorauit. Crucifixio
enim christi est ipsius christi exaltatio et glorificatio et christianorum
iustificatio et vita et omnium hominum resurrectio. Multi fuerunt
reges et principes qui christianos deridebant et persequebantur eo quod
crucifixum colerent. Uti egeas in achia andream primum christi dis-
cipulum cui apostolus respondebat hanc derisionem euenire ob igno-
rantiam misteriorum mortis christi in cruce: que per gentiles capi non
poterant. Et paulus apostolus dum de cruce christi predicaret licet
iudeis esset scandalum et sapientes mundi greci hoc stultitiam re-
2
P-34 putarent | tarnen non tacuit quousque redemptionis misteria christi-
anis aperiret. Certum est igitur quod alchoran illis arabibus si sine
misteriorum apertione christum crucifixum aperte asseruisset:
christum in eorum mentibus non magnificasset. Uoluit igitur secun-
dum piam interpretationem occultare ipsis vilem mortem, et quod
adhuc viueret et venturus esset affirmare, quoniam eius resurrec-
tionem a morte per potestatem quam habuit animam suam ponendi et
iterum assumendi, vt in euangelio fatetur non potuisset persuadere
nisi ipsum non solum hominem: sed et deum ostendisset, quod vnitati
dei quam predicabat aduersari putabat. Nee conueniebat fidei sue
asserere ipsum iam a morte resurrexisse vt statim dicetur. Ideo sic
forte locutus est. Dicit tarnen hec taliter quod sapientes elicere possunt
euangelium verissimum esse vt putabit.
475
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 14
125 C a p i t u l u m XIV1
476
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 342—343
iudicabit se diutius fuisse mortuum quam ille qui statim ante diem
resurrectionis morietur. Dicit enim capitulo LV. in fine. Die namque
iudicii qua patebit singulis mandatum nostrum accedent singuli quasi
non morati nisi per diei horam vnam. Sic dicit etiam capitulo XXIX.
et in aliis locis sepissime. Ob hoc de illo medio tempore post mortem et
ante resurrectionem non facit estimationem, licet dicat illos qui propter
deum mori videntur non mori. Sic etiam in alchoran scribitur, ob-
sequio dei peremptos nemo mortuos existimet, sed illos potissime viuos
et sanos, et alibi, obsequio diuino | deique dilectione mortem subeunti-
bus diuina pietas gaudia prebens superuenit. Et iterum, in viis dei
morientes nequaquam mortui dicendi sunt. Illi nanque de bono dei
dilectioneque gaudentes apud deum viuunt expectantes post se re-
lictos nihilque timentes. Unde licet dicat omnis anima mortem gustabit,
tarnen cum euangelium dicat non debere timeri eos qui cum corpus
occiderint non habeant quid amplius faciant, quia animam occidere
non possunt, sed eum qui etiam vltra hoc potest animam mittere in
gehennam. Ideo secutus est euangelium et libros sapientie quomodo
iusti licet oculis insipientium videantur mortui: sunt tarnen viui et in
pace. Et nihilominus animas talium demum mortem gustaturas affir-
mat: vt resurgant in generali resurrectione quam appellat diem veri-
tatis. Dicit enim sic in alchoran, die veritatis qua resurgent anime et
angeli et in doctrinis ad abdalla. In die illo mandabit deus angelo mor-
tis vt omnem creaturam spiritum habentem interimat tarn angelos
omnes quam diabolos omnes: quam homines: aues: pisces: beluas et
pecora. Sic enim ait in alchoran omnia mortua preter deum. Et sub-
iungit quomodo adriel angelus mortis demum seipsum interimet, post
sequitur resurrectio sic dicens. Tune se raphael accepta tuba cuius
longitude quingentorum annorum stans in hierusalem insuflabit tu-
bam et efflabit omnes animas interim sibi seruatas: que euolabunt ad
129 corpora sua. Secundum hanc opinionem certum est christum non esse
peremptum a iudeis quo ad animam, propter deum enim ipsum inter-
fecissent et tales non debent censeri mortui. Unde id quod iudei
christum suspenderunt falsum est omnino, sed id quod sequitur in
alchoran profitentes etiam se sue cedis auctores cordibus suis non
minimam ambiguitatem inde gerunt, sed eum nullatenus interfecerunt
est bene considerandum. Uidetur enim quod ex his verbis non negetur
quin iudei cedis christi auctores esse possint, licet ipsum non inter-
fecerint. Non negatur igitur christum crucifixum in toto alchoran
quam crucifixionem non iudei sed pilatus facere poterat: modo quo
dicit euangelium.
477
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 15—16
130 Capitulum XV
De resurrectione lesu christi
Quod autem christus expers malorum mortuus et sua virtute iterum
viuus accessit ex capitulo XXVIII. medio scilicet alchoran videtur
manifeste haben, vbi christus post multa sic scribitur locutus,deus me
virum non difficilem sed malorum expertem creauit, et super me est
diuina salus in die mee natiuitatis et mortis a qua viuus iterum acce-
dam, hoc est de christo marie filio verbum verax in quo tamen plurimi
dissentiunt. Ecce dicit de die mortis: et non de die generalis resur-
rectionis, sicut dicit alibi de iohanne zacharie. Ubi dicit quod diuina
salus super ipsum iohannem die natiuitatis mortis et resurrectionis.
Et ideo intelligo christum ante ilium diem mortuum et iterum viuum
accessisse: modo quo euangelium hoc recitat. Unde non est verum
christum et omne viuum mori sonante buccina, aut per adrielem mor-
tis angelum vt in doctrinis mahmet legitur. Ideo pro correctione illius
assertionis capitulo XIII. addicitur, omnia morti succumbere nisi que
dextera dei protexerit, etsi aliquis sit ilia protectione dignus, vtique
christus erit quo nullus dignior, immo ipse est ilia dei manus dextera
seu potentia per quam deus fecit et facit at que faciet omnia, facit ad
hoc id quod legitur in cronica mahmet et suorum successorum regum
mariarn matrem iesu post ipsum quinque annis superstitem fuisse et
131 ,LIII, annos vixisse. Sed dicite nobis magistri legis arabum si propter
deum interempti non sunt mortui: quia apud deum viuunt: vtique
anima illorum a corpore separata viuet: debet ne anima illorum post
hoc1 die occisionis omnium viuentium mori, et si dicitis quod sic.
Nonne ille dei amator in via dei ambulans qui ea die interficitur per
p. 344 angelum mortis etiam non moritur | in anima sicut si dudum ante
fuisset interfectus. Si sic. Non erit igitur ille secundum animam dei
generalis resurrectionis mortuus: quare nee prius interempti propter
deum, non enim erunt peioris conditionis. Anima igitur omnium
talium nunquam morietur neque resurget, licet homo totus ex anima
et corpore qui mortuus fuit resurget. Et quia non est conueniens
dicere animam peccatoris mortuam et extinctam a deo resuscitari ad
finem vt ardeat eternaliter in gehenna. Ideo christi doctrina animam
132 non posse occidi vtique verissima est. Oportet ergo quod alchoran
omnia mortua preter deum intelligatur in comparatione ad deum qui
solus habitat immortalitatem, a quo omne viuens in tantum viuit in-
1
hco
478
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 343—344
quantum ipse deus sibi tribuit, sed deus tribuit anime intellectiue
vt libere viuat, et iudicetur si errorem veritati prefert non deficiet.
Igitur cum sit subiectum diuini iudicii, animalia vero ratione carentia
cum non possint iudicari, et ad iudicium ipsa resurgere non sit ne-
cesse: in vanum resurgerent. Et quomodo eadem animalia resuscita-
rentur: anima priore non redeunte in corpus: que penitus per mortem
fuit extincta et in nihilum redacta. Sic anima intellectiua cum creetur
ex nulla preiacenti materia: si ipsa per mortem in nihilum redigeretur:
quomodo eadem resurgeret. Ita nee angeli nee demones resurrectione
opus habent: cum sint intellectualis nature et iam iudicati. Neque opus
est vt cuncta non iudicanda ad deum a quo sunt redeant, cum apud
ipsum nihil transeat in obliuionem seu preteritum. Oportet igitur
arabes intelligere talia euangelio dissona modo quo christiani euangelio
inherentes. Ideo non sine optima causa alchoran euangelium sepe
lucidissimum asserens rectam viam esse dicebat. Non est igitur asse-
rendum christum iterum moriturum, et demum cum aliis resurrectu-
rum, sed vere a mortuis resurrexisse.
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 16
480
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 344—346
si* 481
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 16—17
482
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 346—347
483
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 17—18
484
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 347—349
liter ipsum, et faciens ipsum similem christo filio dei qui est in gloria
dei patris, et hoc est esse felicem, et regnare perpetue in celestibus sum-
mo gaudio beatitudinis: et hec sunt promissa christi omnibus ipsum
recipientibus firmissima.
485
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 18—19
1
capitulo LXIIII
486
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 349—350
487
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Cribratio Alchoran II 19—III ι
488
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:22
Ed. Argent. II pp. 350—351
Liber tertius
Capitulum I1
Quod alchoran fide vnius dei salua omnibus blanditur
Christum tarnen preferendo
Oportet vt qui alchoran legit aduertat quomodo salua fide que
est non deus nisi deus: nulli intendit contradicere. Ideo ita variat
ea vbi dissensiones esse sciuit, vt quisque aliquid grati reperiat cuius-
cunque heresis aut secte fuerit, puta sepe dicit: quod inter2 mortem
resurrectionem cuiusque vix hora intersit ne de statu animarum ante
iudicium opus sit dubitare, tarnen etiam interserit aliquas in ameno
loco fontibus referto medio tempore locari, vt de christo et virgine
maria capitulo XXXII. scribit, et iustis ob deum interemptis quos vi-
uere in deo asserit. Sic etiam dicit aliquas vsque in diem iudicii igne cru-
ciari: eodem capitulo XXXII. licet nullas dicit in paradiso vel inferno
ante sententiam iudicis in die finali reperiri. Hec ita ambigue scribit
quod contrarias doctrinas hereticorum et recte sentientium de anima-
160 bus defunctorum ante iudicium fouere videatur. Sic nititur in omnibus
facere opinionibus. Nam de regno celorum non dicit quicquam, sed de
paradiso sepissime loquitur acsi de paradiso terrestri intenderet, et
quod ad locum vnde eiectus fuit adam homo post diem iudicii fidelis
et meritus restituetur, ibi perpetuo mansurus, tarnen ne christianorum
paradisum scilicet regnum celorum negligere videatur, duas ponit in
certo loco paradises et gradus in ea plures, et in paradiso aliquando
ilia reperiri affirmat que christiani credunt in regno celorum haberi:
scilicet vitam eternam. Sic dicit capitulo XXV. Res mundana cito
diuina nunquam peribit: secundum optimum modum suorum operum
quemque deus remunerabit: vitam tribuens eternam siue vir fuerit siue
mulier. Ecce eterna vita est diuina que in regno dei celi habetur, et per
christianos expectatur. Sicut etiam dicit capitulo XVIII. Tandem om-
nes obseruatores diuinorum preceptorum plenum gaudium atque per-
petuum sortientur. Hoc autem non potest esse nisi apud deum qui habi-
tat in celis. Dicit etiam capitulo XXVI. bonos assequi paradisum vbi
161 de diuina substantia eis tribuetur, ita facit de cunctis. Unde allegat
deum eodem capitulo XXV. sibi sic dixisse. Hunc librum non alia de
causa tibi commisi: nisi vt hominibus suas contrarietates exponas. Ite-
2
Capitulum primum iuter
489
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III ι—2
Capitulum II
Quod mahmet ignorauit quid agendum et sentiendum, et nil
firmiter reliquit
Quod ipse autem mahmet non sit primus fatetur capitulo LV. di-
cens. Ego non sum primus nuncius, nee scio quid mihi seu vobis geren-
dum sit, diuina mandata tarnen explanabo, que licet ibi sint, hocque
testificent, plures filiorum israel credentes illis: vos minime creditis.
Ecce qualis est mahmet propheta ignorans quid sibi gerendum et aliis:
nisi ea que prius precepta fuerunt: allegans pro se iudeos in testes, sci-
licet ipsum diuina priora precepta testamenti explanare. Dicit etiam
1 2 3
capitulo IIII ingeremns determinatioui
490
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 351—352
491
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 2—4
492
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 352—353
Capitulum IV2
Quod deus alchoran videatur deus absolutus, et deus alius de quo
loquitur rebus sit immersus
Nunc inquiramus quis sit deus alchoran, nam ait sic deus mahmet
capitulo XXIV3. Nos item hominem de terra et luto diabolo prius ex
igne pestifero creato plasmauimus: cum me plasmaturum hominem de
luto et eidem anime mee portionem insufflaturum: angelis intimaui
et cetera: et capitulo XXVI. perquirentibus cuius sit anima: die dei,
qui tibi non nisi paucam inde sapientiam tribuit, et XXX. capitulo vbi
de iohanne zacharie loquitur: dicit deus quod animam suam ventri
matris insufflauit et illam filiumque suum manifestum miraculum
fecit, capitulo XXXI. ait, deus hominem de luto plasmauit posteros-
que suos ex humore fragili eidemque de suo spiritu insufflans, et capi-
tulo XLVII. deus dixit angelis se facturum hominem de luto illi itaque
quam optime composite: de nostro spiritu insufflauimus: eidemque
2 3
nucius Capitulum IIII capitulo XXIIII
493
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 4—5
494
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 353—355
potest esse maior nee minor, quia est omne id quod esse potest, in aliis
autem creaturis est perfectio que potest esse maior et minor. Est enim
christus vt valor auri in auro puro, et alie creature intellectuales vt valor
auri in aliis metallis, quorum vnum plus habet de valore auri, et alius
minus.
176 Capitulum V
Quod deus alchoran videatur minor omnibus rebus et seruis mahmet,
atque eius conceptus
Sed quomodo hoc stabit quando deus alchoran iurat per dominum
orientis et occidentis. Per hoc enim apparet quod deus qui loquitur in
alchoran: recognoscat alium deum superiorem eo, et dominum orientis
et occidentis eo maiorem. Non erit igitur deus supremus et absolutus,
immo cum iurat per calamum, ficum culicem, et multa similia que
sunt creature, deus enim testamenti et euangelii non reperitur sic
iurasse: sed solum per semetipsum cum maiorem non habeat, nee
mutauit modum iurandi: cum sit deus constans absque mutatione.
Iste autem deus alchoran cum per viles iuret creaturas et nunc per illas:
p. 355 postea per alias: inconstans et varians erit minor | omni creatura, fit
enim confirmatio dicti per veraciorem et maiorem per quern iuratur
177 et in testem adducitur vt dicto fides detur. Item adhuc si aduertitur
ad capitulum XLII. deus alchoran seruus est mahmet. Ipse enim et an-
geli pro mahmet orant. Loquitur deus quecunque ipse mahmet loqui
verecundatur, mediator est inter mulieres mahmet et ipsum: seruiendo
ardori immundissime concupiscentie eius: dispensando ob hoc contra
iuramentum licitum et leges atque promissa: vt sue voluntati compla-
ceret: assumens in se verecundiam et culpam atque peccata: vt mahmet
ipse nee famam nee reputationem perdat. Ecce quomodo mahmet
fecit deum seruum suum1 et hoc vndique constat. Nam cum capitulo
XLVIII. de se mahmet dicat, dei mandatum est quod ipsum inuocem
corde puro: legem missam imitando credentium primus existam, aliter
graue malum subibo. Deum itaque legemque suam constanter imitor,
et LV. capitulo de se dicit. Ego vero credentium et deuotorum primus
quomodo ista compatiuntur se cum eo quod tu dicis te non seruare nee
legem nee licitum iuramentum: quia deus inhibuit tibi ne seruares:
quando immundum cor tuum voluptate carnis legi et Sacramento pre-
tulit tu introducis deum tibi sic mandasse, quomodo es tu credentium
et deuotorum primus: qui alibi moysen primum affirmas: fuisti ab
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 5—7
179 Capitulum VI
Quod mahmet temere contra dei precepta christum in
christianis persequitur
Adhuc dicito, postquam deus totiens tibi dixit: vim nequaquam
propter leges inferas, in capitulo IV1. et capitulo XV. ab incredulis
quidem nil mali seu contumeliarum illis inferens: licet illi per iram
et inscientiam de deo male loquantur. Cuique nanque gentium sua
sibi placida formosaque videri fecimus: recede: ad deum autem cum
redierint: opera sua deo pandente cognoscent, et capitulo XIX. di-
citur: quod non sunt gentes cogende ad fidem, quia nisi deo volente
nemo credere poterit: qui malos et indiscretos in sua sordicie dimittit.
Ibi de hoc plura. Et capitulo LIX. Nullam illis castigando vim inferas,
sed tantum illis alchoran explana, et in aliis pluribus locis, quomodo
contra deum tuum qui tibi hec suasit presumis dicere deum pre-
cepisse: vt incredulos capias: interficias: et spolies: cogas credere:
aut tributum soluere: deo magnam facis iniuriam et contumeliam: apud
quem coacta seruitia vilia sunt, ideo vult seruitores ex sua libera elec-
180 tione sibi fideles et credulos. Tu dicis capitulo XIX. deum tibi dixisse.
Contradicentibus dicito: vt sibi sua sint negotia: tibi tua, non dicit
quod violentiam eis inferas. Alibi ais tales contradictiones iudeorum:
1
mi
496
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 355—356
32* 497
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 7—9
non posse malos per te in viam rectam dirigi, cum nee deus illos dirigat,
dicis tarnen sepe contrarium istis vt in omnibus facis, qui enim sunt tui
sequaces intelligunt te velle quod omnia que homo facit ideo facit, quia
sic deus faciendum prenotauit, non solum quod deus omnia' futura
preuiderit, sed quod prouisio necessitet, quod est penitus erroneum et
183 tolleret omnes leges et iudicia, premia et penas. Sed quia deus in eter-
nitate omnia videt simul que sunt in tempore successiua, tune simul vi-
det natiuitatem et mortem: et omnem hominis intermedium cursum, et
hec visio non necessitat, sicut cum te video cadere, non cadis ideo quia
te video cadentem sed quia tu cadis: te video cadentem. Uidet igitur
deus omnia, et quecunque agit homo in eternitate sciens cuncta, iudi-
cium iustum faciens secundum opera libera bona et mala que homo
in tempore facit, et apud ipsum eternaliter presentia sunt. Adhuc
dicito. Quid vis vt faciat credulus quern ad alchoran remittis: cum
nemo vt dicis ipsum intelligat nisi solus deus et sapientes diuinam sci-
entiam habentes, et huius contrarium etiam asseris, scilicet alchoran
darum et facilem, quis ista capiet. Et ita omnia inuoluis per contra-
dictiones et varietates quod argumentum illud quod pro alchoran
facis capitulo IX. concludit. Ais enim, nisi dei esset: contrarietates
multas contineret. Ideo cum sibiipsi totiens contradicat: vtique ex deo
esse non potest.
498
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 356—357
maque christiani superati post nouem annos eorum victores per deum
cuius sunt prima postremaque mandata facti sunt. Ex illis non videtur
te aliqua inimicicia seu legis tue ratione christianos illos persequi, sed
solo dominandi appetitu vim ipsis infers: et tuis successoribus tale
exemplum reliquisti, vtique pessimum valde, eundem enim dominandi
animum habentes vndique christianos persequuntur. Sed christiani dei
dono demum se victores sperabunt.
185 C a p i t u l u m IX
Quod mahmet nunc scribat christum deum et hominem, nunc hominem
tantum, sic nunc singularem deum: nunc pluralem
De christo etiam sepe alchoran talia dicit que ipsum diuine nature
consortem concludunt. Nam fundamentum ponit miracula diuina esse:
christum autem miracula super omnes fecisse approbat, et non solum
ilia que in euangelio continentur affirmat, sed etiam in aliis libris qui
quoniam occulti sunt ob auctoris ignorantiam apocriphi nominantur
allegat vt est de creatione auium viuarum ex luto et plura alia que
christum diuine nature fore concludunt. Habere enim generalem om-
nium miraculorum potestatem diuinum est. Sic enim iesus se messiam
probauit quando iohannes zacharie ex vinculis duos ad ipsum misit
interrogando: tu es qui venturus es scilicet messias: an alium expec-
tamus. Respondit iesus. Euntes renunciate iohanni quia audistis et
vidistis. Ceci vident: claudi ambulant: leprosi mundantur: surdi audi-
unt: mortui resurgunt: pauperes euangelizantur: et beatus est qui non
fuerit scandalizatus in me. Ecce quomodo iesus respondit per opera
ipsum esse ilium messiam expectatum: quern iohannes his auditis non
hesitaret dei filium esse: cui spiritussanctus in iordane testimonium
186 perhibuit. Sic etiam alchoran ipsum ad consortium diuine nature niti-
tur eleuare, quando dicit omnibus prophetis quantumcunque deo fa-
miliaribus et proximis christum supraponi, vtique qui etiam altissimis
prophetis supraponitur: inter ilium et diuinam naturam nihil mediat:
187 cum nullus eo proximior deo dari possit. Dicit etiam alchoran deum
bonos homines inhabitare et christum atque maxime bonum seu opti-
mum omnium assent, ipsum igitur deus maxime inhabitat ita quod
perfectissime cum omni plenitudine adeo quod natura humana est
diuine nature ipsum inhabitantis summo gradu vnionis vnita: quam
ipostaticam siue personalem vocamus: vti in homine corpus vnitur
anime seu animalis natura vnitur intellectual! nature: quapropter
499
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 9—10
i9o Capitulum X
Quod mahmet continue variat, vt in exemplis
Dicit in capitulo septem dormientium quomodo quisque in secretis
et occultis dicere potest quid sibi videbitur quasi in hoc non sit re-
prehensibilis, ideo in recitatione opinionum diuersorum etiam con-
1
dininam
500
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 357—359
1
mi
501
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 10—n
195 Capitulum XI
Contra id quod lex alchoran sit lex abrae
Sed dicito mahmet credulitas est necessitatis tibi autem ais a deo
reuelatum vt legem abrae sequaris: non declinando ad dexteram vel
ad sinistram ne reperiaris incredulus, quoniam presumis dicere
legem quam alchoran continet dei esse, cum nulli ostendas abraam
talem legem dedisse. Nonne si tibi deus reuelauit legem abrae se-
quendam, si lex moysi data et lex christo data sunt in diuinis libris
testamenti et euangelii vt asseris necessario a lege abrae nee ad
dexteram nee ad sinistram declinant, quomodo igitur presumis dicere
tuam legem eminere pre aliis, non sunt due leges testamenti et euan-
gelii, sed vna diuina lex quam christus non soluit: sed compleuit
502
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 359—360
503
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 12
504
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 360—361
p. 361 ilia dabo tibi filium cui benedicturus sum | eritque in nationes: et reges
populorum orientur ex eo. Cecidit abraam in faciem suam et risit in
corde suo dicens: putasne centenario nascetur filius: et sara nona-
genaria pariet: dixitque ad dominum. Utinam ismael viuat coram te
SGI quern ex agar ancilla habuit, sara hoc desiderante et deprecante. Et ait
dominus ad abraam. Sara vxor tua pariet tibi filium et vocabis nomen
suum ysaac et constituam pactum meum illi in fedus sempiternum et
semini eius post eum. Super ismael quoque exaudiui te, ecce benedicam
ei et augebo et multiplicabo eum valde, XII duces generabit, faciam-
que ilium in gentem magnam, pactum vero meum statuam ad ysaac.
Post vt deus mandauit circumcidit se abraam et ismaelem XIII, anno-
rum et omnes viros domus sue. Deinde apparuit ei dominus in valle
mambre sedenti ad ostium tabernaculi sui in ipso feruore diei, cuique
cum apparuisset oculos apparuerunt ei tres viri stantes prope eum, quos
cum vidisset cucurrit in occursum eorum de ostio tabernaculi et adora-
uit in terra et dixit Domine si inueni gratiam in oculis tuis non
transeas seruum tuum, sed afferam pauxillum aque et lauentur pedes
vestri et requiescite sub arbore: ponamque buccillam panis et conforte-
tur cor vestrum: postea transibitis, qui dixerunt fac vt locutus es. Sara
concepit et peperit filium in senectute sua tempore quo predixerat
ei deus vocauitque abraam nomen filii sui quern genuerat ei sara ysaac,
et circumcidit eum die octauo sicut preceperat ei deus: cum centum
esset annorum. Cunque vidisset sara filium agar egiptie ludentem cum
filio suo ysaac: dixit ad abraam, eiice ancillam hanc et filium eius, non
enim erit heres filius ancille cum filio meo ysaac. Et dixit deus ad
abraam. Omnia que dixerit tibi sara audi vocem eius quoniam in
ysaac vocabitur tibi semen, sed et filium ancille faciam in gentem
202 magnam, quia semen tuum est. Deinde tentauit deus abraam dicens.
Tolle filium tuum vnigenitum quern diligis ysaac: et vade in terram
visionis: et of feres eum ibi in holocaustum super vnum montium quern
monstrauero tibi. Tulit abraam ligna holocaust! et imposuit super
ysaac filium suum: ipseque portabat in suis manibus ignem et gladium,
dixit ysaac vbi est victima, dixit abraam: deus prouidebit de victima
fili mi. Cunque colligasset ysaac filium suum: et posuisset in altare super
struem lignorum extenditque manum et arripuit gladium vt immo-
laret filium suum. Ecce angelus domini de celo clamauit. Abraam non
extendes manum tuam super puerum: neque facias ei quicquam, nunc
cognoui quod timeas dominum et non peperceris filio tuo vnigenito
propter me. Abraam videns arietem inter vepres cornibus herentem:
ipsum obtulit pro filio. Per memetipsum iuraui dicit dominus quia
505
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 12 — 13
fecisti rem hanc et non pepercisti filio tuo vnigenito propter me, bene-
dicam tibi et multiplicabo semen tuum sicut Stellas celi et arenam que
est in litore maris, possidebit semen tuum portas inimicorum suorum
et benedicentur in semine tuo omnes gentes terre, quia obedisti voci
203 mee. Moritur sara. Abraam aliam capit vxorem ex qua habuit filios,
deditque abraam cuncta que possiderat ysaac, filiis autem concubi-
narum largitus est munera, et separauit eos ab ysaac filio suo, et defi-
ciens centum LXXV, annorum mortuus est, dixitque deus ad ysaac ero
tecum : et benedicam tibi, tibi enim et semini tuo dabo vniuersas regio-
nes has: complens iuramentum quod spopondi abraam patri tuo, et
multiplicabo semen tuum sicut Stellas celi, daboque posteris tuis
vniuersas regiones has et benedicam in semine tuo omnes gentes terre :
eo quod obedierit abraam voci mee : et custodierit precepta et mandata
mea, et cerimonias legesque seruauerit. Ecce que de abraam vera
leguntur. |
204 Capitulum
r XIII
De promissione facta abrae fideli
Abraam vero pater multarum gentium quia pater fidei, credidit
enim deo et reputatum est ei ad iusticiam. Ideo omnes deo credentes :
modo quo abraam iustificantur per fidem. Et quia ysaac f ilium deus
sibi dedit propter fidem : qui alias secundum nature cursum ab1 abraam,
XCIX, annorum ex sara nonagenaria et alias sterili cui muliebria defi-
ciebant generari non potuit. Scimus per fidem nos desideria consequi
eterne vite supra mortalem nostram naturam : optamus filios habere : vt
in ipsis noster mortalis defectus instauretur: et in ipsis viuamus, per
205 fidem videmus abrae desiderium iustificatum. Meruit igitur consecuti
desiderium suum cui credidit nihil impossibile: per fidem consecutus
est vitam in filio sibi a deo dato, et consequenter in posteris vsque in
sempiternum. Dicit enim deus. Terram hanc semini tuo dabo vsque
in sempiternum. Uiuit igitur in sempiterno semine suo abraam, et
quomodo viuit : non secundum carnem modo quo in ismahele filio suo
pater abraam vixit qui fuit filius secundum carnem, non secundum
repromissionem : sed secundum spiritum, modo quo viuit spiritus
credentis in promissis dei. Pactum igitur abrae cum deo quod esse
debet sempiternum continuatur per ysaac non per ysmahelem, scilicet
1
ad
506
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 361—363
in semine fidei: non in semine carnis. Hinc omnes fideles in ysaac vo-
206 cati sunt semen abrae. Filii igitur abrae sunt credentes deo: in tantum
quod fide iustificentur. Ideo aiebat propheta. Letare sterilis que non
paris, erumpe et clama que non parturis, quia multi filii deserte magis
quam eius que habet virum, quare ex sara libera licet sterili ysaac
promissus ostendit omnes gentiles fideles in patre abraam benedictos
filios promissionis esse. Sie itaque dum deus abrae promitteret semen
suum vehementissime augendum in quo omnes gentes benedicerentur:
et omnes tribus terre: vtique de christo locutus est pactum dei et abrae,
scilicet vnus ipse creator esset deus eorum: seruatum est per omnes
filios abrae prophetas qui circa illius pacti obseruantiam summe vigi-
larunt, et deinde deueniendum erat ad omnium prophetarum maxi-
mum: vbi semen illud vehementissime creuit, in quo foret plenitudo
promisse benedictionis, et hie est christus in quo abraam et omnes
207 fideles eternaliter viuunt. Ideo dum virgo maria grauida de christo
exultaret in spiritu, et anima sua deum magnificaret: aiebat. Suscepit
israel puerum suum: recordatus misericordie sue. Sicut locutus est ad
patres nostros abraam et semini eius in secula. Ex cuius cantico
scimus christum puerum esse israel viri videntis deum secundum pro-
missionem factam abrae et semini eius. Et zacharias propheta pater
iohannis baptiste de iesu dicebat: ipsum esse cornu salutis erectum in
domo dauid, scilicet messyam saluatorem, sicut locutus est per os
sanctorum qui a seculo sunt, et secundum ius iurandum quod iurauit
208 ad abraam patrem nostrum daturum se nobis. Christus igitur filius
abrae est illud promissum semen filius scilicet immortalis in quo
omnes fideles viuunt eternaliter: cum omnes tribus terre fideles in
patre abraam sint benedicte, et ipse viuat in filio suo iesu semine bene-
dicto, viuunt sic omnes benedicti in patre et in filio benedicto. Qua-
propter christus dicebat ad iudeos quomodo sciret eos esse filios abrae,
scilicet secundum carnem, sed quia hoc non sufficiebat ad veram filia-
tionem spiritus, ideo dicebat. Si filii abrae estis: opera facite, instruens
nos illos veros esse abrahe filios qui eius opera faciunt, qui scilicet sunt
creduli et deo obedientes. Dicit etiam quod abraam exultauit vt
videret diem suum, et quod vidit et gauisus est. Uidit igitur ante se
christum et ilium sibi promitti: et ex sua progenie, et hunc aduentus
diem dum videret: gauisus est, et in hac visione certificatus est: omnia
p. 363 sibi promissa compleri, nee hec pro|missa sibi facta sunt propter legem
aut circumcisionem solum propter fidem. Hec misteria a seculis ab-
scondita nobis per christum et eius discipulos manifesta sunt.
507
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 14—15
1
Capitulum XIIII
2
meditatore
508
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 363—364
213 Capitulum XV
Quod non nisi christianus trinitatem in vnitate adorans abrae
filius esse possit |
$-364 Perfectissima igitur abrae fides: cuius ysaac verus fuit successor
et heres typum seminis illius perfectissimi messie gerens obedien-
tis vsque ad mortem: etiam turpissimam deo patri suo. Sed quid
amplius notandum. Certe quod aries pro ysaac oblatus est. Aries ille
qui repertus est per abraam quern pro filio obtulit: oblationem et
victimam significauit christi: qui vere oblatus et mortuus est: vt
ysaac fidelis et omnis fidelium generatio viuat, ysaac igitur signi-
ficauit christum ob pronitatem obedientie vsque ad mortem que
inesse debet omnibus vere fidelibus. Sed aries significat christum
vt est holocaustum morte sua omnes dei filios per consummatam fidem
saluans et a morte perpetua liberans. In doctrinis mahmet dicitur
214 arietem sine commixtione sicut christum natum. Abraam autem si
recte capis ο arabs non fuit vt alchoran quodam loco dicit ante
1
holocastum
2
fancillime
509
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 15—16
Christum et ideo ipsum christianum negat, sed ante ipsum fuit christus
dei filius: deo patri suo coeternus. Ita legitur christum in euangelio
dixisse. Antequam fieret abraam: ego sum. Uidit igitur prophetico
spiritu ipsum messyam mediatorem et saluatorem aliquando in mun-
dum venturum, sine quo nee se nee quemquam ad deum patrem
accessum habiturum credidit. Ideo abraam christianus fuit sperando
medio christi se immortalem vitam indubie assecuturum. Hec est sola
et perfecta fides abrae, que et esse debet omnium qui sanam fidem ha-
bere volunt, et per ipsam feliciter saluari expectant. Uidit abraam tres
in valle mambre, et pronus in terra adorauit dicens. Domine si inueni
215 gratiam in oculis tuis non transeas seruum tuum. Unum dominum in
trinis personis adorauit, vtique hec est christianorum adoratio: quam
nisi vos arabes faciatis: non estis abrae successores. Quomodo putatis
vos abrae viri iusti vestigia insequi: qui abrae filios persequimini. Unus
est abrae filius vniuersorum heres iesus christus marie virginis filie
abrae filius, hie cuius typum ysaac gessit: verus heres vniuersorum,
quia idem et dei filius est christus deus verus qui est merces magna
nimis abrae. Deus dedit abrae filium ysaac, quia credidit deum in
promissis veracem, sed propter obedientiam quam in filio offerendo
ostendit: dedit sibi filium christum vniuersorum regem et dominum.
Uos vero ο arabes non creditis abraam talem mercedem pro sua
iusticia et obedientia assecutum, minus igitur de abraam creditis
quam christiani veri abrae filii. Non eritis igitur coheredes christi
filii abrae: qui fideles abrae filii esse recusatis.
510
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 364—365
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 16—18
quomodo verbum dei christus et eius corpus misticum viuunt vna vita
per vnionem antedictam immortal! et perpetua, sed hec misteria
occultissima per vos capi non possunt qui non creditis personalem
vnionem humane nature et diuine in christo, neque fructum supra
dictum gustare vnquam poteritis qui estis increduli et sine spe.
512
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 365—366
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 18—ig
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 366—368
515
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 19—20
232 Capitulum XX
Ostensio christum meruisse christianis immortalitatem
Intellige calipha quod christus meruit hoc regnum immortalitatis
in humana natura assumptam de virgine, quia in radice seu ypostasi
fuit immortalis per naturam. Unde sicut ipse secundum ypostasim
516
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 368—369
517
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Cribratio Alchoran III 21 — De venatione sapientiae. Prologus
235 C a p i t u l u m XXI
Declaratio similitudinis ade et christi
Et quia circa modum quo humana natura diuine ypostasi vniatur
plerique non recte imaginati sunt, quoniam illud quod omnem in-
tellectum exuperat imaginatio non attingit, ideo pauca circa hoc ne
erres sequendo aut nestorium aut enticen: aut alium aliquem non sane
intelligentem scire debes quod sicut V. capitulo alchoran scribitur:
iesum ade quodammodo similitudinem gerere ad bonum intellectum,
hoc sic verum concipe: adam a deo creatus vt preesset animalibus: rex
et messias animalium fuit, in eo enim altior ypostasis quam in brutis
scilicet nature intellectualis fuit in se brutalem animalitatem colligens
et vniens. Ob quam etiam ypostasim nature intellectualis vna fuit
persona licet intellectualis pariter et brutalis nature, et quoniam omne
perfectionis ordine nature est prius, deus enim omnia antecedit non
tempore: cum non sit in tempore, sed natura, quia perfectior, ita deus
236 antiquior intelligentia. Intelligentia antiquior sensibilitate seu bruta-
litate, sensibilitas antiquior vegetabilitate, dico antiquior non tem-
pore sed ordine et dignitate atque perfectione. Eo dicendi modo in-
tellectualis natura in adam antiquior sensibili in se vniuit sensibilem
naturam et factus est rex omnium vita sensibili viuentium, quia
ipsam sensibilem vitam in vnionem antiquioris intellectualis vite as-
sumpsit, et mouit corpus viuens vita sensibili ad actus vite intellectua-
lis, sic christus quodammodo in similitudine tali concipi potest esse
messias et rex omnium viuentium vita intellectual!, quia diuina vita
antiquior intellectual! in se vniuit vitam intellectualem hominis et
p- 37° mouit illam humanam intellectualem1 naturam ad | operationes diui-
237 nas. Dicitur autem quodammodo esse similem christum ade non
totaliter. Nam vita intellectiua in adam non solum in se vniuit vitam
sensibilem. Sed quia inter ipsam intellectiuam et sensibilem quedam
potuit esse proportio: cum quelibet sit finita et creata, hinc vita in-
tellectiua in vnione predicta facta est forma formans sibi vnitam sen-
sibilem vitam. Diuina autem vita in christo licet in se ypostatice vniret
vitam intellectiuam humanam: non tarnen formaliter: cum inter diui-
nam vitam cuius magnitudinis non est finis, et intellectiuam finitam
non possit cadere proportio que est necessaria inter formam et id
quod format, tamen cum ypostasis sit infinite virtutis: naturam in se
attractam nunquam deserit, sicut virtus magnetis in suam ypostasim
1
inllectualem
518
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 369—371
De venatione sapientie
519
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:23
Ed. Argent. II pp. 369—371
De venatione sapientie
519
2 Capitulum I1
Sapientia pastum esse intellectus
Intellectualis nostra natura cum viuat necessario pascitur, sed alio
quam intelligibilis2 vite cibo nequaquam refici potest: quemadmodum
omne viuens simili cibo vite sue pascitur. Nam cum vitalis spiritus sit
delectabiliter mouens qui motus vita dicitur: tune vis ipsa spiritus
vite nisi restauretur naturali sua refectione: expirat et deficit. Pitha-
gorici aiebant3 vitalem spiritum in vapore seminis corpus in corpore
eius potentialiter subsistere, quod et stoici: qui et zenonii approbantes:
substantiam fructiferi seminis in spiritu vaporabili esse dixerunt, qui
dum in grano aut in alio semine expirauit: non fructificat, ignem enim
videmus deficere et expirare si pabulum eius defecerit. Unde et ce-
lestia cum moueantur: spiritus veteres appellabant, vt sapiens philo:
et iesus filius sirach: solem spiritum affirmant, ideo et solem pasci
dicebant vapore oceani, et lunam similiter vapore aliorum fluminum
refici affirmant, et planetas: quos diuina vita pollere putabant: et deos
alios vaporibus delectari credentes: thure et odoriferis placabant.
His enim spiritum vite etheree4 seu celestis purgatissimi ignis nature
3 in esse asserentes: vaporem odoris suauissimi obtulerunt. Quoniam
autem animalia omnia naturalem mentem fixamque memoriam
pabuli sui similitudinisque sue sensum habent: que sunt eiusdem
speciei sentientes. Aiebat plato hoc ex idea necessario esse: cum
preter illas nihil maneat. Ex quo elicias ideas non esse sie ab in-
diuiduis separatas sicut extrinseca exemplaria. Nam natura indiuidui
1 2 8
Capitulum primum intellibigilis aeibant * ehteree
520
cum ipsa idea vnitur a qua habet omnia naturaliter. Dicebat laertius
platonem affirmare ideam vnum: et multa stare et moueri, in eo
enim quod est species incorruptibilis, est intelligibilis et vna. In eo enim
quod multis vnitur indiuiduis: multa dicebat sic fixam stabilemque in
eo: quod inalteriabilis: et intelligibilis, in eo vero quod coniungitur
mobilibus moueri dixit. Proculus latius explanat quomodo principia
essentialia sunt intrinseca et non extrinseca, et quomodo per contrac-
tum ilium quo indiuiduum idee sue iungitur per ipsam ideam intelligi-
bilem diuinitati connectitur vt secundum suam capacitatem meliori
p. 372 modo sit | quo esse et conseruari potest. Refert etiam laercius platonem
dicere, ydeas principium et initium esse eorum que natura consistunt:
vt huiusmodi sint qualia sunt, que si bene intelligantur: forte non
tantum aduersantur veritati quantum mali interpretes ipsius sugges-
4 serunt. Epicharmus1 etiam dixit omnia que viuunt notioni et sapientie
participare. Gallina enim non parit viuentes: sed oua prius incubat et
calore animat. Hec autem sapientia vt sese habet: natura nouit
sola, ab ea quippe eruditur. Ac rursum ait. Nihil profecto mirum
si ita loquar et placere eas sibi et mutuo foueri et videri preclara.
Nam et canis cani videtur esse pulcerrimum, et bös boui, et azino azi-
nus, susque item sui, videtur venustate2 prestare. Ecce si animal omne
habet connatam intelligentiam eorum que ad necessitatem conser-
uationis ipsius in se et in eius prole cum sit mortale sunt necessaria, et
hinc industriam habet venandi populum suum, et lumen oportunum
et organa venationi sue apta, vt lucem oculis congenitam: animalia que
nocte venantur, cognoscitque inuentum et eligit sibique vnit, vtique
vita intellectualis nostra hiis nequaquam carebit, quare intellectus
dotatus est a natura logica vt ilia mediante discurrat et suam faciat
venationem. Est enim vt aristotiles dicebat logice exactissimum
instrumentum ad venationem tarn veri quam verisimilis. Unde dum
inuenit cognoscit et auide amplectitur. Sapientia igitur est que que-
ritur, quia pascit intellectum, immortah's est enim cibus: immortaliter
igitur pascit. Ilia autem in variis rationibus lucet que ipsam varie parti-
cipant. In variis enim rationibus querit sapientie lumen: vt in de sugat
et pascatur quemadmodum in variis sensibilibus, in quibus aliquando
vita pascebatur: rationabiliter querit sensibilis vita pastum, ita et
in sensibilibus notionibus ratione applicata, intellectus intelligibilem
cibum venatur. Unde in vno cibo melius quam in alio reficitur, sed
5 difficilius id quod preciosius reperitur. Et quia homo maiori industria
2
Epicharinus venuste
521
6 Capitulum II
Quo principio rationes sapientie perquisiui
Dicit inter sapient es primus Thaies ille milesius, deum antiquissi-
mum, quia ingenitus, mundum pulcerrimum quia a deo factus, que
verba dum in Laercio legerem: summe mihi placuere. Inspicio mun-
dum pulcerrimum miro ordine vnitum, in quo summa summi dei boni-
tas, sapientia, pulcritudoque relucet. Moueor ad querendum huius tarn
admirandi operis artificem, et intra me dico, cum ignotum per ignotius
non possit sciri: capere me oportet aliquod certissimum ab omnibus
venatoribus indubitatum et presuppositum, et in luce illius ignotum
querere. Uerum enim vero consonat, cum hec sollicite intra me auida
mens quereret: incidit philosophorum assertio quam et aristotiles in
phisicorum principio assumit, que est quod impossibile fieri non fit, et
ad ipsam conuersus: mtrospexi regiones sapientie: hoc qualicunque dis-
cursu.
7 Capitulum III
Quo discursu ratio venatur |
p.373 Cum impossibile fieri non fiat: nihil factum est aut fiet: quin
potuit aut possit fieri, quod autem est et non est factum nee crea-
tum: non potuit neque potest fieri: neque creari. Precedit enim
posse fieri et est eternum, cum non sit nee factum nee creatum:
nee possit fieri aliud. Omne autem quod est factum: aut fiet, cum sine
posse fieri nee sit factum: nee fiet, habet principium vnum absolutum
quod est principium et causa ipsius posse fieri, et id est illud eternum
522
Capitulum IV2
Quomodo exemplo artis logice se iuuat
Intellectus magistri vult creare artem sylogisticam. Ipse posse fieri
huius artis precedit que ars in ipso est vt in causa. Ponit igitur et
firmat posse fieri huius artis. Nam que ars ilia requirit fieri possunt vt
sunt nomen et verbum: et propositiones ex illis, et ex illis sylogismus
2
intelligibia Capitulum 1III
523
11
Capitulum V
Quomodo exemplo geometrico perficit
Uidetur autem naturam imitari geometer dum circulum figurat.
Nam ad predeterminatam circuli respicit rationem secundum quam
1 2
propositiouum consequeuter
524
14 Capitulum VI
Dilucidatio ipsius posse fieri
Erit qui hec legerit non dubium occupatus vt posse fieri concipiat,
et hoc ideo difficile, quoniam posse fieri non terminatur nisi in suo
1
possibi
525
526
16 Capitulum VII
Quod vna est causa ipsius posse fieri omnia
Id in quo mee quiescunt venationum coniecture, hoc est: quod non
est nisi vna omnium causa creatrix posse fieri omnium, et quod ilia
omne posse fieri precedat sitque ipsius terminus que nee est nomi-
nabilis nee participabilis, sed eius similitude in omnibus participatur.
Et quia varia participantia sunt in omnibus que secundum eandem
speciem similitudinis participant ipsius cause similitudinem est
deuenire ad vnum quod est maxime tale, et est primum seu principium
aut precipuum illius specifice participationis: et in ordine ad alia
eiusdem speciei maxime tale et per se tale: cuius specificam simili-
tudinem alia illius ordinis participant, sicut lucem dicimus prime cause
similitudinem que in maxime lucido puta sole primo et principaliter
resplendet: vt in per se lucido, in aliis vero lucidis vt in participantibus
solarem lucem, causa autem Solaris lucis nihil commune habet cum
luce sous: sed est omnium causa, ideo nihil omnium. Que vero rationis
discursu venatis fecerim nunc reuelabo, vt tarn predicta quam que
17 sequuntur capias et iudices. Certum est primum principium non esse
factum cum nihil a seipso: sed ab eo priori fiat, quod autem non est
p. 376 factum neque resolui aut in|terire potest, et hoc eternum dicimus, et
quia posse fieri non potest seipsum in actum producere, nam producere
ex actu est. Implicat igitur dicere potentiam passiuam seipsam in
actum producere, quare ante potentiam est actus, non est igitur posse
fieri eternum principium, recte dicebat quidam doctor sanctus, affir-
mare potentiam passiuam semper fuisse heresis est, sequitur igitur
primam causam. Asserit autem magnus dyonisius in IX. capitulo de
diuinis nominibus, primum illud eternum inflexibile, inalterabile,
immixtum, immateriale, simplicissimum, non indigens, inaugmenta-
bile, immortale, non factum, semper ens. Hec et omnia similia quisque
ita esse videt: qui intendit primum ipsum posse fieri interire. Nam
flexibile, alterabile, materiale, augmentabile, minorabile et factibile,
et queque similia passiuam dicunt potentiam, et nequaquam posse
18 fieri precedunt, ideo de eterno principio neganda sunt. Capio autem hec
duo, scilicet inaugmentabile et imminorabile, et cum illis ad vena-
tionem propero et dico, inaugmentabile maius esse nequit, maximum
igitur est. Imminorabile minus esse non potest, minimum igitur est.
Unde cum sit maximum pariter et minimum, nullo vtique est minus:
quia maximum, neque maius quia minimum, sed omnium siue magno-
rum siue paruorum formalis seu exemplaris precisissima causa et men-
34 Nikolaus von Kues II 527
ig Capitulum VIII
Quomodo plato et aristoteles venationem fecerunt
Plato venator miro modo circumspectus considerabat superiorain
inferioribus esse participatiue. Inferiora vero in superioribus excellen-
ter. Ideo cum videret multa nominari bona ex participatione boni, et
sie iusta et honesta, attendebat illa nomen participati sortiri, et se
conuertit ad videndum per se bonum et iustum, ac quod si participantia
sunt bona et iusta vtique per se talia sunt maxime talia et cause
aliorum. Et in hoc perypateticorum princeps acutissimus aristoteles
consentit, qui sie in naturalibus multa participatione calida videns:
ad per se calidum deuenire oportere affirmabat, quod sit maxime tale
et causa caloris in omnibus est, vti ignis. Et hac via ad primam et per
se causam omnium causarum peruenerunt. Sic ad ens entium, vitam
20 viuentium, atque intellectum intelligentium. Plato autem vniuersalem
omnium causam per ascensum de bono participate ad per se bonum
venatus est: hoc modo. Considerabat enim omnia entia, atque etiam
nondum actu entia, sed tantum potentia participatione vnius boni
bona dici, processus enim de potentia in actum, et omne actu existens
non caret boni participatione, maxime igitur tale, scilicet vnum per se
bonum ab omnibus desideratur. Omne enim eligibile sub ratione boni
est eligibile. Terminus igitur eligibilis et desiderabilis cum sit bonum:
erit per se bonum omnium causa, cum omnia ad suam causam conuersa
528
p. 377 ipsam appetant a qua habent quicquid habent. Affirmabat igitur | prin-
cipium primum deum, per se vnum et bonum et principia aliorum
scilicet entis, vite intellectus et talium nominabat per se existens, per se
vita, per se intellectus, et principia causasque esse, ipsius esse, viuere
21 et intelligere, et hos conditorios decs proculus nominat: quorum partici-
patione omnia que sunt: existunt, que viuunt viuunt, et que intelli-
gunt: intelligunt, et quoniam omnia que viuunt et intelligunt: nisi
essent, nee viuerent1 nee intelligerent: ideo causam entium vocauit,
post primum deum deorum: quern vnum bonum vt dixi: affirmabat,
secundum deum scilicet conditorem intellectum, hunc proclus iouem
omnium regem et principalem credidit, posuit sic celestes, et munda-
nos, et alios varios, et eternos deos prout hec extense proclus in sex
libris de theologia platonis expressit omnibus tarnen preposuit deum
deorum, causam vniuersalem omnium, et ita ilia que de bono attri-
buimus: que non sunt nisi ratione, et nequaquam re differentia: ipse
videtur deos asserere diuersos, propter diuersam attributorum rationem
motus nihil intelligibile nisi actu sit, cum esse necessario per intelligibile
participetur. Ideo omne quod intelligitur esse affirmabat: sic intelligi-
bilem hominem et leonem: et cuncta que a materia vidit abstracta et
22 absoluta intellectualiter esse asseruit modo quo supra ponitur. Sed
cum ipso in hoc non consentiunt peripatetici qui ens rationis viderunt
a nostro intellectu constitui: reale ens non attingere, nee in hoc quod
bonum sit antiquius ente concordant, vnum et ens et bonum dicunt
conuerti. Unde cum causa entis sit prima causa et conditor omnium
intellectus, illi qui dicunt quod vnum et ens et bonum conuertuntur:
etiam fatentur causam vnius et entis et boni esse eandem, tarnen
aristoteles qui vt anaxagoras primam causam intellectum: qui est
principium motus asserit: non sibi attribuit totius vniuersi administra-
tionem: sed celestium tantum, celestia vero hec terrena dicit gubernare,
epicurus vero totam deo soli sine cuiuscunque adminiculo vniuersi
tribuit administrationem. Sed diui nostri theologi reuelatione superna
didicerunt primam causam cum omnium assertione sit tricausalis:
scilicet efficiens: formalis: et finalis, que per platonem vnum et bonum,
per aristotelem intellectus2 et ens entium nominatur esse sie vnam quod
trina, et ita trinam quod vna: que cum sit causa efficiens vocatur
iuxta platonem vnitas: et sit causa formalis iuxta aristotelem entitas:
et sit causa finalis iuxta vtrosque bonitas. Uerum quomodo hec
sacratissima trinitas in vnitate que intelligibile omne omnemque
1 2
vinerent intellellectus
34· 529
23 C a p i t u l u m IX
Quomodo sacre littere et philosophi idem varie nominarunt
Si quis cum his tauter premissis primo ad genesim mundi per
sanctum moysen dudum ante philosophos descriptam se conuertit:
supra de principiis que dicta sunt ibi reperiet. Ait enim. In principio
creauit deus celum et terram, deinde lucem: per hoc innuens posse
fieri mundum qui celo et terra continetur in principio creatum.
Nam postea id quod actu factum est celum scilicet firmamentum: et
quod terra factum scilicet aridam: et quod lux facta est scilicet solem:
iuxta dyonisium expressit, omnia enim in posse fieri confuse et com-
plicite creata que postea facta et explicata leguntur. Unde quando ait
deum dixisse: fiat lux: et facta est lux ad naturam posse fieri, hec dicit,
vidit enim in posse fieri lucem: et illam bonam et necessariam ad visi-
bilis mundi pulcritudinem et ipsi nature lucis in posse fieri dixit vt
fieret lux actu, et facta est lux posse fieri lucis. Imperio verbi creatoris
naturaliter facta est lux hie motus quo posse vt actu fiat mouetur:
naturalis dicitur est enim a natura que est diuini precepti instru-
mentum in ipso posse fieri creatum vt naturaliter et delectabiliter
omni labore fatigaque exclusis actu fiat quod fieri potest. Uerbum |
, 378 autem dei ad quod natura respicit vt fiant omnia deus est, nihil enim
24 est dei quod non ipse deus. Hoc autem verbum platonici conditorem
intellectum appellant: quern et vnigenitum dicunt atque dominum
vniuersorum, vt Proclus credit, deum enim vnum appellant, ideo con-
ditorem intellectum vnigenitum, quidam vero primam intelligentiam
appellant. Anaxagoras autem ipsum mentem nominat. Stoyci verbum:
quod et deum asserunt vt in Laercio legitur. Et hi optime secuti sunt
dauid prophetam qui dixit. Uerbo domini celi firmati sunt. Et alibi, dixit
et facta sunt, mandauit et creata sunt. Ad hec quid philosophi sense-
rint de his principiis attende. Anaxagoras mentem, motus principium
dicit accessisse ad materiam, in qua omnia erant in confuso: et sin-
gula discrete composuisse. Sie plato deum et materiam duo dicit rerum
principia. Aristoteles resoluit omnia in actum et potentiam. Pytha-
goras principia monadi et dualitati assimilat, dualitati vti indiffinitam
530
27 Capitulum X
Quomodo sapientes posse fieri nominarunt
Thales milesius assimilabat aquam ipsi posse fieri quando vidit
ex eius vapore aerem, et illius subtilitate ignem, atque ex aqua gros-
531
532
30 Capitulum XI
De tribus regionibus et decem campis sapientie
Ut autem propositum nostrum explicemus dicimus quod tres sunt
regiones sapientie. Prima in qua ipsa reperitur vti est eternaliter. Se-
cunda in qua reperitur in perpetua similitudine. Tertia in qua in tem-
porali fluxu similitudinis lucet a remotis. Decem veto puto campos
venationi sapientie plurimum aptos. Primum1 nomino doctam igno-
rantiam. Secundum possest. Tertium non aliud. Quartum lucis. Quin-
tum2 laudis. Sextum vnitatis. Septimum equalitatis. Octauum con-
nexionis. Nonum termini. Decimum ordinis.
31 Capitulum XII
De primo campo docte scilicet ignorantie
In primum intrans aduerto quomodo incomprehensibilis incom-
prehensibiliter capitur. Refert eusebius pamphili indum athenas ad-
uentasse quern socrates conuenit an deo ignorato sciri aliquid posset,
qui admirans questionem respondit quomodo hoc fieret, non enim volu-
it indus nihil sciri: sed nee deum penitus ignorari: omnia enim quia sunt
et deum quia est attestantur, immo potius quia deus est omnia sunt,
scilicet quia omne quod scitur melius perfectiusque sciri potest, nihil
vti scibile est scitur. Hinc sicut quia est dei: est causa scientie omnium
quia sunt, ita quia deus quid sit vti scibilis est ignoratur, quidditas
etiam omnium vti scibilis est ignoratur: quam ait aristoteles semper
quesitam quemadmodum et ipse earn in prima querit philosophia sed
non inuenit. Uisum est proclo quomodo quid sit id quod est principaliter
omnium repertu difficillimum non esse aliud quam vnum plura,
vnum in essentia: plura in potentia. Sed per hoc non scitur quid vnum
plura existat, de quo infra latius, fieri enim non potest quod id sciatur:
quod posse fieri antecedit. Deus igitur cum precedat: non potest fieri
comprehensibilis: et cum quid sit posse fieri non sit comprehensibile:
p. 380 sicut nee eius causa ipsum | precedens nullius quidditas causis igno-
32 ratis vti scibilis est actu comprehenditur, quanto igitur quis melius
sciuerit, hoc sciri non posse tanto doctior. Nam si doctior est de magni-
tudine claritatis sous negans ipsam visu comprehensibilem quam affir-
mans, et de magnitudine maris negans ipsam quacunque mensura
1 2
Primnm Quintnm
533
534
34 C a p i t u l u m XIII
De secundo campo possest
Intellectus intrans in campum possest, hoc est, vbi posse est actu,
venatur cibum sufficientissimum, deus enim quern thales milesius
antiquissimum recte affirmabat: quia non factus seu genitus, anti-
quior est omni nominabili. Nam ante aliquid et nihil, effabile et in-
effabile, atque posse fieri et factum, non igitur potest fieri quod
eternum non sit actu, licet enim humanitas sit id quod humanitas
requirit: non tamen est actu id quod fieri potest. Est enim post fieri
posse sub omnipotenti potestate creatoris ipsius posse fieri. Nihil igitur
omnium que sequuntur posse fieri vnquam a posse fieri aliud quam est
35 absoluitur, solus deus est possest, quia est actu quod esse potest, non
est igitur deus querendus in alio campo quam possest, nam quocunque
demonstrate hoc deus non est, quia hoc potest fieri aliud. Non est deus
paruus, quia paruum potest esse maius, neque magnus, quia magnus j
p. 381 potest esse minus, sed ante omnia que aliter fieri possunt: et ante
omnia que differunt. Est enim ante differentiam omnem ante diffe-
rentiam actus et potentie: ante differentiam posse fieri et posse facere:
ante differentiam lucis et tenebre, immo ante differentiam esse et non
esse, aliquid et nihil, ante differentiam indifferentie et differentie,
equalitatis et inequalitatis, et ita de cunctis. Unde si respicis ad cuncta
que post ipsum sunt omnia sunt ab inuicem differentia atque etiam ad
inuicem concordantia in genere entis aut specie: numero differentia,
ipse autem deus est ante omnem differentiam differentie et concor-
dantie, quia posset, et cum sit ante differentiam vnius et alterius non
est plus vnum quam aliud: et ante differentiam parui et magni: non
36 maior vni et minor alteri: nee equalior et alteri inequalior. Sunt in hoc
campo delectabilissime venationes, quia possest est actu omne posse,
omne igitur quod sequitur posse fieri vt fiat actu non est actu: nisi
vt imitetur actum possest: qui est actus eternus: non factus, secun-
dum quem omne quod actu fit necesse est fieri. Nam cum posse fieri
et esse actu differant: et eternitas que deus illam differentiam prece-
dat: respicis in eternitate in qua posse fieri et actu esse non differunt,
omnia que facta sunt et fieri possunt actu et ibi ipsam eternitatem esse
vides. Unde omne quod factum est aut fiet posse fieri creatum, ne-
37 cessario etiam sequitur actum suum qui est eternitas. Iterum vnum et
eius potentia differunt, nam vnum actu vt est principium numeri est
post posse fieri, quia est multiplicabile: et non est actu quod esse pot-
est. Unum vero principaliter est omnis numerus. Differt igitur vnum
535
39 Capitulum XIV2
De tertio campo scilicet non aliud
Aristoteles socratem ad diffinitiones primum ingenium contulisse
in methaphisica sua scribit. Diffinitio enim scire facit. Exprimit enim
diffiniti genericam concordantiam et differentiam specificam quam
vocabulum in suo significato explicat. Uidetur igitur quesitum in
diffinitione sua eo modo quo cognosci potest, oportet igitur intellectum
qui venatur id quod ipsum posse fieri precedit attendere, quomodo
etiam li aliud precedit, non enim potest fieri aliud quod posse fieri
antecedit, quia aliud est post ipsum, et quia hoc sic se habet non potest
per alios terminos diffiniri, scilicet per genus et differentias specificari
seu determinari que precedit, oportet igitur quod ipsum sit suiipsius
1 2
contradietorie Capitulum XIIII
536
537
cepto. Querere igitur deum in aliis campis vbi non reperitur vacua ve-
natio est, non enim est deus qui alicui opponitur, cum sit ante omnem
oppositorum differentiam. Imperfectiori igitur modo deus nominatur
animal: cui non animal opponitur, et immortalis cui mortale opponi-
tur quam non aliud: cui nee aliud nee nihil opponitur, cum etiam
ipsum nihil precedat et diffiniat. Est enim nihil non aliud quam nihil.
Subtilissime aiebat diuinus dyonisius deum esse in omnibus omnia, in
nihilo nihil. Scripsi autern latius de li non aliud: in tetralogo Rome
anno transacto, ideo nunc de hoc satis et cetera.
42 C a p i t u l u m XV
De quarto campo scilicet lucis
Uolo nunc intrare campum lucis, et in data luce querere lumen sa-
pientie. Est enim vt ait philosophia: signatum super nos lumen vultus
seu noticie dei, et in ilia fit leta valde iocundaque venatio. Dico autem
quoniam omnis videns niuem albam earn affirmat. Huic assertion!
contradicere delirare est. Sicque omnis intelligens vera dicit, vera esse
negari nequit. Cum autem id quod omnia diffinit diffinitio sit: vtique
diffinitio que se et omnia diffinit: est bona valde, magnaque est hec
diffinitio, vera et pulcra est, sapientifica est, delectabilis est, per-
fecta est, clara est, equa est, et sufficiens. Hec enim omnia et hiis
similia: de diffinitione illa verissime did: omnis fatetur intellectus.
4 Sunt igitur illa in diffinitione diffinitio, et in diffinito diffinitum. Cum
3
p· 383 igitur | diffinitio mundum non aliud esse quam mundum, hec omnia
que premisi video in diffinitione illa diffinitionem esse que de his
omnibus verificatur, et in mundo diffinito mundum esse. Bonitas
igitur: magnitudo: veritas: pulcritudo: sapientia: perfectio: claritas1:
et sufficientia in mundo diffinito mundus sunt, in terra diffinita terra,
sicut in deo diffinito deus, et sicut in li non aliud sunt non aliud, sie in
li aliud: aliud. Quando igitur in sole qui est quid aliud sunt sol, tune
sunt: qui est aliud scilicet sol dictum. Sicut igitur in deo non sunt aliud
quam non aliud simpliciter, sic in sole non sunt aliud quam aliud
sic dictum. Bonitas igitur solis non est ipsum non aliud simpliciter:
sed ipsum non aliud solare, quoniam in sole sol est, ita in omnibus.
44 Hie venatur intellectus admirabilem atque sapidissimam scientiam
quando certissime intuetur. Hec omnia in eterno simplicissimo deo
1
clarita
538
46 Capitulum XVI
De eodem
Gaudet intellectus in hac venatione letissima. Nam hec venatio bona:
magna: vera: sapida pulcra: delectabilis: perfecta: clara: equa et suffi-
ciens est. Uidet enim cum bonum diffinitur ipsa omnia predicta
magnum verum et cetera esse ipsum bonum, et dum magnum diffinitur
in ipso bonum verum et cetera esse ipsum magnum, et ita in quolibet
ipsorum omnia sunt ipsum, et quia non in aliud sunt ipsum non aliud:
non est ibi bonum aliud a magno et vero et ceteris. Nee magnum aliud
a bono et vero et ceteris, nam non aliud ipsa omnia facit esse non aliud,
sic aliud ipsa omnia facit aliud. Bonum enim in aliud est aliud: ita
magnum et verum. Cum igitur quodlibet sit aliud: non erit bonum, tune
539
non aliud a magno nee a vero, sed sicut in ipso non aliud non aliud, ita
47 in ipso aliud aliud. Unde cum sol sit aliud non est eius bonitas non
aliud quam eius magnitude aut veritas, et cetera, sed quodlibet illo-
rum cum sit solare est aliud ab alio. Solaritas enim bonitatis ad solem
contracta non est illa absoluta bonitas que non aliud, ideo est alia a
magnitudine solari et veritate solari et aliis, non enim in alio aliud
quod sol dicitur essent illa ipsum aliud, si non essent quodlibet ipsorum
p. 384 aliud. Sol enim alio | est bonus, et alio magnus, et alio verus, et ita de
singulis illis, quare aliud citra simplicitatem ipsius non aliud: non
caret respectu ipsius non aliud compositione, magis autem compositum
est ipsum aliud in quo non aliud minus relucet vt magis in aliud sen-
sibili quam intelligibili, neque in bonitate solari in qua magnitudo,
veritas et cetera sunt ipsa bonitas, magnitudo est non aliud: sed aliud
a veritate, et quodlibet a quolibet aliud cum sint in solari bonitate que
est alia ipsa, scilicet solans vnitas. Necesse est igitur solarem bonitatem
cadere in compositionem: cum a simplicitate ipsius non aliud seu dei in
solarem alteritatem contrahatur. Bonitas igitur, magnitudo, veritas,
et cetera que in composito compositum sunt alia, et composita esse
necesse est. Sicut in simplicissimo deo non alia: sed incomposite sim-
48 plex ipse deus existunt, sicut causata in causa causa sunt. Omnia
autem que intellectus concipere potest aut sunt non aliud, aut aliud, in
non aliud cum ipsum sit id quod esse potest simplicissimum et per-
fectissimum non cadit varietas. Ideo in li aliud omnem cadere varieta-
tem videt. Uarietas igitur modorum essendi ipsius aliud: alia et alia
sortitur nomina. Bonitas igitur, magnitudo, veritas, et cetera secundum
alium modum combinationis constituunt id quod vocatur esse, secun-
dum alium id quod vocatur viuere, secundum alium id quod vocatur
intelligere, et ita de omnibus, nee illa omnia que sunt, viuunt, et in-
telligunt aliud sunt quam ipsius non aliud, quod omnia diffinit varia
receptio, ex qua sequitur varia eius relucentia, in vno clarius, in alio
obscurius. Clarius et durabilius in intellectualibus, obscurius et cor-
ruptibilius in sensibilibus, et in his differenter.
49 C a p i t u l u m XVII
De eodem
Refert proculus in primo libro theologie platonis, socratem qui vices
platonis tenet in alcibiade dicere intellectiuam animam cum intra
se conspicit: deum et omnia speculari, ea enim que post ipsam sunt
540
vmbras esse videt intelligibilium, que vero ante ipsam: ait in profundo
clausis quodammodo oculis conspici, omnia enim in nobis animaliter
esse dicit. Ecce diuinum platonis indicium. Ita quidem arbitror vt ipse
omnia in omnibus scilicet suo esse modo. In intellectu igitur nostro se-
cundum ipsius essendi modum sunt omnia. Nam bonitas, magnitude,
veritas, et omnia ilia decem in omnibus sunt omnia, in deo deus, in in-
tellectu intellectus, in sensu sensus. Si igitur que in deo deus, in in-
tellectu intellectus, et in omnibus omnia, vtique omnia in intellectu
intellectus sunt. Intellectualiter igitur sunt ibi omnia seu notionaliter
siue cognoscibiliter. Et quia intellectus est bonus, magnus, verus,
pulcer, sapiens, et cetera decem cum se intuetur se talem vt dixi esse:
videt et contentatur maxime cum videat se perfectum et sufficientem,
et quoniam ilia est intellectualiter per suam bonitatem intellectualem
potens est intelligere bonitatem absolutam: et bonitatem contractam.
Sic per magnitudinem, sic per veritatem, sic per sapientiam intellectu-
alem suam: notiones facit sapientie absolute ab omnibus: et ad omnia
contracte, ordinemque rerum in sapientia intuetur, et ordinata con-
50 templatur. Unde cum cognitio sit assimilatio: repperit omnia in seipso
vt in speculo viuo vita intellectual!, qui in seipsum respiciens cuncta
in seipso assimilata videt. Et hec assimilatio est ymago viua creatoris
et omnium. Cum autem sit viua et intellectualis dei ymago: qui deus
non est aliud ab aliquo, ideo cum in se intrat: et sciat se talem esse
ymaginem quale est suum exemplar in se speculatur. Hunc enim
indubie deum suum cognoscit cuius est similitude. In bonitate enim
sua notionali cognoscit eius bonitatem cuius est ymago maiorem quam
concipere aut cogitare possit, sic intuendo in suam magnitudinem
ρ. 385 omnia intellectualiter ambient em: cognoscit exemplarem | dei sui
magnitudinem ambitum que illius est imago excedere, quia ipsius
non est finis, ita de reliquis cunctis. Uidet etiam supra se intelligentias
lucidiores: diuinitatis capaciores: et post se sensibilem cognitionem
magis tenebrosam: et diuinitatis minus capacem: quantum sufficientie
habeat intellectualis venatio: quando intra se pergit non cessans se-
ipsam profundare ostendunt theologorum philosophorum et mathe-
maticorum inuenta nobis per eorum scripta multipliciter reserata.
Quo autem modo dyonisius in campo lucis venationem fecerit vtique
electam: in libro ipsius de diuinis nominibus reperitur.
541
51 Capitulum XVIII
De campo quinto scilicet laudis
Cum hunc lucis campum peragrassem statim se campus laudis dei
amenissimus ostendit. Nam cum hec que in campo lucis venatus fui
de quibus decem predicta scilicet bonitatem: magnitudinem: verita-
tem: et reliqua in mentis estario reconderam: repperi illa omnia
et plura dei in laudis campo plantata, et dixi cum hie floridus letusque
campus non producat nisi illa decem et similia. Sunt igitur ipsa
decem laudes dei et intra me conspiciens attendi quomodo intellectus
affirmans diffinitionem se et omnia diffinientem esse bonam: magnam:
veram: et reliqua laudem eius exprimere conatur. Laudauit enim illam
diffinitionem que deus est quia bona: quia magna: quia vera et ita
consequenter. Quid igitur sunt illa decem nisi laus dei, quid laudatur
per illa nisi laus illa que deus. Nonne hec omnia laudantur: bonitas
laudatur: magnitude laudatur, veritas laudatur: et singula sequentia.
Hec igitur decem et alia que per omnem intellectum vigentem lau-
dantur1 in dei laudem sumuntur et bene de ipso dicuntur, quia ipse
52 est fons laudis. Sunt igitur omnia ex dei laudibus et benedictionibus id
quod sunt. Ideo propheta dauid ad omnia respiciens dei opera canebat.
Benedicite omnia opera domini domino, laudate et superexaltate eum
in secula. Et singulariter enumerat angelos: celos: et terram: aquam: et
cetera cuncta creata que laudant deum, nihil enim sunt omnia nisi
decora dei iocundaque laudatio. Nam attestante dyonisio: diuina sola
participatione noscuntur, quomodo enim in suo principio et sua sede
sint nullus intellectus attingit. Porro siue supersubstantiale illud
occultum lucem et vitam siue verbum appellamus: nihil intelligimus
aliud quam ex eo in nos emanantes participationes atque virtutes qui-
bus assumamur in deum, et que nobis vel substantiam: vel vitam: vel
sapientiam largiantur. Hec dyonisius. Merito igitur quelibet dei fac-
tura deum laudat quia bonus, quia ipsa se fatetur bonam et laudabilem
53 ipsius dono: sie magnam sie veram: et reliqua. In campo lucis fecerunt
suas deuotissimas venationes omnes prophete seu videntes et eleuatores
intellectus: quod attestantur sacre littere et scripta sanctorum in qui-
bus omnia ad laudem dei referuntur. Cum enim dyonisius de diuinis
tractaret nominibus: nomina illa dei laudes appellauit et deum per
ipsa laudans in eius laudem ipsa exposuit, vt in capitulo de sapientia
laudatur intellectus et ratio, et dicit quod ex substantiis omnibus lau-
1
landantur
542
54 Capitulum XIX
De eodem
Omnia igitur suo esse laudant deum: postquam quodlibet adeo est
perfectum et sufficiens quod nulla ex parte laude careat, vtique suum
laudat opificem: a quo solum hoc habet quod laudatur. Naturaliter
igitur omnia creata deum laudant et cum creatura laudatur: non ipsa
que seipsam non fecit: sed in ipsa conditor eius. Idolatria igitur qua
creature diuine laudes dantur insania est infirme, cece, et seducte
mentis. Nam cum colitur pro deo illud quod sua natura suum laudat
factorem: vtique insanire est. Neque est quicquam quod alium co-
gnoscat deum quam ilium quern vt conditorem laudat: cui nihil seit
prestantius. Seit igitur omnis creatura: et quantum sibi sufficit cogno-
scit conditorem suum omnipotentem, ipsum laudat, audit que et in-
telligit verbum eius et obedit. Si enim dixerit lapidi quod viuat: vtique
audit, intelligit et obedit. Mortui enim audient verbum dei et viuent.
Sicut lazarus quatriduanus et alii mortui audiuerunt et vixerunt, vt hec
sciunt christiani. Ex quo cert urn est hominem qui habet liberum arbi-
trium quando a laudibus dei cessat et dei verbum non audit quod in
ipso et conscientia eius loquitur, nee vult anteiligere et obedire vt bene
agat inexcusabilis est cum a propria natura reprehendatur, et indignus
55 est societate felicium deum perpetue laudantium. Uenatus sum pre-
35 Nikolaus von Kues II 54 3
56 « Capitulum XX
De eodem
Mandauit propheta psallere dei laudes in psalterio decacordo. Hoc
ego attendens decem laudis cordas tantum sumpsi, videlicet, Boni-
tatem, magnitudinem, veritatem, ac alias prenominatas. Psalterium
autem opus est intelligentie: vt homo habeat instrumentum in quo
dulces et delectabiles tangat modos. Illos enim modos quos in se
habet intelligibiliter facit audibiles et sensibiles, et cum sint in in-
p.387 tellectu modi illi habentes intellectum delectantur | aure et sensi-
biliter audire in sono quod insensibiliter habent in anima. Unde
si concordant voces cum armonicis vitalibus anime numeris laudant
psallentem, si dissentit vituperant. Tria sunt necessaria si psalli
debet psalterium ex duobus scilicet vase et cordis compositum atque
psaltes, hoc est intelligentia: natura: et subiectum, psaltes intelligentia,
corde natura que ab intelligentia mouetur, et vas nature conueniens,
544
Nam quanto plus deum laudat tanto ipse deo gratior, igitur et ipse
laudabilior diuineque laudabilitati similior. Recte sapiens socrates
comperit nihil nos certius scire quam ea que laudabilia sunt: et monuit
ad illa ceteris dimissis tanquam superfluis et incertis solum nostrum
Studium conuerti, laudabilibus enim moribus suasit insudandum
quorum ex nobis scientiam haurire possumus et ex consuetudine per-
ficientem habitum acquirere, et ita continue fieri meliores.
59 Capitulum XXI
De sexto campo scilicet vnitatis
Aurelius augustinus dum sapientiam venari niteretur: in libello de
ordine scribit omnium philosophorum considerationem circa vnum ver-
sari. Post ipsum doctissimus boetius de vnitate et vno scribens si-
p. 388 militer ve|nationem sapientie ibi fiendam facto declarauit. Plato-
nem hi secuti sunt, qui li vnum primum et eternum asserit princi-
pium. Ante quem pythagoras ille samius qui cuncta in proprietate
numeri inuestigans: monadem omnium äff irmabat principium, ante
enim omnem multitudinem vnitas. Uolumus igitur hunc vnitatis cam-
pum venationis gratia mente perlustrare. Unitas enim etsi ipsam li non
aliud precedat tarnen prope ipsum videtur. Unum enim et idem: vi-
dentur ipsum non aliud plus ceteris participare. Uoluit plato vnum
esse eternum, nihil enim vidit nisi post vnum. Est enim ante finem
et infinitatem vt dicit dyonisius, qui in hoc platonem imitatur quando
vt refert proculus post primum principium posuit finitum et in-
finitum principia, quoniam ex illis omne existens mixtum est, a
finito essentiam: ab infinite virtutem seu potentiam habens, et
cum vnum sit quod esse potest et penitus simplex et immultiplica-
bile: omnia in se complicare videtur: que remoto ipso nequaquam
manent. Omnia enim in tantum sunt inquantum vnum sunt. Com-
60 plectitur autem tarn ea que sunt actu: quam ea que possunt fieri. Ca-
pacius est igitur vnum quam ens: quod non est nisi actu sit, licet
aristoteles dicat ens et vnum conuerti. Id autem quod platonem mo-
uebat vnum cunctis preferendum et fateri omnium principium: erat,
quia cum principiatum nihil a se habeat sed omnia a suo principio:
oportet quod principio posito: omnia principiata sint posita, sed cum
posito ente non ponitur potentia ens quod est vtique aliquod, posita
vita non ponitur ens vita carens, et posito intellectu non ponitur ens
non intelligens. Et cum esse viuere et intelligere reperiantur in mundo:
546
non erit mundi principium aut ens aut vita aut intellectus, sed id
quod ilia in se complicat, et que ilia esse possunt, et hoc dicebat
vnum, verificatur enim vnum de potentia et de actu, vna potentia
61 vnus actus, sic de ente, vita, et intellectu. Neque potest esse multi-
tude que non participet vnitate. Nam si foret: simile esset dissimile
in non participare vnitatem, omnia multa similia forent, et similiter
dissimilia ex eadem ratione, quia non participarent vnitate. Cessarent
igitur omnia multa et plura et numerus omnis, et que vnum dici
possunt vno sublato, vt hec in parmenide platonis mira subtilitate
ostenduntur. Non potest igitur vnum esse factum cum ipsum antece-
dat. Neque potest corrumpi, nee alterari, nee multiplicari: cum pre-
cedat posse fieri, et sit omne quod esse potest. Uerum vt ait dyonisius,
vnum quod est multiplicari dicitur: multas ex se producens substantias:
manet tarnen vnum quod deus et multiplicatione vnus, et procedendo
coniunctus. Omnia igitur que fieri possunt participatione inuariabilis
et immultiplicabilis vnitatis fieri possunt et fiunt actu, et quia non
potest esse nisi vna vnitas: que vt dicit dyonisius est sensu eminentior
et menti incomprehensibilis, et antecedens ipsam ideo ipsa est vnum
quod omnia vnit, vt quodlibet intantum sit inquantum est vnum. Non
62 est etiam nisi vnum eternum ante posse fieri. Hinc non est ilia positio
vera quod ante posse fieri sint dii participantes vnum tanquam diuinam
speciem. Nam cum vnum eternum sit immultiplicabile quia ante posse
multiplicari: non possunt du multi esse in vno vt primo eterno deo
quasi in diuina specie vniti, nam si essent dii multi essent. Uarie igitur
diuinam naturam in eternitate participarent quod est impossibile cum
eternum sit, et eternitas simplicissima penitus imparticipabilis. Super-
uacuos igitur fecit proclus labores in sex libris de theologia platonis:
volens inuestigare ex coniecturis incertis deorum illorum eternorum
differentias et ordinem ad vnum deum deorum: cum non sit nisi deus
vnus eternus qui ad omnia propter que ipse deos ponit sufficien-
63 tissimus est huius totius mundi administrator. Uidentur philosophi
p. 389 venatores in omni eorum discursu ex hoc | sensibili mundo: et his
que illi necessaria sunt vt id sit quod est meliori modo quo fieri potest:
de deo: de diis: de celo et eius motu et fato: intelligentiis: spiritibus:
et ideis: atque ipsa natura inquirere quasi hec omnia sint necessaria
huic mundo terreno: et hie mundus sit omnium operum illorum finis.
Sic aristoteles deum vt plato, quern sua prouidentia celos administrare
posuit, celos vero ob hunc mundum esse et moueri per intelligen-
tias: vt generationes et cuncta ad huius mundi conseruationem
necessaria ordinem: et motum celi sequentes naturaliter fiant et con-
547
64 Capitulum XXII
De eodem
Campum vnitatis Plato diligenter perlustrans repperit vnum quod
omnium causa ante potentiam et actum ex potentia egredientem, quod-
que ipsum vnum vt sit causa omnium nihil omnium est: non est plura
vt sit causa plurium. Unde omnia de eo negans: ipsum ante omnia
ineffabiliter vidit, quomodo autem venationem suam per logicam
de vno fecerit: liber permenidis ostendit, et proculus secundo libro
de theologia ipsius epilogat et dicit, qui Platoni credit in negationibus
remanet. Nam additio ad vnum vnius excellentiam contrahit et
minuit: et per ipsam potius non vnum quam vnum ostenditur. Dyo-
nisius qui platonem imitatur in campo vnitatis similem venationem
fecit et negationes que sunt priuationes sed excellentie pregnantes
affirmationes veriores dicit affirmationibus2. Proculus vero qui ori-
genem allegat post dyonisium venit dyonisium sequendo vnum et
bonum: licet ita Plato primum nominauerit de primo negat quod pe-
nitus est ineffabile. Hos mirandos venatores sequendos laudandosque
esse cum arbitrer ad ipsorum nobis relictam in scriptis diligentiam
65 studiosum remitto. Et quia in campo vnitatis est quoddam singulare
pratum vbi singularissima preda reperitur. Pratum illud nunc ve-
nationis gratia visitemus. Nominatur autem singularitas. Nam cum
1 2
vnitantem affirmationibns
548
vnum non sit aliud quam vnum: singulare videtur, quia in se diuisum:
et ab alio diuisum. Singulare enim cuncta complectitur: cuncta enim
singula sunt et quodlibet implurificabile. Singula igitur cum omnia et
implurificabilia sint ostendunt esse vnum maxime tale quod omnium
singularium causa. Et quod per essentiam est singulare et implurifi-
cabile, est enim id quod esse potest, et omnium singularium singularitas.
Unde sicut simplicitas omnium simplicium est per se simplex quo
simplicius esse nequiuit, ita singularitas omnium singularium est per se
singularis quo singularius esse nequit. Singularitas igitur vnius et boni
maxima est, cum omne singulare necesse sit, vnum et bonum esse. Et
ita in singularitate vnius et boni complicari. Sicut singularitas speciei
ρ. 390 singularior quam suorum indiuiduorum: et singu]laritas mundi sin-
gularior quam singulorum omnium. Unde sicut singularissimus deus
est maxime implurificabilis, ita post deum mundi singularitas maxime
implurificabilis, et deinde specierum, post indiuiduorum1, quorum nul-
lum plurificabile. Gaudet igitur vnumquodque2 de sua singularitate:
que tanta in ipso est quod non est plurificabilis, sicut nee in deo, nee
mundo, nee angelis. In hoc enim omnia se gaudent similitudinem dei
participare, et quando de ouo fit pullus licet singularitas oui cesset: non
tarnen ipsa singularitas: cum ita singulare sit ouum sicut pullus. Nee
66 alia singularitate vnum quam aliud, sed vna est omnium singularium
causa que omnia singularizat, que neque est totum neque pars, neque
species, neque indiuiduum, neque hoc, neque illud, neque omne
nominabile: sed est singulorum singularissima causa. Singulare cum
sit ab eterna causa singularizatum: nunquam in nonsingulare resolui
potest. A quo enim resolueretur ab eterna causa singularizatum. Hinc
singulare bonum nunquam desinit: cum omne singulare sit bonum, sic
singulare ens nunquam cessat id esse cum omne actu singulare ens sit,
et singulare corpus quantumcunque diuidatur semper manet singulare
corpus, ita et linea et superficies, et totum, singulare non est diuisibile
nisi in singulares partes: que erant in singularitate totius comprehense.
Omnis igitur varietas non est circa singulare sed circa accidens ad
singulare quod facit tale et tale singulare, quod si varietas non est in
tali: scilicet aut qualitate aut quantitate: manet semper singulare eo-
dem modo, vt in celestibus corporibus constat, sic dicebat dyonisius:
secundum naturam et substantiam nihil corruptibile: sed que illis acci-
dunt. Incorruptibilis igitur singularitas est que omnia format et con-
seruat, et omnia sue singularitatis causam vt omnium singularissimum
1 2
indiuidorum vuumquodque
549
68 Capitulum XXIII
De septimo campo scilicet equalitatis
Campum equalitatis venationibus refertum subintremus. Certum
est nihil vti est actu multiplicabile. Equalitas enim que id est quod
esse potest: cum sit ante aliud et inequale: non reperitur nisi in regione
eternitatis. Equalitas vero que potest fieri equalior posse fieri sequitur.
Unde equalitas que est actu id quod esse potest immultiplicabilis est.
Ipsam enim in eternitate eterna gignit vnitas. Non possunt igitur plura
esse precise equalia, non enim tunc plura essent sed ipsum equale.
Sicut enim bonitas, magnitude, pulcritudo, veritas et reliqua que in
eternitate sunt ipsa eternitas, sunt etiam ita equalia quod equalitas |
. 391 16 eternitas, ideo non sunt plura, sicut nee plura eterna esse possunt:
cum eternum sit ipsum possest: scilicet id quod simpliciter esse potest:
et ita omnia eterna non sunt plura eterna. Sicut eterna bonitas: eterna
magnitude: eterna pulcritudo: eterna veritas eterna equalitas non sunt
plura eterna: sie nee plura equalia, quia sie sunt equalia quod ipsa
69 equalitas simplicissima que omnem pluralitatem antecedit, sie nee
equalitas cuiuscunque actu existentis est multiplicabüis. Precisio enim
que in indiuisibili1 consistit: sicut numerus non est multiplicabüis,
1
indiuisbili
550
7i Capitulum XXIV1
De octauo campo scilicet nexu
Nunc in campo nexus venationem facientes attendimus ante om-
nem diuisionem nexum constitui, hunc igitur indiuisibilem videmus
eternitatem id esse quod esse potest posse fieri precedentem rectissime
ab eterna vnitate et eius equalitate procedentem: sicut enim diuisio
procedit a pluralitate et equalitate: sic amorosus nexus ab vnitate
et equalitate, que cum sint ante pluralitatem in indiuisibili simplicis-
sima eternitate: erit similiter et ipsorum nexus etemus. Sunt igitur
vnitas et ab ipsa genita equalitas atque vtriusque nexus ante posse
fieri et pluralitatem diuisiuam simplex eternitas. Eterna enim vnitas
eterna ipsius equalitas, eternusque vtriusque nexus non sunt plura
1
Capitulum XXIIII
551
73 Capitulum XXV
De eodem
lam vides amorern qui nexus est vnitatis et entitatis naturalissimum
esse procedit enim ex vnitate et equalitate que sunt eius principium
naturalissimum. Ab eis enim spiratur nexus in quo desideriosissime
connectuntur. Nihil igitur illius amoris expers sine quo nee quicquam
persisteret. Omnia igitur penetrat inuisibilis connexionis spiritus, omnes
mundi partes intra se hoc spiritu conseruantur: et toti mundo connec-
tuntur. Hie est spiritus animam corpori connectens: quo expirato
cessat viuificatio. Intellectualis natura nunquam priuabitur spiritu
tali connexionis: cum ipsa sit spiritualis nature. Unitas enim et entitas
intellectualis nature intellectuales cum sint: intellectual! nexu constrin-
guntur, nexus vero amoris intellectualis non potest deficere nee ex-
pirare: cum intelligere pascatur immortali sapientia. Nexus igitur
naturalis intellectualis nature ad sapientiam inclinate ipsam naturam
intellectualem non solum vt sit conseruat sed ad id quod naturaliter
552
74 C a p i t u l u m XXVI
De eodem
Nunc vero subiiciam manuductionem vnam mathematicam: vt
videas trinitatem premissam cum sit vnitas id esse quod esse potest,
licet omnem intellectum antecedat, et non nisi incomprehensibiliter
comprehendatur per omnem humanam mentem, in qua deus tarn ante
posse fieri quam impossibile: sic videtur quasi sit illud quodlibet quod
impossibile sequitur. Premitto autem lineam rectam esse curua sim-
pliciorem: cum a recta curua declinans non sine concauo et conuexo
concipi possit. Deinde presuppono primam figuram rectilineam ter-
minatum esse triangulum in quam omnes poligonie resoluuntur vt
in priorem et simpliciorem, ante quam nulla in quam resolui possit.
Cum autem linea sine longitudine non sit: tune linea que non est sic
longa quod longitudo respectu ipsius que maior esse nequit imperfecta
est, quare si primum principium figurari posset: esset perfectus trian-
gulus trium perfectorum laterum: quemadmodum hunc videt intellec-
75 tus in posse fieri sensibilis trianguli hoc modo1. Sit, a, b, recta, et super
vno eius puncto puta, c, describe quartam circuli cuius semidiameter
sit, c, b, et trahe alium semidiametrum, c, d, et, d, b, arcus sit quarta
P. 393 sit, cuius medium sit, f, et trahe cordam, d, b, | deinde continua, c, d,
et, c, b, in infinitum, et super, c, describe quartam circuli maioris que
sit, g, h, cuius medium, i, et trahe vt prius cordam, g, h, et trahe rectam2
circumscriptam arcui, g, h, que sit, k, i, 1, certum est, c, d, f, b, fi-
guram triangulärem habere circa centrum angulum rectum: et circa
2
Figuram om. a. et C suppl. p. rectum
553
1
fieeret
2
duodus
554
aliud posse intelligi in creaturis: quod a deo fieri non possit. Igitur in
ipso possest actu eterno video triangulum maximum sic se habere vt
premittitur. Est igitur possest ante omnem quidditatem corpoream,
quoniam in corporali quantitate siue discreta siue continua possest
non es t reperibile: sed est ante omne sensibile et intelligibile et omne
finitum. In omnibus enim illis que concipi possunt non reperitur trini-
78 tas que vnitas, siue vnitas que trinitas. Uides etiam posse fieri vnius
nature in eandem non terminari: quia alterius nature est possest et
posse fieri: puta calefactibile si id esse debet quod esse potest non erit
calefactibile sed tantum calef aciens, ligna possunt plus et plus calefieri,
quando autem in tantum sunt calefacta quod non possunt plus cale-
fieri, tune oritur actu ignis ex potentia qui non potest plus calefieri,
sed solum calefacit: et si in vno calefactibili citius deuenitur ad cale-
faciens quam in alio est, quia vnum citius venit ad terminum sue cale-
p. 394 factibilitatis quam aliud1. Et | illud quod nunquam ita calefit quin
possit plus calefieri, nunquam venit ad terminum vt fiat ignis cale-
faciens tantum in calefactibili, est calefaciens in potentia. Quando
igitur de potentia venit in actum nihil essentialiter noui oritur. Idem
enim de vno essendi modo in alium peruenit. In omni igitur calefac-
tibili cum sit ignis in potentia licet in vno in propinqua, et in alio in
remota: ostendit in omni re miius mundi ignem latitare, omnia enim
aut calefaciens sunt ignis aut calefactibile, sed cum ignis non frigide-
factibilis: licet ignis in actu sit extinguibilis vel suffocabilis, ideo in
igne non est aqua in potentia, et est inalterabilis vt dicit dyonisius.
79 Hec est ratio regule docte ignorantie: quod in recipientibus magis
et minus nunquam deuenitur ad maximum simpliciter vel minimum
simpliciter, licet bene ad actum maximum et minimum, quando enim
calefactibile ad maximum simpliciter peruenerit: non est calefactibile
sed calefaciens. Est enim calefaciens maximum calefactibilis, sic
frigefaciens maximum frigefactibilis, et naturaliter mouens maximum
mobilis, et generaliter in natura faciens: maximum factibilis, non est
factibilitas potentia faciens: sed in ipsa factibilitate faciens est in po-
tentia, factibile enim nunquam fit faciens, sed potentia faciens in ter-
mino factibilitatis in actum peruenit. Unde calefactibile nunquam fit
calefaciens ignis, licet ignis in potentia in ipso calefactibili existens in
termino calefactibilis actum perueniat, et ita in termino intelligibilium
videtur intellectus agens, terminus autem intelligibilium est actus,
sic intelligibile in actu est intellectus in actu, et sensibile in actu est
1
alud
555
so Capitulum XXVII
De nono campo scilicet termini
Campus prope nexum quem terminum appello: plenus desideratis
pedis venationi aptissimus maximus et interminus est, quia magni-
tudinis eius non est finis. Non enim habet nee principium nee finem,
sed principia, media, et fines omnium terminabilium in se habet, sicut
radix omnipotentie in sua virtute omnia continens cuncta explicat
vniuersaque determinat. Consistunt singula in sua precisione vt non
sint aliud quam id quod sunt. Sed interminus terminus omnium fini-
bilium finis est, et omnium precisionum precisio et terminus. Terminus
qui est omne quod esse potest: est ante omnem terminum eorum
qui fieri possunt, determinat igitur cuncta diffinitque singula. Est
enim terminus ipsius posse fieri vtique interminus: omnia in se
determinate que fieri possunt ante habens, terminus1 igitur omnium
81 rerum et omnium scientiarum. Quid est autem quod terminum ponit
nisi mens et sapientia, mens enim vt optime anaxagoras videbat
confusam possibilitatem determinat et discernit, mouetque cuncta
vt ad terminum suum quem eis determinauit perueniant, hec rerum
exemplaria diffiniuit: que sunt vt optime vidit dyonisius de diuinis
scribens nominibus rerum rationes in ipsa preexistentes secundum quas
diuina sapientia omnia predestinauit seu predeterminauit produxit-
que. Quid igitur aliud sunt exemplaria illa de quibus etiam supra habes
quam termini determinantes omnia: certum est omnium illarum diuinam
mentem terminum. Ipsa enim illa in se rationabiliter determinauit:
dum respicis ante posse fieri, et humaniter consideras deum ab eterno
concepisse velle creare, vtique cum nihil esset creatum, neque celum,
neque terra, neque angeli, nee aliud quicquam non fuerunt illa plus
creabilia quam alia que nihil commune cum istis habent, et de quibus
p. 3g5 nullum possumus | conceptum facere: sed deus ipse determinauit intra
suum conceptum quod mundum istum seu hanc quam videmus pul-
82 cram creaturam crearet. Omnia igitur ex determinatione mentis in se-
1
terminuus
556
83 Capitulum XXVIII
De eodem
Palam igitur diuinam sapientiam in hoc campo latere et diligenti
venatione reperiri. Nam hec est que posuit terminum mari et aride:
soli: lune: stellis: et motui eorum, legemque determinauit omni crea-
ture quam preterire non potest. Determinauit: speciem: orbem:
seu locum singulis: posuit terram in medio: quam grauem esse et
ad centrum mundi moueri determinauit: vt sic semper in medio
subsisteret: et neque sursum neque lateraliter declinaret. Determinauit
omni creature suam mensuram: suum pondus et numerum. Et ita
omnia mens diuina determinauit sapientissime ita quod nihil caret
ratione cur sie et non aliter, et si aliter omnia confusa. Mens igitur
diuina mensura et terminus omnium, quia ratio et diffinitio sui et
84 omnium. Posse igitur fieri perfectionis et termini specierum non ter-
minatur in seipsis: sed termino intermino ipsarum, ideo non habent
exemplaria nisi mentem diuinam per quam id sunt quod sunt: et ad
ipsam terminantur. Nam ipsa est ratio que maior perfectiorque esse
non potest, ideo et mens ipsa. Ratio enim in tantum perfecta in quan-
1
humaua
557
86 Capitulum XXIX
De eodem
Quoniam mens nostra non est principium rerum vt essentias earum
determinat, hoc enim diuine mentis est principium suarum operatio-
num que determinat et in sua virtute cuncta notionaliter complican-
tur. Frustra se plerique venatores fatigarunt querentes rerum essentias
apprehendere, nihil enim apprehendit intellectus quod in seipso
non reperit. Essentie autem et quidditates rerum non sunt in ipso
ipse: sed tantum notiones rerum que sunt rerum assimilationes et
similitudines. Est enim virtus intellectus posse se omnibus rebus
intelligibilibus assimilare, sic sunt in ipso species seu assimilationes
rerum, ob hoc dicitur locus specierum. Sed nequaquam est essentia
essentiarum, superuacue igitur in intelligi suo querit rerum essentias
que ibi non sunt. Sicut enim visus in sua virtute et potentia non habet
nisi visibiles species seu formas, et auditus audibiles, ita et intellectus
558
in sua virtute et potentia non habet nisi formales species. Deus vero
solus in sua virtute et potentia causali continet omnium rerum essen-
87 tias et essentiales formas, quapropter licet omnia in visu sint visibiliter,
tarnen propterea visus non potest attingere intelligibilia que suam
virtutem precedunt et excedunt, neque directe audibilia que in sua
potestate non includuntur. Attingit tarnen aliquando ilia indirecte in
signis et scripturis visibilibus, nequaquam autem directe aut indirecte
intelligibilia cum sit post ilia, et insufficientis virtutis apprehensiue ad
ilia. Sic intellectus essentiales rerum formas et quidditates cum sint
ante notionalem suam virtutem et ipsam excedant, nequaquam
attingere potest vt intelligat, licet coniecturas de ipsis per ea que in-
telligit facere possit. Solus deus creator et dator formarum illarum
essentialium illas in seipso intuetur, deus enim proprie non intelligit:
sed essentiat, et hoc esse terminum omnium. Nam posse fieri intelli-
gens non terminatur nisi in intellectu qui est quod esse potest, ideo
eius intelligere non oritur ex rebus sed res sunt ex ipso. Intellectus
vero noster intelligit quando se assimilat omnibus, nihil enim intelli-
geret nisi se intelligibili assimilaret, vt intra se legat quod intelligit sci-
licet in suo verbo seu conceptu. Neque intellectus propriam suam
quidditatem et essentiam intra se attingere potest, nisi modo quo alia
intelligit: formando si potest ipsius intelligibilem assimilationem, sicut
nee visus videt se, nisi enim visus fieret visibilis: quomodo videret. Sed
bene ex eo quia homo videt alia, attingit quia est in eo visus: non
tarnen videt visum, sic homo se intelligere sciens intelligit: quia est in
eo intellectus, non tarnen intelligens quid sit. Hec supra tacta sunt
vbi recitatur responsum indi. Diuina enim essentia cum sit incognita
consequens est nullam rerum essentiam cognitione posse comprehend!.
88 Et aduerte quomodo dixi supra notiones rerum sequi res. Uirtus igitur
intellectiua ad rerum notiones se extendit, et ideo sequitur rerum
essentias, sed essentia illius virtutis prior est virtute sua, et essentiis
ignobilioribus sensitiuis: que post ipsam sunt, non enim essentia anime
intellectiue est sua virtus et potentia, hoc quidem solum in deo verum
esse potest: qui est ante differentiam actus et potentie vt satis supra
ostensum videtur. Non enim scimus omnia que per hominem sciri
possunt. Tu enim non es grammaticus, rhetor, logicus, philosophus,
mathematicus, theologus, mechanicus, et talia omnia, que tarnen cum
sis homo fieri potes posse fieri hominem, licet in te sit actu modo tali
P· 397 vti es determinatum | que determinatio est essentia tua, tamen posse
fieri hominis nequaquam est in te perfectum et determinatum. Unde
ad hoc posse fieri infinitum et interminatum respicientes platonici vt
89 C a p i t u l u m XXX
De decimo campo scilicet ordine
Postquam dyonisius ille cunctis acutior deum querens repperit in
ipso contraria coniuncte verificari: priuationemque excellentiam esse,
insubstantialis enim dicitur omnium substantia omnem substantiam
excedens, demum in capitulo de sapientia sie dicit. Ad hec querendum
quomodo nos deum scimus qui neque intelligibilis neque sensibilis
neque omnino quicquam intelligibilium est, forte id veraciter dicemus
nos deum ex ipsius natura non cognoscere, id quippe ignotum est:
omnemque superat rationem ac sensum, sed ex creaturarum omnium
ordinatissima dispositione vt ab ipso producta: et imagines quasdam
et similitudines diuinorum ipsius exemplarium pro se ferente ad id quod
omnia transcendit via et ordine pro viribus scandimus in omnium
eminentissima priuatione atque in omnium causa, idcirco et in omnibus
deus agnoscitur, et seorsum ab omnibus et per scientiam et ignoratio-
nem noscitur deus, estque ipsius et intelligentia et ratio, et notio: et tac-
tus: et sensus: et opinio et imaginatio: et nomen: et alia omnia: et neque
intelligitur neque dicitur neque nominatur: neque est aliquod istorum
que sunt: neque in aliqua creatura cognoscitur, et in omnibus omnia
est, et in nihilo nihil: et ex omnibus omnibus noscitur: et ex nullo ne-
mini, quippe et ista de deo rectissime dicimus et ex substantiis omnibus
celebratur et laudatur, iuxta omnium analogiam et rationem quorum
est auctor. Etiam est rursus diuinissima dei cognitio per ignorantiam
cognita secundum earn que supra intellectum vnionem: quando intellec-
tus ab entibus omnibus recedens deinde ad seipsam dimittens vnitur
supersplendentibus radiis inde et illic imperscrutabili profunditate
sapientie illuminatus. Etiam quidam ex omnibus quod quidem dixi
noscenda est. Ipsa enim est secundum eloquium omnium factiua: et
semper omnia concordans et indissolubilis omnium concordie et ordi-
nis causa et semper fines priorum connectens principiis secundorum et
90 vnam vniuersi conspirationem et armoniam pulcrifaciens, hec mihi
magna visa sunt et maxime illius diuini viri completam venationem
continentia, ideo ponenda hoc loco iudicaui. Paulus apostolus eiusdem
dyonisii magister differentiam inter ea que a deo sunt et alia in hoc
560
consistere aiebat: quod que a deo sunt ordinata esse dicebat, recte
alibi dionisius deum ordinem ordinatorum confessus est. In termino
igitur ordinabilium auctor videtur ordinis. Nam cum hie mundus
pulcer esse debuit et partes eius non potuerunt esse precise similes:
sed varie vt immensa pulcritudo in ipsarum varietate perfectius
reluceret: quando omnia quantumcunque varia non fuerunt pulcri-
tudinis expertia. Placuit creatori varietati concreare ordinabilitatem
talem quod ordo qui est ipsa pulcritudo absoluta in cunctis simul
reluceret: per quern suprema infimorum: infimis supremorum connexa
concordanter in vnam vniuersi pulcritudinem conspirarent, per quem
cuncta de gradu suo contenta ad finem vniuersi pace et quiete qua
91 nihil pulcrius fruerentur. Contentatur enim pes infimus in homine de
eo quod infimus et pes: sicut oculus de eo quod oculus et in capite, quia
vident ad perfectionem hominis et eius pulcritudinem se necessaria
membra: si sic fuerint, et sic in suo locata ordine: extra que loca nee
pulcra nee necessaria nee pulcritudinem totius corporis perfectam
conspiciunt: nee de ipsius completam pulcritudinem contribuunt. Sed
p. 398 vt sunt difformia omne corpus difforme reddunt. | Ordinata igitur est
in ipsis magnitude vt sit pulcra: vt ex ipsis et ceteris membris magni-
tude corporis pulcra result et. Proportio igitur cuiuslibet membri ad
quodlibet et ad totum ordinata est ab omni ordinatore hominem
pulcrum creante. Est enim proportio ilia sine qua vna totius et partium
eius ad totum relata habitudo nequaquam pulcra ordinatissimaque
videretur.
92 Capitulum XXXI
De eodem
Adhuc vt ordinem in eternitate videas: considera cum cuncta que
de posse fieri vt sint actu ordinem presupponunt quo hoc possibile
fieri fiat, vtique ordo eternus est qui est omne id quod esse potest. Si
enim factus esset ordo: vtique ordine de possibile fieri ad actum
deuenisset, sic fuisset antequam fuisset, non habet igitur initium ordo
neque finem, eternus est igitur ordo. Sed quomodo est ordo in simpli-
cissimo rerum principio nisi sit ipsum principium: tarn principium sine
principio quam principium de principio, quam etiam principium ab
vtroque procedens,' sine enim illis non potest ordo in principio videri:
cum de essentia ordinis sit principium medium et finis: que in simpli-
citate eterni principii quod est et ordo eternus. Si negantur: ordo nega-
36· 561
tur: quo sublato nihil manet: cum expers ordinis et pulcritudinis esse
nequeat. Esse enim ordine et pulcritudine carens quomodo ad actum
de posse deuenisset. Etsi principium ordine caret: vnde principiata
93 ordinem habent. Adhuc video: ex quo1 est principium sine principio, et
principium de principio, et principium ab vtroque procedens: sie erit
et principiatum sine antiquiori principiato, et principiatum ab vtroque
procedens principiatum sine antiquiori principio est essentia, princi-
piatum de principio est virtus, principiatum ab vtroque procedens est
operatic. Ilia quidem in omnibus reperiuntur: vt cuncta diuinum or-
dinem participent, et totus hie mundus est ex intellectualibus, ex vita-
libus, et existentibus. Intellectualis natura suprema est ante se non
habens antiquius principiatum. Uitalis natura media habens ante se
intellectualem que est eius ypostasis. Existens vero natura procedit
ab vtraque. In prima complicantur sequentes, nam intelligit, viuit, et
existit, secunda viuit et existit, igitur in ipsa complicatur tercia sicut
et in prima que tantum existit. Prime existere et viuere est int elligere,
secunde existere et intelligere est viuere, tercie intelligere et viuere
94 est esse. Que sit diuini ordinis participatio in angelica ierarchia, et
que in ecclesiastica ierarchia diuinus dyonisius describit, queve ordinis
participatio specierum et in qualibet specie, quisve in celestibus
corporibus et temporalibus eorum atque animalium motibus, queve2
ordinis participatio in omnibus que ab humana mente oriuntur in
virtutibus, in regiminibus, et reipublice et priuate gubernationibus,
in mechanicis, in liberalibus scientiis et quibus ordinatissimis regulis
et modis omnia pulcre procedunt, reperiuntur, conscribuntur et
communicantur Studiosus videt et admiratur. Interrogatus puer
mennon ex ordine quem interrogans seruauit ad cuncta geometrica:
recte respondit acsi scientiam cum ordine connatam haberet, vt Plato
in libro mennonis refert, qui enim in ordine seit redigere que studet et
inquirit, perficit: non est nee orator, nee alius peritus si sermo eius
ordine caret, nee enim se intelligit, nee intelligitur alienus ab ordine.
Est enim relucentia sapientie ordo, sine quo nee pulcra nee clara nee
esset nee sapienter operaretur, memoria in ordinem redacta de facili3
reminiscitur, sicut in arte memoratiua in ordine locorum fundata patet.
Lector vt memoretur et capiatur dicenda distinguit, distinctaque or-
dinat. Ita patet ordinem multum de luce sapientie participare. |
1
exquo
2
que ve
3
defacili
562
Capitulum XXXII
De eodem
Posuit igitur ordinem in celo et terra et cunctis summa sapientia
vt et ipsa sapientia se ipsam meliori modo quo creatura capax fuerit
patefaceret. Ordo enim exercitus ostendit prudentiam capitanei
ordinatoris plus cunctis1 que agit. Est igitur ordo vniuersi prima et
preciosior imago eterne et incorruptibilis sapientie per quern tota
mundi machina pulcerrime et pacifice persistit quam pulcre copulam
vniuersi et microcosmum2 hominem in supremo sensibilis nature et
infimo intelligibilis locauit: connectens in ipso vt in medio inferiora
temporalia et superiora perpetua: ipsum in orizonte temporis et per-
petui collocauit: vti ordo perfectionis deposcebat: experimur in nobis,
qui cum ceteris animalibus conuenimus in sensibus, vltra ilia habere
mentem ordinem scientem et laudantem, et in hoc scimus nos capaces
ordinatricis omnium immortalis sapientie, esseque deo cum intelligen-
tiis connexos, sicut enim in ea parte qua aliis iungimur animalibus,
animalium naturam sortimur, ita in parte ilia qua intelligibili nature
iungimur: intellectualem participamus naturam. Ideoque per mortali-
tatem animalitatis non extingui spiritum intelligentie perpetuis
96 connexum, quinymo, scimus mortalem naturam soluta moriendi possi-
bilitate per nexum quo mortali nectitur posse ad vitam immortalis
spiritus resurgere in virtute verbi dei, per quod omnia facta sunt, in ho-
mine iesu christo incarnati, in quo humanitas non solum medium
est connexionis inferioris et superioris nature temporalis et perpetue,
sed et dei creatoris, et eterne immortalitatis si ipsi mediatori nostro
conformes fuerimus quod fide fit et amore, et quid pulcrius admirabili
ordine regenerationis quo ad hanc resurrectionem vite deuentum est:
qui in sanctissimis euangeliis describitur. Diximus aliqua de campis
venationum sapientie: sed ibi sapientia incarnata viam suam per quam
mortuus peruenit ad resurrectionem vite, que est quicquid queritur
exemplo manifestauit. Appetimus sapientiam vt simus immortales,
sed cum nulla sapientia nos liberet ab hac sensibili et horribili morte:
vera erit sapientia per quam necessitas ilia moriendi vertitur in vir-
tutem: et fiat nobis certum et securum ad resurrectionem vite: quod
solum viam iesu tenentibus et eius virtute continget. Ultimum igitur
Studium ibi ponendum et in hac sola via secura est venatio quam cer-
tissima sequetur immortalitatis possessio.
cuuctis
micocrosmum
563
97 Capitulum XXXIII
De vi vocabuli
Si cuncta profunda meditatione ponderas reperies venatores ad vim
vocabuli diligenter perspexisse: quasi vocabulum sit precisa rerum
figuratio: sed quia vocabula sunt per primum hominem rebus impo-
sita: ex ratione quam homo concepit non sunt vocabula precisa: quin
res possit preciosiori vocabulo nominari, non enim ratio quam homo
concipit est ratio essentie rei que omnem rem antecedit, etsi quis huius
rationis nomen cognosceret omnia proprie nominaret et omnium
perfectissimam scientiam haberet. Unde in substantifica ratione
rerum non est dissensio, sed in vocabulis ex variis rationibus varie
rebus attributis: et in configuratione essentie rei que similiter varia
est, omnis est disputantium diuersitas quemadmodum Plato in
epistolis ad dyonisium tyrannum elegantissime scribit veritatem:
vocabula: orationes, seu vocabulorum diffinitiones, atque sensibiles
figurationes anteire: vti de circulo picto eius vocabulo: et oratione atque
conceptu exemplificat. Ideo dyonisius ariopagita potius ad intentionem
quam ad vim vocabuli aduerti mandat, licet ipse in diuinis nominibus
98 quemadmodum et Plato multum significato nominis inhereat, nemo
p. 400 etiam attenti|or fuit aristotele vim vocabuli perquirere: quasi impositor
nominum omnium fuerit peritissimus id quod sciuerit in vocabulis
ipsius expresserit, et ad illius scientiam pertingere sit perfectionem
scibilium adipisci. Ideo in diffinitione que est vocabuli explicatio
scientie lucern affirmauit, credo hec in humana scientia sie se habere,
quam primo et excellenter primus adam seu homo dictus habuisse
creditur, et ideo scientia que in vi vocabuli solidatur gratissima est
homini: quasi sue nature conformis. Oportet autem venatorem huius
diuine sapientie humana vocabula secundum impositionem hominis de
deo negare. Uita enim que ad omnia viuentia extenditur non attingit
99 ad deum qui est omnis vite causa, sie de omnibus vocabulis. Distinc-
tiones etiam que per venatores fiunt qui vocabula interpretantur sunt
diligenter attendende. Puta vti sanctus Thomas in commentariis libri
dyonisii de diuinis nominibus tria innuit consideranda circa existentium
substantias. Primum singulare quod est plato in se actu complectitur
principia vltima et indiuidualia. Secundum est species vel genus, vt
homo vel animal, in quibus comprehenduntur vltima principia in actu,
singularia vero in potentia. Homo enim dicitur qui habet humanitatem
absque precisione indiuidualium principiorum. Tercium est ipsa
essentia, vt est humanitas, in quo vocabulo solum comprehenduntur
564
565
eius extensionem seu augmentum, sed non fiet magnitude, que cum sit
quod esse potest. Linea si fieret ita magna quod maior esse non posset:
esset id quod esse posset: et non esset facta: sed esset eterna: posse fieri
antecedens, et non esset linea sed eterna magnitudo. Ita video omne
quod fieri potest maius cum sit post posse fieri nunquam fieri id quod
esse potest. Sed quia magnitudo est quod esse potest: tune nee potest
esse maior, ideo ipsa nee est maior nee minor omni magno et omni paruo,
sed omnium magnorum et paruorum causa efficiens: formalis: et
finalis adequatissimaque mensura. In omnibus magnis et paruis omnia:
et simul nullum omnium cum omnia magna et parua sint post posse
103 fieri quod ipsa antecedit. Unde cum superficies et corpus et quantitas
continua et discreta seu numerus et equalitas: et sensus: et intellectus:
et celum: et sol: et omnia que facta sunt: non sint expertia magni-
tudinis in ipsis omnibus possest: quam voco magnitudinem: est id quod
sunt et nullum omnium. Est igitur coniuncte omnia et nihil omnium,
est etiam verum, quia magna magnitudine magna sunt, tune non con-
uenit ei quod posse fieri precedit nomen illud magnitudo quod est nomen
forme magnorum: cum non sit forma, sed absoluta formarum et omni-
um causa. Nullum igitur nomen ex omnibus que nominari possunt illi
conuenit: licet nomen suum non sit aliud ab omni nominabili nomine et
in omni nomine nominetur quod innominabile manet.
104 C a p i t u l u m XXXV
De eodem
Consequenter cum videam bonum esse magnum posseque fieri
magis bonum quando datur vnum bonum magis bonum alio: ideo
bonum quod est ita bonum quod magis bonum eo esse non potest, cum
sit ipsum possest: ex statim premissis est causa magnitudinis: ita
pulcrum quod non potest esse magis pulcrum est causa magnitudinis.
Et sic verum quod non potest esse magis verum: est causa magni-
tudinis, ita sapiens quod non potest esse magis sapiens est causa magni-
tudinis, et sic consequenter de omnibus decem laudabilibus, et pari
modo magnum quod est ita bonum quod non potest esse melius: est
causa bonitatis, et pulcrum quod est ita bonum quod potest esse melius:
est causa bonitatis, et sic consequenter. Uideo igitur possest causam
bonitatis: magnitudinis: pulcritudinis: veritatis: sapientie: delec-
tationis: perfectionis: claritatis: equitatis et sufficientie. Et ter-
minus ipsius posse fieri nomen ipsorum ostendit possest causam decimi.
566
567
108 C a p i t u l u m XXXVII
De declaratione
Repetam vnum sepissime dictum, quoniam est totius venationis
nostre ratio, et est quod factum cum sequatur posse fieri nunquam
est ita factum quod posse fieri sit in eo penitus terminatum. Nam et
si posse fieri secundum quod est actu sit terminatum: tarnen non sim-
pliciter, vt in platone posse fieri hominem est terminatum non tarnen
posse fieri hominem est penitus in platone terminatum, sed tantum ille
terminandi modus qui dicitur platonicus, et restant alii etiam per-
p. 403 fectiores in|numerabiles modi neque etiam in platone posse fieri ho-
minis est terminatum. Multa enim homo fieri potest scilicet musicus:
geometricus: mechanicus: que plato non fuit. Unde posse fieri non
determinatur simpliciter nisi in possest suo principio pariter et fine
568
IIO C a p i t u l u m XXXVIII 2
Rememoratio
Nunc3 vt per iteratam dictorum rememorationem clarius que volo
primam adiicio. Certum est quod posse fieri se refert ad aliquod quod
1 2 3
princio Capitulum XXXVI Nuunc
569
ipsum precedit, et ideo quia precedit posse fieri: fieri nequit, neque
factum est cum nihil sit factum quod non potuit fieri, factum igitur
sequitur posse fieri. Cum autem id ad quod se posse fieri refert et
presupponit ipsum precedat necessario eternum est. Unde cum eter-
num non possit fieri necesse erit quod saltern eternum non sit aliud
ab eo quod in posse fieri affirmatur. Eternum igitur non est aliud ab
omni eo quod fit: licet non fiat. Est igitur principium et finis ipsius
posse fieri: hinc quod factum est infactibilis eterni est representatio.
Patet posse fieri mundum se referre ad mundum archetipum in eterna
mente dei. Et quia eternitas est nee plurificabilis: nee multiplicabilis:
nee aliquod possibilitatem significans: cum posse fieri precedit. Ideo
sicut nee intelligibilis nee sensibilis: ita nee plene representabilis nee
imaginabilis nee assimilabilis, quare non terminatur posse fieri vltimate
in aliquo quod se sequitur ipsum sed eius terminus ipsum antecedit.
in Uideo igitur omnia que fieri possunt non habere nisi simplex illud
exemplar, quod non est aliud ab omni quod fieri potest, cum sit actus
omnis posse: quodque cum sit actus omnis posse: et non possit esse
ρ. 404 aliud nee maius nee minus: nee aliter: nee | alio modo: tune non aliud
ab aliquo, nee maius nee minus aliquo, nee aliter nee alio modo. Ideo
est omnium que sunt: viuunt et intelligunt: causa, exemplar, men-
sura, modus, et ordo, et nihil in omnibus et singulis est reperibile, quod
ab eo vt a causa non sit et procedat. Et quia omnia non sunt nisi illius
solius representatio: omnia ad ipsum sunt conuersa, omnia ipsum
desiderant, predicant, laudant, glorificant: et clamant ipsum hoc
esse infinitum bonum in omnibus relucens, cuius participatione id
sunt quod sunt. Ex omnibus igitur que actu sunt colligo ipsum qui est
terminus interminus nullo termino aut actu cuiuscunque intellectus
capi posse, cum intellectus et omnia sint ymago et similitude eius.
Uideo enim omnia que sunt actu ymaginem illius sui exemplaris
preferre: in cuius comparatione nee actu sunt: nee perfecta ymago
ipsius sunt: cum omnis omnium ymago perfectior precisiorque esse
na possit. Uideo tarnen in termino ad quem ymaginis perfectio et pre-
cisio terminatur: ipsum a remotis per infinitum. Sic actum vite video
illius nobiliorem ymaginem esse, sed cum vita possit esse perfectior
et purior sine mixtura: et vmbra in termino simplicitatis et precisionis:
a remotis video vitam eternam omnis vite exemplar: que est vita
vera vitam omnem faciens, ad quam se habet omnis hec vita minus
quam pictus ignis ad verum. Deinde actum intellectus conspicio que
est similitudo quedam diuini et eterni sui exemplaris: huius viue et in-
telligentis similitudinis terminus qui ostendit precisam dei similitu-
570
571
572
1
ignenum
573
574
est visibilium formalis causa, quia posse videri: posse videre causa est.
Et ita patet quomodo lux sensibilis cum luce intelligibili connectitur
in visu. Sicut extrema scilicet supremum inferioris et corporalis nature
124 cum inferior! superioris cognoscitiue nature. Laudantnon immerito cunc-
ti magnum platonem qui de sole ad sapientiam per similitudinem
ascendit. Ita et magnus dyonisius qui de igne ad deum et de sole ad
creatorem per proprietatum similitudines quas enarrat ascendit. Ita
et gregorius theologus in sermonibus theologicis contra eunomianos
faciendum suadet, quia in speculo et enigmate in hoc mundo vt diuinus
paulus refert ascendi oportet: vbi partim scimus et partim propheta-
mus. Per hec arbitror mearum venationum rüdem et non plene
depuratum1 conceptum quantum mihi possibile fuit explicasse. Omnia
submittens melius hec alta sapienti.
est visibilium formalis causa, quia posse videri: posse videre causa est.
Et ita patet quomodo lux sensibilis cum luce intelligibili connectitur
in visu. Sicut extrema scilicet supremum inferioris et corporalis nature
124 cum inferior! superioris cognoscitiue nature. Laudantnon immerito cunc-
ti magnum platonem qui de sole ad sapientiam per similitudinem
ascendit. Ita et magnus dyonisius qui de igne ad deum et de sole ad
creatorem per proprietatum similitudines quas enarrat ascendit. Ita
et gregorius theologus in sermonibus theologicis contra eunomianos
faciendum suadet, quia in speculo et enigmate in hoc mundo vt diuinus
paulus refert ascendi oportet: vbi partim scimus et partim propheta-
mus. Per hec arbitror mearum venationum rüdem et non plene
depuratum1 conceptum quantum mihi possibile fuit explicasse. Omnia
submittens melius hec alta sapienti.
576
indiuisibilis et non habeat aut quantitatem aut partes: siue ante siue
retro et alias differentias: cum nullo alio puncto est componibilis. Ex
punctis igitur nihil componitur, punctum enim puncto addere perinde
resultat: acsi nihil nihilo iungas. Non est igitur extremitas mundi ex
punctis composita. Sed eius extremitas est rotunditas que in puncto
consistit. Nam cum vna sit altitudo rotunditatis que vndique est eque
distans a centre: et non possunt esse plures linee precise equales: erit
vna tantum eque distans rotunditatis altitudo que in puncto termina-
tur.
10 Johannes: Mira dicis. Nam intelligo has omnes varias visibiles for-
mas in mundo inclusas esse, et tarnen si possibile foret quern extra
mundum constitui mundus foret illi inuisibilis ad instar indiuisibilis
puncti.
Cardinalis: Optime cepisti, et sie concipis mundum quo nulla quan-
titas maior in puncto: quo nihil minus contineri et centrum atque cir-
cumferentiam eius non posse videri. Nee esse plura diuersa puncta cum
punctus non sit plurificabilis, in pluribus enim athomis non est nisi
vnus et idem punctus. Sicut in pluribus albis vna albedo, vnde linea
p. 410 est puncti euolutio, euoluere vero est punctum ipsum [ explicare, quod
nihil aliud est quam punctum in athomis pluribus ita quod in singulis
coniunctis et continuatis esse.
11 Johannes: Nonne sie extremitas anguli cum sit punctus est inuisibilis.
Cardinalis: Immo. Sed si angulus non esset nisi extremitas, sicut
est rotunditas rotundi extremitas: certum est totum angulum non esse
visibilem.
Johannes: Intelligo: et ita est vt ais. Ideo nee summum nee ymum
rotundi videri potest, cum sit idem athomus. Quicquid autem in spera
vel rotundo est: est summum et ymurn, ideo nee rotunditas nee aliqua
pars eius videri potest. Non tarnen dico quod res rotunda videri ne-
queat, sed ipsa rotunditas rei est inuisibilis. Nee secundum veram
rotunditatem quicquam est visibile. Quare cum visus iudicat aliquid
esse rotundum: in eo non est vera rotunditas. Hoc quidem mihi vide-
tur te dicere velle, scilicet iudicium visus de rotundo verum non esse.
Cardinalis: Hec dicere intendo. Nihil enim videtur nisi in materia.
Uera autem rotunditas non potest esse in materia: sed veritatis tantum
ymago.
12 Johannes: Sie nulla forma est vera in materia: sed veritatis tantum
ymago vere forme: cum veritas forme sit ab omni materia separata.
Cardinalis: Quamuis platonice verum dicas: tarnen refert inter
rotunditatem et aliam formam. Quoniam si etiam possibile foret rotun-
578
579
p.411 Cardinalis: Non mireris. Nam cum vnum | rotundum sit perfectius
alio in rotunditate: nunquam reperitur rotundum quod sit ipsa rotundi-
tas, seu quo non possit dari magis rotundum. Et hec regula est verisi-
militer vera, quoniam in omnibus recipientibus maius aut minus non
deuenitur ad maximum aut minimum simpliciter quo maius aut minus
esse non possit. Nam posse esse maius aut minus non sunt de natura
eorum que non possunt esse maius aut minus. Sicut mutabile non est de
natura immutabilis: et diuisibile de natura indiuisibilis, et visibile de
natura inuisibilis, et temporale de natura intemporalis, et corporale
de natura incorporalis, et ita de similibus. Rotunditas igitur que visu
attingitur magis et minus recipit, quoniam vnum rotundum est alio
rotundius. Igitur rotunditas inuisibilis non est de illa natura, non est
igitur per corpus participabilis sicut visibilis. Ideo nullum corpus
potest esse adeo rotundum quin possit esse rotundius. Corporalis igitur
mundus licet sit rotundus, tarnen illa rotunditas est alterius nature quam
sit rotunditas cuiuscunque alterius rotundi corporis. Sed cum non
omne corpus sit visibile requiritur certa magnitudo vt videatur: sie
etiam rotunditas athomi non est visibilis quando athomus non videtur.
Mundus igitur in sua rotunditate est inuisibilis, quia id quod se visui
offert de rotunditate mundi athomus est.
16 Johannes: Cläre declarasti et in paucis multa explanasti. Sed scire
cupio quomodo intelligis perfecti mundi rotunditatem esse imaginem
que videtur semper posse fieri perfectior.
Cardinalis: Scio rotunditatem vnius rotundi rotundiorem alia. Et
ideo in rotundis deueniri oportere ad rotundum maxime rotunditatis
qua nulla maior esse potest, quoniam non potest in infinitum procedi,
et hec est mundi rotunditas participatione cuius omne rotundum est
rotundum. Hec est participabilis rotunditas in omnibus mundi huius
rotundis: que gerunt imaginem rotunditatis mundi. Sed mundi rotundi-
tas licet sit maxima qua nulla maior est actu, non est tarnen ipsa
absoluta verissima rotunditas. Ideo est imago rotunditatis absolute.
Rotundus enim mundus non est ipsa rotunditas qua maior, sed qua
maior non est actu. Absoluta vero rotunditas non est de natura ro-
tunditatis mundi, sed eius causa et exemplar cuius rotunditas mundi
est imago. In circulo enim vbi non est principium nee finis cum nullus
punctus in eo sit qui potius sit principium quam finis, video imaginem tri-
nitatis quare et rotunditatem imaginem assero eternitatis cum sint idem.
17 lohannes: Placent hec. Sed quero. Nonne sicut mundus dicitur
rotundus: potest etiam dici eternus. Uidetur enim cum eternitas et
rotunditas illa absoluta sint idem: ita et eternum sit idem cum rotundo.
580
581
posse ipsius factum est. Sed hoc fieri posse eius quod factum est: non
est ipsum facere posse absolutum omnipotentis dei, licet in deo posse
fieri et posse facere sint idem, non tarnen fieri posse cuiuscunque est
idem cum facere posse dei. Ex hoc videtur deum mundum vt voluit
creasse: quare perfectus valde, quia secundum dei optimi liberrimam
factus est voluntatem. Que quia in aliis locis luculenter scripta legi
possunt: nunc de hoc sufficiat.
20 lohannes: Reuertere igitur ad ludum nostrum, et de motu globi
aliquid adiicias.
Cardinalis: Multa dicenda restant: si que occurrunt referrem. Pri-
mum noto dum de motu globi a puncto vbi statur ad signum medium
signati circuli globum proiicio: quomodo per lineam rectam hoc fieri
nequit, vt si punctus, a, sit static, et, b, d, circulus, cuius centrum c,
et e, globus. Uolo de a, proiicere ad c, hoc per lineam motus globi
fieri necesse est que non sit recta: cuiuscunque etiam figure fuerit globus.
lohannes: Uidetur quod si spericus fuerit: fieri posset motus per
lineam rectam vt est, a, c, linea. Non enim video cur spera per, a, c,
moueri non possit, et in, c, quiescere.
21 Cardinalis: Facile capies te errare: si attendis vnam lineam recti-
orem esse alia, et ideo ad verissime et precisissime rectam per supra
datam doctrinam nequaquam perueniri. Ideo non est possibile etiam
perfectissimam speram de, a, in, c, per precisam rectam pergere. Esto
etiam quod pauimentum sit perfectissime planum: et globus rotundis-
simus. Nam talis globus non tangeret planiciem nisi in athomo. Ex
motu non nisi inuisibilem lineam describeret, et nequaquam rectissimam
inter, a, et, c, puncta cadentem, neque vnquam in, c, quiesceret. Quo-
modo enim super athomo quiesceret. Perfecte igitur rotundus cum eius
summum sit etiam imum et sit athomus, postquam incepit moueri quan-
tum in se est nunquam cessabit: cum varie se habere nequeat. Non
enim id quod mouetur aliquando cessaret: nisi varie se haberet vno
tempore et alio. Ideo spera in plana et equali superficie se semper
equaliter habens semel mota semper moueretur. Forma igitur rotun-
ditatis ad perpetuitatem motus est aptissima. Cui si motus aduenit
naturaliter nunquam cessabit. Ideo si super se mouetur vt sit centrum
P.4i3 sui motus perpetue mouetur. Et hie est motus natura | lis quo motu
vltima spera mouetur sine violentia et fatiga, quern motum omnia:
naturalem motum habentia participant.
22 lohannes: Quomodo concreauit deus motum vltime spere.
Cardinalis: In similitudine, quomodo tu creas motum globi. Non
enim mouetur spera ilia per deum creatorem aut per spiritum dei.
582
Sicut nee globus mouetur per te quando ipsum vides discurrere nee per
spiritum tuum, licet posueris ipsum in motu exequendo per iactum
manus voluntatem: impetum in ipsum faciendo: quo durante mouetur.
Johannes: Sic forte et de anima dici posset quo existente in corpore
homo mouetur.
Cardinalis: Non est propinquius fortasse exemplum intelligendi
creationem anime quam sequitur motus in homine. Non enim deus est
anima, aut Spiritus dei mouet hominem. Sed creatus est in te motus se-
ipsum mouens secundum platonicos qui est anima rationalis mouens
se et cuncta tua.
lohannes: Uiuificare anime conuenit. Est igitur motus.
Cardinalis: Utique viuere motus quidam est.
lohannes: Placet valde. Nunc enim video hoc sensibili exemplo
multos errasse circa anime considerationem.
23 Cardinalis: Attende motum globi deficere et cessare manente globo
sano et integro, quia non est motus qui globo est naturalis sed accidentalis
et violentus. Cessat igitur impetu qui impressus est ei deficiente. Sed
si globus ille foret perfecte rotundus: vt predictum est, quia illi globo
rotundus motus esset naturalis ac nequaquam violentus nunquam
cessaret. Sic motus viuificans animal nunquam cessat corpus viuificare
24 quamdiu viuificabile et sanum est, quia est naturalis. Et licet motus
viuificandi animali cesset: deficiente sanitate corporis, tarnen non
cessat motus intellectualis anime humane: quern sine corpore habet et
exercet. Ideo motus ille seipsum intellectualiter mouens: est in se
subsistens et substantialis. Motus enim qui non est seipsum mouens
accidens est. Sed seipsum mouens substantia est, non enim illi accidit
motus cuius natura est motus: vti de natura intellectus qui non potest
esse intellectus sine motu intellectual! per quem est actu. Ideo intellec-
tualis motus est substantialis seipsum mouens. Nunquam igitur deficit.
Uiuif icatio vero est motus vite qui accidit corpori quod de sua natura non
estviuum. Sine vita enim corpus verum corpus est. Potest igitur ille motus
qui corpori accidit cessare. Sed propter hoc non cessat motus substan-
tialis seipsum mouens. Nam virtus ilia que et mens dicitur corpus
deserit quando cessat in ipso viuificare: sentire: et imaginari. Has
enim habet operationes virtus in corpore quas etiam dum non exercet
nihilominus manet in perpetuum, licet etiam localiter separaretur a
corpore. Uirtus enim ilia licet in loco circumscribatur vt non sit nisi
ibi, non tarnen occupat locum cum sit spiritus. Propter eius enim pre-
sentiam non distenditur aer aut locus occupatur vt minus capiat de
corpore quam prius.
583
584
Cardinalis: Sic dico. Nam cum sit virtus, et quelibet pars virtutis
de toto verificetur secundum veram philosophiam: tune viuificatio
anime anima est. Ipsa autem anima diuersa corporis membra que in
diuersis locis sunt viuificat. Igitur ibi est vbi viuificat. Tota igitur
anime substantia dum est in corpore in diuersis locis est. Sed dum est
extra corpus non est in diuersis locis. Sicut nee angelus qui non viuificat.
In corpore igitur est tota anima in qualibet parte corporis sicut eius
creator in qualibet parte mundi.
lohannes: Retrahit ne se anima dum digitus abscinditur.
Cardinalis: Nequaquam, sed desinit digitum viuificare. Non enim
retrahit se, quia non transit de vna corporis particula ad aliam: cum
sit simul in omnibus et singulis.
28 lohannes: Adhuc vnum rogo iterum circa anime motum declares:
quando ais animam seipsam mouere: dicito qua specie motus se per-
petuo mouet.
Cardinalis: Nulla specie ex omnibus sex speciebus motus: se mouet
anima: sed equiuoce. Mouet enim seipsam animam, id est discernit,
abstrahlt, diuidit et colligit. Ratiocinari virtus est anime, igitur et ani-
ma. Aliqua est ratio perpetua et immutabilis, vt quod quatuor non
sint duo, quia quatuor in se habent tria que non habent duo, igitur
quatuor non sunt duo. Hec ratio est immutabilis. Anima igitur est
immutabilis, dum autem ratio sic discurrit ratiocinando: vtique ille
cursus rationalis est. A se igitur rationalis anima ratiocinando mouetur.
Adhuc anima est vis inuentiua artium et scientiarum nouarum. In
motu igitur illo inuentiuo noui non nisi a seipsa moueri potest. Sic dum
se facit similitudinem omnium cognoscibilium a se mouetur, vt dum in
sensu se facit similitudinem sensibilium, in visu visibilium, in auditu
audibilium, et ita de omnibus. Ideo anima ex eodem et diuerso dicitur
constare propter comprehend! motum vniuersalem omnium: et parti-
cularem diuersorum. Sic ex indiuiduo et diuiduo quia se conformat
29 diuisibili et mutabili. Unde anima vis est ilia que se omnibus rebus pot-
est conformare, et facit se causam motus corporis scilicet manus et
ρ. 415 pedis | sed non semper ex discretione quoniam et a natura est motus
vt in motu neruorum et pulmonis. In pueris vero propter debilitatem
non facit se similitudinem rerum. Sed post annos discretionis corpore
firmato adiuncta discretione et maxime si doctrina exercetur. Est enim
in pueris adhuc informis quo ad vsum rationis nature subiecta vt fiat
fortis et perfectus homo et eius informitas ad perfectionem mouetur
doctrina et exercitio. Potest autem dici animam se mouere dupliciter.
Aut cum se facit causam motuum corporis quod etiam facit dormiendo.
585
586
587
1 2
ercitatio corruptibillis
588
589
1
vuiuersum
590
aut esse desiit: immediate subest regno mundi. Quare vegetatiuam vir-
tutem in embrione natura seu mundi anima exercet, sicut in aliis
vegetatiuam vitam habentibus, et etiam continuat hoc exercitium in
nonnullis mortuis: quibus capilli et vngues crescunt, et ea facit in illis
sicut in aliis corporibus proprio rege carentibus. Quomodo vero homo
sit regnum proprium liberum et nobile: alibi latius tractaui, et pulcra
est speculatio per quam homo seipsum cognoscens in suo regno licet
paruo omnia abunde sine defectu reperiens: felicem se videns si velit
optime contentatur. Hec nunc vt tempus dedit tacta sunt.
44 lohannes: Non pigriteris istis pulcemme dictis adiicere: quomodo
maximus mundus qui deus est in vniuersali relucet.
Cardinalis: Alta petis: nescio si sufficiam. luuabo me tarnen ex
globo quantum potero. Nam globus visibilis est inuisibilis globi qui in
mente artificis fuit: ymago. Attente igitur adesto mentem in se fingendi
virtutem habere. In seipsa enim mens concipiendi liberam habens
facultatem: artem repperit pandendi conceptum que nunc fingendi
vocetur magisterium, quam artem habent figuli, statuarii, pictures,
tornatores, fabri, text ores, et tales similes artifices. Esto igitur quod
p. 419 ipse figulus velit | ollas: patellas: vrceos: et queque talia que mente
concipit exprimere et visibiliter ostendere ad finem vt cognoscatur
magister: primum studet possibilitatem inducere: seu materiam aptam
facere ad capiendam formam artis qua habita videt sine motu non
posse hanc possibilitatem in actum deducere, vt habeat formam quam
mente concepit: et rotam facit cuius motu educat de possibilitate
materie formam preconceptam. Et quia1 vna materia est aptior alia:
nulla possibilitas perfectissima esse potest. Ideo in nulla materia im-
materialis et mentalis forma potest veraciter fingi vti est. Sed simili-
tude et imago manebit, omnis visibilis forma vere et inuisibilis forme
45 que in mente mens ipsa existit. Sic igitur in mente tornatoris globus
iste mens ipsa existens dum mens in se in ea forma quam concepit et
cui conceptui se assimilauit visibilem facere vellet adaptauit materiam
scilicet lignum vt illius forme capax esset. Deinde tornatili motu for-
mam in ligno introduxit. Fuit igitur globus in mente, et ibi globus
archetipus mens est. Fuit in rudi ligno possibiliter: et ibi fuit materia.
Fuit in motu dum de potentia ad actum duceretur, et ibi fuit motus.
Et producta est possibilitas eius ad actum: vt sit actu per determina-
tionem et diffinitionem possibilitatis: que actu est sic determinata
vt sit visibilis globus. Habes igitur ex hac similitudine humane artis
1
buia
592
51 qui sunt anni christi victor sit. Iste inquam ludus significat motum
anime nostre de suo regno ad regnum vite in quo est quies et felicitas
eterna. In cuius centro rex noster et dator vite iesus christus presidet.
Qui cum similis nobis esset: persone sue globum sie mouit vt in medio
vite quiescat, nobis exemplum relinquens vt quern admodum fecit
faciamus, et globus noster suum sequatur. Licet impossibile sit quod
alius globus in eodem centro vite in quo globus christi quiescit quietem
attingat. Intra circulum enim sunt infinita loca et mansiones. Quiescit
enim locus cuiusque in puncto et athomo suo proprio: quem nullus
vnquam attingere potent. Neque duo globi possunt eque distare a
centro, sed semper vnus plus, alius minus. Oportet igitur quemlibet
christianum cogitare quomodo quidam non habent spem alterius vite,
et hi globum suum mouent in his terrenis. Alii spem habent felicitatis:
sed suis propriis viribus et legibus sine christo contendunt peruenire ad
vitam illam, et hi globum suum sequendo ingenii vires et suorum pro-
phetarum et magistrorum precepta ad alta currere faciunt. Et horum
p. 421 globi ad | regnum vite non perueniunt. Sunt tertii qui viarn quam chri-
stus dei vnigenitus filius predicauit et ambulauit amplectuntur, hi se
ad medium vbi est sedes regis virtutum mediatorisque dei et hominum
conuertunt, et globum suum insequendo vestigia christi mediocri cursu
impellunt, qui solum in regno vite mansionem adquirunt. Solus enim
dei filius de celo descendens sciuit viam vite quam verbo et opere cre-
dentibus patefecit.
52 Johannes: Dicis credentibus qui sunt hi.
Cardinalis: Qui credunt ipsum dei filium et euangelium esse per
ipsum predicatum, illi de veritate euangelii certi sunt, quia filius dei
non mentitur. Ideo preferunt promissa euangelii huic vite. Gaudent
hie mori vt intrent cum christo in vitam eternam. Moriendum omnino
est. Mori igitur propter fidem filii dei habet retributionem vite eterne.
Quomodo enim deus qui est iustus et pius fidelitatem pro ipsius dei
gloria morientis non remuneraret, aut quam daret remunerationem nisi
vite ei qui pro eo vitam dedit, est ne deus ignobiliorhomine nobili fideli-
tatem serui abunde remunerante vsque ad consortium regni. Et si
fidelis pro gloria filii eligit pati etiam eternam mortem, quomodo dabi-
tur ei retributio nisi vite, vbi semper et eternaliter se sciat veraciter
viuere et letari.
53 Johannes: Non ergo sunt veri christiani qui non moriuntur vt
christus pro gloria dei.
Cardinalis: Ille christianus est qui prefert gloriam proprie vite et
glorie, et taliter prefert quod si probaretur in persecutione: talis inueni-
594
retur. In illo viuit christus: et ipse non viuit, contemptor igitur huius
mundi et vite est: in quo per fidem est spiritus filii dei iesu christi: qui
mortuus mundo viuit in christo.
Johannes: Tu vides quam difficile est dirigere globum curuum vt
sequatur viam christi: in quo fuit spiritus dei qui ipsum deduxit in
centrum et fontem vite.
Cardinalis: Facile valde est habenti veram fidem vt predixi. Igitur
si globus persone tue spiritum fidei impellitur: firma spe ducitur et
charitate christo astringitur, qui te ducet secum ad vitam, sed im-
possibile infideli.
Johannes: Certissimum hoc esse video qui non credit christo vti dei
filio mundo adheret: et meliorem vitam non expectat. Sed fidelis
in aduersitate gaudet, quia seit mortem gloriosam prestare immor-
talem vitam. Uidetur tarnen vix possibile quod globus secundum natu-
ram suam inclinatus deorsum non sic moueatur et incuruetur et vnus
plus quam alius.
54 Cardinalis: Hec est summa mysteriorum huius ludi vt discamus
has inclinationes et naturales in curuationes tauter rectificare virtuoso
exercitio: vt tandem post multas variationes et instabiles circulationes
et incuruationes quiescamus in regno vite. Uides enim quod vnus
impellit globum vno modo: alius alio: manente eadem curuitate in
globo. Secundum varium impulsum varie mouetur et quiescit, et nun-
quam certum est ante quietem vbi demum quiescat. Uidens igitur
globum impulsum per aliquem attigisse prope centrum cogitat sequi
velle illius modum et pluries attentat et proficit.
lohannes: Quisque est proprius globus aliter quam alius incuruus.
Igitur non potest vnus alium sequi.
Cardinalis: Uerum est. Nullus alterius semitam precise sequi potest,
sed necesse est vt quisque dominetur inclinationibus globi sui et passio-
nibus seipsum exercitando, demum tauter moderatus studeat viam
inuenire in qua curuitas globi non impediatur: quo minus ad circulum
vite perueniat. Hec est vis mystica ludi virtuoso exercitio posse etiam
curuum globum regulari vt post instabiles flectiones motus in regno
vite quiescat.
55 lohannes: Negare nequeo: vna globi gibbositate stante secundum
diuersum impetum cuiusque ipsum proiicientis differenter semper
moueri, posseque eundem globum per quenquam iuxta libitum varie
impelli, ita quod licet curua reuolutio semper maneat1, tarnen motus
1
maneneat
595
eius variatur. Dicimus tarnen cum non semper in centre circuli quiescat
vbi quisque ludens ipsum ponere intendit. Et inter ludentes vnus mine
ρ. 422 ipsum in | propinquo centri locat, et postea eandem vt prius habens
intentionem: globus remote a centro declinat videri quod non secundum
pellentis intentionem: sed etiam fortunam moueatur.
Cardinalis: Fortuna potest dici id quod preter intentionem euenit,
et cum quisque ludens petat centrum circuli: non est fortuna si teti-
gerit. Neque est in potestate nostra quod voluntas nostra perficiatur.
Dum enim globus currit attenti sumus vt videamus si ad centrum
accedit, et vellemus iuuare ipsum si possemus vt tandem ibi quies-
ceret. Sed quia non possumus eum in via, nee impetum adhibuimus
ad hoc necessarium, ideo cum intentione superueniente cursum quem
impressimus moderari nequimus. Sicut qui de monte currere incepit
56 dum est in veloci motu: etiam si vellet non potest se continere. Oportet
igitur circa principium motus attentum esse. Quare mala consuetude
que motus est non sinit quem bene f acere: nisi ipsa deposita virtutis mo-
tum in bona consuetudine ponat. Non habent igitur male currentes etiam
si in cursu peniteant: alicui disposition! que aut fatum aut mala for-
tuna nominari consueuit imputare: si male cursum terminant: sed
sibiipsis qui inconsulte se precipitarunt. Bene vides quod globum
quando vis et quomodo vis in motu ponis: etiam si constellatio celi
haberet globum fixum debere persistere: non tenebit celi influxus ma-
nus tuas quin si velis globum moueas. Regnum enim cuiusque liberum
est sicut et regnum vniuersi, in quo et celi et astra continentur: que in
minori mundo etiam sed humaniter continentur.
57 Johannes: Secundum hoc igitur nemo nisi sibiipsi aduersos etiam
casus imputare debet.
Cardinalis: Ita est in moralibus atque his operibus que sunt hominis
vt hominis. Nemo enim vitiosus nisi sua culpa.
Johannes: Quomodo tune dicitur fortunam omnipotentem.
Cardinalis: Hoc poeta dicebat sciens sic philosophos platonicos
affirmare, hi enim fortunam aiunt ordinem et dispositionem rerum
omnium in suo proprio esse, et illam vocant necessitatem complexionis,
quia nihil illi dispositioni resistere potest. Nee aduersa nee prospera
dicitur dispositio seu fortuna ilia nisi quantum ad nos, et secundum
explicationes rerum actu et opere. Puta dispositio et ordo essendi homi-
nem si se habet vt sic fiant omnia sicut fiunt: alioquin non fieret homo.
Est ergo ineuitabilis necessitas cui nihil resistere potest, ideo omni-
potens. Cum aut em socrates et plato actu homines: sint dispares hoc
non euenit, quia fortuna seu ordo et dispositio sint prospera et aduersa
596
597
598
599
600
601
602
1
Fguratur
603
604
Cardinalis: Hec lux non se diffundit per corporalia loca vt quasi lux
corporea que proximiora loca plus illuminat. Sed est lux que nee loco
clauditur, nee obstaculo impeditur, sicut nee mentis nostri cogitatio.
Sed que illuminantur non possunt nisi varia esse, quia multa et plura
sine varietate nee multa nee plura essent: alias idem essent. Receptio
igitur lucis varia est in variis mentibus. Sicut receptio vnius lucis
sensibilis in variis oculis varie capitur. In vno veriori et lucidiori modo
quam in alio: iuxta suam capacitatem que non potest esse equalis in
diuersis. Recipiunt igitur christiformes lucem glorie sufficienter omnes:
sed differenter secundum capacitatem cuiusque. Sicut dum predicator
euangelicus lucem vnam eque ad singulos auditores diffundit: non
tarnen eque ab omnibus capitur cum non sint eiusdem mentis et capa-
citatis.
74 Albertus: Cum nemo nisi beatus sit in regione viuorum. Sitque
solus ille beatus qui id habet quod appetit, sit que vnicum solum quies
desideriorum scilicet meliori et perfection modo quo id fieri potest
videre centrum vite sue, ideo miror de eo quod quosdam propius ad
centrum accedere figurasti cum remotiores non comprehendant meliori
modo quo hoc fieri potest.
Cardinalis: Figuratur fruitio beata in potatione fontis vite, estque
idem videre et bibere. Unus est fons viuus totam regionem viuentium
implens, de quo quantum quisque sitit et desiderat bibit, non possunt
duo equaliter sitire et desiderare potum. Ideo licet omnes sufficientis-
sime bibant quantum appetunt: non tarnen equaliter quando equaliter
non sitiunt. Facit caritas sitire que in diuersis diuersa est. Sic christus
figurabat regnum nuptiis vbi ipse ministrat cuique id quod appetit.
Saturantur igitur omnes quantum desiderant et famescunt: licet alii
plus, alii minus capiant.
75 Albertus: Placent hec, et video non esse nouem circulos glorie sed
innumerabiles: quando quisque beatus proprium habet.
Cardinalis: Licet sic sit quod tota latitude regni vite sit a centre ad
circumferentiam, et hec latitude possit ad instar linee que in se infinitas
habet lineas similes a centro ad circumferentiam concipi, vnumque sit
commune omnium centrum et circumferentia singulorum: tarnen ilia
2
p.4 9 innumerabilis mul|titudo circumferentiarum in nouem gradus partitur
vt gradatim per regnum illud pulcerrimo decoratum ordine nos duca-
mur: vbi idem est centrum commune et particularis circumferentia,
scilicet ad christum. Ibi enim idem est centrum vite creatoris et cir-
cumferentia creature. Christus enim deus et homo est creator et crea-
tura, quarum omnium beatarum creaturarum ipse est centrum. Et
605
606
omnia. Qui etiam ideo licet creati sint eterni dicuntur, quia omnia
simul comprehendunt.
Alius autem ordo est intelligentium qui omnia simul comprehen-
dunt, sed non sine naturali successione, scilicet vt alia ex aliis habent
naturaliter prouenire. Et licet sine successione temporal! intelligant
quia tarnen sine naturali ordine non possunt intelligere: ideo subintrat
in ipsis quedam cognitionis debilitatio. Ideo non dicuntur eterni vt
intellectibiles, sed bene perpetui. Quia in naturali ordine et successione
intelligunt. Tertius etenim ordo rationalis dicitur. Quia licet certa
sit eorum comprehensio, minus tarnen perfecte intelligunt quam alii.
78 Primus ordo tres habet choros qui voluntatem diuinam in deo licet
differenter intuentur et eius discretionem imitantur. Sed tres chori
p. 430 intelligibiles in intellectibilibus | diuinam voluntatem comprehen-
dunt. Et tres chori rationales in intelligibilibus voluntatem diuinam
intuentur. Nouem igitur sunt ordines, et deus in se omnia includens et
continens quasi denarius figuratur. Habet igitur quisque nouem ordi-
num suam theophaniam siue diuinam apparitionem: et deus decimam
a qua omnes emanant. Decem itaque sunt diuersa genera1 discretionum,
scilicet ilia diuina que in centro figuratur: et in causa omnium. Et
alie nouem in nouem choris angelorum. Et non sunt plures nee numeri
nee discretiones. Hinc patet cur sic regnum vite figurauerim, atque
centri luci solari conformauerim: et tres proximos circulos igneos,
alios ethereos, et tres quasi aqueos: qui in nigro terreo desinunt
depinxerim.
79 Albertus: Cum denarius sit omnem discretionem complicans: cur
in quaternario sistit progressio. Nam non nisi quatuor dicuntur cause
seu rerum rationes, et quatuor elementa, et quatuor anni tempora, et
ita de multis.
Cardinalis: A maximo exteriori circulo vsque ad minimum interio-
rem et centralem si numeras: dicendo primo semel vnum, et deinde
numerando bis vnum, deinde ter vnum, et postea quater vnum: ter-
minabitur quaternarius in centro. Sic vides vnum et duo, et tria et
quatuor simul facere decem, quare progressio in quaternario terminatur:
cum non sit discretio siue numerus qui in ipso non reperiatur, non
tarnen vides nisi vnum in omni numero. Nee est aut esse potest nisi
vnum vnum. Plura non sunt vnum. Sicut in omnibus circulis non vides
nisi circulum vnius rationis, licet circumferentia vnius plus distet a
centro quam alterius. Hoc necessario contingit in pluribus: cum plures
1
genera
1 2
coguoscendo mutabilttatem
608
39* 609
610
611
612
613
614
Albertus: Quomodo.
96 Cardinalis: Refert quomodo hie presbyter restitutus calamensis
diocesis quando ei placebat aut rogabatur vt faceret ad imitatas quasi
cuiuslibet lamentantis hominis voces ita se auferebat a sensibus: et
iacebat simillimus mortuo, vt non solum vellicantes atque pungentes
minime sentiret. Sed aliquando etiarn igne vretur admoto sine vllo
doloris sensu, et tanquam in defuncto nullus inueniebatur anhelitus,
hominum tarnen voces clarius cum loquerentur tanquam de longinquo
se audire postea referebat. Hoc autem voluntate factum ostendit
animam rationalem se a corpore retraxisse ita etiam vt nihil sentiret.
Ex quo patet animam rationalem voluntate separatam esse et sensi-
tiuam et vim rationalem dominari potentie sensitiue. Una igitur est
anima rationalis et sensitiua in homine, et licet non appareat in aliquo
nomine exercitium rationis manifestum, non tarnen anima est brutalis.
Sicut si corpus adeo foret attenuatum aut minutatum quod videri aut
tangi non bene posset: non tamen propterea corpus esse desinit, cum
in non corpus resolui non possit. Neque est possibile hominem penitus:
ratione semel habita in infusione rationalis anime posse postea spolia-
ri, licet non videatur aliquis rationis vsus. Nam hie vsus in vno est
clarior: in alio obscurior. Ideo nunquam potest esse minimus, et penitus
nullus, etiamsi adeo paruus quod discerni ab aliis non posset. Hoc ex
regula docte ignorantie constat que habet quod in recipientibus magis
et minus non est deuenire ad maximum et minimum simpliciter.
97 Cardinalis1: Cum stultitia quam in multis experimur hominibus
ingerat dubium an sit in ipsis ratio, videtur per simile hoc dubium
solui posse hoc modo, habent quidam integros oculos et nihil discernunt,
non tamen propterea virtute visiua carent sed vsu, qui vt appareat
meliorem organi exigit dispositionem. Et sicut aliquando oculus recipit
meliorem dispositionem: et tune vsus videndi apparet: aliquando
manet indispositus: et non aduenit: ita de stultitia que sanitate organi
adueniente sine quo vsus rationis non potest adesse vsu rationis
apparente cessat: et non cessat defectu organi non sublato. Hoc verum
estimo quod sicut nunquam reperitur oculus adeo indispositus quin
aliquam lucem sentiat: licet nihil discernat, ita de stulto asserendum.
Et si hec sic sint vt asseris: restant tamen adhuc quedam que me tur-
bant, cum anima sit causa motus corporis quomodo hoc fieri possit sine
mutatione, etsi mouendo mutatur anima: vtique temporalis est. Omne
enim quod mutatur instabile et nequaquam perpetuum esse potest.
615
616
617
1
circundans
618
619
620
621
essentia sed vt in sua notione, est enim valor ens reale sicut et valor
mentis est ens aliquid et ens reale. Et ita est in deo vt in essentia valoris,
et est ens notionale, et quia cognosci potest et ita est in intellectu vt
in cognoscente valorem: non vt in maiori valore, aut vt in causa et
essentia valoris. Nam per hoc quod intellectus noster cognoscit mi-
norem aut maiorem valorem: propterea tarnen non est maior aut minor
valor. Quia hec cognitio essentiam valori non prestat.
113 Albertus: Nonne hec cognitio maioris valoris quam sit valor cogno-
scentis: adauget valorem cognoscentis.
p.440 Cardinalis: Ualor | cognitionis cognoscentis augetur in eo quod
plura cognoscit, siue illa sint maioris: siue minoris valoris quam sit
valor cognoscentis. Non enim valor cogniti intrat in valorem cogno-
scentis: vt faciat valorem cognoscentis maiorem: licet melioretur
cognitio. Sicut enim cognoscere malum non facit cognoscentem peio-
rem, aut cognoscere bonum meliorem, facit eum tarnen melius
cognoscentem.
Albertus: Intelligo. Nam sie dicimus aliquem valentem doctorem:
licet plures non docti plus eo valeant, tarnen valor intellectualis nature
magnus valde est, quia in ipsa est discretio valorum que est mirabilis,
et cuncta discretione carentia excellens.
114 Cardinalis: Dum profunde consideras: intellectualis nature valor
post valorem dei supremus est. Nam in eius virtute est dei et omnium
valor notionaliter et discretiue. Et quamuis intellectus non det esse
valori: tarnen sine intellectu valor discerni etiam1 quia est non potest.
Semoto enim intellectu non potest sciri an sit valor non existente vir-
tute rational! et proportionatiua cessat estimatio, qua non existente
vtique valor cessaret. In hoc apparet preciositas mentis, quoniam sine
ipsa omnia creata valore caruissent. Si igitur deus voluit opus suum
debere estimari aliquid valere oportebat inter illa intellectualem creare
naturam.
n5 Albertus: Uidetur quod si deum ponimus quasi monetarium: erit
intellectus quasi nummularius2.
Cardinalis: Non est absurda hec assimilatio: quando concipis deum
quasi omnipotentem monetarium: qui de sua excelsa et omnipotenti
virtute producere potest omnem monetam. Acsi quis tante potentie
esset quod de manu sua quamcunque vellet monetam produceret, et
statueret nummularium habentem in sua virtute omnium monetarum
discretionem, et numerandi scientiam monetandi arte tantum sibi
1 z
ni add. ed. A rgent. nummulatius
622
624
1
inträ
«°* 625
P· 443 Compendium
Capitulum I 1
Accipe breue compendium continens circa que consideratio tua
versari debeat. Si proficere cupis primo firma id verum quodsanamens
omnium hominum attestatur. Puta singulare non est plurale nee
vnum multa, ideo vnum in multis non potest esse singulariter, seu vti
in se est, sed modo multis communicabili. Deinde negari nequit quin
prius natura res sit quam sit cognoscibilis. Igitur essendi modum
neque sensus neque imaginatio neque intellectus attingit cum hec
omnia precedat, sed omnia que attinguntur quocunque cognoscendi
modo ilium priorem essendi modum tantum significant. Et hinc non
sunt ipsa res, sed similitudines: species: aut signa eius. Igitur de essendi
modo non est scientia: licet modum talem esse certissime videatur.
2 Habemus igitur visum mentalem intuentem in id quod est prius omni
cognitione. Quare qui id quod sic videt in cognitione reperiri satagit:
se frustra fatigat. Sicut qui colorem solum visibilem etiam manu tan-
1
Capitulum primum
626
P· 443 Compendium
Capitulum I 1
Accipe breue compendium continens circa que consideratio tua
versari debeat. Si proficere cupis primo firma id verum quodsanamens
omnium hominum attestatur. Puta singulare non est plurale nee
vnum multa, ideo vnum in multis non potest esse singulariter, seu vti
in se est, sed modo multis communicabili. Deinde negari nequit quin
prius natura res sit quam sit cognoscibilis. Igitur essendi modum
neque sensus neque imaginatio neque intellectus attingit cum hec
omnia precedat, sed omnia que attinguntur quocunque cognoscendi
modo ilium priorem essendi modum tantum significant. Et hinc non
sunt ipsa res, sed similitudines: species: aut signa eius. Igitur de essendi
modo non est scientia: licet modum talem esse certissime videatur.
2 Habemus igitur visum mentalem intuentem in id quod est prius omni
cognitione. Quare qui id quod sic videt in cognitione reperiri satagit:
se frustra fatigat. Sicut qui colorem solum visibilem etiam manu tan-
1
Capitulum primum
626
3 Capitulum II
Res igitur vt cadit in notitia in signis deprehenditur. Oportet igitur
vt varies cognoscendi modos in variis signis queras. Nam cum nullum
signum adeo sufficienter modum essendi designet sicut designari pot-
est: si meliori modo quo fieri potest ad cognitionem perueniri debet
per varia signa hoc fieri necesse est: et ex ilh's melius notitia haberi
queat. Sicut melius ex quinque sensibilibus signis, sensibilis res cogno-
scitur quam ex vno aut duobus. Requirit autem perfectum esse ali-
cuius rei vt cognoscere possit, puta cum perfectum animal sine nutri-
mento viuere nequeat: necesse est quod cibum cognoscat. Qui cum non
reperiatur in omni loco: habebit animal necessario modum se mouendi
de loco ad locum et querendi: ad que sequitur: quod habeat sensus
omnes vt conuenientem cibum visu: auditu: odoratu: gustu: tactuque
4 attingat. Et quoniam animalia eiusdem speciei se mutuo fouent et
iuuant vt melius viuant, oportet vt speciem suam cognoscant3, et se
mutuo quantum perfectio speciei deposcit audiant et intelligant.
Gallus enim alia voce conuocat gallin as dum inuenit pastum: et alia
de miluo: quern ex vmbra presentem percipit eas auisat vt fugiant.
Et quia nobiliori animali4 est maior cognitio necessaria vt bene seit
hinc hominem inter cuncta maximam notitiam habere oportet. Nam
sine artibus mechanicis et liberalibus atque moralibus scientiis virtuti-
busque theologicis bene et feliciter non subsistit. Cum igitur homini
cognitio plus ceteris sit necessaria, hinc omnes homines natura scire
desiderant. Quibus traditio doctrine conuenit vt indoctus et nesciens
a doctiori informetur, que cum non nisi per signa fieri possit ad cogni-
2 3
etam cognititione congoscant * ainmali
627
6 Capitulum III1
Oportet autem vt primos nostros parentes qui perfecte creati
f uerunt non solum a deo perfectionem nature: sed et scientie signorum
talium habuisse per que sibi mutuo conceptus suos panderet, et quam
scientiam filiis et posteris tradere possent. Unde pueros quamcito
fieri possunt: artis dicendi capaces videmus. Quia prima et magis
necessaria ad bene essendum scientia, nee absurdum videtur si creditur
primam humanam dicendi artem adeo fuisse copiosam ex multis
synonimis: quod lingue omnes postea diuise in ipsa continebantur.
Omnes enim lingue humane sunt ex prima ilia parentis nostri ade
scilicet hominis lingua. Et sicut non est lingua quam homo non in-
telligat. Ita et adam qui idem quod homo nullam si audiret ignoraret.
Ipse enim vocabula legitur imposuisse. Ideo nullum cuiusque lingue
vocabulum ab alio fuit originaliter institutum. Nee de adam mirandum
cum certum sit dono dei multos linguarum omnium peritiam subito
habuisse. Nulla etiam naturalior ars: faciliorque est homini quam
7 dicendi: cum ilia nullus perfectus homo careat. Neque hesitandum
primos parentes etiam artem scribendi vocabula seu designandi
habuisse: cum ilia humano generi multa conferat adiumenta. Per earn
enim preterita et absentia presentia fiunt. Unde sicut prima scientia
est designandi res in vocabulis que aure percipiuntur, ita et secunda
scientia in vocabulorum visibilibus signis que oculis obiiciuntur. Et
hec remotior est a natura quam tardius pueri assequantur, et non nisi
1
Capitulum tercium
628
8 Capitulum IV1
Considerans autem signa sensibilia quomodo ab obiecto ad sensum
perueniunt: reperiet res corporales splendescere actu, aut habitu. Actu
vt lucida, potentia vt colorata, neque aliqua res corporalis penitus est
expers lucis aut colons qui ex luce est. Non tamen color nisi luce
iuuetur splendorem per visum nostrum perceptibilem de se mittit.
Splendor autem subito et a remotis valde per rectam lineam proiicitur.
Ad cuius perceptionem sensus visus naturaliter est adaptatus. Sonus
vero a remotis orbiculariter se diffundit, ad cuius sensationem sensus
p. 445 auditus creatus est. Uapor | vero se minus remote diffundit: et odoratu
percipitur, tactu vero tangibilia propinquiora, et gustu interior sapor.
Hec mirabili prouidentia nature ad bene esse animalium sic ordinata
sunt. Nam cum nulla res vti in se est sit multiplicabilis et ad bonum
ipsius esse expediat rerum notitiam haberi quod res que per se in
notitiam alterius intrare nequeunt per suas designationes intrent.
Quare oportet inter sensibile obiectum et sensum esse medium per
quod obiectum speciem seu signum sui multiplicare possit. Et quoniam
hec non nisi presente obiecto fiunt: nisi hec signa sic possent annotari
quod etiam recedente obiecto remaneant signata: non maneret iterum
9 notitia. In istis igitur signorum designationibus in interiori fantastica
virtute manent res designate vti vocabula manent in carta scripta
prolatione cessante, que remanentia memoria potest appellari. Sunt
igitur signa rerum in fantastica: signa signorum in sensibilibus.
Nihil enim est in fantastica quod prius non fuit in sensu. Ideo cecus2
a natiuitate non habet fantasma colons et imaginari nequit colorem.
1 2
Capitulum quartum secus
629
Capitulum V
Oportet autem vt aduertas quomodo signum sensibile est prius con-
fusum et generi cum quam proprium et specificum. Sicut signum verbi
est prius signum soni dum vox a remotis auditur. Deinde dum pro-
pinquius auditur fit signum soni articulati quod vox dicitur. Post adhuc
propinquius fit signum vocis alicuius lingue, vltimo fit signum specialis
verbi, sic de omnibus. Et licet interualla temporis sepe non sentiantur
propter miram celeritatem, non tarnen potest signum perfectum esse
nisi de confuso ad speciale perueniat. Unus igitur et eiusdem immulti-
plicabilis rei note et signa sunt varia per que innotescit: scilicet generica
atque specifica, inter que media alia magis generica: et alia magis
specifica cadunt. Cum autem perfectio signorum recipiat magis aut
minus: nullum signum vnquam erit ita perfectum et speciale quin
possit esse perfectius. Singularitatis igitur que non recipit magis aut
minus nullum est dabile signum. Et ideo non est per se cognoscibile
sed per accidens. Puta plato qui non recipit magis et minus non videtur
12 nisi per accidens in signis visibilibus que ei accidunt. Omne igitur quod
1
abstractoria
630
sensu aut imaginatione attingitur cum non nisi in signis que magis aut
minus recipiunt cognoscatur: sine signis quantitatis non attingitur.
Signa igitur qualitatis que ad sensum perueniunt sine signis quantitatis
esse nequeunt. Sed signa quantitatis non sunt per se in sensibilibus: sed
per accidens, cum qualitas sine quantitate non possit esse. Signa vero
ρ. 446 quantitatis non requirunt signa qualitatis ideo | sine ipsis esse possunt.
Quare res quanta signo quantitatis in noticiam deuenit et sie per se
incognoscibile per accidens innotescit. Magnitudine igitur et multi-
is tudine sublata nulla res cognoscitur. Hoc etiam repetere vtile videtur,
scilicet quod nee huius singularis quantitatis signum seu species
naturalis potest esse singularis: cum nullum singulare sit plurificabile
aut multiplicabile, siue sit substantia, aut quantitas, aut qualitas. Licet
igitur quantitatis sit species et signum: non tarnen vt huius quantitatis.
Singulariter igitur quanta signo generalis quantitatis notantur et
cognoscuntur. Ita singulariter rubea signo vniuersalis rubedinis. Unde
cum nulla res sit eiusdem quantitatis aut qualitatis cum alia, et cuiusli-
bet rei singularis sit quantitas singularis: non est quantitas aliquid
generale in re: sed in cognitione seu specie et signo. Paruum igitur et
magnum species habent: licet non hoc magnum et hoc paruum que
sunt singulares quantitates, sed per speciem seu signum magni hoc
14 magnum et parui hoc paruum cognoscitur. Signa igitur naturalia
species sunt singularium signatorum. Nam species iste non sunt forme
formantes: sed forme informantes. Informati vero vti tales recipiunt
magis et minus. Unus enim plus est inf ormatus quam alius, et idem nunc
minus, postea plus. Tales igitur forme possunt esse in pluribus: cum
non requiratur quod eodem essendi modo ipsis insint, qui modus non
est multiplicabilis: sed variis varie, vti vna ars scribendi varie variis
inest scriptoribus. Patet etiam ex his quod numerus determinatus
puta ternarius, denarius, et tales cum non recipiant magis et minus ob
suam singularem determinationem: non habent nisi indeterminatas
species. Sicut spem multitudinis indeterminate que numeratio dici
potest: determinata multitudo cognoscitur. Et speciebus magnitudinis
et multitudinis cognoscitur magnus determinatus numerus. Et sie
paruus numerus speciebus multitudinis et paruitatis, et similes colores
speciebus similitudinis et coloris, et dissimiles speciebus dissimilitudinis
et coloris, et dissimiles speciebus dissimilitudinis et coloris, et concor-
dantes voces speciebus concordantie et vocis, et discordantes speciebus
15 discordantie et vocis, et taliter de omnibus. Cum aut em sic ex signis et
speciebus notionalibus f ormetur in nobis noticia rei: non potest res que
sic innotescit distincte cognosci ab alia: nisi distinctis notis et speciebus
631
formetur noticia. Unde vt quelibet res est singularis, ita et eins noticia
aliquid habet quod in alterius noticia non reperitur, quemadmodum
si vnum vocabulum est sex literarum: oportet quod licet in numero
concordent: non tarnen in figura et situ vt sint diuersa, sicut res sunt
diuerse quarum sunt vocabula. Ac diuersitas specierum notionalium
nos ducit in noticiam diuersitatis rerum. Et licet duo indiuidua vide-
antur in pluribus speciebus conuenire: non tarnen est possibile quin in
aliquibus etiam discrepent.
I0 Capitulum VI1
Consequenter attendas oportet quomodo non est opus talpam
habere visum, quia cognitione signorum visibilium non indiget: cum in
vmbra terre reperiat quod querit. Ita de omnibus similiter dicendum,
scilicet quod omnia viuentia tot species ex sensibilibus hauriunt quot
sunt eis ad bene esse necessarie. Quare non omnia perfecta animalia licet
in numero sensuum conueniant: etiam in numero specierum et signo-
rum conueniunt. Alias haurit formica species, alias leo, alias aranea, alias
vacca. Sicut diuerse arbores ex eadem terra diuersa hauriunt alimenta
quelibet sue nature conueniens. Et vis fantastica vnius animalis ex
speciebus per sensus receptis aliam facit imaginationem quam aliud, et
aliam estimationem amicicie aut inimicicie conuenientis aut disconue-
44? nientis quam aliud. Hinc | homo haurit ex sensibilibus signis species
sue nature conuenientes, qui cum sit rationalis nature species illi sue
nature conuenientes haurit: vt per illas bene possit ratiocinari, et reper-
ire conueniens alimentum: tam corporale corpori quam spirituale spiri-
tui seu intellectui. Sicut sunt differentes species decem predicamento-
rum, quinque vniuersalium, quatuor virtutum cardinalium, et talium
I7 multorum que homini ratione vigenti conueniunt. Plures etiam species
per visum homo haurit quam brutum animal: puta principaliter, quia
sensus visus colorum species per quas coloratum vt coloratorum diffe-
rentias attingit. Et consequenter quia sensus magnitudinis: longitudi-
nis: et latitudinis: figurationis: motus: quietis: numeri: temporis: et
loci species. Tot species solus homo ratione vtens per visum haurit. Ita
per auditum species differentium sonorum grauium: acutorum:
mediorum: cantuum notarum et talium sonorum. Atque nouem alias
species communis sensus premissas, ita de aliis sensibus. Trahitque
vltra ex omnibus istis sensibilibus speciebus vis ratiocinatiua species
variarum artium per quas supplet defectus sensuum membrorum
1
Capitulum sextum
632
19 Capitulum VII
Non mirum hominem aliquem adeo profecisse aut proficere posse
longo tali exercitio, quod speciem aliquam eliciat ex varia combinatione
que sit multarum artium complexiua, per quam multa simul compre-
hendat et intelligat, puta varietatem naturalium per speciem: quam
motum appellet, quando sine motu nihil fieri atque naturalem
motum a violento distingui videret. Ideo motum nature non esse a
principio extrinseco: sicut in violento sed intrinseco rei, ita de aliis.
Alius vero adhuc precisiorem speciem magisque fecundam reperire
posset, vti ille qui ex nouem speciebus principiorum speciem vnam
artis generalis omnium scibilium nisus est extrahere. Sed super omnes
que vnica specie quam verbum appellauit omne intelligibile complexus
est: precisissime punctum tetigit. Est enim species artis omnia for-
mantis. Quid enim extra hanc speciem concipi: eloqui: aut scribi potest.
1
intellecuales
633
Est enim verbum sine quo nihil factum est aut fieri potest, quoniam est
expressio exprimentis et expressi, sicut loquentis locutio et quod loqui-
tur verbum est. Et concipientis conceptio et quod concipit verbum est
et scribentis scriptio, et quod scribit verbum est et creantis creatio:
ρ. 448 et quod creat verbum est, et forman|tis formatio, et quod format
verbum est, et generaliter facientis et facti: et factum verbum est.
Uerbum enim sensibile se et omnia sensibilia facit. Ideo et lux dicitur
que se et omnia visibiliafacit. Dicitur et equalitas,eque enim se ad omnia
habet, cum non sit vnum plus quam aliud dans omnibus equaliter vt id
sint quod sunt, nee plus nee minus. Cum igitur scientis scientia et sci-
tum verbum sit: qui ad verbum se conuertit que scire cupit citius
inuenit. Si igitur vis speciem haurire modi: quo modo omnia fiunt:
respice quo modo fit vocale verbum. Primo quomodo sine aere nequa-
quam fieri potest audibile. Aer autem vt aer nullo sensu attingitur.
Uisus enim non videt aerem: sed aerem coloratum, vti experimur radio
solis coloratum vitrum penetrante: aerem coloratum videri. Nee
auditus aerem attingit nisi sonantem. Nee odoratus nisi olentem. Nee
gustus nisi sapidum, vt dum est ex contritione absinthii fortiter amari-
catus in gustu sentitur. Nee tactus nisi calidum: aut frigidum, aut
alias sensum immutantem. Aer igitur vt aer nullo sensu attingitur: sed
per accidens venit in noticiam sensitiuam. Adeo tarnen est necessarius
auditui quod sine ipso nihil audibile fieri potest. Oportet igitur vt simi-
liter consideres omne quod actu esse debet: siue sensibile siue intelli-
gibile: presupponere aliquid sine quo non est, quod per se nee est sensi-
bile, nee intelligibile. Et quia illud forma sensibili aut intelligibili caret:
nosci nequit nisi formetur, et non habet nomen. Dicitur tarnen yle,
materia, chaos, possibilitas siue posse fieri, seu subiectum, et aliis
20 nominibus. Deinde attendendum quod licet sine aere non fiat sensibilis
sonus: non tarnen est aer de natura soni, sic nee yle de natura est
cuiuscunque forme, nee est principium eius, sed principium eius for-
mator existit. Quamuis igitur sonus sine aere fieri nequeat: non est
propterea de natura aeris. Pisces enim et homines extra aerem in aqua
sonum percipiunt, quod non esset si de natura aeris foret. Post ad-
uertendum hominem vocalis verbi formatorem: quomodo non format
verbum vt animal brutum sed vt habens mentem qua bruta carent.
Mens igitur formator verbi cum non formet verbum nisi vt se mani-
festet tune verbum non est nisi mentis ostensio. Nee varietas verborum
aliud est quam vnius mentis varia ostensio. Conceptio autem qua mens
sapientiam concipit: est verbum a mente genitum, scilicet suiipsius
cognitio. Uerbum autem vocale est illius verbi ostensio. Omne autem
634
quod dici potest non est nisi verbum. Ita de formatore omnium con-
ceptum facito vt de mente. Quodque ipse de verbo de se genito se
cognoscit, in creatura que est increati verbi signum se ostendit in
variis signis varie. Et nihil esse potest quod non sit signum ostensionis
geniti verbi. Et sicut mens nolens se amplius ostendere a verbi vocalis
prolatione cessat, et nisi indesinenter proferat: existere nequit, sic se
habet creatura ad creatorem. Cuncta autem alia sine quibus vocale
verbum bene fieri nequit que muse dicuntur ad finem vocalis verbi
ordinata mentis manifestation! seruiunt, pariformiter sunt creature que
sunt note et ostensiones interni verbi. Et sunt creature illis ad finem
seruientes.
22 Capitulum VIII1
Est igitur animal perfectum in quo sensus et intellectus: consideran-
dum vt homo cosmographus habens ciuitatem quinque portarum quin-
que sensuum per quas intrant nuncii ex toto mundo denunciantes
omnem mundi dispositionem hoc ordine quod qui de luce et colore eius
noua portant per portam visus intrent, qui de sono et voce per portam
auditus, qui de odoribus per portam odoratus: et qui de saporibus per
P- 449 portam gustus, et qui de calore, frigore et aliis tangibili|bus per portam
tactus, sedeatque cosmographus et cuncta relata notet: vt totius sensi-
bilis mundi descriptionem in sua ciuitate habeat designatam. Uerum si
porta aliqua ciuitatis sue semper clausa2 remansit, puta visus, tune quia
nuncii visibilium non habuerunt introitum: defectus erit in descriptione
mundi. Non enim faciet descriptio mentionem de sole: stellis: luce:
coloribus: figuris hominum: bestiarum: arborum: ciuitatum: et maiori
parte pulcritudinis mundi. Sic si porta auditus clausa mansit: de
loquelis: cantibus: melodiis: et talibus nihil descriptio contineret. Ita
de reliquis. Studet igitur omni conatu omnes portas habere apertas et
continue audire nouorum semper nunciorum relationes, et descriptio-
23 nem suam semper veriorem facere. Demum quando in sua ciuitate
omnem sensibilis mundi fecit designationem ne perdat earn in mappam
redigit bene ordinatam et proportionabiliter3 mensuratam, conuertit-
que se ad ipsam nunciosque amplius licentiat: clauditque portas, et ad
conditorem mundi internum transfert intuitum, qui nihil eorum est
omnium que a nunciis intellexit et notauit. Sed omnium est artifex et
2 3
Capitulum octauum clansa propotionabiliter
635
25 Capitulum IX
Sunt igitur hec pauca facilia et sufficientia speculation! tue cum sis
simplex. Quod si subtiliora indagare proponis de elementis ad partes
soni respice et litteras illas partes designantes quarum alie sunt
vocales: alie mute: alie semiuocales: alie liquide,et quomodo ex illis
fit syllabarum et dictionum combinatio, ex quibus oratio. Ac quod
oratio est intentum, ita que a natura sunt procedunt ab elementis ad
intentum nature. Oratio enim est rei designatio seu diffinitio, hoc
quaternario ab imperfecto ad perfectum peruenitur. Et que de hoc
philosophice tractari possunt sufficienter in progressu artis huius
venari poterunt. Nam in natura reperiuntur combinationes pulcre et
636
28 Capitulum X1
Nunc elicias. Si quam artem inuenisti: et illam in scriptis
tradere conaris: opus habes vt verba proposito apta premittas, et
significata eorum iuxta tuam mentem declares. Hoc quidem est princi-
pale. Et quoniam verbum in illis vocabulis signatum ars est quam
enodare proponis totum Studium versabitur, vt per ipsa vocabula
quanto precisius potes doceas: que mente concepisti. Diffinitio enim
que scire facit est explicatio eius quod in vocabulo complicatur. Et ad
hoc in omni studio librorum principalem operam adhibeas vt inter-
pretationem vocabulorum iuxta mentem scribentis attingas, et cuncta
facile apprehendes scripturasque concordabis quas sibi contradicere
putabas. Hinc distinctionesterminorum multum conferunt ad variarum
scripturarum concordiam si distinguens non errat. Et tune minus deuiat
29 quando ad equalitatem reducere satagit. Adiiciam tibi vnam quam
1
Capitulum decimum
637
638
35 C a p i t u l u m XI 2
Et vt videas animam sensitiuam non esse intellectum sed eius simi-
litudinem seu ymaginem, attende quomodo in vidente duplex est forma,
1 2
cognititionis Capitnlum vndecimum
vna informans que est similitudo obiecti. Alia est formans que est
similitude» intelligentie. Formare et informare agere quoddam est. Cum
autem nihil fiat sine ratione, intellectus est principium actionum que
sunt ad finem. Facit autem omnia aut per se aut per naturam, ideo
opus nature est opus intelligentie. Hinc quando obiectum per suam
similitudinem informat: hoc naturaliter fit, scilicet per intelligentiam
medio nature, quando vero intelligentia format hoc facit per propriam
suam similitudinem. In vidente igitur due sunt similitudines. Alia
obiecti, alia intelligentie, sine quibus non fit visio. Similitudo obiecti
est superficialis et extrinseca, similitudo intelligentie centralis et in-
trinseca. Similitudo obiecti est instrumentum similitudinis intelligentie,
similitudo igitur intelligentie mediante similitudine obiecti sentit seu
36 cognoscit. Sentire igitur animam sensitiuam que similitudo est in-
telligentie, et speciem obiecti que est similitudo obiecti requirit. Quare
anima sensitiua non est intellectus cum non sentiat sine similitudine
obiecti. Intellectus enim non dependet ab aliquo vt intelligibilia in-
telligat, et nullo alio a seipso indiget instrumento: cum sit suarum
actionum principium. Intelligit enim hoc complexum quodlibet est vel
non est sine aliquo instrumento seu medio, sic et cuncta intelligibilia,
sensibilia non intelligit, quia sensibilia et non intelligibilia. Quare
oportet vt intelligibilia prius fiant antequam intelligentur, sicut nihil
sentitur nisi sensibile fiat.
37 Capitulum XII1
Adhuc in sensibilibus consideres equalitatem: nonne alia super-
ficies plana, alia rotunda, alia media. Ft si aut planam aut rotundam
mente conspicis: vtique nihil non equale habent. Planicies quid aliud
quam equalitas. Sic et rotunditas equalitas est. Equaliter enim a centro
se habet rotundi superficies, et necessario vndique equalis nullibi se
aliter habens, planicies eodem se habet modo vndique. Quod si ad illam
respicis planiciemqua nulladari potest equalior, vtique cum omnis plana
superficies splendeat: maxime ilia splendebit, sic et rotunda splendebit
et mouebitur, vt in libello de globo patet. Medie vero superficies non
possunt penitus ab omni equalitate esse aliene: cum cadant inter
planam et rotundam. Sic nee inter rectam lineam et circularem:
quarum quelibet equalis est nulla cadere potest linea equalitatis ex-
38 pers. Ita de numero quorum nullus est equalitatis expers, quando in
ipsis non nisi vnitatis progressio reperitur, et nullus est qui sit variabilis:
1
Capitulum duodecimum
640
aut minus plusque capiat. Hoc certe non aliunde quam ab equalitate
esse oportet. Deinde nonne nihil in sanitate aut vita aut talibus qui-
buscunque veraciter quam equalitas reperitur, qua sublata nee sensus
nee ymaginatio nee comparatio nee proportio nee intellectus remanebit,
sic nee amor nee concordia, nee iusticia nee pax erunt, nee durare quic-
quam poterit.
39 Capitulum XIII
Post primi principii considerationem adhuc ex dictis aliquid de
anima inferam. Elicias ex premissis quomodo aer nullo sensu nostro
attingitur: nisi qualificatus. Ex quo constat quod si aer viueret vita
sensitiua in se sentiret species qualitatum. Aer autem aut subtilis est
453 aut grossus, aut medio modo se habet. Subtilis | ether est. Oportet igi-
tur animam sensitiuam aerem viuificare sibi coniunctum vt in viuifi-
cato aere sentire possit species obiectorum. Puta in aere viuo diaphono
et subtili speciem visibilis in communi speciem soni, in ingrossato et
immutato species aliorum sensuum. Non est igitur anima sensitiua nee
terra nee aqua nee aer siue ignis, sed est spiritus viuificans aerem modo
premisso: et coniunctum ex spiritu et aere per sensibilem speciem in actu
positum sentit. Aer igitur corpus vite spiritus nostri sensitiui existit, quo
mediante viuificat totum corpus et sentit obiecta, et non est nature ali-
cuius obiecti sensibilis, sed simplicioris et altioris virtutis, sentire quod-
40 dam pati est. Agit igitur species in corpus organum iam dictum hinc spe-
cies non est corporalis cum agat in corpus, sed est in respectu ad corpus
illud organicum species formans. Et quia sentitur erit corpus illud
viuum et purum omni specie creans. Anima autem que est viuificans
ipsum et cuius est sentire penitus omni corpore et specie simplicior et
abstractior non cognoscit nisi attendat. Est igitur virtutis semper
viuificatiue et cognitiue qua vtitur quando mouetur vt attendat. Est
igitur in ipsa anima sensitiua vltra virtutem viuificatiuam quedam
potentia cognitiua quasi imago sit intelligentie que in nobis ipsi
intelligentie iungitur. Uides radium sous penetrare vitrum coloratum
et in aere speciem coloris apparere. Splendore enim illo qui est splendor
coloris vitri vides aerem coloratum in similitudine vitri, habet se tarnen
color vitri vt corpus, et color aeris vt intentio: et spiritus ad ilium.
Huius autem intentionis species adhuc subtili or et spiritualior, quia est
splendor eius: et sentitur in visu scilicet in diaphono aereo viuo oculi.
41 Anima igitur sensitiua que viuificat diaphonum est adeo spiritualis
quod splendorem splendoris sentit in suo diaphono purissimo. Sentit
«* 641
44 Conclusio
Habes que nos in his alias latius sensimus in multis et variis opus-
culis que post istud compendium legere poteris, et reperies primum
principium vndique idem varie nobis apparuisse et nos ostensionem
eius variam varie depinxisse.
45 Epilogus |
P- 454 Tendit tota directio ad vm'tatem obiecti ad quam Philippus aposto-
lus per christum qui verbum dei ductus dicebat. Domine ostende nobis
patrem: et sufficit nobis. Patrem verbi ac equalitatis quia omnipotens:
posse supra nominamus. Unum est obiectum visus mentis et visus
sensus, visus mentis vti est in se, visus sensus vti est in signis, et est
ipsum posse quo nihil potentius, hoc cum sit omne quod esse potest:
tune et omnia que esse possunt ipsum est sine sui variatione augmento,
siue diminutione. Res igitur omnes cum non sint nisi quod esse possunt,
642
et posse quo nihil potentius sit omne posse esse, nee est alia omnium
que sunt causa, nisi ipsum posse esse. Est enim res, quia ipsum posse
esse est, et est hoc et non aliud, quia summa equalitas est, et est vna:
quia summa vnio est. Hinc nihil se offert visui mentis in omnibus et per
omnia: nisi quo nihil potentius. Non enim ille visus res appetit multas
et varias, quoniam ad multa et varia non inclinatur, sed naturaliter ad
46 id fertur quo nihil potentius, in cuius visione viuit et quiescit. Et
quoniam potentia qua nihil potentius est virtus maxime vnita, hinc
vnitatem ipsam nominat qua nihil potentius. Res vero que esse
possunt numeros appellat. Obiectum vero visus mentis est vnitas,
omnipotens, inuariabilis et immultiplicabilis, non numerus: cum in
numero nihil sit quod videre cupiat nisi ipsa vnitas que est omne id
quod omnis numerus est et esse aut explicare potest. Respicit enim quid
in omni numero numeratur: et non ad numerum. Nihil autem in
quocunque et qualitercunque magno aut paruo, pari aut impari numero
esse potest: quam virtus ilia qua nihil potentius, cum illud sine sui
mutatione solum possit esse omnia, et sit etiam sine quo nihil esse
potest. Quomodo enim quicquam esset sine ipso posse: quando esse
non posset. Et si sine ipso aliquid esse posset: vtique sine ipso posse
47 posset. Obiectum autem sensus visus res aliqua est sensibilis, que cum
non sit nisi ipsum quod esse potest: non est nisi idem obiectum visus
mentis, non vt in se quemadmodum se menu: sed vt in signo sensibili
quemadmodum se sensibili visui obiicit. Quia igitur ipsum posse quo
nihil potentius vult posse videri: hinc ob hoc omnia. Et hec est causa
causarum et finalis cur omnia. Ad quam omnes rerum cause inesse et
nosci ordinantur. Et sie claudo breuissimam compendiosissimamque
directionem quam mundiores acutiorisque visus subtilius contem-
plantes clarius dilatabunt ad laudem cunctipotentis semper benedicti.
Amen. I
ρ 455
· τ Trialogus de possest
Incipit trialogus reuerendissimi in christo patris domini Nicolai de
cusa Cardinalis sancti petri ad vincula de possest. Interlocutores tres
sunt.
Bernardus: Cum nobis concedatur colloquendi Cardinalem dudum
optata facultas, nee sibi sit onerosum conceptum diu pensatum pro-
palare velis peto mi abba Johannes aliqua ex suis studiis ipsum
643
et posse quo nihil potentius sit omne posse esse, nee est alia omnium
que sunt causa, nisi ipsum posse esse. Est enim res, quia ipsum posse
esse est, et est hoc et non aliud, quia summa equalitas est, et est vna:
quia summa vnio est. Hinc nihil se offert visui mentis in omnibus et per
omnia: nisi quo nihil potentius. Non enim ille visus res appetit multas
et varias, quoniam ad multa et varia non inclinatur, sed naturaliter ad
46 id fertur quo nihil potentius, in cuius visione viuit et quiescit. Et
quoniam potentia qua nihil potentius est virtus maxime vnita, hinc
vnitatem ipsam nominat qua nihil potentius. Res vero que esse
possunt numeros appellat. Obiectum vero visus mentis est vnitas,
omnipotens, inuariabilis et immultiplicabilis, non numerus: cum in
numero nihil sit quod videre cupiat nisi ipsa vnitas que est omne id
quod omnis numerus est et esse aut explicare potest. Respicit enim quid
in omni numero numeratur: et non ad numerum. Nihil autem in
quocunque et qualitercunque magno aut paruo, pari aut impari numero
esse potest: quam virtus ilia qua nihil potentius, cum illud sine sui
mutatione solum possit esse omnia, et sit etiam sine quo nihil esse
potest. Quomodo enim quicquam esset sine ipso posse: quando esse
non posset. Et si sine ipso aliquid esse posset: vtique sine ipso posse
47 posset. Obiectum autem sensus visus res aliqua est sensibilis, que cum
non sit nisi ipsum quod esse potest: non est nisi idem obiectum visus
mentis, non vt in se quemadmodum se menu: sed vt in signo sensibili
quemadmodum se sensibili visui obiicit. Quia igitur ipsum posse quo
nihil potentius vult posse videri: hinc ob hoc omnia. Et hec est causa
causarum et finalis cur omnia. Ad quam omnes rerum cause inesse et
nosci ordinantur. Et sie claudo breuissimam compendiosissimamque
directionem quam mundiores acutiorisque visus subtilius contem-
plantes clarius dilatabunt ad laudem cunctipotentis semper benedicti.
Amen. I
ρ 455
· τ Trialogus de possest
Incipit trialogus reuerendissimi in christo patris domini Nicolai de
cusa Cardinalis sancti petri ad vincula de possest. Interlocutores tres
sunt.
Bernardus: Cum nobis concedatur colloquendi Cardinalem dudum
optata facultas, nee sibi sit onerosum conceptum diu pensatum pro-
palare velis peto mi abba Johannes aliqua ex suis studiis ipsum
643
644
non potest intelligi nisi eterna. Nam quomodo esset ab alia virtute nisi
foret creata. Sempiterna igitur est virtus per quam mundi extat
creatura, ideo inuisibilis. Que enim videntur temporalia sunt, et hec est
ipsa omnium creature inuisibilis diuinitas.
4 Bernardus: Forte hoc sic est vt clare ostendis. Uidetur tarnen pau-
lum parum per hoc aperire de dei desideratissima notitia.
Cardinalis: Immo non pauca, sed maxima, dixit enim inuisibilia
ipsius dei a creatura mundi intellecta conspiciuntur, non quod inuisi-
bilia dei sint quid aliud quam deus inuisibilis. Sed quia plura in creatura
mundi sunt visibilia, quorum quodlibet sua adequata ratione id est
quod est. Ideo de qualibet visibili creatura docet ad cuiuslibet inuisibile
principium ascendendum.
Bernardus: Intelligimus competenter ista quomodo a creaturis
incitamur vt earum rationes eternas in principio conspiciamus. Hoc
potuisset sic clare per apostolum dici, si aliud non int endebat, quod si
aliquid dicere proposuit fecundius deum apprehendere gliscenti roga-
mus aperiri.
5 Cardinalis: Arbitror quod multa valde esse altissima et mini abs-
p.456 condita1 sed que nunc coniicio, hec docere nos | voluit apostolus:
quomodo in deo ilia inuisibiliter apprehendere poterimus que in
creatura videmus. Omnis enim creatura actu existens vtique esse
potest, quod enim esse non potest non est, vnde non esse non est
creatura. Si enim est creatura vtique est. Creare etiam cum sit ex non
esse ad esse producere vtique clare ostendit ipsum non esse nequaquam
6 creaturam, neque hoc paruum est apprehendisse. Dico autem con-
sequenter. Cum omne existens possit esse id quod actu est, hinc actua-
litatem conspicimus absolutam per quam que actu sunt id sunt quod
sunt. Sicut cum alba videmus visibili oculo albedinem intellectualiter
intuemur: sine qua album non est album. Cum igitur actualitas sit
actu: vtique et ipsa esse potest, cum impossibile esse non sit. Nee
potest ipsa absoluta possibilitas aliud esse a posse, sicut nee absoluta
actualitas aliud ab actu. Nee potest ipsa iam dicta possibilitas prior
esse actualitate, quemadmodum dicimus aliquam potentiam precedere
actum. Nam quomodo prodisset in actum nisi per actualitatem. Posse
enim fieri si seipsum ad actum produceret: esset actu antequam actu
esset. Possibilitas ergo absoluta de qua loquimur per quam ea que actu
sunt actu esse possunt non precedit actualitatem, neque etiam sequi-
tur. Quomodo enim actualitas esse posset: possibilitate non existente.
Coeterna ergo sunt absoluta potentia et actus et vtriusque nexus, neque
1
abfcondita
645
plura sunt eterna sed sic sunt eterna quod ipsa eternitas. Uidentur ne
vobis hec sic aut aliter se habere.
Bernardus: Utique mens dissentire nequit.
lohannes: Quasi dum solem intueor negare nequeo ipsum super-
lucidum, sic ista tuo ductu clarissima intueor. Expecto autem quod
more tuo magna ex his inferas.
Cardinalis: Satis mihi est si vestro iudicio non aberro. Pergam ergo
hac via ad que festino. Nominabo autem hanc quam sic videmus eter-
nitatem deum gloriosum, et dico nunc nobis constare deum ante
actualitatem que distinguitur a potentia, et ante possibilitatem que
distinguitur ab actu esse ipsum simplex mundi principium. Omni a
autem que post ipsum sunt cum distinctione potentie et actus. Ita vt
solus deus id sit quod esse potest. Nequaquam autem quecunque
creatura cum potentia et actus non sint idem nisi in principio.
Bernardus: Siste pater parumper et dubium declara, quomodo dicis
deum id esse quod esse potest. Uidetur enim hoc de sole et luna et terra
et alio quolibet pariformiter dici posse.
Cardinalis: Loquor in absolutis et generalissimis terminis, quasi
diceret. Cum potentia et actus sint idem in deo, tune deus omne id est
actu de quo posse esse potest verificari. Nihil enim esse potest quod deus
actu non sit. Hoc facile videt quisquam attendens absolutam potentiam
coincidere cum actu. Secus de sole. Nam licet sol sit actu id quod est:
non tarnen id quod esse potest. Aliter enim esse potest quam actu sit.
Bernardus: Prosequere pater, nam certum est nullam creaturam
esse actu omne id quod esse potest, cum dei potentia creatiua non sit
euacuata in ipsius creatione quin possit de lapide suscitare hominem,
et adiicere seu diminuere cuiusque quantitatem, et generaliter
omneni creaturam in aliam et aliam vertere.
Cardinalis: Recte dicis. Cum igitur hec sic se habeant quod deus
sit absoluta potentia et actus atque vtriusque nexus, et ideo sit actu
omne possibile esse: patet ipsum complicite omnia esse. Omnia enim
que quocunque modo sunt aut esse possunt in ipso principio compli-
cantur, et quecunque creata sunt aut creabuntur explicantur ab ipso
in quo complicite sunt.
lohannes: Quamuis hec a te pluries audiuerim nunquam tarnen nisi
magna visa sunt et mihi difficillima, ideo ne pigriteris respondere. An
velis dicere creaturas que per decem predicamenta significantur, puta
substantia, quantitas, qualitas, et alia in deo esse.
Cardinalis: Uolo dicere omnia ilia complicite in deo esse deus, sicut
explicite in creatura mundi sunt mundus.
646
647
parte celi vbi esse possit neque est maximus pariter et minimus vt possit
esse nee maior nee minor, neque est vndique et vbilibet vt non possit
esse alibi quam est, neque est omnia vt non possit esse aliud quam est,
et ita de reliquis. Sic quidem de omnibus creaturis pariformiter, non
refert igitur quomodo deum nomines dummodo terminos sic ad posse
esse intellectualiter transferas.
12 Bernardus: Intelligo te dicere velle deum esse omnia vt non possit
esse aliud quam est: quomodo hec capit intellectus.
Cardinalis: Utique hec firmissime asserendum. Deo enim nil omni-
um abest quod vniuersaliter et absolute esse potest, quia et ipsum esse:
quod entitas potentie et actus: sed dum est omnia in omnibus: sic est
omnia quod non plus vnum quam aliud: quantum non est sic vnum
quod non aliud.
Bernardus: Caue ne tibiipsi contradicas. Aiebas enim parum ante
deum non esse solem modo asseris ipsum omnia.
Cardinalis: Immo dicebam ipsum solem, sed non modo essendi quo
hie sol est qui non est quod esse potest, qui enim est id quod esse potest
vtique solare esse sibi non deficit, sed habet ipsum meliori essendi
modo, quia perfectissimo et diuino. Sicut essentia manus verius habet
esse in anima quam in manu, cum in anima sit vita: et manus mortua
non sit manus. Ita de toto corpore et singulis membris, ita se habet
vniuersum ad deum, excepto quod deus non est anima mundi, sicut
p. 458 anima hominis anima est | nee forma alicuius, sed omnibus forma, quia
causa efficiens, formalis seu exemplaris, et finalis.
13 Bernardus: Uult ne iohannes euangelista dicere omnia sic in deo
esse vita, sicut de manu dixisti et anima.
Cardinalis: Arbitror vitam ibi veritatem et viuacitatem dicere, nam
cum non sint res nisi per formam formentur: tune forme in formarum
verius et viuacius esse habent quam in materia. Res enim non est nisi
sit vera, et suo modo viua, quo cessante esse desinit. Ideo verius est in
forma formarum quam in se. Ibi enim est vera et viua.
Iohannes: Optime nos instruis pater. Uidetur mihi ex vno te omnia
elicere. Deus ergo est omnia vt non possit esse aliud. Ita est vndique vt
non possit esse alibi. Ita quoque est omnium adequatissima mensura
vt non possit esse equalior. Sic de forma et specie et cunctis, nee est hac
via difficile videre deum esse absolutum ab omni oppositione, et quo-
modo ea que nobis videntur opposita in ipso sunt idem. Et quomodo
affirmationem in ipso non opponitur negatio, et queque talia.
14 Cardinalis: Cepisti abba propositi radicem, et videre hanc contem-
plationem per multos sermones inexplicabilem breuissime verbo com-
648
649
est in posse esse super fuit, sine quo factum est nihil. Patet possest
omnia esse et ambire: cum nihil aliter sit aut possit fieri quod non in-
cludatur. In ipso ergo omnia sunt et mouentur, et id sunt quod sunt
17 quicquid sunt. Sed quomodo intelligis ascendentem supra seipsum con-
stitui oportere. |
ρ. 459 Bernardus: Quia nullo gradu cognitionis attingitur. Sensus enim
nihil non quantum attingit, sic nee imaginatio, simplex enim et quod
non possit esse maius aut minus vel mediari aut duplicari nullo sensu
nee etiam per quantumcunque subtilissimam attingitur fantasiam. Nee
altissimus intellectus concipere potest infmitum: interminatum: et
vnum quod omnia atque ipsum vbi non est oppositionis diuersitas. Nisi
enim intellectus se intelligibili assimilet non intelligit, cum intelligere
sit assimilare, et intelligibilia seipso seu intellectualiter mensurare, que
in eo quod est id quod esse potest non est possibile. Nam immensura-
bile vtique est cum non possit esse maius. Quomodo ergo per intellectum
qui nunquam est adeo magnus quin possit esse maior intelligi posset.
Johannes: Profundius quam credideram dicta patris nostri subin-
trasti: et hoc vltimum centrum me facit oportere ascendentem omnia
linquere et suum intellectum transcendere: cum virtus infinita per
terminatam capi non possit.
Cardinalis: Gaudeo de vestro profectu ac quod his locutus sum qui
pro suo captu dicta magnificant.
18 Bernardus: Quamuis constat mihi omnibus diebus meis contem-
plationis cibum posse ex premissis elicere et sermones multiplicare et
semper proficere, optamus tarnen aliquo sensibili fantasmate manuduci,
maxime quomodo eternum est omnia simul: et in nunc eternitatis tota
et ipso fantasmate relicto salientes supra omnia sensibilia eleuemur.
Cardinalis: Conabor et recipio omnibus nobis et in praxi notum
trochi ludum puerorum, proiicit puer trochum et proiiciendo simul ip-
sum retrahit cum corda circumligata et quanto potentior est fortitudo
brachii: tanto citius circumuoluitur trochus: adeo quod videatur dum
est in maiori motu stare et quiescere: et dicunt pueri ipsum tune quies-
cere. Describamus ergo circulum, b, c, qui super, a, circumuoluatur quasi
superior circulus trochi, et sie alius circulus, d, e, nonne quanto velocius
mobilis circumrotatur: tanto videtur minus moueri.
Bernardus: Uidetur certe, et hec vidimus pueri.
19 Cardinalis: Esto ergo quod posse moueri in ipso sit actu scilicet vt
moueatur actu quantum est possibile nonne tune penitus quiesceret.
Bernardus: Nulla successio posset notari ex repentina velocitate,
ita vtique motus deprehendi nequiret successione cessante.
650
651
652
1
simpex
653
654
potuit creari est: quia possest est eternitas. Non est ergo verum aliud
reqiiiri ad hoc quod possibilitas essendi mundrnn sit eterna: nisi quia
possest est possest, que vnica ratio omnium modorum essendi.
29 Cardinalis: Abbas bene dicit. Nam si posse fieri non habet initium
hoc ideo est, quia possest est sine initio. Presupponit enim posse fieri
absolutum posse quod cum actu conuertitur sine quo impossibile est
quicquam fieri posse. Quod si absolutum posse indigeret alio scilicet
p. 462 materia sine qua nihil posset non esset ipsum possest. | Quod enim
hominis posse facere requirat materiam que possit fieri: est, quia non
est ipsum possest: in quo facere et fieri sunt ipsum posse. Hoc enim
posse quod de facere verificatur est idem posse quod de fieri verificatur.
Bernardus: Difficile est mihi hoc capere.
Cardinalis: Quando attendis in deo non esse esse ipsum possest
capies, nam si in posse facere non esse coincidit: vtique et posse fieri
coincidit. Ac si tu fores autor libri quem scribis: in posse tuo actiuo,
scilicet in ipso scribere librum complicaretur ipsum posse passiuum sci-
licet ipsum scribi ipsius libri, quia non esse libri in tuo posse esse habe-
ret.
30 Johannes: Maxima sunt que aperis pater, nam omnia in possest
sunt et videntur vt in sua causa et ratione, licet nullus intellectus
capere possit ipsum nisi quia est ipsum.
Cardinalis: Intellectus noster quia non est ipsum possest, non enim
est actu quod esse potest, maior igitur et perfectior semper esse potest,
ideo ipsum possest, licet a remotis videat: non capit, solum ipsum
possest se intelligit, et in se omnia, quoniam in possest omnia compli-
cantur.
lohannes: Bene considero quomodo omnia de possest negantur,
quando nullum omnium que nominari possunt sit ipsum: cum possit
esse id quod non est. Ideo quantitas non est, quantitas enim cum
possit esse id quod non est: non est possest. Puta potest esse maior
quam est, aut aliud quam est, sed non sic possest, cui nee maioritas
que esse potest, aut quicquam quod esse potest deest. Ipsum enim
31 posse est actu perfectissimum. Sed nunc subiunge queso, postquam ille
superadmirabilis deus noster nullo quamuis etiam altissimo ascensu
naturaliter videri possit aliter quam in enigmate: vbi potius posse
videri quam visio attingitur, et in caliginem vmbrosam peruenit in-
quisitor. Quomodo ergo demum ille qui manet semper inuisibilis
videatur.
Cardinalis: Nisi posse videri deducatur in actum per ipsum qui est
actualitas omnis potentie: per suiipsius ostensionem non videbitur.
42 Nikolaus von Kues II 655
1
docrina
656
medio humane artis fieri videmus per eos qui artern habent in anima
sua studio acquisitam, ita quod ars est in ipsis recepta et manens et
verbum docens et imperans ea que artis sunt. Sic et ars diuina que
firmissima fide acquisita est in spiritu nostro est verbum dei docens et
imperans ea que artis creatiue et omnipotentis existunt. Et sicut
non potest indispositus artista operari ea que artis sunt, ita nee
indispositus fidelis. Dispositio autem fidelis volentis deum videre que
necessario requiritur est mundicia cordis. Illi enim beati sunt et deum
videbunt vt verbum fidei christi nostri nos docet.
35 Bernardus: Uellem de premissis adhuc clarius si fieri posset in-
formari.
Cardinalis: Arbitror necessarium quod qui videre deum cupit
ipsum quantum potest desideret. Oportet enim quod posse desiderare
ipsius perficiatur vt sic actu tantum ferueat desiderium quantum
desiderare potest, hoc quidem desiderium est viuus amor: quo deum
querens ipsum ex toto corde et tota anima: hoc est ex omnibus viribus
suis quantum scilicet potest diligat, quod quidem desiderium nemo
habet nisi qui christum vt dei filium ita diligit sicut christus ipsum, in
quo vtique per fidem christus habitat, ita vt dicere possit se spiritum
christi habere.
36 Johannes: Intelligo fidem superare naturam: et non esse deum alia
fide visibilem quam fide christi: qui cum sit verbum dei omnipotentis
et ars creatiua dum spiritui nostro ipsum per fidem recipient! illabitur:
super naturam eleuat in sui consortium spiritum nostrum qui non
hesitat propter inhabitantem in eo spiritum christi et eius virtute supra
omnia vt verbum imperiale ferri.
Bernardus: Utique in verbo imperatiuo cunctipotentis qui dicit et
facta sunt ipsa omnipotentia que deus creator et pater omnium est
reuelatur neque in alio aliquo quam in suo verbo potest reuelari. Cui
igitur hoc verbum se manifestat in ipso vtique vt in filio pater osten-
ditur sed stupor est ingens hominem posse per fidem ad verbum
omnipotentis ascendere.
37 Cardinalis: Legimus aliquos subito artem verbi linguarum dono
sanctispiritus recepisse. Ita de ignorantibus subito facti sint scientes
genera linguarum. Et hec vis non erat nisi participatio verbi diuine
artis. Illi tarnen non habuerunt scientiam nisi humanam, sed super
hominem subito per infusionem acquisitam. Alii non solum linguarum,
sed doctorum peritiam receperunt. Alii virtutem miraculorum, et hec
certa sunt. Fideles enim a principio cum fide viua talem spiritum
receperunt vt creati essent: fidem tante virtutis esse: et sic si plantari
42* 657
1
creatationis
658
659
Bernardus: Cum omne quod per nos scitur non scitur sicut sciri
potest, potest enim melius sciri sola scientia dei: vbi omne posse est
actu: est perfecta et precisa.
43 Johannes: Nonne bernarde verissimum est bis duo esse quattuor, et
omnem triangulum habere tres angulos equales duobus rectis.
Bernardus: Immo.
lohannes: Non est igitur verum quod nostra scientia non attingat
precisam veritatem.
Cardinalis: Oportet vt consideretur id quod dicitur. Nam in mathe-
maticis que ex nostra ratione procedunt et nobis experimur inesse:
sicut in suo principio per nos vt nostra seu rationis entia scimur pre-
cise : scilicet precisione tali rational: a qua prodeunt, sicut realia scimur
precise precisione diuina a qua in esse procedunt, et non sunt ilia
mathematicalia neque quid neque quale, sed notionalia a ratione nostra
elicita sine quibus non possit in suum opus procedere, scilicet edificare:
mensurare et cetera. Sed opera diuina que ex diuino intellectu proce-
dunt manent nobis vti sunt precise incognita: etsi quid cognoscimus de
illis per assimilationem figure ad formam coniecturamur. Unde omnium
operum dei nulla est precisa cognitio nisi apud eum qui ipsa operatur, et
si quam de ipsis habemus notitiam illam ex enigmate et speculo cognite
mathematice elicimus, sicut formam que dat esse a figura, que dat esse
in mathematicis. Sicut figura trianguli dat esse triangulo, ita forma seu
species humana dat esse homini, figuram trianguli cognoscimus cum sit
imaginabilis formam humanam non, cum non sit imaginabilis nee sit
quanta quantitate discreta seu continua. Omne autem quod non cadit
sub multitudine nee magnitudine non potest nee concipi nee imaginari,
nee de eo fantasma fieri, sic nee precise intelligi. Oportet enim omnem
intelligentem fantasmata speculari, ideo de his potius quia est quam
quid est attingitur.
44 Bernardus: Si igitur recte considerauerimus: nihil certi habemus in
nostra scientia nisi nostram mathematicam et ilia est enigma ad
venationem operum dei. Ideo magni viri si ad magnum locuti sunt
illud in similitudine mathematice fundarunt vt illud quod species se
habent vt numeri et sensitiuum in rational!, sicut trigonum in tetra-
gono et talia multa.
Cardinalis: Bene dicis, ideo hie sic dixerim vt sciatis quod si illam
theologiam christianorum deum esse vnum et trinum in enigmate
videre volumus: recurrere nos possumus ad principium mathematice,
illud vtique est vnum pariter et trinum. Uidemus enim quantitate sine
qua non est mathematica: esse discretam: cuius principium est vnum: et
660
continuam: cuius principium est trinum, nee sunt duo principia mathe-
matice, sed vnum et trinum.
Bernardus: Capio bene quo ad discretam quantitatem vnum princi-
pium, sed quo ad continuam trinum.
Cardinalis: Prima figura quantitatis continue est trigonus in quam
alie figure resoluuntur: qui ostendit ipsam esse primam: tetragonus in
trigonos resoluitur, sed trigonus non potest resolui in duorum angu-
lorum aut vnius anguli figuram, quare patet primum principium mathe-
matice esse vnitrinum.
45 Bernardus: Si igitur viderem principium mathematice in sua puri-
tate: vtique sine pluralitate ipsum viderem vnitrinum, principium
enim est ante alteritatem et pluralitatem, et tale: quod omnia principia-
ta quando in simplex resoluuntur ad ipsum terminantur.
Cardinalis: Optime, sed attende vt principium videatur: necesse est
abstrahi simplex: sine quo nihil principiatorum esse potest. Si igitur
simplex sine quo nee numerus nee figura esse potest est id quod non
est plus vnum1 quam trinum: et ita vnum quod trinum: et non est
trinum ex numero cum numerus sit principiatum, sed trinum vt sit per-
fectum principium omnium. Ita in enigmate videtur deus vnitrinus vt
sit perfectissimum principium omnium.
46 lohannes: Sine2 numero dicis eum trinum, nonne tres persone sunt
ex ternario numero tres persone.
p. 466 Cardinalis: Nequaquam31 quia numerus quern tu conspicis dum hec
dicis est mathematicus, et ex mente nostra elicitus, cuius principium
est vnitas, sed trinitas in deo non est ab alio principio, sed est princi-
pium.
Bernardus: Utique trinitas in principio est principium et non est a
numero qui non potest esse ante principium, omnis enim multitudinis
vnitas est principium. Si ergo trinitas in diuinis esset numerus et
principiata a seipsa esset.
Cardinalis: Uides ergo primum principium vnitrinum ante omnem
numerum: et si non potes hoc concipere quod sit ante numerum, hoc
est ideo, quia tuus intellectus sine numero nihil concipit. Id tarnen
quod concipere nequit: videt supra conceptum negari non posse et
credit. Sicut ergo deum magnum sine quantitate continua, ita trinum
sine quantitate discreta seu numero. Et sicut credit deum magnum sibi
attribuendo magnitudinem, ita credit trinum sibi attribuendo nume-
rationem.
2 3
vuum sine nequaquam
661
1
spiritalis
662
tern essentie et nature, sed non est filius non per non esse: pater non est
filius, cum ante omne non esse sit deus vnitrinus. Sed quia esse pre-
supponit posse: cum nihil sit nisi possit a quo est. Posse vero nihil
presupponit: cum posse sit eternitas. Ideo cum videam deum qui non
presupponat sui principium, et videam deum presupponentem sui
principium, et videam deum procedentem ab vtroque, et non videam
tres deos, sed vnitatem deitatis in trinitate, id quod sic video distincte:
in indiscreta deitate verius et perfectius esse non dubito quam ego
videam. Ideo sicut video ipsum absolutum posse in eternitate esse
eternitatem, et non video ipsum esse in eternitate ipsius posse nisi ab
p. 467 ipso posse, sic credo|ipsum posse eternum habere hypostasim et esse per
se et de ipso deo patre qui est per se generari deum qui sit omne id quod
est ab ipsa omnipotentia patris vt sit filius omnipotentie id scilicet
sit quod pater possit omnipotens sit de absolute posse seu omnipotente
a quibus procedat omnipotentie et omnipotentis nexus. Uideo deum
eternaliter et eundem deum de deo eternaliter ac eundem deum ab
vtroque eternaliter procedentem, sed quia subtilius sancti hoc viderunt
quam nos satis sit nos ad hoc deuenisse quod sicut perfectio principii
50 deposcit quod sit vnum: ita deposcit veraciter quod sit trinum. Non
est enim vnitas naturalis et perfectissima: nisi in se haberet omnia que
ad perfectissimum1 principium sunt necessaria que per trinitatem
exprimuntur neque trinitas esset perfecta nisi esset vna que vnitas,
non enim vnitas que de deo dicitur est mathematica, sed est vera
et viua omnia complicans: nee trinitas est mathematica sed viuaciter
correlatiua, vnitrina enim vita est sine qua non est letitia sempiterna
et perfectio suprema. Unde de essentia perfectissime vite est quod sit
perfectissime vnitrina vt posse viuere sit adeo omnipotens quod de se
suiipsius generet vitam a quibus procedit Spiritus amoris et letitia
sempiterna.
51 Johannes: Queso parum audiri si forte aliquid de his altis percepi
et ad possest me conuerto cum omne quod est non sit, nisi id quod pot-
est esse possest video omnium formabilium formam verissimam et
adequatissimam sed in omni re video posse esse et vtriusque
nexum sine quibus impossibile est ipsam esse: et ilia video in
qualibet re sic esse quod perfectius esse possunt. Ideo vbi hie sunt
adeo perfecta quod perfectius esse nequeunt vt in2 possest ibi video
omnium existentium vnitrinum principium. In perfectione ergo primi
principii necesse est omnium principalium esse perfectionem: quasi
2
pfectissimum vtin
663
maior concipi posset, vtique non esset perfectio principii sed princi-
piati.
Cardinalis: Ita oportet quod intellectus humanus qui primum
principium sibi absconditum: vti est capere nequit ex principiatis
intellectis vt paulus nos instruit videat. Oportet ergo si posse debet esse
perfectissimum quod in ipso sit esse et vtriusque nexus. Sic si esse: de-
bet esse perfectissimum oportet quod in ipso sit posse et vtriusque
nexus, et si nexus debet esse perfectissimus oportet in ipso esse posse:
et actum seu esse: hoc ergo videmus necessario in perfectissimo vni-
trino principio, licet quomodo hoc se habeat omnem intellectum
exsuperet.
52 Bernardus: Audi queso me si huius tui dicti habeo intellectum: et
conuerto me ad motum. In essentia enim illius video primo posse et ab
illo generari actum atque ab vtroque procedere mouere: qui est nexus
ipsius posse et actus: omnis autem motus qui concipi potest non est
sicut esse potest motus, quia potest esse tardior et velocior motus: et
ideo in posse ipsius non est actus et nexus vtriusque, quando non
mouetur actus sicut potest moueri: sed si motus esset id quod esse
potest tune in posse foret actus et nexus equaliter quantum posset:
tantum in posse esset actu. Et talis esset vtriusque nexus, ita de esse et
nexu, sed hie modus non intelligeretur. Nam cum esset id quod esse
potest motus vtique neque maior neque minor esse posset: et ita foret
maximus pariter et minimus velocissimus pariter et tardissimus seu
quietissimus. Et quia foret motus cui quies non opponitur, ideo sub-
lata1 oppositione nomen motus sibi non competeret: immo non plus
foret motus quam non motus, licet etiam foret exemplar: forma
53 mensura: et veritas omnis motus. Motus autem qui intelligitur cui
quies opponitur, ille intelligitur, quia terminatur quiete opposita: et
tune bene concipitur per finitum conceptum. Quando igitur intelligitur
hunc conceptum de motu non esse conceptum motus: qui id est quod
esse potest, licet qualis ille sit intelligi non potest, dimisso motu qui bene
sciri potest: conuertit se mens ad videndum: qui motus sciri nequit et
ρ. 468 non querit ipsum motum nee per nomen nee con|ceptum, nee scientiam,
immo per omnium que de motu sciuntur ignorantiam, seit enim se
nequaquam ilium motum videre quamdiu aliquid horum manet: tune
ad non esse motus pertingens propius ad quesitum ascendit. Id enim
quod se tune supra esse et non esse ipsius motus offert taliter quod
quid sit penitus ignorat, quia est supra omne nomen: ibi ignorantia est
1
sublatata
664
perfecta scientia, vbi non esse et essendi necessitas, vbi ineffabile est
nomen omnium nominabilium, hec sic ex tuis dictis: nescio si bene:
collegi.
Cardinalis: Abunde animum applicasti.
54 lohannes: Quantum tradi potest doctrina ignorantie illius que ad
ineffabile pergit videtur dictum. Sed adiiciam aliquid mei conceptus
speculum. Nam licet enigmata multa nos ducant: sine quibus ad in-
cognitum deum non habemus accedendi modum, oportet enim ad
aliquod cognitum respicere incognitum querentem, tarnen in minimis
principia maxime relucent. Capio ergo abbreuiatum verbum concisum
valde: puta in, dico si volo intrare diuinas contemplationes per ipsum
in, cum nihil possit intrari nisi per ipsum in, intrare conabor. Primo ad
figuram eius aduerto: quomodo est ex tribus equalibus lineis quasi
vnitrinum: et quomodo i, et, n, per spiritum connexionis nectuntur. In
ipso enim in est primo i, deinde n, et vtriusque nexus, vt sit vna sim-
plex dictio in, i, et, n, et vtriusque nexu consistens nihil simplicius i,
nulla litera figurari potest sine ilia simplici linea vt sit principium
omnium, n primo omnium ex simplicissimo i, in se ducto generatur, nee
, n, litera est bis i, litera, sed ex i, semel in se ducta, vt sit vna litera. In
n, enim est i, explicatum. Unde si i, additur ad, n, non plus vocis habe-
tur. lam enim erat in, n, eius virtus. N enim non consonat ipsi e, quasi,
n, sit, en, sed ipsi i, vt sit, in, vt sciunt illi qui grecarum literarum peri-
tiam habent. Nexus ergo vtriusque naturalissimus est. Figura ergo
vnitrini principii conueniens ipsius in videtur. Deinde aduerto quomodo
est primo i, scilicet principium. Ex quo n, vbi se i, primo manifestat, n
55 enim est noticia, nomen seu relatio potentie ipsius i, principii. Deinde
considero quomodo per in intratur in deum et omnia. Nam omnia que
nominari possunt nihil nisi in, in se continent. Si enim in non esset:
nihil in se omnia continerent, et vacua penitus forent, dum enim
intueor in substantiam: video ipsum in substantiatum. Si in celum
celestiatum. Si in locum locatum. Si in quantum quantificatum.
Si in quäle qualificatum, et ita de omnibus que dici possunt.
Quare in termino est terminatum, in fine finitum, in altero alteratum.
Si vero vides ipsum in ante omne nomen, vtique nee terminatum, nee
finitum, nee aliquod esse video omnium que nominari possunt, que-
cunque vero video in in video ineffabilitatem intrasse. Nam si video
finem aut terminum in in: non possum amplius ipsum nominare aut
finem aut terminum, transiuit enim in in, quod nee est finis nee termi-
nus. Unde secundum hoc videretur mutasse nomen in oppositum vt
nominetur terminus in in, interminus seu non terminus. Et quia in
665
quod omnia implet, et sine quo omnia sunt vacua in est et in manet:
integrat et informat, ideo est perfectio omnis rei, omnis termini, et
omnis finis et omnium, patet in plus esse quam finis aut terminus, vt
finis in in non desinat esse finis. Sed sit valde finis et finis in fine, seu
finis finium, vt non vocetur finis, quia non finitur omni fine: sed exce-
dit. Sic enim omnia quando in absoluto videntur fiunt ineffabilia. In
ergo in suo simplicissimo significato complicat simul affirmationem et
negationem, quasi i, sit ita, et n, sit non que in in connectuntur. In
enim dum adiicitur aliis dictionibus: aut est affirmatio aut negatio, in
56 se vero vtriusque complicatio. In ergo videtur conueniens speculum
relucentie diuine theologie, quoniam in omnibus est omnia, in nihilo
nihil et omnia, in ipso ipsum, de hoc in in se ineffabili quis que dici
ρ. 469 possent explicaret, nisi | ille cuius loqui est perfectum cum sit possest,
solum enim verbum quod est elocutio omnium dicibilium hoc potest.
Cardinalis: Subtiliter considerasti pater abba et satis fecundum
enigma tuum: quoniam in spiritum ducit1, nam que in deo sunt nemo
seit nisi Spiritus dei: sicut que in homine Spiritus hominis. Ipsum igitur
in: est enigma spiritus omnia scrutantis, sed qui per ipsum in maiesta-
tem dei intrare nititur vt perscrutator opprimitur a gloria, non enim
ipsum quod notatur et intelligitur est lumen illuminans incomprehen-
sibilitatis ipsius deitatis in seipsa absolute ostensionem scilicet in: et
omnia nomina que infinitatem deo attribuunt eius incomprehensibili-
tatem nituntur ostendere per supereminentiam.
57 Bernardus: Quoniam abbas per verbum breue et concisum se in-
trasse in profunda ostendit: ne ego nil dicendo videar in vacuum tot
alta audisse: dicam quoddam enigma non reiiciendo in ipso possest:
video e: simplicem vocalem vnitrinam, nam est vocalis ipsius posse
ipsius esse: et nexus vtriusque, vocalitas eius vtique simplicissima est
trina: et vt refertur ad posse non refertur ad esse, et vt refertur ad esse
non refertur ad posse: et ita vt refertur ad nexum vtriusque non refer-
tur nee ad posse nee ad esse sed nexum. Has ergo relationes in ipso e:
inconfusas et quamlibet per se veram et perfectam video non esse tres
vocales seu vocalitates, sed vnam simplicissimam et indiuisibilem
vocalitatem. Cum igitur hac sic mente contemplor magnum mihi prebet
hec enigmatica visio fidei orthodoxe argumentum vt deum vnitrinum
simplicissimum credam principium esse in mundo aliquali similitudine:
licet remotissima v t vocalitas ipsius e: in possest a quo mundus habet
quod potest esse et quod est: et connexionem vtriusque, sicut enim
probatur vocalitatem e: dare omnia ipsi possest quoniam e: sublato
1
spiritu dicit
666
penitus desinit esse dictio significatiua, sic deo sublato mundus penitus
desineret, nee opus video: vt de hac enigmatis assimilatiua proprietate
plura dicam, cum vos ipsi melius me applicare possitis.
58 Cardinalis: Laudo enigma tuum bernarde vtique aptum proposito
sed enigmatum nullus est finis, cum nullum sit adeo propinquum quin
semper possit esse propinquius, solus dei filius est figura substantie
patris, quia est quicquid esse potest. Forma dei patris non potest esse
aut verior aut perfectior, cum sit possest.
Bernardus: Si adhuc de enigmatibus dicenda tibi aliqua post
multa et varia in opusculis et sermonibus tuis tacta occurrunt adiicias,
nam intellectum abunde ad theologiam manuducunt.
Cardinalis: Placet, quoniam plurimum difficile est videre quomodo
vnum omnia quod essentialiter in omnibus ad hoc querantur clariora
enigmata, cuius tarnen in libello echone1 satis conueniens ponitur enig-
ma. Sicut enim deus omnia et singula simul videt cuius videre est esse.
Ita ipse omnia et singula simul est, homo enim simul et semel in aures
omnium et singulorum ipsum audientium verbum immittit. Sic deus
59 cuius loqui est creare simul omnia et singula creat. Et cum verbum dei
sit deus, ideo deus in omnibus et singulis est creaturis, de quo in dicto
echonis libello latius, sed quomodo deus in se absolute consideratus sit
actus omnis posse seu forma simplicissima simul et infinitissima non
video enigma intellectuale propinquius quam si pono lineam infinitam.
Declaraui enim in libello docte ignorantie illam si dabilis esset: actum
esse omnis posse linee scilicet terminum omnium per lineam termina-
bilium et adequatissimum omnium figurarum lineabilium exemplar.
Sic necesse est se habere absolutam entitatem seu formam. Absoluta
enim est interminata et infinita, quare est cuiuslibet terminate et
finite adequatissimum exemplar, cum nulli sit aut maior aut minor,
deum autem esse absolutum necesse est, cum precedat omne non esse,
et per consequens omnem alteritatem et contradictionem, ideo nulli
alter vel diuersus, licet nihil ad eius equalitatem accedere possit, cum
ρ. 470 omnia alia sint altera et finita, vnde | cum deo nihil sit impossibile,
oportet per ea que in hoc mundo sunt impossibilia nos ad ipsum
respicere: apud quem impossibilitas est necessitas, sicut infinitas in
hoc mundo actu est impossibilis. Sic magnitudo cuius non est finis est
60 necessitas ilia que non ens seu nihil vt sit necessitat. Adhuc mathe-
matice enigmatizando considera quomodo summa equalitas quanti-
tatum ipsas ab omni pluralitate absoluit, puta si concipis circuli a cen-
tro ad circumferentiam lineas vt describitur in pauimento videntur esse
1
i. e. De visione dei
667
668
669
670
1
dixmus
672
perfectissima forma oportet ipsum omnia esse que esse possunt vt sit
verissima formalis seu exemplaris causa: oportet ipsum in se habere
omnium f ormabilium conceptum et rationem: oportet ipsum esse supra
omnem oppositionem, nam in ipso non potest esse alteritas cum sit ante
non esse, si enim post non esse esset: non esset creator sed creatura de
non esse producta. In ipso ergo non esse est omne quod esse potest, ideo
74 de nullo alio creat: sed ex se: cum sit omne quod esse potest. Et quando
ipsum nixi sumus super esse et non esse videre: non potuimus intelligere
quomodo foret visibilis qui1 est supra omne simplex est compositum:
super omne singulare et plurale: super omnem terminum et infinitatem:
totaliter vndique et nullibi omniformis pariter et nulliformis et penitus
ineffabilis: in omnibus omnia, in nullo nihil, et omnia et nihil in ipso
ipse: integre indiuise: in quolibet quantumcunque paruo: et simul in
nullo omnium, qui se in omni creatura ostendit vnitrinum exemplar
verissimum et adequatissimum omnem sensibilem imaginabilem et in-
tellectualem fantasmatibus inherentem in infinitum excedentem cogni-
tionem, cum his cognitionibus nihil incorporeum et spirituale attin-
gatur: sed altissimo et ab omnibus fantasmatibus absoluto intellectu
omnibus transcensis vt nihil omnium que sunt reperitur: inintelligibilis
ignoranter seu intelligibiliter in vmbra seu tenebra siue incognite:
vbi videtur in caligine et nescitur: que substantia aut que res aut quid
entium sit: vti res in quo coincidunt opposita scilicet motus et quies
simul: non vt duo: sed supra dualitatem et alteritatem: hec visio in
tenebra est vbi occultatur ipse deus absconditus ab oculis omnium
75 sapientum. Et nisi sua luce pellat tenebra et se manifestet: manet
omnibus ipsum via rationis et intelligentie querentibus penitus in-
cognitus, sed non deserit querentes ipsum summa fide et spe certissima
atque feruidissimo quantum fieri potest desiderio: scilicet via ilia quam
nos docuit magister vnicus christus dei filius: viua via: solus ostensor
patris sui creatoris nostri omnipotentis, quecunque ergo per nos dicta
sunt non ad aliud tendunt quam vt intelligamus ipsum omnem in-
tellectum excedere, cuius facilis visio que sola felicitat nobis fidelibus
per veritatem ipsam dei filium promittitur si viam nobis verbo et facto
patefactam ipsum sequendo tenuerimus, quod nobis ipse dominus
noster iesus christus concedat semper benedictus. Amen. Laus deo.
«* 673
p 47
' \ Contra bohemos1
Nicolaus miseratione diuina tituli sancti petri ad vincula Sacrosancte
Romane ecclesie presbiter cardinalis: apostolice sedis legatus, episcopus
Brixinensis Magnificis, nobilibus, prudentibusque viris, dominis,
gubernatori, concilio, regentibus, et vniuersis incolis regni Bohemie
Ueram pacem assequi et in ea perseueranter permanere.
674
p 47
' \ Contra bohemos1
Nicolaus miseratione diuina tituli sancti petri ad vincula Sacrosancte
Romane ecclesie presbiter cardinalis: apostolice sedis legatus, episcopus
Brixinensis Magnificis, nobilibus, prudentibusque viris, dominis,
gubernatori, concilio, regentibus, et vniuersis incolis regni Bohemie
Ueram pacem assequi et in ea perseueranter permanere.
674
675
676
677
678
679
heresim maximam quasi sit alia ecclesia catholica et alia sponsa christi,
ita quod si non sitis de prima: sitis de secunda. Non opus est declarare
3 hunc errorem qui ex symbolo fidei notorius est. Deinde admiramini
quomodo auctoritate1 ecclesie communicare et extra ecclesiam esse se
p. 4j8 compatiantur neque nos id dicimus: neque | credimus, et compactata
docent vos autoritate ecclesie non communicare potuisse: nisi prius
fuissetis in ecclesia catholica per conformitatem fidei et rituum. Docent
itaque compactata que amplius declinare non potestis post sigillationes,
allegationes, et varia scripta vestra, quod sine autoritate ecclesie
illicite communionem duplicis speciei vsurpastis. Nam non dicunt
compactata quod autoritate christi et ecclesie sponse eius communi-
castis in preteritum, aut communicatis in presens, sed premissa con-
formitate fidei et rituum cum catholica ecclesia communicabunt in
futurum illi et ille etc. Ex quo constat manifestissime secundum
intentionem concilii vti etiam postea synodus in decreto de communio-
ne declarauit vos illam communionem absque autoritate christi et
4 ecclesie illicite vsurpasse. Fuisset tarnen tunc demum facta licita illi
et illis etc. autoritate christi et ecclesie si conditio conformitatis prius
fuisset adimpleta, que cum nunquam sedente synodo adimpleta
reperitur: quamquam sepe solicitati fueritis vt scripturis per manus
bone memorie tunc legati, et domini iohannis polemar scriptis que
apud nos sunt ostendere poterimus. Per vos igitur stetit vt vosipsi
negare non potestis. Manet ergo illicita, quomodo ergo in ecclesia esse
potestis quando in illicite vestra propria presumptione vsurpato vos-
ipsos ab ecclesia separastis, neque euadere potestis nisi alia pericu-
losiori heresi inuoluamini, quemadmodum in scriptis vestris vos
inuolutos reperimus, vbi quandam fingitis ecclesiam mathematicam
de qua vos esse dicitis, etiamsi neque cum papa, neque cardinalibus,
neque cum toto mundo sitis, asserentes adhuc vos in templo domini
esse nisi christus vos repellat, quod est potius insanire quam errare.
Neque ita est vt scribitis nos compactata ignorare, nam illa aliquam
correctionem nobis tunc presidentibus in natione germanica recepe-
runt: maxime in capitulo de libertatione communionis, vbi apponi
fecimus facultatem in euentum dari sacerdotibus, posse communicare
5 populum modo quo ibi ponitur. Uidete ergo quid populus fidelis:
etiam si cuncta per vos que fieri debebant fuissent adimpleta: obti-
nuisset, et an ex compactatis hoc verum sit quod communiter et in
scriptis vestris ad nos datis asserere non cessatis, communionem
duplicis speciei sie per vos basilee deductam et euangelica veritate
1
auctori-te
680
681
682
p. 480 Proinde ecclesia catholica sola corpus est christi cuius ille caput est
saluator corporis sui. Extra hoc corpus neminem viuificat spiritus-
8 sanctus. Hec et plura de hoc ibidem. Et idem augustinus in epistola ad
paulinum que incipit Quod de peruentione etc. ostendit quod in
sacramento altaris quod est votum predicatur nostrum aliud maximum
votum quo nos vouimus in christo esse mansuros, vtique in compage
corporis christi cuius rei sacramentum est, hoc ibi. De quo idem de
consecratione distinctione II, Qui manducat in fine, et capitulo
qui discordat iuncta glosa. Pretereamus nunc ilia que iacobelliani
sepissime licet surda aure audiuerint Basilee et alibi, atque legere
possunt si volunt.
9 Nunc ad aliam partem praxis nos conuertamus, ex quo1 conuentio que
inegra2 in festo sancti Galli sperabatur per vos nobis nunciatur recusata.
Uelitis rogamus impigre que sequentur lectitare. Si veritatem scire
diligitis: et reperietis nos veram dixisse in literis nostris preinsertis.
Nam ignorantia hystoriarum et scripturarum decepit iacobellum et
ίο sequaces sacerdotes qui plerosque hactenus seduxerunt. Est igitur
aduertendum quod christus non nisi discipulis suis legitur dedisse
corpus suum et sanguinem, qui vt lucas ait: dixit. Si quis non renun-
ciauerit omnibus que possidet non potest meus esse discipulus. In
primitiua igitur ecclesia omnes christiani qui quotidie communicarunt
siue sub vna siue sub duplici specie fuerunt discipuli qui omnibus
resignarunt, vt scribit sanctus Iheronimus de illustribus viris in capi-
tulo de philone dicens. In primitiua ecclesia omnes fideles resignasse
omnibus vt suo tempore religiosi. Sicut etiam in actibus apostolorum
legitur. Et vt scribit honorius in libro qui gemma anime dicitur, hie
modus quo ad religiosos omnibus diebus communicandi suo tempore
et ante: tempore scilicet sancti Benedict! seruabatur. Sic vt scribit
crisostomus super epistolam ad hebreos post communionem mini-
strorum altaris qui sancti reputantur: et intra sanctasanctorum circa
altare communicant apud sacrum ostium vbi ad sanctasanctorum
intratur per dyaconum sancti ex populo vocabantur ad communionem,
quod et hodie apud grecos seruatur. Et quia pauci se sanctos pre-
sumunt raro aliqui veniunt. Et in decretis anacleti pape per sanctum
petrum in presbiterum ordinati: legitur omnes qui intererant con-
secrationi communicasse. Dicit enim textus decreti prout in original!
et burcardo habetur Peracta autem consecratione omnes communi-
cent qui noluerunt ecclesiasticis carere liminibus. Sic enim apostoli
statuenmt, et sancta Romana tenet ecclesia, et si hoc neglexerint:
1 2
exquo i. e. in Egra
683
684
1
hee
2
crebiter
3
super
685
686
688
questio VI, de his in fine. Non est ergo de precepto christi nisi eo
i s modo quo ecclesia auctoritate christi precipit. Papa autem est summus
sacerdos et magister omnium vt diffiniuit ilia synodus lateranensis in
capitulo antiqua, et omnia alia concilia que precesserunt, quare ad
eius concilium est in hoc maxime recurrendum et ei acquiescendum.
Quod autem ilia fuit intentio synodi scilicet non esse hominem obli-
gatum ad sumptionem eucharistie nisi sub specie panis que dicitur |
ρ. 484 corpus christi patet primo ex capitulo primo de custodia eucaristie eius-
dem synodi, iuncto capitulo presbiter cum glosa de consecratione di-
stinctione II, et capitulo officiumde officio archipresbiteri et in capitulo
de his que fiunt a maiori parte capituli etiam synodi lateranensis, et sie
omnes de ordine mendicantium qui tune inchoarunt et omnes doctores
qui post illam synodum fuerunt intellexerunt, et vniuersalis catholica
ecclesia: in qua crebriter constitutio ilia omnis vtriusque sexus est publi-
cata, et etiam Pragensis prouincia que tempore Arnesti archiepiscopi
suis constitutionibus prouincialibus hanc sepedictam ordinationem
omnis vtriusque sexus inseruit: ex praxi ita se intellexisse ostendit. Fuit
in ilia synodo sanctus Dominicus, et illo tempore hugo illius ordinis
postillator solemnis totius biblie: post hoc per innocentium quartum
ad cardinalatum promotus, qui talem intellectum exprimit, et post
ilium sanctus Thomas qui in quarto sententiarum distinctione IX, ait.
Fideles ex illo statute ecclesie ad recipiendum corpus christi semel in
anno obligari, post quern archidiaconus in allegato capitulo comperi-
mus, et lohannes andree in Clementinas ad nostram de hereticis. Sic et
omnes alii doctores et magistri quotquot post synodum illam fuerunt. Si-
militer et honorius innocentii pape immediatus successor, vt in capitulo
19 permittimus de sententia excommunicationis. Et tota catholica ecclesia
sic intellexit illam constitutionem et in ea quieuit: etiam ecclesia in re-
gno Bohemie vsque ad iacobellum qui sibiipsi visus est omnibus aut
prudentior aut sanction Ipse enim ob veritatem euangelicam asseruit
ritum communionis sub vtraque specie quo ad laycos repetendum, et ad
verba illius ex cuius predicatione multi multorum errorum occasionem
receperunt, vt ipsemet1 in quodam sermone suo confessus est: incon-
sulto romano pontifice, et ecclesia catholica assumptus est quidam ritus
communionis sub vtraque specie per plures laycos in regno Bohemie:
nunquam tali modo in dei ecclesia practicatus quomodo deo grata esse
posset talis presumptio: quando ipsi sacramentum vnitatis recipiunt in
scissura: ab apostolica romana ecclesia quasi ipsi omnibus qui sunt aut
fuerunt: sint sanctiores: quando eo modo quo sancti domini sacerdotes
1
met
44* 689
690
1
eucharie
691
Non fuerunt enim contra christi preceptum qui in nomine iesu bap-
tizarunt. Nam in idemptitate fidei noluit christus eos astringere quin
conuenientibus verbis iuxta locum et tempus in edificationem ecclesie
vterentur, ministerium enim eis creditum respiciebat edificationem
ρ. 486 ecclesie et ad illum finem salua veritate fidei sine | quo nemo potest
esse membrum christi et de corpore eius quod est ecclesia. Omnia
potuerunt apostoli et possunt successores. Ait enim cyprianus, ma-
nente concordie vinculo, et perseuerante ecclesie catholice indiuiduo
sacramento actum suum disponit, vnusquisque episcopus rationem
propositi sui domino redditurus. Et sanctus augustinus in epistola ad
25 vincentium hoc dictum tanquam elegantissimum allegat. Ex pre-
missis constat quod tota catholica ecclesia non potest ad literam scrip-
turarum obligari, licet semper ad spiritum, quando enim litera non
seruit edificationi et spiritui: recipit id quod magis seruit spiritui. Ita
paulus apostolus se aiebat ministrum noui testamenti: non litera sed
spiritu, et ideo qui cum humanis rationibus ex litera ecclesiam nituntur
impugnare errant. Nam ecclesia sine litera fuit aliquando ante moysen,
et etiam antequam apostolus iohannes euangelium, vel paulus epistolas
scripsit. Et christus ecclesiam edificauit sine litera, quia nihil scripsit.
Non est igitur litera que per tyrannum penitus deleri possit de essentia
ecclesie, sed spiritus est qui viuificat, quare nee mirum si praxis ecclesie
vno tempore interpretatur scripturam vno modo, et alio tempore alio
modo. Nam intellectus currit cum praxi. Intellectus enim qui cum
praxi concurrit est spiritus viuificans. Origenes enim et quidam alii
textum Si quis non resignauerit omnibus que possidet non potest meus
esse discipulus secundum praxim primitiue ecclesie intellexerunt pre-
ceptum esse. Intrante autem multitudine non fuit possibile omnes
resignare, et nihilominus contra praxim tunc ecclesie apostolici stete-
runt in intellectu quod textus ille haberet necessitatem precepti, et
damnati sunt ab ecclesia tanquam heretici. Ita potest did de aliis
consimilibus scripturis: etiam de ilia Nisi manducaueritis etc. Ecclesia
igitur sicut recepit scripturam: ita et interpretatur. Sequuntur igitur
scripture1 ecclesiam que prior est, et propter quam scriptura et non
econuerso, et qui ad hoc non respexerunt impugnarunt ecclesiam
frustra, et se segregarunt ab ecclesia, et hec pertinax segregatio per
quam quis sensum suum quem habet de scripturis preponit ecclesie:
heresis grece dicitur quod latine diuisio potest interpretari. Et quia
iam precesserunt doctissimi viri qui hec latissime verissima esse osten-
1
scipture
692
693
694
1 2 3
lege: dist. II. Quia passus ineternum lege : dist. II.
695
esse, vt hec sie fiant in ecclesia vti ipse fecit, et sie fit per successores
illorum quibus precepit. Nam episcopi et sacerdotes qui succedunt
discipulis, quibus hoc preceptum reperitur gratias agunt, benedicunt,
accipiunt, manducant, et bibunt eucharistiam in memoriam christi,
nee hec fieri possunt per aliquos quam tales. Nemo enim potest per se
accipere et manducare eucaristiam nisi qui consecrauit. Simul hie
traditur potestas consecrandi et accipiendi per se et tradendi aliis.
Unde dicit augustinus et habetur in capitulo liquido de consecratione di-
stinctione V.1 eos potestatem circa modum sacramenti habuisse, sed
facultas tradendi aliis potestatem aut distribuendi non est preceptum,
christus enim elegit illos quibus tradidit. Dicit enim guilelmus in
rationali quod per traditionem calicis signauit discipulos suos, sie et
ipsis discipulis eandem dedit potestatem, scilicet eligendi quibus tra-
dant similem potestatem et quibus communionem. Unde quia ipsi
discipuli ad hoc constituti fuerunt, vt ex verbo hoc facite constat:
manifestum est eos sacerdotes sacerdotum aut pontifices creatos. Hinc
qui in eorum vices succedunt habent potestatem hoc faciendi, eo modo
quo ipsi et ante eos christus pontifex noui testamenti fecit, scilicet
constituendi pontifices qui omnia talia possunt per se, et tradendi po-
testatem electis sacerdotibus hoc faciendi scilicet gratias agendi, bene-
dicendi, et accipiendi simul et aliis dignis tradendi, vti elegantissime diui-
32 nus tradit dyonisius obseruatum. Ex nullo igitur textu habetur quod |
p. 489 laici necessitentur recipere aliter quam eis traditur. Aut quod episcopi
seu sacerdotes necessitentur eis sie tradere modo quo christus discipulis
tradidit quorum laici vices non gerunt. Neque paulus dissentit ab
euangelistis quando scribit corintheis, nam forte corintheorum sacer-
dotes intellexerunt christum cum suis discipulis ad vltimam cenam
conuenisse, et primo accepisse panem gratias egisse: benedixisse:
fregisse: et cenantibus dixisse. Accipite et comedite etc. Et sie putabant
cenam a fractione panis inchoatam. Et quod postquam cenauit christus
accepisse calicem: gratias egisse: benedixisse: et dixisse: bibite ex hoc
omnes: hie est enim etc. et hunc morem sequi volebant, et in hoc
paulus non reprehendit eos, sed in hoc quod mysticum esum non in-
tellexerunt sed se dederunt ad conuiuia ibi finem ponentes. In hoc non
laudat eos sed duxit eos de errore littere ad spiritum et mentem christi
instituentis sacramentum. An autem fuerunt laici in illo conuiuio et
mulieres non potest clare ex textu haberi, sed quod non fuerunt maxime
per finem textus videtur vbi ait Itaque fratres mei cum conuenitis ad
1
lege : dist. II.
696
697
P 49
' °1 De mathematica perfectione
Reuerendissimo in christo patri domino Anthonio Sancte Romane
ecclesie tituli sancti Crisogoni presbytero Cardinali. Nicolaus Cardi-
nalis tituli sancti Petri ad vincula de Mathematica perfectione.
698
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 490—491
4 Minima igitur corda qua minor dari non posset si signabilis foret non
haberet sagittam, et ita etiam non foret minor arcu suo, Coincideret
igitur ibi corda et arcus si ad rmnimam quantitatem in talibus deuenire-
tur, hoc videt bene intellectus necessarium: licet sciat nee arcum nee
cordam cum sint quantitates esse simpliciter minimas in actu et posse:
cum continuum sit semper diuisibile. Ad hauriendum autem scientiam
habitudinis: respicio ad intellectualem visionem, et dico me videre vbi
f>.49i est I corde et arcus equalitas scilicet in simpliciter minimo vtriusque.
Ex hac visa equalitate pergo ad inquirendum intentum medio trianguli
orthogonii: et per propositionem que sequitur.
Propositio
Si orthogonii latus quo non est maius ponitur linea prima et semi-
diameter circuli: et latus quo non est minus secunda linea et semi-
corda: et reliquum latus tertia linea: que erit semiarcus ad semicordam
habitudo: ilia erit linee equalis tribus primis lineis ad lineam equalem
duabus primis cum tertia. Ut si orthogonius est, a, b1, et, a, c, latus
quo non est maius: prima linea et semidiameter2 circuli, et, b, c, latus
quo non est minus secunda linea et semicorda: et, a, b, latus tertia
linea: et, h, c, semiarcus: et, d, e, equalis tribus lineis, a, c, et, f, g,
equalis duabus, a, c, cum vna, a, b, dico quod que est habitudo, h, c,
ad, b, c, ilia est, d, e, ad, f, g.
Explanatio propositionis. Orthogonius est tanto minor quanto
prima linea tertiam minus excedit. Si igitur posset dari minimus ortho-
gonius: prima tertiam non excederet, et quia secunda linea foret
minima, tune cum ponatur semicorda ipsa non foret minor semiarcu
secundum premissa. Maximus autem orthogonius est quando prima
1 2
lege: abc semidiater
699
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De mathematica perfectione
700
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 491—492
ad paginam 609
«•5
ad paginam γόο
η. 6
b C
1
701
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De mathematica perfectione
et prima bis additur ad secundam bis: erit secunda bis vt tercia et que
additur erit dyameter, et consimilia facere poteris argumenta quot
placuerint. Sed propositio dicit lineam addendam ad c, a, et ad a, b,
esse dyametrum siue duplam ad a, c, quod idem est. Poteris hoc
experiri ex iam dicto, scilicet an in omnibus proportionabiliter idem
ίο eueniat. Sed vt tu videas vtique sie esse vt habet propositio: sumas
duplicem orthogonium, vt est a, b, c, ad a, b, d, et describe arcum d, c,
continuando etiam a, b, ad arcum, et sit b, e, sagitta. Dico possibile
esse aliquem triangulum ex orthogoniis compositum sie se habere:
quod si a, c, et a, d, continuantur in infinitum, et corda aliqua que sit
equedistans ad, d, c, fiat equalis a, d, a, c, et a, b, vt e1, f, quod tune
arcus cuius e1, f, corda: excedat cordam in, b, e, sagitta, scilicet intan-
tum inquantum a, e, excedit a, b. |
P· 493
-t-
diameter
Hoc quidem in aliquo loco possibile esse negari nequit, puta vbi
tres semidiametri minus sagitta sunt triple ad cordam, tarnen siue
ibi siue alibi sit non variat. Sufficit quod in aliquo loco est possibile:
et hoc si volueris vt ante probare poteris, quia datur vbi excessus
est in minus quam sagitta: et datur vbi in plus, et hec certa relinquo.
1
lege : g
702
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 492—494
Datur igitur vbi nee in plus nee in minus modo premisso, vbicunque
autem hoc fuerit patet, a, c, a, d, cum a, b, se habere ad, a, c, ter
sicut corda ad arcum. Patet quia, a, c, ter cum, a, c ter minus sagitta
in aliquo loco equantur corde et arcui simul, et hoc certum, aut igitur
ibi vbi arcus excedit cordam in dicta sagitta et habetur propositum,
aut citra vel vltra, si citra: tune cum arcus cordam minus excedat
quam in dicta sagitta, ideo corda erit maior quam vbi arcus excedit
cordam in dicta sagitta: quod est impossibile scilicet minorem arcum
habere maiorem cordam. Sic si diceretur quod vltra oporteret maiorem
arcum habere minorem cordam, quare linea ad, a, c, et, a, b, atten-
denda1: est, a, c, bis: seu diameter circuli et hec est veritas. Cur autem
sic diameter eiusdem circuli forte potent dici quod cum linea addenda
sit alicuius circuli diameter non dicetur quod sit maioris circuli dia-
meter quia tune non haberet veritatem in maximo circulo quo actu non
est maior. Nee potest dici quod sit minoris quia in minimo circulo actu
non haberet veritatem, et ita in nullo: cum id quod de circulo vt
circulo dicitur omnibus conuenire necesse sit: etsi omnibus non con-
uenit: tune nulli siue tarnen ilia siue ah'a sit ratio non refert, sic patet
propositionis intellect us. |
p. 494 Adiiciam aliam eiusdem linee addende ostensionem: dabilis est
13
linea: cuius a, c, est pars aliquota que ad lineam quam excedit in quan-
titate qua a, c, excedit a, b, se habet in maiori habitudine quam h, c,
ad b, c, vti est linea ad a, c, dupla, et dabilis est linea cuius a, c, est
pars aliquota: que ad lineam quam excedit in quantitate qua a, c,
excedit a, b, habet minorem habitudinem quam h, c, ad b, c, vti est
quadrupla ad a, c, et hec verissima, quare dabilis est linea: cuius
c
-ι bis minus sagitta
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De mathematica perfectione
704
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 494—49&
Correlarium
Ilia est habitudo trium semidiametrorum ad tres semidiametros mi-
nus sagitta corde quadrantis et minoris que est cuiuslibet arcus ad
suam cordam vt si b, c, sit corda quadrantis vel minoris arcus: et de
,a, centro per, d, medium, b, c, ad e, circumferentiam sector ducatur:
ilia est habitudo, a, e, ter sumpta ad, a, e, bis sumpta cum, a, d, que
arcus ad, b, c, cordam. Cum autem dicitur de corda quadrantis et
minoris, patet ideo quod in maiori corda latus orthogonii quo non est
minus: non possit esse semicorda quod tarnen requiritur, et sie clare
patet correlarium istud ex premissis.
f
p. 496
45* 705
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De mathematica perfectione
21 Correlarium
Datum arcum vnius circuli in arcum alterius circuli resoluere, hoc
fit resoluendo ipsum primo in rectam, deinde rectam in arcum alterius
modo premisso.
22 Correlarium
Angulos qui se habent vt date linee assignare, hoc fit in resoluendo
lineas in arcus eiusdem circuli: et a centro sectores ad fines talium
arcuum trahendo.
1 z
lege : öd et oe lege : og, oi et oh
706
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 496—497
23 Correlarium
Que est habitude semidiametri ad semidiametrum minus sagitta:
ilia est tercie arcus ad excessum quo corda duas tercias arcus sui
excedit. Puta sit b, c, corda quadrantis, et in ilia per premissa signasti
duas tercias arcus scilicet c, d, et d, e. Dico quod habitudo tercie arcus1
ad e, b, excessum quo corda duas tercias excedit: est sicut semidiameter
ad semidiametrum minus sagitta. Patet correlarium ex premissis. Et
habet veritatem in maximo et minimo orthogonio: et omnibus mediis. |
P· 497
a
24 Cordam dati arcus partis aliquote semicirculi assignare, puta tu vis
ex scientia corde quadrantis scire cordam arcus qui est medietas
quadrantis: tu nosti partem corde quadrantis que equatur tertie arcus:
et recipis medietatem illius et addis ei similem et queris excessum qui
se habeat ad vnam tertie sicut semidiameter ad semidiametrum minus
sagitta.
25 Subiiciam adhuc curiosa correlaria.
Si tres semidiametri minus sagitta erunt triple ad cordam: erit
arcus vt semidiameter.
Si erunt duple ad cordam arcus se habebit in proportione sex-
qualtera ad semidiametrum.
Tres semidiametri sunt medium proportionabile inter tres semidia-
metros minus sagitta et semicirculum.
Si tres semidiametri minus sagitta fuerunt multiplices ad cordam
sic erunt et tres semidiametri minus sagitta ad cordam medietatis
arcus et cuiuslibet partis aliquote proportionabiliter.
Tria latera trigoni equilateri erunt vt circumferentia circuli illius
cuius diameter est tertia pars duorum laterum et linee recte de vno
latere ad medium lateris sibi oppositi.
1
scilicet: d e
707
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De mathematica perfectione - De beryllo
708
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 497—500
ad paginam 708
n. 2^
p. 500 De berillo
I
709
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 497—500
ad paginam 708
n. 2^
p. 500 De berillo
I
709
710
711
obiectum illius visionis nisi veritas que videtur per omnem similitu-
dinem maximam pariter et minimam, absolutum primum principium
omnis sue similitudinis, sie per berillum videmus diuisionem erit
obiectum1 connexio indiuisibilis, ita de proportione et habitudine et
pulcritudine et talibus.
g Huius vide nostre artis enigma et recipe calamum ad manus et
plica in medio et sit calamus, a, b, et, medium, c, dico principium
superficiei et anguli superficialis esse lineam. Esto igitur quod
calamus sit vt linea et plicetur super, c, puncto, c, b, mobilis,
et moueatur versus, c, a, in eo motu, c, b, tunc c, a, causat omnes for-
mabiles angulos. Nunquam au-
tem erit aliquis ita acutus quin c
a
possit esse acutior quousque c, ' "
b, iungetur, c, a. Neque ali-
quis ita obtusus quin possit es-
se obtusior quousque, c, b, erit
cum, c, a, vna continua linea2.
Quando igitur tu vides per be-
c
rillum maximum pariter et
minimum formabilem angulum
visus non terminabitur in angulo aliquo: sed in simplici linea que est
principium angulorum que est indiuisibile principium superficialium
angulorum omni modo diuisionis quo anguli sunt diuisibiles, sicuti
igitur hoc vides: ita per speculum in enigmate videas absolutum pri-
mum principium.
io Attente considera per berillum ad indiuisibile pertingi: quamdiu
enim maximum et minimum sunt duo nequaquam vidisti per maximum
pariter et minimum: neque enim maximum est maximum neque mini-
p. 502 mum minimum, et hoc clare videbis si feceris | de c, lineam c, d, egredi
mobilem, quamdiu enim illa vnum angulum cum c, a, et alium cum c, b,
constituit: nullus est maximus aut minimus. Semper enim maior
potest esse, in tantum maior, quantum alius existit, et ideo non
prius vnus maximus quam alius minimus: et hoc esse non potest
quamdiu sunt duo anguli. Si igitur dualitas cessare debet angulorum,
non videbis nisi c, d, super lineam a, b, et nullum videbis angulum: et
ita ante duo et post simplicem lineam esse debet angulus maximus
pariter et minimus, sed non est signabilis. Solum igitur principium
videtur maximum pariter et minimum: vt omne principiatum non
1 2
obietum liena
712
possit esse nisi similitudo principii: cum nee maius nee minus eo esse
possit, puta in angulis vt nullus possit esse angulus adeo acutus: quin
suam acutiem habeat a principle·,
nee possit esse aliquis ita obtusus
quin esse ipsum tale habeat a suo
principio. Ideo necesse est quod
omni acuto dabili cum possit es-
se acutior in virtute principii sit
creare acutiorem, et ita de obtu-
so, sic videtur principium eternum et ineuacuabile per omnia principiata.
11 Eleganter magnus dyonisius apostoli pauli discipulus in capitulo
VIII. de diuinis nominibus ista compendiose dicit. Ait enim, nihil
itaque alienum a nostro instituto facimus: si per exiles ymagines ad
autorem omnium ascendentes: purgatissimis et mundo superioribus
oculis inspiciamus omnia in omnium causa et inuicem contraria
vniformiter et coniuncte. Est enim principium rerum ex quo est ipsum
esse et omnia que quomodolibet sunt: omne initium et omnis finis, et
post pauca subiungit. Et alia queque ipso esse cum sint: que sunt
omnia exculpunt. Idem de eodem principio affirmat quod sit finis et
infinitus, stans et progrediens, et quod neque sit stans neque se mouens.
Dicit enim omnia exemplaria rerum in vna supersubstantiali coniunc-
tione in sui et omnium causa ante subsistere concedendum. Ecce quam
lucide ibi et in variis aliis locis diuinus vir ille que premisi sic esse
affirmat.
12 Nam tibi ex enigmate constat quomodo id intelligere queas,
primum esse omnium mensuram, omnia enim complicite est que esse
possunt. Nam angulus maximus pariter et minimus est actus omnis
formabilis anguli, nee maior nee minor ante omnem quantitatem.
Nemo enim adeo parui sensus est quin bene videat angulum simplicis-
simum maximum pariter et minimum in se omnes formabiles siue
magnos siue paruos complicare. Nee maiorem nee minorem quocunque
dabili cui non plus nomen vnius quam omnium angulorum atque
nullius conuenit. Quare nee acutus nee rectus nee obtusus angulus
nominari potest: cum non sit aliquis talis: sed simplicissima omnium
causa. Recte igitur vt proculus recitat in commentariis parmenidis
plato omnia de ipso principio negat. Sic et dyonisius noster negatiuam
prefer! theologiam affirmatiue.
13 Uidetur autem ipsi deo magis conuenire ipsum vnum quam aliud
nomen. Ita vocat eum parmenides. Similiter et anaxagoras qui aiebat
melius vnum quam omnia simul. Non intelligas de vno numerali quod
713
monas seu singulare dicitur. Sed de vno scilicet indiuisibili omni modo
diuisionis: quod sine omni dualitate intelligitur. Post quod omnia sine
dualitate nee esse nee concipi possunt, vt sit primo vnum absolutum
iam dictum, deinde vnum cum addito, scilicet vnum ens vna substan-
tia, et ita de omnibus. Ita quod nihil dici aut concipi possit ita simplex:
quin sit vnum cum addito, solum vno superexaltato excepto. Unde
quomodo debeat omnium nominibus: et nullo omnium nominum
nominari, vt hermes mercurius de eo dicebat, et queque circa hoc vides
clare in enigmate figurari. |
P-5°3 Adhuc vnum attendere velis quomodo omnia creabilia non sunt
nisi similitudo. Nam omnis dabilis angulus de seipso dicit quod non sit
veritas angularis, veritas enim non capit nee maius nee minus. Si enim
posset esse maior aut minor veritas: non esset veritas: quomodo esset
veritas quando non esset quod esse posset. Omnis igitur angulus dicit
se non esse veritatem angularem: quia potest esse aliter quam est, sed
dicit angulum maximum pariter et minimum: cum non posset esse
aliter quam est: esse ipsam simplicissimam et necessariam veritatem
angularem. Fatetur igitur omnis angulus se illius verisimüitudinem:
quia est angulus non vt in se: sed vt in alio scilicet in superficie, et
ideo angulus verus in angulo creabili seu designabili est vt in sua simi-
litudine. Recte beatus Augustinus omnes dicit creaturas ad inter-
rogationem an sint deus: respondere: non quia non ipsi nos sed ipse
fecit nos.
15 Nunc potes satis ex his videre quam nunc quando per speculum
videmus in enigmate vt apostolus ait de deo notitiam habere possumus:
vtique non aliam quam negatiuam vti scimus quocunque angulo
designato ipsum non esse simpliciter maximum pariter et minimum.
In omni igitur angulo negatiue videmus maximum quern esse scimus,
sed non illum designatum, et scimus ipsum maximum pariter et mini-
mum omnem totalitatem et perfectionem omnium formabilium angu-
lorum: omnium ipsorum intimum centrum pariter et continentem
circumferentiam. Sed conceptum non possumus de quidditate ipsius
anguli maximi pariter et minimi facere, cum nee sensus nee imaginatio
nee intellectus sentire: imaginari concipere: vel intelligere possint ali-
quid tale simile üli quod est maximum pariter et minimum,
rö Sie dicit plato in epistulis apud omnium regem cuncta esse et illius
gratia omnia eumque causam bonorum omnium et post pauca, huma-
nus enim animus affectat qualia sint illa intelligere. Aspiciens illa
cognata genera quorum nihil sufficienter se habet, sed in rege ipso
nihil tale, vtique bene ibi scribit hoc teneri debere secretum. Non enim
714
715
716
1
viuuunt
2
indiuisibilirate
717
1
orgono
718
rationalis anime: licet obumbretur in ipsa, sed sensitiua est vltima que
non influit vlterius virtutem cognoscitiuam, sed vt anima rationalis
non influit in sensum nisi sibi sit coniunctus, sie nee primum influit
secundum nisi ei coniunctum. Non intelligas intelligentiam creare
animas aut animam sensum. Sed quod radius in primo horum a sapien-
tia eterna receptus est exemplar et quasi seminale secundi, et quia
radius iste semper recipitur in virtute minoratus. Ideo anima non
recipit radium secundum esse intelligibile: nee vegetabilis ab anima
sensitiua recipit radium cognitiuum.
30 Idem magnus albertus in allegatis commentariis assimilat illum di-
uinum radium illuminantem naturam cognoscitiuam radio solis: qui
in se consideratus antequam submittet aerem est vniuersalis et sim-
plex et in aere recipitur in profundo ipsum penetrando et penitus
illuminando. Deinde recipitur in superficie in corporibus terminatis
vbi secundum variam dispositionem varios causat colores: album et
darum si est superficies clare: nigrum si obscura, et medios colores
secundum dispositionem mediam. Sie principium primum scilicet
sapientia dei seu diuina cognitio que est essentia dei manens et in-
communicabilis radio suo qui est vna forma cognoscitiua se habet:
quoniam quasdam naturas illuminat vt cognoscant simplices quiddi-
tates rerum, et hec cognitio est secundum maximum fulgorem qui
possibilis est recipi in creatura, et hoc intelligentiis. In aliis reperitur
vbi non operatur talem cognitionem simplicium quidditatum, sed
mixtarum cum continue et tempore sicut in hominibus. Ibi enim incipit
cognitio a sensibus, ideo oportet quod conferendo vnum ad alterum
31 perueniat ad simplex intelligibile. Quare ysaac dicebat quod ratio
oritur in vmbra intelligentie et sensus in vmbra rationis vbi occumbit
cognitio, vnde anima vegetabilis oritur in vmbra sensus et non parti-
cipat de radio cognoscitiuo ita quod possit recipere speciem, et ab ap-
pendiciis materie separare: vt fiat simplex cognoscibile. Auicenna vero
suscipit enigma in igne et vario eius essendi modo ab ethere deorsum
vsquequo in lapide penitus obumbretur.
32 Hi omnes et quotquot vidi scribentes caruerunt berillo, et ideo
arbitror si constant! perseuerantia secuti fuissent magnum dyonisium
clarius vidissent omnium principium atque commentaria fecissent in
ipsum secundum ipsius scribentis intentionem. Sed quando ad oppo-
sitorum coniunctionem perueniunt textum magistri diuini disiunctiue
interpretantur. Magnum est posse se stabiliter in coniunctione figere
oppositorum. Nam etsi sciamus ita fieri debere, tarnen quando ad
discursum rationis reuertimur: labimur frequenter: et visionis cer-
720
<«* 721
1 2 3 4
induisibili trnitatem anaxogoras igiur
722
tudinem orbium celi quia eas dicit motrices orbium, tarnen secundum
regulam suam omnium intelligentiarum mouentium ad primum mo-
torem necessario deueniri oportere ostendit. Et hunc nominat principem
37 seu primum intellectum. Plato autem considerans multitudinem in-
telligentiarum vidit intellectum cuius participatione omnes intelligentie
sunt intelligentie. Et quia vidit primum deum absolutum simpli-
cissimum imparticipabile et incommunicabile principium, ideo com-
municabilem intellectum in diis multis seu intelligentiis varie parti-
cipatum et communicatum arbitrabatur primam creaturam. Ita etiam
animam mundi que in omnibus animabus communicabiliter partici-
patur ante omnes animas quasi in qua prioriter omnes complicantur,
vt in suo principio esse credidit. De his igitur tribus essendi modis
prioriter et quomodo sortiantur nomina, fatorum in docta ignorantia:
memor sum quedam dixisse, solum autem notes non esse necessarium
vniuersalem esse creatum intellectum aut vniuersalem mundi animam
propter participationem que platonem mouit, sed ad omnem essendi
modum sufficit abunde primum principium vnitrinum licet sit ab-
solutum et superexaltatum. Cum non sit principium contractum vt
natura que ex necessitate operatur sed sit principium ipsius nature et
ita supernaturale liberum quod voluntate creat omnia, ilia vero que vo-
luntate fiunt in tantum sunt inquantum voluntati conformantur et ita
eorum forma est intentio imperantis. Intentio autem est similitudo
intendentis, que est communicabilis et receptibilis in alio, omnis igitur
38 creatura est intentio voluntatis omnipotentis. Istud ignorabant tam
plato quam aristoteles, aperte enim vterque credidit conditorem in-
tellectum ex necessitate nature omnia facere, et ex hoc omnis eorum
error secutus est. Nam licet non operetur per accidens sicut ignis per
calorem vt bene dicit auicenna, nullum enim accidens cadere potest in
eius simplicitatem, et per hoc videatur agere per essentiam, non tarnen1
propterea agit quasi natura seu instrumentum necessitatum per supe-
riorum Imperium2, sed per liberam voluntatem que est et essentia eius.
Bene vidit aristoteles in methaphisica quomodo omnia in principio
primo sunt ipsum, sed non attendit voluntatem eius non esse aliud a
ratione eius et essentia.
39 Quomodo autem plato habuerit de vnitrino principio conceptum, et
quam propinque ad modum nostrum Christiane theologie. Eusebius
panphili in libro preparatoriorum euangelii ex libris noemii qui secreta
1 2
tameen imperirium
723
1
angnlus
724
sancus
725
1
qno
726
727
728
729
l i1U
730
731
b
a
antequam, c, d, iaceat super, c b, et, d, a, sit, b, a, et ita sit vna recta linea
que est principium angulorum et triangulorum. In hoc igitur principio
quod video per maximum pariter et minimum angulum et cum hoc
maximum pariter et minimum triangulum et est principium vni-
trinum. Uideo omnes angulos pariter et triangulos complicari ita
quod quisque angulus qui est vnus et trinus, in ipso est ipsum princi-
pium: et ita vnitrinum principium quod est vnum pariter et trinum
in quolibet triangulo finito qui est vnus pariter et trinus resplendet
meliori modo quo infinitus vnus pariter et trinus in finito potest
resplendere. Et sic vides quomodo species constituitur ex completa
complicatione: quando scilicet reflectitur supra seipsam complete
finem principio connectendo. Sicut, a, b, linea super, c, primo plicatur
in angulum, deinde, c, b, super, d, plicatur vt, b, redeat in, a, per talem
duplicem reflexionem oritur triangulus seu determinata species in-
corruptibilis cuius principium et finis coincidunt.
p. 516 Considera hoc enigma vtique subtiliter manuducens ad conceptum
61
specierum triangulus siue paruus siue magnus quo ad sensibilem quanti-
tatem seu superficiem est omni triangulo quo ad angulorum trinitatem,
et simul ipsorum angulorum magnitudinem equalis. Sie vides omnem
732
733
734
lustrat, et quam gloriosus sit ille Imperator qui per naturam tanquam
legem omnibus imperat, omnia conseruat in specie incorruptibili supra
tempus, et in indiuiduis temporaliter, et quomodo omnia hac lege
nature oriuntur, mouentur et operantur: ea que lex nature imperat: in
qua lege non nisi intellectus ille viget vt omnium auctor.
69 Uidit aristoteles idipsum scilicet semota sensitiua cognitione:
esse et sensibilia semota quando dicit in methaphisica. Si animata
non essent sensus non esset, neque sensibilia, et plura ibi de hoc.
Recte igitur dicebat pythagoras hominem rerum mensuram qui
ex natura sue sensitiue sciens sensibilia esse propter ipsam mensurat
sensibilia vt sensibiliter diuini intellectus gloriam possit apprehendere.
Sie de intelligibilibus ea ad cognitionem referendo intellectiuam, et
demum ex eodem contemplatur naturam illam intellectiuam immor-
talem: vt se diuinus intellectus in sua immortalitate eidem ostendere
possit, et ita euangelica doctrina manifestier fit, que finem creationis
ponit vt videatur deus deorum in syon: in maiestate glorie sue que est
ostensio patris: in quo est sufficientia omnis. Et promittit ille noster
saluator per quem deus fecit et secula ipsum scilicet verbum dei quo-
70 modo in illa die se ostendet, et quod tune illi viuent vita eterna. Hec
enim ostensio est concipienda ac si quis vnico contuitu videret intellec-
tum euclidis, et quod hec visio esset apprehensio eiusdem artis quam
explicat euclides in suis elementis. Sie intellectus diuinus est ars omni-
potentis per quam fecit secula: et omnem vitam et intelligentiam.
Apprehendisse igitur hanc artem quando se nude ostendet in illa die:
quando nudus et purus apparuerit coram eo intellectus: est acquisiuisse
dei filiationem et hereditatem immortalis regni. Intellectus enim si in se
habuerit artem que est creatiua vite et leticie sempiterne vltimam est
assecutus scientiam et felicitatem.
71 Quomodo autem fiat cognitio per species particularium sensuum
que generalem sentiendi virtutem specificant et determinant. Et
quomodo hec passio scilicet impressionis specierum fit actio in sensu.
Atque quomodo intelligentia est plena formis intelligibilibus: licet
sit vna simplex forma cognoscis: si attendis quomodo visus in se com-
plicat omnium visibilium formas, et quod ideo eas cognoscat quando sibi
presentantur ex sua natura: per formam suam in se omnium visibilium
formas complicantem, sie de intellectu cuius forma est simplicitas in-
telligibilium formarum quas ex propria natura cognoscit: quando nude
sibi presentantur, et ita sursum adintelligentias ascendendo: que habent
simplicitatem forme subtiliorem, et omnia vident etiam sine eo quod
736
p 52
' g\ Nicolai de cusa ad Reuerendum patrem dominum
Gerardum Episcopum Solonensem de dato patris luminum
liber incipit.
Etsi iam ante paternitati vestre nota sit ingenii mei obscuritas,
tarnen exquirere in eo lumen faceta indagatione tentastis. Dum enim
inter herbarum collectionem in mentem veniret apostolica lectio: qua
1 2 3
insimplicius fufficit Pagina 520 vacai.
47*
p 52
' g\ Nicolai de cusa ad Reuerendum patrem dominum
Gerardum Episcopum Solonensem de dato patris luminum
liber incipit.
Etsi iam ante paternitati vestre nota sit ingenii mei obscuritas,
tarnen exquirere in eo lumen faceta indagatione tentastis. Dum enim
inter herbarum collectionem in mentem veniret apostolica lectio: qua
1 2 3
insimplicius fufficit Pagina 520 vacai.
47*
738
739
quod non receperunt ab omnium patre: non esset donandi f acultas cum
nihil quod suum sit habeant. Omne enim donum cuiuscunque rnini-
sterio participetur: patris est, cuius est omne quod est: a quo descende-
96 re necesse est. Postulant igitur omnes nostri intercessores qui posses-
sionem sapientie adepti sunt: vt lumen donetur a patre luminum,
non donant ipsi: sed ille tantum qui est dator et donum. Hoc qui-
dem videtur apostolus velle qui ad assiduam orationem cum fide
firmissima absque omni hesitatione nos allicit certitudine assequendi
sperata, quoniam pater noster dat effluenter et non improperat. Hec
sic dicta sint de apostoli sententia.
97 Nunc amplius admiramur mirabile lumen quod latet in apostoli
verbis et vt idipsum qualitercunque patescat enucleare temptabo pro
modulo verborum proprietatem. Ait enim. Omne datum optimum: et
omne donum perfectum, et reliqua. Uidetur enim ex hoc omnem crea-
turam quodammodo deum esse. Solus enim deus est maxime bonus seu
optimus. Datum igitur optimum si est creatura quoniam omnis crea-
p.523 tura est bona valde: videtur deus datus | esse. Nihil enim dare potest
quod potentie sue non subiicitur. Oportet enim in potentia datoris id
esse quod datur, in potentia autem boni bonum est, sed optimum non
est nisi vnum simplex impartibile, quia optimum. Non potest igitur
dare nisi seipsum optimum est suiipsius diffusiuum: sed non partialiter,
cum optimum non possit esse nisi optimum. Est enim omne id quod
esse potest: quare suum esse est sua optimitas ac eternitas, communi-
cat igitur se indiminute. Uidetur igitur quod idem ipsum sit deus et
creatura: secundum modum datoris deus, secundum modum dati
creatura, non erit igitur nisi vnum quod secundum modi diuersitatem
varia sortitur nomina. Erit igitur idipsum eternum secundum modum
datoris: et temporale secundum modum dati, eritque idipsum factor
98 et factum, et ita de reliquis. Indubie hie dicendi modus precisione
caret, sed intelligentiam veritatis inquiramus. Aiunt philosophi for-
mam esse que dat esse rei. Hoc dictum precisione caret, nam non est res
cui forma dat esse, cum nihil sit nisi per formam. Non est igitur res
a forma esse capiens, esset enim antequam esset, sed forma dat esse
rei, hoc est forma est ipsum esse in omni re que est: vt esse datum rei
sit forma ipsa dans esse. Deus autem est absoluta essendi forma: et
hoc est apostolicum documentum hoc loco, quoniam omne esse
omnium est datum a patre, forma autem dat esse. Deus igitur est vni-
uersalis essendi forma, quia dat omnibus esse, sed quia forma dat esse
rei cuicunque particular!, hoc est dicere forma est ipsum rei esse,
740
hinc deus qui dat ipsum esse: recte dator formarum a plerisque nomina-
tur. Non est igitur deus forma terre: aque: aeris: aut etheris: aut al-
terius cuiuscunque, sed forme terre aut aeris forma absoluta. Non est
igitur terra deus aut aliquid aliud, sed terra est terra et aer est aer: et
ether1 ether: et homo homo quodlibet performam suam. Nam forma
cuiuslibet est descensus a forma vniuersali: et forma terre sit forma sua
99 et non alterius, et ita de reliquis. Mirabili subtilitate hoc nobis aposto-
lus exprimit per hoc2 quod dicit, datum optimum descendere, quasi
diceret, dator f ormarum non aliud a se ipso donat sed donum suum est
optimum, atque est ipsa sua optimitas absoluta atque vniuersaliter
maxima, sed non potest recipi vt datur, quia receptio dati fit descen-
siue. Recipitur igitur infinitum finite et vniuersale particulariter et
absolutum contracte. Talis autem receptio cum sit cadens a veritate
se communicantis ad similitudinem et imaginem vergit vt non sit
veritas datoris: sed similitudo non potest in alio nisi aliter recipi.
Facies enim tua equalitatem superficialis dispositionis de se multi-
plicans recipitur in speculo varie secundum quod speculum quod est
receptio varium fuerit, in vno quidem clarius, quia specularis receptio
clarior, in alio obscurius, sed in nullo vnquam vti est facies ipsa, in alio
enim aliter recipi necesse erit. Solum est speculum vnum sine macula:
scilicet deus ipse in quo recipitur vti est, quia non est illud speculum3
aliud ab aliquo quod est sed est idipsum quod est in omni eo quod est,
TOO quia est vniuersalis forma essendi. Uaria paradigmata nos ad huius iam
dicti apprehensionem adiuuant. Nam lumen est forma quedam vni-
uersalis omnis esse visibilis, scilicet omnis colons, color enim est con-
tracta receptio lucis et non permiscetur lux rebus sed recipitur de-
scensiue secundum gradum aliquem descensionis: terminatio lucis in
perspicuo est color secundum vnum modum rubeus: secundum alium
blaueus: et omne esse colons datur per lucem descendentem: vt lux
sit omne id quod est in omnibus coloribus cuius natura est seipsam
puriter diffundere ex bonitate sua, et quamuis seipsam puriter com-
municando donet, tarnen ex varia receptione descensiua eius varietas
colorum exurgit, nee est color lux, sed est lux sic recepta contracte |
P· 5*4 et tali quadam similitudine vt se habet forma lucis ad formam colorum.
Sic deus lux infinita vt forma vniuersalis essendi se habet ad formas
creaturarum, sic forma substantialis socratis est forma vna simplex,
1 2 3
eher poc speculm
741
742
743
744
745
1
inintium
746
minatur essentiam absolutam creaturarum non sic esse aut viuere aut
ratiocinari. Si enim vita foret de essentia creature non viuens creatura
non esset. Si ratiocinari foret de essentia creature, lapis aut arbor
creatura non foret. Nihil igitur omnium que apprehenduntur in
varietate creaturarum de essentia esse intelligit. Cum igitur omnis
creatura sit aliquid contracte: essentia omnium non est aliquid: sed
nihil omnium incontracte. Sic vides veritatem formarum, essentia
117 igitur nihil talium est. Alique sunt creature magne. Alie parue, alie
superius, alie inferius, alique fuerunt, alique erunt, alique hie alique
alibi, et ita de omni nominabili varietate. Non est igitur essentia aut
quanta: aut magna: aut parua: aut in loco superius vel inferius, aut in
p. 528 tempore preterite vel | futuro. Et ita de reliquis. Uides res multas in
elementatiuo genere, multas in vegetatiuo, multasque in sensitiuo
genere conuenire, et tarnen genera ilia esse varia. Non est igitur essentia
aliquid eorum. Multas quoque vides species diuersas sub generibus, vt
in genere animalitatis speciem humanam, leoninam, equinam, boui-
nam, asininam, et ita de ceteris. Non est igitur essentia generis animali-
118 tatis aliqua species omnium: sed nulla species eorum. Uides homines
varios, alium fuisse, alium fieri, alium iuuenem, alium senem, alium ala-
manum, alium gallicum, alium masculum, alium femellam, alium ma-
gnum, alium paruum, alium cecum, alium videntem, alium surdum,
alium audientem, alium album, alium nigrum, et ita de omnibus aliis,
quia in omnibus que sub consideratione cadere possunt est varietas. Non
est igitur omne sensibile, visibile, tangibile et sic de aliis de essentia ho-
minis. Humanitas igitur nihil eorum est: que in quocunque homine pos-
sunt apprehendi. Sed humanitas est essentia simplicissima que generi-
cam essentiam specifice recipit: in qua sunt vt in simplici virtute omnia
ilia que in varietate hominum indiuidualiter participantur. Humanitas
igitur pater luminum hominum variorum est, et eadem essentia
Platonis in humanitate est super omnem sensibilem et temporalem
habitudinem, et in Platone in habitudine sensibili et temporali. Et
ita quidem de omnibus. Unde essentie sensibilium sunt insensibi-
liter in speciebus, et essentie specifice absque specificatione sunt in
generibus, et ipse essentie generice absque generalitate sunt in ab-
119 soluta essentia: que est deus benedictus. Sunt et alia lumina que
infunduntur per diuinam illuminationem que ducunt intellectualem
potentiam ad perfectionem, sicut est lumen fidei per quod illumina-
tur intellectus vt super rationem ascendat ad apprehensionem veri-
tatis, et quia hoc lumine ducitur vt credat se posse attingere veri-
tatem: quam tarnen adiutorio rationis que est quasi instrumen-
747
748
749
749
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum
Sed ipsum nominat deum seu theon grece. Si igitur homo ad hoc in-
gressus est hunc mundum, vt deum querat et inuento adhereat, et
adherendo quiescat, et cum querere ipsum non possit homo, et attrac-
tare in hoc mundo sensibili et corporali, cum deus potius spiritus sit
quam corpus, et non possit in abstractione intellectual! attingi, cum
nihil simile deo concipere queat, vt ait. Quomodo igitur queri potest
vt inueniatur. Gerte nisi hie mundus seruiret querenti, in vanum missus
esset homo ad mundum ob finem querendi eundem. Oportet igitur
hunc mundum prestare adminiculum querenti, et oportere scire que-
rentem quod nee in mundo nee in omni eo quod homo concipit, est
ig quid simile ei. Nunc videamus an nobis nomen theos seu deus admini-
culum prestet ad ista. Non est enim nomen ipsum theos nomen dei qui
excellit omnem conceptum, id enim quod concipi nequit, ineffabile
remanet. Effari enim est conceptum intrinsecum ad extra fari vocali-
bus aut aliis figuralibus signis, cuius igitur similitudo nonconcipitur:
nomen ignoratur. Non est igitur theos nomen dei nisi vt queritur ab
homine in hoc mundo. Querens igitur deum attente consideret quo-
modo in hoc nomine theos via quidem querendi complicetur, in qua
deus inuenitur, vt possit attractari. Theos dicitur a theoro quod est
video et curro, currere igitur debet querens per visum vt ad omnia
videntem theon pertingere possit, gerit igitur similitudinem vie per
quam querens incedere debet. Oportet igitur vt naturam sensibilis
visionis ante oculum visionis intellectualis dilatemus, et scalam
20 ascensus ex ea fabricemus. Uisio nostra ex quodam spiritu lucido et
P· S31 claro de summitate cerebri | in organum oculi descendente et obiectum
coloratum in ipsum species similitudinis eius multiplicante: concurren-
te luce extrinseca generatur. In regione igitur visibilium non nisi color
reperitur. Uisus autem de regione visibilium non est sed supra omnia
visibilia constitutus. Non habet igitur visus colorem, quia non est de
regione colorum: et vt possit videre omnem colorem non est contractus
ad aliquem et vt iudicium suum sit verum et liberum, non plus habet
de vno colore quam de alio, et vt potentia sua sit ad omnes colores:
per nullum colorem est restrictus, impermixtus est visus per colores
21 vt vera sit visio eius, experimento comprobamus per medium colora-
tum vitrum aut lapidem transparentem: aut aliud visum decipi.
Adeo igitur visus est purus absque omni macula visibilium: quod
omnia visibilia in eius comparatione tenebra quedam sunt, et corpora-
22 lis quodammodo spissitudo in comparatione ad spiritum visionis. Sed
dum visibilium mundum intuemur per intellectum et quesiuerimus an
750
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 530—532
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum
752
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 532—533
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum
stentis forme: sed sensus qui sunt in regno sensus communis vti sunt
sensus particulares habent naturam intra se sensibilis mundi formam
complicandi in vitalitate et cognitione sensibilis Spiritus. Non est igitur
minus in regno sensuum quam in regno sensibilium, sed id omne quod
est in regno sensibilium explicate: est vigorosiori modo complicite et
vitaliter atque perfection modo in regno sensuum. Quiescit enim sensi-
bilium regnum in ipsis. Sie ea que de regno sensus sunt multo clariori
atque perfection modo sunt in regno vbi sunt intellectualiter. Color
enim in esse intellectual! regni intellectualis incorruptibilem naturam
habens: differt perfectione a colore sensibilis mundi, sicut perpetuum
31 a corruptibili, et vita intellectualis a morte, et lux ab vmbra. Sed in
regno cunctipotentis: vbi regnum est rex, vbi omnia que in omnibus
regnis rex ipse, vbi color non est color sensibilis aut intellectualis sed
diuinalis, immo deus ipse, vbi omnia motu et vita carentia in sensibili
mundo, et omnia vitam vegetatiuam, sensitiuam, rationalem aut intel-
lectualem habentia sunt ipsa diuina vita que est ipsa immortalitas:
quam solus inhabitat deus, et in ipso omnia ipse. Ibi est leticia omnium
gaudiorum que oculis, auribus, gustu, tactu, odoratu, sensu, vita, motu,
ratione, et intelligentia hauriuntur leticia infinita diuina et inexpressi-
bilis, et quies omnis leticie et delectationis, quia ipse est theos deus spe-
culatio et cursus qui omnia videt, in omnibus est, per omnia discurrit,
ad ipsum omnia respiciunt vt ad regem, ad iussum suum omnia mouen-
tur et discurrunt, et omnis cursus ad finem quietis est ad ipsum. Igitur
omne theos qui est principium effluxus medium in quo mouemur, et
finis refluxus. Hac igitur via frater mi stude diligentissima speculatione
querere deum, quoniam non potest non reperiri si recte queritur qui
vbique est, et tunc recte queritur secundum nomen suum in finem: vt
secundum nomen suum sit et laus sua vsque ad fines potentie terree
P· 534 nature nostre. Sed | iam amplius ad secundam questionis particulam
nos conuertentes. Uideamus quo nam modo ducemur ad scalarem
ascensum theorie dicte: cum ad ignotum penitus non moueamur, et vt
33 idipsum inquiramus ad visum respiciamus. Primo quidem ad hoc vt
visus deprehendat visibile discrete: lumen duplex concurrit, nam non
est Spiritus visionis qui nomen imponit coloribus, sed spiritus patris
eius qui in eo est. Spiritus enim qui per optitas venas in oculum a
cerebro descendit offenditur obuiatione speciei obiecti: et confusa
sensatio exoritur. Admiratur virtus animalis de sensatione, et intendit
vt discernat, non igitur discernit spiritus qui in oculo est, sed in ipso
spiritus altior operatur discretionem. Hoc quidem in nobis quotidiano
experimento verum experimur. Pretereuntes enim quorum species in
754
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 533—534
2
nariaus ipsnm
755
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum
756
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 534—536
sicut color non est visibilis nisi medio luminis, hoc est quidem dicere,
quod sicut color non potest ascendere ad quietem et ad finem suum:
nisi in lumine principii sui. Ita quidem nostra natura intellectualis non
potest ad felicitatem quietis attingere: nisi in lumine principii sui
intellectualis, et sicut visus non discernit: sed in eo discernit spi-
ritus discretiuus. Ita in nostro intellectu illuminato diuino lumine
principii sui pro aptitudine: vt intrare possit non nos intelligemus
aut vita intellectual! viuemus per nos, sed in nobis viuet deus vita
infinita, et hec est ilia felicitas eterna: vbi in vnitate strictissima
ita in nobis viuit eterna intellectualis vita: omnem conceptum crea-
turarum viuentium inexpressibili leticia precellens. Sicut in sensibus
nostris perfectissimis viuit ratio discretiua, et in ratione clarissima
39 viuit intellectus. lam palam nobis est quod ad ignotum deum at-
trahimur per motum luminis gratie eius: qui aliter deprehendi nequit,
nisi seipsum ostendat: et queri vult, vult et querentibus lumen dare
sine quo ipsum querere nequeunt, vult queri, vult et apprehendi,
quia vult querentibus aperire, et seipsum manifestare. Queritur igitur
cum desiderio apprehendendi, et tune queritur theorice cum cursu
ducente currentem ad quietem motus, quando cum maximo desiderio
p. 536 queritur. Unde non aliter recte ambulatur ad sapientiam attin]gen-
dam : nisi per desiderium maximum queratur, et dum sic queritur: per
rectam viam queritur, vbi indubie inuenietur per ostensionem sui-
ipsius, neque est alia via vlla data nobis quam ilia, neque alia in omni
doctrina sanctorum qui sapientiam attigerunt nobis relicta est,
40 propterea ilk* qui superbi: qui presumptuosi, qui sibiipsi sunt sa-
pientes, qui fuerunt in suo ingenio confidentes, qui se similes puta-
bant esse altissimo in ascensu superbo, qui se erexerunt ad scientiam
deorum: hi omnes errauerunt, quoniam hi tales precluserunt sibi viam
ad sapientiam: quando non putabant aliam esse quam illam quam suo
intellectu mensurabant, et defecerunt in vanitatibus suis, et lignum
scientie amplexi sunt, et lignum vite non apprehenderunt. Non igitur
fuit philosophorum finis qui deum non honorauerunt alius: quam perire
41 in vanitatibus suis. Sed illi qui dixerunt non posse attingere sapien-
tiam et vitam intellectualem perhennem nisi daretur dono gratie,
ac quod tanta foret bonitas dei cunctipotentis quod exaudiret in-
uocantes nomen eius et salui facti sunt. Facti sunt igitur humiles se
confitentes ignorantes, et vitam suam vt desiderantes sapientiam eter-
nam instituerunt, et hec est vita virtuosorum in desiderio alterius
vite pergentium que a sanctis commendatur, neque alia est sanctorum
prophetarum aut eorum qui gratiam luminis diuini in hac vita sortiti
757
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum
758
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 536—537
759
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
De quaerendo deum — Dialogue de apice theoriae
760
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 537—540
761
Bereitgestellt von | Universitäts- und Stadtbibliothek Köln (Universitäts- und Stadtbibliothek Köln)
Angemeldet | 172.16.1.226
Heruntergeladen am | 24.06.12 22:26
Ed. Argent. II pp. 537—540
761
762
Petrus: Quia sine posse nihil quicquam potest vti ais: et verum te
dicere video, et sine quidditate vtique non est quicquam: bene video
posse ipsum quidditatem dici posse, sed miror cum iam ante de possest
multa dixisses et in trialogo explanasses cur ilia non sufficiunt.
5 Cardinalis: Uidebis infra posse ipsum quo nihil potentius nee prius
nee melius esse potest: longe aptius nominare illud sine quo nihil
quicquam potest esse nee viuere nee intelligere quam possest, aut aliud
quodcunque vocabulum, siue enim nominari potest vtique posse
ipsum quo nihil perfectius esse potest: melius ipsum nominabit, nee
aliud clarius, verius, aut facilius nomen dabile credo.
p. 541 Petrus: Quomodo ais facilius: quando nihil difficilius | arbitror re
semper quesita et nunquam plene inuenta.
Cardinalis: Ueritas quanto clarior tanto facilior, putabam ego
aliquando ipsam in obscuro melius reperiri: magne potentie veritas est
in qua posse ipsum valde lucet, clamitat enim in plateis sicut in libello
6 de ydeota legisti, valde certe se vndique facilem repertu ostendit. Quis
puer aut adolescens posse ipsum ignorat quando quisque dicit se posse
comedere: posse currere aut loqui. Nee est quisque mentem habens adeo
ignarus qui non seit sine magistro nihil esse quin possit esse, et quod sine
posse nihil quicquam potest, sine esse: sine habere facere aut pati, quis
adolescens interrogatus si posset portare lapidem: et response facto
quod posset, vltra interrogatus an sine posse posset: vtique diceret
nequaquam, nam absurdam iudicaret atque superfluam interrogatio-
nem, quasi nemo sane mentis dubium de hoc faceret quicquam facere
aut fieri posse sine posse ipso, presupponit enim omnis potens posse
ipsum adeo necessarium quod penitus nihil esse possit eo non presuppo-
sito. Si enim aliquid potest esse notum, vitique ipsi posse nihil notius, si
aliquid facile esse potest vtique ipsi posse nihil facilius, si aliquid certum
esse potest, posse ipso nihil certius, sic nee prius nee fortius nee solidius
nee substantialius nee gloriosius et ita de cunctis. Garens autem
ipso posse: nee potest esse: nee bonum: nee aliud quodcunque esse
potest.
Petrus: Nihil certius his video: et puto neminem latere posse horum
veritatem.
7 Cardinalis: Solum interest inter te et me attentio. Nam si te inter-
rogarem quid videres in omnibus posteris ade qui fuerunt: sunt: et erunt
etiamsi forent infiniti: nonne si attenderes statim responderes te non
nisi paternum posse primi parentis in omnibus videre.
Petrus: Ita est penitus.
763
764
765
omnis posse: sine quo nihil quicquam potest. Si enim aliud posset esse
quam posse ipsum: quomodo sine posse posset, et si sine posse non
posset: vtique a posse ipso haberet quod posset, non satiatur mens
nisi comprehendat quo nihil melius esse potest, et hoc non potest
esse nisi posse ipsum posse scilicet omnis posse. Recte igitur vides
solum posse ipsum hoc quid quod queritur per omnem mentem
esse principium mentalis desiderii, quia est quo nihil prius esse pot-
est, et finem eiusdem mentalis desiderii: cum nihil vltra posse ipsum
desiderari possit.
13 Cardinalis: Optime vides nunc petre quantum tibi confert con-
suetudo colloquii, ac lectura opusculorum meorum: vt me facile in-
telligas de posse ipso, non dubito quecunque video, et tu mox mente
apposita videbis. Nam cum posse ipsum omnis1 questio de potest pre-
ρ.543 supponat: nulla dubitatio moueri de ipso po|test2, nulla enim ad ipsum
posse pertingit, qui enim quereret an posse ipsum sit: statim dum ad-
uertit videt questionem impertinentem: quando sine posse de ipso posse
queri non posset minus queri potest an posse ipsum sit hoc vel illud:
cum posse esse: et posse esse hoc et illud posse ipsum presupponant, et
ita posse ipsum omnem que potest fieri dubitationem antecedere
constat. Nihil igitur certius eo quando dubium non potest nisi pre-
supponere ipsum: nee quicquam sufficientius aut perfectius eo ex-
cogitari potest sic ad ipsum non potest quicquam addi: nee ab eo
separari aut minui.
14 Petrus: Solum queso nunc dicito an iam clarius aliquid quam ante de
primo velis reuelare: nam sepe abunde licet non quantum did potest
multa dixisti.
Cardinalis: Hanc nunc facilitatem tibi pandere propono prius non
aperte communicatam quam secretissimam arbitror, puta omnem pre-
cisiorem speculatiuam solum in posse ipso: et eius apparitione ponen-
dam ac quod omnes qui recte viderunt hoc conati sunt exprimere, qui
enim vnum tantum af f irmabant ad posse ipsum respiciebant: qui vnum
et multa dixerunt ad posse ipsum et eius multos apparitionis essen-
di modos respexerunt, qui nihil noui posse fieri dixerunt ad posse
ipsum omnis posse esse aut fieri respexerunt, qui vero mundi et
rerum nouitatem affirmant ad ipsius posse apparitionem mentem con-
uerterunt: quasi si quis ad posse vnitatis visum mentis conuerteret,
ille vtique in omni numero et pluralitate non videret nisi posse ipsum
vnitatis quo nihil potentius, et videret omnem numerum non nisi
1 a
ous poutest
766
1 z
IIII ipsus
768
49* 769
770
Prohemium I a iv I 2 I i
De docta ignorantia I all' 3 2
De docta ignorantia II b VI* 28 36
De docta ignorantia III d VI* 52 70
Apologia doctae ignorantiae f V 73
De coniecturis I gVIr 87 I2O
De coniecturis II im«· 105 MS
De filiatione dei i vi' 135 i88
De genesi mlVv 144 200
Idiota De Sapientia I n IV 155 216
Idiota De Sapientia II 0 iv 162 226
Idiota De mente oIV 167 234
Idiota De static, exper. q Vlv 196 277
Prohemium II a i' II 2IO 291
De visione dei a 2' 211 292
De pace fidei C5V 242 338
Reparatio kalendarii ey 261 11367
De mathematicis complementis f4v 276 388
Cribratio Alchoran I i ir 313 430
Cribratio Alchoran II k5r 333 462
Cribratio Alchoran III m 2r 351 489
De venatione sapientiae n 6r 371 519
De ludo globi I q 6V 408 575
De ludo globi II S3 r 425 599
Compendium tor 443 626
De possest v 6r 455 °43
V
Contra Bohemos y3 474 674
De mathematica perfectione Z5V 490 698
De beryllo A4v 500 709
De dato patris luminum D i' 52i 737
De quaerendo deum D5v 530 749
De apice theoriae E4V 540 761