Tradisi Upacara Adat Nyangku di Désa Panjalu

(Ulikan Sémiotik)
Tradition of the Nyangku Traditional Ceremony in Panjalu Village
(Semiotics Study)
Anjani Ridho
Universitas Pendidikan Indonesia
anjaniridho@upi.edu

Abstrak: Ieu panalungtikan miboga tujuan pikeun ngadéskripsikeun ajén-ajén sémiotik

dina Upacara Adat Nyangku di Désa Panjalu, Kacamatan Panjalu, Kabupatén Ciamis.
Ngadéskripsikeun ngeunaan Upacara Adat Nyangku tina sistem tanda ikon, indéks,
jeung simbol. Ieu studi panalungtikan nyaéta pamarekan kualitatif jeung métode
déskriptif. Téhnik ngumpulkeun data nu digunakeun nyaéta wawancara, studi
dokuméntasi, jeung studi literatur. Narasumber panalungtik ngawengku tokoh
masarakat ti Désa Panjalu, Kuncén Bumi Alit, jeung masarakat sabudeureun Désa
Panjalu. Instrumén séjén nu digunakeun nyaéta mangrupa dokumén anu sumberna tina
buku. Ieu hasil panalungtikan ngébréhkeun yén ajén-ajén sémiotik nu nyangkaruk dina
Upacara Adat Nyangku di antarana ngawengku genep tanda ikon, lima tanda indéks,
jeung tujuh tanda simbol. Tina sawatara sistem tanda nu kapanggih dina Upacara Adat
Nyangku ngébréhkeun kabeungharan lokal sarta ajén moral nu jadi peran jeung
pangrojong dina ieu tradisi. Ieu ajén-ajén teu sakur dilarapkeun ngaliwatan prak-prakan
Upacara Adat Nyangku, tapi ogé ngaliwatan sosialisasi komponén masarakat saperti
Désa Panjalu, kulawarga, sakola, jeung lingkungan sabudeureun.
Kecap Konci: Ulikan Sémiotik, Upacara Adat Nyangku, Ajén-Ajén.

Abstract: This study aims to describe the semiotic values of the Nyangku traditional
ceremony in Panjalu village, Panjalu sub-district, Ciamis district. describes the
Nyangku traditional ceremony in the system of icons, indexes, and symbols. This
research study uses a qualitative approach and descriptive method. data collection
techniques used were interviews, documentation studies, and literature studies.
Research sources consisted of community leaders from the village of Panjalu, keepers
of the "bumi alit" museum, and communities around the village of Panjalu. Another
instrument used is in the form of documents whose sources come from books. The
results of this study explain the semiotic values contained in the Nyangku traditional
ceremony which consist of six icon signs, five index signs, and seven symbols. on
several sign systems found in the traditional Nyangku ceremony explaining local wealth
and moral values that play a role and support in this tradition. these values are not only
implemented through the implementation of the traditional Nyangku ceremony, but also
through socialization of community components such as Panjalu village, family, school
and the surrounding environment.
Keywords: Semiotic Study, Nyangku Traditional Ceremony, Values.

1
BUBUKA manusana sorangan. Lantaran dina
Dina bagian kahirupan anu hakékatna manusa mangrupa mahluk nu
dianggap penting ilaharna sok tuluy néangan ma’na nu aya di
dibarengan ku ayana hiji kagiatan atawa sabudeureun kahirupanna, kaasup
ritual anu geus jadi kabiasaan ma’na anu aya dina hiji tradisi. Ieu hal
masarakatna. Ieu kagiatan disebut luyu jeung nu ditétélakeun ku Danesi
tradisi. Kecap tradisi asalna tina basa jeung Perron (dina Hoed, 2014, kc. 17),
Latin traditio nu hartina “dituluykeun” yén manusa minangka mahluk homo
atawa “kabiasaan”. Tradisi minangka culturalis, nyaéta mahluk nu tuluy
hiji hal nu geus lila dilaksanakeun sarta hayang maluruh ma’na tina sagala hal
geus jadi bagian dina kahirupan nu dipanggihanana (meaning-seeking
masarakatna. creature). Tradisi upacara adat
Salah sahiji tradisi anu aya tur Nyangku miboga ma’na anu kacida
dilaksanakeun sacara tuluy tumuluy pentingna pikeun dipiwanoh sarta
nyaéta tradisi upacara adat Nyangku di diriksa, boh ku generasi ayeuna boh ku
Désa Panjalu. Tradisi anu aya di Désa generasi satuluyna.
Panjalu téh mangrupa tradisi hasil pola Tradisi upacara adat Nyangku
pikir jeung pola paripolah masarakat téh miboga tujuan anu nyamuni atawa
anu aya di sabudeureunana. Nyangku mibanda unsur tanda (sémiotik).
asal kecap ti basa Arab Yanko nu Salasahiji contona dina Tradisi upacara
hartina meresihan benda-benda pusaka adat Nyangku sesepuh kudu
titinggal para Raja Panjalu dina ngagunakeun pakéan warna bodas,
nyumebarkeun agama Islam. Salaku lantaran warna bodas téh nandakeun
tradisi anu diturunkeun ku luluhur kasucian. Ieu harti jeung tujuan bisa
atawa karuhun, nonoman Sunda kudu kapaluruh leuwih jero saupama maluruh
bisa ngaraksa tur ngariksa, ngamumulé, leuwih loba ngeunaan unsur-unsur
jeung leuwih maham kana tradisi sémiotik anu aya dina ieu tradisi.
adatna. Sémiotik nyaéta élmu anu
Hiji tradisi tangtu miboga ma’na maluruh ngeunaan tanda katut unak-
pikeun masarakatna, boh anu nembrak anikna. Nurutkeun Isnéndés (2010, kc.
boh anu nyamuni. Tradisi bisa dipaluruh 95), sémiotik mangrupa élmu anu
ma’na anu nyangkaruk di jerona, ku nalungtik sagala rupa dina posisi

2
minangka wakil ti nu séjénna. Sémiotik Aisah Astuti (2020), Mu’min Ishak R
jadi salah sahiji ulikan dina néangan (2017), jeung Windy Aryani (2017).
ma’na ngaliwatan tanda anu nyampak Tina sakumna panalungtikan nu geus
dina kahirupan manusa. Ieu hal luyu dilaksanakeun saméméhna, eusina
jeung pamadegan Hasida (2018) nu medar ngeunaan tanda-tanda jeung ajén
nétélakeun yén tanda nyaéta hiji ma’na nu nyangkaruk dina tradisi.
pakakas anu dipaké pikeun néangan Dina panalungtikan nu geus aya,
jalan sarta ma’na anu aya dina can husus aya nu ngaguar ulikan
kahirupan manusa. Tina sakumna tiori sémiotik dina tradisi upacara adat
nu geus nyampak, tangtu aya tiori anu Nyangku. Ku kituna ieu panalungtikan
béda, salasahijina ti tokoh Charles diayakeun pikeun ngajembaran
Sanders Peirce (1914) nu nétélakeun pangaweruh tur sangkan bisa
yén élmu tanda (sémiotika) teu sakur dipikawanoh jeung dimumulé ku
maluruh ngeunaan tanda jeung ma’na, ti masarakat, hususna nonoman Sunda
sagédéngeun éta makéna logika ngeunaan tradisi upacara adat Nyangku
(penalaran) kudu dilarapkeun. Konsép anu ditilik tina ulikan sémiotik. Ku
élmu tanda (sémiotika) Charles Sanders kituna perlu diayakeun ieu
Peirce museur kana tatali hubungan panalungtikan kalawan judul “Tradisi
ikon, indéks, jeung simbol (trikotomi) Upacara Adat Nyangku di Désa
antara tanda-tanda dina hiji tradisi. Panjalu: Ulikan Sémiotik”.
Pikeun mikanyaho leuwih jero
ngeunaan tradisi upacara adat Nyangku MÉTODE
anu aya di Désa Panjalu, perlu ayana Métode anu digunakeun dina ieu
panalungtikan anu medar ngeunaan éta panalungtikan nyaéta métode déskriptif
tradisi. Pedaranana ngadéskripsikeun analitis ngagunakeun pamarekan
maksud, tujuan, fungsi, katut prak- kualitatif. Ieu hal dilantarankeun
prakan tradisi upacara adat Nyangku di dumasar fokus panalungtikan nyaéta
Désa Panjalu. Pamarekan panalungtikan ngeunaan tradisi upacara adat Nyangku
anu dipaké nya éta ulikan sémiotik. di Désa Panjalu.
Panalungtikan saméméhna anu Métode déskriptif analitis
ngarojong kana ieu panalungtikan nya digunakeun pikeun medar ngeunaan
éta panalungtikan anu dilaksanakeun ku pasualan anu ditalungtik sacara écés tur

3
jéntré. Ku cara ngaliwatan proses dicangking. Sumber data
ngumpulkeun data jeung nganalisis panalungtikan anu aya dina ieu
data-data anu ditalungtik sacara kritis panalungtikan nyaéta hasil
luyu jeung fakta-fakta anu aya di wawancara ti sababaraha
lapangan. Ieu métode panalungtikan narasumber, hususna tokoh
dipiharep bisa medar sacara lengkep ti masarakat Désa Panjalu jeung
mimiti ngumpulkeun data, nyusun masarakat Désa Panjalu anu
klasifikasi data, nganalisis data maham kana tradisi anu aya di
ngeunaan tradisi upacara adat Nyangku Désa Panjalu, sarta tina sumber
di Désa Panjalu Kacamatan Panjalu, tinulis daring jeung luring.
Kabupatén Ciamis dina widang ulikan
No Wasta Umur Atikan Kalungguhan
sémiotik. 1. Radén Haris 60 SMA
Tokoh
Riswandi
Téhnik anu digunakeun pikeun Masarakat
Cakradinata
Désa
ngumpulkeun data ieu panalungtikan Panjalu
2. Yusup 70 SD Tokoh
nyaéta wawancara, studi dokuméntasi, Masarakat
Dusun
jeung studi literatur. Ieu hal digunakeun
Simpar
pikeun meunangkeun data ngeunaan 3. H. Yuyus 50 SMA
Kepala
Surya
Désa
tradisi upacara adat Nyangku di Désa Adinegara
Panjalu
Panjalu. Narasumber panalungtik
ngawengku tokoh masarakat ti Désa
2. Lokasi Panalungtikan
Panjalu, Kuncén Bumi Alit, jeung
Lokasi ieu panalungtikan
masarakat sabudeureun Désa Panjalu.
nyaéta di Désa Panjalu,
Lian ti éta, instrumén nu digunakeun
Kacamatan Panjalu, Kabupatén
nyaéta mangrupa dokumén, lantaran
Ciamis, Jawa Barat. Mangsa
data nu dicangking sumberna tina buku
bihari Désa Panjalu mangrupa
jeung média séjénna.
karajaan handapeun papayung
karajaan Sunda nu ngagem
HASIL JEUNG PEMBAHASAN
agama Hindu, nu perenahna di
1. Sumber Data Panalungtikan
731 mdpl jeung aya di
Sumber data
handapeun suku Gunung Sawal
panalungtikan nyaéta subyék ti
(1764 mdpl) Jawa Barat.
mana data panalungtikan bisa
Perenahna Panjalu dilingkung

4
 ku bénténg alamiah mangrupa kahirupan. Tujuh unsur
pagunungan, ti beulah kidul kabudayaan éta baris dipedar di
jeung wétan diwatesanan ku handap.
Gunung Sawal nu misahkeun a. Agama
jeung wilayah Galuh, beulah Sakabéh masarakat anu
kulon diwates ku Gunung aya Désa Panjalu ngagem agama
Cakrabuana nu bihari jadi wates Islam. Ieu hal ogé dicirian ku
Karajaan Sumedang Larang ayana masigit tempat ibadah
jeung di beulah kalér manjang umat Islam di Désa Panjalu.
Gunung Bitung nu jadi wates Salian ti éta, ditandaan ogé ku
Kabupatén Ciamis jeung ayana upacara adat anu
Majalengka nu bihari mangrupa dilaksanakeun dina raraga
wates Panjalu jeung Karajaan miéling hari-hari besar anu aya
Talaga. Kaayaan hawa di Désa di agama Islam.
Panjalu kawilang tiis. Suhu di b. Sistem Kamasarakatan
Désa Panjalu aya di antara 19°C Sistem kamasarakatan
nepi ka 23°C, sedengkeun anu aya di Désa Panjalu nyaéta
kelembaban udarana aya di sistem kamasarakatan anu luyu
antara 70% nepi ka 84%. Suhu jeung di lingkungan séjénna.
Désa Panjalu lumayan tiis Bédana di Désa Panjalu mah aya
lantaran ieu Désa Panjalu aya anu disebut Kuncén Bumi Alit
dina 731 mdpl. jeung Kuncén Nusa Panjalu.
3. Kondisi Sosial Budaya Désa Kuncén nyaéta jalma anu
Panjalu dikolotkeun jeung miboga
Kondisi sosial budaya pancén pikeun mingpin sagala
Désa Panjalu bisa ditilik tina kagiatan anu aya di Désa
tujuh aspék unsur budaya. Panjalu. Sok sanajan kitu, aya
Nurutkeun Koentjaraningrat ogé sababaraha pancén anu
(2014, kc. 80) unsur kabudayaan dilaksanakeun ku Kuncén ogé
téh nyaéta: agama, sistem jeung tokoh-tokoh masarakat
kamasarakatan, atikan, basa, séjénna.
pakasaban, jeung sistem pakakas

5
c. Atikan f. Pakasaban
Jaman kiwari atikan téh Sacara umum, masarakat
geus kawilang penting dina di Désa Panjalu pakasabanana
kahirupan masarakat di mana- ngawengku tani, dagang, guru,
mana. Sok sanajan dina bidan, dokter, wiraswasta, jrrd.
kanyataanana masih aya g. Sistem Pakakas Kahirupan
masarakat anu kurang Patali jeung pakakas, di
merhatikeun kana widang Désa Panjalu ogé miboga
atikan. Masarakat anu aya di sababaraha pakakas anu
Désa Panjalu miboga atikan anu digunakeun. Éta pakakas téh aya
béda- béda. Masarakatna aya nu anu dijieun ku masarakat Désa
sakola di SD, SMP, SMA, S1, Panjalu, aya ogé anu meunang
jeung S2. meuli ti luar Désa Panjalu. Ieu
d. Basa hal dilantarankeun masarakatna
Basa mangrupa pakakas teu bisa nyieunna, saperti
pikeun komunikasi manusa pakakas pikeun tatanén, atawa
jeung sasama di lingkungan pikeun kabutuhan dapurna,
masarakatna. Dina kahirupan jeung kabutuhan sapopoéna.
sapopoé, masarakat Désa 4. Déskripsi Tradisi Upacara
Panjalu ngagunakeun basa Adat Nyangku
Sunda. Ieu hal ogé luyu jeung Sacara umum tradisi
lokasi tempat Désa Panjalu anu upacara adat Nyangku téh patali
aya di wilayah tatar Sunda jeung kaagamaan. Agama jeung
hususna Jawa Barat. kayakinan anu dipiboga ku
e. Kasenian masarakat henteu leupas tina
Unggal daérah tangtu kahirupan anu dilakonan ku
miboga kasenian anu jadi cicirén unggal masarakatna. Upacara
hasna séwang-séwangan, kitu atawa tradisi anu patali jeung
ogé di Désa Panjalu. Kasenianna kaagamaan wujudna mangrupa
di antarana Wayang Landung, paripolah manusa pikeun
Buta Daor, Dog-dog Buncis, komunikasi jeung Sang Pencipta
Sisingaan, Pencak Silat, jrrd. (Koentjaraningrat, 1985, kc. 44).

6
Ieu upacara téh tangtu karuhun Panjalu anu
dilaksanakeun sacara tuluy- diamanahkeun ku Prabu
tumuluy dina waku anu geus Sanghyang Borosngora, raja
ditangtukeun. Nurutkeun Panjalu Islam kahiji anu
Soeganda (1982, kc. 140) suku nyebarkeun agama Islam.
Sunda anu didominasi ku Nyangku asal kecap ti basa Arab
masarakat anu ngagem agama Yanko anu hartina meresihan
Islam ngajénan pisan kana benda-benda pusaka katurunan
sagala anu geus diajarkeun jeung Panjalu jeung lambang
diturunkeun ku luluhurna. Ku émosional antar katurunan
kituna tangtu aya upacara adat Panjalu, hubungan antara
(tradisi) anu sok dilakonan ku manusa sarta kasadaran sarua
masarakatna saperi pikeun katurunan Nabi Adam.
ngajénan kana bulan-bulan anu Tradisi upacara adat
aya dina agama Islam. Nyangku mangrupa hiji tradisi
Salasahijina bulan dina Islam anu aya di Désa Panjalu
anu diajénan ku masarakat nya Kacamatan Panjalu Kabupatén
éta bulan Mulud. Ieu hal Ciamis anu ilahar dilaksanakeun
dilantarankeun bulan Mulud téh dina bulan-bulan anu geus
mangrupa bulan gumelarna ditangtukeun. Ieu tradisi upacara
Kangjeng Nabi Muhammad adat Nyangku téh mangrupa
Saw. Gumelarna Nabi warisan ti luluhur atawa karuhun
Muhammad Saw. téh nya éta Désa Panjalu anu kudu
ping 12 Mulud. Tradisi anu aya dimumulé jeung dijaga ku
di Désa Panjalu Kacamatan masarakatna.
Panjalu Kabupatén Ciamis téh Tradisi upacara adat
mangrupa tradisi hasil pola pikir Nyangku dilaksanakeun patali
jeung pola paripolah masarakat jeung kaagamaan. Tradisi
anu aya di sabudeureunana. Ieu upacara adat Nyangku anu
tradisi ogé mangrupa upacara dilaksanakeun mangrupa
adat tradisional anu diwariskeun gambaran kana rasa sukur ti
ti generasi ka generasi ti masarakat Désa Panjalu pikeun

7
 Sanghyang Prabu Borosngora Nyangku. Di sapanjang jalan,
anu mangrupa karuhun ti maranéhna maca solawat dipirig
masarakat Désa Panjalu tur ku tatabeuhan musik gembyung
inohong anu munggaran ka nusa di Situ Léngkong
nyumebarkeun agama Islam di Panjalu atawa anu kawentar ku
Désa Panjalu Kacamatan sebutan Nusa Gedé.
Panjalu Kabupatén Ciamis. 3) Sanggeus bérés, dituluykeun ku
Salaku tradisi anu diturunkeun pangajian jeung ngadunga di
ku luluhur atawa karuhun, makam Raja Panjalu, pusaka
nonoman Sunda kudu bisa dibalikkeun deui tur diarak ka
ngaraksa tur ngariksa, Taman Borosngora. Di taman
ngamumulé, jeung leuwih Borosngora ieu banda pusaka
maham kana tradisi adatna. diberesihan atawa sok disebut
5. Prak-prakan Tradisi Upacara jamas. Banda-banda pusaka nu
Adat Nyangku di Désa diberesihan dina Upacara Adat
Panjalu Nyangku nya éta:
1) Rinéka pakakas titinggal para a) Pedang, minangka pakarang nu
karuhun Raja Panjalu Prabu digunakeun pikeun ngabéla diri
Borosngora dikaluarkeun tina dina nyebarkeun agama Islam.
Pasucian Bumi Alit minangka b) Cis, mangrupa pakarang saperti
museum tempat nyimpen tombak nu digunakeun pikeun
titinggal banda pusaka. ngabéla diri dina raraga
2) Pusaka laju diarak ku para nyumebarkeun agama Islam.
turunan Raja Panjalu jeung c) Keris Komando, Pakarang nu
warga pinilih. Turunan jeung digunakeun Raja Panjalu
para tokoh adat Panjalu nu minangka alat komando dina
ilubiung diwajibkeun maké baju perang.
adat mangrupa iket jeung baju d) Keris, cecekelan para bupati
pangsi boh nu warna hideung Panjalu nalika ngajabat.
boh nu warna bodas. Ieu hal teu e) Pancaworo, digunakeun
diwajibkeun ka nu datang anu pakarang perang jaman baheula.
ilubiung prosési Upacara Adat f) Bangréng, digunakeun pakarang

8
 perang jaman baheula. nu kandel.
g) Bendé, minangka pakakas 4) Sanggeus dilaksanakeun
pikeun ngumpulkeun rahayat panyucian, banda titinggal tuluy
dina jaman baheula. dibéré minyak husus nu
Aya 3 banda pusaka nu satuluyna dibungkus kaén bodas
diberesihan sacara simbolis tur tur disimpen deui ka Pasucian
disaksian ku sakabéh masarakat Bumi Alit. Sakabéh banda
nu hadir, nya éta Pedang pusaka titinggal Raja Panjalu
Zulfikar nu dibéré ku Sayidina diberesihan. Ngan saukur nu
Ali bin Abi Thalib ka Prabu ditempokeun sacara simbolis ka
Borosngora, Kujang Panjalu masarakat ukur tilu, nya éta
jeung Keris Stok Komando. Pedang Zulfikar, Kujang
Pusaka-pusaka ieu diberesihan Panjalu, jeung Keris Stok
ku cai karomah tirta kahuripan Komando.
nu dicokot ti salapan sumber cai 6. Maksud jeung Tujuan
gunung Bitung, sumber cai diayakeunana Tradisi
gunung Sawal, sumber cai Upacara Adat Nyangku di
Cipanjalu, sumber cai Situ Désa Panjalu
Léngkong, sumber cai Dina unggal tradisi anu aya
Kapunduhan, sumber cai Ciater, di masarakat geus tangtu miboga
sumber cai gunung Tilu, sumber maksud jeung tujuanna séwang-
cai Cilimus, jeung sumber cai séwangan. Kitu ogé tradisi anu
Ciomas. Éta cai dibawa maké aya di lingkungan masarakat
“kélé" nyaéta hiji tempat nu Désa Panjalu. Tradisi Upacara
dijieun tina awi jeung diliangan Adat Nyangku miboga
di bagian luhurna. Iwal ti cai, sababaraha maksud jeung
jeruk nipis ogé dipaké pikeun tujuan, nya éta ieu di handap.
ngaleungitkeun karat tina banda- 1. Tradisi Upacara Adat
banda titinggal karajaan Panjalu Nyangku mangrupa tradisi
nu dasarna dijieun tina beusi anu dilaksanakeun dina
tempa nu dilantarankeun laas ku raraga miéling
waktu, tangtu nimbulkeun karat dibabarkeunana Nabi

9
 Muhammad Saw. Sacara dijauhkeun tina sagala rupa
umum ogé ditétélakeun yén hal anu matak jadi mamala
Upacara Adat Nyangku téh dina kahirupan masarakatna.
dilaksanakeun patali jeung 5. Upacara Adat Nyangku bisa
Hari-Hari Besar Islam. Kitu jadi hiji media atawa sarana
ogé Upacara Adat Nyangku pikeun ngaraketkeun tali
anu patali jeung duduluran (tali silaturahmi)
dibabarkeunana Nabi anu antar masarakat katurunan
aya di bulan Mulud. karuhun Panjalu. Ku ayana
2. Salaku ébréhan rasa sukur ieu tradisi masarakat bisa
masarakat Désa Panjalu ka patepung lawung jeung
Allah Swt. anu geus méré masarakat séjénna di Désa
ni’mat dina ngalaksanakeun Panjalu.
sakabéh kahirupanana. 7. Analisis Unsur Sémiotik anu
Salian ti éta ogé, rasa sukur aya dina Upacara Adat
tina sagala kasalametan anu Nyangku di Désa Panjalu
geus dibéré ku Allah dina Dumasar objékna Peirce
nyanghareupan sagala ngabagi tanda kana tilu tipe
pasualan anu aya dina nyaéta ikon (icon), indéks
kahirupan sapopoéna. (indeks), jeung simbol (symbol).
3. Upacara Adat Nyangku Ieu unsur sémiotik téh bisa
dilaksanakeun pikeun katitén tina pra-kagiatan, prak-
ngamumulé tradisi anu prakan kagiatan, jeung pasca
diwariskeun ku karuhun kagiatan Upacara Adat
masarakat Désa Panjalu dina Nyangku. Hasil analisis ikon
mangsa saméméhna. (icon), indéks (indeks), jeung
4. Upacara Adat Nyangku simbol (symbol) bisa katitén
dilaksanakeun dina raraga dina ieu tabél di handap.
pikeun ngébréhkeun rasa 1. Béas
hormat masarakat Désa Béas mangrupa ikon
Panjalu ka para karuhun anu lantaran mangrupa tatali
geus tilar dunya, sangkan hirup anu utama dina

10
 kahirupan manusia jeung 5. Kuncén
ami diakén luhung ku Kuncén mangrupa ikon,
masarakat, boh dina prak- lantaran nuduhkeun tanda
prakan melakna, nepi ka tina tina jalma anu mingpin
ngalana tur ngolahna. sakabéh acara atawa
2. Boboko kagiatan adat anu aya di
Boboko mangrupa ikon Désa Panjalu.
lantaran boboko mangrupa 6. Astana Karuhun
pakakas anu digunakeun Astana karuhun
pikeun ngawadahan mangrupa indéks, ayana
kadaharan. kagiatan jiarah sarta
3. Astana Nusa beberesih di astana karuhun
Astana Nusa mangrupa dilantarankeun ayana tempat
indéks, ayana kagiatan pikeun jiarah jeung
sawala dilantarankeun ayana beberesihna.
tempat pikeun sawalana. 7. Maca Du’a
Saupama taya tempat pikeun Maca du’a mangrupa
sawala moal aya proses indéks, ayana maca du’a
sawala dina nataharkeun lantaran aya kagiatan
kagiatan Upacara Adat Upacara Adat Nyangku anu
Nyangku. mangrupa ébréhan rasa
4. Iket sukur.
Iket mangrupa simbol 8. Masarakat Désa Panjalu
lantaran salian ti mangrupa Masarakat Désa Panjalu
alat anu digunakeun dina mangrupa ikon, lantaran
sirah pikeun nutupan buuk nuduhkeun tanda tina jalma
sarta panglengkep pakéan anu ilubiung dina acara
urang Sunda, iket ogé atawa kagiatan Upacara
ngalambangkeun urang Adat Nyangku.
Sunda anu miboga élmu 9. Masigit
luhung. Masigit mangrupa
indéks, ayana kagiatan

11
 ngadu’a di masigit kagiatan sukuran ka Gusti
dilantarankeun ayana tempat Allah téh kudu meresihan
pikeun ngadu’ana. heula diri ti mimiti hal anu
10. Meresihan Makam Karuhun pangleutikna nepi ka anu
Meresihan makam panggedéna sangkan hasil
karuhun manrupa simbol, anu dipiharepna bisa
lantaran ngalambangkeun nyugemakeun kana
rasa hormat ka karuhun nu kahirupan manusa. Ieu prak-
geus perlaya ngabéla lemah prakan kagiatan mangrupa
cai Panjalu, ku cara acara inti tina prosési
meresihan makamna dina Upacara Adat Nyangku.
waktu dilaksanakeunana pra- 13. Pakakas anu Aya dina
kagiatan Upacara Adat Lumangsungna Ngumbah
Nyangku. Banda Pusaka
11. Wudu Saméméh Asup Pakakas nu aya salila
Masigit lumangsungna ieu tradisi
Wudu saméméh asup ka mangrupa ikon, lantaran
masigit mangrupa simbol, mangrupa pakakas anu ilahar
lantaran ngalambangkeun digunakeun dina proses
yén saupama rék asup ka ngumbah banda pusaka.
tempat anu suci, awak jeung Saupama euweuh ieu
manah ogé kudu suci heula, pakakas anu digunakeun,
beresih jeung suci tina sagala prosés tradisi moal bisa
kokotor hadas jeung najis lumangsung.
anu matak ngabalukarkeun 14. Pakéan Sesepuh atawa nu
urang aya dina kaayaan teu Mawa Banda Pusaka
beresih. Pakéan anu digunakeun
12. Banda Pusaka anu ku para sesepuh atawa nu
Dikumbah maw abanda pusaka
Banda pusaka anu mangrupa simbol, lantaran
dikumbah mangrupa simbol, jadi ciri has raksukan
lantaran dina prak-prakan sesepuh jeung masarakat nu

12
 kapapancénan maw abanda sangkan lumangsungna ieu
pusaka nu rék dikumbah. kagiatan kalawan lancer
Ilaharna ieu pakéan téh sarta mangrupa ébréhan rasa
warna bodas, anu sukur ka Allah tina sagala
ngalambangkeun yén nalika ni’mat.
ngadu’a ka Gusti Allah 17. Sawala
atawa leuwih ti éta urang Sawala mangrupa ikon,
kudu aya dina kaayaan anu lantaran nuduhkeun tanda
beresih boh éta hate jeung tina kagiatan ngumpul
pikiranana. Ieu hal miboga babarengan, ngarempug
tujuan sangkan kahirupan pikeun ngabadamikeun
urang jeung kahayang urang kagiatan tradisi anu baris
bisa ditedunan ku Allah Swt. dilaksanakeun di Désa
15. Parukuyan Panjalu.
Parukuyan mangrupa 18. Sora anu Ngadu’a
simbol, lantaran mangrupa Sora anu ngadu’a
hiji cara dina ngahormat ka mangrupa indéks sabab
para karuhun ku cara ayana sora nu ngadu’a
nyadiakeun parukuyan dilantarankeun ayana jalma
saméméh jeung dina prak- anu ngadu’a. Saupama taya
prakan ngalaksanakeun jalma anu ngadu’a moal aya
tradisi anu aya di Désa kadéngé sora anu ngadu’a.
Panjalu. Ngadua moal kadéngé tur
16. Sasajén moal diaminan ku sesepuh.
Sasajén mangrupa Ieu du’a miboga tujuan
simbol, lantaran sasajén sangkan Upacara Adat
mangrupa cara pikeun Nyangku lumangsung
ngahormat ka para karuhun. kalawan lancer aya dina
Salian ti éta, sasajén ogé panangtayungan Gusti Allah
mangrupa cara pikeun ménta Swt.
idin nalika aya kagiatan
tradisi anu dilaksanakeun

13
KACINDEKAN
Sacara umum tradisi upacara
adat Nyangku téh patali jeung
kaagamaan. Agama jeung kayakinan
anu dipiboga ku masarakat henteu
leupas tina kahirupan anu dilakonan ku
unggal masarakatna. Upacara atawa
tradisi anu patali jeung kaagamaan
wujudna mangrupa paripolah manusa
pikeun komunikasi jeung Sang Pencipta
(Koentjaraningrat, 1985, kc. 44). Ieu
upacara téh tangtu dilaksanakeun sacara
tuluy-tumuluy dina waku anu geus
ditangtukeun.
Nyangku asal kecap ti basa Arab
Yanko nu hartina meresihan benda-
benda pusaka katurunan Panjalu jeung
lambang émosional antar katurunan
Panjalu, hubungan antara manusa sarta
kasadaran sarua katurunan Nabi Adam.
Tradisi upacara adat Nyangku
mangrupa hiji tradisi anu aya di Désa
Panjalu Kacamatan Panjalu Kabupatén
Ciamis anu ilahar dilaksanakeun dina
bulan-bulan anu geus ditangtukeun. Ieu
tradisi upacara adat Nyangku téh
mangrupa warisan ti luluhur atawa
karuhun Désa Panjalu anu kudu
dimumulé jeung dijaga ku masarakatna.
Prak-prakan tradisi upacara adat
Nyangku di Désa Panjalu nyaéta rinéka
pakakas titinggal para karuhun Raja
Panjalu Prabu Borosngora dikaluarkeun
tina Pasucian Bumi Alit minangka
museum tempat nyimpen titinggal
banda pusaka. Pusaka laju diarak ku
para turunan Raja Panjalu jeung warga
pinilih. Turunan jeung para tokoh adat
Panjalu nu ilubiung diwajibkeun maké
baju adat mangrupa iket jeung baju
pangsi boh nu warna hideung boh nu
warna bodas. Ieu hal teu diwajibkeun ka
nu datang anu ilubiung prosési Upacara
Adat Nyangku. Di sapanjang jalan,
maranéhna maca solawat dipirig ku
tatabeuhan musik gembyung ka nusa di
Situ Léngkong Panjalu atawa anu
kawentar ku sebutan Nusa Gedé.
Sanggeus bérés, dituluykeun ku
pangajian jeung ngadunga di makam
Raja Panjalu, pusaka dibalikkeun deui
tur diarak ka Taman Borosngora. Di
taman Borosngora ieu banda pusaka
diberesihan atawa sok disebut jamas.
Banda-banda pusaka nu diberesihan
dina upacara adat Nyangku nya éta
pedang, cis, keris komando, keris,
pancaworo, bangréng, jeung bendé.
Dumasar objékna Peirce ngabagi
tanda kana tilu tipe nyaéta ikon (icon),
indéks (indeks), jeung simbol (symbol).
Ieu unsur sémiotik téh bisa katitén tina
pra-kagiatan, prak-prakan kagiatan,
jeung pasca kagiatan Upacara Adat
14
Nyangku. 1) Béas mangrupa ikon, 2) Hoed, Benny H. (2011). Semiotika dan
Boboko mangrupa ikon, 3) Astana Nusa Dinamika Sosial Budaya.
mangrupa indéks, 4) Iket mangrupa Jakarta: Komunitas Bambu.
simbol, 5) Kuncén mangrupa ikon, 6) Isnendes, Retty. (2010). Teori Sastra.
Astana karuhun mangrupa indéks, 7) Bandung: JPBD FPBS UPI.
Maca du’a mangrupa indéks, 8) Koentjaraningrat. (1985). Ritus
Masarakat Désa Panjalu mangrupa ikon, Peralihan di Indonesia. Jakarta:
9) Masigit mangrupa indéks, 10) PN Balai Pustaka.
Meresihan makam karuhun manrupa Koentjaraningrat. (2014). Pengantar
simbol, 11) Wudu saméméh asup ka Antropologi I. Jakarta: Rineka
masigit mangrupa simbol, 12) Banda Cipta.
pusaka anu dikumbah mangrupa simbol, Komaidi, D. (2011). Panduan Lengkap
13) Pakakas nu aya salila lumangsungna Menulis Kreatif: Teori dan
ieu tradisi mangrupa ikon, 14) Pakéan Praktek. Yogyakarta: Sabda
anu digunakeun ku para sesepuh atawa Media.
nu maw abanda pusaka mangrupa Krisna, S. (2020). Implementasi
simbol, 15) Parukuyan mangrupa Upacara Adat Nyangku di Situs
symbol, 16) Sasajén mangrupa symbol, Situ Lengkong Panjalu.
17) Sawala mangrupa ikon, 18) Sora Tasikmalaya:webcache.googleus
anu ngadu’a mangrupa indéks. ercontent.com.
Mustapa, Hasan. (1985). Adat Istiadat
DAPTAR PUSTAKA Orang Sunda. Bandung:
Arikunto, Suharsini. (2013). Prosedur Penerbit Alumni.
Penelitian Suatu Pendekatan Prawiro, Abdurrahman, dkk. (2015).
Praktik. Jakarta: Rineka Cipta. Barakah Ziarah Etnografi
Danadibrata, R.A. (2015). Kamus Basa Kuburan di Bumi Parahyangan.
Sunda. Bandung: PT Kiblat Deepublish.
Buku Utama. Pudentia MPSS. (2015). Metodologi
Djuroto, Totok, Supriadi & Bambang. Kajian Tradisi Lisan
(2009). Menulis Artikel dan (Komunikasi Lisan sebagai
Karya Ilmiah. Bandung: PT Dasar Tradisi Lisan). Jakarta:
Remaja Rosdakarya. Yayasan Pustaka Obor

15
 Indonesia. Refika Aditama.
Sedyawati, Edi. (2007). Budaya Sugiyono. (2016). Metode Penelitian
Indonesia Kajian Arkeologi, Kuantitatif, Kualitatif, dan
Seni, dan Sejarah. Jakarta: Raja R&D. Bandung: Alfabeta.
Grafindo Persada. Sukarna, Ikawati. (2021). Upacara Adat
Setiawan, Irvan. (2016). Upacara Adat Jawa Barat Nyangku: Sejarah,
Nyangku: Formulir WBTB Tujuan, dan Pelaksanaannya.
Nyangku. Bandung: Dinas Jakarta: kemendikbud.go.id.
Pariwisata dan Kebudayaan Sukyadi, Didi. (2011). Teori dan
Provinsi Jawa Barat. Analisis Semiotika. Bandung:
Setyosari, Punaji. (2012). Metode Rizqy Press.
Penelitian Pendekatan dan Sumadiria, AS Haris. (2007). Menulis
Pengembangan. Jakarta: Artikel dan Tajuk Rencana:
Kencana. Panduan Praktis Menulis dan
Sobur, Alex. (2013). Semiotika Jurnalis Profesional. Bandung:
Komunikasi. Bandung: PT Simbiosa Rekatama Media.
Remaja Rosdakarya. Vera, Nawiroh. (2014). Semiotika
Soeganda, R. Akip Prawira. (1982). dalam Riset Komunikasi. Bogor:
Upacara Adat di Pasundan. Ghalia Indonesia.
Bandung: Sumur Bandung. Wulansari, D. (2009). Sosiologi Konsep
Soelaeman, Munandar. (2010). Ilmu dan Teori. Bandung: PT Refika
Budaya Dasar. Bandung: PT Aditama.

16