Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
4
2. Bo’linish nazariyasi ………………… ………….....…....…5–8
3. Oddiy kasrlar………………………………….….....……..…11
4. O’nli kasrlar……………………… …………….…… ……...14
5. Birhad va ko’phad (Paskal uchburchagi)… . ….…...……. ….....16
6. Daraja va uning xossalari……………… ..……….....… …….17
7. Qisqa ko’paytirish formulalari ….……… ……….… ……….17
8. Nyuton binomi, Bezu teoremasi …………………. ………....19
9. Algebraik kasrlar…………………...……………..…. ……...21
10. Foiz……………………………………………….………….22
11. Tenglamalar……………………………………….……...….25
12. Kompleks sonlar………………………………….….…...….28
13. Koordinatalar sistemasi.…………… ……… ....….…....……29
14. Chiziqli funksiya……………………… …. …… .……..…..30
15. Murakkab funksiyalar………………… ……….………..…..33
16. Sonli tengsizliklar……………………… …….………… .....34
17. Chiziqli tengsizliklar……………………… ………………...35
18. Kvadrat tenglama ………………………… ………….……..37
19. Kvadrat funksiya………………………… …….…………....41
20. Oraliqlar usuli……………………………. ..………………..46
21. Ikki o’zgaruvchili chiziqli tenglama………… … …………..48
22. Modul…………………… ………… ……… … …………..49
23. Kasr chiziqli funksiya………………………………....……..53
24. Kasr ko’rinishli daraja…………………….………….… .….56
25. Arifmetik progressiya…………………...………….….…. ...59
26. Goemetrik progressiya ……………………… ……..……….62
27. Ko’rsatkichli funksiya………………………… …….………64
28. Logarifm…………………………………… ……..…..…….67
29. Teskari funksiyalar………… …………… ……… .....……..71
30. Trigonometriya……………………………………..…….….72
31. Trigonometrik formulalar ………………………..…….……75
32. Teskari trigonometrik funksiyalar………………. …….……78
33. Trigonometrik tenglamalar…………………………. ………83
34. Trigonometrik tenglamalarni yechish usullari ………… .......85
35. Trigonometrik tengsizliklar ………………………….… … ..88
36. Trigonometrik funksiyalar………………… …… ….………92
37. Trigonometrik funksiyalarning A.S va Q.S….… .. … …….96
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 2
38. Kompleks sonlar………………………………… …....…….99
39. Hosila…………………………………………… …...…… 100
40. Hosilaning qo’llanilishi…………………………… ….…...104
41. Boshlang’ich funksiya……………………………… ……..119
42. Integral…………………………………………..……. ...…121
43. Bo’laklab integrallash…………………………..…. . ….…124
44. To’plamlar……………………………………………….…125
45. Kombinatorika………………………………………….…..128
46. Ehtimollar nazariyasi ……………………………………....132
47. Ma’lumotlar tahlili ………………………………….……...136
48.Maxsus yo’l bilan yechiladigan misollar ……….… …… . ..137
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 3
S O N L A R .
1. Biror to'g'ri chiziqda bir xil uzunlikdagi kesmachalar, nol va 1, 2, 3,... kabi sonlar belgilangan bo’lsa, bu to'g'ri chiziqqa
koordinata to'g'ri chizig’i deyiladi.
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
2. Koordinata boshida nol, undan chap tomonda manfiy sonlar (-1,-2,-3,…), o’ng tomonda musbat sonlar (1,2,3,…) bo’ladi.
Sonlar raqamlardan tuzilgan bo’ladi. M: 0,2,6 raqamlaridan 260,206,602,620 sonlarini hosil qilish mumkin. Raqamlar 2 xil bo’ladi:
a) Arab raqamlari – 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
1) Natural sonlar – sanashda ishlatiladigan sonlar: 1,2,3,4,5,… va hokazo. Ular N harfi bilan belgilanadi. 2 ga bo’linadigan sonlar
juft sonlar deyiladi. Qolgan sonlar toq sonlar deyiladi. Manfiy sonlar uchun juft-toqlik tushunchalari ishlatilmaydi. Nol (0) soni juft
son hisoblanadi.
2) Butun sonlar – 0, 1, 2, 3, 4... Ular Z harfi bilan belgilanadi.
3) Ratsional sonlar – m ko’rinishidagi qisqarmas kasr sonlar (bunda m Z, n N ): 1 ; 3 ; 6 ; 0, (6)...
n 2 5 7
4) Irratsional sonlar – 2; 5 ; ; e...
b) Rim raqamlari – I – bir, V – besh, X – o’n, L – ellik, C – yuz, D – 500, M – 1000, V 5000 , X 10000 , L 50000 ,
C 100 .000, D 500 .000, M 1000 .000 Katta sondan oldin kichik son turgan bo’lsa ular ayriladi; katta sondan keyin kichik
son turgan bo’lsa ular qo’shiladi. Ayriladigan son 10 ning darajalari bo’lishi kerak, ya’ni I, X, C, M, … M: XL–40, XC–90,
CXL–140, CM–900, MCM–1900, M V 4000, M X 9000, CDM V 404000 .
M: IV–4, IX–9, XL–40, XCIX– 99, CD–400, XIV–14, XLI–41, VII–7, LXXXIV–84, CLX–160, CCXCVIII–298,
MMCCCXCI–2391, 14821 – XMV DCCCXXI , 601050 – DCML , CCXXI+MCCCVIII=MDXXIX (221+1308=1529)
Bular xato: CCCC–400, IC–99, XXC–80, IIL–48, VC–95, IXL–39, IMM–1999, IV 4000, LXII 6200 0 , ID – 499
Bular to’g’risi: CD–400, XCIX–99, LXXX–80, XLVIII–48, XCV–95, XXXIX–39, MCMXCIX–1999, MV 4000, LX MM 62000
3. Koordinata boshidan bir xil uzoqlikda joylashgan ikkita sonlar qarama-qarshi sonlar deyiladi. –2 va 2; –15 va 15. Qarama-
qarshi sonlar faqat ishorasi bilan farq qiladi. Qarama-qarshi sonlar yig’indisi nolga teng. –2+2=0, 15+(–15)=0
4. a sonining moduli deb (absolyut qiymati deb) – shu sondan koordinata boshigacha bo’lgan masofaga aytiladi va |a| kabi
belgilanadi. |2|=2; |–7|=7 Moduldan tashqariga har doim musbat son chiqadi.
5. Koordinata to'g'ri chizig’ida o’ng tomonda joylashgan son katta bo’ladi. 5<6, –13<–3, 1>–100 A A
6. Koordinata to'g'ri chizig’ida nuqtaga mos keluvchi son shu nuqtaning koordinatasi deyiladi. -3 0 1 2
M: A(–3) nuqtani 5 birlik o’ngga sursak qanday nuqta hosil bo’ladi. J: A (2)
7. Ikkita bir xil ishorali sonlarni qo’shishda – ularning modullarini qo’shib, natijaning oldiga shu sonlarning ishorasini qo’yamiz.
M: 2+7= 9, –8+(–20)= –28, –2–7= –2+(–7)= –9, –7–6= –13, –8–7–6= –15–6= –21.
8. Ikkita har xil ishorali sonlarni qo’shishda – ularning kattasidan kichigini ayirib, natijaning oldiga shu sonlardan kattasining
ishorasini qo’yamiz. –8+6= –2, –6+8=2, –6+10=4, 6–10=6+(–10)= –4, 17+(–4)=13, 6–21= 6+(–21)= –15, –9+2–3=–7–3=–10
ESLATMA: har qanday sonni nolga ko’paytirsak javob nol bo’ladi. M: 5∙0=0, –45∙0=0, 5∙125∙14∙0=0
Nolni har qanday songa bo’lsak nol, lekin sonni nolga bo’lish mumkin emas. M: 0:8=0, 0:(–13)=0, 23:0= O bu xato
9. Ikkita bir xil ishorali sonlarni ko’paytirishda yoki bo’lishda: amal bajariladi, natija musbat bo’ladi, ya’ni natija oldiga hech qanday
ishora qo’yilmaydi. M: 2∙3=6, –4∙(–7)=28, –12:( –2)=6
10. Ikkita har xil ishorali sonlarni ko’paytirishda yoki bo’lishda: amal bajariladi, natija manfiy bo’ladi, ya’ni natija oldiga “–”
ishorasi qo’yiladi. M: 2∙(–3)= –6, –16:1= –16, –3∙(4)= –12 10:( –10)= –1
ESLATMA: har xil ishorali bir nechta sonlarni ko’paytirishda yoki bo’lishda: undagi “–” li (manfiy) sonlarni sanaymiz. Agar ular
soni toq bo’lsa, natija manfiy; agar ular soni juft bo’lsa, natija musbat bo’ladi. M: –6∙2:4∙(–1)∙(–2)= –6 (manfiylar soni 3ta)
–6∙(–2):4∙(–1)∙(–2)= 6 (manfiylar soni 4ta)
ESLATMA: agar qavs oldida “+” ishorasi turgan bo’lsa, qavsni tashlab yuborganda, qavs ichidagi sonlar ishorasi o’zgarmaydi. Agar
“–” ishorasi turgan bo’lsa, qavsni tashlab yuborganda, qavs ichidagi sonlar ishorasi qarama-qarshisiga o’zgaradi.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 4
+(+a) = +a, +(–a) = –a. M: +(+3) = +3, 8+(15–6)=8+15–6=17, –6+(–10+3) = –6–10+3= –13
–(+a) = –a, –(–a) = +a. M: –(a+b–c) = –a–b+с –(6–10) = –6+10=4, 2–(8+6–2) = 2–8–6+2= –10
M: ((–3)∙(–4)–(+5))∙((–8)–(+2)∙(–6))=(12–5)∙(–8–(–12))=7∙(–8+12)=7∙4=28 M: –(–8):(3+(–5))=8:(3–5)=8:(–2)= –4
M: 1–(1–(1–…(1–1))) ni hisoblang. Bu yerda birlar soni 2021 ta. Yechish: Ifodani soddalashtirishni eng ichkaridagi qavs ichidan
boshlaymiz. Agar ikkita bir bo’lsa: (1–1)=0; agar uchta bir b-sa: 1–(1–1)=1; agar 4ta bir b-sa: 1–(1–(1–1)=1–(1–0)=0; Demak birlar
soni toqta bo’lsa javob 1 bo’ladi, juftta bo’lsa 0 bo’lasi. Misol shartida 2021 ta bir deyilgani uchun Javob: 1
7+3=10 bunda, 7 – birinchi qo’shiluvchi, 3 – ikkinchi qo’shiluvchi, 10 – yig’indi;
7–3=4 bunda, 7 – kamayuvchi, 3 – ayriluvchi, 4 – ayirma;
7∙3=21 bunda, 7 – ko’payuvchi, 3 – ko’paytuvchi, 21 – ko’paytma;
23:3=7 va (2). bunda, 23 – bo’linuvchi, 3 – bo’luvchi, 7 – bo’linma, 2 – qoldiq; Tek: 23=3∙7+2
Tenglik qoldiqli bo’lishni ifodalashi uchun – qoldiq yig’indi tarzida bo’lishi kerak va qoldiq bo’luvchidan kichik bo’lishi kerak.
M: 32=5∙6+2, 32=3∙10+2 bular to’g’ri tenglik. M: 32=6∙6–4 bu xato, sababi 4 ayrilyapti, M: 32=3∙9+5 bu xato, sababi 3 soni 5 dan
kichik. 32 ni 3 ga bo’lsak 9 martayu 5 qoldiq deyapti, aslida 10 martayu 2 qoldiq bo’lishi kerak.
ESLATMA: kichik sonni katta songa bo’lganda bo’linma nol (0) ga teng bo’ladi. M: 7:12=0 va (7) Tek: 7 = 12∙ 0+7
2b c
Misollar:1) a, b, c ketma-ket toq sonlar bo’lsa, a ? Yechish: biror toq sondan keyingi toq sonni hosil qilish uchun unga
2 ni qo’shish kerak. Undan ham keyingi toq sonni hosil qilish uchun 4 ni qo’shish kerak. M: 11 dan keying toq sonlar 13 va 15.
13 11 2, 15 11 4. M n : a 3, b 5, c7
?
2(x 2) (x 4) x
1
a = x; b = x + 2; c = x + 4 x x
M: x natural son bo’lib 7x+4 juft son bo’lsa, quyidagilardan qaysi biri toq? A. x+2 B. x3+2 C. 3x+3 D. x3–x E. x3+x
Shartga ko’ra 7x+4 ifoda juft son bo’lishi uchun x albatta juft son bo’lishi kerak, masalan x=2,4,6,… (Agar x ning o’rniga toq son
qo’ysak 7x+4 ifoda ham toq bo’lib qoladi.) Berilgan javoblardan faqat 3x+3 ga juft sonlarni qo’ysak toq son hosil bo’ladi. J: (C)
.
M: a=b2, b>c bo’lsa abc shaklida nechta bir-biridan faqli uch xonali son yozish munkin? Yechish: a soni b ning kvadrati ekan.
b teng bo'la oladi1,2,3 ga; a 1, b 1, c 0 a 4, b 2, c 0; 1 a 9, b 3, c 0; 1; 2
a teng bo'ladi 1,4,9 ga. 110 420, 421 930, 931, 932, J: 6 ta
( b ning o’rniga 3 dan katta sonlarni qo’yolmaymiz . Agar 4, 5, 6 … larni qo’ysak, ularning kvadrati a ikki xonali son bo’lib, abc to’rt
xonali songa aylanib qoladi.)
M: 27048∙27044–27047∙27043 ni hisoblang. Yechish: eng kichigini 27043=a deb belgilaymiz. 27048=a+5, 27044=a+1,…
(a+5)∙(a+1) – (a+4)∙(a) = a 2+5a + a +5– a 2–4 a =2a+5, 2∙ 27043+5=54091
2 3 3
M: 2016(2017∙2018+1) ni soddalashtiring. Yechish: 2017=a, (a–1)∙(a∙(a+1)+1)= (a–1)∙(a +a+1)= a –1= 2017 –1
BO’LINISH NAZARIYASI.
1. Agar son faqat ikkita bo’luvchiga ega bo’lsa, ya’ni son o’ziga va birga bo’linsa, bu songa tub son deyiladi. Eng kichik tub son 2,
kattasi mavjud emas. M: 5, 7, 11, 23, 41,… (1 soni tub ham emas, murakkab ham emas). Biror sondan katta bo’lmagan tub sonlar
jadvalini tuzishga Eratosfen g’alviri deyiladi. M: 6–sinf matematika darslik kitobining orqasida 1 dan 1000 gacha bo’lgan tub sonlar
jadvali keltirilgan.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 5
Agar sonning bo’luvchilari ikkitadan ortiq bo’lsa, murakkab son deyiladi. M: 4, 15, 20, 100,... Har qanday sonning eng kichik
bo’luvchisi bir, eng kattasi o’sha sonning o’zi. a sonining tub yoki tub emasligini aniqlash uchun a taxminan qaysi songa teng
bo’lsa, a sonini shu songacha bo’lgan tub sonlarga bo’lib borish kerak. Agar birorta ham songa bo’linmasa, demak a tub son.
M: 4903 sonini tub yoki tub emasligini aniqlash uchun uni qanday eng katta tub songacha bo’lib borish kerak. 4903 70,1
70,1 dan oldingi tub son 67. Demak, 4903 sonini tub yoki tub emasligini aniqlash uchun uni 2,3,5,7,11,13,17,…67 kabilarga birma bir
bo’lib ko’rish kerak. J: 67
2. Agar ikkita tub son bir–biridan faqat ikkiga farq qilsa egizak tub sonlar deyiladi. M: 5 va 7; 11 va 13; 29 va 31... (2 va 3 sonlari
egizak tub sonlar emas.) Agar sonlar qisqarmas bo’lsa, ya’ni ularning EKUBi birga teng bo’lsa, bu sonlar o’zaro tub sonlar deyiladi.
M: 5 va 9, 16 va 41, 7 va 23, 12 va 25… (14 va 21 sonlari o’zaro tub sonlar emas, ular 7 ga bo’linadi)
3. Har qanday sonni (A) faqat bir xil usulda tub ko’paytuvchilarga yoyish mumkin. Bu uning kanonik yoyilmasi (kanonik
ko’rinishi) ham deyiladi. A m n k ... bunda m, n, k lar tub sonlar, , , ularning daraja ko’rsatkichlari. M: 72=23∙32
4. Sonning natural bo’luvchilari sonini (NBS) topish uchun: 1) sonni tub ko’paytuvchilarga ajratib, kanonik ko’rinishda yozamiz.
2) daraja ko’rsatkichlariga birni qo’shib ko’paytma tuzamiz, natija NBS ni beradi. 75=1,3,5,15,25,75 bular 75 ning natural
bo’luvchilari soni–6 ta.
75 3 75=31∙52 300 2 300=22∙31∙52
25 5 (1+1)∙(2+1)=6 ta. 150 2 (2+1)∙(1+1)∙(2+1)=18 Bu 300 soni 18 ta songa bo’linadi degani.
5 5 75 3
1 25 5 ESLATMA: eng ko’p bo’luvchiga ega son bu – nol.
5 5
1
Sonning juft natural bo’luvchilari sonini topish uchun: 1) sonni tub ko’paytuvchilarga ajratib, kanonik ko’rinishda yozamiz.
2) ikkining darajasidagi songa birni qo’shmaymiz, qolgan tub sonlarning daraja ko’rsatkichlariga birni qo’shib ko’paytma tuzamiz.
3 1
M: 24=2 ∙3 , juft bo’luvchilari 2,4,6,8,12,24 – 6ta. 3∙(1+1)=6
2 3
M: 60=2 ∙3∙5 , juft bo’luvchilari 2,4,6,10,12,20,30,60 – 8ta. 2∙(1+1)(1+1)=8 M: 8=2 , juft bo’luvchilari 2,4,8 – 3ta.
NBS
A sonning natural bo’luvchilari ko’paytmasini (NBK) topish formulasi: NBK A 2 M: 9 sonining bo’luvchilari ko’payt-
3 6
masi 1∙3∙9=27 NBS(9)=3ta, 92 27 M: 12 ning bo’luvchilari ko’paytmasi 1∙2∙3∙4∙6∙12=1728, NBS(12)=6ta, 12 2 123 1728 .
5. a va b sonlarining har biri с ga bo’linsa, с ularning umumiy bo’luvchisi (UB) deyiladi. M: UB(a;b)=с UB(24;36)=1,2,3,4,6,12.
Jami umumiy bo’luvchilari soni (UBS) – 6 ta. Umumiy bo’luvchilarning eng kattasi EKUB deyiladi.
M: EKUB(24;36)=12. EKUB(10;30)=10. EKUB(15;16)=1
EKUB quyidagicha topiladi: sonlar tub ko’paytuvchilarga yoyiladi, yoyilmalardagi umumiy tub ko’paytuvchilarni (ya’ni barchasida
bor bo’lgan bir xil tub sonlarni) kichik darajalilarini olib ko’paytma tuzamiz. Natija EKUB ni beradi.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 6
ESLATMA: ikki va undan ortiq sonning umumiy bo’luvchilari sonini (UBS) topish degani – ular EKUBining natural bo’luvchilari
sonini topish kerak degani. Ikki va undan ortiq sonning umumiy bo’luvchilari yig’indisini (UBY) topish degani – ular EKUBining
natural bo’luvchilari yig’indisini topish kerak degani.
M: UBS(24;60)=? Yechish: UB(24;60)=1, 2, 3, 4, 6, 12 – bular 24 va 60 ning umumiy bo’luvchilari, jami 6 ta.
Yoki eslatmaga asosan, EKUB(24;60) =12 =22∙31 UBS(24;60)= NBS(12) =(2+1)∙(1+1)=6 ta.
7. Sonning bo’linish alomatlari:
1) oxirgi raqami 0,2,4,6,8 bilan tugagan sonlar 2 ga qoldiqsiz bo’linadi. M: 14 2 , 2250 2 , 5648. ( bu qoldiqsiz bo’linish belgisi.)
2) agar sonning raqamlari yig’indisi 3ga bo’linsa, o’sha sonning o’zi ham 3ga bo’linadi. M: 73215 7+3+2+1+5=18 73215:3=26405
3) oxirgi raqami ikkita nol bilan tugagan yoki oxirgi ikkita raqami 4ga bo’lingan sonlar 4ga qoldiqsiz bo’linadi. M: 100, 58400, 7448
4) oxirgi raqami 0 yoki 5 bilan tugagan sonlar 5 ga qoldiqsiz bo’linadi. M: 10, 2400, 135,…
5) son 6ga bo’linishi uchun 2 va 3 ga qoldiqsiz bo’linishi kerak, ya’ni oxirgi raqami 0,2,4,6,8 bilan tugagan bo’lishi va raqamlari
yig’indisi 3 ga bo’linishi kerak. M: 354258 3+5+4+2+5+8=27 3 354258 6
M: Besh xonali 7a82b soni 6 ga bo’linadi. a∙b ko’paytma ko’pi bilan necha bo’lishi mumkin? Yechish: bu son 6 ga bo’linishi
uchun 2 va 3 ga bo’linishi kerak. Demak, b juft son. Ko’paytma katta bo’lishi uchun a va b ni kattaroq son tanlash kerak. b=8 deb
olsak, raqamlar yig’indisi 7+a+8+2+8=25+a. a=2,5,8 bo’lganda bu son 3 ga bo’linadi, shundan a=8 da ko’paytma eng katta
bo’ladi, ya’ni a∙b=8∙8=64 J: 64
6) agar sonning raqamlari yig’indisi 9ga bo’linsa, o’sha sonning o’zi ham 9ga bo’linadi. M: 75996 7+5+9+9+6=36 9 75996 9
7) agar sonning toq o’rinda turgan raqamlari yig’indisidan juft o’rinda turgan raqamlari yig’indisi ayrilganda natija 0 bo’lsa yoki 11ga
karrali son bo’lsa, bu son 11 ga qoldiqsiz bo’linadi. M: Besh xonali 24a5b soni 11 ga bo’linsa va 5 ga bo’lganda qoldiq 1 bo’lsa, a
ning olishi mumkin bo’lgan qiymatlari yig’indisini toping (bunda a va b bir xonali manfiy bo’lmagan sonlar). Biror sonni 5 ga
bo’lganda qoldiq 1 qolishi uchun shu sonning oxirgi raqami 1 yoki 6 bilan tugashi kerak. Demak, b=1 yoki b=6. 1–Hol. b=1
bo’lganda, toq o’rindagi raqamlar yig’indisidan juft o’rinda turgan raqamlar yig’indisini ayramiz: (2+a+1)–(4+5)=a–6. a–6 soni 11
ga bo’linishi uchun a=6 bo’lishi kerak. 2–Hol. b=6 bo’lganda, toq o’rindagi raqamlar yig’indisidan juft o’rinda turgan raqamlar
yig’indisini ayramiz: (2+a+6)–(4+5)=a–1. a–1 soni 11 ga bo’linishi uchun a=1 bo’lishi kerak. J: 6+1=7
8) son 12 ga bo’linishi uchun 3 va 4 ga qoldiqsiz bo’linishi kerak; son 15ga bo’linishi uchun 3 va 5 ga qoldiqsiz bo’linishi kerak; son
24ga bo’linishi uchun 4 va 6 ga qoldiqsiz bo’linishi kerak,…
9) sonning oxirida bitta nol bo’lsa yoki oxirgi bitta raqam 2ga bo’linsa, bu son 2ga bo’linadi. Ikkita nol bo’lsa yoki oxirgi ikkita raqam
4ga bo’linsa, bu son 4ga bo’linadi. Uchta nol bo’lsa yoki oxirgi uchta raqam 8ga bo’linsa, bu son 8ga bo’linadi. To’rtta nol bo’lsa
yoki oxirgi to’rtta raqam 16ga bo’linsa bu son16 ga bo’linadi va hokazo.
10) sonning oxirida bitta nol bo’lsa yoki oxirgi bitta raqam 5ga bo’linsa, bu son 5ga bo’linadi. Ikkita nol bo’lsa yoki oxirgi ikkita
raqam 25ga bo’linsa, bu son 25ga bo’linadi. Uchta nol bo’lsa yoki oxirgi uchta raqam 125ga bo’linsa, bu son 125ga bo’linadi.
To’rtta nol bo’lsa yoki oxirgi to’rtta raqam 625ga bo’linsa bu son 625 ga bo’linadi va hokazo. M: 2000 8 250
11) ketma-ket kelgan ikkita natural sonning ko’paytmasi 2ga (1∙2), ketma-ket kelgan uchta natural sonning ko’paytmasi 6ga (1∙2∙3),
to’rttasiniki 24ga (1∙2∙3∙4)… va hokazo qoldiqsiz bo’linadi. M: n∙(n+1)∙(n+2) soni 3 ga qoldiqsiz bo’linadi, chunki bu uchta
7 8 9 168 , 5 6 7 70
ketma-ket kelgan natural son. n ning o’rniga o’zimizdan son qo’yamiz, n=7 da n=5 da ( qoldiq yo’q.)
3 3
m n 2 va EKUB(m, n) 5 bo' lsa m n ?
Misollar: 1) m, n N , mn 5
5m 5n 2m 2n
3m 7n
m va n lar naturaluchunm 7, n 3
yoki m 14, n 6 va hokazo bo'lishi m - n
EKUB 5 bo’lishi uchun m=7∙5=35, n=3∙5=15 bo’lishi k–k. EKUB(35;15) =5, J: 35∙15=525
2) 48 va 60 sonlarining nechta tub bo’lmagan umumiy bo’luvchilari mavjud? Yechish: 48=24∙3 60=22∙3∙5 EKUB=22∙3
NBS=(2+1)(1+1)=6 ta (1,2,3,4,6,12). Tublarini chiqarib tashlaymiz (2 va 3ni). 6–2=4 J: 4 ta
3) A natural sonini 36 ga bo’lganda bo’linmada n, qoldiqda n2 chiqadi. Shunga ko’ra A ko’pi bilan qanday bo’lishi mumkin?
Yechish: A=36∙n+ n2 bunda, bo’luvchi qoldiqdan katta ( 36>n2 ) bo’lishi kerak. n=1,2,3,4,5. Eng katta degani uchun n=5.
A=36∙5+52 =205 J: 205
4) 12∙50∙70 sonining nechta natural bo’luvchisi bor? Yechish: Sonning NBS ni topish uchun bu sonni kanonik ko’rinishda (tub
ko’paytuvchilarga ajratilgan holda) yozamiz. 12=2 2∙3, 50=2∙52, 70=2∙5∙7; 12∙50∙70=22∙3∙2∙52∙2∙5∙7=24∙3∙53∙7
NBS=(4+1)(1+1)(3+1)(1+1)=80 J: 80 ta.
5) 1 dan 150 gacha bo’lgan sonlar orasida nechta sonning NBS 3 ga teng? Yechish: Avval topishimiz kerak qanday sonlarning
bo’luvchilari soni 3 ta. Faqat tub son kvadratining NBS 3 ga teng. Bular quyidagilar: 4, 9, 25, 49, 121. J: 5 ta
6) 3∙818∙555 ko’paytma necha xonali son? Yechish: 3∙(23)18∙555 = 3∙254∙554∙51 =3∙5∙(2∙5)54 =15∙1054 = 15000…0 J: 56 xonali son.
54 ta
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 7
BO’LINISH NAZARIYASI
1. Umumiy karrali.
2. EKUK.
3. O’rta arifmetik.
4. O’rta geometrik.
5. O’rta vaznli qiymat.
6. O’rta garmonik qiymat.
7. O’rta kvadratik qiymat.
8. Darajaning oxirgi raqamini topish.
9. Yuqori darajali sonni biror songa bo’lgandagi qoldiqni topish.
1. Agar с soni a ga ham b ga ham bo’linsa, с ularning umumiy karralisi (UK) deyiladi. UK(4;5)=20,40,60.. a=4, b=5, c=20,40,…
2. Umumiy karralilarning eng kichigi EKUK deyiladi. EKUK(4;5)=20. Umumiy karralilar quyidan chegaralangan bo’ladi.
EKUKni topish yo’llari: 1) Fikrlab topish. 2) Sonlarni tub ko’paytuvchilarga yoyamiz, yoyilmada ishtirok etgan har bir tub
ko’paytuvchini eng katta darajasi bilan olamiz va ko’paytma tuzamiz, natija EKUKni beradi.
Agar a soni o’zaro tub sonlarning har biriga bo’linsa, ularning ko’paytmasiga ham bo’linadi. M: 100 soni 4 va 5 ga bo’linadi,
demak 20ga ham bo’linadi.
Yig’indidagi har bir son a ga bo’linsa, yig’indining o’zi ham a ga bo’linadi. M: 6+9+27+36 bu sonlarning har biri 3 ga bo’linadi,
demak ular yig’indisi 78 ham 3 ga bo’linadi.
Ko’paytma a ga bo’linishi uchun ko’paytuvchilardan biri a ga bo’linsa yetarli. M: (2∙30∙121):11=2∙30∙11=660
24∙11=(2,3,4,6,8,12,24,11,22,33,44,66,88,12∙11,24∙11 larga bo’linadi.) 7xy2=(7,7x,7y,7y2,7xy,7xy2, x,y,y2,xy, xy2 larga bo’linadi.)
3. n ta sonning o’rta arifmetigini topish uchun shu sonlar yig’indisini n ga bo’lish kerak.
a1 a2 a3 .... an 1 5 21 9 4 2 10 (8)
A M: M: 2
n 3 4
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 8
8. Har qanday sonni darajaga ko’tarsak, oxirida ko’pi bilan 4 ta raqam takrorlanib kelaveradi .
Daraja …1n …2n …3n …4n …5n …6n …7n …8n …9n
Oxirgi raqam 1 2, 4, 8, 6 3, 9, 7, 1 4, 6 5 6 7, 9, 3, 1 8, 4, 2, 6 9, 1
Oxirgi raqamni topishda – darajani 4 ga bo’lamiz, qolgan qoldiqni berilgan sonning oxirgi raqamining darajasiga yozib hisoblashni
amalga oshiramiz. M: 1) 20172018 ning oxirgi raqamini toping. 2018:4=504 va 2 qoldiq. 20172=…72=…49 J: 9
2) 90383 83:4=20 va 3 qoldiq. 9033=…33=…27 J: 7
ESLATMA: Agar qoldiq qolmasa, ya’ni qoldiq nolga teng bo’lsa, 4-darajani olamiz. M: 20022000 2000:4=500 va 0 qoldiq.
4 4
2002 =…2 =…16 J: 6
77
1) 177 ning oxirgi raqamini toping. 777 ni 4 ga bo’lgandagi qoldiqlarni ko’rib chiqamiz.
1
7 :4=1 va 3 qoldiq,
72 :4=12 va 1 qoldiq,
73 :4=85 va 3 qoldiq (takror) – xulosa 7 ning toq darajalarini 4 ga bo’lganda 3 qoldiq qoladi. 777:4=… va 3 qoldiq. 17 3 =…3 bo’ladi.
87
2) 788 ning oxirgi raqamini toping. 887 ni 4 ga bo’lgandagi qoldiqlarni ko’rib chiqamiz.
1
8 :4=2 va 0 qoldiq,
82 :4=16 va 0 qoldiq, – xulosa 8 ning har qanday darajalarini 4 ga bo’lganda 0 qoldiq qoladi. 8 87:4=… va 0 qoldiq. Qoldiq qolma–
4
ganligi sababli n=4 bo’ladi. 78 =…6. Javob: 6
95
3) 20149 ning oxirgi raqamini toping. 995 ni 4 ga bo’lgandagi qoldiqlarni ko’rib chiqamiz.
1
9 :4=2 va 1 qoldiq,
92 :4=20 va 1 qoldiq,
1
93 :4=182 va 1 qoldiq – xulosa 9 ning qanday darajalarini 4 ga bo’lganda 1 qoldiq qoladi. 9 95:4=… va 1 qoldiq. 2014 =…4 bo’ladi.
888 999
4) 999 2 ning oxirgi raqamini toping. 9n ning oxirgi raqamlarini jadvaldan topamiz. Agar n toq son bo’lsa 9, agar n juft son
999
bo’lsa 1. 2 888 bu juft son. 9 ning juft darajasi esa 1 bilan tugaydi. J:1
999 888 888
5) 888 2 ning oxirgi raqamini toping. 2 999 soni 4 ga karrali son. 8 ning 4 ga karrali darajalari 6 bilan tugaydi. J: 6
ESLATMA: ! –faktorial belgisi bo’lib, 6! – olti faktorial deb o’qiladi va 6!=1∙2∙3∙4∙5∙6=720 ga teng.
M: 0!=1, 1!=1, 2!=1∙2=2, 3!=1∙2∙3=6, 4!=1∙2∙3∙4=24, 5!= 4!∙5=1∙2∙3∙4∙5=120, …
9 ! 8 ! 8 ! 9 8 ! 8 ! (9 1) 1 2 3 4 5 6 7 8 8 56
Misollar:
1)
7 ! 6 ! 6 ! 7 6 ! 6 ! (7 1) 1 2 3 4 5 6 8
(n 1) ! (n 1) ! 1 2 3 ... (n 2) (n 1) n (n 1)
2) ifodani qisqartiring. (n 1) n (n 1) n (n 2 1).
(n 2) ! (n 2) ! 1 2 3 ... (n 3) (n 2)
3) 0!+2!+4!+6!+…+66! Yig’indining oxirgi raqamini toping. Yechish: 1+1∙2+1∙2∙3∙4+1∙2∙3∙4∙5∙6+1∙2∙3∙4∙5∙6∙7∙8+…+1∙2∙3…65∙66=
= 1+2+24+…0+…0+…0+… = …27 J: 7
5) 1 dan 100 gacha bo’lgan sonlar ko’paytmasi (100!) nechta nol bilan tugaydi. Bunda berilgan oxirgi sonni (100 ni) 5 ning
darajalariga bo’lib, butun qismlarini yig’indisini hisoblaymiz. 5 ning darajasi berilgan sondan katta bo’lmasligi kerak. 53 ni
ololmaymiz, chunki 53>100
100 100 20 4 24 J: 24 ta nol bilan tugaydi. (bunda [a] – sonning butun qismi.)
5 25
5) 38 dan 721 gacha bo’lgan sonlar ko’paytmasi nechta nol bilan tugaydi. 721 721 721 721 144 28 5 1 178 ta nol b-n
5 25 125 625
tugaydi 1dan 721 gacha; 38 38 7 1 8 ta nol bu – 1dan 38 gacha; 178–8=170, J: 170 ta.
5 25
100 100 100 100 100 100 50 25 12 6 3 1 97
6) 100! 2n ga qoldiqsiz bo’linsa, nmax=? 21 22 23 24 25 26
8) 1dan 211 gacha bo’lgan sonlar orasida 4 ga karrali bo’lgan sonlar nechta? Yechish: 211 52 ta
4
9) 4 ga karrali bir xonali sonlar 9 2 ta , 4 ga karrali ikki xonali sonlar 99 9 24 2 22 ta , 4 ga karrali uch xonali sonlar
4 4 4
999 99 249 24 225 ta
4 4 14 ga karrali to’rt xonali sonlar nechta? Yechish: 9999 999 714 71 643 ta
M:
14 14
9. Darajani biror songa bo’lgandagi qoldiqni topish uchun: asosni o’sha songa bo’linadigan (karrali) son va qolgan sonning
yig’indisi ko’rinishida yozish kerak. Qolgan sonning o’sha darajasini berilgan songa bo’lish kerak. M:
1) 420 :7=1610 :7=(14+2)10:7=210:7=1024:7= 146 va 2 qoldiq. J:2
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 9
2) 715:5=(5+2)15:5=215:5=85:5=(5+3)5:5=35:5=243:5=… va 3 qoldiq.
3) 2186:8=…va 0 qoldiq. Sababi 218 tarkibida 2 bor. 26 soni 8 bilan qisqarib ketib, maxrajda 1 qoladi.
4) 795 ni 9 ga bo’lgandagi qoldiqni toping. Buni yuqoridagi Misollar tartibida yechib bo’lmaydi, shuning uchun 7n ni 9 ga
bo’lgandagi qoldiqlarni ko’rib chiqamiz.
n=1da 71:9=0 va 7 qoldiq,
n=2da 72:9=5 va 4 qoldiq,
n=3da 73:9=38 va 1 qoldiq,
n=4da 74:9=266 va 7 qoldiq (takror) – xulosa har 3 qadamda takrorlanish bo’ladi. 95:3=… va 2 qoldiq. n=2 da 4 qoldiq. J: 4
5) 22225555 ni 7 ga bo’lgandagi qoldiqni toping. 2222:7=317 va 3 qoldiq (317∙7+3) 5555 :7=35555 :7 3n ni 7 ga bo’lgandagi
qoldiqlarni ko’rib chiqamiz.
n=1da 31:7=0 va 3 qoldiq,
n=2da 32:7=1 va 2 qoldiq,
n=3da 33:7=3 va 6 qoldiq,
n=4da 34:7=11 va 4 qoldiq,
n=5 da 35:7=34 va 5 qoldiq,
n=6 da 36:7=104 va 1 qoldiq,
n=7 da 37:7=…va 3 qoldiq (takror) – xulosa har 6 qadamda takrorlanish bo’ladi. 5555:6=25 va 5 qoldiq. n=5 da 5 qoldiq. J: 5
Misollar: 1) 9 ga bo’lganda 6, 12 ga bo’lganda 9, 16 ga bo’lganda 13 qoldiq qoladigan [100;850] oraliqdagi eng katta son qaysi?
x=9∙a+6 x+3=9∙a+6+3 x+3=9∙a+9 x+3=9∙(a+1) Demak, x+3 soni 9, 12, 16ga karrali son. EKUK(9,12,16)=144
x=12∙b+9 x+3=12∙b+9+3 x+3=12∙b+12 x+3=12∙(b+1) x+3=144 x=141 bu eng kichigi.
x=16∙c+13 x+3=16∙c+13+3 x+3=16∙c+16 x+3=16∙(c+1) 144∙5=720 x+3=720 x=717 eng kattasi.
M: a, b, c butun musbat sonlar uchun x=3a+2=5b+4=7c+6 tengliklar bajarilsa, x uch xonali sonning eng katta qiymatini toping.
Yechish: demak, bu x sonini 3 ga bo’lganda 2, 5 ga bo’lganda 4, 7 ga bo’lganda 6 qoldiq qoladi.
x=3∙a+2 x+1=3∙a+2+1 x+1=3∙(a+1) Demak, x+1 soni 3, 5, 7ga karrali son. EKUK(3,5,7)=105
x=5∙b+4 x+1=5∙b+4+1 x+1=5∙(b+1) x+1=105, x=104 bu eng kichigi; x+1=105∙2, x=209 bu 2-si,…
x=7∙c+6 x+1=7∙c+6+1 x+1=7∙(c+1) x+1=105∙9, x=944 J: x=944 eng kattasi.
M: Bir bola bilyard sharchalarini 9 tadan to’plarga ajratganda 5 ta, 12 tadan to’plarga ajratganda 8 ta, 14 tadan ajratganda 10 ta sharcha
yetmayapti. Bolada kamida nechta sharcha mavjud. Yechish:
x=9∙a+5 x+4=9∙a+5+4 x+4=9∙(a+1) Demak, x+4 soni 9, 12, 14ga karrali son.
x=12∙b+8 x+4=12∙b+8+4 x+4=12∙(b+1) EKUK(9,12,14)=252. x+4=252, x=248
x=14∙c+10 x+4=14∙c+10+4 x+4=14∙(c+1) J: 248
3 3 3 3 3 3 3 3
M: 1 +2 +3 +…+100 ni 3 ga bo’lgandagi qoldiqni toping. Yechish: 3 ga karralilar 3 ; 6 ; 9 ; …99 bundaylar soni 33 ta,
3 3 3 3 3
3 ga bo’lganda 1 qoldiq qoladiganlar soni 1 ; 4 ; 7 ; 10 ; …100 jami 34 ta
3 ga bo’lganda 2 qoldiq qoladiganlar soni 2 3; 53; 83; 113; …983 jami 33 ta
34∙1+33∙2=100, 100:3=33 (1) J: 1
M: 1!+2!+3!+4!+…+2020! ni 35 ga bo’lgandagi qoldiqni toping. Yechish: 1+2+6+24+120+720+7!+8!+…+2020! 7! dan boshlab
keying sonlarni ko’paytma ko’rinishida yozsak, barchasining tarkibida 5∙7 qatnashadi va bu qo’shiluvchilar 35 ga qoldiqsiz bo’linadi.
Endi 1+2+6+24+120+720=873 shu yig’indini 35 ga bo’lgandagi qoldiqni topish kifoya. 873:35=24 (33q) J: 33
Misollar: To’rt xonali 3abc sonini 90 ga bo’lganda 3 qoldiq qolsa, quyidagilardan qaysi biri noto’g’ri?
A) a+b=6 B) a+b+c=18 C) a+b=5∙c D) a+b=18 E) a+b–c=3
Yechish: c=3, sababi bo’luvchining oxirgi raqami nol bilan tugagan. 3abc sonidan 3 ni ayirsak to’rt xonali 3ab0 soni hosil bo’ladi.
Endi bu son 90 ga qoldiqsiz bo’linadi va bo’lsak, nollar qisqaradi, 3ab 9 Buning uchun 3+a+b soni 9 ga karrali bo’lishi kerak.
Javoblarda c ning o’rniga 3 qo’yib hisoblashlarni amalga oshirsak A, B, C va E javoblar to’g’ri, D noto’g’ri bo’ladi. Sababi, D
javobga ko’ra 3+a+b=3+18=21 bu 9 ga bo’linmaydi.
Misollar: O’lchamlari 18, 24 va 30 sm bo’lgan to’g’ri burchakli prizma shaklidagi idishga kub shaklidagi qutilardan eng kamida
nechta joylash mumkin? Agar tomoni 1 sm li kubchalardan joylasak, deylik bo’yiga 18 ta, eniga 24 ta, balandligiga 30 kubcha jami
18∙24∙30=12960 ta sig’adi. Agar tomoni 2 sm li kubchalardan joylasak, bo’yiga 9 ta, eniga 12 ta, balandligiga 15 kubcha jami
9∙12∙15=1620 ta sig’adi. EKUB(18;24;30)=6. Agar tomoni 6 sm li kubchalardan joylasak, bo’yiga 3 ta, eniga 4 ta, balandligiga 5
kubcha jami 3∙4∙5=60 ta sig’adi. J: 60 ta
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 10
ODDIY KASRLAR.
1. Kasrlar ikki xil bo’ladi: oddiy va o’nli kasrlar. Oddiy kasrlar narsalarning necha qismga bo’linganiyu,
a
qancha qismi nazarda tutilayotganini anglatadi. b degani – biror narsaning b ta bo’lakka bo’linib, a ta
3
bo’lagi olinishini anglatadi. M: beshta katakdan 3 tasi bo’yalgan degani – 5 qismi bo’yalgan degani.
2. Oddiy kasrlar to’g’ri, noto’g’ri va aralash shaklda bo’ladi.
3 , 1 , 40 , 8 , ...
1) Surati maxrajidan kichik bo’lsa to’g’ri kasr. 5 2 102 17
13 8 28 2 1 , 1 4 ,...
2) Surati maxrajidan katta bo’lsa noto’g’ri kasr. 7 , 8 , 17 , ... 3) Butun qismi bilan berilgan bo’lsa aralash kasr. 5 17
c a b c 5 4 9 5 41
3. Aralash kasrni noto’g’ri kasr ko’rinishida yozish mumkin va aksincha. a b b M: 4 , 3 2 17 , 23 2 7
9 9 9 5 5 8 8
4. Bir xil maxrajli kasrlarni qo’shganda yoki ayirganda maxraj o’zgarishsiz yozilib, suratlar bo’yicha amallar bajariladi.
a b ab 2 3 23 5 2 5 2 5 3 1
M: ,
c c c 8 8 8 8 3 3 3 3
5. Har xil maxrajli kasrlarni qo’shganda yoki ayirganda maxrajda shunday sonni topish kerakki, bu son umumiy maxraj deyilib,
avvalgi kasrlarning maxrajlariga bo’linishi kerak. Umumiy maxraj yo fikrlab topiladi, yo EKUKni topish bilan aniqlanadi. Kasrni
umumiy maxrajga keltirayotganda kasrga ko’payadigan son qo’shimcha ko’paytuvchi deyiladi. Uni topishda umumiy maxrajni o’sha
2 7 3 3 2 7 3 3 23 5 17 3 21 5 17 3 21 22 11
kasr maxrajiga bo’lish kerak. M:
12 8 24 24 24 48 80 240 240 120
21 7 5 1 84 21 7 1 3
6. Kasrni qisqartirish degani – uning surat va maxrajini bir xil songa bo’lish degani. M: , ,
33 11 10 2 48 12 4 4
2 11 2 11 2 1 2 3 2 ; 4 7 4 7 4 1 5 ; 5 18 5 18 5 2 7 ; 5 5
8 7 1 7 14 14 5 5
7 ; 3 2 1 2 17 2 17 .
9 9 9 9 7 7 9 9 9 9 9 9 12 12 9 9
7. Kasrning asosiy xossasi – kasrning surat va maxrajini noldan farqli bir xil songa ko’paytirish yoki bo’lish mumkin. Bunda natija
3 9 18
3 1 7 21 ;
o’zgarmaydi. M: ,
5 15 30 6 2 14 42
8. Har xil maxrajli kasrlarni qo’shishda va ayirishda: a) umumiy maxraj (ekuk) topiladi, b) maxrajlarda yetishmayotgan qo’shimcha
41 3 3 4 9 13 212 39 5 91 1 42 195 91 62
ko’paytuvchi topiladi va amallar bajariladi. M: ,
6 8 24 24 13 7 3 13 7 3 273
9. Aralash kasrlarni qo’shish va ayirishda: a) butun qismi bilan bajarish;
5 1 5 1 25 6 3 19 3 19
1) 2017 2014 (2017 2014 ) ( ) 3 2) 40 3 39 1 3 39 8 3 39 5 39 5
6 5 6 5 30 30 30 8 8 8 8 8 8
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 11
2 3 2 3 1 7 3 7 3 2 6 7 6 6 13 6 1 5 7 5
3) 7 2 (7 2) ( ) 5 (4 12 ) 1 4 11 4) 4 2 4 2
3 4 3 4 12 12 12 12 8 4 8 4 8 8 8 8
5) 14 7 13 1 7 13 9 7 13 9 7 13 2 6) 14 4 16 14 (4 16 ) 10 16 9 21 16 9 5
9 9 9 9 9 9 9 21 21 21 21 21 21
ab a b b a 7 8 7 8 8 7 1 a b ab 2 3 23 5
3) M: 4) M:
c c c 56 56 56 c c c 4 4 4 4
a c ad bc 5 2 5 3 2 7 29 a a a 2 2 2
5) M: 6) M:
b d bd 7 3 73 21 b b b 3 3 3
a ca 3 23 a c ac 11 3 11 3 a c ad 11 : 3 11 4
7) c M: 2 8) M: 9) : M:
b b 5 5 b d bd 13 4 13 4 b d bc 13 4 13 3
a cb 3 25 a ac a :c 5 53 5: 3 a a 3 :5 3
10) c : M: 2 : 11) M: 12) : c M:
b a 5 3 b b c b : c 6 6 3 6 : 3 b b c 5 25
a a a a
b , a , b ko' rinishidagi kasrlar b a : c ad ; a a : b ac ; b a :c a .
14. c b c tagma tag k asrlardir. c b d bc b c b c b bc
d c d c
[a; b; c …] ko' rinishidagi kasrlar va u quyidagicha yoyib yoziladi. [ a ; b ; c ;... ] a 1
15. zanjirli kasrlar hisoblanadi. Qisqacha formulalar:
b 1
c 1
...
x x2 4y x x ...
x y
I. x
y
y
2 II. x
y
y
y 1
. M:[2;3;x]=2,25 bo’lsa, x=? Yechish:
x
y
x
...
[ 2 ;3 ; x ] 2 1
2,25 2 1 2,25 2 x 2,25 6x 2 x 2,25 7x 2 6,75x 2,25 0,25x 0,25
1 3x 1 3x 1 3x 1 J: x=1
3
x x
Oddiy kasrni zanjirli kasr (yoki aksincha) ko’rinishida yozish uchun Yevklid algoritmidan foydalanamiz.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 12
129
M: 1,29 sonini zanjirli kasr shaklida yozing. 1,29 100 Bo’linmalarni olib yozamiz. [1;3;2;4;3]=1,29
129 100
100 1 1 129
100 29 1 100
87 3 1
29 13 1
26 2 3
13 3
12 4
3 1
3 3
0
1 ...
1 5
...
3) 1 5 x x=? I – usul: fikrlab yechamiz. Bu turdagi misollarda takrorlanib keladigan ifodani topib olamiz. 1
5 5
x
1 x 5
cheksiz takrorlanib kelyapti. Suratdagi shtrixlab aylanaga olingan cheksiz ifoda x ga teng. 5+x=5x J: x=
5 4
a a a a
4) 1 4 bo’lsa, a=? 1 4 bunda, 1 takror, shu 4 ga teng. 1 4 J: a=12
1 a 1 a ..... 4
1 a 1 a
... ...
formula bilan yechamiz : 1 a 4 1 12 4a 4, 1 12 4a 8, 1 4a 7, 1 4a 49, a 12
II – usul: bunda,x=1 ga, y=a ga. a
1 2
1 a
...
2 ... 2 ...
5 3 5 3
2 3 2 3 2 x
5) 5 3 =? 5 3 =x 5 3 x, 5 6 x x, 51 x 9x, x 51
3 3 3 9 8
Misollar:
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 100 1 99
1) 1 2 2 3 3 4 ... 99 100 ( 1 2 ) ( 2 3 ) 3 4 4 5 ... 98 99 99 100 1 100 100 100 100
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
2) 15 35 63 ... 1935 3 5 5 7 7 9 ... 43 45 2 ( 3 5 ) 2 ( 5 7 ) 2 ( 7 9 ) ... 2 ( 41 43 ) 2 ( 43 45 )
1 ( 1 1 1 1 1 1 1 1 ... 1 1 1 1 ) 1 ( 1 1 ) 1 14 7
2 3 5 5 7 7 9 9 11 41 43 43 45 2 3 45 2 45 45
4 4 4 4 4 1 1 1 4 1 1 1 4 1 1 1 4 1 1 1
3) 3 6 9 3 9 12 3 12 15 ... 3 27 30 3 3 ( 6 9 ) 3 3 ( 9 12 ) 3 3 (12 15 ) ... 3 3 ( 27 30 )
4 1 ( 1 1 1 1 1 1 ... 1 1 1 1 ) 4 1 ( 1 1 ) 4 1 4 8
3 3 6 9 9 12 12 15 24 27 27 30 3 3 6 30 3 3 30 135
1 2 3 3 6 9 5 10 15 1 2 3 ( 1 3 3 3 5 5 5 ) 1 2 3 1
4) 2 4 6 6 12 18 10 20 30 2 4 6 ( 1 3 3 3 5 5 5) 2 4 6 8
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 13
O’NLI KASRLAR.
1. O’nli kasr.
2. O’nli kasrni oddiy kasr shaklida yozish.
3. O’nli kasrning xona birliklari.
4. O’nli kasrni xona birliklari bo’yicha yoyish.
5. O’nli kasrlarni qo’shish va ayirish.
6. O’nli kasrlarni taqqoslash.
7. O’nli kasrlarni ko’paytirish.
8. O’nli kasrlarni bo’lish.
9. Cheksiz davriy o’nli kasrlar.
10. Oddiy kasrni cheksiz davriy o’nli kasrga aylantirish va aksincha.
11. Sonning butun va kasr qismi.
12. Sonning standart shakli.
13. Sonlarni yaxlitlash.
1. Kasrning maxrajida 10, 100, 1000,…ya’ni o’nning darajalari qatnashgan kasrlar o’nli kasrlar deyiladi. Ularni vergul yordamida
yozish uchun maxrajda nechta nol qatnashsa, verguldan so’ng shuncha raqam qatnashadigan qilib suratni yozish kerak. Raqam
3 205 13 1
yetmasa verguldan keyin nollar yozish bilan suratni yozish kerak. M: 10 0,3 100
2,05
10000
0,0013
10000
0,0001
2. O’nli kasrni oddiy kasr ko’rinishida yozishda verguldan keyingi raqamlar soniga qaraymiz. Verguldan so’ng 1 ta raqam bo’lsa
maxrajda 10; 2 ta raqam bo’lsa maxrajda 100; 3 ta raqam bo’lsa maxrajda 1000… va hokazo. Suratda o’sha sonning o’zini yozamiz.
0,3 3 1,5 15 1 5 51,23 5123 51 23 0,01013 1013 ( Bu muhim: 2,5=2,50=2,50000= 25 , ya’ni o’nli
10 10 10 100 100 100000 10
kasrlarning kasr qismining oxirida nol bo’lsa uni yozmaslik ham mumkin. M: 31,020=31,02 3,1200=3,12; 58=58,0 )
3. O’nli kasrda verguldan chap tomondagi qisim butun qism, o’ng tomondagisi kasr qism deyiladi. Verguldan boshlab chap
tomonga birlar, o’nlar, yuzlar,… verguldan o’ng tomonga qarab o’ndan birlar, yuzdan birlar, mingdan birlar,… xonasi deyiladi.
M: 3504,18 – 4 birlar, 0 o’nlar, 5 yuzlar, 3 minglar, 1 o’ndan birlar, 8 yuzdan birlar xonasida turibdi.
4. O’nli kasrlarni (umuman barcha sonlarni) xona birliklari bo’yicha bir xil usulda yoyish mumkin. M: 7045,346=7∙1000+0∙100 +
+4∙10+5∙1+0,1∙3+0,01∙4+0,001∙6 2) abc 100∙a+10∙b+1∙c
5. O’nli kasrlarni qo’shganda va ayirganda vergul tagidan vergul tushadigan qilib tagma–tag yozib amallar bajariladi.
M: 328,4+12,604=341,004 328,400 23,40 0,05–0,1= –0,05 0,10
+
12,604 – 8,61 0,05–0,10=–0,05 –0,05
341,004 14,79 0,05
M: 0,29–(((–0,23)–(–0,06)+(+0,37))–((–0,47)–(–0,37))) Yechish: Avval eng ichkaridagi (yoki chalg’ituvchi) qavslarni tashlab
yuboramiz. 0,29–((–0,23+0,06+0,37)–(–0,47+0,37))= 0,29–((0,2)–(–0,1))= 0,29–(0,2+0,1)= 0,29–0,3= –0,1
6. O’nli kasrlarni taqqoslashda avval butun qismlari taqqoslanadi, butun qismlari teng bo’lsa, verguldan o’ngga qarab xona birliklari
bo’yicha taqqoslanadi. M: 34,08<35,08 34,08>34,078 (34,080>34,078) 2,223232 > 2,2232232
7. O’nli kasrlarni ko’paytirayotganda vergulga e’tibor bermay sonlarni ko’paytiramiz. Ko’paytirilayotgan sonlarda verguldan keyin
jami nechta raqam bo’lsa natijada ham verguldan so’ng shuncha raqam bo’lishi kerak.
M: 1,4∙1,4=14∙14=196=1,96 ; 0,006∙1,2=6∙12=72= 0,0072; 0,25∙4=25∙4=100=1,00=1; 0,125∙8=1000=1,000=1 ; 0,4∙100=40 ;
2,55∙ (–0,1) ∙ 4= 255∙(–1)∙4= –1020= –1,020 = –1,02 ;
O’nli kasrlarni ko’paytirishni osonlashtirish uchun: a) 10, 100, 1000,… larga ko’paytirayotganda birdan keyin nechta nol bo’lsa,
vergulni shuncha o’ngga surish kerak. M: 13,8125∙100=1381,25 ; 15,8∙10=158 ; 0,12∙3000=(0,12∙1000)∙3=120∙3=360
b) ikkita o’nli kasrni ko’paytirayotganda 1- ko’paytuvchining vergulini necha xona o’ngga sursak, 2-sini shuncha chapga surish
kerak. M: 1,4∙1,4=14∙0,14=1,96 25000∙0,04=250∙4=1000
8. O’nli kasrlarni bo’lishni osonlashtirish uchun: a) 10, 100, 1000,… larga bo’layotganda birdan keyin nechta nol bo’lsa, vergulni
shuncha chapga surish kerak. M: 13,8125:100=0,138125 0,12:1000=0,00012 8:100=0,08 12:10000=0,0012
b) O’nli kasrlarni bo’layotganda bo’linuvchi ham bo’luvchi ham butun son bo’lguncha vergulni bir xilda o’ngga surib borish kerak.
M: 1,2:0,02=12:0,2=120:2=60 6:0,12=60:1,2=600:12=50 0,625:0,25=625:250=2,5 0,008:2=8:2000=0,004
9. Kasrning suratini maxrajga bo’layotganda qoldiq cheksizlikgacha davom etsa, bunday kasrlarga cheksiz davriy o’nli kasrlar
deyiladi. Takrorlanayotgan qism davr deyiladi va qavs ichida yoziladi. M: 1/3=0,333… =0,(3) 14,2141414…=14,2(14)
ESLATMA: Oddiy kasrni yo chekli o’nli kasr, yo cheksiz davriy o’nli kasr ko’rinishida yozish mumkin. Agar kasr maxrajini tub
ko’paytuvchilarga ajratganda faqat 2 ning yoki 5 ning darajalari qatnashsa, bu kasr chekli o’nli kasr ko’rinishiga keladi. Agar
maxrajda 3,7,11,13,17,… sonlari qatnashsa bu oddiy kasr cheksiz davriy o’nli kasr ko’rinishiga keladi.
M: 6 3 6,6 1 0,125 3 0,075 bular chekli; 3 0,4285 ... 1 0, (3) 5 0,41(6) bular cheksiz
5 8 40 7 3 12
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 14
10. Cheksiz davriy o’nli kasrni oddiy kasrga aylantirish uchun: kasr chizig’i chizamiz, maxrajda – davrda nechta raqam bo’lsa
shuncha to’qqiz va vergul bilan qavs orasida nechta raqam bo’lsa shuncha nol yoziladi. Suratda – berilgan sondan davrgacha bo’lgan
qismini ayirib yozamiz. 1) 6,4(31) 6431 64 6367 yoki 6 431 - 4 6 427 2) 0, (31) 31 0 31
990 990 990 990 99 99
3) 2,1(7) 217 21 196 yoki 2 17 - 1 2 16 4) 0,(9)=1 5) 2,(9)=3 6) 0,13(9)=0,14
90 90 90 90
11. a sonining butun qismi deb, a dan katta bo‘lmagan butun sonlarning eng kattasiga aytiladi va [a] yoki E(a) orqali belgilanadi.
M: [7,2]=7, [13,8]=13, [0,28]=0, [4]=4; [–8,7]= –9, [–0,3]= –1, [–4]= –4, [2,4+7,7] = [10,1]=10
a – [a] ayirma a sonining kasr qismi deyiladi va {a} kabi belgilanadi: {a} =a–[a] >0, 0<{a}<1, bunda a =[a]+{a}.
M:
2
5 ;
3 3
2 8,1 0, 1 ; 2,03 2,03 2,03 2,03 (3) 0,97 ; 0,1415 ... yoki 3. [–e]= –3, 10 3.
Manfiy sonlarning kasr qismini topishning oson usuli: 1 dan kasr qismni ayirish kerak. {–2,03}=1–0,03=0,97, {–1,1}=1–0,1=0,9,
5 2 1 2 1 ,
3
3 3
2 2 2 52 8 52
e 3 e ,
M: 2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 4 ... 2017 2017 2017 2017 ni hisoblang. Yechish:
2 2 2 2 2 2 2 1 1 , 3 3 3 3 2 3 3 1 1 , 4 4 4 4 0 0 0 ,
5 5 5 5 3 5 5 2 1 , 6 6 6 6 3 6 6 2 1 ,… 9 9 9 9 0 0 0
2 3 4 5 6 7 8 9 10 ... 2017
1 1 0 1 1 1 1 0 1 ... 1 1+1+0+1+1+1+1+0+1+…1 = 1973. Xulosa:
a a a a 0,1, agar
agar a N
a N
nechtanaturalsonningkvadrati2017 dan oshmaydi 2017 44,9 . 44 ta.
misol shartidagiketma - ketlik 1 dan emas 2 dan boshlangani uchun 43 ta nol qatnashadi.
Ketma-ketlikdagi birlar soni: 2 dan 2017 gacha 2016 son bo’lib, bundan 43 ni ayirsak: 2016–43=1973.
M: 2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 4 4 ... 2020 2020 2020 2020 ni hisoblang. Yechish:
Yuqoridagi misol kabi nollar soni: 2020 44 Ketma-ketlik 1dan emas 2 dan boshlangani uchun 44–1=43 ta. Ketma-ketlikdagi
birlar soni: 2 dan 2020 gacha 2019 son bo’lib, bundan 43 ni ayirsak: 2019–43=1976. 1+1+0+1+1+1+1+0+1+…1 = 1976.
12. Sonni standart shaklda yozganda uning butun qismi 1 va 9 oralig’idagi sonlar bo’lishi kerak. Vergulni necha xona o’ngga sursak,
10 ning darajasidagi son shuncha kamayadi. M: 0,05=0,05∙100=5∙10–2; 0,0000835=8,35∙10–5; 0,0021∙10–4 = 2,1∙10–7 .
6
Vergulni nechta chapga sursak, 10 ning darajasidagi son shuncha oshadi. M: 2000835=2,000835∙10 ; 910000∙107=9,1∙1012.
–8 2 4 –14
0,00000001=1∙10 ; 0,00000018 +0,000003 =3,2400000081∙10 0,000 000 000 000 032 4
0,000 000 000 000 000 000 000 081
–1
M: 1/8=0,125=1,25∙10 0,000 000 000 000 032 400 000 081
2
M: Sonni standart shaklda yozing. 236∙10 +3,24∙10 ,
5
23600+324000=347600=3,476 ∙10 –5
13. O’nli kasrlar quyidagicha yaxlitlanadi: qaysi xonagacha yaxlitlang deyilgan bo’lsa, sonning o’sha xonasigacha bo’lgan
raqamlarini saqlab, qolganlarini tashlab yuboramiz. Agar tashlab yuborilgan raqamlarning 1-si 5,6,7,8,9 raqamlari bilan boshlansa,
o’zidan oldingi songa 1ni qo’shamiz. M: 54,4921 ; 102,65805; 804,501; 91,4982 sonlarini a) o’ndan birlar, b) yuzdan birlar
xonasigacha yaxlitlang. a) 54,4921 54,5 102,65805 102,7 804,501 804,5 91,4982 91,5
b) 54,4921 54,49 102,65805 102,66 804,501 804,5 91,4982 91,50
Butun sonlar quyidagicha yaxlitlanadi: qaysi xonagacha yaxlitlang deyilgan bo’lsa, sonning o’sha xonasigacha bo’lgan raqamlarini
saqlab, qolganlarining o’rniga nol yozamiz. M: 544921 ; 10265805; 804501; 914982 sonlarini a) o’nlar, b) minglar
xonasigacha yaxlitlang. a) 5449 21 544920 102658 05 10265810 804501 804500 9149 82 914980
b) 544921 545000 10265 5805 102656000 804501 805000 914982 915000
Misollar: 599992 600000, 802,9892 803, 543 11,02 54310, 514311 510000, 514,311 510
a, bc b, ca c, ab
Misollar: o, aaa o, bbb o, ccc
?
Yechish: sonlarni xona birliklari bo’yicha yoyamiz.
1 a 0,1 b 0,01 c 1 b 0,1 c 0,01 a 1 c 0,1 a 0,01 b 1,11 a 1,11 b 1,11 c 1,11 (a b c)
10
0,1 a 0,01 a 0,001 a 0,1 b 0,01 b 0,001 b 0,1 c 0,01 c 0,001 c 0,111 a 0,111 b 0,111 c 0,111 (a b c)
2) Ikki xonali ab, bc, ca, sonlarining o’rta arifmetigi 66 bo’lsa, a, b va c sonlarining o’rta arifmetigini toping.
(10∙a +b+10∙b+c+10∙c+a ):3=66 11(a+b+c)=198 (a+b+c)=18 (a+b+c):3=6
3) abab to’rt xonali, a0 ikki xonali sonlar, b=2a bo’lsa, abab sonini a0 soniga bo’lgandagi bo’linmani toping.
Yechish: sonlarni xona birliklari bo’yicha yoyamiz. abab= 1000a+100b+10a+b=1000a+100∙(2a)+10a+2a=1212a, a0=10a+0=10a
1212a:10a = 1212:10=121 va (2) qoldiq. J: 121
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 15
4) 1 dan 100 gacha bo’lgan sonlar ichida:
a) 2 ga ham, 3 ga ham bo’linadigan; 100:2=50 ta son 2 ga bo’linadi. Bular – 2,4,6,8,10,12,14…100
b) yo 2ga, yo 3ga bo’linadigan; 100:3=33 ta son 3 ga bo’linadi. Bular – 3,6,9,12,15…99
c) 2 ga bo’linadi, lekin 3 ga bo’linmaydigan;
d) 2 ga ham, 3 ga ham bo’linmaydigan sonlar nechta?
a) 100:(2∙3) =16 ta son 2 ga ham, 3 ga ham bo’linadi. (6 ga karrali sonlar 6,12,18,…96)
b) 50+(33–16) =67 ta son yo 2ga, yo 3ga bo’linadi. ( 2 ga karrali sonlar 50 ta, 3 ga karrali sonlar 33 ta. 16 ta son 2 ga ham 3ga
ham karrali. Bu 16 ta son ham 50 ta sonning, ham 33 ta sonning tarkibida bor. Shuning uchun 16 ni bittasining tarkibidan
ayirib tashlaymiz.)
c) 50–16=34 tasi 2 ga bo’linadi, lekin 3 ga bo’linmaydi.
d) 100–67=33 tasi 2 ga ham, 3 ga ham bo’linmaydi.
BIRHAD VA KO’PHAD.
1. Sonlar va amallardan (qo’shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish, daraja) tuzilgan ifodaga sonli ifoda deyiladi. Hisoblashdan olingan
natijaga sonli ifodaning qiymati deyiladi. M: 3∙22+4 bu sonli ifoda; 16 uning qiymati.
2. Sonlar, harflar va amallardan tuzilgan ifodaga algebraik ifoda deyiladi. M: 3a4+7bc. Berilgan sonlarni harflar o’rniga qo’yib
hisoblashdan olingan natijaga algebraik ifodaning qiymati deyiladi. M: 3a4+7bc, bunda a=1, b=–1, c=4 3∙14+7∙(–1)∙4=–25
3. Qavslarni ochishda qavs oldida minus “–” ishorasi turgan bo’lsa qavs ichidagi barcha sonlarning ishoralari qarama–qarshisiga
o’zgaradi. Agar “+” ishorasi turgan bo’lsa qavs ichidagi sonlarning ishorasi o’zgarmaydi. M: 1) 3a+b+(4ac–3)= 3a+b+4ac–3
2) 14b2–(–7dc+8ab3–74a6)= 14b2+7dc–8ab3+74a6 3) 3a+b–(–(+4ac))= 3a+b–(–4ac)= 3a+b+4ac
Sonlarni qavs ichiga kiritishda: qavs oldiga “–” qo’ysak, undan keyingi sonlarni qarama-qarshi ishorasi bilan qavs ichiga kiritamiz.
2 2
M: 3a –b+4ac–3=3a –(b–4ac+3) 2) 3a2–b+4ac–3=3a2–b–(–4ac+3)
a0=1, 50=1 -2
a1=a, 151=15 a–n 1 , 3-2 1 , 2 9 am∙an =am+n, 53∙56=59 am:an =am–n, 53:510=5–7 (am)n=am∙n, (34)5=320
an 32 3 4
(a∙b)m=am∙bm, (am∙bn)k=amk∙bnk, m 4
a am , 3 34 m 4 m 1 , 7 23 1
b 81 a n
(3–5∙23)–2=310∙2–6
n m 5
(3∙2)2=32∙22 bm 8 84 an a , 35 n m
a 3 2
7
ESLATMA: 0 va 1 oralig’idagi sonlarning darajasi kichigi katta. 1 dan katta sonlarning darajasi kattasi katta.
M: 0,63<0,62 ; (0,6)–3 >(0,6)–2 ; 53>52 ; 1,0014 < 1,014 ; 2 3;
2) 5
2 va 6
3, 30-darajaga (5 va 6 ning EKUK iga) ko’taramiz. ( 5 2 )30 va ( 6 3 )30, 26 va 35, 64 243. demak, 5
2 6
3
3) 3 4 va 5 8 , 15-darajaga (3 va 5 ning EKUK iga) ko’taramiz. 4 5 va 83 , 1024 va 512, demak, 3
4 5
8.
4) a=2–3, b=(–2)3 = –23, c= –2–3= (–2)–3, d=(–3)2, e=(–3)–3, f=(–3)–2 , g= –3–2 taqqoslang.
Yechish: a 1 1 , b=–8, c 1 1 , d=9, e 1 1 , f 1 1 , g 1 1 . J: d > a > f > e >g> c
3 2 3 8 3 2 8 3 27 (3)2 9 32 9
a b a+b a+b a+b
5) x>0, x6=8 va x ∙ x =16 bo’lsa, a+b=? (x2)3=23, x2=2; x =16=24, x = (x2)4, x = x8, a+b=8
xmn 1 ? x
mn 1
x mn1 xmn 1 : 1 mxn x
mn mn mn 1 xmn
6) x n m 1 ? 1 1 1 x x 1
(xmn 1)
xmn
x mn xmn
a b c 5a 3b c
7) a, b, c N 32 ∙ 125 = 10 tenglik bajarilsa, a+b+c ning eng kichik qiymatini toping. Yechish: 2 ∙ 5 = 10 . Ushbu tenglik
5a 5a 5a c
bajarilishi uchun 5a=3b, 2 ∙5 = (10) = 10 , 5a=c; a=3, c=15, b=5 bo’lishi kerak. J: 3+5+15=23
8) ab=18, bc=25, ac=8 bo’lsa, abc ? Hadma-had ko’paytiramiz. a b c =18∙25∙8=3 ∙4 ∙52,
2 2 2 2 2
(abc) 3 4 5 60 ? 60
a 1–a
9) x=5 va y=5 bo’lsin. x kamayib 5 bo’lsa, y qanday o’zgaradi?
A) kamayib 1 bo’ladi. B) kamayib 0 bo’ladi. C) ortib 5 bo’ladi. D) ortib 1 bo’ladi. E) ortib 0 bo’ladi.
x kamayib kelishi va oxirida 5 qolishi uchun a ning o’rniga …4,3,2,va albatta 1 sonlarini qo’yamiz. x=53=125, x=52=25, x=51=1.
125>25>5. Endi shu sonlar ketma-ketligini y ga qo’yamiz. y=51–3=0,04 y=51–2=0,5 y=51–1=1. Bundan ko’rinadiki, 0,04<0,5<1.
y ortib 1 bo’ladi. J: (D)
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 17
ESLATMA: Agar ikki hadning faqat bittasini ishorasini o’zgartirsak qo’shma sonlar hosil bo’ladi. M: a+b ga qo’shma son a–b yoki
–a+b. 7–x ga qo’shma son 7+x yoki –7–x.
2 2 2
M: 1) (–a+3) = (3–a) = 9–6a+a 2) (–5–x) 2 =(5+x)2 =25+10x+x2 3) 36–c 2 = (6–c) (6+c)
3 3 3 2
4) (64+27c ) =4 +(3c) =(4+3c)(16–12c+9c ) 5) (4n–m ) =(4n) –3∙(4n) ∙m +3∙4n∙(m ) –(m2)3 =64n3–48n2m2 +12nm4–m6
2 3 3 2 2 2 2
2
6) 1 x3 y 3ab 1 x6 y 2 2 1 x3 y 3ab 9a b x y 3ab x 9a b
2 2 2 4 6 2 2 3 2 4
7) (7+x)(–7+x)=(x+7)(x–7)=x2–49
2 4 4 2 4 8 256 3 4 y8
4 2y 4 4 2y 4y 16 y
3
8) (2a 5b)3 1 ac2 (2a 5b 1 ac2)(4a10b 2 2 a 6bc2 1 a 2c 4) – kublar yig’indisi formulasidan foydalanamiz.
3 3 3 9
3
9) 2 m 2 n a 2 1 mn 3a 2 8 m6 n3a 6 3 4 m 4 n 2a 4 1 mn 3a 2 3 2 m 2 n a 2 1 m 2 n6a 4 1 m3n9a 6
3 2 27 9 2 3 4 8
8 2 1 1
m6n3a 6 m5n5a 2 m4n7a 2 m3n9a 6 – ayirmaning kubi formulasidan foydalanamiz.
27 3 2 8
10) (2x–y+3z)2 = 4x2+y2+9z2 +2∙2x∙(-y)+2∙2x∙3z+2∙(-y)∙3z = 4x2+y2+9z2 –4xy+12xz–6yz
2
7 49
11) a 8 bo'lsa, a 2 2 ? a 7 82 a 2 2 a 7 492 64, a 2 492 64 14 50
a
a a a a a
Ko’phadlarni ko’paytuvchilarga ajrating.
1) a3+a2b+a2+ab=a2(a+b)+a(a+b)=(a+b)(a2+a)=a(a+b)(a+1) 2) 1000m+m 4=m(103+m3)=m(10+m)(100–10m+m2)
3) c2+2c–a2+1 = (c+1)2–a2 = (c+1+a)(c+1–a) 4) a2–b2–a+b=(a+b)(a–b)–1∙(a–b)=(a–b)(a+b–1)
5) 16c8b10–9a4 = (4c4b5)2 – (3a2)2 = (4c4b5+3a2)(4c4b5–3a2) 6) a(b–c)–d(c–b)=a(b–c)+d(b–c)=(b–c)(a+d)
7) 3(a–b)2+(b–a)=3(a–b)2–(a–b)=(a–b)[3(a–b)–1]=(a–b)(3a–3b–1) 8) bx2+2b2–b3–2x2=b(x2–b2)–2(x2–b2)=(x2–b2)(b–2)
9) an2+cn2–ad+ad2–cd+cd2 = n2(a+c)–d(a+c)+d2(a+c)= (a+c)(n2–d+d2)
Misol: 1) (3z–x)3+(x–2y)3–(3z–2y)3 ko’paytuvchilarga ajrating. Yechish: Bunda a3+b3=(a+b)3–3ab(a+b) tenglikdan foydalanamiz.
a3 b3
(3z–x+x–2y) –3(3z–x)(x–2y)(3z–x+x–2y)–(3z–2y)3 = (3z–2y)3 – 3(3z–x)(x–2y)(3z–2y) – (3z–2y)3 = –3(3z–x)(x–2y)(3z–2y)
3
M: Ayniyatdan a ni toping. (ax+2y)(3x+by)=cx2+7xy+y2 Yechish: Bu tenglik ayniyat bo’lishi uchun: chap tomondagi x2 oldidagi
son o’ng tomondagi x2 oldidagi songa teng bo’lishi kerak; chapdagi xy oldidagi son o’ngdagi xy oldidagi songa teng bo’lishi kerak;
ozod sonlar ham xuddi shunday. 3ax2+abxy+6xy+2by2=cx2+7xy+y2 , 3ax2+(ab+6)xy+2by2=cx2+7xy+y2
3a c 3 2 c, c 6
ab 6 7 0,5a 1, a 2 J: a=2
2b 1 b 0,5
M: Barcha x, y lar uchun x3+4x2y+axy2+3xy–bxcy+7xy2+dxy+y2 = x3+y2 ayniyat bajarilsa, |a+b+c|∙(a–b–d)=? Yechish: Bu xuddi
yuqoridagi misol kabi ishlanadi. (3+d)xy+(a+7)xy2+4x2y–bxcy= 0, d=–3, a=–7, b=4, c=2. ?=|–7+4+2|∙(–7–4+3)=–8
M: xy+xz+yz=16 bo’lsa, x +y +z ifodaning eng kichik qiymatini toping. Yechish:
2 2 2
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 18
(a b) (x c) (a b c x) (x a) (a b) (a b) ax bx cx x 2 ca bc c 2 cx x 2 bx ax ab
(a b) b(a c) c(a c)
(a b) (a c) (b c) (a b) (a c) (b c) (a b) (a c) (b c)
(a b) (a c) (b c)
1
(a b) (a c) (b c)
(x b)(x c) (x a)(x c) (x a)(x b)
II usul. f (x) deb belgilash kiritamiz, f(x)=? Bu kvadrat funksiya bo’lib, uning to’la shakli
(a b)(a c) (b a)(b c) (c a)(c b)
f(x)=mx2+nx+k ko’rinishda deb tasavvur qilib, m, n, k larni topib olamiz. f(a)=1+0+0=1, f(b)=0+1+0=1, f(c)=0+0+1=1,
f(a) ma 2 na k 1
f(b) mb 2 nb k 1 bundan fikrlab, m=0, n=0, k=1 ekanligini bilish mumkin. f(x)=0∙x2+0∙x+1=1 J: ? =1
f(c) mc 2 nc k 1
(x b)(x c) (x a)(x c) (x a)(x b)
M: a 2 b2 c2 ifodaning x=1 dagi qiymatini hisoblang. (Bunda, a b c )
(a b)(a c) (b a)(b c) (c a)(c b)
(x b)(x c) (x a)(x c) (x a)(x b)
Yechish: f (x) a 2 b2 c2 deb belgilash kiritamiz, f(1)=? Bu kvadrat funksiya bo’lib, uning
(a b)(a c) (b a)(b c) (c a)(c b)
to’la shakli f(x)=mx2+nx+k ko’rinishda deb tasavvur qilib, m, n, k larni topib olamiz. f (a)= a2+0+0=a2, f (b)=0+b2+0=b2,
f(a) ma 2 na k a 2
f (c)=0+0+c = c 2 2
f(b) mb 2 nb k b 2 bundan, m=1, n=0, k=0. f(x)=1∙x2+0∙x+0=x2 f(x)=x2 f(1)=1 J: 1
f(c) mc 2 nc k c 2
1 1 7 49 12 (a 1 )2 (b 7 )2
M: a2–b2–a+7b–12 ifodani ko’paytuvchilarga ajrating. Yechish: (a )2 (b )2
2 4 2 4 2 2
(a 1 b 7 )(a 1 b 7 ) (a b 4 )(a b 3 ).
2 2 2 2
Paskal uchburchagi. Har bir satrning koeffitsiyenti undan oldingi satr qo‘shni koeffitsiyentlari yig‘indisiga teng (strelka bilan
ko‘rsatilgan). Shundan foydalanib, (a+b)6 =a6+6∙a5b+15∙a4b2+20∙a3b3+15∙a2b4+6∙ab5+b6 ekanini ko’ramiz. Bunda har bir qo’shi–
luvchi birhadlarning darajasi 6 ga teng bo’lishi kerak. a ning darajasi bittadan kamayib, b ning darajasi bittadan oshib borishi kerak.
6 0 5 4 2 3 3 2 4 5 0 6
M: a b ; 6∙a b; 15∙a b ; 20∙a b ; 15∙a b ; 6∙ab ; a b
1 (n=0)
1 1 (n=1)
1 2 1 (n=2)
1 3 3 1 (n=3) (2x–3y3)4 = 1∙(2x)4 – 4∙(2x)3∙(3y3)1 + 6∙(2x)2∙(3y3)2 –4∙ (2x)1∙(3y3)3 + 1∙(3y3)4 =
1 4 6 4 1 (n=4) = 16x4 – 96x3y3 + 216 x2y6 – 216xy9 +81y12
1 5 10 10 5 1 (n=5)
16 15 20 15 6 1 (n=6)
Nyuton binomi. n ning katta qiymatlarida Paskal uchburchagidan foydalanish ancha noqulay. Masalan, n=20 da hisoblash uchun
dastlabki 19 qatorni yozish kerak bo‘ladi. Umumiy holda ushbu Nyuton binomi formulasidan foydalaniladi: ( ushbu formula haqida
kombinatorika mavzusida kengroq ma’lumot berilgan.)
(a b)6 a 6 6 a5b1 6 5 a 4b2 6 5 4 a3b3 6 5 4 3 a 2b 4 6 5 4 3 2 a1b5 6 5 4 3 2 1 b6 a 6 + 6a5b 15a 4b2 20a3b3
1 1 2 1 2 3 1 2 3 4 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6
15a2b4 6ab5 b4
(3x 2)5 243 x5 5 81x 4 2 5 4 27 x3 22 5 4 3 9x 2 23 5 4 3 2 3x 24 5 4 3 2 1 25 243 x5 810 x 4 1080 x3 720 x3
1 1 2 1 2 3 1 2 3 4 1 2 3 4 5
240x3 32
Bezu teoremasi: Biror P(x) ko’phadni boshqa bir Q(x) ko’phadga bo’lgandagi qoldiqni topish uchun Q(x)=0 dan x ni topib, P(x)
funksiyaga x ning o’rniga keltirib qo’yamiz. Natija qoldiqni ifodalaydi.
Misollar: 1) P(x)=x 5 –2x 4 +x 3 –x+3 ko’phadni Q(x)=x 2 +2 ko’phadga bo’lgandagi qoldiqni toping. Q(x)=0, x 2 +2=0,
x 2 =–2. P(x 2 )=x 2 ∙x 2 ∙x–2x 2 ∙x 2 +x 2 ∙x–x+3=(–2)∙(–2)∙x–2∙(–2)∙(–2)+(–2)∙x–x+3=4x–8–2x–x+3=x–5 J: x–5 qoldiq.
2) P(x)=x 3 –ax+3 ko’phad x–1 ko’phadga qoldiqsiz bo’linsa, a=?
Yechish: x–1=0, x=1, P(1)=0 (qoldiq qolmaydi degani uchun nolga teng), P(1)=1 3 –a∙1+3=0, 1–a+3=0 J: a=4
3) P(x)=…. qandaydir ko’phadni Q(x)=(x–2) 3 ko’phadga bo’lganda qoldiq x 2 +x–6 bo’lsa, P(x) ni x–2 ga bo’lgandagi
qoldiqni toping.
Yechish:Q(x)=0, (x–2) 3 =0, x=2. P(2)=…..=x 2 +x–6, x–2=0, x=2 P(2)=2 2 +2–6=0 J: 0
3 2 2
4) x +2nx +mx+5 ko’phad x –x–2 ga qoldiqsiz bo’linsa, n=?
Yechish: x 2 –x–2 dan x 1 va x 2 ni topamiz, bularni berilgan ko’phadga x larning o’rniga qo’yamiz, qoldiq qolmaydi degani uchun
nolga tenglashtiramiz. x 1 =–1 va x 2 =2.
1 2n m 5 0 2n m 4 4n 2m 8 12n 21, n 21
8 8n 2m 5 0 8n 2m 13
8n 2m 13 12
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 19
ESLATMA: P(x) ko’phadni Q(x) ko’phadga bo’lgandagi qoldiq B(x) ga teng bo’lsa, P 2 (x) ko’phadni Q(x) ko’phadga
bo’lgandagi qoldiq B 2 (x) ni Q(x) ko’phadga bo’lgandagi qoldiqqa teng.
2 2 2
M: P(x) ko’phadni (x–3) ga bo’lganda qoldiq (x–1) ga bo’lsa, P (x) ko’phadni (x–3) ga bo’lgandagi qoldiqni toping.
(x–1) 2 : (x–3) 2 x2–2x+1 x2–6x+9 J: 4x–8
x2–6x+9 1
4x–8 (qoldiq)
ESLATMA: agar f(x)=2x 2 +x–4 berilgan bo’lib, f (3x–1) funksiyani toping deyilsa, f(x) funksiyadagi har bir x larning o’rniga
3x–1 ni qo’yib hisoblashni bajaramiz: f (3x–1)= 2(3x–1) 2 +(3x–1) –4= 8x 2 –12x+2+3x–1–4=18x 2 –9x–3.
Endi shuning teskarisi, agar f (3x–1)=18x 2 –9x–3 berilgan bo’lib, f(x) funksiyani toping deyilsa: 3∙t–1=x 3t=x+1
x 1)2 9 ( x 1) 3 18 x2 2x 1 9 x 1 3 2x2 4x 2 3x 3 3 2x2 x 4
t x 1 f( 3 x 1 1 )= 18 ( f(x)= 2x 2 +x–4
3 3 3 3 9 3
10 7
M: P(3x–5)= x +3x –x+5 ko’phad berilgan. P(x) ni x+2 ga bo’lgandagi qoldiqni toping. Avval P(x) ko’phadni topishimiz
kerak, so’ng unga -2 ni qo’yamiz. 3∙t–5=x, 3t=x+5,
t x5 P(x) ( x 5 )10 3 ( x 5 )7 x 5 5 P(2) ( 2 5 )10 3 ( 2 5 )7 2 5 5 1 3 1 5 8 J: 8
3 3 3 3 3 3 3
3 2 2
M: P(–x+7)= x +nx –4x–5 ko’phadi berilgan. P(x+2) ko’phadini (x–3) ga bo’lgandagi qoldiq 2x+1 bo’lsa, n=? Avval
P(x+2) ko’phadni topishimiz kerak, so’ng unga 3 ni qo’yamiz. –t+7=x+2 t=5–x
P(–5+x+7))= P(x+2)= (5–x) 3 +n(5–x) 2 –4(5–x)–5, P(3+2)=(5–3) 3 +n(5–3) 2 –4(5–3)–5=2x+1=2∙3+1,
8+4n–8–5=6+1, 4n=12, J: n=3
M: P(x) va Q(x) ko’phadlarni x+2 ga bo’lganda qoldiq navbati bilan 3 va –2 bo’lsa, P(x+3)–(x+3)∙Q(x+3) ko’phadini x+5 ga
bo’lgandagi qoldiqni toping. x+2=0 x=–2. Shartga ko’ra, P(–2)=3 va Q(–2)=–2. x+5=0 x=–5
P(–5+3)–(–5+3)∙Q(–5+3)= P(–2)–(–2)∙Q(–2)=3+2∙(–1)=–1
M: f(x+10)=x∙f(x)+3 funksiya barcha x lar uchun aniqlangan bo’lsa, f (20)=?
Yechish: f (0+10)=0∙f (0)+3, f (10)=3, f (10+10)=10∙f (10)+3, f (20)=10∙3+3, J: f (20)=33.
2
M: P(x+3)=x +5x+1 bo’lsa, P(5x+8) ning x+2 ga bo’linmasidan qolgan qoldiqni toping. Yechish: t+3=5x+8, t =5x+5
P(5x+5+3)= (5x+5) 2 +5(5x+5)+1=25x 2 +75x+51, P(5(–2)+8)=25(–2) 2 +75(–2)+51, P(–2)=1 J: 1
M: P(x)=(x 2 –x+4) –2n +2(x 2 –x+2) 1–n –(x 2 –x+6) 2–n ko’phadi x 2 –x+4 ga qoldiqsiz bo’linishi uchun n qanday son bo’lishi
kerak? Yechish: Birinchidan bu ifoda ko’phad bo’lishi uchun daraja musbat butun son bo’lishi kerak, –2n>0, n<0; 1–n>0, n<1;
2–n>0, n<2 bu uchchala shartni birlashtirsak: n<0 va n Z .
x 2 –x+2=a deb belgilash kiritamiz. P(a)=(a+2) –2n +2(a) 1–n –(a+4) 2–n ko’phadi a+2 ga qoldiqsiz bo’linadi. a+2=0, a=–2,
P(–2)=(–2+2) –2n +2(–2) 1–n –(–2+4) 2–n =0, 2(–2) 1–n = (2) 2–n , (–2) 1–n = (2) 1–n , bu tenglik o’rinli bo’lishi uchun n toq son
bo’lishi kerak. J : n manfiy butun toq son.
ESLATMA: dP(x) bu ko’phad darajasi. P(x)= x 10 +3x 7 –x+5 dP(x) 10 , Q(x)= x 5 y 8 +3x 7 a 7 b–2d 3
d Q(x) 15
M:
2
P(x)=(x –4) 10
Q(x)=(5x +x) 3 4
d P(x) Q(x) ? 20
P(x)=x –….+4 10
, Q(x)=625x +…+x12 4
P(x)–Q(x) funksiyani tashkil etuvchi birhadlarning eng yuqori darajalisi: x . Shunday ekan, d P(x) Q(x) 20
20
M: P(x)=(m–3)x 3 +x+n+2, Q(x) =(n+1)x 3 +x 2 +8 va d P(x) Q(x) 2 bo’lsa, qaysi biri to’g’ri?
A) m=n+4 B) m+n=0 C) m=n D) m=3n E) m+n=4
Yechish: P(x) funksiyadan Q(x) funksiyani ayirganda x ning eng katta darajasi 2 deyilgan. Bu x 3 lar qisqarib ketib, x 2 lar, x lar va
ozod sonlar qolishi kerak degani. Buning uchun m–3=n+1 bo’lishi kerak. Bundan, m=n+4 J: A
P(1) P(1)
P(x) ko’phadning barcha koeffitsiyentlari yig’indisi P(1) ga, x ning toq darajali hadlari koeffitsiyentlari yig’indisi ga,
2
P(1) P(1) 2c
x ning juft darajali hadlari koeffitsiyentlari yig’indisi ga teng. (c – ozod son.)
2
M: (x–1) 2 (x+1) 3 +3x–1 ifoda standart shakldagi ko’phad ko’rinishida yozilsa, koeffitsiyentlarining yig’indisi nechaga teng bo’ladi?
P(1)=(1–1)2(1+1)3+3∙1–1=2 J: 2
4 3 2
M: P(x)=x +3x –4x +3x–1 ko’phadning juft darajali hadlar oldidagi koeffitsiyentlarining yig’indisini hisoblang.
Yechish: 1–4–1=–4, oxiridagi minus birni –1x0 ko’rinishida yozish munkin, nol juft son. J: –4
4 3 m 2 n
M: P(x)=(x +x –2x+5) –(x +8x+16) ko’phadning koeffisentlari yig’indisi nol bo’lsa, quyidagilardan qaysi biri to’g’ri?
A) m=n B) m+n=0 C) m=2n D) 2m=n E) m+2n=0
Yechish: P(x) ko’phadning barcha koeffitsiyentlari yig’indisi P(1)ga tengligidan, 0=(1+1–2+5) m –(1+8+16)n , 5m=25n , m=2n (C)
P(x 4)
M: x 2 5x 10 tenglik berilgan. P(x) ko’phadning ozod hadi 18 bo’lsa, Q(x) ning koeffitsiyentlari yig’indisini toping.
Q(x 3)
Yechish: Biror funksiyaning ozod hadini topish uchun x larning o’rniga nol qo’yish kerak. P(x–4) dagi x larning o’rniga 4 qo’ysak,
P(0) 18 6,
P(0) bo’ladi va bu 18 ga teng. 42 5 4 10, Q(1)=3, Q(x) ning koeffitsiyentlari yig’indisi Q(1) ga teng. J: 3
Q(4 3) Q(1)
1 1
M: Agar f (x) 2 f x bo’lsa, f(x) funksiyani toping. Yechish: x almashtirishni bajarsak, berilgan tenglama quyidagicha:
x x
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 20
f 1 2 f (x) 1 ko’rinishga keladi. Buni -2 ga ko’paytirsak: – 2 f 1 4 f (x) 2 bo’ladi va buni shartida berilgan tenglamaga
x x x x
2 2 x
qo’shsak: –3f(x)= x ko’rinishga keladi. Bundan f(x)= kelib chiqadi.
x 3x 3
x 2 x
M: Agar f (x) x f bo’lsa, f(x) funksiyani toping. Yechish: x almashtirishni bajarsak, berilgan tenglama
2x 1 2x 1
x x f (x) 2 f x x f (x) 2x va dastlabki
2
quyidagicha: f ko’rinishga keladi. Buni - x ga ko’paytirsak, x
2x 1 2x 1 2x 1 2x 1
x 2 f (x) 2 2x
tenglamaga qo’shsak: f (x) ko’rinishga keladi. Bundan f(x) ni qavsdan tashqariga chiqarib, umumiy maxraj berib
2x 1
4x 2
f(x) ni topsak, f(x)= kelib chiqadi.
x 1
ALGEBRAIK KASRLAR
1. Algebraik kasr.
2. Algebraik kasrning ma’noga egaligi.
3. Algebraik kasr qachon nolga teng.
4. Algebraik kasrlarning asosiy xossalari.
5. Algebraik kasrlarni qo’shish va ayirish.
6. Algebraik kasrlarni ko’paytirish va bo’lish.
3b c 3
1. Maxrajida o’zgaruvchi qatnashgan kasrlar algebraik kasrlar deyiladi. M: 2a 3 , 2a
2. Algebraik kasrning maxraji nolga teng bo’lmasa u ma’noga egadir. Bunga algebraik kasrning aniqlanish sohasi ham deyiladi.
4a 8
Aniqlanish sohasi deganda o’zgaruvchining qabul qilishi mumkin bo’lgan qiymatlari tushuniladi. M: a 2 25 a2 25 0 , a 5
Ushbu kasrning aniqlanish sohasi: a (;5) (5 ; 5) (5; ) bo’lgan sonlar to’plami.
2a 8 0 a 5
3. Algebraik kasr nolga teng bo’lishi uchun faqat surat nolga teng bo’lishi kerak. 2a+8=0 2a=–8 a=–4
3a 15
2) m 16 0 tenglamani yeching. m2=16 m 4 . Lekin m 4 0 m 4 . Shu sababli kasr faqat m=–4 da nolga teng.
2
m4
4. Kasrning surat va maxrajini noldan farqli bir xil songa (ifodaga) ko’paytirish yoki bo’lish mumkin, bunda kasrning qiymati
a b (a b)(a b) (a b)2 3ab2 a
o’zgarmaydi. M: a b (a b)(a b) 2 2 M:
a b 6 b11 2 b9
5. Algebraik kasrlarni qo’shish va ayirishda: a) kasrlarning maxrajlarini iloji boricha ko’paytuvchilarga ajratish kerak.
b) yetishmayotgan ko’paytuvchilar bilan maxrajlarni tenglashtirish kerak. c) suratlari bo’yicha amallarni bajarish kerak. d) kasr
3 5 3(m 1) 5m 3m 3 5m 2m 3
soddalashsa soddalashtirish kerak. M: m m 1 m(m 1) m(m 1) m(m 1)
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 21
II. 16n 2 48 N, (n N) ifoda n ning nechta natural qiymatida natural bo’ladi? Yechish: – bu belgi “tegishli” belgisi bo’lib,
2
n
48 n 2 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12, 16, 24, 48 bo' lsa kasr butun bo' ladi.
n ning o’rniga natural sonlardan qo’yish kerak degani. 16 2 ,
n n2 1; 4; 16. n 1; 2; 4. Shundan naturallari n 1,2,4.
Endi n=1,2,4 larni ifodaga qo’yganimizda ham natural son chiqishi kerak. 1da – (-32), 2da – (4), 4da –(13). n=2; 4. J: 2ta
III. n 5 N, (n Z) ifoda n ning nechta butun qiymatida natural bo’ladi?
n 1
n 1 6 1 6 ; n 1 1, 2, 3, 6; n 1 1, 2, 3, 6; n -2, - 3, - 4, - 7; J: 4 ta
n 1 n 1
3(n 2) 11
IV. 3n 5 Z, (n N) 3 11 ; n 2 1, 11; n -3, - 1, - 13, 9 shundan, n 9 J: 1 ta
n2 n2 n2
11 1 x3 3x 2 6,5x 2 x(x 2 x 1) 2(x 2 x 1) 3,5x 3,5x
M: Agar bo’lsa, ? Yechish: ? x2 2 Maxrajni
2 x2 x 1 x2 x 1 x x 1
11 1 ( 11 1 1) 1 11 1 11 1 1 10 1 3,5 x2
3,5x
2x 2 11 1 2 11 1
hisoblaymiz: x(x 1) 1
2 2 2 2 2 3,5
a bx c 1
M: ayniyat bo’lsa, tenglikni qanoatlantiruvchi a, b, c larni toping. Yechish: umumiy maxraj beramiz.
x 1 x 2 x 1 x3 1
x 2 x 1 a x 1 bx c 1 1
ax2 ax a bx2 cx bx c 1, (a b) x2 (a b c) x a c 1, tenglik ayniyat bo’lishi
x 1 x2 x 1 x3 1
uchun: tenglikning chap tomonidagi x2 oldidagi son o’ng tomondagi x2 oldidagi songa teng bo’lishi kerak; chap tomonidagi x
oldidagi son o’ng tomondagi x oldidagi songa teng bo’lishi kerak; chap tomonidagi ozod son o’ng tomondagi ozod songa teng
bo’lishi kerak. Tenglikning o’ng tomonida x2 va x yo’q. Demak, ularning koeffitsiyenti nol bo’lgan.
a b 0 b a, b b c 0, c 2b, b ( 2b) 1, 3b 1
(a b) x 2 (a b c) x a c 0 x 2 0 x 1, a b c 0
a c 1 b1, a 1, c 2
3 3 3
PR O T S EN T ( fo i z)
1. Protsent va promill.
2. Ba’zi bir protsentlar.
3. Qismni topish.
4. Foizni qismga aylantirish.
5. Qismni foizga aylantirish.
6. Nisbat va proporsiya.
7. Masshtab.
1 1 1 1
1. Biror narsaning
100 bo’lagiga protsent, 1000 bo’lagiga promill deyiladi. M–n: 1% = 100 ∙ x 1‰ =
1000 ∙ x
2.
3 qismi
Hammasi Yarmi Choragi Nimchoragi
7
Qismda 1 1 1 1 3
2 4 8 7
3 100 %
Foizda 100% 50% 25% 12,5%
7
2 2
3. Biror sonning qandaydir qismini topish uchun – o’sha sonni shu qismga ko’paytirish kerak. M: 75 ning
5 qismi – 75∙ 5 =30.
2) Nodir oyligining 1/4 qismiga televizor oldi, 5/12 qismiga kostyum oldi. Agar Nodirning oyligi 12000 so’m bo’lsa, uning qancha
oyligi qoldi. 12000∙ 1 3000 12000∙ 5 5000 12000–(3000+5000)=4000 so’m qoldi.
4 12
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 22
4. Protsentni qismga aylantirish uchun – 100 ga bo’lish kerak. 3
Foiz 1% 5% 16% 90% 100% 315% %
7
M: 50 ning 30%ini toping. 30% ni qismga aylantiramiz 0,3.
Qism 0,01 0,05 0,16 0,9 1 3,15 3
Bu 50 ning 0,3 qismini toping degani. 50∙0,3=15 700
100 a
x soni a % ga oshsa, x
3
Foiz, % 1% 5% 16% 90% 100% 315%
7%
100
bo’ladi. Qism, x (1+0,01)x=1,01x 1,05x 1,16x 1,9x 2x 4,15x 703 x
700
100 5
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, y soni 5% ga oshsa y 1,05y bo’ladi.
100
M: Nodirning bankka qo’ygan 150.000 so’m puli 1–yili 40% ga, 2–yili 11% ga oshdi. Jami ikki yilda Nodirning puli qanchaga oshdi?
(Foizli masalalarda foizni qismga aylantirib yechsak javobi oson chiqadi.)
150000∙1,4=210.000 210.000∙1,11=233100 233100–150000=83100 so’mga oshdi.
2) Nodir 150000 so’m pulining 0,4 qismini bankka omonatga yiliga 40% ga qo’ygan bo’lsa, yil oxirida uning puli qancha bo’ladi?
150000∙0,4=60000 60000∙1,4=84000 so’m.
3) a soni b sonidan 200% ortiq bo’lsa, a=3b bo’ladi, a soni b sonidan 700% ortiq bo’lsa, a=8b bo’ladi.
x soni a % ga kamaysa, 3
Foiz, % 1% 5% 16% 90% 100% 315%
x 100 a bo’ladi. 7%
100 1 1 x=0,99x 1 3 x
Qism, x 100 0,95x 0,84x 0,1x 0 – 700
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 23
10 30
10) 10 ta mushuk 1 soatda 30 ta sichqon yeydi. 12 ta mushukchi? 12 x 10x=12∙30 x=36 ta
11) 3 ta mushuk 2 soatda 6 ta sichqon yesa, 4 ta mushuk 4 soatda nechta yeydi?
1 ta mushuk 2 soatda 2 ta sichqon yeydi
4 ta mushuk 2 soatda 8 ta sichqon yeydi J: 16 ta
4 ta mushuk 4 soatda 16 ta sichqon yeydi
12) S v t – bu masofani (yo’lni) topish formulasi. S–yo’l, v–tezlik, t–vaqt. Bunda tezlik bilan vaqt bir–biriga teskari bog’langan,
ya’ni berilgan masofani bosib o’tish uchun tezlik qancha ko’paysa vaqt shuncha kamayadi va aksincha, tezlik qancha kamaysa vaqt
shuncha ortadi.
1–masala. 300 km masofani avtomobil 75 km/soat tezlik bilan qancha vaqtda bosib o’tadi. 100 km/soat tezlik bilanchi?
300=75∙x x=4 soatda. 300=100∙x x=3 soatda. Tezlik 75 dan 100 ga oshdi, vaqt 4 dan 3 ga kamaydi.
2–masala. Avtomobil ma’lum bir masofani 75 km/soat tezlik bilan 10 soatda bosib o’tsa, shuncha masofani 100 km/soat tezlik bilan
100 10 x 75 10 7,5 soatda.
qancha vaqtda bosib o’tadi? Teskari proporsiya tuzamiz. – 75 x
100
Qachon teskari proporsiyadan foydalanamiz? Aslida, proporsiyada kichik songa kichik son, katta songa katta son mos keladi. Lekin
masalani to’g’ri proporsiya tuzib yechganimizda ma’no yoki mantiq yo’qolsa teskari proporsiyadan foydalanamiz.
8 15 15 6 12,25
3–masala. Bir ishni 8 kishi 15 kunda tugatsa, shu ishni 6 kishi necha kunda tugatadi? 6 x x kunda
8
Endi shu yerda fikrlaymiz: 8 kishi 15 kunda tugatsa, 6 kishi qanday qilib 12,25 kunda tamomlay oladi, aksincha odam kamaygandan
6 15 15 8 20
keyin ishni tugatish uchun ko’proq vaqt kerak bo’ladiku. Shuning uchun teskari proporsiya tuzamiz. 8 x x kunda.
6
4–masala. Ishchining ish normasini bajarishga ketadigan vaqti 20% ga qisqardi. Uning mehnat unumdorligi necha % ortgan? Bunda
ham ishchining mehnat unumdorligi bilan vaqt bir–biriga teskari bog’langan, ya’ni berilgan ishni bajarish uchun unumdorlik qancha
ko’paysa vaqt shuncha kamayadi va aksincha, unumdorlik qancha kamaysa vaqt shuncha ortadi. x – ishchining mehnat unumdorligi,
x y z
y – vaqt, z – ish. ( x a ) ( y 0,8 ) z ( x a ) ( y 0,8 ) x y a 0,8 1 a 1,25 a % 125% 125% 100% 25% ortgan.
5–masala. Ishchining mehnat unumdorligi 20% ga ortsa, ish normasini bajarishga ketadigan vaqti necha foizga qisqaradi?
x y z (x 1,2) ( y a) x y 1,2 a 1 a 5 a% 500 250 % 100% 250 % 50 % 16 2 % qisqaradi.
(x 1,2) ( y a) z
6 6 3 3 3 3
6–masala. To’g’ri to’rtburchakning bo’yi 20% ga orttirildi. Uning yuzi o’zgarmasligi uchun enini necha foizga qisqartirish kerak?
Bu masalaning yechimi 5-masalaning yechilishi bilan bir xil. J: 16 2 %
3
7. Masshtab – bu haqiqiy masofani qanchaga o’zgarganini bildiruvchi nisbatdir. Masshtab ikki xil bo’ladi:
a) Kichiklashtiruvchi masshtab – bu hayotdagi haqiqiy masofani chizmada necha marta kichrayganini bildiradi.
M: 1:7000 bunda, 1– chizmadagi masofa; 7000– hayotdagi haqiqiy masofa. Bu haqiqiy masofa 7000 marta kichrayganini anglatadi.
M: 1:25 000 000 nisbatdagi xaritada Buxoro va Toshkent orasidagi masofa 2,2 sm bo’lsa, haqiqiy masofa necha km?
1 250 2,2 250
25 000 000sm = 250 km x 550 km.
2,2 x 1
b) Kattalashtiruvchi masshtab – bu hayotdagi haqiqiy masofani chizmada necha marta kattalashganini bildiradi.
M: 7000:1 bunda, 7000– chizmadagi masofa; 1– haqiqiy masofa. Bu haqiqiy masofa 7000 marta kattalashganini anglatadi.
M: 400:1 nisbatdagi chizmada bakteriyaning uzunligi 2 sm bo’lsa, uning haqiqiy uzunligini toping. 2 : 400 0,005 sm 0,05 mm
a soni b soniga to’g’ri proporsional a k b , a soni b soniga teskari proporsional a k
b
M: a soni b2–1 bilan to’gri proporsional. b=4 bo’lganda, a=60 bo’lsa, b= –2 bo’lganda, a nechaga teng bo’ladi? a=k∙(b 2–1)
60=k∙(42–1) k=4, a=4∙(4–1)=12 J:12
M: 100 sonini 2:3:5 kabi nisbatda bo’ling (yoki 2; 3 va 5 sonlariga to’g’ri proporsional bo’ling). 2x+3x+5x=100x 10x=100 x=10
10∙2=20, 10∙3=30, 10∙5=50 20+30+50=100 20:30:50=2:3:5
M: 60 sonini 6; 10 va 15 sonlariga teskari proporsional bo’ling. 1 x 1 x 1 x 5x 3x 2x 10x x , x 60, x 180
6 10 15 30 30 3 3
1 180 30, 1 180 18, 1 180 12 30 18 12 60 6 3 30 5 , 6 2 30 5 , 10 2 18 3
6 10 15 10 5 18 3 15 5 12 2 15 3 12 2
M: 3 ta sonning yig’indisi 24 ga teng. Ularning 1- va 2-si 1 va 2 sonlariga to’g’ri proporsional, 2- va 3-si esa 2 va 1 sonlariga to’g’ri
x y z 24 x y z 24 2x 2z, x z
proporsional. Shu sonlarni toping. x1
y 2x x 2x x 24
y 2 y 2z x 6, y 12, z 6
y 2
z 1
M: 3 ta sonning yig’indisi 185 ga teng. Ularning 1- va 2-si 2 va 3 sonlariga to’g’ri proporsional, 2- va 3-si esa 4 va 5 sonlariga teskari
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 24
x y z 185
x y z 185
y 1,5x x 1,5x 1,2x 185
proporsional. Shu sonlarni toping. x 2
2 y 3x 6x 5z 3,7x 185
4 y 5z
y 3 z 1,2x x 50, y 75, z 60
y 5
z 4
I. 2x I. 2x 50
2–usul. II. 3x 5y = 185 2x 3x 4 y 185 x 25 II. 3x 5y 75
2x 5y 4 y 185 y 15 185
III . 4y III. 4y 60
Masalalar: 1) a b c va b 3a 65 bo’lsa, c=?
2 7 5
a 2c , b 7c va 7c 3 2c 65
5 5 5 5
13c 65 5 J : c 25
2) Bir-biriga tegib turadigan 3 ta tishli charxdan birinchisi 5 marta aylanganda ikkinchisi 6 marta, uchinchisi esa 10 marta aylanadi.
Hamma tishlar soni 56 ta bo’lsa, kichik charxning tishi nechta? Yechish: x+y+z=56, 5x=6y=10z. Bu turdagi misollarni yechishda
noma’lumlarni bitta o’zgaruvchi orqali ifodalash kerak. Shunga ko’ra, x va y ni z orqali ifodalab, tenglamaga o’rniga etib qo’yamiz.
x=2z, y 10 z 2z 10 z z 56 z 12, y 20, x 24 J :12
6 6
3) Bir sotuvchi kitobni o’z narxidan 44% kamiga olib, 16% kamiga sotyapti. Shunga ko’ra uning foyda foizi qancha?
Kitob narxini x desak, 0,56x dan sotib olyapti va 0,84x dan sotyapti. 00,56 x 100 % 0,56ax 0,84 x100 J: 150–100=50%
,84 x a % a 150 %
4) Bir sotuvchi molining 20% ini 40% foyda bilan sotdi. Qolganini necha % foyda bilan sotishi kerakki, sotuvchining bu sotishlardan
foydasi 32% bo’lsin. Yechish: jami molni x desak, uning 20% i =0,2x ga teng bo’lib, 40% foyda bilan sotgan bo’lsa, 0,2x∙1,4=0,28x
bo’ladi. Qolgan mol – 80%=0,8x 0,8x∙(1+0,01a)=0,8x+0,008ax – bu qolgan molni a% foyda bilan sotishi.
x 100 % 28x 80x 0,8ax 132 x
0,28x 0,8x 0,008ax 132 % 0,8a 24
J: a=30%
5) Z foiz zarar bilan S so’mga sotilgan molning asl narxi qancha? Yechish: ( 100 Z ) x S, J : x 100S
100 100 Z
TENGLAMALAR.
1. Tenglama.
2. Tenglikning turlari.
3. Tenglamani yechimi.
4. Tenglamani yechish.
5. Tenglikdan noma’lumlarni topish.
6. Masalalarni tenglama tuzib yechish.
7. Teng kuchli tenglamalar.
1. O’zgaruvchi qatnashgan ifodada “=” belgisi bo’lsa, bunday tenglikka tenglama deyiladi.
2. Tenglikning turlari: tenglama, ayniy tenglik, ma’nosiz tenglik. 1) Tenglama – bu shunday tenglikki, o’zgaruvchining ba’zi
bir qiymatlaridagina bajariladi. M: 3x+8=2x, 3x–2x=–8, x = –8. x–o’zgaruvchi.
2) Ayniy tenglik – o’zgaruvchining har qanday qiymatlarida bajariladi. M: 3x–6=3(x–1)–3, 3x–6=3x–3–3, 0=0. J: x ;
3) Ma’nosiz tenglik – o’zgaruvchining birorta qiymatlarida bajarilmaydi. Bunda noto’g’ri tenglik kelib chiqadi.
M: 5+4x–4=4x+7, 4x–4x=7–5+4, 0=6 O
3. Tenglamaning yechimi deb – shunday songa aytiladiki, bu son tenglamani to’g’ri tenglikka aylantiradi. M: quyidagi sonlardan
qaysi biri tenglamaning yechimi bo’ladi. 2x–3=4x+1 –3, –1, 4, –2, 5 Tek: 2∙(–2)–3=4∙(–2)+1 –7 = –7
4. Tenglamani yechish deganda – tenglamaning ildizini topish tushuniladi, ildizi bo’lmasa ayniy yoki noto’g’ri tenglik ekanligini
ko’rsatish kerak.
5. Tenglamani yechishda: 1) qavslar ochiladi. 2) noma’lumlar (o’zgaruvchili hadlar) tenglikning bir tomoniga, ozod sonlar
tenglikning ikkinchi tomoniga o’tkazilib ixchamlanadi. Bunda ax=b ko’rinishidagi tenglik hosil bo’ladi. Bunda a – koeffitsiyent,
b
b – ozod son, x – o’zgaruvchi (noma’lum) son. x ni topish uchun ozod sonni koeffitsiyentga bo’lamiz: x
a
3) biror hadni (sonni) tenglikning bir tomonidan 2-tomoniga o’tkarganda ularning ishorasi o’zgaradi. :
:
5 1 1
M: 1) 5x=10, x 10 , x=2. 2) y y 0 , y 0 , y 0 : , y 0 3) 2,1a–1,6=0,4+1,9a 2,1a–1,9a =0,4+1,6 0,2a=2 a=10
5 6 6 6
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 25
12 3 a 1 0,25 a
4) 7x–3a=x+4(3–1,5x) 7x–3a=x+12–6x 7x–x+6x=12+3a 12x=12+3a x=
12
5) 3m+2x–2a=10ba a=? b=? Yechish: a (b) lik sonlarni bir tomonga, qolganlarini boshqa tomonga o’tkazamiz.
3m+2x=10ab+2a 3m+2x=a∙(10b+2) a 3m 2x ; 3m 2x 2a 10ba :10a 3m 2x 2a b
10b 2 10a
4) bir xil maxrajga keltirayotganda, agar maxrajda o’zgaruvchi bo’lmasa, maxrajni tashlab yuborish mumkin.
2x 5 x 8x 15 3x 108 123
M: 3, , 8x–15+3x=108, 11x=123, x
9 12 36 36 36 11
5) kasr oldidagi ”–“ ishorasi uning suratidagi sonlarning ishorasiga albatta ta’sir ko’rsatadi. (Eslab qoling.)
M:
10 2x 4 7 30
6 8x 3 2x 15
20x+40–210=48x–45+30x 40–210+45=48x+30x–20x –125=58x x 125
3 5 2 58
6) tenglamaning ikkala tomonini noldan boshqa songa ko’paytirish yoki bo’lish mumkin. M: 2x 0,4 3x 1 2x ∙100
25 4
2x∙4+0,4∙100=(3x–1)∙25–200x 8x+40=75x–25–200x 8x+125x=–25–40 x= –65/133
6. Masala yechishda quyidagilar juda muhim: 1) bitta o’zgaruvchi bilan yechish kerakmi yoki ko’p o’zgaruvchi bilanmi (bir
o’zgaruvchi bilan yechsam oson bo’ladi.) 2) masala shartiga ko’ra tenglama tuzib bilish. 3) eng asosiysi, masala shartida
so’ralayotgan narsani javob qilib yozish.
Tenglamada o’zgaruvchilar quyidagi tartibda kiritiladi:
x x x7
Ikki son 4 va 7 sonlariga teskari proporsional
4 7 y 4
2 2 x 2
1–son 2–sonning qismiga teng x= y
7 7x 7
2–son 1–sonning 35% iga teng x 0,35x 0,35x=y
ESLATMA: tenglama tuzish uchun a ta kam desa kamiga a ni qo’shib, tenglashtirish kerak; a marta kam desa, kamini a ga
ko’paytirib tenglashtirish kerak.
7. Agar ikkita tenglamaning ildizlari bir xil bo’lsa ular teng kuchli tenglamalar deyiladi. M: xx822x 12
6 x 14
x 14
teng kuchli.
Agar 1-tenglamaning javobi 3 va -3 chiqsa, 2-tenglamaning javobi 3 chiqsa, bu tenglamalar teng kuchli emas.
Tenglama ko’paytma shaklida bo’lib, nolga tenglashtirilgan bo’lsa, ularning hech bo’lmaganda biri nolga teng bo’lishi kerak. Bu har
bir o’zgaruvchili ko’paytuvchilarni nolga tenglashtirib yechish kerak degani.
M: 1) (x–2)(3x+15)=0, x–2=0, 3x+15=0, x1=2, x2=–5. M: x(x–7)=0, x1=0, x–7=0, x2=7
a2 9 0 a 2 9 0 , a 3
Kasr nolga teng bo’lishi uchun surat nolga teng bo’lib, maxraj nolga teng bo’lmasligi kerak. M:
a 3
Lekin maxraj nolga teng bo’lolmaydi, a 3 . Shuning uchun javob: a= –3 (a=3 bu chet ildiz)
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 26
Ahmadning bir o’zi 1 x 1 , x 1 kunda tamomlaydi.
8 24 3
M: Hovuzni x jo’mrak 12 soatda, y jo’mrak 18 soatda to’ldiradi.Hovuzning yarmisida bo’lgan z jo’mrak esa to’la
hovuzning yarmini 36 soatda bo’shatadi. Uchchala jo’mrak barabar ochilsa, hovuz necha soatda to’ladi?
A) 7,6 B) 10,4 C) 11,2 D) 11,6 E) 12,5 x y
Yechish: Hovuzning suvi yarim bo’lguncha z jo’mrak ishlamay turadi. x va y jo’mrak butun hovuzni z
( 1 1 ) 1 , x 36 7,2 soatda, yarmini esa 7,2 : 2 3,6 soatda to’ldiradi. Qolgan yarmini to’ldirish uchun
12 18 x 5
( 2 2 ) 1 1 , 9 1 , x 4 soat vaqt ketadi. Jami: 3,6+4=7,6 soat. J: A
12 18 36 x 36 x
M: Ikki ishchining ikkinchisi birinchisidan 1,5 kun keyin ishga tushsa, ular birgalikda bir ishni 7 kunda tamomlay oladilar. Agar bu
ishni har qaysi ishchi yolg’iz o’zi bajarsa, u holda 1-ishchi 2-siga qaraganda 3 kun ortiq ishlashi kerak bo’ladi. Har qaysi ishchining
yolg’iz o’zi bu ishni necha kunda tamomlay oladi? (kollej darsligidan) Yechish: (ishga oid misollarda nimaligi aytilmagan ish 1 soni
bilan olinadi.) Birinchi ishchi yolg’iz o’zi ishlab ishni x kunda, 2-ishchi y kunda tugatsin. U holda birinchi ishchi bir kunda ishning 1/x
31 3
qismini, 2–ishchi 1/y qismini bajaradi. 1-ishchi 1,5 kun ishlab, ishning qismini bajargach, 2–ishchi ishlashni boshladi. Ular
2 x 2x
1 1 7 y 7x 3 7 y 7x 1
birgalikda 7 kun ishlagan. Shu 7 kunda ishning ( ) 7 qismi bajarilgan. tenglamaga ega bo’lamiz.
x y yx 2x yx
Yolg’iz o’zi ishlagan 1-ishchi 2-siga qaraganda 3 kun ko’p ishlaydi. Demak, x–y=3
3 7 y 7x
1 bu sistemani yechsak
2x yx x 17, y 14 bo' ladi. J: 17 va 14 kunda.
x 3 y
M: Ikkita ishchi birgalikda ishlab ma’lum ishni 12 kunda tamomlaydi. Agar ishchilarning bittasi shu ishning yarmini bajargandan
so’ng, 2-ishchi qolgan yarmini bajarsa, shu ishni 25 kunda tamomlashi mumkin. Ishchilardan biri 2-siga qaraganda necha marta tez
ishlaydi? Yechish: Birinchi ishchi yolg’iz o’zi ishlab ishni x kunda, 2-ishchi y kunda tugatsin. U holda birinchi ishchi bir kunda
ishning 1/x qismini, 2-ishchi 1/y qismini bajaradi. Ular birgalikda 12 kun ishlab 1 ta ishni tugatishgan. ( 1 1 ) 12 1. 1-ishchiga
x y
ishning yarmini bajarish uchun x/2 kun, 2-ishchiga ishning yarmini bajarish uchun y/2 kun vaqt ketadi. x y 25 . Ushbu ikkita
2 2
tenglamani sistema qilib yechsak, x=30 va y=20 chiqadi. 30:20=1,5 J: 1,5 marta
M: 1-idishda 40% li, 2-idishda 35% li eritma bor. Ularni aralashtirib, 37% li bir litr eritma olish uchun har bir eritmadan necha litrdan
x 40 y 35
37 3 x 2 y x 1,5x 1
olish kerak? Yechish: O’rta vaznli qiymat formulasidan x y y 1,5 x x 0,4 y=0,6 J: 0,4 va 0,6
x y 1 ( litr )
M: Oltin va kumushdan hosil qilingan 2 xil qotishmaning 1-sida oltin va kumush 2:3 nisbatda, 2-sida esa 3:7 nisbatda ekanligi
ma’lum. Oltin va kumush 5:11 nisbatda bo’ladigan yangi qotishma hosil qilish uchun ko’rsatilgan metallarni qanday nisbatda olish
kerak?
2 2 3 3 3 3
Yechish: birinchi qotishmaning
2 3 5 qismi oltin va 2 3 5 qismi kumushdan iborat. 2-qotishmaning 3 7 10 qismi oltin va
7 7
qismi kumushdan iborat. Yangi qotishma hosil qilish uchun olingan 1-qotishmaning miqdorini x bilan va
3 7 10
2-qotishmaning miqdorini y bilan belgilaymiz. (x va y og’irlikni ifodalaydi.) x miqdordagi 1-qotishmadagi oltinning va kumushning
2 x va 3 x 3 y va 7 y
miqdori mos ravishda ga teng. y miqdordagi 2-qotishmadagi oltinning va kumushning miqdori mos ravishda
5 5 10 10
2 x 3 y
2 x 3 y 3 x 7 y 5 10 5
ga teng. Yangi qotishmaga miqdorda oltin va miqdorda kumush kiradi. Shartga ko’ra, 3
5 10 5 10 x 7 y 11
5 10
4x 3y 5 44 x 33 y 30 x 35 y x 1
14 x 2 y Bu tenglikdan J: 1:7
6x 7 y 11 y 7
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 27
Harakatga oid masalalar.
M: A va D nuqtalar orasidagi masofa 75 km. Velosipedchi A nuqtadan D nuqtaga borishda AB masofani 20 km/soat, BC masofani
10 km/s, CD masofani 5 km/s tezlik bilan 7 soatda; qaytishda esa DC masofani 15 km/s, CB masofani 12 km/s, BA masofani 10 km/s
tezlik bilan 6 soat 40 minutda o’tgan bo’lsa, AB, BC va CD masofalarni toping. Yechish: AB=x, BC=y, CD=z bo’lsin.
x y z 75 km
x y z 75
x 40 AB 40 km A x B D
x y z
20 10 5 7 soat x 2y 4z 140 y 20 BC 20 km
z y x 2 6x 5y 4z 400 z 15
CD 15 km y C z
6 soat
15 12 10 3
M: Poyezd biror masofani 120 km/soat tezlik bilan bosib o’tdi. Shundan so’ng, undan 75 km ko’p bo’lgan masofani 150 km/soat
tezlik bilan bosib o’tdi, qolgan yo’l esa o’tilganidan 135 km kam bo’lib, poyezd uni 96 km/soat tezlik bilan o’tdi. Agar poyezdning
o’rtacha tezligi 120 km/soat bo’lgan bo’lsa, yo’lning uzunligi qancha edi?
Yechish: 1-bosib o’tilgan yo’l – x km, 2-bosib o’tilgan yo’l – x+75 km, 3-bosib o’tilgan yo’l – (x+x+75)–135=2x–60 km
S S2 S3 ... x (x 75) (x x 75 135) 4x 15 (4x 15) 2400
Vo'rtacha 1 120 120
t1 t2 t3 ... x x 75 2x 60 20x 16x 1200 50x 1500 86x 300
120 150 96 2400
80x+300=86x–300, 6x=600, x=100. Jami yo’l x+x+75+2x–60=4x+15=4∙100+15=415 J: 415 km
M: Aka-uka maktabdan uyga bir xil tezlikda qaytishardi. Kunlardan bir kun maktabdan chiqqanlaridan 15 min. o’tgach, akasi
sumkasini maktabda unutib qoldirganini esladi va maktabga qarab yugurib ketdi. Maktabga borib, o’sha zahotiyoq orqasiga ukasining
ketidan yugurdi. Shu paytda yolg’iz qolgan ukasi tezligini ikki marta kamaytirib, uyiga ketaverdi. Akasi ukasiga yetib olgach, ular
dastlabki tezlik bilan yurishdi va uyga odatdagidan 6 min. kechroq kelishdi. Akasining yugurgundagi tezligi aka-ukalarning odatdagi
tezligidan necha marta ortiq? v2 /v1=? Yechish: Yo’lni 3 qismga bo’lamiz: 1-qism akasi sumkasini maktabda unutib qoldirganini
eslaguncha yurilgan masofa (S1) , 2-qism ukasi tezlikni ikki marta kamaytirib yurgan masofa (S2) , 3-qism akasi ukasiga yetib olgach
uygacha bo’lgan masofa (S3).
v1 – aka ukalarning odatdagi tezligi,
v2 – akasining yugurgandagi tezligi S1 S2 S3
Tenglamalarni vaqtga nisbatan tuzamiz:
S1 S2 S3 S S S3
Uka 1 2 6 S2 2S1 S2
v1 v1 v1 v1 0 2S2v2 S2v1 2S1v1
tagma tag v1 v2 1 tenglamaga
2 ayiramiz S2
2S1v1
umumiy mahraj bersak :
S1 2S1 S2 S3 S S S3 2 2v2 v1
Aka 1 2 6 2S2v2 2S1v1 S2v1
v1 v2 v1 v1
S1 2 15v1 v1 v2
S1+2S2+S3=S1+ S2+S3+6v1 , S2=6v1 , 15 min, S1 =15v1 , 6v1 , 12 v2 6v1 30v1 , v2 3v1 , J : 3
v1 2v2 v1 v1
M:
3 4 5 a va 11 21 29 x bo’lsa, x ni a orqali ifodalang. Yechish: Tenglikning ikkala tomonini tagma-tag qo’shamiz.
14 24 34 14 24 34
3 4 5 11 21 29 a x ; 1 1 1 a x. J: x=3–a
14 24 34 14 24 34
M: Bir mol 3x–1 so’mga olinib, 0,5x+403 so’mga sotilganda foyda ko’rilsa, x ning qabul qilishi mumkin bo’lgan eng katta qiymati
qancha? Yechish: 3x–1<0,5x+403, 2,5x<404, x<161,6 J: x=161
KORDINATALAR SISTEMASI.
7. Funksiyadagi “x” harfi funksiyaning argumenti deyiladi, “y” harfi funksiya deyiladi. Qiymat beriladigan o’zgaruvchiga erkli
o’zgaruvchi (x), qiymati hisoblanadigan o’zgaruvchiga erksiz o’zgaruvchi (y) deyiladi. M: y=2x+5 x=1 da y=7, x= –2 da
y=1. Bunda y ning qiymati x ga bog’liq, shuning uchun y erksiz.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 29
8. Funksiyadagi argumentning (x ning) qabul qiladigan qiymatlari aniqlanish sohasi deyiladi. “Funksiya x ning qanday
qiymatlarida aniqlangan” yoki “x ning qabul qila oladigan qiymatlar sohasini toping” deyilganda aniqlanish sohasi nazarda tutiladi.)
Funksiyaning (y ning) qabul qiladigan sohasi qiymatlar sohasi deyiladi. Chiziqli funksiyalarning aniqlanish sohasi va qiymatlar
sohasi har doim ; bo’ladi. M: 1) y=3x–1 funksiyada A.S. x= ; , Q.S. y= ; ushbu belgilar “minus
cheksizdan plus cheksizgacha” deb o’qiladi.
2) y 1 funksiyada A.S x= ;2) (2 ; , Q.S y= ; 0 ) (0 ; sababi, y nolga teng bo’lolmaydi. Chunki 1 kasr
x2 x2
nolga teng bo’lishi uchun surat nolga teng bo’lishi kerak, ya’ni suratda o’zgaruvchi bo’lishi kerak.
Masala: A(a; a∙b) nuqta kordinata tekisligining III choragida yotsa, quyidagilardan qaysi biri II chorakda?
A) (a∙b ; a) B) (1–a ; b–1) C) (a+b ; a) D) (b ; a) E) (a ; b)
Yechish: III chorakda x ning ham, y ning ham ishorasi manfiy. Shundan kelib chiqib, a–manfiy son, a∙b ko’paytma ham manfiy
bo’lishi uchun b musbat son bo’lishi kerak.
A javobda a∙b<0, a<0 – bu III chorak C javobda a+b noma’lum, a<0
B javobda 1–a>0, b–1 bu noma’lum. D javobda b>0, a<0 – bu IV chorak E javobda a<0, b>0 – bu II chorak J: (E)
CHIZIQLI FUNKSIYA.
1. Chiziqli funksiya.
2. Chiziqli tenglama.
3. Chiziqli funksiyaning grafigini chizish.
4. Chiziqli funksiyaning turlari.
5. Burchak koeffitsiyentining ma’nosi.
6. Chiziqli funksiyaning ko’rinishlari.
7. Ikkita to’g’ri chiziqning o’zaro joylashishi.
8. Chiziqli funksiyaning xossalari.
9. y=kx+b funksiyani simmetrik ko’chirish.
1. Funksiyalarning eng sodda ko’rinishi chiziqli funksiyadir. Uning grafigi to’g’ri chiziqdan iborat. Chiziqli funksiyaning ko’rinishi
y=kx+b. Bunda k – burchak koeffitsiyenti, b – ozod son.
2. Chiziqli funksiyani chiziqli tenglama ko’rinishida yozish mumkin. Buning ham grafigi to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi. Uning
ko’rinishi ax+by+c=0 M: y= –7x+2 –7x–y+2=0
3. Chiziqli funksiyaning grafigini chizish uchun kamida ikkita nuqta kerak bo’ladi va iloji boricha koordinata o’qlari bilan kesishish
nuqtalarini olish kerak. Kordinata o’qlari bilan kesishish nuqtalari (0;y) va (x;0). M: y=2x+1 funksiyaning kordinata o’qlari bilan
kesishish nuqtalari x=0 da y=2∙0+1=1, (0;1) va y=0 da 0=2x+1, –1=2x, x=–0,5 (–0,5;0) (10–rasm.)
4. Chiziqli funksiyaning turlari 3 xil bo’ladi.
a) O’suvchi chiziqli funksiya. Bunda burchak koeffitsiyenti musbat bo’ladi k>0. M: y=4x–5, y=0,1x+12
b) Kamayuvchi chiziqli funksiya. Bunda burchak koeffitsiyenti manfiy bo’ladi k<0. M: y= –4x–5, y=–1,5x
c) Na o’suvchi, na kamayuvchi (o’zgarmas, ya’ni x o’qiga parallel to’g’ri chiziq). Bunda k=0 bo’ladi. M: y=0,4 (1–rasm.) yoki y=5
5. k burchak koeffitsiyenti to’g’ri chiziq bilan x o’qining musbat yo’nalishi orasidagi burchakning tangensiga teng. k tg
(3–rasm.)
Chiziqli funksiyada ozod son necha bo’lsa to’g’ri chiziq y o’qini shu nuqtadan kesib o’tadi.
6. Chiziqli funksiyaning ko’rinishlari: y=0,4 x=2
a) k>0, b>0 bunda to’g’ri chiziq 1,2,3–choraklardan o’tadi. 2–rasm 1–rasm
0 1 2
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 30
d) k<0, b>0 bunda to’g’ri chiziq 1,2,4–choraklardan o’tadi. (6–rasm.)
f) k<0, b=0 bunda to’g’ri chiziq 2,4–choraklardan o’tadi. (8–rasm.) 5–rasm. 6–rasm. 7–rasm. 8–rasm.
7. Chiziqli funksiyaning 5 ta xossasi mavjud: a) aniqlanish sohasi b) qiymatlar sohasi c) kordinata o’qlari bilan kesishish
nuqtalari d) ishoralari e) o’sish, kamayish oraliqlari. Argumentning biror oraliqdagi kichik qiymatiga funksiyaning ham kichik
qiymati, shu oraliqdagi katta qiymatiga funksiyaning ham katta qiymati hosil bo’lsa, funksiya shu oraliqda o’suvchi bo’ladi. a<b va
f(a)<f(b). M: y=2x–3 funksiyadagi x larning o’rniga 1,2,3,4… sonlarini qo’ysak, y= –1,1,3,5… javob chiqadi, ya’ni x ning
o’rniga katta son qo’yaversak, y ham katta son chiqaversa, bu funksiya o’suvchi bo’ladi. Agar argumentning biror oraliqdagi kichik
qiymatiga funksiyaning katta qiymati, shu oraliqdagi katta qiymatiga funksiyaning kichik qiymati hosil bo’lsa, funksiya shu oraliqda
kamayuvchi bo’ladi. a<b va f(a)>f(b). M: y= –x+2 funksiyadagi x larning o’rniga 1,2,3,4… sonlarini qo’ysak, y=1,0,–1,–2…
javob chiqadi, ya’ni x ning o’rniga qancha katta son qo’yaversak, y shuncha kichik son chiqaversa, bu funksiya kamayuvchi bo’ladi.
Chiziqli funksiyaning 5 ta xossasiga oid bitta o’suvchi va bitta kamayuvchi funksiyadan misol ko’ramiz:
M: y=2x+1 funksiyaning grafigini son berib chizamiz: 10–rasm
a) aniqlanish sohasi: x= ;
b) qiymatlar sohasi: y= ;
c) kordinata o’qlari bilan kesishish nuqtalari: (0;1) va (–0,5;0) –1 0 1 2
d) ishoralari: x= ;0,5 da y<0, x=( 0,5 ; ) da y>0
e) o’sish, kamayish oraliqlari: x= ; da y o’suvchi, sababi y(2)=5 < y(3)=7 10–rasm.
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 31
d) ikkita to’g’ri chiziq perpendikulyar bo’lishi uchun ularning burchak koeffitsiyentlari ham qarama-qarshi, ham teskari
M: y 2x 6 2 x 2
1
bo’lishi kerak. k . y1 3 x 1
k1 3 3 2
2) n ning qanday qiymatlarida ushbu funksiyalar grafiklari perpendikulyar bo’ladi. y=2n–x, y=5n(x–n)
1
k= –1, k1=5n . –1 , 5n 1, J : n 0,2
5n
9. a) y=kx+b funksiyani Ox o’qiga nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= –kx–b ko’rinishga keladi, ya’ni k ham, b ham qarama -
qarshisiga almashadi. (quyidagi 4 ta rasmda uzuq-uzuq chiziqlar avvalgi holat, qalin chiziqlar simmetrik ko’chgandan keyingi holat)
M: y= –2x–0,5 funksiyani Ox o’qiga nisbatan simmetrik ko’chirsak, y=2x+0,5 ko’rinishga keladi. (12–rasm)
b) y=kx+b funksiyani Oy o’qqa nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= –kx+b ko’rinishga keladi, ya’ni k qarama – qarshisiga almashadi,
b esa o’zgarmaydi. M: y=2x+1 funksiyani Oy o’qiga nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= –2x+1 ko’rinishga keladi. (13–rasm)
c) y=kx+b funksiyani kordinata boshiga nisbatan simmetrik ko’chirsak, y=kx–b ko’rinishga keladi, ya’ni k o’zgarmaydi, b esa
qarama – qarshisiga almashadi. M: y=5x+0,2 funksiyani kordinata boshiga O(0;0) nisbatan simmetrik ko’chirsak, y=5x–0,2
ko’rinishga keladi. (14–rasm)
d) y=a to’g’ri chiziqqa nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= –kx–b+2a ko’rinishga keladi. M: y= –x+6 funksiyani y=1 to’g’ri
chiziqqa nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= x–6+2∙1, y=x–4 ko’rinishga keladi. (15–rasm) M: y=3x+2 funksiyani y= –3 to’g’ri
chiziqqa nisbatan simmetrik ko’chirsak, y= –3x–2+2∙(–3), y=–3x–8 ko’rinishga keladi. (16–rasm)
2
6
y=1 y= -3
6
–8
12–rasm 13–rasm 14–rasm –4 16–rasm
15–rasm
ax0 by0 c
ESLATMA: A(x0;y0) nuqtadan ax+by+c=0 to’g’ri chiziqqacha bo’lgan eng yaqin masofani topish formulasi: d
a 2 b2
3 (1) 4 2 (2)
M: A(–1;2) nuqtadan 3x+4y–2=0 to’g’ri chiziqqacha bo’lgan eng yaqin masofani toping. d 3 0,6
32 42 5
M: B(4;–3) nuqtadan y 2 x 5 to’g’ri chiziqqacha bo’lgan masofani toping. Yechish: Avval chiziqli funksiya ko’rinishidan chiziqli
3
2 4 (3) (3) 15
tenglama ko’rinishiga o’tkaramiz. 3y=2x+15, 2x–3y+15=0, d 32
22 32 13
c1 c2
ESLATMA: Perallel ax+by+c1=0 va ax+by+c2=0 to’g’ri chiziqlar orasidagi masofani topish formulasi: d
a 2 b2
M: y=3x–1 va y=3x–7 to’g’ri chiziqlar orasidagi masofani toping. Yechish: Avval chiziqli funksiya ko’rinishidan chiziqli tenglama
1 (7) 6 0,6 10
ko’rinishiga o’tkaramiz. 3x–y–1=0 va 3x–y–7=0 d
32 (1)2 10
| k1 k2 |
ESLATMA: Ikki to’g’ri chiziq orasidagi burchakni topish formulasi: tg
1 k1 k2
d1 d2 bo’lishi uchun k1
1 1 0 1n8 J : n -32
k2 shart bajarilishi kerak. y1= 4 x 8 (n;0)
4
n 2
M: y=kx+2 to’g’ri chiziq P(–7;–12) nuqtadan o’tsa, k=? –12=k∙(–7)+2, k=2
3 k 1 b 6 k 3 6 b
M: y=kx+b to’g’ri chiziq (1;3) va (2;–3) nuqtalardan o’tsa, k va b ni toping. 3 k 2 b k 6 b9
M: y=kx+b to’g’ri chiziq 5x–7y–35=0 to’g’ri chiziqqa parallel va (2;–5) nuqtadan o’tsa, uning ko’rinishi qanday?
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 32
Yechish: Avval y ni topamiz: 5x–35=7y, y 5 x 5 , parallellik shartiga ko’ra (k=k1)
7
k 5. y 5 x b, 5 5 2 b, b 45 ; J : y 5 x 45
7 7 7 7 7 7
3
M: (n –1)y=n tenglama n ning qanday qiymatlarida yagona yechimga ega? Yechish: sistema bitta yechimga ega bo’lishi uchun
k k1 bo’lishi kerak. (n –1)y=0∙y+n, n –1 0 ,
3 3
J: n 1 .
M: x(a+3)+b=2. a va b ning qanday qiymatlarida tenglama yechimga ega emas. ( k k1 , b b1 ) a+3=0, b 2 J: a=–3, b 2
2
M: (m –16)x+(m+3)y+4=0, tenglamasi bilan ifoda qilingan t/ch.larning ikkitasi x o’qiga parallel. Bu t/ch.lar orasidagi masofani
toping. Yechish: k=0 da to’g’ri chiziq Ox o’qiga parallel bo’lar edi, shundan, m2–16=0, m 4
0 (4 3) y 4 0, y1 4 va 0 (4 3) y 4 0, y2 4 , J: y1 y2 32
7 7
Murakkab funksiyalar.
f(x) vag(x) lar uchun f(g(x)) va g(f(x)) lar murakkab funksiya deyiladi. M: f(x)=2x+5 va g(x)=x2–1 bo’lsa, f(g(x)) va g(f(x)) ni
toping. Yechish: f(g(x)) ni topish uchun f(x) funksiyadagi x larning o’rniga (o’zi bitta x qatnashgan) g(x) funksiyani, ya’ni x2–1 ni
qo’yish kerak: f(g(x))= f(x2–1)=2(x2–1)+5=2x2–2+5=2x2+3. g(f(x))=g(2x+5)=(2x+5)2–1=4x2+20x+24
k
y=f(kx b), y=f(ax2+bx+c), y f ko’rin11ishidagi funksiyalar ham murakkab funksiya hisoblanadi.
x
2) f(x–3)=4x+9 bo’lsa, f(5)=? Yechish: x–3=5, x=8. f(8–3)=4∙8+9=41, J: f(5)=41
1 1
3) f(x)= va g(x) x 3 bo’lsa, f(g(19))=? Yechish: g(19)= 19 3 4 f(g(19))=f(4)=1/4–1= –0,75
x
4) f(x+2)=3x+a va f(4)=11 bo’lsa, a=? Yechish: f(4) ni hosil qilish uchun f(x+2) ga x ning o’rniga 2 qo’yish kerak. (x+2=4, x=2.)
f(2+2)=3∙2+a, f(4)=6+a, 11=6+a, J: a=5.
5) f(x+1)=4x2+2x+5 bo’lsa, f(x)=? Yechish: t+1=x, t=x–1. f(x–1+1)=4(x–1)2+2(x–1)+5=4x2–8x+4+2x–2+5, J: f(x)=4x2–6x+7
6) f(x+1)+f(x+3)=2x2+12x+18 bo’lsa, f(x)=? Yechish: f(x)=ax2+bx+c. f(x+1)=a(x+1)2+b(x+1)+c, f(x+3)=a(x+3)2+b(x+3)+c,
f(x+1)+f(x+3)=ax2+2ax+a+bx+b+c+ax2+6ax+9a+bx+3b+c=2ax2+8ax+2bx+10a+4b+2c = 2ax2+(8a+2b)x+10a+4b+2c 2x2+12x+18
Ushbu tenglik ayniyat bo’lishi uchun tenglikning o’ng tomonidagi x2 oldidagi son tenglikning chap tomonidagi x2 oldidagi songa, x li
sonlar x li songa va ozod sonlar ozod songa teng bo’lishi k–k.
2a 2
a 1
8a 2b 12 8 1 2b 12, b 2 f(x) = ax2+bx+c, J: f(x)= x2+2x
10a 4b 2c 18
10 1 4 2 2c 18, c 0
F.O’ROQOV +99899.014.65.61 33
1"Faqatsonlarqatnashgan
tengsizliksontritengsiziikcleyiladi.
Fi: 5,
,i>tr,7_0,3
belgiiari
birxilvJbirtomonsa bo'lsa
vo'nalgan
I f,-,flr'tr'fi,HX::ifilf bir xirma,nori
tengsizriktar
tieyiradi.
/,1:7<eva3<5
f -
a; birxil nra'nolitengsizliklarni
hadrna_had .1::X
qe,sltisltmumki*.
,',, xatobc,tadr.)
{ayirsair
b) tengsizlikda
O+,:>D+rl #L
birorqo'shiluvchinibelgidanboshqatomoriga
ishorasini
o'zgartirib,o"tkazish
mumkin.f4: g-2x>6-x, g*6>_;*f
1,
2>x yoki x<2 -,,4- ,uuo6,*=1_oo;Z)
tengsizlikning
ikkalatomonigaharnbi. xir sonniqo'shish
lc) nrumkin.ivr,x2-4x>-5 x24x+4>-5+4
d) tengsizlikning
ikkalatomoniniham noldanfarqti bir xil (x_2j2>_t aSniy x= (_"o;.c)
nntsbatsonga ko,paytirish(bo,rish)mumkin.
7x-18 < 4x+24 3*< O, x < 14 i4, 0,7x-l,g < 0,4x+2,4
x=(-co;l4l i,l.$r,*,*.fii+!r*,$g{.:jli.cii,t$'{ I.i0
e) tengsizlikning
ikkatatomoniniham bir xil manfiy songa
ko'paytirsakyoki bo'rsak,tengsizrik
ivlr l8-2xsa'5-0'5x l'(-2) -36+4x2-9+x belgisiqararna-qarshisigao,zgaradi.
4x-x)-9+36 3x>-27 9 (yoti uuo,nu*yozishmumkin.)
k<6 bo,lsa,Jm+5q_Jpning engkichik 1> "=[s;*j
butun
e e ] w r lqiyrnatini
r r r ' 4 ' r l r toping.
tuPlng'
T _^:lt:r,
,ll 'l T1*
[t I tm > t
jr * 3m+5n-k > 22 I: zz dankarta
bo'rgan
burun
sonrar
ichida
ti:;l l-tto'r':r, engkichigi23.
|':,:,,*'^"o,"ffi"-n'nn"].=[:5J"6:,:]i.sonningo'oouo,u''onakirrrlaydi'M;*',:x:(s;*)
i ' ) )
i -
;b) Noqat'iv tengsizlikbu - ) ' ( ko'rinishdabo'ladi'
chegaraqivmatsonlaro'qidanuqta bilan
belgilanadi.
Tengsizrikni
yechimini
''yozayotganda yopiqo.aliq'kesma[ | bilan yoziladi.
sonningo'zi shuoraliqqakiradi. w, --_irt/mf.
I 13-5<zx+d
jNechtabuiunsonuslibusistemaningyechimibo [ -,:l<a :rrj i ? -l
J*= -. t_= [r -, ,l ia l
I,x<4 J:Sta.-1,0,1,!03
Kesishmaga oid soddatengsizliklar: i r . +
J: l2'24:288m
dzaf
5i e6i: lr g T
'i't+ 5r
gt{f#s r$TstJg$iFn{ T* resr. t9
*4"4K, €48
1. tengsizti{pa
Cfi.iziqti uningycfrimi-
2.
3.
4.
Girksfrrn.
{esisfrma.
Oratiqkr1irfasfimasiva
fosisfrmasi.
trri:-4
L St'sfitengsiztift H+ lr*i
6. tengfamataf'sistemasini
1echisfr usufkn.
1. Chiziqliifodaqatnashgan tengsizlikchiziqli tengsizlikdeyitadi.Chiziqlitengsizlikning yechimideyilganda
shutengsizlikni
qanoatlantiruvchi sonlarto'plamitushuniladi. M' 5x-6>2-3x, 8x>8, x>l yoki x:(1;co)
Tengsizlikniyechayotganda noto'g'ri tenglik kelib chiqsayechimbo'sh to'plam O , doimiy to'g'ri tenglik kelib chiqsayechim
ayniy (-3qo)bo'ladi.fvl:3(x-4)>3x+1,3x-12>3x+1.0>l3 b (x-3)'?) 0 ayniy ;: (-co;co)
2' Ikkita oraliqning(to'plamning)birlashmasi degandashundayto'plamnitushunishker.akki,bundaberilganikkita
to,plamni
barchasonlari(elementlari)qatnashishikeratrr.frl: q)t.if,9,r,i],ill,t1ili',r_14.6.1ij1
":
2
7 A UB : l-5;4;l ;2;6;7
;a;y)
't'i:iLAT:11.'\:
kesishmadasonlaro"qininghamyuqori,hampastkiqisminingbo'yalganoralig'iniyechimqilib olamiz;
esafarqiyo'q,ya'ni faqattepasiyoki faqatpastkiqisrnibo'yalganbo'lsahamo'shaoraliqniyechimqilib olaveramiz.
4. Sonlioraliqlarda
btilashtna
quvidagicha
olinadi: fvl: x:(-i3;-6lt_tl-2;l)ulll;ll) va y:[-12;-5] t*i[0;9]u{t 5t30J
j-99899.014.65.61
h'fisorshertidatengsizlikrar'"orasida so'zi
"va" bc,iriaylehimiarningorr,rnTTj oringxi,
tengaizlikniqan*atlantirishi ya,ni L,uyechrrasisternadagihar rrir
kerak' f,'}:3v-4<21..v+n.!+3va qx-tfz
tengsizlikrar-n'i
qanoatrantiruvrhusoniu,
Bundayuqoridagicrriznraga to,praminitoping.
auorun,s=[2;g) ii,ri'r,,.:,:,,: -r-rir:!.jii.li]r:i
Bir nechtatengsrzliklanri "iis.rri
birlashrnaqilih lechavotganda bir;r tengsizrik€rbo,rsa,
T1,':':;:.}- l,eshjrnq.rganraridabo,radi.
Pr'-J>2x+6 - + X . l .l: x=i-e;4J
l-;>o
Bir ireclrtaterrgsizliklanri
t'-T3;-it:o-T:l1.ot?uroubi'o. tengsizlik
ai"niybo,lsa,qcrsanlarini -,,ss
<f -t
lechiiiqsd6a, -^L: *_:
svlurtlrl
(**;*+ gachaolish kerak. rvt:fiQx-67+::.t l- ..
I l2-r-8<(2r+3) l _ S < t 8 aynry ,; = (-co;co)
1 .ur<_2 I 6
fii,$1l,,{F&6e:
Agarkesishmada
biror tengsizlik6 bo,lsa,qolganlariniyechibo,tlr.maymiz,
yecnlb
tL'rBilllr4rtnl o,tirmaymi yechim6 bo,taal,
f.r2(;c-3i<0 [,rz6r-:;< O I
1 "t . il -+ bo'slriq'plam Javob:6
Ja'ob:
E
i,..:'tlt=o 1(;'1;)?,0P*o
Agarkesishmadabilor tengsizlikayniy bo,lsa,yechimqolganlarida
bo,ladi. {rr-12 1o loyu., x=(3;o:)
Agar kesishmada I"-3to {":>i
bir nechatengsizlik'mhsalan4 ta,tengsizlik
bor bo'rsa: l - va 2- tengsizliklarningjavoblari
i";:b$:i,:;LX'ifi'fl',T::fi::,""r",j.",:*',,,:l1ll:
b;l;-,"bbffi;;;;:,;s,i"rikning
javobi kesishtiriladi.shu
5'Qq'sh tengsizrikni q;fi.sil';u
vecrruvotgand" reslsltiuaai.o
olamiz' "'tiuo.u.,u*i,";;*';;,til1rff#1,.,-ff:1,t|j:'lt'#jlll,lyurr.i,rur
(sistema
qilibvechainizi to,g,.i
fifi*fi"'fffi111;,Tffilfillsishmasiri o** ifodani yashirgand?noto,g,r.i
tengrikkerib
chiqsa.
f4: -2<2x+8<4 -2<...<4 J ayniy -t
I x.r-<> --52
{ T*u^t
t zy+E<4 I ---?W* *=q-s;-2)
JIdd>s-x>l r x:b
I--
tenglamalar
sistemasi
ni ningqandayqiymatlarida
manfiyqi arqabur
oir.oir :i=rF
{5?*
-i]i':i -lol' = 5- +3oy= 6-5
3nrv
t).r'*Jar]r= 6 3y(m+ l0) = I m < -10 f *rt +'*iifl.v]*){jT$*ti.{i1
lv!,a ning qandayqiymatlarida3(x+l
)=44u* tenglaman ildi1r-Z dankaffa,bo'ladi? yechish:
renglamaningildizi deganir degani.
x>-Z ni yechamiz.3x+J=4au*, x(a-3 -t _rra_o
)= _1, x = +_>_2.
a-5 l}f'0,
. a-3 Tl,o,
a-3
;r a=(_m;3)u(3J;oo) 3,5
6. Tenglamalarsistemasi
3 usuldayechiladi./.*,rjsq.;i; +,JSi:.*q**ii?j,,;$.,fit
l) a'niga qo'yishusuli.Bundabitta sisternld
;;;:;";;"Hr'rlllr;o,:,.il1i,ojffJ;lflLTi;1,il11 ortiq
^ 2 ve ttnrtqn^ni^ tengrama
+^__t^__, beririshi mumkin mi-sorda
euyidagi r-tengramadan;r
- ni
{P:;ii=^, i,r1--ri-rr/=, ra;!f5,,2+s
zty=l+E
5y=n0
y=-2
a.(-21-7=x x =-20 I :(-2o;-2) v^__:
-5:{T_el-i'.t'Tq ,
p' ' 1 . ) : : 2 + l 1 , = 2 y : l - | 3 i . 1 " x i 7 l x . + 3 x ! = ' , r = : ? - y t = 7 + 3 . ( - 2 ) = | :1
{
f-t'-3r=z t2+x 1't+3/1=2 +ii'l*-z= x)=Lls ) , 2 = 7 + i . ( 0 1 5 ) = l , l sJ : G 2 ; l()0 , 2 5 ; 7 , 7 s )
I
:':::;:';!:,'y#!!;;iltffi:Hffi,;*#1'#lj:;,i:fi:"':-i:Tlqlr
4 lrrutsr t D..E orctsaY koettitsiyentlarinltenglashtirib,tagma-tag lor:'q1 ozod son,ami2-,omoniga
o,,karamiz
qo'shamizqaii.ry*ta- q;;n;i x ning
loki / ning oldidagi
Bundanmaqsadbir o'paruvchili tenglama t bo,rsa,
;.J#J**'jj:^r]',T*#?#,i|Hl;"TT5:1lltt"*n;;"ffiir',"t-'qarama-qarshiishorari qo,shamiz
bo'lsa. o n'shami
,
hosil qilish.
- 17*+'l--lLnl.a (qr- ..
Jtx+Zy-VlOl*l -llr+ei=-+
l2tx+6y=3- x =3 2y=_20
llTx+61,/=-91 l.l^+zi,=1 /=_10
4x:12
IIL 3 tao',z'garuvchi
gatlashgan
sistemani
*.n,*or'i-11',:..rirrl",-u,ran 3- o,zgaruvgrrining
ordidagikoeffirsiyentni
tengrashririb
illXll,'i;i"H,';ff";;1,:ttTllfd;;fflnl*t',#ll5[:;y*#"Tffiffi:,Hiii,'sr,unoui
";,ei*u,ii
Y*
o"*?|;'/joj,n* = o' ildizlarni
3-tenglikka
qo'yib,tekshir.amiz,
*.]ii;?t;j ,=g. fropilgan
U*-sy=l :4y='-te z +-s J: ""r#P6g'19
4,28=r-+xatotengfik.
{ f;=l
,,|,1!^;{r.-7==}t
'12.;y;,=; '*" -4y*iz=!3' - r-qltory2eko'paytirib,
'-*rJJH'rt-"qliJffiu"-o -!-+v+27=11':,==1
-1.
{2x--2r+42=t6
:-q"r"-.ffii"tr"ii"*'
IHI;:-|
v=-l
r:t;-tFi
H:!e
3) grafik usttl -banda ikkala chiziqli funksiyaninggrafiklaribitta kordinatatekisligida
chiziladiva ular kesishgannuqraning
kordinatalariyechim'gilibolinadi. Quyidagitenglamalarsistemasinigrafik usuldayeching.
i. I -r- r'= I
^tu' ---. , .
1;'*ir=b 5x-l tunksiyauchun
(0;-t), (t;p),(3;2),(_1;_Z)
l:',1-'r.r,1.: ;: "r-irt::'1:
f{::'l :;,J-..:.i
, =! tunksiyauchun
(0;3),(3;z),\p;g,
(a;!)
Funksiyaning
grafikiarix:3va y:2tlchiziqlardakssishdi.Deniak,javob: (3;z)
FVAP fih*$A,
1. 'I{ua{rat tengfama.
2. Uning turfai vaychim[ari.
3. \vadrat tengforuani iftfu ftadntngfotattratiga ajrctisft.
4. I{va&at tengfamanifut' p a7tuvcfr.i{arga ajratish.
5. ,l/jet teoremasi.
6. livadrat teng{amaning tafrfiti.
7. Gi{vadrat tengfanafar.
3' Agar tenglamadabitta o'zgaruvchiqatnashsava u ikkinchi darajalitenglamabo'lsa, kyadrat terglama deflladi. Ko,rinishi
ax2+bx+c=0.Bundaa-boshkoeffitsiyent,b-ikkinchi koeffitsiyent, c-ozodson,Fr: -5x2+3x-4=6-ushiu
kvadrattenglarnaning
barchakoeffltsiyentlari toping. -5+?+(-4) = -6
ylg'indi.qini
2, Kv adrat tenglamaning turlar.iquyidagilarI
a) To'Ia kvadrat tenglama- nt2+bx+c=0kc.'iinishida bc,tib,nrchchalahadharnrnaviudbo'ladi.
L b) chala kvadrat tenglama- brrndaya 2-had,yo 3-had,yoki iLrkalasihamrrravjudbc,'lmaydi\
ax2+bx=g, BXz+.:=q, axz=g
Kvadrattenglamaning yectrrimiquyidagicha:
la a) Clralakvachattenglamaning yechimlari: i ) 2x2+l0x=0, 2x{rl-5):0, x1=0; x+5:Q, sr:j.
I} _3xz+2i=rj,.,x2=g,xr,r=
,a 3) 5x2:$, x2=0, x=0. 4) x2=-6, ts (hechbir sonninskvadratl rnanfiysongatengernas.) 5) ;rz = 5
+ 1,6.
ge 6) 9x2+1=69,x2:l/9, x45 \
tja t- - D, t \-l, L= I,
b) To'la kvadrattenglarnani
yechishdaquyidagiformuladanfoydalanamiz: rt r l , , = l, ,
) tI-rt.zt
Uif a l
fc,n'irulasi.
ErinclaD=bz-ttrz+e
tliskirminavttnitepishf,orrnui;rsi.l.ii,r':.,r:*:J,.;*
!t I tit iljt;r-i):iii i:.;r;.i;_l
-f99899.0
i 4.65,6I
.. -stJus grtj
fti, li)3x:-:)r-ni=0 D={-9)'z-4.3(-n?)=gi1-144=ZZs "-t-t
I . J D
x,:L1{ = -1 rr= 9oois=a
-3"Har qanday kvadrat tenglamani ildizi bor yo'qligidan qat'iy nazar ikki hadni.ngkvadratiga ajratish murnkin.
z+bx+c=a.(x*
t)3x2-6x+i9:tO*fS,-(Az:!3'1e = 3(x-t)z+ld 1,okilx-t1z-3.12+19=3{x-Dz+16
*)'-*
2) 2x2+2x-5=2(x+0,5)2-2. 0,52-5 =z(x+o,5)2-S,s 3) xz-l 6x+4=(x-B)z- 6 4-F4-(x- I )2-60
-fi.?6)=-yxtltz 1E
434vz-s.r=-:{.i+fl, -l 6x+4:(zx4)2- I 6+4:(zx4)2-l z,
5j 41:z
M' 3x2-2x-t=0D=(-2F-4.3'(-l):4+12=td
*,,=#=# *,:J xz=l jx2-zx-L=3(x++Xx-t)
yoki(3x+1)(x-t)
D=0dakvadrattenglama
I tatengildizgaegabo'ladi,ya'ni x1=x2vaquyidagicha
ko'payluvchilarga
ajraladi,ax2+bx+c:atx-Ir)2
M:4x2-12x+9:0 D=t44-4.4-g=g xt,=ffi=f =tt 4x2-t2x+9:4(x-1,5)(x-1,5):(2x-3)(2x-3):(2x-3)z
D<0 da kvadrat tenglama ildizga ega emas. Shuning uchun ko'paytuvchilarga ajralmaydi. ir il]'i.:+frtj "i-\}$ijg1+.
. ,. .
5, Kvadrat tengiamaningbosh koeffitsiyenti birga teng bo'lsa (a=1) bu kvadrat tenglamagakeltirilgan kvadrat tenglama (Viyet
teorernasi) deyiladi. f"1, x2-5x+6:0 Agar bosh koeffitsiyent birga teng bo'lrnasa, tenglamaning ikkala tomonini ham.bosh
koeffitsiyentga(a ga)bo'lib yuborishkerak.Viyet teoremasida
kvadrattenglamaildizlari yig'indisi (xr+xz)ikkiiiclii'lioeffitsiyentring
qarama-qarshisigateng,ildizlariko'paytmasiesaozodsongatens.
M,x2-9x+20=t :;tZ
{Tt=-r' fil :i=i
Bu teoremaD > 0 bo'lgandao'rinli. Agar ildizlarinio'ylabtopishqiyinbo'lsadiskinninantorqalitopishkerak.
ntisullar:r)x2-l4x+q=s
rengramaning
irdizraridan
biri3 gatengbo'lsa,
q:J J:q=33
tT l; = lt 3 tIr:At=q
Yoki.rlarning
o'miga3 ni qo'yamiz.
32-t4.3+q=0 9-42+q=0 q=33.
( -
2)kx2-sx+z=o
tenglamaning
ildizlariuchun6xl*x2=0 -v2-i.r*1=,
o'rinlibo'tsa,fnitoping. x2=-6x1
l"''",=f,
]11."=ft
s1xz-22x+r0=0
bo,rsa,-f,=r t={# -zzz-}'tl -46a
f ftl;;==,?i
=
6)4x2+l0x-6=0
bo'lsa,
4*4=,
xi - --.e.-'-.'."8
Tenglikningikkalatomonini4gabo'lamiz,
*r*f;r-f;=0, J"'*'tt Y= 3
, .)cl .-r2
=_X=_tr
| r!
/ s \ 25 _ ?. r_ 3\) 5 4 3
.ftrt&)2 - 3xr."2) ? l ( 4 - ' z ' , )
, = xi + x|= (rr+_4) t
= - t ' . V = L . + r. L _ z t s_ 1
' n2' ,6
ri (xr.xz)3 27 2 4 27 27
"i / r)3
t-r I 8
7) -2x2-2x+3=0
bo'lsa, { x{ + xX=? b) 116+ x8 = ? c) lw, -t - ^.:.l1- - D ! -2 ga bo'lamiz'. x2+ x-1 =O frr+r"=-1
l"i '^i: -tj
ko'rinishini
shundav
o'zgartirishimiz
kerakki,
r'J"f1i:*i1]I;:i#:l :1:f"'"* undayi,g,indi
(xixz)vako,paytma
( xrx)
.' t=5" '::::-" t;t$ x2rpaqn=stengrama
vechimrari haqiqiy
yechimrari
:; kubrarigatens.
mi-3tnnni totl
,i =t ifi:
,," ;''=-,i't,';1it=-l',li i
lri.i,"= ,r,r=_*, _,ol,lr#:!l^i,,
iil;,,1,1',r, "
Y*ctrrish:
I:r00
^"';
^:^:::,:;:**,
uJi, "
^li^;;"',;*
tenglamaildizlari.bir.-biriga
D=0-bo,lganda
reng bo,ladi. gIx2+g1ps_16.+gk_44=0,
a=8t" b:ek-|8, c=ek-44 a:fouq'_+ gl:t2+(gk_tB)x+9k_44=0,
uT.rno_ooLo,;;(;_;;:;;t.(sk_44),
ko'pavrmasi k _4k+4*j6p+176=s,
'"'1'"t*.*.ut*t reoreinasiga
asosan, :180 Jr k _40k+l
Il':1 #i:-j:T:-
r,'|:;12-5a.'2:6 k1.k,
o,:tou r, 180
bo,lsa,
-x2 =? x2_5x+2:ri,",;_;;
"+ =;. T: l''
rr'i:ii';"i-::i,1"'r;Agarax3+bx2+cx+d:0 kubik tengram a3 ta lrdizEaega
bo,lsa,u holda:
\4' {il:r:r,;-:-}:"
'rf+
' x 2 + ix]
1 "' \r:3 ++" r i ' x- t = =
c/a o,rinridir.
M' 33x3-2lx-18=0
x 3 - 2 l x - 1 8 = 0 kkubik
u b i k tenoramani--
t e n o l a m a n i - -r..-^L^
. r . . - ^ LL^
^ L,:^ , : ttx;
x1 "ri xt c / a
,"ruxjl;*lruhmru:T::ft#ilx}1*':r,i:,,T:;,J_
ini yig'indisini toping.(_2)+(_1)+3:0.yoki
viyet teoremasiga
+*$€Bfr.$tg.€$.{il.
geometrigini
toping.3Ji;;; ,=? xt.xt.xr
=lB/3_6 t. n
x+6:0,
I_-.,=lli":Hffi1'Itrf;ffi':ii':;i";:;I:T:iilr:;i[:,phis.b,aym
x,=_6
voki
viyer
i"&"mu.igu - =-a* f =-r
uri,un,
*,**,*j=_o-,
^l:, ;1;i,;,;::#;l
rrurzrau ;ag.tnotsl
ffJ l _ l
P1'Aear:rrvax2lar xt 5x-7:0
f tenglamaningilclizlari bo,lsa,-r,3+5.rf _4.n+xl .x2_4x2nitoping.
2 t a i l d i z g a e g a v a x l v 5 x l _ 7 =0, xftxt:_S,x1,x2_/
lBerilgankvadrattenglam
r3+Sx2_7=0tengliklaro,rinli.
xl + 5xl - 4x1+ xl . x2 - 4x2=
nfu?+ 54 + ;,c1 . x2)_ 4{x1+ x2) =
xr(d + 5xt_ Tt _ 4. (_g = ;q,
6" ax2+i1x1s:g ko'rinishiria.bo'igan 0 + 20 = 20
i<vadrat Lengiarraiitii ;'rrr,
a) Kvadr.attenglamaZ ta ildizgaega ,rrrui''*i,u iro,rrrr,,,i_ruiirkiii:
bo,lishi uch"ur
j":Tr a;a0'D>0
'';:^;";":::'J;'=otengrama^;;;";;0dffi""ilili|'?oY;'uo"*"'^ bo',ishi
kerak t'na'o'n
ff ;--fi;ili;;-_"n= "j1ffiffiJ#,ffill-r'T1i:ff:'i:ilT:#
lo>0 l(a+1)2-4@-2){-a)=a2+2a+;+4a.r-sa=5a1-rja+l>0 a1=c"2vaa.:{{--trltr_r)>* tq---,/fr'...i*
i r . 1 j . , 'l i l r ' r , - : - ' r r . r - : i . ''t' w tl'l\-'tr
:.-r:,: r.i .:-; 5 )( \ 2
-' Ixl+4v=16r'+v3
tlj. r*yi=5(l+.ri) fx3-rrt =l6x-4v '. .{ ix (' x r - l e = 1 4 1 1 2 -' '4 ) x2:-l6 -,,. x 4 - 3 2 x 2 + 2 s 6= 4 + \ , 2
t vt= qf sxz./ s.rilriJa 5" Lst2
xu-,32x2+256=1z5xa+100x2,
124x4+l3zx2-256=0,
t,=1,ir=-@t xr,z=tl; j,r=+=3, ;,,=l-16 =-3. ,,,1,11,
o , { . ' n y 3 ^ + x 2 y + t 1 , 2 ',=\! x5 -+ 0 ! I -
r :zl r) zFl+x1z ,+2y)2=)5= 2 I - . - r ' r l ,,
x. .',t !. = x } + ; , 3 4 1 2 yr1y z + 2 s } y + Z v z = S + Z r 2 y + L t y z
", I r'4y2+.12;,4=29 7i=-= 4 (xi1\,=5+2rlx+y)
x 6 t ' = 3 2 0 + 3 ? - x 3 1P
' 3- .3 ? t - 3 2 0 = 0 .* 1 r _ = ; 8 , -z yz-y.-z=0.
W i4: 5J+ -LJv' ;4 1 +4-' ,ty3=t ' / r= - 8 . t z = 4 0 ; ry=-z
*=-2,
y. y
*v=r;
[ ]\=-r.yz=2,
\=2, ar=-t J: (2;-1) (-1;2) (6-misolshartida.x
vaybutun sonlar) Ft)'r,xil11.,.",
+ii{il}i.i$i1tj.ii.$.6t
7) (x2+30x+30)'(x2+x+:g;=30x2te_nglamaning
haqiqiyildizlariyig'indisinitoping. \:echisir; x2+30:adebbelgilashkiritamiz.
(a+3Qx)(a+x;=30x2,a2+3lax+30x2:30x2,a2+1161=9,a1:0, a2=_31x. *+20=0 6, x2+30-31*, x2+3lx+30:0, x1*xr=-31
8)Agarx?*rm+nt2+c tenglamaningildizlariavabbo'lsa, a2+abt-b'+cifodaningqiymatinitoping. ycchish: x1=a,x2=b
I s+b=-n , .,.)
(a+b)/=n/, at+ob+bt+g:(a+b)2-ab+s: n12-1 1tx2+s1+s:g J: 0
1r".[J;;';,
9) (x')-x-S)2-(x2-x-5)-5=x, tenglamaniyeching. Yerhisl.r:(*t-r-S)t --,r'+1-+5-5=.r, (x2-x-5)2-x2=0, (f-x-s-x) (x2-x-5+x)=g
xt-2x-5=0, x1,27r!tJi, x2-5:0, x3"a=t.F : ::.:
tz)x2+1k+212v+2k-4, kninsqanday.ng ri;l,*;,.i.;';ffi;,:!'Hd*_*ill-'u;^r^{rJr;ilf!,0^,;iluo[;*r,
#li*,:"|ff::,:"": ,!ij..j:i1.:,rljitT qaraydi cn,#"1,"*nan r-rasmdagidek
Grafikkaqarabaniqayish munokinki,x:2 daTo:lga
fuiaiya musbatqiymatqabulqiladi.
22+1k+212.
2+2k-4>0, 2k2
+I 0k+6>g, nt* sn*ir' o, - =
Demak,
il;"i_;;;
t ning engkichik naturalqiymati : 1
$*B*
i*l,ii"
'
;rli_l _i
*el,:u
J'fi:,i"#;:t'il":1ffiil;TTffiT;ril?*iHy;i:'i:*fJ"I#,Tf:'::t':,::
6,:*,1
'#:itil#"x"HHT,,;t,!1fi?
H"Tf
F:ifi ;1ffiii{#ffi#fr fr
i;i,d;{#ffi
Kof inishi:
|-rasnt
3-rasnt
2, Parabala
uchiningkordinatasini, qu;ridagicha l15
txo;yo) topamiz;
I -Lisui,
Formula -'
bilanr -
[l " o::El
- ; . l* -+l
l " II - -v o =
t 4l &1 |
n=_ffi=g=_2, n = - t a i J F l l q = - & = r c .
fi:y=-3x2-r2x+4
F2;16)
2 tt:$rtr' ningo'misa
etibqc'vamiz.
Nati.ia76 yuqoricragi
niberadi. misortlam
ilrj;a? ?;Tljl-T:iilTl;T:slamaga:r xo=-r
-j*Lisr'rltrlel<i
lradningkvadiatigaajrarib tapisk-
EGiF+ri 1v1:5 -3x?-12x+4=-.i{x+2)2+16 iio=_2 }o=16
r ' 1y, : 1 t i x 2 + E xl-r3q=x + 3 r ) 2 - i l . $_f: = t y o * A , _ f r ,
*o=_*, v0=_#
t4' 4xz-n2xt-4=Qx-yz-g+4=(24-3)L5
xo=3/2=r,5 yo=-S f,,1ir,";,**r-rir
+r*,"igr.+!j.tt1,fl,iii.{rl
3. J' o'qiga paralel r=xa to'g'n chizig'iga simmetriya
o,qi (simmetriya tengramasiideyiladi,
parcbotaningshoxlarisirnmerriyaa"qidan Bunda
bfuxfi mas*s?daqwoqiikda) joylashadi.
t-hu"o)
M: f2x2-6x+l funksiyaning
qiymaflarsohasinitoping. Bundaa>0,
;
,, =- #= -&;1' 2:t=-# =-r, J: y:[-3,5 o)
'11.?":"'Ir^t":o]funksiya bolsa.{a>')
r,,nr,;ll
i;XIllTi[1,i-lliiffi:,'Jii::"J:::T:,::i1]:.:1':" -"**;; qiv*u,j"
engkattaqiy*u-,go1yos;;;";; #;;,. o,*,,
,
shoxlari
pastga
frvl;px2-4x-5 "Fii-i!lr,-rr-,
tunksiva'ing
minimum
qivmatini
il,n"*:-' Jr Yo=-9
6. Funksiyagrafigining x o'qi bilan kesishish
nuqtalai.igafunksiyaning
nollari (ildizlari, yechimlari) deyiladi.Demak,
funksiyaningnottarlni
topishuchuny ning o'rniga nol qo'yib, tengramadan
x1!4 x2nitopishkerak.
Xi$$,.4"X'l\,f
.&l Funksiyanollariningo'rta arifmetigix0ga
reng.
7. Funksiyaishoralar.ini
aniqlashdaquyidagiholatlar kuzatiladi:
,:j:.i:iTl.T:l]rnsa ega,bo'lmaydi,f.urksiyaning
grafigix o,qinihamkesmaydi.
3::l grafikx o'qidanyo yuqorida,yo pastda
Demak, bo'ladi. n* .* i-l"iy*ing islrorasiuir xit
yaaasak,
gre.nk
dcrmo:, i'qiau,),.,qoric.a, v!o,!a.di,1,a,n
t':'*'r u.'iL!r!L-4'
:i,*1;::q::"j:".,:::i5 1l*':*,i."ugini
larning o'rniga qaysi sonrarni qo'ymayliky
doim ntu';ha't*"
!'-u!' y?l
.rrio""a."ar.-
8' K'adrat funksiyaninggrafigini chizishdaquyidagi
4 narsanianiqrashmuhim:
a) shoxchararyuqorigami,pastgami (a>0yoki
a<0) b) funksiyaningnoilari (x1va x2)
.f c) parabola uchi kordinatalari (x6;:yp)
d) y o'qi bilan kesishishnuqtasi (0;y) *it9}i:.{j,$..3:,ri{i,
${.iet,,j, ,jn
9.{ ASara>0bo'lsa,x=(-oo;xelgachafunksiyakamayadi
y J , x=[x6;co)gachafunksiyao,sadi y f
t Agar a<0bo'lsa, x=(-m;xs] gacha
funksiyao,sadi y f , x:[xo;.o) gachafunksiya
kamayadi y J
14: 5-5x2-6i-t funksiyaningxossalariniko,rib ehiqamiz.
,:;62+0,2
],,.,*l',
-1
siya grafiginingko'rinishlari:
I
a
I
+99E99.014.65
6L
f{: 5l-3x'-!t}x-31
I. Fwrksiyartingnullari -j,xz-!{tx-3=G x; _tr/3 x,= _3
IL Koordinatft o'qlari bilankesishish nuqralar-i
{_i/3;0'}l,a (_3;0). (0;_3)
iXI.Farabolauchiningkordiiratasi xo= {xftx2)12= (_I/3_J.}/Z= _Sl3
- =-1,{1+lc
-1,0 v l
*-: ={{- par.ahona
ucht(-",/J:16/37
. x=(-oo;co)A.S. 1-[&;co] e.S.
x=(-co;-3 1r,r[- S/ 3 ;- t / jj da fu ii-llsiya kamalr: vctrai
3r,f.,
x=[-3;-5l3J u[-113;o:,.)da c'suvchi yT
VI. x=(+:,;co) da y > fi
Vil. x= --1 va-1/3 ila 5,,1,:0 funksiyaning eng kichik qiyixati.
VIII. xo= -5l3 simrnetriya o'qi -.:al).f{:r{i,{:q..,
+iii..jii$$j;r1+$i.,,;}
Argumentimodulgaolingan(a, b, c, d ) va to'laligichamodulgaolingan(e,
fi nrlikvadrat funksiyagrafiklari.
t c )
i,:x2+2lxFI y:x2+2/xl+3 y:xz+2lxl+1,2 y:l_x2+3i y:1-x2+4x_71
1elat'+blxl+cl.Agarkvadratfunksiyaning hamargumenti, hamo'zi modulgaolinganbo,lsa,
1r'rqoridagiiklti holatnibaravarqa'llaymiz,ya'ni fruiksiyagrafigini moduliarsizchizamiz,flunksiya
to'laligichamodulgaolingandagiqoidalarasosidagrafikni chizaiiz,sotngra
argumentning o,zi
modulgaolingandagi qoidasiniqo'llaymizyoki aksincha.
6v1:y-lx'-2'l-xl-81 furksiyabilan5lx2-2lxl_81tunksiyagrafigi
bir xil. ilr,]!*rj,.r.ir {-!}3!itr}+
{Jlti.rt$.iil
I. Kordinatao'qlari b.n kesishishnuqtalari, x2Jx-g=0, xf 4, y2=_1. (-2;0)
(a;0)va (0;-8)
II. Parabola uchiningkordinatasixr-2x-g= (x_1)r_9 (l;_9)
IIL A.S.x=(-oo;o). Q.S, 5[0;co)
IV. x=(-o;o) da y> 0
V. x=(-co;-41 U[-t;0] UIl;a] dayJ, x=[-4;_l] \J[0;lJ U[4;oo]da y f
VI. .r = t4 da y6,,=0
.014.55.61
^''lisul
sharilariga
4isqerh
Agar ikkita funlaiya berilganbo'lib, ular gtafiklariningkesishish ,,
nuqtalarikordinatalarinitoping deyilsa,
*? ulamisistemaqilibyechishkerak.
1 v 1 , ) = x 2 v a y = 3 x - 2_ { , : r r ^ 01*r-3x+2 x=lday=l .
l)'=Jx-Z \=l va r2=2 x=2day=4 J: (t;l) ve
Funksiyamusbatqiymatqabulqiladiganx ning qiymatlarini
topingsvtrloq'
deyilsa,J-w
y>0 ru
ni topish kerak.(manfiy
ruPti4 KeraK'
;vi: y= -x2+l -x2+1>0 (mi deyilsa, y<0 ni)
xr<l f: x=(-f ;l)
+ (1;2),(-1;12) va (4;2)nuqtalardano'tuvchi y=ax2+bx+e
kvadratfunksiyaningkolinishi qandaydeyilsa,
I z=a.12+b.l+c
Itz = a.1-l1zna.i-ti*. - sistemadan a,b.clarni
z=;.,ir*i.ii'" topibolamiz. Bundq a:1, b:5, c=6 J: y=x2{x+6
I
4' a ning qandayqiymatlaridaparabolauchi 1-chorakdajoylashadi?
Bu degani:x6>0va ypO ni yechingdegani.(agar
2-c
y,::ilj;:;{':; yechish
uTiu., 74,y=x2_2(t_za)x+4a;_sa+4;,,,,W!Ning
'{f.ffi6"""'Tt?;;tamtz
".0.]"_r:'o^ni
v:[x-(1-2a)]1-a+3 kvadratiga
ayatamiz
}
3
xo=t-2a>o a<0,5; r,o=__ar3>0 ,.;
n:+u'+i.zi6;'ffit;:ryIT" o}*"?:':'riea '"H'.lj#;;;fi
u'1.a{idegani:
D=b2-4ac=0
ni y",it,r,rierardegani.
Mt y-__2xz+zax+6
]*:,T:;fP
:;:^_#:i1;,"#H-fi
o:ti.,."._1". r: 6 oning
l,I#Hllti:ffi
;:fimavjud
uundui+*,,,
.*,fr::::#.;
f"r^:",:ii :,r:l _T|",:o:,0
+ emas.
Agar (1;3)nugtaparabolaninguchi, (-l;7) nuqtaesushupu.af,ofaga
tegijfi bo,lsa,'y=ax2+bx+c
gyu4ru,funksiyaning
ko,ri
q a n d a y ?t 0 = - * = 1 , y 0= - u t 1 ! ' = , 7=a'(-r)z+b.(-r)+c: b=-2a, 4a2-4ac=-r?a+
a=c-3, 7=a+2a+
7 =3{3-3)+c, c=4 a=4-3=1, b=_2 J: y:rl_2x+4 ji"t]Yi*E*:rr
+i.r$Ss{A*lFj.$S$il
tunksivaning
nollariI va3 bo'lsavatunlsivaning
engkanaqiymatiesa2gatengligi
f;,af,ffi#;i"adrat ma,rum
bo,lsa,
x=l day=O va x=3 da50, ye:2, -_f[09==ao. .3t 21 ++ bb..3t + c 0 = t u + % 0=a.1?-M.r+c b2-4ac
yo--.T
b=-4a c=3a '.{g l
., lSaz-4a13a)
t =_- , 2=-4a+3a,a=_2; c=_6; b=g
t; J: y:2*zt g*-U
*I* "Berilganfunksiyalarfaqat
bitta urnumiynuqtagaegabo'ladigant ning qiymatlarini
toping,,degani- funksiyalarnitenglar
I1lI y\ri'j!
?:i#J::':::jjl,l"4:::::I
+ "kningshundav
'- *tu,'-+i-i,. 2*,-5*-i-11s,--"iiur-,-
*)=o r,k-,
qivmatini
topingki,
bundato'g'richiziq
blanparabota
;#ffi;#'r"fi;:,:-,:
tenglashtirib,
D<0ni yechish
kerakdegani.fi: 52x-3k u" f=Z*r_n_ t.
* Jj;}, - J.lil
zx_zk:2xr_;:'1. ;;+z)x+3k_l=0
D:k2+4k+4-B(3k-r)<0, tu_20t,lLtr-qa_zoxNE,
k2-20k+r2<0,
r: k:(10_2J22;to+zJn)
I:=ii;:rfi
* "k ning shundayqiymatinitopingki,bundato'g1i
chiziq bilan parabola2 ta^umurniynuqtagaega bo'lsin,,degani- fur
-i.r_,.AU_rt=0,
tehglashtirib,D>0 ni yechishkerakdegani. pj:
53kx-4 va-5zx2i3x4. 2x2+3x4_il;{ gk2_l
(k-l)LO F(-m;1)u(l;oo)
I v=-x+o
1vt: tenglamalarsistemasiyechimgaegabo'ladigana ning
["2 + 1,2= 3 barchaqiymatlarito,plarninitoping.
x2+1-1+a;2=3' x2+x2-2ax+a2-3=0,2x21ur+a2-3=0.
Kvadrattenglamayechimgaegabo,lishi uchun D >
0 bo,lishi kerak.
D=4ar-+.2.(a2-l)>q o2-6<0, l: a=t4;Ji1
ftlt kningqandayqiymatida.y'+2ft-9)x+F+3t--lifodanito'iakvadratshaklidarasvirlabbo,ladi?
yrchish:bu ye=ayr'liD:0
gani'Ikki hadningkvadrarigaajratiby6niropamiz.
[x+(k-q|r-ft-9)z+ti+st-s, yo =-(tr-l ttc+B])+t/+Jrr-.j:,, 2Ik=84,
J:
F/i: '4 nrngqandayqiyrnatlarida
x (x+flft+s)$aa+b)+4nl ifodato'la kvadratbo'latli? yeehish:
bu deganiy6:0 yokl D=0 det
(x'+ax+bx+ab)(x/+ax+bx)+4m2 , x2+ax+bx=r<iebbeigiiashiciritamiz.(t+ab1t+4nt2=i+ab.t+4rnt :(r*4\t - ult n*r,
\ /
)ti / -rs'd'!,r
*4^- ^
-otf' .-l,rt =0, I6n2=slhl, J :nn=as! yaki D=0-+ a2b2-4l.4ntt:t), a2b2=16m2, r',."--ab
,vo
d . t t t - ! ' ] _ -
+998i"rg.0i
4.65.,51
fir*ksiyala:ninggraflielariniyasaymiz.*>d) da y,:ls:'-saxl funksiyagrafigi (O;il)nuqladan
va G; o'qining niusbatclismldan(Jai
kesibo'tadi.
l:l5a
frs4-f"{* t{$!{
{"41} il{, r
q
1, Oratiqkrusutinin7qo'tknifisfri q
2, Iffizkrruingturfari.
3. Isfrorafarcfuizig'ining
o'tfutzifisfri,
4. I{vafrat tengsiztifuiing
yecfrimfari.
tr. Oraliqlarusuliniqo'llayotganda
tengsizlikning
bir tomonidafaqatnol bo'lishi kerak,bo'lmasabarchaifodalarnibir tomonga
o'tkazibnol bilantaqqoslashkerak. M; 5x2+5<3x-3 5x2+5-3x+3<0 5x2-3x+8<0 F.frr*,rij*:+;-f$i+li,!:Si:{lifii'?$jl.
Ildizlarini(xl,i2,x3,,..xn
larni)topib,ko'paytuvchilarga
ajratganholdayozishkerak. a(x-x1)(x-x2)(x-x3)...(x-x,,)>0
M: 2x2+10x+12 2 0 xr= -2 va xz= -3 2(x+2)(x+3)> 0
Boshkoeffitsiyentmusbatbo'lishi kerak.Agar manfiy bo'lsa tengsizlikningikkal.atomonini -l ga ko'payirib, belginiteskarisiga
o'zgartirishkerak. M: -2x2-10x+12<01: -2 x2+5x-6>0 (x+6)(x-l)>0 !J3,ir*trit +t{}ilij{;f;T$.il',iii
.0t4.65.61
I(o'paytuvchi\arga ajtatganda o'zgaruvchi oldida "- " bo'lmasligr keralc, ya'ni (a-x) bo'lsa, minusni oldinga chiqarib -(.t-a)
ko'rinishida yozish kerak. So'ng -l ga ko'payirib, belgini teskarisiga o'zgartirish kerak. M' (2-x)(x+3)>0 -(x-2)(x+3)>0
(x-2\(t+3\<( V*'cr J't'tEqq1!::;1"?1r-.Ai;r'ii1
Jt 1=(-co;-8)U1-:;tl U[a; m)
Endiyuqoridaginisoilami
birrna-bnyechamiz i:(i +g:(r ;g
t)z
, o #{lfft;1 .o J: r=(-o;_t)(-l;0
V_J)tlx_ (x_r).rtr_ t)-
t + l
;a*Y >
- llt
U =re J:x=(_2;z)LJ(2,oo)
-2
5x2-3x+8<0x,,r=443'5'8. D<0bo'lganiuchunko'palrtuvchilargaajra$aydi.y=x2-3x+gfunksiyaning
l0 '
ox o'qidan yuqoridayot;di; ya'ni aofr-t.iuru"tisr.rui,ing u.h; 6'\i:i";;;",
f " t l s u l l nlt):
t x - 2 1 = 1 ,3 < x - 2 < 4 , 5<x<6.
.,2
a>0 a<0 {
D>0 D:i) D>0
;r : (-cg jril \,' [rz;9 ; xeR1; xe .R; r = F!; rc2] ; -l -?r0, r.ti
ax?+hx+t 5 S l*r,adr"at
tengsiziikringyeehim
{ a<0
D<S
1;=f4;x2n, a = xsi x=.Ef; x = t-"o,ril w[>;r;d]; .{€R.
t Irji:iL.}nltril
ax"+bx+c<A kvadrattengsizlikrringyechimlari:
a<0
D:O D<0
."r=(xr;t); x=,6' x:,4; .x =(-oo,xr)\-/(xr;co) i I r = (-oo;16)u(.ri,;oo); Jf€R
i'iirulian; Quyiclaberilganfunksiyalar
uchunDg)-? 1.)-2x-5 2.r0,2x3+5x-l 3. r;7|, bularda4.g.1g=(-co;co)
1" Qfriziqfiten7fama.
2. Chiziqfr.
tengfamnning ycfiimi
3. Iffiu to'gricrtiziqning ', 1
nuqtasi.
Egsisfiish
4. Sistenaningycfrimkri.
.014.65.61
umumiy nuqtasini(ildizini, yechimini,kesishishnuqtasini)topishdaularni sistemaqilib
3. Ctrizlqtitenglarnalarning
Demak,sistemaniyechishdegani- chiziqli tenglamalarning kesishishnuqtasinitopishkerakdegani.
4. Sistemaning quyidagicha
yechimlari bo'lishi mumkin:
a) sistemabitta yechimgaega (ya'ni grafiklarbir nuqtadakesishadi).Buninguchunmos koeffitsiyentlarinisbatitengbo'
L=+.t'
kerak.
nisbarigatengbo'tmastigi M,f"1'l;o!'{r?o=0,
h=3-i, *f=, h-i, =-1,
( t-
[a.(a-l)=2'3 [az-a-6=0
]t ia-ti+z.t I a+3 lo'=:',u?=' z=2
| 3'a+33 | a+3
c) sistenracheksizyechimgaega (ya'ni ikkita to'g'ri chiziq ustma-usttushadi)moskoeffitsiyentlarinisbatiozodsonlarnisbatiga
L=f;=L*,{*I;:;i,.,ioh=t=tr
u"*y.
tengbo,rishi
{rtr-ll=:lI- {=!='f''=-\=i,=t
( - -::;='
, q' = - 2 , b * 3
oxirgisistema
Agar,mabodo, 1" a=3' shuko'rinishgakelibqolsa,yechimN bo'ladi.Sababibirorta
4=-l a=-1
[
uchchalatenglamanihamqanoatlantirmayapti.
s * f rtJ {,
1. Sowzingmofuti.
2. Eitta mo[u[[itengfamafarni ycfrish'
3. rBittamofuffitengsihfi{krniycfrisfi
4. Eir nechamofuftitengfama[arni ycfrisfr
5. ycrtisfr
Eir necfiamofuffttengsizfiftfurni
6. l=lxl fu"ESiya grafigirta uning4ossakri^
aytiladi.Agarmodulichidagisonmusbatbo'lsa
bo'lganmasofaga
1. a soniningmodulideb,shusondankordinataboshigacha
=
tashqarigao'zi chiqadi,manfiybo'lsaqarama-qarshisi
chiqadi' b 0 o lul: a, lbF -b l-3F - (-3) 3
-
I o,ueu,a > 0bo'lsa;l5 ! 5 M: Tenglanra.rrningqandayqiymatlaridao'rinli? ft*4: x+2 ltz lq = 16-
ld={ O,aiar a= 0bo'lsa Ycehish: tashqarigmodulichidagiifodaningo'zib-sa ,r+2 >0 .r2-i6<l
= - { - t > 0 , q a r a m a - q a r s h i
b s-is a < 0 d e b y e c h a m i z x > -2 x=FA,4l
l - o , u g u ,a < 0 b o ' l s a ; F {
N,{:Agarg<k<ns1 bo'lsa,In-mj-ln-kl-lk-ml ni soddalashtiling. Y*chish:harflaroilaiga$'zimizdansonlarqo'yarniz.0<l<2
n-tlt:4-2:2 musbat,n-k:4-l:-z rnusbat,l:-ru=l-2:-l ara.nfi1'.Modr-r! ichidagiIfoda,m'-isba.i ho'!sar chiqadi,
ta.stqarigao'zi
chiqadi.(n-m)-fu-k)-(-k*4)=1-n1-4tk+k-m=2k-2n
manfiybo'lsaqarama-qarshisi
p,l: Agara<0, h<A, c>0 bo'lsa, {L} +lb-cl-lr-ol-r& ni soddalashfiring" qc,"
Vr,:hish:harflaro'miigart'zimizdansonlar
-1<A, -2<A, 3>0. lt+ at'l , b:-2 manfiy, b_-c=-2-i=-5 manfiy, c-a:3-(-l)=4 musbat. -b+(-bt-d-(t'a)+b = a4
butnnsonlarbo'hb, 1 ,
f,if: Agara, b, c manf,ty ifsrlanisodclalashtiring.
tengsizliktajarilsa,la+bl-ib-cl+la-cl=?
+, +
qanoatlantiradigan
harflaro'rzrigao'zi'rnizdanteirgsizlikni
Yeetrirrh: oonlarc1o'yaraiz. , a=-3, b=-2, c:-1
+, +, \
a+byig'indi manfiy son{-5), demakmodulcjanqal'ama-qarshisi chiqadi.-a-fi ie"il:}
.':,i{''j$i:+t}*li-iil}l-tf€.fiij''Ji
b-c manfiy son {-1), demakmoduldanqal'atur-qarshisichiqadi. -6+c "!: 7:(-a-b)-(-b+x)+(-a+c.)=-?*.
chiqadi"-c-rc
a-c rnanfiyson {-2), ,iernakrnaduldanqa:rarfla-qasshisi
+99S!9.'014
3, Bitta rnoduiqatnashgan
tenglamalarquyidagichayechiladi:
a) Agar modulli ifbda manfiy sc*mgaienglashtirilganbo'lsa,yechimd ho'tadi. ftl, - _7 #
12* I =
b) Musbatsongaienglashtirilganbo'isa,modu! ichidagiifodani shu songava uning qarama-qarshisiga tenglasl.rtirib,tenglanlanarni
yechamiz.Modul ichidagi ifodalar*'rnini almashtirishmumkin"bunda'"-" oldingachiqmal'di.
fi: l4-xl:lr,4f, l-g-J"d=Jlr+al
{vt: l4-xl=1, x-4=1, xr=5! x-4-1, Hz=3 J; 3 va 5
=;14 3:r:-4=--v-4 4x:0 - t 4= t ] =3;ag 2x-3=-3x-8 ; = -il qanoatlarihadl
M: l3.r-41 {g4.
' ' ' ' fzx-l
3x-4=t(.t+4) 3x-4=1a4 2x =E xt =4 ix-j=t(3.r.+B) 2x-3=3x+8 x = - 1 1 c h e t k ii l d i z
$:;S{.,"tTM"a:
Modulli va ildizti tenglamalami yechishda topilganyechimlarniberitrgan tenglamaga etibqo'yib,albatra,tekshirib
ko'rishkerak.Sababibundachetkiildizlarpaydobo'lishi mumkrn.
c) Tcnglikningikkala tomoruhamk-'adratgakc'tariladi. Buncehemchetkiildizle.fbcr
i'o'qligi tekshiribko,riledi. 1.4:12.,:-ll=ls+g
f2x-3f2=(3x+8)2 4x2-l2x+9=9x2+48x+645x2+60x+55=0x2+l2x+1tr=0 xr=-1, x2:i1; _II chetildiz
qarshisiyaziladi,tengsizlikbelgisio'zgarmaydi.
f'4: l2x+31>5 -5>2x+3>5 r=(-cq-4)u(!co)
lT.-_ur1i l.l:?
2) l2x+3f<5 -5<2x+3<5 x=(-4;l). t+engsizriknibirrashma
qiriu yecrroil.,z-sinisisterna
qitib.
{#::::, i.11
l-qo'sh tengsizlikdao'rtadagiifodani yashirsaknoto'g'ri tenglik,2-sidato'g'ri tenglik hosil bo'lyapti.
b ) K v a d r a t g a k o ' t a t i s h u s u lM
i .: l 2 x - 7 1 < 5 , l 2 x - 7 1 2 3 5 , , 4 * r - Z g x + 4 9 3 2 5 , x 2 - 7 x + 6 1 O , x : [ 1 ; 6 ]
c) Umurniy usul -moduldantashqaridagiifoda o'zgaruvchilibo'lgandaalbattashuusuldanfoydalanishshart. Bundamodul ichini
nol qiluvchi ildizlami sonlaro'qiga qo'yib, oraliqlaryaajratamiz.Har bir oraliqdamodulnialohida-alohidaochib,tengsielikni
yechamiz.Yechimlamingbirlashmasiniolamiz. F{: l2x-4lcx+6, 2x4=0, x=2. )_
f t x=(atl -Z<3x _ \ -(52' z. 1J
^ -. _ .,,
I l+-Zt'<x+6 x>-2/3
I
L1;-=-32-u x:[2;10) Ikkala r' ':(-f;ro)
oraliqningbirlashmasi:
4. Bir nechamodulli"=fiff)
tenglamalar faqatumumiyusuldayechiladi.M: l2r--81-lx+21+lx-31--7
1. (-co;-21oraliqdan biror sonniolib masalan,--3 ni mudullarichigaqo'yib ularningishorasini i + I f
+ r
aniqlaymiz.2.(-3Y8: -24 nranfi1'; -3+2= -l rnanfiy; -3-3= -6 nranfiy. :.t. .
2. [-2;31 oraliqdanbiror sonniolib masalan, 0 ni mudullarichigaqo'yib ularningishorasinianiqlayrniz.
Z.O-S:-A nlfi11fi.v;0+2=2
nrushal; 0-8=-8 nraufiv.
3' [3;a] oraliqdanbiror sonniolib masalan,3;2'nimudullarichigaqo'yib ularningishorasinianiqtaymi).
- Z,tp*: -1,6 rnanfiy;
!
3,2+2=5,2musbat;3,2-3:0,2musbat.
4. [4; "o] oraliqdanbiror sonniolib masalan,I 0 ni mudullarichigaqo'yib ularningisholasinianiqlaymiz.2.I 0-8= I 2 musbat;10+2=12
musb4t; 10-3:7 musbat. : ,. , ::
Modul ichi ishopasimusbatbo'lganlarnio'z holicha,manfiy bo'iganlarniteskarisigaochib chiqrb,tengsiziknr yechamrz.
-Lr=-6
''t J x=(-o',-21
,., 3 soni (-m;-2loraliqqakirmaydi
l8-2t-(--r-2)+3-x=J x=3 shrminguchun..6
J;=[-2;3] -4x = -2 0,5soni[-2;3]oraliqqakiradi
4
" .r 1 8 - 2 r - r ' - 2 + 3 - x = 7 ,i;= 0J
t r ^
| .r = lJ:41
, 1 -Lr= 4 -2 soni[3;4].oraliqqa kirmaydi
rl , i
[a-zr-i- 2+x-3='l x=-2 shuninguchunp
/ J -*=[4*)
-,',
L't=20 l0 soni[4;co)oraliqqategishli
.I: 0,5 va l0
1 2 r - 8 - 2 - x + x - 3= 7 x=10
fvl:lx4l+lx+31:7
=l-3;4] _-f,-=-rZi
--€
u' {;r
= (-"q-31
-t ',,t Ix - x + a1 Jx = [4;o)
l+-x-x-5= 14 x+3=7 lx-4+x+3 =7
" 43+ 4 +
-Lr=6 7=7 ayniyuchutt 2x=8 y.;s=[-3;4]
xl =-3 bu sistentating yechid x3=4
x2 = [ - 3;4J oraliqdgi sonlarbo,ladi
x1\d x3 ildizlarx2 ildizning tarkibidaborligi uchunjavob yr=[-3,-4] bo'ladi.
M: l-t2+l;=5. Modulichidagixi+1ifodadoimmusbatuchunmodulnitashlabyuborishrnumkin, x2+l=5, x2=4, x:x2
M: lalx+/ll+ll-l8l+3xl=ll-xl+281, Soddalashtiramiz: 4 ni ikkinchirnodulichigakiritsaklpx++llbo'ladi,ichkaddagimoduldan
rnusbatsonchiqadi,shuninguchun I -tashqalidagimodulnitashlabyuborarniz:l4x+41.Ikkinchi qo'shiluvchidagimodul ichidagil-l 8l
+99899.0t4.65.6
dan 18chiqadiva ular o'mini almashtirish
rnumkin:i3x+181.Tenglikdankeyingi
f-xl ni minusinitashlab,ixl ko'rinishidayozish
murnkinvalxl+28 ifodadoirnmusbatbo'lganligiuchuni+ashqaridagi kafta-odutni tashlabyuboramiz:lxl+2g. Nihoyat:
l8l=l.ri+2S x 1:-I , x2-6, xr=g Bu uchtaildiznisonlar
l4:;+41+l3x+
o'qiga qo'yib, oraliqlargaajratib, luqoridagr misol kabi yechamiz.
---\ ,--\ ,a-
- v - Y + >
<i , .-l;tirIlli;i:!7: a *
n: llx-el+l2x+21F15 xre,x,=_t, - -/ + 9 +
2-tengsizlikbo'shto'plam,sababimoduliardan musbatsonchiqadi,2 ta musbatsonningyig'indisi -15 ga reng
bo,lmaydi.
l ' (-* ;-/ I oraliqdan-2 ni muduliarichigaqo'yib ularningishorasinianiqlaymiz.(-2)-9= -l
I manfiy; 2.(-2)+2:-2 manfi1.
2' [-l 91 oraliqdan0 ni mudullarichigaqo'yib, ulamingishorasini aniqlaymiz.0-9= -g manfiy; 2.a+2:zmusbat;
3' [9;o] oraliqdanl0nimuduliarichigaqo'yibulamingishorasinianiqlaymiz.
l0-9: I musbat; 2.10+2:22musbat.
Modul ichi ishorasimusbatbo'lganlarnio'z holicha,manfiy bo'lganlaraiteskarisiga
ochib chiqib, tengsizlikniyechamiz.
Ix=fat;-tl -Lr=8 -8/i soni (--; -
U oraliqqategishli
l-x+9-2x-2= l5 .r.=-8i3
Z
- 'r I t = [ ^ / ; l ] x=4 4soni[-t;9Jaraliqqakirattt
l-.r+y)+2:t-r2=15
-1
r, =
0
(_l;01
-1 d'''i r*t
y=f2;3) Bularningbirlashmasj: J: (-1
ffi: |11-;rl-12"r+
3l>lx+I 2l _ -- r z+ _ : I r r
. 2
r'/iJ x =-( - *-(-?.r--3)
r-l2l ,rJx=[-12;-1.51
-'|.
(l I x) > (-r-12) (11- x)-_(-Zr-3.l> (,r+
, rlzj
.\ 3 X f * = t - l i r l ] l a J * = [ l l
",[(l I -x) -(2r+3) > (.r+12) 4{'(_liiix; _(zr+3); * )
l 1 - x + Z r + 3> - x - 1 2 '11-x-Zr-3 -' t > (i *
11--t+L,c+3>x+12 rritZ lii*._ Lr_3>x+12
0>-2 _4x>4 _2x>26
xeR y<-t
x<_13
d//t/t/il///t ////t/
>0 -2 2\\\\\
rvt,dl+:l>,, t - . -
l.i
=[ l;@)
l x =( 1 ; 2 1
J;1-=(i;er)
d
1'
!
v=lxl=l-xl i - l
!-l-^-
- " i l r t
1F L .- -l^-l = . 1r t r ' , 'rellrl
t !- fr.
li=lx+tl-F2
989ir014.fi5,5i
f.\: y:1-12-3*l funhsiyagrafigini ehizishda,e.\N.al,y=j-3v funksiyagrafigini
-
chrizarniz, I'evin;,=l?-l*l funksiyani,keyin .yt ,lt-jxl funksiyan.i,key,js
-lJ-J,tl r-/ funksiya gtafint clljzantiz.
1) 5lx-11-3 funkslyaningxossaiarir
I. frrnksiyaraing nollari l.r-trf3=0 xr= -e, xr=e (-Z;0) (
;0) va (A;_2j
II. xo=1simmetriyamarkazi, grafi!:ninguchi {t;_3)
I i L A . S . x = ( - o o ; c a ) , Q . S .5 = l - 3 ; m ) " ,
IV. ishrrralari
: x= ln;-l) w @;e) t1ay> 0, y= 1-2; 4) day < 0
V. r-={-'.,;llda ihnksiyakamayu'chiy J x=[l; m) da ftrnksiyao,suvchiy T
"
VI. x=tr day,,;,,:-3 (fun-lcsiyaning
engkichik qiymati.)
2) y:2lxl+4 funksiyaning xossalari: f {"r,'pqlqr{n_9
.,trii'ig|t.{:):1ii
fii.i,l:i
I. Furksiyaning
nollari A:4xl+4, xf -2, v2=). (-2;0),(2;0). y:Z.lfll+a, y=4, g;4)
II. xo=gsimmetriyamarkazi, grafikninguchi {0;4)
iII. A.S. x=(-co;co), Q.S. 5(--"o; 4 l
IV. ishoralari: x:(-m;-2)v@co) da
1r<0,x:(-2;Z) day>A
V . x = ( - . o ; O ] d ay T , x = [ 0 ; m ) d a y J
VL p0 da y,,,n:4 (funksiyaning eng katta qiymati.)
Bir nechamodullitunksiyaning grafiginichizishda- harbir modulichidagiifodaildizining
firnksiyadagi
qiymatininuqtabilan
belgilaymiz'Nuqtalarniketma-kettutashtiramiz'Hosilbo'lgankesmalami ikki atrofidansonberibgrafiknidavomettiramiz.
fvl; 5lx-41-lx-31+lx+21 fi: 5lx_ll_lx+31
xf -2 xz=3 x::4 t /
ul *, / (_3;a)
\ r'tr (r;+)
\" -)
y(-2)=1241-l-2-3rq-2+21=t sl. ./,!t (_a;a)(3;_a)
y(3)=6 t./ i,i
X- -f: ii'
y(4)=5 iV-_lr l.A.s.x:(_co;oo)
i I li ii ii
{-4;3}(5;6):". I > rrr.
rne.
- 4 1, I e.S 5[+;a]
I;*ll:f;x) | :+s III.(o;-2),(-r;o)
- --
III. Kordinatao'qlarib-n kesishish
nuqtasi(0;3) r(l; co) da y<0 I
IV' Islrorasi:x:(-m;m) da y>0 v. *=f-*;- zl'tLl+;*)aayo,z*arnas, x=ls;tfutaa yr
y. x=(-*;-2]vB;+laa y{ x =[-z;z]w[a;*)aa yr.y,,;,,=_4,
yf )),,o,=4
VI. x:2 da yn,1n=l1i,{t'r+{i:ri {-.t'}tjt{i.{Jjir,
rij.5{,7
tvJ: lx-21+l2x-51+lx-51
ifodaningengkichik qiymatinitoping.ycchish: x1=2, xz:2,5 xfl:
y(2):0+l+3=4, y(2,5)=0,5+0
+2,5=3,
y(5):3+5+0=8, J:3
4isullat: 1) ax2=laltenglamayagonayechimgaegabo'ladigana ningbarchaqiymatlarini
toping, A.Dg B.a<0 c.a=0 D.6
a>* rla ni+-r,xt 5=5, x: tl 2 tayechiir,.a<0 da m-ri, x? x?=-i
, l-51, yeciriu-r
yo'q. .;:0 tla, 0:* cireiisizko'p yechi,rr. .I: (Li
frJ: (a+l)x2+(ia'+21-la+l0l)x+a=5ushbu kvadrzt tenglamaa ning qandayqiymatlarida
2 ra musbarildizga ega? ylechisli:
Deylrk'ildizlarimusbatx1=2va x2=3bo'lsa, x2-5x+6=6bo'ladi, ya'ni
biz-toemmiycnt)manfiy,c (ozodson)rnusbat. yana D>0.
l a + 2 1 - l a + t 0 l_ n -=.----_-------5
-
Q* / [-kasrtengrizlikni suraridagimodullami
n-t
0 oratrqtarga ajmtibyechamiz.
ffi,
',la+21-la+r0l)2
_4(a+t)(a_5)>0 . . t / t ,
a-(-o,'-Qv(-l;o)
Il-tengsizlikningyechimi: e - (--a
Ill-tengsizlikningyechimi: (a+2)2
+99899,014.65
#,. '] 1 a=(-#,')
1 . 1 |
gateng'
+ tegishlibutunnuqtalarisnl; n2+(n-l)z
n sohaga
tegishlibutunnuqtala"oni' 62+in+l)2; 1.,I I I l<
.r I rl + l.vlt n sohaga
uningturfari'
1. {ax cfiizt4tifunfuiyaaa
2. E[ementarfunkgila'
l t - l
l.Gratigigiperholabo,lganfunksiyagakasrchiziqlifunksiyadeyiladi.Ko'rinishi2xil:1,.:iF-11""
kelibchiqadr. .) _
= grahgiyuqoricla
-4 + 3 trnksiya'ning chizilgan'
gra.figiva lossatrali: i't; t
4. Kasnchiziqlifunksryaning
n . . v + l , t . 9 .a : ( - c o ; 1 ) u ( 1 ; c o ; ' ' ya'niqanchakichilt
(-3 Q99;2,98){-999;2,998)
I [ . y + 3 Q ' S .Y = ( - ' o ; 3 ) r - r ( 3 ; o o ) $D ga.qo'yrnaylik,hechqachony:i ho'lerolmayclt'
o'qlari bilan kesishish nuqta {i};n} {1/3;0't
IItr.Kordinata
>0 = <0
,u" rrn"**,r. r,;= i*r;f)'*'(1;co)'da,v Q; ldaT'
Y . . 1= ( - c o ; t ) r - r ( t r ; w ) d a . v ' I
= ;"'t:j r:"1it i'''
.' ! ;'--i nt:r'lll
l/tr r= I .,e|1jk al :1SSimiltt't-'i,
I 4.! ; I l
ESti-{ilEp8 99.1'
, = u **B funksiyaning chizinadi,l) cxr-d+0 x+ -d
grafigiquyidagicha A.S 2) .,r+E Q.5 3) (s;y) (x;0)
c
{ " 1 : -p = l d - i l . ' r ; ' i r : , . i : ( ' : . :ii:-rt. : : i : t r r . ' i -i t: t ' i , { . ; l
b-Jx
D i. 5-3x * 0, x * 2, A.S. x:(- co;7)\.-)(2i cr:"i
i / /\ i t r
lr.v# -= \!.s.]-[-*-i_j.,{.-J,",J
P -1/'s i ...o
III. Kordinatao'qiari bilan kesishisFa nuqfalzu'i"(-1 ;0) va (t);l/ti) i t !
E V^^- ^L:-:^t:
J. ra4}r vrtrarYr! i-ya to'laligicha yoki aigumcnii madulga oiirgan bc"lsa, gi'afigi x'ud,ji k;adiat fiinksi;yadagixossalarkaiii cliieiia,ji
t - 4 " l a
;'= l---='+ II -r - - T i
J , 1
l*iL I lrl - i
r'l
I.A.S.x+-2 I. x+-l A.S.
II. Q.S.y=[0;co) II. ;, = (-co ;-1 I t-t (2 ;at)
i0;-1) (2;0)
III. K.o'.b.k.n, lII. K.o'.b.k.n.(0;-1)
lY. x=(-q-4w(+@) day20 \ur.;g= (+ ;--i ) \J ( t ,,@)da fr>$
lV. = (-+o;-2)r-..r[2],:o)
da y f. .r=(-1;.1)day<0
I "
i "=(a;zldayL
!. .a: (--co,-l)u(-l ; O I da y t
iVI. x:-2 vertikalassimptota. r=[0;l)t-'(l;m)dayv
I
-J-s0li-ir';r
fiilt{i {il.
I i1"{:i\i#,{'}+
i
I
l . - \ - /n
- / ) = T--------=
- t .- 2
= 1-----;-
; = (.o;2)da z _ s h a r[t. r = ( 2 ; 3 ) . d a
I
l * . ' - 5 ' * rq- 4 . [ . - E ' 'v = - (- 2
x:2--
- x ) ( 3- x ) x -3
2-rannly=,'1.i,=--l-
[' (x-2)(3-x) 3-x
l --rasnt
3 ta shartni
birlashtinak:
t,a --z-t-A,. .- a L-
li.-[l=:!:-i r't.
ji t*rta--.- jl.\
l! y=J-a xo=412=1
-t
lz,v=zx2 Yo=4-8-5= -9
J: I ta yecbim J: 3 ta yechim
-; lt {J,-{:
; l-:;f ig'*:;r +ii-qit.}- i3-T
i h
- Rasmday= q +:- funksiyaninggrahgi
|I i'o1' ' r+c
+99899.014.65.61
(l-a)z= a, u'g Jo,=l"l ,87=J;.JE(a;b>o)"JE= {""b (a>0)
=hrz? =%E
=3
(.,fa;t F=tst, G4r = F4l "6{6 = ,l-sJG (a;b> o) 3Jn
Mv ='+l*
(Jt lz JJ+s
;+;d(r-.r) W.'n-'ln)
"-*ftn-,.f) W-'n.'A
"-o=f[6..'.6)
,1-r1=(r-6)f.,,,6-t '.t .,F-qF,lff:Sr=,-t1,,F
ffi ..f) ['-,[-,* I
,Ji*yJy=
t- -\,
' * 2.,[ry+ 1,= (Jr + ,/Y f
kattasikatta'
sonla'ringdarajasikichigikatia'1 dankattasonlamingdarajasi
0va I oratrig'tdagi
i:i{1,;\l'r!1.,\;sonlanritaqqoslashda:
&<243'
q)Jr<Jt;
F , r , 0 , 6 3 < 0 4, 6r .24; , ; l ; r , o o t r < 1 , 0 1 u ; , t J z r u 6 J i , ( { 6 f 0 n . ( t f 3 f o ,2 6 v a 3 5 ,
a 2. x = x 3 ; a 2= x z
tomoninikubgako"taramiz' tt"'
r____ ko'taramiz'Bunday musbatbo'lishi shaft'
= ldeb o,zgartirishkiritamiz va renglikningikkatratornoninikva<lratga
lo, lot , JT.
ko' taramiz
=-q debo,zgaftirishkiriramizva tenglikningikkalatomoninikvadratga
- ,,re
,E*tr-rq,:_F_tio"f,6 ='z
=1s.p2J$ ;'z=2'(5+'E);
;;J0.rif,,1o u[:o6-;- J6 =:,2; 10+2J25-10
va
ildizlik sonqolmasligikerak'Kasmingmaxra'!
qutqaring.
iratsronallikdtln
9) tu{axrajni shartgako'r'arnaxrajda
E -i;ffi
qn'shmasiga lto'pavttrarniz' a'-b' don firydalanarniz'
suratini aaa;,<rajning
,_-ffi
ilili*,.fZl-Jnj
iJ5+,!7s+-1tI J.k"li* urn- fi
;-----E
' lii''l1
j l t " . f " u f t -
' n l r r 'v16
t t l , t
VrG VI6 ".. = ,r bo'lsin, iruva n musbat butun sonlar bo'lsa, n eng ko'pi bilan necha bo,la oladi?
1. Rationa{fu|rsatfrcfrfi damja.
2, a soniningn-{araja[iitfrzi.
3. Ifdiztarucfrun1erikdigan sfrartfar. A)7
4. Ifdiz[an cfriqarisfr
aa i[fizga Riritisfr. Bli-3
5. Irrationa[funQ$a.
6. Inatsianaftengfamatami yecrtisrt,
7, Irratsionaftengsizti{krniyecfrkfi^
i.ilara;aiidake,;rq;ti:,ashgai-rs;iilul.afsi,:;iallio,r-iatljclllid*rajad*iri[,11.i'1 *.
'# ,, *,.i R-rtr,.,.u;ll:"r,rsatkichli
"
darajaniildizko'rinishidahamyozishmumkin.
=':l*
M:
"# , 3+ =tJF , u|=r1;* , W =71 =7r=303
S . a s o n i n i n g n - d a r a j a li il d i z i d e b s h u n d a y b s o n i g a a y t i l a d i kfil,j = 6 6 o , ! g a n d a , , : f i i , = a
b o , l a d i . t d l 1l ) { A = Z a=2a=16
2 ) x 6 = 4 x = x * 1 4= x l l z t = x z l = { J i 3 'a) t : 1 5 a = U t S
3. Ildizlar darajasiga 'rs"f'.tlr,
ko'ra ikki xii bo'ladi: {.*gilS*i$t}1ri.fiiilil
a) ,juft darajali ildizlar' ?6 'bunda2njuft son..Juftdarajaliildizningichidagi
sonham,undanchiqadigan
narijaham nomanfiy
bo'lishikerak.tul/i=b brmdaa)0 b)0 ,,
b) toq darajali jldizlar- ?L*fi ,bunda2n*l toq son.Toq darajaliildizningichidagi
sonham,undanchiqadigan
natijahamhar
qandaysonbo'lishi m.umkin.2n+.lJ|=b bunda ae& beR
M: l) ffi=-2 -!
,r r=,*@ .r(r,+g.<n
tr-.titr-+t =,t-€-26
(3i-G:4'" G:5F:4)
- *?fl=r€-r- 4 r[-5;0]u(3;4)
!:
-.J
< -
x" v=!7
x€ft x€R x>0
v€R y>0 v(0
c) Giperbolikfuknsiyalar- darajako'rsatkichimanfiybo'ladi.M:
'i
-Y
^
= x -xz = :
l
L
y = r-1- = l1r 'u = ___L_
{@-21t
x#o x#o x>2
v)0 v>0
{i. Inatsional tenglamalaraniqlanish sohalarni hisobga olgan holda, tenglikningikkala tomonini kvadratgako'tarib yechiladi,
Topilgan yechimiarni berilgan tenglamaga etib qo'yib, tekshirib ko'rish kerak. Sababi bunda chetki ildizlar paydo bo'lishi mumkin
M, zJi* -Je, =z 4(3x+2)=4+2.2J6x +6x 6x+4=+J6x 3x +2=2J6x 9 x z+ l L x + 4 ' = 2 4 x
ilv*'*+t'=0, t r F v a r u c h u n u m i m i y n * r ra.i -* . t J T - l . s r f , d + 6 = 0
z l s J - 4 - 1 . i / i + 6 x - r = Q { f , i l - - tJx2 x
J: l;W;3J-243
-6a+6
-6a+6
0
?. Ilatsional tengsizliklaraniqlanishsohaiarnihisobgaolganholdayechiladi.Tengsizlikningikkala tomonihammusbatbb'lsa,
kvadratgako'taramiz.Agar musbatyoki manfiyligini bilmasak,I -martarnusbatdeb( > 0 ), Z-martamanfiy deb (<0) kvadratga
ko'taramiz.Yechimlarning birlashmasiniolamiz,A.S.bilankesishtiramiz.ivl: a/i;;-Ji-t >t i: ),',:ir';'.;{; i'';";:'-:':1';.1
-:-r;;ri
1*rt1*2./i-&1--, 2x-i]0
^, o l xt+- .1t 2> 0o I*>-1 -, =
- r['- t , t l -!G; L
" 1] 4 x 2 - 4 x + l > 4 - * )
{ t t<1 "'r if""yz>0+"/i-i-".12 Lr-tr>2$-x
l-x>Q5
-+ ,*,[- x=(t;*) -l; ,, I zx - I < 0
- -
-
>r Sababi,tengsizlil,cringchaptotionida$ ifoda 2x tr
=.=(t,*)
--i&rE€#{ffkF
dt
)::.=F'4
l-tt,x=.fr
\
I
t
\.-
JJ
l
,
l
_l
I
x=[0'5;2
J-liifriili,l""'r'
1'c 4r;-2>0 -1 U"J L
t -Ftr9399"01,i.{i5.61
't*x\ jr.{rr#..'r':..:"r*
fdr.ffr5-16
'"'' ag-o <x2-t'x+M f i":=.%,,, Il:,:<7a/n3 - 2
f {.f':';i3,o) 5 74113
l"S. x = (co;-Z]r_:[5;m)
,,';t ifr.
| {-m:'t*rnysonden-bud L J:x=lcrli_Z\vLj;74/13)
, - \ l
4.i xr - zr(J-,r- L| > ll A.F. .r.). I t:z -Lv(::-|j227" xz -2,;2 +Lu> 27, y2,_Zxt-27 <A, a > 0vaD < 0 uehun -! : tJ
1.1:{-"-f)",F ++ < Ez -9, A.S. x e d i* -llr',Fl?-;.. - j] < o, (x-3X.x4"-1-?I-41p6', xr =3, r+:= rFlT.
x z + 6 x + 9 = x 2+ 4 6x = -S, *, -; ( \ 1
x = | - *;- * I u, l:; i.ll ri': | -1.,;i'rjtfji*,r'i.
i:)i;iiirl
\ o l ' ' "o)
.f -1
x Z
i,, '=[-+,0]"l,0,+l
{ L ,/,? ,l \ J3_l
i [ 1 . x = r t :' i=t x = l.t.;^z.)
lltr.r:fi
1-F t-.F-+x ko'rinishidanoraiiqlarusuligakeldi.Kasmingsurativanaxajini
rrr, - r.
> e t o
= v' T-y*qr - nolga
4x 4.t aylantiradigan
sonlamitopib,sonlaio'qida belgilaymi? 4; =b; ;;;*;'=3-
1-ff1-4=Q 1-4x=."6ff
l - 8 r + 1 6 x 2 = 8 x - 3 l, 6 x 2 - 1 6 . r + 4 = 04 x 2 - 4 r . + 1 = 0 - - l ) 2 = 0
{21 X , u a=r 0 , 5 + c h e t i l d i z
T"k: t-rfi+5+ - 4-ai=0, l-t-2=0 -2+0 A.s.3x-8)Q
x >3/8. Kasrsuratiga
{-..6;_rr)A.s.gategishlibo,tgan
qandayqo'ymaylik,suratdoim manfiy.Suratnitashlabyuborib,belginialmashtiramizva tengsizlik{ < o to'rinishgakeladi"Bu
+x
tengsizlikning
yechimi:x<0. Bu yechimniA.s. bilankesishtirsak, javob @ bo,ladi.
? 'r x ' v x - l
ff.fi=''
V x 3- l
sJf *+sdF +{.F+t=te,
vx" -l
Vx -t
tG ntdp *tJ, =v+ uJ, = o
#:-F-,'='ut€#
;lXjE " rl * <'.6- rl<@lE:l
ffi= s,{-f 1 = 16,
, , o3+,7t+6-14:9. !iirl,'rri{i+^ir
i-':j.i}i?ia:+f
t:r:lil}i
Kubik tenglamani ozodsonningbo'luvchilarinitenglamaga
vechishda qo'yib tekshiribk,:'lamiz.
14soniningbo'luvchilarit\tz,t1,!14. a= tl da tenglamayechimgaegaemas.a=2d,a Z3-I22-Z-14:Q"0:0 bo'ladi,
= (a-2)(a2+3a+7;=gaF2, a2+3a+710bu boshqako'paytuvchilarga
a3+a2+a-14 ajralmaydi.
tJi=", tG=2,
x:2s=32 I:32
.014.65.61
wningfracfiaatarti| nomeri.
1. 1(etmtt-Rgt[ifu
2. Qgfutrrentformu{a.
? Arifmeti {p rogressi1a.
4. Anfm eti {p rogressi1antnga7irmasi.
5. fl.rifmeti{progressiyaningn-fradinitopisfr.
6. .A.rifmetifrBrogressilaning fastk1fu n ta ftafini yig topisfi.-
7. ,Lrifmeti {pr ogresiy aning asosi1:yossa[ai.
L AriJmeti{pragre taningfonwfafurt.
9. n-{iarfnifg'indi orqa{itopish.
$..Sonlarqatoriqandaydirrnatennatik qonunasosidatuzilganbo'lsa,bungaketma-ketlik;!91$g\._-_
3 18 ; 1 4 ;2 r ; 2 e ; 3 8 . . . ( + 5 ; 1 6 ; + 7 ; + 8 ...) 8 ; 7 ; r a ; e ; r T(.+, .2 ; + 2 . . j t;t !;]J]:6;0;7: -i;8;-2...{Jl;-1)
tSjrs;
4;7;10;{3;16:,. ( + 3 ) 3;6;12;24;48...|2) (
6;11;21;41;81;16l;...2 - l )
Ketma-ketliltni tashkiletuvchisonlarkehra-keilikninghadlari deyiladi.
Har bir hadning indeksidagi nomeruningtartih nomerinibildiradi.ti'l, 8;4;2;1;0,5;,..x1:8, xa:1 x7=118 1;4;7lar indeks.
3. Xohlaganhadnio'zidanoidingihadlarorqalitopibberuvchiformulagarelkurrentformula deyiladi.Bunda1-hadberilgan
bo'lsa, 2- va 3-hadnitoping.k2=?k3=? kr:j'1r.,-/=3'k72=3'3-2=7 kj:3' kz-2:3'7-2:19
bo'lishikerak. f'1: k53, kn=3'k,,-r-2
i.i,Ketma-ketlikning I -hadidanboshlabbir xil sonqo'shilishidankeyingihadiarhosilbo'lishigaarifinetik progressiyadeyiladi.
-
Aytu A4A4...3n-r?n bulararifmetik progressiyaning hadlan.tvl: 3;1;5;6;7
... 1;6;II;16;21;... 8;5;271;4;-7;...
sonarifmetik progressiyaningayirmasi (d) deylad| Arifmetik
hadlarigaqo'shilibborayotgan
4" Arifmetikprogressiyani6g
progressiyaningayrimasinitopishuchunbirorbirhaddano'zidanoldingihadniayirishkerak.W,-aJ g!:6;il;16;... d:16-11=5
$, n-hadni1-hadorqalitopishformulasi-G;it+(l*t)ia f v 1 :l 5 ; 1 1 ; 7 ; 3 ; - l ; - 5 ; - 9 ; - 1 3 ; - 1B
7u. n d a ,a 1 = 1 5 ,a 2 : 1 1 , d = - 4 ,
an:-17=ae n:9(ushbuprogressiya9tahaddaniboratdegani.) Tek: an=ae=-77: l5+(9-1X-4), -17 =-l7
,a'iifmetikprogressiyaayirmasiva hadlariningo'zaro bog'liqligi: a'+d:ar a:+d:a.{ at*Zd:at ar+3d:ac a2*2d:aa
a2-a16-Bd ar+50d:asr ae0=a7+83d 3d=a,-s-ao. !il:'"'';r.rrt'r* j'',':lij':i1i1
i';1.:-'t;:i:.i
fvl: Arifrnetik progressiyada a7:12 va d: -3 bo'lsa, an , az. a1, at3 ni toping, afai-6d=72-6(-3):30
fvi: 3g=z{$ azs=l16 bo'lsa,d:? 35 , zl1, 855=? a25:as+17d I I 6=.{8+I 7d 68: i 7d d=4 as=a8-3d=48-12=36
a;-a5-7d:48-28:20 ay: a25+j$f,:116+120:236
t---------:-------l
. 2a,+0r-l)d
$" Arifmetik plogressiyaningdastlabki n ta hadi yig'indisini topish formulaul' = rrj ioki .\ =++,rt
" 1 1
lS,, ry 2 '
Bunda, ay birinchi qo'shiluvchi, anoxirgi qo'shiluvchi, nnechta son (had) qo'shilayotganini bildiradi.
N\, aa:24 arz=48bo'lsa, d:? a1. Sa , S15:? a12: a3*4d '18:24+4d d=6 a- as-7d:24-42: -18
q -36J18.u--tu
so=2flQt(a:-l)
Sa=a1*a2*n3*a+=(-18)+(-12)+(-6)+0:-36 u- s,,=ZtE4EE.t5 =360
T, Arifmetikprogressiyaning
asosiyxossalari;
a) Arifmetikprr-rgressiyada
harqandayhado'zidantenguzoqlashgan teng. lr,, = %49*l
ikkitahaclningo'rta arifmetigiga
\l -.1 O -.r
L J . r L l i ,
1i-r.rsni.'!,:5t,'=1'12-4 Sz=3.224'2=4 9
S2=a;Ft12 zi:14u, a.z=S cl: a"_ar=5_(-j ):{5 an= ar-l-(n_1)d-l+(n_1)6:04:
+99899.01
4.65.5
1
\
loti+-l-'d.4- :(-li+!5-'] o
.1-.=arr,.C=i,+i=l) d.i=-]J.t6=jr7 ." = i=55
ti"
3n 3 -.3+n
3] i?n ba'!s.a,a,,;1sbnill,, sanidan neciramarta ko"p? =l A;3n B.r C) .. , , D ') ' - n- : - ,+- b , L) _ _ t
ilrt t i 7 .
1 =J,r
=r'-rclrir,tr;dr=il - . g1 31 1 9 3 4 2 7 45=]Jl3l4.5
3 5 8 =20'"'
1
az=iA=T {4=T:23=21 a4=1A3e=-{,
L : -=Z2'.1+-= + . d q= ] ' 7 2 = 3
a z- 9 . 2 = r, = 3
T 3 r 'r,+, ,,9*=+ (D)
-, 2' -t
J'9 s 9 4' z'1'-+'s' att n+
"r-
t =-5^+{
bo'lsa,a3e:? .t! 14= l0 +3r tenssi,lilori
3) a1=1,a5:5*x va a15=trfJ*3x = -1,5
rengszr yechsak,d ? = l+38.(-15}
=-56
\t*Ua
- a 3 = 8 ar='! Ja1+M-a1-?i=E 4 d = 8 , d = 2 , ( g 1 + 2 ] { a 1 + 1 2 ) = 7 5a,l + 1 4 a 1 - 5 =1 0 a 1 = - 1 7 s" r = }
',t, I a 1 d = ' ! ( 4 1+ r / X a+r ' 4 = 7 5 J: d=2, at=-l7va3
Vz.ot=1s
= 1 0 5 b
5 ) ( 1+ 3 + 5 + . . . + ( 2 n + 1 ) ) + ( 3 , 5 + 5 + 6 , 5 + . . . + ( 3 , 5 + 1 , 5 n ) )o ' l s a
n "
= ? - \ " e c h i s l tl:- q a v s i c h i d a = I , d = 2 , a n = 2 n * 1 ,
1 + | l i - 1 ) ' 2 = 2 n + L n ' = n + 1 . 2 - q a v s i c h i daa1 = 3 , 5d : l " 5 3 J + ( r r ' - l ) ' l = J35+lfu' n'=n+1. (S*r)+(S"*r)=105
t ' ' - 2 : + - .1p + n . j u f @ . f u + I ) = { n + I ) 2 + ( 3 ) + 0 / h i ) f u + t S = t 6 5 4 { u + D 2 + 4 ' ( 3 J + 0 / S $ ( i r=+4f . 1 0 5 ,7 n 2 + 2 t u - 4 0 2 = 0
. 5 = 3,6.5 =lB
?= 116,;t,s J: 18
{i Ct'zidanoldingibarchanaturalsonla!yig'indisining0,1qismigatengbo'lg4nsonnitoping.
Y e , j t r i s l(r1: + 2 + 3 + . . . + . v - l ) ' 0 , 1 =s; * ' = L 7 . ( r - 4 = =x, x-l=20, J: x=21
,L'1x-4.01
lfl) (1);{2,3,4);(5,6,7,8,9); ( 10,1l,i2,l3,l 4,15,16J;... ushbuketma-ketlikning1O-qismidagi sonlzuyig'indisinitoping.
i,ier;lrislr: Qavslarichil2,22,32,42bilanh-rgayapti.g-qavsichi92:81 bilantugaydivai0-qavs ichiS2bilanboshlanib, 102=1fJObi1an
i uacghi u n f o r m u l a
tIrry')
^ \ l
efun"
1
n n i n g o ' m i g 1a , 2 , 3 , . . . s o n l a r i n i q o ' y s a k , n a t i j a l , 9 , 3 6 , 1 0 0 ,t.=. .fc h i' q
( la- -dt iz. j : t l ) ' = r ' ' 2 5 2 ' 1 3 2 = Q 6 0 0 ) 2 = 6 7 6 0 0 0 0
..35351sonlarketma-ketligishundayxususiyatga
1,2\1.,5,22,43,71,. arifmetik
egaki,2ta qo'shnihadlariningayirmasi7,14,21,28,,..
gatenS.
progressiyanitashkiletadi.Berilganketma-ketiikningnechanchihadi3535l
+99899.01
4.65.61
',7.3+1=22,
Yechish:7.0+l:1, 7'1r1=8, 7.6+l=4_1,7.10+l:71,...7.5050+1:35351.Endl 0,1,3,6,10,...5050ketma-ketlikda
50-50soninechanchio'rinda turganinitopishimizkerak.YuqoridagiI 1-misolgao'xshaba'zimizdanformulatuzamiz(Unutntangheclt
t+ldaginningohiga
birfonru.ilao'zidan-o'zipaydabo'lmagan,rilarnikfinlarcliro'ylabtopgan). I,2,3,...sonlariniqo'ysak,
chiqadi."'Q!-D =toto,
natja 0,1,3,6,/0,... n2-n-lAl00=0, n;-100, nf l0l. J: n=101.
yig'indiningharbir hadidagi2-ko'paynrvchi
13) 1.4+2'B+3'12+...+20'80 bittadankamaytirilsa,
bu yig'indi qanchaga
kamayadi.
-_ 1J4j *+16
i i * +i i 36
* 6+0@-r
* . . . i..1600
i80 -
tagna tagayinak I + ?o
1.3+2+
. V3 .11+ . . . + 2 0 .97 1 r t + 3 +4 + . . . + z a s : o = j = ' 2 0 = 2 1 0 J :2 1 0
at las
progressiyada
14)Agararifrnetik roping. a= :
o'ntahadiyig'indisini
oo'rrudastlabki
I:i:?i.':l==!,
2a3+ar:24, a7=8, ar:8-2d, (8-2d)2+(8-2d+d)2+92=93, 64-32d+4d2+64-l6d+d2+64-93:0, 5d2-48d+99:0,
t,o=etE.10=155
a1.7:2:-5.2 t,o=t?E 'ft:245 J: 155yoki 245
l8\1,2,2,3,3,3,4,4,4,4,5...ketma-ketlikning2018-o'rnidaqaysisoniuribdi? Ye{.:liish:
1+2+3+4+...+n+k:20tr8. Bundaf n+1
! * f 3 -el=ZO]A
i rLa8d=i .l + n ' n n 2 + n - 4 0 3 6 = Q r x t E - 6 4 , 0 3n 2 = 6 3 p 3
s o n i d a n n e c h t a s i n i o l i s h k e r a k l i g i n i b i l2dO
.tr:64
Demak,ketma-ketiikning20l7va20l8-o'rinlarida64sonituradi.
l+-2+3+4+...+63+2=2018
lg| 1,2,2,3,3,3,4,4,4,4,5... ketma-ketlikning 1996-o'rnida qaysisontulibdi? Ytci:isli:1+2-13+4+...+r+k:2018. Bunda/r n+1
l * ; " . , t , l * 1 6 2'62=tO5J
s o n i d a n n e c h t a s i n i o l i s h k e r a k l i g i n i b i l 9d 9i r6a=d i . n2+n-3992=0, nt*-63(i n2=62,6
J: 63
lggHlg53:43. 1,2,2,3,3,3,4,4,4,4,5,5...62,63,63,63,...61
43 ta
umumiyhadi: u,,=t.ti+n,n3-tn=1010,n:10.
ketma-ketlikning
Yer;trich:
20)2+10+30+68+...+1010=? a;t a2* al+...ato=S'
tr03+1 i (_.p+1+2+J+...+r
0=13+23+33-r...
s=13+t+zit-z+33+3+... o: -, ,' (tn r) = * 10'(,-0
o,) - 3,,8r.,
[:-!r!rJ' t!+4)'
tbrmulauchunyirqoridagi11-misolgaqarang.
I +!q3519! 4 . f 5{ 1
-s$sry{ffTlsif
r sffi#$sf}"A.
1, $eometrifipragressi3a ve itning ma"4yaji.
2, $eametri{progressiSarti.ng:turlai. "i
3. n-fradformufasi.
4. CIastkfiftjn.ta fta{ifig'indisi,
5. iXbssafad,
6" n-fradniyig'infiorqafitopisL
7" Cfr.eEgUfomayuvcfiigeametrifrprogressi3a.
E.Ketma-ketlikning
l-hadidan tl va t I dantroshqa
boshlab bir xil songa
ko'pa1'tiriehdan
keyingihadlarhosiibo'lishiga
geometrikprogressiyadeyiladi.fr{: l, 3, 9,27,...('3} -4, 8, -16, 32,...(q: -2)
Geometrikprogressiyaniirg
hadlarib1bz b: b+.., b,,-1b,, bunda b1* 0, q + 0 va t I
Geometrikprogressiyaning
hadlarigako'payibboradigansongeometrikprogressiyaningmaxraji bo'lib, uni keyingilradnioldingi
f-b" I b, bK h"
l r a d e a b o ' l it bo D a m i zl o. = * l y o k i a =:L=+=-iz-
l- Dn-tl' q Ds 4t
3. Geometrikorog.r*Iffi *!ig,,{gt}i$,ri.fis ii1
&rlari: 11.$?*e.ir1r9
a) ishorasio'zgarmas- bundaharnrna hadlariyo musbatyo manfiybo'ladi. frl:2,6,18,54,...-1, -5, -25, -125,...
b) ishorasio'zgainvchi- bundahadlarishorasialmashibboradi.-2, 4, -8, 16, -32,...
c) o'suvchi- 2,6,18,54,... d) karnayuvchi - -3, -6, -12,--24,48,...
-
3. n-hadnil-hadorqalitopishformulas; [U-Uto'-l yoki b,=br.q"-k b7=b,,q6:60.0]b,s=b:.ql2
Mt4,12,36,...ushbuketma-ketlikninglg2gatenghadiningnomednitoping. e=12/4=3, 19243nt,81=3*1, 4=n-1,n=5
f i : b a = 9 b, o = 4 b o ' l s ba 1, = ? ,b r = l
b F b a ' 9 z , 4 = 9 ' q 2s, = t + , bs=b+q=9.(r+)=16, bc=4q3,4 =9:(r+)=r+
M:Nechanchihadidanboshlab-8;4;1;...geornetrikprogressiyahadlariningabsolyutqiymati0,00ldankichikbo'ladi?
lb"l<0,001
n- l> 12,8n>13.8Jbr 3l> 0,00t> lbr 4l>lb ts
J :n=14
f s . f - j l "- ' l . o.o o r,ft*'.# -, tl l " -,.{ t,.t, Pl br 6l ...
progressiyaning
4.Geometrik ntahadiyig'indisini
dastlabki topish
formular,' ,ou, F+l
[r, ffi
fi: b1=3 br2l87 ishorasio'zgaruvchiG.P.ningmaxrajiva dastlabki5 ta hadyrg-.dirt,ti ap*g. br:;,.d' :2lst 2187=3.q6
q6=7zs q=-3 tr=4?:3
q=t 3 ishorasio,zgaruvchideflganiuchun f?1iU =t'ET, :trt
b3:0,024
iv'|: 53:0,504 =ry#=:;.#+,
q:? bt=br.n,,ur=F, ,r=Aa\A, 0,504
bo'lsa,b1=?,
, r =u ' * ; ! * t ,N q -zq - t = o .n , = i ,s r = - + ,4 = f f i = 0 J 8 a ,a = f f i = o , a
5" Geometrikprogressiyaning
asosiyxossalari:
a)G.P.daixtryorryhaciningrvaih'atroziciantenguzoqlashganikkitaliadnrrlgko'paytrlasigat"ng. i'1. bJ=li:i:6
liti=b,-o.it,,*tl
b) G.P.daikkitahadningko'paytmasiboshqaikkita hadningko'paytmasiga tengbo'lishiuchunularningindekslari yig'indisi
tengbo'lishi kerak,n*m:x+y bo'isa, br'b^ = fir'b, bo'lad| tt'|, 4 . 4 = bs. bo t.,r,'t",r1Lli'-i
+$9ll!itr.'.::lti.u$.*lJ
hadiniyig'indisinitopingdesa,!n= formulabilan,barchahadlariyig'indisinitopinga*" =
i fo.rnutabilantopamiz.
ry? ls fr
r?
b?
iL
hadlarikvadratlariyig'indisi, S=
ESLATS[;{: Cheksizkamayuvchigeometrikprogressiya , hadlarikublariyig'indisi:S=
h
formulabilan topiladi.
lvi:Birinchihadi 514va maxa'aji-0,8 ga tengbo'lgancheksizkamay'uvchi
G.P,ningyettinchihadini,dastlabki4 ta hadiyig'indisiniva
qiladiganikkita cheksizkamayuvchigeometrikproeressiyalarberilgan'Ularning
wt: Bir biridanfaqatmaxrajiningishorasibilan farq tuzilgancheksizkamayuvchi
s, ga teng.shu progl.rrlyulu=.danistalganininghadlarikvadratlaridan
yig,indisi mosravishdasr va
lechisir:bi+br+bi+-b4+.:b'+biq+b1q'+'b'q3+"':Sl=--q-' bunrla'q>0'
geometrikprogressiyaningyig'indisinitoping. I-q
br+bu+...=
br+b2-+
: Sz=
b,1-q;3+...
b1+b1(-q)+b1(-q;2+ b*Ou, q'O' r r ' 1 2 =bf i , h b
t-rr:
l
1fu, fi=
-,4q^-r"'='l =#= J1 11
h i + b ] . + b , +j b l + . . . = 4 - t i f ; i 2 ' t 4 , 1 0 J:ilr'iSz
to'p to'xtaguncha
balandlikning2/3qismichaqayib ko'tariladi.9m balanlikdantashlangarr
To,p yuqoridanyergatashlanganda
1r.1:
6m ga ko'tariiadiva jami 9+6=15m o'tadi'
masofani
qanchamasofanibosibo'tadi? 9'J= a to'f bir tushibsakraganda
L
yerdan4m ga ko'tariladi va jami 6+4:10m masofanio'tadi. To'p 3-martatushibsakaganda
6. + = 4 to,p 2-mar1atushibsakr.aganda
J
1 Q R ?0 1 5 -= 1 5 ' 3 = 4 5
J:45m
yerdan4. vajami 4*i =
^ ga ko,tariladi - masofani
m - " * . , f " . i o'tadi. l.5 + 1 0 + 4 * " '...-
o ' t a d il5+lu- = S "-
:
i=I t 3 ,_?
tomonlario'rtalariketma.kettutashtirilib,ungato'g'ri
fv|: yuzasio ,*t bo'lgan,to'g'rito'rtburchakning
ro,rtburchak ichki chizildi.Shutarzdaichma-ichto'g'ri to'rtburchakichki chizishcheksizdavom
toping'
ettiritdi. Hosil bo'lgan barchb to'g'ri to'rtburchaklarning yuzalaii yig'indisini
yeclrish: to'g'ri to'rtburchak tomonlari o'rtalari tutashtirilib ichiga yana to'g'ri to'rtburchak chizish
jr{*r,.-i{)i.}il'$'i1.r,.til,iif''ii,I.
uchun 1-to'rtbgr-chagimiz kvaclratbo'lishi kerak. Shundaunga ichki chizilganlari ham kvadratlar bo'ladi' r:c,:.rc
t"^oni,,[
2-kwadratning Wri'+; tomoni
3-kvadratning ,*'-
l-kvadratning yuzi a bo'lsa, tomoni *
-f99899'.il14,65.61
t. ffo'rsotfiicfrftfwt$$a rtauningtw'f*ri"
{ifunfi,sfu
J"K-o\rcdt$icfi ..
aninggrafigiaaa;as.tafafi
tenglnnnfarni
.3. \s'rcatfich{i ycfisfi'
4, K-a'rsat rengstz
EicftE yclik fr'
iiftfutn.i.
] - l + 1 . funksiyaninggrafigi va xossalari.
(o;l) 1. a"=(-co;o) A.S.
(1;1/2) IL y=(0;oc) Q.S
(-l;21 III. Kordinata o'qlari bilan kesishishnuqtasi (0;l)
{.lL;l/4} 1y. .1= (-oo; oo)da y .L
ti.-2;4) \rr. y = (-oo;co)da y>0
VI. 50 gorizontal assimptota
ll.t:j r*i.rryi.r r,-${it$.?.tlj,ti{i$ gl
y=F--4 awal modulsizchizib,so'ngyo'qiningmanfiyqismini Oxo'qiganisbatansirnmetrikko'chiramiz.
l, . ,h-il
' E)'ufunksiyagrafigini chizamiz,
v t t l
v = l : l
r t a I
i'
"= \2)
+99899.014.65,61
1. y=(--cn;co) A.S ll. y = (2;31Q.S i :' '
III. Kordinatao'qlari bilan kesishishnuqtasi - (0;2,5)
1y. 1=(-m;llda yt, x=[1;m)da yJ y.;=(-o;co)da y>0 VI.]t2gorizontalasslmptota.
3. Ko'rsatkichliifodahechqachonnol[a yoki manfiy songatengbo'lolmaydi. {4: 3r + e 3x + -3, 5-x + o, o}-x+4 + -1.
Ko'rsatkichlitenglamalarniyechishdailoji borichaasoslarinitenglashtirib,asosnitashlabyuborishkerak(1,2,3,4,5-misollar).Asoslar
turlichabollsa,darajalarinitenglashtiribko'rish kerak(6, 7-misollar).Agar asoslarniham,darajalarnihamtenglashtirishning
iloji
bonlmasa, natijanilogarifrnorqali ifodalashkerak(8,9,I O-misollar).
r) 5x:125,5*:53, x=3.
{v'}: zl (2f,)-"-*"'=r =(r+)', -x2-2x+3=0, rr =-3, xz=1.
?+)*'-'*t
3') 0J, 2sr r ' s = 5 . 0 n 4 . r , 5 - x - o . 5r s i = s . s - z ' , 5 - x - r= 5 r - 2 x , - x - l = t - 2 t x:2.
/ - \ ;
-
".GJ
14 : zJ**r zo.l zt-tol" : 2 J , * r , o * t - S : , 1 ; n " x-4:4Jx+1
t J
x'-8x+16:16x+16, x'-24x:0, x1=0 .0 tr; xr=24.
5) 3.4'+27.i"=6.4**r-0,5.9**r 3'4"+27.9*-6'4.4"4,s.9" 31,5.9"=21'4*
l: 9* 31,5:Zl.(419)^ (419)^=31512t0:6j/42
(213)2":312,(28)2\(2Brt, 2x:-t, x:--0,5.
- . " . . . 1 I . r . -a , - . : _ ? |
'U )- =J' , l.j (Ts-ijr-- =1, (iS )'-. : (:lt"
- l - t - . - I
,?'-=:J x-2:i, x=2.
,
6)2.4.-3.r0*r.25*=01.52^
#-3 T-t ,(+)" -r.(2r)'-r=o (+)"=,, taz-3a-5=0,
#=,
(Z\* /r\*
a p =Si ; - r = 5t x = - r , =-' 6
a
6 lij
7)32*o4+4s'6n-s.22^*2=0,
Bt.32n+45.2^.3"-s'4.22*=0lz2o ar (1r)z'*+s.(fl''-ro=0,
W.A$Z-Wff=A
( + l = " , Bt.a 2 +4 5 .a -3e6.a
=0z+5 ae= !u;- t ( +) -=+
, .a- 4=0. ( *) " =- ' d
.x=- 2.
8 ) 5 x ? +-r5 t - x =
224 s's* -$=24 5.sz*t -s=24.5x7 5 x 2= a saz-24a-5=0 a,=J, 6r=-!:-g,2
uchunasos.nibiigalenglashtirarniz.Z)Harqandavsonningnolinchidarajasibirgatengbo'lganiuchun,iXarajaninclgatenglashtit
'" , ,l I I t
dlisul: c"=2, +8*:64bo"lsa,nni.rcrqali =zi, 3:2i, =2a'
12+'3Y' 3x =26'4x, 42i7'=2a-+2,
ifodalang. F'li
=u-*, ro=# [i.i]rr: +fittiu-q,i:]T?i.6i.\.iij
I
tengsiziiklarri
4, crcciyko'rsatkichli e'tiborqilishkerak:
yechayotganne,irSagilarga
helgi qarama-qar"shisigaalntashadl;
1i agar asgs {0;I} oraliqda ba'lib, ascsni tashidr;1rrtrrarsa.ie, fi.tl-l'l:.':e-'Et'+S;+7!t$.i.{ilIi*tjl
2'1agarasos {l:oo} oraliqda bo'iib, asc,snif*s}rl*h y;borsali, helgi o'zgal'maydi.
M:(x-f)x2-6.v+sv1 x=(z;3)
; {.,I_tu,.9'lo[{i=[3;il
>@-2)o
0'-2),y2-6.r+8
LF-z;lt:l L{.'.;1';9+x=(4*) F=t?";l v;v=(2'3)u(4;m)
[f l*Fto;U [Jx=1-t;o1u1o;l;
llx=(-o;-l)u(2;co) r, x=(ri2)
H:r'! \r
M.1..1"-'-z.t l1x2-x-z>o I,,:at!,
Iilti;':;2, Li;=fi"r;"u(i;cr;
'
l -",J , r 2 - a x + a = 1 0 ; t ; fxz-8x+8>o
' o-
ff: (xr -&r+ E)''-o,z
<t I ll:ot- 8 x + 8 = ( l ; c o ) l . ] . x 2 - 8 . r + 8 < t r
ltt )rz >0
l:r-0,2
l" [*-O2 < 0
'tf--#:t'' Jx< Lx
lx <ul
>7 r=(-co;02) [" == trr;+-.,fDv4++.6-;7) J; )s- (-cn; 0,2) u ( t ;4- rf8)u.r1+* rfa;7)
lx (-co;Q2)
ll
L#4AR{Ffo{. ftw#&ffi
J*t yr 3'P $; lina itr"rlEr
1.
2.
3.
Logadfmf*sfra.ffiati'vafoganfrn.
Logarifmiffin1Siya,uninggrafigi aaXassatdi.
t agarifmfarmufafari"
lt
\gf/
,t7
i
i \F^ ,ffi 'rFd/
ffi l t *i Jr
\/ii\,
Qotensrtasframafi.
yctiish.
Logarifmi{tengiz fi{krni jtecfik fi.
fiie\&-ww
.g*=i.a[
5;-x priXcA,g-+l ,l:r]nlo]
3 " Ko'rsatkrchli fluiksiyadan daiajani topish arnaliga logarifinlash deyiladi. a-'=b x=logob 3*=5 x=1og35
6 sonining d asosgako'ra logarifrni deb shunday c soniga aytiladiki, log,b:c bo'lsa a': & bo'ladi. Bunda a - logarifmning asosi,
6 - l o g a r i f i n n i r r g a g u m e n t i " i ' - l o g a r i f m n i n g q i y m a t i , o = ( 0 : l ) ' : { ! : . c ) , b : ( 0 ; o ) o r a i i q d a b o ' l i s h i k e l a k .c e R b o ' l i s h i m u m k i n
fi: 1) logjx=2 32:x 9=x 2) log2x=-4 2a:x x:l/15 3)log149:2, 72=49
2. y=logox ko'rinishidagifunksiyagalogarifmik funksiya deyiladi.5logo.v funksiya5a'funksiyaga teskarifunksiyadir.
i-oganfmikir.rni<srya
asosgako'ra i xil bo'ladr;
l) a=(0;l)bo'lsa,kamayuvchi yJ 14' y = logs2x, y =logr"*
2)a-(1; co)bo'[sa,
o'suvchi;rt logarifmikfunksiyabo'ladi.
{v]:y:lnx, ),=logJrx
1 - m i s o)t=logzx
l funksiya,uning grafigi va xossalari:
(l;o) l. 1=(0;co) A.S.
(2;r) IL y=(-co;m) Q.S
(tt2;1) ItrI.Kordinata o'qlari bilan kesishishnugtasi (1;0)
(4;2) IV. .r= (0;m) da y t
(114:2'S Y. ; = (0;l) da y<0, ;r = (1;co)da y>0
VI. x=0 vertikal assimptota
-Ftrg8!9.014
(-t;si
/_?. 1\ tr. .a=(-m;0) A.S.
{ii }\
'"i. y: i-co; caj tQ.S
Flaidinaiao'qlaribilankesishisir
1Xtr" - (-!;CI.1
nr.rqtasi
'llogrl, l--tzi
{-rmicn1 ,- ZlDfu ai tashlab1rubo1sak,1-r:2qnladi T-nsarifmnins A .S. i-x'>0" ;;:(-l :1'l
I. .'=(-l;1) A.S.
II. y:(0;ll Q.S
nuqtasi- (0;l)
III. Kordinatao'qlaribilanfl<esishish
IV.x=(-l;0lda yt, s=[0;1)dayJ
V.;r(-l;l) da y>0
VI. x:ll vertikalassimptota
3, Logarifmformulalari;
7.log"a:|. f"'1:log33:7, log,rl, logl*-r1(x-y)=1
, 2. logl=A. {v'i: log5l:0, log*l=0, loguTl=0
lagob"=n'logob M : l o g r J t z s= l o 3 s s 3 =
i 2] . t o g 5 s : 1 . r = r , ioc-,+ =log't-2=-2, ili=loge 25
8 b" =Llogob
logoo, to =
r4, logJt8l = log3o5 3= =S
+1og3 fr
r] ologuc - Mr 31ogz5 =Jlogr3
"log6a
I ll. Iogob*logoc=log" (b'c) fv'l:log5+ 0,51og349= log:(5'?F logr35
log35+1og3490's=
1 1 logob
. - log,,c=logoft:c) -
;'1, lo96,53 logs,56=loge,5(3:6)=1o96,50,5:1, logs3- log55=logs3-l
lo950,6=lo95(3;5)=
1 2 . loglnx : lgx bu- o'nli logarifm I$: Igl00=2, lg2=lg(10:5)=l-lg5
log.x = lnrr,- bu-natural logarifm I4'.et*:x e=2,'71
= 2-loet:. = 2-:3
= (og39+1og30,2) = PP
4. Logarifmningishorasi;
1) agar logarifmning asosiva atgumenti bir vaqtning o'zida birdan katta yoki birdan kichik son bo'lsa, ishorasimusbatdir.
f'{: 1o981=4>0, log51,3>0, logs,10,8>0, 1n}0,
2) agar logarifmning asosi va algumentidan bili birdan katta,2-si birdan kichik bo'lsa, natijaning ishorasi manfiydir.
fi: log50,2: -1<0, log50,3<0 lo96,18<0 1n0,2<0, logl_q O,O9< O
5" Agar logarifmning asoslati tengbo'lib, u (0;1) oraliqdabo'lsa, argumentikichigi katta bo'ladi. Agar asos(l ;o ) oraliqdabo'lsa,
argumentikattasikafta bo'ladi. ffi: logs 58> 1o96,59, log6.50,Dloge.50,9 log58< log59, log50,8<log50,9
lo96,50,l>logs,ji00 sababi, bunda l-son musbat, 2-son manhy. ii.1]'i:::1rr',,.'..f
l",i:r::l,ll}.i].iv-t
fii;;.r;'j
Agarlogarifmningargwnentlaritengbo'lib,u(0;1)oraliqdabo'lsa,asosikattasikattabo'ladi.Agarargument(l;oo)
oraliqdab-sa,
asosikichigi katta bo'ladi. fvlr log30,2< Iog5Q,2 1o96,30,2<
1o9.50,2 log-.2>log52, loge,32>logs,5l, ( log100> loge.2l00)
fvl: Ushbusonlarqaysibutunsonlar orasidajoylashgan? l) 1930 2) lnl0 3) Iog6,60,7 4) logs,13
Yechish: Buning uchun logarifm argumentidagi sonni kamaytiraveramiz toki ascsning biror butun darajasi hosil bo'lguncha va yana
oshiraveramiztokiasosningbirorbuftrndarajasihosilbo'lguncha:1929
19281927...lg10:1 , lg31 lg32 1933...19100=2.
Xulosa: ;r ning o'iniga 5 dan katta sonlami qo'ysak, chap tomon katta; Sdan0 gacha sonlaririqo'ysa-k,o'ng tomon katta. Eizning
rnisoldaasosda.r-ning o'rnida e x \ll vabu 5ctankichik. lJemak, tni < J/e
-*.r
- Logarifmiktenglarnalarquyidagichayechiladi :
tr)aniqlanishsohasini hisobgaolishkerak. 2) fenglikningikkalatomoninibil xil asoslilogalifririirsla
kerak.
.lls"'-2:1000, tengiiknir:g
f,l' 0,1'.rlp'.-2:1001'tr{-.} ilckalatomoniniloglsgaXr,c'ralogarifmlaymiz, lc,grarls-'-2=/o"grol000
{tg:-J} log1p,=3 a2^2a-3=ll lgX=3' -1 x1=1000,x2={1,1
2) logaiogtrc,g2r.:1,Jo{alaglag2x:}oga4, loglog2x=4, ]sgilogzx: logj-81. 1og2;,i.=8tr, .,w*$ytt:W$72ut, .$: r:?31
3jtrog1$4)-log1fix+4)=2 XogT(x-4)+1eg/x+41=2 !og1{x2-161=2 a2-1,6=49 x=tJ65 A"5.x=(,};co) "{:"x='ffi
t"eli]Tz:=a
4)tog3x"1og2x=logl*: nog3x'1og2;:4.1c,932
'r-'DJ -
r*r;;;. tos2x=a bgj:;=4 1os2:<=*2rL,z=,I,4I
,
\
5) 1og3(2-3-'')<x+X-logr4A.g" 2-3-jr > 0, 2-I > 0', , 3 " ' > 0 J x > l o g 3 l ) , 5 . Iog3{2-:?-'}+tog34-tr
og33'-x
3.(3'-2l3i{3"-2)>0
1o90,5 log32/3 lagp J: x:r{ !og30,5;log:2/3} '.-l (logsZ;o)
kvadratigaajratibiopamiz.
6) f(x)=l6gr1*z-6x+36)funksiyaningengkichik qiymatinitairing.x2-6x+3tining Q.S.riiikki hadnir.rg
(x-1)2+Zl=lZ7;a1 Logl?7;a) --+logj27 =3, log3co=co. lo1'*ln ;co):[3;co) J :3
J:x=(-2;{liu(0;6)
. t; l..z_.._
[ r z - . r - - 1 >10 o
tunksiyaningA"s.:?
8)5rog"z-.-1(t-r) \2=t=*=-0,6;x,6 { "'"-J;?f
l"t-;llJfr
s1p (-"o;-l)u(Jr*J-slrz
; z)v(z;*)
;'
?. Logarifmiktengsizliklarquyidagichayechiladi: 9.$"**'{*rr +lit';i,1}k1{J't!1iiFj,{:\t
aniqlanish (Bu tengsizlikning
sohasibilanbirgalikdayechiladi.. yechiminialbattaA.S" bilan'kesishtiilsh kerakdegani.)O'suvchi
mumEcin,kamayuvchida tashlab yuborsak heJg.io'zgaradi.Agar asosda o'zgaruvchiqatnashsa,
bo,lsalogarifmlamitashlabyubor.ish
bir madakarnayuvchi deb yechamiz, so'ngrayechirrrlarning birlashmasini olamiz. f4:
bir martao,suvchidebyechamiz,
A.S.x>-3 logs,s(x+3)<logo,r../x+15 x+3>*F+15 x2+6x+9>x+15' (x+6Xx-l)>0
l)log6,5(x+3)<logs,25(x+15) [l.x+3)0da
_>-lgruagnn,t- It x=(t;-) LII'x+3<}daB
,,nWT*
2) log,ffi A.S.H+ > 0 . #;1t
ro to A.Sni yechib
o'tirmaymiz.#+ chunkiA.S.katta
t l ni yechamiz,
,rro,*-,trt-b)<o
5x-6
l: x- (o;o,t)u(oo; *)
ro),r(rot;
lslLx-7-L, rdZr-l=0, lfiX-l=tgS ?*'-7 =xL, x1=J, ;" ='{' 5x-6-x2 >Q' 't2-5x+6<0 1=[2;3]
lU-l=t
Logarifmnrng a.S. x=[2;-iiu {4}8a tegtslrhbutunsoniaryrg'rndisiJz 2+i+4:9
A.S.l2x-7f0, x * 3p Funftsryanrng
12)nningqandaybutunqiymatlariday=lg(nx2-lx+l)funksiyaninganiqlanishsohasi (-co;0,25)u(l;o)bo'ladi?
yechishrn| -5y+l>0 debyechsak,1: (-co;0,25)u (1;co)chiqishikeak. Demak, x1:0,25 x2=l. xr+ x2:5/n=l,25, J; n:4
E. Logarifmko'rinishidanko'rsatkichliko'rinishgao'tish potensrlashdeyiladi.Bundalogarifmningasosimuhimahamiyatkasb
etadi. M: log5(x-3)>2, 5log(x-3) ;52 (x-3)>25, x>28. A.s. x-3>0, x>3. Bularni kesishtirsak, J: x>28
p : l o g ( 3 x - 3 ) : 1 , 3 l o g 3 ( 3 x - 3 ) = 3 - l3 x - 3 = 3 - 1 , g*=3*, *=$
: (strelkadankelting;larito'g'rQ
1)1g3G-1= 1929 -+ lg(3G-1)=1929yoki lg30-1=1g30-1g10=lg3
2)logy$x): log24' logrx= Z'log2x + log2(4x)=log24+ log2x=Z+logax
3) lgl00-lg :1, lglQQ+lgx:l -+ lqgarifrnningargumentidags"-"oldingachiqmaydi. 2- ig(-x)=l' l= le(-x), x: -10
los2'(* ,, = log"2+
a) ] log.2+3los2= g-z'({+11= 'tog.z
f
TesKilri 911
s7 16r.
S15iy6
=
A.5. toq darajaliildiz ostidaxohlagansonbo'iishi m-n, lekin maxraj *0, shuninguchun x (-co;0)u(0;co)
"014.65.51
.f rs_-_ - 2) ur (-2; co)
3 l -
; n )u ( n ; c , : ) - 3
18
fi,rnksiyaningQ . S .y = ( 0 ; 1 )t - r( n ; c o ) . {6 " -3r
),: 6; k-ol'satleichli
- r-fuF;- 3.f:rqr 6-{E; co) i --T4
f. =-k, \ w t t a '=
' tterfu, +r=t*et1T, J' = ?- [og7
" t \ /, = J - - y .
*, -4|
v.i4, =A-74x, Taxist+\,t:4
-
lo garifiratin g aigurnen ti > * tian he'lis h i k k
-i=t O, I ={-l;cc). LogarifimingQ.SyeR"
l^!. +
-/i-t)=? "ij,:'-frish':
j-1.2!' iog16e(?,.r-t) 1ag1212 log11v+1:2-r x:(log'4t+1j12 5(log12x+i)/2
3)1g):12t*t bo'lsa, /
ql
1. rtsirti{aykna'
Pr(0;l)
bcsh,cia
li*rtilr-,aia
rrrar.iiaii b'L;;aieng';c'lssbi:"lil:*';'!r"n*Jefi!:ct
ba'lit', i'aJr.uii
i, ,,ryianariirig . - ,,j k),1
P'7(-l:0)\ 1y-l/ e(t;0)
irtikaylanadagiP(l;0)nuqtagaboshlang'ichnuqtadeyiladivabundankeyingibarclraishlarshu
nuqtadanboshlanadi. - 1 , (0;-1)
^
siljitish burish deyiiadi.Burish
bit b,ur.chakfta PJ \
2. Boshlang,ictrnuqtanibirlik aylanabo,yichama,lum
strelkasig;a,
soat>uerA4srEio, Y*""' bo'lsa
qarama-qarshi plyus
-- ^-- F-r - (+) burishdeyiladi' l
strelkasi bo,yichabo,lsa
bo'lsa mlnus (-) burish,
minus (-) Dullsll, su4r Ysq'ru
soat
soat strelkasi bo'yicha Ii
-900, l) Pi(0;1) 2) Pz(-l;0) 3) Ps(O;-l) a) P(l;0) nuqtahosilbo'lad
4)ztr eabursak,
tr*:a) p(t;0 ) nuqtani t) 900, 2) 1800, 3)
Bu 4 ta ishoralaryuqoridan
+ sin,cos,tg va ctg lamingishoralari
4 ta chorakda hisoblagandasinus,kosinus.
270;630;990
{1 rad=570)
4)sin4xsin4.5?0*sin2280 J:'o*"
2280br-lllchorak,bunclasiamusbat,
2tr/3 t Oo a/3
UOo
3trl4 4 5 0n l 4
5trl6 1500
n 1800
3600 rb
7 n 1 62 1 3300 tr\nl(t 2100
225"
Srcl4
-t::t9899t
tl !4",5i i 1
L sincu = cos€00 -.2), cosa =sin{900 -6t), ft'i, sin200=cos700, sinl80:cos720, cosi0:sin890
Andi ?ni-t stbo'lamiz, = -z' 2 ni noldan sal oldingi song bo'lamiz, nol kirmaydi,
hisoblaymiz.
;fu1ni f, gj}"ir*#+v -F91)i:.iii:t.'.:,!'i
{l! l,?i
= =ad30-i = 2Ti.q = -O qilib
Bunioraliq yozsak,
[-Z _ *), lekin 1- kichik son yoziladi. (-*;-2 l
#
=*k, - 20q"'0-.o 2nitsebo'larniz,
nndt 2ninoldansalkeyingisonp bo'lamiz'nolkirmaydi'#
ffi"iko'ramiz'
, lekinI - kichiksonvoziladi:
= Z.e*l oraliqqilibyozsak,(co;21 [2; *). Buoraliqlanribirlashtirsak, 1' s = (-r ,;-2]u[2;co)
fr
bundaikkalakasming
doimmusbat,layniy J :a e R
maxrajlari
1s.sina=h. tl vayanaD<0,a>0 laYniY
;f;7=r-t
tcd=** cosa+0
!=rto
y=ctgcr ctga=49 sina*0
.0i4.65.61
1.'\sosiy trigonometrifrajmilatfar.
2. Eurcfiafrkryig'indisiva ayirvnasl
i, Iffikngan Lurcfraffirmukkri.
4. nfarimiurcfta rmufafari.
5. trigonometri{funfrsiyaknti qo'shisfrva ayirish.
6. {ris onometri|funQ"siyakr {o'paltmasi.
7. Kett ukki.
8, cBa'zi6ir alniyattar. i
tr.Asosiytrigonometrik
ayniyatlar:
I . s i n 2 a+ c o * a = l M rs i n 2 5 a + c o # 5 a =
, 1sm2$+co*4=t, sin22+co*2=l
2. Burchaklaryig'indisi va ayirmasi:
I.sin(atF)=snaoosp!ccsasnB =-'sire1o
F1,sinl80.cos400-coslg0.sin40o=sin(lg0-405=sin(-220)
M:sin750,= : sin450.cos300
sin(450+30) =+
+ sin300'cos45' =*
+. + + ;n
! p)= cosaciis/ T sn a sn p M,
Il. cos(a - = cosa .cosft + sn a . srn
"o{- +) ft
ctgq'ctg?Il
II\. ' tt6.;'61=,tgattg?-
o\---rr Iv. ctd,*+ 91=
11ga-ryp ctga+etgp
1 ,c(t.n=ffiffi=
iq,d++f|=2bolsa,cts6= =fffi=r, t+tgp=2-2ts;,
3.tgB=\
tsp=+,d{p=
3. Ikkilanganburchak formulalari (burchakni ikki marta kamaltirish formulalari):
fl
= Ztsola
i{ = 2sina.cosd= .tgq- . 1
I. sin2a- fvlrsin$ =z'*$."osg-- M: sm4.cosa ==Srrj.?-n
| + tgza 5 l0 i0 l+tgzqtu '
'rt
=
sin-r=2sin*'cos* 2te3q
M:
' r t frl: sin6a = 2sin3a.cos3G = T + =^^# =o.t=
Ivl:a.cosftsn$
l+tg2*
ILcos2a=co#s-sin
s=2t-Zsin2e=Zco*s-l = p l : c o s a= c o * t - s m r t = t - Z r - r t = Z c o ;
#* $-l
l v i :c o s 4 a ' - c o ; l ' t , - - s n z , , - i - z t s n 2 - , - . = z c o * ^ : : ' r ' " i i 1 :( c o s r + s i n x ) 2 : c o f x + 2 c o s x s i n x + s i n ? x = i + s i n
r-----=-
l-n.,13l2
*,i;'ltifso:;@- V z
tbydaianamiz:
ayirmasidan
burcha.l<lar f =+
- si,r300'cos'il
sin450'cos300
sinl5u:sini+50-300): 4-+ I
=
ry
l-------=-
lr l. A-\L " E ' 1-cosZv
,v,r:g220-10'=ig12,50= = = l - = =-----=-=!1-l
l-, 1
Fj:tg-x= l+cos',
Jfi#*+ l l r ,
I z r w
/ r
. .t r l ' * c o s t f - 2 x )= { -n: . r r z ,
fvt;costo-9=\ z
formulalaridanfoydalaniladi'
(yoki yo'qotishda)yarim Lrur-clrak
Darajanipasaytirishda
- I + cos4.r
-
t-jcos'ti
- i-lcos2'I+cos?zt= z = -L-1-ell4:co$t
i4: sirfx=(sin:x)t=(f=Si4)2 I
5. Trigonometrikfunksiyalaryig'indisi va ayirr'nasi:
=z*ry'rorff
I.sinalsin/ +cosp=le^try'"o'ff
II.cosa III'coss-cos
fr=-2*nff'tnff
sin(a - P1
sin(a i
rv. rga x.tgll = -ffis'-;osP)p
av./ ,-D
clsa + ctPE
sin(a+B) V l , c t s a - c t E ^E = - - - - ;
stna . srn D smcr.smp
tE
$ =r*,
\f *"o"
r"r;"o" ;#'.,"#;E :
"ou 4' *' + =''=b +
V' "o'ff =z"o' 1
, \ 4*o*4-o 4*o-4*o
*',{€*"'i*'{f_")=,'^-#."o,3'*_3'""_zsnf'coS{7:.6.o.o'
=3-fs* = - r+:;:i# =
1rJ: ko'paytma
euyidagitami 1) 3-ts2,-
yozins.
ko'rinishida #*
!*4-u 4-4+u
2 . (0J+ cos2a)-
2 sfi*n--unil
' ( s i n $+ +str:\t
2'(slir,i l l - zz'.zsnT
zt^E 7
"rr$
co* a co* a
-.*+}-+co.*+f -r"-ft1=tr*rt-tcosgr+Zr;=-}cose'+f)
f,l,stur(r+{1.sins-{):}.o.6*{
'*^n' ;*-o
t , a
,?. e'tiborqilishkerak:
quyidagilarga
Keltirish formula!ariniishlatayotganda
'?"
(2r')dan kattabo'lsa,shuburchakni3600ga bo'lib ( ?ir,4tr,6n,-.larnitashlaby'uborib), yoki "-" ishorasini
tr. Agar:burchak1,6tJo
:rg(4'3600+600)+g1+e001=
holdaqoldiqnihisoblashkemk. M: 1) sin4050= sin(3600+4501=*in1++S)=
saqlagan f
, 2)tg15000 "/5
+99899.014
,(9050bu III chorak-: bundasinusningishorasimanfiy);;,,, 4) sin8950=sin(5zr-50) : sin50, (sin8950bundasinusmusbat.).
n- L3)="cie
il "E+ =as('t F'? " *,s t= - ,"nt dc+ =oE(6,* 4z) =orC4): - #
f
II.L Kattaburchaklarniyarim n lar tt ,T ,T I orqalikichraytirayotgantia
tunksiyaningnomi nomdoshiga o'zgaradi,lekinishorasi
i)cos600=cos(f-300)=sin300=05
tv'|: 2)cos1200=cos(++300)=-sin300=-05
3)ctg3000 -tr
=ctl(++360;=-1gl0o=-
VJ
8. Ba'zibir ayniyatlar:
-sin6
9)cos6cr q=f (rs.o.:o+cos6a) q +cos6rz--t-]rnrza=fi+$cosua=
10)sin6 Q.S.-L+rt-l
1 l ) c o s s a - s i n 8 a= c o s ? n { t - } s i n 2 2 a ) 1 2 ) s i n 8 a + c o s s A : f r n2oa - s i n 2 2 a + t } q t a[*tt]
t;
cos400'cor2Oo=
cos800'
sinl00'sin500'sin700= *6 -re24o.te48o,te96o:
o - ' - o ' - - a - -+,f-11
8 ' [ g l : -Ji
siiiLr+iilr'sin(:--:?--j-
ir'i: (It-rgQ}+l)'(l+rg(i5-x)):(l+tglxt--:Lr).)'{l-rsq'.t-|5).):t'-tg(x-lS)+ts(:c+20)-tgq:.:+20).tg;.t-}J}:r-
cosqr+ 701cos(r- ?$
.."rt JA.."str -:l + 2r]-,r + i
sin(.r-
r13"(,"1-Fit,i-is{;i-t'il= " -_c - o s i t . + J 0 . 1
.cos{,.-_
-
_ _ cos€;r'-Ol!os4-5 _ 2cos(r+ 20)'ces(! 25) _,
oos(v+?0'uus(r.-?.! cos{r+i01.cos(r-2-!
, : '
rEJFABfrBfSq$-#ftFTS{'$ P""
rilNS${Y4r*
trigonometriffin{ild.
1. tesftgri
2. 1=arcsh4funQsiyanhqgrafigi aa 4ossa[ai,
3. y=arccos.4funfuryantrq grafigi va 4ossafai.
4. )=arctgxfunQsilaning grafigi va 4ossa[ari.
fir.
5, j- c"? 6 6rrf r'c t6:s:c
c;i.6jifn?A,si3,*rtry: g[
6, tesQgritrigonometriffirmufafar.
tesfigritigonometri{te1x|{arna[affii ycliish,
"7.
8,'fe sEgritrigonometri{teng siz[iEfurni'yecfrisfr.
qiyrnatlariga
funksiyalarning
9. Trigonometrik ko'raulargamosbo'lganburchaklariiitopishga teskarIfrigonometrikr'unlcsiyalar
;deyiladi. l) sina =a 2) cosa=a 3) tga:a 4) ctga:a
0: arcslna 4:arccosa d = atctga g, -- arcctga
s i n i , l m a v j u d( s i n l , 1 = s i n t l ' 5 7 0p s m 9 - 1 0* Q 8 8 ; l e k i n , a r c s i n l , l : d
ra)sin(arcsina)=a sin(arcsin0,9)=0,9 sin(alcsin2)=d
=
a) a bundas :l- n /2;n /21 oraliqdabo'lishi kerak.Agarbu oraliqda
ib) arcsin(sin
j t.ttirirh formulalariyordamidashuoraliqqakeltiramiz, fvi: arcsin(sin14o):140
iarcsin(sin4555: arcsin(sin(5400-850p:arcsin(sin850;=350 ir ir': *Jli ;t"\tl$ftff rii.'ii:ifi
+99899.01
funksiya5sinx funksiyagateskarifunksiyadir. Xossalari:
I.Aniqlanishsohasi-A.S. r[-1;l] Il.Qiymatlarsohasi-Q.S' ft-nl2;1tl2l
IIL Toq funksiya,ya'ni arcsin(-x) = -arcsinx
IV. Funksiyax=[-l;l] da o'suvchibo'lganiuchuntaqqoslashda argumentikattasikattabo'ladi.
firarcsin0,7>arcsin0,l arcsinO,l>arcsin(-0,S)
(5470- sinusIll-chorakdamanfiy) : arcsin(sin70):70
ffi: arcsin(sin(-5475):arcsin(-sin(5400+70;:
0
I 800-eO);=*.*in(sin80o;: 390
arcsin(sinl000)-arcsin(sin( tt /6
arcsin(sin8401=340
540)=arcsin(cos(2700+840))=
arcsin(cos3
arcsin.vaarctg.daqavsichidagisonmanfybo'lsajavob(-900;00)orasidagigradus- - - - - - - L - r / 2
$:lSi$..,4'':\,'s.,\l
chiqishishi kerak, musbatbo'lsajavob (00;900)orasidagigraduschiqishi kerak. Arccos.vaArcctg.da
qavs ichidagi son musbatbo'lsajavob 100;900) orasidagigraduschiqishi kerak, manfry bo'lsajavob (900;1800)
orasidagi gradus chiqishi ke.rak. Bunday misollarni yechishda l-navbatda chorakni va ishorani aniqlash kerak. Javob harn shunga
qarab"+" yoki "-" chiqadi-
5700ni 2,5n yoki3,Str lar orqaliifodalamay,mig,
11,-e-.-.-li':(l!l-19),.-*il-I9-:-li$-?,oo chunki,bundasinuscosinusgaaylanadi.
+9989?.014.65.5
r
i,4.ar,.:,*as(sinlCj=.l.l,ei:hillti:s.inl0-sin57l,riE*lrie'',allrtlalarrjanf,-l\,dala
3"5- . tlz ltifanfarqi : i 200, 3-{rr biian farqi = 600. Kasiirus I 2t-}0,la tnanfiy, 600 da esa musbali.Sinus5700cia irranfiy
?"5r 1,g1ki
Eneii'bilishimizkelalc |fi-Z,sr yokt 25n -10. I'.4isoiningjavobi [00;l8tl0]oraiig'idagi
iro"lg*ariucbun2,5n (i2{:t0ttig!flitania.-r,r'nriz.
'r:'tl.\'.:':r-,-'ii''jiiiii
gradr;.siarchiqlshi kerak, ohuniingu,:hun -iavob i 19-2'5n . l:'.i'-l ir-illi:ri:r3i'1:i
- $l * zu,".o{-
rt,zo,'{ - ft)=- + +Y : T =u,
4l = -u'to * z{n
1 J t . t \ . , )
5 , c t g * = e b o ' l g a n d da = a r c c t gbao ' l a d iB
. trnda=(--;*), o =(0:zr)
xossalali:
!=$rcctgx fruksiya5ctgx funksiyagateskarifunksiyadir.
L Aniqlanishsohasi- 4.5. ;= (- "o; 'o)
IL Qiynratlar - Q.S.5( 0;a .1
sol-,asi nl2
Itrl.Fuirksiyajuft hamernastoq harnemas,ya'ni arcctg(-x)=n -arcctgp
IV Funksiyax=( -co ; 0o)da kamayuvchibo'lganiuchuntaqqoslashda argumenti
kichigikattabo'ladi. lY1: arcctgl< arcctg0,0l
I 80;=u,.r.,*,.tg(3600-+201;= arcctg(-ctg420)=z -arcctg(ct8420)=
n 420:1380
f,{: arcctgictg3
=arcctg(tg(27
8r')
arcctg(tg34 0o+7801;:ut".,t(-ctglt0)= tr-7 80:1020
- -3
arcctg(tg3)=1tg3= tgt 7I0 - II-clnrak, nmnfiy)= arcctg(ctg{l,5n 3 11=15n
17l0ning$alanfarqi t sf ,lbr',anfarqi x990.
eavsichidagitg.ni$y"k+or.qalinomdoshigaalmashtirishkerak.
ilrL*,u1:
4.llr.|1i51-;,.!-.c'Ig:-::-lii..'|1.,.1\'Ji..,cig(tg3.t=1op..
_' ) -
s 4t:l a o r " " t g- h+ u r " r \l d -J+2l) = 6 ' +o + 4 ' ET - ' "
I
sir.o=+, slr'B:-O,'l a a s ( p =^ , c a s |= - J -
Farqigaboring: qandaydiryoylari'
d, F,g-burchaklarning kattaliklari,bularfaqatgraduso'lchovlar,ya'ni 360"li ayiananing
I-,2-,3-,4-nuqtalargamoskeluvchigladuslartenglamaning yechiminibelgilashdava yozishdayordamberadi.
/ =arccos1/dT
1
3 --+h= arccost-;f) voki 3 -+ n - arccost;
VJ
+99899.014.65.61
. I | ^ +E=-arccos(-+)yoki4--+-7t+arccos+
2--> n-arcsn\ - - >-arccos?
2z -+ - +-
a/3 J3
t/3
l--+ A-arct$
4--+ - arctgQ4 \
2'-+ n - arctg0{
3-+ n+arctg3 -r/z
l) sin(arcsina)=a 9) tg(uetga)=a
l5) ctg(arcsina)=--
re " a
7)cos(arctga)= r t
#
arcsina va .{rchun
arccosd
. a funksiyalar
-- 16)ctg(arccosa)=m
8) cos(arcctga\=
4l+ a'
. { 1\ , 3
(-{) - * urru*;
3-rnisctr.r"r1:unmg arcs ul -
J I
arcsm5 : 1 1 deb o'zgartirish kiritai'niz.
J?
-
cas,,z. j:cc s ft1,;os4 + si:i2L-{ [ 1 . L = 1 : . t : t - ; )= ) . r , C , S l-C1 : - 2 , ; O S l2. - a t c t g - '-L:2
|
[ fi**tu
cosT=v : = \ ,il*-.t,**ltsin
J
:
3
: ! trT4/5 = 7 F
2 si,,$=l+=
tengiamalarniyechistidatenglamashartigaqarab terrgliktiing ikkala
i T" Teskaritrigonometrik
lkerak.Topilgairildiznitenglamagaqo'yib, tekshiribko'rishkerak.
at(-+,+)bunimar,lajini20gakeltira^a.(-ff;#)=# rt=-2,-t,0,t.2dao',anri.
ushbutenglik 5ta
a) aniqlanishsohasiga;
b) tengsizlikningikkala tomoninisinusyoki tangenslasak,belgi o
kotangenslasak, belgi qarama-qarshisigao' zgatadi'
=*=jIJ ur {i:l=trll,,r
2x(x-r)<0 ="=-rg:f 1-(x-t)220
ft='Oilll (x-2)x<0='=Ill J: x:(0;1)
',{.S. <*2
2-misol. urccor'x-( ur""or*n# =t r[-1;l] arccosx=y ,''-+Y*f<o ,,=T Y,=t
(arccosx-$ )S0
)'(arccosx-f *,:-+ z xz=0,5 .r, *=1-f ; j 1
6 " ' 3 '
3-misol. arcctg2x-5arcctgx-6<0 (arccigx+I )(arcctgx-6)<0 4.9. x: (- *; *),
arcctgx ning Q.S. [0; ] bo'lgani uchun 1-
"
qavsni ichi doim musbat,2-qavsni ichi rnanfiy bo'ladi. Ko'paytma x ning istalganqiymatida doim rnanfiy' 3" x= (- "o ;co)
4-misol. (arctgrx-l6;(arctg2x-4)>0 (arctgx+z[)(arctgx-4)(arctgx+'2)larctgx-Z)>0 arctgx rung qrymaiiar sohasi
( -s lz;fi l2) bo'lganiuchunI -va 3-qavsniichi doim musbat,2-va 4-qavsniichi manfiybo'ladi.Ko'paytmax ning istalgan
': ; ''li::i ' '::i '- '
qiymatida doirnmusbat.J: x= (..*: -) " ":"
)0
S-misol. 4arcc,ts2x-i A . S .x = [ - 1 ; 1 ] , * r r r o u t * i * , (a.cccsx-f Xarccosx+ ;ao Z-qavsningichi drrinimusbat,
f
arccosx)l/2
tashlabl,uboramiz. kosinuslaymiz x(cosl/2 Tiiitrr-iirytrurlri , J: x=[_1i cos0,5],
cosl/2=cos23,50
-l cos7l? I
>x2, 4x'alccos(
6-nrisol. 4x'arccos(x2-4x+5) ( x-2)2+'l)>x2, Tengsiziikx:2 da aniqlangan(A.S,),boshqasonlzu'A,S.ga
yo'qmi tekshiribko' ramiz. 4'larccos! >22 0>4. J: B
x=2 tengsizlikniqanoatlantiradimi
kirn-raydi.
+99899.0i
tg,ctg)tengrarnarar
(sin,cos'
rrigonometrik *:"*
4taqolip
f:Ii:il f":::1*'::11;.?::t#l rl;i;1;.1|;o't;:l;;tn*
Jffi:fiTi:iTil::;:'il:lxl-"ffi;dji;;;q;.','*1.t:::::"-:y':::::":ff[1"*
ilH##ff:l:'T"jJi'?,;,'-#';"*ffiffii;:;-""41"-''**y:::':
4taqorip
ig'ctgtitengramarardan
misollarko'ramiz'
biri sodda,ikkinchisimurakkabroq
,L'n'"o''
il;J;;;;;,,*,*ii"a*: ) ga teng-
l.Xususiyhollar:(Xususiyhollardeyilganda-trigonometrikfunksiyalamibirlikaylanachegaraqiymatlariga(0vatl
Lashtirilganhollar tushuniladi')
x:It l2+ 21tt II I. sinx: -l x:-ttl2+Lnt
I. sinx=0 x= lttt
f .S's*+*r:i +$Sl]*1$f'*4"ffS4ir.
Sinusningbirorqiymatigamoske|uvchiburchaknibirlikaylanadaikkitanuqtabilanbelgilaymiz.
yechirnquyidagiko'finishidabo-ladt:
Bdar Oyo'qigasimmetrikbo'lgani uchun
atcsina+m bunda, neZ
-l)" arcsina* tnt , Agar a<0 bo'lsa:
":(-1)n*' 0
j * +i'in'*= u"uin$**'
*=(-r)'*'
+ '" ;=,-;;'"iu'n "
rt,rn*= +
x=1_,1"*tff+Stm
1'-'1"in!:-9' f =(-t)'*'ft+m'
$, n^-r"t*mt, x:(-r)"#-+
rr-rtsini=
2x-3=(-1)"
sin(-3+2x)=f,, ' x:(-l)"ju'"'inf,* +.+
u"'infi*ml ' *x:(-l)"atcsinfi+^'+3
t3-l3)4sin(-3+21)=O,t
1=1-l)"+r3'at'csin'J-fr'+'3z
10,'1,'n(f* +):u, +.+=1-l;n+/ar:csinoJ+mt'
"f;t-l)*.'atcsrno'.-s+nn'
v'=b -f
sababi' =-104
1)sin3x=2,*=d 2)'i"(+)=-+'
fiisull"r; (4qolipdoirasidabo'lmagan)
-$+ nt -3'
-'x= *=$'*))1*t
3)sin5x=o, 5x= mt, u : ff. 4)sin(3-x)=-1'3-'a=-$+a" e' \- - - - - ' ' \o'" gu,* uv di '
*= *n7
5 )s i n f . c o bf=o t tr^? :0 J si n $ =r , != $**,"
sin(arcsin$-lf1=snft, x=7
6) aresinf 4)=+, to ninisinuslaymb:
Tengtilariikkala i-t=t'
x= n *Znt
2. Xrisusiyhollar: L cosx:O x= n I 2 -r nt lI. cosx=l x=2nr
Kosinursninghiror.qiymaLrgamoskeiuvchsburchaknibirlikaylanada,@rxo'qiga
yechimv=fr+Znn ko'dnishidatro'ladi' *=u,
x=+arccasqizm
bo'lganiuchuru
sirnraehik
oslr=-a, x= f{7r - arccosa\+ Zmz
x=tatccosfip.+Lm.
3) eosx=O,2 4 cosx=-f,; ,$=X(t-a.rcror$)oZ*r.
(l-l) 2 c o s 3 x = r E , i
3 x=tt+b n t. x =t- fz+ +
"*u t*=$ ,
(z-o
c{is(++ , "=*+-++4mt,
il: +, +-ft:iqo-Lpoz*" i="#-#yzryt,o
*,=-+ -+ +q*,=- 4f{+4mt,*,=+ -+*o*,=#u
r'-3-3! +:)=
{.S"
crrn ft- ,
tarccos*+Zn
3x+2= , 3x=-tur""or#* 2m-2 "' *= *{ur"."r#-**?
3. Tangenslitenglamalarniyechishdaquyidagiishlarnibajaramiz:
l) tangensningqiyrnatinio'z o'qida belgilab,ungamosburchaklarnibirlik aylanadanuqtalarbilan belgilaymiz.
2) nuqtalardan(-900; 900) oralig'idagisiniolib, dawi aruni qo'shibqo'yamu,
lm x= -arctqg+ lux L tgx:O, x:00 +mt:zn I : aretga
i)tpr=t
, *:fr+*t. 2)tgx=-1,x.=-S+nt.
{ a - gE $ - 4 = - J'
2 , +-E =-a rcts4 **, i =o- or "tg $a^, x=zz- zar ctg$**,
t)=Jt
tr-rrctg(+- t-+=f,+nz. i=E**, x=ff+4nz
Sx=n-t+m,5*=ff**, *=+*+
ateS.,c=-"6
{2-2.J
(3-3j ctgf,x+2)=100,\x+2):arcctd\O+rm, **2:tor"ctf,O}+ff; x:-Z+!arcctS}}*t,n,o
E(+-O=-+,
{a-A} t,-o.=n-arcts
4*^, t=h-oras $*.rr, x=4n-Zatpcts
$*^r.
+99899.014.65.61
tenglamaningt- o ;Tl oraliqdanechtayechimibor'
f{, l-misoi.
"or1z*- lVf
L u =!xf,+2 m *t Lfi+n' xr ft+ n' ' xr ft+ n'
z x - ! = x f + 2 nt
+)..' kabibutun sonlamiqo'yishimizkerakki'
Topilganxlvax; ildizlardagin larningo'rnigaa;xl
yechsak,ildizlar yaqqol
javob ber-ilgan oraliqdanchiqib ketmasligikerak.Birlik aylanachizib
'Y n2 x3 xs ni bildiradi'
ko'rinib turadi'Aylanadagi1,2,3' ' ' 8 raqamlar' I "
x ' = - n + 7 l l l : 4 650 x7'n+ni4:-1350 x3--1250
Shuoraliqdagiengkichik l - i ' a t " o " -
t;tOSo xf225s x;3750 ;r=4050 J:8ta
.oOtt
4t
(-28;31t)oraliqda yechimibor
nechta
M: 2-misol,tg3x="E tenglamaning
3x: + nr ( r2o0+600'n)Endin ningo'migashunday
! "=t*t
butunsonlamiqo'yishkerakki'chiqadigan javobiar(graduslar) berilgan i ' i qii'.. 4
x,:
kerak. -VE + t l9 = =l'ln l9 : -3400 7 i
oraliqqa bo'lishi
tegishli 2A
I
-..',n:*:1,;,'jt:,
l: 200,
,ori*o;lllo;,':;o3:8:* 5000 ] 1 Td .\9 \
4400,
3800,
J: 15 ta
^ / +?1f,!F
*{. Fornutra-lordarnidavechiiac{igan -l-l:lii$'.i.'ii
tenglamalar.!1.;:+r:'i..,i::r:. .li:,i.:,,ii.ril
i4t cos2lx-cos3ii'cos5:::i' r:*rs3x(cos3x-co-s5x):i3 cos3x=0 3x: t /2t- nr x; n I h+ m 13=300+60,n
cos3x-cos5x-2sin4x'sinx:0 sit;{:{1 vt: n1 sin4x=0 x1: mt I 4 Bu yecirimiamiLrirlik
aylanadabelgitrab
birlashtirsal:x= m / 4 t,a x='LzrI ...+.m deganyechimlan:ihosii qilamiz.
Sistemabo'lgani uchun va ikkalasi birdaniga ba1'arilishiuchun .r va;r l-shurp6agi sonlar. Shungako'ra, x+y =[0; a] bo;lishi nrn.
.rnt'=t*2zrq Shar-l,gako'rax+r'=[0;.2]bo'lishimuml<in.n=0dashaflbajarilad:
f:..n{I.or+=+g rgll-Jl=1
:j .": -. , .t F y+ 1, - t?ningo\aigamanfiyyoki1,2,3,4...
sonlariniqo'ysak,x
+.yberilganoraliqdankichik
t=t*^ y o k i k a u a c h i q a d i . ,r=+0yd=at + 2 n . 0 , r = * - y ,
fzcosalacos+=";t
t:
z),=-+tml
u, , [7 - r r n r u , r = ti { =inP,,
e o u y+si c osf,- r=' )# l + s i n 2 l ,_ +ZJi,
a o
2y--!+2nt
x * y . +n : 0O ui , 1 ; n = ld a , + 2 n = + , + . * = ?
3)Asinx+Bcosx=C.JEiF gipotenuzagabo'liby'uborishusuli.Buturdagitenglanalar42+82>C2
bo'lgandayechirngaega.
i u 1 ' , 6 s i n x - c o u a = .2! 1
!11=2 s i n x c o s 3 0 O - s i n 3 0 o c ossi nx (=xl - ) = t , * - t = ,=!+ua,
$sin"-fcos"=t f+at
+99899:014.65.6
I
qolib ketacli. 3cosx*sinx=-3
topishusuii bilan trarHyechishmumkin,lekin bundabitta ildiz
Bu misolni fir.ktrab
-1 = tr + 2m
fcos.v= [x bri ildizlarni birlik aytanada kesishtirsak, Jz x= n+,nt bo'ladi
isin.r=e lx=mt
-:-!:':!'3i;''tl
lii4.,{-;:.1.{:ii
5 " pllrlaU yechiladigantengiamalar: !i t)'r*qr:'t
'}=1-, xFtl|+?nt xz=znn
l-nrisoi. sinx*cosx:l {l u: . 1- v { ;flvta :r.l-^ t^ :ll:'* ;
=
{ cosx = tlu
lKKala ltu4rr
1
2-misol. sinr0rsx+cos2o2ox= --d x: n I 7+ mt s m x
x= mr tesishtirsk rr'\=' i
{ :tfr I
-r t-"*l x= n+2nt
-r-rnisol. sin2x1-cos5x= = ot
{
Jj It J2
4-misol. sin3x-fcos3x=
)Ur-3, * = *e2 {:ni*;13:l;;hn
fcos3x
h 6 6-misol sinxr-cosx=3i2 Jt Q
5-misol. clsinzx*3cos2x=b 42 azz a62
, . s i n . : ;- n s i n x = 0
-,/;GT;-'', :'i*'itS
<=im n n i n g o ' r n i g a0 ' 1 ' 2 ' 3 ' 4 " 5 ' ' : c : 0 0 ' 1 8 0 0 " 3 6 0 0 ' 5 4 0 0 ' " o' J' .fr
ro"t":ti"iqo?yul(t' r+{to"36a.'120, 1080, 180',"'
1440,
sin5x+0,
g) 2sin17x+!6 cos5x*sinsx:Otenglamanin gf3n;6tl oraliqdagiengkattava engkichik yechimlariyig'indisinitoping'
-+ cosn+sos6'
rrsinrTr+4cos5x+-Lsin5.x)=0 s r n l ? . v + c o s 4 c o s 5 - t + s i n 4 s i n 5 x"=" 0 t t$^/$
: 1 1 n t " t f ; : } 0\/.\d\
-t'* t* -""
,"",t:-n*$2.,o,t ;t* = r , , o , t = 0 , ! - r t x=f + ^ , ' 11y=-ft+nt, ",=-k*ff
;t-t"
yechimlarnitopanin' n = 33 da * = - # * " i ? t
=-ft+3nbu
n ningo,rniga butunsonlamiq o'yibl3tr,6n]oraliqdagikattavakichik
-k.+=%
tt=66dzen1kattayechim
tt=34dal-engkichik
3nclankichik,shuninguchun lechtrn-fr++=#t
= Q ,+
7 L , 5 7 t zn = O d a , : t * # = f r f . A t A . S g a k i r a d i .x 1n i n g t t = t l , + 2 " ' l a r d a g i q i y r n a t l a - r i S
A' g a
\=+*t
kimraydi.) Denralgjavob: 0: q:2'
ildiclariyig'indisi: -+.+
Tenglanra + z = +l's
" i
"!:i'i
1 :; 51t fj :€
i:qi'rit* ti i:!""-"{ $ii3j{,1,!,;'1;,1ii"
l. fiin'asfit a tagsinus[iten1sie{i?Jarni
yecfiisfr,
2, tangenshter'g,sixlififu.rniycfrisfr"
-1', K.otangens[i yecfiisft.
tengsiz-fififurni.
rl.'lengsizfiftfu.nti6ir*r*ra[i4[ayclikfr.
-s. f{ts'paltwLa ftp'rini*thidagi. "tectkfi.
tenTsie[iFJpttr.i
1" i:inusiivakosim.rsli
tengsiaHklar holtral':
uchnn,';ususiy
t)cos-r>o,5 +2mz;t*14
"=?+ 2)cos-v<0,S
"
=[+ + 2.mt
; ff * z*)
3)cosx> u.""ou} + Zmt; ur."or! * z*r] €
{ ":i- 4) :["r"".*+ + 2mt;2n - ur""o"$ + 2.r-,
"o"r< "
5)cos;r>-0Jr=l-
+ + 2mt;! * z-r] = -+
5)cosx . =L+ + 2mt
;{ o 2.,11
7) cosr>-Q7 :r= frr+arccos0J +Zm; z_arccosA,7+2ntl
8) c'os.x < -Q? ,6= [zr- arccos0,] + 2mt ;z + arccosA,7+ 2nnf
9 ) c o s x z o + + 2 m z ; *f z ^ l
":i- 1 oc) o s x< o , : ( + + ? - . r; a z z - )
$- "
I
It
I
I
"%*#_**$
("
3- r'esttt 4- rasnt
a + a'ccos Q7
2
xtr7| 'uryJi+-r;$ur*')
) z. ,l
7: Isxs---: l: t- U - ?T .l
__?il?l + 7a7:,- arct.g4,S+- z.nt
' / 3 \ - T. J
3. Kotangenslitengsizliklarquyidagichayechiladi: !.rl.r,1is,J;;i;r
.i ,i-1,?r.rt?-r|;
ii.i:ri.+j*.i:
1)ctgx ninganiqlanish sohasigakirmaydiganm rwnihalqabilanbelgiraymiz;
2) tengsizlikbelgisigaqarabo'qningkerakliqisminiva yoyninghamkerakli
ikkitaqisminibelgilaymiz.(Bu yoylar'ertikal
3) yoylardan(09; 1800)oraliqdagisini vovlardir.)
yechimqilib yozaniiz.
Pt:1)crg.r>
nlZ,,:(*rt+**rf 3) ctg;r>2, , : fur; arcctg2+ mt)
9)ctgx<O
x=l+*^rru**) 10)ctsx>o,
":?r;$**')
Yll
=
ildizlarinitoping. 3n
r) sinx> tengsizlikning
(- + t-;oraliqdagi
;l 4
j4
Sinuslar
o'qidagi ilbelsilangan.
bilan'.(-2700
hatqa E _E\
. :14-T]-lXtff]- 2Jt
{:t^ }
\
2)cos2x<-
f L-zo;zd t ,=(-zr*ff'rz"*6)-
r'<* .t* turOtur / - - \ /-
zx=ffi+2tm;ff+2t
,) -\
r tl -+t!-.-!!!-lr
"'12',
tl !L.2
., 12l-\12',12
/-
a\n
-I n \I
x:1fr+ m:y1+m)vok't 5-rasnt u( o**r zo-fu)1 2 )
!2',
\
x:(750+ I 800'rr;I 050+1800-rz) n larningo'miga butun sonlamiqo'yamiz'.
+'A.,[-6'-ft],G,kl"
.=l-
.I T
I t
.
\ d l
1
3)tg3x<-;b'
l-;;;)
/
tx:1-f +nt;-7+m)
l
9ztr .(r'u",rl-lT,ryf
"ft,u,rf'
-:(-+:.3;-ft+zrlvou , , 1 z .r z g n l , l r w . z a n 1, ,l n n .' t t n f
" L T ' ! 8 l " L - o - ' r s l ' ' L 6 r sj
x=(r300+6.0i.n; - I 00+600.n) n laming o'n'riga butun.sonlamiqo'yamiz:
r',ii da p1-100;-100), y,,",J '6a 1=(300;50), .,r,-ida x=(!00;1100), ,t..-l da x:(1500;170), ;t.,'! 611a
;i=(1100;2300),
r.'i da -7:12:i00;2900),r ,li da r(3300;3505, i; .?,.ti,t...dayana6-rasmdagishtrixlangan oraliqlarhosilbo'laveradi.
ishoralari
3-nrisol.{,2aaszx-cesr,-n
)(sin?x-314)(cos2x- n/4)icosffi)<0
n;-0,5 x.J3/ 2 ll I 2 <0 >0
2(cos^yjXcosx+0,5)(sinx-.6 /2)(sinx+Jl /271casx-0"5)(cosx+0,1
<0 , 1200"2400 600,12002400,-600600,-609l2a0,z4(
00ni halqabilanbelgilab,X-qavsnitashlab yuboramiz x=900da '-'-"'
va belgini<0gaalniashtiramiz.
+99899"014.b5
"61
-6fr0 va 50Gla;rihkitadan
$uft ,C e) E:.".,'igani
E*irusrislrcrairi afzgat;t-irmaytJi.{strelka qg,lyanrfz"} I Z00va Z4*o La,riucirtada,n
{toq
darajai bei"lghniuchun lshorani o'zgartlradi"
ESnAT&4,E:tg Ii va ctg ii ko'pavtuvchilarga
ajnalgan ferrgsiziiklarni
yechishdako'paytuvchilarrla Jgva ecglar sonijuftia bo,isa,
aniqlanishsohasidagi
trralqalarga
stlelkeqo'yamiE,toqtahs'lsaishcranir:,'egartirib
ketatreramis. [.
t-nrisol. qtgx- x:00 da !'-'1"+1'- ('-'e I l50Ci?+.500
"/T)ftgx+1J>0,
i l, -\
xr=600'ra Z4tlo, 1;2=-450va 1350. k, t={.f
I
+n,;ff"*,),x+$t n,
rglarsonijuftta?:o'lgarii
uchure
A.S.dagihalqalarga
!S"1r.
strelka
qo,],arniz. .4\
, + { . .
2-misr:i. {tg'x-J)(ctg'x-U91.tgx { S I 7110---:.q---s <n0
f i^"n] ikkalayechimlarningkesishgcin
l - - 1
graduslari x = l - + + 2 m ; * + 2 m I
j*or"rti \ . J O l
-60
J: tengsizliklarning
yechimlarikesishmaydi,
shuninguchun 0
1. MonatonfunQsilakr.
2. (EFrstremum
nu4ta{ar.
-i, trunEglaningishordsi,
4, funQgilaningnoffai
5 Fw&giyaningiuft toqtigt.
6. tFunfuiyaning.[awi1[i6i.
7. ysin4fun1Sila
8. )=cos1funQyiJa.
9. 1=t64funfu;iya,
fi. 1=ctg4funQ"srya.
+99899.014.
l. Funksiyaningo'sishyoki karnayishomtiqlarigamonotonligi deyiladi.fq' 5-x2+4x-3 funksiyaningmonotonoraliqlarini yozing.
Yeohish: y{x-2)2+1, xo=z. y=(-a;21da yt va ;:IZ;"o) da yl
funksiyaninghamkichik qiymati, shuoraliqdagikattaqiymatidafunksiyaningham
Argumentningbiror oraliqdagikichik qiSrrnatida
kattaqiymatihosilbo'lsa,funksiyashu oraliqdao'suvchi bo'ladi. Agar argumentningbiror oraliqdagikichik qiymatidafunksiyaning
kattaqiymati,shuoraliqdagikattaqiymatidafunksiyaningkichik qiymatihosil bo'lsa,funksiyashuoraliqdakamayuvchibo'ladi.
F {}"r*q*:i -illSB9*.91{.{iS
S,l
minimumva maksimumnuqtalariga
2. Funksiyaning ekstremumnuqtalardeyiladi.Funksivaning ekstremumideganda - uning
ekstremumnuqtasinifunksiyagaetib qo'yishdanolingandaginatijatushuniladi.Funksiyaningo'sishdankamayishgao'tish nuqtasi
maksimumnuqta,'kamayishdan o'sishgao'tish nuqtasi'minimumnuqtahisoblanadi.(Yuqoridagil'asmdax=b maksimumnuqtadir.)
Ff: p-x2+4x-3 funksiyaningekstremumnuqtasi: y--(x-2)2+1, xs:Z; fi.inksiyaningekstremumi:y(2)-22+42-3=1
qiymatirnusbatycki manfiybo'lishigafunksiyaningishorasideyiiadi.
birororalig'idafunksiyaning
3. Argumentning
t t{ fiklab topsak,
ko'rinishini
Bufi:nksiyzrning lxl tro'ladi.
.p=.y 9. , = 2"-+3sin5't
Jl'J# ct94x
5{x}-sonningkaslqismi'
| ,,* ",f /'
n f a a
V I L J
-2ar,
Elil-A-tM,Ary=sittx\ray:cosx.funksiyalariningdalti -n
\)=tgxvay=ctpxfunksiyalariningclavri ,,,.'
sin(x+/rp):sinx cos(x+2m)=cosx tg(x+ 777x)= 197 ctg(x+ 7vx ) : ctgx ,.rr' .
pi: Qurlidagifirnksiyaning
engkichik davrinitoping. ttry:sin(Zx- f ), 2r-* = 2mt , x= * ry- -"N = e
J: engli'i6liikdd-t"r
t
3)y:+.".0.(#.+), , 'r=2n,!=2,'tr=u
'-,+'*4-,5-+l 4)v=#G,,=+=+
- = 2n rujuft bo'lsadavr-
.{SL;\Tit4:u ,,:sid'(ax+b), .l,=cosn(a-r+b) flin}<slyalardau toq bo'lsa davr T €
+99999.1r I
14.115.ii
tgi'ia,:+b),y=etg!(ax+b) funksiyatardadaw-t=L' 1r1,y=sin6x funksiyeniirrgengt<ichiknrusbatdavri
r=t=f"
grafigi va xossaiari.
7. i-sittx funksii-a,-rirrg
I. A.S ,- = (--<o;co)
II. Q.S y-[-l;1]
III. Funksiyaningnollari sinx=0 x: lzn
IV. sin(-x)= -sinr, toq funksiYa
yt
v. *:l-f*znt;$+zn,]ao *=lqnr^,;!*zr,]ao1'I
L Z L ) - J
funksiyaninggrafigi va xossalari.
8. 1t--cosx
I. A.S .y = (-oo; co)
II. Q.S y= [-l; l]
III. Funksiyaningnollari cosx=0 x= n12+nn, (A;l)
IV. cos(-*): cosl, juft funksiya
y. y=f-n+2miuolao yT :,:f2,m;r+?mtlaoyJ,
| - - \ /- '-+2arr)dav<o
v t . x : [ - f + z a t ; ! + 2 m ) d a v >x0=,l f + z m ; f )
]r'Il. T =?:n davri.Demakbu davriy funksiya.
Ylll. x: t+2m min. nuqt4 x : 2mzmax.nuqta.
fr,'l:5 { co(2x- ay' funksiyaning aniqtang.F-*bsq*s +99t9$.S1&.S*.ti1
grafigivaxossalarini
':
VII. ?=ar davri.
VIII. x= -a / 3+ ar min. nuqta, x= ft I 6+ nt max' nuqta
tv1,1=-3sinf +2 funksiyaninggrafigi va xossalarinianiqlang,Birinchi navbatda5-3sin flaning grafiginiyasiiymizva eng
= = hl ,
= m\.,..x
oxiridashugrafikni2 birlik yuqorigako'taramiz.Funksiyaqachon0 gava tl ga tengliginitopamiz'l) sin; 0, ;
x-1=-fut, x-z=4n shugraduslarda grafik Ox o'qini kesadi'
& =0, x1=2Jt, )iz=4rT, xj=&t,
l ' D L z - =1,
.2)surf \' ,"." x=tt+4mt; .xs=tr1 . | =5n,
. U . - , .x1 : z - . - a .x-t=-3n,
- ' . , -x2=9n, .-| l,gateng,llkin-
x-z=-7n shugraduslardagrafik
i=tn^"
z_ 2
oldidagi -3 ga ko'paytinak, barchasida - 3ga teng bo'ladi.
-l ga teng,
-. - Y - \, X lt,t
x=-ft+4ftn; xo=-n' xt=3n' x2--7n' x-z = -9n shu graduslarda grafik
Jsm, = 1:-Z--*,
bo'ladi'
lekin oldidagi -3 ga ko'paytirsak, barchasida 3ga teng
I. A.S r=(-co;co)
II. Q.S y =l-r;sl
nollari:5 -3sin(0/2)+2=0+2=2
III. Funksiyaning ^(0;2)
+2m.
0:-3sin{+l s;-f;=ztS, x = (-1)n'Zarcsni
IV. Na juft, na toq funksiYa.
v. ' = (- 2u,",^! - zo + krn:2arcsin]+ t'o-) aav> o
y I,
y1. 1t=l-r + 4m;r + /+ntlda + 4ru;3n+ +ntlaa yI
16=ltt
:,lil, T=4m dawi
Yllt. x= n + 4m min. nuqta, x= 3tt+ 4m max. nuqta
r--- llcosx<0
l1 y=cosx_cos-rJx =1,,tZ+Zrn;3x
J,=cos-\'+.Vcos'.r l2+2ml
ful: | | llcos">0 1 v=o
v-cos.r+lcos,rt = ;;.i._.__iri:,..,.
Lt,
J . a
t - L
Ikkalashartnibirlashtirsak, , .
grafik quyidagiko'rinishgakeladi'
i \
I
?n
- * - E i E t !!- 7r :::-
Bu davriytunksiYa' z " 1 u
t l
7 ' - 2 ' " 2
'l-
6
I
I
naiufr,Ltatnq .- 6ret
Ir./.Funkcil'a - : -.-rgr+ o -F;+ u 9' \\ t , &
+, f, '\o ti
u /. ." x==[ -(g
1 $- +
+22n
n tn;;$$t+- 22nn,,.,))ddaayy<<00, " = ( . ft- -t z- ttuuu, ;,{; +
{ +zzt aoza)zd)edvu>v ao *
"=i.f \ it \l i
vl.x:$rl2+2rm;5n12+'ha]aavl \ i \ j \ i
Vfi. r= ttlT+7nr.r,ertikalassimniora I -6 l{ ; \
Erl).i'.r"'$"\1{"r:
y=a'F'(lt'x)ko'rinishii funksiya: 11.r-'j'irrrj'r:+
.}*j:l:li*!r.$+i.jf.(ii
a) Agara>l bo'lsa1':F(xJ funksiyagrafigiyuqori8ava pastgacho'ziladi,ya'niox o'qidan
uzoqlashadi;a=(0;t) bo,lsaor o,qi
tomonsiqiladi, ya'm Ox o'qigayaqinlashadi.
b) Agarb> i bo'isagrafik o'nggava chapga rortiladi,ya'ni grafik e, o'qidanuzoqlashadi; 6=(0,r) bo'rsaoyo,qi romono,ngva
chapdan siqiladi.
l:'l$x.;\'l';\{.'\r
,t ning bittaqil.natiday ning hambiftaqiymatihosilbo'ladiganfunksiyalaroshkor
funksiyalar (),=4x-l ),oki
v:3x2-r2),ikkitaqiymatihosil bo'iadiganfunksiyalaroshkorrnasfunksiyalar
ilyl=4x+s yoki x2+v2..2,+J:0/deyiladi.
r'1' l'=/4x+6 ushbufunksiya& nrngqandayqiynatidajuft funksiyabo'ladi. Yrehi.sh:Bu funksiya
b ningtrirortahamqilmatidajuft
bo'lmaydi,sababix ningoldiga"-" qo'ysak,u oldingachiqadiva najttft na toq funksiya
hosilboiladi.
fvJ:Endi{i'sniko'ramiz:
r)5sinx, v:[-r;1]. 2)5sin2x,y:[-l;l]. ]y=]sin-r: ,=1r-,,'r=[-*,]] at y=fsinsi,
t [ ' r l
u r r = ' * $ - + ) , y = [ - t ; l l . O ] = s i n z 0 J x +v s=,( - r ; r l I + 8 - [ 0 ; t ] + s = 1 (8c; oe sl .. h a m s h u n d a y , )
ft-t;tt=1-i:r,Tl
M:ransenstaming
A.sniko,ramiz:
r)5tgx,,- il -, rffi:;,'.::'I:"; x* + +#- ' -
J)Y=;/g-l
- I
.Y+t+nL.
n
+ y =f
r r g s . r ;s x +f+n Lx+ft.+.
, r,,l i +f+n,., r *!**,. 6) cos20,lx+
v,t xQ* + mL, x + 5E + lunr..
z
fv|:EndikotangenslamingA.sniko'ramiz:
l)5ctgx, x*nt.2)y=ctg}x, Lr*ir\ r*+. Z1y=[rtga x*nL.
qy=#uCS.t, Sx+mr., ilx-ft+m, x+ft+m
"*+. 6 ) s i n z 0 *, lQx A , x1+ m t . , x + t ' m z . .
+99899.0t
4.65
1)5arcsinx,
x:t-t;tj. 2)5arcsin2x,
2x:[-t;l], ,=l-+,+] s)y=larcsmar=t-rA. a)t=$arcsn5.r,5x=[_l;l
=l-
u,, +'tl'.r=b,+1"'
=[*'+
.*]
M,Dy=arccosx,2)y=arccos2r, $y= jarccosx, Dy=f*..o. 5*, 5)y=*"*"G-t), Ay=arccos20,1
:r+8 laming
t)v=lo;,1,21v=fo;nl, qy=flo;,,J=F
t1v=|lo;ol=[r'g-], r;,=[0;,.],qy=lo;ny+s=[s;uz*"e
fr ]
Arccotansens
|v!: yuqoridagi6 tunksiyaarcrg.va arcctg.r*irrilf'a.s. ::ff::;va
fvl:Yuqoridagi
6funksiya
arctg.lariningrJ...$.xuddiarcsinusday,
Iekinochiqqavslarbilan,
M: 3)y=
r!atctgxninge.S.
,=t(-+,t)=(-+,+) 5)y: arcts{x-Lo)
,inle.S. y =(-+,t)
Quyidagifunksiyalarning
A.S.niko'ribchiqamiz:i)y-rin'*;'r+ O Z)y=corJll, 2-x)0, x<2
tlV= sinx+sin5x*Q
hin3x.cos2x+Q
**+,
**,oS*, "#+++
4)y=cosx-tg4 c o s r g a x o h l a g a n s o n q o ' y i s h m - n , r g x n i n g A . s . ecsoas x + 0 , x + f +nz J:x+$+nt
=0,2+9,7i_l5(-|)=|5,2+9,7i,(4+i):(-2i+2)=t#3=W=ql!u=oJ5+|25i
z=a+bi komplekssonnikordinatatekisligidaquyidagichatasvirlaymiz.BundaOx o'q haqiqiy o'q,
Oy o'q riravhumo'q deyiladi. {r'l:2,=l+4i zz=Z-i 2t:3 zd=Zi
o nuqtadanA nuqtagacha bo'lgan r=oA maSgfakomplekssonningrnoduli deyiladi.
Absissao'qiningmusbatyo'nalishihamdairl vektotorasidagi{q ) burchakkomplekssonning
I
I
I - - a :
argumentideyiladi. r ="1a" +F
ko'rinishigauningtrigonometrikshakli, lz = r ' dpl ko'rinishiga
L
, Kompleks sonning :r(cos e +i.sin e
i.:yilrC,iF'.r-nla,.->3,O < l --2r ) Klllplel;l scii'i:1Et:5:nr:n:i--il;:l:;rl<1:.:l
:ri l:r.':;;t!i:;hl'l:la,rkli i;:':l:ir-",-g;r
;;lgcbri:1;
o'tkazishuchunquyidagiformuladanfoydalanamiz
=arccos3l5.
fi: z=3+4i, a:J, b=4, ,=JS*t6 =5, cosQ:315 Q Demak,3+4i=5(cos(arccos0,6)+isin(arccos0,6))
21.22 = 4 - rylcos@1
+ q) + i sn(q + rp2)
t\: z;j(cos200+i sinzAqSva z2=2(casj50+i sitt35a) zt. z2=gftot5to+i s itrs50), z2: zf 1,5(co,sI 5a+ i sinI 50)
fi. z;2(cosl4A0+i sinl400) va z2=3(cas|500+i sinl500) va zj:5(cos7Ta+i tin700S z1'z2'zj=30(cos3600+isin3600).
--t).. ^.o,
ltl: z,--6(cos500+isin500) va z2:2(cosl50+i sirtl50tr z 1; 72=J(cosJ )- +t suxJ) )
it tr'rii,'r{'rri +-i}i}lilt?.t}i*i.S$fi
= ,"r( ro+ 360on . . <a+ 3600n)
Kornplekssondanildiz chiqarish: i/rlcos-+rsur-J n€ M; z:9(cos600+i sin600) dan kvadrat ildiz,olamiz.
,f, = 3{cos(:00+ 1800n)+ lsin(300+ 1800rr)} bunda rzuing o'rniga qanday butun sonlami qo'ymaylik 2 ta qiyrnat takror'lanib kelaveradi.
J z l e , r
' rt, ^:rj us-d a-ll
ri -
-'.;";-rtnol- - 3 r.6 I, ri-r
- rlr-^"nrno )t
z\vJ )\uJ
99,014,{t5.61
:1' :" ;i i
":i
't 'Itosifaforwulakri.
L, tuturaffiab funfuila rtauningfrosifasi.
7 M.adufnirugliosif.xri,
rI (wi anQ6o'fina7an &;tj,atamq kssi.[nr1.
fu.n
( 'llyitiftnuqtafar.
s. Stationar nutltaldr"
a
llvlafuirnumua minimtun li fi.sfr.arti.
'Uztfullnuqtafa.ri,
q
t{o sifanh6 isli orttsi, mLinot an orafiqfed.
ic, Fun|_siyaniwbirorEgsmafagi ettghgttaloFj en4F4cfr.iF.Q4,nati.
11. Fwn|S$anhry rcfrlqorafiqdttgiengkprtay?j engfi,icfii{qilmati.
l. Flo-cilarai
topish amaliga differensiallash amali deyiladi. Hosila formulalari: tl.rl-ltri;l:rr -iiitlt':i$l:1.{it.rii
x
f(x) 5''LY c'}s-r tgx ttg: arcsm)i arccosx
'@ cos); -stnx 1 ---:;-I
"f cof; S III'J
Bo'linmaninghosilasi
Yig'indi va ayirrnaning
f(x) arctgx afccrgx Ko'paytmaning
hosilasi
hosilasi
'au_,-tt-{/.,/$l
t
I I r\ir I = l !41
(f(x) x g(x.))'=f'(x)x g'(x)
I
f'(:;) (f(x) g(x))'.f (x)-g(x)+g' (x).J(x) \. s('9 / c2(x)
i +,Y. i+ )iz
1)blarqandai,sonninghosilasinolgareng.
c'=0. fvt:5'=0, =O (r*io) =o 2)(.v),:1.M, (5;r,),:J,
(2ax),=2o
i-+)
M,(x4),:4.r3;
"")ir'),:71.r,r-r (r,,r)':*o"o 4)(.6'),= - y=..6=(# ,,=+(#-'=*t+* =#
*T
5) {a''1'=n''1t
o (3')'=3-r7u3 7)(log",.)':i+; (togax)'=-f
17) Yig'indi va ayirmaninghosilasi: fi: (24sinx-15x3+llx'4x+j)'=24cosx-45x2+24x4+0
l8) Ko'pay4maning
hosilasi: fq: y:arcsinx'(3x2-4x+1; y,=#.(3x2-4x+l;+16x-4).arcsinx
- \ll Xz
t,r*)'=(fff)'= Ginx)'cosi:--&osr)slnx
19)Bo'tinmaninghosilasi: =**.1%f* =*h
",
M: y=!t2, u'=1 M: ,,=2-'" t'=-l Ir4: .,,= 3- . , ' = o ' ( 5 - r : 2 ) - 3 ' =5+= , . ' : 1 5
{5x-2)z (5x-2)2
'2. Ftrnksiyaning
argumentida
yanafunksiyaqatnashsa rnurakkabfunksiyadeyiladi. 1'4,5 iog3167:s* -1 , 5ctglxr+xy
Funksiyabil nechtafunksiyadantashkiitopganbo'lsa,u qavatlifunksiyahisoblanadi.I-t nechaxil fun{<siyadan
tashkiltopganho'lsa,
murakkabfunksiyahamshunchaqavatlibo'ladi. M' y= fl? L.r'- I 2 qavatli: 1-ildizli f-ya, 2-kvadratf'-ya.
5log3 $ity'ftfE +q 5 qavatii: l-logarifmik, 2-ildizli, 3-trigonomerrik,4-darajali, 5-kvadrarf-ya. yi,il rs.,nrir rtgii-!]ri.sli].€i,rj:l
Murakkab funksiyaning quyidagicha
hosilasi olinadi:harbir qavatdan
alohida
hosilaolamiz,
lekinularning
argumentlarini
o'zgartinnaymiz,so'ngra
buhosilalarni
ko'paytmako'rinishidayozamrz.
iv!: ,4y:tfijj:17x24)tt3 f=!{txz_4)ut-t Vx=_ ^,,W _
- 4)z
3.3r!(7xz
I
n - - Z
.logr$in(7a"+r; .* (sin(7+'*r))t'. g65(7a'*3).
t'= 7 .h 5 r
Jaxi .lnl .4
ilsin(74.t+r;
..
M, ,/i.r) 'l(7-3x)L
I -z -2-1
-!(Z-h)-T-'
.f(x)= (Z-3x)z, y,1x1=
j
.(2-3x)'
=-! t,- (o-3)=
";i. 15fr;
ftl: f(x)=(2x-3)213-zx;3bo'lsa, /"(:r) < 0 ni yeching Yechish:l(r) = (3-2x)s, f '(*)=
5.(3- L\)4.(Z)= -10.(3-2x)4,
.014.55.61
f " ( * ) = - 1 0 ' 4 ' Q - 2 r c ) 3 ' ( 2 ) = s o ' ( r - 2 l ) ? ' 8 0 ' ( 3 - z t ) 3< o , 2x-3>0, J: x>1,5
'(tEPx)'=s-x!1-3v21'tg3x+g--r3'3-y-xr1-xztgf**;fu')
y'|-(e-x3)'|.tg1x+e-x3
M: y=e-r'tgpx #t
+F9999"8i
Funksiyaniughos*aeri,ya'ltiy':zv--s r= (-co;2,sroraiiqda
manfiiy*chun flin*siyaningrr,zi shuoiariqdakainay*r,:hi
hisoblanadi'Jr: [25; oraliqdamrisbatutlliunfunlisiyaning
"o) o'zi shu or.aliqdao,sn'chidir"r.9-rejagaasosan)
Lieffiak, l:?'-{ nuqta minimum nuqta, eltstrernum nuqta,
iileoblanadi, -r:.r.'xi,,,ir:* -rljiijl:irij.tr:r.ii
Iriii!.1 rrur:trta ij:: ,..
-? ?q
41- 3-r)r
l'4t y =
f+ tunksiyarring
ekstremum .- .
nuqralari-: i,,=4r--:':r'111,__2r+1)
niroping. =}ffi= =u
ts| kastlo]ea,Ieng bo'ioh.naydi,
shuninguchunftinksiyaniirgekstrenium
*fiu
nuqialari(ekstremumi) yo,q.
Mty=2'o"'funksiyaningekstremumnuqtalarinitoping. y'=2ssrln2.(-sin4=g , 2"o.,,va ln2nitashlabyubommiz,bulardoim
musbat, -sinx=0, ya'ni, | =-sinx funksiya grafini qaraymiz.
"'.-l-"
dan"-" ga o'tgannuqtalar -hr,0,2r,4n... r :)mt
-t1ld I
"+" ga o'tgan nuqtalar -1r,tt,3ft,... ,.;ntin=lt+?Jl1 /-t \
/
/*\. - \ l
/+
_ Stt E /*3n r\ 5n /
\-; /4 ; L
\+ /r1l
\ , .
\ - , / , /
t tn
o'sishoralig'initopingdesa;,'20ni yec6ishkerak. itu1,
' r ,: * = l',1+
' ) - =L
lnu .,,: ",1
A.S. ::>0
"{=-ir,-" ! r i -,,1
y
":["-S;-l],-,,It;.,6] I Jt
+99899.014.65.61
{4, y:x(l+Z Jx ) funksiya o'zining butun A.S.da doirn o'suvchi yoki kan:ayuvchi ekanligini ko'rsating. \'ochish: 4.9. n = [0; oo)
'') -
),'=1'(l+zJx1+x\--!-)=l+zJx *J* =l+3G, .rningo'miga y'=r$Ji ifodadoim
[0;co)oraliqrlagisonlarniqo'ysak,
lal x
10. l'unksiyaning yopiq oraiiqdagi fa;bl eng katta yoki eng kichik qiymatini toping desa: hosila olib nolga tenglashtirdmiz, topilgan
ildizlardan shu oraliqqa tegishlilarini hamda beritrgankesmaning ikki chetidagi ildizladni (a va b ni) funtrrsiyagaetib qo'yamiz. llosil
bo'lgan ildizlardan funksiyaning shartiga qarab engkatta yoki eng kichigini tanlaymiz. lvl: ;r = + - + funksiyaning [-0,5;2]
kesmadagieng i<attava eng kichik qiyrnatini toping. y'=n0-:ta:xn4x2-1;=0 ;<1:0 xz= -i x::1 x2 -bu oraliqqa kirmaydi.
1 | 1 1 I ---_ tlt 1? )
y(0)=0 y{l)=i-T=-5- } , { - 0 , 5 ) = - E hn * o ' O , O O t y ( 2 ) = i - ! : - 4 t 2 x:l da j,*in=-3 x = 2 d a! n . * = 1 2
'l'echis;h; 2ex+!+(24+1)>0
O ' s u v c h i b o ' l a d id e g a n yi ' > 0 b o ' l i s h i k e r a k d e g a n i . ) ) ' = ? E x + a e - x + ( z f i + 1 ) > 0 ,
2ez,+(2a+r)er;+a - - 2 a - l ! ( ! t " - t ), e {= - a , , r = - +
* =2 -et u n t l x J 4 * : q " n t - a ' z * @ x + a ) \ eA_>xor
er+a)0bo'lishi uchunesa,7'161=lO;w) bo'lishikemk .-
ichidoimmusbat,tashlabluboramiz.
Ikkinchiqavsning
N1;axl+bx+c icvadratuchhad
x:Sdanolgaaylanadihamda
x:6 da-l2gatengengkichikqiymatniqabulqiladi.
J;+b+c ni
'r+cliisfr:
toping. (8;0),(6:-12)nuqtalarshutunksiyagategishli,-{-t;:iZ;%:, .y'= 0 debyechsak,yo minimum,yo
nuqtanitopganbo'lar edik.Bundaminimumnuqtatopilganva u 6 ga teng. -y' = fun + b : O 2a.5+b=0. 1-isternani
maksimunr
Lour ul 'tL:
-i
ta}ma-tag4yirsak,va 11-.1^
tL-14, ^a=3,
-a L - -35,
b= 1c ^-.,1 . o 1r | ^
0=64'3-8'36+c, ^-^r
c=96. f-
Ja+b+c :$46+%
E--;e =[63
l;;
O= l2a+b 1.2
: Ay= fk+Lr)-.f(x)
Frurlrsiyaorttirmasitenglarnasi f{: f(:t): -y+)l funksiyaning.r: -? nuqtadagiorttilmasini
toping.Bundaargumentorttirmasi Lx = 0J ga teng.if r:riiish: f(-2+0,1): -1,92+2(-i,g\---7,41 f(-21=-2t-2.r:r
t\y = f(x + Ax)- "f{x) = f F t 9) - f (-2) = -7,4I + 8 = 0,5e
-f99899.ii14"o5.61
-r.':.:i
. d , . . ; f\ j / ; ' - : . : rj " l . , . i i " ' j l i S . l j
1" 3=fft)_fun
b.g
i;vaga a't16zifuan.u inrc.m
"
-3. I{a sifaningg earnetd{m a' n.osi.
3. flbmmftenglarna-rt.
4. ffo si {aninafi z i fr-(mea*niF) m.n'nasi.
5. Iib;l fay rdami,Ja -yecfri t-a(tig
ctn ma:afa[*,
1. Agal fo'giri chiziq rflx) fli'ksiya grafigigabiror nuqiada
ur.insa,1tiu
'- '.-
te.,g,riihiziqqa
t
urinna deyiladi.
Fu'l'csiyani'g bir+rn,;,;iasr.iegr -fu,.r.uiyugl:lr n!!r.drn o'rkazilgan
rrr--silasi uri'maning
burehakkoeffitsiyentini { rg* ni",tni) totrribberuOi.flqAp-= 1gs]
-,:t.:*:'lu-frrnksivaga xp: -l huqtadu
o'tkurilgan*iniltenglamasini (chiziqlif-yani)ruzing.
l;Tt"j )'=kx.+b
.rS*F:iL..;{:iiE.,il:i(i:l
J: 1_l.x+4 ll.t]l.;.*....ir.lrr
r.syr4 ur ruur4E;,a rJ4rlr tgglsnll.
1:rly=f(x) funksiyagrafigiga;r:0absissalinuqtadao'tkazilgan
ulinrnabilanoyo,qi omsidagiburchaknitoping.
1)lF) =sm 2x- ln(.r+l), ,
"f (0)=Zcos2x_;f = 2 a = 450- b1 Ox o'qi bilantashkilqilgan
irurr;lrak.Ay o qr biian esa F = 90,45u:45u tashkiletadi.
+99899.014.65.61
1 1
yil)=+=-+=tsd=k2 ,r*=ffi=,;F,
La^t[z t-
q =+
,13 +=J',
z ,,,=t
-
vo-r vJ
.fu-;b
pf: Berilganikki funksiyaninggrafiklari bitta umumiynuqtagava bu nuqtadaumumiy urinmagaega
ekanliginiko'rsating,shuurinrnatenglamasiniyozing. yt = (x+2)2 va yz = 2- x2 Awal bu ikki
funksiyaningkesishish(umumiy)nuqtasinitopamiz: (x+2)2:2-x2 S.*"rtq*ii +'$$gilt!.014.6i;.{fr
x2+4x+4=2-x2, Zx2+4x+Z=A,x:-l:xo. y(-1)=(-l+2f:1:yo (-l;l)- buurinishnuqtasi.
yt'(xs)=Tx+2)=\-l+2)=2 va ys'(xs)=-V|=-21-l)=2. Urinmatenglamasi: 5-J(x+l)+l=2x+3
k * k =T,
u = - 4 f o' - i )"' + !Jg= -rb 0 = - 4 f t - . ,-'. ) n.Yi! . 4 r - - 4rb-
'
x0" )0 'rg *0' jr'' ,TN
tenglamasini topibberadi.
-
4. Hosilaningfizik ma'nosi:yo'l,ienglamasidan(S=v't)hosiliLolsak,tezlik tenglamasiniberadi S'(q=v1q, tezlikdanhosilaolsak,
beradi- v'(t)=a(t) yoki Srr(t)=a1q i
tezlanishtenglamasini
5t+14
fvl: S(t1=31'-1 qonuniyat bilan harakatlanayotganjism: 1) q'ancha vaqtdankeyin to'xtaydi. 2) nechametrdanso'ngto'xtaydi
3) harakatboshlangan paytda qanday erishadi'
tezlanishga
1) jism to'xtaydideganiv=0 degani.v:S': 6t-15:0 t=2,5sek. 2\3(2,5)=3.252-12.2,5+14{'.7-5 m danou'.n5to',ataydi.
=
;1) a-,"=$":1 5t-l5)' 5 nJsef
f{; S(t)=1/3t3-2{+5t+6 qonuniyatbilan harakatlanayotgan jism: 5 sek.ichidaqanchayo'lni bcsibo'tadi,4 sek.dan keyingic'rriy
tezligi qancha,nechasekunddankeyin engkichik tezlikkaelishadi,3 sekunddan keyir:gi toping'
tezlanlshrni
l) i=5, S:? S(5)=l/3.53-2.52+5.5+6=22m. 2)t=4;v=? ""-S(4Ft'?-4t+5=l6ii5+5:5nlsek. 3)t=? V",i"=r24t+5:
(t-Z)1-i=[t;-] demak,r=2 sek,cla v:tr m/sekengkiahiktezlik. a=,? a=v'{t)=2t-4=2"34=2rnlsek1
,/4tri3.
5, 14:Ikkisoriningyig'indisi l5gateng.Ulamingko'paytmasiengko''pibilanaechabc'laoladi? 3+;:15 x'!^^=? x:tr5-Y
f{is*l: orningqandayqiymailarida.r2+(2-nt)x-3m-3=0tenglamaildizlarikvadratlar.iningyig"indisiengkicliikbo,ladi?
xi+xl=7
lJ,.,,L:-1.. -- -L-, - ..- n
? = xf +xi: (;r1+ ri)r -Zyx, = Qn-2)z -Z\-hn -3\ = nz2+ Zm+10
A t 1 ,
, Lr-irrnr!" ^I | ^2- tLrL, Al'n2 - -Jlll-J,
?'=2m+2=0, m=-1.
fi: Tomonia bo'lgankvadratshaklidagikartondanto'g'ri to'rlburchakshaklidagiusti ochiq qgti yasashkerali.Bundakvadratrning
chetlariniqirqib,hosilbo'lganchetlzu'ni
buklashkerak.Qutininghajmiengkattabo'lishiuchunqutiningbalandligiqandaybo,lishi
kerak. ;:7
E.tlY:+"j
x a-2x x a-2x
Yecliisl,: Quti parallelepipedshaklidabo'lib, uning hajmini topishuchunb o'yi (a-2x), eni(a-2x) va balandligini ko'payirish
{x)
kerak. V:(a-2x)(a-2x)(x=(a-2x)2.x, V/=2(a-2x).(-2).x+(a-2il.t=0 (a-2x)(-4x+a-2x)=g, a-2x=0, x;a/2 (bujwob
to'g'rikelmaydi), -6x+a=0, J: xr=s76 |
fvl: Asosi kvadratbollganto'g'ri burchakliparallelepipedshaklidagiuStiochiqmetal idishga32 / suyuqlikketadi.Idishning
o'lchantlariqandaybo'lgandauni yasashgaengkam metalsarflanadi? Yeehish:Quti parallelepipedshaklidabo'lib asoslarinia,
balandliginib bilan belgilabolamiz.Uning hajmi V=a'a'b:32 I :32 dnf . Bundan, b:32/ a2.Uni yasashga engkam meta!sarflanadi
d e g a n d a s i r t i y unzai z a r d a t u t i l a S
d i=: a ' a + a b * a b + a b + a b : a 2 + 4 asb:,a 2 + + a \ = o r * 1 1 8 ,
",=r-#=0,
a=4, b=2
'
[
il
'(x)
Fl' 3-rasmday = f funksiyagrafigi tasvirlangan.y--f(x) funksiyaninggrafigiga[-2;3] oraliqda ox o'qigaparallelbo'lgan nechta
urinmasibor? Yechish:Hosila grafigidanfoydalanib yf(x) funksiyagrafigini [-2;3] oraliqdayasaymiz(4-rasm.)Hosilaning
ishorasi(-o;-l)u(0;l)u(3;0)damusbatuchun y=f(x)funksiyashuoraliqlardao'suvclai, (-l;0)u(1;3)damanfiyuchun
y'(x/ funksiyashuoraliqlardakamayuvchibo'ladi. x= + I ; 0; 3 nuqtalardagiurinmalar Ot o'qiga parallelbo'sdi J:,4 ta
+99899.014.65.61
+8999.q.$1'{ssfi
k1:/'(2)=-r. kz:-f(-l):0
\''i--chish:
toping. tlr=ffi=fffi =:' I: tp=450
parallel bo'ladi deyi
fuf:Agar 2-misol (2-chizma)shartidanechtanuqtadaf(x) fix*siya grafigiga o'tkazilganwinma Ox o'qiga
quyidagiehaishlaaadi.Urjnma O;uo'qiga parallelbo'lishi uchun/,rJ funksiyaningnxaxyo nliz o'tishi
nuqtasidan kerak.Brurday
-6,8;4,9;2,5 ) J: 4ta
yoninnuqtalar,ya'nihosilaninolgaaylantiradigannuqtalar4ta(taqriban-10;
tz
tlrffT funksiyagrafiginiyasang.Buning uchunfunksiyaningishorasi,ekstlemumnuqtalariva,qiymatlari,o'sishkamayish
Lix : z) - xz't - 2x2- 4x- x2 : {* -a) : n
oraliqlarikerakbo'ladi. r'= (x-42
' '*,-"t
,^^=i,,rr"r,,*r*ii;"
x**=:b,
y(0)=0 y(4)=s
1: (-co; 0l t-r[4 ; oo)da y 1', x : [0 ; 2)u.r(2 I 4] da y J
*+x6
funksiyagrafigini yasang.!':24x3 -24xs : ?4x311-xz1: o
Yuqori qisrn"*" bo'lishi kerakedi lekin,
qavsichidagix2ning koeffrsentimanfiy ,
bo'lgani uchunishoralarnialmashtiramiz.
x,,,^=Xl da y:6'14:1:2
x,,r;u:0 da YeO
1=4<o;-lluLt0iflaa yt 7 i= [ - 1 ; 0 ] u r [ l ; c o ) d a y J
I
I
I
y = f {x) {irirksivshosilasining y =
B. {llrizrnarJa
f'(x) gratigi tasvit'langari ra ahsissa,:'t1ida
l.utlita X1,X2p".,X7 nucllil bt:rilgal. Bu
ll. Chizrnudfl (-6; 12) ,31u1;U,1" uuiqlr'rnguny =
nlrqtalardannechtasida /(r) bo'ladi?
c,'su'r'chi =
f(r) funlisil"a hosilasi y f'(x) ning grafigi
tasvirlangau. f (x) ning o'sish or,aliqlat'irritoping.- I
I 2 . ( l h i z n a d a ( - t ; 1 3 ) o r a l i c l d aa n i q l a n g a n! =
/(x) funksiva h,rsilasi y = f'(x) ning grafigi
tasr,irlarrl;an. f (x) rtingl karnat'ish oraliqlarini
hosilasining y =
9. Chizrnaday = f (x) f'ranksil''a
toFurg.
f'(x) grafigi tasvirlangan va absissa o'qida
otrrikkita X1,x2,.,.,xtz lluqta tterilgan. Bu
n-r,rtrtalardan ue,llrtt:si.t]i:r f (,r) harlrr:]"r"rlri
riij.{:.i
i ? ;.:;r:i:iiiY:;l-s,'rtgt+).r4{
k,,;,'lad
_: < l-a
I
i-
v
;
*
19. - 7 5 x * 23 iuhsivaning
3=.t3
r , r i r r i n r r r r r r r r r r 'r rr 'f -, r c i"r"t i f"n n i r r o
t""F-
+99899.0
i4
FUNKSIYAhIITEKSHIRISH
r!8
t-"'Lleuzilg*n, LTrigriiai*iri$ urini*h nltqietdi
absissasinit,:rping:" f,f$.:rer#r:rr
+t,ili{*g.+jtr,i€Kril
Ns l0
i l
-
1-'L
7, Clrizrnaila y = f (x) funl'situoiug grafigi .i il
i t
tasvirlaugan va fg arbsissalinuqtasiga urittma
'(.to)
o'tirazilgan. ,f ni toping.
g= /kl ,
t I 1 It ll '
l l . ( l h i z m a da ( - 6 ; 5 ) i n t e l v d d a a n i c l l a n g a/n =
f (r) lirnksim gra{igi tasvirldngarr. Funksiva
ti Je
grafigiuing uriutnasi y = -B to'€{'l'i chiziqqa
_1
I I parallel ho'lgannrrqtalarisonini aniqlang.
B. Chizmada y = f(x)
firnksiyarringgratigi tasr.itlangatt va /6 ah*iasali
' (xi
rrrrqtasigaurintna .r'tkazilgan. f ni tr:rpiug.
. I | ^ +E=-arccos(-+)yoki4--+-7t+arccos+
2--> n-arcsn\ - - >-arccos?
2z -+ - +-
a/3 J3
t/3
l--+ A-arct$
4--+ - arctgQ4 \
2'-+ n - arctg0{
3-+ n+arctg3 -r/z
l) sin(arcsina)=a 9) tg(uetga)=a
l5) ctg(arcsina)=--
re " a
7)cos(arctga)= r t
#
arcsina va .{rchun
arccosd
. a funksiyalar
-- 16)ctg(arccosa)=m
8) cos(arcctga\=
4l+ a'
. { 1\ , 3
(-{) - * urru*;
3-rnisctr.r"r1:unmg arcs ul -
J I
arcsm5 : 1 1 deb o'zgartirish kiritai'niz.
J?
-
cas,,z. j:cc s ft1,;os4 + si:i2L-{ [ 1 . L = 1 : . t : t - ; )= ) . r , C , S l-C1 : - 2 , ; O S l2. - a t c t g - '-L:2
|
[ fi**tu
cosT=v : = \ ,il*-.t,**ltsin
J
:
3
: ! trT4/5 = 7 F
2 si,,$=l+=
tengiamalarniyechistidatenglamashartigaqarab terrgliktiing ikkala
i T" Teskaritrigonometrik
lkerak.Topilgairildiznitenglamagaqo'yib, tekshiribko'rishkerak.
at(-+,+)bunimar,lajini20gakeltira^a.(-ff;#)=# rt=-2,-t,0,t.2dao',anri.
ushbutenglik 5ta
a) aniqlanishsohasiga;
b) tengsizlikningikkala tomoninisinusyoki tangenslasak,belgi o
kotangenslasak, belgi qarama-qarshisigao' zgatadi'
=*=jIJ ur {i:l=trll,,r
2x(x-r)<0 ="=-rg:f 1-(x-t)220
ft='Oilll (x-2)x<0='=Ill J: x:(0;1)
',{.S. <*2
2-misol. urccor'x-( ur""or*n# =t r[-1;l] arccosx=y ,''-+Y*f<o ,,=T Y,=t
(arccosx-$ )S0
)'(arccosx-f *,:-+ z xz=0,5 .r, *=1-f ; j 1
6 " ' 3 '
3-misol. arcctg2x-5arcctgx-6<0 (arccigx+I )(arcctgx-6)<0 4.9. x: (- *; *),
arcctgx ning Q.S. [0; ] bo'lgani uchun 1-
"
qavsni ichi doim musbat,2-qavsni ichi rnanfiy bo'ladi. Ko'paytma x ning istalganqiymatida doim rnanfiy' 3" x= (- "o ;co)
4-misol. (arctgrx-l6;(arctg2x-4)>0 (arctgx+z[)(arctgx-4)(arctgx+'2)larctgx-Z)>0 arctgx rung qrymaiiar sohasi
( -s lz;fi l2) bo'lganiuchunI -va 3-qavsniichi doim musbat,2-va 4-qavsniichi manfiybo'ladi.Ko'paytmax ning istalgan
': ; ''li::i ' '::i '- '
qiymatida doirnmusbat.J: x= (..*: -) " ":"
)0
S-misol. 4arcc,ts2x-i A . S .x = [ - 1 ; 1 ] , * r r r o u t * i * , (a.cccsx-f Xarccosx+ ;ao Z-qavsningichi drrinimusbat,
f
arccosx)l/2
tashlabl,uboramiz. kosinuslaymiz x(cosl/2 Tiiitrr-iirytrurlri , J: x=[_1i cos0,5],
cosl/2=cos23,50
-l cos7l? I
>x2, 4x'alccos(
6-nrisol. 4x'arccos(x2-4x+5) ( x-2)2+'l)>x2, Tengsiziikx:2 da aniqlangan(A.S,),boshqasonlzu'A,S.ga
yo'qmi tekshiribko' ramiz. 4'larccos! >22 0>4. J: B
x=2 tengsizlikniqanoatlantiradimi
kirn-raydi.
+99899.0i
tg,ctg)tengrarnarar
(sin,cos'
rrigonometrik *:"*
4taqolip
f:Ii:il f":::1*'::11;.?::t#l rl;i;1;.1|;o't;:l;;tn*
Jffi:fiTi:iTil::;:'il:lxl-"ffi;dji;;;q;.','*1.t:::::"-:y':::::":ff[1"*
ilH##ff:l:'T"jJi'?,;,'-#';"*ffiffii;:;-""41"-''**y:::':
4taqorip
ig'ctgtitengramarardan
misollarko'ramiz'
biri sodda,ikkinchisimurakkabroq
,L'n'"o''
il;J;;;;;,,*,*ii"a*: ) ga teng-
l.Xususiyhollar:(Xususiyhollardeyilganda-trigonometrikfunksiyalamibirlikaylanachegaraqiymatlariga(0vatl
Lashtirilganhollar tushuniladi')
x:It l2+ 21tt II I. sinx: -l x:-ttl2+Lnt
I. sinx=0 x= lttt
f .S's*+*r:i +$Sl]*1$f'*4"ffS4ir.
Sinusningbirorqiymatigamoske|uvchiburchaknibirlikaylanadaikkitanuqtabilanbelgilaymiz.
yechirnquyidagiko'finishidabo-ladt:
Bdar Oyo'qigasimmetrikbo'lgani uchun
atcsina+m bunda, neZ
-l)" arcsina* tnt , Agar a<0 bo'lsa:
":(-1)n*' 0
j * +i'in'*= u"uin$**'
*=(-r)'*'
+ '" ;=,-;;'"iu'n "
rt,rn*= +
x=1_,1"*tff+Stm
1'-'1"in!:-9' f =(-t)'*'ft+m'
$, n^-r"t*mt, x:(-r)"#-+
rr-rtsini=
2x-3=(-1)"
sin(-3+2x)=f,, ' x:(-l)"ju'"'inf,* +.+
u"'infi*ml ' *x:(-l)"atcsinfi+^'+3
t3-l3)4sin(-3+21)=O,t
1=1-l)"+r3'at'csin'J-fr'+'3z
10,'1,'n(f* +):u, +.+=1-l;n+/ar:csinoJ+mt'
"f;t-l)*.'atcsrno'.-s+nn'
v'=b -f
sababi' =-104
1)sin3x=2,*=d 2)'i"(+)=-+'
fiisull"r; (4qolipdoirasidabo'lmagan)
-$+ nt -3'
-'x= *=$'*))1*t
3)sin5x=o, 5x= mt, u : ff. 4)sin(3-x)=-1'3-'a=-$+a" e' \- - - - - ' ' \o'" gu,* uv di '
*= *n7
5 )s i n f . c o bf=o t tr^? :0 J si n $ =r , != $**,"
sin(arcsin$-lf1=snft, x=7
6) aresinf 4)=+, to ninisinuslaymb:
Tengtilariikkala i-t=t'
x= n *Znt
2. Xrisusiyhollar: L cosx:O x= n I 2 -r nt lI. cosx=l x=2nr
Kosinursninghiror.qiymaLrgamoskeiuvchsburchaknibirlikaylanada,@rxo'qiga
yechimv=fr+Znn ko'dnishidatro'ladi' *=u,
x=+arccasqizm
bo'lganiuchuru
sirnraehik
oslr=-a, x= f{7r - arccosa\+ Zmz
x=tatccosfip.+Lm.
3) eosx=O,2 4 cosx=-f,; ,$=X(t-a.rcror$)oZ*r.
(l-l) 2 c o s 3 x = r E , i
3 x=tt+b n t. x =t- fz+ +
"*u t*=$ ,
(z-o
c{is(++ , "=*+-++4mt,
il: +, +-ft:iqo-Lpoz*" i="#-#yzryt,o
*,=-+ -+ +q*,=- 4f{+4mt,*,=+ -+*o*,=#u
r'-3-3! +:)=
{.S"
crrn ft- ,
tarccos*+Zn
3x+2= , 3x=-tur""or#* 2m-2 "' *= *{ur"."r#-**?
3. Tangenslitenglamalarniyechishdaquyidagiishlarnibajaramiz:
l) tangensningqiyrnatinio'z o'qida belgilab,ungamosburchaklarnibirlik aylanadanuqtalarbilan belgilaymiz.
2) nuqtalardan(-900; 900) oralig'idagisiniolib, dawi aruni qo'shibqo'yamu,
lm x= -arctqg+ lux L tgx:O, x:00 +mt:zn I : aretga
i)tpr=t
, *:fr+*t. 2)tgx=-1,x.=-S+nt.
{ a - gE $ - 4 = - J'
2 , +-E =-a rcts4 **, i =o- or "tg $a^, x=zz- zar ctg$**,
t)=Jt
tr-rrctg(+- t-+=f,+nz. i=E**, x=ff+4nz
Sx=n-t+m,5*=ff**, *=+*+
ateS.,c=-"6
{2-2.J
(3-3j ctgf,x+2)=100,\x+2):arcctd\O+rm, **2:tor"ctf,O}+ff; x:-Z+!arcctS}}*t,n,o
E(+-O=-+,
{a-A} t,-o.=n-arcts
4*^, t=h-oras $*.rr, x=4n-Zatpcts
$*^r.
+99899.014.65.61
tenglamaningt- o ;Tl oraliqdanechtayechimibor'
f{, l-misoi.
"or1z*- lVf
L u =!xf,+2 m *t Lfi+n' xr ft+ n' ' xr ft+ n'
z x - ! = x f + 2 nt
+)..' kabibutun sonlamiqo'yishimizkerakki'
Topilganxlvax; ildizlardagin larningo'rnigaa;xl
yechsak,ildizlar yaqqol
javob ber-ilgan oraliqdanchiqib ketmasligikerak.Birlik aylanachizib
'Y n2 x3 xs ni bildiradi'
ko'rinib turadi'Aylanadagi1,2,3' ' ' 8 raqamlar' I "
x ' = - n + 7 l l l : 4 650 x7'n+ni4:-1350 x3--1250
Shuoraliqdagiengkichik l - i ' a t " o " -
t;tOSo xf225s x;3750 ;r=4050 J:8ta
.oOtt
4t
(-28;31t)oraliqda yechimibor
nechta
M: 2-misol,tg3x="E tenglamaning
3x: + nr ( r2o0+600'n)Endin ningo'migashunday
! "=t*t
butunsonlamiqo'yishkerakki'chiqadigan javobiar(graduslar) berilgan i ' i qii'.. 4
x,:
kerak. -VE + t l9 = =l'ln l9 : -3400 7 i
oraliqqa bo'lishi
tegishli 2A
I
-..',n:*:1,;,'jt:,
l: 200,
,ori*o;lllo;,':;o3:8:* 5000 ] 1 Td .\9 \
4400,
3800,
J: 15 ta
^ / +?1f,!F
*{. Fornutra-lordarnidavechiiac{igan -l-l:lii$'.i.'ii
tenglamalar.!1.;:+r:'i..,i::r:. .li:,i.:,,ii.ril
i4t cos2lx-cos3ii'cos5:::i' r:*rs3x(cos3x-co-s5x):i3 cos3x=0 3x: t /2t- nr x; n I h+ m 13=300+60,n
cos3x-cos5x-2sin4x'sinx:0 sit;{:{1 vt: n1 sin4x=0 x1: mt I 4 Bu yecirimiamiLrirlik
aylanadabelgitrab
birlashtirsal:x= m / 4 t,a x='LzrI ...+.m deganyechimlan:ihosii qilamiz.
Sistemabo'lgani uchun va ikkalasi birdaniga ba1'arilishiuchun .r va;r l-shurp6agi sonlar. Shungako'ra, x+y =[0; a] bo;lishi nrn.
.rnt'=t*2zrq Shar-l,gako'rax+r'=[0;.2]bo'lishimuml<in.n=0dashaflbajarilad:
f:..n{I.or+=+g rgll-Jl=1
:j .": -. , .t F y+ 1, - t?ningo\aigamanfiyyoki1,2,3,4...
sonlariniqo'ysak,x
+.yberilganoraliqdankichik
t=t*^ y o k i k a u a c h i q a d i . ,r=+0yd=at + 2 n . 0 , r = * - y ,
fzcosalacos+=";t
t:
z),=-+tml
u, , [7 - r r n r u , r = ti { =inP,,
e o u y+si c osf,- r=' )# l + s i n 2 l ,_ +ZJi,
a o
2y--!+2nt
x * y . +n : 0O ui , 1 ; n = ld a , + 2 n = + , + . * = ?
3)Asinx+Bcosx=C.JEiF gipotenuzagabo'liby'uborishusuli.Buturdagitenglanalar42+82>C2
bo'lgandayechirngaega.
i u 1 ' , 6 s i n x - c o u a = .2! 1
!11=2 s i n x c o s 3 0 O - s i n 3 0 o c ossi nx (=xl - ) = t , * - t = ,=!+ua,
$sin"-fcos"=t f+at
+99899:014.65.6
I
qolib ketacli. 3cosx*sinx=-3
topishusuii bilan trarHyechishmumkin,lekin bundabitta ildiz
Bu misolni fir.ktrab
-1 = tr + 2m
fcos.v= [x bri ildizlarni birlik aytanada kesishtirsak, Jz x= n+,nt bo'ladi
isin.r=e lx=mt
-:-!:':!'3i;''tl
lii4.,{-;:.1.{:ii
5 " pllrlaU yechiladigantengiamalar: !i t)'r*qr:'t
'}=1-, xFtl|+?nt xz=znn
l-nrisoi. sinx*cosx:l {l u: . 1- v { ;flvta :r.l-^ t^ :ll:'* ;
=
{ cosx = tlu
lKKala ltu4rr
1
2-misol. sinr0rsx+cos2o2ox= --d x: n I 7+ mt s m x
x= mr tesishtirsk rr'\=' i
{ :tfr I
-r t-"*l x= n+2nt
-r-rnisol. sin2x1-cos5x= = ot
{
Jj It J2
4-misol. sin3x-fcos3x=
)Ur-3, * = *e2 {:ni*;13:l;;hn
fcos3x
h 6 6-misol sinxr-cosx=3i2 Jt Q
5-misol. clsinzx*3cos2x=b 42 azz a62
, . s i n . : ;- n s i n x = 0
-,/;GT;-'', :'i*'itS
<=im n n i n g o ' r n i g a0 ' 1 ' 2 ' 3 ' 4 " 5 ' ' : c : 0 0 ' 1 8 0 0 " 3 6 0 0 ' 5 4 0 0 ' " o' J' .fr
ro"t":ti"iqo?yul(t' r+{to"36a.'120, 1080, 180',"'
1440,
sin5x+0,
g) 2sin17x+!6 cos5x*sinsx:Otenglamanin gf3n;6tl oraliqdagiengkattava engkichik yechimlariyig'indisinitoping'
-+ cosn+sos6'
rrsinrTr+4cos5x+-Lsin5.x)=0 s r n l ? . v + c o s 4 c o s 5 - t + s i n 4 s i n 5 x"=" 0 t t$^/$
: 1 1 n t " t f ; : } 0\/.\d\
-t'* t* -""
,"",t:-n*$2.,o,t ;t* = r , , o , t = 0 , ! - r t x=f + ^ , ' 11y=-ft+nt, ",=-k*ff
;t-t"
yechimlarnitopanin' n = 33 da * = - # * " i ? t
=-ft+3nbu
n ningo,rniga butunsonlamiq o'yibl3tr,6n]oraliqdagikattavakichik
-k.+=%
tt=66dzen1kattayechim
tt=34dal-engkichik
3nclankichik,shuninguchun lechtrn-fr++=#t
= Q ,+
7 L , 5 7 t zn = O d a , : t * # = f r f . A t A . S g a k i r a d i .x 1n i n g t t = t l , + 2 " ' l a r d a g i q i y r n a t l a - r i S
A' g a
\=+*t
kimraydi.) Denralgjavob: 0: q:2'
ildiclariyig'indisi: -+.+
Tenglanra + z = +l's
" i
"!:i'i
1 :; 51t fj :€
i:qi'rit* ti i:!""-"{ $ii3j{,1,!,;'1;,1ii"
l. fiin'asfit a tagsinus[iten1sie{i?Jarni
yecfiisfr,
2, tangenshter'g,sixlififu.rniycfrisfr"
-1', K.otangens[i yecfiisft.
tengsiz-fififurni.
rl.'lengsizfiftfu.nti6ir*r*ra[i4[ayclikfr.
-s. f{ts'paltwLa ftp'rini*thidagi. "tectkfi.
tenTsie[iFJpttr.i
1" i:inusiivakosim.rsli
tengsiaHklar holtral':
uchnn,';ususiy
t)cos-r>o,5 +2mz;t*14
"=?+ 2)cos-v<0,S
"
=[+ + 2.mt
; ff * z*)
3)cosx> u.""ou} + Zmt; ur."or! * z*r] €
{ ":i- 4) :["r"".*+ + 2mt;2n - ur""o"$ + 2.r-,
"o"r< "
5)cos;r>-0Jr=l-
+ + 2mt;! * z-r] = -+
5)cosx . =L+ + 2mt
;{ o 2.,11
7) cosr>-Q7 :r= frr+arccos0J +Zm; z_arccosA,7+2ntl
8) c'os.x < -Q? ,6= [zr- arccos0,] + 2mt ;z + arccosA,7+ 2nnf
9 ) c o s x z o + + 2 m z ; *f z ^ l
":i- 1 oc) o s x< o , : ( + + ? - . r; a z z - )
$- "
I
It
I
I
"%*#_**$
("
3- r'esttt 4- rasnt
a + a'ccos Q7
2
xtr7| 'uryJi+-r;$ur*')
) z. ,l
7: Isxs---: l: t- U - ?T .l
__?il?l + 7a7:,- arct.g4,S+- z.nt
' / 3 \ - T. J
3. Kotangenslitengsizliklarquyidagichayechiladi: !.rl.r,1is,J;;i;r
.i ,i-1,?r.rt?-r|;
ii.i:ri.+j*.i:
1)ctgx ninganiqlanish sohasigakirmaydiganm rwnihalqabilanbelgiraymiz;
2) tengsizlikbelgisigaqarabo'qningkerakliqisminiva yoyninghamkerakli
ikkitaqisminibelgilaymiz.(Bu yoylar'ertikal
3) yoylardan(09; 1800)oraliqdagisini vovlardir.)
yechimqilib yozaniiz.
Pt:1)crg.r>
nlZ,,:(*rt+**rf 3) ctg;r>2, , : fur; arcctg2+ mt)
9)ctgx<O
x=l+*^rru**) 10)ctsx>o,
":?r;$**')
Yll
=
ildizlarinitoping. 3n
r) sinx> tengsizlikning
(- + t-;oraliqdagi
;l 4
j4
Sinuslar
o'qidagi ilbelsilangan.
bilan'.(-2700
hatqa E _E\
. :14-T]-lXtff]- 2Jt
{:t^ }
\
2)cos2x<-
f L-zo;zd t ,=(-zr*ff'rz"*6)-
r'<* .t* turOtur / - - \ /-
zx=ffi+2tm;ff+2t
,) -\
r tl -+t!-.-!!!-lr
"'12',
tl !L.2
., 12l-\12',12
/-
a\n
-I n \I
x:1fr+ m:y1+m)vok't 5-rasnt u( o**r zo-fu)1 2 )
!2',
\
x:(750+ I 800'rr;I 050+1800-rz) n larningo'miga butun sonlamiqo'yamiz'.
+'A.,[-6'-ft],G,kl"
.=l-
.I T
I t
.
\ d l
1
3)tg3x<-;b'
l-;;;)
/
tx:1-f +nt;-7+m)
l
9ztr .(r'u",rl-lT,ryf
"ft,u,rf'
-:(-+:.3;-ft+zrlvou , , 1 z .r z g n l , l r w . z a n 1, ,l n n .' t t n f
" L T ' ! 8 l " L - o - ' r s l ' ' L 6 r sj
x=(r300+6.0i.n; - I 00+600.n) n laming o'n'riga butun.sonlamiqo'yamiz:
r',ii da p1-100;-100), y,,",J '6a 1=(300;50), .,r,-ida x=(!00;1100), ,t..-l da x:(1500;170), ;t.,'! 611a
;i=(1100;2300),
r.'i da -7:12:i00;2900),r ,li da r(3300;3505, i; .?,.ti,t...dayana6-rasmdagishtrixlangan oraliqlarhosilbo'laveradi.
ishoralari
3-nrisol.{,2aaszx-cesr,-n
)(sin?x-314)(cos2x- n/4)icosffi)<0
n;-0,5 x.J3/ 2 ll I 2 <0 >0
2(cos^yjXcosx+0,5)(sinx-.6 /2)(sinx+Jl /271casx-0"5)(cosx+0,1
<0 , 1200"2400 600,12002400,-600600,-609l2a0,z4(
00ni halqabilanbelgilab,X-qavsnitashlab yuboramiz x=900da '-'-"'
va belgini<0gaalniashtiramiz.
+99899"014.b5
"61
-6fr0 va 50Gla;rihkitadan
$uft ,C e) E:.".,'igani
E*irusrislrcrairi afzgat;t-irmaytJi.{strelka qg,lyanrfz"} I Z00va Z4*o La,riucirtada,n
{toq
darajai bei"lghniuchun lshorani o'zgartlradi"
ESnAT&4,E:tg Ii va ctg ii ko'pavtuvchilarga
ajnalgan ferrgsiziiklarni
yechishdako'paytuvchilarrla Jgva ecglar sonijuftia bo,isa,
aniqlanishsohasidagi
trralqalarga
stlelkeqo'yamiE,toqtahs'lsaishcranir:,'egartirib
ketatreramis. [.
t-nrisol. qtgx- x:00 da !'-'1"+1'- ('-'e I l50Ci?+.500
"/T)ftgx+1J>0,
i l, -\
xr=600'ra Z4tlo, 1;2=-450va 1350. k, t={.f
I
+n,;ff"*,),x+$t n,
rglarsonijuftta?:o'lgarii
uchure
A.S.dagihalqalarga
!S"1r.
strelka
qo,],arniz. .4\
, + { . .
2-misr:i. {tg'x-J)(ctg'x-U91.tgx { S I 7110---:.q---s <n0
f i^"n] ikkalayechimlarningkesishgcin
l - - 1
graduslari x = l - + + 2 m ; * + 2 m I
j*or"rti \ . J O l
-60
J: tengsizliklarning
yechimlarikesishmaydi,
shuninguchun 0
1. MonatonfunQsilakr.
2. (EFrstremum
nu4ta{ar.
-i, trunEglaningishordsi,
4, funQgilaningnoffai
5 Fw&giyaningiuft toqtigt.
6. tFunfuiyaning.[awi1[i6i.
7. ysin4fun1Sila
8. )=cos1funQyiJa.
9. 1=t64funfu;iya,
fi. 1=ctg4funQ"srya.
+99899.014.
l. Funksiyaningo'sishyoki karnayishomtiqlarigamonotonligi deyiladi.fq' 5-x2+4x-3 funksiyaningmonotonoraliqlarini yozing.
Yeohish: y{x-2)2+1, xo=z. y=(-a;21da yt va ;:IZ;"o) da yl
funksiyaninghamkichik qiymati, shuoraliqdagikattaqiymatidafunksiyaningham
Argumentningbiror oraliqdagikichik qiSrrnatida
kattaqiymatihosilbo'lsa,funksiyashu oraliqdao'suvchi bo'ladi. Agar argumentningbiror oraliqdagikichik qiymatidafunksiyaning
kattaqiymati,shuoraliqdagikattaqiymatidafunksiyaningkichik qiymatihosil bo'lsa,funksiyashuoraliqdakamayuvchibo'ladi.
F {}"r*q*:i -illSB9*.91{.{iS
S,l
minimumva maksimumnuqtalariga
2. Funksiyaning ekstremumnuqtalardeyiladi.Funksivaning ekstremumideganda - uning
ekstremumnuqtasinifunksiyagaetib qo'yishdanolingandaginatijatushuniladi.Funksiyaningo'sishdankamayishgao'tish nuqtasi
maksimumnuqta,'kamayishdan o'sishgao'tish nuqtasi'minimumnuqtahisoblanadi.(Yuqoridagil'asmdax=b maksimumnuqtadir.)
Ff: p-x2+4x-3 funksiyaningekstremumnuqtasi: y--(x-2)2+1, xs:Z; fi.inksiyaningekstremumi:y(2)-22+42-3=1
qiymatirnusbatycki manfiybo'lishigafunksiyaningishorasideyiiadi.
birororalig'idafunksiyaning
3. Argumentning
t t{ fiklab topsak,
ko'rinishini
Bufi:nksiyzrning lxl tro'ladi.
.p=.y 9. , = 2"-+3sin5't
Jl'J# ct94x
5{x}-sonningkaslqismi'
| ,,* ",f /'
n f a a
V I L J
-2ar,
Elil-A-tM,Ary=sittx\ray:cosx.funksiyalariningdalti -n
\)=tgxvay=ctpxfunksiyalariningclavri ,,,.'
sin(x+/rp):sinx cos(x+2m)=cosx tg(x+ 777x)= 197 ctg(x+ 7vx ) : ctgx ,.rr' .
pi: Qurlidagifirnksiyaning
engkichik davrinitoping. ttry:sin(Zx- f ), 2r-* = 2mt , x= * ry- -"N = e
J: engli'i6liikdd-t"r
t
3)y:+.".0.(#.+), , 'r=2n,!=2,'tr=u
'-,+'*4-,5-+l 4)v=#G,,=+=+
- = 2n rujuft bo'lsadavr-
.{SL;\Tit4:u ,,:sid'(ax+b), .l,=cosn(a-r+b) flin}<slyalardau toq bo'lsa davr T €
+99999.1r I
14.115.ii
tgi'ia,:+b),y=etg!(ax+b) funksiyatardadaw-t=L' 1r1,y=sin6x funksiyeniirrgengt<ichiknrusbatdavri
r=t=f"
grafigi va xossaiari.
7. i-sittx funksii-a,-rirrg
I. A.S ,- = (--<o;co)
II. Q.S y-[-l;1]
III. Funksiyaningnollari sinx=0 x: lzn
IV. sin(-x)= -sinr, toq funksiYa
yt
v. *:l-f*znt;$+zn,]ao *=lqnr^,;!*zr,]ao1'I
L Z L ) - J
funksiyaninggrafigi va xossalari.
8. 1t--cosx
I. A.S .y = (-oo; co)
II. Q.S y= [-l; l]
III. Funksiyaningnollari cosx=0 x= n12+nn, (A;l)
IV. cos(-*): cosl, juft funksiya
y. y=f-n+2miuolao yT :,:f2,m;r+?mtlaoyJ,
| - - \ /- '-+2arr)dav<o
v t . x : [ - f + z a t ; ! + 2 m ) d a v >x0=,l f + z m ; f )
]r'Il. T =?:n davri.Demakbu davriy funksiya.
Ylll. x: t+2m min. nuqt4 x : 2mzmax.nuqta.
fr,'l:5 { co(2x- ay' funksiyaning aniqtang.F-*bsq*s +99t9$.S1&.S*.ti1
grafigivaxossalarini
':
VII. ?=ar davri.
VIII. x= -a / 3+ ar min. nuqta, x= ft I 6+ nt max' nuqta
tv1,1=-3sinf +2 funksiyaninggrafigi va xossalarinianiqlang,Birinchi navbatda5-3sin flaning grafiginiyasiiymizva eng
= = hl ,
= m\.,..x
oxiridashugrafikni2 birlik yuqorigako'taramiz.Funksiyaqachon0 gava tl ga tengliginitopamiz'l) sin; 0, ;
x-1=-fut, x-z=4n shugraduslarda grafik Ox o'qini kesadi'
& =0, x1=2Jt, )iz=4rT, xj=&t,
l ' D L z - =1,
.2)surf \' ,"." x=tt+4mt; .xs=tr1 . | =5n,
. U . - , .x1 : z - . - a .x-t=-3n,
- ' . , -x2=9n, .-| l,gateng,llkin-
x-z=-7n shugraduslardagrafik
i=tn^"
z_ 2
oldidagi -3 ga ko'paytinak, barchasida - 3ga teng bo'ladi.
-l ga teng,
-. - Y - \, X lt,t
x=-ft+4ftn; xo=-n' xt=3n' x2--7n' x-z = -9n shu graduslarda grafik
Jsm, = 1:-Z--*,
bo'ladi'
lekin oldidagi -3 ga ko'paytirsak, barchasida 3ga teng
I. A.S r=(-co;co)
II. Q.S y =l-r;sl
nollari:5 -3sin(0/2)+2=0+2=2
III. Funksiyaning ^(0;2)
+2m.
0:-3sin{+l s;-f;=ztS, x = (-1)n'Zarcsni
IV. Na juft, na toq funksiYa.
v. ' = (- 2u,",^! - zo + krn:2arcsin]+ t'o-) aav> o
y I,
y1. 1t=l-r + 4m;r + /+ntlda + 4ru;3n+ +ntlaa yI
16=ltt
:,lil, T=4m dawi
Yllt. x= n + 4m min. nuqta, x= 3tt+ 4m max. nuqta
r--- llcosx<0
l1 y=cosx_cos-rJx =1,,tZ+Zrn;3x
J,=cos-\'+.Vcos'.r l2+2ml
ful: | | llcos">0 1 v=o
v-cos.r+lcos,rt = ;;.i._.__iri:,..,.
Lt,
J . a
t - L
Ikkalashartnibirlashtirsak, , .
grafik quyidagiko'rinishgakeladi'
i \
I
?n
- * - E i E t !!- 7r :::-
Bu davriytunksiYa' z " 1 u
t l
7 ' - 2 ' " 2
'l-
6
I
I
naiufr,Ltatnq .- 6ret
Ir./.Funkcil'a - : -.-rgr+ o -F;+ u 9' \\ t , &
+, f, '\o ti
u /. ." x==[ -(g
1 $- +
+22n
n tn;;$$t+- 22nn,,.,))ddaayy<<00, " = ( . ft- -t z- ttuuu, ;,{; +
{ +zzt aoza)zd)edvu>v ao *
"=i.f \ it \l i
vl.x:$rl2+2rm;5n12+'ha]aavl \ i \ j \ i
Vfi. r= ttlT+7nr.r,ertikalassimniora I -6 l{ ; \
Erl).i'.r"'$"\1{"r:
y=a'F'(lt'x)ko'rinishii funksiya: 11.r-'j'irrrj'r:+
.}*j:l:li*!r.$+i.jf.(ii
a) Agara>l bo'lsa1':F(xJ funksiyagrafigiyuqori8ava pastgacho'ziladi,ya'niox o'qidan
uzoqlashadi;a=(0;t) bo,lsaor o,qi
tomonsiqiladi, ya'm Ox o'qigayaqinlashadi.
b) Agarb> i bo'isagrafik o'nggava chapga rortiladi,ya'ni grafik e, o'qidanuzoqlashadi; 6=(0,r) bo'rsaoyo,qi romono,ngva
chapdan siqiladi.
l:'l$x.;\'l';\{.'\r
,t ning bittaqil.natiday ning hambiftaqiymatihosilbo'ladiganfunksiyalaroshkor
funksiyalar (),=4x-l ),oki
v:3x2-r2),ikkitaqiymatihosil bo'iadiganfunksiyalaroshkorrnasfunksiyalar
ilyl=4x+s yoki x2+v2..2,+J:0/deyiladi.
r'1' l'=/4x+6 ushbufunksiya& nrngqandayqiynatidajuft funksiyabo'ladi. Yrehi.sh:Bu funksiya
b ningtrirortahamqilmatidajuft
bo'lmaydi,sababix ningoldiga"-" qo'ysak,u oldingachiqadiva najttft na toq funksiya
hosilboiladi.
fvJ:Endi{i'sniko'ramiz:
r)5sinx, v:[-r;1]. 2)5sin2x,y:[-l;l]. ]y=]sin-r: ,=1r-,,'r=[-*,]] at y=fsinsi,
t [ ' r l
u r r = ' * $ - + ) , y = [ - t ; l l . O ] = s i n z 0 J x +v s=,( - r ; r l I + 8 - [ 0 ; t ] + s = 1 (8c; oe sl .. h a m s h u n d a y , )
ft-t;tt=1-i:r,Tl
M:ransenstaming
A.sniko,ramiz:
r)5tgx,,- il -, rffi:;,'.::'I:"; x* + +#- ' -
J)Y=;/g-l
- I
.Y+t+nL.
n
+ y =f
r r g s . r ;s x +f+n Lx+ft.+.
, r,,l i +f+n,., r *!**,. 6) cos20,lx+
v,t xQ* + mL, x + 5E + lunr..
z
fv|:EndikotangenslamingA.sniko'ramiz:
l)5ctgx, x*nt.2)y=ctg}x, Lr*ir\ r*+. Z1y=[rtga x*nL.
qy=#uCS.t, Sx+mr., ilx-ft+m, x+ft+m
"*+. 6 ) s i n z 0 *, lQx A , x1+ m t . , x + t ' m z . .
+99899.0t
4.65
1)5arcsinx,
x:t-t;tj. 2)5arcsin2x,
2x:[-t;l], ,=l-+,+] s)y=larcsmar=t-rA. a)t=$arcsn5.r,5x=[_l;l
=l-
u,, +'tl'.r=b,+1"'
=[*'+
.*]
M,Dy=arccosx,2)y=arccos2r, $y= jarccosx, Dy=f*..o. 5*, 5)y=*"*"G-t), Ay=arccos20,1
:r+8 laming
t)v=lo;,1,21v=fo;nl, qy=flo;,,J=F
t1v=|lo;ol=[r'g-], r;,=[0;,.],qy=lo;ny+s=[s;uz*"e
fr ]
Arccotansens
|v!: yuqoridagi6 tunksiyaarcrg.va arcctg.r*irrilf'a.s. ::ff::;va
fvl:Yuqoridagi
6funksiya
arctg.lariningrJ...$.xuddiarcsinusday,
Iekinochiqqavslarbilan,
M: 3)y=
r!atctgxninge.S.
,=t(-+,t)=(-+,+) 5)y: arcts{x-Lo)
,inle.S. y =(-+,t)
Quyidagifunksiyalarning
A.S.niko'ribchiqamiz:i)y-rin'*;'r+ O Z)y=corJll, 2-x)0, x<2
tlV= sinx+sin5x*Q
hin3x.cos2x+Q
**+,
**,oS*, "#+++
4)y=cosx-tg4 c o s r g a x o h l a g a n s o n q o ' y i s h m - n , r g x n i n g A . s . ecsoas x + 0 , x + f +nz J:x+$+nt
=0,2+9,7i_l5(-|)=|5,2+9,7i,(4+i):(-2i+2)=t#3=W=ql!u=oJ5+|25i
z=a+bi komplekssonnikordinatatekisligidaquyidagichatasvirlaymiz.BundaOx o'q haqiqiy o'q,
Oy o'q riravhumo'q deyiladi. {r'l:2,=l+4i zz=Z-i 2t:3 zd=Zi
o nuqtadanA nuqtagacha bo'lgan r=oA maSgfakomplekssonningrnoduli deyiladi.
Absissao'qiningmusbatyo'nalishihamdairl vektotorasidagi{q ) burchakkomplekssonning
I
I
I - - a :
argumentideyiladi. r ="1a" +F
ko'rinishigauningtrigonometrikshakli, lz = r ' dpl ko'rinishiga
L
, Kompleks sonning :r(cos e +i.sin e
i.:yilrC,iF'.r-nla,.->3,O < l --2r ) Klllplel;l scii'i:1Et:5:nr:n:i--il;:l:;rl<1:.:l
:ri l:r.':;;t!i:;hl'l:la,rkli i;:':l:ir-",-g;r
;;lgcbri:1;
o'tkazishuchunquyidagiformuladanfoydalanamiz
=arccos3l5.
fi: z=3+4i, a:J, b=4, ,=JS*t6 =5, cosQ:315 Q Demak,3+4i=5(cos(arccos0,6)+isin(arccos0,6))
21.22 = 4 - rylcos@1
+ q) + i sn(q + rp2)
t\: z;j(cos200+i sinzAqSva z2=2(casj50+i sitt35a) zt. z2=gftot5to+i s itrs50), z2: zf 1,5(co,sI 5a+ i sinI 50)
fi. z;2(cosl4A0+i sinl400) va z2=3(cas|500+i sinl500) va zj:5(cos7Ta+i tin700S z1'z2'zj=30(cos3600+isin3600).
--t).. ^.o,
ltl: z,--6(cos500+isin500) va z2:2(cosl50+i sirtl50tr z 1; 72=J(cosJ )- +t suxJ) )
it tr'rii,'r{'rri +-i}i}lilt?.t}i*i.S$fi
= ,"r( ro+ 360on . . <a+ 3600n)
Kornplekssondanildiz chiqarish: i/rlcos-+rsur-J n€ M; z:9(cos600+i sin600) dan kvadrat ildiz,olamiz.
,f, = 3{cos(:00+ 1800n)+ lsin(300+ 1800rr)} bunda rzuing o'rniga qanday butun sonlami qo'ymaylik 2 ta qiyrnat takror'lanib kelaveradi.
J z l e , r
' rt, ^:rj us-d a-ll
ri -
-'.;";-rtnol- - 3 r.6 I, ri-r
- rlr-^"nrno )t
z\vJ )\uJ
99,014,{t5.61
:1' :" ;i i
":i
't 'Itosifaforwulakri.
L, tuturaffiab funfuila rtauningfrosifasi.
7 M.adufnirugliosif.xri,
rI (wi anQ6o'fina7an &;tj,atamq kssi.[nr1.
fu.n
( 'llyitiftnuqtafar.
s. Stationar nutltaldr"
a
llvlafuirnumua minimtun li fi.sfr.arti.
'Uztfullnuqtafa.ri,
q
t{o sifanh6 isli orttsi, mLinot an orafiqfed.
ic, Fun|_siyaniwbirorEgsmafagi ettghgttaloFj en4F4cfr.iF.Q4,nati.
11. Fwn|S$anhry rcfrlqorafiqdttgiengkprtay?j engfi,icfii{qilmati.
l. Flo-cilarai
topish amaliga differensiallash amali deyiladi. Hosila formulalari: tl.rl-ltri;l:rr -iiitlt':i$l:1.{it.rii
x
f(x) 5''LY c'}s-r tgx ttg: arcsm)i arccosx
'@ cos); -stnx 1 ---:;-I
"f cof; S III'J
Bo'linmaninghosilasi
Yig'indi va ayirrnaning
f(x) arctgx afccrgx Ko'paytmaning
hosilasi
hosilasi
'au_,-tt-{/.,/$l
t
I I r\ir I = l !41
(f(x) x g(x.))'=f'(x)x g'(x)
I
f'(:;) (f(x) g(x))'.f (x)-g(x)+g' (x).J(x) \. s('9 / c2(x)
i +,Y. i+ )iz
1)blarqandai,sonninghosilasinolgareng.
c'=0. fvt:5'=0, =O (r*io) =o 2)(.v),:1.M, (5;r,),:J,
(2ax),=2o
i-+)
M,(x4),:4.r3;
"")ir'),:71.r,r-r (r,,r)':*o"o 4)(.6'),= - y=..6=(# ,,=+(#-'=*t+* =#
*T
5) {a''1'=n''1t
o (3')'=3-r7u3 7)(log",.)':i+; (togax)'=-f
17) Yig'indi va ayirmaninghosilasi: fi: (24sinx-15x3+llx'4x+j)'=24cosx-45x2+24x4+0
l8) Ko'pay4maning
hosilasi: fq: y:arcsinx'(3x2-4x+1; y,=#.(3x2-4x+l;+16x-4).arcsinx
- \ll Xz
t,r*)'=(fff)'= Ginx)'cosi:--&osr)slnx
19)Bo'tinmaninghosilasi: =**.1%f* =*h
",
M: y=!t2, u'=1 M: ,,=2-'" t'=-l Ir4: .,,= 3- . , ' = o ' ( 5 - r : 2 ) - 3 ' =5+= , . ' : 1 5
{5x-2)z (5x-2)2
'2. Ftrnksiyaning
argumentida
yanafunksiyaqatnashsa rnurakkabfunksiyadeyiladi. 1'4,5 iog3167:s* -1 , 5ctglxr+xy
Funksiyabil nechtafunksiyadantashkiitopganbo'lsa,u qavatlifunksiyahisoblanadi.I-t nechaxil fun{<siyadan
tashkiltopganho'lsa,
murakkabfunksiyahamshunchaqavatlibo'ladi. M' y= fl? L.r'- I 2 qavatli: 1-ildizli f-ya, 2-kvadratf'-ya.
5log3 $ity'ftfE +q 5 qavatii: l-logarifmik, 2-ildizli, 3-trigonomerrik,4-darajali, 5-kvadrarf-ya. yi,il rs.,nrir rtgii-!]ri.sli].€i,rj:l
Murakkab funksiyaning quyidagicha
hosilasi olinadi:harbir qavatdan
alohida
hosilaolamiz,
lekinularning
argumentlarini
o'zgartinnaymiz,so'ngra
buhosilalarni
ko'paytmako'rinishidayozamrz.
iv!: ,4y:tfijj:17x24)tt3 f=!{txz_4)ut-t Vx=_ ^,,W _
- 4)z
3.3r!(7xz
I
n - - Z
.logr$in(7a"+r; .* (sin(7+'*r))t'. g65(7a'*3).
t'= 7 .h 5 r
Jaxi .lnl .4
ilsin(74.t+r;
..
M, ,/i.r) 'l(7-3x)L
I -z -2-1
-!(Z-h)-T-'
.f(x)= (Z-3x)z, y,1x1=
j
.(2-3x)'
=-! t,- (o-3)=
";i. 15fr;
ftl: f(x)=(2x-3)213-zx;3bo'lsa, /"(:r) < 0 ni yeching Yechish:l(r) = (3-2x)s, f '(*)=
5.(3- L\)4.(Z)= -10.(3-2x)4,
.014.55.61
f " ( * ) = - 1 0 ' 4 ' Q - 2 r c ) 3 ' ( 2 ) = s o ' ( r - 2 l ) ? ' 8 0 ' ( 3 - z t ) 3< o , 2x-3>0, J: x>1,5
'(tEPx)'=s-x!1-3v21'tg3x+g--r3'3-y-xr1-xztgf**;fu')
y'|-(e-x3)'|.tg1x+e-x3
M: y=e-r'tgpx #t
+F9999"8i
Funksiyaniughos*aeri,ya'ltiy':zv--s r= (-co;2,sroraiiqda
manfiiy*chun flin*siyaningrr,zi shuoiariqdakainay*r,:hi
hisoblanadi'Jr: [25; oraliqdamrisbatutlliunfunlisiyaning
"o) o'zi shu or.aliqdao,sn'chidir"r.9-rejagaasosan)
Lieffiak, l:?'-{ nuqta minimum nuqta, eltstrernum nuqta,
iileoblanadi, -r:.r.'xi,,,ir:* -rljiijl:irij.tr:r.ii
Iriii!.1 rrur:trta ij:: ,..
-? ?q
41- 3-r)r
l'4t y =
f+ tunksiyarring
ekstremum .- .
nuqralari-: i,,=4r--:':r'111,__2r+1)
niroping. =}ffi= =u
ts| kastlo]ea,Ieng bo'ioh.naydi,
shuninguchunftinksiyaniirgekstrenium
*fiu
nuqialari(ekstremumi) yo,q.
Mty=2'o"'funksiyaningekstremumnuqtalarinitoping. y'=2ssrln2.(-sin4=g , 2"o.,,va ln2nitashlabyubommiz,bulardoim
musbat, -sinx=0, ya'ni, | =-sinx funksiya grafini qaraymiz.
"'.-l-"
dan"-" ga o'tgannuqtalar -hr,0,2r,4n... r :)mt
-t1ld I
"+" ga o'tgan nuqtalar -1r,tt,3ft,... ,.;ntin=lt+?Jl1 /-t \
/
/*\. - \ l
/+
_ Stt E /*3n r\ 5n /
\-; /4 ; L
\+ /r1l
\ , .
\ - , / , /
t tn
o'sishoralig'initopingdesa;,'20ni yec6ishkerak. itu1,
' r ,: * = l',1+
' ) - =L
lnu .,,: ",1
A.S. ::>0
"{=-ir,-" ! r i -,,1
y
":["-S;-l],-,,It;.,6] I Jt
+99899.014.65.61
{4, y:x(l+Z Jx ) funksiya o'zining butun A.S.da doirn o'suvchi yoki kan:ayuvchi ekanligini ko'rsating. \'ochish: 4.9. n = [0; oo)
'') -
),'=1'(l+zJx1+x\--!-)=l+zJx *J* =l+3G, .rningo'miga y'=r$Ji ifodadoim
[0;co)oraliqrlagisonlarniqo'ysak,
lal x
10. l'unksiyaning yopiq oraiiqdagi fa;bl eng katta yoki eng kichik qiymatini toping desa: hosila olib nolga tenglashtirdmiz, topilgan
ildizlardan shu oraliqqa tegishlilarini hamda beritrgankesmaning ikki chetidagi ildizladni (a va b ni) funtrrsiyagaetib qo'yamiz. llosil
bo'lgan ildizlardan funksiyaning shartiga qarab engkatta yoki eng kichigini tanlaymiz. lvl: ;r = + - + funksiyaning [-0,5;2]
kesmadagieng i<attava eng kichik qiyrnatini toping. y'=n0-:ta:xn4x2-1;=0 ;<1:0 xz= -i x::1 x2 -bu oraliqqa kirmaydi.
1 | 1 1 I ---_ tlt 1? )
y(0)=0 y{l)=i-T=-5- } , { - 0 , 5 ) = - E hn * o ' O , O O t y ( 2 ) = i - ! : - 4 t 2 x:l da j,*in=-3 x = 2 d a! n . * = 1 2
'l'echis;h; 2ex+!+(24+1)>0
O ' s u v c h i b o ' l a d id e g a n yi ' > 0 b o ' l i s h i k e r a k d e g a n i . ) ) ' = ? E x + a e - x + ( z f i + 1 ) > 0 ,
2ez,+(2a+r)er;+a - - 2 a - l ! ( ! t " - t ), e {= - a , , r = - +
* =2 -et u n t l x J 4 * : q " n t - a ' z * @ x + a ) \ eA_>xor
er+a)0bo'lishi uchunesa,7'161=lO;w) bo'lishikemk .-
ichidoimmusbat,tashlabluboramiz.
Ikkinchiqavsning
N1;axl+bx+c icvadratuchhad
x:Sdanolgaaylanadihamda
x:6 da-l2gatengengkichikqiymatniqabulqiladi.
J;+b+c ni
'r+cliisfr:
toping. (8;0),(6:-12)nuqtalarshutunksiyagategishli,-{-t;:iZ;%:, .y'= 0 debyechsak,yo minimum,yo
nuqtanitopganbo'lar edik.Bundaminimumnuqtatopilganva u 6 ga teng. -y' = fun + b : O 2a.5+b=0. 1-isternani
maksimunr
Lour ul 'tL:
-i
ta}ma-tag4yirsak,va 11-.1^
tL-14, ^a=3,
-a L - -35,
b= 1c ^-.,1 . o 1r | ^
0=64'3-8'36+c, ^-^r
c=96. f-
Ja+b+c :$46+%
E--;e =[63
l;;
O= l2a+b 1.2
: Ay= fk+Lr)-.f(x)
Frurlrsiyaorttirmasitenglarnasi f{: f(:t): -y+)l funksiyaning.r: -? nuqtadagiorttilmasini
toping.Bundaargumentorttirmasi Lx = 0J ga teng.if r:riiish: f(-2+0,1): -1,92+2(-i,g\---7,41 f(-21=-2t-2.r:r
t\y = f(x + Ax)- "f{x) = f F t 9) - f (-2) = -7,4I + 8 = 0,5e
-f99899.ii14"o5.61
-r.':.:i
. d , . . ; f\ j / ; ' - : . : rj " l . , . i i " ' j l i S . l j
1" 3=fft)_fun
b.g
i;vaga a't16zifuan.u inrc.m
"
-3. I{a sifaningg earnetd{m a' n.osi.
3. flbmmftenglarna-rt.
4. ffo si {aninafi z i fr-(mea*niF) m.n'nasi.
5. Iib;l fay rdami,Ja -yecfri t-a(tig
ctn ma:afa[*,
1. Agal fo'giri chiziq rflx) fli'ksiya grafigigabiror nuqiada
ur.insa,1tiu
'- '.-
te.,g,riihiziqqa
t
urinna deyiladi.
Fu'l'csiyani'g bir+rn,;,;iasr.iegr -fu,.r.uiyugl:lr n!!r.drn o'rkazilgan
rrr--silasi uri'maning
burehakkoeffitsiyentini { rg* ni",tni) totrribberuOi.flqAp-= 1gs]
-,:t.:*:'lu-frrnksivaga xp: -l huqtadu
o'tkurilgan*iniltenglamasini (chiziqlif-yani)ruzing.
l;Tt"j )'=kx.+b
.rS*F:iL..;{:iiE.,il:i(i:l
J: 1_l.x+4 ll.t]l.;.*....ir.lrr
r.syr4 ur ruur4E;,a rJ4rlr tgglsnll.
1:rly=f(x) funksiyagrafigiga;r:0absissalinuqtadao'tkazilgan
ulinrnabilanoyo,qi omsidagiburchaknitoping.
1)lF) =sm 2x- ln(.r+l), ,
"f (0)=Zcos2x_;f = 2 a = 450- b1 Ox o'qi bilantashkilqilgan
irurr;lrak.Ay o qr biian esa F = 90,45u:45u tashkiletadi.
+99899.014.65.61
1 1
yil)=+=-+=tsd=k2 ,r*=ffi=,;F,
La^t[z t-
q =+
,13 +=J',
z ,,,=t
-
vo-r vJ
.fu-;b
pf: Berilganikki funksiyaninggrafiklari bitta umumiynuqtagava bu nuqtadaumumiy urinmagaega
ekanliginiko'rsating,shuurinrnatenglamasiniyozing. yt = (x+2)2 va yz = 2- x2 Awal bu ikki
funksiyaningkesishish(umumiy)nuqtasinitopamiz: (x+2)2:2-x2 S.*"rtq*ii +'$$gilt!.014.6i;.{fr
x2+4x+4=2-x2, Zx2+4x+Z=A,x:-l:xo. y(-1)=(-l+2f:1:yo (-l;l)- buurinishnuqtasi.
yt'(xs)=Tx+2)=\-l+2)=2 va ys'(xs)=-V|=-21-l)=2. Urinmatenglamasi: 5-J(x+l)+l=2x+3
k * k =T,
u = - 4 f o' - i )"' + !Jg= -rb 0 = - 4 f t - . ,-'. ) n.Yi! . 4 r - - 4rb-
'
x0" )0 'rg *0' jr'' ,TN
tenglamasini topibberadi.
-
4. Hosilaningfizik ma'nosi:yo'l,ienglamasidan(S=v't)hosiliLolsak,tezlik tenglamasiniberadi S'(q=v1q, tezlikdanhosilaolsak,
beradi- v'(t)=a(t) yoki Srr(t)=a1q i
tezlanishtenglamasini
5t+14
fvl: S(t1=31'-1 qonuniyat bilan harakatlanayotganjism: 1) q'ancha vaqtdankeyin to'xtaydi. 2) nechametrdanso'ngto'xtaydi
3) harakatboshlangan paytda qanday erishadi'
tezlanishga
1) jism to'xtaydideganiv=0 degani.v:S': 6t-15:0 t=2,5sek. 2\3(2,5)=3.252-12.2,5+14{'.7-5 m danou'.n5to',ataydi.
=
;1) a-,"=$":1 5t-l5)' 5 nJsef
f{; S(t)=1/3t3-2{+5t+6 qonuniyatbilan harakatlanayotgan jism: 5 sek.ichidaqanchayo'lni bcsibo'tadi,4 sek.dan keyingic'rriy
tezligi qancha,nechasekunddankeyin engkichik tezlikkaelishadi,3 sekunddan keyir:gi toping'
tezlanlshrni
l) i=5, S:? S(5)=l/3.53-2.52+5.5+6=22m. 2)t=4;v=? ""-S(4Ft'?-4t+5=l6ii5+5:5nlsek. 3)t=? V",i"=r24t+5:
(t-Z)1-i=[t;-] demak,r=2 sek,cla v:tr m/sekengkiahiktezlik. a=,? a=v'{t)=2t-4=2"34=2rnlsek1
,/4tri3.
5, 14:Ikkisoriningyig'indisi l5gateng.Ulamingko'paytmasiengko''pibilanaechabc'laoladi? 3+;:15 x'!^^=? x:tr5-Y
f{is*l: orningqandayqiymailarida.r2+(2-nt)x-3m-3=0tenglamaildizlarikvadratlar.iningyig"indisiengkicliikbo,ladi?
xi+xl=7
lJ,.,,L:-1.. -- -L-, - ..- n
? = xf +xi: (;r1+ ri)r -Zyx, = Qn-2)z -Z\-hn -3\ = nz2+ Zm+10
A t 1 ,
, Lr-irrnr!" ^I | ^2- tLrL, Al'n2 - -Jlll-J,
?'=2m+2=0, m=-1.
fi: Tomonia bo'lgankvadratshaklidagikartondanto'g'ri to'rlburchakshaklidagiusti ochiq qgti yasashkerali.Bundakvadratrning
chetlariniqirqib,hosilbo'lganchetlzu'ni
buklashkerak.Qutininghajmiengkattabo'lishiuchunqutiningbalandligiqandaybo,lishi
kerak. ;:7
E.tlY:+"j
x a-2x x a-2x
Yecliisl,: Quti parallelepipedshaklidabo'lib, uning hajmini topishuchunb o'yi (a-2x), eni(a-2x) va balandligini ko'payirish
{x)
kerak. V:(a-2x)(a-2x)(x=(a-2x)2.x, V/=2(a-2x).(-2).x+(a-2il.t=0 (a-2x)(-4x+a-2x)=g, a-2x=0, x;a/2 (bujwob
to'g'rikelmaydi), -6x+a=0, J: xr=s76 |
fvl: Asosi kvadratbollganto'g'ri burchakliparallelepipedshaklidagiuStiochiqmetal idishga32 / suyuqlikketadi.Idishning
o'lchantlariqandaybo'lgandauni yasashgaengkam metalsarflanadi? Yeehish:Quti parallelepipedshaklidabo'lib asoslarinia,
balandliginib bilan belgilabolamiz.Uning hajmi V=a'a'b:32 I :32 dnf . Bundan, b:32/ a2.Uni yasashga engkam meta!sarflanadi
d e g a n d a s i r t i y unzai z a r d a t u t i l a S
d i=: a ' a + a b * a b + a b + a b : a 2 + 4 asb:,a 2 + + a \ = o r * 1 1 8 ,
",=r-#=0,
a=4, b=2
'
[
il
'(x)
Fl' 3-rasmday = f funksiyagrafigi tasvirlangan.y--f(x) funksiyaninggrafigiga[-2;3] oraliqda ox o'qigaparallelbo'lgan nechta
urinmasibor? Yechish:Hosila grafigidanfoydalanib yf(x) funksiyagrafigini [-2;3] oraliqdayasaymiz(4-rasm.)Hosilaning
ishorasi(-o;-l)u(0;l)u(3;0)damusbatuchun y=f(x)funksiyashuoraliqlardao'suvclai, (-l;0)u(1;3)damanfiyuchun
y'(x/ funksiyashuoraliqlardakamayuvchibo'ladi. x= + I ; 0; 3 nuqtalardagiurinmalar Ot o'qiga parallelbo'sdi J:,4 ta
+99899.014.65.61
+8999.q.$1'{ssfi
k1:/'(2)=-r. kz:-f(-l):0
\''i--chish:
toping. tlr=ffi=fffi =:' I: tp=450
parallel bo'ladi deyi
fuf:Agar 2-misol (2-chizma)shartidanechtanuqtadaf(x) fix*siya grafigiga o'tkazilganwinma Ox o'qiga
quyidagiehaishlaaadi.Urjnma O;uo'qiga parallelbo'lishi uchun/,rJ funksiyaningnxaxyo nliz o'tishi
nuqtasidan kerak.Brurday
-6,8;4,9;2,5 ) J: 4ta
yoninnuqtalar,ya'nihosilaninolgaaylantiradigannuqtalar4ta(taqriban-10;
tz
tlrffT funksiyagrafiginiyasang.Buning uchunfunksiyaningishorasi,ekstlemumnuqtalariva,qiymatlari,o'sishkamayish
Lix : z) - xz't - 2x2- 4x- x2 : {* -a) : n
oraliqlarikerakbo'ladi. r'= (x-42
' '*,-"t
,^^=i,,rr"r,,*r*ii;"
x**=:b,
y(0)=0 y(4)=s
1: (-co; 0l t-r[4 ; oo)da y 1', x : [0 ; 2)u.r(2 I 4] da y J
*+x6
funksiyagrafigini yasang.!':24x3 -24xs : ?4x311-xz1: o
Yuqori qisrn"*" bo'lishi kerakedi lekin,
qavsichidagix2ning koeffrsentimanfiy ,
bo'lgani uchunishoralarnialmashtiramiz.
x,,,^=Xl da y:6'14:1:2
x,,r;u:0 da YeO
1=4<o;-lluLt0iflaa yt 7 i= [ - 1 ; 0 ] u r [ l ; c o ) d a y J
I
I
I
y = f {x) {irirksivshosilasining y =
B. {llrizrnarJa
f'(x) gratigi tasvit'langari ra ahsissa,:'t1ida
l.utlita X1,X2p".,X7 nucllil bt:rilgal. Bu
ll. Chizrnudfl (-6; 12) ,31u1;U,1" uuiqlr'rnguny =
nlrqtalardannechtasida /(r) bo'ladi?
c,'su'r'chi =
f(r) funlisil"a hosilasi y f'(x) ning grafigi
tasvirlangau. f (x) ning o'sish or,aliqlat'irritoping.- I
I 2 . ( l h i z n a d a ( - t ; 1 3 ) o r a l i c l d aa n i q l a n g a n! =
/(x) funksiva h,rsilasi y = f'(x) ning grafigi
tasr,irlarrl;an. f (x) rtingl karnat'ish oraliqlarini
hosilasining y =
9. Chizrnaday = f (x) f'ranksil''a
toFurg.
f'(x) grafigi tasvirlangan va absissa o'qida
otrrikkita X1,x2,.,.,xtz lluqta tterilgan. Bu
n-r,rtrtalardan ue,llrtt:si.t]i:r f (,r) harlrr:]"r"rlri
riij.{:.i
i ? ;.:;r:i:iiiY:;l-s,'rtgt+).r4{
k,,;,'lad
_: < l-a
I
i-
v
;
*
19. - 7 5 x * 23 iuhsivaning
3=.t3
r , r i r r i n r r r r r r r r r r 'r rr 'f -, r c i"r"t i f"n n i r r o
t""F-
+99899.0
i4
FUNKSIYAhIITEKSHIRISH
r!8
t-"'Lleuzilg*n, LTrigriiai*iri$ urini*h nltqietdi
absissasinit,:rping:" f,f$.:rer#r:rr
+t,ili{*g.+jtr,i€Kril
Ns l0
i l
-
1-'L
7, Clrizrnaila y = f (x) funl'situoiug grafigi .i il
i t
tasvirlaugan va fg arbsissalinuqtasiga urittma
'(.to)
o'tirazilgan. ,f ni toping.
g= /kl ,
t I 1 It ll '
l l . ( l h i z m a da ( - 6 ; 5 ) i n t e l v d d a a n i c l l a n g a/n =
f (r) lirnksim gra{igi tasvirldngarr. Funksiva
ti Je
grafigiuing uriutnasi y = -B to'€{'l'i chiziqqa
_1
I I parallel ho'lgannrrqtalarisonini aniqlang.
B. Chizmada y = f(x)
firnksiyarringgratigi tasr.itlangatt va /6 ah*iasali
' (xi
rrrrqtasigaurintna .r'tkazilgan. f ni tr:rpiug.
R!SFI
FUNKSIYANITEKSI{!
-l
q .II t 2 f,
\
*-
t r 3 .Y = - S x - t 7 toog'ri chiziq
/(x)
_ ^,,2 _
Y =.fi'tl
20. It ortrrtrrv riulclt,nl ' . , ' l ' ' r ' l ' ; L i ; i ; i ]:i'r jil :l{r.) =
- f ? - l -E f - 2 L { n r } ' . { r i n t ! } i i - \ : a T [rilall haral,:a'i
I _. r 'nuksi
er, ,Jt rn:rd,e grniigining
absi fi
.!.,6, L,o'lgar qtulari
FUNKSIYANITEKSI-IIRISH
I
I
I
.f(r)
+99899.014.65.61
RISH
F1'NKSIYANITEKSHI
I 0 I
, l
u fY t I
I I
t1 t
I I 11 x Ll 16 x. x
\
I
\ Y \
.U tll
v =I(x,, v v
A 1
t
] Jrlrl f
{'
I c J
t
l'I
I I _l \
\ I
4 '! ] \ D r
T
T
I t
I
+99S99.fl
14
FUNI{$IYANITEKSHIRI$Fi
I A
l, )
6 3 4
.ii,r:')::,tlC+rf _61'iiiij,*$'iq:"{i1i{;,i
ll9" Cliizm;rda f(.x) frrtksil'-a*irrg hn:rsilasiy =
/'(r) {irnksiyaning grafigi ta,;virlaugartr. y =
= -13.{lliizrnada(-Z; B) interr,;rldaanicllaugalY =
/ftt) lunLsil"a grafigiga u'[kuzilgau urinruu y
3x * 2 to'g'ri <'iriziqqaparallcl ],oki u hilau ustrrra /(x) iunksi.r'u grafigi tusvirlangau, FrurLsira
- ust I ushutligunnuqLalarinirrgabsissasinit opilg. grafigining urinmalari y:$ to'g'r'i chiziqqa
parullcl bo'lgair r uqraluri solirii t t.rgriug,
v
t
v
\ ft ,l \
1 / I
\ r) ryry
I
l
5 l x D )
\
\ t
'(
\
\
'(-7;5)
y'= f(x) fuuksi;'-airing
{6.r C}riarrra,Ju
y :
4 2 . ( j h i z n r a d a( - 5 ; 7 ) i n t e r v a i d aa n i q l a t r g a n
irrtervaltlaaniqlangany : f'(x)-hosilasining
f (r) funksi-va grafigi tasvirlaugatr. Rrnksil'a graligi tasvirlangan,x e I-6;-21 kesmaning
+99899.01
FU5{K$lYAf\l I TEKSFllRl Slt
uaysi luqtasida y: f {x) Iirnksiya errg kichik 50. ehizrnada y = f(x) I'unksiyauing (-4; t0)
qi.vrnatqahrrI qi ladi? iirtr:rvaltla aniqlangau y = f'(x) -hosilasurilg
v grafigi' tasvirlarigart. y : f(x) {irnksivaning
a- kam ayish c,r'alicllarin
i topin g.
I , )
I \ I v
\ I \ I
v
D \ /
\ D I J I
i ):
a
,
_i x
v
I
{
{ x
f,.$.'i'.SQ0V+:j9899.
tll 4,65.i5
I
ZI talik sovoflorgagisqojovoblcr.
l) Funksiyaning o'sishoralig'i hosirag'afiginingrnusbaioralig'ihisoblanadi. x1ix2i x7. J; 3 ta.
2i Funksiyaning kamayishoralig'i hcsilagrafigiriingn:*nfi3,orrlig,i lrisoblanadi. 16. J: I ta.
3) Funksiyaning o'sishoralig'i hositra
grafiginingmusbatorarig'ihisoblanadi. l
xr; xl ; xr,. J: 3 ta.
4i Funksiyarring kamayishoralig'i hooilagrafiginingma'fiy orarig'ihisoblanadi. x1i x2|xai x1s. J: 4 ta.
5) Funksiyaning o'sishoralig'i hosilagrafiginingmusbatoralig'ihisoblanadi. x=2;S;6. J: J ta, ;I
6) Funksiyaningkamayishor.alig'ihosilagrafiginingmanfiy oralig,i hisoblanadi.x=I;l;3;6. .,1
J: 4 ta.
7) Funksiyaningo'sish oralig'i hosilagrafiginingmusbatoralig,i hisoblanadi,riti )is i
i xaixti )h. J: 5 ta.
8) Funksiyaningo'sishoralig'i hosilagrafiginingmusbatoralig'i hisoblanadi.,16.
J; 1 ta.
9) Funiaiyaningkamayishoraiig'i hosiiagrairginingmanfiy oraiig"rhrsoblanadi..yr?.
J: I ta.
l0) Funksiyaningkamayishoralig'i hosilagrafiginingrmanfiyorarig'i hisoblanadi.x2)
xj ) xa)x5i x6. J: 5 ta.
lliHosilagrafiginingmpsbatoralig'ifunksiyaningol-sishoralig'ihisoblanadi. r=[-5;-l]u[2;8]uIll;12)
l2) Hosilagrafiginingmanfiyoralig'i funksiyaning kamayishor.alig,ihisoblanadi. .i=(-l;0 ju[9;12J
13) ':r= [-3;2] oraliqdahosilaishorasimanfiy uchun funksiyabu oraliqdadoim kamayuvchibo'ladi. Kamayuvchi
1t:f(x)
funksiyalarda'hrgumentning biror orariqdagikichik qiymatidafunksil,sningkartaqiymati Irosil bo,ladi,,
cegitr'qdruas;ga
asosanx:3:da engkattaqiymatgaerishadi:'r,?-t)rr,qroirr-tgtgg.S:t".6$fi1 :,
14) -r = [-8 ;-3] oraliqdahosilaishorasiraanfiy uchuny:f(x) funksiyabu oraliqdadoim kamayuvchi
bo,ladi.Kamayuvchi
funksiyalarda"argumentningbiror oraliqdagikattaqiymatidafunlcsiyaning kichik qiymati hosil bo'ladi,,deganqoiaislga
asosan-r-.J da engkichik qiymatgaerishadi.
15)Funksiyahosilasininolga aylanfiradigansonlarekstremurn(mar. va rrin.) nuqtalardir. fi
x:3. J: I ta
16)Funksiyahosilasininolgaaylantiradigansonlarekstremumnin.)ntqtalardir.x:-14;-ll;-g;-4. , ;:}j,
{ntax.va J:,4ta
17)max.nuqtabu- hosilaishorasining "+" dan"-" ga o'tishnuqtasi,x=g. J: I ta
18)min' nuqtabtr- hosilaishorasining "-" dan"+" ga o'tishnuqtasi.x=_5va x:6. Lekin bularberilganoraliqqategishlimas.
J:0 ta
50 tolik savollorga
gisgojovoblor.
f'(ifr);k={.ps il
3l)(l;l)va(5;4)nuqtalardano'tuvchiruinmatenglamasini,_v:lo*bnitopsak,y:3/4x+t/4bo,ladi.Bundan,
f'(n)=k=3.1,+ t
!l
F.O'ft0Q0 +99899.0t
4.65.61 I
I'
t
bo'ladi.Bundan,f '@)=k=a2
o'tuvchiurinmatenglamasini,y=b+bnitopsak,y=-0,2x+0,8
32) (-l;l) va(-6;2) nuqtalardan
33) J''Qc)=0niyechsak,funksiyaningmax.va nrln.nuqtalarinitopganbo'lamiz.Bundaynleer.va min.nuqtalarSta.
3$ f '(x)=O ni yechsak,
funksiyaning max. v& rzirz. topgan
nuqtalarini bo'lamiz. Bunday n qx. va min. wtqtalar6 ta.
35)Funksiyaningo'sishoralig'idahosilaishorasimusbatbo_'ladi.O'sishoralig'idagibutunsonlar: xlixjlx5]x7. J:4ta..
361Funksiyaning kamayishoralig'ida hosilaishorasimanfiy bo'ladi. Kamayishoralig'idagisonlar:r1,'xt i xs i x6. Jt 4ta.
39) Urinmay:3x+2 tlch.qaparallel bo'lishi uehun/(16)=&=3 shartbajarilishikerak./ (-l)=3 J: x:l
40) Furksiyaningmax.va nin. nuqtalarigao'tkazilganwinmalar @yo?qigaparallelbo'ladi yoki u bilan ustma-usttushadi.Funksiya
hosilasininolgaaylantiradigansonlarmax.va nin. nuqtalardir.Chizmadabundaynuqtabitta x:5.
41) Funksiyaning o'sishoralig'idahosilaishorasimusbatbo'ladi.O'sishoralig'idagibutunsonlar:-2;-1; 0; 1. J: 4 ta.
42) Funksiyaning kamayishoralig'ida hosilaishorasimanfiy bo'ladi. Kamayishoralig'idagibutunsonlar:-3;-2; 1;2; 5; 6. J: 6 ta,
43) Funksiyaningmax.va min. nuqtalarigao'tkazilganurinmalar;r=f t/ch.qaparallelbo'ladi. BundaynuqtaLar 4 ta'
a\ f '(r)=0 ni yechsak,funksiyaningnxax.va nzin.ntqlalaini topganbo'lamiz. Bundaymax.va ztln. nuqtalar5 ta.
45) r = [-1 ;3]oraliqdahosilaishorasimanfiy uchuny:f(x) tttrt&isiya
bu oraliqdadoim kamayrvchibo'ladi. Kamayuvchifunksiyalarda
"argumecfiingbiror oraliqdagikichik qiymatidafunksiyaningkaftaqiymati hosil bo'ladi" deganqoidasigaasosanx:.1 da eng
katta qiymatga erishadi. f i,."r+ij,:i: -i i-l:]3,l9.ttriJ 4:5.i.t"i
s#qi{L*s€'{ r{dNi*g{ !
l. Funksiyaning
boshlang'ichihosilaamaligateskariamalbo'lib,funksiyaning hosilaolinmasdan
oldingiholatinitopibberadi.
f(x) tunksiyaning
boshlang'ichiF(x) bo'lsa,F'(x)=f(x)bo'lishikerak. lnl: f(x)=7*0 F(x)=*rag tek: F'(x): f(x;=7*0*O
2)f(x)=l}'1n3 F(x)=3^*a 3)f(x)=52' F(x)=th'521+C
Boshlang'ich ftnksiyani topish formulalari: f:.f1?*ejirl'.9"t-9$391}
*It-J.S...-in
t(x)
dx
''-
lnd
-lnlcasrl+{
+99899.01t|.{)5.6t
/ft)=# =4r;=:t.x-zrsF(31=1s-*?,T'-qror:s1."*+c,
z)q4:#="-+ F@1:1f} =2.,,t.t-c.
i r l * i - .- u u .J ' + r - a L 5
3) fr:.1=.{ft = {r'r-4)..u = t ? o + . , u t . F r x J ={a3 -r*.3 :1rt+a
' 1 < *;?a,;=1..;i1q
a . + 1- J . l - I r ; )
"lx
: :i:r,'.: Suratdao'zgarr;vchi qatnasholasava maxrajdagio'zganrvchining darajase1 bo'lsa, boshiang'ich f-ya ln li bo'iadi.
i: ,:::1..'-
Agar inaxrajdagi dara3aleo'rsaikichi 2 va undan vuqori hu'isa, maxrajdagi i{bdani ylqoriga chiqarib boshlang'ich olamiz.
;i)/(rr=+, F(.")=10
./(r)=t0.5t2-+, +++
urrr4
(-z)=----20:.+c
r/g:.' h Sl2J5l2.r
6)f(t:):cos3r'sitt2x, f(x)= -0,5sittx+0,5sin5x, F(x)=0,5cosx-l,lcos5x+C
'
2)30y+25y'=Q, 25y':-3gr, y':-*y, yFe :)pl00y" (y"-ikkimartahosila)y'=0,1eo,k Y" =0,01eol'r
.I:5eo'Lt
4) y"= 49y 5sin7x yoki ycosTx
{ * ir H # l $ $ { . ,
1. Integrafvaintegra[formukkri. -
2. ,4ni4integrat I
J. tffiegrd[Xossatan. . "'
4. trgri cfriziqfi tra.petsi]aningJuzi,
5. A1fannajismning ftajni.
6. (o'(, tezfifraa tezfanisMa aniq integrafninqqo'ffanitkhi.
2. A^garintegralchegaraqiymatlaribilan berilganbo'lsa,bunga
I r tur =r(.rjl
'1..=
p'ta)
- r'(or M: JIr=l 3,=Jrnb.r-X+]sin5'3-(1hF6-1-lsintot=
^ *.o*s.t)d.r=lhbx-el+]sinsJ
J- 'Jx-.z
'
I | | J i-L J | | J
'J I i )
-2
l , - l - l , ^ | . _ i - 1 | . .
= 7 + f s r nI 5 - i l n 8 - j - s i n l 0 = T l n g + f ( s i nl 5 + s i l rl 0 )
5ln
f v l : l a " = l l . d r= . ,l !r = 6 - 3 = 3
J J
-ttlT I L 3 3
b a a
I. Aniqintegraldachegaraqiyrnatlario'rninialrnashtirsahqaranra-qarshifunksiya
- -[
3, hosilbo'ladi.Boshlanglcholrnasdantrribminusniyokibilorko'payayotgan
sonn iolding achiqarish murrkin.
tq xa' =[ b i14a,= b r @),a1
e k
f. L, f. L, I r^ rDe
fvi: Jl(4-}a*= l(;!-pr=+rr.4r-qt;:vp.n14e-e)-0,5.1n(k-eJ:05.(ln3e-lne)=0J.ln3=h'6
e - t x J L \ - e z ' ' t r
2e
2
-+. tz-xl zt z
26!.y=t- "_-t .(_2)=_4 2)=a
,trf^=a-?a
!^#=!ro-t' -z-,
I , t - - . '
E I f T T
| - f . l I - . , t . t I f - 1 1 , , , 1
i v f : j s m - r c o s J . r c o s U * = J s m . \ ' b c o s x + T c o st x ) c f t = S { 7 s m . r c o s - r * 7 s u r - r ctoxs) d r = J ( ; s m 4 r + J - s { i ( - o ; r ) + 7 s u & . r J i l i =
0 0 0 0
+99899,C
14.{55.S1
intj rt! tn/J
lso 't 'r,
l?f I I
l ? tl 2 l-'- 11
=l-++t+t-*+',=4-',1!
lT
f , , |. - | i
-+-(J.-trt=-i2
t.l f lli-:ld-':= l13-2xld:'= (3."-.,,"jj1-ii=-f , : i - ' J : , I :i , r i - - , j i ; : , , : : . r r e . ,
12 12
4" Baiandda:-rft,') funksiya l/a pa$ldan gi! fLinksii'a irilan, chapdal x=a va,o'ngden.r--Jr
to'g'ii chiziqlai bilan chegaralangan t'iguraga egri chiziqli trapetsiya deyiladi. tr-lningyuzi
quyidagicha topiladi: chegara qiymatiali bilan integraini yozamiz,l.uqoridagi f,rnksiyadan i'{r:\
b
pastdagisiniayirib integralnihisoblaymir. lS: f [f-trt - c(.!)h
Egri chiziqlitrapetsiyayuzinihisoblashda
F:Sf:.AT'l\'i,{: shundalrsohanibo'yashkerakki,uningarr-ofifaqatmisolshartidakeltirilgan
yoki to'gri chiziqlarbilan chegaralangan
funksiyalar bo'lishikerak,
, 4
fi: l-misol. y: , . v:0, x:4 va x=7 chiziqiari bilan chegaralangan soha lmzirii toping, (1-r.asmJ
l:;
f \- in -q-r
-;frr =,-#n =*k (2rr+ i sor,i ioq sori.sllrrniiiguchun (-llzD+! = .-1.)
3 -rasm
+99899.014.65.61
hosil bo'lganjismning sirti va hajmi: (4-rasnt
5. 1.r7-funtslyanila:bloraliqdaO:r o'qi atrofidaaylantirishdan
b
I + U' @))2dt v = n.l f2u\dt f(x)
a
{(+.r'a,=r
2-misol.V:f:,'+f,S V:f"+l x:3vax:6 jismni-ro'qiatrofidaaylantirishdanhosil
bo'lgandevonringhajrninltaping.(6-rasnt)
(6-rasm )
6 6 6 6 1 ,
v=, Ir!**s,a.-, .i* x+t\z/2s
=" i r# . *!v. - ni,#- - . +. tvx
'- !
=r.1ft++. +f - ",# . + .'f =
3 3 3 3 lr lr
_ -r ur i.)\ ? sf -, t-:,E)-t . 4 _ _
= 4 4s __*Tl -_=.n' .1( '*-. -+.l t; =
8 "' T P t # . * _ * _ * , = J i r {s n , t
"
E,S'r$ii,y.i +S:SS?$.til+
65.*i1
2
=I *+ ^=,dt-t)l'[2=tg{ot-ts?+)=
6 zcos'(V-j)
2 - l
ivl, te- - \dr:7 Uo'lsa, /(4rlr ni qiyrnatinitoping. Yechisir:/(! f,rnksryaning
,boshlang"'ichi
F(rJ bo'{sin.L]hold; bir
-Iu f
-, 'r
,. l-t t l.>
r
| - { { x M x = F { . '| ) [' i- :- F ( - 1 ] - F r - 1 1 ) i t b d a n i n g q i y m a t i n i t o p i s h i m i z k e r a.l l.-. . f { 2 . t - f r , t r = 1 " + n e r - l y ' * l - 1 l | " 2
-lt -3
t ?
F(Jx- sy*, = t+, FQ' 2 - 5)- FQ. (-3)- t = 14, F(-l) - F(-1 1i=14 tr:1.4
fvi: II t. !-t1x + Z)dx=.?x2- 3x+ C bo'lsa, -f(t) - ? -ieclrish:
{2x2 - 3x + t)' : x "f-ltx -r 2} , 4s-3=x"7-tYt+2.),
+99899'
SG-{4crrr oI 4"65.
6x
j , - j t . o , , -=t n r ; , J , xa-t:t, t::;-i, ,t.-ti::-z1-a:ftx::\-s, -f-tt.'):+"" f-'ttn--J-'(x).2:4x-tI,
(x)'2-i1, .='"{=*nl:j' ,
f-t (:;,).t:-4t:=f-t J: =
+f
3 3 ' 2 3
-i,t'-,,'r"*j @- zlzd':
=i*'- i,,tiurn*
j",,',t'o =+t:- %'ll =* - o* * - t - * o'
I t n 2
s:i*r**m {sTFfi}34t-$}-{,
Ir4grakkabfunksiyayoki ko'paytmako'rinishidagifinksiyalardanboshlang'icholishdabo'laklab integrallash formulalaridan
b , b b , b
F
foydalanamiz: I udt,: urtr-- | vdu
l h ' f -
buni soddaqitrib
=.r(')c(".1*-
j rr"l.st,'i ot
Jr<"1 ko'rinishidavozishmumkin"
J l u J
a a a
E.r;i.L.A-Fi\ti: Ko'pavtmadal biri siri. , cos., d' , a-'li bo'lsa bularni g(;rl deb olamiz; !og., arcsin., at'ccos.,arcig., arcctg"li bo'lsa,
deb olamiz. !r i$r+;+;'*"t -,'ggB99.t$11 €S iii
=x .osz''- r'
I ) J"x.sin2,rdr 2x+'l'
cos l'
sn2x+C =j
zxdx
cos
f J I
(3:c
+ 51'cosx
(3x+9'cosr'-J:'1-cos-t)d:r=-
zl Jllv+S1'rlnv.ig=- +C
+3sin.t
i fuz'.rin.rdr=-e2,.cos.r
+ 2f eb .cosxdx=-eL,.cosx+2A
, --fr*
"!..---
A= eb' sin .r + 2e2tt'.cosx 4A 5,A,= e2*'(sinx+2cosx)
+99899.014.65.61
lna{naffi o'zgaruvchifunksiyakiritish orqali integrallash.Bwfia g(x)funksiyanio'zimizdanshundaytanlashimiz
r"yffrtA
Tlrnrarranu rarrrrnn sryBrl4 o6rerrnap ).rrr4Hr3JleNreHTJr
apn aefiunagu. Tlu"nanrnap o,uarAanoruu alr.rtp6ocr,rHl.rHrrarra ><,apSaapu
6naan, yuuxr sJreMeHraapu3ca Kuirr{Kx,ap$nap 6rnaH 6elnraaaaAv. M: 1 = Ip,O,c,5,0.6, d} ezynuA rinnarra a, b, c, d, 5, aa 0.6
giIeMeHTnapIrAaHTaflrrctrJlrorrranJrarr.iHr4 6un4upagu.
xerreuerrrXr}fiilaMta'rneeau|JIugxaalur,tx€XkypaHuItrAa,x3neMeHTXrjnlawrrameatifumu,Macn42ugcaxeX
I ea B rlnlaulapEllllr KecHurMacH (Srclrrcfnarirnracu) ,4nB rlpanauga 6enrunanaAu:lnd :lxl; € A sax e gl. l-pacuaa
3ftnepBeirx gudrparrnlr,racrnoMaGrsranaranaAuraH unsuagaI ra B ruarlnapuwrr rciclrurvhcprAnB nr.r6epaglr(qrasvala
rurprxaa6rfpcanaaran).I na 8'rfruraulapuurir 1upnautttacu(Ewuinuuuducu) gei,yrrapurdHr KaMuAa1urtacupaMaB)KyI 6larar
6ap'rasaen'rerrrlapAall rlnnaltra
ry3I,lJIraH aitnunagu. A ta B r:ii1nilrar/IJrapHHHr'dupnarur,iacri
lr-,8 rlpnsuilrrga denrunaeagw:
nuB=ftlxeAErux.€8J.2-pacn' axaBfiunatvrJrapnrHr atiupttacuae6,AnnurBgaMaBxyA6inr',raran6apuarnerirexrJ-rap'Aar!
ry3rlnraxrlnnaura afirhnal.ra.A na B rlnnaruaapuuurafrupmacnlp rlUrlnull4a oelnuaauagu:A\B={lx € I sa r.e Bl (3- pacru).
Arap B c A 6}aca, ,{lB rinnarrr B r!.nnavnnur mjndapyeuucu neiaunarttraB' exn E'1 6unau6enranana4r.r. (4- paq"r).
^GD'
"ffi ^ffim AIB= B',t (sodaqilib aytgandaI to'plamningele-)
mentlaridan.B to'plamningelernentlarini
ayirib tashlashkerak.)
bularbo'shto'plamva barchasonlar.0 r A, A c A,
plr 1; 2; 3; 4; 5 raqamlar-idan iborat3 xonali(4 xonali)sonlarnechta? J: 5'5'5=125 ta ( 5 5'-5.5=625
ta )
J:5j7:42ta (67 7=294ta1
1 q ;0 ; t r ;2 ; 3 ; 4 ; 5 ; 6 r . a q a m l a r i di baonr a t 2x o n a l (i 3 x o n a l is) o n l a r n e c h t a ?
nechtac elernentqatnashgan qism to'piarn mavjud? J: n=6, 26=64)ami qisnrto'plarnlarsoni,
tvl:A = ! a, b,c, d, e,Ji to,plarnda
qismto'plamlarsoni2r =.32, r elementqatnashadigan qisrnto'piamiarsoni 64-32=32ta'
c elementqatnashmaydigan
qatnashib,belementi qatnashmaydi? Jl &nichiqadb
{';f:l= {a,b,c, d,e,f} to,plamningnechtaqismto'plarnidaaelementi
11=!a,c,d,e,fJ shrrndanaelernentcatnashacligano-isrtrto'plamiat'soni 2r=16 ta. Yoki
ta.shlasak5taele*rentqoladi
adJ, aef, acde' act{J-,acef adef, acdef'
bnlaini binna-bir yerzishham murrkin. a, ac, acl, ae, af" acd, ace, acf, atte,
clatnashmavdi? J: e va ] elemettla|ni chiqalib
frl: ,4 = { a, b, c, et,e,J } to'plamning nechta qisit-rfo'planrirla a'..tab elementlar
tashiasak4 taelement qoladi' ?a =16 t-a
Yl':l'rr:'}r:a-'tabeletnenli;rrgabitta
tlil: l= {u,b,c,'d.,t;f J v"tp\amningncchtaqismto'plami,Jactta&elemenllar,letnashadtfl
jl sieicerrtl3,fs+ti lj =iI ta. ct,bq3'trrashnasa
element aifatir)aqaraytriz,shunclaI to'glarn ta slernetlibc"lib qolaclivalarni
; 4 elemeniqoladi:l{ =16 ta. J" 32-tr6=t6 ta
Ar-tE,A,-tB,E[iia'pla-mningelementlarisonia
l,:t1:,i!={xlxeI,{,J6'=!rx,neN}vaB={:rt1"re//,30=lLt){tely']bo'lsa,
I lio'planrrJan-I,2,3"4,6,9,12,1S,3(ibo'lishim But on'kpilna.m d a ; r = , 21, 3 , 5 , 6 , 1 A , 1 5 b, 3o0' , i i s h i m r ' r n i l < i n '
'
A
A r - t B = ( . \ " 2 3 " 4 . " 5 , r r , 9 \ 1 g 1 2 , 1 5 , )1=8X, 3i tra1;, 3 6 n E = ( \ 2 , 3 , 6 ) = 4 1 6 ' B L 4 = ( 5 , 1 01' 5 ' 3 0 ) = 4 t a
-r9989!.014.t'5,61
K,f;,:*f ffi { t r " 4 t ' f r F " r f S 4 ;
J: (rPemutatkn)
fr'rtft aftnasfitir{sE
E. O'rinlnsfttbisfr.(fi*dngement)
3. Gurufrksfr.(Cotndinatiarc) '
4, I{yuton frinomi
soni: P . = n ! = I ' 2 ' 3 '. . .
tah'orlarsizs'rin almashtirishlar
{., n taelementdan
[vl: uchtaa b, c elementdan soni:elrc, ncb,bac,bea,eab,eba- jami 6 ta, yoki formulabilan Ps = 3! : ]'2'3:6
*'rin alrnashtirishlar
Nl".l, 2, 3, 4 nqarianni takrorlamasdannechta4 xonali sontuzishmumkin? Birinchi o'rinda berilgan4 ta raqamdanixtiyoriy
bitr,eeihx?di,ya'ni im.koniyatlatscni 4 ta. 2-o'rinda qolgan3 ta raqamdaiiixtiy-oriy- bitiasi hii'a,ii,ya'ni 2-o'iiiirii cgaii:uir
imkoniyatiarsoni3 ta. 3-o'rinda?,ta,:nihoyat4-o'rinda l ta raqamqoladi.Demak,4'3'2'1= 4!:2a tr:24ta.
-,
lfl: I , l, J, 4 raqamlarinitalsorlab,neghta.4xonali sontuzishmumkin?, BundaI 2-,3'va A'o'rinlarningbarchasigaixtiyoriy 4 ta
raqamdanbirini qo'yish mumkift. 4:4:4:4=25d J: 255 ta.
= =
ft{: oltita o'quvchini6 ta stulganechaxil usuldao'tkazishmumkin?, Pt= 6! I'2'3'4'5'6 720
o'rin almashtirishlarsoni:
"1. n ta elementdanlala:oritt bundan1*n2 *...rnp = n bo'lishik-k.
nechaxil ustildaqo'y
ffl: 3 ta somsa,I six shashlikva 2 kosasho'rvanidirsturxonga miimkin.'Jainielementlarsoni 6 ta shundan
va sho'rva)iakrorlanadigan.
2 tasi(somsa =Tft71 = 60 xil usulda'
Pu(3,1,2)
l*1:..Matematika"
so'zidagiharflaming nechta
o'mini almashtirib so'zidanchi?Yechish:
"so'2" tuzishmumkin."Kombinatorika"
.. 4t I .2.3.4
Ai=V5=-T=J'4=tZ
r i s h l a r s o nai :b , a c , a d , b a , b c , b d , c a , c b , c d , d a , d b , , ! ? - j a m i 1 2ytoak. i f o r m u l a b i l a n
nechaxil usuldao'tkazishmumkin? Ai =
l- va 2-stulga = = SO
ikkitasinil-partadagi
M: Olti o'quvchidan eT \jff
- 1 l::
jami nechaxil
M: SarvardaZ ta fizkava 4 ta matematikakitoblari bor. U flzika kitoblari yon*u-yo4-bo'lishi shartibilar 6 kitobni
usuldajavongajoylashtirishimumkin. \'echish: 2 ta fizika kitobni 1 radeb o'ylaymiz.shunda5 ta kitobni 5!=120 usulda o'rinlarini
almashtiribjavongajoylashmumkin. Lekin yonma-yonturganfipika kitoblari o'plni almashtirishham mumkiq'Bu4p4'brycha
kombinatsiyalarimizsoni 2 barobargaortadi. 120'2:240 Jz 240
g: Sarvarda3 ta fizika va 2 ta matematikakitoblari bor. U fizika kitoblari yonma-yonbollishtishartibilan 6 kitobnijami nechaxil
usuldajavongajoylashtirishimumkin. Yechish:3 ta fizika kitobni I ta debo?ylaymiz.Shpnda3 ta kitobni 3!=6 usuldaoirinlarini
almashtiribjavongajoylash mumkin. Lekin 3 ta fizika kitoblario'rnini almashtirib6 xil usuldayonma-yonqolysabo'ladi' Bu barcha
soni 6 barobargaortadi degani' 6'6=6 J: 36
kombinatsiyalarimiz
'a,
tadantuzilganguruhlashtar
S, ntaelementdan/r ro*,|[:]ffi] 3 tadan
M: beshta b, cd, e elemenfiai
guruhlaymizr
+99899.014.65.61
-jamil0ra. yokiformulabilan
abc,abd,abe,acd,ace,ade,bcd,bce,bde,cde Cj= =|fiffi=tO
r,*!rl,
DEMAK,bundakombinatsiyalar
faqatginaelementlariningtarkibibitanfarq qiladi,tartibibilanemas! {oi, |u bac bit,onarca.)
M' Yangikononagal0 odamdan
uchtasinibir xil lavonmiga
nechaxil usuldaqo'yishmumkin.
cio=a#5 =ffi*#f# =720
:6=I2o
M: Oltita o'quvchidan 2 tasini I -partaga necha xil usulda oltkaiish mumkin? ,t=,1#T=i]frffi=,'
L,i:ji,t'ii'lrl.i.,l I. qachonkimasalashartigamostuzayotgankombinatsiyamizda
jami elementlarishtirok etishikerakbo'lsa p, dan
foydalanamiz(8 taikonvertninechaxil usuldaochishmumkin?'Barchasiniochishkerakdegani);
II. qachonkimasalashartigarnostuzayotgankombinatsiyamizda jami elementlarning
bir qisrniishtirok etsava ularningo'rnini
almashtirgandahammasalashartiniqanoatlantirsa,4f, danfoydalanamiz.M: direktor20 ta o'qituvchisidan2 tasini2 ta seminarga
nechaxil usuldayuboraoladi? l-o'qituvchi l-seminarga,2-o'qituvihi 2-seminargayoki l-o'qiruvchi 2-seminarga, 2-o,qituvchi
l-seminarga.O'ntini alruoillilirishmttmkin;
III. qachonkimasalashartigamosfuzayotgankombinatsiyamizda-iarni elementlamingbir qismi ishtirok etsava ularningo'mini
almashtirgandamazmunanawalgi kombinatsiyamizbilan bir xil ma'noni anglatsaC,f danfoydalanamiz.M: direklor20 ta
o'qituvchisidan2 tasini bitta seminarganechaxil usuldayuboraoladi? l -o'qituvchi 1-seminarga,
2-s:qituvchiham l-seminarga
voki 2-o'qituvchil-seminarga,1-o'qituvchiham 1-seminarga Gapka'dnishitlanikki xil. lekitzma'nasibiril \
,z takrorlanbhbor:--) AI =rk
t
Jamielementsoninh "1
UlarningqaytartiHajoylashuvinuhim , takorlanthyo'q --+ AX=#
tanlanadignelementt ta --=5
Ularningqay 'rartiHajoylashuvinuhirn emar=--J talaorlanbhbor --> Cf, = Cfr*t-,
) rakorlanbhyo'q cl =l#:6.
r.+-6fift@v -F99899.01
4.65"5l
mta,PsitahardanCshahargakelishningntayo'liba'lsa,
IshahardanBslrahargakelishning
tij:iii.ri-'i'"1i,r.1 IdanCgarrvixilus$l
bilankelishmumkin. ffi:l shaharga
shahardanJ 4ta, B Cga5
shahardan tayo'lolib boradi,
I shahardanDshaharga
6ta, D
Cga3nyo'tolibboradi.lshahardanCshaharganechaxiiya'l
shahardan ^ft+t
bilanborishmumkin? 20+18=38
6 _
bo'iingan.K,tadratchalalriingtomonnarib,c'yiabl,urganda
fvf: O'lchamlaa7x4 bo"lganto'g'ri to'utbwchakT'4=2&ta l*vadratchadatga
Jt C{i*u=Cfn+=cf,=ih=###=33ar-
AdanBgdolibboruirchiengqisqay*'tlarsoninechta? l+l]ITB
Af,trffT-.
ardabo'lgan
nechtauchburchak(to'rtburchak)hosil qilish mumkin. \rechish:uchburchahhosil qilish uchun1'uqoridagiti ta nuqtadan .,_
4 ta nuqtadanixtiyoriy I tasinitanlashkerakyoki aksinchapastdan2ta, yuqoridanI ta nuqta.
ixtiyoriy ? tasini;pas-tdagi
=
clcl +clczo
shunda: =t 5'4+6'6=e6ta
#, #.3. #
To'rtburchakhosil qilishuchun'yuqoridagi6 nuqtadanixtiyoriy 2 tasini,pastdagi4 ta nuqtadanham ixtiyoriy 2 tasinitanlashkerak.
qo'llabbo'lmaydi.)CIC] =
fbundayokiaksinchani = I 5' 6 = 90 ta
ffi : #, III;rin*ta rtr ri$pcor,ter,r
lvl:Parallelogramm 4 taparallelto'g'ri
hosilqilishuchunikkitadar, '.rt'r rr trrr:turirrii u{.rr{ix \
6: F
chiziqlar kerak. a1,d2,a.3,?4lardan2 tasni tanlaymiz. , d;, d2,d3,dr,ds ri:l*g'l{"*r fi iipfijii{+Itf !"-
M: Ushbushakldanechtaturli uchburchakbor?
-h
fv'lrIxtiyoriy 3 tasibir to'g'ri chiziqdabo'lmagan (yoki aylanadagi)A, B, C, D, E nuqtalarniuchburchakniuchlaridebolsak,
nechtasida A nuqtaqahrashadi? Yecliish; demak,uchbwchakningbiruchi A nuqtadabo'lsa;qolgan2 uchi qolganto'rt nuqtadan
ikkitasidabo'ladi. Bundayimkoniyatlarsoni Co2 = f 1a.
+99E99.014.65.61
28n-154 (0, Jrm=i,2,3,4,5
(2 - nr).(3 - nl. (nt+ 7)'(m+ 2) ffi
tl
=iCyo'-^Utn= ortl.gton-rb+Czan-zbz1...1gn-to6n-116n
4'. Barchahaqiqiy avabhamdannaturalsonlaruchun \u+b)11
m=O
sonlar,koeffitsiyentlardir.)
forrnulao'rinlidir. C/r sonlarbinontialkoeffitsiyentlardeyiladi(yoki bu sonlarpaskaluchbutchagidagi
@-b)o=(a+(4))n=f"'an-m(+)nt
Barchahaqiqiyavabhandantraturalsonlaruchun formulao'rinlidir'
| 4 641'
(a-2bfnipaskaluchburchagivaNyrtonbinomiorqaliochibchiqamitUgilfrlr.n*dagi4-qatordagikoeffitsiyentlar
-1, aa-aa3 (2b)2-+al t.(2U4 : at-1ot b2
ht+24ot -i2o' b3+16b4
.
fu-2bf 12b11+6a2 12b13+
n=4
@-?n\a=lCy a,,-^(-?h)tt= 1a+-o,q-'2b)a +Ct a4-4?h\a =
+C\a4-tezb)t+Ci a4-2(21)z+Cla4-3e'2h)3
m=O
=t.fr a+- I +1
a31?;1t o'Qt)z-L'# a\2b)3
+r'#. h2-32arb3+
= ao-larbt+24a2 t 6ba
.
# Zh. "o<*lu
fvl:
r-.-.---
iranari.jani = tii
hamkerak.P{3,2"3,
4 gako'payrirish = = sao. 560'4:2240
x3t'zj
lro,qoradi 3l;l' fffi}}
l a l :{ 1 + 3 r } ? : 1 + , ' , . + 3 5 a r s + " . t e n g l i k d a a n e c h a g a t e n g ? ! . i " c l i i , : ;. h
r n: i n g d a r a j a s i 3 b o ' l s a , d e m a k l n i n g d a r 7
a -j a3s=i4 -
+99899.01
4.,55.61
{Y48i
t. Efrtilnn$i4fiinTEfuui{ta.'rffi i ,
2. nrttimoftiQ[arni fr
fur'paltiris teorcrnasi.
"
,. 3. Shatttiefttimoffift :,:,
4. Efrtime$arni gs'sfti.s
fr teorrmasi.
Bayes
-e. to'fa efrtimo[frfr" formuts$i,
d. Flodisalar 3 xil bo'ladi: wuwkin bo'lnngan" muqaff{tr, tasadffiy. ,r i: : ,'
1) Ro'y berishi mumkin bo'lmagan hodisaning ehtimoli 0 ga teog. f{l Parta ustiga tanga tashlangandauning tikka turib qolish
eiitiiiioii 0 ga teng. Yoki nar'tia iushi iashiangancia7 raqamining rusirishi ehtimoii 0 ga teng.
2i lrrluqararhodisaningehtimoli (t/harfi bilar:belgilanadi)I ga teng.fvl:Tangatashlanganda "Gerbli'l i'gki "Raqamli"tomontushish
ehtimoli I ga teng,ya'ni tangatashlanganda bir martadayo gerbli yoki raqamlitomonctriqadidegani.
3) Tanga3 martatashlanganda uchchalasida ham gerbtomonbilan tushishibu tasodifiyhodisa.'
O'yin kubigi I martaashlangandagiquyidagitasodifiyhodisalarniqaraymiz;a) 3 ochkotushdi, b) 5 ochkofushdi, d) 4 ochkodan
ko'p tushdi, e) 3 ga kanali sontushdi, ,"i.r. s
c Birgalikdabo'ladiganhodisalar: avae, bvae!,dvae(masalan,6 ochko) ,'' "o'ff*'r**
r Birgalikdabo'laraganhodisalar: a va b, a va d, r..l-, 1-r3i;;..r,'*
t, .i t;
. 2 tahodisadan birining ehtimoli 2-siningro'y berishiyoki ro'y bermasliginatijasidao'zgarmasa, ,.',.r.
bundayhodisalaro'zara bog'liq bo'lmafianhodisalardeyiladi.(M-n, tangava kub birdanigatashlangandagi, holatlar)
klassikta'rifr- p@=*.
Ehtimollarnazariyesiaing Bunda,/r Ahodisaningro'yberishlarisoni(yokiAhodisaningro'yberishiga
- g=
aJ Birortasininghambo'yalmaganbo'lishi 9 i 1 ,t'2,:3==l (izoh:
'- l0tadbtdldan3tasinitanlashjami
c i o r . 2 . 3 1 9 . e . 86
, , ,-
soniClogateng,birortasihambo'yalmagan
imkoniyatlari bo'lsa3 ta detalni6 ta bo'yalmagan
orasidan
tanlashCf eatene)
- - e - - - - - - - -- W=
c) Ikkitasiningbo'yalganbo'lishi -
t'1.0.,f2*3, =*
Cio 1.2 t0.9.8 t0
+99899.014.65.61
hambo,yatganbo,lishi-
d) rJchchalasining =. =
& it6.e;.rE +
M: Yashikdal0 xil mevabor. Tavakkaligaolingan7 tamevaorasidaaynan a) nokning; b/ nok va olmaningbo'lish ehtimolini;
c)bizo'ylagan aniq ikki mevaningbo'lmaslik ehtimolinitoping.
Yechish:a) 10 tamevadan7 tasinitanlabolishlarsoni C1o= :120 Eateng.Biz olgan7 ta mevaichidaaniqnok bor, demak
H
qolgan6tamevaniqolgangtamevaorasidan Cf =#*=&4gateng.
tanlabolishlarsoni J: Cg/Cla=#=+
b) 10 tamevadan7 tasinitanlabolishlarsoni C1o= ffl*+ =l2O gateng.Biz olgan7 ta mevaichidaaniqnok va olmabor, dernak
qolgan5tiarnevaniqolganStamevaolasidan Cf =#=56Bateng.
tantabolishlarsoni J: CA/C{o=#=+
* r:i
ehtimori t, + +=+
M: Tanga3 martatashlandi.l-mafta "raqam", 2- va 3-martasida"gerb" tomonibilan tushishehtimoiinechagateng.
licclrish:tanganingl-marta'traqam"tomoni tushishiehtimoli0,5 ga teng.2-mafiatashlanganda"gerb" tomonibilan tushishehtimoli
ham0,5 ga terg va 3-rnartasida"gerb" tomonibilan tushishehtimoliham0,5 ga teng. Olzarobog'liq bo'lmaganhodisalarning
birgalikdaro'y berishehtimolibu hodisalarhar blrining ro'y berishehtirnollariningko paytmasigatetgligidan (0,5)3=9,125.
fi: Xaltada5 ta oq va 4 ta qorasharbor. Xaltadanketma-ket3 ta sharolindi..Birinchi va uchinchisharningoq, ikkinchisiningqora
rangdabo'lishehtimolinitoping.Ycchish:bilinehir:lingansliarnirgoq chlqirh*htimoli 519gateng.Xaltada8 ta sharqoldi,2-olingan
sharningqorabo'lish ehtimoli 418ga teng.Xaltada7 ta sharqoldi, 3-olinganshamingoq bo'lish ehtimoli4/7 gateng.Bu
ro'yberishehtimoli:
hodisalarningbirgalikda
+ + +:$ sa tens.
i.i1l.+'i':l: r.:n ta tajribao'lkazilganda kamida(hechbo'lmaganda)
hodisaning bir marta ro'y berishehtimoli-1-4" formulabilan
topiladi.f{: Tangauch marlatirshlangandaraqam tomonikamidabir martatushishhodisasiehtimolinechaga teng.
Yecliish:GGG,RRR,GGR,RRG,GRR, RGG,GRG,RGR. Jz718 fonrrulabilan: p:0,5 tanganing raqamtomonib.n tushish
ehtimoli,q=l-p=1-0,5:0,5 tanganinggerbtomonb.n tushishelrtimoli. l-(0,5f = l-1/8= 718
: Tangauch martatashlanganda
f\zf raqamtomoni aynattbir rnatla tushishehtimolinecbagateng.Y*rhish: GGR.,RGG, GRG. J: 3/8
,tvl:Tanga4 mwtatashlanganda raqamtohoni aynan.bir m.atJatushishehtimolinechagateng.Yechislr:bunda2a=16xil holat
kuzatilishimumhin.Yuqoridagimisoldanko'rdikki, G va R harflarini4 ta o'ringajoylashtilib chiqishimizkerak,BundaR harfi
faqatginabir rnartaqatnashsin: demak,R harfi boshida,2-o'rinda, 3-o'rinda va oxirida kelishi mumkin. 4ll6:tr14 Jt t/4
P@=+,
Yokiformuiabilantopamiz: \AB)=ld +=+, P1E/rn=W; =i,*Jt:
torniulasako'ta:
*J!=+
fvl: 100 ta kaltochka berilga.nbo'lib, ular 00,01,02,.",, 99kabi nomerlangan"Tavakkaliga olingan hiita karfcichkadagisonning
'Trclrish:
raqamlariko'paytrnasinol bs'1ie3,bilat biiga.raqarnlariyig"indisi birgn leng bc'lish ehtimoli neehaga.
teng?
+99899.01
4.65.61
# - olingankartocFrkadagi
so*ningraqamlariko'paytniasiirolgateng: 01,t12,"..10,20,...9S. bular i9 te, P{A):!9/!CIfi;
lB -karlochkatiagisonningraqamlariko'p4rtmasi nol va yig'indisi biiga teng: 0i rra i0" bttlar2 ta. P(AB)=271qgt'
P(ABC): (clAE)=
P(A).P(B|A).P : , . ^ , - c, . 1 7 . d . 5 r . 2 . 3 7
h + + * '-'-'clo 1.23109.8 24
bo'lsin,,:.hoLdz
t A va B o'zatnbog'lio ho'lmaganho,li"salar P{A/B)=P(A)tenglik+'rinlidir.
F.o'8oqov+99899.0
14.65.6
I
to'rt partiyadanikkitasini yutishehtimoli ko'proqmi yaki olti,partiyadan
lvi: Ikki tengkuchli shahmatchishahmato'ynashmoqda:
uchtasiniyutishirnkoniyatiko'proqmi? Ycr;hish: Shahmatchitar tengkuchli uchunyutishehtimolip=0,5ga,yutqazishehtimoliham
(4;2):PqQ):C24@5Y'(0F)2=6'025'025=6/16
q:t-p=0,5gareng.To'rtpartiyadanikkitasiniyutishehtimoli:
fonnulasiga
ro'taehtimollik :4
P(4 : P(q)' P(At4)+ P(h)' P(A/Bz)
asosan: : =#
#-+& # +. +
fv.l,Munisal4 ta,DildoraZ0 tava Zulayhol5 ta ko'ylaktikdi. Ular tikkanko'ylaklarningsifatlibo'lishehtimolimosravishda0.8,
0.6va 0.8ga ieng.Tavakkaiiga olinganko'ylakningsifatlibo'lishiehtimolinitoping.
+ e(4) . P(AtBz)+ P(4)' P(A/4): #
p (4 : P(4).P(A/r,1) oo* #'0'6 * *' oF= + * * * * = li
qaramasdan B
M: A yashikdaZ ta oqva4 ta qora,B yashikda3 ta oq va 6 ta qorasharbor. A danixtiyoriy olingansharningrangiga
yashikkasolindi.B yashikdanolinganixriyoriybir sharningoq bo'lishehtimolinitoping. Yechish: Bunda 2 hol bo'lishi mumkin:
l-hol. A lqf[i5dan oq sharolindi f va B yashikkasolindi.B danoq sharchiqishi fi. Ikmt*i.ting birdanigaro'y berishi t *!=*
qorasharolindi f
2-hol.A yashikdan va B ga solindi.B danoq sharchiqishi ttkalasining ro'y berishi
birdaniga
fr. + *=+
H hodisalar
bo'lmagan
Buikkalahol o'zarobog'liq 1o'yberishehtimoli+ - + = + gateng.
b-b,ulaming
H
!t
b l-hol.l-idishdanqorasharolindi,2-idishdanhani'qorasharolindi,3-idishda . 'i,:
F * +n+o q s h a r o l i n d i ;
7.
2-hol.X-idishdan oq sharolindi:
qorasharolindi,2-idishdanoq sharolindi,3-idishdan *
B; * + ', '' '
:,
I oq sharolindi;
3-hol.l-idishdanoq sharolindi,2-idishdanqorasharolindi,3-idishdan , ,"
* + +
II 4-ho1.1-idishdan oq sharolindi: *
oq sharolindi,2-idishdanhamoq sharolindi,3-idishdan + +
n
F tsuhotiisaiarrringbirgaiiktiaru'yi:Yrisiieiriilrroiiio'i-Liaiaiioiiiiiigtiaiijaiaiyig'iirtiisigaieirg'i.242l6t5=&'4
F
I r aJRsQ0v+99;99.014
65.61
!4.
1
P r A t : 4 ' t l-',-
E+*.09=
1
i.
4
: y9}#2
FA{E,* n+# : * = our (y*rci
36%}
-3 J ', 6
fvi:Uch merganbir 3,o'lao'q uzishdi,hundai.ickio"q nishongategdi.Agar 1-,2-, 3-merganlaminghishonga tekkizishehtirnollzu'r
rnos
0.7 , 0r8:,0.9 gatengbo'lsa,uchinchimsrgaruringnishongatekliizganligiehtimolinitopir.rg.
rar,,ishda
Ycrehisir:Br- n-vsrZ-mtrganlarnishongatekkizdi3-metg4n 1
lel*izaolmadi. P(BrtrO::l'fl.rB'0.il=0.b55,
-
Bz l- r,a 3- merganlarnishongatekkizdi Z-ingrgantekkizaoimadi. P(Bt):t!.7'0.2'0.9=A.126,
E: - 2- r'a 3- merganialnishongatekkizdi1-mergan fekkizaolmadi. P(B =0.3'0,8'0.9=0.2I5.
Bt. Bz,B: gipotezalarda : PertAJ= Pa|(A}= 1 (ya'ni 2
I hodisamuqan.arbo'lgani uchur,tegishii shartliehtimolla I ga tengL.P1,(AJ
ra o'q tekkan,uchinchisianiq tegmagan). Pt"4j= F(E*': Far@j1' P(Bzj P6,@j+ P(fuj :'F6r&) = 0,056"l + OJ26' I + 02i 6 " I = 0338
P!?:)
t lchinehi teLkjzgadigi
nishonga
tae.r'ganning e;4) -
ehtimolirn1;gr1+ =?::!!;:;(4)-Pu'(4 = ffiffJE - opz
',
# 4 {- F *{ # "f-{."-Sl-a T..4H {" { {" { ,
Sootbilonbog'liqbo'zimqsalqlar.
fv'l:Eskisoathar I soatdal5 sekundorqadaqolmoqda.Soatl23oda to'g'rilanibbir kundanso'ngqaralsa, soatnechaniko'rsatadi?
Yeclrisli:birkun24soat.lsoatda15sekundorqadaqolsa,24soatda15'24:36}sekund:6min.orqadaqoladi. Jll22{
It'l: Soat12mbo'lishidannechaminut awal kattava kichik millar orasi600ni tashkiletgan?
\ ' ^ " h i c hs o a t i l a g i h a : ' h i t y n ' l a k c h e l a r-oJr6anS0i ' 4 0 = 640a n K i r h ; k m i l l + q 1 , 1 ' ! a l : c h : n r b c S i L c ' : ; U n , : t - : l : "i -l ti t; : : : - : l
yo"takchani(rninutni)bosibo'tadivaularorasidagigradus-(12-l)'6a=660nitashkiletadi.Bu I200dan12minawal,ya'niltasda
ular orasidagiburchak6d bo'lgandegani. Kichik mil 2 ta yo'lakchanibosibo'tguncha kattamil 24 ta yo'lakchani(minutni)bosib
-
o'tadi va ular orasidagigradus (24-4'60:1320 ni tashkiletadi.Shundankelib chiqib proporsiya i)zamiz. nechaminutawal degani
Ij:ff! E6x=72e, /rlff minut
""n"" "=#=#=to uu
M: Soatningkattava kichik millari ustma-ustturibdi. Qanchasoatdanso'ngular yanaustma-ustkeladi.
Yei:hiril::kattamil (minut mili) bir marlato'liq aylanganda60 martachiqillaydi(60 ta yo'lakchanibosib
o'tadi). Kichik mil (soatmili) bir martato'liq aylanganda12 martabonguradi, har bongurganda5 ta ttot**s;
yo'lakchanibosibo'tadi. (12.5:60). Kichik mil ! ta yo'lakchani(soatni)bosibo'tguncliakattamil 12 ta {}$
yo'lakchani(minutni) bosibo'tadi. (Minut milining 12 ta chiqillaganisoatmilining I ta chiqillashiga
g
tengyoki minut milining tezligi soatmilining tezligidin l2 martakattadesakbo'ladi.) tx3
Deylih soatl2m da ular ustma-ust'turganbo'lsa,bir soatdanso'ng kattamil 12ni, kichik mil I ni
ko'rsatadi,ya'ni soat100bo'ladiva ular orasidagimasofa5 ta yo'lakcha.l2x=1x+5, x=Slll
- 1 l = * + -5.' i jg
-t2.* l = g -bu shunchaminutdanso'ngkattamil kichik milni quvib yetadidegani.
ll ll
r = l Eungaawalgi bir soatniqo'shsak,l+l/l I = 12ttl
Buni soatgaaylantirsak,
6 0 l l
+99899.014.65.61
i
i r MAXSIJSfuZ Ail"^EN
I
tsI&i*.NfrtASAMnAS"'
qanoatlantiradix:2 nk; v:v l)*2 ltk (A)
1. (9ffi-19) f(1) - barchakoeflitsiyentlar
9. (97-6-12)x3-3x2- 4x +12 = 0 :
yig'indisi.
x' 1x-3;-41x-3)=0;(x-3X x' 41=g'
f ( l ) : ( l - 1 ) 2( l + l ) 2 + 3 . 1 l : 2( E )
grafik usuldayechamiz. (x-3)(x-2)(x+2):0;xt =3; xz =2; x, : -Z
2. (9f-7-35) Tengl'amani
/r\" x rxrx,:3' 2'(-2): 12 (D)
y:e-'=l :l ; y=x_z 10,(97:l-36) To'g'ri to'rtburchakningbir tomoni
\e)
ikkinchi tomoniperimetri30 bo'lgani
6,foe'.1sa
tenglamagrafiklari bitta uchun I 5-x) bo'ladi. To' g'ri to'rtburchakning
(
nuqtadakesishgan yuzasiengkattabo'lishi uchunbo'yi va eni teng
I ta (A) bo'lishikerak,ya'ni7,59a7,5Lekinshartgaasosan
x butunson,demak,x:7 yoki 8. S:x( I 5-x]
3. (9G10.-15)52sinx+cosx Q.S'=? S:7(15-7):56
| -
rlJz, p1z;"'l2z
+rzl y=f J5;Jsl ll.(97-9-15) 17ni 15 gabo'lsakI butun,shuning
y**=n6 (B) uchunx:l.
r il ri t
4. (97-1-l2i) x3+2x2-9x -18 = 0; *-
x'z(x+2)-9(x+2)=g' (x+2X-r2-9):0 ; y+-
r : G ; r s = t -I :t :- T
xz=3, r-, =-3, z 2
(x+2)(x 3)(x+3)=0 xr=4,
1
-i=l . 1
.xr+.x2+ xr-2*J*(-3):2 (B) x+
, t I
1 - : 1 0 . l ! = -r + l : r + I v+- I+-
S.(97-F15)x---l 7 , ,;I
" J
7,7 zn + 12;(97-9-+18)36<x2<37
y+-- ; { t ('
l x - < r t . l ( x = {$r6 + J l 3 " ' o . ,
Z J J
1 1
*n--i= l+J; x=l;Y:2;z:3(A) lr'>lo'Ltr-6X.r+6)>o. i,i,
l - l t - \
y+- z+; x e (-Jrz;-o;Ju[6:"137 '
Z J ) ''
13.(97-9-32) x:2 r n; x= n l2*2 n n (A).
6. (97-F18) ["'] :9, 9< x' <!0
(97-5-32 ga qaralsin.)
-lo <o
[x'-to.o '. I*' ' J-"m.
r <Jio.
' 14.(97-9-56) 5:4'5:20 @)
1 r ' - n = o. I ri ' - 9 > o L " >3 ; x 4 - 3 ls. (97-9-85)' {
l * t - 3 x ' y = y 3+ 2 0
r-\
xe (-J10;-3lu[3;^/10J l3xv':7
-i,
7.(91-5-351 {L
arcsina |*' -ix'vr - ,' = ro qo'shamiz
+{'. --" tenglamalami
(3 n -lA)=3 n -lO l3xv' =7
I 0):arcsin(sin
arcsin(sin
fsintnttx<sin2x x t - 3 x ' y + 3 x y z- ! 3 = 2 7 .
8. (e7-s-32)+i
lcosttttxscos2.r (x-y)3=3'; x-y=3; !--1-=1
reesx+costees
y < I bu tengsizlikningtengligi, -c
sin 16.(97-1.1-12') x.3+5x?ix-20+0 \x?x3 =
lsinx=1 f s i n x = 0, ,
f a o' a t { - va{ . dabaiafllaol. Yoki x2 (x+5f4(x+5) ; (x+5)(x2-4):0;
lcos.r=u Icosx=l (x+5)(x-2)(1+2):0bundan
J r = - 5 ; x r = 2 ; x r = - 2 ;x r x r x u = 2 0 ( B )
t7" {g7-12-to)(a-lb[]i+{a*2\2 = 0 bunclan
-lul=a. =ll'["jb = !2 'j .
[. [o
l o - 2 = 0 ' l s- 2 ' l . a = 2
u = L + Z . d rhar ikki tenglikniqanoatlantiradi. 1) 2a4b=212-3'2= I
2
fsin.r= 0 = 2) 2a-3b:2"2'3'(-2P16 4Pi
Znk atikki teiiglamani '(") <0 tengsizlik
doineo'rintri
2)1
= 1
{r ! . 18.{91-1243),f
ICOSJ' I lx=2nk o'zining sohasida
aniqlanish
bo'lsa,fimksiya
kamayriv*hibo'ladi.,f '{x)=k-cosx< 0 y*ki
+99899.014.{i5.61
bir tengsizlikd*im o'rinli b*'lishi ucirun
sCIsx>k
k{-l bo'lishikerak{A) --tr -.;N=Xbo'lsa
2 7 . ( 9 S - 6 -6fj f t x + 3 )' = -
vf v.i- T\f r'.r ?\ f {x+1\'
19.(98-4-ft) =:::_f::_:r juft sonbo'ladi. '
-ft:,.4\=-l-; x:-l bo'lsa f(2\= Ou
20.(9&4-18) tglOOx +ctg100x bu,scnfarmusbatva J Q\' ,r(o)
teskari.Ulaming yig'indisi L2;* j" Eng kichigi 2. tengliklarnibo"Libyuborsak l(4). = I ekanFigi
{c} \
. !
kelib chiqadi.(A)
21.$p*/.-201xz+72*a*s+1:g ,
2
r r l l 23, (9S-6-17) y-2'* '; x>0,bo'lsax+1 > 2
(x+^ )' +(z+i ) 2:0 bundan
*:_l ; z-+
2 ' , 2 ' , L ' J 1 '
bc'ladi;x<0 bo'lsa x*- 3 -Z bo'ladi,Bundan
(e)
xz=-+.(_lFo,zs
n -
- !,
L L
2 ocy( 4 "r,,
o v.(,q*'],rh*)trl
22.(9+2e1 lh(x + l5)l =-(x+k) tenglamaning \+.J
chaptomonimusbatyoki 0, o'ng tomoni esamanfiy 29. (98-6-2l) agartenglamalarumumiyildizga ega
yoki 0. Shuninguchuntenglamaning har ikki bo'lsa,a va x quyidagisistemani qahoatlantiradi.
tomoni0 gatengbo'lishi kerak. I x z+ a x - Z = 0
-(-14+k;2:9, k:14. (B) j , tenglamalarnihadma.-had
ayi
ltnl-r+15)l=9,x:14; l x ' + a x"' - 2 = 0
23. (9S-3-60)sin2x-0,5sin2x-2cos2x )0
x' -x3+ax-ax2 =o; -x 2 (4;1|ax(x-ly:gt
Tengsizlikninghar ikki tomoninicos2x ga bo'lib (x-l)(-x(x+a)):0 bundaii' 4 = Ijr*, = Q = -a
quyidaginihosilqilamiz: .ru
x= I bo'lsaa:l; x=0 va x-a da-2=0 bo'ladi-bu
tg2x-tgx-2 >0
Q demaka=l (A)
tz-t-2 )0 ; (tgx+lxtgx-2)>0 *a +l -2xz
3n-$8-7-2',t1
..* = :-:( x z + l \ 2
4 taoraliqning
ishorasini
ff x ' + x 4 2+ 1 x ' + x r l ?+ I '
( x ' + l ) 2 - { . | - z x ) ' _ (rt + t - Jzx;1x'+t,+J-zx1
x'+xJi+l x'+xJi+1 i
=<'-xJ2 +t (E)
(A)
31. (9f10-45) x 2-2x-8:0 tenglamaning ildizlari
qarama-qarshi ishorali.(D)
24.(gH*lqrJto2 *zr-t ildiz ichini20 deb 32. (9Lll-24) Tenglama i ldizlari ioni ni funksiya
yechishk-k. Shartgako'ra tenglamaildizlari -l va grafiklarinichizishorqalitopamiz. :'
l/3 bo'lishiuchunk ning o'rniga3 qo'yishkerak; y = l l o g zx l ; y = - x + 4
Shunda,funksiya3(x+ 1)(x- I i3) > 0 ko'rinishiga
kelib, funksiyagrafiklari ikki nuqtada
'I,e.-
; rh.?, ?* 11..!\,
y=(-o;,-i]u[i/3,,r,) i,i-ai1*dr Fi'.\ rluolBrr6Gi!
/-ffi \sy'
*:1-1;1/3) oraliqda -Y
aniqlangan, ll3
aniqlanmaganbo'ladi.
- l
kx2+2x-1:(x+1)(x-i )<0;3x 2+2x-l<0; k=3
J
A A
25.(98-430) Q'=4; y:Q' tunksiya 33. (98-11-61) x2+f +1y-t)z :Zxy;
kamayuvchiuui:l bo'lsa|t,zsboladi, xz -2xy+yz+(y-l) 2:0; (x-y) 2+1y-1;2=g
Shuninguchunx<-1 (A) bundany:l, x=51; x+51+l=2 (D)
26.(9K1fl 2x*cosx:l-cos 2x+cosx-
5sin = r , arcsina:L bo'lgunda
34. (98-11-64) arccosa
l ^ 5
: -1cosx-i
' )'+; bufunksiyao'ziningengkatta
2' 4 ifodaengkattaqiymatgaerishadi
I . arccosa-4arcsina:n 4.f-! n G)
qiymatiga cosx: I bo'lganda erishadi. fl
L
,,7 3s.(e8-11-6s)
asosan0<x< zz,demakx=:
Shartga (B) (x-Z)f(x-2)+ "f(2x)+"f(x+ 2)= ya 6
J
x=2 bo'lsa
( 2 - z ) f ( 2 - 2 ) +f ( 2 ' 2 ) + . f( 2 + 2 ) = 2 a 6
F.0'R080v +99899.0
I 4.55.6
l
2f (4)=8;f $) = 4 (D) 44.(e8-12-8s)
36. (98-11-68)(x) toq darajalaridagi t ( -z\
(x-2-xt XZx+:; a lagrz*7,a2lt-* | >O
koeffitsiyentlar yig'indirl'/0) -"f(-t) bo'ladi. g ' /L) \'
- r { -z\
( t)=(I 3-l+ t)3+l:z f(- I ):(-1, + t+l )3-l:0; (x2 -x+2) (2x+:; a lo9rr+zr+2ll-*
e \ n )i SO
(f(l Ff(-l )/l:(2-0):2: I (A)
='1, -27; xz -xr2doim musbattashlabyuboramiz;(2x+1;
37.(gS-12-rt1-d-
' Ba3:27a2 ' e
a"-l 8'
I
Ba3-27a2 +z'1:o; Ba3-24a2 -3a2 +27:o: musbatyoki xt:: da 0 va bu l-yechim;
', e
; (a-3)(8a2-3a-9;:g t
sa21a-:;-: 1a-3)(a+3)=Q
ar3; 8a'-3a-9:0 tenglamaning naturalildizi x'+2x+2 =1x+1)2+l bundan^* -luuasos doim
yo'q; a:3 (A) birdan katta.
38. (98-12-26)maxrajniirratsionallikdan v2 *2
(i<1-1 s 1; 0< a s l; 0< x2sn bundan
qutqaran'riz n t
1 t-f l -"1n < x < J n bu oraliqdacheksizko'p manfiy
r - t - t . . . 1
,ll + ^12 ^12+ .'l3 J-tsgg* Jrooo yechimbor (A)
.lt-'n Ji -,lt 45.(98-12-96)x(2+5x\=x8-4x4 +4
{Jr+"!41'11-J4
tJi+JsxJl-6' xt 4xo + 4:(x41)t>0 doi* nomanfiy.
Jrsqs-Ji600 Shuninguchuntenglamaning manfiyildizi yo'q
tJrED- Jroooy
1Jrser+nfloool 46. (99-1-19 lal+lbl strusabablix:l bo'lishi
''': -Jf +Ji - Jl +Ji -...-.hsee+Jrooo: rnumkin.
' / \
= -1+40=39(C) = = (-t)'o+ (-l)o'+...+ l:
- a | /Cl
A :\-:!-'
\D\-\ )
39.(98-12-52)i - :i : 1 - 1 + 1 - 1 + . . . + 1 : (l A )
ll6-x'>0'l-4<x<4
47.(99-2-15)xa:3x2 -2x ; xo -3x2 +2x=0;
-- [0<x<n
k=0bo'lsa { bu tenssizliklar x(x3-3x+21:6; Xr:0; x3-x-2x*2=0;
l-4<x<4 x(x-l )(x+1f2(x-1):9, (x-1)(x 2+x-2)=0;
qanoatlatiruvchi
. sistemasini butunsonlar0,1,2,3 xz:l; x2 +x-Z:A; xf-Z; x+:1
ir' !i: (-!tt <x<-t engkattaildiz l, engkichik ildiz-2, ularning
bo'lsa bu tengsizliklar yig'indisi-1 (D) ^
..k:1 {-+s.r<4
'sistemasini
qanoatlatiruvchi butunson-4 J: 5 ta 48. (99-3-12) 4x'-3rx+36:0; kvadrattenglama
- - 2- x + 7 ' x2 -x+I ikkita manfiyildizgaegabo'lishiuohun:
- - -(98-12-s6)-
40. \ -* - - - - ' ln>o
x o+ x , + L ( x 2+ l ) 2 _ x 2 | . 7 3 n
jx, +,rr"< 0 bo'lishikerak *"-t* +9=0;
x 2- x + t I
: (x2 -r+1) l:r,x, > 0
+.r+1)(x2
4r"{e8-12-77)
to 10
= + c o s 5=y * cos5;r
x'+8x+41 ( x + 4 ) 2+ 2 5
ifodaengkattaqiymatgaerishishiuchunx:4 va
bo'lishikerat $ +1=!,4
c.-rs5y:1 3 n< 0 ( n< 0
2 5 : ) J
2
42"(98-12-80)x +y2 +2(2x-3V)+lf- x1,l+t::O; ln' - 6+> o' l.tn - B)(1t
+B)> 0
- ryl=o; ne (-.o;-8) -voki n<-8 (B)
nt +y'-F4x-6y+13+1,
(.n+2j2-4-rtry-:12-l+l:+fz - x{:g hrirdan x=_2; 49.(994-22) {x-,2'12:1 ; x + E
x
. ...?
y:3;,8:xy-*2.3:6; x*y+v-2-y.3-5=-5(CJ ;i{x*2)':J tenglamabunmlldizlargaegabo'trsa u
43.t98-12-81)funksiyagrafiklariOx a"qida 3 ningburunbo'luvchilaribo'ladiya'ni,
kesishsa.f (r) = g(x) = 0 bo'ladi yoki + 1,+2,13. Bular orasidall-3 tenglamani
f -lir-
t , - r ^
J /l = u qanoatlantiradi.1 ta
bundan x=?; k:8 {E)
llagr{l:-;r1 =0 50. {99-4-51}cosi,r2 -t-tri.log,, ?
i3-?x-x J> 1
-r-99899.014.65.6l
qosix2r=8,)-<I;l*gui4{t+x}ti E ! l'a'r,ciia-nki (D)
127d{+3.1'=l
6x+ccsx: (sin2x)3+fcoszx)3:
56.(99-5-2I)""sin
yuqoridagitengsizlikbajadlishiuchun: I
:lsin 2 xJ-cbs2 xi'(sin a x-sin 2 x'eost x*c6s a a):
cr:s{x2+t}=1' logo{3-?x-x'' }=1;r-tr harikki
:sina x-sini N'cos2 x*ggg 4 1:
yagonaI'echim"(D)
tengsizlikniqanoatlantiruvchi
rr 3n 5n f s i n 2x * c o s ' x ) t - 3 s i n ' x . c o s t u*
51. (99-4-52)' cas; 7 7 7 : 1 : , . ' : ":t-3tiut'h
ifoda engkichiletiryalga erishishiuchlq
d
: cosT' - Ar. cos*r-:l?r. ) =
eos@
?' sin2Zx:l bo'lishiksrak.'I-1J=0,25
: c o s 7t ' c o s}i ' c a suf
' , ; I
f 1 : -1 .tni ,tr$
, 7 =wx1
g -, 57.(99-5-2219- log, x:2'' ; 3,tenglamani
qanoatlantiradi,
dernak,x=3 tenglamaning ildizi.
52. 199-4-56Jc*s4'cosxe p9-log, x :9+ log,rr ftmksiyao'zininganiqlanish
3.
\r
o.4.+ shuninguchuncos4manfiyson,sinx+0, sohasida kauray;vchi,y:2' funksiyaesa
L o'suvchi.Bundantenglamayagonaildizgaega
2 ekanligikelib chiqadi.@)
, "ott, >0; l+ctg x doim musbatson,tashlab
l+ctg-x 5-logrx vay=2'-9 funksiyagrafiklarinibitta
yrboramiz,shuninguchuncosx)0 bo'lishikerak. kordinatatekisligidachizsak,ular faqatyagonabir
Ikkinchi tomondancos4<0bo'iganiuchunva joydakesishadi.
ko'chadagiifodamusbatbo'lishiuchuncosx!0, 58. (99-5-26) 4arcsinx+arccosx: zr
demak,yechirnfaqatcosx:Oda o'rinli bo'ladi. 3arcsinx*arcsinx*arccosx= 1r
- E ' r r f t l
J ;x = - + z k !=
3arcsinx* tr'.ar(
)slnx=-;x=i
L ?
l r r ' + 2 n 2- z n k = 2 5 ^ l
- - - ' -{
53. (99-5-10) 3x' :3' ( f) ' =0,75( D)
l2ntn-kz=25 L
59.(99-5-27)5sin2x+8cosx-l3
mt +n2 -2rrlrrZttk+k2:0;
2 )+8(cosx-l):g bundansin2x: I va cosx:l
5(sin2x-.1
m 2-Zmn+nt +n2-znk+k :0;
1m-ni?+(n-k)2=0;bundanm:n, n:k yoki m:n=k bo'lishikerak.sinZx:ldan zx:L +2 n k: *= L * ok
2 4
m,n,keN m2 +2m2-Zm' :25 cosx:l danx=2nk har ikki tenglikniqanoatlanti-
(515]':lo ruvchix ning qiymatlarimavjudernas.x€ A (A\
m, =25:m:5;
n:5;r.:s ', (D)
2.5 6[. (gg-5-29)sinax*cosax:1-0,5sin22x:
g. (99-5-12)5a8-loa4. lb ++5bft: :1-0,5[0;1]:[0,5 ;1] a'sinx.cosx:a.[0,5;0,5]
=5aLl 0a4'b8+5bs+l 0aa.b4+l 0a4.lb4 -20 +20=
:5(aE-2a4.lb u +b8)+10(aa b 4+l0a+ b 1*2a: [0,5 u:FO#fu
;1]:a'[-0,5;0,5]
=j{*a -bo )t+ fi{az bz -^+b,-2,\2r-?0;a:b:l
s= q-oo;-{r,t[too; (D)
bo'lganda(un4o )t engkichik qiymat0 ga,xuddi 61. (99-5-30) ifoda engkattaqiymatgaerishishi
shunday (u' 'b' -u-t'b-t)' hamengkichikqiymat uchuncos2a=l,cos3/ =-l,cos{y =-l bo'lishi
0 ga erishadi.5'0+10'0+20:20(B)
,_ 8cos2a-5cos3B_
riierak.
55. (99-5-20) 7 -2* 7' cosl+ I = 0 7 +?cos4y
,2'
' - r )= -1-3=
: 8 . 1 -sn( n 2 , 6( E S
x 2 ' + z * 7 ' c o s 1 + c o* s" i' 1 " = o 7+2(-r) s
2 2 2
(o^11 \
'#,l:zt+Js -
z
( 7 " - c o s l ) 2 + s i n 2 = 0 i bundan sinS:O va 62.(9e-5-31) sinl x+x'
2 2 [2u )
'' / - \
7 -cos1= 0 : bu yerdaz:2 dc va7' = cosl:
I I r I
73"(e9-7-3r'
(.?]
67.(99-5-51) 7
\ s,/
f7"4''l osuvchi ksiyava engkichik qiymati karnawvcieifunksiva.
r' , \'t''
- f r l
x:0 dei=l; rl ; I firnksiyava €ng
kaneayaivchi clemak,-?<,r<-X (D)
\ J J
?d.{99-8-1.3iix+1)iy-?'i:l;
-F9q899.fi
i4.65"6i
= -l,r-i I :#-r +.fi- Ji +...*J4- *E::-l=: rsj
J , r + - 1 = 1x:0; r-4 S0.(99-10-6i'x:X; x3-px2-qx+4=fi
X)ix+1ttl'-3):i'2
1'-p'l ?-q'1+4:0 bundanp+q:5; -p-q--s.. ,, ,
l a 4
l)'-;=t
t
lJi*L=z
' t
1-pq+4:i-5+4:0 (B)
2) (xr-illy-7)=2'tr ( -,- i .,-f
{ , u- , , = t } x + l , ) :
Ly-?=1 S1.f99-10-8i ': te giihlarrri
i x + X : - Z x:3;y l n - n t= i 4 - i-; J ' + I 2 ) '
31(x- i )iY-71-:2'r-1; { ?
lJ'+l=-tr qo'shibi2r:r-yi2+(4x-y+tr?)t:S ni hositr qilamiz
f ? * + t r = -o
v' o k i { - ' - ' bundan
4) (x+1)(v-2):r"(-Zt f1: ,r ,+- 1 = - 1 x:2;50
r--r 1.4-r-t,+12=0
L"v
x-2;y:4 x)-2'4=8
4 ta (A)
S2.(99-10-tr8)x'z 4x+yz -6y+13:0
75.(99-8-22)2xz J;x*2y,2+8y+$:
:xz -Zx++l+Zyz +8y+8=(x-1)'z +2(y+2)t ifoda (.x-2)'+(y-3)2:0bundan x:2;,y=3 (7;3) .I: 1ta
qiymdtga uchun
erishishi x=1' f-? 83"(99-10-28) (l+cos'2a16.1+tg2 a 1+4stmz u:
engkichik -
I
)+4sina :
^ cir
bo;lishiterik. (r-:;12+27-z)2:o (A) :ii+cos'2o )\t*ffi
't'
[ ,.
76.(ee-s-28)*' * :*' I-usul,
x:2 -
/ . t
lsln-a+cos-41
r \
l;J :fi*cos.Zsll l i 4 s r n -a :
r- -g=g; I cos'a )
il-usul.x' +2x.-l= *f'-l l'-zt'-
, r - l | ' . -r 1 J x-l l + c o s r2 a -i-+Sln -) :=
=_____-_- ,l
*t,:, bo'lsin cos'a
r
[I " * r-i
lI' - +" '- g' : o ; J-l
'cost s
I r- cos22s,+ 4sinzc,u
r -
,"2 .2 cos- {7
( -2t-8:o i tr = 4) tz : -2; :-:4 va-:-:Z 2
+ cos?2a + sin22a : -----;-
I--;-
DUlloGa eng
cos'2s, cos"a
4>-Z javob:4(A1
qiymatgaerishishiuchuncof a:1 bo'lishikerak.
77.(99-94) x2 +(t-2)x+0.25=0;kvadrattenglama
ikkita manfiy ildizgaegabo'lishi uchun 2ll:2
84.(00-1-17)2x2+2xy+2y2+2x-2y+3:xz+Zxy*
fI n > o
+y2+x 2+27+7+y2-2y+1+l:(x+y)' +(x+1)'? +
1x,+ x, < 0 bo'lishikerak +(y-1)2+l ifodaengkichik qiymatgaerishishi
I
lx,x,> o ,rchuo*:y, X-l y:l bo'lishi kerak.Demak,
[ . 0 , 2 5> 0 xy:l (E)
2
- z )< o ; S5.(00-2-7) 4a2+9b2+l6c 4'4'66.-gs+3:g
2'-8c+1:o
4az 4a+l+gbz -6b+l+16c
,-(t (2a-t\2 +(3b- I )2+(4c-I )2:6
l l l 1
l(/-3xr-l)<0
i J: t>3 (E) a:i; b=5;c=;; abc=111-24 \D)_
It>2
114
S6.{00-2-23}maxrajniin:atsionallikdan
, -=--= 1 --F----'T 1 1 :
OuIOaIarr-riZ T T ,"- ----
Jl + J3 J3 + J5 + r/81
"/79
2
hadqo'shib(a-2)'+(b-3) +(c4)2 :0 ni hosil Jr-,6 -r-
f --6
-' '--f.,.
-'Js
_ - _
y : l o B z Q + x ) !, = ; tengsizliklarsistemasiniyechib
' L
b+c b c 3
e s (. o o - H 35) s i n l' x l = { " 1 ; :agar,x
' r o ' : '<0
.t-o
i 1 , f-sin.t
a h Funksiyadavriy emas.Chunki grafik minus
nolgachabir xil kelib (0;0)nuqtani
cheksizdan
1 = :I
II + .:- ....
; tengliklarniqo'shib kesibo'tmayapti.
t tt 2'
1
- f - - -
1 1
c l t 3
- . , 3 6 o - 7 2 "" . . -;-
:rslnt 35"+72o.
)stnt i= agart<Sba,'lsa
t+I <-Z bo'ladi.
' ..i,i.' :;
2 .. t :i
105.(00-9-30)tenglamaildizlarisoniniftinksiya
yoki lcosxl.jcos2xl.lcosaxl< I grafiklarininchizishorqalitopamiz. ,
/ r-tx
t r l
l==3-"=tTj ;54+x-x2
funksiyagruntturiikki nuqtadakesishadi.J:2 ta
106.(00-9-35) . 5
= *5si!2f-20sy
tg'd+ctg"d )+coss
ifoda engkattaqiymatgaerishishiuchunmaxrajlar
engkichik, suratlaresaengkattabo'lishikerak.
qolganhollardaya'ni ko'paytuvchilardanbiri birga Buninguchuntg2 a + ctgza=2 (chunkiteskari
ikkitasi-1 gatengbo'lsatenglamaning yechimi musbatsonlaryig'indisining engkichik qiymaii-2),
mavjudemas" -Ztr < Zik <2n ; -L < k <!, sin?B=1' cosf = -1 ; cos3t-l bo'iishikerak.
bundank:I,0,1 uchta 5 5.1-l(-l)
-T-=T
f a ' + 3 a b + b 2= 4 4 2 s+(-1) tEf
t00. (00-7-10) ' +{
l a ' + a b + b 2= 2 8
ikkinchi tenglamani2 ga ko'paytirib 107.(00-9-37)-1< cosd{x)
'12 < t shusababli
2a2+2ah+2b2:56 ni hosil qilamiz va undanbirinchi tenglamaninig
o'ng tomonihamyuqoridagioral
tenglamani ayramiz.a2 -ab+62:12 (C) bo'lishi kerak. B+ Jix + x2 :l+(JE + x)z bu
I 01. (00-S-4) 5n3-5n:Jn(n 2- I 1=51(n-l)(n+I );
(n-1)'n'(n+l)uchtaketma-ketkelgansonbo'lgani ifodaning engkichik qiymati *:$2 bo'lganda I
ga teng. Tenglamaning chap tomoning eng kaffa
uchun6 ga bo'linadi. 5n(n- 1)(n+1):5'Sft=3I 14;
102.(0(}-&12) x3+3x2 4x--12=0; x,tx, *xr:b qiymati I gax:^171 bo:lgandaerishnnaydi.Shu
sababli tenglama yechimga ega emas.(A)
Yoki x2 (x+3)-4(x+3):0; (x+3)(x'z-4):0;
108.(00-9-39) 9(xa +ya )-6(xz +yz)+2:0:
(x+3)(x-2)(x+2)=0 bundanx r=_3;x z:2.; xt:Z;
9xa -6x 2 +l+gxn -6y2 +l=(3x t -l)t +(3y2-l)=0
HI *x z*xr:J*f,*(-Z)=i (A)
b u n d a n* ' = J ; y " : 3 i x - * y ' : -
, l " l a a 2
r03. (00-9-11) a(a-b)+b(b-c)+c(c-a):9
a 2-ab+b t -bq*r 2 -ac:0 hosil bo'lgantenglikning
har ikkitomonini2 gako'paytkamiz 109.(00-9+6l a e Q;1) p,y el};rl
zaz -2,ab+zb'4bc+ 2c2 -zac=
:at -2ab+bt+b, -Zbc+c,+a, -2ac*c2= 2 c o s+y3 s i n 2 ft
r,'?,,, ifodaningeng
tg"a + ctg'd
=(a-b) 2+ft-c) 2 +(a-c) t :0, bundana:6; b=c; a:c
kattaqiymatiTva o'ziningengqiymatiga:cos/ =-
yoki a:b=
sinlp =1, tg3a+ctg,q =2 bo?lgandagina ; .
a 3+ b t + c 3
=#=] rol
a ( b +c ) + b ( a +c ) + c ( a + b )
erishadi.Bundan.
+998-9
.014.-65-61_
y:llog, xl; y--x+5 tunksiyagrafiklariikki
nuqtadakesishadi.J: 2 ta (D)
1I 1. (00-1{l-49)x(x+a)(x+b)(x+a+b)+4m 2:
:x(x+a+b)(x+a)(x+b)+4m 2:
:(x 2 +ax*bx)'(xt *ax* bxtabl+ 4m' ; ,
la: (-a;-Z)u (0;o)
x 2*a:r+fo1-1; (t+ab;+ 4mz --t2 *t ab+4m2: = I o,=J a:l-2'25i-21(
bundan'
t
* - -t',t*)
:tt-L\z -a'zb''?-+4m2
Bu ifodato'lakvadrat
) ' 4 119.(00-10-75) a, :0; a z=l; ar:&2-a7t-A=1;
aa:a3-a2:L-l=0; a, --1 'a6- li at:Q; as:| aq:i
bo'lishiuchuny6=0bo'lishi kerak. 4m' = tTf
demak,har olti martada (qadamda)takrorlanadi.
885:147'6+3; 3 qoldiq qolgani u-n, 4885= ar = I (A)
bo'lishikerak.bundan. ' 2m:+ 4, ,r=*4 fl
2 ' 4
120. (00-10-s0) (lx,|- t )' +1lx,l-2)'+...
112.(00-10-52) cos24 0-cos84 0-cos 120+sin420:
:(sss240*cos48 0 0*se5l/ 0)= - n)2+...=g
+(1",,1
)-(cos84
o
:2cos36cosl2 o-2cos48 o cos36o: l t , r r = t l ; l x r=l 2 , x r : * 2 . . .l * , 1= * n . . . .
lt,=
:2cos360(cos120-bos48 0): 4cos360sinl Sosin300: '! a.al -. - r r } - ; ) 1- - r - i'l. . . - n . . '
.rzr'i,,Tt,. J:, :ii
- 2sinlSocosl 8"cos36"
::: : . 2sin36ocos36"
-:
c o s l 8 o . , , . r ,: , , , 2 c o s l8 o 121.(01-1-12)arcsinl+Zatccosx=n
=-:-
sin72" l , ^,
2 c o s l 8 o2 '
tnl
arcsinf = tr -2arccor-i,"n*ru,naning
harikki
113.(00-10-53)i6<x<y 1z<t1100 ravshanki tomoninisinuslaymiz :
t 7
: + : engkichikbo'lishiuchun x=l6, t=100
y t ' { ):sin( zr-2arccox);
sin(arcsin " 2I :sin(2arccosx)
2
Y f _ - . - =
: :2x41 - x"
z
-r<I<t
y:z;2.
y<",dernak 2. =o,s 2
#/1= # -l<x<l
:
. t t r - - :
114.(00-10-54){z:{sr{zz/sr,". = x bo'lsin,x* 0
x:4xJl-x'? ; x(4Jr- xz -l = o ; x, - 0
",fi4 = 0; bundan Jis Jtr
(E)
Tekshirish:
5):2:18
115.(00-10-61)m=(9+12+1 l) x:0, a1ssinQ*2arssssQ:Q*n =n i
s=+.@ :
=+,,[&pxo.,.(3) x:0 tenglamaniqaiioatlantiradi.
,l
l) x= -;
JG arcsm-
. JC + 4arccos-
Ji5 < E
:|.9'2'3=72 (E)
. - ; i j : ' - i ' r l '
f tZ. (OO-tO-05)x2-4xarccos1x2-4x+5;<0 {15
-1<xl 4x+5< 1; x ' U*a5:(x41 2 +1 bu ifodaning 3)' *: , u holda
4 . .
engkichikqiynati x:2-bo'lgandaI ga teng,demak2 j 1 s .-
L -,^ --: -r :r --^: -- - - -- : -l ^.- : -L - ^L ^ -: - ^ r- -.: -t.'l :
ar(;sur(- -
JC. 1- -
lellgslzlli{lil lg ailqlilllrslr surlaslBa LEBtsllrr yilEulIa Jtlarc(Jus ) 2 ft
yechim.2 esatengsizlikniqanoatlantitmaydi,
Tengsizlikyechirngaegaemas.(E) x:0 yagonayechim{Al
X
122.(0T-a41) cos'?1x+l1"tg1,l-Zx-x2'tr>
11s.(00-10-68)axt +21a+3;x+a+Z:a; a+fi
x-l (B) (99-4-51rnisolgaqaralsrn,'l
, 2 ( c + 3 ' ) e t + ?-0
gr-;-J-------i+ i23. {0r-2-67}
{ T G
tenglamaildizlari nomanfiybo'lishi uoliun J i J _ t 6 x + ?r l i r \ t y * + l + = 4_Z:t_xz
------;-
./:1"+ 7'12+ 1+./-sqx+ 1)2+ I = 5 -{;r + 1)2
tengiamaning chaptomonio'suvehi.$a engkicltitrt
qi ati 5 ga x:l bo'lgandaenslaadi"
+99899.01 1
4.65.6
Te*glxnaning r-r'ngfcmr,-rniesakairra5nivehir,'a siiafr = l; ccsa : -1;tg2c.t+ ctgttt : 2,tr*'lishi
o'zining eng katta qiyrnaii 5 ga x-l hu'lganda kerak (00-9-35 ga qaralsini
erishadi.Yagona yechim -1 (E) t.l.rl 1
124. (014-l) tenglarna ildizlan -q_aysi oraliqqa - +=:4,751'B')
iegishli Igini funtsi ya -grafik}arini urhrzish i-'r4;rli 5 + c - t r r3
topamizl1=sinxl t=rrr-11-ri,75 - 3li-.r- 1. zul*i9l = ,i
1?e. 21.{
{01-1CI-s?}
,rr
2 l r- 3. - 1
r
+: ' - 1= - : s r nI *lf t \l : - 2 <- s i I/ a- ' l: I < :
t:.r \.2./
Shuninguchun tenglamaningchap tomoni ham
yuquritiagiuraiiqda bo'lishi kerak.
- ?- <_ l -l r| --- "? -l+| ' .- 1
- -< -' )- . ,
x=0 (A)
ikki tenglikdax:0 bo'ladi.Yagonaryechim
funksiyagrafrklariikki nuqtadakesishgan. 132.(01-12-44)tenglamaildizlar-isoninifunksiya
2 ta (A) grafiklarininchizishorqalitopamiz
3sina + 2 ---f
12g.(0t-10-rr', * "-a
5 + cosp tg'a + ctg" Y:xz 4
ifoda engkattaqilmatga erishishiuchun
+99899.014.65.61
( E\" =1;([t)' . [( {7\'
r [i)'" .[-ioj
lioj \.i u J o) ='
ekanligidanva ulaming -1; t orasidaekanligdan.
f.
s i n d = i ; ' . o . o == Ebo'lsin,u holda2x=2
112
bo'ladiyoki x:1 (A)
-
ll?- 8
funksiya grafiklari to'ftta nuqtada kesishgan' 1ar. (A2-2-62) Z,lt- = - (A)
4 ta (D) vr 2 1 1 l
142.(02--3-2)n56.15a'2048':=
133.(02-1-6)2cosO ='" +2-'n - 5 4' 2 / 2= 1 0 2 2' 3 0
i s r ; 0 . ( .3r 4 . Q 1 1 ) 2 : 5 t t ' 3 0
-Z<zcasft <2; 2' -i2-' 2 2 bundan
ko'rinib 81 ning orqasida22 tanol,Z4 xonalison(A)
143.(02-3-23)2{;6
- , _ t B= ^t i r
= -l'r1 = 0,4(
i ^ - x = t. a
i/;
turibdiki,]'"o'zo tenglama
bo'lgundagina
a,= -3n2+l 8n+ 1:
144.(02--3-27'1
l2'*2-'=2 = -3(n 2 -6n+9)+?8-3(n--.?) z +?8',n=3 (4,)
yeilii;rigaogah"'larii. Shuninguchunx:S yagc;ra
yechim. f s rla=
f l 2'1 o,2s
(
14s. 2lh=
(02-3-s5D E=
rs;4. 2,8 =z*:3 =?
(oz-r-:D 3 146.(02-3-78)cos2x+6sinx:4a2-2;
\lEI
(00-10-53gaqaralsin)(A) l-sin2 x*6sinx:4az-2;sinz x-6sinx:3-4a2;
B s sin2x-2'3'sinx+9-9:34a2 ; (sinx-3)'=124a2 ;
' - - ' - t l 6 4 =2+1= 1,25(A)
135.(02-1-1512^l+ -1 ( sinx ( 1 bo'lganligisababli
I
4 < (sinx - 3)2 < 16 tenglamaningo'ng tomonl
(00-10-53ga qaralsin) :
135.{02-1-22) Tenglamalarumumiy ildizga ega shu oraliqdabo'lishi kerak'4<12- 4a,2<76
l*'+**+8=o -BS -4a2 < 4; 2> a' > -1 bundan
bo'lsa,uildiz
' i slstemanl - J t < o < J zG )
lr'+.tr+m=0
147. (02-444) tengsizlikninganiqlanishsohasini
qanoatlantiradi.Pastdanm ni topibtepaga
fl+x>0 fx>-1
qo'yamiz, oramiz' tengsizli
l'x'+ntx+8=0 fx'=8 lx=2 l - tL- t r; i; t +M 2r s t 1t l r" .- .*r- < - 1
d" i
- x
{ -(A) qanoatlantiruvchi
sistemasini yagonason-l - x=_l
lr',r=-xt - x lm=-x' lru=-b I ta (B)
berilgantengsizlikniqanoatlantiradi"
!37. (02-7-43) x * 0;Y * A i x-Y:xY; -xy-y 2 +5xy(y-1 )-Ky-t ):
L48.(02-H) xy'
I I i :(y-lXxy-y):(y-1 )y(x-r):l "2'47
; Y,y-l ke:
-x - y = r ; -I- - - ,t ; s h u n d a n: -, : =-l (D)
x y y x x y Shu
kelgannaturalsonlar. sababli y-l=l,y-2,
13S.(02-1-5?) tenglamaildizlari soniniflinksiya x-1=47,x:48 (48;2)(A)
grafiklarininchizishorqali topamiz l4g. (02-6-14)x2 _,y2=53; (x-y)(x+y):53
x,yeN, demak,x+y>x-Y
Y:1"'l;Y:xz +x+1 (x-Y)(x+Y)=l'53bundan
f;r-y=l lx=27
{'' I .{2'7;26)lta(B)
l;r+y=53 ly=2o
Zsina-l - + ctgz
tg,'y "'
),
150.(02-63-91.fr-+ ifocia
5 -Zsin P l
'funksiyagrafiktrariekkrnuqtadancesishgan' engkichik qiymatgaerishishiuchunsincx=_1,sin
2 iaiB) fr :tr, tg' Y * ctgz1t= 2 bo'llshikerak"
,1 r 1\ "'i' ,a
f{ ',',
r39.{02-2-1si'
+-:{l
5 - 2'i
dn r = ' ' 2
'r-t-y
1
151.(02-7:21)2' + 2 2 'r 2)' = )' -7--a- 12r
140.({12-l-58}5."+7' = 12' - 1 '
+99899.014.65.61
2 r , 1 , , 1 -5 "i eiri{.i:r- pi S 5 .<3n ';<;lei
*: ., ,* ;z .. t ' z .'.L
J- )->=
x J , 3sinxl-4cosr:-Zn <fi - iru maxraj doim manfiy .
zi'zt tleganl. 5'"-5< Sni.,,ggiltmir.5''' <5; xt-tr <CI;
'j' -1 <x< tr
i : r'\2 i' ': t: *
= l 2 z- ) , , ,, - : l2 , . r . - - - | ++
162.{03-t-38} tenglamaildizlari soni'nrfun}rsi3'a
I grafiklaririicleisishorqalitopamir"
I t :o,zz) I
il.oda r=5tl b*'igarieia*ng kictrrilcqii'mati 4 ga ]=-; f-x'-;t:t*7
urri$hadi. .t
iAl
t*' +3r ruol-3x+ I 3:
152, i02-8-4) r
=v 20r;0ix+l)+,11'x1-11 +4 6u ifo,jani ix+3) ga bc'lsak
;{ qriidiq qoladi. iAi
u-3xt +x4 -3+2=
153.(02-8-5) x6+xu -3xt *5 = x
= xt(x"-3)+(xu-3.y+5:
=x'(r' - Ji lG' * ",6)+(r' - JJXx'+.F) +s
frrnksiyagrafiklaribitta nuqtadakesishgan.
bu ifodani ix' -JI) gabo'lsakI qoldiqqoladi.(A) I ta (B)
2 z
154.(02-9-8) l6a2 +9b +4C +3:8a+6b+4c; 2 2
163.(03-2-i) ra +a:x +a ; xo -x' -(.az -a1:g
2
i6a2-8a+1+9Lr-6b+1+4c24c+l:0; xz =t; t2 -F(az -a):0 bu kvadrattenglarna bir
2 2:0 bundan
$a-l)'?+13b-1) +(Zc-I) ildizi 0 ga tengbo'lsagina berilgan bikvadrat
I I =I
a:o;tt=i;t ; , ;i,. r=
I I =;1 ) tei tenglamaning 3 ta turli haqiqiyildizlargaega
a
1.iJ bo'ladi.F0 bo'lsax:0 bo'ladi.0 +a:0' +a' ; at
4 3 2 -a:0; a,:0; ar:l
(02-9-16)
155. a+b+c:12; 5
ab+bc+ac:l 164.(03-2-2) m2+n2:1; p'+qt=I; mF*nq=g
I
a' +b' +s :(a*b*c;?-21ab+bc+ac): X)p=0bo'lsag:i I , n:0 bo'ladibundanmn*pq=0
=1yz-Z(-ri)=l7a(D)
f 56.(02-9-l'7\ 2a2-2ab+b2-?a*2=a2 -2ab+bz+ z ) p + o b o ' l s a^,: * " Q b o l a d i[;- ' ] ! | * n t : i ;
p \ p)
+az -2a+i+1=(a-b)'z +(a-l) 2 +l a:b:1 bo'lganda
UlAt=,r'{q'! p ' ) = 4 = r ; n z p=z
ifodaningengkichik qiynati 1 ga teng. (B)
pt
157.(02-r1-22) x3-3x2 -2x+6=0; p' P'
f
177.(vl2z-ttL-r4) 10x3-3x2-2x+1=0 l a , 3 a 5
i-;--t=7,
b=T '=*
Agar misol sharti{atenglamaning bapghaildizlari 190.(v13-126-36)].0 n (D)
= c , t - Tz= c
yigtindisinitopingdesa,Viyetdanfoydalanap edik lt-;
va javob 3I lA=0,3bo'lardi. fekin hgALiAl!ildizlari .' 190.(v13-143-17)x3-3x2+ax+2:0, y-ct; y; y'+d
yig'indisi so'ralyapti. 8x'+2x'-4x" + x"--2x+l:0, Viyet teoremasigako'ra (y-d)+y+(y*d) :3, 15l,
+* Gx-t) + x2(2x+1)-(2x- | )=6, (y-d)'(y)'(y+d)-2, L-dz- 2, d=+J3 demak,
(2x-1)(4x2-l)+x2(2x+I i:9,
(2x+l|l(2x-l)(2x-l )+x'1=9, xr:_0,5 ildizlari: t-,13;\ 1+16 x1;s2*x1x3*12;3:4 ri ;
5x'-4x*l=0, D<0, haqiqiy ildizgaegaemas. ekanligidan, l-16+l-3+1*rE =n, o=0 (C)
J: x: -0,5 (B) 19r.(vi3-I43:34) ko'phadning b6rchakoeffitsiyent-
r78.(tr2z-lr4-9)qavslarniochibchiqib,soddalash- lari yig'indisi P(i) ga teng. ShundanFi1)=1 fB)
a:--^^l-. ^ | ^ .1.4 -L L^ L^-:l L^tl^l: f' I I A\
iirstll!.; a'l I azt a3 ! ... ,.92001
,
r+U$tr lJ\, l4ur. r' I f ,, 192.(v13-146-9) qavsiarni ochi'b chiqamiz.
r79.(tr2z-r2r-2612,fi ' 2i,"i1;"x+ I | +lx-l I xau+xbc+xac-ft -f,Lblc;,,b2';a'r-aclabc-ab_c-abc:0
Zrffd 1 x+ t | + | r - i I grafiklarini chizamiz: x(ab+bc+ac)-ab(a+b+c)-bc(b+c+a)-ac(a+c+b)=0,
x(ab+bc+ac):(a+b+c)(ab+bc+ac), x: a+b+c, {F) :
193.(v13-151-? ) Birhadva kc'phadmar,zusiga qatang.
Grafiklarx=0,5 va x: -0,5
194.(v13-!55-4) a=fu:s bg'lgAnda 1,5 {A) qi
" nuqtaiardakdsishadi.
5 , : - :6 " : 6
;,1. xl. Xz=-0,25 (,{} 1 9 5 . { v 1 3 - 1 5 6*-=9;1, y = i , ==;, 7+y*z=36,
+99899"i}14.65.61
196.e{vl3:156.32}
iaqamiaryigiindisi I +3t-j+4,-t-a+i},
l0+a+b:tr8bo'ia oladinbundana*fo:8. Oxirgi 212.(vts-ta3-4)1+{xJ.:sin(3x)e.S.gaqara;,mriz: .
uchtaraqanri8 gabo'linisirikerak,4A8,426,444, I +[0;I ]:[-l ;1j, [1;2):[-1, 11 ikkataromonfaqattr
462,48A,bundan408 va 480. la-bl:10-SJ:6(B) gaiengbo'laoladi.sin3x:l, x=rl6+Zryl{,,,irnmo
197.(vl3-159-111
Murakkabfunksiyalarmavzusiclagi y= vlSdeo'ngtomonI gatengbo'lmaydi. c} {D}
5-misolgaqarang.(B)
{a+b+e+el+5=a+i
198.{v13-r59-18}x:2, v:5. z:6.
' ' ' ,Xo15;"
3=6-
= g: t a + b t - c ++
dS=b+2
-' v, A l0 + l2 +3A Sz
2 1 3 i.v l S - t } J - Z I ) - \ ' a + b + c +
d+5=c+3
199.(v13-163-26)oddiykasr{armavzusi,zanjirli lat-b+c+d+S=d+4
kasrlarrejasigaqarang.u:I, w:2, x:3, y:5, z:4 (.8) 4(a+b+c+d)*20:a*bl-c+d+1
0, a*b*c*g=-tii/3 {C)
200.{v13-167-t1
5[0;1) trigonometrikfunksiyalar
mavzusigaqarang. (D)
201.(v13-169-13)
y=0 bo'lishi uchunikkalaifoda
hamnolgatengbo'lishi kerak. 1og2(x2-2x-7;:6,
x"-2x-'I=1. x1:4, x2-2. -Zsonini ildiz ichiga tomonmanfiy:A.S.gategishlibarchasonlar
qo'ysaknol chiqmaydi" J: 4 @) tengsizlikniqanoarlantimdi. (ts)
202.(vl3-169-20)
Birhadva ko'phadmavzusiga qarang. 215"{vI5-124-
i 0) teskaritrigonometrikfrinksiyaiar
' x -t2> =
0' ;s (-co;-31u[4;cn) mavr,usi oxirigaqarang.(B)
203.(v13-170-14)
A.s.{xl -5x
,."r2 + 4 < Q :r = I ;
[ ] 216.{v16-101-27) J rr-rz =2h lx-ll A.S. x:I};Zl,
demakx faqat 4 sonini qabul qila oladi. ;u:4 da
x +1, 0 va 2 sonlarniqanoatlantiradi. J: ita 1F1
Jo*Jo *tgf =y l:1, to'g'ri. J:4(A) 217.(vt6-t02,1)grafiklarjni chizsak,ular bir nuqtada,
204.(vl3-171-4)bo'linish nazariyasi(davomi)mar'zusi ya'ni x=3 nuqtadakesishadi. J: 3 (C)
oxiriga qarang.(D) 218.(v16-102-tr) Q.S.ga qaralmiz: [1;*):[-i;1],
ikkalatomonfaqatlga tengbo'la oladi,x=3 da.(C)
205.(vl3-171-r7) 219.(vl6-102-2s) cos(x+l)':(x+1)'*1, Q^S.ga
206.(r'14-103-22)l00a+10b+c+100c+lOb+a=1453 qaraymiz:[-l ; 1]: 1I ;m),ikkala tomon faqatI ga
101(a+c)+20F1453, a*c l4ga tengbo'lsa, tengbo'la oladi,x:l da.(D)
L4l4+20b:1453,20b:39,b - naturalemas.Agar 220.(v1G104-zri(ryJi)(x+y)=36(ry/fi,x+536 (B)
a+cl3gatengbo'lsa,1313+20b:1 453,20b:140, 22r.(vl6-108-20) 1+{x1=g6t13x) Q.S.gaqaraymiz:
b=7 vab-natural. 13'741 (C) l+[0;1):[-l;1], [1;2):[-l;l] ikkaiatomonfaqat1
207.(vr4-109-zz)lsinx[:x' grafiklaini chizarniz:
Chizmadanko'rin-
yaptiki grafiklar3 ta
nuqtadakesishadi. (C) gatengbo'la oladi,x=I,5 da.(B)
223.(vr6-rt4-e) Q.S.ga qaraymiz:2+l-l ; 1l:[ I ;3]
+99899.01
F.CI"ROQOV 4.65;61 r50
231,(v1847il f+"4 = l/'rv grafiklanni chizamiz:
Chizmadanko'rin-
, yaptiki grafiklar I ta / -\
* =[-*,-#ll yechimi,
bo'ladi.Bu tengsizlikning
i,, nuqtadakesishadi. (A) ' | z
\ /I
endi buni A.S. b-n kesishtiramiz' l- | x p O *:1-t;11
Chizmadanko'rinyaptiki,
x I 0da2' ning qiymatlari
ning qiymatlaridan
"F
yuqoridayotibdi.@)
?58.qv19-1M-22)
3x<4-x grafrklarinichizamiz:
Chizmadanko'rinyaptiki,
x < t da 4-x ning qilrnatlari
3'' ning qiymatlaridan
yuqoridayotibdi.1n1
r{g /.'! O-t40.ri\ lrn'f :-;el. *o-a1.ilx6i 1.J+.r.:,ni\ r.atr=trni
oxiriga qarang.(A)
26$.(v l9-ll 4-13) xi = sin3x grafiklarini chizamiz:
J: 3 ta (C)
+99899.0
14.65.61
F. O'roqov
,lli
i I
,'YOSH RgPETITOR"dan
kerakti milvzttlar ba-voni
202A--yiL
GEOMETRTYA"
Asesiytr.lshuhchalcr.
L Qeome'td1a qism.fari.
]. Qa'zi. 6irgean.tt,.i
k,tusfrwtch*{ar'"
1
L)cfrtanuqtaningfzarc jaliashupi.
a EwchaFf,ar.
'l-tcfiOurcEaQ,fur.
Sarafi?{vaperyen&fuityar
ta'g'ri cliiziqfar.
.ffip]'l':riliir '$.;.,:r
ll+a+l-4>t) { z>ts
ll+a+15>l-a
11-a+|J>I+a
4. Boshibir nuqtadabo'lgan ikkita nut orasidagisohagaburchak deyiladi.Undaginuilar burchakning
tomonlari,boshlang'ich nuqtasiesaburchakninguchi deyiladi.Burchaming ikki xil o'lchov birligi bor:
a) gradus-lo; 250:7200;... b') r a d i a n - I r a d = g E57ol7'4So
3_14
l80o:a = 3,14 debqabutqilingan.
10 , .n
lr..i.iiirii =
, yuf.r '':uu iri sshuiru l"=#, yiiki l'=r10'' i { 1 : 2 2 r t v ' = 2 2 , 5 a 1 2 0 i 0 ' =t Z ^ = i z l a
60
Burchakningturlar'i:
a) o'tkirburchak- 00va 900 orasidagiburchaklar b) to'g'ri burchak - 900ga teng. rr = 900
c) o'tmasburchak- a = ( 9 0 0 ; 1 8 0 0 ) d)yoyiqburchak- a=18fl
a'l -..a c) d) t8oo
+99899.014.65.51
a+B+A-1800
6. Ikkita to'g'ri chiziq bir tekislikda yotsa va kesishmasaular parallei bo'ladi (2-rasm).
uiar perpendikulyarbo'ladi(3-rasm).
Ikkitato'g'ri chiziq900ostidakesishsa
1-burchak v-yoki
Z (ab;:gPo6o'1tu, L -perpendikriyar ll - Patallel
aI b bo'ladi. 1- shunday, mavjud y'- mavjud emas
<+- tengkuchli ^,^- kesishmaYdi
V-ixtiyoriy,harqanday n - va
I S U R A K T A R -
1. $t'sfrni \urcfia{far.
2.'rlertl|gf 6urc6aFtkr.
3, "Uchtato'gii crtiziqning paratfeftigi,
paraffeffi{s frarti.
4. I fr,fitato'g' ri cfriziqning
5.'U cfi1urcfra{\urcfia{faining 4ossafai.
6. fafes teoremasi.
qo'shniburchaklarhosilbo'ladi
1 ta yarimto'g'richiziqchiqarsak,
uchidan
1.Yoyiqburchak d + P =1800
j{:
i;.:ii.,: , .:. .,rlQo'shniburchaklar
yig'indisi 1800ga teng. Qo'shniburchaklardanbiri 2-siningZOYoigatengbo'lsa,ularnitoping.
Yechish: x+0.2x=1800 I "2x:1800 x=1500 I 80-150=300 J : l 5 0 ov a 3 0 0
2. Ikkita lolg'ri chiziq kesishishidan4 ta burchak hosil bo'ladi. Bulardan qo'shni bo'lmagan har ikkitasi vertikal burchaklat
deyiladi.
,--- /.lbrlan /.3 i.:.)ri,t riir,i ,ii; Vertikal burchaklar:teng bo'ladi.
\ \t:9--
/ 2bilu't4 -{.)(q'
'/ _!K,
4 \- ' \
o'zarovertikalburchaklardir. 1500
i l ; V e r t i k a l b u i ' c h a k l a r n i n g y i g ' i n d i s i 4 8 0 b o ' l s a , b a r c h a b u r c h a k l a m i t o p i n g . 2o
' a==z4a8o0 1800-240=1560
+998'-4t)
DX4.('5.6tr
f\:.iJeh'our.cIrakiriirg!0rJ0!irasi1{,i'bu'i.;1ragiga,4+,'eh.ntLlo'lrnagair!*!rkiLrurc}rak[arir,ir,gIlisbafi7:3,
kir:irigini toping. i{-}fi0:7x-F3x, x=l00, -1x:300, J; 300
sinfl 8O-,2) : sin rz, cosi 180- a) = -coss, tg(80-ei =-+gd, ctg(l&B'rt.1 = -t:tgs
= sinl50o,
r{: sin3Oo cos3Oo= -cosl50o, tg45o= -tgl350, ctg60o= -ctg I 200.
r''1:{Jchbulchakning
ixtiyoiiv ikkita burchagiyig'indisiningkosinusil/3 ga tengbo'lsa, 3-burcha-kning
kosinusinitoping.
cos(a+f)=cos(1800-,1
Kosinusiaymiz: ), {:-cos,1 , J: cos/:-{
il: Soatning
minutmili 25 minutdanechagradusga
buriladi. 360uni hosilqiladi.
Yechish:Minut mili bir martato'liq aylanganda
Bir soatda60 ta minut bor uchun 360:60=60.DemakI minut teng60ga.Bir sekundham shunday60ga teng.. J; 25'60=1500
i{; Soatningsoatmili 3 soatdanechagradusgaburiladi. Ys+hish:soatningsoatmiii bir martaaylangandal2 soatni(3600ni) rnri
o'tadi. 360:12=300Demak,soatmili I soatda300gaburiladi,3 soatda900gaburiladi. J: 3'300:900
1. Ucfi|urcfia{krtenq[igitzing ucfrtaatomati.
2. L)cfi6urc fra{6 akndttgl
3.'Ucfr6urc frn{me dianasi.
4. 1-)cfr6urcfrifr 6iswfrlrisasi.
5, ilcfi|urcftafto'rta perpendifufuari.
6. ilcfr|urcfra{o'rta cfiizig'i
'1. (engynfi ucfr|urcfrnft
8. ftng tomonti ucfr.\urcfraft
2 ta uchburchaktengbo'lishi uchunularningikkita
l. Uchburchaklartengliginingl-aloruati: (TBT, ya'ni tomon-burchak-tomon.)
burchaklari
tomonlariva ular orasidagi mos ravishdateng bo'lsa yetarli.
AB=MN
AC=MK bo'lsa,MBC=LIIINK
K lA=lM
2-alomat: @TB, ya'ni burchak-iomon-burchak.)trkkitauchburchaktengbo'lishi uchunularningbittadantomonlariva bu tomonga
tengdir.
yopishganikkitadanburchaklarirnosravishdatengbo'lsa,bu uchburchaklar
F.O'& +99899.01 t
4.65.6
AC=MK
lA= lM bo'lsa,AIBC = LIvINK
lC= lK
bo'lishikerak,
AB=MN l
BC=NK bo'lsa,MBC=MfiNK
AC=MK
2. Uchburchakbalandligi (l?,)xossalari:
I. Balandlikuchburchakuchidanchiqib qarshisidagitomongayoki uning davomigaperyendikulyarbotadi. (t-2-J-r.asn).
II. Barchauchburchaklardabalandliklarbir nuqtadakesishadi.Bu nuqtao'tkir burchaliuchburchakning
ichida,TBU ningto'g'ri
bwchagiuchida,o'tmasburchaliuchburchakning tashqarisida
bo,ladi. (t-2-3-rasn).
IIII' O'tmasburchakliuchburchakning o'tkir burchagiuchidanchiqqanbalandlikqarshisidagitomonningdavomigatushadi.(J+.asm).
IV. Balandliklarkesishishnuqtasigaor.tomarkazdeyiladi.
2-rusm. 3.rasm
3. Uchburchakmedianasi(rz) xossalari:
L Medianauchburchakuchidanchiqib, qarshisidagitomonnitengikkiga bo'ladi. AD:DC (4-r.asm).
IL Barchauchburchaklarda medianalarbir nuqtadakesishadi.Bu nuqtadoim uchburchakichidabo'ladi.
IlL Uchburchakdabitta ntedianao'tkazsak,y:uzalaritengikkita uchbwchaklarhosil bo'ladi. (4-rasm).
IV. Uchburchakning barchamedianalarikesishganda 6 ta tengyuzali uchburchaklar hosil bo'ladi. (S-rasm)
V. Medianalarkesishishnuqtasiuchburchak markazi (og'irtik markazi ) deyiladi.Uchburchalaring medianalarikesishgannuqtada
medianalaruchburchakning uchidanboshlabhisoblaganda 2: I nisbatdabo'linadi. (6-rasnt).
A 28 E ]2 C
7-vastn 8-rasnt 9-rasnt lA-tasw
Eissektrjsaajratgank*smachztXat
3 snava 4 sw"F:21snt bo'isa,uchb,.u;hal,:ung
tcmonlainitoping. ig-rras*!
+99899.01,*,$5,d
i
Ycchisir;4k1-31-.4+3=2 j, 7k=14, k=2, 4'2:8, S.J=rt: ,f: g_tj,7
{; lECneithmchakningbissekirisasilCtomonni 28ta}2galengbe"lgankesnraiargaajratadi" AgarAE-BC=ldbo'lsa,ucghurchak
perinretrirriioping.F:l .r'echish:
ii A-rasru,l Uchburchakning"&uchidanbitta BE bissektr.isatushirsak,hosil bo,lganikkite
kesmachalar I E va EC qolgarlrnostcmonlarigaproporsionalbo'ladi"O'zgar.uvcliirrasoniaririehizmadaycaishda l:attatomorrg6k4.[t6
)r' t -'l
kesmaci':La,
leichiktonrongakichilc!,:esmac!ra i:o'ladiganqinibyozishliefa[:. lt = {+" .
i:roporslona,l = -=, :Si: = l2x .+-
2tri
Ats fd .,,J-lF
16x:21a, s:=13,5 P=*:1-181-x1-28-'.lJ=2.r+58:17+58=35. -I..,f5s*r
5, Llchburchsko'rta perpendikulvarixossalari:
tr. Cr'rtaperpendikulyaruchburchaktr-rmonningo'rtasidancLriqib,shuion-rongaperpendikui;rartro'ladi.(tt-12-lJ-rasngl.
II. Barchauchbulchaklarda perpendikulyarlar
a'rl';a bir nuqtadakesishadi.Bu nuqtao'tkir burchalii.rchburchaknin gichida"TBU ning
kattatomcnining{gipotenr.rzssining,}c'rlasida,o'tmasburchakli
uchbulchakningtaslrqar:isidabo'iadi. (l!-!2-!_1-ra_stt4)
III. O'rta perpendikulyarlar
kesishisirnuqiasishu richbulchakkatasliqi chizllganaylananingmarkaziba'ladi.
A b K b
I l-rasnt I 2-rasnt I3-t'asnt I 4-rasnt
l"tisc'l 2 smbo'lsa,lABl:?
kci'raolPTl+lPKl+lPHl:l
: Shaklga
Yechish:Agar AT va BH tcmonlamidavomettirsak,muntiazam hosilbo'ladi.
uchburchak
P nuqtauningichidagiixtiyoriybir nuqta.PT, PK.vaPH undantomonlargacha bo'lgan
perpendikulyarlar.
Bu uchchalasining yig'indisih ga teng.h:12 sm.Muntazamuchburchakda
n=l9'"8 qarang),
tz (aylanava ko'pburchakmavzusiga l2:AB' Jt /2 , ,n:lABl= 8'6
6C0
+99899,014.65.61
t'1: ABC uchburchakning
B va C burchakbissektrisalari1280burchakostidakesishadi.I A=?
Yeririslr: a+ B+1280=1800, d+ B=52o, x+2s+2?=1800
x+2\a+F):l$Do, x +2'52o:1800, I : x :'760
l-rasnt. 2-rasm.
3. Gipotenuzaga
balandliktushirsak,ikkita kesmachahosil bo'ladi. Bular rnoskatetlarninggipotenuzadagi
proyektsiyalari deyil
Pastdagi3-rasmdaakatetning gipotenuzadagilroVektsiyasi -.r, bkatetngipglenuzldagiproyektsiyasi - c-.r.
+99899.0tr
4,55.61
tl: Uclib-u:-c!,-al, 4,5 -,,a6 sni. 4s:r.r
uc'-rniifuiari
torirc,6iari ii lan_r*irrning
6smli iomoirriagi
proyektsiyasi'rzuriiginitoping. Yec:frisl::Fr:otrektsiJ'a hosii qilish uchun6smii tomongabaiandliirtushil'aifliz,
Il.lcitaTBLj hosilbc'ladi, Tushirganbalandligimizik&alerTBLI uchunhafnkatetb,o'ladr.Fifagor
'u'eoreriiasitjau42-x-2:b2 h2:52 -(6-xj2 ji-36Tl2x-x=,
I rj-,*--=2 12x=27 .F.s=2,25
"
,
6-x
f'{:LTchburchakningtcroonlarta,h:12,c:i0. arorr,:nniirg&dagiprloysktsiyasi-a6=ti, &tonronningcdagiFrLr}rektsiyas'&c,
,:
; tomr:nning dagi irrr"r,,ekt$iy4s;t" , & ga.iusliirilgar-rbalandlik lrr :6'6*'Ut*, q,rigan noi-na-'lumlamd(a" b, , c,,) toping.
ca 10- cn a:10
5. Llchbuchakoingtomonlarigako'ra tlrlari:
a) ikkita kichik tomonkvadratlariningyig'indisi uchinchitomonkvadratidankattabo'lsa,o'tkir burchakliuchbulchakba'ladi.
bi ikliita kichik tomonkvadratlarining1rg'indisi uchinchitomonkvadt'atigatengbo'lsa,TBU bo'ladi.
yig'inriisi uchinchitomonkvadratidankichik bo'lsa,o'tmasbulehakliuchburchakbo'ladi.
cr)ildritakichik tomonl.:vadratlarining
a\ d +b2>c: bo'lsa.o'tkir; b) a2+b2=c2 bo'lsa,to'g'ri; c7 a2+b2<c2 bo'lsa, o'tnras.
r't: 7, 11 ','ai 5 smli kesmalardan
yasalgan uchburchak turinianiqlang.49+121<256 J: o'tmas
nisbatibissektrisaajratgankesrnalarnisbatiningkvadratigateng,
kesmalarning
t{is.l:tesAD:fr,
ee:zoB=4,
DC=? Ycirlris;lr:
tgDAB:rg(900-(a+ 811=], a{a+ BS=
,L
^ ?+ r'
=+1 t
tgCAB=r6(900-a) ctga =:j7 ctgSAD=crs6={
2+x ll , l4+ltx
\1 _ c . r y a . c t g p - l _4 ' - t - ' _ g
-^' 61\J' -+^ r./ 1/,t D
?Iqd = - = _14+11*_1
2 ctga+ctgB 2+r * ll 24+x 2Q4+i1 2
^ a , l
Proyektsiya
+99899.014.65
.61
2-alomat:Ild;iiauchburchako'xshashbo'iishiuchun ar,'F-' ..
mostornonlarga(ya'ni n*uchhurchakning kichik tomonibo'lsa,
Z-sininghamkichik tomonii yopishgariburchaklaritengbo'trishikerak.
3-alornat:trkkitauchburchak
o'xshashbo"lishiuchuil
uchtadantomonlariploporsioualb*r'lislxikerak, 4A B =gg = 4tEbo,rno,
---'
BC AC
4696 6r.SAA1BIC1
ii AADC 6\SAADB tt =+=D AADC dan /cr qarshisidagi h katetni AADB dan ," a
^^-^L:^:,1.,-: ^ -, l-^.^.-- L^tr^---:- ^^ -
t-.i ii a r{4 DrrDfu.rtsr ! - ^ {drglts4 w w\tE, 7v 4 q4 sIN ruaBl
4 c x F
1-rasnt
6. Sinuslnr teorentasi.'Uchburchaktomonlariningshu tomon a nisbatio'zarotengbo'lib, bu tenglik
tt*"**triga tengdi'
teshqiclrizilgana,),!anu
slruuchb.-r'chakta
f{: uchburchakning
5 ga tengtomoni qarshisidagiburchaksinusi0,5 ga tengbo'lsa,shuuchburchaknipg
8 ga tengtomoniqarshisidagiburchaksinusiva tashqichizilganaylananingradiusinitoping.
+99899.014.55.61
7. Bissektrisanitopishformulalari:
a) o'zi ajratgankesmachalarorqali -
8. Mediananitopishformulalari:
a) nto= uchtatomonining
uzunliklariberilganbo'lsa.
+JFW=a
b) mo = | Jbz + sz + ?lc cosa ikki tomoni va ular orasidagi burchak berilgan bo'lsa.
c) : -
" ] JU4 - Ug * medianalariberilganbo'lsa,uchburchaktomonininguzuntiginitopishformulasi.
, 2+ f = f f , 2 n 2 ,4 . d J L = n 2 , J :n =
4 x+24 y = ; so=fi,{1ea-try+nt
-dy 61
M: Uchburchakda
BC tomonl2sm. B uchidano'tkazilganmedianal5sm va C uchidano'tkazilgan
medianal2sni ga teng:AD medianauzunligini toping. Y*ch irtt, o = - n4
f,,[ffi
M: Bissektrisalari
perpendikulyarbo'lgan uchburchakrnavjudmi?
Chizmanishadli chieamiz. \ ::
.1.8=1800-2t2, lC=?s, lB+ZC'=1800. AgarbungalAni
hamqo'shsa-k,
lS00dankattabo'libkbtadi.Shuninguchun,bunday
on
uchburchak
mavjudemas.
;
lri:8D-bissektrisa.AD--DC"KLI/BC.
3KL:2EDvaKEDLtrapersiyaningyuzi 15sm2bo,ls4
Saaa= ? }'r:chish:
KL=2a,BC=3a.KEDL trapersiya
deyiigan,
trapetsiyaning parallelKL//ED.
asoslari
MKLva AAEDva MBClar o':shash. = = . AKL nchburchak
yuzinis desak,
# #, + +
( uY' -=Til5'
s -s=tz
4s+60= 9s AD = DC =ix 'ffi=
Kt AL 2a )v
tl"J n6' ft=e, BC=6a
( u\2 -= E ;tz' c - uo' BD - mediana
{ 3 6 ' = trnR S . q B=Dt o g : z = s + S B r a= 5 4 ' 1 2 ' 1 5
=27, I:27
fJ
4 L -- A B::tc.
'
Za- x= +, .2a- x= J- zfu+x)
2a-, Jia.;Ji*nr , ^=Q;l i E
lD EC Gl-r JfO'
u,",=E- ) -zJilJta
+='lnP;?J\
+99899.014.65.6
!
fJi;t-fBf".fFrl .AiiiLA,R- ),{_f;:i'
\ 6o'sh
Egta{ qaydan paldo 6o'[di?
Z-msmdagishakllaro'rni almashti'irib,1-rasmgaqo'yilgan.Ulardagibo,yalgarr
uchbu'chakva to'rlburihakshaklidagikatalclar
yuzalariteng.
pi1:ABC uchbir,-chakning
B uchidan lushganBD kesma AC tomonni 3 va2 gateng kesnialarga
ajratadi.
AgarS;asp:l? bo'lsa, Sapg, Sz=B Saec=12+g=20
+=+
c =ffi +45r:5,
, 20s, +452,g=20s s'tar; BE 20sr 20
+ !1 s^;= ED-=-:s-=T
U .
-o:_- d; -. h: -o; - : - - -
L Z
b.hn
.
..h.
Z (A\ E
ichki aylanachizishm-n bo'lgan
t = - br:irrrmrrla
universaibo'lib,4burchak,
5, 5,...12,.
..2A...brrchaklarniyuzinitopadi.
T barchako'pburchakiar
uchun.
P:(a+b+c):2
J =
T',tntQn
- nt)(rn - m6)(nt- m,.)
nt = (nto4nt6*n1");)
f---, r-,--.,
i_ Ai;A
l'= l l'=?l [:;hl
l'=+l l'=-r-l
bunda m va n gipotenuzaga balancihk tushgan nuqtadatr
katetlargacha bo' lgan masofali
+99899.014.65.6
I
ii i${.,tTir}.t : gipotenuzasi
ga tushirilganbissglAE as}:3 bqlandtigi bissektrisa va mediana berilgan
uzunliklari
berilgan TBUningVuzi: =
bo'lsa, s =]s*$iffi\
lS ffil
Muntazamuchburchakyuzi; t'
ls = ;''5 |
fi: Ushbubo'yalgan
shaklningyuzi nechasm' . S=7 5
Yechish:ED va EG to'g'ri chiziqlar
o'tkazamiz.Nati.iada2 ta to'g'ri to'rtburchak
v a 1 t a T B Uh o s i l b o ' l a d iS. n r r r = 4 . 5 = 2 9 , S D E ?=K4 , . 1 = 4 S E F=
' 4.2/Z= 4
g=2p+4+4=2E J: 28
a
fvfrG og'irlik mxkazi.ABryD.CE va AD medianapr'. AGC uchbulchakning yuzasi DGF u.ttu..t*
y-ezil';:;r,;cli; l;raii; ltaii;rT .J-;-hisli. r,eJii;ral.,; L'r,uc}:al;
lch:clan bl,shlabliiscblage;id;2:l ni:-hildl
bo'linadi.AE//FDbo'lganiuchun MGE rS 626p. O'xshashlikxossalarigaAt::f
#:#
? n b ^ =i.b ^ t ^ , ^ I h .
;=ffi,
tr Secc=;h.% 'sin(80-a)=hbsma, Smr=)afsna=0|Sabsma,.
?' = : -= . ? . / 1 \ q = t J:8
Sncr lP1absna
/ - \? s--.. 1
| *Jx I = #!\ = * BLK uchburcliakyuzini bitta S desak,LNCK to'fibunghakning yuzi 65 bo'ladi.
\ ,/ Dsnc Y
LNK uchburchakyuzini bitta y desak,NCK uchburchakning yuzi 8S-y bo'ladi.BNC uchburchalcning
N uchidantushirilganNK kesmaqarshisidagitomonniqandaynisbatdabo'lsa yu3lami hamshunday
n i s b a t d a b o ' l a"d i . E 8 s - y ^ =+'2f y y = 2 s b _ = ! l = r . t:3
*=ffi, 6S=:y r-.o S*_-X-
B
Uchtamedianauchburchakyuzini 6 ta teng
uchburchnklarga
ajratadi,ularningyuzi S.
Sam:3S, GFx bo"lsa,GA=2xbo'ladi.
MGE6\s ,vDC, (#)' =#
Shunrlan.
I
4= EC : DE - |
Vd- BC_ZE=T,
t'-t
w=+;ft#=#,#,#=#
= ---, J'i,cr = ltj il 16
;
e JAEC
= ss,- aa=a-
DC, =aot, so",r,=[ - :i =taz- Jt,, n+)., = t3- z,F)oz
fr #)t
- PJ2=4q2= <Ji Jto'
Y-ror,o,=+-u-tPu
r;l;ilT.i;li.':lr;,
-. . lt;t'ilti:;r*"; ,:l;:r,, :.'.;;,-
fs'RT-s#fa##AKt-AR"
t
I
To'rtLurcrtaft
2 rParaffe[ogram.
3 [o'g'rito'rt|urcfrafi,
4 Rpm6.
Kqa{rat.
Trape*iya,
js.l r
'.
dl + dl =v@2+ b2)
yig'indisigaterrg.AC2+BD2=AR2+BC2+CD2+4pz
kvadlatlarining
d
VII. Parallelogramning
uchidanbissektrisa tengyonli uchburchak
chiqarsak, hosilbo'ladi.
VIII. Parallelogramda
bissektrisaiar
900ostidakesishadi.
d
+99899.014.65.61
uchunba'zi bir xossalar:
Parallelogram f7.Z=r=;a
s/4 s/4 D----7
| >(t
I
,sr+,s2 3S/8
' ' " \
s I
|
l-rasm
i'll:i 'i.: Paraiielogram
Ir,:i-|.,,:i va rombdaunir.rgo'tkir burchagibilan bitta o'tmasuchdanchiquvchibalandliklariorasidagiburchakteng.
Parallelogram va rombdauning o'tmasburchagibilan bitta o'tkir burchakuchdanchiquvchibalandlilclanorasidagiburchakteng.
Farallelogram va rombdao'tkir trurchakuchdanchiquvchibalandliklartomonlarningdavomigatushadi.
D 2x C
. AB:2'BE. 3'PF:z'PDUo'fsa, = f
ttt ABCDparallelogram
ffi
l'r:crrisli:r\BEF6\oMED ekanligidan = = y= 2.5a,,
*rlL #" + #,
CFkesmaDFkesmani3:2nisbatdabo'lsa, ADCFyuzinihamJSva2,Skabinisbatdabo'ladi. A 2x B
'EB'" = sooo 'rr.r soo' ^ =$:rus
MEp6-.s,aDCFekanli "
groan (2",'=-5S-' rsEF J -+4q==s=.=E
- -
Wr 3!;' + DB; A5S 5
'i:'g'r: rhizil r;p,{211nr1i3? gr tens
qr':hr: Trn:onla::i.':l:.lrrini f:iiasht:n:.'ehi
i,l .F;r1lel;g--,:trirgi1;1::
bo'lgan uchburchakajratadi.Parallelogramning yuzini toping. Yer.'[rish:AK=KB, BL=LC, KL//AC,
J: Sfisp=2'Seac=256
+=ffi=ffi, :;:&':;J,,
*=],,=+"o'=+,"'=+,
''p=+.*:32
AN 40 1' - Ii I
-=;tb'
". = I' si',,;= - siiiil80-.,.')bc"lgani
-jP
Sinusiarreoremasidan shu" siiia
;iiia-siiiilS0-a)bo'leani B-
.*ftg f T ff,
-l.rpr=#.ti
uct'run c -r 32Jr 30 iJ,
spnr=Z s6 r. 96
i{=i
perimetri2p gateng.ts uchidanAC diagonalga
NltABCDto'g'ri to'rtbut-chakning perpendikulyar
tushirilgan
h gateng.AC ni va ABCD yuzini toplog.Yeclrish:Dernak,.javabdap ua /r harflaribo'iadi"
P=zp=z(a+b\ a+b=p, Gipote&uzaga tuslega baiandlikkatetlarko'paltrnasininggipotenrizaga. Er
t -t"
li =#,
nishatigateng. oo=+" ab=tt. C, (a+b)2:p2, a2+2ab+b2:p2"
Fi'fbgor-ut+lo'=eCt L
I
ab=ut -Nt' .
A{2+2ab=1t2, Ea# ,tc,r=.-lx1",firzaP t {
h.AC, AC2+2tt.t1c-p2=a"
ttd=-tt-t{A.rz. J: 5= crh=h.A€=A1-n+,[tz4; I D
F.0"ftelri{, -F9!899.0
i4.55.6n
ixtiyori,vF nuqtaolingan.A.P: Jl3-,
ictrrida
tt{r,ASCDto'g'ri &o'rtbural'tak
tr =.JT, Dp = ? ir",;ghish: asosan,(7-tF
tr-rasmga
Sruqo{idagi
"V
Y-.t2 +-x?,x:4
t1 F'''',
-Llnilrtg
fvJ:To'g'ru'to'rlhl-cirakningt*utonlai'ia va b. kesishishirlan
bisseknisalai'i hosrll\o'lgan
!.rradratning,iiagor,aliuzunliginltoping. FJ=l \r:r::;hish:ABK va CDL teng,l/onliTBU,
+ " Kft=L1I:/E#L
AK=tsK=cL=DL=
"12
-+ :
i, Kii-tKL+L[=t, .X tr."
4. Farchatomonlaritengbo'lganparallelogramga Rombuchun
romb deyiladii'2-3+"asntlar,l. . f i
I danVIII gachaxossalario'rinii.
paralielogramning
IX. Rombgaichki aylanachizishmumkin,sababiqarama-qarshi tomonlaryig'indisitreng.
Aylana d
kesishish
nrarkazidiagonaliar radiusi
nuqtasidabo'ladi.Ichki chizilganaylananing balandlikning r f r
a
5. Hammatomoniaritengbo'lgan to'g'ri to'rtburchaieka yoki barchaburchaklari90ubo'lgan rombga
kvadrat deyiladi.Kvadlatuchunparallelografil,to'g'ri to'rtburchakva rombningbarchaxossalario'rinli.
ltvadratning yuli; M t4
:4Ji
sd.n*c=).zJi snw=f, z zJz=zJt = z.(4- zJll=4- zJt
sou*t.
+ SMnrg: 2Js + a - 2$ + +h = a' Q + $)
S sapc= Sailt + Sps1,1 B M C
+99899.0l4.65,61
AB>CD va AC2- BD2=zJi ao.,lC bo'lsa,A burchakkattaliginitoping. Yechish:
M: ABCD rombda
AB:a, dtz-dr':2Jldt-dz,
AC=ct1,BD=d2, d]+drz =4a2. Bnikkalatengliknikvadratgakoltarib,
tagma-tagayirsak:Adr'dr' = 1fu4 - l?ltz dzz, dl d22 : a4, drdz : a2, Kosinuslarteoremasidan: D
al;!Z'=4a2cosa zJiarp=Mtdzcosq
-t t=?a2-2n2wq, Ji =2cosa, a =300
ldr" =lo, +?n2cosa 2J3dd2= 4azcosa {3 = 2t-osa
Kt uI 1
WrLr=#- o'rtachiziq L2
"r^t"
KL= ii - o'rta garmonikqiymat, diagonallarkesishidhnuqtasidan'o'tadi.
a+b
D
iii:ii. \'i'i,,i.,:rIxtiyoriyto'rtburchakning parallelogram
tomonlario'rtalarinifutashtirsak, hosilbo'ladi.
Ixtiyoriy parallelogramning yanaparallelogramhosil bo'ladi.
tomonlario'rtalarinitutashtirsak,
Kvadratningtomonlario'ftalarini tutashtirsak,yanakvadrathosil bo'ladi.
To'g'ri to'rtburchakningyoki tengyonli trapetsiyaning hosil bo'ladi.
tomonlario'rtalarinitutashtirsalt,'romb
Rombningtomonlario'rlalarini tutashtirsak,to'g'ri to'rtburchakhosil bo'ladi. . :'
b
Tengyonli ilapetsiyaningdiagonalio'tkir burrhaginitengikkiga bo'lsa,
.fi$,i^.,\'!i'Itr:I.ir: ---ZF'
yontomonlarkichikasosgatengbo'1adi.Agaro'tmasburchaginitengikkigabo'lsa,o/t1n\"
yon tomonlarkattaa$osgatengbo'ladi. l 'i {
llk \
t . d
Bp:pC=2y, p1u1=y,
BIvt:MC: ),Ji ,
:'JIG+y)=6.alt =zq J:24 3oo';r.6
A ..v
Tiapetqiyaga ichki aylanachizishrnumkinbo'nsa,(bu tengvonli deganiernas)asoslaryiglindisiyon D
tomonlar yig'indisiga tengbo'!adi.0'rta cldziqyon tornonlaryig'indisiningyairnigateng.Ixtivorivtrapetsiya
yon tomoniuchiariniaylanamarkazibilan tutashtirsak, TBU hssitrbo'ladi.Aylana markazio'rla chiziq
ustidava buichakbissektrisalarikesishishsuqtasidabs'tradi.ttrOva DA bissektrisalar.
{z-rasn).
7-rasnt
-1998-99.014.6J.6l 169
iiiri .\'rr'.ll,ir: Agar fiapetsrya asosadagihurchaknar yig'indisl g00 ga teng
/-*J-*.. \.
h-.r I I
bo'[sa, .r=fg ho'ladi. Eunda *+B=900 4.,"
I "\
n- )ruqori\ra qulii aso$laro'rtalarini iutashtiiuvelri l.:esnra.
/,J -, \ ,, A
ourt,
FW tr+1H i = tVJt + g,r3 .I' Erapetsry6l
^ f=-'-'=-
,:_ : Vrl .Ji uclruri o'rinli
S:s'lt
52= 51+,13
. e . : x s i n a , x s i n a =3 . S e c o = l . a . r " a o = ! a . z = t
s u " o = j . a . e - - z i s a c n = 2 7j =
s u r o= t z z t s m ( a - o ) = | . z . z . z = a S . a B p = 3 f i - e a g l = ) l
l\: ABCDtrapetsiya.
3'BF:5.FD,Sspg-Sapp:64bo'lsa,,S,r.:e
'gs*g.64:2ss,
Yeclrish:AIFD6\5 MFC ekanligidan,,+)t =TiA--, t6s=9.64, .s=36
s, =.ffi = .fi!lf6- = 6o, S,qac=60+100=160.
K#'F#{JR ,6,KIA&"
1. Ko'pturcfra{pauningturfari,
2. Iclift va tasliqiturcfiaffir yig'infisi.
3. Aiagow[far soni,
4. g|.untazam fut'pfiurcfrava uningvuzi.
1. Ko'pburchakiar
ikki xil bo'ladi:botiqvaqavariq.Qavariqda
ixtiyoriytomonbo'ylabto'g'ri
chiziqo'tkazsak,
k6'pburchak to'g'ri chizigdanbir
tomonda
bo'ladi.Botiqdaturlitomonda
bo'ladi.
'
botiq
2. Qavariqko'pburchakningbarchaichki burchaklariyig'indisi F80t {" - rtl y o k i l r l u - 4 l g a t e n g "
Bittadanolingantashqiburchaklariyig'indisi 3600.
fi: Qavariqbeshburchakning tashqiburchaklariva bitta ichki burchagi4000.
Qolganichkiburchaklai,7:2:3:4nisbatdabo'lsa,barchaichkiburchaklarni va
ulamingo'rtaarifmetiginitoping. a+ B+tp+ y+.2,+a:4000 3600+a:4ggo a40a
- lS0t5-2):x+2x+3x+4x+400 l0x=5000
Ichki burchaklaryig'indisi x=500
O'rta arifmetik- (400+590a1000+1500+200):5=1080 yoki ttC0.1S-z;:s=t0tr0
Eng kichik burchagi600bo'lgan qavariqko'pburchakningichki burchaklari200danortib boradi.600,800,1000,
1r"|:
+99899.0r4.65.6
r
Bu ko'pburchakning
tomoniengkolpi Uifu
Manashuburchaklaryig'indisi3600dankattabo'lmasligikerak. tZO0+tOO0+AOo*eOo:EOOi.--
;;;;
Muntazamko'pbu.chakning(3,4,5"6,7,s,...20,...burchakning)*,ri
-fu$l formurabiranron'adi
R0q0 +99899.[,14.6i.d1
s - -
l4']" i-.+ iv li
,F:l
x Tekisiikdaginuqtarl*nbir xi!. :ruqalai'to'plarrigaa1'Ianaiieyiladi. ' t \ /..,.......\
"rzoqlikdagi hosii qiiacii' Doil.a [;:.:i.:-:.i
;ivlana icliki nuquiari biian birgaiikciarioirani fYrang r\.--r'" I \t/
-bu 'rtasidaginuqta'(Q)
Avlananingqismlari:h{arkaz - aylananingtengo
(R)
Radius - markazbilanaylananingixtiyoriy bir nuqtasinitutashtiruvchikesma'
-
Vatar' aylananing ikkita nuqtasini tutashtiruvchikesma'
Diametr - aylananingmarkazidano'tuvchi engliatta vatat'(D)
2. Aylananingbiror nuqtasidan ayianagafaqatbittawinma o'tkazishmumkin.Urinma'bushunday
bittaumumiynuqtagaegabo'ladiva bu urinmaur:inish nuqtasiga
to'g,ri chiziqki - aylanabiian ^
o' tkazllgaradiusgaperpendikulyarbo' ladi'
Aylanalaro'zaroikki xilda ulinadi: ichki va tashqi' l0P2l=t'7r1 lOP2l=r2+r1
- aylanamattazlari orasidagimasofa'
lOfizl
r;r2
lO1O2i= lO1O2l>rftr2
o'tishuchun
radianga M: 27ao=2'700'fr=++=+ '189':ng}
,* ruko'pavtirishkerak'
=g,zso
=e0+t5'=e0* * = no+| =e,zs|
e015, . = =
k H ft #
gradusbo'lsa,yoy
Har qandaymarkaziyburchakqandaydiryoyni hosil qiladi. Markaziyburchaknecha
ham shugradusgateng.Markaziyburchakqandaydir vatami ham tortib turadi.
= - -
I eOe lSo AB = 750- yoyninggraduso'lchovi. lA"Bl / yoyning uzunligi lABl vatarningirzunligi
=
-
AylanauzunligiE zAnf tor*ula bilan, yoyninguarnligi 7= *R1 formulabilan topiladi. Bunda a radiandabo'lishi shart!
ir,r=T'L='tin C=2tlii=;tt';=ior'
r - i , f r . = ; o u ' r g 6 r i u y i u * u u r * i i g i r . , i v a 2 y2u5y0ui i; u n i i g i r r i l r r p i r , g . 2 f2t 5
=+
0
p.lrR=lgsmbo,lganaylananing1200ni tortibtuuvchi yoyi qirqibolindi.Bu yoydanboshqaaylanahosilqilindi.Shuaylanachaning
radiursini toping.R1=? Yechixh: 1200:2r 11 \ " , , = 4 . 1 8 = 1 2 n l , t t = Z t & t =C R;6snr
l -rasnx
F'.a' +99899.014.65.61
I
F:,
i
yoyningixtiyoriy
M: 130li yoygatiralganvataraylananiikki qismgaajratadi.Vatar o'zi tortib turgan
i nuqtasidanqaraganda qandayburchakostidako'rinadt? /A ?=
Vectrlstr:Kattayoy 3600-1300=2300. Kattayoy uchwt lA ichki burchakhisoblanadi'
Kattayoyuchunmarkaziyburchak2300 tengva uichkiburchakdanikki martakatta./A=?300:2=1150
C
8-rasm. n: a =rF 9-rasm. a(a+b)=c(c+d) 1O-rasm.a2=c(c+b)
CD - umumiyurinma
vatargachamasofadeyilganda- perpendikulyarto'g'ri chiziq vatarningtengo'rrasigaboradi'
lr)ril-..tl lri:r,l Aylanamar.kazidan
fvj:Aylanamarkazidanttu.litomondauzunliklari 36 va 48 sm ga tengbo'lganparallelvatarlaro'tkazilgan.
Ularorasidagimasofa42srnbo'lsa,R=? (lI-rasm)
yechisli: 182+(42-1)2=pz:242+rJ, 324+17€/4-847+s2=JJ$+.X2,84x=1512, x = l 8
R2=242+x2, R2:516+124, ,I: R=30
n
I l'vasn
-fs9899.014.65"61
Doiraruiug
ikkita ladiusi orasidagiqisrnigasektor deyiladi. Sekt*r
Doiragatrittavataro'ikazsak,ikkita segrnentirosilLrc'[adi.
: ,(-..i--.f- A - tR2 - R2 sin *
2 2
-2m +l
f'/i: x2+f+2xt m-i )y+m:O tenglamauchunquyidagilaro'rinli. Ycchish;(r+ 1)2-l + 6, + J)4',2 - nP ** - 6
-9n+5
(x+1)2+(1,+d., i2 - nf m:l va m:5 da nuqtaniifodalaydi,chunkio'ng tarafnolgaaylanadi.(R=0)
+;f
m<l va m>5 da al4ananiifodalaydi.
p.+++.1-9+{
eng yaqin masofani topamiz. d = laxs+bys+Q
r-;- -; , t J A = \la' + D' JV +4'z f
topganedik 18-3m:R2Eo-A.
Yuqoridaaylanatenglamasidan I R-1m=?2 buniyechsak, J; m=3. I 2-rasm
tenglamabir aylananiifodalasa,
M, x2+y2+ntx+(2-n)y-m+3=0 qaysibrlr to'g'ri?
quyidagilardan
A) m<3,n>6 B) m>0,m<-6 C) -3<m<0 D) rn<-2,m>2 E) rncl, m>6
, tn..
r c * r l s n g: + l ) - -nVt 2+ v n - - 2, -- n t o - 4-4tn+ni
-nt+3=0, @*?'+g+!P = ! 1 * 4 - 4 " 1 + n r+
2n t - 3 ,
4'
- 4m-72 = o"'V r bu tenglikaylananiifodalashiuchuno'ng tomonnoldankattason
+ 2 ,t t lz - ?:n2 4n 4+
1x+ Lr)z+ rs,, ,
bo'lishi kerak,ya'ni radiusmusbatsonbo'lishi kerak. 2nf -8>0, ntz>4, m<-2, m>2. J: D
tekislikninfu-I)+2 ta qismgaajratadi.
ko'pi bilan n(n-l) tanuqtadakesishadi,
:i:t:"ri,'fil,:!: n taayllana
+99899.014.65.6
i
KO,P{3{JR#+{,4KVA AYIAAfA,
1.')cfr1urcfia{vaayfana.
ayfarua.
2. to'rtburcfiafrr.,a
3. fuIuntazamE-o'piurcfiafrvaayfana.
1. Harqanday
uchburchakka ichkiaylanachizishmumkin.Bundaaylanauchburchakning
tommonlarigaurirradi.Ichkichizilgan
mar.lcazi
aylananing kesishish
bissektrisalar nuqtasidabo'ladi.Uchburchakning winuvchiaylanaga
uchlariga tashqiaylanadeyiladi.
a b b
radiuslati:
ichkiva tashqichizilganaylanalarning
Ixtiyoriyuchbruchakka
F:Hl m
TBU ga tashqichizilganaylananingmarkazigipotenuzaning o'rtasidayotadiva radiusgipotenuzaningyarmiga
Ixtiyoriy uchbuichakkaichki va tashqichizilganaylanalarmarkazlariorasidagimasofa: d = J*z -zn,'
Kosinuslarteoremasidan:
AB2=5+10-2,'.6- J; AB=5
[-+)-15+10:25
+99899.014.65.61
tr ga teng ho'lgait
h4uirtazarnuehtlurthak ioltiga chiziigan, nadiuslari
',,auehtr$rchakka urinadi' Ivluntazam uctrrtiurchakyuzini Xriscblang'
ucXadoira bin-birlga
g:!L - rzr- zJifJi - tzt-2"4-:f.Jl- (16+8]6hE
\'+c liir l,: BC= i
't t/l , S- t+
4 4
=s+zJt)'l!="F+a
[:o'ra I burchakteng
Urinmava liesut,chining5 ta xossasihor edi. ShuningZ'xrtssas'tga
2 ga i:o'linadi.
j
2- To'rtburchak t'a a-vianaxossalarl
tomonlaii
qarama-qarshi
T,n'rtbrrchaklzir-hH aylanachizisll uchun,uning
uningyuzl:
ttng'oo'iisfuyasnl4a+c=b+al'(l-rasrrr) Shunda
1,-ig'iu,iisi
o'rtasidaYoudi.
M:ABCDtomniI0smbo'lgankvadratvaolmarkazliaylananingdiametriSsm.
= +Ji '
Kichkina a,viarar-,ire ndrusi qancha? Y*cliisir: AC rcJt va AOr
4 J 2+ 4 + R - F - = r ' - r y 5: n = e i T
-q, J: R= vtz -z
A l o D
I :D = 2 J 2 a =
+==E
+
\ { P
ichki chizilgan'
[r4;Tomonio ga tengbo'lganABCDkvadrat aylanaga
ItC iomolltda'
EFPIIIrirafialnrngEF [omoni beriigankvaciratrrrng
,itlvaPuchlariesaayianadayotadi.EFMPkvadratningtomonini
toping.x= i Yechish: Rasmnikattalashtiribyarmini chizamjz'
,i "{ =
BatenS or + rL' = I rr =
OC va oP aylanaracliusla i
* - = + 4x2
a2+4ax +4ax-az=0' " p = ! ; - o t , t
+x2=?tt2'5xz
orp rBUdan(;. r' -(;l =[9'' $ * or " + +'
aylananingradiuslariquyidagichatopiladi:
3. l,'untazamko,pburchakkaichki va tashqichizilgan
--l|
f--^' Bunda a -ftilnlaz m ko'pburchaktotnonlnmg
2-rasm
a n a
j )
r : P : 8 + 2+ * ? ' + : 8 + ? : r
lsm bo'lsa,shtrixlangan
'M:' PT varim avlanalaruchunumumiy urinma.Aylanalarradiuslari
? Y*hisli: PToroz to'g'ri 2 ta 900Ii sektomivuzinr
to'rtburchakyuzidan
r#;;;i;;;#
yuzidanbitta e gradusli'
ayirsakyuqoridagibo'yalgansohaningyuzi hosllbo'taOi(Sr). TBUning
yuzi hosil
bitta 900- a gmduslisektorlamiyuzalariniayirsak,pastdagibo'yalgansohaning
bo'ladi.So'ngulami qo'shamiz.PTOTOz ningyuzi - 2'l=2 sm2' S"'k : 2+' t' el = t
: 6 **, t,u, = * =
I Oz 5r:2- ., TBUningbir katetiI sm,ikkinchisiGlr E
RrRr
z"Fffi+1fr,)
AB=oB+oA=o,c= OrOzCuchburchakuchun
=r/*tk
qc = ,fuRtil.
Itr-r )'-{R -R,1'=4atq'
O1C2:(R2+R1
t
-l - r\
+/nr,|=2JR1R:
zJr[Jn' I=-L.-L
.Jr .lRz
Jar
+998!9"014.65.61
Ikkitaldchk;ina -,
doira1,r:eatrari :
# +
l-lamfc'ydalanish
( Yoki O*:r-r:,8 fenghkrlan mumkin.)
: "i t
, = ^f E irratsionallikdan
qutqarsak,.!r , = nJz(z-J, A
z+vJ
1. 'Ucfro'kfiwfi f,eQgrfFgr[inatasistemasi
2. g,fuqtaningte{isfift{agi proyQjsilasi'
3. T'{uqtanisimmetri{f,"o'cfririsli'
4. IF,ft nuqta orasidagi masofa'
5. lVu4tatano'qgacfi.a \o'Qan masofa'
yoi! tefristiftgacfra
6.'l(evnnninga'rtasi.
og'ir[ifrmarfotzi.
7,'Ucfrhurcfrafuting
8. to'g'ri cfriziqtengfnmai'
g. Kesmnni\erifgannis1atda6o'tkfi'
10.{o'g'ri cftizipfarotasidagi|urcfiafu
11.Direafifunfr1i1ai
+99899.014.65.61
x - absissa
1'Birnuqtadanchiquvchi3taperpendikulyarto'g'richiziq,ularningharikkitasi y - ordinata
orqalio,tuvchi3tatekislikhamdaulardaolinganbirlikkesmalarbirgalikdaDekard z- aplikata
fazo kordinata sistemasideyiladi'
2.Fazodaginuqtaningkordinatasi A(x;y;z)' M: C(0'5;-1;4)
l z
son saqlanib'qolganlariga
Biror o'idagi nuqtaningkordinatasiniyozishdao'sha o'qdagi
-8 yoziladi'
nol yoziiadi. M'-Z o'qidagi nuqta(0;0;-8) kabi
Nuqtaningtekislikdagiproyektsiyasiquyidagicha aniqlanadi: M: A(1;2;3)berilgan'
'9+ E > 4*"(1;0;3)'"'
Anuqtaning.rytekislikdagipr'oyektsiyasi A-"(1;2;0)'
proyektsiyasiniyozing'
1l' (4;0;0) B(5,4;e;-^E ) nuqtaningZ o'qidagivayz tekislikdagi
-:a B,(0;0;-,E ), v r'Bu"(0;e;-"[)
qolganlariqararna-
ko'chirsak,o'shao"q yoki tekislikdaginuqtalarqolib,
3. Nuqtanrbiror o,qgayoki tekislikkanisbatansi*iretrit : -f+ cv(l;2;-3)
simmetrikl<o'lhjramiz: >c"{l;-2;3)"
almashadi.
qarshisiga I4; c(-1;2;3) nuqtanioz va a1to'qlariganisbatan
-'4C*"(-l;-2;3)'
Oxzva Oyztekislikka nisbatansimmetlikko'chiramiz: .-4.b*A2'3}
qarama-catshisiga
barchasi
ko'chirsak , %+-c(l;-2;-3)
almashadi'
KOrOlnaIa ou$rrrB,a luDu4r4r ri*rr,"rik
ffiffi;r;;;;ruatJn nuqtaningkordinatasiquyidagichatopiladi:
c
*i- A(x,;yr) va B{xz;yz)nuqtalarc(xo;yo)nuqtaganisbatansimmetrikko'chganbo'lsa,
simmetrikbo'lsa,a va b ni toping'
^:'i
*ra
,o: # ) M: A(-4;a) va B(b;3)nuqtalarC(2;l) nuqtaganisbatan
2:-3!-; r:";t J : b = 8 ,a = _ l
keladi' M' A(-l;a) - C(4; l)
ko'chirsak,A/(y;x) onrqtaga
A(x;y) nuqtani y=x to'g'richiziqqa nisbatansimmetrik
keladi' 1vl:A(-l;4) - A/(-a;l)
A(x;y) nuqtani !:xto;g'.i ct iziqqanisbatansimmeffikko'chirsak,A'(-y;-x) nuqtaga
,4nuqtashuto'g'richiziqda
i,]:A(n;3)nuqtaning5-3x+1to'g'richizig'igako'ra.simmetrigio'zibo'lsa,n=?Yeohish:bu
yotadi degani, 3:J61, n=213
Wl'A
+ 5kx+bto'g'richiziqningy=ato'g'richiziqqanisbatansimmetriktenglamasi -^ ai-..1;..r..t* r^.r-,t.L)
y+Z=Lo'qga nisbatansimmetrik bo'lsa' k va b ni toping' Yc{jhish:-3x-b+2'(-2)=
{vf: Agar 53x+b va 5kx-l to'g'ri chiziqlor J: I*3' b:3
-3-k, -b-4:1, b=-3 bo'lishi kerak'
kx-l " -3-x-b-4= kx-l, bu tenglik ayniyatbo'lishi uchun
to'g'ri chiziqtenglamasini tuzing'
Itlz y :zf- to,g'ri chiziqniy=J to'g'ri chiziqqanisbatansimmetrigibo'lgan
Y c c h i s yh :: - * - - 4 + z ' 3 , Ltr:-{t+$
-F ,:lo<+b to'g'ri ii"iqnr'n, *=o to'g'ri chiziqqanisbatansimmetriktenglu u'i V4+t+I, f,
'r'cehish:
nisbatansimmetrikbo'lsa,k va b ni toping'
va 5kx-l to'g'ri chiziqlarx-1=0 o'qga
., M, Agagp3t+b b+6-1' b-7bo'lishikerak' J: ft- J' [:/
-3x+b+2.1.3:kx-1,-3*+b+6:kx-l , buienglikayniyatbo'lishiuchun-3:k'
tuzing'
'
M, y: -++ 3 to,g,ri chiziqqa x=-2 io'g'ri chiziqqanisbatansimmetrikbo'lganto'g'ri chiziqtenglamasini
tr)jai,ob:
Y*ctrirh: t,:t"+! 2 ) j a v o b :y : - 2 ; - + - L - Y:-2\-2
-f(2x6x)+2yo ko'rinishgakeladi.Bundankelib
q" Ixtiyoriy y:/(.rJ tunksiyani B(xo;yo)nuqtaganisbatansimmetrikko'chirsak,y=
ko'chirsak' 2xo-x)-b+ k9ladi,
ko'rinisirga
cluqadtki,y:kx+b ta'g"ri chiziqniB(xa;yfi nllqtaganisbaiansinrarnehik
- -
llisbatansimmetrikko'chirsak ,y = -a{Zxe - "}2 - b{2xs ;c} c + ZYg
ilo la$il.
5axz+bx+c paraLrolani(x6;y6) nuqtaga
y-- -2(2'4-fl+n+2'3, I=2x*9 kc'rinishgakeladi'
M, tr)y=2x-1 to,g,richiziqniA(a;3)nuqtaganisbatansimmetrikko'chirsak,
pr1:1)y:x2-5x-.3parabolani(2;ll nuqtaganisbatansinometrik bo'lganfunksiyasini toping'
y:-v?+-j-'r-r3
Y e r r h i s lvr := - I ' Q . ' 2 - x 7 2 + 5 ' ( 2 ' 2 - ' t l - 3 + 2 ' 1 : - 1 6 + 8 x - r 2 + 2 0 - 9 r ' n "
+t9899.fi14.65.63
lrl'e hiring
ga rrishatali si:trr:-ie'ii-ik
S,= t n i 1-iarabol*r.i d-{.-2:-}}
-
- - -
Yertiirih: J, : 42 - e4j - 42 - i -r 2{.-3)='-tr6'- &x x2 n 6, 1t: -xz - u*x ?3
day: -f(x.)fernksiya
lcko"chiiilgan hrrsiibo'ladi'
da 't1 hositho'ladi"
fur'ksiya
nk ko'chirilgan 1t=fi-
ratansimmetl'ikko'ctrrirganday:-f(-x)fi;nksi5'ahosinlro'ladi'
talisimmetrikkt'cliirgand;r1=-f(x,|--2titfunl'=ivahosilbo,ladi.
an sirnrnetrikko'chirganda;r-ftZm-x) funksiyahosii bo'iadli'
tansimmetriliko'chirgancla'x1ffl funtsiyahosilbo'lal ekan'
ht + ls = f t ry l uo,t,ai
to,g,t.lcliiziqqanisbatansimmeu.ikklr,chirganda
Xtiosa:Ir.ti;;cri1,-l,d,,r:)filnksivaiai.v:/t-l_+& \ n . t
4'./r(;.:r;!l'3l).,,aB1x2;y2;z2}rruqta1arorasidagig12151rfa|*|:ffibilantopiia.1i.
:Jzs :Jn
N(3;2;-l) 1,n'4:@
rvr.I,,It'-jrl:0j. "t-'r
tengbo'lsin';r=l
undanB(0;2;2)r'ac(3;l;0)nuqtalargachabo'lganmasofalar
fu1:o-1r6,qijsl,shundaylnuqtanitopingki"
'rlechirli: Demak. I nuqtaniirgkordinatasi - A(0;v;tl) va masalashartigako'ra lABl=lACl
= $ , ' z - 4 v . ' s 'l e c l : J ; r - r l t - o ' = J " t z ' - r c ' ' v z - 4 v + 8 = v z - 2 v ! r2o1' t : - 2 ' I : v : - 1
pBl=,[i*12-;-,2'
masofanitopishuchunawal shunlqtanilg o'q.dagi'vokitekislikdagi
S.Nuqtadano,qgachai'oki tekislikgachabo'lgan "f-lt
A(1;-l;3) nuqtadanox o'qi$achavayz
qo'yamiz.
*rasofanitopishformulasiga
topamiz'a ikk.inuqta-orasidagi
proyektsi.v-asini
masofani toping',l'"(1;0;0)l'az'l:{trF;C tf - (o- 'f : A' A"(0;-i;3)
tekislisigacha bo'lgan
t r--i - | - 1 f + ( 3 - 3 f : I
, r______-=-_________.
A A ) = l = J 1r o
- teng'
o'rta arifmetigiga
berilganbo'lsakesmao'rtasiningkordinatasi moskordinatalar
6. KesmaikliiiauchiningkorrJinatalari
+---+---.--- Cf
t,
: "= :24L#42] bu fo,*,rto ikki o'lchor,li kordinatasistemasiu-n hamo'rinli'
B (x?i)'liz2l / L1r ',i /
,4 t.r1il'i:;1) c
1v1:ijchlariA(3:-2:1)'B(3;0;2)vaC(1;2;5)nuqtalardabo,lganuchbur.chakningBDrnedianasiva
o'ttasi va
kattaliginitopinq.l'echish:D nuqtaAc kesmaning
A tomoniorasidagi bulchakning
=k, ;4=JP+,'?+,':\ =r;
tB4=Jt?-o"-"
; :;:,;;t;;:o;*
4; *'u=6' tl =450
K r r s i n u s l a r i e o r e m a s5i d=a9n+:2 - 2 ' 3 J l ' * ' o ' '
chiziq tenglamasi: : =
8" A(xr;l,r)va B(;,;yz) ikkita nuqtaorqaii o'tuvchi to'g'ri # ]* ffi
I
x-2 =y-3 _z+1 L x-2 : y-3 _ z+L
-1-2 0-3 1+l -3 -3 2 Bu AD mediananing kanonik tenglamasidir.
[--v2+3: -2<x<2
fvt:/ = tH-:r,-'*<lz,* > : l L t - Ij - z : x < 5
t ' t ' 1r/ = < r
An.
l_x+4; x>5
A.S. r -istalganson A,S. r -istalganson
Q.s. v>- l Q.S. y -istalganson
TengsizliHar
sistemas
i
yechimlarito'plamini lxz + yz <-9
toping. I x + . 1> 0 y)-;r
:i',i lr-Zy<0 y2x/2
(.::i* J: Sektor
[x-y+2>0 [ y <x + 2
lx-v-l<0 lu>;r-l
] yir>o 1'yr-t
[ -r-3<0 | "<3
J: trapetslya
VFKT#f<"L,4R
1. 'l/eftgor.
2. Qe|ynrning Egr{inatasi
3.'I/eftorning uzunfigi.
1:
4. Qef;gmni songa fot'payh*fr.
5. I{offinearvekgor.
6.'/e Nnr{arfr,o'paymasi.
7. IffiveQjor orasifagi0urcfrafr
8. rBirfi{vefrgor
9. I(ompfanar aeQlorfar.
10.'l/eF,lorkryig'infui aaayirmasi.
b)agatvektoruchiatiningkordinatalariberilganbo'Isa,|Tal=@
va B(2;5;r)1fi1:@
A(2;3;-l) =,{0+4*.4=2J;
4. Vektornisongako'paytirishuchun-uning har birkordinatasinishusongako'paytirishkerak.s (x;y;z)b-sa,f'd= flt'x; k'y; k'z)
Veklorlami qo'shgandayoki ayirgandamoskordinatalaribo'yicha amallarbajadladi.
d'6 = x1x2*y,
Vektorlarningskalyarko'paytmasi- ularninguzunliklaribilan ular orasidagiburchakcos. ko'paytrnasigateng. a . b= H . 1*6' -' 1 .
*i . r".= - bunda vektorlaming boshi bir nuqtada bo'lishi kerak,
7. Ikki vektororasidagiburchaknitopsak: c o s d =
Bo'lmasa ulardanbirini parallel ko'chirish kerak.
l at . l bI
fi: a (1;-1;5)va b (4;-2;l)vektorlarorasidagiburchaknitoping.
cosa=:+=, ltP:-=-JLrr:=-lL
F ll r l J t i r + x . J 6 + 4 + r Ji.Jzl eh
E,$L;{Tj\$"A:ikkita vektor kollinearbo'lsa, ular orasidagiburchak00, ikkita vektor qarama-qarshi
yo'nalganbo'lsa,ular orasidagr
burchak1800.*'lr=, tapf AtJE bo'lsaoivaF vektorlarningskalyarko'paytmasinitoping.
- ? ' e c h i sAhb; l i l : - l & l c o s a = 2 . 3 . c o s l 8 0 0 : - 6 . I : - 6
-r-99899.Q1
fl.O'ftOQr:,1,' 4 n5.6I
. Aixo;Yojrla,qta arr o'tib, i(a; n) veiitorga paiallel iro'llgan to'g'ri chiziq tenglaniasl: Y{a-iro}::;iUr--Yo)
o'iilavchi to'g'ri chiziq tenglarnasini fi-lzing
lq: .4(n;2)..raB(:$;1llro'lsa, AB to'g't'i cltiziq.qapeqrendili-u!,varva C(2;-lL) ru-rqtadara
3'(x-2)+ (-t)'{y+i):CI, 3r:-fi-y-}=9, 'J: frx-'/-
aE{.1;-t),
ro'g\'[ chiziq tenglamasilri
fv'1:A(l;2i ve B{4;ii'b,o'lsa, Ats fo'g'Eichiziqqa i:arallel va Ci2;-11nrrqtadan o'fuLvchi
--(, - - i
)/ : --=-
-
I
-r'ektcrning urchiga2-r,eidtcmring
boshin! parallel ko'chirartiz
l*. I. veklorlar-niqo'shlshning uchburchak qoidasi: hunda I
Shunia, !-r,ekrollirrg h*sl'lidanZ-veLlolning riichigaLronivchiyig'indi veletor hosil bo'ladi.
; >
h! > aa*ii = nc foi,,Idv,-il = ffi
_---_-->
a
1.-ai:ir.:rrektoming
$,r.rji- boshiva uchinialmashtirsak veklorhosilbo'ladi' 7$ = -n;
"-" oldingachiqadi,ya'ni qarama-qarshi
aa -.ln = DB+ BA= DA' vektorlamingyig'indisi
_ AB Ats fr = _Fa Qalama-qarshi
.--*
<-----.---+ nolgateng. a +1-a;= g &*Te=o
parallelogram
II. vektorlarniqo'shishpingparallelograrnqoidasi: agarikkita vektorningboshibil nuqtadabo'lsa,bu vektorlardan
to'ldiramiz \/ekrorlarningboshlanishnuqtasidanchiquvchi diagonal vektorga yig'indi r:ektor delladi.
2 -rasm
uchidan( 6 dan)birinchisining
Keyiirgisining a)'irmavektor {'a- E) deyiladi.
uchiga( 7 ga)boruvchi'vektorga
R B .C
, \ B
d,, * a/Yi.:::::; DB=AB-AD:a-E
\-r ,/y
/ \- / \ 5 /..--"\,,
/---'_____>,/D
a n c A l " _\_rasnt
b
3-rasnt 4+'asnt
I'l: tlchburchakning Shuuchburchakning
uchlariA(3;-2;1),B(3;0;2)va C(l;2;6)nuqtalardajoylashgan.
AD medianasi va AI! asosiorasidagibulchaknitoping. llcchish: AB(0;2;'!), D nuqtaBC kesrnaning A
+99899.014.65.61
1)".."
M, o,4BTBU.
IG+4dlru bo'rsa,76.oE:?ye$rrirrr:
A(-6;8) Ao=E6+44=r0,
oB:20.
TBUdan ^1-B=3a0,
lo=6ae IHtiy,,ektororasidagibzu'chaknitopish-r+chunularbirw,mtadan
boshlanisltikerak.ShuninguchunJZ vektorniparallelko'chiramiz. rBoA, =12go
A o . o B I A O l . l O B| . c o s a : 1 0. 2 0. ( - 0 5 )= - 1 0 0
fi: Jvabnokoliinearvektorlarberilganbo'lib,
1i4ipz bo'lsa,1d+a';bilan 1a--ayqandayburchaktaslikiletadi?
Y e c h i s hl 0: - r e j a 5 - r a s m g a k o
A'*rE
a:7t, A-E=DE, &^oE)=cos6r= -a2-Ez =4-4:o,
9?tf:EL a=soo
la+bi.li+bl
M' i:i+zi-E, E:7-zi*i, ;:i-;+E v e k t o r l a r b r e r i l gZ
an . i v e k r o r l a r g a p e r p e n d i k u l y a r bi .oJ,:l -i b6 ,
va
shartniganoatlantiruvchi J vektornitoping.Y*chish: i1z;z;-t1, E$;-2.$, Z1z.;-t;t1va ittlrr>shartga ko,raZ t.i, E ta,
[?*+3v-z =0
li-'27*{, =6 .(l) tq4$q (3) ten$_ikni qo'shamiz. - \ 7[4x+2y x + i y = 0=-6 .v=-3,
( 1 ) n i 3 s k o ' p a y t i r i b - ( 2 ) 9q o ' s h a m i z . y=i' 13' J: d(-3;3;3)
lL!iii=--"e
r t
ix,l: A=(3;4) vektorningfi=gz;5)vektorgatikproyeksiyasi uzunligi;aechabirlik? 56
'ir 13
"'
5T,trRgSF".fgT-i4rYA
1. Stereonetrila teoremafarL
2" Og'ma aaperpenfifufiar.
3.'t)c6 pwen[ifu.$arhaqirfagi teorerut.
4. fo'g'n cfiiziqaa tel{isfrF.orasidagi
6urcfin6.
5. Iffi re{kti{arasi{agi *urcfrafr*
6, rearaffe[teqjsfrQkr.
7, fo'g'ri cfrizigntn7
tefrsfi6fg,perpendifrlt$arfigi
8. I EfiiteLisfrfuting
perpendifutbartigt
9. .flyqasfr
to'g'dcftiziqfar""'
Io" Erayfipiyajtuzini taptsh.
+99899.01
4.455,S1
$, i. gitt* r;:'g'r-i eiiiziqda votma;vdigan uchra nuqradan bii.ta i'4, faqat,bltta te&:isiiko'thasisle rnunikin.
IL To,g'ri *liiziq va unda yotrnaydigan nuqta oraqali bitta va faqa{ L'}ittatekislik o'tkazisli murrkitl.
III.To.g'richiziqningikkitanuqtasitekisIikkategishlit'o,lsa,rihclda..to'g'richiziqningo'zihamtekis1ikkaliegishli.
iZ. To'g'r-, chiziqda itekislikda) yotrnay,Jigan nuqtadan shu io'g'ri chiziqqa (tekislikka) faqat bitta peipendikuiyar fushirish mulrxkiix"
900 ostida tushmagan kesmaiar ogowradeyiladi. Ctg'r:tanr.;:rg tekislikdagi uclii biian perpendikulyaniiiig asosini tntashtiruvchi kesnraga
og,maning proyektsiyasi de.,,i[adi. rJg'ma qanclra.:-rslral-1o'lsaFrroJ,e]itsiyasishun,rhauzurr ho'[adi, lekir-rog'ish hurchagi shr:ncha
kiahrayibbcra,1i.
AB, BC, BD - og'r-i-lalar. Efl - perpendilcrrlyar
BD<BC,OD<0C,trekin/1>,4
proyektsiya
tt'g'ri chiziqqatashqaridagi
haqidagiteorenta;tekislikdagr
3. {Jcl,pe,pe,tr)ikuli,6y bo'lsa
tlshul'chiog'nraperpendikulyai
n-t-rqtadan
bu og'maningproyektsiyasiham tekislikdagito'g'ri qhiziqqa peryendikulyar bo'|adi. (l-rasm)
4, To'g,n chiziq va tekislik orasidagiburchakdeganda- trr'g'r'i chiziq bilan uning tekislikdagiproyektsiyasiorasidagibruchak
tushuniladi. (AB" oB)=I {AB "a): f (Z-rasm)
5. lrclta tekislik orasidagiburchak,Jeganda- bu tekisliklamingumumilrqirrasidaginuqtagahar bil tekislikdanfushuvchi
perpendikllyar to'g'ri chiziqlarorasidagibwchaktushuniladi.(3-rasm)
ikki
6. agar bir tekrslikningkesishuvchiikki to'g'ri chizig'i ikkinchi tekislikdagiikki to'g' ri chiziqqamosholda parallelbo'lsa, bu
parallelbo'ladi.(4-rasm)
tekisliklar
ahh
cnd
-il^
@IIU
\
" -a.
--..:y':ra
\ i , . L ) ./'
6-rasm 8-rasm
d - umumiy perpendikulYar
a:- b (ayqashbelgisi)
a
.F
va tekislik orasidagiburchaknitoping. Ye,--hish:
ABC tbu, AIBC uningproyeksiyasi. iz
gipotetrwaing
o'rtasibo'lganiuchunDD,= =
+ #,
To'g'riburchakli
BDIDdan sinB= DDr: BD= .a=,+ = +, ZB=300
2,12 ,12 t
,
fi: Trapetsiyanin$asoslaridanbiri 2-sidan2 martauzun.Trapetsiyaning o'rta chizig'i (I) a tekislikka
patallelva 13 sm masofadao'tadi (LK:l3).Trapetsiyaning dioganallalikesishishnuqtasi(o)
esabu tekislikdan
l5 smmasofadayotadi.Trapetsiyaningasoslaridana tekislikkachabo'lgan masofalar(zr, n+z)
16011ri".
Yethish:TrapetsiyadaAOD 6-9 BOC, tomonlarnisbati2:lbo'lsa, balandliklarnisbatiham2:l
bo'ladi.oF:2a, oE=a.L nuqtao'rtachiziqdayotadiva.ubalandlikqitengl gabo,ladi.oL=y
shundan 2a-y=1t*a,
a=2y,y=Q,Ja FL=j,sa. TBUlaro'xshashrigida",
#=#=+,
22,5*-!,jma:26a-2ma,0,5rna:3,5a,m:7, l,5z=18,rr2, z+1v::lj.
#=+,
FRf.afus.
1. hizma ua uningqismfarL
a
4,
+
'lUrLAn
f .
3. rPrizmafusimkn
4. {on sfuti.
J-. Aaraffetopiped,
6. Arizmaning 6ajmi.
lib ularninguchlarintmos ravishdatutashtirsak,
.), yon yoq (AA1E1E;ErE D D1,. . ), asos(ABCDE),,
+99399.tti
4.65.61
3. Prizriariirrgiiutari ikki xil: og'ma va t*'g'l'd. Og'rnapri:nianing yoa qiiralali Rsosga bo'lola1'di.Og'ma i-iiizinada
i-,ei?end.ii-uitrac
y,ra qinaiar orasidagi masofa deyilganda perpendikulyar kesimning tomonlari (4-rasm).
tushuniladi.
Ta'g'n prizmaningyon qirtalari asosgaFelpendikuiyarbo'iadi va u balandiikl-rarnhiso-trlanadi.
3. i I asosga paralleikesim- urdng'1.uzi asoslnraigarengbo"ladi(n-rasm);
2,)dioganait:esiin(2-rasrn); latinda,d z = a',2+b 2+h 2
3i asostarining qarama-qzushi qimaladdaito' tr.errahi diagonaliiesiier(3-i asn:);
4j ag'r..nprizmatfakesinr'r'rrnqii-ragaperpendikuiyarbo'ladi. (4-rasna)
yig'indisigateng,|5*,-p--;7i
4. Prizmaningyon sirti yon yoqdagito'rlburchaklar5,uzatrari
Og'ma prizmada - : P"*".h = P, bundaFp",- perpendikulyarkesimperimetri, ./ - yon qirra.
Prizmanineto'la sirti- =t,",,+
va kvadratdan
5. Asosito'g'ri ro'rt-burchak iboratbo'lganprizn,agato'g'ri burchakliparallelopiped deyiladi.Asosiparalielogram,
romb,trapesil'4 ...daniboratbo'lganpriznagato'g'ri parallelopiped deyiladi.Bular hirmikki xil bo'ladi: og'mava to'g'ri. To'g'ri
burchakli parallelopipedningdiagonali -W:nE +Ft (2-rasm)
ParalleiopipeddiaEonaliari kesishadigannuqtauningsimmetriyamarkari deviladi.
Munrazamparallelopipedning asosida kvadratbo'ladi. Kubning asosidaham,yon yoqlaridahamkvadratlarbo'iadi.
Kubningy,vi-S4A, -F:til,
perimetri nu;T:llz:Fla l*btt"4oshqabirnomi.sef;.+nedr'.)
6. Ixtiyoril,prizrraninghuj* lrr:s,,^'7| ; W,,,:*"^'lt:i;:ll, Sp"r-pelpendikulyarkesim yuzi,!-yonqirra.
{i{: Og'maprizn:anineasositomonlariAB=BC=3, AC=2 srnbo'lganuchburchakdan iboratbo'lib. pdzmaning
yon qirra-ri6 sir,r'a asostekisligiga300ii burchakostidaog.'madir. Plizrnahajminitopiirg.
sp="hr-r =2$. o D - - D B : z - - J i , S o o c= , 6 , V=Spo..t=bJt
ESLATtrIA: Simneriya 3 xii bo'ladi: l) nuqtaganisbatan 2)tlch.qanisbatan 3) tekislikkanisbatan
Ixriy-oriyparallelopipedda3ta,nwtazamda 5 ta, kubda9 ta simmetriyatekisligi mavjud.
ESLATft{A: l\{untazamprizma deganiprizmaasosidamuntazamko'pburchakbor degani'
orqalitopibtenglashtirami
yueiniuningbalandliklari , 'O - a = S2p- S2a=.S,a
bundan,
| |' ".
SzP . SzP E ,. St p ,Sr , SlSzp
a=3ll$' ;o"o"=ETS'7' '
t t - 4
S u- f i
J
it'-
t - =
S:+fi p-a
+99899.014.65.61
lv|:To'g'ri prizmaningasosikatetlari20 sm va 21 lni bo'lganTBU daniborat.Gipotenuzaningo'rtasi orqali ungaperpendikulyar
lavishdatetisli-ko'&azilgan.Agar prizmaningy.onqinasi 2l sm bo'lsa,kesimyuzini hisoblang.(I-rasm) .
Yechislr:Jzoz+ztz =29. DEkesmao'rtaperpendikulyarVazifasinio'tayaptiva.kbsim(bo'yalganto:g'rito,irburchak)yuzinitopish
uchunshukesmaninguzunliginitopishkerak.AsosdagiTBUni alohidachizibolaniiz.,ADE:TBUda.#,=*(c,x) ekanligidan,
- ; :
r02:10,5(10,5-x),
x=4r/42,
10,5-x=
toi-#=+, or=froz
.# =+, s=S.zr =2rx-smz
10,5
10,5-x
E
,T
A D
( 2-rasnt )
oL=#, s=lan.ot=+"8"
#=*
M: Uchburchakli og'ma prizmaningharbir qinasi2 gatengbo'lib,uningyon qinalaridanbiri asosining qo'shnitomonlaribilan
600li burchakhosil qiladi. Prizmahajmi va to'la sirti yuzini toping. ( 3-rasnt) Yer:hish:ABC muntazamuchburchak,
Pt14.4,{,f?il:A"
1. Sirami[avauningqismfari.
2. Apofema,
3. Qiramifasirtiaa frajmi.
4. 1(Bi{piramifa-
5. lQsi{piramifa sirti va frajmi"
. 6. lvlwttazampirami[a.
\1. Ttkitlikdunfashqaridagi
nuqtanitekislikda
yofuvchiko'pburchakuchlaribilantutashtirsak
piramida
hosilbo'ladi.ABCD-asos; EG- balandlik(h); EL- apofema(i ); EA,EB,EClaryonqina...;AEB,BEC,...
bularyonvoqlar;ACE,BDElardiagonal kesim;...
2. Apofemabu - yon-yoqdagiuchburchakningbalandligi.Apofemapiramidayon yog'ining asos
tekisligigaog'ishburchaginianiqlabberadi.Asosdagiikkt yoqli burchak degzrrrdayon yoqningog'ish
burchagi(d) tushiniladi.Piramidauchidagiikki yoqli burchak deganda qarama-qalshi yon yoq uchbur-
chaklariningapcfernalariorasidagiburchaktushiniladi.Pirasridauchidagiyassi(tek-is)r
L,'-rrchaft
4eg4rdz. A
yon yoqdagiuchburchakning uchidagiburchaktushiniladi,m-n:. /BEC
3" Piramidaningyon yoqlalidagiuchbulchakyuzalariningyig'indisigapiramidaningyou sirti deyiladi.Pi,ramrdaning
apofemalari
tengbollsauningyon sifti S1',,,,=|Ponou'lo,
yanatetraedr
r--" tr-;1 r------=-r r- r_-l
Uniyiqitsak hosilbo'ladi.lsrou= :1#l =.,lZo2l
lS,u,o lv = !{atl f i /
j ' + | i ii I
q.
TeFaedrgaichki va tashqi shar chizisli i:nun:kin. R"7,oo = J^" ' ihtr =+ .-.1--.---Ir----.-.----;
4 ' , .l .:.:.*'
-'-'tB-
-t99899.fil4.*5.6"t
yoa i'cqlari muntazamuc?rburcliaklardan
Asosrkva&'arva bar-,.ha i'boratbo'lganikkita piramidanr
'- - ^f"
birlashiirsakokteedr hcs!1bo'ladi. = Sun = 2,,!3
a'l" l
lSy*,
Oktaedrgaichki..a tashqisharchizishmumkln.
f't: Llchburchekli muntazam piramida asasinieg tamorri s, ha.landligi ft. Asosir,ing bir i'..rrnoni,Ja.n
qaranra-qarsl-iqinzga perpendikrriyar iekislik *'tkazilgan.llo.qil qitringanicesimrinrzi hir;:blansin. (l-rasnt)
Yechish:
ot=+, oB=R=t, uu=Fry. rBUsoBdasntB=#=#, rBUDEBdasinB=cekanligidan,
F1: Qirrasi1 ga tengbo'lgan kub yoqlariningmarkazlai tutashtirildi.Hosil bc'lganjismning hajmini taping. (3-rasm)
r l 3 . r s. sf n z a- d 3 t s F a s b z t c o * t = # n r t r g p
v=ls-n=trro ".
o . r t . t s | . y n a-
+snf alsfi a8sn3f tz "rg$rorrl
|
(2-rasnt)
C I A
(l-rasm) (3-rasm)
Kesikpiramidaning
to'la sifti: $o1o= S1o"or* S2^o" + {r,
S-rasnt
Kesik piramidaning apofemasi yon yoqdagi trapetsiyaning balandligidir. Yuqoridagi formulalar apofernalar teng
bo'lgandao'rinlidir. Kesikpiramidaningbalandligidiagonalkesimdagitrapetsiyaning
balandligidir.
+99899.014.65.61
6. Muntazampiramida(mtrntazamkesik piramida)degani- piramidaasosida(asoslarida)
muntazamko'pbwchakbor degani.
.' masala shartida quyidagi jumlalar bo'lsa, piramida balandligi asosgatashqi chizilgan aylana matkaziga tushadi: (7
a) piramidaningyon qirralariteng; b) piramidayon qirralari asostekisligi biiEii.Q'olkibalandlikbilan) bir xil burchakhosil qiladi.
2- t2
H2+R2: L2
(8-rasm)
iY!:Muntazam$chburchakli,ftesikpiramida
aposiningtomonlari8 smva 4 sm.Uning yon qirrasiva asoslariqarshitomonlarining
o'rtq1.qAa]itekislik o'tkazilgan.Hosil bo'lgan kglimnine yuzi 6aF ga teng.Pilamidayon sirti yuzini toping.
trapitsiyaiteng yonli emas)ko'rinishid-abo'lib, trapetsiyakattaasosi a6 gckichik asosi zJl garcng.Kattaasos
Yechisla:'Kesim
uchuniehkichizilganaylanani
*-:-----*-;,
radiusir'1:+ :+, 4 )
. kichikasosuchun ,'r=
2Ji Jt z,5,7'=E,Trapetsiyayuziuitopishformulasidan
6 1 1 - ' + J s : ?. 1J ,i ,h : ; . = n i , r = # , p - h z + x ! . t = W = # , ,*,=4*Pr.t=4+
#=24J1
S d L f r \ i i l R V . A + 1t ? & i i - r S
+s9899.014.65.S
I
l. paralieirhsiildar,la ilckimtengdclr.alaiolaftliz.tsutraruing aylanasinitengkesmal{ar bilan tlrtashtirsd.k-
'!o,iadi.\-olr o'qga to'g'ri to'ftt'urchakriingtomoninimahkamlabaylantirslk hainsilindr-hdsil
silinrir hosii
silindrni yo3'sak;
2 iz aotra,ft-balandli!:{siliri&ryasovchiFrarndeyiladi}'A"gz+t
Iro'ladi. ,]smiarr: a.<osida
to'g'n tc'r-r:-:l:h,al- hosli bo'iadi
,'g'ri to'rtburchakning
eni
= 2S^o, -t 'S;q, = ZtrRzl- ZIRH
S1o'1o
X. Silin,ir -r'olilmasi FT i, doira tizu4ligigaieng !:'o'iadi. ;
(i'on sin;,oi-rima-<:
I/=Soror'H=nRz'H
Silindrninghajmi:
-----F-'-
5:rasmning
yuqoridan
3-rasm 4--rasm ko'r-inishi
1-rasm l-+asm
S-rasrn A
konushosilbo'ladi.(6-rasm) H2+r2.: lz
4. O'qgaTBLning bir katetinimahkamlabaylantirsak
- li - asosmarkazidan
Qismlari:I-r- bataoiilih / yasovchi, ,.- asosradiusi,
yasovchigacha bo'lganmasofa.I -yasovchi va asostek
Konusning asosida doirabo'lib, uni yoysak, sektorhc
(6'rasnt)
Bundasehor -rolining'Jzunligikonusasosidagiaylanar
yuzi konusning1'oosirtiga tengdir.
f- ' l 27fr.
St,JIa: n'2 + m'l lv ={plHl 2r,R ( 7-8-rasmlal
l r l
AE=BE=l 2I
(,
0 2sE 52
/;
rY\ F ---1
t: *-\.)
1 \ r o //
-) q' /r
n
. 1
/
\ '',/ ( - /
3-rasnt S-rasm
I-rasnt
= + I n = * r - t t , + f i . s 2+ s 2 1
&o'lo= St +52 *'Sron dlz + m'2+ n{'R 4'
(t esik uchutl: |s."-=ARryl
kontts
t
+99899.014,65.6
M' Silindrdao'tkazilganikkita kesimo'zaroperpendikulyarva ularningkesishishchizig'i
silindnringo'qigaparallel.Shuchiziq bitta kesimningyuzlaf;iTTdm2va27 dmzbo'lgan
qismlarga,ikkinchi kesimniesayuzalariningnisbati7:33kabi bo'lganqismlargaajratadi.Silindr
o'q kesiminingyuzi hisoblansin. \iechish: Agar silindmingbalandligiIy'bo'lsava AOO/1
to'g'ri to'rtburchakningyuzi 77 bo'lsa, AO: # , O" : fr Ao'Udi.Aylananing ikkita kesishuvchi
AO'OB:CO'OD,
vatarixossasigako'ra: +, x:3, Co=#,
# +:# "o=#
to'g'ri chiziq vatatning tengo'rtasigabotadi. (S-rant)
Aylanamarkazidanvatargaperpendikulyar
JJ#L : #.
AE= o, : ee9t :$, n:
l#-#
:#, ton:2RH:t3odmz
yuqoritiagiS-rasmdasilindmingyuqoridanko'rinishi tasvirlanganbo'lib, bundabarchasonlaming
maxrajidaf/ bor debtasawurqilamiz. t :: 't,
D1
fvl:Silindr o'qigaparallelkesimo'tkazilgan.Siiindr asosiningradiusir, balandligi/r, kesimbilan ajratilgankichik yoyningkattaligi
1200.Silindrmarkazidankesimgachabo'lgan masofaniva silindr kichik qismininghajminitoping. (6-rasm)
yechish;kesimgacha bo'lganmasofaOC:0,5r. Silindrkichik qismininghajmini topishuchunsegmentyuzini balandlikka
Jti'?
. ' ,, ' 2 - L ' " 2 s ' : r l 2 o o ' '
k o ' p a v t i n s h k e r a: k, L, -' 4 J,O+- n:SQ-tlt\
/)
ffi: Ikkita komrsumumiybalandlikkaegabo'lib, ularningasoslario'zaroparalleldir.Agar ularningbalandligift:15 sm"asoslarining
radiuslari4 va 6 smbo'lsa,konuslarumumiy qismininghajmi hisoblansin.(7-rasm) Yechish:konuslarumumiyqismininghajmi
deyilganda-bo'yabko'rsatilgan2takonusninghajmlariyig'indisitushuniladi. A2OBvaO2Ofi1uchburchaklaro'xshashligidan
12=ln'az.smza.Ao, V1+.V2=!n'a''rnzo'(,'"o"a+ffi-a.o,o)= l
:mt
A2 Oz 4-\ B
V ,1/t:i
+99899.S14.65.61
ti*]i::l ' r:'rr:r
*r$fi;*::**r[r"':;ir:"#r
[;ru'6*-x#*ilT'r#*:Hrdi*h]#Tffi
:simigatashqichizilgan
trt
("t)' 4-rasn
:hki aylanaradiusidir
P=13+74+15=42
s=Jfl'{T-o=v
:ot"'\tx "o,"ro-) = 6s/8
(
\=25/p=2'48/32=3 =, \ , on"tnS=13't4'1s/4'84
Y nt'-'
N'*": st* {alu" '
l',, \1 /i lg
R,1,o,=5Jffi
' \ " . , / /
\-----/
)-rasnl
-,, ^,.,,t,^-iLanshunuqtala
"l::r1.;,,t?ffiX#',lq'*illi::1ffi:l'::Ji:"'ilil:""
14:srerasirtidagiffi*o'-':i:::::::'ffi:';if (S-rasn'l)
S;i***l*i*l*1illi,lT;1'Ii1x111fftrffffi''
4nx"l
-*\
*.,;
:}"i+**.:it'"i'luo'tuaiaffii
inish nuqtalaridan tekislik
o'tKazsaKuuriUuw'o"'*
--
.' ;Gt
Sharhalmt: lYsna,'-3""..,.
s. Sferasnti lsstt= ,
shtrixlabko'l
_,;^.,,,,:;;;#,;:bko,rsatitgani
aylana hosil bo'ladi' (Grasnda
iir lii'l'ir 'tr ikkiia sfera rt*'tlgunAu
bo'ladi'Bunda:
tekislikbilankessak'shar segmentlari'hosil
6. Sharni - selT.lt
- sharsesmentibalandligi' r
/r'rr;';'*i"-,i "::::"t1di:tt
*o*u*
kesishish
- iktcivatarning Kichik segmeru
ul*=''{a,-+)=
ftb"*n')
t
+st899.ota.as.e
shar markazidanradiusni konussimon aylantirsakshar sektori hosil bo,ladi.
56'1o= Srrr* Syonkonu,
: 2.zRlt+ mR = rR(2Jt+ r)
V*t:4rrnz.n
sharpiramidagaichki chizilganbo'lsapiramidaning
hajrni- piramidato'la sirti bilansharraiiiusiko,paytrnasining
1i3
qismiga teng. (7-rasm)
on=+ Sdtapir't'shar
S-rusnt
irl
i . 7
1 :
Ki+hikasooga
ichldchizilganaylananing
radiusi QD, = = utr"', DKKJt trapetsiyaga
*2,J3 ichki aylanauningqarama-qarshl
a b
ionronlariyig'rndisiiengbo'lgandachizishmumftin, DD= KKr=l= DK+="D.RL=
shunclan -= ^-F.!
|||||||||]=;F t=- -
^E1a+nlz
2 2 2Ji' 4
F"0"qgqg"u:
nogB9q.0
[4,,b5"6
1
1'r:
;hizl\gaw
-----'---- a sl'r-llldby ? ra.diusl!ai4ana i';ld.li
'- l
i',ri."l prizflaga 1 t'b'6'Lti9x'l. nuj*U"'-.1.**r1f:-U:t*"^"tt* t:-ti::-=
'lul'ilgunsharning
hajlni40 Fla'wnee"hki
.i o g rl prizmaning
To'g'ri L\*rL'-'
I'ladl,
".'iadi,1"1,lfl: IJlrilr'et'rb 1"^tt ^..
s o u o " = i 0*=T - --t'' ac'
= A f ,= S o n o " ' 4 '
rn:ff , 4 b e ' t a d i{'
= t o * u " - R = 2 h o ' l sfai =
a
tl
I
I
'rri"iig* uchbru'chaklipilamidagaichki
Muntazam
vonvog'iapo.{:T1sic.1
rrt* pirarnida
oKr=oK
*'"-tur*t t3_.ralm'
;;;;fi. asossaichkichizilgan
o'rinli'
radiusi' DK':pL tengliklar
-
Siaming tadiusi K1DKuchburchai<ra
teng'
ichki chizilganaylanaradiusiga
Bundao'xshash
Konusichigasilindrichki cieizilgan' ! 4-rasrtt
rnasalalaryechiladi'
igU furOuifoydalanib
lc
ens
shardan
metar kattl ',":;"i;,';;n',,'.iru"'rni"iebtuzilgal:iTtti::11'j::i::::T'j;
n'jTlt:i]1lu:,:
6sm
Radiusibo'lgan
k1tt.1"'"ens
lltl.l-,3,'jiTi",:ffi'lt#'#il::t1fllt:T i';::tl',,::I:'T:
;#;;;,, n.i* to't' sirti"eng
!chi':^'^::.
,.***;"i..*;;|ffi;llli'Y;:;::3::::^:,*i?l:J"t{i,,:,t:yi"i:i:i:**X5t"1f
ll;;1lffil?lJilf'lli:illTJill,i'THYy:1+Tl;f.T"'::lil*:m:lilfTlli'#shartida
z=azH Masara
siiindrhajmi
*.*'Jagimasarada
hoslla oll', IlurB' tvu6t4o'rrlrv t--
:iTil:ffil;ilTiTffff:;:xT;:Hffi;;;.*,,
rmulaga etib qo'yamiz va
, . . ^ 1 | - _ _ 1 -1' ^ _ , H2
l I 2 , ^nz
, r ,=-r^
36' u:,ftGfr
H = J144fr
Ldiusni(R)topishso'ralgan'demak'balandiikni(Hni)Rorqaliifodalovchitenglamall)zamiz'::-+R'
v,=,n[u_iiz+a2_-#(-8R)=o'4R('44_4R22-sRs=o|4-4R2-2Rz=o,R=2J6
zJtu-qnz
bo'lganuchburchakichigaparalielogram
rushirilganbalandligi/r ga.teng
t'1;.Asosia gavaLrnga
' 'i"'a"lt"ot
tomoni
paralleiogramninsbir t-*t;l"fltT-til11:T:*i:"ffi
chizilgantrii,
hunday -h = --
v:'! dh- hy- ss (I
qanday tanlab otish kerak? 's"'^'=y"t' ;
ichun uning asosini lv ni)
J'6i
+99tgg.OH.e