Sie sind auf Seite 1von 508

B!l.>^-^7\n-''!:'.';^..

.',
.

^;

:;

..
'

w.
',

'''*
'-'/'
.>
I

'

''?^u'l'^'^-.'^^:s^^:'

::

,^^;-

'.

^
%'/?<

4?'y

)'..'

'',,',,

''.-('/' -'f^'

*'

-T,/,','

''.

''

'1,

,'
,

\iH\V. 0\'
^/i;/i

'v
V'

;':://,

BRIEFE,

ABHANDLUNGEN
UND

PREDIGTEN
AUS DEN ZWEI LETZTEN JAHRHUNDERTEN
DES

KIRCHLICHEN

ALTERTHUMS UND DEM ANFANG

DES MITTELALTERS.

THEILS ZUM ERSTEN, THEILS ZUM ZWEITEN MALE HERAUSGEGEBEN

UND MIT ANMERKUNGEN UND ABHANDLUNGEN BEGLEITET

VUN"

DR.

G.

P.

OASPAKI,

PROFESSOR DER THROLOGIK AN DEK NORWEGISCHEN UNIVERSITT.

UNIVERSITTSPROGRAMM.

CHRISTIANIA. GEDRUCKT T\ DER MVLLINGSCIIKX


189 0.

l'.rciIDrrKFRKT

Vorwort.
Anstatt der zweiten Hlfte des ersten Bandes meiner Kirchenhistorischen

Aneedota

verflfentliche

ich

im Nachfolgenden unter

besonderem Titel eine Reihe von Schriftstcken aus den zwei letzten
Jahrhunderten des kirchlichen Alterthums und
Mittelalters aus Handschriften tlieils

zum

ersten,

dem Anfang des theils zum zweiten

Male, begleitet von

Anmerkungen und Abhandlungen.


sie fglich

Die sechs ersten von diesen Schriftstcken sind pelagianischen


Ursprungs.

Man kann
erffnen,

als

ein,

ziemlich umfangreiches,

Coi"pus Pelagianum

bezeichnen.

Die beiden Briefe, die dieses

Corpus

der

durch

seinen

Reichthum

an

Personalien

merkwrdige und interessante lngere und der auf ihn folgende


krzere, erscheinen hier

zum

ersten Male, der Tractat


fidei

De

diuitiis

und

die Briefe

De

malis doctoribus et operibus

et de iudicio

futuro,

De

possibilitate

non peccandi und De

castitate,

von denen

der

erste

und

dritte

und im Grunde auch der zweite der Sache


sind, in zweiter

nach ebenfalls Tractate oder Abhandlungen


gabe.
lihelli.

Heraus-

Auf

diese vier Schriften passt so recht das

Uahent aua fata

Sie wurden

zum

ersten

Male 1573 zu

Rom

von

einem

Spanier aus Murcia,

Jacobus Salvator Solanius, aus der einzigen

Handschrift, in der sie uns erhalten sind,

dem

Cod. Vat. 3834,

in

welchem
unter

.sie

einem Bischof und Mrtyrer Sixtus beigelegt werden,


Sixtus III als nur drei, nicht gut und
hie

dem Namen

und

da selbst (meist aus dogmatischen Grnden) untreu herausgegeben

und hierauf aus

dieser Au,sgabe

mehrmals abgedruckt, zuerst

se])arat

1575 zu Antwerpen, sodann


nur drei gab
sie

in einigen Bibliothecis

Patrum.
dass

Als

Solanius heraus, weil

er

nicht

merkte,

dem

IV
Briefe

Vorwort.

De

malis doctoribus et operibus iidei et de iudicio futuro

ein anderer (oder

wohl vieiraehr ein Paar Fragmeute zweier anderer)


ist,

ohne Ueberschrift augehngt


springt,

so

sehr dies auch weil er


so

in

die

Augen

und

Sixtus III schrieb er sie zu,

von ihrem peJaauch zu

gianischeu Character keine

Ahnung

hatte,

klar dieser

Tage

liegt.

Derselbe wui'de sehr bald erkaunt,

uud das Factum,


urtheilslosen

dass solche Schriften

dem genannten Pabst von dem


tief beklagt.

spanischen Herausgebor beigelegt worden,


verlor

Von da an
zu.

man

aber jedes Interesse an ihnen und war nur bestrebt

erweisen, dass sie weil voll pelagianischer Irrthmer und aus anderen

Grnden

unmglich
sie

von Sixtus III

herrhren knnten.
sein,

Einzig

Garnier Hess
byter.

von diesem verfasst

aber von ihm als Pres-

Irgend welche Untersuchung

um

ihrer selbst Avillen lies

man
sie

ihnen nicht zu Theil werden, und wie ganz oberflchlich


las,

man
etc.

geht daraus hervor, dass


erkannte,
dass

man

gleich

dem gedankenlosen
malis
doctoribus

Solanius
ein

nicht

dem

Briefe

De

anderer Brief

angehngt

sei,

uud darum aus den pelagianischen


die Pelagianicitt jenes

Irrthmern dieses Briefs fr

argumentirte.

An

kirchen-

und dogmenhistorische Verwerthung der Schriften war


Spter wurden dieselben meist nur erwhnt, mit
sie seien

nicht zu denken.

den Bemerkungen,
beigelegt worden,

pelagianisch

und Sixtus III

flschlich
in

und

in

unserem Jahrhundert sind


sie

sie,

den

Folianten der Bibliothecae Patrum, in die


hatten, begraben, fast allgemein vllig

Aufnahme gefunden
Kein

unbekannt geworden.

protestantischer Kirchen-

und Dogmenhistoriker von Neander und


sie

Wiggers an
selbe gilt

bis

zu Reuter und Harnack hat

gekannt,

und

das-

von den beiden, katholischen Gelehrten, von welchen wir

Schriften ber den Pelagianismus besitzen,

Wrter und Klasen.

Sie

wrden auch mir unbekannt geblieben


Verfasser der Schrift Die

sein,

htte mich nicht der

Werke

der Unglubigen nach Augustin,

Dr. Ernst, als ich ihm whrend eines gemeinsamen Badeaufenthalts

Mitthoilungen ber die zwei von mir in

Mnchen und Salzburg


auf
sie

auf-

gefunden pelagianischen Briefe

machte,

hingewiesen.

Er

hatte schon in seiner durch Scharfsinn ausgezeichneten

Abhandlung

Pelagianische Studien, Katholik, Jahrg. 1884 H. II, auf sie auf-

Vorwort.

Y
in

merksam gemacht und


nischen

die

iu

ihnen an den Tag gelegten pelagia-

Ansichten

besprochen.

Ein

Folge

seines

Hinweises

gethaner Einblick in dieselben berzeugte mich alsbald sowohl von


ihrer nicht geringen

Bedeutung

als

von ihrer aufflligen Verwandt-

schaft mit den von mir aufgefundenen Briefen.

Es entstand daher

bei

mir der

Wunsch

sie

zugleich mit diesen von

Neuem

herauszugeben.

Da
in

ich indess Solauius's

Text nicht

traute, collationierte ich densel-

ben zu diesem Zweck whrend eines vierwchentlichen Aufenthalts

Rom

im Jahre 1887 mit der Handschrift, eine Arbeit, aus der

sich

mir ergab, dass mein Mistrauen nur zu gegrndet gewesen war.

Ich lege die Schriften nun hier in treuer und vielfach verbesserter Gestalt vor,

zugleich versehen mit,

zum

grssten Theil kritischen,


sie

An-

merkungen.

Die umfangreiche Abhandlung ber

und

die beiden

ihr voraufgeheuden Briefe hat den

Erweis der Pelagianicitt dieser


sie alle

sechs Schriften,

den Erweis,

dass

einen

Verfasser haben

und

die Ermittelung dieses Verfassers zu ihrem Inhalt.

Der Ver-

such ihn zu ermitteln hat mich dazu gefhrt, auch eine eingebende

Untersuchung ber den Verfasser der

fast

allgemein

dem

britischen

Bischof Fastidius beigelegten pseudoaugustinischen Schrift De vita


Christiana anzustellen, eine Untersuchung, die ich in die Abhand-

lung aufgenommen habe.

Das

Resultat,

zu dem ich

bei

meinem

Forschen nach dem Verfasser der sechs Schriften


bin, ist,

schliesslich gelangt

dass er nicht unwahrscheinlich jener Pelagianer Agricola war,


in

den Prosper von Aquitanien


pelagianischen

seinem (/hronicon
die

als

den Urheber der


der
britischen

Wirreu bezeichnet,

um 429
Rechte

in

Kirche herrschten.

Ob

ich

hierin

das

getroffen,

darber

mgen Andere
lich -der Brief

urtheilen.

Der Werth, den die Schriften, nament-

De

malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio

futuro und der hochinteressante Tractat

De

diuitiis,

dessen Ideen

hie und da an die des Socialismus erinnern,

fr die

Kirchen- und
christ-

Dogmengeschichte und insbesondere


lichen Ethik haben,
fasser.
ist

fr

die Geschichte der

unabhngig von der Frage nach ihrem Verihnen in diesen Beziehungen


Beitrge

Man

wird zuknftig das in

vorliegende reiche Material zu hebeu haben.

hiezu

wird

man

in

dem Abschnitt meiner Abhandlung

finden, der die Pelagia-

VI
nicitt

Vorwort.

der Schriften

zu seinem Gegenstand hat.

Auch ber

so

Manches, was ausserhalb des Bereichs der Kirchen- und Dogmengeschichte liegt, erhalten wir aus den Schriften Belehrung,

und ebenso

sind dieselben als literarisches Erzeugniss, als Erzeugniss der christlich-lateinischen Literatur betrachtet von

Bedeutung und

Interesse.

Ihr Verfasser war ein rethoiisch und dialectisch wohlgeschulter und


beredter Mann,

und

seine Sprache

ist

fr die Zeit, in der er lebte,


sich,

merkwrdig

gut.

Seine Beredsamkeit giebt


fter

getragen von einem

starken sittlichen Pathos,

in

glnzenden Schilderungen kund,


das Weltchri-

insbesondere

da,

wo

er,

der beraus strenge Asket,

stenthum und die Sittenverderbniss seiner Zeit

geisselt.

Was
zum

die brigen acht Schriftstcke anbelangt, die ich hier, alle


so

ersten Male, vorlege,

verdienen vier von

ihnen

hervorge-

hoben zu werden:

Das Ermahuungsschreiben an einen jngst zum

asketischen Leben Bekehrten, der Brief einer Frau an eine andere

von

hoher Geburt,

die

Predigt

ber die Frage,


sondern

warum Gott den

Menschen nicht durch Macht,


]jeben,

durch

das Menschwerden,

Leiden

und Sterben seines Sohnes von der Gewalt des

Teufels erlst habe, und die Predigt ber die letzten Zeiten, den
Antichrist und das

Ende

der Welt.

Das Errnahnungsschreiben zeigt

uns mehr

als vielleicht

irgend

ein anderes Schriftstck des fnften

Jahrhunderts, wie ausserordentlich scharf in diesem Zeitraum, seiner


ersten Hlfte zumal, der Gegensatz zwischen den asketisch gerichteten

Christen

und ihren Widersachern im Abeudlande war,


fiel

und wie

schwer es Jenen hier


In

mit ihren Bestrebungen durchzudringen.

dem

Briefe einer Frau an eine andere von hoher Geburt, einer

Reliquie des sechsten Jahrhunderts, erhalten wir ein Specimen der

Nonnenbildung der damaligen Zeit und ein kleines Culturbild aus


ihr.

Sein durch und durch frauenhafter Chavacter giebt ihm etwas

Pikantes, und in seiner eberschwenglichkeit und seinem Schwulste


streift er fter selbst

an das Komische.

Die Predigt ber

die

Frage,
'iS

warum Gott den Menschen

nicht durch Macht, sondern durch

Menschwerden, Leben, Leiden und Sterben seines Sohnes von

Gewalt des Teufels


-handelte

erlr)st

habe, bespricht das in der alten Kirche

Thema

in

volksthmlicher und- sehr ansprechender

Vorwort.

V
Sie

"Weise, lebhaft
ist die

und
aus

frisch,

und zum Theil naiv und dramatisch.

einzige

dem

kirchlichen Alterthum, in der es ex pro-

fesso

und

fr sich allein voi-

dem Volke und

fr dasselbe behandelt

wird, ein kleines, populres altkirchliches

Cur Dens homo,

so

zu

sagen.
sie

Endlich
(leider in

die in

den zwei hochalten Handschriften, in denen


ist,

uns

sehr schlechtem Text) berliefert


Sevilla zugeschriebene sehr
die
letzten

Ephraem

dem Syrer und Isidor von


und das Ende der Welt

merkwrdige

und interessante Predigt ber

Zeiten,

den Antichrist

bildet ein neues, bisher

unbekanntes Glied

in der mit Hippolyts Schrift

De

Christo et Antichristo beginnen-

den und mit Adsos Schrift De Antichristo schliessenden Kette

von Schriften

und Partieen von Schriften ber


aus

die

in ihr behan-

delten Gegenstnde
ersten

dem

kirchlichen Alterthum

und den
Theil

vier

Jahrhunderten

des

Mittelalters.

Sie

ist

zum
sie

aus

Ephraems eschatologischen Reden


den
Revelationen
des

geschcipft,

berhrt sich fter mit


in

Pseudo-Methodius,

denen
eine

der

Zeit

vorangeht,

und mit welchen

sie theilweise

g(?meinsame oder

sehr verwandte Quelle hat, und ruft

mehr denn

eine schAver zu be-

antwortende Frage hervor.


Ich habe in der vorliegenden Schrift
fast berall

auf ungebahnten

Wegen gehen und


auf
sie

die erste, grundlegende Arbeit thun

mssen und

nach allen ihren Theilen grosse


ihr

Mhe und
sie

Arbeit verwandt,

was man

auch ansehen wird.

Mge man

darum freundlich

und nachsichtig aufnehmen, und mge


barer Beitrag zur Kirchen-,

sie selbst ein nicht unfrucht-

Dogmen- und Culturgeschichte

sein

Inhalt.
Die Texte und die Anmerkungen.
Zwei pelagianische Briefe aus einer Muchener Handschrift saec. II. I. VITI/IX und einer Salzburger saec.IX/X zum ersten Male herausgegeben S. 1 21. III--VI. Ein pelagianiseher Tractat De diuitiis (S. 2567) und drei De malis doctoribus et operibus fldei et de pelagianische Briefe: iudicio futuro (S. 67113), De possibilitate non peccandi (S. 114122) und De castitate (S. 122167) aus einer Vaticanischen Hand167. S. 23 schrift saec. IX/X zum zweiten Male herausgegeben VII. Ein Ermabnungsschreiben an einen jng.st zum asketiVII. VIII. schen Leben Bekehrten. Aus einer Miinchener Handschrift saec. X zum ersten VIII. Ein Brief einer Frau an eine andere Male herausgegeben (S. 17178). Aus einer St. Gallener Handschrift saec. IX zum ersten von hoher Geburt. S. 169-182. Male herausgegeben (S. 178182) IX XIV. Predigten aus dem Schluss der altkirclilichen Zeit und dem Anfang des Mittelalters. Aus Handschriften zum ersten Male herausgegeben.

IX.

tags-Predigt.

Eine wahrscheinlich dem fnften Jahrhundert angehrige HimmelfahrtsAus einer Sauet Gallener Handschrift des achten Jahrhunderts

(S. 18.5190). X. Eine von einem Presbyter wahrscheinlich des fnften Aus einer Jahrhunderts auf Befehl seines Bischofs gehaltene Pfingstpredigt. XI. Eine Sanct Gallener Handschrift des achten Jahrhunderts (S. 190-199). hchst wahrscheinlich von Caesarius von Arelate herrhrende Ermahnung zu

wrdiger Feier des Osterfestes.


Handschrift saec.

Aus einer Wolfenbtteler (Weissenburger) XII. Weshalb Christus die Mensch200201). heit nicht durch den Gebrauch seiner gttlichen Macht, sondern dadurch, dass er Mensch ward, das Gesetz erfllte, litt und starb aus der Gewalt des Teufels befreit hat. Aus einer Sanct Gallener Handschrift saec. VIII und einer WrzEine Homilie ber die Parabel vom XIII. burger saec. IX (S. 202-6) barmherzigen Samariter, Luc. 10, 3035. Aus einer Sanct. Gallener Handschrift saec. VIII (S 2068). XIV. Eine Ephraem Syrus und Isidor von Sevilla beii^elegte Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist und das Ende der Welt. Aus zwei Handschriften saec. VIII, einer Barberinischen und einer Sanct

IX/X

(S.

Gallener

(S.

208-20).

S.

183220.

Inhalt.

Die Abhandhmgen.

lieber die pelaglanischeii Briefe

auf

S.

nnd den pelagianischen Tractat 1-167.

(Uber die dem britischen Bischof Pastidius beigelegte Schrift

De vita Christiana.)
1.

Die Handschriften und Ausgaben,

S. 2 2

3 3 7.

Die Mn-

chener und die Salzburger Handschrift der beiden Briefe auf S. 121 und die Die Vaticanische Handschrift des vorliegende Ausgabe derselben, S. 223-27.
pelagianischen

Tractats
et

De

diuitiis
fidei

und
et

der

drei

pelagianischen
futuro,

Briefe

De
tate
uius's

raalis

doctoribus

operibus

de

iudicio

De

possibili-

non peccandi und De castitate auf S. 23167, S. 22731, SolaAusgabe derselben und deren Abdrcke, S. 23136. Die vorliegende 2, Die sechs Schriften sind pelagianischen Ausgabe, S. 237. Characters und Ursprungs, S. 23878. Erweis des pelagianischen Characters und Ursprungs der zwei Briefe auf S. 121, S. 23842 und S. 24246. Die Urtheile ber den Tractat und die drei Briefe auf S. 23167,

S.

246

i.

Erweis des Pelagianischen Characters und Ursprungs des Briefs

De
S.

possibilitate
fidei

non peccandi,

S.

247
S.

f.,

des Briefs

De malis

doctoribus et

operibus

et

de iudicio futuro,

25668 und des Briefs :*De Tractat >De diuitiis aufgestellten Ansichten ber den Reichthuui,

24856, des Tractats De diuitiis, (Darstellung der im castitate, S. 26878.


S.

2.5764.

Beweis, 3. Die Ansichten der Pelagianer von demselben, S. 26468). dass alle sechs Schriften, die zwei Briefe auf S. 121 und der Tractat und die drei Briefe auf S. 23167, das Werk eines und desselben Pelagianers sind, S. 278 329. Beweis, dass die beiden Briefe auf S. 121 einen und denselben Pelagianer zum Verfasser haben, Beweis, dass der Tractat De diuitiis und die beiden Briefe S. 278-82. De malis doctoribus etc und >De caslitate von einem und demselben Pelagianer herrhren,
S.

28285.
28999.)

Sie beweisen nicht,

S. 28.589.
S.

(Die Widersprche zwischen den drei Schriften, dass dieselben verschiedene Verfasser haben, Was es unzweifelhaft macht, dass ein Mann sie geschrieben hat, Beweis, dass der Brief De possibilitate non peccandi dem VerS.

28299.

und der Briefe De malis doctoribus etc. und 299303. - 4. Beweis, dass die zwei Briefe auf S. 121 und die vier Schriften auf S 23167 einen und denselben Pelagianer Darlegung der Verwandtschaft dieser und zum Verfasser haben, S. 30329 jener, ihrer Uebereinstimmung in Bezug auf Ansichten und Gedanken, sowie
fasser des Tractats
^^De diuitiis

De

castitate angehrt, S.

auf Gedankenausdruck und Wendungen, 30316.


tt ihres Verfassers spricht, S.

Was

insbesondere fr Identidie wider dieselbe

31618.

Den Einwendungen,

gemacht werden tonnen, kommt keine Beweiskraft zu, S. 31829. Wie die wrtliche Uebereinstimmung der Schlusspartieen des Briefs >De possibilitate non peccandi mit denen des Briefs auf S. 1421 zu erklren sei, S. 32229. Sie sind in diesem zum ersten Male niedergeschrieben, in jenem wiederholt, Der Brief De possibilitate non peccandi eine Zusammenstellung S. 32224.
von Bruchstcken zweier Briefe, eines von der Mglichkeit sndlos zu leben

Inhalt.

XI
S.

baiuleliuleu

uml des Briefs auf

S.

14-21,

32629.
S.

S.

5.

Wer
S.
f.

ist der

castitate im Cod. Vat. einem Bischof und lrtyrer Sixtus beigelegt werden, S. 33335. Sind die sechs Schriften weder von Hieronymus, noch von einem der drei ersten rmischen Bischfe des Namens Sixtus verfasst, wer ist dann ihr Verfasser ? Beantwortung der beiden Vorfragen: Wann wurden sie verfasst? Woher war Ihre Entstehung fllt ungefhr zwischen 413 und 430, die der ihr Verfasser^ 21 zwischen 413 und 418, die der vier Schriften im Cod. zAvei Briefe auf S. 1 Vat. zwischen 418 und 430, S. 33540. Dem Briefe auf S. 314 zufolge war entweder das nrdliche (oder auch das westliche, s. S. 386 Anm. 2) Gallien,

eiue Verfasser der sechs Schriften auf Er ist nicht Hieronymus, Sixtus I und Sixtus II, nicht Sixtus III, 33033. Wie es gekommen, dass und die Briefe De raalis doctoribus etc. und De

1167?
329

32989.
ist

Er der Tractat ^De

auch

diuit.iis<

insbesondere dessen Kstenstriche oder

Britannien
ist,

die Ileimath des Verfassers.


S.

Ziemlich wahrscheinlich stammte er aus dem letzteren Lande,

34046.

Die
S.

Namen,
346
S.
f.

die,

wenn

er ein Britannier

gewesen

in Betracht

kommen knnen,

Pelagius

hat die Schriften nicht verfasst, S. 347


erklren

f.,

und ebensowenig

sei, dass so viele Italiker Anhnger der britische Bischof Fastidius der Verfasser der Schriften sei, S. 35282. Untersuchung ber den Verfasser der pseudo-augustiuischen Schrift De vita Christiana. Ob diese Schrift von Fastidius herrhrt, S 35275. Das

Caelestius, S. 347 52. (Ob 34851 Anm. 2. Wie es zu

Caelestius ein Schotte oder Irlnder gewesen,

des Pelagius waren, ebds. S. 351).

Ob

Zeugniss der Handschriften ber ihren Verfasser.


sie trotz ihrer pelagianischen

Fast alle Codd. schreiben

Frbung Augustin, Cod. Casin. 232 Fastidius und ein Corrector des Cod. Sangall. 132 (hchst wahrscheinlich Ekkehard IV) Pelagius zu, S. 353- -55. Nach der herrschenden nur von Pagi und Fr. Walch
bestrittenen Ansicht
gall,
ist sie

von Fastidius, nach dem Corrector des Cod. San-

35557. Ob das Zeugniss des Cod. Casin. auf Ueberlieferung oder Vermuthung beruht. Das Erstere ist, wenn auch nicht sicher, doch immerhin recht wahrscheinlich, S. 35760. Die Einwnde gegen die Identitt der Schrift De vita Christiana mit den von Geunadius von Massilia dem britischen Bischof Fastidius beigelegten Schriften De vita Christiana und De viduitate servanda, S 360 G2 (Das Felagianische in De vita Christianas S. 36063 Anm. 2). Prfung dieser Einwnde. Es ist denselben theils kein, theils wenigstens kein entscheidendes Gewicht beizulegen, S. 86373. (Ob die Schrift >De vita Christiana von Pelagius ist. Sie ist nicht von ihm, S. 36872). Was dafr spricht, dass Fastidius ^De vita Christiana
von Pelagius,
S.

verfasst hat, S. 373 f Resultat der Untersuchung: De vita Christiana ist zwar nicht sicher, aber doch sehr wahrscheinlich identisch mit den beiden von Gennadius dem britischen Bischof Fastidius beigelegten Schriften oder auch mit der ersten von ihnen und daher sehr wahrscheinlich ein Werk dieses I?it

schofs, S. 375.

Ob

die sechs Schriften in

dem
sie

vita

Christiana

verwandt sind,

dass

man

Grade von Wahrscheinlichkeit beilegen darf, Darlegung der Verwandtschaft zwischen den sechs Schriften und der Schrift De vita Christiana, S. 37681. Sie reicht nicht dazu aus die ersteren dem Verfasser der letzteren zuzusprechen und hat neben sich eine Verschiedenheit dieser von jenen, die uns verbietet, dies zu thun, S. 381 f. Ob einer der beiden

Maasse mit der Schrift De demselben mit dem gleichen wie diese Schrift, S. 37582.

Xri
,

Inhalt.

g r i c o 1 a, und namentPelagianer der Bischof Severianus und dessen Sohn Was Proslich der Letztere der Verfasser der sechs Schriften ist, S. 38289. per von Aquitanien ber Agricolas Wirksamkeit in Britannien zu Gunsten des
Pelagiauismus und die Bekmpfung desselben durch Germanus von Autissiodorum berichtet, ist wesentlich glaubwrdig, S. 38286. Es liegt sehr nahe
Prospers Bericht ber Agricola mit dem zu combinireu, was der Verfasser des Briefs auf S. 3 14 ber seine persnlichen Verhltnisse aussagt, und daher Agricola fr den Verfasser dieses Briefs und der fnf brigen Schriften

anzusehen.

Es

ist nicht

unwahrscheinlich, dass er sie (whrend seines Aufent-

halts in Italien) verfasst hat, S.

38689.

II.

Ueber die beiden Briefe auf

S.

169-82.

Ueber das Ermahnungschreiben eines jngst zum aske1. tischen Leben Bekehrten. Die Handschrift. Inhalt und Character des (Caesarius von Arelates Hom. XYIII in der Max. Schreibens, S. 38991. Wann, wo und von Bibl. Patrr. Lugd. T. VIII ein Brief, S. 389 f. Anm. 3).

Wem

es

verfasst

ist,

S.

39197.

Es
f.

ist

fnften Jahrhunderts verfasst, S. 391

wahrscheinlich um die Mitte des Seine Verwandtschaft mit der pseudo-

hierouymianischen,

De von Vallarsi Faustns von Reji beigelegten Ep. VII. 39294. Diese Ep. kann nicht von Faustus sein, weil in ihr die Seele als uukrperlich bezeichnet wird, sondern hat einen anderen Semipelagianer des fnften Jahrhunderts zum Verfasser, S. 39497. (Ihr Verhltniss zu den sechs pelagianischen Schriften auf S. 1 167, S. 39597 Dieses nicht vom Verfasser des Schreibens her. Sie rhrt Anm. 7).
scientia diviuae legis, S

ist in ihr benutzt.

Beide, der Verfasser der Ep. und der des Schreibens, sind
S.

in

Gallien

zu suchen,

397.

2.

Ueber den Brief einer Frau


sondern

Die Handschrift, S. 398 f. Der ist von einer Frau geschrieben. Er ist eine Antwort auf einen Sein frauenhafter Character, S. 398400. hnlichen Brief der Adressatinn. Diese und die Schreiberinn waren religiosae, Sie lebten nicht weit von einander, und die erstere war eine Prinzessinu. Das Zeitalter des Briefs. Er ist zwischen den letzten Decennien des 400. S. fnften und dem Schluss des sechsten Jahrhunderts geschrieben, S. 400402. Die beiden Frauen ge(Die Nonnenbildung dieser Zeit, S. 401 f. Anm. 3)

an eine andere von hoher Geburt.


Brief gehrt nicht

Hieronymus

an,

hrten

Die Adressatinn war nicht die thringische Prinzessinn Gallien an. Ob sie eine der merovingischen und frnkische Knigiun Radegunde, S. 402 f
Prinzessinnen
scher
des

sechsten

Jahrhunderts

war,

S.

403

f.

Der Brief gehrt

wahrscheinlich erst

dem

sechsten Jahrhundert an.

Briefe und Schriften galli-

Nonnen aus diesem Jahrhundert, S. 404. (Die Briefe der Harchenefrida Der Hymnus an ihren Sohn in der ersten Hlfte des siebenten Jahrhunderts. Elpis, ebds. Anm. 2 und 3). der

Inhalt.

Xlir

in.

Ueber die sechs Predigten anf


1.

S.

183-220.

lieber die Himmelfahrtspredigt anf S. 18590, die Plincstpredigt anf S. 19099 nnd die Ermahnung zn wrdiger Feier des bevorstehenden Osterfestes anf S. 200 f.

(Der Cod. Vat. 1. 2. Die Handschrift, Cod. Sangall. 188, S. 4058. 5760 und die Explanatio Symboli ad initiandos in ihm, S. 405 f. Anm. 2). Die Hinimelfahrtspredigt nicht von Maximus von Turin, wohl aber aus dem Die Pfingstpredigt von einem Presbyter auf fnften Jahrhundert, S. 408 f.
Befehl seines
m\([ die

Bischofs gehalten.

Andere Presbyterpredigten,

S.

409

f.

Sie

Bemerkungen Himmelfahrtspredigt haben einen Verfasser S. 410. Die Erber den Inhalt, Ciang und Character der Pfingstpredigt, S. 410 f. Sie gehrt aller malinung zu wrdiger Feier des bevorstehenden Osterfestes.
Wahrscheinlichkeit nach Csarins von Arelate an, S. 411.

2.

lieber die Predigt, in der die Frage errtert Avird,


die

Menscheit

weshalb Christas Gebrauch seiner Macht, sondern dadurch, dass er Mensch wurde, das Gesetz erfllte und starb, von der Macht des Teufels erlst habe.
nicht

durch

den

(Ueber die Wrzburger s. S. 473). S. 411. Gang der Predigt, S. 411 IH. Der Ilauptgegenstand ist die Erlsung des Menschen von der Gewalt des Teufels und vom Tode. Sie Wann, wo und von Wem sie verbewegt sich in der Rechtssphre, S. 416 f.

Die Sanct Gallener Handschrift.

Inhalt und

fasst ist, S.

41826.

Ihre Verwandtschaft

mit

drei

hrigen Homilieen, der 17ten,

SOsten und 22sten von

Faustns von Reji angeden unter dem Namen

IX und XI De Paschate, S. Die Stellen in diesen drei Homilieen, in denen dasselbe Thema beDie Berhrungen zwischen handelt wird, wie in der Predigt, S. 41822. Was den Gedanken, diese Berhdiesen Stellen und der Predigt, S. 42224. rungen mchten sich von historischem Znsammenhang zwischen der Predigt und den Homilieen herschreiben, noch nher legt als die Berhrungen selber, S. 425" f. Die Predigt und die Homilieen rhren nicht von einem Verfasser Was fr Faustus's Abhngigkeit vom her, Faustus von Reji. S. 42628. Die Prediger, und was fr Abhngigkeit des Predigers von Faustus spricht.
des Eusebius von Eniesa gehenden, Hora. VI,

418-26.

letztere wahrscheinlicher. Die Predigt rhrt von einem jngeren Zeitgenossen des Faustus oder einem in der nchsten Zeit nach ihm lebenden Manne, wahr-

scheinlich einem Gallier, her, S. 428

f.

3.

Ueber die Auslegung der Parabel vom barmherzigen Samariter,


Luc. 10, :{() 35, S. 429.

XIV

Inlialt.

lieber die Ephraeiu Syrus

und Isidor von Sevilla beigelegte Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist und das Ende der Welt.
S.

Die Haudscliriften,
Predigt, S. 431
die

42931.

Inhalt

Gang

i;nd

Zusammeuliaug der
verbindet;
die sich in

37.

Eintheilung derselben; was

alle

ihre Theile

Wendepunkte

der Eudzeit in ihr, S. 437.


f.

auf die Predigt erheben, S. 437 aus welchen Weltverhltuissen


nicht nach

"Welcher

Die Fragen,

Zeit gehrt die Predigt an,

Bezug und

hervorgegangen? S. 43843. Sie kann und scheint zwischen 36475, genauer In illis um 373 verfasst sein zu mssen. Die beiden Brder in dem Passus et populus ludaeorum aduersarii eins erunt in diebus ueniunt duo fratres n. 1 der Predigt sind die rmischen Kaiser Valentinian und Valens und der (Statt ludaeorum ist Perserkrig in ihm ist der unter Valens, S. 438 40. Die Stellung der Juden in den rmisch-persischen nicht Gothorum zu lesen. Kriegen des vierten Jahrhunderts, S. 440). Das Geprge des Passus und sein
ist sie

62728

fallen,

S.

438,

Verhltniss

ziir

Predigt.

Verschiedene Auffassungen
1.

dieses Verhltnisses,
die Predigt

S.

44042 und
entstanden

S.

443

Anm

Was

die

Annahme, dass
ist

um

373

sei,

sehr bedenklich macht.

Es
der

gerathener sie in das fnfte oder

sechste Jahrhundert oder auch in die ersten Deceunien des siebenten zu setzen,
S.

442

f.

Wer

ist

der Verfasser

Isidor von Sevilla noch


scheint, dass
S.

Ephraem

S.vrus, S.

Predigt? 444 55.

S.

44355.

Er

ist

weder

Was

dafr zu sprechen

Ephraem sie verfasst hat. Ihre Verwandtschaft mit Reden Ephraems, Die Grnde fr Ephraems Autorschaft sind nicht stichhaltig, S. 452 f. Die grosse Verschiedenheit zwischen ihr und Ephraems eschatologischeu Reden und seinen Reden berhaupt macht sie unmglich. Der Verfasser der Predigt hat Ephraem nur bemitzt. Wer er gewesen, lsst sich nicht sagen, S. 45355.
444

52.

Ist die Predigt ursprnglich lateinisch geschrieben und gehrt sie dem Abendlande au? oder ist sie aus dem Griechischen bersetzt und ein Erzeugniss des Morgenlandes ? Die Grnde fr das Erstere. Sie sind nicht stichhaltig, 58. Die Grnde fr das Letztere. Es ist das Richtige, S. 458 60. S. 455 Die Quellen der Predigt, S. 460 62. Ihr Verfasser hat ausser aus Ephraems eschatologischeu Reden auch noch aus anderen nicht zu ermittelnden Quellen geschpft, S. 460 f. Hippolyts Schrift De Christo et Antichristo und Sulpicius Severus's Dial. II c. 14 gehrten nicht zu diesen Quellen, S. 461 f. Anm. 1. lieber das Verhltniss zwischen der Predigt und den Revelationen des Pseudo-Methodius, S. 46271. Die Verwandtschaft z^vischen ihr und dieser Schrift, S. 46267. Wie diese Verwandtschaft zu erklren sei. Sie rhrt weder von der Benutzung der Revelationen von Seiten des Verfassers der Predigt, noch von der Benutzung der Predigt von Seiten des Verfassers der Revelationen, sondern davon her, dass die Verfasser beider Schriften aus einer gemeinsamen lteren Quelle oder auch aus zwei sehr verwandten lteren Quellen geschpft haben, S. 46770. (Der Einbruch und die Verheerungen der Hunnen waren wohl der historische Hintergrund und das Vorbild des Einbruchs und der Verheerungen der wilden, barbarischen Vlker der Endzeit, wovon die Predigt und die Revelationen reden, S 469 f. Anm. 1). Der Platz Schlussurtheil der Predigt unter den Schriften hnlichen Inhalts, S. 471 f.

ber das Verhltniss des Passus


erunt, S. 472.

In

illis

diebus ueniunt

aduersarii eins

I.

II.

ZWEI PELAGIANTSCHE RKTEFE.


AUS EINER MNCHENER H ANDSCHUIFT SAEC.
VIII/1X

UND EINER SAUBPROEU

SAEC. IX/X

/UM EISTEN MAIJ:

II

KA IPHKiiKKN

1.

Honorificentiae tuae

Htteras

legi,

quibus

factum iiostrum
ot ut

culpabile^) iudicas et periculosam expeditionera aegrius fers^)


iiirationabilem reprehendis, adsereus,
coli^)

Deum

ubique esse et omni loco

posse

et

superuacuo per
ei"")

alias

proiiiucias quaori, qui a*) pio

uiiientibus et tota
sit*^')

deseruire
reperiri.

raeute

cupientibus in propriis pos-

habitatiouibus

(?)'')

Constat quidem,
sit

ubique

Deum
facie

esse, ot

quod nulla creatura ab eius habitatione

uacua, etiam pro-

pheta contestante:

Quo

iho a^)

spiritu tuo, et "quo


tu ibi es, et
si^)

fugiam a
descendern

tna^)?

Si ascendero in caelum,

m")

infernum^ ades, si sumpsero pimias^^)


tauero^^) in extremis maris;
nwJ"^, et tenehit
est,

meas ad

orientem'^^) et hahi-

efenim illnc^^)

manus
idcirco'-*"),

tim deducct^^)

me

dextera tua'^\

Nec^^)

quia

ubiquo
in

ubique

et

Saxonia

et in

omni loco^^) coli poterit. omni Barbaria Deus est, non tamen

Nam

et in

Francia et

et

Dei

cultoros,

als

Godd. culpabilc/. Durch Auffassung von um in factum uostrum Feris? Doch lesen wir ") Codd. >fercs<>. Acc. masc. hervoroernfen. 20, 1. 22, 3. transferis, proferis, feris< Firm. Mat. >>err. profan, rel.
3<^,

*) In S. fehlt ") M. ocnli. Neue, Formenl. der lat. Spr. II, 604. M. rZif. ) Codd. posse. Durch die vorangehenden Inff. esse, posse und >quaeri< hervorgerufen. ') M. Zafcoribus, S. lahirVws. Textfehler, wie aus dem gegenstzlichen per alias prouincias und aus in erhellt, und

24,

^a.

'^)

Am worauf auch die zwei Punkte ber o in S. hinzudeuten scheinen. wofr vielleicht auch das Abkrzungszeichen Nchsten liegt >habitationibus, Habituculis liegt ferner, ebenso regionibus und noch ber >or< spricht.
") '") In fehlt si<. sowie auch Hier.'s eigene Hebers, ") Psal. Rom. der Ps.s. haben .pennast. Pinna ist Nebenform von penna. ante Inccm, Psal. (iall. diluculo; ad orientcm findet sich sonst nirgends. ") "*) So M. inhahitauero. Wohl durch Einftuss des folgenden in entstanden.
ferner oris, terris<.
)

S. ab.

M.

faciae tua.

S.

ad.- ") So Codd.

Psal. Rom.

u.

Gall.,

auch Psal. Rom.


i;/i<o

u. Gall.

Uebers. hat dagegen (nach

(nach dem Mal ydp iuA der LXX). Hier.'s eigene dem Grundtext) Hiam ibi. Bei der Febers. ctenim

hat

man nach
'")

si

simpsero

marin aus dem Vorangehenden


nie.
hls
''")

arfcs.

hini

zuzudenken.

M. deducit.
st.

Wohl nur Verwechselung von


")
Ps.

o mit
'*')

in

der Aussprache.

") In M. fehlt

139 (138), 7-10.

Man

erwartet ennn non

Nec.^

sieht aus. als sei ein Satz,


I\I.

der mit

TTenim

non*^

begann, ausgefallen.

idcirc.

")

S.

ubique eU-uiin

omni

loco.

In

M.

ist

loco wiederholt.

4
et^)
illo

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

in tempore,

quo dictum

est:

Notus in ludnea^) Deus^),

ubique
dilectio

Deus, sed in ludaea tautum notus.


tua,

nde
nos,

et*)

intelleg'at

non hoc solum

sufficere,

scire

omni
est

loco

esse

Deum, et posse^) illi in**) omni terra quomodo ei seruire debeamus, inquirere,

seruiri,

sed debere etiam,

Facile

Deum
diligit,

scio,

Deuni^) credo,
seit,

Deum

diligo,

Deum

sed neque

qui non credit, neque credit,


Sed, ut neque scire

enim dicere: Deo seruio^), qui non diligit, neque


timeo,

qui non timet, neque timet, qui non seruit, neque seruit, qui

Deum, neque credere, mandata contempsit^^), neque diligere, neque timere eum^), qui eins scripturarum etiam auctoritate monstremus: audi apostolum dicentem: Qui dicit^ se Deum nosse^^), et eins mandata non cusfodit, mendaor Et alibi: Omnis, qui peccat^ non est^ et in hoc ueritas non est^^). Qui credit Item de credento: uidit eum^ neque cognouit eum'^% Unde intellegi datur, eum non credere, Deo, adtendit mandatis^^).
in aliquo contempsit^).

qui non adtendit. suo dicit^*):

De

diligente

autem

ipse

Dominus
ut

in

euangelio

Qui audit uerba mea

et facit

ea, hie est,

qui

diligit

me").

Et

apostolus:

Haec

est

Caritas Bei,

mandata

eius ob-

seruemus^^).

Nam
sit,

quod non timeat


est legis
intellegi,

Deum

ille,

qui

eum contempcum^^)
sit^),
illic

nere ausus
naturali
esse

superfluum
possit

testimonio
ubi

conprobare,

sapientia
et

contemptus
ubi

non

timorem,
timor,

ubi

timor non
illic

sit,

nee seruitiura posse credi^^);


dominatio,
illic

quoniam ubi seruitium,


ubi
illic

dominatio, ubi

illic

timor,

oboedientia,

oboedientia,

iustitia.

Unde
et factis

noscat prudentia tua, nihil prodesse


negare''^''^).

Deum

labris

coufiteri

Nam

quod etiam

factis negetur^^),

apostolus testis est,

cum

dicit:

Deum^^^) conentur se nosse, factis autem negant'^^).

Nee

')

Codd. sed.

^)

M.

iudeo.

Ps. 76 (75) 2 Psal.

Rom.

u. Gall.

*)

In

M.

fehlt et. Vgl. iint. S. 17

Text nnd Anni. 2. ') M. posse nos. ^) In M. fehlt in. ") So mit Ausnahme von De?tm< st. Deo nach S.; M. hat Denm ^) SDeo. con scio, Deum credo, Deo seruire und hierauf einen kleinen Raum. ^) S tem(it. Fr contcnyjsit spricht das >^contempsit im Folgenden. Das Piaps. ^'') So die Codd. scheint durch die vorangehenden Prfess. hervorgerufen zu sein. Man vermisst die Worte neque seruire illi eum. Sollten sie etwa in der
Quelle der Codd.
contempserit.
2, 4.
^')

per Ilomoeoteleuton

ausgefallen sein?
Stelle.
')

")

Man

erwartet
1 .Toh.

So nach der citirten


'')

Codd. Dei

esse.

'^)

M. diait. '') .Toh. 14,21. MatMi. credi ") 1 Joh. 5, 3. '3) In M. fehlt cum. '"') Codd. est. "i) 7, 24. posse. M. negari. Durch Einfluss von confiteri entstanden. '^) S. ''*) Codd. negrttur. So nach der citirten Stelle und dem Vorangehenden. Douiiiinm. (ds') hufig mit Dominus In den Ilandscliriften wird Deus
")
1

.loh. 3, 6.

Sir.

32, 28.

^''')

(dns)

verwechselt.

''')

M.

negat.

Tit.

1,

16.

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

5
dicitur.

ex

eo

iam quempiam
ali(|uid dici, qiiod

Christianum putes,

quia

Licet*)

enim

non

sit.

Nam

scriptum est de quibusdaiu,

qui se dicimt'^) ludaeos

non sunt^), et aiibi, qui se icimt apostolos esse, et non simt^); per quod ostenditur, non statim esse Nam quomodo ali(pnd, (|uia dicitur, et dici posse, quod non sit.
esse, et

tunc, qui
tur,

non erant, dicebantur apostoli, et nune^) Christiani dicunnon sunt. Christiani non sunt, nisi^) qui Christi formara Qui icit^ se in Chridoctrinamque sectantur, cum scriptura dicat: Uehesto manere, (lebet, rpiomodo iUe ambulauit, et ipse ambulare'^).
qui

mentor enim
si

errat,

quisque^) putat, se rem aliquam iam obtinuisse,


rei,

eins obtineat
sit

nomen, cum nomen


esse,
est,
ille

non

res

nomini

debeatur'-').

Sed, quid

Christianum

ut epistolae tenor patitur,

breuiter

exponam.
scriptum

Christianus
est:

qui Christi uiuit exemplo,

de quo

Quia Christus passus est pro nohis'^^), relinquens uoChristianus est, qui his exemplum, ut sequamini uestigia eius^^). nunquani maledicit, qui in toto non iurat, qui nuuquam mentitur,
reddit, qui raaledicentibus
^^)
*''')

non malura pro malo, sed econtra bonum


suos
diligit,

se benodicit, qui etiam raalefacientibus sibi

benefacit, qui inimicos


suis
orat,
est,

qui

pro

cahimniatoribus
et

et

persecutoribus
cogitatio

cuius ab

omni malitia

inpudicitia**)
fieri

etiam

munda

qui quaocunque. quae sibi

quao
uiter

sibi praestari*'')

non uult, nemini inrogat, et orania, desiderat, omnibus libenter inportit, et, ut bre^*)

multa concludam, qui post baptismi ablutiouem

alienus

est

de maioribus criminibus taceo, quia nulli dubium est, maiora exercere delicta non Heere, cui nee minora concoduntur. Nolo enim mihi inprudentium ritu'^) respondeas, quia scio, te'^)
a peccato

Nam

esse prudenteni:

Et quis

potest

sine

peccato

esse?

quia,

si

non

) Es steht frei, wenn man es einmal will, es lsst sich nicht verhindern. So nach S.; M. Apoc. 2, 2. M. qui sc icimt se. ^) Apoc. 2, 9. Auic. Es ist nicht nthig ita nixnc zu schreiben ^) Die Codd. haben zwi'^)
)

'")

sclien

jdicnntxir

und

nisi bloss et
st.

angehenden Verlans- 1 >fini qui und vor non sunt,


sind.

>et,

>Qui non erant< im Vornon sunt. und das Folgende verlangt, dass nach

nisi die Worte non sunt Christiani ausgefallen Der Schreiber der Quelle oder einer seiner Vorgnger bersprang

abirrte.

non sunt Christiani, indem sein Auge vom ersten non sunt auf das zweite '') Verdankt wird. ^) So nach M.; S. quisque, qui. ') 1 Job. 2, . '") S. uohis. ") 1 Pet. 2, 21. ") M. malodicento. Vielleicht das Rechte.
") Codd. bloss malefacientibus.
'')

Sibi

war wohl

in der

Quelle ausgefallen.

S. (am Schlsse einer Zeile) ein (am Anfang der folgenden). "^; Codd. abhitioue. '^) M. praestarc. Abwerfung von m in iniuidifitia. '**) '') M. ritu inprudentium ritu. der Aussprache oder Weglassung von '.

M.

in^;r/(t

M.

seife.

Q
posset^),
aiit

Zwei pelagiauische

Briefe.

I.

uec praeceptum fuisset;

cum
si

uero constet, esse praeceptum,


eura liomiui aliquid

iuiustum

Deum

definiaraus,
aut,

putauius,

inpossibile
possibilia

praecepisse,

quia hoc sentiri de


est.

Deo

uefas

est,

eum

praecepisse,

credendum

Et, ut breuiter dixerim^):


erit

Si uon potest horao siue peccato esse, iam nou

peccatum, quod
naturae
ad-

ex
ne

inpossibilitate

descenderit,

quoniam
iudicetur.
si

inpossibilitas^)

scribitur,

peccatum uero non naturae*),


auctor
culpabilis
tibi,

sed

uoluntati^)

reputatur,
erraueris^),

naturae

Ne*) in hoc

quod^) censeas, sufficere


custodias,

de mandatis omnibus uel aliquanta

cum non

satis

cuique'^) prosit
^'')

quaedam

legis

praecepta

seruare, si aliorum praeuaricator

exstiterit, scriptura dicente:

Qt
quae

unmersam legem
retis^^),

seruauerit, ofendat

autem in uno, factus


ut hoc ita
esse,

est

omnkmi
ea,

quo^^) ostenditur, eum,


'^),

qui alia transgreditur, per


Et,

custodierit

reatui subjacere.

euidentius adsit

probemus, uideamus,
et,

quid'*) inter

omnia praecepta

minimum,
pos-

quod minimum

arbitrati fuerimus'^),
merito^'')

quo subplicio censeatur, ut


[aliquis^*^)]

ex minoris praecepti
simus'^).
possit incurrere^'),
cii dixerit,
i(jnis'^^).

maiorum poonam''^) existimare


puto'^),

Nihil esse

leuius

nee quod

facilius

quam

ut fratrem

suum fatuum
siio:

nocet,

[erum'''^)]

inquit
te,

Dominus, fratri

Fattie! retis erit (jehennae

Oro
erit a

diligenter aduerte,

quae iussionis

praeuaricatio

''^*)

inmunis

poena, quando etiam tarn raodica^^)

gehennae
et

igniest;

bus expiatur^").

Nam

et

Adam

semel praeuaricauit

mortuus
de

non, quod aliqiiod grande crimen admiserit, qui tantum

arboris

^)

sprache.

des

Wohl uur Verwechselung von e mit i in der Aus^) M. inpossibilitafc. Durch Einfluss *) M. vorangehenden ex inpossibilitate entstanden. *) M. natura.
M.
possit.
^)

Man
")

erwartet Aicam,

uoluntat/s.

S. nee.

')

Man
^")

erwartet erres.

-)

Codd. que.
Jac. 2, 10.

'')

Irgeiul
S.

Jemanden, wer

er

auch

sei.

M.

peruaricator.

'^)

'-)

qui.

Gebote sind, die er htte halten sollen. Wir wrden sagen: troz derer, die er gehalten. ") M. quidgifZ. Wieder'^) M. fueramus. holung von quid. "^) Breviloiiuenz fr quo subplicio
Theil
der

") Insofern sie nur ein

praeuarkatio censeatur, ut ex minoris \>x?itv,&^{\ j)raeuaricat'wnis nierito. ''">) ") Codd. poena. ') M. possHunis. '^) S. puta. S. ob. S. 5 Anm. 16. Dieses Wort oder auch quis scheint hier in der Quelle ausgefallen sein zu mssen, falls nicht nachher incurri st. incurrere zu lesen sein sollte,
eins

wofr sich dass incurrit in S. (s. die folg. Anm.) anfhren lsst. Ist incurri zu lesen, so ist aliquis oder quis nach quam ut in Folgenden in der Quelle ausgefallen. '^') S incurri^. Durch Einfluss von possit aus incurrere oder incurri entstanden. Dieses Wort oder irgend welche andere Adversativpartikel muss hier in der Quelle ausgefallen sein. '^'^) Matth. 5, 22. ") M. peniaricatio. ") S. modia. "*) Codd. expiautur, als htte im Vorangehenden modicae gestanden. Vielleicht hat igniws den Fehler veranlasst.
'''-)

Zwei pelagianische
quia^)
esse,

Briefe.

I.

fructu gustauerat, sed


DOS, Christiauos

inandati praouaricator
uiuere^)

exstiterat.

Et

nos

opinarnur ot

posso

contidiinus,

qui cottidie fbrsitan qualicumque

peccato praeuenimur,

cum Adam

semol peccauerit et mortuus sit?


illi

Aut nuraquid

parcet^) nobis, qui

non pepercit?
illi

Immo

raagis*)

Sed uon parcendum

est

personarum acceptio apud Deum.

fuerat, qui

adhuc rudis

erat, qui nullius

alterius

ante peccati sui merito morientis^) retrahebatur exomplo.


sortitus est uoniam.

Et tarnen uullam ex hac praerogatiua^)


illi

Et

si

indultum non
nobis

est,

bat,

quoraodo

cui qualiscumque causa indulgentiae cuupeteindulgeudum est, quibus nuUa indulgentiae'')

praerogatiua

relin(|uitur?
perit.

Dices^)

mihi

illam

uulgi

sententiam Recor-

Ergo
tur,

totus

muudus

Si non totus perditionis merito continesi,

aut

si totus,

quid mirum,

(piod

iam factum

est, fiat?

dare,

temporibus
iusts

Noe totum

periisse

simos'-')]

potuisse saluari?

mundum, et nounisi [paucisEt si idem Dens nune^), (]ui et

tunc, cur,

quod iam experimento probauimus, non credamus? lUtim uero impiam et sacrilegam definitionera nee suspicari*') te cupio, qua paganorum (juidam dicunt, curam Deo non esse de suis. Cui si non fuisset, nee legem eis uiuendi dodisset, nee per angolos, per prophetas, per sanctos omnes ad bonao uitae incrementa j)ruocasset^"-^),

sed nee filium


tarn doctrina*^)

uitam
fuit

suum postremo misisset, [ut*^) i)orfectam '*)] Nam cui curae ostendoret, quam exemplo *").
^'').

hominom rationabilera facere, aeque") illi curao esse credendum est, ne, quem rationabilem fecit^^), inrationabiliter conuersetur Nemo sinceritatom tuam fallat, nemo decipiat. Nisi quis^") iustus
')
'')

S.

(lui.

S.

unmeyse.
**)

Vielleicht dnrcli Eiuliuss das vorangeheiulen qui- eutstaiuleu. ^) Codd. parcit. Wohl nur Verwechselung von et mit i

'") Mau erwartet ^) In M. ist magis wiederholt. Durch Kiutluss der Unigebungeu (lulCodd. praerogatiurtiH. *) Codd. ') M. indulgentm. Uimi und sortitus est uenirt<) entstanden. Dicis. Wohl nur Verwechselung von e mit >ic in der Aussprache. Doch Dieses Wort oder >paucs oder auch gehl auch das l'nes. dicis an.

in der

Aussprache.

mortui.

'')

>octo'< (1

l'et.

3,

20) scheiut hier in der Ciuelle ausgefallen zu sein.


"*)

'")

noe

")

M.

suspicare.

S.

prouocasse.

>T< vielleicht nur in der Aus-

spraclie

'') "; Dieses Dieses Wort ist hier ausgefallen abgestossen. AVort oder sanctam oder auch sanctam et perfectani" scheint hier ausge'^j Codd. doctrinrtt Wohl durch Eintluss von uit fallen sein zu mssen, "*) S. exemp/d Sollte etwa >ut perfectac (sanctrte, sauctae tarne entstanden.

et perfectae) uitae tarn

Doctrinam
Ausdruck.
liat

ostendere
'';

doctrimou ostendevet, (luam exenip/ zu lesen sein? ist doch ein etwas seilsamer und nicht passender M. "") So nach S. Durch il/i entstanden. Codd. aequ/.
;

'ueque rationabilem facit.

'**)

Man

erwartet conuersaretur.

"")

M.

Nisi qui,

Nemo,

qui.

g
fuerit,

Zwei pelagianisthe
saliius esse

Briefe

I.

non

poterit,
:

iustus

uero

non

erit,

uisl

peccare

Qui facit iustitiam. iustus est^ qui desierit. aufem facit peccatum, ex diaholo est^ quia ah ^) initio diahotus peccat. In hoc apparuit fiJius Dei^ ut^) dissoluat op)era diaboli. OmSicut scriptum est
nis,

qui non est iustus,

non

est

de

Deo^).

Idcirco

[haec

omnia
facilu

breuiter*)]
coli posse,

conplexus sum, ut osteuderem, non ubique


ut

Deum

scientia

quorudam ignorautia opinatur, sed ubi culturae eius Nam quomodo Deum colit, qui, quomodo poterit reperiri.

colere debeat^), nescit?

esse cultorem

Et ego me, cum in patria consisterem^), Dei aestimabam et placebam mihi, quia contempsi licita'), et nonNam coniugem^) habere^) secuudum nunquam illicita exercebam.
2.

apostolum

*'^)

uel^^) incontinentibus^") licet

^^),

mentiri^*) uero, male-

dicere, iurare, detrabere, adulari, personas accipere,

cum
cibum

fornicatori-

bus, aut auaris,

aut

ebriosis,

aut

maledicentibus

capere'^),

inimicum odisse, malura^^) pro malo reddere, maledicere^''), percutere


et

omnia, quae

praecepto^^)

legis

continentur,

tam

inlicita

sunt,

quam
quod
sunt

euidenter prohibita.
licet,

Quid enim prodest cuiquam, contempsisse,


non
licet?

[et^^)]

exercere, qupd

Tunc enim profutura


praecipiuntur,
ferat
si

ad

mercedis cumulum,

quae

[non^*^)]

nihil
tua,

eorum

fiat,

quae prohibentur.

Non

ergo aegre

dilectio

me

ad peregrina profectum, cum per ipsius peregrinationis

occasio-

nem^^) notitiam ueritatis inuenerim.


optabile est, uec

Non uos poeniteat, quod mihi meum^^) gaudium uestra debet^^) esse tristitia Nunc primum scire coepi, quomodo uerus Christianus esse possim'^^^). ClePrius quidem optabam, sed uotis meis ignorautia resistebat. mentissimus autem Dominus, qui occultorum est cognitor, procura'''*).

*)

M.

quiab.
*)

Das
3)

a von quia
1 Juh.
3, 7.

gedrckt.

S. et.

und das von ab durch ein a< aus*) Diese oder huUche AVorte 10.
'")

mssen hier

in der Quelle ausgefallen sein


cl)eat.
**)

S. do
')

mit einem Querstrich


S. licet.
**)

durch den zweiten Theil von

S. consistere.

M.

coniu-

gmn.

Codd. haberewi. Durch Einiluss von coniuge* entstanden. ") S. apoaposto^s (Verwechsehuig von 0 mit u in der Aussprache). stulus. Wohl '^) ") 1 Cor. 7, 8. 9. 27. 28 "j Zumal, insbesondere. S. incontentibus.
")

") M. mentire.

^^)

Cum

fornicatoribus

cibum capere

fehlt in S.

^")

M.

Da der Verf. das maledicere ") So Codd. (M. malemale dicere). malo. schon oben zwischen mentiri und iurare aufgefhrt hat, so scheint es, als sei dasselbe hier zu streichen. Doch kann er es wiederholt haben, weil er vergessen,
1)

dass er es schon einmal aufgefhrt hatte.

Es
u.

passt an beiden Stellen.

M. praecepta.
'^')

*")

Eu

fehlt in
S.

beiden Codd.

*")

Non

fehlt in beiden

Codd.
*^)

Codd.

occansionem.

Rusch,

It.

Vulg. S. 459
"*)

Ausg.

1.

mecum. "=') Codd. debeat. ") S. tristiti. Verwechselung von i mit e< in der Aussprache.
S.

S. possem.

Wohl nur

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

ut mihi iunotosceret, quod sciebat, me toto anirai desiderio uollu Nara si itineris, si maris pericula pertuli, sod maiora*) perficere.
uit,

quae uitaui: perpetuae mortis uincula^), aeterni^) ignis mcendia; et si pro tempore*) aduena fuero, non moleste fero in praesonti,
sunt,

ne apud^) Deura semper peregrinus sira in futuro, quamqaam Christianus aut nusquam^'j perpgriuus esse possit^), cum domini sui omnis sit terra ^), aut etiam inter suos aduena, cui ad futurorum
couparationem
3.
^)

totus niuudus exilium est.

Nuraquid

me

culpabilem statuis

eo,

quod saucto Antioclio^)

in^*) itineris necessitate


significans^*^),

coniunctus sira^^)?
feceris,

qua ratione

neseio.

Quem famam maculare^^) Non licet enim nobis^^)


credi

de absentibus credere,

quae^^) nee
illa

de

nobis

tam
est:

passim^^J
(^hiod tibi

uolumus.

Ubique enim

custodienda
'^^).

sententia

quod non uis [fieri^^)], dlio ne^^) feceris ipse probauero, quia scio, culis meis uidero, et quod per me^^)

Ego non credam,


inuidiao et

nisi

sanctos uel

maxime

in praosenti

saeculo

obtrectationis

Durch Eiuflnss von Fcr tempora? ^) M. nee aptni. wrde besser zu fuero< passen als pro tempore^. Dies siiu/(iuanis was zwar angeht (niemals, wo immer er auch sei), 9) Codd.
1)

Man

erwartet iiiaiora tarnen.


')

'^)

M.

uincuZe.

perpeturtc entstauden.

S.

et

aeterni.

")

M.

teinpora.

aber dem cum domini sui omnis sit terra nur mittelbar entspricht und einen weniger scharfen Gegensatz zu inter suos giebt. ') Codd. possct. VerwechseTossit sein knnen mchte. Man lung von U mit e in der Aussprache.
terra erwartet polest oder est. *) 'Cum "j M. Anc/oco, S. Anf/oco. conparatione.

ist in

INI.

ausgefiiUeu.

Codd.

Vgl. Anf/ocus im Anfang Vat. 286 des Briefs des Ambrosius an Alypius (Ep. 89 ed. Mig.) im Cod. '^) Vielleicht das Rechte. ^'0 S. sum. ") In S. fehlt in. fol. 140b. In der Quelle war wohl das 'in, womit "famam Codd. fama maculare. schloss, und das, womit maculare beginnt, nur durch ein >m ausgedrckt
(fama<aculare).
ficans.

Doch lsst sich auch fama maculari. lesen. AVve Der Punkt ber n wohl Cassationszeichen.
ratione etc. zu

'*)

M.

signi-

'significasc
^*)

zu

M. Qua lesen, so htte man significas. Non licet enim Jtobis, S. Non licet mihi nobis. Man vermisst nach Non dem tam licet "mihi nobis dem qua ratione feceris im Vorangehenden und
interpungiren.

passim
so

one oder causa-

im Folgenden entsprechende Worte, Worte, wie sine iusta ratiTam passim, '') Codd credi/ passim. >) Codd. quia. ganz aufs Gradewohl, so gani^ ohne ordentliche Untersuchung und ohne
.

ordentlichen Grund,
credite

kommt noch
ohne
Tob.

passim uolumus
erwartet facJas.

unt. S. 12 vor. Sonst lsst sich auch lesen ordentliche Untersuchung und ordentliclien
')

Grund geglaubt (haben) wollen.


^")

Fieri

fehlt in

den Codd

'')

S.

non.

Man

4,

16:

Quod ab

alio oderis

fieri, uide,

^') So nach S. (fr mich, selbstndig); M. ne tu aliquando alteri facias. pro me (vor mir, meinen eigenen Urtheil oder auch: nach Maassgabc meiner Krfte, so gut ich kann).

10
odio laborare.

Zwei pelagiauische
Nihil raali iu

Briefe.

I.

illo

deprehendi, nee aliud possum intra

couscientiam ^) teuere,
4.

quam

reperi.

lUud

uero,

quod mihi

in extranea patria'"*)

peuuriam

for-

quodaramodo esse definis, dare et midandum uos aliis, quam aliena sperare, si forte apud iufideles, uon apud Christianos, qui se eo meliores^) esse sciunt, quo pauperiores exstiQuae^) non tua solius esse uidetur senterint, [didiceris, quaero*)].
significas.

melius

teutia,

sed

omnium, qui auaritiam^)


inopiam

suam

et

inoboedientiam
excusant et

et,

ut^) uerius dixerini, fidei

colore*') rationis

illa

magis, quae faciunt, docent,

quam quae

diuina lex praecipit^).


^^)

Hui-

usmodi^") enim malunt^^) secundum actus


gere^^),

suos scripturas intelle-

quam secuudum scripturas actus sui'*) qualitatem temperare. Et ({uia illis arduum est atque difFicile causa perfectionis secuudum Domiui praeceptum sua cuucta contempnere, illa sententia ferme Quos si interroges ^*^), utuutur: Melius est dare quam accipere^'").
ubinani ista") sententia scripta
sit,

quam Dominum

dixisse apostolus

profitetur, uel qua causa sit dicta, penitus respondere non poterunt; et nihilominus ad defensionem uoluptatis suae testimonium adsumere Sed, ut breuiter, audent, quod ex qua causa deriuetur, iguorant. Si melius est dare, quam non ita intelligendam esse, demonstremus
:

accipere, [quomodo^^)]

quodam

loco
esse,

Dominum

dixisse legimus habeuti,

unde daret:
^)

Si uis perfecttis
^)

uade^ uende omnia tua^^)'? Qui^)

M.

conscieuti.

Nicht recht passeud, doch wohl

vom

Verf. gebraucht.

Mau

erwartet in extranea terra oder extra patriaMi.


In
INI.

^)

AI

ex meliri,

zwischen x und m ein Buchstab ausradirt, wie kaum zu bezAveifeln, das o, was wir hier in S. finden. Sollte ex raeliori zu lesen sein? Dann htte man parte zu ergnzen oder ^uneliori ueutrisch zu fassen und nachher quo in quo(? zu verwandeln. *) AVorte, wie diese,
S. exonie/iri.
ist,

mssen hier

in der Quelle ausgefallen sein.


')

'")

Cod<l. qua*.

^)
'')

M.

auari-

ti^iam oder auaritrtiam.

Iu M. fehlt ut.

*)M.

colere.

S. praeccpit.

Wie

praeeepit auf Verwechselung von i mit e, so kann praecipit auf *) Huiusraodi substantivisch Verwechselung von e mit i beruhen. '") Codd. ^^) Veractos. gebraucht. Malunt ist in M. ausgefallen. wechselung der vierten Decl mit der zweiten oder auch Verwechselung von n **) So die Codd. Man erwartet actuuni suoruni. mit 0. *^) S. inteZ^ere. '^) Act. 20, 35. "') Codd. iuterrogis. Verwechselung von e mit i in
.

der Aussprache (wenn du diese fragen mchtest, etwa fragst).

Vielleicht ist

doch

interrogis Abbreviatur des Fut. ex. interrogaueris mit

Weglassung des
") M.ipse, S.

Abbreviaturzeichens.
\2)sa

Es

folgt

im Nachsatz das Fut. poterunt.

mit bleicherer geblicher Dinte. ^*) Dieses Wort scheint hier ausgefallen sein zu mssen. Oder sollten in Si vor melius accipere die Anfangsbuchstaben von sententiam illam stecken (nou ita intelligendam esse sententiam

illam:
10, 21.

Melius

accipere:
''")

Quodam

loco etc.)?

^^)

Matth.

19, 21.

Marc.

Luc. 18,22.

S Quia.

Durch das folgenden >sua hervorgerufen.

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

11
])ei'nuttitur,

sua omnia ueuimdare praccipitiir, nihil habere


nihil

et

qui

hahiturus erat,

oportebat

ergo Dominus, melius esse dare,

Si eum aliena quam accipere, non modo suadero ^)


percipere.
eligeret^),

sciobat

non debuit, ut deteriorem


uero hoc magis
ostendit.
fieri^)

statuni^)

qui iam

meliorem

possidebat, sed ultro hoc facere

uolentem*)

etiani prohibero.

Cum
sua

docuit, illud melius esse,

quod

fieri^) docebat^),

Uel ([uomodo non potest perfectus


si

esse,

nisi

qui

cuncta uendiderit,
tio
illic
sit*^),

melius eaf) darc,

quam

accipere.

cum

perfecnihil

ubi aliquid
est.

melius fuerit?

Perfectioni

enim

deesse,

credendum

Deinde'*), quod ipsum

Dominum
quam

et aposto-

los eins accepisso legimus.

Si melius est dare,

accipero, ergo

meliores
peruut.
illam

habendi sunt,

qui

dederunt,

quam

qui a dantibus
est

acce-

Mihi

^'*)

denique^') nee penuria'^)


Nolite
cogitare,

timenda

secundum
aid

sententiam:

quid manducetis^^),
ergo primum^^)

quid

hihatis^ neque quid indnamini.

Quaerite

regnnm
etiam

Dei

et

iustitiam eins, et liaec

omnia praestalmntur
et

uohis^^), necpie si

accipere

mihi
si

ab

alio

nececse fuerit,
niei

erubescendum,

immo

gloriandum,

domini

discipulorum eins in

hoc saltim^*)

similem me^^) esse conspexero^^).

Nunc

plane mihi melius est daro

quam
5.

accipere,
lain*^)

quamdiu uideor aliquid possidere. quod nos ad patriam remeare^") persuades"'*),

religise

facis et
est,

signum

maximum

diiectionis ostendis,

quoniam, ut odicntium
ita diligentium'''^) est,

nunquam

eos uelle uidere, quos

non amant,

eorum grauiter ferro absentiam, quibus fida caritatis adfectione ^"*) sociantur. Sed cito relinquere non debemus, quod uix tarde inuenimus, quoniam post magni itineris laborem, post maris infinita discrimina ille, cuius haec omnia timoris et amoris causa ^*) pertuleram, imaginarie mihi
')

M. sua

(Irtre.

"'')

S./rtctuui.

^)

M.

elcgerit.

Wohl nur

Verwecliseluiig

von

mit e und e mit i in der Aussprache. *)M. ul/<fatem. ^) So Codd. st. "facieudum esse oder fieri debere, oportere. *)InS. ist das ati '') **) M. sit illic. ') M. est melius. Ist zu sagen, in docehat ausgewischt. geltend zu machen. "') M. Milu'i mit halb verwischtem M. ") Codd. cniiii.
i

(janz unpassend, da enim im Vorangehenden Nichts hat, worauf es sich zuriick-

beziehen kann, und es sich kann annehmen

liisst,

dass zwischen acceperuut


emeudirt,

und Mihi Etwas ausgefallen


cassirtes

ist.

Ich habe >deni(iue

was dem

vorangehenden Deinde entspricht.


constantia
(ciistanti).

") Auf i)enuria< folgt in M. ein wieder

") M. man^/etis.
'^)

") S. hat im Text


'")

^quaerite ergo'(*

und

am Rande

(primo<
'*)

Matth.

6, 31. 33.

des gewhnlichen 'saltem.

") S. simile

nie.

Das m von me
con^^^^xero.

Sq Codd. st. soll wohl


*")

auch fr 'similoni gelten (simile;e).

M.

'")Codd .Vam.

M.

remcre.

"')

Persuadere in der ed. von. suadere, whl mit


^*)

dem Nebensociantur

begriflf eifrig.

M.

diligent.

*')

M.

adfectioni.

Wohl durch

hervorgerufen,

'"j

f5.

causa/.

Wohl dur.h das

folgende pertulera/zc entstanden.

12
in praesGiiti

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

iam praemium mei

laboris ostendit, ut

ex praeseutibus

futura^) cognoscerem.

In Siciliensi^)

rissimam secundum hominem reperi,


se penitus dedicauit.

terra feminam quandam clased secimdum Deum multo

clariorem, quae ia:n diu, omuibus suis spretis atque contemtis,

Deo

Haec mihi per omnia uiara ^) ueritatis ostendit. Haec me*) etiam ad orientem ire dissuasit, probans mihi tarn ratione^), quam legis exemplo, ubique Deum posse a scientibus reperiri. Cuius cum deuotionem, fidem, scientiam non modo laicis**), uerum
etiam raultis sacerdotibus nota euidentius conprobassem, totum
ei

me
tua,

tradidi

atque

commisi.

Animaduertat ergo honorificentia


deserere,

an expediat mihi eam

tarn passim'')

per

quam

scientiam

ueritatis reperi et iter^) aeteruae salutis inueni.

Huic^) etiam filiam


satis diligere^^)

meam

obtuli^),

quam

licet

sinceritatem

uestram

Sed nemo aliquem magis potest amare, quam pater Nam quod ego illam uobis plus semper dilexerim, ex aut^^) niater. hoc satis claret, quod uobis illi^^) semper terrena conferre cupienti]\Iaioris et melioris amoris bus, ego semper caelestia procurauerim. Unde nolo, uos eideni tam est, qui maiora cupit et meliora confert.
non nesciam.
protinus

nimio

pietatis

desiderio

inpedire.

Uelut

puerum eam

interim reputate,

quem

necesse

sit

pro tempore sequestrari.


uidear, polliceor,

Sed ne

iussioni penitus

studiorum causa a se diligeutibus esse inoboediens

me

superius

memini,
ad

opportune tempore pariter cum illa, quam ^*) cuius magisterio erudiri optamus, sanctissinia
esse

femina

Urbem

uenturuni.

Nam

ad patriam, ut^^) ante

promisi, redire

quidem cupio, sed post aliquantum temporis, cum Filiam uero meam^') aliquid diuinae scientiae ^^) fuero adsecutus. ita uirginem esse cupio, ut sciat, quomodo uirginitatis bonum seruet,
et

quid Dei uirginem exercere conueniat, ne

illis

similis^^)

existat,

in quibus per ignorantiam infructuosa est

Caritas,

dum

alia

minus

mandata

seruantur^^), et ipsa saepe pudicitia periclitatur,

dum quem-

admodum'''^) custodiri debeat, ignoratur.


^)

M. iam

futura.
*)

^)

M.

si'"^

lieiisi.

Die Correctur von der Hand des

Schreibers selber.

M.

cui

cum.

*)

Dissnadere mit

dem Acc
S.
9.
^)

pers.

^)

M.
^)

rationi.

^)
^)
"*)

Codd. laicum.
In M.

Durch Einfluss des folgenden uer;


Vgl. ob.

her-

vorgerufen.

So ganz nnordeutlich, planlos.


steht zwischen filiam
lo

S. iterix.

M.

hui.

meam und
durch
\,

obtuli ein u
S.

und, wie es scheint b oder auch


filiam

mit

"

whrend
S.

bloss

meam
'

obtuli hat.

Filiam

meam

idb-o obtuli?

")

di/ere._

Weg-

lassung von
>S

ber

1<

von serapr.
schliesst
'*)

Verdoppelung des oder e. ") S. et. ") S. illis. '^) M. scientia. '^) In S. fehlt nit. ") Codd. quem.
'")

") Codd
illis

Fili uero mea.

M.
^")

illisimilis,

S.

ilH .similis.
ist

Das

>3,

womit
ausge-

und das, womit

similis beginnt,

durch ein s

drckt.

Codd. seruatur.

M. afhiuemaduiodum.

Zwei pelagianische

Briefe.

I.

13

6.

Et

tu,

parens

dilectissirae,

professionis
(^uid

statum

recole

et

Christianiim te esse memento,


Christiano minus exercere
iustitiam, sine quibus

uidens,

eorum

incurras,

quae
in-

couueniunt.
placere

Serua innocentiam, serua


potest.

Deo

nemo

Esto sanctus.
nesciat

nocens, misericors, pudicus, hospitalis et pius.

Nulli aduenienti tua


tuani;

clausa

sit

domus, nullus,

si

possibile

est,

mensara

esurientes et egentes tuis panibus saturentur.

Adiuua

uiduas, pupil-

los defeude, indefensos^) tuere, succurre niiseris laborantibus-),

Omnisancto

bus necessitatem patientibus opem praesta, ut tu dicere


uiro

cum

Conseruaui egemon de manu pofenfis et pupillo^ cui possis: Os uidnae henediocit nie. Cum^) non erat aintar, auxiliatus sum. essem ocnlus caecoruiiK pes qiioque erain^) daudorum et inuaJidorum Pudicitiam') ante omnia serua et id age, ut uel secuudum pater^). contiuentiae bonum capias, quia uirginitatis, quod primum est'),
amisisti.

Filios

Deo

educa^); quos fideliter

diligis,

caelestia
filios

magis

opta

quam

terrena percipere.

Nemo

est enim, qui

suos uon

quod melius est, et nulli dubium est, diuina huQui liberos suos optat terrena potius quam manis esse meliora. caelestia ^") consequi, aut eos non diligit aut futura non credit. Illud
id uellet^) possidere,

sane beneuolentiam") tuam precor, ut erga paupertatulam^^) nostram consuetudinis tuae ritu tarn solertem^^) exbibeas curam'*), ut nostram

minime
dari,

possit sentire absentiam.

meritorum tuorum
et

uicem ab
pater
et

illo

recopturus, qui uiduis et orphanis pietatis iussit obsequium


scriptura

commopro

dicente:
ei'is

Esto puplis misericors


iielut

niro matri iUorum, et

ius
*)

altissimi oboedietis^^).

*)

M.

indefessto,
^)

S. indefensoe.

Snccurre raiseris

laborantibus

ist

in

M. ansgefallen.

M. me. Cum.
^)

*)

M. quoque
1.5.

rain.

gehrt auch zu eram'^.

Ausnahme von

'pes quoque

Hiob 29, 12. 13. eram daudorum*

16.

Das e von -que Das Citat stimmt mit

st.

'pes quoque

daudorum

ego

essem* ganz mit dem in Cypr. Testt. L. III c. 1 berein (auch in der Weg") M. pudicitia. lassung von V. 14) und scheint daraus geschiipft zu sein. '") M. *) Man erwartet uelit. *) M. e^ doca, S. edoca. ^) M, priranree.
caestia.

")

M. hene beneuolentiam;
'-)

S.

Y"oleutiam (im Text) >Ybene*

am Rande.
te

S.

panpertatnlMm.

Vgl. Hier. ep. 127:

Ad

Principiam

n.

14

paupeitatulae suae,

immo

per te pauperes reliquit haeredes und Ang.

Serm. 3.5-5 n. 2: nt, quomodo ego tenuem paupertatulam moam uend di et panperibus erogaui, sie facerent et illi. Vgl. >facultatula bei Georges. An nnserer St. steht panpertatulae ooncret fr panperntlae, unserer kleinen "j INI. solorti, S. sollerti. Der Fehler ist wohl durch rit hervor.\rmnth.
crernfen.

") ('odd. onr^

'')

Sir.

4,

10.

11.

14

Zwei pelagianische

Briefe.

II.

II.

1.

Humanae

referimt

litterae,

philosoplium
occultabat

quendam
causa
te!

adole-

soentulo cuidam^),
tali*)

quem praesentem^)

silentii''),

uoce praefatum:

Adolescens, loquere, ut sciamus

ostensilentio

dere uolens, ex sermouibus probari hominem; quamdiu in


fuerit,

ignorari.

Sed pbilosopbus noster


raulto

caelesti^),
spiritu,

non

humana
Saore

praeditus sapientia, uec mundauo'^) adflatus

sed diuino,

lomon

scilicet,

euidentius
et

declarauit,

dicens:

In

enim
uerhis

afjnoscitiir'^)

sapiens,

sensus

et

lyrudentia

scientiae^)

in

Et alibi: Ante sermonem ne laudamris uinmi, in lioc neritatis^). enim temptatio est hominis^^). Cuius sententiae definitionem humanam postmodura sapientiam ut posteriorem ad uanae gloriae cumulum
rapuisse credendum
nisi
est.

Quis enim nesciat Salomonem antiquiorem,


et

qui regnorum diuersitates

temporum

aetates ignorat?
retulerit,

nihil refert,

utrum sua

dixerit,

an ut propria aliena

Sed dum-

modo caelesti sententiae consensisse nideatur, et tam humano statutum sit testimonio, quam diuino, ex suo ore hominem cognosci^^).
Huius igitur definitionis ueritatem ego, iam retro quidem credens, nunc me tarnen probasse confiteor, qui honorificentiam tuam diu ignoratam habui. Sed postquam te licet parum loquentem audiui,
inuisibilis

mihi

sonus^^)

prodidit,
et

quem

uisibilis

diu^^)

corporis

uultus absconderat.

Quamquam

cultor tuus,

sanctus Martyrius,

olim paruitati meae relegionis tuae praeconia dixerit.

Sed

difficile

humana natura
2.

ita alteri credit^*),

ut

sibi.

Ergo quoniam, quod

aliquamdiu audieram, per

me

ipse

cognoui, illius te

esse christianitatis atque prudentiae, ut ueritatis

rationem non aspernanter accipias, nolo, te^-"*) errare cum caetoris, qui ex hoc arbitrantur, se inpune peccare, quod ignorantiam habeant
diuiuae uoluntatis^"),
ignari, qui infelices reuera et
raiseri
et

totius

ueiitatis

hoc etiam nesciunt, excusare neminem posse [inscientiam],


M. quepsentem
(das
'

ber p scheint Die auch fr das >ni< von quem gelten zu sollen). (chGse, cosa) des Schweigens, ein etAvas sonderbarer Ursache oder die Sache Durch .philosophus noster'- hervorge^) M. caelestis. ta/. Ausdruck. *) ") So nach M. S. hat bloss scien') M. oognoscitur. rufen. ^) M. Immsino.
1)

In

M.

fehlt

cuidam.

^)

'')

So beide Codd.

) z. St. S. brigens Sab. 29 (im Grundtext 4, 24). hat et tam humano testimonio ex suo hominr ") So nach S.; M. Sir. 27, 7. sind also in ihm ausgefallen, und aus > Quam diuino .-und ore jrcognosci. (m' zu re). >hoininr) cognosci ist in ihm ^hominr rrcognosci geworden

tia.

Sir. 4,

')

S. so)Mis.

") M. dm.
'

'*)

M.

credat.

'")

M.

nolite.

';

S. uoiuntis

(VVeglassung von

ber

t)-

Zwei pelagianische

Briefe.

II.

15

quam
sciunt
sciunt,

scieutia parit.
^).

Nesciunt, quod

[ne] sciunt, quia,

quod nesciunt,
potuisseut.

Sciunt euim,

bonum
si
est'''),

esse,

quod nesciunt,
scire

et propterea ne-

quia sciunt.

Nam

nescirent,

forsitan

Qualis ergo ignorautia


aliquis:

quam

scientia generat^)!

Sed

dicaf*)

Expedit mihi magis ignoranter quam scienter peccare. At ego^) dico, iam non esse ignorantiam, ubi scitur, quid sit, quod igIllum forsitan oxcusare inscientia potest, qui nee, quod') noratur*). Sed ut tibi euidontius probera, quod neminem scire debeat^), nouit.
purget^)
suis
ista

defonsio:

die

mihi:
dubio,

Quid

quaerit'^'^)

cultoribus

DeusV

Ut suam, procul

faciant uoluntatem.

[Quae]

quaerit^i) uoluutas illius?

Omnia, ni fallor, quae legis eins fieri 12) mandata definiunt. Eandera legem ^ ^) scirii*), Dens cupit, an ignoNam quomodo, quae praecepit, fient, rari? Sine dubio ^^), sciri. Ergo prima uoluntas^'') Doi si ca res, quam praecepit, ignoratur?
quae scire mandat, secunda, cum scita fuerint'^), obSi ergo prim uoluntas est eins praecepta cognoscere, quoseruari. modo te^^) per legis ignorantiam excusabilem putas, per quam T)ei Ego enim, quae^i) scio, si primae es transgressor uoluntatis 20).
est,

sciri

1'^),

non

fecero,

secundae uoluntatis transgressor sum, non tarnen primae;

facio enim,

quod me primum Deus

facere

uoluit.

Tu
est,

uero,

(^ui

primam
Fieri
Fioi'i

transgrederis,

quomodo eam, quae sequens


Dei

adinplebis?

enim potest, ut uoluntatem eins sciens autem2 2] non potest, ut uoluntatem


')

et obseruet et neglegat.

uesciens inplerc

M.

lue zwei

hat St. Allem von excnsare an Worte quod sciunt, whrend in


parit steht (wohl nur

bis quod nesciunt, sciunt bloss


S.

inscientiaui ausgefallen ist,


!

parft

st.

Verwechselung von

mit

in

der

Aussprache) und Nesciunt, quod neseiunti durch Nichtverstndniss und den Einfluss des folgenden sciunt zu Nesciunt, quod sciunt< geworden ist. Der Gedanke verlangt Nesciunt, quod nescmnt (sie wissen uiclit, was sie inscimtiam St. nicht wissen, weil sie wisseii, dass sie nicht wissen).
kiinte

man

auch'
est,

ignorantiam^

ergnzen (weit. unt. heisst es

Qualis
das
der

ergo ignoraniia

quam

scientia generat!).

Aber jenes
fehlt est.
'^)

"Wort,

Verf.' ebenfalls weit. unt. braucht (Illum forsitan inscientia excusare i)otest),

giebt einen schrferen Gegensatz.


'')S. die.
*)

*)

In

M.

^)

M. generaut.

M.
**)

ArZego.

In

S. ist

>d in t corrigirt.

S. ignotur (' ber

entstanden.

Durch Einfluss von 'Scire *) S. debere. ^) Codd. quid. Codd. purgit (Verwechselung von >e mit i in der Aus") Quae was von Omnia ") J\I. (juidqi (que), S. quaerat. sprache). in der Antwort verlangt wird, fehlt in beiden Codd., und st. quaerit hat
0 ausgelassen).

M. >quae

erat.

")

St.

facienda
S.
;

esso'<

oder

fieri

debere.

Vgl. ob. S. 11
scirr^.
'")
')

'=') Toxt und Anin. r,. So Sed nbi. ") INI. uolunta/is.

in

M.

fehlt legem.
"";

")

M.

M.

") Codd. scire.

IM.

fuori^

Tu

M.

fehlt

te.

*")

RI. uoinntrt.s.

'")

Codd. qui.

") Codd. C7iim.

Durch Einfluss des

Fieri enim-

im \'orange.benden entstanden.

j^g

Zwei

pelagiaiiisclie Briefe.

II.

sufficiat^).

Facilius

quod

ignorat.

enim quis, quod scit^), non Sed ut hoc manifestius probem:

faciet,

quam

faciet,

certe, ut superius
[ut*)]

diximus, nihil aliud


praecepit,

obseruemus.

Deus a nobis Et inde


esse

exigit^),
erit

quam

cuucta, quae
si

omnis causa

iudicii,

quis

inoboediens eius

uoluerit

maudati.

Pone contemptores duos

ante coeleste^) tribunal in Dei iudicio constitutos, unum ignorantem, Cur, quae iusseram, non Dicitur scienti illi: alium^) scientem.
inplesti')?
poterit,

Quid respondebit?

Nihil arbitror.

Meque enim

dicere
iniqui-

Deum
est,

aliquando inpo.ssibile quid' praecepisse, ne


;

eum

tatis titulo

blasphemasse uideatur

et,

ut dictum

ignibus addicendus

est.

cum nihil Tum^)

responderit, aeternis,
et

ignorans

ille

in-

terrogandus
respondebit:
ignorasti?
et

est,

cur et ipse non fecerit^) Deinceps interrogandus Quia ignoraui.


hie,

Dei uoluntatem.
est:
nisi forte:

Credo,

Cur
nolui;

lam

quid respondeat, nescio,

Quia

inuenietur 1 *^) duplicis culpae^i) reus, et inperfectae et ignoratae

uoluntatis.

Omni modo enim mandatum suum


utrum
illud

fieri

Deus

optat,

nee

refert,

scienter,

an^^)
i-'')

ignoranter condempnatur.

Nam

non excusat, quo^^) beatus apoNon enim aiiditores legis iusti sunt apud stolus utitur, dicens: Quomodo enim erit Deum, sed factores legis iustificahuntur ).
testimonium
ignorantiam
'

factor,
faciat,

nisi

prius auditor

exstiterif?

Non

uideo,

quomodo

aliquid

qui,

quid^^)

faciat,

nescit^^)?

Quapropter
alibi

apostolus

non
est:

auditorem culpat, sed cupit esse factorem, sicut

scriptum

Estote'^^) autem factores iierhi et non auditores tantum, fcdlentes'^^) Sed ne me hoc propriis adstruere existimes arnosmet ipsos"^^). gumentis, accipe legis exemplum, ignorantiam nihil prodesse, sed In regnorum libris legimus, obesse^i) raagis peccatoribus posse.

lonatham, Saul regis

filium, indic.tum
^ ^)

populo^a) per exigui mellis


et propter

gustum ignoranter uiolasse ieiunium tum ita Deum ad indignationem ^ *)

huius culpae reaut

esse

prouocatum^),

eum

')

entstanden.
*)

*) M. sc/et. Durch Einfluss des folgenden faciet Im Stande ist. ^) M. exiget (Verwechselung von x mit e in der Aussprache).

Fehlt in beiden Codd.

^)

Codd. coelesti (Verwechselung von e mit


')

in der

Aussprache).

^)

M.

et alium.

M.

plesti.

*)

M. tnnc

^) S. feceret
'")

(Verwechselung von
e

mit e
*^)
'")

in der

Aussprache), M.
aliquis?

fecisset.

S.
'^)

nupnitur.
,M. quofZ.

") M. culp.
"^)

M.

aut.

Au

") Codd. ignoranti.

Durch Einfluss von S. 167, 180 und 171 und die pseudaug. Hom. de sacrilegiis S. 7 und S. 55 Text und Anm. 1. '"') *') S. obeses. ') 1\[. fallantes. ^ M. popu/i. 1 Sani. 14, Jac. 1, 22. '^*) '^) 1 Sam. 14, 27. M. indignirttionem, '') S. prouncawfem. 24.

Rom.

2, 13.

S. quifZquid.

")

M.

nesciat.

faciat entstanden.

") M. stote.

Vgl. Kirchenhist. Anecd.

Zwei pelagianische

Briefe.

II.

17
et^) intellegi datur,

puniro uoluerit, uisi ])opulus exorasset^).

Unde

quod ad

peccaut'is

culpam

sit

referenduni etiam, quod ignorat.

Sed mundauis ^),

inquies, necessitatibus occupatus sum,

Ut Uiret

gilium, Salustium*), Terentium,


perditiouis auctores noii

Tullium

et

caeteros

stultitiae

uacuura habuisti^).
stolos,

Deum, sed idola legeris praedicantes, Nunc uero, ut prophetas, ut Christum,

terapus
ut apodiuersis
te

diuinae sapieutiae et aeternae uitae magistros legas,

curis et innumeris necessitatibus praepediris.

Quapropter errare

ulterius nolo,

quem
sit.

illius

deuotiouis esse cognoui, de quo^) uon in-

merito
3.

Deo cura
eam

In primis ergo Dei uoluntatem, quae in lege eins continefacere


possis, agnosce,
et

tur.

ut
si

tunc te Christianum uerum


Nolo,
in solo

scito,

omnia, quae Dens praecepif), obseruare curaueris.

exempla respicias plurimorum, qui huius relegionis decus sibi nomine uiudicant. Res euim tarn magna pancorum est.
arfa
et

Quam
qui

angnsfa uia

est^

quae ducit ad uitam!

et

pauci sunt,

intrant^) per eam^).


Difficilius alicuius rei

Christianum enira non nomen, sed actus facit. substautiam quam uocabulum poteris inuenire ^ ).

hoc se Christianos putaut, quod^^) Christianum tantum possideant nomen, ignorantes, quod non res nominii2)^ sed nomen rei debeatur^^), et recte aliquem uocari, quod
sit,

Errant enim nimium, qui in

quid

quod uon sit uero uanum esse si uocetur. Sed quaeris forsitan. sit Christianum esse**). Christianus est, in quo triaif*) ista,

4.

Sam. 14, 2645. ) In M. fehlt >et. Vgl. ob. S. 4. Text imd Anm. M. inundam^ unvollstndig in inundatm corrigirt. *) So beide Codd. ) Vgl. Hier. Ep. XXII. Ad Eustoch. n. 29 und 30 (Opp. T. I 415 17 ed. Mig.) und hier insbesondere die Worte: col. Quae comraunicatio lud ad teuebras? Qui consensus Christo cum Belial? (2 Cor. H, 14). Quid facit cum Psalterio Horatius? cum Evangeliis Maro? cum Apostolo
')

')

) So die Codd. ') S. praecipit. 416) Wohl nur Verwechselung von >e mit >i in der Aussprache. *) M. intrent. *) Matth. 7, 14 mit Ausnahme der Schlussworte y'uitrant per eann (st. inueniunt eam),

Cicero? n. 29 (col

lich

Das Citat stimmt bis auf diese Schlussworte buchstbmit dem Citate bei Cyprian Testt. L. III c 6 berein. S. das ob. S. 13 Anm. 5 Bemerkte. '*') Mit den Worten poteris inuenire beginnt der Brief wesentlich mit dem letzten Theile des spter zu gebenden pelagianischen Briefs
die aus V. 13 sind.
(der Brief

Depossibilitatenonpeccandi' im Cod. Vat. 3834 bereiu zu stimmen. ") V. De possibilitate non peccandi im Cod. Vat.) quo. '*) V. no'^) So nach V.; miis. M. und S sinnwidrig: quod non nomen rei. sed res nomini debeatHr<r. Vgl. ob. S. 5. ") So nach S. und V. In M. sind
die
esse

Worte:

>si

uocetur

Christianum
'^)

es9e<

ChristirtnwH
i

per

Homoeoteleuton

{uanum
Ver-

esse) ausgefallen

In S. fehlt tria.

M.

trea".

wechselung von

mit e in der Aussprache.


2

18

Zwei pelagianische

Briefe.

II.

quae in hominibiis^) Ghristianis debent


Scientia,
fides,

sge,

potuerint^) inueniri:
fides,

oboedientia:

scientia,

qua^) Deus agnoscitur,

qua^) agnito creditur, oboedientia, qua^) credito seruitutis obsequium

commodatur.
per

8cientiae ergo species istae sunt:

Sed hae singulae*) per binas sj)ecies diuiduntur ua, qiiia^) Deum^) scimus, alia,
'').

quam

eins cognoscimus uoluntatem.


alia,

Fidei uero species hae sunt:

enim^^) Deum^'^) credit, neu omnis uero, qui Deum credit, credit. Credimus enim Deum, cum esse contidimus, credimus uero Deo, quando ^ ^) lidem eius poliicitationibus i*) commodamus. Oboedientia quoque ^) geminas species habet: na, qua malum facerei prob ibemur, alia,
est

na, qua Deuni credimus,

qua^P) Deo.

Aliud

Deum

credere, aliud Deo,' quia onmis, qui

Deo Deo

credit, et

per
tua,

quam bonum praecipimur ^*^) hunc tesse Christianumv qui


'-*)

operari.
fidelis

>

iNosca,t

ergo prudentia

fuerit,

Meiern uero eum

esse, qui iustus exstiterit ^''), iustum^*^) autem nonnisi illum, qui Dei maudata ^ seruauerit, Dei uero eum seruare mandata, qui mali nihil, quod Deus ^), pi-ohibet, fecerit 2^), et quidquid^^)i.boni est, quod ipse praecipit fieri^s), obseruauerit, scriptura dicente':

Becede a malo,
operantur mala,

et

fac honum'^^).

Nolo enim, oenseas, iUos saltim


faciunt,

integres esse Christianos, qui

quaedam bona
(^id

quaedam uero
set'ua-

cum

scriptura dicat:

imiuersam legem

uerit^ offendat'^)
4.

autem in ww, factus est ^^) omniuni reus'^'^). .tiDicis forsitan: Ipsorum mandatorum, quae nobis inplere
breuiter mihi species indica.

necesse

est,

Nihil esse breuius, puto^*^),


^P.)

quani

quod^,^),, apostoli

de

sancti
fieri

Spiritus

iudicio

definierunt,

dicentes:

Quaeczimque uobis

non uuUis^
ut,

alii^^) ne feceritis^^).

Et

ipse

Dominus:

Qiiaecumqiie uuUis,
'

faciant uobis Jiomines

hona^^), 't'Uos fd'te^iU


^)
(ixiia.

similiter^^%''-R

do

hiandatorm

M. omiibus; S; AibuyV;' *5"\^;"t)oteriiit.'' ;*) Ml'q'um. *) M. ^) M. qnia. ^) M. und S. liaeb' singulae, V. he singnla. Dies ist
')

vielleicht das Rechte.


esse.
'>)

So uaeh
'")

Mv

li

'S.'i'

V. hat

diri(/UTitur*."

8)'

T.'^ua
'')

V. Dominum.

"Deum ist in M. u. S. M. ausgefallen. '5) V.'aequk'.' M. extiterat.'' *y"V:'1usit*s':


Einfluss der vorangehenden
quid.
*^)

M. qnam:' Per quam'?' "") V. enim et. '^) M. cum.' '*)' Dieses ausgefallen. Wort ist
Vielleicht das Rechte.
''^^^;|

in
'')

V. rfocemur.

M.

u.

8.

^)^. inandata Dei. Durch f M. Dei: maK entstanden. ") M. fticerit. *^' V. quicpraecepit fieii. Vielleicht nur Verwechselung Von' e
''

mit u in der Aussprache ") ' V. haben '^offend*. Offenden^?

Ps.' 34,
)

15.

37, 27.

^')

So nach

S.

M.

u.

im
x.

fehlt In 'S!"

M.

put.

^)

M.

^f
'

Jac
^*)

2/l'0'."' *)

quicquid.

3)

In den apostolischen Schriften


fehlt iu V.

M. spiritM. ^') kommt der Spruch

M'.'aKl
nicht
12.

Tob'. i;'16.
^')

vor.
^'Y

>Bdna^
7,

-S.ber

diesen Zusatz Sab.

Mattli. 7,

Matth.

12.

Luc

6, 31.

^ ^""''

Zwei

pelagianisclie Briefe.

II.

1*)

geuora,

si

quis bene iiitellegat et custodiat,


in bis eniin
sibi

ab omni poterit alieuus


plenituclo
fecerit
"')
;

esse peccato;
quis([ue,

consistit
fieri,

tota*)

iustitiae,

quia

quod

nou uult

alii''^)

uou

ot

nou*) solum

malum, quod inforri sibi nioleste fert, alteri nou faciet, uerura etiani omne, quod bouuui est, quod uegari sibi ab altero non uult, alteri Iste^) enim non solum uicem boui, cpiod sibi non veddi exbibebit non uult^), alio^) restituet, uerum etiam pro malo bonura, (juod NuUus est aeque^) sibi non optat abnui^), alio ^ i) repensabit. enim 12)^ qui uicem inlatae recipere optet^^) iniuriae. Illud etiam liuic simile esse dinoscitur, ut^*) quaecumque uoluraus, ut faciant Uolumus enim, nobis bomiues, ita et uos illis similiter faciamus^^). Uonos honorari ab Omnibus ^'^); et nos omnes bonorare conueniet. luraus i^), ut nemo nobis i*^) noceat; et nos similiter nocebimus ^ ')
'').

nemini^*^).

Sed etiam,

si

uocuerimus,

uolumus,

nobis

indulgeri;

oportet ergo et^^) nos bis, qui nos 22) laeserint,

bemus etiam inimicos diligere, mur affligi^^). Quid plura?


bona, in
bis

ueniam dare. Dequia nee eorum^^) odio^-*) delectaOmnia, quaecumque 2^) possunt esse
ea

testimoniis,

si

quis

bene
licet,

intellegat,

continentur.
inplere testiuixi

Cbristiano enim laedere

neminem^')
meutiri,

cui illud

mouium
Omnibus

conuenit:
2^).

Neminem
licet

nocui hominem^^),

iuste

cum

non licet maledicere, non licet iurare^''), non licet malum pro malo reddere, non licet adulari, non licet personas accipere, non inimicuiu odisse, quem amare praecipitur,

Non

sicut

scriptum

est:

Dlligite''^^)

inimicos

uestros^"^).

Unde

'^) ^) ^) V. tota consistit. So nach V.; M. und S. alio. So M., S In iXachfolund V.; nicht gethan haben wird st. sicher nicht thun wird. S. ber den Gebrauch der Fut. ex. st. de geuden stehen einfache Futt. ) M. und S. Fat. Khner, Ausfhrl. Gramm, der lat. Spr. II, 11211.5.

non ohne et<. nach V.; M. und


ali/s.

*)

V.

alteri,

necesse

est,

exhibebit.

"^)

M.

Is^a.

')
*)

So

S.

uult.

>Non< war

in ihrer Quelle ausgefallen.

V.

Alii?
'**)

*)

M.

aequi.

Wohl durch

Einfluss des folgenden -sibi ent-

standen.
'")

So nach V.; in M. und S. fehlt abuai. ") In V. fehlt alio. ") Wnschen mchte. V. hat optat. ") Vt nach V.; ***) So nach '*) V. similiter quoque faciamus. in M. und S. fehlt das Wort. **) M. und S. nos. '^ V. Uolumus enim. V.; M. und S. /tominibus. '*') *") V. uemini nocebimus. Et< fehlt in S. ") Nos S. non nocebimus. *^) In M. ist *nec eorum wiedernach V.; in M. und S. fehlt das Wort. "*) V. nos odio. holt. Vielleicht das Rechte, M. wodio. Durch Wiederholung des m von eoruwi entstanden. *^) Affligi nach V. In M. und '") M. neraiueni laedere. **) M. que cum ohne que. S. fehlt das Wort. **) V. nemini nocui homint. *'') Neminem nocuimus. Vgl. 2 Cor. 7, 2 It. ^") In M. fehlt non licet iurare. ^') dilite. Weglassung von ' ber dem zweiten i. ^-j Mattli. n, 44.
V. enim est.
''')

2*

20
intellegat

Zwei pelagianische
prudentia
tua^),

Briefe.

II.

quem

ei

non

diligere

licebit^),

qui
se

etiam iubetur amare iuimicos^), uel cui esse poterit malus,


odientibus praecipitur esse*) bonus.
5.

qui

Non

licet

auarura

esse,

nee superflua possidere,


in

non

in

terrenis honoribus aut facultatibus gloriari, cui^)

praesenti

tem-

pore

paupertas,
dicente
et

non

diuitiae

et

ignominia

magis
es,

conuenit,

scriptura:

Quanto magnus

quam nobilitas Jmmia te^) in

coram Deo inuenies gratiam'^). Quisque^) enini se^) Christianum profitetur, per omnia auctoris sui^*^) exenipla sectetur, sicut scriptum est: Qui dicit, se in Christo manere, debet, quomodo Christus enim sibi in hoc nie ambulauit, et ipse ambulare^^). mundo nee genus, nee diuitias uindicauit. Quod filii Dei sumus, Turpe est apostolus dicit: Karissimi, nunc filii Dei sumus ^'^). ergo Dei filio hominis se filium gloriari ^) et uelle, se temporalem
Omnibus,
'

diuitem

diei,

cui perpetuae diuitiae promittuntur

*),

praesertim

cum

sciat, hiiius uitae diuitibus

regna^^) caelorum

Dominum

denegasse,

in euangelio dicente Domino ^^): Facilius camelus intrabit per foramen acus^ quam diues in regna'^'^) caelorum '^^). Qui ista seruauerit, scias ^^j, hunc magnum esse Christianum, qui uero contempserit, non esse eum^^), sed frustra uocari, intellegas^^). 6. Et quoniam nobis per Christum non modo pietatis atque iustitiae, uerum etiam castitatis^^) forma protenditur^a)^ huius quo-

que exempli normam sectari^*)

debemus, ut

illius

perfectos probe-

^) V. ") V. licebit diligere. ^) V. Unde intellegi rZat prudentia tua, ^) ^) M. cuT. ipsum amare iubetur ininiicMWi. *) V. esse praecipitur. ') Sir. 3, 18 (20). So nach M. So nach V.; M. und S. humilifate. ^") S. auctorisui (das s von ') In M. fehlt se<. und V.; S. quisqms. ") M. amauctoris- und das von sni nur durch ein s ausgedrckt), '-) 1 Job. 3, 2. ") So nach V; M. und S. 1 Joh. 2, 6. bulare et ipse. haben: Quodsi filii Dei sumus apostolus dicit: Karissimi nunc filii Dei Will man ihnen (ihrer Quelle) folgen, gloriari* sumus. Turpe est enim Karissimi Apostolus dicit: sumus. so wird man etwa zu lesen haben: Quodsi filii Dei sumus [, ut filii Dei ambulare nos oportet]. Turpe est enim sumus und KarisAllein die Umstellung von Quodsi gloriari. oportet ist doch ziemlich simi sumuS' und die Ergnzung von ut *^) ") V. promittuntur diuitiae. So die Codd. gewaltsam und gewagt. Vgl. unt. Anm. 17. '**) M. und S dicentew Dominitm, V. euangelio dicente. *^) So nach Den Plur. hat auch das Citat in und S. V. hat regnitHi. der Pass. sauctt. Jacobi, Mariani etc. n. VIII fin. bei Ruinart, Actt. martt. sine. p. 227. Vgl. auch Juvencus Ev. bist Quam queat III, 526:

qui

**)

ut diues caelestia regna uidere.


18, 25.
') '")

^^)

Matth.
'^'j

19, 24.

Marc.

10, 25.
^'^)

Luc.
u. S.

M.

8cis

'"')

S.

um.

V. intellegas uocari.

M.

caritatis.

V. pro^;onitur.

") V. sectari normam.

Zwei pelagianische

Briefe.

II.

21
uirginidicit:

luus nos esse^) discipulos,

qui et ipse uirgo esse uoluit et


repromisit,
sicut
iii

bus

caelestis

regni

praemium

euangelio

Sunt enim spadones, qui se ipsos castrauenmt propter regnum caeNihil est euim tarn cariim Deo quam castitatis bonura, lornm'^).
in

quo praecipue eius


et

sirailitudiuem
iugiter

goriraus,

si

incorrupti

post

baptismum^)
uirtus
fuit,

iutegri

manserimus.

Est

enim
uicif^),

infinita

corporis

uinoere uoluptatem*).

Qui hostem

fortior

sed altero; qui^) libidinem repressit, se ipso fortior


7.

fuit^).

Haec iuterim

honorificentiae tuae, ut epistolae breuitas passa

est^X credidi scribenda'-'),


et

cupiens sanctitati tuae praesens loqui^)

de quibuscumque fueris consulere dignatus, te reddere certiorem. Opto, te semper Deo uiuere et perpetui cousulatus honore gaudere ^ ^).
^) Matth. 19, 12. ') Post baptisV. nos perfectos probemus esse. *) M. *) So nach S. und V.; M. hat uoluntatem. fehlt in V. '') '^) So nach S. und V. In M. steht bloss: Qui V. qui autem. uicerit. se ipso fortior fuit Die Worte sed altero hosten! uicerit fortior fuit. ^) M. crede sind in ihm per Homoeoteleutou ausgefallen. ) V. pars est. '") V. cupiens fZiScribenda, S. crededi scribenda, V. credidi etme scribenda.

*)

mum

sanctitati tuae,

ininrioauni non dt, praesens loqui.

Vielleicht das Rechte.


'

") V. gaure (Abbreviatvir von gaudere mit Weglassung von


Yale\

ber au*).

M. gaudere.

Amen.

III VI.
EIN

PELAGIANISCHER

TRACTAT

DE
DREI

DIUITIIS
UND
BRIEFE:

PELAGIANISCHE

DE MALIS DOCTORIUS ET OPERIBUS FIDEI ET DE lDICIO FUTIRO,


DE rOSSIBILITATE NON PECCANDI
UND

DE CASTITATE.
Ars EINER VATICAXISCHEN HANDSCHRIFT SAEC.
IX,

ZUM ZWEITEN MALE HERAUSGEGEBEN.

III.

Tractatiis de dinitiis.

1. Mirarer quorundam hominum mentes ita terrenae cupiamore captas atque possessas, ut raimdanas opes obesse nemini censeaiit, nisi hoc humaui esse generis uitiura recordarer, ut id caeteris melius iudicet esse, quod diligit, et hoc summura bouum
I.

ditatis

penitus
araoueri
ut,

raeute

definiat,

cuius

dilectu^)

atque complexu

in

toto

non

ualeat.

Habet

etiara

hoc conditio generis^) humaui,

cum

aliquo uitio fuerit capta, hoc apud alios pro conscientiao iudicio

bono, quamuis illud propriao


nesciat.

magno tueatur malum esse non

amore deprauati, contra omniuni suamque etiam uenire conscientiara malit, quam id inpugnare, quod ingenti ardore dilexerit^). 2. Tria enim sunt, quae nimio feruntur
uis est peruersi auimi et mali

Tanta enim

ut nee proprio, uec extraneo iudicio

adquiescat,

et

inpetu et ita cupiditatis ignibus accenduntur,

ut restingui sopirique

uix possint, gula scilicet et auaritia et libido.


uel uni fuerit mancipatus,

Ex

quibus quisque

tanquam de raonte*) lucis ac uitae praeceps instabili uolutationo in mortem fertur ac'') tenebras, ut uix uUis eruditionum frenis^) et disciplinarum retinaculis reuocari iam queat. 3. Et quamquam haec tria tota sint grauia, sunt ita
inuicem atque connexa, ut diuelli ac separari de sui
possint.

cognata'^) sibi

societate

uix

Difficilliraum

enim

est

gulae uoluptatibus
illi

deditum
praebeat,

auaritiam
altera

uel

libidinem

uincere,
;

cum una
est

solatium

uero

praesidium

tam

desolata

enim

absquo

lihidine gula,

quam

absqu(3

auaritia destituta.

Auaritia

uero ipsa

quodamraodo se odisse uidebitur, nisi gulae libidinique deseruiat. Sed et libido penitus stare non poterit, nisi gulae, quae per auaritiam
constat,
*)

foueatur

auxilio.

Ita,

ut
(i)

diximus,

tria

haec

alterutrum
^)

C. ddectu mit einem Strich


^)
;

durch das erste e.

So mit

S.;

und mit ihm S. das sinnlose rannte. ^) So mit S. ') So mit A. (dem ^) C. und mit ihm S. fra^nis. C. ad. Antwerpener Abdruck); C. et ita coonita; T;. (der Abdruck in der ^Tax. Bibl. Tatrr. Lugd. T. Vll) su7if lavtvn ita cojrnita.
C. erroris.

So

C;

dili^a^?

C.

26
sibi necessaria sunt,
sint.

Tractafx;s de diuitiis.

ut diuisa per sese et

sequestrata esse uix pos-

4.
illa

Facilius tarnen ue] libido, uel gula,

quam
suis

auaritia uincitur,

quia

duo,

cum

saturata fuerint, aliquid habere uidentur horroris,

haec uero, sicut


rescit.

satiari nescit, ita

nunquara
diligitur,

amatoribus perhoret

Immo

eo amplius

ab bis

quo magis augetur,

cum

suis

amatoribus ueterata^) succrescit.


cuius

similis est;
stantia.

Cupiditas'^) enim fomentum mundanarum rerum uidetur esse

igni^)

sub-

Adde

igni^)

pabulum,

in

inmensura

flamraa

nascetur;

adde auaritiae, quod suum non est, in maius incendium cupiditatis Denique apud multos inuenies gulam libidinemque proexcrescat.
stratam, auaritiam

uero
est,

ipsi

uix,

qui uituperant,

deuicere.

IJnde

animaduertendum
eos subjugare sibi

qualiter suos

amatores obtineat,
odisse

quae etiam

nititui-,
si

qui illam

iam

coeperint.

Quid

ergo

mirum

est,

inpudenter a suis cultoribus defendatur, cuius

tanta uis

est,

ut

illis

nonnunquam,

quibus

execrari*)

coeperit,

aliqua ex parte dominetur?

Sed dicit aliquis, cum Quid te ad auaritiam sumpseris:


11.

de

diuitiis

loquendi

exordium
sit

contulisti?

Quasi aliud

aua-

rum

esse, aliud

habere uelle

diuitias.

Tam

enim quis propter aua(si

ritiam diuitias quaerit,

quam

propter diuitias auaritiam possidet

tarnen auarus possidet et


sistere possunt,

non potius possidetur); et tamdiu diuitiae subquamdiu a matre, ut ita dixerim, sua, auaritia, fuerint Auarus enim ille non est, qui^) ex bis, quae habet, indicustoditae. gentibus Inrgius praerogat; et qui sua largius praerogare iam coeperit,
nihil incipiet habere superfluum
;

et qui

superfluum nihil habuerit, nee

diues esse iam poterit, quia diues ex superflua possidendi nimietate


censetur.

II r. qui
ut

Itaque ut quisque auarus esse desinit, esse cessat et diues. Sed ille, inquies, auarus est, qui aliena diripit, non,
custodit.

priuata

Quanti
alieni

sunt

autem,

qui

ita

habeant sua,

non

ante

concupierint
sine
est,

aliena?

Quisquis

enim

ex

paupere
potest.
iu-

diues
Satis
dicas,

efficitur,

concupisceutia hoc esse

difficile

uanura

si

eum
et

ante

rei

possessionem

auarum

cum

concupiscit,

auaritia*')
et^)

alienum

putas,

cum

possi-

dere iam coeperit.

Aliud

est, si

fornicationem exercere cupien-

'-) So C. mid S. Man ') C. und mit ihm S. das sinnlose nxenerata. und ^) So mit A.; erwartet Auaritia oder einen Zusatz zu cupiditas. ignibus? *) C. execrarr'; mit einem Strich quorum L.iigmbics. Ignibus ^) C. que mit einem Strich (i) durch e. (i) durch das zweite e.

")

exercere ') So C. Der Sinn von Aliud est, si et So C. Ab auaritia? iam coeperit ist: Etwas Anderes (nicht Satis uanam) ist es, wenn du S. hat Aliud est, si mchtest (was du aber unmglich kannst). auch

et falscli in

i-Aut

sU

corrigiit.

Tractatus de

diuitiis.

27
'')

tem

cupiscentia alienum credas,

antequam oara oxerceat, coucupiscentem reputes, et a consi exercere iam coeperit. [Si] omne^), crimen est, [quod uero in re est, crimen non quod ante rem est,
*),

est*)],

uide, quid esse possit in crimine.

Nescio,

quomodo

oius rei

factum defendas, cuius uec cogitatinem excusabilem probes, uel qua


ratione illius fructus innoxius
sit,

cuius uenere'') flores ex crimine.

Sed haec argumenta forsitan non ui debunt ur^), nisi Audi ergo, quid de hac re beatus diuiua auctoritate firmentur. Qici uoliint, inquit, apostolus censeat, uel quid auarum esse definiat.
IV.
1.

diuites

fieri,

inciunt in temptafionem

et in

laquenni diaholi

et

de-

sideria midta et imttiUa et nociua,

quae demergunt homines in

in'').

teriium et perdionem.

lladix enim

omnium malorum

est anaritia

In qua uoluntate^),
tarn
eos,
est^).

nisi fallor,

auaritiam determinauit; quae uoluntas

apud

illos,

qui

nondum

diuites sunt et fieri Optant,

quam apud
credenda
qui

qui iam sunt et in eisdem perseuerare

cupiunt,

esse

Nam

si

in

illis

tantum uoluntatem diuitiarum esse contenderis,


diuites Optant, interrogo
sunt,
te,
si
illi,

qui ex pauperibus
sunt, iiolunt esse,
est ergo

effici

iam
des-

quod
illis

aut iam nolle coeperuut.


uoluntas,

Si

uolunt,

etiam in
et ipsi

diuitiarum

quae a cupiditate

quoque apostolicae sententiao subiacebuut; aut si*") nolunt, quae illos necessitas urguot esse, quod nolunt? uel quomodo sunt, si non uolunt esse? et si pro certo esse diuites nolunt, cur non dant operam, ut desinant esse, quod nolunt? Si enim uere
cendit,

nolunt habere diuitias, cur non eas aut abiciunt,


quolibet genere eis carere nituutur?

aut

erogant,

aut

Uel

si

quis

auferre

uoluerit,

cur ])robibent, cur resistunt.


toritate defendunt,
si

cur etiam saecularium iudiciorum auc-

cum,

si

uere eas habere noUent, gratulari deberent,

quis eos a re non uoluntaria liberaret?

Suramum enim
quis

benificium

est eo carere,

quod inuitus possidoas.

Si

in corpore

suo

ali-

cuius languoris uitio


ter, si
aTlt

membrum
quae

putridura habeat, puto, quod gratansi

amputetur, accipiat,

nee succenseat medico,

eam

partora

urat, aut deseoet^*),

et ipsa nihil prosit et sanis

menibris

^)

C. cupieiiti.

'^)

C. concupiscentirt>.
C. bloss

cent/fl'
')

entstanden.

'')

-omne,

Durch das fols^eiide coiicnpiswas S. in Xain si corrigirt hat.


ausgefallen

Diese oder hnliche Worte mssen hier ^per Ilonidcoteleuton


'')

sein.

C. neuere.

^)

So der

C:
S.

Argumente zu
fortia> Est
'')

sein

seheiuen.

Dinge werden vielleicht keine Argumenta forsitan argumenta fortia.


Diese
>iu
'*')

')

fehlt

Tim. 6, 9. 10 *) So der C; S. hat im C. Schon von S. hinzugefgt.


ilisse;'et.

qnibus uoluntafc;-.

At

si?

^i

autew?

"j C. descet; S. verkehrt

28
adt'erat

Tractatus de

diuitiis.

sua uicinitate ardorem

^).

Ita

et,

qui diuitias habere nolunt,

gratias agere debent sibi eas auferentibus,

nee
est

irasci

aut,

si

iras-

cuntur et auferri^)

sibi

nolunt,

proraptum

uoluntatis

indiciura,

quod iracundia defendente firmatur. Nouam rem et que, quod diligit.


quosdara diuites esse, et tarnen
uoluntarium,
es:
esse,

Hoc
satis

enini abnuit perdere quis-

iucredibilem audio,
facilius sit

noUe

quum multo
reperiri.

paupereni

quam inuitum diuitem


Credo, quod
esse,
ille,

2.

Sed

forte dicturus
fieri et

Aliud

est uelle fieri, aliud uelle esse.

Inter uelle
fieri,

uelle
ille

esse quid distat?

qui uult

nondum

est,

autem, qui uult

iam

est.

Quid ergo intellegendum


non etiam
in re

est,

illum

cupabilem

esse,

qui

fieri

uult, et

alienum a culpa, quem iam esse


ipsa

constiterit, si in sola cupiditate,

crimen est?

Festinandum ergo

est bis,

qui esse diuites cupiunt, citius esse, quod

eupiunt, quia iuxta hanc defijiitionera tanto tempore noxae subiacebunt, quanto non fuerint, quod
fieri

cupiunt.
esse;

iucipiunt iam nolle


fieri,

fieri ^),

sed

uelle

et

At ubi esse coeperint, cum iam non uelle

sed esse coeperint, ab illa sententia exuuntur, qua secundum quosdam tamdiu rei habentur, qui fieri diuites uolunt, quamdiu non fuerint. Et si huic defiuitioni consensus adcommodabitur, cunctis, qui iam aliena diripiunt, ut iam superius memini^), properandum est, ut ad diuitiarum summam perueuiant. Sciant, se tum demum culpabiles fore, cum non fuerint^), quod fieri uolunt. Haec apud homines si forte ualent, quibus creberrime uerborum adfluentia et argumentorum coloribus exornata fallacia, dialectico lenocinante Ser-

mone, pro ueritate subicitur,


possessiouem,
cuius
est

et persuadetur, illius rei

innoxiam esse

uoluntas in crimine, non apud

eum,

ubi

nulla tortuosae disputationis astutia, sed pura ualet simplicitas ueritatis,

et diuinae determinationis sententia

sua auctoritate dominabi-

tur^).

Per quam

si

etiam

illi

puniendi sunt, in quibus sola peccandi


qui quod in uoluntate mali'') liabue-

uoluntas fuerit, multo magis

bi,

runt, opere etiam consummauerint.

V.
exequere.
Diuitiae,

1.

Ergo

diuitiae
et

malae sunt, inquies.

Primum
callidus

intellege,

quid sint diuitiae,

tunc

earum qualitatem
quae

dispensator

Tria enim
paupertas,

ista sunt, in

humanum
est.

genus diuiditur:
aut diues,

sufficientia.

Omnis namque homo


esse

aut pauper,

aut sufficiens sibi

censendus

Diuitiae sunt,

quantum sensus mei


')

intellegere tenuitas potest,

plus habere,

quam

Entzndung. S. hat das Wort falsch in languorem corrigirt. ^) C. nolle esse fieri. einem Strich (i) durch e. S. hat den ^) So C; S. feceriut. *) C. meminit. ^) A. domiiiaFehler nicht corrigirt. '') C in uoluntate (am Schluss einer Zeile) alii (am Anfang der folgenden). tur.
Glutliifze,
^)

C. auferre mit

Tractatus de

diiiitiis.

29
suf'Hcieutia

necesse
est,

est,

paupertas sufficientiarn

iion

habere,

quae medium

inter utraque temperantiae possidet locum,


est,

autom non

plus,

quam

necesse

meam
autem

putes et

Sed ne haue definitiouem humaui sensus spernendam censeas esse senteutiara,


possidere.
2.

audi sanctum
et

spiritum

iu

persona

sapientiae

dicentem:
nos

Diiiitias

paKpertateni ne dederis
sunt,
sufficienter'^),

miJii,

conslitue

autem mihi, quat


superiorem

necessaria

et

animaduerte,

ex propriae praesumptionis iudicio, sed ex Et qui neque diues, necpie diuini spiritus auctoritate traxisse^).
determinationem
])auper
esse

non

cupiebat,

sed

sufticienter

sibi

constitui^)

necessaria
suf-

postulabat, satis lucide manifesteque monstrauit,


ficientiae

quod quicquid
tibi

uel

debetur,

uel

augetur,

partim ad diuitias, partim ad


est,

pauperiem deputaudum.
esse am])lius

habere,

Quod si ita quam sufficit?

quid

uidetur
dico,

bonum
non*)
aliquid

Quam

sufficit,

auaritiae,

sed naturae.
si

Auaritiae enim

nunquam

sufficere

potest, etiam

totuni

mundum,

ut est luxuriosa"),

possideat.

Eo

enim magis augetur cupiditas, quo materia eins contagiosa


Credo, te aut legisse, aut legeutes
fortassis
si

densatur*").

audisse:

(^)uod

autem

abundantius
si

est^

legisti^),

pertinero

a malo est'^). causam


postulet
sibi

Quod

arbitraris,

non legisti, ex hoc certe diuitiarum


aut ad aliam,

qualitatem pensa, quod^) eas uir sanctus et sapiens ita respuat, ut


precibus

etiam
sit,

sibi

denegari^).

Considera
poposcerit.
et

enim,
3.

(juale

bonum

quod prudeus

non

dari
(jui

Sed nee
effiagitat

paupertatem, inquies,

habere uoluit,

ipsam

se

submoueri.
des,

Unde

et

me, quem iuxta eins uiuere sapi(3ntiam persua-

cupiscentia reuocare et ad hoc tantum constringere,


sibi

non minus a paupertatis inopia, quam a diuitiarum debes conquod eum dari postulasse significas, cuius mihi prudentiae proponis exemplum.
conparatione'^),

Plane ab illorum

qui

diuitiarum adfluentiam
cum^'"^)

dili-

gunt

et superflua
')

habere non metuuut,

multos fratrum suorum

der folgenden).

-) C. trn (am Schlsse einer Zeile) sisse (am Anfaug It. Schon S. hat richtig coirigi)t. '') C. constitui^i mit) zwischen iU und i. *) So nach dem C; S. hat das zweite quam .suflicit gestrichen *) C und -dico non^ in non dico verndert (quam sufficit, non dico).

Prov. 30, 7

V luxoriosa

(v

mit schwrzerer Dinte von einem Corr.).


')

'')

densrtur.

Schon
/.

S.

hat densrttur.

Matth.

5, l.

legisti

sind im Texte ausgelassen und

am

Die Worte aut ad aliam, si unteren Rande nachgetragen mit


^)
'')

voran, was auch im Texte vor legisti steht.


'")

C. quo.
(i)

Vor quo<

ist ein

Buchs^tab ausradirt.

denegarr mit einem Strich

durch das letzte

e.

") Allerdings (gewiss, sicher) im Vergleich mit denen,

'-) S.

hat, weil er den

superflua Text nicht verstanden, die Worte Plane ab eorum conparatione habere non metuunt zum Vorhergehenden gezogen, nach ihnen einen Punkt gesetzt und mit cum einen neuen Gedanken begonnen.

30

Tractatiis de diuitiis.

egere conspiciant, laudandus est


gauerit et

ille,

qui superflua indigentibus ero-

secundum
contentus.

ueteris testamenti doctrinam sufficientiae fuerit

quautitate

Sed

ille

maiore laude dignus

est,

qui

nou

tantum testamenti ueteris, sed et noui^) uoluerit


praesertim

inplere

raandata,

cum hoc dominus


uerbo,
j)ossiclet,

et saluator noster

suo tarn uerbo,

quam

exemplo docuerit,
omnihiis, quae

quod dixit: Omnis, qui non remmtiat s exeminh, non potest esse meus di sc ijp nl u quod^) eum secundum adsumpti hominis formam tarn*) pauperem De fuisse legimus, ut nee, ubi Caput declinaret, proprium possideret.
'^),

quo

et beatus apostolus
cJiues esset,

tostatur,

dicens:

Qiiia paiiper

factus

esf^

cum

uolens,

Ulms inopia^) uos locupletaremini% ostendere tum maxime nos coelestibus diuitiis locupletaudos fore, cum
ut
ut in
se

terrenas opes Christi spreuerimus exemplo,

nobis

illud

beati

loannis^) in omnibus inpleatur:


clehet,

Qui

dicit^

in

Christo mauere^

quomodo
1.

ille

ambidauit,

et ipse^)

amhulare^).
quae,

VI.
illam

Omnia autem

superius conprehensa dixiraus, non quo

substantiam reprehensibilem iudicemus,

absque aliquo
per

quaesita^") peccato, in^^) bonis oporibus erogatur,


se habentibus nulla

[et^''')]

quam

delinquendi necessitas uel occasio


misericordiae

ministratur,

sed illam, quae ex malo conquiritur, aut


fruentibus subministrat, uel cuius in
est fructus,

malorum occasiones saepe


operibus
nullus

quae suis tam perniciosa adulatione blanditur^^), ut in

terrenis opibus esse diuites malint,

quam

caelestis

haereditatis locu-

pletatione gaudere.
sit,

Quantae enim adrogantiae quantaeque superbiae


illic

quaeso,

diligenter aduertas,
fuisse

nos ditari'*) uelle, ubi Chriet

stum

pauperem
est:

eognoscimus,
ubi
ille

aliquam nobis potestatem

dominationis adsumere,

susceperit

formam
et^^)

seruitutis,

sicut

scriptum
qui
se

Hoc enim
forma Bei

sentite in iiohis,
esset,

quod

in Christo Jesu,
est,

cum

in

non rapinam^^) arhitratus

esse

aequalem Beo,

sed semetipsum^'') exinaniuit,

formam

serui aciesse
disci-

piens^^)-

Gerte, quisquis Christianus dicitur, Christi se

1)

C. noue^ mit eiuem Strich (i) durch e.


10,
)

^)

Luc.

14,

21.
3) It.
")

Marc.
'')

21

C. que. C.

C.

und Luc tamquam.


"^)

18,
^) C.

22 dem
inopi.

Zweck des Verfassers


j

26 nach Matth. 19, angepasst.


deiille.

2 Cor. 8, 9 wesentlich nach spterer

ioanuis mit
6.

h- ber der Zeile von


Sita.

Hand.

")

Joh. 2,

peccato-

^est

ausgefallen sein.
uel
'*)

Wort oder auch


'')
*8)

(s.

Ist etc richtig, so muss nach et in. '0 Dieses Schon S. hat et gestrichen. das gleich Folgende) muss hier ausgefallen sein.

")

C. blasditnr.
C. rapinrt.

C. distare.

") C.

sedmetipsumt.

Schon von S. corrigirt. ^^) In A. fehlt et'. Eine sptere Hand liat ber "tne
'*)

mit ganz kleiner Schrift

^se geschrieben.

Phil. 2, 5

8.

Tiactatus de

diuitiis.

31

pulum
tarn
Gst'^)

profitetur.

Qui

Christi discipulus est, debet doctoris exerapla

per omnia soctari, ut in discipuli et habitu et conuersatione magistri

forma ^) quam discipliua respleudeat.


in tali

2.

Quae

Christi

forma

diuite? quae

eius

similitudo'^)

in

eiusmodi locuplete?

quae conparatio inopiae cum adfluentia? quae communicatio humilitatis

cum

suporbia? quid simile inter nihil habentera et superflua

possidentera?
aliqua

Taceo iam de substautia.


similitudo

sit diuitis

cum

Christo;

Uideamus, si uel raorum nihil enim simile uideo.


humilis,
ille

nie
hie
ille

elatus,
raitis,

hie abiectus,
ille

ille

superbus,
ille

hie

furiosus,

iracundus, hie patiens,

gloriosus, hie ingloriosus*),

pauperf'S abhorret, iste conplectitur,

ille

uituperat, iste conlaudat.

Solent

nonnunquam
illo

diuitos prae nimis ambitise spiritu et superbo,


sibi

quo omnera saeculi


renas et in

gloriam concupiseunt, potestates ambire


ante

ter-

quod stans Christus auditus humanae superbiae non ferenda praesumptiol Uideas, seruum est. Quid sedere, ubi dominus stetit; et ubi ille iudicatur, hie iudicat. Non haec tui est forma est, Christiane? quid est Christi discipule?
sedere tribunali,
doctoris.
Illo

ante tribunal humilis

stetit;

tu

in tribunali,

superba

elatione subnixus, super stantes sedes iudicaturus^).


illo

Tu

interrogas,
est;

auditus est; tu iudicas,

ille

arbitrio

iudicis

subiugatus

tu

sententiam
excepit;

praesumptuose ^)

eructas,

ille

ille regnum suura negauit esse muudani regni tarn concupiscibilis gloria

tanquam reus de hoc mundo, tibi uero


innoeens
est,

ut

eam

aut ingenti

pocunia conpares,
merceris^).
tate

aut

indigna

et'')

laboriosa

adulationis seruitute

Et

crodis, te a

Deo

consequi, quod aut pecunia iuiquiluercaris^)

quaesita conparas,

aut

indignus

adsecla

frequenti

salutatione^*^),

dimittendo")

caput in terram et

dominum

dicendo,

quem

inrideas, quoniam et te ille honoris nundinator inridet; et quandoque te honoratum dici gloriaris, cum ille uerus sit honor, non qui pecunia, aut indigno seruitio qua^ritur, sed qui moribus

mancipatur.

In conspectu tuo hominis corpus

et siniilis tibi

natura

aut plumbo conliditur, aut fustibus frangitur,


aut ignibus coucrematur.

aut ungulis scinditur,

spcctiire Christianus patitur adfectus et

Et haec uidere pia sustincnt lumina et non spectare tantum, uerum


von spterer Hand mit etwas schwrzerer Dinte
" }. ^)

')

C. forni.

")

Est*

ist

ber den Text geschrieben (forma.


hat
ingloriosus
in

C.

similio

).

*)

So der
^)

C.;

S.

>ingloriMSs corrigirt, vielleicht


'forte

mit Recht.
S.

Im

C.

folgen noch die

Worte

de

paupere.

Schon

hat

sie

ausgelassen.
^) C.'st'.
")

Mit Recht.
')

Sie sind offenbar ein mattes, schwchendes Glossem.

C.

aut',

was

S. beibehalten hat.
'")

mit

S.

C. hat mereiis.

So mit S. C. hat merraris. ") C. dimi/endo. so/ittione.


*)
;

So

32
etiam
satis

Tractatus de

diuitiis.

inperioso fastigio

carnificis

exercere

tormenta.

Spectaiitem

iam de iubeute quid dicam? Mecura, iudex terrene, considera, nescio qua anirai duritia ab illa passione iumunis et liber
horreo;
es,

quam

tibi

poris dolor

aequalis natura perpetitur, uel quomodo huraani corhumanae non penetrat mentis adfectum. Postmoduni

cuicuraque Christiane tanta sollicitudo manet, ut nee capere quidem

somnum
est,

queat, nisi

illi^)

pietatis

curam

adliibeat,

qui,

te

iubente,

diuersarum poenarum
et diuini

et multiplioi subpliciorum crudelitate laceratus

iudicii

magnus

incutitur

metus,

si

ei

non aliquam

misericordiam fecerit; et tu nihil metuis, quo


pessus est?

ille

iubente haec per-

quia aut gratiarum aut iniuriarum pulsaris adfectibus,


uideris
stianis
si

In carcerem nonnunquara trudi etiam inuoxios praecipis, et tunc tibi


et

magnus, cum dolor proprius uindicatur,


ibidem positum non
requiraut''*);

ingens cura Chriformido,

superuenit et non mediocris diuinae indignationis


et

eum

tu

securissima

perfrueris, quo^j ille praecipiente

detrusus

est.

Parum

est

mente enume-

rasse terrores, uerbera, carceres, tcnebras et uincula rigida catenarum;


tot necesse est

sub iudice subpliciorum raortes eueuire, quot*) poenae


multiplex
in

sunt.

Et hiuc Christianis

ad

pietatis

officium

angor
l'eris,

innascitur,

dum

se

uident

cognato

corpore

ab

auibus et

sepultura

quodammodo

denegata, lacerari atque discerpi; et tu postet

quam
illa

ista^) defensor diuitiarum

securus, sublimibus fultus

tapetibus,

bonorum nundinator admiseris, recubas, tamquam triumphalis

praeda ponatur,

conuiuas relatioue detines,


mortis
inter

quem qua
populo,
relationis

feritate

laniatum quoue genere


proieceris,
et

occisum,
tuas

spectante

hunii^)

ne

quis

opulas

huius

horrore

terreatur, legibus te dicis esse subiectum,

cum paulo
est,

ante euangelii

auditorem

''),

aut, ut
3.

fama

detulerat,

disputatorem uiuere te Christi


te,

lege iactaueris'.

Quae
sit

haec, oro

causa

ut inter eos, qui

eodem

Christianitatis

uocabulo

nuncupantur

et

eiusdem religionis
ut
alii

sacramento censentur,

tam magna

discretio,

tanta inpie-

tatis crudelitate uersentur, ut

obprimere, spoliare, torquere, interficere

postremo non metuant,


rint?

alii

uero tanto pietatis terreantur^) adfectu,


alii

ut bis inmisericordes esse uideantur, quos

sine timore prostraue-

Quid hoc

sit,

quod

inter

eiusdem religionis homines tantam


est.

uariotatem

faciat, diligenti

examinatione ponderandum

Nunquid

C; S. falsch requira^. ^) So mit einem Strich durch den oheren ber ^) Humi^ steht im *) So der C; S. falsch iste. Theil von d '') C. andider Zeile mit schwrzerer Dinte, wie von einer spteren Hand.
')

C. illf

und

so

auch

S.

^)

So der

der

C;

S. falsch
.

qua?.

*)

C.

quorf*

t/o?jem.

Schon von

S. corrigirt.

")

/reantiir.

Tractatus de

diuitiis.

33

non Omnibus, qui Christiani dicuntur, eadem Christianitatis lex data est? aut forte duplici et diuersorum praeceptorum genere continentur,
uno, quo alios ad misericordiae
stringi, altero,

pietatis([ue

officia

sit

necesse con-

quo

alii

ad iupietatis crudelitatisque facta dimittau-

tur?

')

Aut
sit"?

tepidior

bis

gehennae praeparatur
illis

iguis,

quibus perpe-

trare crudelitatem libet,

uero calidior, quibus pietatem exercere


apostolo dicente, cognoscimus;

necesse
et,
si

Unum

corpus nos esse,


unitatis

unum

certe sumus,

opera facere debemus.

Non
et,

sit

sollicita mente penseraus et alterutrum eligamus, ut aut misericordes simus, aut, quod horret audi-

eodem populo tanta uarietas. potius tenendum sit, diligenti ac


in
tus^),
si

Perscrutemur scripturas,

quid

expedit, crudelitatis professione uiuamus.


1.

VII.
adtende.

Sed

cur

ad

haec

sermonis

textus

euaserit,

lector

Nisi fallor de diuitibus loquebaraur, quos nimia adHuentia^)

delibutos ad omnes,

quos superius memorauimus, inpietatis et crusaeua deducit.


fere

delitatis actus*) uoluntas

Unde non

inmerito

omnium
causam

rerum prouidus Dens


tatem
uituperat

in scripturis

oranibus diuitiarum cupidierroris

atque

condemnat,

quam humani

nimirum fons
ficus,

scientiae patefecit.

Quasi bonus medicus,

qui

artis

suae peritia causas ualetudinis esse aut melones, aut pepones,


aut

aut

mala,

aut

quaecunque

pomorum genera
illum
sanari

nouerit,

baec

coram aegro, quanta

potest, animositate uituperat et


sciens,

ad eius nititur
posse,
si

uituperando adducere fastidium,

in

primis occasiones infirmitatis abiecerit: ita

animarum nostrarum medi-

cus peritissimus diuitiarum concupiscentiam,

quam

peecatorura ocea-

sionem nouerat,

ubique coudempnat,
a peccatis

et

uult nobis borrere,


si

quod

noxium
causa

est,

sciens
2.

facilius dimoueri,

peccandi nobis

deficiat.

Quapropter

in psalrais

dicit:

Nolite sperare in

iniquitate et

rapinam

nolite concupiscere, diuitiae si adiinant^ nolite

cor adponere^).
cialiter uidetur

Dicet aliquis:

Non

generaliter boc loco,


diuitias.

sed speenim*')

non adpetendas praemonuisso

Quae

alia praecipue diuitiarum origo est,

quam

iniquitas et rapina?

Quod

binc uel

maxime probare

sufficio,

quod onmes paene, quos ex paupauperibus qui efficiuutur, iuquies

peribus uidemus diuites


fieri

effici,

non absque iniquitate aliqua uel rapina

posse cognoscimus.
illi,

3.

De

nun(iuid et

qui boc esse ex

parentum baereditaria successione


dimittahir.
*)

')

So mit
*)

S.;

C. >quo alios
^)

-)

auditw.

^)

C. absti-

neutia.

C. locos.

Ps. 62, 11.


sein,

einige

Worte ausgefallen

die
sei,

gemachte Einwand unzutreffend enim< zu lesen.

Entweder mssen vor Quae enim^ den Gedanken ausdrckten, dass der oder mau hat Uerum quae st. Quae
3

34

Tractatus de

diuitiis.

noscuntur, quos uel originarios diuites conuenit nominari?

Uli qui-

dem

uideri possunt

non ex

iniquitate, sed

ex iustissima haereditate

possidere diuitias; sed ego non tarn de diuitiarum possessione,

quam

de earum exordio disputabam, quod absque iniustitia aliqua difficile 4. Unde nosti, inquies, cuiusmodi diuitiae arbitror posse descendere.
illae

exordium habuerint, quae quando coeperint, nescis?


Si

Ex

prae-

non quomodo gignebantur homines, uel iumenta, uel pecora, uel quaecumque multiEt si diceres plex natura animantium, ex coitu utique responderem. Unde nosti? Praeterita ex praesentibus colligo, quia omnis raibi^): causa ^), cuius nunc originem uideo, huius etiam, quando non uideErgo diuitiae iniquitates sunt? 5. bam, eandem fuisse confido.
sentibus cognosco praeterita, et ex bis, quae uideo, etiam quae
uidi, intellego.

me

interrogares,

ante mille annos

Non

quod ipsae iniquitates sunt, sed existimo, quod uel raaxime Et si mecum uelles^) non iracundo, sed ex iniquitate descendunt. pacifico animo disputare et non illam rem, cuius amore iam captus es, animosa cententione defendere, sed, omni prauitatis intentione
dico,

deposita^), placata
forte

probarem
VIII.
1.

tibi^), ipsas

mente atque tranquilla rationem diuitias*) iniquum esse


tibi uidetur,

ueritatis audire,

tenacitate nimia

custodiri.

lustum ergo
iste

ut unus superfluis exuberet,


ille

alius usibus cotidianis indigeat?

hie
et

nimia soluatur adfluentia,


splendidis
et

detabescat

inopia?

pretiosis

supra

naturalis

disciplinae necessitatem dapibus distendatur, ille nee uilibus saturetur


cibis?

bic

amplas

et

innumeras

pro

uanissimae
possideat

praesumptionis
iste

instinctu

pretiosis

raarmoribus

ornatas

domos,

nee

exigui saltem tuguriuli proprietate aut frigus


refugiat?
ille

arceat,

aut ab aestu

et inmensa terrarum spatia obtiquidem angusti cespitis propria possesneat, iste nee ad sedenduui sione laetetur? ille auro, ille argento, ille lapidibus pretiosis et omniura rerum ubertate ditetur, iste fame, siti, nuditate et rerum omnium egestate consumatur ? Adde ^), unde maior huiusmodi
infinitas possessiones
'')

iniquitatis possit esse suspicio, quod^)

malos potissimum exuberare^")


2.

opibus cerniraus, bonos uero paupertatis inopia laborare.


*)

Quid
omn^'m

C. >mehi mit

einem Strich

(i)

durch das

e.

^)

So der C.

S.

causam.

Uelles Falsche Corr. Causa in der Bed. Sache (cosa, chose). scheint von spterer Hand mit schwrzerer Dinte aus ueZis corrigirt zu ^) >Tibi von spterer *) C. deposata mit einem Strich (i) durch a. sein.
'')

Hand mit schwrzerer Dinte


uias

mit

ti
**)

ber

ia

consumptur.
S.
;

So der

**) Diausgefhrt. Es stand wohl nur >t'. ') A. von spterer Hand mit schwrzerer Dinte. Addo ? ") So der C. S. quam, quod. '") So schon
;

C. exuberari.

Tractatus de

diuitiis.

35

ergo? Dicis: Deo diuitiae nou sunt? Quaecumque iustam defensionem obtinere potuerint, a Deo sunt; quae autem iniustitiae
alicuius

causam receperint, a Deo non


est,

sunt, quia ab

omni

iniquitatis

suspicione esse debet alienum, quicquid

Deo

auctore confertur.

Ante

ergo probandum
a

nullam in

diuitiis esse iniustitiam, et

tunc

dcmum

Deo

uenire

credendae

sunt.

Gerte

Deum aequum
atque
iustitiae.

iustumque

confitemur,

immo fontem
iustitiae

totius aequitatis

primum, quae

ratio*),

Quaero quae aequitatis causa concedat, ut


constringatur inopia.

alius resoluatur abundautia,

alius

iudicio alios diuites, alios uero pauperes esse cognoscimus,

Et si Dei quomodo

uidemus nonnunquam recipere contraria et saepissime uaria diuersitate mutari? Quantos enim ex diuitibus pauperes nonimus, quantos iterum ex pauperibus diuitos intueraur! Cum si Dei iudicio haec primo fuissent, uulla potuissent in diuersura contrarietate mutari. Oro itaque te, ut, omni animositatis contentione submota et eius
rei,

quam

diligis,

defensione seque.strata atque seposita,


et

pura et sincera mente consideres,

quae dico uerborum meorum uim nou ut


3.

tuae partis defensor, sed ut indagator ueritatis exaraines.


si

Gerte,

inaequalitatem Deus in omnibus

esse

sanxisset,

in

cunctos

eam
et

creaturarura suarum distributioneni fecisset, nee permisisset, ut essent


in maioribus pares,

quos
terrae,

in

minoribus dispares

esse

uoluisset,

neque
ergo,

caeli,

neque
ill

neque cuiuslibet elementi aequaliter beneGonsidera


generi

ficia caperent,

quos inaequales esse per orania oporteret.

quo more

bumauo
Dei

elementa deseruiant,
et

hominum
pauca

iudicio, sed

arbitrio dispensantur,

quae non uel ex pluribus


Uide,
si

intellege, uel

ex maioribus minora cognosce.

aeris

huius beneficio plus diues


araplius

quam pauper
quando

abutitur^),

si

solis
si

calorem
maiores
si

minusue

persentit, uel
diuitis

terris

pluuia datur,

guttae super

agrum

quam

super agrum pauperis detiuunt,

lunae uel stellarum micantia lumiua diuitibus magis

quam

pauperi-

bus ministrantur.

non

sunt, sed

Uidesne ergo, illa omnia, quae in nostra potestate Dei dispensatione^) cousequimur, nos aequaliter habere

cum caeteris, et ea tantum, quae pro arbitraria libertate conmissa ad iustitiae probationem in nostrara ditionem redacta sunt, iniuste nimis et inaequaliter possidere? Sed, ut de istis taceam, ad ipsa mysteriorum sacramenta ueniamus et consideremus, si uel illic erga
humaui
generis
si

conditionem

aliqua

possit

inaequalitas

reperiri.
illi,

Uideamus,

alia lex diuitibus, alia est lata pauperibus, si alio

*) C. rateo mit einem Strich (i) durch das e<. ") So der C; S. utitur*. Unnthig, da ^abuti auch aufbrauchen, verbrauchen^ bedeutet. *) So mit S. C. deo (d) dispensatione. Deo dispensatore? S. uut. >dispensaton8 Dei.
;

3*

36
alio isti

Tractatus de

diuitiis.

baptismate renascuntur,

si

sanctlficationemque iustitiae consequuntur,

munerantur,

si

non eiusdem

altaris

non eandem peccatorum ueniam si non uno omnes spiritu communione uescuntur, et unius
si

haustus sanctificatione

potantur.

Quod

tarn in carnalibus

quam
illam,

in spiritualibus dispensatoris

Dei erga humanum genus aequalissiraa


clarescere
incipit,

indulgentia inuenitur,

iam

inaequalitatem

quae in parte diuitiarum


iniquitati esse
let,

est,

non diuinae gratiositati, sed humanae^)

reputandam.

Cur enim

in minoribus dissimiles Hel-

Aut forte dignus non tecum aequaliter capiat, qui caelestia sine discretione''') consequitur? Puto enim, spiritum sauctum terrenis omnibus tam honoribus quam opibus praeferendum. Et credis, eum indignum esse tecum possidere, quod minus est, qui dignus exstitit habere, quod maius est? 4. lUud etiam a te quaero, quisque^) diuitias*)
quos in maioribus
ut terrena
fecit esse

consimiles?

est,

Deo

dari putas,

ut respondeas mihi,

quibus

eum
si

dare existimes,
malis, cur boni

bonisne, an malis.

Si bonis,
bonis
et

cur mali habent?

possident?

si

et

malis,
diuitias

cur plerique et boni et mali non


a

habent?

Quodsi

dixeris,

Deo

conferri

bonis,

a diabolo

autem malis, primum quaeram, cur non omnes boni Dei munere gaudeaut; deinde adiciam, non magnum esse, si hoc uideatur bonis conferre Dens, quod malis potest diabolus exhibere. EK 1. Ergo nunquam, inquies, cuiquam Dens inuenitur contulisse diuitias? Nonnunquam sane, nee semper, nee omnibus
forte,

nee ab

initio.

Primum,

nisi fallor,

Abraham
diues, qui

Deo diuitem
primus a Deo

factum legimus.
diues effectus
est. est,

Si nullus ante diuitiarum

Abraham

exordium a Deo uenisse non dubium


diuites, sed

Quid,

si

non pauci fuere

etiam plurimi?

Nam
Non

et

reges et potentes ante

eum

scriptura fuisse conmemorat.


is

ergo
pri-

initium diuitiarum a Deo, quando non

primus diues, quem


2.

mum
mihi
:

Deo diuitem factum


Quid
refert,

esse

cognoscimus.

Dicis

itaque

utrum primus, an nouissimus, tantura, a Deo refert, quia illud uerum bonum definiendum est, quod a Deo principium sumpserit, illud uero potest non ita uideri bonum, cuius exordium non Dei dignatione, sed humana
fuisse, clareseat?

Sane

praesumptione^) censetur, quarauis, aliquibus facientibus causis, post conroboratam iam usurpationem a Deo quibusdam praestitum esse
uideatur
:

ut rex Israelis,

quem non tam Dei

uoluntate, sed po-

puli prauitate legimus ordinatum,


')

quamuis postea etiam Dei uoluntas


So der C; S. quisqms. mit scliwrzerer Dinte. praesumptioue' geht ein Strich (i).
^)

C.

humani.
>ej

')

So der C.

S. dis^inctione.

*)
^)

C. >diias5 mit >ti< ber ia von spterer

Hand

Durch das

von >dignatione< nnd

Tractatus de

diuitiis.

37
clementi
raauult

accesserit,

lenltate corrigere,

dum humanae fragilitatis iniquitatem quam iusta seueritate punire


;

ut

sacrificia,

quae

in terra ^Egypti

filii

Israelis

idolis

offerre

consueuerant,

et

Doo

iubentur postmodum inmolare, non quod Deus animalium aut cruore


delectetur, aut carnibus, qui alibi dicit:

Nunquid manducaho carnes


sua-

taurorum^ aut sanguinem hircorum potabo?^) sed, ut paulatim infirmum

populum

et uariis iniquitatum operibus

deprauatum disciplinarum

rum

institutione formaret, noluit, eos usitatam consuetudinem et longi

temporis serie^) roboratara penitus exponere^), sed in

bonum

iuterim
tili?

conmutare,

quaudoque dicturus:
hoc
te

Quo mihi oues

liolocausti

Non enim ad

feci,

ut laborares^) in thure,

uel mercareris

mihi argento incensum, nee adipes sacrificiorum tuorum concupiui^), cum iam possent robustiores capere, quod adhuc infirmiores audire

non poterant.
praestitisse

Simili modo Deum, famulo

mundo repererat, mum bonum esse


iudicabant,
in

Abrahae intellegen dum puto quem solum fidelem in uniuerso quod iam usurpauerat humana praesumtio et suraet diuitias

suo,

credebat,

ut uel sie ab idolis ad

Deum
illi

animos

sensusque conuerterent, quem uidebant cultori suo, quod

Optimum

tempore

enim in cuiquam nostrum aut per soporem coniux de lateris costa, Deo rursus fabricatore, formanda est, aut praeter uxorem etiam concubina
adhibenda
lateris
''),

tam cito quam facile contulisse. 3. Taceo, quod illo omnia figuraliter gerebantur, dicente apostolo: Haec Neque enim idcirco nunc figura nostri contingehant illis^).

aut

quatuor

coniuges

pariter

possidendae,

quia

aut

Adae

costa in mulierem uersa est,

in qua Christi praefigura-

batur ecclesia a sopore passionis eins uulnerati lateris cruore formata,

Abraham praeter uxorem concubinam habuit, in quibus duorum testamentorum figuram fuisse, apostolo dicente^), cognoscimus, aut quia lacob quatuor uno in tempore coniuges habuisse perhibetur,
aut, quia
in quibus uel quadriformis euangelii intellegenda doctrina est, cuius

fecunditatis casta lasciuia per


spiritalis sobolis

duodecim noui testamenti patriarchas

multitudo innuraera pullulauit, uel quatuor populo-

rum, id

est

ludaeorura et Gentilium, Samaritanorum et Sadducaoorum,

Christo per fidem copulatorum praefigurabatur spiritale


Si enim haec, superueniente eins
rei,

connubium.

cuius figuram gerebant, ueri-

*)

Ps. 50, 13.

*)

Serie.

')

So der

.Exponere

ist

hinauswerfen,
in
It.

ber Bord werfen, wegwerfen.


corrigirt.
*)

S. hat das Jes. 43,

C. Ia6)-ares.

'')

Wort ohne Noth 2224 und Jer. 6, 20

rZeponere

ineiuander-

^) 1 Cor. 10, 11. gemischt und sehr frei nach der Erinnerung angefhrt. ') C. >concubin adhibenda mit radirtem' ber dem zweiten >a< von >adhi-

benda.

Gal. 4, 22

ff.

38
tte,
fiiisse

Tractatus de

diuitiis.

cessarunt

et^)

iam exercenda non


alicuius

sunt,

qiiamuis

aliquando

noscebantur,

cur non et diuitiis Abrahae aliquid mysticum


post

fuisse credamus,

ut^)

futurae

rei^)

imaginem

fuerit

necesse

cessare?
illi

Denique quid de eo scriptura testatur, aduerte,


Dens:

quid dixerit
de

Exi

de

terra

hm

et

de cognatione
tibi diaero^).

tua et

domo patris ttii, et uade in terram, quam eadem scriptura refert, quod diues effectus
diues factus
est,

qui propter

Deum
sit

Et post Ergo per Deuni pauper extiterat. Pauper enim


est.

extiterat, et parentes et
esse,

patriam relinquens (quod hac ratione factum

cui ista nisi^) legere nolenti

dubium?), ut ostenderetur, eura


consequi posse, qui propter
4.

in futuro

per

Deum

caelestes

diuitias

ipsum

in praesenti

sua cuncta spernendo pauper esse uoluisset.


diximus, hoc de caeteris sentiendum
et
est.

Quod
si

de

Abraham

Nam,
quos

uolueris
in

me

ad Dauid

ad Salomonis*) uel caeterorum,


legimus,

exempla prouocare, et ego reliquam eorum form am prouocabo, quae tibi nunc ob alterius te ad temporis et noui testamenti necessitatem iam per omnia sectari non
illo

tempore fuisse

diuites'')

conuenit, nee in diuitiarum causa forte conueniet.

Nam
et

si

idcirco
et

expetendas esse credis diuitias, quia

sanctum Abraham
Dicit

Dauid

Salomonem diuitem fuisse, alia de bis eadem scriptura


circumcisos,
sabbati

scriptura intimaute, cognoseimus, multa


testatur.

enim,

illos

carnaliter
et sce-

otiosam habuisse custodiam,


caisrimonias

ueomenias

nopegias^)

et caeteras legis

obseruasse, refert

insuper,

eos plures uxores et innumeras concubinas, ut de habuisse.

Salomone legimus, Ergo et tibi liaec omnia eorum ritu exercenda sunt, si Aut, si haec tunc tempore illorum exemplo diuitiae adpetendae. aliqua credis mysteriorum ratione praefigurata et tarn diu exerceri^) debuisse, quamdiu eins rei, quae mystice praefigurabatur, ueritas nondum aduenerat, cur non et de diuitiis similiter intellegas, maxime cum scias, omnia paene, quae apud ueteres gesta sunt, imaginarie Deinde qule est, ut, qui Christi iubetur uiuere 5. cucurrisse? sancti Abrahae et caeterorum magis uitam formamque secexemplo,
tetur?

Interrogo

te,

cuius morte reparatus es? cuius cruoro,

cuius

passione liberatus es? quis pro salute

tua indignissima conuiciorum

audiuit^") obprobia? quis infirmitates tuas suscepit, uel aegritudinum

tuarum causas
1)

et insanabilia

uulnera abstulit?
^)

quo aegrotus
S.

et

iam
C.

So der

C;
*)

S. falsch

ea.
^)

C
*)

et.

Schou

hat ^uU.
)
'*)

')

Im

fehlt rei.
')

Gen.

12,

1.

So der

C;

S. uisi ista.

0. Salceraonis.

So der C.

Bei

S. fehlt

diuites.

C. scenojj/tegias.
uit
^'^)

exercere

mit einem Strich durch das letzte e zerer Dinte ber der Zeile, wohl Corr.)

(i).

Cod. audi.

(mit mit schwr-

Tractatus de diuitiis.

39

morti obnoxius usus es medico? cuius caput pro peccatorum tuorum


sentibus spiuea est

compuuctum Corona? cuius sputarainibus dedecosunt a ludaeis uerberata?


quis,
flagellareris, flagella sustinuit? quis feile et aceto

rata facies? cuius maxillae palmis

ne tu

in perpetuo

^)

potatus

est?

quis
et

patibulo

suspensus? quis maledictum crucis pro


uita^)

tua maledicta

aborainabili
te

sustinuit?

cuius

uulnere

tua

curata sunt uulnera? quis


inferis reuocauit

ad uitam reduxit a morte? quis de


patriarcha,

ad caelos?

Non

quicuraque sanctorum, sed Jesus Christus Dominus.

non propbeta, non alter Ipse enim spes

nostra, ipse salus, ipse redemptio, ipse nobis imitandus, ipse sequen-

debemus omne, quod uiuimus, cuius constat esse, quod Nani satis iniquum est, nos, eins persona spreta atque coutempta^), qui haec omnia pro nostra salute tolerauit, eos magis imitari uelle, qui pro nobis nihil tale perpessi sunt, quamuis suo
dus, ipsi

suraus.

Dicit beatus apostolus Petrus: tempore Deo placuisse noscantur. Christus passus est pro uohis, uohis^) relinquens exeniphwi, Quia Ems scilicet, non cuiuscunque alteut sequamini uestigia eius^).

Qui cum, adsumptis tribus discipulis^) secum, ascendisset in montera, ac Moyses et Hellas, in quibus legis et prophetarum figura monstrata est, illic subito adparuissent, uox apostolis e caelo patris intouuit: Hie est ius mens dilectiis; hunc au<lite'')\ Hoc est:
rius.

Nolite priora^) meminisse,

et

antiqua nolite

cogitare.

Ecce noua,

quae ante futura promiseram, nunc exhibui^). Hunc, inquit, [non^")] Moysen iam, nee Heliara, a quibus ludaicarum caerimoniarum
custodia praedicabatur,
illum,
rant,

quem uenturum

et

quae erunt Christi tempore cessaturae, sed magis audiendum lex et prophetae promisesed adinplere.

qui uenit non legem soluere,

Adinplet enim
ostendit,

legem,

cum eam ueram


facit,

ostendit.
ilLt^''^)

Ueram enim")
cessatura
et

quando
an-

per se cessare

quae

praedixerat.

Et de

tiqua lege legem produxit nouam,

nouum testamentum promulpraedicta

gauit ex uetere, ut magis ac magis legis et prophetarum

')

So der

")

>Uita
*)

Wohl
uobis.

nachgetragen.
**)

Das
')

p* von contempta steht ber

mit ganz kleinen Buchstaben ber dem Text. der Zeile mit
;

schwrzerer Dinte.
*)

So der

Pet. 2, 21.
')

C; in A. fehlt das zweite niohis^ L. nohis, Im C steht nach vdiscipulis iind vor secum
7
;

dominus
;;ria.

(dfis).
S.

Marc.

9,

vgl.

Matth.

17, 5

und Luc.

9,

35.
")

^) C.

pro-

Schon

hat dieses

Wort

richtig in priora corrigirt.

Die Worte
'")

Nolite

exhibui, mit denen der Verf. die citirte Stelle erklrt, sind grs(vgl.

stentheils aus Jes. 43, 18. 19 in.

auch

Jes. 48,

3.

6)

entlehnt.

S.

hat -Non,
fehlt non^

iuquit,

Moysen iam.

Im

C. beginnt der Satz

mit Hunc, und

") So der C, dem auch S. folgt. nach inquit. So nach dem C; autem oder bloss Ueram ostendit.
'"')

Man
S.

erwartet
quae.

-illa

40

Tractatus de

diuitiis.

subpleret^), quibus continebatur

Bomini ab Hierusalem'^). non secundum testamentum,

De Sion procedet lex, et uerhimi Et alibi: Donabo eis testamentiim nouum,


:

qiiod
est.

disposui patribus eorum^).

In

quibus Omnibus aduertendum

nos

iam non antiquorum

iinita-

tores oportere esse, sed Christi, nee tarn ueteris testamenti praecepta

seruare debere,

quam

noui.

In quo ergo Christus nobis imitandus est? In paupertate, nisi fallor, non in diuitiis, in humilitate, non in gloria Et quae noui saeculi, non concupiscendo^), sed conterapnendo^). In primis illa, quibus per praecepta obseruanda sunt? testamenti

X.

1.

diuitiarum contemptum peccatorum aufertur occasio. Unde Dominum eum sequi cupientibus et suo discipulatui se obferrentibus nihil prius
praecepisse inuenies,
ibi*^)

quam

diuitiarum mundique contemptum, sicut


qualiter sequi deberet,
ostendit,

obferrenti se,

ut sequeretur,

dicens^):

IJidpes foueas habent, et iwlucres caeli nidos, fiUus

aidem
si

hominis non habet,


talis

ubi caput reclinet^).

Hoc
diues,

est dicere:

Uide,

potes esse discipulus, ut talem


celerius^)

sequaris magistrum^

pauperem
fastidio,

enim pauper
dedignatur.
lectoris

sequitur,

nam

praesidente

Cesset nunc falsa allegoria, ubi ueritas adstruitur, et ubi

promitur,
esse^^)],

non fauor quaeritur, sed profectus, nee scribentis ingenium [Si uis perfectus Item alibi: 2. sed rei integritas. quae habes, et da paiiperibus^ et hatiade, uende, omnia,
et

bebis

thesaurum in caelis;

ueni,

sequere me^^).

ides et huic

non prius ad perfectionis

gradum sequendi licentiam datam, quam pauperibus erogasset. Sed peccata, inquies, sua omnia distraxisset et Et ubi tam stultum, nisi forte, qui ita intellegit, iubetur, ut uendat.
reperiet eraptorem?
tuito

Nescio,

quis pretio conparet,

molestum

est possidere.
illo

Sed

diabolus,

ais,

emptor

quod etiam graQuaero: est.

Quod pretium ab

uenditor accipiet, uel quibus, quod a diabolo

acceperit, pauperibus erogabit?

Sed de populo [ludaeorum^''*)] dicNunquid solus tum est, cuius figuram adolescens ille portabat. ludaeorum populus diues, aut illi soli regni caelestis gloria patet? In legalibus, inquies, praeceptis diues erat; ergo legis mandata

*)

So Schon
31, 31
S.
It.

S.

C. praedicata siibpleret.

-)

Jes.

2,

3.

Mich.
z.

4,

2.
fin.

^) Jer.

"Was

^dondbo-

aubetrifft,
;

so

s.

Sab.'s
ist

Anra.

St.

*)

So mit

Der

C
'")

hat coucupiscen^m
C. contempneudi.

>ti*

doch, wie

es scheint,

in

wohl a^icwbi ^) C. jcelereus- mit einem Strich ) Mattli. 8, 20. ') dicis. zu lesen. ") Diese Worte mssen dem Folgenden nach im (i) durch das dritte e. '^) lu") Matth. 19, 21. S. hat dies nicht gesehen. C. ausgefallen sein.
d< verwandelt.
*)

So der C.

Es

ist

daeorum

ist

im

C. ausgefallen.

Schon von

S. ergnzt.

Tractatus

e diuitiis.

41

praeeipitur distrahere.

Et

hie

dato pretio

tradere

iubetur,

emptorem quaero, uel: Quomodo quod gratis acceperat? Sic tractant,


incubare diuitiis maluut,

sie arguraentantur, sie disputaut, qui

quam

Christi mandata seruaro, et qui pecunias magis,


diligunt.
3.

quam
qtiis

regni gloriam
renuntiaiierit

Item

alibi

idem Dominus:

Nisi

Omnibus, qiiae possidet, non potest mens esse discipulus ^).


hie dieturus es?
Peccatis, credo, renuntiare praeceptum,

Quid

et

non rebus.

Et

Et potest quis ante Christi discipulatura omnibus se exuere peccatis? si potest, quid illi amplius iam Christi magisterio confereudum

est? uel in (juo eius doctrina egebit, qui


est?
Sed'^)
illud quaero,
illis

iam per

se iustus effectus

si

peccata possidentur, aut possident.

Si

possidentur, de

dictum uideri poterit:

Omnis^ qui non renunsi

tiaiierit omnihiis,

quae possidet, non potest mens esse discipidus\


dictum.

uero possident, nulla ratio permittit, ut de possidentibus intellegatur,

quod de possessione

sit

Sed, ut euidentius clarescat, peccata

magis possidere, quam possideri, ipsum

Dominum

ausculta dicentem

Omnis, qui facit peccatum, seruus est peccati^). Seruus, ut reor, non possidet, sed possidetur. Quod si ita est, uelitis nolitis diuites,
de mundanis rebus intellegi hoc uecesse
substantia,
est.

4.

Sed,

cum

perdici

spicua ratione constiterit, haec non de peccatis, sed

de rerum

ad

aliam

se

conferre

solent

intellegentiara,

dicentes:

Haec quidem de

terrenis facultatibus iutellegenda sunt,

non semper
diuersa

tamen, nee omnibus, sed certis personis certisque temporibus iuperata*), id est") apostolis''),

quibus

Dominum

sequi erat per

necessitas,

et illo

in

tempore,

quo primura Christianae

religionis

exordia pullulabant, et ita credeutes persecutionum crebrior procella


uastabat,

ut in suis subsistere finibus suaque possidere non possent.

Quapropter

necesse

erat persecutionum

inpetum declinantibus sua

cuncta distrahere, ne ea fugiendi necessitate penitus perderent.

Nunc

autem, propitio Domino, omnibus paene hominibus Christianis, ipsis

etiam regibus et potestatibus Christi iugo colla subdentibus, tempora


esse pacifica at([ue tranquilla et ab
secura,

omni persecutionum

iufestatione

uel

quempiam sua uel erogare, uendere, cum hoc non tam religionis ratio, quam necessitas per[ideoque ^

non necesse

esse,

secutionis exegerit.

auaritiae
diligit,

ingenium

respondeat, ut, quod

non amittat.

nou deest illi, quod Sed quod haec non ita


!

quaero.

-) So der C. 14, 33. Wohl kurz fr Sedjhaec missa facio; ilhul ) C. sperata. *) Joh. 8, 34. Oder sollte >jBt< zu lesen sein? *) C. ide, was S. falsch >idem< gelesen hat. *) S. hat in Folge seiner falschen Lesung von ^ide zu apostolis praecipit< hinzugefgt, was der C. *)

Luc.

nicht hat.

'')

Dies oder Aehuliches uiuss hier ausgefallen

sein.

42
sint,

Tractatus de

diuitiis.

clara et manifesta rationo

constabit.

5.

Ut autem ad
solis apostolis

illud^)

priinum respondeam, quod intellegere uolunt,


sua cuncta distrahere
:

dictum

Quando adolescens
erat

ille accessit,

qui

Dominum

consuluit, quibus bonitatis meritis posset uitae aeternae

mereri,

quaero,

si

iam inpletus

praemium proapostolorum, quando numerus


et
illi

ista dicuntur.

Puto, quia iam.

Cur ergo

dicitur;

Si uis

perfectus esse, uacle,

uende omnia, quae hohes,


in caelis,
et

hahehis thesaurum
apostolos erat

da pauperihus, et mni, sequere me ^), si hoc tantum


et

necesse

perficere?

Aut
et

certe
alii

illi,

qui

in

Actibus

apostolorum sua cuncta uendebant,


eorura ponebant pedes,
alii

uenditorum pretia ante


cognouerant?

per semet^) pauperibus erogabant*), cur


facienda

hoc facere uoluerunt,


si

si

solis apostolis

Aut

per

ignorantiam

generaliter

dictum

putabant,
erudiri

quod

specialiter

fuerat inperatum,
debuisset,

tam eorum

inperitia^)

apostolica

scientia
^).

quam

inperitiae factum auctoritate cohiberi per posteros

Quid? quod non solum prohibitum non est, [sed] insuper etiam') ad posteritatis imitationem cum quadam praedicationis laude conscriptum^)? Quodsi aliis faciendum non esset, tam arceri primum debuisset, quam nullius scripturae memoria ad aemulandum posteris reseruari. 6. Cur Ananias et Sapphira ob subtractam pecuniae partem morte mulctati sunt, si ne hoc ipsum quidem, quod obtuleraut, obferre debuissent? Non enim debuerant, si, solis apostolis Quia mentiti sunt, inquies. Quid enim facienda esse, cognouerant. et apostolus de re superflua uoluit esse sollicitus, uel quid tam graui^) supplicio eius fallaciam condemnauit? Tam enim contempni debuit mendacium rei non necessariae, quam nee ueritas exigi. 7. Et Praestat enim non perficere, quod nee inchoare debueras. si^) solis apostolis hoc erat necesse seruare, cur et ipsi postmodum alios suo uiuere exhortantur ^^) exemplo, et tam diuitiarum, quam totius mundi contemptum in omnibus paene epistolis suis praediImicant, sicut beatum Paulum ad Corinthios scripsisse legimus: Uolo, omnes tatores mei estote, sicut et ego Christi^'^), et iterum:
Jiomines esse, sicut
facere

me

ipsum^^).

Quod

frustra**)

facient^^),

si

id

omnino nee
ad
^)

poterant"^),

nee debebant^'').

Non enim debe-

C. ante, illud (ad


'-')

mit schwrzerer Dinte ber der Zeile, doch kaum


21.
^)

von spterer Hand).


ipsosi.
*)

Matth. 19,
^)

Act. 4, 34. 35.


^)

C. inperctia mit

So der C.; S. falsch alii sc einem Strich (i) durch das


Prq;;^er posteros?
^)

zweite
'')

>c.

Die

folg:enden
S.

Geschlechter hindurch.

Im
C.

C. fehlt sed.
'*)

hat sed etiam ohne das insuper des C.


(i)
'')

C.

conspriptum.

C. graue mit einem Strich

durch

e.

^'')

Si fehlt

im
'")

") C. exhorttur.
'")

") 1 Cor. 11,

1.

1 Cor. 7, 7.

") C. frus^o.

C. facie^.

C. potera.

") C. debeaf.

Tractatus de

diuitiis.

43

bant*),

si

hoc tantiim

erat

apostolis

inperatura.

Et cum

dicit:

Uolo, HOS sine soUicitudine esse^), puto illum diuitiarum adnuntiasse

esse

contemptum, quas quisque^) habuerit, absque ingenti soUicitudine non poterit. Denique, si sequitur: Qui sine uxore est, cogitat^ quae JDomini sunt, quomoo placeat I)eo, qui autem cum uxore
cogitat,

est,

quam
Nihil

te^) a

quae sunt huius mundi, quomodo placeat uxori^): uide mundi soUicitudine alienum esse optauerit, de quo te

nee cogitare quidem uoluit.


solliciti sitis,

Hoc

et

Philippensibus testatur et dicit


et

sed in omni oratione

ohsecratione

cum

gratia-

rum

actione petitiones uestrae innotescant apucl Beum'^).


si

Interrogo
nihil

conscientiam diuitum,
solliciti sunt,
si

nihil de diuitiis suis curant,

si

inde

nunquam earum causa


operis

a psallendi,
officiis,
si

orandi,

legendi

uel

cuiuslibet

diuini

retrahuntur
si

causarum uel
apostoli
si

litium

inquietudine'^)

uacant,

contra

Domini uel
coguntur,

eius
illis

dictum

saecularia

nunquam

iudicia

adire

uulla

maucipiorum uel finium uel cuiuscunque causae calumniae


tur,

suscitanlegis

per quas et a dominico

opere
8.

retrahantur^),

et

diuinae

transgredi raandata necesse

sit.

Quapropter

et beatus

Johannes

apostoius dicit:

Nolite diligere

sunt!

si qttis dilexerit

mundum, neque m, quae in mundo mundum, non est Caritas [Patris^)] in illo; quia

mundo est^ concupiscentia carnis et ocidorum est et Et mundus transihit et conciqriscentia eius; qui autem fecerit uoluntafcm Bei, manet in aeternum, sicut et Deus manet in aeternum^^). Oro te, ut herum dictorura uim solerti animo et mente perpendas. Nolite, inquit, diligere mundum et quae in mundo sunt. Quomodo non diligitur, quod magna cum auiditate possidetur? Nemo
omne, quod in
ambitio saecidi.

enim, quod non

diligit, aut^^)

cupiditate teneat*^), aut quaerat^^).

Si

Quid quis autem dilexerit mundimi., non est Caritas Fatris in illo. amplius dicere potuit, quam non esse amorem Dei, in quibus amor sit 0. Ergo, inquies, diuitiae a Deo non sunt? Quis igitur saeculi? aurum, quis fecit**) argentum? quis lapides pretiosos subdidit creaturae?-

Cuius nutu terra fundata estV uel cuius inperium^^) uniuersa


C. debebat.
*) 1

*)

Cor.
)

7,

32.

^)
'')

quisqi; S. quisquis.
;

')

Cor. 7,

32. 33.
*)

C. quante.
S.
;

Phil. 4, 6.
^)

So der C.
ist,

S. falsch

.inquietudin/.

So mit

C. retrahwutur.

^Patrisi
citirte

C. ausgefallen, da es nicht nur die


weit. unt. bei
'")

St. hat,

wie kaum zu bezweifeln, im sondern auch der Verf.


S.
'^)

Wiederholung von Si quis

in
>t

illo.

hat es nicht ergnzt.

Joh.

2,

15-17
'*)

It.

") So der
j^a

C;

S. tanta.

doch mit fast ausradirtem


S. hat
fecit.
ten^-t.
'^)

und mit mit

in

So der

C;

S. hat jquaerit<.

Der C hat >teneat, Verbindung gesetztem e. '*) C. facit. Schon S. hat


Ist

Der

C. >inperio',

was

S.

beibehalten hat.
lesen.

inperio'

richtig,

80

muss man >producta sunt oder *prodieruuti

44
produxit? nonne
aut
inpius est?

Tractatus de

diuitiis.

Dei? Quis hoc

negabit,

nisi

qui^)

aut stultus,
esse

Non

idcirco tarnen a

Deo uidebuntur

omnes

diuitiae, quia eius res sunt,

quae in

unum

congestae diuitiae appel-

iam superius definitum est, non aurum non argentum, non aliam quamcuuque creaturam, sed superuacuam non necessariae possessionis adfluentiam dico. Quae utrum ex Deo
lantur.

Ego enim

diuitias, ut

sit,

quem fontem
non
tarnen,

aequitatis

atque iustitiae credi necesse

est,

tuo

iudicio derelinquo.

Constat enim,

Deum

praedicta creasse

cum Om-

nibus,
fieret,

et

ut unus infinita possidendi adfluentia locuples^) nimia conflictaretur inopia, sed ut omnes aequali lance 10. Bepari iure possiderent, quod aequitatis auctor indulserat.
alius

atus quoque Petrus ad praedicta consentit,

nos propria

uirtiite et gloria,

per qunm^)

cum dicit: Qui uocauit maxima et pretiosa nobis


corriiptmiem^).

promissa donaidt^ ut per haec efficiamini diuinae consortes naturae,


fugientes eius,

quae in mundo

est,

concupiscentiae

Ex

hoc arbitror manifestissime patere, non solum apostolos raundanam substantiam debuisse contempnere, sed^) etiam illi postmodum
caeteros,

ut ipsum*)

faciant et

suo

uiuant exemplo,

hortantur et

qua continetur: Ite et docete omnes gentes, haptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, docentes eos seruare omnia, quaecumque praecepi uohis"^). Et alibi: Quae uohis^ inquit, dico, omnihus dico^). XI. 1. Contemplentur nunc has sententias diuitiarum patroni [et uideant^)], an ullis^") permiserit diuitias, qui omnia, quaecumque
docent, dominicae sententiae meraores,
apostolis iusserat, etiam caeteris seruanda persuasit.

Dicis forsitan:

Propter difficultatem temporis inperatum

est,

eo quod sua possidere


erat

non possent,
uitare.

quibus

adsiduos

persecutionum inpetus

necesse

Primo quaerara, ubinam hoc legeris, uel quae tibi scriptura testata sit, quod credentes eiusdem temporis fugae uel persecutionis Aut quomodo et Hierosolymis et causa sua omnia distraxerint^^). conlocabantur ecclesiae, si sua omnibus erat necesse per alias ciuitates
deserere?
Restat, ut dicas, de extraneis conlocatas^^), et peregrinis
raagis persecutores pepercisse,

quam

tiam

tibi,

quod aut possessiones,

Sed esto, consenaut domos, aut quaecumque alia


ciuibus,
2.

(am Ende einer Zeile, aut< am Anfang der folgenden). ^) C. quem. Schon S. hat 3 am. *) 2 Pet. 1, 3. 4. *) Der ^) So der C. Matt. C. gwo. Schon S. hat diea in sed corrigirt. *) Marc. 13, 37. ^) Diese oder hnliche Worte (et considerent, 28, 19 fg. '") C. et perpendant) scheinen hier im C. ausgefallen sein zu mssen. '-) So der C; S. falsch ") So mit S. der C. distraxerant. solis; S. nullh.
^)

C. qiiia
'')

locupres.

C.

'')

>collocatis.

Tractatus de

diuitiis.

45
necesse,

inraobilia esse poterant,

a deserentibus

distrahi fuerat

eo

et quod ab iisdem circumferri per diuersa non pecuniae portari aut circumferri nou poterant? uel aliquid fugientes

possent.

Nunquid

inpediebant,
constantior,

cum
quo

quis eo
fuerit

sit

in

fugiendi uel peregrinandi necessitate


si

aut agros, aut

sumptuum ubertate securior? lam, quaecumque distrahebant alia [fugae causa

domos,
uen-

eos

didisse sit credibile, quaero^)],

cum

ante apostolorum pedes uendito-

rum
est,

pretia deponebant,
si

quae ad fugae subsidium magis reseruare


3. Sed bene sensum ex nimia auaritiae dilectione

debuerant,

eins necessitate sua cuncta distraxerant.


calliditatis

quod hunc^)

uenturum omnium praescius Dominus ante prospexit et omnem eins machinam ualidissimo diuinitatis suae sermone destruxit, quando
non solum possessiones multas, sed etiam pecuniam habentibus
dif-

ficillimae conparationis exeraplo regni coelestis introitum denegauit.

Qui

si

boc fugae uel persecutionis causa dixerat,

nummariam

sal-

tera possessionem indulgere debuerat, qua adiutus fugiens securus ad peregrina discederet. 4. Hlud uero qule est, quod quosdam disci-

pulorum
nihil

illius fuisse diuites

uolunt,

cum

alios

persecutionis causa
sibi

habere

potuisse

contendant?

Quoraodo

haec

cohaerere

suffioiunt?

Aut enim
;

fuerunt aliqui diuites et iam nou persecutionis


aliis licebat

obtentu sua quidem uidebantur cuncta distrahere, quando


propria possidere
distrahere^)

aut

si

persecutionis causa sua omnibus erat necesse


esse

quomodo

diuites aliqui
definiri,

potuerunt?

Necesse

est

enim, de duobus alterum


conuenire.
distrahere,

quia utrumque simul non

potest

Aut enim

diuites

fuerunt, et persecutio nulluni coegit

quae habebat, aut si coegit, omnes coegit, et nulli diuites 5. esse potuerunt. Et quomodo, inquies, Zachaeum publicanum et loseph ab Arimathia diuites fuisse legimus? Tu uideris, qui alio
tractatu adseris, ob difficultatem temporis,

non ob

religionis

deuosicut

tionem sua omnia cunctis necesse fuisse distrahere.


diuitem
illo

Ego enim,
est,

in

tempore aliquem discipulorum Christi fuisse nego,


uideatur
esse
sententia,

ne eins fallax

qua definitum
ita

nonnisi

sua contempnentes eins posse esse discipulos,

non

persecutionis*),

Sed iam superius disputatum est, et raanifestissime demonstratum est^), eos non ob eam uendidisse sua, qui nee uenditorum pretia sibi reseruauerint. Pauca nunc de loseph
sed religionis causa eos sua distraxisse et erogasse contendo.

de persecutionis causa

satis

')

Worte, wie

diese,

nicht
')

wahrgenommen.
*)
*)

')

C. dist-t6itere.

C
S.

mssen hier im C ausgefallen sein. S. hat dies Schon S. hat dies in >huucc corrigirt. C. adhiic. persecutiones mit einem Strich (i) durch das letzte
hat est- weggelassen.

>e als Correctur.

46
et

Tractatus de

diuitiis.

Zachaeo dicamus.

6.

Si hunc^) loseph etiam post Christi fidem

diuitem putas, quia scriptura

eum

diuitem nuncupet,

erit

et

Mat-

thaeus publicanus, quoniam post apostolatum publicanus cognominatus Sed, hanc esse scripturae consuetudinem, nouimus^), ut quosest.

dam

Sicut Abigail adhuc uxorem Nabal fuerant^). cum, uiro priore defuncto, ad Dauid matrimonium Carraeli nuncupat, transraigrasset, et sicut, qui ex gentibus Christo crediderant, etiam post fidem gentes appellat, et alios- multos, quos nunc conmemorare
dicat esse,

quod

prolixum
credam,

est.

Eodem
quia
erat,

ergo

modo
quia

et

loseph diuitem esse dictum

non

sed

fuerat,

Christi discipulo derogasse uideamur.


inquies,
legis

Et

si

unde tanta aromata


conparasse,

conparauit?

ne male intellegendo *) uere diues non fuit, Ut taceam, quod non


scriptura

eum, sed Nicodemum,

quem nusquara discipulum


reuera

nominat,

magnum

centum librarum aromatis pretium. sertim loco, quo uilius distrahi certum est, Zachaei uero exemplum, in quo diuitiarum quod non modo diuitiis non non intellego Quid enim de eo scriptura trarium uideo.
''),

argumentum diuitiarum est Quod pauper etiam in eo praehabere


facile potuisset.

patrocinio

suffragetur,

consentaneum, sed conrefert?

Quod, recepto
dixerit:

Domino non magis habitaculi


nulla
exhortationis

sui

quam

fidelissimi pectoris hospitio,

interueniente

doctrina,

sponte

Ecce

dimidium ex substantia mea do paiiperihus, et, si quid aliqitem Quo intellegi datur, eum, apud se fraudmvi, quadruplmn reddo% mediam substantiae partem in ratione fraudis ratione discussa,
quae remanserat, pauperibus erogasse, ut illius beatitudinis particeps esse posset, quae pauperibus repromissa Nam^) quod inter caetera diuitiarum argumenta^) proponere 7. est. solent, passionis in tempore, postquam a Domino^) recesserunt, ad
expendisse,

aliam uero,

sua remeasse

discipulos,
prosit,

inperite

satisfaciunt,
sit,

cum hoc non modo


hi,

eorum

parti

non

immo

contrarium

si ^)

qui

Dominum
datur,

sequi non poterant, nisi sua cuncta spreuissent,


possunt, nisi

ad sua redire non


intellegi

cum Dominum
v
ist

derelinquunt.

Unde

spteren Corrector her.

mit schwrzerer Diute geschrieben uud rhrt vou einem ") Der inouerimus, was S. beibehalten hat. *) Der (i) C. >fuerint. Schon S. hat fuerant. ") C. >intellegendo mit einem Strich ^) C. intellfg- mit einem Strich (i) durch das zweite ^-e. durch das zweite e:.
')

C. hvnc;

*)

Luc. 19,

8.

')

Da Nams im

Vorangehenden Nichts

hat,

worauf

es ziuclc-

gehen kann, so muss zwischen repromissa est und ihm Etwas ausgefallen sein, was dem Folgenden nach ungefhr den Gedanken ausdrckte: Das bisher Angefhrte und Widerlegte ist von dem, was sie zur Vertheidigung des Reich-

thums vorgebracht haben, noch das Scheinbarste. zerer Diute von spterer Hand). ") C. d (Deo).

*)

C. arginneuta (v mit schwr-

'";

Man

erwartet ^siquidem".

Tractatus de

dinitiis.

47

sequentium esse sua contempnere, ad sua remeare uelle deserentium.

Denique scriptum
et

est:

Uenit hora, nt diaperriamini quisque in sua,


Si placet, quod

me solum
quod

relinquatis^).

Dominum
ad

reliquerunt,

placeat,

reraeasso quorundam nostra redire uolueriUnde et nobis timendum est, si ad dicuntur. mus, ne Dominum relinquamus. Haec diximus saluo eo, quod apostolos non ad sua, id est bona, ut quidam coacte nirais et uioleuter

iuxta

intellegentiam

sua

sentire cupiunt, remeasse, sed in sua, id est fugae loca, disperses esse,

credendum

est.

Neque enim

dixit, ut

reuertamini quisque in sua, sed

ut dispergamini.

De

fuga, nisi fallor, illo in

tempore agebatur, non

de alicuius aut auaritiae, aut concupiscentiae occasione. Nam satis absurdum est, ut eos ad propria, quae iam non habebant, redisse''')
arbitremur,

quos

ante

resurrectionem

Domini magLs uno


in
si^)

in loeo

timoris causa fuisse legimus,

quam unumquemque
Quin
etiam,

propria

domo

uel possessione
sent,

habitasse.

sua recuperare uoluis-

temporis spatium defuisset.

Quantum

enini interuenit temporis

inter

Domini

passionem et resurrectionem,

ut recipere sua potuisse

credantur uel ad propria remeasse?

Praesertira

cum centum
scilicet,

quin-

quaginta fere

millibus passuum illomm prouincia ab eo


est,

loeo,

quo

Dominus passus
angelo

sequestrata

noscatur,
sicut in

Galilaea

cuius

patriae eos fuisse satis certum est,

Actibus apostolorum ab

dictum

legimus:
8.

Uiri
Illo

Galaei^)\

Et

alibi:

Nonne
quod

hi
in

omnes Galilaei sunt^yi

etiam utuntur exemplo,

beati lohannis euangelio de matre

Domini continetur:

Et

suscepit

Jani (liscipulns Hie in sna^).

In sua bona, inquiunt.

Primum

quaero,

quae bona piscator in aliena prouincia babere potuerit, qui nee in sua satis idoneus fuisse credendus est, etiamsi nihilum contenipsisset.

enim lobanne Zebedaei filio dictum est, quem patrera retibus ad sequeudum Dominum intra Galilaeae Uel quomodo, etiamsi ante terminos reliquisse scriptura testatur. Et qualiter intellehabuerat, quae iam contempserat, possidebatV In sua ut discipulus iUe in sua? Suscepit illam genduni'') est: Hoc enim illi a Domino fuerat matrem scilicet, non in sua bona. inperatura, ut eara, donec resurgeret, materuo ueneraretur aflFectu, Denique sie scriptum est: Et ut eins uita filii solatio foueretur. (Uxit lesiis matri suae : Eccc filius tuns^)\ Non dixit: Ecce hos-

De cum

sancto

nauicula et

pes

tuus!

Et

discipulo dicitur:

Ecce niater tua! Et suscepit illam

')

.Toll.

16, 32.
*)

')

So der
(i)

C
")

^)

Der C. Qui
7.

si

etiam,
')

was

S.

hat

stehen lassen.

Act. 1, 11.

Act. 2

Job. 19, 27.


e.
*)

C. intelle-

gendum: mit einem Strich

durch das zweite

Job. 19, 26.

48
discipulus in sua^), ut

Tractatus de

diuitiis.

matrem
igltur

utique,

non

in possessione, quia

non

de habitationis necessitate, sed de pietatis solatio agebatur.

XII.

1.

Ueniamus

ad illam famosissimam propositionera,


amatores,

qua

sibi rationabiliter

argumentari uidentur saeculi

dum

sub specie pietatis perfectiora euangelica praecepta minime custodiri


debere contendunt.
et

nihil

sibi

penitus

Aiunt enim: Si omnes sua erogare uoluerint seruare, unde postmodum pietatis et miseri-

cordiae opera,

modo pauperes
2.

eorum exhausta materia, celebranda sunt? el quoexcipiendi sunt, ubinam hospites suscipiendi, unde
si

cibandi esurientes, sitientes potandi,

substantia

mundana

defuerit?

Magnus reuera

in bis misericordiae et pietatis affectus est, qui-

bus plus de pauperibus,

quam de Deo
diuitiis,

cura

est.

Atque utinam de

pauperibus et non potius de

quas sub obtentu pauperum,


Tolle diuitem et
est,

sub necessario conantur pietatis titulo defensare, non intellegentes,


idcirco egere alios,

quod

alii

superflua possideant.
plus,

pauperera non inuenies.


deat,
et,

Nemo

quam necessarium

possi-

Pauci enim quantum necessarium est, omnes habebunt. pauperum sunt causa multorum. B. lUud autem qule est, quod adpetimus, quod nusquam perfectis praeceptum est, et nolumus facere, quod praeceptum est? Dictum enim nobis est, ut nihil habeamus. Nihil uero habentibus nusquam aliquid de misericordiae operibus inperatum est. Uide ergo, quam peruersum quamque contrarium sit, ut propter illud, quod non est mandatum, dissimulemus facere, quod mandatum est, et, quod iussum non est, formare''') 4. Sed dices: Si uideamur, ne, quod iussum est, inpleamus. pauper fuero, unde eleomosynam faciam? Quasi alicubi non habenti tibi eleomosynam facere praeceptum sit, aut, ut semper facere possis, Debuerunt ergo haec et apostoli diuitiarum adfluentiam possidere""^).
diuites

Domino
regni

respondere, cura aut beatos pauperes diceret,

aut,
si

caelestis

possessores

non posse

esse

diuites,

definiret,

non magis

Christi praeceptum,

quam

diuitias cogitassent,
5.

quae per occasionem

pauperum

defenduntur.
si

Quaeris

itaque:

Quis

misericordiae

omnes sua conterapnendo ad perfectionis gradum nitantur ascendere? Cur autem non putes, uniuersos posse et pietatis gradum et perfectionis inplere, praesertim cum scias, paulati'm
opera faciet iam,
singulos fidei incremento proficere.
ecclesiae, qui

Duo

certe populi esse uidentur


confitentur,

eundem Christum dominum


et

catechumeno-

rum

scilicet

illorum,

qui ex catechumenis diuini lauacri sancti-

')

Job. 19, 27.


')

")

vollbringen).

So der C.

So der C. (schaifen, ins Werk setzen, bewerkstelligen, possidere' in aut semper facere S. bat aut
;

possis diuitiarum affluentiam possidendo corrigirt.

Tractatns de

tliuitiis.

49

nee quisquam baptizandus erit, uisi prius catechumonus fuorit. Et cum, hos duos osse, necesse sit, ad unum tarnen ambo festinant. Nee idcirco omnes aut non poterant, aiit non
ficatione purgantur;

debebant ad eundeni poi)uliim perueniro,

qiiia,

inter

iiiitia

duos

esse,

non de causa misericordiae et porfectionis similiter sentias, quod omnos quidem pietatis gradus perfiei in primis dobnant, et nihilominus tamen conari perfeetionis culmen ascendere,
est.

manifestum

Cur

et

nee ideo misericordiae gradum euacuari, quia ad perfectionem omnes transire coutendant, sicut nee catechumenorum, quamuis cunctos
fideles esse conueniat,
situr.

quia, ut dixi,

i)odetentira ad perfectiora tran-

Nam,

ut^) de

multi gradus sunt, et

humanis trabam exempla, in oratoi'is scbola tarnen omnes ad euni, qui primus est, currunt.
deseruntur,

Nee

idcirco tarnen posteriores penitus


.

quia ad primuni
si

uniuorsi peruenire contendunt.

Uereris enim,

tu diuitias,

si

etiam oninem niundi substantiani spreueris, no non


coi-diam
faeiat.

sit,

qui

miseries'-^),

Nunquid
uel

solus in

toto

mundo

possossor

ut

metuas, te
uel

successorom

babero non posse?

Nolo,

auaritiam tuam

misericordiae,

quod tuura

est, perfice,

pauperum causa praetextuue defendas; tu, ad superiorem gradum de inferiore'') eousceude.

Locus tuus uacuus non est. Quoeunque enim aut nuper baptizato, aut catecbumeno accedente supplebitur. XIII. Dicis forsitan: Et unde mihi uitae alimonta, si mea cuncta contempseroV Ecce nunc agnosco causam, propter quam
diuitiae
forsitan

defenduntur,

euidenter,

et

cui

caetera argumenta

deseruiunt,
titulo

paruam

scilicet fidem"^),

quam

frustra sub misericordiae

uelare

contendimus,

dum

pollieenti

Domino minus eredimus


Seit

et diconti:

Nolite cogitare, quid manucetis, mit quid hibafis, ncquc

quid
ticsier^

induamini!
quia Iwrum
fidei

Haec enim gentes omninm indigetis.


et

inquirunt.

enim
(^ui

])ater

Quaerite ergo

primum regnum
exi-

Bei

et itistitiam eius,

haec omnia apponentur uobis^).


caeli

guitatem exemplo.

nostrae

uolatilium et liliorum
intel legendi

agri

confundit

Et ne

consuetudinaria

prauitate

hoc

solis

apostolis dictum esse censeres, adieeit:

Haec enim
te,

gentes inquirunt,

non
tibi

alii

praeter apostolos Christiani.

Credis certe bis omnibus, quae

diuina uoce promissa sunt.

Credis,

cum

niortuus fueris et
tui cinere

puluorem fauiUam([ue digestus, de eodom corporis resurrectionis gratiam non modo in pristinum, ueruni
in

per

in

meb'orem,

immortalitatis
C.

scilicet

et

incorruptionis,

statum
sollte

esse

reparancknn.

')

et.

')

C.
mit.

'posscssor.cs't.

Man
(i)
'')

nicht v.pos.sessores lesen.


.

^)

C.

>inferi<)rc^

einem Strich
.scilicet
lidc.

dnrcli das zweite -e


i.

C. parn^

scilicet tide/; S.

parno

Matth.

'I't.

3133

It.

50

Tractatus de

diuitiis.

Et
est?

credis,

si

dignus esse uolueris, te caelestis regni gloria locuple-

taudura.

Credis,

etiam splendore

solis

decoranduni.

Quid maius
inferior est,

omnia
non

ista praestare,

an praesentis uitae substantiam exliibere?


^)

Si praesentis uitae substantia etiam

uno herum multo

cur

credas,

eum

tibi

minora exhibere,
illa,

quem

coufidas etiam

maiora praestare?
misit,

Qui enim

quae superius memorauimus, repro''')

abunquod nobis nihil cogitantibus Si non credimus, quod minus est, nescio, quomodo darent omnia. probemus, nos credere, quod maius est. XIV. Sed confusionis est, inquies, ut ab aliis accipiat, qui Si confusionem timebas, quid te illi maucialiis dare consueuerat.

aeque ipse

pollicitus est,

pare uoluisti, cuius sacramenta huius mundi confusionibus plena sunt? Nam et natiuitas ipsius et passio et tota secundum adsumpti homiuitae decursio non modicam praestant incredulis^) conSed quid dicit de talibus Dominus: Qiii me confnsns fusionem. fiierit coram Jiominihus^ et ego confundam eum coram patre meo, Uides ergo, quod iam non propter misericordiae qui in caelis est^).
nis

formam

opus,

sed

propter

humanam

confusionem diuina erubescimus praeet

cepta seruare.

Carnahter nimis sapimus

ducimur intellegentia, quam diuini uigore, Omnem Christi et discipulorum eius erubescimus menter erramus. Confundimur in humiuitam, et, Christianos nos esse^), censemus.
litate,

humani magis sonsus unde grauiter et uehe-

in

pauperie,

in

abiectione

uestium,

in

uilitate

simplicium

ciborum, in iguobilitate saeculi, in obtrectationibus ^), in subsannatione, in obprobriis, in illis paene omnibus, in quibus tam Christum, quam
eius

apostolos

gauisos

fuisse

oognoscimus.

Contra

gloriamur

in

superbia, in diuitiis,
nobilitate saeculi, in

in claritate uestium,

in suauitate escarum,

in

humanis laudibus

et caducis.

Et

quisque'^) ad

nos in Christi forma pauper aduenerit, de quo scriptum est, quia non lidbuit speciem, neque honorem, sed facies eius exlionorata est%
iudaico ritu exasporatur, inridetur, inluditur et sicut
ille,

cuius formae
Si quis uero,

similitudinem gerit,

seductor et perfidus iudicatur.

quamuis
niat

infidelis

et diuersis flagitiorum

crimiuibus inuolutus, aduo-

eximius habitu et uestium dignitate praeclarus, contra apostoli

interdictum pauperibus cunctis, quamuis sancto conuersantibus, ante-

So mit S. der C rtgitantibns 10, 33 It. vgl. Marc. 8, 38 und Luc. 9, 26 It. S. hat conjusus^ und iconfundatu"^ irrig in iconfessus^^ und S. Sab. z. d. augef. Stt. und Rnsch, It. u. Vulg. p. iConfiteUtur". corrigirt. ') So der C; So der C. S. ttiam. ^) C. obtrec^ionibus. 354 f. Ausg. 1.
*)

So der C;

S.

etiam substantia.
*)

*)

3)

So der

C;

A. in incredulis.

Matth.

'')

S.

quisquis.

^)

Jes. 53, 2

f.

It.

Tractatus de

dinitiis.

51

ponitur,

et

Christi

formae
uos^)

saeculi

exercentes,

Christi

habere

Habitus antefertur ^). Et talia sensum uel Christum') credimus,

qui in bis paene omnibus, quibus Christi repraeseutatur forma, con-

fundimur, et iu cunctis, quae ad honorem saeculi pertineut, gloriamur!


Certe post Christum doctores nostros esse apostolos credimus.
ergo

Quid

erubescimus

eorum
est

exemplo

uiuere,

quorum nos

discipulos

coufitemur?

XV.
sperare.

Sed melius

mihi de proprio uiuere, quam de alieno


sapieutiam spectat,

Quantum ad humanam quam

melius esse

ceusetur,

quantum uero ad diuinam, puto meliores


inquies,

fuisse apostolos,
2.

qui de alieno sustentabantur,

qui propria possidebaiit.

Et

Paulus apostolus dicit: Clement ote uerhi lesu; ipse cnim ixit: Beatius est magis dare quam accipere*)"? Et quomodo uel ipsum, uel eius apostolos legimus accepisse"? Nunquid
boatiores erant, qui dabant,

quomodo,

quam

qui
et

accipiebant?

Si beatius

est

magis dare, quam accipere, accepit


ipse
testatur et
dicit:

a Macedouibus Paulus, sicut

Nam id, quod deerat mihi, adinpleuerimt a Macedonia-'). Et si beatius est dare"), quam accipere, beatiores Macedones Paulo accipiendi sunt, quos eidem dedisso cognoscimus. Quid et de illo adolescente dicimus, (jui sua
fralres,

qui uenerunt

iubetur cuncta
rasset,

distrahere? cui hoc Dominus non modo nou inpouerum etiam uolentem facere prohibuisset, ne, erogatis suis, iam, unde darot, non haberet, si semper beatius erat dare, (juam accipere. Neque enim de Christi doctrina uel suspicari quidem fas
est,

quod eos minoris beatitudinis


illi

fecerit,

qui potuerat esse maioris.


esse^ uade, uende omnia cum, ubi maior beatitudo

Uel quomodo
tua''),
sit,

dicitur:

Si

tiis

perfedus

si

beatius est dare,

quam

accipere,

illic

uideatur^)

esse

perfectio.

Et

alibi

Dominus
accipere,

dicit:

Nisi

qnis renuntiauerit omnibus, quae possidet, non x)otest esse


cipuhis^).

Quod

si^")

beatius

est dare,

quam

mens disdare autem


omnibus
quod

non

potest, ut

quidam uolunt, semper^*),


et

nisi qui

possessionum pro-

priotate adflucnter exuberat, et qui adfluenter exuberat, suis

non ronuntiat,

qui suis non renuutiat secundum Domini dofini-

tionom eius non potest esse discipulus:


beatior esse possit, qui Christi discipulus
')

quid ergo dicerausV

non

fuerit,

quam

qui esse

Vgl. Jac.
^)

2,

ff.

formami
niclit

Act. 20, 35.

^)

So der C. S. Christianos. ) So der C. Christi 2 Cor. 11, 9. ) S. magis dare. Magis steht
; ^'

") C. uidrtnr. ') Matth. 19, 21. im C. ") Lne. 14, 33. '") Der Cod. hat iEt si. Unpassend und wohl durch das Et in dem vorangehenden Et alihi etc. veranlasst. S. hat Et beibehalten. ") Der 0. nt qnidam semper uolunt*, was S. beibehalten hat. INIan knnte auch ^^^dare autem nou potestj semper, ut quidam uninnt lesen.

4*

52
poterit?

Tractatus

tle

diuitiis.

Quod

si

ita

intellegi

nefas

est,

cur

ergo sie definiuit^),

quod, nisi quis suis omuibus renuntiasset,


discipulus?
rent,

suus

non posset^) esse

Cum

sciret,

eos beatiores fore,

qui haberent, unde da-

quam quos
diuites
discipuli

oportebat accipere, a discipulatu suo pauperes magis,

quam
Christi

repulisset^).

Congruum enim

erat,

quod

illi

potius

haberentur,

qui beatitudinis poterant esse raaioris.


constat illos maioris beatitudinis esse,
3.

Quod

si

pauperes magis

elegit,

qui electi sunt,

quam

qui refutati.
est

Quod

si

ita est,

quomodo

iutellegendum est:

Beatius

opinor, factum facto melius est,

magis are quam accipere'^ Ut non persona persona*), id est da tum


est.

accepto,

non dator acreptore beatior


exemplo.
illius

Sed ut manifestius, quod


est,

dico, fiat, aliquo utar

Cum
cum

a quolibet laico episcopus uel

presbyter accipit,

laici

datum melius
dat,
iustitiae,

quam

episcopi

uel

presbyteri acceptum;
isti^) uero,

quia

ille,

aliquid

iustitiae

operatur,

cum

accipiunt,

ueque

neque

iuiustitiae aliquid

fecisse credendi sunt.

Non

idcirco tarnen beatior erit aut episcopo,

aut presbytero laicus, quia opus opere uidetur esse praeclarius.

XVI. 1. Caeterum, dinem obtinere credendus


opulens fuerit,

si

ille

semper, qui dat,

summam
poterit,

beatitunisi qui
et

est,

et seraper dare

non
sint,

quomodo Dominus frequenter

diuites

uituperat

pauperes laudat,
quid

cum

illi

magis laude digui

qui beatitudinis

esse possint maioris?


sie legisti:

Sed malos diuites uituperat'), inquies. NunUae uobis diuitihus'^) raalis? Uel quid opus fuit, addi titulum diuitiarum, si non etiam propter eas condemnationis sententiam dirigebat? Sed si hominiim proprio raalitiam increpabat, dixisset simpliciter: Uae uobis malis! Si non generaliter diuites
uituperat, sed malos tantum, si et boni erunt, debuit illos ubicunque

laudasse.

Et quomodo de malis oum


:

dixisse uis

Uae nohis

iui-

iibus! debuit et de bonis dicere


esse, sed^) pauperes^), ut

Beati diuites!

Dicit plane, beatos

magis ac magis illam partem, cuius contra-

rietatem beatificat, humiliasse monstretur.

Bonos

pauperes laudat.

Et hie credo dicturus es: Quid ergo paupertntis titulum addidit, si

sicut diuitias in uituperationis sententia

nullam in ea bonitatis praerogatiuam sciebat posse subsistere? Nam non nominasset, nisi aliquod

in eis uituperationis

meritum

peruidisset,

ita
si

in

beatitudinis

j)rae-

dicatione

nunquam

paupertatem nominasset,

nullius

eam

uirtutis

sufFragatricem esse sensisset.

Defecerant reuera Dei Uerbo sermo^)

')

C.

(lefiniiiHt-,
"*)

was
S. S.

S.

beibehalten hat.
^)

C.

')

C. re;>;jnlisiet.

C. persone.

So oder auch hi
beibehalten.
*)

und mit ihm S. \wtest. ist wohl zu lesen st.


')

illi<,

was der
8)

C. hat.

hat

illi^

A. uitnperawt.
6,

Luc.

6, 24.

So der

C;

hat .sed- gestrichen.

^ Luc.

20.

Tractatus de

iliuitiis.

53
aut conlauda-

num

iiocabula,

quibus additis aut

niali

increparentur,
(juae

reutur boui!

Exceptis oarum rorum


potoruut,

tituli.s,

secundum quosdam
uobis honiicidis,

nee obesse
aut

nee prodesse,
aut

dixisset:
idolis

Uae
Quid

adulteris,

aut

rapacibus,

seruientibus,

aut alterius

cuiuseunque criminis
causa, exeeptis
nat,

uitio se maneipautibus.

in uituperationis

omnibus crirainibus atque

flagitiis,

solas diuitias nonii-

quasi qui

omnium noununquani

eas

materiam nouerit esse culpa-

rum? Quid iternm in beatitudinum laudibus, exeeptis omnium uirtutum titulis, solam nuneupat paupertatem, si non omnium eara causam sciebat esse uirtutum? Et si non proprie aut in ^) diuitias inuehitur,
aut

paupertatem
uituperat,

conlaudat

extollens,

debuit

alicubi

aut

laudasse
diui-

diuites, aut
tes

pauperes uituperasse.

Cum

autem generaliter tam


clare
satis

quam pauperes

conlaudat,

manifesteque

monstrauit, se

tam diuitiarum cupiditatem sententiae suae auetoritate

quam paupertatis tituluni extulisse. XVII. 1. lUud etiam adieio, quod nullus arabigere'*^) sapiontium poterit, diuitias absque omnium iniquitatum generibus difticiie posso conquiri. Maxime enim aut mentiendi studio, aut furandi
damnasse,
arte,

aut fraudaudi iufidelitate, aut rapiendi uiolentia, aut adulterandi

temeritate quaeruntur.
j)upillorum oppressione,

Nonnunquam

uero aut uiduarum

spoliis,

aut

aut iniusta donatione, aut, quod multo cru-

delius est, ett'uso innocontium sanguine colliguntur.


(|uid ergo nobis

Quod

si ita est,

intellegendum

est,

eam rem, quao

tanta facinorum

uarietate quaeritur,

Deo

auctoro^) praestari*)'?

Absit, absit a sensi-

bus nostris intellegentiae huius inpietas!

Deus enim omnia superius

conprehensa aut nondum facta prohibet, aut perpetrata condempuat.

Unde
sorum

nulla ratione uideri potest,


illa

eam

Deo conlatam
2.

esse substan-

tiam, quae per

sit

conquisita^),

quae prohibet.
diuitiarum

Sub

diuer-

haeroditatibus,

inquies,
si,

mihi

cumuhis
exclusis,

adcreuit.

Et hoc ini(|uissimum,
possides bona, quae tibi

legitimis

haeredibus

tu aliena

non sine aliqua potuorunt praestigiao aut'') uiolent.iae necessitate couferri. Sed esto, nihil intercesserit, ef spontanea tibi uoluntate conlata sint. lusti autom uiri est, quod iniusta uoluntate donatum sit, uoUe suscipere. Iniusto enim donatur, quod,
pauperibus forte parentibus omissis,
extraneo confertur haeredi.
3.

Unde non inmerito Dominus opum adtluentiam arguit atque condompnat, quarum concupisceutiam uniuersorum criminum causam
*) Der C. ambiu^erc mit einem Strich (i^i durch das ') ^) C. So der C. S. Dei awctoritafc. Der C praestare--. ") ^ut' felilt ^coiiquesita, wie es scheint, mit eiuem Strich J- durch e'. im C. S. hat e^ ergnzt.
*)

In fehlt im V.
><.
*)

zweite

54
esse cernebat.

Tractatus

fle

diuitiis.

Quis enim sapiens aut pnidens dubitet, eupiditatera fontem esse omnium malorum, radicem scelerum, culparum fornitem, delictorum materiam, propter quam iiec terra, nee raaria, nee uUus omnino locus aut secure inhabitatur, aut sine pauore transitur?

Huius

igitur concupiscentiae causa praedones in fluctibus, in itineriet urbibus^) fures et in

bus latrones, in uicis


Propter

omni regione

raptores.
falsa

hanc

circumuentiones,

rapinae

mendacia,
et

periuria,

testimonia, fraudes, inpietates,

crudelitates

quaecunque esse necotidie inno-

fandorum facinorum genera esse possunt.

Huius causa

ceutium sanguine terra polluitur, spoliatur pauper, miser opprimitur, Propter banc omnibus paeue nee uiduis aut orphanis^) parcitur.
moraentis
lex

diuina

contempnitur,
uiolatur.

et

assiduis

praeuaricationum

generibus decretum

caeleste
castitas

Huius
et

causa

nonnunquam
in-

expugnatur pudor,

uincitur^)

per inlicitas uoluptates

pudens libido bacchatur*).


nimia

Per banc saepe parricidia partim

uotis,

partim operibus perpetrantur.


aut inrogat.
bilis,

Dum

quis ad diuitiarum possessionem

et inpatieuti auiditate festinat,

mortem parentibus aut


et

optat,
efifa-

Harum

causa etiam maleficiorum infausta et nee


inpietas^)
discitur,

[nee] nominanda Per bas non minus quam criminosarum artium studia prosilitur. et omnis bonae indolis peruertuntur^) mores, animi quoque uiolantur natura corrumpitur. Denique quotusquisque diues sine elatione, sine Quis, quamuis adrogantia, sine tumore, sine superbia, sine fastu?
sit

ad omnium turpiura

in

paupertate

mitis,

bumilis,

patiens,
inflatur,

benignus et

lenis,

non,

accedentibus diuitiis ''), aut tumore


aut inpatientia concutitur,

aut superbia extoUitur,

aut ira succenditur, aut furore grassatur?

Quando opulens
se^)

conditionis suae aut fragilitatis

non

ita obliuiscitur,

ut neque esse^)

memor est? Quando bominem putet? Uel quoest,

modo
esse,

putat,

qui superbo nimis et elato fastigio naturae suae asper-

natur nosse consortes.

Et eo

se,

quo deterior

cum

cupit

non

quod homo

est,

aestimat esse raeliorem^'^).

ingentibus miser

inuolutus raalis et tantorum forsitan peccatorum Der


C. hat ^ui^nbus'
et uibibus.

seruus,

quantarum
^)

*)

st.

'^)

C. oi/anis.
*)

C. uiiiiitur.

*)

was S. falsch in aifabilis nominanda inpietaa S. nee fansta, nee So schon S.; C. et ineft'abilis, nee nominanda?
C. accatiir,

vat/atur

coriigirt hat.

C. iufausta et

nee

affabilis impietas.
.sc/jc

Infausta
')
;

'')

reaertnntur.
")

Im

So der C. S. sui. ^) Die Worte neque esse- stehen mit etwas schwrzerer Diute ber der *") nach dem C, doch mit esse melioiem Zeile. Alles von Et eo se Al^snahme von >se, statt dessen derselbe /e hat (eof equo). S. hat, was der giebt, in et eis deterior est, cum cupit non esse quod homo est.
ist

das

non

vor

^accedentibus*

hier

wiederholt.

Aestimat sese meliorem^ verndert.

TractatiTS de diuitiis.

55
illo

diuitiarura

dominus.
Doniini

Dedignatur inopem, qui

eo forte

morum
illum

iutegritate sit ditior,


liabitu

quo rerum
sui

facultato pauperior est, et in liumili


raulcetur.

uec

conteraplatioue

Audias

diceuteni deinde
ali(iuid

hunc

abiectum, inendicura, ignobilem, et hie dicere

nobis corani positis audet et in bis pannis de

morum nostrorum
diuitibus

conuersationo tractare et conscientias nostras per rationabilem dispu-

tationem ueritatis

agnitione^)

pulsare!

Quasi

solis

loqui

quam sensibus debeatur. XVIII. 1. Non frustra ergo Dominus eam rem ubique paene arguit atque condempnat, cuius cupiditatem omnium scelerum semiNee iumerito diuitibus per difticillirai exempli narium nouerat. co:ii)arationem regni caelestis quodammodo aditum clausit, quos malorum omnium causa''*) inlaqueatos uidebat. Facius, inquit, camequam dmes in recfnum caelorum'^). liis per foramen actis transihit,
concessum
sit,

et ueritatis ratio opibus magis.

Quid
nisi

do

tam

euidenti

loeo

diutius

aliquid

disputare necesse
se

est,

tantuni

diuites admonere,
fore,

ut tunc

gloriae

possessores

eum
sit

aut

demum sciant, tam magnum aeum

eaelestis

repererint,

tam modicum per euius foramen eamelo*) Quod^) penetrabilis sit. eamelum, cui etiam acus angustissiraus aditus adhuc inposlioc penitus inpossibile est, quomodo illud, quod si
trausire possibile, aut
sibilius detinitur, inplebitur, nisi forte,

bene dispensatis opibus

suis,

diues sufficiens

aut pauper ingredi

contendat,

quo opulens intrare

non poterat.

2. Sed non de camelo dictum est, inquies, eui per foramen acus transire penitus inpossibile est, sed de camelo), id bunianae eupiditatis circa diuitiest de nautico quodam fune.

arum amorem nimia


nomina'') perueniret,

et

minuere
tanta

cogeretur!

non ferenda uersutia, ut usque ad fuuiuni tantum ne aftluentem mundi substantiam inQuam beata esset, si orga Dei dilectionem
laborarot
!

aninii

soUicitudine

Sed mens

terrenis

amoribus

ccupata caelestem non reeipit caritatem.

Hoc tamen miserrimum


Quasi possibilius

argumentum
sit,

est

et*!)

nusquam

diuitibus i)rofuturum.
transire,

quam eamelum, id est aniAdhuc parum scrutatus es, uonmal illud notissimum, penetraro. duni dignam dofensionem, per quam securus a caelesti sede oxtraneus degeros, inuenisti. Quid tibi cum nauibus, quarum tam uasta sunt instrumenta, quam fortia? Inter lanificia magis inquisitionis
tarn

magnum funem aeum

huius adhibenda est


So mit
10, '25.

sollertia,

si

uel

illic

filum aliquod, quod came-

1)

S.;

der C. hat -agiiitiom


*)

'^)
.

A. causam.
'')

=)

Mattli. 19, 24.

Marc.

Luc. 18, 25.


came^^us.

Der
S.

C. hat hier
s.

Ausnahme

berall

Georges

Hier hat der C.

cameZus.

'')

C. nomin.

uud im Folgeuden mit einer ^) v. C. uud mit ilini S. aut. *) C. wtt, was S. beibehalten hat.

56
lus^) dicatur, inuenias.
stultitia,

Tractatus de

diuitiis.

luridenda est pauliilum huiusmodi liominum

quamuis seniper sit detlenda miseria, ut nouerint, sibi illa'"^) Dominum minime argumenta profutura^), quae hominibus apud Sed superioris, ais*), definitionis difetiam liabentur in risus. 3.
ficultatem inferiore coudiit^),

immo etiam penitus aboleuit*), dicendo: sunt apud homines, possiUlia sunt apud DomiQuae inpossihilia
Sane
possibilia

num'^).

non modo

diuites

inpedimentis et diuitiis^) caelo recipere,


Si de possibilitate Dei agitur,
extraneus, quia nihil
a regno

cum suis omnibus et uerum etiam camelos ipsos.

Deo

inpossibile
dici

nuUus esse inuenietur reperitur. Et quomodo superior


eius
debuit,
si

poterit stare sententia,

quae aut
dici,

non

diuina erat potentia


4.

rescindenda, aut

si

debuit

rescindi
sit,

restat intellegi, qualiter

dictum

omnino non potuit? possibilia apud Deum^)

Sed^)

esse,
^^),

quae

siue apud homines inpossihilia uidebantur. Cum abnueret Dominus in omnibus diuitem, siue tantum pecunias habentem regnura caeleste
percipere, discipuli^^), qui

necdum

perfectae scientiae pleuitudinem

possidebant, apud quos diuites ex ludaica institutione adhuc

magni
adflu-

habebantur, eo quod aliquotiens^^) pro'*) nimia possidendi


entia misericordiae opera exercere uiderentur,

*^)

nondum

scientes,

quod
prae-

uniuersae legis transgressor haberetur,


perculsi sunt, retractantes

qui uel unius mandati


Si etiam

uaricator existeret, audita dominica sententia,

desperationis moerore
illis,

apud

se

atque

dicentes:

quibus per diuitiarum substantiam


bile est,

omne

pietatis officium inplere possicaelestis

per tam ardui exempli conparationem

regni

adi-

tus'*) denegatur, quid de raediocribus pauperibusque censendum est, quibus nulla misericordiae materia subpetit^^)? Aliquid '^) ita eos

sensisse,

ex eorum responsione monstratur.

Qais

ergo,

inquiunt,

saluus esse poterit? quasi nullus saluus esse possit, si salui diuites non fuissent, aut^^) in illis tantum uuiuersi humani generis summa
was der C hat, ganz kleines
**)

1)

So der
bei S.

C.
^)

^j

C. C.

ill.

*;

C. in-ofuturS.

*)

Ais

fehlt

Der

hat ber

dem

>t<

von

coudiit' ein

^)

^) C abolebit. wie es scheint, von des Schreibers Hand. S. condifit. C. i^iis. Marc. 10, 27. Luc. 18, 27. C dominum (dum). 19, 26. uud mit ihm S. 'Etc. ") So Schon 3, hat dies in Hliuitns'^ corrigirt. 'O

hI^,

Matth.

der

So der C. uud nach ihm A.; L. abnuere Aber mit ^discipuli beginnt der ") So der C; S. aliqno)Cum abnueret-^ etc. Nachsatz zum Vordersatze: '^) Somit L.; A. possidenie; der C possideniia- durch ") L. prae. ties.
C. (din);
S.

Domimim.

")

nideatur.

^'^)

S.

percipere.

Discipuli.

") subiierfit. '^ C af?fiitus. den Einfluss von ^adfluentia- entstanden. ") Einigenuaassen, uugeMir so; S. hat das, was der C. giebt, alqd'., mit '") S. fuissent. Aut einem Strich durch >; und cZ ^t quod" gelesen.
in
illis.

Tractatus de

diuitiis.

57
^) sit,

consisteret,

cum multo pauperum


upud homines,
possit,

turba numerosior

et iutcr mille
illi:

inopes uix locuples unus

appareat.

Uiide respondetur
est

<^)iiod

inpossihUe est

possihile

apud

Beimi'^),

id est:

Quod humano
])OSsibiHus
et

sensui uidetur iupossibile, ut quis absque^) diuitiarum

abiindantia saluus esse


est'^),

hoc ai)ud

diuinam scientiam multo

cui magis humilis et sancta paupertas,

quam superba
hoc bt)iium

iniqua diuitiarum iactantia conplacet;


difficile

cuius

etiam

absque malo esse


causa.

potest^),

misericordiae promerendae gratia,


5.

dum praestatur non tam diuinae quam humauae conciliandao gloriae


inquies, diuitibus

Sed regnum

caelorura,

Dominus, uon
sit

aeternao uitae perceptionem denegauit, quia uon statim a uita excluditur, cui caolestis regni possessio iutordicitr,

eo quod

et

uita

cum regno

et uita sine regno.

Oranis enim, qui regnat, uiuit, non


a te*) illius uitae locum,
si hi,
:

omuis, qui uiuit, regnat.

Primum quaero

quam^) extra regni finem

esso determiuas; deinde,

qui uitam^)

sine regno habcbunt^), salui esse poterint.


:

[Respondes'")]

Credo, salui.

Et quomodo apostoli dicunt (^uis ergo poterit sahms esse^^)'? si regnum tantum sciebant diuitibus denegatum? Unde aperte manifesteque monstratur, ubi regnum est, illic esse et uitam, et ubi uita sit, ibidem salutem esse, et ubicunque Salus uon sit, illic nee uitam esse,
nee regnum,
et eos, qui extra regni
(>.

terminos fuerint, saluuos esse


est appel-

non

posse.

latus, qui^-),

Sed populus gentilium, inquies, camolus quamuis omuium esset uitiorum goneribus
rectum habens, quia cameli
substrauit, facilius per
in

de])rauatus

et nihil in se

modum

Christi so tidei
est angustae

subiecit atque

foramen acus, hoc

uiae*^) tramitem, introiturus ])raedieitur,

orum populus,
non
possit'*)

in

regnum caelorum.
iani

intellegi,

superius

quam diues, id est ludaeQuod ludaeorum populus diues disputatum est. Nunc uero,

au gentilium populum camelum nuneupari conueniat, peruidendum. Primum quaero, quae ratio exegerit^^), ut haec causa tanta uomiuum
diuersitate obscuraretur, uel quid prohibuerit, gentilium

populum

pro-

prio

quae causa poposcerit, ut appelletur'*) alieno. Dicis, quia antedicti animalis moro diuersorum esset tlagitioruni iuiuocitari, aut

nomine

quitate distortus.
')

NuUa
;

ergo in ludaeis ])rauitas erat; aut,

si

erat,

'^) So nach dein C. A. unirersior, L. uniuersalior. So der C. (dn). Luc. 18, 27. C. aCque. *) und mit ihm !S. esse^. *) So IMan hat entweder -hoc zu streichen oder anzunehmen, dass nach der C. >bonum Worte, wie quod facit, ausgefallen sind. ^) C. adte. ') So der C; S. quem. ) So der C; S. e/iam. C. ^habebant und mit ihna S.

S.

Dominum.

^^

''

'"^

Dieses Wort oder ulicis


10,
26.

nmss
'^

hier ausgefallen sein.

") Matth. 19,

2.5.

Marc.
'*)

Luc. 18, 26.


'*)

und mit ihm


)

S.

>qui

") C. uia.

C. posses; S. posset.

C. exigerit.

Apellaretur?

58
cur non et
isti

Tractatus de

diuitiis.

eiusdem conparationis notantur exemplo?


hominibus peccatoruni

Uel quocon-

modo

caraeli conparatio

uitio deprauatis

Quia rectum corpus non habet, inquies. Quasi ^) aliquod animal sit, quod in lineae moduin recto tramite deducatur, et nullam corporei status aut curuaturam habeat, aut fiexuram, maxime illud^), quod ex diuersorura membrorum diuersitate consistit. Et quamuis multipliciter aut incuruatura sit, aut inflexum, natura sua*) rectum est. Et, si quod habet, naturaliter possidet, uitio caret. Et si uitio caret, quomodo homini non natura, sed uoluntatis
ueuiat^),
scire desidero.
arbitrio deprauato conparari poterit?

Quod

naturali tenore formatur,

7. Cur ergo, dicis, ipse Dominus nouuunquam homines animalibus conparat, ut Chanana^os^) canibus, ut Herodem uulpi, ut apostolos ouibus, ut malos et pseudoprophetas lupis^j? Ista'') non tam^) ad^) corporis habitudinem, quam ad morum

inreprehensibile debet iudicari.

similitudinem referuntur, qui nee


naturalis

in^*^)

ipsis

animalibus absque aliquo

motus gubernantur

arbitrio.

Sed bene aut Herodem uullegis,

pem

dicis,

aut Chananaeos ^^) canes, aut caeteros his appellationibus^'''),

quibus a
ut et tu
est,

Domino
eas^^)

uocati sunt.

Ubi

gentes camelos dictas^^),

ita

debeas nuncupare?

Quodsi nusquam scriptum


nullius
didicisti,

quomodo propria audes usurpatione praesumere, quod


el qua lectione instructus

scripturae auctoritate firmatur?

quod foramen acus angusta uia intellegi debeat? sontiendum est, quomodo per illam camelus, id
delictorum iniquitatibus deprauatus incedat,
esse dominicae seutentiae auctoritate saucitur?

Aut
est

si

uere ita

populus cunctis

quam paucorum iustorum


Aut
enira

gentium
fuerit,

populus camelus uitiorum

prauitate

erit
si,

et,

angustam uiam intrare non


uitatis

poteril, aut,
itineris

quamdiu hoc omni infidelitatis

et pra-

errore
dici

deposito,
poterit.

recti
8.

callem ingredi

meruorit, iara

camelus

non

Expositis his, quae

eum secundum

quo-

rundam intellectum antedicti animalis fecerant uocabulo nuncupari,


ita fiet,

ut hoc loco camelus siue

secundum

historiae ueritatem,

siue

secundum
')

allegoriae fallaciam^^) foramen acus intrare

non pos-

^) C und mit ihm S. conueniet. So C. und A. L. qum si. *) C. cananeos. ^) latth. 15, und mit ihm S. naturae suae. 22. 26. Marc. 7, 26 fg. Luc. 13, 32. Matth. 10, 16. 7. 15. ') Der C und ") In ist ausoefalleu. ^) Im C. ist tam mit ihm S. Isti. C. a. ''') ") C. cananeos. im C. ausgefallen. S. dicis. S. hat zu sappellationibus nuncupas hinzugefgt, indem er angenommen hat, dieses Wort sei aus'^) gefallen. Der C. und mit ihm S. Mglich, doch nicht nothwendig. dictos' und eos Vielleicht doch das Rechte, indem der Verf. an die heidnischen Individuen gedacht hat. Vgl. dann Matth. 28, 19: docete ovines '*) So der C. i^Fallagentes, haptizantes eos (avrovg). S. translationem.

C.

'^)

illuc.

*)

C.

'')

Tractatus de

fliuitiis.

59
uia
et

sit*).

9.

Deinde,
sibi

qule

est,

quod,

cum ungusta
couiuncta

regnum
saluato-

eaelorum

inuicem

coiinexa^)

atquo

siut,

rera ea^) ab alterutro sequeslrasse, crodaturV

Nam
dicit:
et,

si

foranien acus

angusta uia
actis,

est,

^)

faciUus,

in(][uit,

camehis introibit per foramen

quam
istud

diues in
fiet,

regnum eaelorum.

Cum

Facilius illud,
si iiigens

quam
tio

infinitam discretionein osteudit,

discre-

non potest de augusta uia intellegi, quae caelcsti regno coniuugitur, non separatur*). 10. Illud uero quae ratio faciat, intuendum est, quod hi, quibus moris est, omnia paene testamenti ueteris
est,

allegorica et mystica

expositioue

tractaro

et

noui seu^)

praecepta,

seu gesta liistoricae magis intellegeutiae simplicitate sentire, eo quod


uetorura facta

diuitiarum

consuetudinem

nouorum praefigurauerunt ueritatem, ut^) in sola causa suam aut obliuiscantur, aut inutent et
mysterio subutau-

praepostero ordine, quae in lege sunt gesta, ad defensiouem diuitum


simpliciter et absque imaginariae iuterpretationis
tur*'),

euangelica uero praecepta, omni historiae simplicitate et ueri-

tate^) submota, allegorica nitantr


liac

obumbraticme uelare, tanquam in


figura sit ueteris,

tantura ro

nouum testamentum
et

cum

in Omni-

bus uetus noui imaginem gessisse noscatur.


et

Diuitias

enim Abrahae
legitur,

Dauid
uero

et

Salomonis
in

caeterorum simpliciter intellegi uolunt;


de
diuitiarum

ubi

ali(|uid

euangelio
tractatu

contemptu
magis,

typico^^) moliuutur
legis,

corrumpere,

cum

ut dixiuius,

(juam gratiae allogorizare mandata conueniat, uisi quod luiiusmodi non tam scripturarum uim'^), quam uitae suae qualitateui'-) conantur adstruere et per falsam legis interpretationem onmi acuminis^^) ingenio defensare, quod**) diligunt, et conuersatioueni

suam

non tam secundum euangelica praecepta dirigere, quam secundum actus sui morem euangelicorum mandatorum intellegentiam tempelegi subdere cupiunt, ciuam legem Uolunt enim ita praeceptum esse, ut uiuunt, non ita uiuere*^), ut praeceptum est. 8ed huiusmodi sensus .auctoribus suis non solum nihil proficiet, uerum etiam obesse
rare.

Non enim tam uitam suam

suis conuersationibus subiungere.

wird durch das vorangehende gegenstzliche So der C. Zwischen Expositis his nuncupari possit^ muss Einiges ausgefallen sein. C. cowexa.
ciaui'
*)

^ueritateiu

geschtzt.
fiat

'^)

und ^) Der

ita

non

C. nt saluature.
")

')

Ab

eo separatur?
')

*)

Auch

hier nuiss etwas ausgefallen sein.

C. no-

mset.
hi)

>Ut'

scheint eine durch die weite Entfernung von


*)

quod (quod
Hu")

hervorgerufene lucorrectheit zu sein.


'";

So der C;

S. supputantur.

bnti,

unter der Hand, heimlich gebrauchen, fehlt in den Lexx. .l^utanturV

C.

ueritate.

So der C;
'*}

S.

tropico.

") C. scripturar uT.

S.

bloss

scriptu-

rarum.

'O C.

qualitatc'

und

so

auch

S.

'^)

C. omcrimhis.

") So der
e-.

C;

S. quae.

ueuerc^

mit einem Strich

(i)

durch das erste

60

Tractatus de

diuitiis.

credendum

est,

cum per eum uon modo


Sed^) dicis:

caelestium

mandatorum

praeuaricatores, sed etiam adulteratores fuisso docoantur.

XIX.

1.

Praeceptorum prius genera inplenda

sunt et ab omni iniquitatum flagitiorumque inquinanientis

expurgandus, et

sie

diuitiarum substantia distrahenda.

tum

tarn pro diuitiis,


dicatur,

cum

quam tum demum unicuique speruendas


seruauerit,
fiet,

animus argumenNam, pro peccatis pariter inuentum!


esse
diuitias,
sit,

cum

omnia praeceptorum mandata

et

perdifficile

diuitera

uuiuersa legis iussa conplere^), ita

ut nee

mandatorum

plenitu-

dinem, diuitiarum necessitatibus curisque arcentibus, inpleat, et dum,

quod

est

difficillimum, expectat,

nee diuitias aliquando eontempnat.


inbuit,

Aliter Christus
inuenies,

suos

discipulos

quem
Quod

nihil

prius

doeuisse
facilius

quam

euncta saeculi inpedimenta spernenda,


illo

quo

euangelica

possent mandata inpleri^).

in loco

praecipue
in

demonstratur,

quo parabola saluatoris uerbi

caelestis- inducitur,

qua

spinis diuitiae conparantur,

ita in aruis cordis nostii suis euris

ac uoluptatibus

semen uerbi
Si
igitur cor

sufFocantes,

ut in

terreno

agro

Spinae

omniuni generum semina aut iufructuosa reddunt, aut nee germinare


permittunt*).

nostrum humo^)

adsimilatur,

uerbum
con-

uero seminibus adaequatur, diuitiae autem spinis et sentibus*)


parantur,
quis terrae huius cultor intellegendus est?

Animus, nisi fallor. Quid ergo primum in spinosa humo agricolae exerceudum estV Ante iacienda semina, et postquam fructus attulerint, spinae eradicandae, an prius ab omnibus seminum contrariis mundandus est ager, et sie bonorum frugum grana iactanda sunt^)? Et uobis igitur huius conparationis exemplo diuitiarum inprimis spinae euellendae sunt, no bono semini possint esse contrariae. 2. Dieis forsitan: Cur autem non cum diuitiis omnia possim Christi mandata seruare"?
Si
potcs,
nihil
tibi

diuitiae

obesse credeudae
debes,
et si

sunt.

Prirao ergo
in-

ipsorum mandatorum speeies nosse


plere^) possibile
sit,

etiam diuitibus

diligenti

examinatione rimare.

lubemur enim

non mentiri, non maledicere, non periurare, sed nee iuste quidera iurare, nulli malum pro malo reddere, inimicos diligere, pro persecutoribus et calumniatoribus uostris instanter orare;
ablata repetere,

non licet uobis non saecularia iudicia adire, non uicem iniuriam inrogantibus repensare. Prohibemur etiam cum fornicatoribus, aut
*)

So mit
^) )

S.

der C.

scio

AVre dies das


*)

Rechte,
^)
.

so

htte

man

dices'

zu lesen (Ich weiss, du wirst sagen).

/plere?.

C.

S. s7;pleri.

sensibus.

*) C. So der C; S. reddant und perniittant' Hier mssen Worte, wie Credo, prius mundandus
*)

und mit ihm homo. ^ C.


oder Sine

dubio

etc.,

ausgefallen sein.

A. hnpleri.

diuitibus inpleri?

Tractatns de

dinitiis.

CA

ebriosis,

aut maledicentibus,
salteni proferre

aut rapaeibus cibum capere; uon licet

uobis otiosum
ali(|uid

ex ore sermonem.

Quid necesse
ambiguura,

est,

de maioribus
ut mihi

diccre,

cum

nulli

esse

possit

eis

maiora non Heere, quibus etiam miiiora prohibentur admittere.


secro
te,

Ob-

secundum conscientiao tuae testimonium


sit
ei,

respoiideas,

an haec omnia inplere possibile


inplicatus.

qui diuitiarum uexibus fuerit


amplioris

Tanto

euira

unicuiquo

cura

sollicitudiiiis

rerum substautia possidetur^). Multos propter Deum^) pauperes scimus ab omni terrena faciiltate, proprietate. cura
na^citur, quauto raaior
[alionos^)] nullisque

et

tantum terrae

liberos,

mundanae possessionis necessitatibns praepeditos quantum extranoos, et uix nihilorainus


plenitudinem
possunt.

mandatorum
quid facient,

perficere

Si

illi

uix possunt,

qui ingentibus diuitiarum curis et inmensis mundana-

Et ne quis putarot, aliqua quamuis non uniuersa seruontur, alio in loco dicitur: Qui unhiersam lef/cm seruanerit^ ofendaf aiitem in uno^ factus est omnmm reus^). Et ne hoc de ueteris testamenti tantum praeceptis intellegendum existimes, scito illud Christianis dici, quibus iam nouae legis mandata erat necesse perficere; quippe cum regnum caelorum non intro(;ant, nisi qui
sollicitudinibus occupanturV

rum rerum

horum,

({uae superius

memorauimus,

sufficero,

prioris

instrumenti

cultores

abundantioris
et

iustitiae

magnitudine^)
lex dica-

ante*) transierinf).
tur,

Quod autem

nouum testamentum

beatus apostolus doeot, dicens:


Jo/fa

His, qui sine lege crant, quasi

sine

esseni.,

cum

Chrisfi^^).
hitis

Et

alibi:

sine lege Bei non sim^), sed in lege sim^) Innicem onera nestra ]}ortate, et sie adimple3.

legem Chrisfi^^).
sintV

Quid ergo dicimus:

Quod

diuitiae pec-

catum

Absit!

peccandi occasioiiem

Non quod ipsae peccatum sint, sed quod porrigant, dum aut male conquirantur, aut non,
aut

sicut oportet, possidentur,

per harum sollieitudinem caelestium

mandatorum incuria
stratur.

nascitur, et delictorum crebrior necessitas niiniet dicit: Fili,

Quapropter spiritus sanotus testatur


tui,
et, si

ne in

nmVis-sint actus

diues fueris^ non eris inmunis a

delicto^'^).

Ergo, sicut superius diximus, peccandi occasionem diuitiae praebent,


')

Ab

eo possidetur?
terre
in

*)

So nach dem C. (dm);


itroprietates,

S.

Dominum.
'alienos'.
et

')

Der
hat
alie-

omni diese Worte


C.

ab

facultates.

curns

ohne

S.

>ab omuin terrae

facnltat/

proprietatiftus
,

cnris

') ') .Tac. 2, 10. iiiagnitndinrr was S. behalten hat C. ganz bortlssig und dannn verdchtig. Vielleicht wollte ein Schreiber jantcierint^ setzen, schrieb aber mir ante weil er alsbald sah, dass 'transierint folgte, und vergass dann ante zu tilgen. ^) Der Verf. spielt auf '') '") l Matth. 5, 20 an. ) So der ('.; S. esaew. C. snm\ S. essem.

nos-

corrigirt.
ist

*^)

Ante

Cor. 9, 21.

"J Gal.

6,

2.

") Sir. 11, 10.

62
et possidendi

Tractatns de

dinitiis.

nimietas causa efficitur errandi.

Prudeuti et religioso

auirao et absque alicuius reprehensiouis macula uiuere concupiscenti

non modo peccatum, uerum


debet
occasio.

etiani peccati

ipsius pertimescenda esse

Beatus^

inqiiit

scriptura,

qui

timet

omnia propter

Dominum^).
similes
recipiet

Occasiones euim peccatorum occasionibus ualetudinum''*) sunt. Sicut enim corpore inualidus^) pristinam difficile
sospitatem,
uisi

omnes

prius occaiones,
abstulerit,
ita

per

quas

infir-

raitatum
depressa

causae

ministrantur,
et

anima

peccatorum
praeualescere
delicto-

morbo

iniquitatum febribus

exaestuans

difficile poterit, si

non uniuersas ante occasiones


aeger,

absciderit

rum.

Et ut seusatus
suae
saluti

recuperare uolens celerem sanitatem,

ualetudinis

causas

atque materias
repellit

per

se

ipse

perpendens,
desiderabilia
sapiens,

omnia

contraria

ac

remouet,
ita uir

quamuis
et

nimis sint et delectabilia uoluptati,

prudens

qui

melioris substantiae, animae scilicet, desiderat sospitatem, occasiones

omnes debet
tione

intellegere*) peccatorum, et,

cum

eas integra considera-

librarit,

ab

amplius iam uelle


saporis sui

omni animi sui desiderio procul auertere, nee diligere, quamuis dulce atque suaue sit, quod per
spiritalibus uisceribus
letale

commodum

uirus iufundat.

Nolo enim, mihi iam dicas:


et

Sed

illa

et illa

Dens

creauit;

quoniam
tamen

multiraoda

pomorum genera
species

et

frigidissimi creaturae^),

fontium

liquores et

uini

suauissimi
*')

Dei

sunt

uec

idcirco

febrientibus
languoris.

porriguntur,

quia maior per haec causa potest uenire

Sed quid de aegris loquor, quando hoc percipere nee sanis quidem nisi cum modestiae temperamento salubre sit, quia in omni specie nocet, quicquid supra naturae necessitatem auida nimis et uisatiabili concupiscentia sumitur. 4. Sed concedam tibi, quod ita habere diuitias possis, illas scilicet, quae ex bona parentum
haereditate
descenderint,
ut

eas

absque

ullius

delicti

coutagione

possideas, et sint tibi

bonorum operum

materia,
illius,

non causa uitiorum.


perspicuitatis atque

Este, tu illius efficaciae sis atque uirtutis

prudeutiae, ut aut solus, aut rarus illam


uertas,

rem ad tuum commodum


Quanti

quae aliorum
illius,

saluti

adferat

detrimentum perenne.

sunt enim

cuius tu uideris esse, circumspectiouis atque pru-

deutiae, ut aut per mal um sibi diuitias intellegant^)

non expetendas,

*)

Der Verf.

zielt wolil
^)

auf die Worte;


^)

Timentis

Dominum heata
C.
;

est

anima

eins in Sir. 34, 17.

C. uaHtndiuuiE.

So

iiacli

dem

S. corp?."? inualidiu,

wogegen ausser dem


*)

C
S.

abstnlent

spricht,
vi)

was
C.

eine Person als Subject verlaugt.


^e^.
^)

C.

>intellgere

mit einem Strich


e.

durch das zweite


')

C. creaturo.

")

So nach dem C; (i) durch das zweite

febridtentibus.

intellegaut

mit einem Strich

Tractatns de

dinitiis.

()3

aut per bonuin uenientibus uti


officiisV

uelint

iu

misericordiae aut

pietatis
iniuste''')

Tu

do bouo habes et bcne possides^),

quod nee

consecutus es, et iuste perfruoris; sed alii non intuentur, unde habeas, uel qualiter habeas, nisi tautum, quia habeas, et, quia, quod^) habeas, uident, unde uel qualiter habeas, non uident. Et
forsitan

dum

hoc solum Optant imitari,

quod uident, incipient per


ut
tibi

fas

et

nofas quaerere et scelera raulta committere,

in
et

possidendi
erit

quantitate aut pares, aut superiores uideantur existere;

substantia tua non tarn uirtutum occasio,

quam
si

causa uitiorum.

iam Sed

mihi bonorum operuui materies,. inquies.


rimis uero malorum.
conferatur,

Solo*) tibi bonorum, plutibi

Et nescio iam uel


fuerit

per

eam

boni aliquid

quae interitus

causa multorum.

Contempnenda

est illius rei bonitas,

quae multos,

dum

uni prodesse putatur, occidit.

Quanto melius egeris, si tua omnia erogando triplex perficias bonum. Primura misericordiae, quod tunc ad perfectum consummasse credendus es, cum uniuersa distribueris; secundum, quod, dum tibi nihil dereliuquis, Omnibus non modo peccandi occasionem auferes, uerum etiam praebebis uirtutis exemplum; tertium, quod perfectionis gradum conscendis, cunctis substantiae facultatibus erogatis. Quid ergo
dico?

Ut

diuitias a piissimis parentibus derelictas, abauis, proauis,

atauis tritauisque^) conlatas absque ulla causa peccati, absque alicuius laesione uel dolore quaesitas odio nostris suasionibus habeasV

Absit!
fidoliter

(^uin potius
diligit,

lioi'tor,

ut diligas.
*),

Omne

enim,

quod quisque
sempiterna

non tomporali

sed aeterna possessione


ut
illud

obtinere desiderat.

Si

amas Patrimonium tuum, id age, Et si uere hoc baeroditate retinere.


transfer
illud

ualoas habes,

cupis.

dum tempus
illuc'')

de

terra
fine

in

caelum,
est.

quia,

quicquid in hoc

romanserit,

mundi

delendum

Quicquid

mundo igitur, dum

uiuis^), transtuleris-,
ris,

perpetuo possidebis, quicquid autem hie reliqueesto illius sententiae dicentis


;

perdidisti.

Memor

lustijica ani-

luam ante ohiium, quoniam non est apu inferos quaerere c/hos^).. Et alil)i: Ante mdicium para vtstitiam tibi^^). Ego illum
diuitom

mam

magnificum atque

laudabilem

puto et

cunctis

sapientiao

merito praofereudum, qui ita uitae mortisque consideratione so temporat, ut ante se uniuersa praemittat, ut^')

secum

pariter sua cuncta

')

Der
;

C.

haberts

und

possides*
'')

S.

liabcas
*)

der C.

S.

verkehrt

iuste''.
25;')

Der

C. qnid.
s.

') So und ^possideas. So der C. s. Neue, For;

nienlclire der lat.


tiiiiporal/rt.
ler.
')

Spr. II,

und (ieorges
das folgende
'')

v.

^)

C. tratauisque.

'^)

C.

"Wohl ein
'')

durch

aetern'
16.
17.

liorvorgernfener Feh'"j

L. ilhv/.

A. n vivis.

Sir.

14,

Sir.

18,

It.

") A.

aut, L. ac.

(34

Tractatus de dinits.

hoc scriptum esse reor: liedemptio animae uiri ditiiSed quomodo, inquies, ad caelestia possunt terrena Uade, uende Per illos scilicet, de quibus scriptum est: transferri? omnia tua et da pmiperihus, et hahebis thesaurum in eaelis"^). Meminisse debemus, nos in hoc mundo tanquam hospites et peregrinos
deficiant.
tiae ipsms^).

De

dogere oportere, beato apostolo dicente


(jrini ahstinete
dicit:

Tanquam

hospites et pere-

ricut

Item alius apostohis Dum in hoc corpore simms, peregrinanmr a Domino^). Ergo aduenae in hac terrena habitatione sumus, ita^) aduenarum
nos a carnalihus desideriis^):
imitari.

morem debemus
cunquirit)
possit.

Nullus enim peregre constitutus


quae secum
aut

illa sibi

et

congregat,

ad proprias sedes ferre non


aut de
alio

Nemo enim

de India,

de Arabia,

^gypto

ne-

gotiandi causa adueniens, Roraae uel quocunque

loco')

exiguo
con-

tempore moraturus,
paret*^),

aut domos sibi ibidem,

aut

possessiones

aut aliqua, quae^) esse inmobilia uideantur, nisi

aut aurum,

aut argentum, aut

mercium
illa

species,

aut quaecunque

secum ad pailla

triam propriam ferre


tionis nostrae
illa

sufficiat.

Ita ergo et nobis in hoc peregrinasunt,

tempore

tantum desideranda

quaerenda,

omni

laboris ac sudoris studio congreganda,

quae nobiscum simul

ad caelestia possunt rogna transire, et in quibus ualeamus perpetuae


haereditatis locupletatione gaudere.

XX.
et

1.

Sed nee illorum mihi praetereunda


qui sibi religiosi uidentur,
et
se,

est arguta

uimis

urbana

subtilitas,

mundi contempeo quod aut


uel

tores

tam apud

quam apud
habitu,
auvi,
et

imperilos

iudicantur,
illos")

humiliore^")

incedant

aut

nuUa

possessionum

ornamentorum, aut
talli

aut argenti, aut cuiuslibet pretiosioris me-

omnia nihilominus suis abscondita thesauris latent, et quod^^) coram^^) hominibus inanis gloriae causa fruendi Sed filios 2. usu'^) contempnitur, animi concupiscentia possidetur. Quid ergo relicupio uniuersa seruare. habeo, inquies, quibus niea gionis intuitu coutempsisse te fingis, quod liberorum contempltione
delectet,

pompa

eustodisV
geras, si

Uel cur

tibi plaudis^^),

aut complaces, quasi noui aliquid


tuos
filios

omnium bonorum tuorum


iufidelibus

haeredes instituas, quod


in

facere

etiam

moris

est?

Aut

hoc forsitan te
praestas,

Deo
quod

aliquid conferre existimas,

quia liberis tuis

celerius

^) ") 2 Cor. 5, 6. 1 Pet. 2, 11. 19, 21. ') So nach mit einem Strich (i) flnrch e. dem C; S. alio i loco. ^) L. coniparflt. ') Quae^ fehlt im C. ^") 0. hnmi") Qnod .ber der Zeile mit schwrzerer Dinte. Es ") C. ilh(s. liorf'. '') ") C. hishs^, was S. beibehalc^ram. scheint jnger zu sein.
')

Prov.

13,

8.

*)

Mattli.

^)

C. in.

*')

C. conquerit

ten hat.

'^)

A. plaudes.

Tractatus

fle

dinitiis.

65

eis^)

eras

quandoque sine dubio relictuvus?


Absit
!

Ut filios tuos penitus exheredes. quam naturae necessarium est,


diligis,
si
illis

Quid ergo diciinus? Sed ut illis non plus,

derelinquas.

Nam

(luomodo

eos
et

ea uideris conferre,

quae

noceant"?

besse enim

ipsis

possunt.
et,

quae

tibi

uisa

sunt

obfuisse.

Aut enim
sentit,

tibi nibil

obfuerant,
illis

frustra ea spreuisse te, simulas, aut, si obfuerunt, uec

conferenda sunt.
possidere,

NuUus
diligit.
si

enim, quod

sibi

noxium
te

cupiat^j,
si

eos

quos

Aut

ergo

filios

non amas,

eis uis

conferre contraria, aut,

amas, certum
quos"')
diligis,

est,

non quasi coutrarium


te,

babere,

quod

illis

optas,

exbibere, sed, ut superius


simulas,

diximus, buraanae*) gloriae causa, quasi inutile spreuisse

quod intra animi conscientiam pro summo amplecteris bono. Nihil enim nobis proderit aut numerosae sobolis gloriosa progenies. aut
per uniuersas^) mundi partes longe lateque diffusa uberrimi cospitis
loouples
')

ac

spatiosa

possessio,

aut

plurimarum

aedium superba
multiplex
et iactantia,

nimis et elata constructio,

aut pretiosarum

uestium^)

gloriosa concinnitas, aut dignitatum uel

bonorum ambitiosa

cum extrema

ad

^)

nos hora peruenerit,

aduenerit, in quo nullus^)

operum fructus

accipiet.

cum ambiguus omuibus finis secum praeterquam bonorum aut malorum Nibil enim aurum, nihil argentum, nihil
a

pretiosorum lapidum coruscantes


tilare') coeperit dies

olim

gemmae proficient, cum ille inruDomino destinatus, cum ipsa etiam

ignibus
dicens:

coeperint

elementa
est dies

crepitare.

De quo

propheta testatur,

Magnus

Domini, magnns

et inlustris nimis, et qiiis

erit sufficicns e/^*)V

dies

Bomini ut
cdlore
oportet

fr, in

Et beatus apostolus Petrus: Adueniet autem qua coeli magno inpetu transihunt, elementa

nero

sohientitr.

Cum
in

haec

igitur

omnia dissoluenda
et

sint,

quaJes

nos

esse

sanctis

conuersafionibus
diei

pietatihus,
caeli

eccpectantes et projjerantes in

aduentum

Bomini, per quam


iudicii
et

ardentes soluentur, et elementa ignis calore tahescent^'^)'^


apostolus

Item beatus
ignis
borroris

Paulus:

Terrihilis

quaedam

expectatio

aemulntio, quae consumptura est aduersarios'^^),

cuius

uim
.4;^

non, qui diues fuerit, sed qui iustus, euadot, seriptura testante:

rum eorum

et

argentum eorum non poterit liberare eos in


alibi:

die

irae

Bomini^*), et

Xon
So
nacli

proderunt thesauri iniquis, iustitia autem

')

C.

e(7is.

*)

')
^)

L.

qno^/,

C.
)

nmanc.
^)
2, 7,

dem C. (mchte begehren, wnschen); S. cupff. Das m ist mit schwrzerer Dinte eingefgt.
')

C. uniiiersifas.

C. locuples enim.

So der C.
3,

bei S. fehlt uestium.


>)

Ad

fehlt

im
')

C.

So der C;
11.
19.
It.

S. falsch

miUos.

S. nttilare.

Joel

")

2 Pet.

1012.

So nach dem ") Hebr. 10,

C;
27.

") Zeph.

1,

18 vgl. Ez.

QQ
liberal

Tractatus de

diuitiis.

a morte^).
fidi

3.

Curramus
(?)*),

igitur,

dum tempus
possumus
illa

est,

et,

omni
[et'"*)]

concupisceutiae excusatione postposita, quanta


post laborem
inueniat.

oeleritate,

simus
lidi

ne nos dies

uacuos et iufructuosos
et

Si uere

sumus, caelestibus nos remunerandos opibus


fastidiosa sit

perpetuae possessionis sublimitate ditandos,


post caelum, et omnis temporalis et
illius

nobis terra

mundana

possessio

ad aeteroae
sordeat

beatitudinis

conparationem

quasi

inutile

stercorum

Nemo magna consecuturus miretur exigua. Facile purgamentum. ualemus contempnere, quod sumus, si pro certo credimus, quod eriQuid nobis illa magna cum ambitione concupiscere, mus futuri. quae possunt etiam pessimi homines obtinereV Quanti locupletes criminosi, quanti inpii quantique lasciui, quanti nefandorum faciuorum
sceleribus
et

inquinati!
pios

Si

tantum
habere

iustos,

sapientes,

pudicos,

innocentes

cerneremus
uero

diuitias,

merito

cuicuuque

prudenti

illae

cum

iugenti auiditate desiderandae essent,


At"*')

quae

solis

conpeterent bonis.
sortitos,

cum

constet, lUas')

malos praecipue

nescio,

ab

stultis

qua ratioue sapientium quisquam potiri uelit, quod sceleratisque^j uideat possideri. 4. ed [et^)] in pauperibus Sed paupertatem nemo concupiscit,
se
et

ista sunt, inquies.

facilius

pauper*) ab

istis

exuere

quam

diues potest,

cui

paupertas uon
possibili-

modo
pia'-'}.

deliquendi non praestat fomitem,

uerum plerumque
iietaliir

tatem negat, scriptura dicente:


an^")

Est^ qui peccare

prae

ino-

Uide ergo, quid eligendum magis sit, quod delinquere prohibet, quod nonuuuquam ^^) peccare conpellit. Nam quod diues a delicto alienus esse uix possit, superius^^j iam diuinae sententiae auctoritate
monstratum^^)
est.

fragio Christi et

lilas magis diuitias conquiramus, quarum angelorum eins participes esse mereamur. 5.

suf-

Si-

mus

plane locupletes et diuites, sed in bonis actibus, sed in conuersanctis


et
piis;

sationibus

repleamus

corporis

uostri
sit

thesaurum

sanctitatis auro et argento iustitiae.

Pretiosior nobis

omni orna-

mento sinceritas; intrinsecus nos, non extrinsecus conponamus, id Ornemus est non corporis, sed spiritus decoramenta quaeramus. nostram, et, ut ^*) Deo formosa appareat, omnibus eam speanimam Erit enim satis compta ac decorata, si ciebus iustitiae depingamus.
sit

in

illa

grauitas
10,
2.

morum,
'')

conscientiae
fehlt

puritas^^),

credulitatis
ergnzt.
=*)

^j

V Prov.
zerer Diute;.

>Eu
*) "}

im
i^das

C.

Schou von
';

S.

C
C.

sidemtis; S. consideremus.
^j
'';

C.

Ad

'd last ber der Zeile

mit schwr")

C. illa.

C. sceleritesque.

>Et fehlt im C.
ut

paupertos.
*'') Der C. Der Corr.

Sir.

20, 23.

'")

C. auno.

")
'*)

Mau
C.

erwartet >prope semper-.


et.
'^) "*)

superiore.

") C. monstrawdfi.

C.
C.

puri/itas.

hat

das

Wort mit schwarzer Diute


(i;

corrigirt.

^creduli-

tates

mit eiuem Strich

durch das zweite

e^.

Tractatus de

liuitiis.

'

(37

fiducia,
tegritas,

sobrietatis abstiuentia, patientiae

munsuetudo, pudicitiae
et

iu-

misericordiao piotas,

cordis

huinilitas,
luei-a

dilectionis Caritas et

hormii oraniura conseniatrix et altrix

inuiolata simplicitas.

Nulla eiiim Deo anima tarn speciosa, tarn pulchra,


iimoceutia niargarita fulgentior.

quam

cuius

est

Hamm

diuitiarum opes et
scieutes,

orna-

menta quantu possumus


reguo indiguos
comitata.
fore,

sagacitate

quaeramus

caelesti*)

quos non omues''')

opuleutiae huius

pompa

sit

IV.

Epistola de malis doctoribus et opeiibus iidei et

de iudicio futuro.

I.

1.

(^uantaiu de purissimae
liac

raentis uestrae siuceritate fidu-

ciam geram, ex
uerba
dirigere,
et

praesumptionis meae temeritate perpeudite, qua

audeo exiraietati uestrae colligata inueterandaque literarum apicibus

cum
sit.

hoc

iu

tempore

solutum et liberum ac

cito

t'ulgentem
ferre uix

nullius scripturae uinculo

compeditum sermonem

pro-

tutum

Duplicis euim ratio causae


et
cbri>-tianitatis

me

ad huiuscemodi

auimauit

audaciam,

uestrae
et

beneuoleutia,

apud
eorura,

quara^) nihil non tutum pio elo(|uio credidi,

caritatis liberalitas,

cuius uaturae est facilius omnia cauenda contempnere,

quam

quae prot'utura
Insuper
ut
et

existimauerit,

bis

illud accessit,

(|Uod ita

quidquam negare, quos diligit. uestrae essem conscius religionis,


uelle,

certissime

scirem,

nihil

eam magis

nihil cupidius
litteris

optareinser-

quam- de sanctis uoluminibus seu uoce promptum, seu

tum
bus

incessabilitor haurire

sermonem,
Quia,

et ea sibi

semper,

quae exer,

cere dinoscitur*), praedieari^).


sit

licet diuini oris

eloquium OmniInfiuita
facit,

pro uaturali suauitate saporabile), attamen nullis tam dulce,


(jui

(^uani,

se eius famulatui maucipare


est,

nituutur, efticitur.

auimi oblectatio

cum

id sibi senserit aduuntiari,

qud

et

tam

contristari saucta

mens

potest,

si

resolutam doctriuam audiat,


')

')

C. caelestis.
S.

*)

*)

So der C;

di^ruoricitur.

So der C; Oinnis? ') C. uud mit

C.
S.

und mit ihm


praedicare.

S.
'')

'quem.
C. sopo-

iliin

rabile.

68

Epistla de uialis doctoribus et operibus

fidei

et de iudicio futuro.

quam,

si

discipliuata^) fuerit, exultare.

2.

Nouerara etiam, uos

ita

caelestis uerbi ardoj-e flagrare, ut gratissimimi duceretis illius solatiuiu

uobis, quolibet'"*) iupertiente, praestari.

Nou

uacat^) eniin eligere iu

eins rei exhibitione personas,

qua

potiri inpatientissirae concupiscas.

Nimis sitieus nullius propiuantis respuit ministevium, et cunque bibere*) contentus est poculo, non quod^) parura
uestrae copia

in qualisanctitati

doctrinae caelestis exuberet,


uultis,
ut,

sed quia tauta

auiditate

animi
sicut

eara

potare

cum

ipsis

abundetis fontibus^), nee


et,

desiderantes
hi,

quidem paruis leutisque


et adfatim rerura

roribus riuulos respuatis,

quos inmoderatae auaritiae capiditas teuet, quamuis uber-

tim cuncta possideaut,


nihilominus tameu

omnium
et uos, in

opuleutia polleant,
si

pro infinita habendi concupiscentia,


ita

quid

eis

pauper

obtulerit, libenter accipiunt,

quibus eins cupicui,

ditatis ardor exaestuat^j,

quae in

illo

fuisse dinoscitur^),

quod
mi-

uir concupiscentiavum esset,

angelica protestata responsio est^),

norum etiam
ipsi
atis.

scientiae studio ^)

non aspernanter

dicta suscipitis,

cum

abundantioribus et opimis caelestis doctrinae thesauris^^) adflu3.

Nee meorum quidem me


in

deterruit delictorum conscientia,

cultu ac deuotione meliores quo minus me^*) omnium ultimus litterar um adfatibus commonerem, et, peccatorum in oculo meo trabem gerens, eorum iumaculare aciem uellem, quo-

omni

religionis

rum nee

festuca^^j

quidem
exosa^")

inesse
cui

credeuda

est,

cum

illius uos'*)

humilitatis esse non ignorarem,


fastidium^^),
et
ita

nee

deterioris generaret sermo

habere peccata,

ut uobis in

eisdera^')

destruendis

nee

retractare, ([uo

quidem disputatio possit horrere, qualiue labefactante desinant, dummodo^^) esse


peccatoris
ut,
si

nee
desi-

uant.

4.

Quapropter obsecro,

facilitatis

nostrae

usurpata

temeritas sensum uestrae sanctitatis offenderit,

non tam mihi eam,


maxirae inputetis

quam

causis superius conprehensis et caritati uel

ardeuti,

quae saepissime

solet

dilectionis gratiam nititur

terminum humilitatis excedere, dum Huius namque praesuraptionis exhibero.


est

audaciam sauctarum etiam scripturarum exemplis certum

con-

')

Der

C.

und mit ihm


ist,

S.

verkehrt nndisciplinatat.

Disciplinata-,

wozu
*)

Mloctrina Subject
qo(Zlibet.
*)
')
')

wird
*)

vom
C.

g-egeiistzlichen resoluta gefordert.

C.

C.

uocat.

niwere.

^)

Der
)

C.

Fontibus^
. exaestuet.

ber der Zeile mit etwas kleinerer


)

und mit ihm S. quo:. und schwrzerer Schrift.


9, 23.

So der C;
"*)

S. di(/uoscitur.

Daniel, Dan.
'")

10,

11. It.

Die Vulg. hat


1')

mir desiderioruim
C.

(Gr.

intSvniwv).
fistuca.
es,

C. scientia eudio.
S.

C. dies rturis.
V

mei.
OS

'*)

")

und mit ihm

os.

1*)

C.

fastidio
Sciirift

")

C. exsa.

")

C
'")

de (es
C.

mit kleinerer und etwas

schwrzerer

ber der Zeile).

dmo.

Epistla de

maus

ductoribus

et

nperibu:? fidei et de iudicio futuro.

69
et

foueri,

illis

scilicet,

quibus tontinetur:

Eochortamini
Christi

inincem

aedificate
nohis,

alterutrum^).

Et iterum:
et

Uerhnm

hahitet'^) in

in

omni sapientia docenfes


(^ertus

monentes vosmet
mei^ et ego

ipsos^).

Et
uohis^

nirsum*):

suin

antem^

fratres

ipse de

qnia pleni estis dilcctione^ repleti omni scientia, ita id possitis

alterii-

Irum

iHonere^).

Dilectionera eniiu in hoc loco tarn scientiae'),


ostenclit,

quam
illius,

monitioni praeponendo

duo

iiiferius

conpreliensa ex

quam anterius'') uuncupauerat, caritatis uidelicet, causa descendere, eam uerain et secundura Deum esse scientiara, quae non alterius rei, quam iiiutuo^) aedificatiouis amore praestetur, et tam illam
et

laudandam

dileetioneni,

(juae,

ut

aliis

prosit,

in doctrinae

usu

st-

dioque laborauerit,

quam

illam

peritiam praedicandara,

quae

solius

caritatis oftioia quaesierit.


II.
fet'tus
1.

Talis est cnim doctrina, per


qualis
est

quam nuUus animae


seiet

pro-

adquiritur,

medicina,

cuius per curam remedium

minirae

aegrotantibus

exhibetur.
in

Quod
arte

etiam peritis medicis

saepe contingere,
pestilentiam

dum,

sola

lidentes^),

minus

sollicite

aut

tem])oris

perscrutantui-,
'")

aut aegritudinis rimantur caucontuentur.

sam,

aut

qualitatem ualetudinis

Sicut enim in cor-

poralibus morbis uaria et multimoda languoris uidentur esse contagia


et

pro

commutatione
conicere,

temporum ualetudinum
laboriosae

")

quoque diuersitas

nascitur,

et periti ac soUertis

medici est perpense^''') onmia librare,


soUicitudinis declinatio fastidiosa

aestimare,
et

no

aegrum perdat, dum parua

diligentia

cuncta rimatur, et artem,


ita et

dum

ncglegentius*'^) latentia scrutatur,

infamet:
^^j,

boni doctoris

est spiritalium

morborum causas peruidere


([uibus

explorare, coguoscere,

perdocere

et,

occasionum generibus oriantur, aduertere, et

tum demum,
hibere

cognitis
2.

omnibus atque
Sed
(pii,

conpertis,

caelestis

curae ad-

medicinam.

in

tali

expetita similitudine non

tam

medici nobis,

quam

intirmantis in huius tractatus disputatione con-

petere uidetur exem])lum,


et

propriae salutis commodis prospiciens,


et
aiit

m'orborum
uitaro*').

do'^)

suorum occasiones intollegere debeat Et si, quod'^) adsolet, medicorum


5,

intellegenmalitia*^)

')

Thess.
.

11.
15,

'',

C. hahitut.
)

',

Col. 3, 16.
')

*)

Su der C. (rurs(7);
*)

S. rursKS.

*)

Rom.
die

14.
*)

C. scientirZ.

C. a/terius.

So der
'*)

C
hat

Mutue?
vor

";

C. fidente.

C. ualitudinis.

") C. ual/tudimun.

S.

perpense

Worte
u<

per

se

die

aber nicht im C. stehen.


'*j
;

")

So der C. S. praeuidere. '*) C. und intellegendo- mit einem Strich (i) durch das zweite iiitellegere '") Hier findet sich im C, wie es scheint, ein kleiner Absatz. Die e^.
ineglegentifcs-

mit

ber

b-

als

Corr.

vorangellende
L.

Zeile ist

nicht
'*;

ganz vollendet.

")

So der C.

A. Et.

sicut.

Etsi

sicut adsolet.

C. malitiosa.

70

Epistola de malis doctoribus

et

opcribus

fidei et

de

iiidicio fnturo.

dolosa,

aut

inperita

^)

stultitia

contrarium

magis,

quam
suae

sospitati
infirrai-

profuturum uoluerit dare consilium, sapiens aeger


tatis

sit^)

medicus.

Priuatis^) iam calamitatibus eruditus, recnset et ressibi

puat*),

quod experientia propria

uoxium

esse cognouerit.

Ita

et nos, ut de

me

et de mei^) similibus loquar,

peccatorum nostrorura.

quorum
causas

contagione nobis spiritalis morbi

aegritudo succrescit, (am

quam remedia

nosse

debemus

et

nuUi magis fidem,

quam

experimento proprio comraodare; uec*) insensatorum ritu^) laiiguen-

tium frustrari nos quorundam adulatoriis

et blandis pollicitationibus

adnuamus, ut aut creJere uelimus, profuturum

nobis^),

quod

aliis

minime
III.

profuisse

cognoueriraus^),

aut,

unde

caeteri

perierunt,

nos

euadere posse speremus.


1.

Credo enim,

uos pro ingenita uobis intellegeudi

^"j

prudentia,

immo

per saucti spiritus reuelationem, cuius nequaquam

pie sancteque uiuentibus gratia deesse


poris

censeuda

est,

nostri'^)

tem-

luem calamitatemque perspicere, et me'-) magis alieni causas'^) examinare languoris, cum ipsos uos ab eodem perspicacitatis propraestet*^)

priae^*) intellegentia

iumunes.

Facilius etenira aliorum

passionem,

qui

ab ea

liberi sunt,

quam

qui pati

uidentur, intelle-

gunt; nee illam ignorare credendi sunt, qui eius declinare cernuntur

incursum.
uel

2.

Unde

sanctitatem uestram scire non ambigo, ex hoc

maxime

in praesenti

tempore peccatorum morbo plurimos inme


fidei

dicabiliter laborare,

quo per

praerogatiuam credulitatisque

fidu-

quamuis plurima caelestium mandatorum praecepta non seruent. Prob uefas'^)! ut per hoc, fidem ''') scilicet, mortis causa miseris malae intellegentiae uitio ministretur, per quod bene sentientibus aeternitatis uita confertur, et interitus
se perituros existiment,

ciam non

materia humanae inperitiae sit illud, quod diuina dementia praestitit, ut esset salutis occasio. Non enim idcirco Dominus omnem spem credentibus repromisit, ut sub obtentu fidei liberius securiusue delinquerent, sed ut iam de caetero non peccaperditionisque

')

C
statt
C.

iuperitia.

'^)

Der

C. est i); S.
priixatis.

et. *)
.

')

S.

in Uebereinstiramung- mit
;

et
**)

est

medicus

So der C.
*)

S. recusat et respiut.
^)

Der

meis (durch das erste s von und mit ihm A.; L. ne. C. rit?7.
'')

similibus veranlasst).

So der

dere uelimus, aut profuturum nobis.

')

Der C. und mit ihm S. ut creDer C. und mit ihm S. speremus,


>

was durch den Einfluss des folgenden >speremus entstanden zu sein Der Verf. muss ein Wort, wie cognouerimus, gebraucht haben.
intellcgendi'*)

scheint.
*")

C
'*)

mit einem
;

Strich

(i)
'^)

durch das zweite

e.

") C. nostr/s.

So

mit

S.

der
^*,

C.

>e<70.

So mit

S.

C. caus.

Man

knnte auch

>causrt>

lesen.
')

C. perspic?titatis proprirt; S. perspicnitatis proprirtr.

C.

praest.

C. prone fas.

") So der C. (fidr);

S.

falsch fides, scilicet.

Epistola de nialis (loctoribus et operibus

fidei et

de

iiidicio fnturo.

71

rent,

quibus per

fidoi

suae indulgentiam pristinan incredulitatis fuefides proficit,


iion

rant delicta donata.

Ad') abolenda peocata


id
est,

ad com-

mittonda Hcentius,
futiiris^)

ut ante perpetrata dimittat^), non ut post


sancti
baptiscilicio

Uude, si quis post ueniam largiatiiv. lauacri fidem deliqxierit*), iam non per solam fidem, ut ante
seciiritatis

mura. ueniara speret, sed


etjam
et cinere
1.

fletu.

planctii,

abstinontia,

ieiunio,

omnique genere lamontationis inploret^). Sed unde hie humanis raentibus error obrepserit, ante omnia nosse deberaus, qui Christi fidora non tani ad destruenda, quam ad protegenda censeat peccata uenisse. Proteguntur enim plurimum, cum securitatis solatio nutriuntur. Maxima enim securitas
IV.
est,

ut per tidei suffrnginm ant

paruo supplicio aut nullo expianda

credantur, quae ante gratiae tempus seuerius uindicabantur*).


si

Quod

ita

est, nescio,
si

quoniodo Cliristus Dominus non uenit soluere legem,


per eius credulitatem disciplina non aucta**) est, sed est, si timoris causa sublata est, timoris autem

sed adinplere'),

minuta.

IMinuta enim
est, si

causa sublata

poena dimota

est,

dimota uero

est,

si

absque nulla
est.
2.

paenitendi satisfactione sub

aliquo inpunitatis fine conclusa

Unde ergo huiusce peruersitatis intellegentia emanasse credenda est, nisi ex illorum raentibus, qui illa. quae exercere non pertimescunt.
nituntur
defendere.

quique^) nialunt

sibi

quibuscunque coniecturis
uitia declinare?

inpunitatis ueniam suadere, quam peccatorum

Multi

enim sunt, (juos aut odiendi acerbitate, aut /elandi aemulatione, aut ^^) cupiditatis ardore. aut obtrectatiouis malignitate, aut iracundiae
furore,

aut

inpatiendi
falsitate.

aestuatione,

aut

luxuriandi

uoluptate,

aut

mentiendi

aut raaledicendi asperitate.

aut quocuuque alio

huiusmodi

uitio ita

malae

institutionis consuetudo et longi temporis

usus infeoit, ut pertaesum illis sit inueteratam iam cousuetudinem bonae conuersationis institutione mutare. Et si contingat, ut ex bis aliqui diuinarum scripturarum uolumina legant. nihil aliud moliuntur,

quam, ubicunque pi-aecepta doctrinae perfectioris inuenerint, ingenii calumnios acumine et disputandi arte corrumpere et ad uitae suae Faciunt enim hoc, patrocinium eiusdem intellegentiam") temperare
'
^'
.

All-

fehlt

im C.
/post
S.

' *'

So der

C:

^.

verkelirt

.-rrtwniittat

So der
,

C:
was
*)

S.
S.

falsch

futurrtf.
in

Der
nnd

C.

post sancti lauacri fidem de/-diquerit


corri<?irt

falsch

sanctt/m

lanacrum fidem dereliquerit


implorrtt.
*)

hat

C.

nnd mit ihm


'das
'

-sperat^

So

mit

S.:

der C. indica-

bantur'
rectorsi.

iu<

zum

Theil mit schwrzerer Dinte, von der


.ad<^

Hand
.

des Cor^

C. inplere

mit schwrzerer Dinte vom Corrector


'

So

der C. nnd mit ilim A.: L. a^/ancta.


iracnndi.
",

C.

-intellegentiam-

So mit S.; der C. quicHrnque. ") C. mit einem Strich {i) durcli das zweite e.

72

Epistola de nialis doctoribus

et

opeiibus

fidei

et

de indicio futuro.

dura uolunt

uideri

non

tarn

legem contempnere, quam

legis

^)

auc-

toritate delinquere^),
aliter*)

seque^) idcirco uon agere, quae iubentur. quia

accipienda intellegantur, uon iguorantes quidem, quid=) ueriet

tatis ratio intrinsecus habeat,

huiusce fallaciae deceptionem apud

Deum

nou modo non profuturam, quin etiam perniciosam fore, optime intellegentes, quippe cum per ipsam') tam sibi, quam multis minus intellegentibus aeternae perditionis interitus inrogetur. 1. Sed quoniam humanae nimis essent gloriae cupidi, ut V. sauctos se haberi') uellent^), et peccatorum flagitia multo iam temsibi

pore inueterata

uitare'')

differrent,

quibus permanentibus sancti


et argutara,

aesti-

mari non poterant, nimis callidam


conscientiam
et,

mentibus caliginem offunderent, excogitaueve

quam simplicium fallaciam, ut, cum apud


per

suam peccatores
in
2.

essent,

sancti

apud
in

alios

baberentur

sibimet

ueritate

mortui,
illa

uiuere apud

exteros in praestigiis

putarentur.

Omnia

peccatorum genera,
et

nae

consuetudinis uitio saepissime incurritur,


granditer

quae pro humaquae nonnisi, qui


fallaciae

Deum
cere

metuunt,
ut

uitare

noscuntur,

subtilissima
nihil

adsertione et

uersuta argumentandi disputatione

sanctitati
illis

no-

posse
et

contendunt,

hoc

artificio

et

sanctitatis

opinio

maneat,

peccandi

consueta libido uon pereat.

Subtiliter
eis

enim
gemi-

eos per gloriae concupiscentiam diabolus lusit et peccandi

nauit occasionem,

ut,

dum
et

indebitam ^) sanctitatis famani aucupantur,


illis

peccata defeuderent,

esset

apud

Deum

duplex offensa tam

pro delictorum patrocinio,


erant,

quam

pro

cupiditate
esse,
et

quae uitare potius quam defensare debuSed malunt gloriae frustra requisitae.

sancti uideri,

quam

Deo

potius,

quam hominibus,
est,

displicere.

Mirari

enim non
caelestis

oportet,

si

haec humanae, ut dixi, ambitione glout

riae^') agere dinoseuntur,

cuius tanta amoris uis

plerumque
3.

eam nee
Hac^^)

et

perpetuae beatitudinis labefactare spes queat,

nee horribilis

et infinitae^-)

gehennae ualeat formido


ab
huiusmodi^*)

desiruere.

namque

de

causa

etiam sine cuiusquam

iustitiae operibus

nuda

et iufructuosa tldes profutura contenditur, et

sola ab eis^^)

inremediabilis'^) inpietas^''), id est idolatriae^^) nefanda

')

Der
iq^

C.

legest
*)

mit eiuem Strich


(nach ^ecradirt.
)

(i)

durch

das

zweite

^e.
*)

*)

C.

dere-linquere.
^)

C. secq;

ist

Etwas

ausradirt).

C. &lter.
')
'<>)

Das

habere.

von quid* im C. So mit S.; der


das
.d
^*)

*ipst
)

ueimt^.

C.

mit' ber t. mita uitare.

C
C.
S.

:>in.'*^ebitam=

ambitionis gluri.

C.

mit schwrzerer Dinte). und mit ihm S. iufinita.


*^)

")
'"')

C
C.

bition? glori: Hfc.


'*)

C.

huis-

mode mit einem Strich (i) durch e. mit schwrzerer Dinte vom Corr.)-

C. ab ee.

i*)

0. '"remediabilis (in

") C. pietas.

"*)

So der

(idolatrif)-

Ei)istla de iiialis doctoribus et nperibus fidei et de iudicio

fiitiiri).

73

commissio
triuae,

praedicatur.

quam
sit

propter

Ergo haec duo*) non fam deuotioue docsuam facilitatem-) obseruanda doceruunt, eo
abstinere.
ceusitis

quod leue
laboris

tidem uacuam') uei'lns adnuntiare, et nullius prorsus

ab

idolatriae
fide

crimiue
et

Sed cur horainibus iam


et

diu

iu

Christi

religione

eiusdeni

baptisniatis

sanctificatioue

purgatis

tautopere comraodum

credulitatis insinuent,

nequaquam
bantur.

iutellego, nisi eos

adhuc

gentilitatis arbitrentur*)

habere

perfidiam, quos ex hoc credere

Quam
hinc

non dubium est, quo Christiani proob causam non iam fidem illis, quam nisi habereut,
fidei

nee Christiani essent, sed


est,
si

conuenit opera praedicari.

Aliud

illos

infideles existiment^),

quo non*) secundum debita


absque sanctitatis opoiibus
promittorent,

hdei conuerseutur obsequia, quod non ita esse, ex hoc absolutissimae


intellegentiae ratione monstratur,

quo

eis

aeternae spero beatitudinis poUicentur,


si

quam nunquam
illis ^)

ex perperam uiueudi argumento credulitatis

etiam substanfidei

tiam denegarent.

Sed, ut superius comniemoratum


sit,

est,

tantum

nituntur uniuersa couferre, quia^) facilius


dari se

fidem uerbis commen-

uacuis,

quam

iustitiao

opera a nolentibus exerceri.


infidelis potest,

Adserere
quia fides
profitentis

falso

humauis auribus fidelem etiam


est,

incontemplabilis res

et

eins

ueritatis
et'')

exarainatio

in

tantum conscientia posita


facile

est,

non

in audientis arbitrio.

Per-

est

enim
sit

in eius

rei contestatione mentiri,

cuius

nequaquam
tarn,

uerendum
est

inuestigabile

mendacium^") denotari.
eo quod probatio
eius

lustitiae uero, id

integrae et inmaculatae uitae conuersationem,


tingit,

nemo
in

facile
sit,

aut

aut

praedicat,

pvomtu

et

nunquam celari ^^) ,sermonibus soleat, quod possit operibus Unde difficile^^) quis audet eam rem aut simulare, ouius ex
gestorum
sit certus.

indicari.
([ualitate

possit

simulatio

deprehendi,

aut certe

aliis

adnuntiare,

quos, sese adnuntiationis suae doctrinam transgredi. niinime iguorare,

Qua

de causa

illius rei

doctrina

*'),

cuius ambigi ueritas

potest,

saepe profertur,

de ea uero,

cuius obscurum esse negotium

non licet, aut parum quid dicitur, aut penitus couticescitur "). 4. Habent etiam hoc mundanam gloriam desiderantes et humanaj laudis perfrui cupientes uoluptatibus, ut ante auditorura suorum mores
uitam([ue

explorent

ot

ita

doctrinae

suae

modum

teinporent,

ne

st.
''^i

idololatriae.

')

Im

C. steht duo mit schwrzerer Diiite ber der Zeile.


')

C. faciWitat': A. sni facilitatem.


^)

So mit

S.;

C.

cauams was zur Xoth


')

angeht.
der
*)

C.

und

L. iarbitmrcntur-, A.
'

arbitrantur.
ilim S. illitts
'"i
.

C. existimant.
*^

")

So

C;

S. quo?'*'

Der

C.

und mit

So der

('.;

S. (\\\o(l.

So nach

dem C:
'*

S.

hat >et

ausgelassen,
'=')

C. inuestigabil' menda/iuni.
",

";

C. celn-i.

C.

Undifticile.

C. doctrin.

So "der

('

S. (oiific/Au-.

74

Epistola de nialis doctoribns et operibus

firlei

et de iiidicio futuro.

cuius^)
nios

eoruin possint mentibus


si

dispHcero,

scientes

se

tunc^) opti-

magistros,
si

per omnia discipulorum gestis^) doctorura sermo


incoiTiiptionem

concordet, et

eis inaestimabilis*) illius beatitudinis

Necesse est suarum deraolitione^) concedat. eniin, ut, qui omnium fauorem expetunt, id primum agant, quatenus ab Omnibus diligantur. Diligi uero non poterunt, iiisi eorum prius, Placere autem quorura amoris gratiam*) exigunt, moribus placeant.
absque

noluptatum

difficile

est,

si

non per omnia eorundem actuum

institutis doctrinao

suae uoluerint adbibere consensum.

Et

ita

fit,

ut

dum nimia

hu-

manae
et

cupiditate gloriae, diligi

se etiam
legalis'^)
^)

a
et

uitiosis,

expetunt, uitia

peccata defendant et contra


iisdem^)

euangelicae doctrinae^)
poUiceantur,

ueritatero,

perpetuitatis

gloriam

quorum
spem
re-

non
solius

salutem

uideantur efflagitare^^), sed laudem.

Idcircoque per

credulitatis

meritum aeternam

inmortalitatis iisdem

promittunt, quia sciunt, nihil penitus laboris esse fidem,

immo

fidoi

eam doctrinam omnibus gratissimam fore, quae tanti*''^) muneris praemium absque aliquo labore concesserit. 5. Sed praestigiosae'^) huius commenta fallaciao, qua
professionem sine iustitia possidere,
et

persuadetnr, aut credulitatem sine operibus esse,


credentibus fidem posse, apud
eos,
si

aut solam sufficere


qui inuisibilia
fidei

forte,

ualeant,

ex uisibilibus^*) probare non norunt, nee intellegere, ubicunque


fructus

non

sit,

illic^^)

quoque nee ipsam fidem


fides
sit,

esse credendam.

Caeterum,
et

{]uis

prudens addubitet, ubi


illic

illic

esse et timorem,
sit,

ubi timor

sit,

esse et oboedientiam, et ubi oboedientia


sicut e contrario^),

illic

esse et iustitiam,

ubi iustitia non

sit,

illic

esse, nee fidem? Ita enim haec inuicem sociata atque connexa sunt, ut diuisa penitus esse non pos-

nee oboedientiam, nee timorem


sint.

Tunc enim recte fidei bonum referre existimabimur, cum illi mandatorum obtemperantiam iunxerimus, alioquin uerendum est, ne male ei adulemur, si, solam illam citra bonorum efficientiam operum
ad aeternitatis meritunv
sufficere, dixerimus.

Sed ne hoc nostris tantura sermonibus adstruxisse uideamur, ad conprobandam huius intellegen tiae ueritatem aliqua diuinae legis exempla promenda sunt. Qui Dicit enim scriptura: credit Den, adfendif manrlatis eins, et qui condit in illo. non mi'noVI.
.

1.

')

C.

iier?nias

oder nocnins; S. ne cuius^naw.


^)

*)

C.
-')

isciew/ ec tnnc;

S.

scientp.s

ctiam

se.
")

gewtis.
')

*)

C. inestiiinbilis.
")

So mit
)

S.

der

C. denionirione.
'")

C. grati.

C. legales.
(i)

C. doctrine.

C. isdeiH.

Der

C.

perpetnitates mit einem Strich

durch das letzte


''')

e.

") C.

^efflagiore

oder

efflagire.
'^;

'0 C- tantis.
'^)

So der
'")

C. (praestigiose);

S. praestigiosa.

C.

i?niisibibus.

C.

illi.

C. bloss contrario.

Epistla de

iiialis

doctoribiis et operibus fidei et de inditio futuro.

75

rahifnr^).

Si euini illum credere dixit, qui mandatis adtondit, illum


^)

sino dubio iiicredulnm exposuit, qui

non adtendendo coutempsftrit.


qiii

Hoc
Unde
in

et beatus

Johannes apostolus
peccaf,

Omnis, inquit,
uidit

in eo manef,

non peccaf; omnis^)^ qui


inteutius

non
est,

emn,
fidelis

no.c

cofinonit euni^).

cognoscouduni

an^)

haberi

debeat,

qui

iuxta apostolicam definitionem

Deum

isfnorave censetur.
est,
illic

Cui enini
Et, ubi-

dubium

ueuiat, quod,

ubi futuroruni fides

tain aeternae

beatitudinis desiderium

sit,

quam poenao perpetuae


difficilis")
^)

tinior?

cuuque

haec

duo

fuerint,

erit

causa

^)

praeuaricationis,

dum eam
rum nee
fidem
tus

aut incorruptibilium

bonorum amor, aut indcficientium


ubi facile delin(juitur,
2. ibi

suppliciorum terror excludit.

Et,

futuro-

desideratur aliquid, nee tinietur.


tarn
facile esset fidei

Utinam, quam
dicct^)

facile est

profiteri,

si<i:na

monstrare, sicut et sancqnis:

apostolus

contestatur,

ubi

ait:

Sed

In fidem

habes, et ego opera haheo.


et

Ostende mihi fidem tuam sine operibus,

ego tibi ostendam ex operibus fidem meam^^), demonstrare uolens,

idcirco illam

deretur.

non esse, ubi non ostenditur^^), quia, ubi esset, ostenCorpus enim quodammodo fidei opera sunt. Et quomodo
incorporeae'^)
et
inuisi-

per uisibilem corporis nostri gestum etiara


bilis

animae niotus
apostolus

expriniitur,

ita

per couspicabilem operum con-

uersationem inconteraplabilis
beatus
fidei

fidei efficacia

demonstratur.

Quamquara
corpus sine
est^^).

non tam
est,

corpus,

quam animam,

ut ita dixerim,

opera significasse uideatur, dicendo:

Sicut enim

spiritu

mortuus
ait,

ita et

fides

sine operibus
etiam'"^)
si

mortun
esset,

Hoc
si

enim

ut ostenderet,

eam'*),

frustra esse,

iustitiae opera

non haberet,

sicut et in superioribus testatur, dicens:

Qidd proderit, frafres mei, si fidem quis dicat se habere, opera autem non habeatf Nunquid sola fides poterit saJuare eum'^^)'^ Etiterum: Tv credis, quod unus est Deus. Bene facis: et daemones credunt^
et contremiscunt^'').

Nonne

tibi

uidetur,

prosit,

ut nee

daemonibus
arbitrio
est.

fides?
est.

quod praeuaricatoribus non Cuius intellegeutiae qualitas comuero

mittenda"

lectoris

Inferius

quid

idem

dixerit,

praetereundum non
iustificatur homo, et
')

Ait nanKjUP:
fide^^).
^)

Ildes ergo, quod ex ojwribus

non ex

3.

Ad
")

haec etiam bcati Petri


")

Sir. 32, 28.


")

C. wolil qui.
>)

^.

et omnia.
'')

Job.

3, H.
")
'*i

^)

>An<
dicit.

felilt
'"

im C.

C. difficile.

C. cansS.
'"')

C. incorrnp^i/iuiii.

S.

.Tac.2, 18.

") C. ostendctur.

(5.

in corpnvf.

Jac. 2, 26.
;

C.

wie es
aus-

.'scheint,

irt^odernr.
')

Fidem?

'^)

C. eti orter ete


')

S.

hat das

Wort

gelassen.

Jac. 2, 14.

Worten
hier

Z7/r/ps

Prodest-)
bei

ex fidei die kurz vorher citirten Vs^ort^ >Qmd pioderit{G. snluare.eumf^ voran. Ich liabe diese Worte
j^eatricheii,

") Jac. 2, 19.

Jac. 2, 24.

Im

{'.

srehen den

da

sie

lacobns nicht

inferius

v'iach

den Worten ^Tu credis

contrr.

76

Epistola de

iiialis

doctoribus et uperibus fidei et de iudicio futiiro.

sententia consonare dinoscitur

^),

in

qua habetur

Uos aufem omnem

ciiram subinferentes, ministrantes in fide uestra nirtutem, in uirfute

mitem scientiam, in

scientia

tem patieniiam, in patientia autem pietatem,

autem ahstinenfiam, in ahstinentia auin pietate autem amo-

rem fraternitatis, in amore autem fraternitatis caritatem. Haec enim uohis cum adsint et superent, non uacuos, nee sine fructu uos Ex his constituent in Domini nostri Jesu Christi cognitionem^). igitur Omnibus credo iam manifestum esse, his tantum professionera habere se bonorum fidei ad uitae gloriam profuturam, qui, eam operum exercitatione et sanctae conuersationis protestatione ^), monstrauerint. Ulis uero non satis eius praerogatiuam collaturam, qui uitam suam probroso delictorum inquinamento et turpissimo flagitiorum caeno foedauerint. 1. Sed dices mihi: Si fides absque iustitiae opevibus VII. lustus minus proderit, quomodo per prophetam Dominus dicit: autem metis ex fide uiuit'^)'^ Unde intellegi datur, posse credentibus
uitam etiara ex solius
sed
illis,

fidei

professione praestari,

Praestabitur sane,

quibus praestari promittitur.


fallor,

lustis,

ni^)

dixit:

Peccator in

Quibus itaque promittitur? lustus enim meus, inquit, ex fide uimt; non fide uiuit, etiani si") in delictorum suorum conaut,
:

uersatione
suis

durauerit;
uiuit,

si

ibi

habes''):

Permanens

in

peccatis
desinat,

ex

fide

et

Peccatorem,

etiamsi peccare non

Caeterum eius rei sola iustificat fides, demonstrare te, par est. praemium, quod solis iustis promittitur, puto, quod in sua iniustitia Memeuto de baptizatis, non de catechuperseuerantibus denegetur. Praescius enim fuit Dominus, nouismenis haberi^) sermonem.
simis temporibus tales fore doctores, qui sub uelamento fidei
disciplinae
i'igorem

omnem

atque iustitiam

'-)

adulatoriae niterentur persua-

niiscunt<),

sondern
liat.

superhis-

'.vor

ihnen)

stehen,

und der Verf.

sie

kurz
sei-

vorher ner

citirt

Sie sind augenscheinlich

vom Schreiber oder einem

S. hat sie beibehalten. Vorgnger aus Versehen wiederholt worden. ') So der C; S. di(/uoscitur. Und so auch weiter unten fters. ?) 2 Pet. 1, ^) 58.. Hab. 2, 4 vgl. Rom. 1, 17. In Mss. C. protestatio/7.
'')

Alex, Sab.

et
z.

Barb.
St.

ac

Vgl.

ed. Aid. (^o 5^) Sinuioc: nov in ntxeoo; ^tjerai^, Grabes und Breitingers Ausg. der LXX nach dem Coil.

Alex.

Das

tneus^)

in

der

lat.
si

Uebers., der unser Verf. folgte,


(ssi^<

stammt aus

dem Cod.
teren);

Alex.

Cod. ni

mit schwrzerer inte von einem Sp-

^) ni-si. S. hat Das *si von -etiamsi steht mit ganz kleinen ') Buchstaben ber der Zeile. So der C. (sbi^ am Ende einer Zeile und habes am Anfang der folgenden) S. hat aus Mangel an Verstndiss
;

"i

deiii habe/-^ corrigirt.

**!

C. habere.

**)

und nach ihm

S.

^iustitiae'.

Sinnlos.

Der Fehler

ist

durch das folgende .adulatoriae

hervorgerufen.

Epistola

ile

inalis doctoribus et operibus fidei

et

de iudicin fatnro.

77

sionis oblectatioue^)

destruere;

et

idciroo huius senteutiae defiuitio-

nem

ac si^) inexpuguabilem iustitiae muruni ante coiistruxit,

quem
an fem

nequaquani peruersae doctrinae ajies possit agitare.

Tusfus

mens ex
salutein,

fide

uiuit,

hoc est dicere:


lue

Uli
esse

tantum
uoluerit.
)neus^

tides

prodorit ad
sufficeret

qui

secuudum
raultum

iustus
nisi

Non
ne^)

auteru,
fides

quod dixerit

iustus,

addidisset
(pii

illis

saltem
et

couferre

existimaretur,
iusti.

corani hoiuinibus

non
mihi

coram Deo existerent


iusti,

Sicut alibi dicit:

Et non

eritis

non hominibus, sed mihi, qui cordis Huius igitur absolutissimae ueritatis intellectum etiani beati apostoli sermo confinnat, cum, de Domino lustitia autem Bei in eo renelalur ex fide in euangelizans, dicit: Instus autem meus ex fide uiuit^). fideni, sicut scriptum est: Neque euim absque iustitiae operibus uitam promisisse credendum est, qui
dicit Dominus'^),

id est,
2.

etiam

occulta

considero.

alibi dicit:

XoUte errare; neque fornicarii^ neque

idolis seruientes,

neque
fiires,

adulferi,

neque molles^ neque mascidorum, concuhitores, neque

neque auari, neque ebriosi, neque qui maledicunt, neque qui

regnum Bei possidebunt^). Et carte iam credentibus et non solum idolatres^), aut inpios, aut aliqua quaecunque grauiora crimina perpetrantes, uerum etiam leuioribus^) peccatis inuolutos a Dei regno sequestrari ^) dinoscitur.
rapiunt,
baptizatis Corinthiis loquebatur, et

Et

ita

ab eins possessione furem, maledicum,

ebriosum

et auaruni,

ut adulterum, ut mllern, ut idolatrem^") submouisse perspicitur.

Et

ne putaremus,

eum non

de

iis^^)

dicere,

qui

unum qudcunque ^^)


qui

eorum, quae dinumerauit, egissent,


trassent,

sed de
Uli,

ipsis,

omnia perpequi

praeposuit semper:

luiqiie

neque

Uli,

ut raanifestiore

ueritate claresceret, a regno

Dei extraneum

fore,

etiam

unius

cuiuslibet peccati absque poeniteiitiae satisfactione fuisset obnoxius*^),


illius

non inmemor sententiae, qua*'*) continetur: Ingrati enim fides tanquam hibernalis glacies tabescef, e/'^) disperiet^^) tanquam aqua

superuacua^^).

Hoc etiam

in epistola ad Galatas contestatur, dicens:

Manifesia autem sunt opera carnis, quae sunt adulterium, fornicatio,


inmunditia^ luxuria, ueneficia, idolatria ^^),
irae,

inimicitiae^

contentiones,
ebrietates,
')

rixae,

dissensiones,

haereses,
*;

inuidiae,
S. hat

Jiomicidia,
>9i

C.

'j Der C oblectatio^. und mit ihm S. Ne'/ite.

So der C;

ausgelassen.

Der

*}

Wo

stehen diese Worte?


*;

Aehnlich heisst es
1,

Ex. 19, b;
76
")

Et uoa
}

eritis
(5,

mihi
9.

(jenn sancta.
'j

Rom.

17.
;

Vgl. ob. S.
S. idoiatras.

Anm.
C.

3.

Cor.
S.

10.

So der C.
"'')

st.

-ido^olatres*
"'j

und mit ihm


;

de leuioribns.
") C. /us.

C. sequestrare.

So der C.
;

st.

ido/olatrem

S. idolatram.
'^>

"
wie

So

nach dem C.
So der

S.

verkehrt

uuum(/MO(/(/ite.
'*)

Sieht

im

C.

aus

-fuisscobnoxius.
')

"; C. quia.
.ido^)latria*.

C. eo.

')

C. dispen't.

Sap. IG, 29.

st.

78

Epistola

fle

maus

doctoribus et operibiis fidei et de iudicio futuro.

commessationes et his similia, quae praedico uobis, qiwniani, qnl Puto et hie satis clara talia agmit, regnuni Del non consequenfur ^).
et uiauifesta determiuatione

decretum
esse

est,

tj^uod

cuiuscuuque peccati

raus caelestis regni

particeps

nou

possit.
illi

Nam cum
esset

inulta

superius couprehensa dinumerasset et louguiu

omnes

pecca-

torum species desiguare, breuissimo conpeudio usus est, ut cuucta se cournemorasse""^) osteiideret, cum nou omnia nomiuaret, dicendo:

Et

his similia^ quae praedico nohis, quoniani, qui talia agunt, rey-

num

Dei non possidehunt. 1Sed regnum, mquies, nou tamen uitam peccautibus denegauit. Quid ergoV Tu eos, qui extra regnum fuerint, uitam habere existimas posseV Quo igitur in loco uita illa, quae extra Ego euim duo tantum loca regni terminos est^), esse credenda est?
VIII.
scripturis

in*)

inueuio, regni et geheunae,

id est uitae et mortis


illi,

).

Si tu tertium aliquem reperisti,

ubi collocentur

qui

neque

in

reguo. neque in gehenna fuerint, moustrare te couuenit.

Non
esse

quod*")

uegemus,

iustorum

pro

laborum

diuersitate

diuersa

praemia

meritorum, sed in eodem regno, ubi unicuique pro


et ubi iilius hominis, in maiestate patris

iusti laboris

modo

aut ceutesimi, aut sexagesimi aut tricesimi fructus copia reseruetur,

cum

angelis

suis

ueniens,

secundum opera sua, et ubi unicuique secuudum mensuram, qua meusus i'uerit, remetietur ^), et ubi iuxta Zachariae
reddet
siuguiis

prophetae uaticiuium
domiis atitem

qi
sicut
et

Infirnms

fiierit^

sicut

dornus JJauid

erit,

Dauid
solis,

dornus

l)ei,

sicut

angelus Domini^),

et

ubi alia claritas


et ubi qui

alia claritas lunae, alia claritas stellar um'^),


et metet^^)^

parce seminat, parce

sed tamen metet, et ubi


et caeteri

intelleyentes fulgehunt sicut spleudor firmamenti

iustorum

sicut stellae^^j, et

multa

alia his similia,

quae multimoda sanctorum

merita futura esse testantur.

De

peccatoribus uero similiter sentien-

dum

quod quisque secuudum peccati sui meritum patiatur et eadem tamen gehenna, et suppliciorum magis inter eos, quam locorum sit habenda discretio. 2. Sed ut absolutius liqueat, nonnisi duarum habitationum diuisionem fore, quarum alteram iusti, alteram uero iniusti pro diuersa meritorum suorum couuersatione
est,

poenam,

in

percipieut,
')

dictis^^)

Domini utamur.

Cum
')

uenerit.^

inquit,

filius

fehlt

'') ^) lu 'Est fehlt im C Gal. 5, 1921. C. cumemorasde^. *) Zwischen )m C. mortis und Si tiudeu sich bei S. die Worte: Furyatoriuni lucuin tuineii seiitptr excii'o, in quo ad tempus jjiorum animae corporibiis solutue expiantur. Diese Worte stehen uicht im C. Sie sind von

S. eingeschoben.
It.
';

")

0. quo.
'")

')

Matth.
'J,

13, 23. l, 27. 7, 1.

")
*')

Sach. 12,

8.

Cor. 15, 41.


dice/ttis

2 Cor.

6.

') Dan. 12, 3

It.

Im

C. stand

ursprnglich

(eu unvollstndig ausgewischt^.

Epistola de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio fiitnro.

79

hominis in maiestate sua

et

sedem maiestatis suae.


segrejahit eos
haedis, et

et

omnes anijeli cum eo, tunc sedebit super conyreyahuntur ante eum omnes yentes, et

ab

inuicem,
oues

quemadmodum

seyreyat pastor

oues ab

ad dexteram^ haedos autem ad sinistram. Tunc dicet rex his, qui ad dexteram sunt: Uenite^ benedicti patris mei, percipite reynnm et reliqua. Dicet autem his, qui ad sinistram sunt: Discedite a tue, maledicti, in iynem. aeternum, quem praeparauit pater meus diabolo et anyelis eins et caetera'), (juibus duo
statuet
loca^)

taatuin

siguitieasse

diuoscitur,

illonun scilicet,

qui uocantur

ad reguum, et eorum,

qui

gehouuae iguibus addieuntur.


uicturi

praeter liaec duo loca^) tertius aliquis locus esset,


turi,

Quod si quem uec regnaipsura.

uec casuri,

sed tantum

perciperent,

et

quoque

designasset Dominus, et sicut alios regno, alios gelieuuae deputat^j,


alis

uero

uocasset

ad

uitam,
3.

si,

quod^j esset extra regni lineas


et
iilo

uitae

liabitaculuiu,
nisi

uosset.
esse,

iSed

prophetico testimouio,
quo'') coutiuetur^):
est in libro

uon

duo loca
illo

declaratuv") apertissime,
tua,

Et

tempore

saluabitur plebs

quae scripta

uitae; et multi

dormientium in limo terrae exsuryent,


obprobrium
esset,
et

hi'^)

in uitam

aeternaiii, et hi'^) in
si

cotifusionem aeternam^^).

Quod

tertius

aliquis

locus

et

ipsum procul dubio nomiuasset.

JBeatus

quoque apostolus, cum


est

solius regni possessionem etiam idolis

terminos collocauit. Abcuim existiuiare, eum aliquuui uiuendi spem inpiis reliquise. Sed et discipulorum seuteutiii, qua de eius salute, cui reguum tantum Dominus negauerat, desperatur, minime saluan

seruientibus abnuit, uitam intra eiusdem

surdum

posse

osteuditur,

quisque

regui .extraueus iuuenitur,

et

uon
illic

alibi

uitam,

quam

in

regno esse, absolutissima ratione monstratur.


aut dici fas est''),
ubi
salus

Noque
uitam

enim aut
trabit

sentiri,

non

sit,

esse credendam.

Xam cum
;

dixisset

Dominus:

Difficile diues in-

quam
stolos

diues in

reynum caelorum facilius camelus per foramen acus, reynum caelorum transibit^'^), refert euangelista, apohumanae salutis cura maestos fuisse, dieoutes (Juis pv
in
:

eryo pottril

saluus

e6'6'e''')V

Uide

ergo,

an cum rationis ueritato

concordet,
'j

ut,

ubi salus uon

t'uerit,

alicuius uitae spes esse existimetur.


der C.
S.
S.

wiederum von
*;

Matth. 26, 3134. 41. S. eiugechobeu.


'}

) So
'j

duu yiwaiia loca; 'nalia^


loca.
*)

duo finalia

C. disputat.

C.

quid.

Der

C.

und nnt ihm

S.
'')

declarantur.

Der

Plur. ist durch

iat
';

Eiuuss von 'duo loca eiitstaudeu. schwer zu eutscheideu. Jeues ist

Ob

der C. -quo

oder -que* hat,


S.
ii.

jedeut'alla
-;

das

Hechte.
S.

>quoe.
"';

Der

12,2.
ly, 25.

und mit ihm . .-coutiucutur. "; Der Chat .qu..d^ voran -ubi^
C.

8 der C;
19,

Dan.

'')

Matth.

26. 24.

'^;

Matth,

80

Epistola de lualis doctoribus et operibn

fidei et

de indicio futuro.

IX.
iidserunt,

1.

Illud uero,

qule

est.

quod iupios tantuiu perituros

quos aut idolatres^), aut non credentes in

Deo

esse

defi-

niunt, ut scilicet.

dum

credulitatis
et

suifragium repromittitur,
peccator
e.sse

delinsolos
liaec

queudi facultas nutriatur,

nemo

metuat.

cum
Sed

inpios^) poenalis perditionis interitura

mauere
aut

confidat.

apud

illos,

si

forte,
est,

ualeant,

quibus

nulla

diuinarum
securitatis

notitia^)

scripturarum

aut qui, ut saepe memini, per concupiseentiae suae


et

adridentem
perfruuntur.

doctriuam pessimae

mortiferae

solatio^)

Nos

uero, quibus aliquatenus caelestium praeceptorum

immo quos uequaquam eorum, quae ad sanctao uitae dum nullis difficilioris beatitudinem pertineut, excusat inscientia
scieutia iuest,
''),

intellegeutiae nubibus obumbrantur,

quaecunque ad bonorum

effioi-

entiam operum conscripta esse noscuutur, quia nequaquam Dominus erga iustititiae doctrinam habere moram uoluit intellegendi, quibus

tempus nulluni uidetur indulsisse

peccati, scriptura diceute

Nemini
Nullo

permisit inpie agere, nee cuiquam dedit spatium peccandi^).

modo

itaque nos possunt uel subtili amore, uel blanda [persuasione ')]

seducere, quominus aliud credere aut sperare*) possimus,

quam

diui-

nae legis determinatione firmatum


esse possit. sed quid pro certo

est,

raaxime

si

puro ac simplici

corde religionis indagemus scientiam^), et non magis, quid uerisimile

uerum

sit,

quaeramus^**), nee quid hotarn

mines loquantur,

sed,

quid legis integritas habeat,

agnoscere

cupianius^'^), quam^''*),

postquam agnouerimus,

inplere, per
si

quamnon^^)
peccato

inpios tantum et incredulos, sed etiam peccatores,

in suo

permanserint, ])erditionis reos fore, multipliciter et


ditur, sicut ibi:

euidenter ostenadiieniet.

Ecee dies Domini sine refrigerio

indig-

nationis et irae, ponere orhem terrae desertum et peccatores perdere

ex

eo^*),

et alibi:

Fluet super peccatores laqueos ignis, sulphnr


calicis
alibi:

et

Spiritus procellarum

pars catorum pessima^^). Item

eorum ^^).
imienies^^).

Item

alibi

Mors
:

pec-

Adliuc pnsillum,

cator: qiiaeres locum eins et

non
S.

et non erit pecEt iterum Qiioniam

^)

C.
^)

idolatiies'

oder nai'-;
>s-

idolatras.
*)

'^)

C.

und mit ihm

S.

soHs
C.; S.

inpiis.
inscifta.

C. notitias ^das
^j

wieder cassirt.

C. solatio.

Sir. 15,

20.

Die

^ So der

vielen Z^vischeustze von >quibus aliquatenus^

spatium peccandi^ haben bewirkt, dass das Nos uero< im Anfang der Periode des Abschlusses entbehrt. Au dessen Stelle tritt logisch das >Xullo

an

bis

modo
wie

^) Ein Wort, seducere-^ in der folgenden Periode. muss hier ausgefallen sein. S. hat das 'blanda' des C. in >blando; corrigirt. Aber axel' lsst ein dem subtili amore' entsprechendes Substantiv und Adjectiv erwarten. ) C. superare. ^) C. scientia. ") Der C.uud mit ihm

itaque nos possunt

dieses,

S.
1)

>quaeriiuus

"jDerC.und
C.

mit ihm S. cupimus*.


9.
'*)

^*)

Quam

fehlt

im

C.

^Nou' fehlt im

") Jes. 13,

Ps.

1 1, 6.

"^

Ps. 34, 22.

") Ps. 37, 10.

Epistola de

maus

doctoribus et operibns fidei et de iudicio fntnro.

gl

peccatores perihiint ^).


in interitum^).

Et iterum Uirum iniustum mala capient Et iterum: Domimis iuskis concidet ceruices peccatorum^). Et iterum: Longe est a peecatoribus salus^). Item in Prouerbiis: Peccatores consequentur mala^). Et alibi): In syn:

ago(/a

peccantium exarsit
alibi^):

ignis'^).

Item

in Ecclesiastico:

Stuppa^)

coUecta synagoga peccantium, et consummatio illorum flanima ignis^).

Item

Uia peccantium conpleta


et

est

lapidihus,
alia

et in fine'^^)

illorum interitus

tenehrae

et

poenae^^).

Et
2.

multa, quae non


alia perpetran-

solura incredulis profanisque"),

uerum etiam

delicta

tibus perditionis supplicium comniiuantur.


potest:

Sed

dici e contrario^*)

Peccatores

ipsi inpii intellegendi sunt,


est.

quia et inpius

per-

cator esse credendus


dici potest,

Igitur, si idcirco, quia et inpius peccator

quaecunque^^)
inpios^*")

seu de peecatoribus,

seu de inpiis dicta

sunt,

omnia ad
inpietate

referenda existimabuntur,

nuUam

ergo^'')

sine

peecatoribus coraminationem^^)

scriptura

testabitur,

et poterunt^^) iam securi delinquere, quibus huiusce subtilitatis argumento omnis fuerit^) terror ablatus. Quaerendum tarnen ab eo est, qui ita respondere uoluerit, quid inpios esse definiat. Credo

aut infideles,

aut profanae

idolatriae superstitionibus deditos.


statuat.

PorIllos

contandum^^) etiam, quos peccatores et non inpios


sine eins

dubio, qui in Deo fidem habere se dicunt^^), quamuis legis mandata contempnant. Incroduli ergo et inpii et peccatores habendi sunt, creduli uero tantum peccatores; tamen et illi peccatores et isti peccatores, et cum oranes non sint inpii, onines tamen peccatores sunt. Et quid facimus de illa scriptura, quae dicit: Gladio perihunt omnes peccatores populi mei"^^)"^ bi omnes nominantur, uide, si quis excipiatur. Et alibi Biligit Dominus omnes diligentes se, et omnes peccatores disperdet^^). Sed et illud, quo
:

')
';

Ps.
129,

37,
4.

20.
")

So der C.
119,
')

(iuterit);
)

L.

iuterit.
)

Ps.

140, 12.

Ps.

Ps.

155.
Sir.

Prov.
)

13, 21.

Die Stelle steht


10.
"')
().

nicht in den Proverbien.


alia

16, 7.

stupa.

Sir. 21,

mit eiueni kleinen Strich durch den oberen Theil von 4-. ") G. fin? (das dnrch ' ausgedrckte in durch die beiden Tunkte cassirf); S. nei. '') Gr. in' ixatw. ") Sir. 21, 11. profane que mit einem Strich (i) C. durch das e von profane^. **) C. quicunque. '") ") C. e contrari?7.

inpio.

Jgitttr

In ergo wird das dem conditionalen Vordersatze vorangehende wieder aufgenommen. "Wre >si nach sigitnr zu streichen, so wrde
*'')

mit

nullam ergo

nicht ein conditionaler Nachsatz, sondern ein neuer,

unab-

hngiger Satz beginnen (existimabuntur.


") C.

Nullam
So der

ergo).

'**)

C. conuninatioije.
*')
*^)

und mit ihm

S.

^poterant.
*)

"*)

C;
^')

S. fuernt.
9,

C. perctm-

tandum:

S. perc?<nctandum.

C. dicant.

Am.

10.

Ps. 145, 20.

82

Epistola de raalis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

continetur:

Mdledictus

omnis, qui non


legis,

permanserit in
ea^).

oninihns,

quae scripta sunt in lihro


solius idolatriao

ut faciat

Puto, quod,

non
qui^)

reum periturura
ex eo iam
definiat,

esse, significet.

Aliud

est,

si,

sub maledicto
stimet,

fuerit, saluari posse

credendus
peccatores

est.

Nemo

tarnen^) exi-

scripturam

iupiis

coaequare, quo*),

cunctos perituros esse,


milis, in

quia non statim erit poena^) consi-

quia una omniuni significetur esse perditio.

Sed

liuic*')

iam

superioribus satisfecisse sufficiat.

X.

1.

Superfluum

forte uidebitur,

si, ut'')

huius intellegentian
erga omnia paene
esse,

ueritatem euidentius adprobemus, aliqua noui^) instrumenti testimonia proferamus,

cum

anibigi

omuino non
sit,

possit,

istitiae et sanctitatis officia


legis;

ampliorem gratiae rigorem^)

quam

ex quo credi fas(V)^) non

quod

illic

aliqua leuioris com-

minationis remissione peceandi^^) securitas praebeatur, ubi^^) amplioris istitiae integritas exigatur.

Sed propter miuus intellegentes")


illa

uel pauca promenda^*) sunt, et inpriniis


nis

domiuicae determinatio-

Nisi abiindmicrit qua continetur: institia uestra plus quam scriharum et pharisaeorum, non intrahifis Unde intentius peruideudum est, utrirmne in regmim caelorum^^).
profereuda
sententia
est,

post Christi

aduentum
illis,

solis inpiis

futurae beatitudinis spes abuuatur,

quando etiam
cipulorum

qui uniuersa legis iussa conpleueriut, nisi etiam

addita^^) gratiae

mandata seruauerint, denegetur.


plus

In hoc enim

dis-

Christi
si

quam scribarum

et

Pharisaeoruni

potorit

erainere iustitia,
scribis^'')

Pharisaeisque^^)

non ea tantum, quae per Moysen et prophetas praecepta sunt, uerum etiam, quao per

2. Christum sunt mandata, subpleuerint. Non sum nescius, quid haec peccatorum solent^^) obicere palpatores atque patroni. Non plus quam legis, inquiunt, sed quam scribarum et Pharisaeorum

contra

nostra iubetur abundare iustitia.

Si hoc superius pracmisisset

Non

ueni scribarum

Fharisaeornm iustitiam soluere, sed adinplere, et, Diceudo uero: quod sequitur, de illorura dictum iustitia uideretur.
et
')

Gal.3, 10. Deut. 27, 26.


>s

wurde wohl durch das


7A\ lesen.
'^)
')

*) Der und mit ihm S. .qm"s. Der Fehler von sub herbeigef/ it. Vielleicht ist doch si quis, qui
^

Der

C und mit ihm S. hat das unpassende ergo


^)

')

C. co.

'")

C.

pena
")

So der C; S. hie. inob mit einem Strich


S.

C. sicut.

Schon von

S. in

>ut corrigirt.
'*)

C.

durch den oberen Theil non b.


'")

Der

C.

und

mit ilim

igorem.
horribilitas

Der

C.

exhrrrdificas'^,

was

S. in

hornbilihiS'
''')

(quam
")
C.

legi.s
*

Intel Irgentes

") C. pecandi. non sit) corrigirt hat. mit einem Strich (i) durch das zweite
'')

C. ubi;.

-e'.

")

So

nach dem
C.

C;

S.

ponenda.
(i)

Matth.
"*)

5,

20.

)
;

C. addito.
S.
ei

") C. scribas
'")

mit einem Strich

durch
.

ia<.

So der C.

Pbarisaeis.

Der

und mit ihm

S.

-^olerMit

Epistola de raalis doctoribus et operibus

fidei

et

de iudicio faturo.

83
subse-

Non

ueni legem
:

sohiere,

sed adinplere^)

et

post

paululuiu

(juendo

Nisi ahundauerit iustitia uestra plus


ad

quam scriharnm
se

et

risaeorum, non intrahitis in regnum caelornm"^)^ manifestum

est,

Phahoc

Gum

de legis locutum esse

iustitia,

quam
et

inpleudam^) uenisso
susceperaut').
et

praedixerat,

quam

iustitiam

scribae*)

Pharisaoi^)

Illud iiamque
iustitia
erat, et,

quaerendum
an falsa

est,

utrumne scribarum
credenda
[non'')]
sit.

Pharisaeoi'um

uera,

fuisse

Si uera, ergo ex lege

quae ex lege
inpietatis

erat^ legis

esse

non poterat;
iucurrat,

si

falsa,

uido,

quam

blaspliemiam^) hie seusus


suis

ut falsae

abundantiara iustitiae

Dominum

adserat praedicasse discipulis.


et,
[si'-^)]

Nunquam euim
torum
falsa
stitia erat,
et,

similia nisi similibus conpai'antur,


iustitia,

praediciniu-

credenda est fuisse


si^")

iam non

iustitia,
fuit,

sed

iniustiti erat,

quid necesse

eam

contrario
pro-

uocabulo nuncupari?
prietas, ut

Defuerat nempe Dei uerbo


ante
et,

elocutionis

rem malam^^) boni


Esaiam^^)

adpellatione nominaret,

ut nee illud,
dicit^

([uod per

cecinerat,

recordaretur

Uae, qui

quod honnm, malum


natorum^^)
oonparatio
rit

quod mcdum, homim^^)\


legis uera
iustitia
ita

Si igitur de uomiegit,

falsa et
sit,

non de

licet

inaequalis

attamen
plus

iustitia uestra

eum loqui conuenerat: Nisi ahundauequam scribarum et Pharisaeorum iniustiti,

regnum caelorum. De iniustiti^'') uero tacondo ot solam iustitiam nominando ostendit, se de uera, non de falsa locutum esse iustitia, quae hoc modo scribarum et Pharisaeorum erat, quia, iuxta^*) eam eos uitae suae statum moderari, conuenerat,
non
intrahitis in

ut et apostolorum iustitia dicitur,

quae ex noui testamenti instruc-

tione") cognoscitur.

Sed quid hie diutius iumoramur, cum ipse in sequentibus Dominus, de qua iustitia dixerit, euidenter ostondat^^), quo ait: ndistis, quia dictum est antiquis: Non occides; qui
3.

autem. occiderit^ reus erit iudicio.


nis,

Ego autem

dico uohis,
itidicio^^)'?

qui irascitnr fratri suo sine causa, reus erit

quod omQuaoro

nunc, quae iustitia antiquis homicidii facinus perpetraro inhibuorat,


*) Matth. 5, 17. ) C. inplend. 5, 20. ') Im C. steht mit kleineren Buchstaben ber der Zeile. *) S. I'harisaei(/Mf. Der C. hat .r.t Phavisaei que^. ) Der C. susceperaf. ") Non niuss hier vom ')

Matth.

scribae<

Schreiber oder einem


sse
fehlt

seiner

Vorgnger weggelassen worden


")

sein.

A. legis
'*)

non poterat?

L. legis esse non poterat.


C.
et.'

C. blasphemi.

Si

im

C.

'")

(si
')

vom
nb.

Corr.)

"; C. mal.

ber der Zeile mit etwas schwrzerer Dinte ) Jes. 5, 20. So der C; S. /saiam. ") C.
insta
(x

Horatorum, S. te>-itorum.
')

Vgl. mit
C.

L.

fjf.stitia.

*")

nominatorum das praedictornm weit, wnrde wie s^ ansgesprochcn nnd


s

darnm bisweilen
insti/7(tione.
"*)

in

der Schrift durch


C.

ansgedrckt).
.

") So der

(J.;

S.

Der

und mit ihm

S.

-ostendit

'")

Matth.

5, 21. 22.

6*

84

Ei)istola de

maus

doctoribus et operibns fidei et de indicio fiituro.

scribarumne

et

Pharisaeorum, an legis?

Si

scribarum et Pliarisae-

Dominus; Nisi ahundauerit iustitia iiestra, non intrahitis in regnum caelorum, si legis, certuin est, eum de ea locutum, quam postea uidetur abundantioribus subplere man-datis. Nam si de scribarum et Pharisaeorum non iustitia, sed inorum, de
illa

uidebitur dixisse

iustitia orsus fuisset, ita dixerat^):

Audistis, quia scribae et Phari-

saei fecerunt

hoc aut
personis.
si

illud,

uobis

autem conuersandum
est^

est aliter.

Dicendo uero:

Audistis^ quia dictum

dieta dictis conparauit^),


si

non personas
ita

Magna

reuera apostolorum gloria, etiam


uiderentur esse meliores.

possit intellegi,

iniquissimis

Ego

enim nee illorum conscientiam, qui tam peruersae doctrinae fallacia'^) minus intellegen tium nituntur corda seducere, ita teuere confido;
sed,

dum

nolunt euangelica et apostolica iussa conplere et plus,


est,
aliter,

quam

iustrumento*) ueteri^) praeceptum


exeogitata
fallacia

facere,

prauae interpretatiouis
ueritatis
ratio cogit,

maluut

eam

quam

expouere, ne caelestis regni') uideantur extorres; quasi prosit aliquid,


si

mihi ignorantium opinione couferendum putetur,


ueritatis

quod ego ipso


esse,
in-

me secundum
non nesciam,
pleuero^).

intellegentiam

minime

percepturum

nisi ea cuncta,

per quae illud

merear possidere,
ipsi,

Quae

igitur est huius causa doctrinae, nisi, ut saepe dic-

tum
esse

est,

quia uolumus homines sancti uideri, quamuis


sanctitatis

nos longe
et

regula,

non

ignoremus?
adseta
uitiis

O quam
et
ut^*^)

inpudens

temeraria

est

mens
non

diuturnis

antiquis

infecta^)

peccatis^), cui

sufficit

contra legem uiuere, nisi

etiam ipsius

Sed beno quod omnis euangelicae doctrinae series superioris sententiae uim integritatemque demonstrat, quae non tantum occidi,' uerum etiam irasci uetat et eandem poenam comminatur frustra irascenti, quam lex decreuerat occidenti. Sic enim scriptum est: Audistis, Non occides; qui autem occiderit^ reus quia dictum est antiquis:
legis ueritatem falsa audeat
est,

interpretatione conrumpere!

crit iudicio.

Ego autem

dico,

quia omnis, qui irascitur fratri suo

sine causa, reus erit iudicio^^)

Sed

idcirco nos haec prauae exposii[uia

tionis ingenio peruertere et adulterare delectat,

mentis nostrae

insitam inolitamque saeuitiam nequaquam uolumus


1)

melioris consue*)

So der C;

S. dixisset.

")

C
C.

coupara&it.
ce

C. fallacie.
bis

C.

inrci-

strumenai'

mit einem dnrch das zweite


^)

gehenden und
S.

zu v
(i)

cluMiden schiefen Strich.


raenti

Der
")

ueteriss;

ueteris testamenti (-tcsta-

steht nicht
')

a.

im C.) C. und mit ihm S.


a
")

Der

C. rcgna

mit einem Strich


")

durch

s?&pleuero.

Conplenero?

C. infesta.

Schon
a.

von
")

S. corrigirt.

C.

ypecctas
,

Nach

nt

stobt

lege

mit einem Stricli (i) durch das zweite was aber wie ausgewischt ist. ") Matth. 5, 21.

22.

Epistola de malis doctoribus et opeiibus

fidei et

de iudicio futuro.

85

iiistitutione superare, cuius tanta uis est, ut interdum noii iiac'uudiae^) tautuni, ueruin etiam lioinicidii reatu teneatur obnoxia. Quisque cnim alteri, quantiim praeualet, nocet, ostondit, se plus

tudinis

nocere uelle,

si

posset.

Sunt enim
sint,

i)levique, qui

inulto
est,

grauiores

niorte aliis inferuut cruciatus.

Unde animaduerteudum
qui homicidio
:

utrumno
acerbius

homicidis

raitiores

habendi

uidentur

ali(]uid iutulisse.

Qua
ille,

de re beatus Johannes
est.

siium od, inquit, homicida


ckhi,
,

tani

utique

(jui

odit,

Et scimus, quam ille, qui


Sciebat

Omnis, qui fratrem quoniam omnis homiperimit,

non hahet

uitani

aeiernam

in

se

manentem'^).
affectus,

enim,

quoniam, ubi

quod intra se uokmtas sok coramitteret, quamuis a caede manus non tarn Dei statuta, quam Deniaut inpossibilitatis iufirmitas, aut saecularia iura prohibercnt.

odium

osset, homicidii

maueret

que oranium, qui

alios

odisse

possunt,

conscientiara iuterrogeraus,
fieri

an eos uelint superesse,

quos oderint, quod

difficillirae potest.

quarauis

Optant, in quo ab homicida^) differunt? quorum, non eadom sint opera, tamen uua ac talis uoluntas est. Id ipsuui enim uidetur esse, qui odit, et qui occidit, dum ambo

Ergo

si,

illos raori,

mortem eius, quem nolunt uiuere, concupiscuut. XI. 1. Hinc nobis legalia et prophetalia*)
apostolica praecepta sunt
ot a

et ouangelica atque

grauia,

quia uitae nostrae contraria sunt


Idcirco etiam ea fallaci

nostrorum

morum

uoluntate discordant.

iutellegentiae sensu deprauare et uiolaro contendimus'^), quia facilius


sit

illa

peruersae expositionis

adinplere.
solius

Hinc

iustitiae,
suft'ragia

ingenio courumpere, quam tideliter hinc pietatis doctrinam rofugimus et ad

credulitatis

conuolamus,

quia omni sumus iniustitia

atque iniquitate conpleti, et in hoc nos tantum consoLamur, si dicamus, Deum non magnopere exsecrari, (juae gerimus, et si putemus,

inpune cessuram^). Deniquo i])si''') adtent-ius inuicem consideremus et actuum nostrorum conuersationera soUorti indagationo ^"j rimomur, et, si possibile est, per uisibilia operum gesta inuisibilium mentium secrota pulsemus et
nobis ^)

mandatorum

eius transgressionem

^)

oeculta nostra per ea, quae sunt raanifosta,

noscamus.

Uideamus,

quanti nostrum sint absijue hypocrisi, absquo nequitia, absque dolo, (luanti ab iracundia liberi, quauti ab odio oxtranei, quanti ab iuuidia
ac liuore") alieui.
cent! quanti in
')

Quanti iustitiam non magis simuhmt, quam exerproximorum suorum casu non gaudent! quanti non
S.

So der C;
S.

ttereciuidiae.
*)

Job.

3,

15.
")

^)

C. liomicida^
C.
\n\ieut
**)

*)
;

So
S.

der

C;

i)ropbetica.
'')

C.

conte//>i/timus,
*) C.
:i

Der

uobis

bloss

putemus'.
(i)

C.

trausgiessione.
^C'^.

cessur.

Der

^ipse

mit einem Stricb

dnrcb

'")

C. iudigatione.

")

('.

inuidiac acliuoris.

86

Epistola de nialis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

subplantare alterum concupiscunt!

qiianti

absque adulatione, absque

mendacio, absque personarum acceptione! quanti aliquid etiam boni


facientes

nou

id

nae religionis obsequio

magis humanae gloriae appetitu gerunt, quam diuiA licitis abstinere nos diciraus, et omnibus
!

paene momentis, quae sunt inlicita, perpetramus; condemnamus, quae non proliibentur, et, quae prohibeniur, admittimus. Plerique nostrum

matrimonia refutarunt,
stolum fas
ueteribus
est^),

et

fratres

quae contrahere Christianis secundum aposuos oderunt, quod facere quidem nee
'''),

sed non a malitia; uinum Abstinemus a carnibus licuit. non bibimus, sed ira inebriaraur; facilius non edere quid possurnus, quam aliquera non odisse. Humilitatem tantum in elocutione oris
et

in

gestu

corporis

et

uero elatiores ipsis regibus sumus.

induraentorum babitu circumferimus, intus Nusquam paene uera humilitas,

nusquara innocentia, nusquam pietas, nusquam pura et inlibata simDefecerunt ex maxima parte in nobis, quae Christus inserplicitas.
uit,

et

illa

tantummodo
alter

uigent, quae diabolus superseuit.


contendit.

Alter de

altere

detrahit,

alterius uitam infamare

Ubique
nus-

bella, ubique proelia, ubique discordiarum et litium et odiosa iurgia

et inimica dissensio,

Nusquam

fere sincerae pacis

uinculum,

Unusquisque priquam^) foederatae caritatis stabile firmamentum. uatam gloriam quaerit; honorari se alius super alium concupiscit.

Nemo, proximum superiorem quam se dici, patitur, nemo meliorem. Ad suum enim unusquisque odium amorem proficere ueretur alterius, suam uituperationem putat proximi laudem, et, quicquid alii"^) conlaNullus paene absque alterius tum fuerit, sibi credit ablatum^). morsu loquitur, in hoc uitam nostram commendasse nos credimus,
carpamus alienam^), et iustitiae i-egulara nos iam obtinuisse conUere commenticiam iustitiam^) uerberemus. si aliorum Onines, quae sua sunt, quaerunt^ non, quae in nobis inpletum est: In nouissimis iebus instdbunt tempora lesu Christi^), et illud:
si

fidimus,

perimdosa.

Enmt

liomines se ipsos amantes^ superhi, cupidi, glori-

antes, hlaspliemi, parentibus

non

ohoedientes, ingrati,

scelesti.,

perfidi,

criminatores, incontinentes, inmites, sine henignitate, proditores, proterui,

tumidi, uoluptatum amatores magis

quam

Bei, habentes quidem

speciem ueritatis,

uirtutem autem eins ahneganfes'-^).

Ubi

est

illa

primordialis institutio a Christo et ab eins apostolis tradita? ubi illius

unauimitatis consecrata dilectio, qua cuuctis omnia conmiunia erant,


Hier hat
)
')

*)
'^)

S.

die

Worte
')

uisi uoto aliquo


.

interdicatur
'*)

eiugeschoben.

So mit A.; C. uud L.


L. oblatiim.
Phil. 2, 21.

canmZibus

^)

C.

nmiu.
S.

So der

C;

S.

aliis.

*)

aliena.
3,

Der

C.

uud mit ihm

verkehrt iniustitiam.

2 Tim.

15.

Epistula de malis iloctoiibns et operibus fidei et de iudicio futuiu.

87

qua
iK'C

nemo quicquam suum ex


iu
in

his,

quae possidebat, iudicabat, qua

mentis quidem erat uarietate^) discretio?

Proh

nefas!

illi

tempore nuper Christian! esse coeperaut, et indiscrete in ministeria suis doniibus coramanebant; uae misero mihi! noudum (jnisquam uel nominabat, neque ulla seu uirorum, seu femiuarum

eodem

adhue
erant,

fuerat

celebrata

diuisio,

et

tarnen

illorum

rdes

meliores

quam nostri nempe perfecti. Ubi est illa determinatio, qua Bonus Sicut ibi: plcbem suam agnos nuncupat, oues appellat? Et iterum: Alias oues pastor animam suam ponit pro oiiihus'^). Et deinceps: Ego mitto uos sicut oues in medio luporum^ haheo'^).
Et beato apostolo dicituv: Si diligis me, pasce agnos meos^). Sed et columbae eam uocabulo nuncupat, dicens in Canticis canticorum Speciosa mea, columh'a mea^), uolens scilicet, populum suura illorum
animalium,
ram.

quorum obtinebat noraina, iraitari in simplicitate natuNos baec omnia nunc uitae nostrae peruersitato in contrarium

uertimus et alia nobis incongrua') iusignia designamus, lupi potius diceudi, quam ones, et non tam columbae, quam milui nuncupandi.
At(iue
teii.que

utinam luporum ferocitate contenti esse uideremur, rapacitaSed quod grauius nobis est, sufficeret^) habere miluiorum!
bestiarum,

omnium tam
nee
2.

quam uolucrum excessimus atrocitatem, dum propriae naturae parcimus, cum illae tantum insectantur alienam. Qule est autem, quod, cum sciamus, nos plenos esse iuiquitate
omni paene tempore
caelestia praecepta contempnere, ita
ut,

et dolo et

aut inperitia,

aut diabolo fallonte deludiraur,

esse

nos

iustissi-

mos,

arbitremur et quodam simulatae sanctitatis tumore,


aliquid
esse,

neminem
redi-

praeter nos

iudicemus?
extolleris,

Quid

pateris,

caro infelix et

misera et

mox exaranda uermibus


gloriaris"?

et in

cinerem fauillamque

gendaV quid

quid

quasi boni aliquid nequiter

couuersando raerearis^)?

Dicit

enim Dominus:

Cum

feceritis

om-

nia, (piaecunque praecepi uohis, dicite:

Serui inufiles sumtis; quae

dehuimus

facere, fecimus^^).

Ulis gloriari non permittitur, qui cuncta

perfeci^rint, et tu extolleris, qui

nee

cognosceris!

Paulus, se nihil esse,

miuimum quidem partem fecisse dicit, eui muudus crucitixus erat,

qui iam in se non uiuobat ipse, sed Christus, et tu, te esse aliquid,

')

C. uerietate
')

(die

Joh. 10, 16.

Matth.

Correctur mit schwrzerer Dinte). *) Joh. 21, 15. 16. 10, 16. J Caut.
Corr.
iu

*)

Joh. 10, 11.


10.
")

2,

Der

C.

'incongruez-e*,

was der

incongrua

corrigirt hat,

erste
re<

(mit schwrzerer Dinte) iu ere e von zwei Tunkte als Cassationszeicheu setzte. *) C, non (/I) sut'ficeret. .coHgruere^ corrigirt.

indem er das &< verwandelte und unter


S.

hat

tHtongruere
'")

in

C. mereris.

L. non

fecimus.

Luc. 17.

10.

yjs

Epistola de malis doctoribus et operibus

Mei

et de iudicio fiituro.

putas, qui uitiis magis,


diaboli
efficis

quam
!

uirtutibus uiuis, nee

tarn Dei,

quam

uoluntatem
et
sic^)

a^grius^) ferimus,

Deinde quod, non exaudiri uos, quodammodo, quia postulatiouibus nostris


2.

non adnuerit, Domino indignamur, quasi nos per oninia illius iussa seruemus, quasi in nuUis^) praeceptorum eins mandata spernamus, nee seriptum esse recordamur, quod Dominus se aspernantes non audiat et despiciat eontempnentes, secundum scripturae fidem dicentis:

Siciit locutus
eos^

sum

eis^

et

non audierunt me^


omnipofens^).
dieitur:

sie

damahunt,
in

et

non auiam

icit

Dominus
cum)

Quod
^

euangelio

euidentius demoustratur^),

Seimus

quia peeeatores

Dens non exaudit'^). 3. Illud autem qule est, quod sub religionis nomine crudelitatis nostrae saeuitiam obumbrare contendimus et sub
pietatis^) titulo

erimen inpietatis admittimus?


uolumus,

Cum
aut

enim

fratrum'')

nostrorum quempiam aut laedere


onis
et
fidei

eins

uitam graui
religi-

cumulare^") uolumus ^^) infamia, hoc nos zelo iustitiae ac^^)


agere
iaetitamus,
et,

ut apud

homines iniustitiam iuste


coniudi-

gessisse

uideamur,

cum apud Deum primum, deinde apud


saneti

scientiam nostram

iniquissimi simus,
in nobis

apud extraneos^^)
defeeit
^^)

cemur.

Usque adeo

Dei reuerentia
si

et timor, ut

non
tatis

suffieiat peccare,

sed insuper etiam peccata defendere et inpiereligionis aemulatione

factum pietatis uocabulo decorare, cum,

aliquid

ageremus^^), in spiritu lenitatis et mansuetudinis emendare

potius

quam infamare alterutrum


("?)

niteremur, nee ullius esset

odii*),

sed obseruationis
tur officium.

indicium^''), ubi purissimae caritatis^^) oxercereest

Nemo

enim,

qui

ualet

infamare,

quem

diligit,
illic

etiamsi

sit

infamia dignus.

Unde

manifestissime liquet,

non

aliquid religise studio, sed inuidia geri, ubi


tis

non

id agitur, ut erran-

lapsus corrigatur, sed ut inmerentis uita macuietur.

Haec

ideo

intulimus, ut demonstremus,
dere,
et

nos hoc tempore idcirco^^) uitia defenfidei

omnem spem nudae


quam
1.

putare,

quia facilius nobis est

fidem fingere,

peccata uitare.
et

XII.

Sed ad proposita reuertamur

non

solius inpietatis

')

C. egreg'ms.
in.
8)
*)

^)

So der
13.
^)
*)

imd

L.; A.
S.;

si^.

*)

C. iu niilla; S.
")

inullrt-:
')

ohne
9, 31.

Zach.

7,

So mit

demonstraf.
^")

C. c.

Joh:

C. sui^ijietatis.

C. ix&t (r

Correctur).

cmolare.
.

") C.

>uoHmus< mit in v corrigirtem


der

C;

bei S.
'*)

corrigirt.

''^ So wie no aussehenden nio> ^^) C. extraneas. Doch ist das zweite a iu o fehlt acj. *^) So mit '*) So der C; S. egerimus. So der C; S. deficit.

n und

S.

C. esse odio.

") C. obsecrationis indicium, A. obsecittiouis indicium, L.


>Obseraatio, Rcksichtsvollheit,

obsecjttionis
cas^itatis.

i?tdicium.

Achtung.

'*)

C.

'^)

C, idcrrco.

Epistla de nialis tloctoribiis et operibus

fidei et

de

iiuliciu futuro.

89

crimon,

uerum

et

qiiae

minima

iiidentur esse

delicta,

noui etiam

testameuti defiuitionibus coudemiiari,

maiiifesta probationo
series^),

moustretestimo-

Sed ne^) tarn prolixae^) delectioiiis niorum numerosa congeries lectoris animum
mus.
iiobis

tarn*)

defatiget,

conpendiosum
senteutiarum

disputationis

iter

inueniendura

est,

paucarura

auctoritatibus est utendum,

et illae taiitum proferendae, (juibus exi-

gua animaduerti peccata censentur, ut ex rainimorum condemnatione

maiorum perspiciium esse possit supplicium. Quod ergo minimum putamus esse peccatum? Credo illud, quod, dura pro suae paruitatis
despectione contempnitur, per
exercetur^).

neglegentiae
estV

uitium a nobis saepius

Ego aliud, (piod aut leuius, aut crebrius incurramus, non inuenio, quam aut otiosum sorraonem dicere, aut fratrem quemlibet fatuum uocitare. Haec namque satis modica et exigua uidentur esse delicta. Nunc ergo, cuiusmodi suptarnen
illud
plicii

Quod

censeantur,

adtentius consideremus,
sit

ut ex iuferiorum raeritis,

'quae ampliorum*')
(]ui

mensura, noscamus.
de eo rationem in die

Dicam nempe de
otioso^
iudicii'^).

illo,

otiosi serroonis reus est:

Pro omni sermone

quemcunfie

ixerit
iudicii

homo,

reiJdet

Quae
fore

extra

examinationem^) culpa esse iam


nee

possit, penitus

non inuenio,
porscri-

quandoquidem
bitur.

sermonis otiosi noxam inultara^)


fratri

De

illo

autem, qui
Si

suo stultitiae uitium exprobrauerit,

quid censeat, audiaraus:

Qui dixerit fratri suo:


igitur
sit

Fatue! reus
erit,
sit,

erit

gehennae
fratrem

ignis^^).

geliennae
locutus*^),

ignis

reus

etiam' qui

suum fatuum'*)

quod peccatum

quod'^)
inte-

extra geliennam esse possit, legentis arbitrio derelinquo.

Ego

rim ex minimis maiora perpendo et ex paruis ampliora conicio'^),


et

nuUam inpunitam culpam


existimantur,
inulta

fore

existirao,

leuiora

reperiuntur;
si

quando unde iam

nee,
satis

quae

*^)

lucido

manifesteque diuoscitur, quia aut,


ducantur,
aut,
si

gnari sunt,
caecitate

animi temeritate
i\m
post
iudicio

ignari,

inscieutiae

teueantur,

huiusmodi exempla solos


subiugandos*^).
2.

infideles et inpios poeuali asserunt


et illae

Sed

apostolorum sententiae, non incre-

dulos tantum, sed et aliorum delictorum reos*'') perituros esse, desigC.


tarn

und mit ihm


ne
ma(jis

S.

^^nec.

*)

C. prolixe.
*)

^)

So der
squaui'

C;
in

8.

(Sed nee
sieht wie
ver-

prolixc'X
t

Zectiouis

series.

0.

-qn^i.

Das

sq<

in

corrigirt aus,
^)

und

u ist cassirt,
*)

und mithin
^)

tarn
")

wandelt.
minatione.
.sit.

C. exerceretur.
')

C. ampliora.
'")

Matth.
")

12, 36.

C. exa-

C
")

uoxa
So

inulta.
S.
;

Matth.
coniuo.
.c

5, 22,
'*)

facta.

^'0

C. locus.
'")

") C.

qod.
;

mit

C.

C.

quando^^ite

nee.

So
a

mit

S.

der

C.

subiugayidos.

")

C. res

(^o-,

wie

es

scheint,

aus

corrigirt).

90

Epistola de

maus

doctoribiis et operibus fidei et de iudicio futuro.

uant, quibus inier caetera illura,

qui fratrem

uere in plum^) absque dubio

morte commemorant^),
^)

et fratris odio

testantur^), et

suum nou diligit. macaptum homicidae cxemuel ebriosura, uel auarum, uel

iracundum, uel contentiosum, uel inuidura, uel cuiuscunque generis


uitio a pacis uinculo dissidentem

Dei regnum participare non posse


promissa esse, existimemus,

doterminant^).

XIII.
et

1.

Sed

ne,

haec

solis uerbis

Dei benignitate, speremus, ueterum'') nobis ante ocula exempla ponamus, ut ex praeteMeminisse debemus illos niortalium ritis saltim^) futura credauius. principes ob unius mandati praeuaricationem morte ^) multatos, non non
ita,

ut dicta sunt, perficienda pro niraia

quia deitatem coucupissent, ut quidam inperite existimant, sed quia de fructu arborum^) manducassent, quod illis postmodum exprobratur NuUa enim ratio concedit, ut minora eis tantum inputarona Deo.
tur, si

maiora commiserant.
est,

Denique, quid
iuquit,

ipsa^),

quae ante

traus-

gressiouem praemissa
bene^^)
moriemini^^).
est

comminationis^^) sontentia^^) [continetur^^)],

consideremus.

Qua

die,

mayiducamrifis^

morte

Non

dixit:

Qua

die

deitatem

concupieritis,

non

de qualitate peceati"), sed de transgressioue manenim actum quamuis in quibusdam rebus minor esse uideatur, hoc dati; quae,

ad leuiorem potest pertinere poenam. non ut inmunis a poena sit. Multos alios nouimus ob cuiusque noxae singulare delictum et 2. offendisse Deum et eins gratiam perdidisse et diuersis suppliciorum
mortibus esse prostratos, ut Onan^^), ludae filius, quem ob fraterni animaduersione percussum^^); diuina legiraus seminis inuidiam
ut Esau, qui propter lentis concupiscentiam et primatum^^) perdidit et contraxit offensara-); ut Maria, quae eo, quod de sancto uiro

Moso^^) detraxispet, lepra perfusa est, a cuius contagione^^) nunquara fuisset mundata, nisi ille pro ea, in quem peccauerat, exorasset'''^); ut
filii

absumpsit, uec singularis culpae

Aarou, quos, quia^ alienum ignem obtulerant, flamraa^*) caelestis offensam sacerdotalis adimere digSo mit
Job.

')

Job.
")

3, 15.

'^)

So mit
10.

S.; C.

exemplo.
-

*)

S.; C. diuite.
')

')

3,

15.

Cor. 6,

9.

Gal. 6, 19
e-. ^)

21.

^)

C\ ner.

C. salt?,
'')

wie es

scheint, mit in i corrigirtem

C. praeiiaricationeHiorte.

C.

und mit

ohne ^quicU, weil ") So mit S.; nacliher das zu >quid ipsa gehrige Verbuui im C. fehlt. ^'^) So nach dem C; S. sententi*^ (s. ob. Anuo. 10). C. comnin?acatiouis.

ihm

S.

'Operuni'.

Arboris?

") So nach

dem C;

S.

ipsrtr

>*)

Dieses
17.
'")

Wort oder
") C.
ff.

ein hnliches ist hier ausgefallen.

") C. ^ene.

'^)

Gen.

2,

C. peccatis (ein

durch das
Gen. 38,
S.
;

s9.

des folgenden sed<


''*)

eiitstaudenev
''")

Fehler).

^nau.
'^^)

10.

C. piimatus.

Gen. 25,

29

if.

27, 36
'"')

So mit
^^)

der C. Mos.

") So mit S.

C. coutagi-.

nationa.

Num.

12.

Hme.

Bpistola de nialis doctoribus et operibns fidei et de iudicio futuro.

<U

iiitas

ualuit^);

ut

ille,

qui sabbato ligna collegerat,


elisus

quique ob hoc

factum perpetratum 2) ietibus^) qui ob negligentem et minus seueram filiorum corveptionem mortis supplicio iudicatus est^); ut lonathara, Saulis) filius, qui ob modi-

occubuit*);

ut Heli sacerdos,

cam

mellis

degustationem reus expositus

est,

quem

delicti
^)

nee parpopulus

uitas, nee ignorantia liberasset, nisi pro eo cunctus Israelis

qui eo, quod sibi tam regno, quam salute priuatus est^), nee potuit illum regalis honoris praerogatiua ab unius saltem culpae commissioue saluare,
exorasset^); ut Saul,
rat,

quaedam de praeda seruaue-

quia in eins
bilis esse

^^)

iudicio res gerebatur, in

quo nullius potest

excusa-

persona; ut Oza, qui propter arcae tactum,


suscepit,
letali

quam
et
;

casurae

metu deuote
nee
religiosi
ille
addo^'-*),

plaga peremptus^^)
potuit

est,

poccantem
et,

saltim

animi

excusare
qui

transgressio
die,

ut

homo Dei

et propheta,

eodem

quo^^) per Dei

spiritum futura praecinuerat et multa admiranda^*) fecerat signa uirtutum, quia cum indigno eibum sumpsit, saeuissimis leonis dentibus

deputatus
et

est^^),

leuioris

nee potuerunt anteriorum uirtutum merita unius culpae expiare pcccatum; ut losaphat^*'), rex luda, qui

ob amicitias") praeuaricatoris^^) Achab regis offendit [Deum^^)], cui Inpiis praehes auailium, et Jus, qui odeper prophetam dicitur: Longum est per omnes rimf^^) Domimon. amicitia^^) imigeris^'^).
currere, quos ob singularis praeuaricationis culpani'''^) caelestem iram meruisse, cognoscimus, quorum exeniplo nobis etiam cuiusque^*) diuini

praecopti^^) pertimesconda transgressio est.

XIV.
irasci,

1.

Sed

dicot quis:

Qualis tran.sgresio

est,

aut frustra
mali'''*)

aut mentiri, aut detrahere, aut iurare, aut uicem

red-

dere, aut

iudicio louia uidentur,

inimicum non diligere et caetera quia semper et facile committuntur-^jV

huiusmodi, quae humano


Ita

')

C. uoluit.
'')

Lev. 10,

1.

2,

nicht
')

Num.

16,

was

S. citirt.

'^)

C. per")

petrarura.
Sani. 2,

Ictibus

Icqndumf
'^j

Nnui. 15,

32 3H
'')

(fehlt bei S.).

2225.
15,
9.

29. 4, 18.

C. salis (^v

Corr.).
Israel.
'")

C. nsral'
1

mit einem
44
f.

Strich" durch
)

den oberen
23.

Tlieil
1

von

1<;

S.

")

Sam.

14, 27.

S.

26-28.

Chr. 10, 13.


''^

Man

erwartet *iu eo

uder

in cuius-. im folgenden Helativsatz fehlen im Text und sind am tus'


j

Die Worte

metu

ado.

peremp-

Rande

nach>,'etragen

(-cepit-

von
'')

suscepit ist doch durch den Buchbinder abgeschnitteil).

")

C
C.

C.

quof?.

")

C.
'*)

muta atmiranda.
C.

'^)

Kg.
''')

13.
S.

"")

C.

losopharf.

") 0.
bloss

ami/itias.
lfendit'

praeuaricatioHis.

euiU'.

Im

steht

'') "") C. ami^itia. ") 2 Chr. 19, 2. oderont. ohne Object. '") C. culpa. '") So der C; S. cuiu3c;(que. mit einem praecepttC. ") C. *^) Der C. uicem malo, S. iuicem mal/. Strich (i) durch c.
'^'')

comittuntur.

92
fit,

Epistola de lualis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

ut

nonnimquam etiam
Sed
edere,

raaiora exerceantur,

dum minora

spernun-

tur.

scire debet, qui^)

haec ut parua contempnit,


ligna
colligere,

quia^)

nee

porauin

uec

sabbato

nee aream eontingere,

nee

cum

indiguo eibum capere et alia bis similia pro


transgressionis faetum,
et

magna debent
ipsa trans-

praeiiarieatione pensari^);
gressio
cogitetur,

non

nee praeeepti magis qualitas,


nee qule')
sed

quam

praeeeptoris

adtendatur auctoritas.
sit,

Nolo, tantum cousideres, quid*) praeeeptum^)


sit,

sed a quo praeceptum


iudieas

sit

nihilo
scilicet,

spernendum
conputari.
eos,

esse,

cuius

sit,

mandatum, quod pro omnipotentis Dei


Qui Jionorificant

qui se in praeeeptorura suorum qualitate aut bonorari dicif),


nihilo

aut me,

pro

Sieut
et

ipse

testatur:

inquit,

honorificaho
2.

qui pro nihilo liabent me,

lum^) reigentur^).

Et
illos,

ne^),

nudam
posse,

ac

ad nihiuacuam fidem absque


meminisse
fideles

raandatorum
nos
eonueuit,

obseruantia

suffieere

existimemus,

omnes

quos

superius

dinumerauimus,

iuisse, nee ullius ineredulitatis^^), sed solius praeuarieationis contemp3. Et ne^^), boc tantum sub priore^^) testalatione prostratos.

mento

fuisse,

eredamus,

et,

malae intellegentiae peruorsitate sedueti,


reeordari expedit,

in lioe illud per euangelicae doetrinae innouationem adinpletum esse

arbitremur,

ut peecare nobis liborius lieeat,


id,

Aua-

quod partem quandam pecuniae proQuibus si priae subtraxerant^'), apostoli iudicio morte dampnatos. inulta non cessit propriae, ut ita dixerim, constitutionis praeuaricatio (ipsi enim eius rei possessiouem inlicitam fecerant, Deo eam
niam'*) et Sapbiram^^) ob
pollicendo,

quam
Si

lieitam habuerant,

si

promittere noluissent),

quid

de

illis

sentiendum,

qui

alieuius

raandati

dominici praeuarieatores

Heere semper potuit

enim inultum non fuit, quod et aliquando licuit et et, ne postmodum liceret, uoluntas propria feeit, illud, quod nunquam licuit, et quod diuiuao prohibitum quomodo Argumenest auctoritate censurae, inpuuitum esse credendum est? quautum libet, raentis suae tendat intetur quis, ut potuerit^'), et, genium, ut huius delicti eulpam exaggeret, nunquam uero ueritatis ratio sinet, ut grauior praeuaricatio^^) esse uideatur humani
extiterint?
') (i)

C. qui.
^e.
*)

^)

So der C;
'")
,

S. quoc?.

')

C.

pensare mit einem Strich

steht, wie es scheint, mit ^) C. qnal{*- (der ziemlich grosse -prae fehlt). ganz kleiner Schrift icep *) ^) C. nihilo. 1 ') So der C; S. dztcit. Punkt mit schwarzer Diute). ') C. Sam. 2, 30. Das Citat lautet ganz wie bei Gildas (s. Sab. z. St.)

durch

C. quic.

C. pt (ber ^pt

ete.

") C.
C.

incredulitates mit einem Strich


sui^i^riore.
'')

(i)

durch

e.

^*)

Ne^
')

fehlt

im

") C.

C. A^-naniam.
'=*)

'^)

Sa?firam.

C. sab-

traxerat.

'') t).

ptaerit.

C. praricatio

mit schwrzerer Dinte).

Epistola de nialis doctoribus et operibiis fidei et de iudicio futnro.

93

propositi,

prehensis
stiniemus,

quam Deo
si

caelestis inperii.

.4.

Neque omnibus

superius conexi-

cariores

sumus, ut nobis tantum inpuno cedere


similia comniiserimus, quae iu
illis

aliqua

eorum

seue-

rius uindicata coguoscimus.

Quin potius

eo^) magis formidare debe-

mus, quod nos longe


intellegentes,

eis deteriores esse

sentimus, absque ambiguitate

quod minus dilectis^) non parcet, qui satis familiaribus 5. Aucta est enim, ut saepe diximus, per Christi disciplina iustitiae, non minuta, quia non uenit legem aduentum Neque enim leuioris, quin potius amplioris soluere, sed adinplere.
non pepercit.
poenae
reus noui
est,

testamenti praeuaricator,
sit,

quam
filium,

ueteris esse cre-

dendus

eo quod grauius

quae per

quam quae

per^)
possit,

famulum
dicit:

fuerint inperata*), contempnere.


sit,

Sed ne hoc ambigi

quid de talibus sentiendum

apostolum interrogemus.

Ipse enim

Irritam quis
qui

faciens^) legem

Moysl ahsque

ulla miseratione

(liiohns^ uel iribus testihus

moritur.

mereri supplicia,

filium.

Quanto ^) magis putatis deteriora Bei conculcauerit et sanguinem testa-

menti pollutum

(hixerit,

in quo sanctificatus est, et spiritui gratiae

Seimus enim, qui dixit"^): Mihi uindictam, Et alihi^): Quoniam iudicahit^) Dominus. et ego reddam, dicit Horrendum est incidere in manus Dei Dominus populum suum. Et deinceps: uiuentis^^). Si enim Uli non fugerunt, recusanquanto magis nos, qui a caelis tes super terram loquentem sihi,
contumeliam fecerit?
loquentem^^) nohis auertimus''--).

Ex

quibus ostenditur, gratiae magis

transgressionem pertimescendaui esse,


tentiae auctoritato

firmatur,

qua^^)

quam legis. Quod illius senDominus non modo mali^*) alinihil

quid exercentes,

uerum etiam boni


dicens:

operantes perpetui ignis

a me maledicti in ignem reos foro testatus est, meus diaholo et angelis eius. Esuaefcrnum, quem XMrauit pater riui enini^ et non dedistis mihi manducare, sitiui, et non potastis me et caetera'^), quae eura non infidelibus, sed peccatoribus dixisse,
Discedife
satis constat,

eo quod

nuUam
his,

eis incredulitatis
est,

inpietatem exprobra-

uerit,

cum, ut superius commeraoratura

penitus non conueniat,

ut minora

tantum peccata

qui maiora gesserint, exprobrentur, et


<^uia

quod

inpii in iudicio resurgere denegontur, scriptura dicente:

')
')

C. inid mit

ihm

S. gos. S.

) C. delictis.

')

C. qriper.

*)

C. fneri^ Iperata.

C.

Irritam qui Jaciens;

Irritam qui fecerit.


*)

^Irritam quis facicm'C. dix; S. dixerit.


'')

hat Vulg. (Gr.

'ASeTfjctc ,-)
A'ixif'.

n C. quato.
It.

')

So-

wohl
'*)
>*)

It.

als Vulg. liabeii


'")

")

Vulg. itenitn (icaXtv).


6.

C. iudi-

cauif.

Ilebr.

10,
'')

28-31.

Deut.

17,

32, 35. 36.

") C. loquetem.
L.) fehlt >mali'.

Hebr.

12, 25.

C. qnia.

") So der

C;

bei S. (A.

und

Matth. 25, 41

ft.

'94

Epistola de raalis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

non resurgunt

inpii

in iudicio^).

Inpios autera

esse

incredulos,

quis nisi inperitus ignoret?

Sed ipse ignis aeternus est, iuquies, non eins poeua Bene est, quod hoc huius humanae fraudulentiae argumentum praecoguitor omnium Dominus ante prospexit, et, nihil magis gesturos homines, quam ut^) scripturae intellegeutiam^) secundum
1.

XV.

perpetua.

uoluntatis
praesciuit.

propriae desideria temperareut,

diuinitatis suae maiestate

Et

idcirco in sequentibus dicit:

limc ihunt
qua

lii

in

stip-

plicium aeterniim, iusti mitem in uitam aeternam^).


est,
sit

Non credendum

eos perpetui ignis supplicia passuros,

si

ratio permiserit, ut

aliquod aeternum supplicium absque eo, cuius uidetur esse suppli.

.^). Sane et illud diligentius perscrutandum, quid causae fuerit, cium quod hie Dominus non supplicii') longinquitatem, sed ignis aeternitatem intimarit^), quasi hoc in loco non de^) poenae acerbitate, sed
.
.

de ignis natura tractauerit,

et

scientiam magis insinuare uoluerit,

quam timorem^)
locutus
est,

aut

si

haec non tam scientiae,

quam

pauoris causa

per

quem

a^) suis

humanum
non de

genus retrahere iniquitaotiaturi^^) ignis aeterni-

tibus gestiebat, de supplicii infinitate,


tate

eum

dixisse
sit,

credendum
Si
te

est^"),

quia [ubi^^)]

nuUus metus

[ibi

nulla causa ^^)]

eius rei perpetuitatem,

Dicit

enim

et

alibi:

quam non timeas, nosse. scandali.mnerit manus hm, dbscide^^)


mitti
in geliennam
ignis^
iihi

eam quam duas manus hahentem


et proice

ahs

te:

melius est enim debilem introire in uitam,

uermis

eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur^). Quid et hie dicendum est? Quod scire nos tantum optauerit, si deliquerimus, uermes nostros inmortales fore et inextinguibilem^^) ignem, non quod^') nobis inmortalium uermium et flammae inextinguibilis indosinens et indeficiens esset poena metuenda? [Sine dubio non illud tantum ^^)], sed hoc, quia^^) aliter illud [Domini dictum^")] intellegi
')

Ps.
*)

1,

5.

^)

Ut fehlt im C. (schon vou


46.
'')

S.

ergnzt).

^)

C. Intel
25,

len.
46,

Matth.

25,

Da
in

sich das

Folgenden nicht auf Matth.

sondern 41

(Discedife

ignem

aeternum)
'')

zurckbezieht,

so

muss vor ihm Einiges ausgefallen sein, worin der Verf. diese St. gegen den '^) Gegner angefhrt hat. C. supplici?;. So der C; S. intimarot. *) De fehlt im C. Sane timo^^ Das Fehlen der Antwort auf die in renu aufgestellte Frage und der Mangel an Zusammenhang zwischen diesen Worten und den Worten aut credendum est- verlangen, dass zwischen *") Im C. fehlt a. i-timorem und aut Mehreres ausgefallen ist. ") So der C. (fid eo^taturi^; S. hat otiaturi-, was er nicht verstanden, in das unpassende *') '^) Worte, wie i^Z?tj-aturi'^ verwandelt. Est-, was der C. hat, fehlt bei S.

diese, scheinen hier ausgefallen sein


in. '")

zu mssen.
^")

") So der

C;

S.

absein de.

Marc. 9,43.44.

"*)

C. .extinguibilem.

Der

C.

quo <, was


'^)

S.

beibehalten hat.
*")

'*;

Worte, wie

diese, uissen hier ausgefallen sein.

C. quod.

Worte,

Epistola de malis doctoribns et operibus

ficlei

et de iudicio futuro.

95

adioctio illa

uon

patitur,

(^ua addituin est:


dicitur,

uermis

eorum

et jnis
[id,

eortim,

Eorum
uecesse

enim cum
est

ad cruciatus porpetuitatem,
^),

quod

dicitur, portinere^)] significatur

quam quidem^) perpetuitatem


aut, si aliquaudo extra
est,

cum
illam

suis

permanere damnatis;
ardoris
illos

erunt,

nee eorum esse credenda

et tarn*)
deficiet,

uermium
et illud
et
ifjnis

illis^)

exosio

morietur,

quam

poena

falsum

dictum esse uidobitur:

uermis eorum non morietur, poenae perpetuitas


est,
si

eorum

non
ipsa

extinfiuetur, quod,
est.

ad poeuae perpetuitatem pertiuere,

iutellegi

nocesse

Quae

igitur

uuquam poena

(piibus illis, Sed sibi tantara, ini^uies, durabit. Sed illis promissum est, tam ignis, quam uermium natura duraro ])romissum est. Non enim dixit: Uermis non morietur, et Nocesse ifjni uon extinguetur, sod uermis eorum et ignis eorum.

cessabit?

non etiam

est
et

enim, semper

illos^) priuata, ut ita

dixerim, in possessiono esse'),

inmortalo et inextinguibile eorum fore promissum^).

XYI.

1.

Sed haec,
terror
erit,

dicis,

causa dicta intellegonda sunt,

lam ergo nee

si

et multa alia Imiusmodi'') torroris non tarnen ita so habere credenda^"). Tamdiu enim terroris fides defiierit.

cuiuscunque formidolosae
certo*^) creditur,

rei

negotium pertimescitur*'), quanidiu pro

quod timetur, at, ubi timoris fides defuerit, timorem") quoquc ipsum dosiuere necesse est, quia nemo tam brutus est, qui id, quod non credendura sciat, esse censeat perhorrendum. 2. Sed illud inquiro^*), utrum nesciri, an non, uoluerit Deus*^). (^uod
boc non tam ueritatis,
nosciri.

quam
fieri

solius dixisset causa pauoris. potest,


ut,

Credo,
causa,

Neque

onim^^j

([uod

terroris

ut

dicitur, finxerat,
do^')]
ei'go

qua causa

finxisset,

sciro uellet,
ita esse, scire

cum tamdiu

[mo-

hoc timere possis, quamdiu*^),


tibi
3.

eius rei scientia^^),

quam secundum
sententiam

te

non possis. Unde Dens uoluit igno-

rariV

Accipe

et

aliud.

Gerte ob bonao beataequc uitae proformidari

fectum huius coraminationis

Deus

uoluit,

et

wie
'0

diese, sind

wohl hier ausgefallen.


S. hat bloss
')

')

Diese oder hnliche Worte mssen


quam^Jic^.
")

hier ausgefallen sein.


C. sinificatur.
.

^pertinerc ergnzt (significatur pertinere).


C.
ist

So mit
)

S.;

der C.
')

t;

S.

falsch

tamm
missnm

'>)

C. illos.

C.

illis.

So mit S.; im C.

^-csse'^
**)

an eine

falsche Stelle, zwischen inextinguibile


est.
)

und
S.;
'")

eorums gekommen.
C. ptenda. C.
>')

C
i

pro-

huiusmof?.

'")

So mit

C. pertimi-scitur.

") C. certe.

'^)

C. tHfmorcm.

'*)

C iuqro.

Bominm.

')

Der

C.

und mit

ihm

olmc -enim^. '') Dieses Wort oder tantum sclieint hier ut "") Zwischen qnaindiu und ita esse steht im ausgefallen zu sein. Diese, hier ganz unpassenden Worte, sind, wie kaum zu bezweifeln, dicitur aus dem vorangehenden ut dicitur in den Text irekomnien. ''; C. scienti(7.
S.

iVrtmquc

96

Epistola de malis doctoribns et operibiis fidei et de iudicio faturo.

tamdiu
turus

erat^)

profectus

futurus,

quamdiu

eius

rei,

quam

timeri
cessa-

decreuerat, ueritatis inscieutia^)


esset
et panor.

perdurasset,

qua^)

cessaute,

Pauore uero

deficiente,

ipsum

etiara necesse

erat cessare occultum profectum,

cuius tarn pauor causa erat,

quam

causa pauoris inscitia*).


i'o-norantiam et

Quisque ergo huius occultandae rei utileni nequaquam ob profectum humani generis reuelandam

prodere ac^) promulgare uoluerit, tam contra Dei uoluntatem, quam contra omnium incolomitatem*^) fecisse credendus est, etnon'^) minus
rebellis
consilii

Deo

habendus,

quam humanae
et nihil

inuidus saluti, quia et diuini

decretum propalauerit,

iam prodesse hominibus

fece-

Et, ut manifestius, rit, quod, ut prodesset, nou fuit publicandum. Fingamus, faciam, alicuius conparationis utar exemplo. quod dico,

patrem aliquem teneriore affectu^) filium diligentem et ob profectus sui causam terribilia eidem saepe minantem, ut iuuenalis^) saltim formidare animus conpellatur, quod nimia') dilectionis uis inrogare Et si quispiam, cui magis erga iuuenem paternus non patitur.
claruerit affectus, ingruat^^) et dicat:
et

Tu

patris tui

minas uererls^^)
ut
nolo.
illa tibi

putas,

eum

illius

esse

crudelitatis

atque

duritiae,
te,

audeat, quae comminatur, inferre.


solius terroris causa loquitur, non,

Absit!

Vereri

Haec

quia eius inrogare pietas audeat,

Nonne huiusmodi hoquod timere, non etiam perferre te patitur. minem, qui^^) profecturi timorem^*) et reuerentiam^^) pariter auferat^^) et profectum, tam ^^) patri quam filio obfuisse censebimus,

dum

et

illius ^^)

consilium
anxietate

prodidit

et

huius
Ita

animum
ii''^^)

a necessarii

pauoris

reddidit^^)

securum"?

et

mihi uidentur

tam Deo quam hominibus aduersari, qui dicuut, hoc terroris tantum et profectus causa dictum esse, quod dum, qua ratione dictum sit, indicant, nec^^) timeri iam faciunt, nee prodesse; quia, ut saepius memorauimus, tamdiu per illud proficitur, quamdiu timetur, tamdiu timetur, quamdiu ignoratur, at ubi ignorari desierit, desinit et timeri, Et necesse est, ut et ubi iam timeri, etiam prodesse desistet'-). huius secreti proditor Dei habeatur inimicus, qui inane atque inutile 4. effecerit, quod ille ad omnium uidetur constituisse profectum.
^)

C. er'a.
*)

^)

So der
')

C;
st.

S.

insci^ia.

^)

C. que.
')

*)

C
So

insctia.

Insci^)

etia?

C. ad.

C.

incolumitatem.

Im
>")

C. fehlt uou-.

C.

tenerior? a/ectii.

^)

So der
S.;

C;

S.

inuentlis.
In.s/niat

C. quod nimina; S. qnae ")


richtig S.;
''')

omma.

")

So mit
")
*^)

C. in^ruat.

em?

C. C.

minabena.
renerrtiitirt.

Im

C. fohlt ^qui.

")

iiud

mit ihm

S. timoris.
'*)

C. aufnera.

") C. niid mit


*')

ihm

S. et tam.

So mit S.;

hiilicant.

C. ille eins.

''')

redidit

C.

h\.

'^')

C. sit

nee {nndicanU mit kleiner

Schrift).

") c.

sistet.

Epistola de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

97
noti-

Illud etiara sciscitandum,

per

quem reuelatum^)
ne
sibi ipse

in

humauam

tiam uenerit, quod Dens uoluit ignorari; per ipsum enim nee credi, nee
rius.
dici'^)

est'), etiamsi ita esset,


si

uideatur esse contranisi ille

Et

lioc

nou Dens, nullus

alius potuit,

confiugere,

qui in ipso statim


lit,

mundi exordio primis hominibus

tiniorem^) abstu-

dum

se

illis

quia uere diuinorum esset conscius arcauorum,


ces et uouellos et suae

diuinum consilium prodere posse mentitus est. Non sed ut male simplietiamnunc
calliditatis expertes fallondo sedu-

ut sibi magis quam Deo^) credendum Quid enim dixerat Dens? I)e Ugno, quod est in medio jKiradiso nou cdetis; qua die autem ederitis, morte moriemini^). E
ceret et seducendo deciperet, iudicarent.

contrario
quia''),

ille:

Kon

morte^

inquit,

morieniini; sciehat enim Dens,

qua

die edetis^), aperientur oculi tiestri, et eritis sicut dii^ sci-

entes
illis

honum

facile

et malum^). humanae peruersitatis uitium, fidem semper adcomniodans*''), quae cum desideriorum concordare

'perspexerit uoluutate,

nee deliberare quidera

solita^^),

ne

illa forsi-

tan

credulitatis
sit,

occasio,

quae desiderio fraudulenter adridet,

saluti

contraria
asperior.

et

ea multo salubrior inueniatur,

cuius causa uidetur

Procliuius

etiam diaboli sermouibus creditur,

enim pro corporalium cupiditate uoluptatuni quam contra eorundem oblectatioNibil


est enim,

nem
cit,

dluinis

fides^^)

determinationibus exhibetur.

quod quis
adseritur,

citius possit credere,

quam quod
est,

credere etiam
illud

concupis-

nee usquara'^)

pronior fides

quam, cum

credendum
escae

desiderio facilius

muliebri

Unde et pro concupiscibilis Eua serpenti, quam Deo credidit, et Adam suasioni, quam dominicae sententiae commodauit. 5.
quod damnatur adsertum.
illis

fidem

Sed

ne haec^*)
scriptum
diaholus,

taiitummodo euenisse existimemus,


quia

et^^)

nos nunc

ab eius, seductoris^*), insidiis securos esse credamus! praesertim


sit:

cum

Sohrii estote^
Jeo

uigilate^^),

aduersarius

uester'^^),

sicut

rugiens circuit, qtiaerens, quem deuoret^^).

Non

ergo debemus nos somno^^) inertiaeque committere, nee, tanquam-^)

quibus nullius aduersitatis causa metuenda


pere.

sit,

ignauiae stupore tor-

Adhuc enim
)

antiqui

serpentis malitia uiget, adhuc diabolus

C. reuelato.

")
')

C. di.

^)

Fas

est?

Doch uunthig.

*)

C. timore.

^)

C.

do.
4. n.
I)ei

^)

Gen.
'")

So der C; S. quorf. ) So der C. Ederitis? ) Gen. 3, "^ C. und mit ihm S. solita est-. Der Verf. denkt C. adcoramoda<Ms.
2,

17.

.fitlcs.

>solita

an >periiersitas-.
et.

"^

(?.

dinini's:

"^ So der C.

ITqnam?
*:'ed

") So

der C. vAber dass wir nicht, aber lasst uns nicht); S. aus Uukenntniss

ec

und nachher nee


"j So der

st.

'*)

So der C;
)

S. nee.
')

") So der C.
*')

Seductiowis?

C;
*^)

S. et uigilafe.
^t.

C. w't.

Pet. 5, 8.

So mit
7

S.; C.

omtuo.

Durch das

von

tanquam

ist

im

C. ein Strich gezogen.

98
isto

Epistola de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

grassatur

iu

mundo, adhuc
facilitate

liodie

omnis anima

similis

Euae

seducitur,

et muliebri fallacia incautus

Adam

per

letalis

cibi oblec-

tationem cousensus

prosternitur.

mentibus nostris quiesceutibus, uigilat. bus faciat, qui uigilantibus nonnunquara^)


pit.

Semper enim diabolus, Nescio, quid non dormientisubtiliter et latenter obreueritatis,

Nam

et

in

eo^),

quo^) adseritur,

non

sed

terroris

causa aeterni ignis


hostis

supplicium
et

peccatoribus

comminatum,

ueteris

perpendo uersutiam

priscae^)

calliditatis

nequitiam recog-

nosco.
si

Hoc ipsum enim priori eius compar actioni^). Et*) uide, ac simplices^) animas, nunc non ipse quosdara horaines, rdes
'^)

circumuenire temptat^)
seduxerat.

et perdere,

qui

Euam quondam
antiqui

in serpente

Quotiescunque enim ad euacuandam Dei defiuitionem


toties

huiuscemodi praedicationem audio,

serpentis sibilum

Qui enim modo recognosco. paberis, misericors Dens est,

dicit:

Non

aeternae poenae^") manci-

quidem haec, sed causa terroris, quamdiu tarn grauis. sciebat enim, uos difficile posse inhaereret et ipsum ^^) esse uestris mentibus supplicii metus Non morte^^) moriemini; sciebat enim intellego, qui aliquando dixit:
dixit

delinquere ^^),

^''^j,

Bens,
et

qiiia,

eritis

sicut dii,

quacimique die manducaueritis, aperientur ocii nestri, Quis enim nunc scientes honiim et malum'^^).
nderet,
nisi

Deo
G.

obtrectare^")
fallaciae

qui
nisi

ab

initio fecit?

Quis

uerita-

tem")

titulo

infamare,

qui hoc ante iam

gesserat?

Nihil

uuquam
sibi

diabolus magis agere temptauit,

quam

ut aut se

Deo, aut

Deum
Quia

in aliquo similem fingeret ^^), sicut hoc in loco

humanis mentibus Deum Sed nos, qui Deum non ueracem tantum, sed ueritatem ipsam esse cognouimus et cognoscendo credimus, et mendacem solum ab exordio diabolum dominicae uocis^^) protestatione didicimus, et, nihil illi cum Deo commune esse, non ambigua opinione sentimus, diuinis sententiis fidem in omnibus commodemus, nee aliud nobis, quam promittunt, euenturum esse, credadeprehenditur.
ipse

mendax

est,

quoque uult persuadere

meudacem.

1)

C. finoqu.

^)

C.

und mit ihm


^)

S.

ideo.
S.
;

^)

So der C.

[qj; S. quorZ.
fer-

*)

Perpendewrfo versutiara priscae?


'^)

So mit

C. asioni.

Swasioni liegt

hat Et in est corrigirt und dies zu actioni gezogen Offenbar ac si. ^) Im C. folgt auf homines ') C. rude's. (actioni est). das auf rdes folgende ac und das si von isimplices. Der Schreiber wollte aus Versehen ac simplices gleich auf homines folgen lassen, sah aber
ner.

So der

C;

S.

alsbald seinen Irrthum ein

und schrieb simplices nicht


si

aus, Hess aber


^)

dann

ac si stehen.

S.

hat ac
C. morte.
C. %eret.

beibehalten.
"^)

'*)

C.

tc^Jtat.
'^)

So mit S.;

C. aeterno poena.

") C. derdiuquere.
>^)
')

C. inerere.
5.
')

Bloss

ipsum? oder
S. (7etrectare.

hunc ipsum?
") C. ueritate.

^*) >)

Gen.

3, 4.

So der

C;

uoce.

Job.

8, 44.

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei

et de indicio fnturo.

99
Nul-

mus,

illius^) definitionis

meraores, quoniain
ueritatis

Deus

ueritas est^).

lam enim procedere potest ex


etiam contestaute:
Piaculura est
tatis
eiiira

natura mendacium,
ueritate

apostolo

Quoniam omne mendacium ex


arbitrari.

non

est^).

diuinis fidem promissionibus abnuere et in ueri-

parente

falsitatis inesse aliquid

Misericors est enim

Deus, quis
scripturae'),

uisi

profauus hoc dubitet? sed et uerax


esse
et

raisericordem,

sed

ueracem^).

est. Teue eum*) Memento namque illius")

quae peccatoribus, ne in praesenti obstinatione peccandi


medicaraine rursum,
poenitendi

abuti

uellent,

misericordem
de

Deum

saepe

profitetur.

Eadem
absque

ne

tibi*),

sola benignitatis pietate

coufidens,

fine pecoati

ueniam praesumeres indulgendi, uerasicut ibi:

cem eum^)
miserator
et

crebrius protestatur;
misericors, patlens et

Et

tu,

Domine Deus,
Mise-

multum

misericors^^) et uerax^^).

Si credis illud, quod misericors Deus, crede, quod et uerax.


ricors enim^-),

dum

condigna peccatis poenitentiae^^) opera exercenuerax,

tibus
tate'^)

ueniam

tribuit,

dum
quam

in^"^)

peccatorum suorum iuiqui7.

durantibus non aliud,

pollicitus est, exhibebit.

Sed

nos,

ut etiam superius memini,

illis

tantum,

quae uoluntati nostrae


illis

praebere

uidentur

adsensum,
de
re

cito credimus,

uero,

quae contra
fidem
^'')

desideriorum
comraodaraus.
peccasti^^);
tibi

nostrorum

cupiditatem^*)

ueniunt,

difficile

Qua

alibi scriptura testatur,

et dicit:

Fili,

ne

adicias

iterum,

sed

et

de pristinis^^) dejrrecare, ut

remittantur-^). De propitiatione peccatorum noli sine metu esse, non adicias peccatum super peccatum, et dicas: 3Iiseratio Dei magna est; multitudinis peccatorum meoriim miserehitur. 31isericordia enim et ira ah ipso est, et in peccatores respicit ira eius^^).
et

Miseratio

enim Dei^^) non ad hoc


ut,

esse credenda est, ut securius

liberiusque^^) peccemus, sed

poenitentes,

ueniam consequamur.

im Folgenden, iilius So mit S. der C. Tenis enim. ^) C. bloss raceui'. ") C. illas mit einem ganz schwachen nw darber als Corr. ") So der C; S. ttt. ')C., wie es scheint, scriptura. ^) So der C. (dm);S. doHimum. '") Der C.mult misericordiae; S. multae misericordiae. S. Sab. z. St. ") Ps. 86, 15. ") S. enim est. ^Est^ steht nicht im ") C. poenitentia.
*)

So mit
')

S.

Der C,
Job.
1,

wolil durch Einfluss des enim


)

enwir.

Vgl.

5.

Job.

2, 21.

")

'") C. cupirZa^e. '^) C. inr^tate. ") was der C. hat, fehlt bei S. '*) C. pecca>Fidem< ist im C. ausgefallen. Schon S. hat es hinzugefgt. *") tis. Die Worte serf et de pristinis' sind im Texte ausgefallen, aber am Rande vom Schreiber nachgetragen. Derselbe hat doch hier zu ^pristinis< mittelst Einfluss des Vorangehenden >ue adicias iterum*^ noch nterumt^ hinzugefgt. Ich habe es als unpassend und in It.- Vulg. fehlend ausgelassen. S. hat es beibehalten. Dagegen hat er et nach >sed< ausgelassen. '"') ) Sir. 21, 1. *') Sir. 5, 5-7. C. dt mit einem Strich (i) durch >e. So

") >Ins

'''')

7*

100

Epistola de nialis doctoribus et operibus

fidei

et

de iudicio

futiiro.

Peccamus enira etiara de ipsa male sentiendo, ne eam iam consequi iion mereamur, si eius
poenitendi reinediis,

et

uerendum
et

est,

patrocinio non tarn

quam

delinquendi

solatiis

abutamur,
est,

malae

intellegeutiae nostrae uitio, quae


peccati.

causa iustitiae

efficiatur causa

Sed ne eam, quisque cousequi


futuro^)
speraret,
et.,

in praesenti dissimulasset,

percipere se in

loquitur scriptura diuina:

mortem henefac amico


pauperi.
te

tuo,

secimdum uires
hono.,
et

Non

defranderis'^)

a die

Ante da particnla honi doni^) non


tiias exporrigens,
et

praetereat.

Nonne

aliis

relinques^)
et

lahores

dolores

tuos in

commufatione^) sortis?

Da
alibi

accipe^

et iustifica^)

aniniam tuam.

Ante ohitum operare


rere
cihuni'^).

iustitiam.
et

Hoc

protestatur, dicens:
te,

quoniam non est apud inferos quaeDominus per proplietam euidentius Ncque enim, qui apud inferos sunt., landahunt
henedicent
te^),

neque^ qui mortui sunt,


sunt.,

neque sperahtmt.,

qui in

inferno

misericordiam tuam^).
1.

Sed haec ardua nimis et difficilis et acerba^) docanimos exasperet et in desperationem redigat audientes, quasi non melior illa desperatio sit, per cuius
trina est et

Xyil.

quae plurimorum^^)

terrorem certa spes possidetur,

quam
Multo

illa

spes, per cuius fallaciam

^'^)

uerae spei fructus amittitur.


praestat,

utilior^^) desperatio,

quae spem

quam spes, quae desperationem clementiorem medicum puto, qui letali^^)

ministrat.

Peritiorem et

aegros

per ueritatis denunciationem terret, ut curet,


adulationem, dum^^) fallaciter blanditur,
spes,

quam

occidit.

non

falsa

sectanda

est.

2.

Hinc

illud

morbo laborantes qui per nimiam Certa enim nobis est, unde pluribus
etiam a paucis

displicent, quorura tarn doctrina districta^*) est, hinc

diliguntur,
iustitiae

hinc eorum tanti


esse

sunt amatores,

quanti ueritatis atque

uidentur

fautores,

quia fallere

quempiara nolunt"),

quia mentiri cuiquam non audent, quia personas non accipiunt, quia
ueritatis
falsa

causa ^^)

nemini parcunt, quia auditorum auimas rainime


polli-

uidentur adulatione decipere*^), quia non pro certa spe


incertam,

centur

quia

malunt,

se

propter

ueritatem

ab

omnibus

mit
esse-,

S.

der C. -jecurius liberms.


^)

*)

C. futoro.
*)

Man
;

erwartet >perce/)^Mri

etc.

C. defraude/rmtderis.
^)

So der C.

S.

honae diei.
'')

*> C.

relinquens.

So der
^}

C.

It.-Vulg. (7iisione.

Statt -iustifica^ schrieb


Sir. 14,

der Schreiber erst iusti^ia, corrigirte dies aber dann.


^)

1317.

C. henedkentc.

Jes. 38, 18.

aber

am Eande
let/zalia.

nachgetragen.
'^)

/oruni.

") C. fallacia.
^)

") C.

0.

dum.

im Texte ausgelassen, "*) C acerwa. ") C. und mit ihm S. parwihinzu, was der C nicht hat. S. fgt est '") Districtus^ Nebenform von nlestrictus,
Citat
ist
'**)

Das

scharf, streng.

") C. uoluit.

C. caus.

*'')

So mit S.; C. percipere.

Epistola de

maus

doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

101

exosos haben,
luiit,
(|iiia

quam
sibi

proptor fallaciam

dilit,n,

quia simulare non

iio-

nee

quidem

ipsis

parcuut,

quia nee passini^) aut

iracundis,

aut inuidis,

aut crudelibus,

aut teraulentis, aut cupidis,

aut rapacibus, aut auaris, aut periuris, aut fraudulentis, aut fornicatoribus. aut superbis, aut luxuriosis, aut turpibus, aut

quibuscumque
quia
fallacia

uitioruni

sordibus

squalentibus

caelorum

regna

promittunt,

sanctum
collocant,

spiritum

non iuter huiusmodi

flagitia

uerboruiu

quia dicunt, iudignos esse habitatione Dei, qui sint templa

peccati, et sancti habitatoris

sanctum debere esse habitaculum, quia


nisi sanctos,

raembra Christi negaut esse membra peccati, quia non


humiles,
futuros'"^)

pudicos,

sobrios,

siraplices,

innocentes

et

pios

cum Deo

esse coufirraant, quia caeleste et

diuinum

illud

habitaculum,

aoterni regis auhira, non ({ualescumque horaines ingressuros asserunt. Moyses inquinatis tautum calciamentis'*) in saneta terra arcetur, et quidam se caelum calcare existimant corde polluto. Huius igitur

doctrinae causa paucos amicos concjuirunt, sed plures inimicos.

Ne-

cesse est enira, eos, qui peccatormn uitia condempnant, tantos habere
contrarios,

quantos exercere uitia delectat.


inpiis

Inde est etiam, quod

iniquis

et

factionibus

o])primuntur.

quod

criminibus

falsis

appetuutur, quod liaeresis etiam perfunduntur infamia, quod*) omnis

paene^) inimicorum suorum sermo ab ipsorum sumit) obtrectatione

materiam.
iustitiae?

Sed

quid'')

mirum, ut

flagitiosis haeresis

uideatur doctrina
patet

cuius*)

tarnen

haeresis

ipsorum

secretuni

tan tum

inimicis,
issent^").

cum,

si

fides dictis inesset,


si

amici^) illud potius scire potuipsis aduer-

Sint piano haeretici,

hoc credibile esse uel


[celet]

sariis potest, ut quis

sensum^^) suum

proximos^-) et pandat
uellet esse conscios,

extraneis, et

arcanorum suorum inimicos potius


amicos.

quam
absque
in

celaturos^^)

Sed ut paulo ante iam diximus, ideo


infaniautur,

huiuscemodi
hoc saltim

crimiuationibus

quia simpliciter ac pure,


freti,

ullius fuco fallaciae,


sibi

quid ueritatis fides liabeat, dicunt,

medelae aliquid conferendum,

quo'*) nequaquara

')

passr im.

'')

C. frtftnros.

^)

Der Schreiber schrieb ursprnglich


V

calciamenta,
S.

corrigirte
'")

dies

aber
i

tlaiui

in
S.

calciamentisi.

*)
>)

C.

qoos;

qnod
ei

hie.

So der C. (pne); bei


')

fehlt das

Wort.
S.

C.

spto;
)
*")

schon S. hat sumit.

C. qt.

^)

C.

und mit ihm


dfer

sgiii&us.

C.
C.

ami

(;cif

mit schwachen Buchstaben ber


i

Zeile nachgetragen).
.

pittuissent.

")

C.

qsensum
C.

S.

falsch

qut sensum

Das

soll

zu-

gleich der Schlussbuchstab von quis und der Anfaiigsbuehstab von jsensum
sein.

") So mit L.
'^)

und mit ihm A.


V

proximis; ohne -celet.

Abscon-

dat proximis?

C. celatoros (>ato sieht fast wie durchstrichen aus).

") So

102

Epistola de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

iustitiae integritatem formidanter abscondant,

eo quod, grauissimum
conscientia nouerit,

apiid Deimi^) esse, intellegant aliud uerbis,

quam

promere

et alicuius hypocrisis
1.

simulare mendaciura.
ultra
suffi-

XVIII.
pertingere

scientia

Sed istaec^) apud homines ualeant, quorum non potest, quam membrorum sensualium
quibus suaderi perfacile
est,

cit^) natura cognoscere,

non
ille

est,

dum

quod*)

est,

nequeunt peruidere.

quod Quid faciemus, dum^)


hoc
esse,

aduenerit dies, cum, adstantibus angelis, archangelis, potestatibus et caeteris caelestis militiae turbis^), consisteutibus ante filii^) Dei tribunal, omnium occulta pandenda sunt et uniuersorum etiam cor-

dium

secreta reuelanda,

cum

uniuscuiusque actus conscientia magis

quam sermo
det gesta,

testabitur, quo, celari^)

iam

iniustitiam^),

non

licebit^"),

quo simulari sanctitas ultra non

poterit,

quo quis non


2.

tarn sua pro-

quam ab

bis prodetur ipse,

quae gesserit?
hoc est

Quid respongenus, ad hoc

debimus dicenti nobis:

Ego

uos,

humanum

in primordio de terrae limo

secundum imaginis meae similitudinem

inmensae bonitatis dignatione formaueram, ut


ad
iustitiae

me

per omnia, quae

opera

pertinent,
dissimiles

sequeremini,

et

essetis

Deo

similes

moribus,

quamuis

uideremini")

esse

natura,

taleraque
et

substantiae uestrae qualitatem institui,

quae et intellegere posset

facere, quod uolebat, ne qua uobis uel stoliditatis,


tatis

ueP''') inpossibili-

excusatio remaneret.

Et,

perspicuitate donata semper^^)

cum uos rationabilitatis et intellectus quam [facillime ^*)] possetis et bonorum


malorum
uitia intellegendo

uirtutes cognoscendo facere et accidentium


uitare, nihilorainus

dire

tamen legem uobis insuper dedi et, quae custodeberetis mandatorum praecepta, oris mei sermone dictaui et
per
libros

conscribi

litterarum

apicibus^^)

inperaui,

ut

oculorum

etiam

et

aurium^')

sensibus per scripturarum caelestium suggestio-

nem^') traderetur extrinsecus, quod natura intrinsecus possidebat, et conscientiae sensui litterarum etiam contestatio adderetur admouitrix.

Nee

bis satis fuit.

diuersa temporum intercapedine

Prophetas uobis sancti spiritus gratia repletos^^) destinaui, qui^^) uos et signorum

uirtutibus et diuinis uaticinationibus

commonerent ad ea reseruanda
Bominnm.
^)

der C. imd mit ihm A.; L. quod.

So

C.

(dm);
*)

S.

^)

C. est/taec.

und mit ihm mi tihm S. Cum?.


)

C.

S. sufficiens.
)

Swfficieus est?
S. turs.
')

C.

qmdquid.
)

So der C. und
)

So der C;

C.

fili)7.

C. celeri.

C. iniu-

stitia.

*")

C. ocebit.
et.
3)

") C. uaderemini

vom

Corr. in niideremini corri-

girt.

") C.
ist

C. donatas

")

Dies
dies

wohl zu ergnzen.
'^)

semper (Verdoppelung des s<^ von semper). S. Der C. hat bloss quam (qua).
.Cl

hat
1)

ausgelassen.

apibus
'^)

(ci

mit ganz kleinen Buchstaben).


*')

C. ari.

") C. suggestioue.

repleto.

quia.

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio

futixro.

103

et custodienda,
mandata''').

decreueram.

quae tarn per eonscientiae ^) naturam, (^uam per legis Sed neo istis quidem contentus^), nouissime

ipse descendi*) et ex uirginali utero uestri generis


ter adsurapsi, ut,

horainem dignan-

me

uobis possibilia praecepisse, naturae contestatione

monstrarem.

Multa quoque secundum suscepti hominis formam pro

salutis^) uestrae incolumitate sustinui.

Nam

et iudignissiiua convici-

orum probra
braretur''), et

pertuli,

et

acerbissima iniuriarum

uulnera patientiae

aequanimitate portaui,

ut

mihi etiam Beelzebulis*) nomen exprohabentis^)

daemonium

obiceretur

infamia^).

Pahuis

caesus sura, flagellis uerberatus, coronatus spinis, sputaminibus dedecoratus^")

caeterisque

ignominiosissimis

iniuriarum

calamitatibus
et,

adflictus pariter et inhisus, patibulo

postremo suspensus

ne quid
in cruce

crudelitatis

erga
et

meum
aceto

uideretur

defuisse") supplicium,

pendens
tarn

feile

potatus

inueniretur augmentum.
crudelibus
inimicis,

sum, ita ut extremis malis adhuc Et tarnen pro tam scelestis, tam inpiis, quorum saeuitiam^^) nee aeerbissimum

potuit satiare supplicium, qui


terant,

me

inludere nee in ipsa morte desti3.

indulgentiae ueniam

postulaui.

Haee omnia

feci^^),

ut

uobis simplicitatis, innoeentiae, pietatis,

mansuetudinis exempla

relin-

querem

et,

quod uerbis dietaueram, etiam operum consummatione

Ubi est ergo eins profectus doctrinae, quam tradidiV consummataeque iustitiae^*) et benignitatis forma, quam praebui? Omnia paene mandatorum meorum praecepta spreuistis et, uniuersa illa, quae pro salutis uestrae sospitate perpessus^^) sum,
monstrarem.
ubi perfectae

paruipendentes,

debacchati

estis

in

alterutrum

et

ultra

bestiarum

ferarumque

omnium inmanitatem'*)
uerbo tradidi'^),
ut

uos inuicem acerbissimo odio

conflictastis^^) inlicite, et
tis,

quibus ego, ut inimicos etiam uestros diligere-

tam

doctrinae

quam

operationis exemplo,

uos

nee uestris quidem fratribus pepercistis.

Diuitias uobis usque adeo


difficultatis

contempnendas
regni mei
trinae

mandaueram,

iufinitae*^)

exemplo

aditum loeupletibus denegarem;

uos autem aduersus doc-

meae regulam, aduersus

causa uestri profectus in


*)

exemplum, quo me propra mundi possessione^") pauperem praeconuersationis


t

C.

cons^if.

')

C.

mandaweraw.
i

')

C.

tontemyjtus.
^)

dem
der

ersten e scheint ein

zu stehen (d^scendi).
*)

C;

S.
(i)

BeelzeburZis.

')

C. expro?>aretur.
e<.
^)

C.
'")

Ueber So shabentcs- mit einem


*)

C. saluti.

*)

Strich

durch das zweite

infami^Z.
i<

C. f?ccoratus.
>e.

") C. ") C.

>defuisse<,

wie es scheint,
S. saeuiti.
'^)

mit einem
") C.
fecit.
'^)

ber dem esten


") C.
iustitef C.

und mit ihm


(i)

mit einem Strich


C.

durch

e.

C. perwersus.

C. inmanitate.

'^)

S.

>conflicta8<.
*")

Conflictati esfis?

'*)

C. tradi^i.

')

und mit ihm und mit ihm S.

>infinito.

C. possessione.

104

Epistola de nialis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

bui, ita diuitibus adulati estis, ut in^)

illis

potissimum orauem spem


^)

futurorum
cerneretis

collocaretis, et letabili^) iusectaremini

odio,

mandatorum meorum defensare

uelle*) doctriuam.

quemcimque Patrem

etiam super terram uos uocare proliibui^),


stis

ne qua uobis post caele-

generositatis

eximietatem terrenae et mundanae originis gloria


ulla^)

remanevet,

iam inesset carnalis et caducae natiuitatis iam consortio suo et spiritalis et aeteruae beatiUos autem ita uobis humanae stirpis tudiuis natura susceperat. ut caeteros, quibus corruptibilis huiusce originis honorem uendicastis, dignitas deerat, ac si degeneres et ignobiles despiceretis, quamuis
neque
recordatio bis, quos
nobilitatos
illos

diuini

semin is

progenie non ignoraretis.

Aliqui
ali-

uero, quibus, ut sua contempnerent,

inperaueram, peruaserunt^)
ac si ego

ena contrarie,
sibi

et

quibus etiam malefacieutibus benignes esse iusseram,


persecuti

nequaquam molestos
foedera,

sunt

et,

non pacis

et

dilectionis

sed
et

dissensionum^)

et

litium

iurgia docuissem,

ita inter se odiosa

saeua inimicitiarum bella gesserunt^).

Quid ad haec dicturi sumus? quid respoudebimus? quid loquemur? Dicemus forsitan, idcirco nos erga mandatorum eius obsequia negligentiores fuisse ^), quia ipsius postmodum apostoli suam dissimulauerint iterare doctrinam et parum nos, ne iustitiae^^)
1.

XIX.

sanctitatisque extra limen^^)


nis crebritate

exorbitaremus, frequentioris
2.

exlioi'tatio-

admonendos
ille

esse censuerint.

Sed

si

haec dicere uolufidei

erimus,
spiritalis

illico

apostolorum princeps, supra cuius firmitatem


aedificata

fabricae

constructio est,

et ecclesiasticae

domus

conlocata fundamina,
est,

quique caelestis regui ianitor dignus inuentus


gesta iudicia confirmantur in caelis, e

et

cuius

super terram

contrario respondebit et dicet:

Ego
ut,

istis

nunquam

tacui,
et.

quin etiam

saepissime ea, quae dixeras, iteraui, concrepans^^),


eras,

quae non dixet

adnuntiaui.

Ego

his,

exposita^*)

omni malitia
escae

omni

dolo et simulatione et inuidia,


sanctitatis

in

modum
et

infantium paruulorum ad

incremeutum

rationabilis

simplicis

alimouiam
fra-

concupiscerent,

inperaui^^).

Ego,

ne

solius

corporis

pudicitiam^)

sufficere existimarent,

animas etiam in

caritatis oboedientia, in

ternitatis amore^^) simplici, in cordis dilectioue castificare praecepi^^).

*)

vlu fehlt
^^e.
*)

im

C.

')

So der C;
'

S.

\ethali.

")

C.

insecretomini.

^)

C.

Matth. 23,
^)

9.

C. ulla.

^
'")

C.

peruaser; S. peruascre.
") C. iustiti.

8)

C. dissensionc.

C. gessef; S. gessere.
'^)

C. fuise.

") C.

lim;
S.

S.

limitem.

der
S.

C;

ohne Noth
s.

") So So der C. (ccrepans); S. increpans. Exponere hat hier die Bed. ablegen. -rfeposita*;.
2,
1.

Georges

v.

") 1 Pet.

2.

^*^)

C. pudi^itiam.

")

C.

araore.

") 1 Pet.

1,

22.

Epistola de

maus

doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

105

Ego his et generositatis suae nobilitatem ante oculos posui*) et, quod geuus electum, sacerdotale, regalo, gens sancta, populus adquisitiouis
essont^),

indesinenter ostendi^).
odocui*),
si

Ego

etiam,

quod diuinao naturao

essent

consorte?,

credens,

eos

ad custodiendam iustitiam

promptiores fore,
eo

stirpis
[in

suae speciem agnouissent ita mirabilem^),


peccando]

quod honestioribus

haesitatum efficeref) non tarn

honestae,

quam
te

sacrae originis intellecta progenies'').

Ego

illis,

ut

secundum
addito^)

in

omni couuersatione
tuae

sancti

essent,

saepe mandaui,
Esfofe

etiani

prioris

uocis inperio,

quo continetur:
tiester^).

sancti, qiiia ego sanctns siwi,

Dens, dominus

Ego, ut essent

super terram tamquam^") caelestes eines spiritali^^) uigore a carna-

lium coucupiscentiarum illecebris aduenarum more

alienati^^), uelie-

monter adliortatus

suni^^).

Ego

et

iustorum gloriam et peccatorum


aut horri[non^^)]

aeterna supplieia declaraui,

ut illos ad sanctissimae disci})linae conflecteret,

uersationem aut desideratae beatitudinis cupiditas


bilis

poenae^^) anxietas
t|uae

perurgeret.
in

Et ne putarent, uera
iustitiae^*)

esse,

promittebantur
probando'^)

futuro

tuae

rigore,

in

praesenti

etiam

monstraui.

Nam

maritum

et uxorera,

qui de quantitate pecuniae mentiti fuerant, per spiritus tui gratiam


morte^^) multaui^''), ut, quid ampliora peccata maueret^"), agnoscerent,

quibus nee minora fuissent indulta peccata.

XX.
uas'^),
ille

1.

Exurget
in

et ille apostolus

gentium ^^),
istis

ille

electionis

adhuc

terra

raanens etiam secretorum -^) caelestium


et
(juid

Iparticeps"^)],

proclainabit^'')

dicet:

Ego

per quattuordecim
agerent,

epistolarum
intimaui"^).

uolumina,

ne

iniustitiae

uel

iniquitatis

Ego

nihil

aliud magis,

quam

ut simplicitatem, inno-

C. posui^.
^)

^)

C. mirabil<?.
;

efficercnt

L.

^eo

*) 2 Pet. 1, 4. ^) 1 Pet. 2, 9. und mit ihm S. eo quod lionestioris suis haesitatum quod honestioritws haesitatum efficerewt. In peccando)

C. adquisitions eef.

C.

oder Aehiiliches scheint ausgefallen sein zu mssen.


sitatio.
')

^Haesitatus
*)

hae-

Dedenklit'hkeit.
1,

')

So
2.

der

C;
)

S.

sprogenie.

C.

additae.
S.

Pet.

15.

16.

Lev. 19,

C. bloss

quam- (qim).
das vor
es
2.

Quasi?
?

quam ausgelassen. ") S. hat vor von ihm ausgelassene quam hinzugefgt. ''^) C. und mit ihm S. ^a\m\hrenU. ") 1
hat
pcn.
'*)

spiritalis

caelestes
nicht.

Der
Pet.

C.
2,

hat
11.
4,

hier
3.

") 0.
(i)

>Non
s

fehlt

im C. Apg.
.5,

**)

>iutitef<

mit einem Strich


S.

durch e< (das


bandrt.
11,
13.
)

ber der Zeile vom Corr.).


'j
1
ff.

"j C. probandi*;
C. bloss

pro-

mortf.

*")

ueret'.

") Rom.

fehlt

") Apg. 9, 15. ") C. secretorom. ") So mit S. Das Wort im C. 2 Cor. 12, 24. ") C proclamait (>u ist doch, wie es

scheint, in

'b- corrigirt).

'";

So mit S.; der C.

iinatti.

106

Epistola

<le

malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro.

centiam,

pietateni,
pacifici

iustitiam diligerent,

inperaui^).

Ego,

ut

cum
pro

Omnibus

essent,

admonui^).
redderent,

Ego,

ne cui^)

malum

malo, sed e contrario


ut, considerantes te

bonum

euidenter expressi*).

Ego,

patrem

et tuos se filios recordantes,

rationabiles

Ego, ut dignos absque aliqua peccati macula degerent, iussi^). Ego, ut se corporis Spiritus tui habitaculo exhibereut, monui*). se Ego, ut omnem tui membra esse cognoscerent, saepe testatus sum^).
et

sermonem malum non


tur,

emitterent, sed ut de bonis

semper loqueren-

edixi^).

Ego, ut ab omni amaritudine blasphemia

et ira et indignatione

et claraore et

cum omni

raalitia expiarentur, apertissime

plerumque mandaui^).
beuignitatis

Ego, quod tui non essent, qui

lenitatis et

tuae
te^^)]

spiritum

tantum
dixi^*).

[ad

non haberent, exposui^), et quod illi pertinerent, qui carnem suam cum^^) uitiis et
manifestissima ^^)
contestatione
prae-

concupiscentiis

crucifixissent,
illos

Ego

etiam

ab scurrilitate^^),

stultiloquio,

uanitate

alienos esse
diuinis

desideraui atque praemonui^*^),

et^'^),

ut in nulla re^^)

laudibus^^)

digna exciderent^"), inperaui^^),


admittere,

inpudicitiam 2^)

uero

et-^)

auaritiam-*)

nee nominari quidem inter eos uolui^^), ut


esset

agnoscerent.

quam grande

quod non

esset licitum

nominare.

Denique, quantum eos ab omni peccatorum genere extraneos esse optauerim, ex eo^'') euidentissime patet^^), quod illos ^^)
ita eos sub-

nee peccatorum quidem uoluerim habere consortium, et


adiuncti^).

terfugere atque uitare, ut nee couuiuio saltim talium miscerentur^^)

per omnia quasi Dei templa et Dei filios in omni sanctitatis conuersatione exbiberent et digna futurorum^^)

Ego,

ut

se

praemiis exercerent opera, saepe monui^^).


Vgl.
s) ^)

Sed,

quantum

uideo,

non

1.

Tim.

6, 11.
4)

*)

Rom.
12,
17. 17.

12, 18; vgl. 2 Cor. 13, 11

und 2 Tim.
6, 1

2,

22.

Q
ff.

^i
Eph.
23.
^^)

om
3,

1 Thess. 5, 15.
8,
9.
')

*)

Vgl. 1 Cor.

17. 18.

Vgl. 1 Cor.

16.
)

Rom.
4,

Rom.
3, 8.

12, 5.

Cor. 6,

15.
'")

12,

12
5,

5, 30.

Eph.

29 vgl. Col.

Gal.

22.

")

Im
'^)

C
C.

ist

ad te ausgefallen.

hinzugefgt.

C
15)

a.

manifestissime.
'')

^) Eph. 4, 31. Schon S. hat es Schon von S. corrigirt.


6.
^'j

")

Gal.

5,

24.

C.
^^)

scurilitatis.

Eph.
S.

5,

4.

Im C, dem
sieht

S. folgt, fehlt et.


dibus-'.
*")

C.

mlorem.
seien. S.

*^)

wider den C. a diuinis laus.

Wohl: vergesslich
^sj

Georges

v.
*^)

^')

Das Wort
fehlt

im
^*)

C. aus
C.

wie >imperau^.

")
jjph.

C.
5,

inpuditiam.
eo
3.
*^)

>EU

im

C
C.

aiiauaritiam.
et *')

C.

h.o

(eo

mit schwrzerer
illo.

D.nte).

pat (et ganz schwach ber der Zeile).


^'^j

") C.
17.
1

^^)

micerentur.

C. adiuM;
^^)

S.

adiunxi.

Rom.
ist

16,

Cor. 5, 11.

Thess.

3,

6.

14.

Nach
8,

futurorum
*^)

wohl ein Wort, wie bono16


f.

rum*
16.

oder

gaudiorum
21
;

ausgefallen.
14.

1 Cor. 3,

6,

19.

2 Cor.

6,

Eph.

2,

Rom.

2 Cor.

6,

17. 18.

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

107

ad

hoc uerba nostra spfritus tui adflatu in


^)

libris

coudita legerunt,

ut oboedientiae
iudicarent.

digna

decernerent,
si

sed

Quid mirum^),
qui tui

nostra a te

contempnenda potius quamuis adspirata^) dicta


ut

spreuerunt,

etiam oris raandata in euangelicis uoluminibus

couscripta pro nihilo transgredi

uon dubitauerunt?
et,

XXI.
familiaritatis

nie quoque dilectus a Domino discipulus


dignus
esset,

quod

tanti

rauneris praeconio

specialiter aduotatus et ob

nimiae

licentiam

diuino recubaus pectori proclamabit, dicens:


tribus epistolis raonui.

Ego

istos,

ut praeceptorum iussa perficerent,

Ego, quod te neque nosset, neque diligeret, qui mandatorum tuorum


statuta

non

faceret, contestatus et

per omnia sum*).

Ego

te illis
^),

meet,

ram

lucera

ab omni obscuritatis mibe sinceram praedicaui


potiri

quod beatitudinis tuae consortio non eiusdem luminis gauderet^),


que^)

omnino non

posset, quisque*)

id est, cuius uitae^) conuersationis-

splendorem aut
caligo

simulationis,
peccati^^)

aut

hypocrisis,

aut

cuiuslibet

obsoletasset^")

Ego, ut professionis suae essent^^)

memores, adhortatus sum, et, qui^^) se tuos dicerent, conuersationum tuarum actibus inhaererent**). Ego, quod nobis filiorum Dei dignitas

conlata

sit,

edocui^^).

Ego, quod in aduentus^*) tui tempore


ostendi^'^),
[et se*)],
et,

similitudinis tuae splendor inpertiretur,

tuura esse^^),

quisque^^)
[es^^)],

huius

spei

fiduciam gereret,

sicut tu sanctus
te

sanctificaret,

admonui^-)et,

Ego,
te

quod

in

manens^^) non

peccaret,

effatus

sum-*),
esset

quod

nee uidisset, nee agnouisset,


contestatus
et,

quisque^^)

peccato

obnoxius^'),

Ego,

quod ad

te soli iusti pertinerent,

omnibus sum^^). quod diaboli consortio

iungerentur,
raui^*).

Ego

quicumque peccata committerent, proraptissime declaet, ex te natos delinquere non posse, monstraui, eo
diuini seminis recordatio,
et

quod

illis

inesset

nequaquam peccare

nimirum.

Oboedientia? Der Verf. construirt dignus fast berall mit dem Abi. *) C. ^) So der C. S. iHspirata. ") 1 Job. 2, 35. ^) So der C. ) i joh. 1, 5.
;

') Ueber >gaudere mit dem Gen. S. Georges s. v. ^) So suauitate. ^) C. conuersationis q^iae. *")DerC. >obsolisset mit einem ganz schwachen Punkt ber dem ersten o<. S. hat absohsset<. Obsole/ecisset? S. Georges s. >obsoleto und >obsolefacio*. ") 1 Joh. 1, 6. 7. 2, 9-11. >2) C. esse. ") So mit S.; C. >qum (weniger gut). ") 1 Joh. 3, 3. 3. 16.

und
der

L.;. J..

quisquis.

C;

S.

7ff.

14 17.

'*) 1

Joh.

3,

1.

>)

C. in ueni\\%\ S. bloss aduentus ohne in.

Wahrscheinlich
") So mit S.;

ist

vor >in

Etwas (wohl
')

nobis) ausgefallen.
*")

") 1 Joh.

3, 2.

C
^)

tuose.

S. quisquis.

im

C. ausgefallen.
S.

Schon

S.

hat sie ergnzt.


'^'^)

Diese beiden Wrter sind ") Es ist ebenfalls im C.


3, 3.
'")

ausgefallen (von
Joh.
3, 6. 3, 6.
''8)

nicht ergnzt).

Joh.
*)

mans.
')

")

So der C;
3,
7.

S. quisquis.

C. esse obnoxios.

1 Joh.

Joh.

8.

108

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio faturo.

possent,

quamdiu*) generis
diaboli

sui

memoriam
ut,

recolorent^).

Ego

illis,

ne

sibi

de solius^) nominis uocabulo blandirentur, tarn filiorum Dei,


filiorum

quam
esse

signa monstraui,
iniustos
uero"^)

iustos

tantum diuiuae
noscerent

sobolis,

scirent,

ad

diaboli

prolem

pertinere^).
et,

Ego

caritatem mutuara praecipue demonstraui colendam,


est,

ut SB exemplo tuo inuicem diligerent, id

ut alter pro altero

animam ponere uellet, admonui^j. Ego, quod uitam aeternam, quisque fratrem suum odisset, habere non posset, manifestissime praedicaui').

Ego,

ne

sermone tenus^)
ueritate

amare,

sed ut dilectionis suae


edocui^).

puritatem

operum quod illos^) Deus


esseut,

monstrare

niterentur,

Ego,

exaudiret, qui absque conscientiae reprehensione^^)

ad liquidum docui^^).
habituri essent,

Ego, quod

illi

in die iudicii tui^^)

fiduciam^*)
patefeci^*).

qui saucti^^)

in hoc

mundo

mansissent,

quod neque obtrectationum obprobria^''), neque iniuriarum nocumenta^^), neque alia quaecumque temptationum ^'')
Ego,

genera, quisque perfectus in caritate


di^").

Dei

esset,
ea,

timere posset, ostenamasset, Dei

Ego,

ut

neque

mundum, neque
Ego,
edixi^^),
et,

quae in mundo sunt,

diligerent,

inperaui^').

quod, quisque

mundum

caritatem

non haberet,

quod

uniuersa huius muudi,

quae naturalis necessitatis modum excedunt, non a patre essent, sed, quod carnis ea concupiscentia et saeculi ambitio et uitae superbia
inuenisset,
adstruxi^"^),
et,

quod^^)

mundi amoris curam

minime

habere

'"^^j

sum'"^^).

mature perituruni esse, testatus Quorsum autem, his omnibus spretis atque contemptis, sese
deberent,
constaret
crudelitati,

quem

malitiae,

odio,

nequitiae,

fallaciae'''*j

caeterisque iniqui-

tatum generibus inmerserint, fateantur ipsi. XXII. nie etiam tertius dominicae gloriae
^)

testis electus^'^),

Alles von
V. 0.)

diu

in

quamdiu au bis auf haeredibus praefinitis (S.


") 1
*)
^) So mit S. Job. 3, 9. im C. fehlt Uero in der Wied. ber der Zeile.
;

109 Z. 14
>de.
") ^)

hat der Schreiber mitten im Brief De possibilitate non peccandi

aus Versehen buchstblich wiederholt.


In der Wiederholung steht Joh. Joh.
3, 3,
es.

1
1

810.
)

*)

Job.

3,

10

f.

4,

ff.

2 Joh. 5;
)

1 Joh. 3,

16.

15.

C. tenewjus (auch in

der

Wied.).

Joh.

3,

18.

')

>IlIosi

sieht

aus

wie

illas
s)-

(in

der Wied. illos).


*")

") C. reprehens") C. iudicio. tuo


'^)

sione (in der Wied. nur

ein
^*)

Job.

5,

14

f.

(auch in der Wied.).


(auch in der Wied.).
'^)
'**)

C.

fidufiam

(in

der Wied. c)-

C- sicut

In der AVied. petefeci-.

Joh.

4,

17.
'^)

") So

auch
**)

in

der Wied.

C.

Documenta

(so

in der C.

Wied.
17.
^')

^'')

C. posse^ostendi.

auch in der Wied.). -') 1. Joh. 2, 15. ")


") Matth.
17,
1.

So auch
*^)

Joh. 2, 16.
1
2.

quia (auch in der Wied.).


2,
9,

") C. abere
falla%.

(in der AVied. >/abere)-

Joh.

In der AVied.
A^erwechselung
des Zebedaeus.

Marc.

9,

Luc.

28.

von Jacobus, dem Bruder des Herren, mit

Jacobus,

dem Sohn

Epistola de malis doctoribus et opeibus

fidei et

de iudicio futuro.

109

qui et secunda post Petrum^) fidei columna ab apostolo designatur^),

cum

liuiusmodi uoce prosiliet:

Ego

bis in unius textu^) epistolae

breuiter et aperte, quid eos obseruare conueniret, explicui.

Ego, ne
id est,

ad iracundiae animositatem

})i'osilireut*),

ipsius irae

malum,

quod Dei iustitiam inplere nou


tur,

posset, osteudi^).

Ego, ne caelestia

tua et diuina praecepta ad boc solum,


conscripta
iudicarent,
factores

uf") legereutur, aut audiren-

illos

uerbi tui et uon auditores

tantum esse praecepi").


gatiua defenderout,
religionem'^)
si

Ego,

ne

se^j aliqua^) religiositatis praero-

uel infrenis linguae uitio laberentur^'^),


'^)]

eorum

[inanem

esse,

testatus

sura^^).

Ego,

ne

diuitum
praedixe-

personas
ras^)
et

accipereut,
caelestis

neque

eos,

quibus tu uae**)

fieri^^)

aulae^'') introitum^^) per ardui exempli formaui

negaueras^^), pauperibus a te magis electis et fidei opibus locupletatis

et regni tui

baeredibus praefinitis

^''),

prauo iudicio praepouerent


constantis

et

pretiosae

uestis

candorem
non

atque

aureum [magno "^)]


Ego,
ne

annuli fulgorem beatitudinis tuae consortibus anteferrent, latiore disputatione

suadere

distuli^-).

rerum

amor^'^) cultus tui

amorem

posset

^^)

excludere, inimicum
adserui^^).
fidei

muudanarum tuum esse,


sibi

quisque saeculi amicus esse


operibus iisdem

uellet,

Ego, ne, solam

fidem sufficere, existimarent, nibil solius


iustitiae
''''')

praerogatiuam absque

profuturam

esse, testatus sum'-^).


si

Ego,

ne. se caelestom babere prudentiam, arbitrarentur,

in illis uel zeli

amaritudo, uel contentionis pertinacia iuesset, alioquin potius, buius-

cemodi sapientiaui
probaui^^).

terrenam

et

diabolicam

esse,

cognoscerent, con-

Ego, sapientem ex bonorum operura conuersatione intellegi debere, praefatus sum Ego, ne de se alterutrum detraberent, ne(|ue fratres suos, in quo illos lex non condemnauerat, iudicarent,
''"').

ne non
')

tarn aduersus

bunianae naturae conuersationem,


tertium. (auch in der Wied.).
S.
*)

quam
9.

contra
Petrus

So mit S; der C.
It.

Gal. 2,

wird hier in der


der

zuerst genannt.;

Sab.

z.

St.

^)

Nach >designatur- hat


C. texte (auch in der
^)

noch
")

>ostenditur
C.

(auch

in

der AVied.).
in der Wied.).
1,

Wied.).

prosilerent

(auch
'}

Jac.

1,

20.

C.

aut (auch in der Wied.).


*)
'*) '^)

Jac.

22.

*)

C. si (auch in der Wied.).

C. aliqurt).

") C. laborentur (auch in der AVied.).

") C. feligionem.

Im
Jac.

C.
1,

fehlt
26.
fore.

das

Wort
fcf
^*^)

(auch in
24.

der

Wied.).

") C.

(auch in der Wied.).


6.

Schon von S. ergnzt. '^) So der C. (auch in der


(auch
in

Wied.);
')

S.

Luc.

")
>")

C. C.

aula

der

Wied.).

C.

introit

(auch in der AVied.).

negauera.

5.

IMatth. 19, 23.

24.

Marc.

Mit
amorc.

") Jac. 2, 10, 2325. Luc. 18, 24. 25. baeredibus praefinitis schliesst die AViedevholnug.

Luc.
'')
1

6, 20.

Dieses Wort
ff.

scheiiit

hier
**)

im C. ausgefallen sein zn mssen. Jac. 4, So mit S. C. possit.


'')
;

'")

Jac. 2,
*^)

")

4.

C. operibjtssiisdem.

")

Jac. 2, 14

ff.

'") Jac.

3,

14

ff.

'')

Jac. 3, 13.

110

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

diuinae institutionis mandata uiderentur^)


sapientiores gloriari,

ferre

sententiam et se te
illa")

minime reprehendenda decreuerat, satis superque commonui^). Ego, ut, neque per caelum, neque per terram, neque per aliud quodcumque sacramenti genus se iurare debere, praesumerent, protestatus sum fortius*). Ego, ne sibi de quorundam^), quae eligere maluissent, niandatorum custodia blandirentur *), et se iam iustos iudicarent, si alia facerent, uniuersae legis praeuaricatorem [esse^)], quamuis alia coutempnerent Quoqui unius saltim praecepti transgressor extitisset, exposui^). modo autem ab huiusce doctrinae lineis declinaueriut, uel qua despeea redarguunt,

dum

quae

''),

ratioue animi, ut

non

tarn se,

quam

alios deciperent,
serie^),

tarn lucida et

manifesta

praecepta

non

ueritatis

sed

secundum suarum

desideria uoluptatum

intellegenda praesumpserint, et callidae inter-

pretationis falsitate conruperint, ex ipsorum responsione clarescat.

XXIII.
dicere

1.

poterimus,

quod

Numquid Quid ad haec, oro, respondebimus? non ita scripta sint, aut tenorem^^) nobis
sunt,
tarn
difficilioris

eorum,

quae

scripta

intellegentiae

obscuritatem
ut nullius

praestitisse,

cum omnia

clara atque perspicua sint,


esse^^)

admodum
forsitan:

caecitatis

caligine inuoluta

noscantur.

Diceraus

Omnia quidem,

Domine, quae nobis inputantur, agnosci-

mus

et,

inexcusabiles nos esse, certissime seimus; sed prodesse nobis

quod fidem habuimus, quod nomen tuum sanctum crebrius quod solum te dominum creatoremque nostrum esse cognouimus, quod legis tuae doctrinam adnunciauimus, quod quidam
debet,

inuocauimus,

nostrum in honorem ^^) poteatissimi nominis aegros curauerunt caeteraque prodigiorum


runt.

tui

daemonia eiecerunt,
uirtutum signa fece-

et

Sed respondebit nobis

ille,

quod, se talibus responsurum esse,


Domine.,

praefatus est:
hit

Non
ipse

omnis, qui dicit mihi:

Domine!

intra-

in

regnum
est,

caeloriim,

sed qui fecerit uoluntatem patris

niei,

qui

Disceite a me, regnum caelorum. 2. Quae tunc nobis peccatoribus nescio tios, operarii iniquitatis^*). auxietas erit, quae animorum moestitia, qui^^) lamentationis gemitus,
in caelis
intrahit in

qui^^)

fletus

oculorum, uidere iustos speciebus^*) et praemiis caeleet

bus

munerari,

nos

eiusdem

beatitudinis

perceptione

indignos

1)

C. uiderefur.
S.

*)

C.

ill.

^)

Jac. 4, 11. 12.


;

")

Jac. 5, 12.

C.

imd mit ihm


S.

qui&usdam.
II,

)SomitS.
276
f.
'')

C. blaudiren^s

*) Der was zur Noth

angeht.

Neue, Lat. Formeiil.


S.;

C contempserent.
^)

Dieses
10.

Wort
'")

muss hier ausgefallen sein; S. hat es nicht ergnzt.


serim.

Jac.
C.

2,

C.
se.

So mit ") C. und mit ihm


"J
e

C.

terrem.
honore.

^*)
^*)

So

mit
7,

S.;

imxolani&te
'*)

S.

in

Matth.

2123.

C. quf.

") C. specibus (e von spterer Hand).

Epistola de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio

fiituro.

Hl

haberi, quam nostri nimium desideranda


rari

similis

natura sortita
ot,

sit!

conspicere

cum

conspexeris,
esse*)

tantum

in aliis,

dere,

quod cupias,
angelis

et,

quod in te mirabile quod abhorreas,


diuinis

Quantus dolor sit non teuere, mipotuerit, non possiuidere alios

sustinere,

ab
sibi

archangelis,

caeterisque

ministris^)

ad regnum
[a')]

praeparatum
ministris ad

caelestis

pompae

dignitate deduci, et te

poeualibus
eri-

tartari rapi supplicia!


faciei*)

Quo

tune auimo miserandi

mus, uel qua


bimus,

confusione ante tantae maiestatis gloriam


inueuti fuerimus in meritis,

sta-

cum herum

dissimiles

quorum

uidebamui' esse in religione consimiles!

Quo

igitur

moerore cordis
diabolo atque

quove mentis angore a Dei


et ab
illis

facie

sanctorumque omniura praesentia

diuinis inraortalibusque deliciis auersi

cum

angelis eins abibimus deputati!


caelesti

regno

cum

suis

Quibus uocibus quibusque lacrimis dicemus uale! Tarde iam paenitebit sanam
quae

recusasse^)

doctrinam et salubria audire ueritatis nionita noluisse;


illa,

tarde

iam persuasio
dolebit,

nunc pluribus

placet,

displicebit;
et huuianis
illius

tarde

abiectos

et

pauperes fuisse contemptos,

magis consensum praebuisse sermonibus, quam diuinis; tarde


doctrinae, cuius
''),

agnoscetur^) utiliquondam^) acerbitas abhorrebat tas; tarde spes illa, quae inludit nunc plerosque, deflebitur; sero pigebit humanis inhiasse opibus et temporalibus quam aeternis honoribus uti maluisse. Alii interitus sui causam intellectui proprio, alii extraneis magisteriis inputabunt. Sed nihil iam poenitentiae dolor proderit, ubi poenitendi^) tempus effluxerit. XXIV. 1. Haec itaque, dilectissimi mihi, in nostro semper corde uoluantur, haec die noctuque meditentur. Grande est Dei filium esse; infinitum est caelum habere post terram*"); aeteruae
uitae locupies et

omni
est*^);
est.

claritate clarius est

copiosa possessio est splendore solis coi'uscare ") cum Deo regnare, omni nobilitate nobilius
est,

inenarrabile

quod credimus, quod speramus inmensum


sancteque uiuamus.
si

Quid
.Ut

igitur a nobis pro tantae magnitudinis perceptione depos-

citur?

Interim'^)

[iuste'*)J

Uitae nostrae
sit,

actus huius beatitudinis pretium,

tarnen tam dignus


est uulgare

ut tauti

muneris praemium consequatur.


*) So mit S.; wohl hier ausgefallen.

Non

quod quaerimus,
darauf
ministris).
S.

')

C. es^.
ist
t'

C.

raiiiiste>-s
*)

(gleich
C.
)

')

A<

*) (). facie.

imd mit ihm


So mit
S.;

recusare.

*)
'')

qondam.

')

C.

und mit ihm

S. abhorreret.

aguosceretur.

C. pniteufi.

") C. pos^eram.

") Nach Matth. 13, 43.

") Hier sind wohl

Deo regnare correspondireude Worte ansgefalleu. Doch lsst cum Deo reguare zu omni nobilitate nobilius est hinzudenken. '^) So mit S.; der C. intern. ") So mit S.; das Wort fehlt im C.
einige mit cinn
sich

112

Epistola de malis doctoribus et operibus

fidei et

de iudicio futuro.

non debet uulgare


santes''*)

esse,

quod uiuinms^).

Diumorum raunerum
Simili ac pari

spe-

culatorum diina conuersatio esse debet.


dissirailem
ritu

modo

deuerest
est,

omnium
expectare

uelle

Stultura nou possuut habere mercedem. uiuere et, quod uon omnibus promissura

secretuni.

Sanctis

sancta

debentur, caelestibus caelestia


est,

regna promissa

quod dico^) caelestibusV quamuis uerseutur in terris*). Caelestia uidelicet opera exercentibus, E contrario uehemens et horribilis est perpetua suppliciorum^) poeSi conna^) et aeterni gebennae ignis nimium pertimescendi^). cupisceuda non inliciunt^), uel metuenda deterreant, et, quod amosunt.

Quid autera

ris

conferre cupiditas debuit, timoris saltim causa paretur.

2.

Sed

esto,
sit,

ut quidam uolunt: nullius in futuro supplicii metuenda cruciatio

nee poenalis cuiusquam ignis ambustio formidanda, et terroris Nempe uel sola tantum causa haec promissa esse credenda sint.
pertimescenda confusio
erit,
est.

Qualis

enini
illic

uel

quanta

uerecundia

cum

Dei,

tum deinde omnium

caelestium circumstantium

potestatum^), patriarcbarum. propbetarum,

martyrum caeterorumque

sanctorum adsistentium oculis uniuscuiusque nostrum secreta pandentur^), et mala omnia^^), quaecumque, siue mentis cogitatione, siue operis perpetratione, commisimus^-), in conspectu cunctorum,
quasi
illic

gerantur,

secundum specierum suarum imagines deformata


contestationem:
in

exponentur^^),

iuxta illam
tuam^^),

rguam

te et

statuam
tra-

contra faciem
bet^-'')

cum

modum
3.

funis quisque

suorum

peccatorum seriem,
qui
sanctiores

unde dictum
esse

est:

peccata sua sicut


cipue,

funem longum^^)\
caeteris

Uae his^ qui trahunt Quae illic, rogo, eos praeputabantur,

mortalium iudicio

pudoris ruborisque^'^)
erint,

magnitudo perfundet, cum aliud esse apparu-

quam bominibus uidebantur! Qualis eorum conscientiam dolor cum in illorum sanctorum coetu, de se dici, audierint Nonne isti sunt, qui in mundo cbristianiores omnibus uidebautur? Nonne eorum opinio per uniuorsum paene^^) muudum, fania uolitante, Quomodo nunc aliud, quam existimabautur, inuenti sunt? currebat?
adficiet,

^)
')

C. uidimus.
*)

')

So der
So der

C;

S.

diuersautes.
*)

Mau

erwartet conuersantes.
")

C. quoddico.

C;

S. terra.
*)

snpplid.

C. penc.

')

So der C;

S.

L. ailiciimt.

und mit ihm und mit ihm S. muss der Verf.


21.
^^)

So der C. und mit ihm S. (iHiciunt); '') C. ) So mit S. C. mandantur. ) C. potestatwun. '*) ") C. C. commissimns. malorwm omni; S. exposita das Rechte sein, so Sollte AefoTmentur exposifa.
pertimescenda.
;
.

jedenfalls

C.
'")

trahit,

deformaintur geschrieben haben. wohl nur Verwechselung von >e; mit


") C. roborisque.
>**)

") Ps. 50,


i

in der

Aus-

sprache.

Jes. 5, 18.

C. poene.

Epist.ola de malis doctoribns et operihus fidei et de iudicio fntnro.

113

Hominibus magis*),
et

iit

apparet, iustos^) se exhibuere'),


sunt,

quam Deo,
esse iudicio,

sufficere

sibi

arbitrati

bumano

sanctificatos

secuudum Deum est*), sanctitatem minima perficere Quae igitur talia audientibus tristitia erit, qui ulutatus, qui gemitus! Minus dolebunt, quos nulla sanctitatis fama decorauit. Quid mirum erit, si is^), qui semper iniustus habitus est, non iustus
illam uero, quae

uoluerunt.

appareat
pere

et

boc,

quod esse credebatur, inuentus


se sentit,

sit?

Non magno-

inbonorari

quisque nullius

unquam

bonoi'is gratiam

oeperit^),
fuerit,

omni uero supplicio grauius est, si se, qui alicuius gloriao esse cernat iugloriura ^). Homini^) etenim buiusraodi indofiet

ciens uerecundia

aeterna confusio;

ut etiam,

si

fides esset adbi-

benda mendacio, boc saltim formidandum talibus

erat,

ne confusibili

')

semper obprobrio subiugarontur.

Curramus ergo, dum tempus est, et, quantis possumus, omni uitiositatis consuetudine superata, iustitiao nos sanetitatisque operibus inbuamur, ut non cum inpiis et peccatouiribus enitamur, ut,
ribus infinita cruciamentorum^'^') supplicia et confusionum^') obprobria

XXV.

perferamus, sed

cum

iustis et sanctis

diuinae beatitudinis et

aeter-

nae gloria

claritatis^^) perfruaraur.

Quanquam, mibi

et mei^^) simi-

libus dici ista,

conueniat, uobis uoro superflua uideantur adnuntiari,


inlicita

quos usque adeo apparet


oontempsisse uideamini.

non coramittere, ut
fieri

licita^'*)
^^)

etiam

Quomodo
illa

potest, ut gerere

audeant,

quae probibentur,
tur?
ista

qui
in

etiam'*) metuunt, quae concessa noscunepistolae


praefati

Sed,

ut
est,

iam
ut^'')

exordio

sumus,

caritatis

natura

bis,

quos

diligit,

aliqua raalit superflua dieere,

quam

tacere consulte.

fehlt im C. Schon von S. hinzugefgt. *) So mit S.; C. *) C. et. So der C. und mit ihm S. Exhibuerww^? ^) C. und mit ihm A. (S.) /iis; L. hie. ) C. coeperit. ') C. inglorim. ^) C. nnd mit ihm S. Ojoeri, was keinen Sinn giebt. ") C. confusibi/ts (dnrch
')

>Magis
^)

inwotos.

das

>S'

des folgenden

^semper

entstanden).

")

cruciamento.

") C.

cnufusionam.

") C. aeterna et glori claritatis; S. aeterna claritatis gloria.


'^)

Aeternae

claritatis gloria?

C.

und mit ihm


")
C.

S.

meis':

(mei";
re.

das

>s<

vnm

Corr.

mit schwrzerer Dinte).

lice^.
'")

") C. gere (re mit


C.
^'t.

Rchwiirzercr Dinto

vom

Corr.).

'")

C. etam.

114

Epistola de possibilitate non peccandi.

Epistola de possibilitate non peccandi.

I.

1.

Qualiter religionis tuae


afFectu,

memores

siraus,

uel quo

eam

ueneremur

ex hoc cognoscere poteris, quo ^) passi uon simus,


cernere nou poteramus, saltim
litteris

nisi ut eura,

quem praesentem

adloqueromur absentem; quarum scribeudi sollicitudiuem nuraquam")


nisi fida Caritas exigit,

praesertim ubi uon tam^) scribentis commocaritatis*) exhibetur officium.

dum

quaeritur,

quam
sit

Et quamquam

Christiano onines
oos amare, bis

necesse diligere, cui ipsos etiam iubetur inimiaffectus,

tamen maior habetur


propria bonitas exigit.
aliquid
faciunt, quam Unde non satis sit. Qua de re

quos omni uenerationis

deuotione

coli,

Hos^) enim qui diligunt, non


qui non diligunt, malignitatis
laudabile est
ego, qui

tam^)

uirtutis

crimen

incurrunt.

amare

hos,

quos

non amare culpabile

debitam moribus tuis


'')

exhibeo caritatem, in hoc ipso

me

crudelitatis

tan tum sentio uitare


teste

periculum, non aliquid exercere uirtutis.

Nam,
et

Deo

loquor,

semper

me

generositatis tuae, ex quo nosse potui, suspexisse mores,

dilexisse

prudentiam,

patientiae
patent,
si

disciplinam
signa

totius,

quae in
2.

te

uuiuersis

admodum
aptam
erant

grauitatis

coluisse*).

Unde
diuiet,

seraper aegrius tuli et ac


nis

saeculo inuidens ingemui,

mentem
lucra

rebus

humanis magis necessitatibus praepediri,


expetenda,
terrena
potius
ita

cui

caelestia

praeniia

sectari.

Nuraquam tamen
benignum
ac

desperaui,

quin crederem,

pium animum

et

totius

rationabilitatis sapore
^)

conditum corruptibilia ao

naduca aliquando despicere


naruraque^'')
*)

et sese

ad incorruptibilium magis aeter-

rerum electionem
C.

transferre.
S.

Unde magna
'^)

anirai")

C. nonnumquam. L. qaod. Das non vor >tam ist wohl durch *) C. caritat/. Verseheu an eine falsche Stelle, vor nuiiquami gekommen. ^) C. und mit ihm S. HiSf<. C. und mit ihm S. non tam qui diligunt So der C und mit ihm S.; das Wort ist recht unpassend. Malignitatis ^) was der Verf. kurz vorher gebraucht hat? Hier fehlt das Verbum, von dem die Acc. c. Inf. me suspexisse etc. abhngig sind (etwa mihi con-

So

der

und mit ihm

(A.);

^)

Im C, dem

S. folgt, fehlt

nou'.

'')

'')

scius

sum).
st.

^)

C.

despecere

(die

Corr. mit

schwrzerer Dinte).
st.

Man

erwartet

despicere<

despecturum und nacher

transferre

transla-

turum esse. Vgl. doch ob. S. 100 Anm. 1. *") Der C. hat zwischen magis' und 'aeternarumque a etf- (wohl <lie drei ersten Buchstaben des folgenden Worts); S. hat dies verkehrt in iquam; corrigirt und das que von aeternarumque- gestrichen. ") C. magnanimi (das zweite a^ von raagna< und das von >aninii< durch ein a bezeichuetj.

Epistola de possibilitate non peccandi.

115

exultatione

gauisus

sum,
faraa,

cum

fidei

tuae incrementa ad paruitatis


certiis
^)

meae

notitiara

non

sed ueritas pertulisset,


raortalia,

scilioet,

in

breui omnia
mortalitatis

fastidire

posse
et

cui desideriuui
in

aliquod infuisse

accesserit,

eum, quem
qua

humanis proiectibus
fore,

cupidum, constet, multo magis in diuinis


cia

cum

ea desiderii fiduterrena'"^).

sperare

caelestia

coeperit,

uidebatur

expectare

Nemo enim
concupiscit,
sperari.

de duobus, quae habentur bona, non, quod melius


et

fuerit,

semper minora spernuntur, ubi coeperint^) maiora

1. II. Illud'etiam pusillitatis *) meae auribus intimatum est, quod exiguitatem nostram tantis laudibus praeferas, ut non aliud in ea, (^uam quod reprehensione careat, arbitreris posse repreheudi.

Tu quidem
aliter

pro ingenita

tibi

beniuolentia^)
diligis,

suspicaris

et pie,

nee

magis potes laudare, quem")

quam

si

ita ei'')

deesse

culpam adseras, ut hoc tantum in illo culpabile iudicetur, quod cul" pare nemo iure potest. Sed ego meae non nescius conscientiae, multa in me esse, quae sint reprehensione digna, cognosco. Unde
non necesse
est,

me

in his,

quae culpa carent^), culpabilem


ut adsolet,

iudicari,

cum

pluribus,

in
2.

quibus

culpari merito debeam, me^) obnoxium^'')


est,
si,

esse uideam.

Aliud

aut ignorauter uitupe-

tam scienter, quam Quid enim tam scientiae") dignura, quid tam pietati conueniens esse credendum est, quam Deum, iustitiae atque aequitatis parentem, nihil, uel quod suspicari quidem iniquum atque iniustum debeat^^), operatum uideri? Intuere, quam procul
rantur,
pie

aut non pie intelleguntur, quae a nobis

prolata

noseuntur.

ab eo iniustitiae abesse suspicio debeat,

qui

nee hominem ipsum,

cum
et

in eo prauitatis quid fuerit, diligit,

eumque^') regno suo priuat


est,

gehennae ignibus^^)
Igitur
si

mancipat,

si

iniquitatis aliquid in illo per-

maneat.
illo

illum iustum oportet esse, qui factus

qualis
([ui

credendus

est,

qui fecit?

et

si

totius aequitatis debet esse,


ille,

iudicaudus

est,

qualis

putandus

est

qui iudicat?

Conueniat
Dies wnrde
S.

')

Ursprnglich

stand,

wie es scheint,
')

desideri

dann in desideriMm *y So der C. S. falsch


;

corrigirt.

C.
*)

aeterwa.

im C. Schon von
")

corrigirt.
(S.);

^coeperitnt.
^)

So der C. und mit ihm A.


C.
si

L.

falsch ipusillamtatis.

S.

Georges unt. 'benevolus'.


ita
e.s^.

und mit

ihm S. quam i,s. die folg. Anm.). ') C. magis potes diligere, quam diligis. Quod *) C. colpare^ Schon von S. corrigirt.
vor uideam gestellt.
.f.

S.

hat -nee aliter

(si
^)

ita est)

deesse etc. Sinnlos.

Im

C. fehlt >me-; S. hat es

*")

C.

obnixium.
")

") So mit

dem C;

S. scienti.

'*)

C. debat (Corr. des Schreibers).

>Eum
S.

in
f!.

eumque vom SchreU)er


ignis.

e
spter hinzugefgt (diligit
que).

"^ So mit

Igni? 8*

116
sane

Epistola de possibilitate non

peccaiirli.

praecepisse, si uel homini conuenit; humana^) conditio iniquum putat contra possibilitatem cuiquam aliquid inperare, quae peruersitas est, liaec uel sentiri de Deo, quod nee mortalium quidem natura suseipiat! Estne aliquis

Deo
si

aliquid inpossibile

aut^),

etiani

tarn inprouidus, tarn iniustus, tarn totius aequitatis ignarus, qui aut

famulo,

aut

cuique subdito

id

inperare

audeat, quod

eum

iuplere

non

posse cognoscat?

Uerbi gratia: praecipietne seruo suo quis, ut


unius diei labore conficiat,
aut spatiosi maris
aut ut montes
et

aut quatridui^) iter*)


fluctus

natando potius
inuios*)

quam nauigando

transniittat,

lubrico^) apice
alia,
serit,

inaccessibilesquo couscendat,

quaecunque

quae sunt naturae contraria, faciat?


quis non^)

putet,

quem

illa

Quod si iubere praesumpliunc non modo iniquum, uerum etiam^) et insauum inperare homini uideat, quae sua nullo modo queat
Et
si

natura supplere ^)?


iudicium, quid de

de huiuscemodi homine tale potest liaberi

Deo

sentiant, qui

eum

aliquid naturae contrarium

praecepisse existimant, prudentiae tuae iudicio derelinquo.


itaque
te,

Oro

ut,

inueteratae persuasionis sententia paululum sequestrata,

atque totius animositatis contentione summota, pura et sincera mente


paruitatis

meae uerba
afFectu,

suscipias,

non contradicentis animo, sed exaconsuetudo


adtendas.
teneat,

minantis
iustitiae

nee

quid

uulgaris
habeat,

sed

quid

ac

rationis

ueritas

Scio' enim, te esse


rationabilia

sapientem,

nee

me

laborare

posse

apud

rationabilem

defensantem.
III.

Sed

dicet aliquis:
et

Ergo,

hominem non

peccare, possibile
est,

est?

Dura haec reuera


iam
^^)

amara^*^)

peccantibus uox

et

quae

omnium
Cui
audire

iniuste uiuere^^) concupiscentium uulnerare possit auditum.


facile
erit

inplere

iustitiam,

quam etiam quibusdam


animo suscipienda sunt Quid quaerimus iam,

difficile

est? uel

quomodo

eins aequo

uerba ^^), cuius tam acerba doctrina iactatur?


an possit
excipiet?
fieri,

nee possit audiri?

quod tam inusitatum atque contrarium^*) putatur, ut Quando hanc uocem^^) sanguinarius aut crudelis Quando non auarus et cupidus perhorrescet? Quando
Et, ut breuiter cuncta

luxuriosus et sordidus aequanimiter sentiet?

perstringam:
*)

Quando cuiuscunque
S.

crimiuis uel peccati reus quieta


^)
*)

So der C. und mit ihm


^)

Sinn: oder mit anderen Worten.


*)

C. hn-

man.

So der C.

S. quatriduHJ.

C. in^er.
i

^)

C. lubrice.

Innios

whrend das -qne'Non fehlt im C; schon von S. hinzugefgt. ") C. etiam nunc. ) So der C. und mit ihm S. Inplere '") C. amar^. *') C. uirZere. '*) So der C. oder conplere ? S. Cum ^am. '') C. und mit ihm S. o]>era. '') C. quod tam inusitat que conlrarinm; S. quod inusitatum atque contrarium ohne >tanK. C. uoce.
stand im C, ward aber bis auf das ersten
ansgelscbt,
')

des folgenden Wortes stehen gelassen wurde.

''')

Epistola de pussibilitate non peccandi.

117
iiocossitatis,

moiiti'
iirbid'i

su('i])iet,

iniilura
(|iiod
ille

suum

uoluntatis

esse,

non

et

julscribi,

nititur inputaro iiaturao?


si,

Iiifiuitum onini

solatiuni diuinae legis pra(>uaricatoribus praestat,

quod non
et

faci-

unt,

non posse magis,


nulluni
esse

quam

nolle se, credant, natural! prouidentia

intellegentes,

neminem de
peccatum,

inpossibilibus

iudicandura,

aut leue,

aut

quod

inpossibilitatis

causa

defenderit.

Ideo(|ue infelices et miseri in diuersa crimina sine recogitatu aliquo


praecipites ruunt, nee liac re

postmodum

ferunt^), illa se
et ita
fit,

coramisisse,

a quibus abstineri non posse praesumunt;


bilitate
ita

ut sub in])0ssi-

non peccandi dotur delinquendi securitas. 2. Hoc otiara si dici tarnen non oporteret, eo quod non aedificaret, sed destrueret audientes. Quisque enim, se non posse absque peccato
esset,
csso'^),

audierit,

nee

temptabit (juidera

esse,

quod

sibi

inpossibile

esse iudicauerit, et, qui nee conatur absque peccato esse,

pore

eum
suis

peccare,

est necesse,

bilitatis securitate perfruitur.

omni temquidem eo liberius, quod inpossiHuiusmodi nee dignam umquam pro


et
et*)
facile

factis

poenitentiam

geret'^),

credet^),

Deum, quod
uero
si

nee inputare quidem debeat, facile remissurum.


posse
nitatur
se

At
etsi
si,

audiat,

non peccare, necesse


et

est,

ut,

quod
Is

possibile

cognouerit,

inplere;

cum
parte

inplere

contendit,

non

ex
aut

omni,
fuerit

ex

maxima

tarnen

])erficiet^).

etiam

alicjuo

delicto

fragilitatis

causa ^)

praeuentus

humanae,
nititur,

certe

rarius

peccabit aut leuius.


l)ossit

Qui^) hoc niolitur et


et

ut absque aliquo

esse peccato,
si

lapsus sui humilius et summissius^) deflebit

errorem,
])otuisset.

illa

se^) iutellegat commisisse,

quae

si

uoluisset uitare,

Quomodo

suis

obest,

modo auditoribus dum delinquendi socuritatem praebet et medelam non


ergo superior^^) sensus duplici
ita iste inferior duplici intelle-

ualde necessariara iudicat poenitendi,


gitur prodesse ratione^^),
sibilitatis

cum

eos et ad non^"^)
et

peccandum per
si,

pos-

facilitatem

prouoeat

ad

poenitendum,

ut

adsolet,

cuiusque peccati lapsum inciderint'*), per uoluntariae praeuaricationis


agnitiojaem facilius inpellit.

IV.

Qui contradixeris

'^),

inquiens:

null pacto potest, ante considera,

Absque peccato utrumne uel peccatum


und mit ihm S. ^gerit. C. und mit ihm S.
'^)

esse

homo

definiri'")

')

bedenken.
in

'')

C.

esse/.

^)

C.

*)

>Bt<

felilt
')

A.

^)

So der C;

S. credit.

perticere.
*)
'*)

C. cair (sa<
)

vom
C.

Schreiber nachgetragen).
*'^)

Bei

S.

fehlt >causa^.

C. C.

Qiurf.

C. ")

snraraissifs.

C.
S.

illas

se.

")
ad-;.

C.

superiits.

rationew.

und mit ihm

verkehrt non
S.

"'
s.

So mit dem C.
'";

und
')

S.

(A.); L. in cuiusque

inciderint.

Georges

v.

C. cdixeris.

C. defiuire.

Ijg

Epistola de possibilitate noii peccandi.

debeat, quod^) illud fuerit, sine quo

homo

esse

non
si

possit;

quoniam
naturae

omne,
auctor

quod
si

uitari

non

poterit,

iam naturae
est

refertur, naturae uero


dicatur^)],

nefas est

peccatum inesse
iudicatur.
si

dicatur, quia

[hoc

culpabilis

Sic
dicas,

enim^) dicere, non posse esse

hominem
cibo,

sine peccato, ac

non posse honiinem uiuere absque


et caeteris

absque potu,

absque somno

huiusmodi rebus, sine

ita tenendura est, humana non potest esse conditio. quomodo conuenit uel peccatum dici, si, ut caetera naturalia, ita et hoc non potuerit euitari, cum peccatum omne uoluntatis arbitrio,

quibus

Quodsi

non naturae

uitiis

inputatum

sitV

2.

Sed ante peccati

ipsius defi-

nitionem nosse debemus, ut de possibilitatis uel inpossibilitatis eins


conditione facilius disputemus.

minari, necesse
illa

est,

si

aut

illa

Peccatum enim duobus modis deternon uitentur, quae prohibentur, aut

non

fiant,

quae iubentur.
uitari

Nunc cuiuscunque humanum


cuiusmodi censeat
illa,

aliquid*)
fieri

sentientis

conscientiam

consulo,

quae

Dens
quae

uetuit, quae^)
uitari possint^),

possint*),

aut quae non possint^).


si,

Si,

merito prohibuit;

quae

uitari

non

possint,

primum
rei

quaero, qua ratione prohibita sint, deinde, qua iustitia eius

commissio possit inputari esse peccatum, quae uitari omnino non Quaero etiam^), si, quae praecepta sunt, possunt perfici, potuit.
aut non possunt.
si

Si possunt, rationabiliter iusteque praecepta sunt,

non possunt, frustra inperata censentur. Nee uideo, qua aequitate illarum rerum conteraptus possit peccatum haberi, quae penitus Aut si illa tantum uel prohibita sunt, quae inpleri nequiuerint. uitari poterant, uel praecepta, quae perfici, quomodo, hominem absque peccato esse posse, diffidemus '"), cum inpossibilia ei neque
prohibita,

neque praecepta fateamur, in quibus duobus, ut iam supeSed, ut manifestius rius diximus, omne uidetur constare peccatum? absque peccato esse non posse. Quaero Dicis, hominem loquar:
und mit ihm S. ^quid mssen hier ausgefallen anzunehmen das culpabilis^ des C.
)

C.

*)

Worte,

wie diese oder wie

lioc

diceiulo,

sein.

L. hat statt einen solchen Ausfall

in

-inculpabilis<' verwandelt.

Aber

^cul-

liabilis

') So der C; S. Sic enim wird vom begrndeten Satz gefordert. Auf -enim folgt die Wiederholung der Worte: diu (die idem est ut. et regiii generis sui memoriani recolerent quamdiu zweite Hlfte von

tui haeredibiTS praefinitis-

im zweiten Briefe

(s.

b. S.

108

f.).

Am Rande
:

der

ersten die

Worte
der

iudicatur

reco*

(die

zwei ersten Silben von


5 auf
fol. 8'2)

recolerent^

enthaltenden Zeile

der

Wiederholung
unvollendeten

(Z.

steht

va oder

v).

am Rande
mt:-,
8)

letzten

Zeile

derselben
)

(Z.

auf
')

fol.

83):

gegen den Schluss der offenen


posswut.
')

Zeile:'.

C. aliquod.
)

quem.
") C.

C.

C.

poss/f.

*)

C. poss'it.

C.

Quc

etian.

diftidemur.

Epistola de possibilitate uon peccaudi.

119
aut non praecepest,
si

]irimum, praeceptumne
tuiii.

sit

ei

absque peccato

esse,

Credo,

praeceptiira.

Cur ergo praeceptura

id

fieri

omniuo nou poteratV aut praeceptum non esse, si fiori non potest, aut posse fieri, Quoniani, ut superius diximus, nunquam quin praeceptum est. Sed, ut, praeceptum esse, Deus aliquid inpossibile praecepisset.
bus,

Necesse est enim^) confiteri alterum e duo-

Scriptum est enim^): sit, sanctae legis utamur exemplis. Sandi estote, quoniam ecjo sandus'') sum Bominus, Deus uester^). Estote perfedi, sicut et pater uester, qui Et saluator in euangelio Et beatus apostolus Paulus: Oninia in caelis est, perfedus est^).

manifestum

fadte sine murmuratione


simplices, sicnt
filii

et haesitatione,

ut sitis inreprehensihiles
alibi
:

et

Dei inmaculati *).


et

Et

Et

uos,

cum

essetis

aliquando alienati

inimici

sensus

eius in operibus malis,

nunc Et

autem
iterum

reconciliati
et

in

corpore carnis eius per


et

mortem

eins, exhihete

uos sanctos

inmaculatos

inrepreJiensihiles

cor am ipso'').
,

poteris inuenire^).

Errant enim nimium, qui in hoc se Christianos putant, quod^) christianum tantum possideant nomen, ignorantes, quod nou res nomini *), sed rei nomen debeatur, et recte aliquem uocari, quod

V.

1.

sit,

quid

quod non sit uero, uauum esse, si uocetur. Sed quaeris forsitan, Breuiter tibi strictimque respondeam. sit Christianum esse. Christianus ille est, in quo tria ista, quae in omnibus debent esse
inueniri:
tides,

Christianis, poterint

scientia,

fides,

oboedientia:

scieutia,

qua Deus

agnoscitur,

qua agnito

credito seruitutis

obsequium commodatur.
alia,

qua Sed haec singula per binas


creditur,

oboedientia,

s])ecies diuiduntur^^).

Scientiae ergo species istae sunt:

Una, qua

esse

Deum^^) scimus,
.e.

per

quam

eius cognoseimus uoluntatem.

^)

C. Necesse.
*)

'^}

So der C;
)

S.

euim

est.
')

=*)

.ego.

qm

scs.
)

*)

Lev.

19, 2.

Matth.

5, 48.

Phil. 2, 14. 15.

Col.

1,

21. 22.

Zwischen

Mehreres ausgefallen. offenbar ist poteris inuenire und Et iterum Zuvrderst eine mit jenen Worten eingeleitete Stelle aus den i)auliuischeu Brie^oder et multa hujusmodi et multa talia fen, und sodann Worte, wie in scripturis sanctis. exempla oder auch ^et multas huiusmodi sententias Mit poteris inuenire beginnt die Partie unseres Briefes, die wesentlich mit
der
Schlusspartie

des
(s.

krzereu
ob. S.

von

den

beiden

Hierunymus beigelegten
poteris inuenire

Hriefen bereinstimmt

17 21\ Die Worte

stehen

jedoch in

ganz anderer Verbindung v^ifficiliiis alicuius rei sub") So nach dem parallelen stantiam, quam uocabulum poteris inuenire\ Text in dem krzeren von den beiden pseudohieronyraianischen Briefen. "^ So nach dtm parall. T. "') 0. Hominis. der C di>-iDer C. -quo.
diesem
in
;

yuutur;

S.

dinmntur.

^*)

So nach dem

parall. T.

C Do?mum

(dum).

120
Fidei
uero

Bpistola de possibilitate iiou peccaudi.

species

hae^)
est

sunt:

na,

qua

Deum

credimus,

alia,

qua Deo.
qui

Aliud
credit, et

enim

Deum

credere, aliud

Deo;

quia omnis,

credit, non omnis uero, qui Deum credit, enim Deum, cum esse confidimus; credimus uero Deo, quando fidem eins pollicitationihus commodamus. OboeUna, qua malum facere dientia aeque geminas species habet: prohibemur, alia per quam^) bonum docemur operari. Noscat ergo prudentia tua, hunc esse Christianum, qui fidelis fuerit, fidelem uero

Deo

Deum

Deo

credit.

Credimus

esse, qui iustus extiterit, iustum^) autem nonnisi illum, qui Dei mandata seruauerit, Dei uero eum seruar(^ mandata, qui mali nihil, quod Dens prohibet, fecerit, et quicquid boni est, quod ipse fieri praecipit, obseruauerit, scriptura dicente: Tiecede a malo et fac honum^). Nolo enim, censeas, illos saltim integres esse Christianos, qui quaedam bona faciunt, quaedam uero operantur mala^), cum Qui unmersam legem seriiauerif, ofendat autem in scriptura dicat
:

eum

uno, factus est

omnium

reus^).

YI.
necesse

Dicis forsitan:
est,

Ipsorum mandatorum,

(juae nobis inplere

breuiter mihi species indica.


apostoli

Nihil esse breuius puto^),

quam quod

de saucti spiritus iudicio definierunt, dicentes:

Quaecumque uobis fieri non uidtis, alii ne fcceritis^). Et ipse DoQuaecumque uultis^ ut faciant uohis liomines, minus in euangelio: Haec duo mandatorum genera si quis uos facite Ulis similiter^). et intellegat et custodiat, ab omni poterit alieuus esse peccato. bene In his enim tota consistit plenitudo iustitiae, quia quisque, quod sibi non uult fieri, alii non fecerit, et non solum malum, quod inferri sibi moleste fert, alteri non faciet, uerum etiam omne, quod bonum est'"), quod negari sibi ab altero non uult, alteri, necesse Iste enim non solum uicem boni, quod sibi non est, exhibebit. reddi non uult, aliis^') restituet, uerum etiam pro malo bonum. Nullus enim est, quod aeque sibi non optat abnui, repensabit^^).
qui uicem inlatae recipere optet iuiuriae^^).
esse dinoscitur, ut

Illud etiam huic simile

quaecumque uolumus, ut faciant uobis homines, Uolumus enim nos honoita et nos illis similiter quoque faciamus. Uolumus'*), ut rari ab omnibus; et nos omnes houorare couueniet. nemo nobis noceat; et nos similiter nemini nocebimus. Sed etiam,
*)

So uach dem
s)

parall. T.;

C
31.

haec.
)

'^)

Q.

^[\\a.

')

C. iustws.
peto.
)

*)

Ts.
4,

34, 15. 37, 27.


16.
)

C.

mahm.
Luc.
6,

Jac. 2, 10.
i")

')

Tob.

Mattb.
Alii?

der C.

der C. optat.

") So omue bonum. '") Der parall. T. alio repensabit. ") So nach dem parall. T.; ") So nach dem parall. T.; der C. Uolumus eniiw Wohl
7,

12.

So der

C;

S.

durch Einfluss des vorangehenden >enim entstanden.

Eitistula de i)ossibilitate

nun

]>eccancli.

121

si

nocueiinius, uoliimus, uobis indulge]i; 0])ortet ergo, et nos his, qui

nos laeseiint. ueniain dare.


iiGc

Debenius etiam inimicos

diligere,

quia
([uaointel-

eorura nos odio delectamur adtligi.

Quid plura?

ouinque esse possunt bona, in bis


legat, continentur.

testinioniis, si

Omuia, quis ea bene


licet,

Christiane enim laedere


connenit:

neminem

cui illud

inplere

testimonium

Nemini nocui homini,


non
licet maledicere,

iuste

uixi
licet

cum
licet

Omnibus^).

Non

licet nieutiri,

non

iurare,

non

licet

malum

pro malo reddere, non licet

adulari'''),

non

personas accipere, non inimicuni odisse,

sicut

scriptum

est:

Digite

inimicos

uestros'^).

quem amare praecipitur, Unde intellegat

tua^), quem ei non diligere licebit^), qui etiam ipsum amare iubetur inimicum^), uel cui esse poterit malus, qui se odientibus esse praecipitur'') bonus. 2. Non licet auarum esse, nee superflua possidere, non in terreuis honoribus aut facultatibus gloriari, cui in praesenti tempore paupertas, non'diuitiae, et ignominia magis,

prudeutia

quam
enim

nobilitas
te

couuenit,

dicente

scriptura:

Qiianto

magnus
sui

es,

Immilia
se

in omnihus, et coram
profitetur,

Deo
per

inuenies gratiam^).
orania
auctoris

Quisquis
exerapla

Christianum

sectetur, sicut scriptura est:

Qui

dicit,

se in Christo manere, dehet,

(piomodo nie amhidauit,

et ipse

amhulare^).

Christus enim sibi in

hoc
ergo

mundo nee
dicit:
filio

genus, uec diuitias uindicauit.


Carissimi,

Quod

lii

Dei suraus,
Tur})e est

apostolus

nunc

filii

Bei sumus^^).
et uelle,

Dei

hominis se filium gloriari

se

temporalem

diuitem
sciat,

dici,

cui perpetuae proraittuntur diuitiae^^), praesertim

cum
actis,

huius miindi diuitibus regna coelorum


Facilins

Dominum

denegasse,

euangelio diceut:

camehts
*'^).

intrabit per

fm'cimen

(iam diues in regnum caelormn

Qui

ista seruauerit, scias,

hunc

magnum
non modo
ponitur^*),
illius

esse

Christianum,

qui uero contempserit,


;').

non esse eum,


forma prout

sed frustra intellegas uocari^^).

Et quouiam nobis per .Christum


sectari
^*)

pietatis atque iustitiae, ueruni etiam castitatis

huius quoquo
perfoctos
et

exempli
esse

normam^'') debemus,

ups
uoluit

probomus

disci])ulos,

qui et ipse uirgo


repromisit, sicut

esse

uirgiuibus caelestis regni

praemium

')

S. die Anni. ob. S. 19

Anm.
^

29.

'')

.;

C. adularc,

was angeht.
(_'.

Matth.
S.
')

5, 44.

So uach dem parall. Text und mit ') So nach dem parall. T.; C.
^)

intellegi rfat prudeutia tua; S. intellegi iWtir prudentiae time.


parall. T.
;

So mit dem
qui
*)

der

und mit ihm


2,
6.

lieebit diligere

")

Der

parall. T.

etiam amare iubetur inimicos.


18 (20).
'')

Der
1

parall. T. i)raecipituv esse.


3,
2.

Sir. 3,

1
.

Joh.
'^

>")

Job.

")

Der

parall. T.

diuitiae

pron ittnntnr
T.

Matth.
")

19, 24.

Marc.

10, 25.

Luc.

18, 25.
.

''UXn- parall.

uocari intellegas.

">

T.

jnormam

sectari'.

'^) Der Der parall. T. -pro^e/ir/itur parall. Der parall. T. perfectos probemus nos esse<.

122
in

Epistla de possibilitate uou peccaudi.

Sunt enim spadones, qid se i^isos castratienmt Nihil est euim tani carum Deo, quam propter recjnum caelorum^). castitatis bonum, in quo praecipue eius similitudinem gerimus, si Est enim infinita uirtus incorrupti et integri iugiter nianserimus.
euangelio
dicit:

corporis uincere uoluptatem.

Qui hostem

uicit, fortior fuit,


fuit.

sed altero,

qui autem libidinem repressit, se ipso fortior

Vn.
riosum non
dignatus,

Haec
sit*),

interim

honorificentiae tuae,

ut epistolae breuitas
si iniu-

passa^) est, credidi esse scribenda^),

cupiens sauctitati tuae,

praesens loqui
certiorem.

et,

de quibuscumque fueris consulere

te

reddere

Opto,

te

semper Deo uiuere

et

perpetui consulatus honore gaudere^).

Vale^).

VI.

Epistola de castitate.

Quamquam, illius Christianitatis^) te^) esse, cognouerim''), ut bonum uelut ingenitum teneas, et docere magis alios possis, quam doceri ipse desideres^^), nihilominus tarnen pro nimia sollicitudine caritatis, quam exhibere bonis praecipue cogit'^), dum timemus, ne quid forte mentem tuam inter multa praetereat, maluimus superflui exhortatores existere, quam te^'"*) boni aliquid
I.

omne

sanctitatis

ignorare,

nihil
si

damni

passuri,

si

ea

tibi

uideamur intimare, quae


Scis
illud,

noueris,

quid eorum, quae,

ut assolet, nescias, suggeramus.

quod magis neenim, saepe contingere, ut inter multa bona cessarium est, lateat, et periclitentur alia, dum, quod raaius^') est, Est etiam ista callidi et antiqui hostis astutia, qui non ignoratur.
inmerito
descere^*)

hominem
illo

odio liuoris

insequitur,

sanctitatis

meritis scau-

conante, unde^'') ipse'*) causa praeuaricationis eiectus


19, 12.
'^)

')

Matth.
si

C. pars.
sit?

*)

Der

parall. T.
)

credidi scribenda.
C.

AVorte

iniuriosum uon

fehlen im parall. T.
'^)

*) Die gaure (Abbreviatur mit


')

AVeglassuug von' ber ^au ). tates mit einem Strich (i) durch
")

Im
c

parall. T. fehlt
*)

Vale.

C. christiaui-

e.

Te ber der Zeile von spterer Hand.


tc

Cognouerims?

'")

C.

desideras.
C.

^')

Cogiwtt-?

'')

C.

qw&mdtm.

") C. magis.
'*)

") So der

S.,

der

nach

icouaute

einen

anfngt, hat die ganze Stelle


S. (A.);

und mit ihm S. (A.); C falsch candescere. Punkt setzt und mit Unde ein Neues **^) nicht verstanden. So der C. und mit ihm

falsch >ipsa.

Epistola de castitate.

123

est,

ut

necessarium

ei

bouiim

saepe etiam

eimcta diripiat, doloso et maleuolo

suL specie Hciti auferat, per quod artifici similis, qui


inbecillitate disturbat.
faciens,

uniuersam fabricara domus exigua fuudaraeuti


totum^) aedificatorem
diligenter adtendit,
II.

nonnumquam^) perdere
sanotitatis

dura

minus
etiam

quod maxirae continet

tDtura^).

Fuudameutum eteuim

atque

iustitiae

castitatem esse, dubitare non poterit,


tota intentus

quisque
si

diuinae legis

exempla

mente perspexerit*); quod


fabricam
nutare,
incipiara,

in aliquo uacillare coeperit,


est.

omnem
castitatis

eius

metuendum

Sed antequam de

bono aliquid dicere

definitionem eius uideo esse

necessariam, ne quisquam nos de ea tractare existimet, cui ab incontinentibus

nomen iuuentum

est,

apud quos iam

castitas definitur, si

ab adulterio incestuque cessetur, quamuis pudicitia assidua libidiuum Et reuera ad moecborum conparationem huiuspoUutione uioletur.

modi non inmerito sibi de castitatis bono plaudent, sicut et illi, si ad Sodomonim moustruosam libidinem prouocentur, aliquid de pudicitia

gloriabuutur.

Nou

idcirco

tarnen

pudici

habendi sunt, sicut

iustificata Sodoma iusta, quamuis ad Israelis castitate tractamus, referatur. Nos enim de uera, non de coacta^) quam ita definiri necesse est, ut ab omni coitu et concupiscentia

nee

conparationem

aliena esse teneatur, quae nee

apud

illos

sincera esse^) credenda est,

qui eani uel mentis


uiderit
suo'').

motu

uiolauerint, dicente

Domino:

Qidcumque

muUerem ad concupiscendum, iam Haec enim in utroque sexu uera


mente
polluitur.
est,

moechatiis est
est castitas,

eam

in corde
cor-

quae nee

pore, nee

semper incoutinens
est,
si

Caeterum, quisque uel matrimonii sui*) Aliud castus (^uomodo dici possit, ignoro.

si

inter castitatem et incontinentiam nulla diuersitas est;


est,

quod
si

ita

erit

continens

non

castus,

si

incoutinens castus, aut,

ratio

non coucedit, ut continens castus negetur, eadem^),


Ueber totum< steht mit
non
.

et incon-

s^anz kleinen
')

Buchstaben die Glosse


ist

.(.editi-

cium

*)

C. aedificatore.
S.

numqu.

Totum

im

C. mit

continet-

gezogen.
*)

hat es

tum verbunden. Etwas ausgefallen


liat,

Vor

falsch mit dem folgenden Wort Fundamentum etenim mente perspexerit

Recht zu fundamenseheint

sein

zu

mssen, da etenim-

im Vorangehenden Nichts
>

worauf es zurckgehen kann, und daher die castitas als zum fundagehrig ganz unvermittelt und abrnitt auftritt. Oder wir mssen annehmen, der Verf. sei hchst unlogisch und ungeschickt zu seinem Thema, So der C. S. Non enim de coacta, sed castitas, bergegangen. der Die Worte teneatur de uei'a. esse- sind im Texte (per homoeoteleuhier und im ton) ausgelassen, aber auf dem oberen Rande nachgetragen

mentum

'')

*)

'^ Text das Zeichen -|-:\ Matth. ganz kleiner Schrift *.(. coniugis suae.

5,

28.
^)

'^) Ueber -matrimonii' mit Ueber eadem mit ganz kleiner

124
tinentem

Epistola de castitate.

caslum haben, prohibebit.


uegari
diuersitas

Neque

eiiim

contineutiae et
enira

incoutiDontiae

potest.

Diiievsitas

eiusdem

causae statum non potest obtinere.

Dici quidem potest casta femiua

seruans uiro suo fidem, sed raarito, uon a marito, nisi etiam ab ipso
continens fuerit.

dicendus
et

est,

Uir quoque, si non moechetur, a moecha castus non a muliere, nisi et ab uxore sit continens; quoniam
est.

uxor mulier esse credenda


III.
Hanc''^)

Uera^) -enim castitas haec

est,

in

parte concupiscentiae nullius sexus nosse consortium.


1.

enim

in duas diuidimus species,

unara uirgi-

nitatis
est,

et

uiduitatis aliam.
ita

Huic matrimonii iungenda continentia


2.

cui

coniunx

uiuens moritur, ut habens non habeat^).


uirginitatis scilicet, a nobis

Do

prima ergo
est,

castitatis specie,

sermo

proraeudus

cuius

bonum
eins rei

prius

mium, quia nemo de


cognouerit.

debemus monstrare, quam pracmercede dubitabit*), quam bonam esso


aliqua cunetatio,
o.

De

illa

uero potest esse

cuius ante

praemium uidetur

ostendi,

quam meritum.
a

Dicis forsitan:

Quid

poteris de uirginitatis seu castitatis

bono dicere, uel qua ratione eara


esse coniugia?

matrimoniis anteferre,
in

cum
in

Deo sciamus

Dicam

primis,

quod Deo
persistit.

hac parte

sit similis,

dum

in integritatis

sanctitate

Neque enim

dicere audebit,

non superiorem

Hinc primum uirginistatum diuiuam^) illam potentiam obtinere. Amdiuina magnitudo possideat. tatis bonum respice, quod illud
plectenda res homini, quae

Deo

digna

est.

Deinde post Dei etiam

ministrorum eius statum nosse debemus.


thronos,
gularitatis
et

Audio, angelos, archangelos,

dominationes potestatesque nominari.


castitatis

norma

esse,

uon dubium

Hos omnes in sinNeque enim est.


Sed
si

aliud decebat,

quam
tam

ut castitati castitas ministraret.


ofticii,

dixeris,

hoc

illis

non

quam

naturae causa collatum, eo, quod

matrimonii copulam habere non possit, respondere quidem poteram, etiam officii causam exegisse, ut tales crearentur, quorum nequaquam possit natura corrumpi, si non recordarer, angelos matrimonii inisse*') consortia^), per quod ostenditur, etiam angelos castitatem uoluntariam possidere^); cuius loci obscuritatem nunc diluspiritalis substantia

Schrift
steht

>.(.

ratio
-,.,

^)

Der

C.

und mit ihm

S.

Mra.

'*)

Vor Hanc
.

C. habet??-; wohl Zeichen, dass etwas Neues beginnt. *) C. dubitai^i mit einem Strich durch der Vgl. 1 Cor. 7, 29. S. habeatur. '') *) S. iuiisse. Zufolge *) So mit S.; C. diuimT. oberen Theil von b<. Gen. 6, 1. 2 nach der in der alten Kirche weitverbreiteten Ansicht, die hier erwhnten -filii Dei seien Engel gewesen, welche Ansicht unser Verf. getlieilt ) S. hat die Worte si non recordarer; und uohmtariam^ aus doghat. matischer Rcksicht in wec recordo?- und ^-ex propria natura^ corrigirt.

im

C.

^)

Epi Stola de castitate.

25

cidari^),

prolixum
scilicet,

est.

Accipe

etiam
et

liuiuaui

genoris exemplura,
ofterre

sacerdotum

quos adsisteve

Deo

hostias

uonnisi

contiuentes licet; uude procul dubio, incontinentiam

Deo

rainistrare

tamdiu

non posse, [constat^)]. 4. Quid de uniuersis hominibus loquor, quos nuptiarum licebit exercere commercia, quamdiu secundum
apostolum
extorres^)?
in

praesenti

Postquam uero
et

tempore a Domino quodammodo uidentur resurrectiouis dies nos eidem fecerit esso
lobannis fuerit
in uobis

praesentes,
(hhh)iHfi
:

illud

beati
est^),

inpletum:
licebit.

Ui-

eiim,

sicuti

nubere

ultra

iam non

dicente
secl

In resurrectione autem neqne ntihent, neqne nuhcnfur, Domino enmt sicut anpeli in caelo% Uude datur intellegi, angelis ob
miani Dei familiaritatem matrimonii

ni-

causam non
fuerit,

fuisse concessam,

quando')

illis,

quibus

aliquando

indulta

])ropiuquitate'') angelis sirailes

esse coeperint, iam^) denegetur.

postquam diuina Uido


futuri
sicut

ergo,
et

quanta beatitudo
et

sit,

ita se in praesenti

aliquem exhibere, ut

Deo

Dei ministris
5.

possit similis inueniri et

normam iam
bominem,

temporis possidere.

Paruum
maiestatis

ergo

bonum

putas,

a primordio factus est,


tate

Dei sirailitudinem etiam

in corporis integri-

seruaro et tantae

simile aliquid habere

perpetuum?
et simi-

Dicit

enim

scriptura:

Utudineni suam^).
qui
propria

Et fecit I)etis hominem ad imaginem Non inmerito; incorruptum enim cum


est

fecerat,

postmodum
rei

uoluntate

^'')

corruptus,

licet

non sine

Dei nutu; cuius


ad

postea conabimur reddere rationem,

dummodo

hoc tautum praesens proficiat exemplum, ut ostendamus, eum, qui primus ad imaginem Dei factus est, incorruptum esse creatum.

Neque enim
est

aliud prima debuit natura possidere,


et

quam

quicquid^^)

status in Primus enim uirginitatis primum. iam figuraliter ipso humani generis principe dedicatus est, in quo ostensum est, maiorem de uirgiuitate quam de matrimonio Dei curam [esse^^)]. Illam propria formauit manu, hoc hominum arbitrio Qualo ergo bonum sit, quaeso, diligenter aduerte, dereliquit^^). talem te semper esse, qualem a^^) primordio hominem Deus fecit,

incorruptionis

et

qualem postmodum partus


*)

emisit.

Uide, quantae beatitudinis


*)

sit,

schon
30.

So der C und mit ihm S. Dilucidare? *) 2 Cor. 5, 6. von S. ergnzt.

*)

Constats was im C. fehlt, *) Matth. 22, Joh. 3, 2.

Ich habe es an die Stelle 8. hat iam ausgelassen. ) C. iam qnando. und mit ihm S. propinquante. Ueber von esse vor denegetur gesetzt. ') dem a< von diuina und propinquan steht im C. .(. familiaritate. ^) Der *) Gen. 1, 27. Vgl. Anm. 6. C. esse, was S. in ea verwandelt hat.

") Esse fehlt ") So der C; S. 7j<o^/. So mit S.; der C. >uoluj>tato. '*) C. dorelinquit (der Punkt unter n mit schwrzerer Dinte vom im C.
'")

Corr.).

") C. qule.

'

126
hoc
te

Epistola de castitate.

perpetuo

esse,

quod factus es
corruptione

et

primae natiuitatis

linea-

menta^) seruare.
temporis

Nemo enim
quispiam

corruptus nascitur, nee ante legitimi


uiolatur.
est,

spatium

Omnis homo^)
ut inexcusabilis

inter initia

sua uidetur habere,


sit,

quod primum

postmodum
possidebat.

si

id

neglegeutia propria amiserit, quod naturaliter


ergo elige,
quid^) melius
sit,

6.

Nunc
an

quod primum

natura

Neque enim quod postmodum usus exhibuit. dicere fas est, castitatis onerosam esse custodiam, quae raulto diffiEt hoc uerum esse, sie accipe, cilius araittitur, quam tenetur.
dedit*),

Uolenti enim seraper uacare luxuriae et infinitae uoluptatis libidinem


cupienti multae causae contrariae sunt: pueritiae initia, qua quis constitutus, quamuis nimis cupidus sit^), ante certum tempus non potest integritatis signa uiolare; febrium diuersorumque causa morborum, qua quis occupatus a libidinis non modo possibilitate,

exercere
in

uerum etiam uoluntate

secernitur; decrepita iara et defessa senectus,

quae uicinam magis suspirare mortem potest, quam cogitare luxuriem; ipsius') postremo causa naturae, quae, sine interuallo hominem Ab his omnibus necessitatibus castitas inmulibidinari, non patitur.
nis et libera est.

sore

suo

quam nonnumquam
inpedit,

tarn forti raunit natura praesidio,

ut possesaetatis

inuito

seruetur.

Huic nee nimia

teneritudo
eins'')

nee senectus longaeua praeiudicat,


retinere.

nee natura
custo-

aduersatur, nee causa morborum.

Omnis eam semper

dire aetas potest,

omnis sine cessatione ualetudo


amittitur,

Difficilius

enim a nolente

quam

a uolente seruatur.

Quid phira?
Et

Nemo

uel

unius

horae

spatio continuo poterit exercere luxuriam,

castitatem uero perpetuam, quisque^) uoluerit, aetate^) seruabit.

hoc Dei prouidentiam


diri

ita disposuisse,
sibi

quis nesciat,

ut ea res custo-

facilius posset,

quam
iara

Dens
Quis

uohierat exhiberi?

Quis igitur

castitatem

seruare

dubitet,

cuius

bonum pronum non minus


Postrerao quisque

uidetur esse,

quam magnum?
iudicet,

iara uelit fauere hixuriae, cuius

nee diuturnitatem poterit sperare, nee praemium? prudens


et sapiens est,

cuius nulLa expectatur

merces.

quam rem habere potius malit, eara, et cuius cum difficultate breuis et
homo

.i
')

C. limamenta.
i

^)

C. oras

(homo ber der Zeile mit kleinerer

Schrift).
*)

^) C. elige. qd (mit einem Strich durch den oberen Theil von d\ Die Worte quod dedit^ sind im Texte vergessen und am Rande mit ^) Der C. und mit ihm kleinerer Schrift nachgetragen (nach sit steht:). S. in ") ipsius. S. quamuis nimis cupidp ohne sit<. So der C. ') Ueber eius mit ganz kleinen Buchstaben die Glosse .(.castitatis. *) So der C; S. quisqm.s. ") So der C; S. aetate.

Bpistola de castitate.

127
perpetuo haberi potest et

exigua possessio
caelestis

est,

an illam, quae

et in

mercedis praemio raunerari.


1.

IV.

Sed, ut de futuri temporis causa, in quo super omnia


et praesentis interini

remunerandfv est castitas, paululum reticescam

conditionem tractare contentus*) sim, puto,


et fidelibus et pudicitiae

me non modo

religiosis

praeniium de Dei pollicitatione sperantibus,


atque profanis perfacile posse persuadere,

uerum
beatum
rei

etiara

incredulis

matrimoniis''')
fore,

coutinentiam
qui

praeferendam,

et

in

praesenti
2.

etiam

eius uoluerit felicitate gaudere.

Sed nullius
est.

bonum

dinoscitur,

priusquara contarietutis eius^) causa noscatur;

nnni ante languoris experimentura ipsa etiam ranitas uilis

Qua-

propter

oportet

nos nuptiarum

prius explicare miserias et tune de

singularitatis*) prosperitate disserere;

non quo nuptias haereticorum

more damnare
tius
tatis

uelinms, sed quo eminens uirginitatis

bonum
sit

euiden-

demonstremus.
sentiat,

Quamquam,

etiara silentibus nobis et

de

casti-

beatitudine praeconia

nuUa promentibus, (Quantum

pudicitiae

commodum,
spexerit.
3.

qui matriraonii casus tota intentus mente con-

Oro te, quisquis nuptiarum uincla^) desideras, ut Si adolescentiae, seraper respondeas mihi, quo hoc consilio facias.
lubrica*) et

uaga iuuentus''),

et

quae diuersis cogitationum fluctibus


Si
nisi

incerta

uokiatur,

ne quando maturum possit habere consilium.


insipientius,

uulgi, quid

enim uulgo

qui eura sapientera existiest,

mat?

Si affinium, nee

eorura

in

orauibus probanda sententia

eo quod plerumque soleant, non, quae expediunt, sed, quae cupiunt,


suadere.
proprio,

Cuius
nee

ergo,

inquies,
est,

consilio

mihi uiuendum
Pauli

est,

si

nee

uulgi

utile

nee parentum?

scilicet et, ut

amplius dixerim,

Christi, qui in

Paulo loquebatur,

cuius tibi post-

modum, cum Nuno interim^) de

ad sanctae legis testinionia uenero, consilium indicabo.


raortalibus et de ipsius naturae sensibus disputem,
si

quo magis erubescamus,

illud

bonum habere noluerimus


4.

Christiani,
tibi,
si

quod etiam natura commendat.


habere -raatrimoniura debeas.
tuao eertam
potes

Esto,

consentiara

quod
aetatis
est,

Hoc

priraura a te quaero,

teuere mensuram, ne, ut raortalis conditio


in

a
et

nuptiarum

hora

te

bis

uotis

positum extrema abripiat dies

*)

*)

C. cont<';>tns. b

')

C.

matreminiis
a
prius.
)
''')

mit einem Strich

(i)

durch

e.

qua contrarietatis eius


est

S.

hat zu singularitatis die Glosse


der
C.
;

-id

caelibatus

hinzHe:efo:t.

So

S.

uinc?</a.

*)

lieber

>tiae^ von ^adolescentiae^,


>. f.

consilio facis'.

')

semper und lu' von lubrica' steht die Glosse Ueber ms- von -inuentns- steht die Glosse .(. e(est)'.

*)

C.

Nunc

i'terT.

128
duplici feriat^)
raouii,

Epistola de castitate.

damno,
in

castitatis,

quia'"^)
sis.

nubere

uoluisti,

et

matri-

quia^)
uotis
si

morte pvaeuentus
diuturnitate

5.

Sed

incerta

concedam.
eueutus.

Esto,

tuis

iiitae

secundus

faueat

quam ducturus es, bene probates habeas mores; scis enim ipse, in feminis bonum difficile reperiri, humanis etiam couUarium et mutabilo semper feraina. Ouinem testantibus litteris speciem ante cuique licebit probare, quam conparet, praeter solara Et hoc uxoreni, quam non licet cuipiam prius nosse, quam ducat. reprobae mercis ex maxima procedit industria; nam et cuiuslibet
Quaero,
eius,
:

negotiator

examinis
aut

iudicium
sit,

tiraet.

Fieri

enim
saeua,

potest,

ut

aut

saperba,

contumax

aut

iracundia^)

aut uinolentia

inpudens, aut procacitate uerbosa,

aut foeditate horrida, aut decore


aliis,

metuenda, quae
Nescis etiam,

concupiscatur

ab

aut

ipsa alios concupiscat.


et in
liis

utrum prudens
est,

e?se possit, an stulta;

utio-

bique metuenda conditio


aut
quasi
sapiens

ne aut quasi insipiens


callida

facile seducatur,

crimen

suum

occultet astutia.

Duplex

etiam in hac parte metuenda calamitas est. Si talis lateat, erit sine fine malum, et sine cessatione peccatum, et marito*) grande dedecus,

quem
filios

exultans

sodalibus

et

amicis suis ubique ad digitum adulter


illi

uxoris ostendet^).

Continget etiam
et ignoraus amet,

acerbum^) malum. ut alienos


si sciret,

suos putet,

quos,

odisset,

et adul-

teram

prolem

coliaeredem

suorum
tale

instituat

filiorum,

eritque

sui

uernaculae') uelut ignarus fautor.


ecce grauius aliquid,

Si iterum detegatur huiusmodi,

dum

obprobrium ad publicum uenerit.

dum

omnes inde
raiseratio.

loqui coeperint; nee est (prob dolor!) aliqua in tali causa

Hoc solum crimen


grauis
suis
illi

est,

quod

et

derisum meretur

et poe-

nam;

eritque forte

maritus et
famulis

sapiens insipientium fabula.

Detrahet^)

nec^)

conparandus^").

Quanta

eum

Cogitur accusare, quam diligit, et eius insuper") afficieut mala! mortem inuitus optare. Conluctabitur cum afFectu pudor. Tali enim
indulgeri,

tolerabit affectus.
tatem^'-*),

non patietur uerecundia; damnare, Dehinc, quid potissimum


Pudoris
erit lugere,

quam
doleat,

diligit,

grauiter

ignorabit, orbi-

an obprobrium.

quam

ipse daranauerit.
flere,

Nemo

infelicius amittit uxorem,

quam

qui coufuuditur

quam

perdidit.

Filios etiam odisse cogitur,

dum, an

ipsius sint, dubitaJbit.

Erit non minus pater inpius


')

quam

crudelis

filiis^^).

Ubi ponimus,
i

So mit

S.; C. feriatur.
^)

^)

So der C;
;

S. quorf.
)
;

=')

C. iracunda.
')

")

C.

und

mit
ist

ilmi S. mariti.
liier als

So der C.

S. ";

ostendit.

C. acerbus.

Uernacula
)

Masc. gebraucht.
>")

So der C.

S.

Detrahit.
.in

So der
^^)

C;
C.

S.

uel.

So
'=')

der

C;
C.

S.

comparanrfo.
S.

")
fiMS.

C.

eum. super.

orbitarftem.

Der

und mit ihm

Epistola de castitate.

129

quod
si

alios letali^)

ab uxoribus pocio, alios gladio diuersisque morNihil

tibus^) ab

earum

adulteris legiums interemptos?


si

horum

timeas,

certus es, neniiui contigisse; aut,


esse,

prouenisse nosti, et te liomiita


tibi
sit in

nein

cognosce.

G.
iit

Sed

esto,

in

omnibus nubendi

obsecundet^) euentus,

nihil tale

eorum

illa,

quam
unde

duxeris,

quae

illius

generis singulae solent ex integro possidere.


et
si

Procreanseit,

dorura certe libororum causa quis nuptias expetit,


forte sterilem
in

ne

contingat esse,

quam

duxerit?

Quod

ita acciderit,

uanum
sit,

prodacta*) est castitas.


7.

quaerere.

non
uteri

esto,

Neque enim licebit illi alteram Sed ut hie spem commodemus incertis Esto, sterilis fecunda sit. Ubi ponimus casus partus et tumentis
:

infinita

discrimina?
faciente,

Solet enira

nonnumquam
moriatur
in

contingere, ut,
utero,

quacumque causa

conceptus

simul^)
ut,

periclitetur et genitrix*).

Prouenit etiam tanta necessitas,

dum

matri prouidetur, medicorum spiculis'') infantia innocens intra ipsius

Sed adhuc meliora credamus, et, humanis opineraur Coucedamus et partus felicitatem, quae summa illi est, si non aut generandus, aut gonitrix^), aut utrique uita priueutur. Certe'') non licet, ut absque Ubi ponimus, quod nonnunquara paruumortis poriculo transigatur. lus aut strabus, aut caecus, aut pede, aut manu, aut quocumque
uteri secreta lanietur.
8.

nos

oontingi

non posse

casibus,

Aliquotiens etiam cum daemonio nasomnibus membris integer natus sit, esto, fortis ac^) ualidus procreatus. Est adhuc latens aliquid, quod formidolosam ingprit parentibus suspicionem, dum, qualis esse possit, ignorant, utrum sapiens, an stultus, utrura sensatus, an excors. Si sapiens, uerendum est, ne non diu uiuat, si brutus, uerendum est, talem
debilis procreatur.
esto,
citur.

membro

Sed

fuisse progenitum.
est,

9.

Sed

et ista omittamus.

Ecce

feliciter

natus

ecce prospere educatus.


et

Sit etiam excellentissimae

singularis ingenii

omnium, quae
et

esse

memoriae et morum ornamenta possint,


Si contingat
ei,

(Usciplinarum peritia

grauitate decoratus.

quod

omni
ciis

aotnti
est,

commune est, ut, dum in dum talis ac tantus, ut non

adolescentiae florentis auspia

propinquis solum, uerum

C.

lotali.
;

So der C.

S.
")

proiecta.

siinnl^/Me.

C.

^) C. und mit ihm S. obsecnndat. Ohne Noth. ^) So der C. und mit ihm S. L. pcr<'clitetur und igenetrix. mit einem Stricli (i) durch
^1

G.

moribus.

das zweite
e.

e*:

beider Wrter.
ist

')

C.

i-speculist

mit einem
oder
ein
")

Stricli (i)

durch
mit

Spiculum

wohl

hier

Lancette

Instrument
C.

einem Widerhaken. Bei Georges fehlt diese Bed. einem Strich (i) durdi das zweite e. ") So mit mit L. der C. und mit ihm S. auf
;
.

genetrix mit
'")

S.; C.

Ceter.

So

130
etiam
ab
exteris

Epistola de castitate.

diligatur,

repentina morte rapiatur, omnis subito

parentum uana

efficietur spes,

omnis cura

frustratur^).

Mutantur
quantaque
tantarum

doloribus gaudia, et sero procreasse

iam

poenitet,

quem semper habere


beatitudo
et qui

non

licuit.
sit,

Cogita

ergo,

quanta
10.

illorura

felicitas

qui ab huiusmodi casibus liberi sunt,

cladium nee suspicione terrentur.

Multos etiam saepe compe-

rimus post paucos nuptiarum dies subita morte direptos, ut ad hoc tantum nupsisse uideantur, ne castitatis aeternitate gauderent. 11.

Et

illud

ubi

ponimus,

uitiata sunt omnia, ut paene nihil

quod temporibus nostris auctore diabolo sie sit, quod absque idolatria transiNeqiie ttam,
neqiie nuptias

gatur, scriptura dicente:

custodiunt^)^ ab auguriis scilicet et auspieiis et caeteris,

mundas iam quaecumque


in hoc loco^)

ad idolorum
clausit:

uidentur pertinere suggestum.

Et

ut,

[idolorum cultum^)]

intellegendum

esse,

non

nescias, sie sententiam

initium

et

Nefandorum enim idolorum cidtiira omnis mali causa est, Haec in matrimoniorum celebratur) auspieiis, finis^).
dies,

quando certus excipitur^


seruatur.

quando coniunctionis hora


sit:

Signatur^),

quando, ne quid infausti ominis iucurratur,

sollicita et diligenti

cra

Et cum scriptum

Non

atigurahitis,

mini^\ auguriis et auspieiis omnia digeruntur^^). turba bacchantium ^^), de obscenis cantibus, de ebrietatibus temulentis,
quae cuiuis horrere honesto uiro possunt, nedum Christiane,
et auditus et uisus ab omni turpitudinis probro esse iubetur inmuGrauans aures^ uti ne audiant iudicium nis, scriptura dicente: sanguinis ^^). Et alibi: Auerte ocidos meos, ne uideant uanitatem^^). 12. Et illud, oro, qule est, quod sie, coalescentibus uitiis, omnia

non auspicahiTaceo de confusa


cuius

uertuntur in peius,
disciplina seruetur"?

ut,

dum Parum
^^)

cupiditati prospicitur, nee ipsius naturae


est

inuoluuntur,

quam etiam
^*),

idolatriam esse et oranium

quibusdam, quod auaritiae crimine malorum radicem

apostolus statuit

nisi

auaritiae iungatur et stuprum.

Quosdam

non pudet cum parentibus suis et paene sororibus'*) cupiditatis non minus quam uoluptatis ardore matrimonii inire consortia, et hoc, ne Digna reuera conidispergantur opes, ne Patrimonium diuidatur.
1)

So der C;
14,
)

S.

frastra&itur.
*)

Ohne Noih.

^)

Sap. 14, 24.

S.

hat >loco weggelassen.


^)

Sap.

text).
S.

wie diese, sind wohl hier ausgefallen. Vulg. hat ^et initium et finis" (nach dem Grund27. It.; ') So der C; . celebraritur (der Punkt unter schwrzer).
"Worte,
^)

auspicaiwc.

C. signetur.
'")

'-')

Lev. 19, 26.

It.

LXX: ovh

oloovtetSs

ov6e dpvtBoHonTJeBe.
33, 15.
It.

C. digerantur.

") Ps. 119, 37.


18)

")

Tim.

6,

^'^) Jes. ") C. ttacantium. **) C. und mit ihm S. 10.

nisi utt.

C. sororis.

Epistola de castitate.

131
illa

unotio auavitiae

cum

stupi'osa libidiue!
ita et

Ut enim

alieua diripere sibi iungenda,


copulari^).
eo,

haec

cum

suis

non erubescit non confunditur

Exsurge, sancte Paule, exsurge, apostole, qui Corinthios


Increpa

quod

inter illos audiretur talis fornicatio, qualis nee inter gentes,


castigasti!

seuerius

nunc

et

nostri

temporis Christianos,

apud quos nuptiae nee honestis quidem dignae de gentibus^) celeQuaraquam iam satis eos increpaueris, cum cupiditatem brantur! malorum oranium radicem esse definisti, quae si non esset, nee ista
contingerent.
transierunt,
apostolus.
legitimis

Dicis mihi:
et facta

Uide,
nuptiis
13.

si

Sed uetera Saucto Abrahae licuit^). omnia noua. Sed nusquam hoc inhibuit sunt Qui hominem abstinere etiam a non fecit.
considera,

suadot,

au

cum

parentibus commisceri

pormiserit.
i'um, a

Haec

idcirco protulerim, ut casus ostenderem nuptiaest.

quibus omnibus pudicitia iumunis et libera


et
ita

Sed

relin-

quamus haec*) omnia


esse credamus,
diligi,

ab omni incursu^) matrimonia aliena

Quid prodest quasi quae Deo per omnia placeant. quod semper haberi non poterit? Quid prodest expeti, quod, quamdiu potiri possit, incertum est? Sed etiam si toto huius uitae tempore*) teneatur, breue est omne, quod quandoque finitur. 1. Sed dicis mihi: Haec quidem uera ratio est et expeV.
rimentis plurimis

conprobata, sed mihi non

sufficit,

scripturarum auctoritate firmaueris et earum testimoniis


tatis ostenderis.

Accipe ergo

legis

exempla.

2.

eam etiam bonum castiUolens Deus denisi

sceudere in

montem Sina
die

et uniuerso

populo maiestatis suae praebere

conspectum, loquitur ad Moysen:


et

Descende, sanctifica populum hodie

cras,

quoniam

tertia

descendet
et

Dominus

in

moniem Sina.

Et

descendit ]\[oyses

ad popidum
et

sanctificauit euni et dixit eis:

Kstote parati tribus diehus,


ostenditur,

ne accesseritis ad mnlieres'').
species

Quo

inter
et

caeteras sanctificationum

castitatem fuisse

necossuriam,
esse

datur intoUegi,

quod absque ipsa perfecta sanctitas


illis

non

possit.

Et

si

tantum

tune exigui temporis continentia


gauderent,
uide,

profuit,

ut

diuinae

claritatis

uisione

quanta

illi

remuneratione sint digni, qui etiam, quod^) naturaliter acceperunt,


perpetua uoluerint integritate soruare.
temporis^) inspectores,
CO
)

Erunt non modo Dei breuis

uorum etiam

aeterni cohabitatores, nee aliud

C. epulari.

'^)

S.

digiK^" rfe^rentibns
st.

(C. dign).
^)

'')

Mos.

20,

12.

*)

So der
luul
It.

C
..(.

S.

hat

'licet

-haec

lieber >incur8U<

steht im C.
*)

die Glosse

periciilo.
S.

Das "Wort

entspricht unserem Unfall^.


')

Der
14.

C
15.

mit ihm
")

si tota

huius temporis uita.


S. ut.
'')

Ex. 19,
;

10.

11.

Der

und mit ihm

So mit

S.

C. breui temporis,

Breut tempore?
9

132
credi
ueritatis
ratio

Epistola de castitate.

patitur,
3.

quam

ut sernpiterna castitas

aeterna

mercede pensetur.
festinationis

Accipe

et aliud.

Dauid,

cum
in

Saulis regis

furias properata fugae declinatione uitaret et panes, quos

secum
itinere

ferre

pauor negauerat,

cum

comitibus
et ab

suis

non

Laberet,

peruenit ad templum

Domini

Abimelech^) sacerdote

fame non minus quam itineris labore defessis refectionem poposcit. Cui ille: Non sunt panes, inquit, ahunde suh manu mea, nisi panis sanctus unus. Si custoditi sunt pueri a niiiere, manducabunt^)^ ostendens, facilius potuisse incontinentes inedia^) mori, quam panem sanctificationis accipere. Unde deriuatam puto egregiam illam ante communiouem sacerdotum nostrorum praefationem Sancta^)
:

non sanctificatum agnouerit, sancta sibi intellegat non debere contingere. Deinde quod panes illos, qui sancti tuuc temporis habebantur, secundum legem ^) et ipsius saluatoris nostri exemplum^) nonnisi solis sacerdotibus attingere licebat'); unde ostenditur, quod pudicitia sacerdotio aliquatenus conparetur, cui edere licuit, quod tan tum sacerdotibus debebatur insumere^). 4. Et alibi pudicitiae bonum in scriptura testatur, cum populus ob Dei ofFensam grauiter interiisset. Dicit enim: Et non erat derelictus in Israel iam^) praeter continentes^^). Per quod intellegitur, castitatis sufFragio alia nonnumquam peccata releuari. 5. Et si illis tunc temporis tantum pudicitia praestitit inperfecta et breuiter custodita, quantum
sanctis, ut, qui se

nobis conferre poterit solida aeternitate seruata!

VI.
claritatis

1.

Haec de testamento
nubere
iubente^^)

ueteri, ubi pro qualitate t-^'mporis

libidinosis^^)

pudicitiae

dignitas

minore

adhuc

suae splendore radiabat.


et integro

Ueniamus ad nouura, ubi plena


castitas^'')

lance^^)

lumine nuUo iam nubere^*) iubente^^)

coruscantes radios sui fulgoris emittit, quae ex eo clarior esse coepit,


quo'-'^)

totius maiestatis

Dominum

et concepit et

peperit.

2.

quod'^) potissimura proferamus exemplum, aliud non inuenio,


a
^)

Unde quam

C.

et.
It.

abimelech
**)

(ab,
.d

wie es

sclieint,

von spterer Hand).

'')

Saiu. 21, 4

C.
.d

ineia

(daneben ber dem tes von incontinentes

und dem mit ihm


")

in
S.

von

ineia

von spterer
^)

Hand
Der
C.
')

inedia).

'')

Der
S.

C. .und

sanctam
Marc.
ergnzt.

(scm).
2,
^)

nnd mit ihm


:>Licebat,

leges.
C. fehlt,

Matth.

12, 4.
S.

26.

Luc.

6, 4.

was im

schon von

So der C. (was nur fr die Priester aufgewendet

werden
C.
;

sollte); S. hat

S. hat iam

insumere weggelassen. zwischen Et und non.

Debeb^ insumiV
'")

'')

So der

Wo

stehen diese

Worte?
S.

") So mit

S.; C. libidinis.

Lnce?

**)

C. fre.

^'^) So mit S.; C. i^ro/tibenle. >) So der ") C. und mit ihm S. ^jro/iibente. ^'') So mit S.

C;

luna.

/n.T?(rif.

") So der C. und mit ihm

S. Q^uod'^

'**)

Der

und mit ihm

S.

quo.

Epistola de castitate.

133

ipsius

Comini, qui

castitatis

decus in utroque sexu dignationis suae


et

dedicauit

aduentu^),

in

matre uirgine

in

semet

ipso,

qui

tarn

permanere uirgo

uoluit,

quam de
talibus''*)

uirgine procreari.

Incipiat tibi
Pulclire
uoluit,

placere iani castitas, quae

commendatur exemplis.

enim iucorruptionis bonum Dominus in cavne etiam habere

Qule ergo bouum est, quod elegit diuina raaiestas, uel quanta illius hominis et quam magna felicitas, qui illam habere uoluerit gloriam, qua Deo et Dei filio possit
quod iam possidebat
in spiritu.

aequari!

3.

Sed

et

illud

uon

otiose consideraudura puto, qualis


eins,

Dominum

ad praeparandas uias

corda

utique horainum, proqualisque*) de eo,

phota processerit, uirgo, nisi

fallor'^),

etiam

ipse,

cum primum
proplietauerit,

a parentibus templo fuisset iulatus, per spiritus gratiam

Symeon

scilicet ille iustus,

de cuius matrimonio nihil

scriptura testatur.
tacet.

Frequenter enim diuina lex uidetur negare, quod

stea etiam
fuisse

Et Anna usque ad annos iam octoginta quatuor uidua. Poquam docere coepit, omnes eins discipuli aut continentes inueuiuntur, aut uirgiues. Quaeso diligenter inspicias, quocoeperint,
ita

modo primum noui testameuti oxordia


fallor,

uirginitatis,

nisi

et

uiduitatis

exemplis
4.

significantibus,

omnes nos debere


ut legislator ludae-

esse post Christum.


latoris nostri sequi

Illud etiam cogitandum nobis est, an legis-

debeamus exemplum.
Christianorum

Nam

orum Moyses,

ita

Christus.

Aut numquid minus


ludaei imitari"?
I])sius

debent Christiani Christum,


etiam testameuti,

quam Moysen

quod nobis per^) Christum et legis ueteris adinpletioue') aliud quodammodo factum est, uocabulum non praetereun-

dum

puto.

Nouum

audio testamentum, apostolo dicente:

Q/d
si

ido-

neos nos fecit ministros noui testamentP).


nihil aduuntiat?

In quo nouum,

noui

Quid noui adnuntiat, si, ut ante ludaei uixerunt*), uiuendum est? uel quid profuit, uenisse Christum, si etiam post eins aduentum ueterum per omnia exempla sectanda sunt? VII. Dices'') forsitau: Haec quidem uehemens ratio est,

sed exemplis potius,

quam

doctrinae consolidatione^")

munitur; ego

autem etiam doctrinae auctoritatem desidoro. llespondere ([uidem poteram, exempla Christi non minus ])erfici debere, quam uerba, scri]itura dicente: Qui (l/'cit, se in Christo manere, liehet, quomodo
nie amhidauit,
')

et i]}se

amhidore^^).
"^

Sed uideamus,
')
*)

si

etiam

ser-

C.

aduent/T.

C.

et

alibus.

S.

bat

uisi fallor
i

wegge-

lassen (eine

Art dogmatischer

Correctur).

C. qualese qiie.
*) )

Am

Rande
S.

'qualisque (vom Corr. oder


^)
^)

vom

Schreiber selbst?).
"')

So der C.;

pos^

So der

C.

S. adinpletione.
1'^)

2 Cor.

3,

6.

S. iiixere (C.
6.

uixer\

C. Dttci.

So mit

S.; C. cousolaiione.

")

Joh. 2,

134

Epistola de castitate.

monum
loco:

eius possiimus reperire

doctrinara.

Dicit enira

quodam
sibi

in
et

Si uult quis post


semet ipsum

me

uenire^

abneget semet

ipsum

toUat cruceni suani et sequatur me^).

abneget

sibi,

Quomodo intellegendum est: cum semet ipsum ^) homo sibi negare^)


recipiat, ut se aut

non

possit, eo

quod conscientia eius uon


erbi

non esse

putet, aut alterum possit aestimare,

quam

fuerit?
:

Puto enim, hoc


es Lucius, et,

esse iiegare
ipse
sit,

se.

gratia, si cui dicatur

Tu

cum

non se esse respondeat, hoc apud alterum si forte ualebit, Quomodo ergo sentiendum est: non tamen apud semet ipsum. abneget semet ipsum sibi? Nisi fallor, ut sibi non uiuat, et ut omne hominis desiderium abdicet, ut uniuersam carnis et corporis respuat
uoluptatem, ut moriatur penitus
sibi

et illi totus uiuat, cuius

morte
est,

redemptus
ut,

est,

apostolo dicente

Christus pro Omnibus mortuus


ei,

qui uiuunt, non sibi uiuant, sed


est

qui pro ipsis mortuus

est^).

Hoc

enim abnegare
et,

se sibi, nullius
si

ditatibus subiacere;

qua

ei

iam humanae uoluptatis cupiex paite exterioris hominis cogitatio


te,

uenerit, respondeat et dicat:

Nescio

homo!

suggestionibus tuis

etiam libens adquieui.

Quamdiu mens fui, Nunc me Christus sanObsecro


te,

guinis sui pretio conparauit.


facere, sed eius,

Mens non sum, nee meam iam possum


quando^)

ad

quem

pertineo, uoluntatem.

nubere libebit uel de matrimonio cogitare, qui huius uim uoluerit


inplere mandati?
et

Gerte uxor proprio hominis

commodo

procuratur,

te magis non aliquid Deo*) uideris conferre, si nupseris, abnegasti permanere optat innuptum. Quomodo ergo te ipsum tibi Et quid sequisi adhuc propriam exercere desideras uoluntatem '')? Non libet, mihi crede, tur: tollat crucem suam et sequatur me. luxuriari uel licite^) crucifixos, nee Christi mandata seruantes de Numquam ista uox in connubiorum carnis uoluptatibus cogitare. copulatione perficitur. Nam ut illi, qui dicentem Christum audiunt: Si quis uult post me uenire, abneget semet ipsum sibi et tollat crucem sttam et sequatur me., nubere omnino non possunt, ita et eos, quibus nimio expetere matrimonia desiderio^) libet, dicentis uocem puto audire luxuriae: Si quis uult post me uenire, uendicet se totum

qui

sibi et tollat uoluptates suas et

sequatur me.

VIII.
in
([uo

1.

Sed et illum locum silentio nos praeterire non conueuit,


nuptiarum
difficultato

apostoli,

conperta,

dixisse

Domino

referuntur:

Si

talis est

causa uiri cum mutiere, non


*)

expedit nubere^^).

')

Matth.

16, 24.
5)

So der

C;

S.

se ipsum.
"')

=*)

C. negari.
')

*)

Cor. 5, 15.
C. uohij^tatem.

So der C; S. quomoio. *) So der C; S. nee


'")

C.

Dius
^)

(ds).
S.
10.

So mit
die

S.;

licet.

hat

liier

Worte

^praeter honestos fines^ hinzugefgt.

Matth.

19,

Epistola de castitate.

135

Satis

ardua.

et

districta^)

responsio,

causam interdixisse uideatur, quam enim nisi minus sapiens uelit, quod quod non expedit, nee in si, est, nee, quod expedit, proderit, si, Ergo
poterit.
dest,
rit.

et quae quodammodo eius rei non expedire testatur. Quis^) nou expedit, exercere? Aliud aliquo obesse cuiquam potest.

quod non expedit, obesse non


quod, quicquid expedit, pro-

Aut

si

confiteri necesse

est,

omne, quod non


2.

expedit, obesse e^) contrario, negari

non

pote-

Sed forte discipulorum adhuc tunc temporis

nouellorum

rudern et praecipitem definitionem


dissoluerit.

Dominus

magisterii sui auctoritate

Audiamus

ergo, quid dicat, et dicti ipsius

uim

sollicita

meute pensemus. bi(S datum est^).


dere conuenerat:

Non omnes

capiunt, inquit, hoc tierJmm, sed qui-

Confirmauit, ut opinor,

sententiam,

tudinis suae difficultate laudauit, eui


Satis duro
et
si

si displicuisset,

ita

quam magnieum responEt quoDicendo


est,

inratiouabiliter
prolis

definitis.

modo
uero:

Stare

poterit

mundus,

causa non fuerit?

Non omnes
sensisse,

capiimt hoc uerbum, sed quibus datum


est:

hoc

eum

credendum

Bene quidem
Nolo enim,

definitis,

sed huius

uerbi magnitudo tanta est tantaque sublimitas, ut illud nonnisi, qui


satis diligenter scrutantur, accipiant.
sie intellegi

dictum

Non

omnes caphint iierhum^ sed quibus datum


illi

est,

quasi castitatem
fatali,

nonnisi

possideant,

quibus etiam non uolentibus et


sit,

quod
et

aiunt^), necessitate conlata


castitatis
facias,
si

ne

et

gratiosum

Deum

statuas

praemiura
eam,

tollas

et

uanam

utrobique eius exbortationem

non qui capiunt, sed quibus diuinitus indulgetur, Tam uana erit exhortatio rei non uoluntariae, quam obtineant. praemium iniustum, et tam non culpari merebitur, qui pudicitiam negatam sibi non habuerit, quam, qui collatara possederit, coronari. Quomodo ergo intollegendum est Non omnes caxnunt hoc uerbum,
sed quibus datum estf

Noli ab scripturae sono discedere, et errare


dixit

non

poteris.

Uerbum

datum, non castitatem, quam aliunde

sperare

non possumus, quia, cum habemus, naturaliter possidemus. Nostra .est enim, quae nobiscura nascitur et in nobis est; ita non Hoc ergo custoest spectanda, sed custodienda, quae iu nobis est.
dieudae castitatis uerbum non onmes, sed, quibus datum
est,

capiunt.

Quibus ergo datum


gelium
et

est?

Omnibus
ubi,

Christi

discipulis,

qui et euan-

apostolum

legunt,

non

aliud

raagis

Deum, quam

castitatem

uelle, cognoscunt.

Quibus uero datum non est? Paganis


ans wie
di/ricta.
^

')

Das Wort

sieht
ist

im

C
ic-

C. Qui.

')

Ira C.

fehlt e.
>contrario':

Vielleicht

doch das zweite >e von


ausgedrckt.
*)

obesse und das >e< vor

nur durch ein

Matth.

19, 11.

*)

C.

a^unt.

2^36

Epistola de castitate.

scilicet et
est,

ludaeis et quibiiscumque novi testameuti

doctrina ignota

in

qua uel^)

maxime bonum
castitatera

castitatis ostenditur.

Inde, ne quis
pro-

existimaret,

omnem

iudifterenter
esset,

Domiui praemium
uitio,

mereri, et ut,

quam remuneraturus

ostenderet, sponte uidelict

et fideliter conseruatara,

nou aut generandi

aut

humanae

uio-

Sunt enim spadones, lentiae necessitate possessam, sequitur, dicens: qui ex utero matris sie nati sunt, et sunt spadones, qiii castra sunt
ab Jwminibus,
et

regnum caelorum^).

sunt spadones, qui se ipsos castraueriint xwopter Hi ergo soli reguum caelorum accipiunt, qui

se possessionis eins causa castrauerint.

Aut,

si

similiter ualuerat^)

in totum^), superuacua castratio erit, et


si

Domini

superflua repromissio,
necessitas

etiam non castrati accipient, propter quod


uoluntariae castrationis indicitur^).

aliis

quodam-

modo

Quid ergo?

Damnauit Do-

minus nuptias? Absit! Sed tantum regni gloriam illis, non uitam, 3. censetur. si tamen omuia mandata seruare poterint, denegasse se a dominica coena inter caeteros etiam, qui Blum uero locum, quo uxorem duxerat, excusauit, imrao se non uenire professus est, quem ipse etiam Dominus de coena sua non gustaturum esse testatus est,

quomodo
gelio

intellegere debeas. tuo iudicio dereliuquo.


sufficiant.

Haec de euan-

pauca dixisse

IX.
quid
ille

1.

Ueniamus nunc ad
ille

beati apostoli litteras, et uideamus,

doctor gentium,

electionis uas de

matrimoniorum causa
scriptis
et uiret caelibes")

censuerit.

Animaduerto, Corinthios de hac re suis apostolum


ut,

consuluisse et poposcisse,

quid erga nuptos

Antequam gines eos obseruare conueniret, uariis litteris responderet. ad apostoli uerba ueniam, primum quaero, quid causae fuerit, ut de

quam celebrare Heere nemo dubitabat, quam etiam legis exemplis. Nam quod tarn Dens diuersum sexum humanae propaginis causa condiderit, etiam
ea re consuleretur apostolus,

naturae testimonio,

natura suggerente cognoscimus, et quod matrimonii copulam semper Quo*') exei-ceri licuerit, uonnullis scripturarum docemur^) exemplis. Corintliiis de re manifesta quasi de dubia ergo necessarium fuit
sciscitari?

Aut numquid eorum


aliud reor,

auribus noua aliqua doctrina sonalicuerat,


si

uerat^),

per

quam, quod ueteribus

sibi

iam

licere dubita-

rent?

Non
Ego

nam

satis

uane,

ipsi

sibi quasi

iucertum

facerent,
est?

quod retro semper habuerant certum. paruitatis meae non abnuo iutellectum, sine praeiudicio tamen alterius, cui Dens melius reuelauerit. Dico enim, apostolum
')

Quid ergo tenendum

So der
*)

C;

S. et.

^)

aluerat?
der C.

C. in forum.
S. Quirf.

Et ^) C. eialuerat; S. eualuerat. Matth. 19, 12. '^) C. dceniur. ') So So mit S.; C. indHcitur.
'")

(Wozu);

")

So der C.

(s.

Georg,

s.

v.

sono)

S.

sounerat.

Epistola de castitate.

137

in

uirginitatis

prima sua apud Corinthios praedicatioue non aliam magis, quam et pudicitiae adnuutiasse doctrinam, et hoc praecipue

deraaudasse, ut uouae legis cultores noui aiiquid exercerent, et in

Christum eredeutes Christi per omuia exempla sequerentur, secundum


ilhid Petri:
2)h(ni,
ttt

Christus 2)assi(S est pro nobis, relinquens


eius^).

tiobis

exemfecit,

sequamini uestigia
calorem

Quae causa postmodum


refragari

ut

Corinthiis

apostolum esset necesse consulere,


pudicitiae
si

dum quidam

per

incoutinentlae

uiderentur

doctrinae.

Nam,
eis^)

ut superius diximus,

noui nihil aliud audieruut, quid opus


2.

de re manifesta aliquid interrogare?

Sed
et

dicis:

Cur haec
hoc

apostolus non ante praeuidit et ita doctrinae suae raodum temperauit,


ut nihil
rc4i(|uisse uideretur

ambiguum?

Sed,

si

praeuidit,

boni^)
offerre,

doctoris

fuit,

rem,

quae infirmis debebatur, non tam nitro

quam

rogatus indulgere.

Prudentem niraium*)
aegri

fuisse archia-

trum puta,
ei,

qui ad conualescentis iam

commodum
se

praecipiat

ut ab omuibus se pomis abstineat;


noluerit habere patientiam.

et si aeger ille tantae fruga-

litatis^)

ut ab

omni
erat,

pomorum genere
eidem

retrahat, necesse erit medico, ne infirmus grauiora praesumat,

uel leuiora concedere; tarnen, quod


abstinentiae
securitate gaudere.

suum

uoluit,

eum

perfectae
pudicitiae

Ita et beatus apostolus,

et castitatis amator, exoptat


est,

primum, omnes possidere, quod


ne

summum
non

sed,

si

quis reclamauerit,
indulget.

inlicita contingant, licita concedit


si

et

uelut

inuitus

Quod

summum bonum
illi

esset,

indulsissot, sed potius

inperasset;

sed nee

praecipui

boni licen-

tiam postulassent, quod nitro praesumere potuissent. Donique lege^), apostolum absque fornicationis necessitate matrimonii copulam sponte
docuisse.

X.
raus.

1.

Sed,

ut,

eum incontinentiae licentiam non


clarescat,

sincera uoluntate

praestitisse, manifestiere ratione^)

ipsius

iam uerba ponaest

I)e qinhus auteni scripsistis mihi:


tamjere^).

Bonum
eum

homini mulie-

rem non

Hoc primum
et

scribendo tradidit, quod iam docendo


esse, id

tradiderat.

Et

puto,

dubium non

prima sententia posuit

bonum

esse professus est.


Doi
S. est.

mulicro illum dixisse credendumV


')

quod et in Sed de qua aliena non puto; neque enim


uoluisse,
''

Pet. 2, 21.

2)

So der
'O^.

C;

Strich

(i)

durch das zweite


'')

*)

So der C.

) Der C. (nTm\

.bono^ mit einem


S.

hat

das

Wort

ausgelassen.

Der
;

wenn du es kannst wo geschrieben steht.


C.

^) Wohl: und mit ihm S. ^fragilitatis-'. Lies, siehe zu, ob du lesen kannst, ob du eine Stelle findest,

C.

Du

wirst es nicht knnen, wirst keine finden.


.

')

Der

und mit ihm S. -uoluntate AVie es scheint, ein durch irrige Wiederholung des vorangehenden nioluntate: entstandener TexttVhler. Definitione?
)

Cor.

7,

1.

138

Epistola de castitate.

Corinthii tarn vecordes erant, ut hoc apostolum interrogarent, an eis


aliena liceret matrimonia uiolare,

quod

citra illius discipliuae inter-

dictum ipsa
nimio ardore
pretatione

etiara

natura

damnabat.
ergo

Hoc
non

propter eos dixi^),

qui

libidinis scrlpturarum ueritatem peruersa nituntur inter-

subuertere.

Si

ratio

concedit,
2.

ut

de aliena
ut'*^)

dixerit, restat, ut

de propria dixisse credatur,

Sed,

huius
scire,

loci intellegentiam facilius nosse possimus,

oportet nos

primum

beatuni apostolum

triura
et

partium hoc in loco suscepisse tractatum,

nuptarum, uiduarum
parte
sie
dicit:

uirginum.

Denique

in

prima tractatus sui


mihi:

De
quibus

qiiihus

atem

scripsistis

Bomim

est

homini midierem non lngere^); in secunda:


tis et

Dico auteni non nupfuerat,

niduis^),

si

iam superius locutus


tertia:

superuacuum

Sed reuertar ad primam, in qua eum non quidam inperite existimant, sed matrimonio iunctis proprio scripsisse manifestum est. Denique sie dicit: Bonum mulierem non lngere. est homini Non dixit: Bonum est homini mulierem non ducere, quia de his, qui iam duxerant, disputabat. Quo*) ergo tactu homini mulierem non attingere bonum est? Publice atque'^) communi, quo aut codicem, aut tabulas, aut aliquid necessitatis causa contingimus? Non credo, sed secundum usum
uiduis et uirginibus, ut
coniugii.

sermonem; Domini non lidbeo^).


fuit iterare

in

De

uirginihus atitem praeceptum

Nam
et

et

puro

et

simplici

tactu feminas et Christus et

eins apostoli

sanctorum quique tetigerunt.

christianae castitatis

amator?

Quid agis, apostole, Quid ordinem diceudi praeposteras?

De

incontinentia consuleris et de castitate respondes?

Bonum suum

Quid incassum laboras [docere^)], quod falsa interpretatione postmodum libido subuertat? Deinde hinc^), cum dicis, bonum esse homini mulierem non tangere, uideris ostendere, malum esse, si tangat. Nihil enim "uono contrarium est, nisi malum. An hoc more malum accipiendum est, quod, etsi absque peccato Malum incontinens esse poterit, multo inferiorem gradum teneat? Et si bonum est est enim cuipiam non esse, quod melius est. homini susceptam iam in matrimonio feminam non contingere, quauto Facilius enim quis, quod non melius est omnino non nosse ^).
luxuria cupit audire, non tuum.
habuerit,

nee

cogitabit'^),

quam quod

habuerit,
3.

spernet.

Nemo

enim iuxta ignem


*)

positus extraneus est a calore.

lde sequitur:
S. ergnzt.
')

C.

xlix
7,
1.

S.
")
^)

sdixi^.
1

*)

Ut fehlt im C.
^)

Schon von
^)

')

Cor.

Cor. 7, 8.

Cor.

7,

25.

C. Quia.

So

der

C;

S.

an.

Ein Wort, wie


^)

dieses,

oder auch in eo scheint hier


") So mit S.; der C. esse
.

ausgefallen zu sein.

So der C;

S.

hwnc.

Esse nuptum'^

") C. cogitait; S. cogitawen^.

Epistola de castitate.

139

Propter fornicationem

autem unusquisque suam


quia
illis

uxorem haheat^).

Haheat,

dixit,

nou

diicat,

loquebatur, qui duxeraut.

Et

unaquaeque suimi iiirum haheaf^).


dixerit.
liaheaf.

Diligenter, obsecro, aduerte, quid


inquit,

Propter fornicationem^
Osteudit,
a
quia,

unusquisque suam uxorem


eius
rei

existente

necessitate,
abstineri,

licentiam

indulserit,

qua superius uoluerat

fornicatione^) scilicet.
liaberi per-

Et cum causam monstrat, ob quam matriraouii officium


miserit, uidetur ostendere, citra
licere.

eam,

propter

quam

conceditur, non

dinoscitur,
sisse

quautum enim illud, causa interueniente, concessisse tantum, eadem causa uacaute, propter quam concesMorbo igitur fornicationis mediuisus est, denegasse censetur.
In
in

cinam quodamraodo apostolus

nuptias

dedit,

ut fateri habeas. te^)

sit; eodem morbo laborare, quid tibi est alienam sperare aut, si te sanum conscientia tua sentit, medicinam, quae, quamuis aegris bona esse uideatur in hoc, quod*) eos a letali morbo eruit, non est tamen sine sui conpunctione medicaminis. Sano enim nihil aliud quam superuacuae tribulationis

ut, eius medelara tibi indulgeri, necesse

dolorem^)

medicina praestabit.

Noli, debilitari corpus,


Illis

cui diligens

tautum concessisse cernitur apostolus nuptias, quos fornicaturos formidabat ex iuprouideutia. Nara dicendo propter fornicationem autem unusquispotius custodia,

quam

superflua cura debetur.

que suam. uxorem haheat, quid in posterum caueret, ostendit.


ergo frustra infamari^).
Similis
est contiueus,

Noli

qui nuptias expetit,

sano homini,
et

qui uano territus pauore, habere se


desiderat.

crebius

exorcizari

daemonium putat Hie praeter superiiuam curara et


4. et

patientis etiam

incurrat^)

infamiam.

Sequitur:

Mulier sui

corporis potestatem non habet, sed uir,

uir sui corporis pofestatem

non

habet, sed mulier.

Nolite fraudare inuicem^ nisi forte ex conorationi^).

sensu

ad

teynjms,

ut uacetis

Quid

est

illud:

Mulicr
et

potestatem corporis sui non habet, sed uir^ et uir sui corporis potes-

tatem non habet, sed mulier'^), nisi quoil, prouocante uim quodammodo altrinsecus inferente, nullus umquam

alterutro

corporis sui

*)

1 Cor. 7, 2.
*)

So mit
^)

S.; C. fornicationes.

=*)

So mit

S.;

C. habende.

")

C. q.
;

C. dolore.
*) 1

So mitS.; C. infamare.
")

')

So der C. (mc/ife gera-

then

S. incurrtt.

Cor. 7, 4. 5.

Auf ^sed mulien

folgen im C. die

Worte

inuicem, nisi forte ex consensu ad fewjms, ut uacetis orationi. Quid est illud: Mulier sui corporis potestatem non habet, sed uir, "Wiederholung similiter et uir sui corporis potestatem nofi habet, sed mulier ?
Nolite fraudari des vorangegangeneu
y Nolite

sed mulier

mit den beiden Abweichungen


st.

^fraudari>similiter;

fraudare- und ^et similiter< aus der Wiederholung aufgenommen.


st.

des blossen et,

hat

140
raotum casta
tiuentes
sufficit

Epistola de castitate.

patientia

custodire?

Et dum niimquam

con-

existunt,

seinper orationis et eoraraunicationis bono rautuo

fraudantur instinctu; quod praecipue continentibus habere conceditur,

eodem
tinentes

apostolo

dicente:
iit

Nolite

fraudare

consensu ad tenipus,
estote,

tiacetis orationi,

imcem, nisi forte ex id est paruo tempore inconuacare^) possitis.

ut

largiore

spatio

oratioui

Et

Herum ad ipsum reuertiminP). ad matrimouii usum eos redire


necessitas exegisset.
tieslram^).
iie

Post orationis scilicet continentiam


permisit, si tarnen incontinentiae'')

Ne
cur,

temptet uos Satanas propter mcontinentiam

Causam,
eis^)

quod superius

dixerat, concesserit, reddidit,

quam

per incontinentiae occasionera inferret diabolus temptua, qule

tatiouem.

Animaduertat ergo prudentia


retrahit,

bonura

sit,

quod

quod a Christi corpore ad tempus remouet. Nam quod commuuicare incontinenti non expediat, hiuc manifestissime declaratur, quod etiara oratio illi quodammodo interdicitur, quam communicatione ex hoc minorem esse manifestum est, quod^) non Omnibus hominibus orantibus communicare licet, omnibus uero
ab
oratione
'')

etiam non communicantibus orare permittitur.


est,
est,

Unde

procul dubio ^)

non usquequaque congruere^) incoutinentibus adire, quod maius


quibus etiam,

Sed hoc in Omnis ueteri testamento euidentius declaratur, ubi scriptum est: mundns manducahit carneni^ et qui manducauerit carnem sacrific sahdaris^ quod est Dominik et inmunditia eins super ipsum, exterminahitur anima ilki de popido stw^^), et alia multa, quae nee animalium carnes, quibus ueritas dominici corporis praefigurabatur, ab nde prouidendum est, quod praeincoutinentibus contigi sinebant.
quod minus
est,

inhiberi censetur.

sumptiouis et ignorantiae errore teneantur^^), qui*^) ueritatem ipsam,


cuius imago sie custodita est, minore putauerint ueneratione sumendani^^).

Sed haec,

dicot qiiis, in ueteri scripta sunt testamento.

humanae
et

prauitatis ingenium!

Quando

de^*) diuitiarum contemptu

de uirginitatis bono agitur, quae in^^) nouo testamento praecipue commendantur, ad uetera exempla confugiunt, quando autem de

nuptiarum
defensionem

intemperantia
uoui

in

lege

ueteri
ita
fit,

euidentius

expressa,

ad

recurrunt.
teuere,

Et

ut

inter

utrumque nee

nouum
nouo de

uideantur

dem ab
')

Quo enim necessarium fuit huius rei incoutinentia satis agere, quam nee exerceri quiQuamque non eam excusauerit, immo omnibus uoluit?
nee uetus.
")

C. uacari.
S.

Cor.
^)

7,

5.

'")

C. iucoutinentia.
')

*)

Ebds.
o
q.
")

")

Der

(J.

luid
^)

mit ihm

^eins.

C.

communicatiom.

C.

C. dubii7.

") Lev. 7, Der Cod. uud mit ihm S. jcongrue. Congrue coutineutes? '*) Der C. und mit ihm ") Der C. und mit ihm S. teuetautiir. 19. 20 It.
>quia,
'*)

S.

C. sumendi.

") De fehlt im

'^)

Iu=:

fehlt

im

C.

Epistola de castitate.

141
fiducialiter
abstulit,

potius
cessit!

onerauerit,

cui uec oi*ationi

quidem

uacare congratia

Lex tantum

incontinentiae

sacrificia
iit

novo

ipsura etiam oratiouis iustantiam denegauit,

et hie

quoque uideaDicis''')

mundata per Christum sunt. Alia si forte, ut diuersitas carnium et quaecumque in nouo testamento per Dominum et eins apostolos mundata referuntur, non
forsitan:

mus inpletum: Non ueni legem Quae iu lege inmunda^)

soJiiere,

sed adinplere^).

fuerunt*),

incontiuentia^),

quae usque adeo pristinam inmunditiam


et

retinet, ut

etiam orationi praeiudicet

ad sacerdotale officium non admittat.


est,

Aut
plane

si

et ipsa

mundata per Christum

quid

est.

quod^) orationem

inpedit,

uel cur sacerdotes esse necesse est continentes?

Mundatur
'')

per baptismum ab omni iumunditia homo, tantum

ut post-

modum
totiens^)
lutus.

semper,

ita

ut spiritaliter natus
erit,

est,

perseueret.

Alioquiu
sorde
pol-

inmundus

quotiens^) incontinentiae fuerit

Hoc etiam

beati loannis testimonio euidentissime conprobatur

dicentis:

Hi

sunt,

qui

cum mulierihus

se

non coinquinauerutit^^).

Nam

si

coinquinatio inmunditia caret, poterunt et hi mundi^^) uideri,

scriptura quos inquinatos esse conmemorat.


potius,

Et ne hoc de

adulterio

quam de matrimouio dictum


si

arbitreris, sequitur:

Uirgines

enim permansenmt^-). Caeterum,


set,

de adulterio uel fornicatione egissunt, qui

ita

eum

loqui

conuenerat:

Hi

cum

meretricibus se

non coinquinauerunt; nee laude dignos iudicasset a tanto crimine


continentes.

Haec absque
5.

praeiudicio^^) dixerimus eins,

cui melius

fuerit reuelatum.

Sequitur apostoli sententia:

Hoc aufem
Indulgere

dico
se

secundtim
nuptiaruni

indidf/enfidm,

non secundum
non

inperium^'^).
testatur.

officium

apostolus,
illi

inperare

Summum
quam
hie

bonum enim
audenter

tam*^)

sibi non^') indulgeri expectassent,

inpera.sset.

Uide

ergo, qule existimari debeat,

quod per
quid
nolit,

indulgentiam constat
sicut
nie ipsum^'^).

Sequitur:

Uolo autem. omnes homines esse,


uelit,

Dum,

quid

iudicat, simul et,

ostendit.

Cur

igitur dicis:

Si uoluit, indulsit propter causae neces-

sitatcm^ non propter

meram uoluntatemV
alius

Sed

tiniisquisque

proprium

habet

donum a
Matth.
*)

J)eo,

quidem

sie,

alias

uero

sic^^).

Quid

>)

5,

17.

So der C;
^)

S.

Dices.

^)

C
^)

iind

mit ihm
')

S.

umiiula'.

C. fuer, S. fuere.
)

C. incontineutif.
;

C. q.

So der
Apoc.
14, 4.

C;
'')

S.

tmien.

14, 4.

) So der C So der C; S. totics. S. ") So mit L. der C. und mit ihm S. inmundi.
;

quotics.
'')

'")

Apoc.
S.

So mit

S.; der C.

n^rficio*.

")

Cor.

7,

6.

*)

Der

C.
'*)

'Snmir.nm enim bonum


ante

mit Wec:las.siuig von tamen.


die
'*)

tamew<; S. bat liier


nicht

eingeschoben.
'')

Er hat
7.

"Worte

>Summnm

inperasset*

verstanden.

Cor. 7,

Ebds.

142
ais^),

Epistola de caslitate.

apostole?

Donum

dicis,

quod uix
et
est,

potiri concedis?

Si

douum
Et
si

est

matrimonii copula, ergo


est,

pagaui Dei dono^) gaudent.

Dei donum
gere?
uirginitas

quomodo boDum

honiinem miilierem non

tti-

Similiter, si est homini, Dei dono carere? Dei potius dono confertur, quam propria hominis uoluntate seruatur, ergo praemio caret. Nullura enim donum est, quod Nam et oculi nobis et manus et caetera a mereatur^) praemium. Deo membra douata sunt, non tamen pro eorum possessione aliquo praemio munerabimur, nisi ea pro arbitrii*) nobis libertate concessa proprio nutu et uoluntario nisu ab omnibus malis artibus retrahendo Et si Dei ordinatio haec ad bonorum operum formemus officia.
est,

Numquid bonura

ut alios

uirginitatis,

alios

matrimonii donatione disponat,

quo-

omnes esse, sicut se modo ipsum, si hoc fieri omnino non poterat"? Fieri enim non poterat, si diuersis necesse erat possidere dona diuersa. Aut numquid apostolus aduersus Dei dispositionem aliquid uoluisse credendus est? Quod uel cur ab omnibus exegit. quod in Dei pendebat arbitrio? si hoc stare nullo modo^) potest, quomodo ergo intellegendum est: Umisquisque proprium habet donum a Leo'^ Propriae scilicet uoluutatis, iuxta quam illi non modo nubendi et non nubendi conditio, uerum etiam boni et mali, mortis et uitae electio datur, scriptura dicente: Ante hominem bonnm et malum, uita et mors; quod pla6. Dico autem non'') ciierit ei, dahitur illi^). Postea sequitur:
apostolus aliud se uelle profitetur, id est

nuptis

et tiiduis:
illis dicit,

Bonum
si

est illis^ si sie

permanserint^ sicut
Postea^):
illis

et ego^).

Cur hoc si non

ipsorum proprium non erat?

Quod-

continent,

nuhant^^).

Non

dixit:

Si

Dens
si

hoc non

donauerit,

nubant;

quod eum
sciebat
esse,

dixisse

conueuerat,

hoc uon spon-

taneae uoluntatis

sed doni.
est,

3Ielius est

enim
uri^'"^).

nid)ere

quam

uri^'^].

Inde nubere melius


est,

quia

malum

est

Sus7.

piciosum

bonum

quod'^) graui

poena melius aostimatur.

De
do

nirginibiis

autem praeceptum Domini non haheo^ consilium autem


ccnsecutus a Domino, ut sim fidelis^*). Praeceptum ecce Domini non habere se apostolus

tamquam misericordiam

Dicis itaque mihi:

*)

C. land

mit ihm
S.

S.

^agis'^.

Vgl. ob.

S.

135 Anm.
")

5.

*)

C.

')

C.

und mit ihm


(i)

verkehrt ition mereaturs.


a.
'')

C.

'arbitria mit
;

domo. einem

Strich
S.

durch das zweite


)

ergnzt.

Sir. 15,

18.

nicht hinzugefgt, dagegen in L.

*)

*) schon von Modo- fehlt im C. In A. ^Nont ist im C. ausgefallen. ^) Im C und in A. steht 1 Cor. 7, 8.

nach

'erat'

kein
'")

Interpunctionszeichen,
Cor. 7,
9.

sondern folgt ein solches erst nach


'^)

postea^.

") Ebds. ")


1

mri.

'')

C. qd mit einem

Strich durch das

A^ von

>d.

Cor. 7, 25.

Epistola de castitate.

143

Sed consilium sibi non deesse testatur. Aut numquid^) leue putas, Dei saltem aspernari coDsilium. Nam sicut praeceptum non dedit, quia non habebat, nee consilium dedisset, Ergo, quod habebat, dedit, qui non nisi et hoc a Domino accepisset. Et ut dedit, quod non habebat, consilium scilicet, non praeceptum. raanifestius nosceremus, Dei consilium eum non minus dedisse, quam Beatior antem erit, si sie permanser suum, in sequentibus ait: secundum nieum consilium. Puto enim, et ego spiritimi Dei haheo ^).
de
uirginibiis
profitetur.

suum non ex iudicio proprio, sed ex diuino Dei enim est, quod Spiritus^) eius est. Quicquid dixeris, inquies**), consilium non nubendi dedit apostolus, non praeceptum posuit; quia secundum louiniani quondam^) haeretici sensum hoc argumento uirginitatem superfluam putas. Si quis te interroget'), cuiusmodi consilium apostolus dederit, bonum, necesse est, fatearis''),
ostendit, consilium
spiritu processisse.

Quo

quod

per spiritum

sanctura proraebatur.
[bona^)].

Nam
Si^)

et

bonus homo de
tibi dicat:

bono thesauro cordis sui profert

iterum

Quid facimus, quod

alio

in

loco

boni consilii praeuaricatores esse

quodammodo prohibemur,

scriptura dicente:
te,

NoU

contempnere con-

silium honum^^Y^ constringet

aut negare, bonura consilium dedisse

Paulum, quod nuUus sanae mentis audire patiatur, aut agnoscere, inlicitum esse et non fieri^^), quod contempni prohibetur. Nihil

enim

refert,

si

praeceptum non
est^^).

sit,

praeceptum (V)
promiseram.
Pauli tantum,

redactum

Quomodo

quod per praecepti simile ad ergo te de huiusmodi


tibi,

quaestione exuas, ipse tu uideris.

Ecce exhibui

Cuius magis consilium sequeris, Pauli


sed

scilicet,

quod dudum et non

Domini, qui per spiritum suum loquebatur in


Beates nos, quibus Dominus uiuendi
si

Paulo, [an tuae uoluptatis^^)]"?

consilium dare dignatur, infelices uero,

talem consiliarium spreueinstantem,


id est

rimus!

8.

Existimo,

hoc

esse

honum propter
*)

n
^)

C. qiiid (vii
o

mit ganz kleinen Buchstaben).

Cor.
*)

7, 40.

^)

So

der C.; S. ex spiriht.


5

Unnthige Corr.

^Spiritus ist Gen.

C. inqniens.
")

So mit

S.;

C. r/d, eine eigentlicli in

qnofZani- aufzulsende Corr.

Hier

von sehr spter Hand (vielleicht der des S.) i>Iouinianus ) Bona ') So mit S.; C. fateris. (mit Punkten ber den beiden is). ) ^) fehlt im C Tob. 4, 18. S. Et si. ^Et^ steht nicht im C. ") P'ieri ") C. quod per praecepti faciendum esse. Fieri deberel
stellt

am Rande

einer Zeile.

est. Die drei ersten Worte stehen am Schluss Die folgende beginnt mit einem leeren Raum, auf dem etwas Ausradirtes gestanden zu haben scheint. Auf ihn folgen die drei letzten hat >quod per praeceptum ad praeceptum redactum est. Worte. S. *') Worte, wie ungefhr diese, mssen hier ausgefallen sein. S. hat Nichts

praecepto redactum

ergnzt.

144
praesentem,
est,

Epistola de castitate.

necessifafem^).

cuius

causa

nobis
nisi

Quae haec igitur praesens bonum esse mrginitatis statum,


fallor,

necessitas

apostolus
glo-

coutestatur?

Noui,

testamenti,

cuius
est,

ampliorem

riam

adipisci

uolentibus haec prima

necessitas

ut integritatis

perseuerautia Christi uiuaraus exemplo, deinde, ab

omuium

negotio-

rum

saeculariura exuti curis, eins per

omnia raandata
-

facilius obser-

uemus.

Nam

transgressor extiterit,

quod saluus esse non possit, qui uel unius praecepti non ignorare te credo, apostolo dicente: Qui

uniuersam legem sentauerit, ofenat mdem in uno^ fackis est omnium rens"). De^) quibus praeceptis uel pauca dicamus, ut de Praecipitur nobis non mentiri, non paucis intellegantur et reliqua. maledicere, non malum pro malo reddere, non iurare quidem uel
iuste;

iubemur etiam inimicos

diligere et odientibus nos

bene facere

et pro caluraniantibus et pro persecutoribus nostris orare.

Non

licet

nobis saecularia iudicia adire*), non ablata repetere, non uicera iniu-

riam inrogantibus repensare, quin potius uerberanti alterara maxillara


praebere
et
^)

auferenti

tunicam pallium cedere.

Non
cum

licet

autem

etiam cum

fornicatoribus, aut

cum

auaris, aut

maledicentibus,

Obsecro te, ut aut cum ebriosis, aut cum rapacibus cibum capere. secundum tuae testimouium conscientiae respondeas mihi, si poteris omnia ista^) seruare, quisque raatriraonii fueris necessitatibus praepeditus. Sine matrimonio sumus et a tam molesti oneris uexibus liberi degimus ac securi et uix nihilominus plenitudinera possumus Quid nobis agendum est, si tantae sollicitudinis seruare mandati. Nemo se iam ex eo Christianura perfectum uinculo implicemur? putet, quo eum uulgus magnificet, et quo pessimis melior esse uideAntiquum prouerbium profert: liiter nulla'^) etiam aliquid atur. est pro magno; non^) tarnen uero magnura habetur, quod sterilis
inopia loci conmendat.
proficere

Sic et qui malis paulo melior fuerit,

potest

ad minorem poenam,

non tamen ad uitae aeternae prae-

mium, quam habere non poterit, nisi quem conscientia sua secundum mandatorum plenitudinem Christiauum esse testata sit. Iubemur etiam incessanter orare, dicente Domino: Omni tempore oranQuomodo haec Et apostolus: tes^). Sine infermissione orate^^).
inplere^^) incontinens poterit, cui orare uix conceditur, nisi continens

fuerit?

Merito ergo apostolus instantem, id est praesentis temporis

*) C. ) So mit S.; der C. ^Et^. Jac. 2, 10. autem etiam ohne ^^cum; S. aiitem cum mit Wcglasgniig von setiam. Non licet etiam? Aiiteni'^ ist unnthig und etwas strend. ') L. notmwWn. ") Der C. und mit ihm S. y-ifa. *) So mit S. im C.
)

Cor.

7,

26.

'')

atfdire.

*)

C.

fehlt nour..

Luc. 21, 36.

'")

1 Tliess. 5, 17.

") C. inpleri

Epistola de castitate.

145

bono perseuerare uolebat, auimos auersuros ^), si eius Et quoniam dixerat; niagnitudinera, ita intuentes mente, uidissent. Existimo, hoc hommi esse propter instantem 'necessitatem, ne cui
necessitatem
opposuit,
liis,

quos

in

uirginitatis

sciens,

eos

facile

nuptiis

existimationis sententia uideretur incerta, statini subiungit et prioris


dicti^)

ambiguitatem sequentis definitione restaurat, dicens:


est

Quoniam

honnni

homini
et

sie

esse^).

Seruat apostolus per omnia suum

gvadum^)
uirginibus
illis

neciuaquani

adfirmans,

in

castitatis

sententiae suae ordinem mutat, id etiam quod uiduis dixerat et maritis, bonum esse perseuerantia perraauere, dicendo^): lionum est

homini
apostoli,
9.

sie esse.

Nescio*), quid uult clausum intellegi ab eo, qui^),


ita esse uoluerit.

imrao Spiritus sancti consilio despocto, non

IJinctus es uxori? noli qiiaerere solutionem; solutus es ab uxore'^

ne quaesieris uxorem^).
interpretatione

Nemo

euidentis sententiae intellectum falsa

corrumpat, nee ([uisquam existimet, se ex hoc iani

huius

loci subterfugisse^)

conteraptum, quo
se

eura^'') aliter,

quam

ueri-

tas exigit, sentiat.


sufficit

Quin potius maiori


diuini aspernatio,
erit,

reatu inuoluit, cui non


eius

serraonis

nisi

ut

etiam

adulterator

existat.

Nee ex eo uerum
quia

rimus,
nostrae

nos

ita

seutire

quod de dominicis scripturis seusedelectat. Diuinae sententiae uis non


fauet. Caueuda est nobis in quidem Pauli litteris, sed de

uoluntati,

sed
Petri

suae

ueritati

hac

parte

beati

de

oranibus

huius uel
et

maxime

epistolae

corruptoribus sententia dicentis:

Sicut

carissimus frater noster Paulus secimdum datam sibi sapientiam


uobis,
sicut et

seripsit

in omnibus
difficilia

epistolis,

loquens in eis de his,

in qiiilms sunt
les

quaedam
et

intellecttc,

quae indocti
testatio est,

et

instabi-

deprauant, sicut

caeteras scripturas,

ad suam ip>sorum uolunquae aliquid

tatem^^).
scripturis

Sed

et illa

non minus formidanda


reddenda sunt
locis,

diuinis adicientibus
suis

aut detrahentibus comminatur.

Qua-

propter

omnia

nee

aliqua

extra causae

ordinem sentienda.
praecepticm
dixerit,

Denique ita exorsus est: De uircjinibus autem Domini non habeo^'^). Igitur, quicquid in hac causa
est.

ad uirginitatis exhortationem referendum


C.

(Jum
(i)

dicit

')

afZwersuros.
')

'^)

C.

dicta^

mit

einem

Strich
ein).

durch

>a-.

^)

Cor. 7, 26.

Schritt,

Gang
")

(hlt seinen

Gang

*)

Der
C.

C.

und
')

mit ihm S. *et dicendo-. de eo, qm'rt; S. de eo, qui.


Schluss
(der

S.

et uescio;

>ett

steht nicht

im

C.

Wohl:

Ich weiss nicht:

wie

(als

was) will der

Schlusssatz

'Bonum

est liomini sie esse'}

von dem verstanden

werden, welcher
stehen
dessen.
.

wie will der, welcher


Cor.
27.
('.

1.5.

den .Schlusssatz:
eo-:
'")
''')

Bonuut

ver-

Sollte de' richtig sein, so


")

wre de
16.

von dem her, von Seiten

7,

*)

subterfwisse.

So der C. und mit


7,

ihm

S.

(A.): L. de eo.

") 2 Pet. 3,

Cor.

25.

10

146
ergo:

Epistola de castitate.

Uinctus es uxori? noli quaerere sohUionem;


qiiaesieris iixorem,

solutus es ah

uxore? ne

non [hoc
si

doctrinam^)

pertinet.
solui

Nam

quam ad caelibatus matrimonio uiucto, quem ita fides


acP)] aliud

non conceditur, quanto magis soluto non conGrandis huius sententiae uis est, quae ita soluueniet, ut ligetur. Sed nos de tum ligari non uult, ut uinctum non patitur^) solui. duabus eiusdem sententiae speciebus unm adsumimus, immo et
deprehenderit,
constauter defendimus,

alteram uero recusamus,

crimen putantes,

si

quis contra apostoli interdictum


niur,
tur.
si

uxorem

relinquat;

leue uero opiua-

quis contra eiusdem aeque definitionem matrimonio copule-

Sed in sequentibus, inquies, sententiam suam rautauit Et si acceperis uxorem., non peccasti, et si Si bene intellegas, non mutauit, uec uirgo, non peccauit*). nupserit uarium atque mutabilem suspicari, quem diuinae fas est, nos eum Expedit enim nobis in sapientiae credimus grauitate fundatum.
10.

apostolus,

dicendo:

obscurioribus scripturarum locis nostram ignorantiam raagis credere,

quam impie
ne
continentes.

aiiquid definire.

Dicendo enim:

Solutus es ah uxore?
qui esse poterant

quaesieris

uxorem de

illis

proprio loquitur,

Recogitans iterum et

morem suum
repetit,

erga

iilos

seruans,

qui de incontinentia querebantur,

dicens:

Et

si acceperis
et

uxorem, non peccasti, id


si

est,

incontinens, ne quid deterius facias,

nupserit

uirgo non peccauit.


infinita

Inter non peccare enim et laude


est.

dignum
hahehunt
habere
est,

agere,

distantia

Trihulationem autem
iani

carnis
nescio,

liuiusmodi^).
illa

Quid boni

nuptiis
in

remaneat,

quando etiam in
laetitiam.

substantia tribulantur,

qua

sola uidebantur

Ego enim

uohis parco^).
11
.

ide, qualis conditio


dico^ fratres,
sie

quae

sibi parci desiderat.

Hoc autem
obposuit,

fempus

hreue

esf).

Breuitatem

temporis

ut uel

nuptiarum

secundum prophetam dies nostri, si tarnen prospere cesserint, intra septuaginta annorum spatia claudantur, et nuptiarum fructus a^) media paene^) deminuatur^*^) aetate, (pianta stultitia est propter tam exigui temporis uoluptatem aeternae Taceo de diuersis casibus, quibus gloriam uirginitatis amittere!
desiderium excluderet.

Nam cum

humana tempora
mitur,
alter

saepe breuiantur,

dum

alter pariete corruente depri-

calore

febrium

exaniraatuv,

alter

ui sanguinis repeute

^)

celibatos doctrina.
6;

Diese beiden Worte scheinen hier ausgefallen sein zu mssen. *) 1 Cor. So der C; S. falsch ^patiatur.
'')

^)

C.
28.

7,

Der C. hat So der C; S. e. gemacht, was dann L. in ^vitae^ Daraus nach paene (pene) Aber swi ist vom Schreiber durch die beiden Punkte vor verwandelt hat. und nac.li dem Buclistaben cassirt worden. '"; C. deminuetur, S. diminurttin-.
Ebds.
*)

Ebds.

')

Cor. 7, 29.

'')

>.

hat S. 'Vii

Epistola de castitate.

147

prosternitur, alter naufragio enecatur,


alter
alii

alter a
alii

daemonio extinguitur,
a latronibus
feriuntur,

fulminis

ictu

percussus emoritur,
artibus
et

maleficorum ^)

uenenatis haustibus saepe uiolantur,

iionnulli aut

ex principali edicto aut cuiuscunque potentioris iniqua

senteiitia trucidantur.
cula, tot

Et

inter tot casus liiimaui generis,

tot

peri-

mortes uacat nuptias desiderare et non de repentiuo exitu.


iudicio

immo de Dei
non putas,
est,
si

magis,

quam

de uoluptatibus cogitare!

Aut
Aliud

te

ullum casum liumani generis posse incurrere?

te

neges esse raortalem.

Hac
12.

causa''*)

ergo apostolus breui-

tatem temporis nobis ante oculos posuit, ut nos uel metu mortis ad
uirginitatis

gloriam prouocaret.

Jleliquum

est,

ut, qui

hahenf

nxores, ita sint, ac si


ignoro,
nisi

non habeant^).
inprudeus

Quid
sit,

hie aliud sentiri potest,

(|uod

ualde

qui

post

hanc sententiam

uxorem non liabens habere uoluerit, quam etiam habentibus iam non secundum matriinonii usum expedit possidere? Et ne quis diceret: Quoraodo ergo stare poterit mundusV praeuenit in sequentibus, dicens: Fraeterit enim figtcra huius mimdi*'), hoc est dicere:
Nolite de eo
esse/-').

solliciti

esse, qui praeterit.

Jhlo, iios sine sollicitudine


13.

Debemus
qiiae
est,

et

nos uelle, quod Paulus.

Qui^) sine uxore

est,

coyitat,

Bomini

sunt,

cum uxore
uxori'').

cogitat.

qiiae

quomodo placeat Deo; qui autem sunt huius mundi, quomodo placeat

DeoV rem habere quomodo

Cui potissimum placere desideras, uxori, an Si uxori, uideberis Deo praeposuisse luxuriam si Deo, uxoInterrogo te:
;

poteris,

quam
dicente,

qui habuerit, non


sentitur?

ita,

ut caelebs,

Deo

placere posse, apostolo


et difficilem et

Si et uxori et Deo,

ineptam
placet;

tprotulisse

sententiam, et
si

non secundum apostoli definitionem uideberis te caelibi praeposuisse, qui Deo tantum
et uxori placere possibile sit^).
si

tibi

et

Deo
si

Et

nihil

proderit non

accepisse
poterit,
et

uxorem,

accepisse nihil oberit^).

Nihil

nim obesse
Innupta

Dillisa est mulier


cogitat,

Deo tam uxoratus, quam caelebs placebit. uirgo^^). Qua in parte, inquiesV Respondit:
;

Dei sunt, ut sit sancta corpore et spiritu autem nupta est, cogitat, quae sunt huius mundi, quomodo placeat uiro^^). Tnnuptae cogitando, quae Dei sunt, utriusque subquae
qiiae

stantiae sanctitatem dedit,


testatus est;

quam,

et corpore et spiritu

sanctam
et,

esse,

nuptae uero solius mundi sollicitudinem

ut marito

^)

So der C;
29.
li)

S.

falsch

-lualeficiornin.
^)

*)

L. Ilac de causa.
)

Cor.

7,

*)

Cor. 7, 31.
')

1 Cor. 7, 32.

C.

>Que

mit einem

Strich

durch

e.
u.
s.

Cor.
)

7,

32. 33.
S.
7,

")

Gesetzt, dass es dir

mg-

lich sein
erit.

mchte
*")

w.

So der C;
')

willkhrlich und falsch ob/


34.

Cor.

7,

33

It.

Cor.

10*

148
placeat, depiitauit^), de
siluit.
si

Epistola de castitate.

Siibtiliter

et

haec

ita

sanctitate autem utrlusque partis penitus enim apostolus uidetur diffidere, quod reticet. Aut sancta habenda est, uaua erit^) apostoli definitio. Et

cum
sat,

uidisset, se in tarn

ardua determiuatioue posse nuptiarura araa-

toribus displicere, superiorem sententiam sequenti disputatioue excudicens:

iniciam

iiohis,

Hoc autem ad ntilitatem uestram dico, non ut laqueum sed ad id, quod honestum est^). O apostole! Nee

excusatio tua sine nuptiarum raorsu profertur.


dicis,

Nam
est,

si

hoc,
et si

quod
hoc,

est utile,
dicis*),

ergo inutile erat, quod

illi

desiderabant;

quod tu

honestumuenire

est,

quid intellegendum
13.

quod contra

tuam iiisum
et

fuerit

doctrinam?

Nee

illud otiose prae-

tereundura puto, quod tunc temporis apostolus sub paganis principibus


inter

duos

inimicos
tarn

castitatis,

populum^)
uirginitatis
et

ludaeorum

scilicet

atque

gentilium,

constanter

pudicitiae uidetur

integritatem praedicasse.

Si nostri temporis*) fuisset. quid faceretV

Maiore, ut opinor, fiducia luxuriosae uoluptatis inpudentiam repressisset.

14.

Nam

illam sententiam,
facit,

quam

ignorautibus proferre moris

est:

Qui nubit, bene

et qui

non nubit, melius


fieri poterat,

apostolum dixisse inuenies.


tangere.

Sed nee

laudaret, qui alio in loco dixerat,

bonum

esse

nusquam nubentem homini mulierem non


facit,

ut alibi

Dices^), plane bene facere patrem,


traderet,

qui luxuriosam filiam

nuptum^)
dignus
erga
est,

ne quid deterius exerceret.


incontinenti prouiderit,

Pater ergo laude


et apostoli

qui

filiae

quomodo
Illi

incontinentes
sunt,
qui,

laudanda

prouidentia

est.

uero

laudandi

non

quod

erat melius,

perdiderunt.

15.

Sic a nobis

intellegenda est seriptura, ne alicubi sibi uideatur contraria.

quam enim
si

inuenies,

apostolum sponte

et

Nusnon aliqua causa uel ne-

cessitate cogente nuptias indulsisse,

quod perfacile probare sufficerem,


nos

longum non
in

esset per

omnes

eins epistolas currere, (piibus raagis


mortificari

ingerit,

praesenti

tempore

cum

Christo debere,

quam

carnis expectare^) uoluptatem.


Nescitis,

Sicut in epistola ad

Romanos
('hristo,
ilJo

legimus:

quoniam, quicumqne haplimti siinms in

in morte eins haptizati sumus^^)'^

ConsepidH enim sumus cum

per hapfismimi in

mwtem,
et

nf,

qnemadmodum

surrexit a mortuis per

gloriam patris,
Der
e'.

ita

nos in noidtate uitae amhidemus^^).


.a

Quae
Corr.
(i

*)

C.

und mit ihm


^)

S.
1

dispntauit.
7,

')
*)

().

uaiirit

(.a

vom

mit schwrzerer Diute).


dnrch
C.
*")
^J

Cor.

35.

C. sdices mit einem Strich

So der

C;

S. popnlos.

")

So der

C;

S.

nostro tempore.

Die.

8)

So ^er

Die Worte
'

nn
'

C. (nnpt); S.

SMwnts

nachgetragen

in etc.;

) So der C; nupti S. spectare. im Texte ausgelassen, aber am Rande '-) 4. im Texte nach -Ch-isto' 'V' ^om. 6,3.

sind

Eiiistola de castitate.

149

si nobis etiara uuuc ueteris^) exemplo iiubendum Uel (juomodo se in baptismo uidetur mortificasse cum Christo, cui in hoc tempore uon modo uiuere, uerura etiara luxuriari delec-

erit uitao iiouitas,

est?

tat?

luter spiritalium quoque fructuiim conuersationera uon legimus


couputari").

matriraonii officium

Quod

declaratur, quo apostolus spiritalium

illo exemplo euidentissime oporum gesta describit, dicens:

Frticlus aulem Spiritus est Caritas, gauitim, pax^ patientia, heniynitas, bonifas,

mansuetudo,
spiritalium

fides^

knitas, continentia, castitas'^).

Cum

inter caetera

officia

raandatorum contiuentia

et castitas

nominatur, procul dubio de nuptiarum conuersatione reticetur, quae


his inuenitur diuersa esse.
fuerit,

Et quicquid
sit,

spiritalibus rebus coutrarium

cui

parti*)

deputatum
intende

tuo intellectui derelinquo.


iiitiis

Qui
concua

autem sunt Christi^ carnem suam crucifixerunt cum


piscentiis^).

et

Sollicite

et

animaduerte:

concupiscentiara

uitiis segregauit,

ut ostenderet, ab his, quos Christi esse determinat,


uitia,

tani

peccatorum

quam

nuptiarum

concupiscentiara*),
est,

quae

inmuuditiae potius

quam

peccato rc^putanda

debere

crucifigi.

XI.
potius,

unt,

1 Non ignoramus, ([uid uoluptuosi Christiani et luxuriara quam Christum amautes ad ista respondeant. Frustra, inquiDens in exordio statim mundi masculuni et femiuara fecit, si
.

in quibusdara sobolis origo cessauit.

Frustra etiara

illa

prolata sen-

tentia

est,

quam ad humanae^)

propaginis

semen
et

portiuere

uon
illud:

dubium
J^ropter
ivme'-*),

est:

Crescife et mnltiplicamini et repilete terram^).

Et

hoc relinquet
et

homo patrem

et

matreni

adhaerehit uxori

erunt diio in carne una^^).


possit,

Et

si

raatrimonii causa, quo-

minus placere Deo

hominem

iupedit,

quomodo sauctoruni

plurimos TJeo placuisse legimus, e") (juibus quidam uon modo plures uxores,

uerum

etiara

numerosas eoncubinas habere noscuntur, ut

Abraham,
in

ut lacob, ut Dauid, ut Salomon, ut caeteri, quos ita

Deo

cai'os fuisse

inueniraus,

ut inter primos patriarchas

couputentur, et

sinum Abrahara propter concubinani bigarai etiam uirginibus ire optandum sit? 2. Uideo enim iuxta haue defensionera^-) uon modo uirginitatis statuni destrui, uerura omnera pudicitiam, uuptiarura quoque raodestiam ^'') inpugnari. Nam si uetera nobis exempla sectanda sunt, non solura uubere et eoncubinas habere, uerura etiam
fornicari licebit,

ut ludae, ut Sarasoni'^) et caeteris, qui

non raagis

1;

So mit
'")

S.; C. ueter.
")
^)

*)

C. conputare.

^)
')

Gal.
C.

5,

22. 23.
S.

*)

C.

parte.

Gal. 5, 24.
L. linmanae.
'"

C. concupisceuti.

uud mit ihm

(A.)

humaui'
et

Gen.
24.
S.

1,

28.
')

^)

C.

sibi uxori siiae;


>*)

S.

sibi

uxon

snae.

Gen.

2,

S. ex.

So der C.;

S. ilenifi-

onem.

")

Der

C.

uud mit ihm

'modestia-.

") So mit S.; der C. ^Samson-.

150

Epitola de castitate.

Deo per
runtur.

fornicationem displicuisse,

quam

per nuptias placuisse refe-

Quodsi ita est, quomodo doctriua stabil^) apostoli cum foi'Supertiua uicatoribus^) communicationem etiam escae inhibentis?

quoque inuenietur eiusdem exhortatio


tantopere uirginitatem
carnis (}uam
Spiritus,

et

uana ubique^) defensio, qua


utriusque substantiae, tam

docet,

ut

ei

soli

tribuat sanctitatem,

qua bonum

asserit mulie-

rem non

tangere, qua habentes matrimonia ult

tamquam non haben-

tes habere,

qua, non tam Deo, quam conjugi maritum placere commemorat, qua sui similes in castitate omnes esse desiderat, qua non cum spiritalibus fructibus nuptiarum opera commemorat. Otiosa

haec
uita

omnia
sectanda

et

superflu

et

uana habenda sunt,

si

ueterum nobis
aut prohibere,

est.

Nihil enim tam stultum,

quam

quod non

obest, aut,

quod non prodest, docere.

XII. 1. Sed antequam per ordinem, quae proposita sunt, refuteet, non conuenire iam nobis, certa ratione *) monstremus, illud ante omnia nosse te cupio, aut ignorare penitus tam legem quam Dei dispositionem, qui, Christianos antiquo ritu uiuere debere, existimant, aut nimia temeritate contra conscientiam suam, quod magis

mus

apud homines saucti habeantur, cum ipsi de se aliam promant in corde sententiam. 2. Tria enim terapora inuenimus, in quibus diuersis diuersa licuisse manifestum est: unum ante Ante legem legem, aliud legis, et quod nunc gratiae tertium est.
diligunt, praedicare, ut

nee ieiunare cuiquam inperabatur.

enim neque circumcisio celebrabatur, neque sabbati obseruatio erat, Neomenias quoque et scenopeA quarundam gias^) et omnes dies festos legis nemo audierat. carnium usu nullus abstinebat. Agni per annuas uices iramolationem et paschae celebrationem et fermenti abominationem et diuersorum baptismatum ablutionem et caeteras legis caeriraonias nondum quisque
seruabat, quae legis tempore exacta et custodita inuenimus,
et inlicir-

citum fuisse pristino iam


cumcisus
est,

ritu

uiuere.

Ne
est^).

dixeris:

Abraham

quod non iam

legis erat, apostolo dicente:


3.

Si enim
ergo aliud

Abraham

ex operihiis legis msfificafus


ita

Quomodo

ante legem licuisse monstrauimus,

etiam post legem, id est gra-

tiae in tempore, aliud nobis licere, et aliter

uiuendum esse, eredenDenique non aliter, gratia non iam gratia erit. oculura pro oculo, dentem pro dente tibi iam nunc eruere non licet, nee cuiquam malum pro malo reddere, uec inimicum odisse; imrao

dum

est.

Aut

si

')

Der

C.

nicatoribus.
C.

und mit ihm S. *) So ist wohl


*)

sta^wit.

*^

So mit

S.;

C.

apostolica

for-

statt des
*)

von

S. beibehaltenen
^)

u^robique^ des

zu lesen.

C.

ratione.

C.

sceno/j/tegias.

Rom.

2 vgl.

Jac. 2, 21.

Epistola de castitate.

151

uec non

diligere,

liter celebrare,

non iurare in toto licet, nou circumcisionem carnanon otiosara^) sabbati obseruare custodiam, nee diuersa
frequentare,

baptisinatum

genera

nee carnalia^)

sacrificia

offerre.

Quid multaV
nihil

lam seeundura

ueteris testaraenti forraam CLtristiano

paene conuenit obseruare, quae per Christum aut in melius


aut inpleta esse noscuntur:

inmutata,

inmutata, ut circumcisio,

ut

sabbatura: inpleta, ut innocentia, ut castitas, ut iustitia.


est

Adauctum

enim aliquid innocentiae,


permittitur,
et
castitati,

quaudo non occidere solum, sed nee


quando"') spadonibus caelestis regui

irasei

praeraium promittitur, et
diripere, ut nostra etiam
si

iustitiae,

quando

ita

prohibemur aliena
4.

doceamur sponte contempuere.


ueritatis

Quapropter,
exhibita per

et

quae in mysterio futurae


ueritate,

gerebantur,

quae ad beatae uitae iustitiam pertinebant, maiore discipliuarum doctriua subpleta sunt, quid mihi iam ueteris testamenti exempla proponis, cuius ut figuram obseruare mihi, re^) et ueritate superueniente, amplius non licet, ita*) iustiChristum ipsa
cessarunf*), et
tiam'^) perfectius inplere

necesse

est,

dicente

Domino:
et

Nisl abun-

dauerit Iustitia uestra plus


intrahifis in

quam scriharum

Pharisaeorum, non

obseruatio, per

regnum caelorum^y? Quid ergo proderit mihi eins rei quam iam caelestis regni possessor esse non possum? hoc tantum nunc uobis uetus legendum est testamontum, ut Dei Ob
in eo facta

miremur, omnipotontiam operum, mysteriorum rationem,


et ut

signa'')

uirtutum,

Christum nouissimis temporibus proraissum,

eodem testamento aduuntiante, noscamus.


mihi:

Caeterum ad uitae conest.

uersationem noui praecipue testamenti doctrina spectanda

Dicis

Nonne

ipse promulgauit uetus, qui et^)


si

nouum?

Ipse sane;

sed quid hie facit diuersitas nominura,


Si

nuUa

erit discretio

operum?

sempor celebrandum erat, cur successit nouiim? Aut si succedere debuit, (^uomodo celebrandum est uetus? Quam(iuam et in nouo uetus celebretur, dura, quod uetus fore adnuntiauit, eolebretur.
uetus
5.

et

Quid ergo? Non placuit Deo, nuptias celebrari? Sane placuic; sed circumcisionem et sabbati obseruationem et caetera, (juae in lege

scripta sunt.
ita placuisse

Non

tamen,
est.

quia") aliquando

satis

placuit,

semper
cessa-

dicendum

Aut
non
si

si

semper,

cur

aliquando

runt?

Ita nuptiae potuerunt

sie

semper placere, ut inueniuntur

aliquando placuisse.
)

Aut,

semper,

uunquam
=*)

ergo cessabunt, erit


S.

C. otios/T.

^)

So mit S.
*)

falia.

So mit
Phu'.

Der
')
^

C. hat uiolit
")

quando:,
(tut.
'^

sondern
C.

in^.

S.

cessaerc (C. cessaf).

C. ic.

C.

und mit ihm

S.

>iustitias-.

Der

iustitiae
)

kommt
.=i,

Ps.
20.

19,
')

9
C.

uud
si^ra.

anderwrts in der kirdiliclien Literatur vor.


''')

Matth.

C.

qet-,

S.

hat ^eU

weggelassen.

*')

So der

C;

S.

qyiod.

j^52

Epistola de castitate.

etiam in resurrectione nubendum.

x\ut

si

uel tunc cessabimt, qiiare

non

et

modo
1.

pro praemio cessare possint, ([uae aliquando necessitate

cessabuut?

XITI.

Sed

dicis forsitan illain

priucipalem
labiis,

uiilgi

sententiam,
clausuni
in

quam omnes
mani generis

hypocritae,

aliud

proraeiites

aliud

corde retiuentes, defendunt:


origo cousistet,

prouide et rationabiliter et

mundus, quoniodo huSatis si procreationis causa non fuerit? 2. Hoc ergo Christus non uidit, prudenter!

Quomodo

stabit

quando omnibus uoluntate castratis generaliter maximum praeraium promittendo. omnes sine dubio esse tales, optauit! Neque enim gratiosus aut personarum acceptor fuisse credendum est, ut eius praemii, Sed cuius^) aliquantes esse dignos uoluerit, non omnes optauerit.
forte,

dum

uimio

castitatis
est.

oecupatur
si illo

amore,

mundi

et creaturae

suae statum oblitus

tempore tales, quales nunc sunt,

consiliarios babuisset, quid fecerat, putas?

Credo ^), doctrinam suam


est,

reformauerat^)
sisset*).

et,

quod

castratis

pollicitus

nubentibus prorai-

nimia

et intolerabilis

eo usque prorumpis, ut

humanae stoliditatis audacia, quae Qui si etiam sapientiorem te Deo iudices!

facturus

absque ullo praemio matrimonia cessare uoluisset, sicut et quandoque est, credo, bomo terrenus et Intens, non ita faciendum esse,
ceuseret.

Aut
se

si

quis

se

ratiouabiliorem

Deo
est
uis,

iudicat,

quid illum

adorat,

quo

sapientiorem
uoluit.

putat?

Forte

quam

te scire

Dens

Immo

tu

non

quaeeumque ratio, qui mundi uoluptati-

bus^) magis atque luxuriis esse deditus cupis,


est,

quam dominica arcana

non magis ^) bomines simplicitor serQuae stoliditas scrutari. Deinde, quid 3. uare, quod sciunt, quam arguere, quod nesciunt! in quo bospitis more peregrinam tandem de mundo sollieitus es, Qui, si uere Cbristianus es, odio mundi uiuas, agere uitam iuberis? SI de hoc nmno fuissetis^ mundus, necosse est, dicente Domino: quod simm erat^ diligeref, sed quia de mundo non estis, sed ego elegi Quomodo enim uos de Jioc mundo^ propterea odit uos mundus'^). Uel quomodo tu de mundo non es, qui pro mundo sollieitus- es?
te ut

alienum odisse

poterit, cuius procurator

existis?

Necesse

est,

ut

mundus diligentem se diligat, et, quem dilexerit mundus, ipsius est, et, qui mundi fuerit, nescio, qualis Christianus esse possit, qui Item alibi Dominus odium potius mundi, quam dilectio conpetit. dicit: Frais odio omnihus hominibus propfer nomen meum^). Qui')

So der 0.

bei S. fehlt

^-

cuius-.
^)
*)

'^)

C. quid fecerat? putas crerZendo,


")
)

S.

quid frtceret? putas? Credo.

C.

und mit ihm


S.

S.
')

Promiscrat?
Joh. 15, 19.

So der C; S. reform auisset. So mit S.; C. uoluwtatibus.


Luc. 21,
17.

So der So der

C;

maWe.

*)

Epistola de castitate.

153
qui nos idcirco odio
Si ergo baue iuxta

bus?

Muntlaiiis,

ui.si

fallor,

atque carualibus,
diiigunt.

liabent, ({uia

uidemur aspernari, quod


luuiidi

defiuitionejii raundus, id est

homines, uideutur odisse Christi-

illo, qui te non diligit, cura est? Iterura dicit NoUte igere mimum neqtie ea, quae in mundo sunt ^). Quoinodo non diligit nnmdura, cui tanta raundi sollicitudo est, ut malit praemium uirginitatis amittere, quam mundi statum deperire? Et alibi scriptura dicit: Nescitis, (luia mnator saeculi huius^inimtCHS Dei est? (^>uicuMque ergo uoluerit amiciis esse saeculi huius, inimicus Dei constituetur^). Quomodo amicus saeculi uon est, cui

anura, (^uae tibi de

scriptura:

magis de

ipso,

([uam de Cbristi doctrina cura est?

4.

Sic dicis:

Quo-

inodo stabit

rauudus?

Quasi aeternitatem eius


perpetuo.
eius

legeris,

aut ita a
certus es,

Deo constitutum scias, ut perseueret eum quandoque finiri posse, quid de

Aut

si

stabilitate sollicitus es?

Sed ne dubites, illum finiendum esse, audi scripturam dicentem: (^oniam tu, Domine, terram fiindasti, et opera manimm tuanim
sunt caeU'^)\
euangelio
ait:

ipsi peribunf-,

tu

autem permanes^).
transibunt,

Caelum
esse

et

terra

Et Dominus iu uerha autem mea non

transihunt^)^ uolens, nos de uerbis suis magis,

quam de

transeuntis

mundi

statu

sollicitos.

Et apostolus:
(|ui

huius miindi^).

Et

loluiuues,

PraeterU enim figura idcirco nos mundi habere noluit


nosset.

dilectionem, quod in breui eius


set:

terminum
neipie
ea,

Nam cum

dixis-

Nolite

diligere
ait:

mundiim,

quae in mundo
'^)

sunt''),

in

sequentibus

FA mundus

transihit et concupiscentia eius^). 5.


in aeternitatem

Sed

etiamsi certus esses,

mundum
tui

debere persistere, nihilo

minus tamen Domini


seruare.
est,

inplere

debueras

uoluntatem

et

credere,

([uod qualibet ratione et

Sicut et

mundus stare posset, et tu*) Dei praecepta beatus Abraham, ([ui idcirco Dei amicus eftectus
et

quod
tilio

simpliciter

sine

refragatione

aliqua

eius

per omnia

btemperauit uoluntati^^).
Isaac,
sibi

Cui,

cum Dens
ille

spopondisset,

quod in

eius,

suum

benediceret seraen,

postea praecepit, ut

eum
quo
sed

offerat^^)

immolandum.

Quod

sine haesitatione aliqua in-

plere

non dubitauit,

nee recogitauit,

(pioniodo

Deus eum,
iuberet

in

semini eius futuram benedictionem promiserat,


tantae fuit sinceritatis
etiam,
et
fidei,

occidi,

ut omnia

possibilia

Deo

crcderet,

cura

perempto Isaac, inplere, quod dixerat. Uli''') de unico filio non fuit, quominus sine controuersia aliqua Dei perficeret
Joh.
2,

')

15.
^)

')

Jac.

4,

4.
)
'")

^)

So der
Cor.
7,

C;
31.
;

S. caeli sunt.
') 1

')

Ps.
) 1

102, 26. 27.

Matth. 24, 35.


L. aeternitate.
'=)

Joh.
')

2,

15.

Joh.
'*)

2,

17.

So mit

S.

C.

\e.

C. uoluntatc.

So der

Offerm?

C.

dixerat illi;<.

154
uoluntatem,
conficimur;
iios
et,

Epistola de castitate.

uero de mundi statu

anxia et
promittat,

sollicita

nimis cura
aeternitatem

cum

illi

Deus finem
illo,

nos

ei

conferre cupimus et plus de


solliciti.

quam de

auctore eius uidemur esse

6.

Sed, quando
ille

Deus

uoluerit, inquies, soluendus est


et,

mundus.

Si quando

uoluerit, nihil ergo tua cura proficiet,

aut nubas,

Dei uoluntate solui poterit, nee Quid ergo ad tuam soUicitudinem reuocas, quod in Dei pendet arbitrio? 7. lUud autem qule est, quod in oratione tua regnum Dei uenire celerius postulas, quod fieri sine mundi non potest fine, dicente Domino: Eegnum meum non est de
sine
ultra,

aut non nubas,

mundus nee

quam

ille

uoluerit, stare.

hoc mundo'^)'^
postulas,

Quomodo
quod aut

ergo eius consumraationem in oratione tua

pro

cuius statu in nuptiarum causa sollicitus^) es?


oratio tua infidelis
sit,

IJnde

intellegi datur,

aut cura superflua.

Eligere tibi de duobus alterum debes, ut aut eius finem non perpetas^),

pro cuius statu anxius


cura non maneat.

es,

aut, cuius

terminum

postulas,

sta-

bilitatis tibi

In peruersum Dei mandata seruamus,

si*) solliciti de mundo sumus, quasi eo magis illum diligere debeamus, quo ab eius amore mandatorum iussione retrahimur. 8. Sed et beatus

apostolus,

cum

dicit:

Uolo omnes homines

esse,

sicut

me

ipsiim^)^

mundi statum non recogitauit, qui, si scisset, hoc fieri, aliqua causa interueniente, non posse, rem inpossibilem numquam optasset. Nam cum omnes homines sibi esse similes cupit,
continentes^), sine dubio

uullum excepit,
diximus,

nuUum

uero excipiendo ostendit,

uniuersos

tales,

quales uoluit, debere non minus esse,

quam

posse.

Neque enim,

ut

rem aut indebitam''), aut inpossibilem ille uoluisset. 9. Sed etsi concedam tibi, necessarium esse et^) Dei uoluntati conuenieus, ut sit aliqua pars popuH, per quam humani generis successio germinet, defecerunt nimirum ludaei atque pagani, ut non dicam

haeretici,
fides,

quorura
et

non

magis

probanda

castitas,

quam

recipienda

sed

incontinentes^)
seruetur,
et

quique Chrlstiani, per quos humanae

sobolis causa

tantum ne haec necessitas ueris Christianis,


et

quos Christi
10.

apostolorum eius uiuere exomplo conuenit, deputetur.

Sed

esto: per

nimiam pudicitiam
soUicitus
es,

continentiam mundus

deficiat,

tu

inde quid tantum

aut uereris?

Numquid
in

ne,

si

saeculi mature^) status defecerit^^), resurrectionis

tempore inter
caelestis regni
C.
;

caeteros uirgines ob^^) pudicitiae et castitatis


^)

meritum

Joh. 18, 36.

*)

causas soUicitus.
>expetas-.
*)

fehlt bei

Georges.
i

S.

hat
;

^) So der So der C. und L.

Perpetere
sie.
*)
1

A.

So der C. S. hat scontinentes- weggelasseu. Es ist allerding.s berflssig und klingt wie eine Glosse. ^) C, ') So mit S. C. debitaw. wie es scheint, ^ei ^) So mit S.; C co/ttinentes. "0 L. atume. ") So
Cor.
7. 7.
; .

mit

S.

C. coe/;erit.

'-)

L. ad.

Epistula de castitate.

155
tibi,

possessores et

aeternae gloriae

diguos

soli

cur

iioii

uupseris,

inputetur?

XIV. 1. quam superius


iise

Satis ista de praesenti loco.

Reuertamur nunc ad

illam,

intermisimus, quaestiouera, cui licet iam satis uideatur

responsum in eo, quo ostendimus, Ohristianis exerapla ueterum uou omnimodo posse coiigruere, sed^) lucidius est'''), si eam^) per species singulas persoluaiuus obiectani*). 2. Dieat quis primum,
masculos
et
si

feminas non alia


aliqui.

quam

procreationis causa institutos.


illi^)

Quaero,

omnes, an

Si omues, ergo

frustra nati sunt,

quos eaelibes legimus, ut Heliam, ut Helisaeum,

ut lohannem,

ut

sauctam Mariam, ut ipsum Dominum, ut apostolos


contra

eins, ([ui etiam*")

Dei dispositionem fecisso credendi diuersitas secundum definitiouem tuam non


est.

sunt.
alia^)

Si omnes, soxus

quam

fecunditatis

causa iustituta esse credenda


et nos
illis

Aut^)

si

non omnes ^), possumus


Resurrectionis

similes^") uideri.

3.

Deiude

die:

tem-

pore

erit,

nee ne") huius sexus in statu suo salua diuersitas?

Credo,

tamen secundum Domini definitiouem nulla ibi iam fecunCur ergo non credamus, iuxta eius uoluntatem iam in praesenti posse fieri, quod erit in futuroV 4. Crescite et multiplicamini
salua, et
ditas erit.
et replete terram'^'^),

quibus dictum est?

Nisi

fallor.^

Adam

et

Euae,

qui

rdem adhuc mundum et ab omnibus incolis uacuum soli possidebant, quibus non minus solatium necessarium erat, quam terrae
cultores.

quoque
cere
et

Merito ergo dictum


terram,
nobis

est illis multiplicari^-^) et cres-

replere

cum adhuc

terra

desolata

esset et uacua.

Quomodo nunc
ciunt.
5.

haec seutentia conpetit,

quos iam terra uix

sustinet, quibus ipsa

iam cum

labore, ut ita dixerim,

elementa

suffi-

Deinde, qui dixit^*) in principio crescere

et multiplicari,

ipso in fine*^)

exemplum non nubendi

uolentibus tradidit, ipse etiam

spadonibus caelorum regna promisit, ipse per apostolum


tur,

suum

loqui-

bouum

esse

homini mulierem non tangere,


se

et uelle se,

omues
ac

homines
si

esse,

sicut
et

ipsum, ut
esse

et,

qui habet uxorem,


sie esse.

ita sit,

non habeat,

bouum

placuit, placeat et

Cui prima sententia secunda, immo magis secunda quam prima; sempriori

homini

per enim posterius

mandatum

terminum

statuit.

<>.

Multa enim

')

vSed< statt des gewhnlichen

tarnen.

'^)

So der C;

S. rfilucidius

erit.
'")

So der C. Der C. Si ergo omnes Uli; S.


')
')

Lucidius ent>
C.

S.

So der C. {oVi^ct); S. ohiect. ^) So der C; Si eryo omnes, ergo illi.


nunc.
*)
)

S.

et an.

alirT.

*)

Afi
ullis28.
^'^)

0.

omnes non (schon


similes
;

S. hat die rechte

Wortstellung).

'")
''^)

Der
Gen.

C.
1,

ohne

S.

aZs

siniiles.

") Soder
'*)

C;

S. eritxe.

und mit ihm

S. multiplicart-.

C.

qui(Z dixit.

'*)

C. linc.

156
facta sunt causa cogente,

Epistola de castitate.

quae non
satis

ita

semper

fieri

oportet, ut pri-

mus homo de
illius teraporis

terra,

postea iam non de terra,

ut prima matriraonia
si

germana, postea iam nee

propinqua.

Nam
si

uolueris

me

ad

teuere sententiam, et ego te per orania ad eins necesexpedit, aut intellegas,

sitatem stringam^), ut aut totum sequaris,


tibi

aliter

esse

sunt noua.
plicamini^),

uiuendum, quia uetera trausierunt, et omnia facta Nam quibus in exordio dictum est: Crescite et multifraterna

animaduerto
nuptiae,

exercuisse
si

connubia.
placet.

Placeant

ergo

tibi

illius

temporis

sententia

Sed

dicis:

Fraterna coniuuctio postea prohibetur, nuptiae uero non prohibentur.


Dici potest; sed nee omnibus conceduntur.
quibus
indulgentur^),
satis

Nam cum
eis,

designantui-,

claret,

mininie

de quibus tacetur,

Qui enim de duabus partibus unam, cui raatrimonii copulam concederet, nominauit, cui dubium est, non concessisse eum^) illi, quam non nominauit? Et cui aliquid nou conceditur, Nam qui dixit: <^ui se non continel, nescio, si non prohibetur^).
esse eoncessas.

nubaf"),
tinet,

non nubat?
existimes

randi,

intellegi, quam, qui se conSed qui ^) consilium dat in uirginitate perseueNolo enim, puto illum ueP) consilio nuptias retrudisse^).

quid aliud de contrario uoluit

leue

sancti

spiritus

per

apostolum loquentis pro uihilo


habuit, et

habere consilium.

XV.
et

1.

Ecce^*^)

Abraham uxorem

tamen Deo

placuit,

primus patriarcha esse meruit.

Quamquam

de eiusmodi

pro-

positiouibus possit

iam uideri satisfactum, cum aliquotiens ostensum non posse, tarnen adhuc hinc^^) sit, autiqua^^) nobis praeiudicare pauca dicamus, quae omnibus quadrare uideantur. 2. Dicis, Abraham uxorem habuisse et Deo prae caeteris cum uxore placuisse. lUud ante omnia scire conuenit, quadruplicem matrimoniorum illius temporis fuisse rationem. Primam, qua secundum apostolum orania adhuc in mysterio et figuraliter gerebantur, sicut dicit: Haec enim
in figura contingehant
ceri,
illis^^).

Tamdiu enim,

aliquid in figura exerest.

conuenit,

quamdiu

res

non uenerit, cuius figura

Exhibita

uero iam
rei

re, tigurae

cessat obumbratio^*),

quae ueluti superuenturae

uuntius habebatur.

Nam

quod tunc temporis etiam matrimonia

-) Das *) -m von einem Spteren mit So der C. S. astriugam. ^) So mit S.; C. intlulganz schwachen kleinen Buchstaben ber ^mi-. '") *) So der C. getur. So der C. S. si prohibetur. Si nou ci S. eam. ) So ) So der C; S. ueHe. 8) 1 Cor. 7, 9. ') So mit S.; C. et. p.? **) der C; S. a nupts re^mccisse. So der C; S. Dicis. Dicis: Ecce? i^) >i) i) ) So 1 Cor. 10, 6. C. antequam. So der C; S. et hie uel
;
;

der C.

S. arfumbratio.

Epistola de castitate.

157
audi apostolum ipsointerpreta-

figuraliter celebrata sint,

ut

manifestius
principuni

scias,

rum quoque bumaui

generis

uuptias mystice

tiim'), ubi illo testimonio utitur:

Proxiter hoc relinquet

homo patrem

et matrem et adhaerehit uxori suae, et eriint duo in carne una^). Et ne quis hoc etiara in nouo testamento a cunctis carnaliter obseruandum putaret, statira sequitur: Mysterium hoc magnnm est. Fjjo autem dico in Christo et in ecclesia^). De Abrabae uero seu uxore,

seu coucubiua quod aliqua sacrameuti ratio fuerit, quis nisi inperitus
addubitet,

pauerit,

Saram*) uero

raaximo cum idem apostolus Agar raontem Sina nuucuconparasse uideatur'')V caelesti Hierusalem
quia

Secuuda
atcjue

ratio est, quia, ut

desertus.

Tertia,

iam diximus, mundus adhuc uacuus erat illius temporis homines non tautis
perficere pleuitudineiu
eis

maudatorum praeceptis onerabantur, quorum

cum uxore
res,

uix possent.

Quarta, quod

praeiudicare non

potuit

potius quae uec consilio dissuasa fuerat, nee Tarn illi contemptores tunc temporis fuerant, si non nupsissent, (juam nos nunc, si, continentes, nuptias uolumus expetere.

exemplo, immo

demandata.
Uide,

si

ali(jua) tibi

conuenit

nubere,

id

harum, quas descripsimus, speciarura ratione'^) si est adhuc aliqua ueritas, quam tuae est,
sufti-

nuptiae praefigurent ^), uel aliqua sine hominibus terra, aut tarn leuia

habes onera praeceptorum, quae etiam maritus facile subplere


ciat^),

aut,

quod ante omnia cogitandum


est

est,

castitatis tibi

nee exem-

plura,
3.

nee doctrina collata

ad pudicitiae praemium consequendura.

Quiccjuid dixeris, inquies, uxoratus

solum eins

retines, caetera, credo, oblitus es.

Abraham Deo Qua ex


antequam

placuit.

Hoc

causa placuitV
iustificaretur.

Non puto. Quia habuit uxorem? iam coniugio uinetus erat. Sed nee
ut intellegaraus, per quid placuerit,
potuit,

Nam
si

displicuit, inquies.

Restat ergo,

per uxorera nec*^) displieere


ut opinor,
uoluntati.

nee

placere.

temporibus suis in
illi:

Per oboedientiam autem, nullo Dei contrarius extitit

qua")
Dicitur

Kxi de

terra tua et de cognatiotie tua et de

Sine ulla haesitatione discessit et

domo patris tui^'^). ante euangelii tempus euangelica


parentes,

mandata
sui

seruauit, qui,

ut plaeeret Deo, nee

nee domuni,
ut corporis

nee patriam relinquere dubitauit.

Postea praecipitur

illi,

membro
')

circumcisionis uuluus infigat^^).

Libens cum doloribus

So der C;
')

S.

interpretanfm.
)

Gen.
)

2, 24.

Eph.
S.;
;

5, 31.

')

Eph.

5,
')

32.

C. sa/T.

Gal. 4,

2426.

So mit

C.

Aut

si

aliqiuW.

S. praefigumrent. ) So mit S.; C. ratio. So der C. (praefigurent) So der C; S. snfficias. ">) So der C. S. ne^ue. "i C qn^ S.quia. 'Gen. Mit infigat- vgl. Virg. Aeii. 12, 1. So der C. (infigat; S. iu//igat.
;
;

IV,

()89.

Weit. unt.

.sagt

doch der Verf. >corpori uuliuis iny/ixit

158
adquiescit.

Epistola de castitate.

lubetur, ut filium,

quamuis de

ancilla

susceptum, sui

tarnen seminis
Isaac,

cum matre

abdicet.

Nou

coutradicit.

Postremo, ut

quem

iuxta scripturae testiraouium diligebat,

immolandum

et

Sine ulla cunctatione obsequioccidendum Deo ofFerat, inperatur. tur. Per haec ergo Abraham Deo placuit, quibus suis temporibus in nullo Dei mandato aut inboediens^) aut contradictor inuentus Et tu nunc tunc^) deraum te Abrahae similem existima, si est. et tu temporibus tuis ita per omnia Dei sine haesitatione aliqua
obsecundaueris
uoluntati,
sicut
et

illum

fecisse

cognoscis;

cui

si

dictum

fuisset,

quod

tibi

nunc

dicitur,

aut antequam nuberet:

Bo-

mm

est

homini

sie esse^),

et iterum:

Solutus es ah uxore, ne quae-

Bonum est homini midierem sieris uxorem^\ aut postquam nupserat: habet nccorem, ita sit^ ac si non haheat^), Qui non tanc/ere'^) et: Facile enim contempseraf) nuptias, qui gratanter adquieuisset.
fructum potuit contempnero nuptiarum,
facilius et qui corpori

uulnus

inflixit,

eins

custodierat^)

integritatem.

Facile

enim nondum

sus-

ceptum contempnere filium potuit, qui iam educatum non dubitauit occidere. Tu, qui, quos an^) suscipere possis incertus es, dubitas an contempnas, quid faceres, si iam susceptos iubereris amittere? 4. Debeo te etiam ad^) reliqua eius exempla prouocare, quae si conueniunt tibi, conueniant et nuptiae, aut si non conueniunt, neque
nuptiae quidem conuenire debebunt.
et

Deo

placuit; et ego

et tarnen

carnaliter

Abraham uxorem habuit Abraham baptizatus nou est, Deo placuit; ergo nee tu baptizari debueras. Abraham circumcisus est; et te simili modo circumcidi conuenerat.
Dicis:

habere debeo.

Abraham numquam
nare
debebis,
cui

ieiunauit; nee

tu uel

sollemnibus diebus ieiu-

peccatum sit praeuaricare ieiunium. Abraham Deo hostias carnes animalium immolauit; et te quoque Absit, absit! inquies, aliud nunc tempus tales*^) oportet ofFerre.
indictum
est.

aliud ad ieiunium, aliud ad sacrificia,

Uah^^)! aliud tempus ad baptismum, aliud ad circumcisionem, Nam non aliud ad nuptias.
circumcidi,

qui te docuit spiritaliter

ieiunare

crebrius,

baptizari'-'^)

semel, alias ofFerre hostias, ipse etiam ad uirginitatis gloriam oohortatus est
caelestis

suo tam consilio,


regni

quam exemplo,
pollicetur,

consilio,

quo spadonibus
(jui,

praemium

et

quo

apostolus,

in

so

^)

C
2)

inoberfies

mit einem ganz schwachen, kaum sichtbaren n ber


S.

es.

So der C;
^)
1

hat tunc weggelassen.


1.
"')

'')

Cor.

7,

2.
S.

*)

Cor. 7, 27.
neret.
(Je.

Cor. 7,

1 Cor. 7, 29.
^)

')

So der C;
C.

coutem")
''')

So der C;

S. custodiret.
")

So mit

S.;

an quos.
ah, L. an.

C.

") So der

C;

S. tale.

So der

C;

S. (A.)

C.

baptizare.

Epistola de castitate.

159

Christum

loqui, testatus est, dixit:

De

trginihus autem praecepttim

Domini non
non nupsit.

haheo, consilium

autem

do^);

exemplo

uero,

quo ipse

XVI.
apostolus

non exhortatores

Illam uero sententiam praeterire non debui^), ([ua beatus castitatis, sed nuptiaruni haeretico ritu

contenipnatores uoluit osteudere.

Quam^) sententiam ex

alia parte

haeretici ad defensionem uidentur uocare luxuriae,


proliihenies nuhere, ahstinere
suis^) in

qua*) continetur

a cihis^). Hanc etiam louinianus^) cum prima blasphemiae fronte proferebat, per quam si apostolus pudicitiae et uirginitatis intellegendus est male taxare doctores, sui

iramemor

fuit et nulli alii magis,

quam

sibi

uidebitur esse contrarius;

qui, sicut superius ostendimus, pudicitiam tanta constantia praediDe illis ergo eum dixcauit, ut omnes sibi similes esse uoluerit.
isse,

intellegeudum

est,

qui

ut

malum

nuptias damuant et non a

Deo

institutas credunt, nee illos

indulsit,

Manichaei

scilicet

nubere sinunt, quibus hoc apostohis uel Marcionistae, qui alium nuptiarum,

alium uirginitatis

Deum
tarn
si

credunt.

Nos uero eundem


pudicitiae
et

confitemur, et
sed

non damnamus nuptias,

nee incontinentes nubere prohibemus,


continentibus
se
castitatis

exemplo apostoli suademus, quam,

bonum
eis

qui

incontinentes^) dixerint,

nuptiarum
est,

reraedia concessa ab eodera apostolo

non negamus.
nor-

XVII.

Satis, ut opinor^),

manifesteque raonstratum

Nee ueterum nobis usquequaque iani non conueniro sectari. idcirco semper exercendum, quicquid^^), causis facientibus, tempore aliquo potuerit exerceri, maxime cum scrii)tura omnibus fere rebus

mam

certum

et

legitimum

tempus

definiat, dicens:
et

Tempus
et

Imiendi

et

tempus rkkndi,
f/endi et

tempus pariendi
Nullara
in

tempus moriendi, tempus plantempu^i


Innfje

tempus saltandi,

tempus amplectendi

fieri
fecit,

ah ampJexu^^).
inueuiat.

te uel corporis raaculani,

qui nee

ces, pudicitia scilicet

Ecce speciem formamque tuam duae conpetunt'") amatrilila dicit: Ego non dimitto^^) atque luxuria.

meum,
lila

-haec uero:

Sed ego semper eripere consueta sum


consortium
uidotur

alienura.

tibi,

ut

ei

magis consentias,

caelestis regni gloriam, familiari-

tatem

Dei,

angelorum

poUicetur;
ofterro

haec

saeculares

et

caducas

opes

humanasque

diuitias.

lustus

iudex

esto; illam profecto elige, cui et natura^*) deberis, et cuius

munera

')

1 Cor. 7, 25.

*)

So der C.
(vielleicht

')

So mit
**)

S.

C.
'

cimmquam.
ber a-.
ei

*)
^)

C. qua^ mit,
1 Tino. 4, 1.
")
'*)

einem sehr schwachen

ausgewischten;
C.
si

^
C;

C.

ioinianus.
'";

')

sui.

qiiis

incontinentes.
2.
4.

C.

opinor.
S.

So mit
^^)

S.; C.

quid quin.

"> Eccl. 3,
'*)

5.

So der

crpetunt.

So der

C;

S.

diniittaw.

C. natnrj'.

IO
constat
esse

Epistola de castitate.

meliora.

Non ignoramus
modo per

enim, quibus artibus modo

per aliorura suggestiones,

cogitationes proprias te in^) hoc

tempore pudicitiae semper


Est enira
illius

et perfectioni^) inuidus inimicus infestet.

calliditatis

atque necjuitiae, ut

praeter iutegritatis

praemium,
liciti faciat

qiiod auferre matrimonio^)

iuuctis cupit,

per occasionem

eos in*) inlicitis saepe actibus perraanere, optime sciens,

matrimonio

iunctos

difficile

posse
tibi:

plenitdinem

seruare

mandati.

Nam
liberis

suggerit^) haec saepius

Tu

ergo non nubes?


cui

Tu

sine

permanebis?

Et

cui

tantas

opes,

tantum Patrimonium

derelinques*^)?

Non

sufficit,

propositum

uoluerunt?

quod sorores tuae boc adprebendere quarum^) si et tu exempla secteris^), per

reparabitur genus? Bonum ergo tibi uidetur, ut omnis uestrae stirpis origo deficiatV His consiliis diabolus rdes et inperitas mentes fallit et decipit, ut, dum huraanae originis proge-

quem uestrum

niem

cogitant, diuinae illius protectione^) priuentur,

et,

dum

terrenis
possint.

heredes facultatibus quaerunt, ipsi^j heredes Dei esse non

Sed
alio

tu,

cum haec

tibi

aut per cogitatum in


sint,

mentem

uenerint,

aut

loquente suggesta

memor

esto,

quos heredes magis Chriest:

stianum habere conueniat,

illos scilicet,
et

de quibus dictum

Uade,

uende omnia tua


et ueni,

et

da paiiperms,

hahehis thesaurum in caelis,

sequere me^^).

Hos

qui heredes habuerit,

Deum

sibi

facit

rat^^).

heredem, scriptura dicente: Nam satis stultum est


posteritas tua,

Qui pauperihus miseretur,


certis incerta

Deo

fene-

praeponere et in sobolis
nescias.

posteritate sperare,
illi

quam utrum habere


censum tuum
trade,

possis,

Dens
illi

sit

patrimonium tuum
fieri

cora-

menda, ut eum

in futuro possideas.

Aut numquid

excidit tibi illius

sententiae dictum, qua tanta^^) difficultate diues saluus


natur^*), ut inpossibilia facilius

determi-

concedantur inpleri, camelum^-'') per

foramen

acus

transire,

quam diuitem caelorum regna conscendereV


tempore uidemus
inpleri,

Cuius

dicti

ueritatem hoc iam


cui

quo

uir-

ginitatis

bono,

praecipue

regnum

caeleste

promittitur.

onines

paene diuites carent.


in

Stultum

satis est, ut

Christianus heredes uelit


esse exheres^*'],
et

mundo
de

relinquere,

qui totius

mundi iubetur

ut

futura et de incerta prosperitate cogitet, qui prohibetur do

1)

C. ex.

2)

So der
')

C;

S. perfectionis.
)

')

raatrimoniis.
')

*)

Im C, dem
>*)

S.

folgt, fehlt in.

C. snggeris.

C. derelmquis.

S. (A. u.

L.)quorum.
''')

C.

sectGris.

")

C. diuin illius protectione; S. diuina illius procrm^ione.

"0 So
G.

der

C;

S.

ipsae.

") Matth. 19, 21.

Marc.

10, 21.

Luc. 18, 22.


C.
^^)

So der

S. foeneratitr.

Prov.

19,

17.

") So mit S.;


et

quanta.

") C. detri-

minatnr.

^^)

C.

camClum;

S.

camelum.

C. exhererfe v^edes

mit

schwrzerer inte geschrieben, sieht aus wie eine Corr.).

Epistola de castitate.

161
et filiorum

crastino cogitare.

Audi, quid promittat spadonibus Deus


in

breuem

et

nuraquam
inquit,

sine dolore laetitiam quanta mercede compenset.

Dabo
orem
filios

eis,

domo mea

et

in

muro meo

locutn

nominafum,
melisi

meliorem
aut

filiis et

liabus^).

Diligenter aduerte, quid dixerit:

filiis et

fiUahus, lioc est locum meliorem illis^) dabo,

quam

filias

habere uoluisseut.

Nullus fere sapiens


est.

est,

qui non

hoc

eligat

profecto,

habere

desideras,

sapientia matre et

Sed si usque adeo^) filios et sterilem te esse non pateris, liabeto, sed de de spiritali semine procreatos^) per Dei uerbum
quod
melius
talis,

Deo^)

filios,

qui dixit:
sententia
stieos in
:

non saeculo genera. Esto pater Per euangelimn ego nos gemii'^).

qualis et Paulus,

Inpleatur'') in te illa

Beatus, qui habet in Sion semen, non in senatu et dome-

Hierusalem, non in urbe Roma,

Babyloniae suis

sceleri-

bus conparata^)!
piscis,

ipse

Caue enim, ne dum habere carnales filios concuQuiScriptum est enim: Dei filius esse non possis.
filios,

cumque dimiserit patrem, aut mafrem^), aut tixorem, aut


agros, aut

ant

domum

propter euangeliiim, accipiet in hoc saecido centies

tantum, in futuro uitam aeternam'^^).


tos

Qui iuberis
uide,

filios

iani educa-

propter

Dominum
nondum
cui

contempnere,
uelle

an

debeas

maiori
certis

eins

uoluutati^^)

natos

praeferre.

Quomodo
te

Dei
per-

praemium

praetuleris^^), si ei etiam incerta praeponas^^)?

Non

fecte diligitur,

aliquid antefertur.
et sine

Sed delectant

quorundam

quamuis temporalia^*)
connubia.
et

maeroribus nuniquam laeta et iocunda


et litigiosa diuortia

Sed recogita aliorum perpetua iurgia

multimodos casus.

luuitaut te generosae sobolis fecunditate gauacerbis et inmaturis mortibus amisisse crudefacilius est filios

dentes, sed doterreant


liter lacrimantes.

Multo

ceptos amittere.

Uirginitas

non suscipere, quam susquidem corporalium filiorum non oblecGaret fecuuditatis gaudio,
cruciatur.

tatur amoribus, sed nee doloribus maeret.

sed

numquam

orbitatis

anxietate

Aut

uereris,

numquid

ne tui seraiuis origo deficiat?

Memento, non nobis iam terrenam, sed caelestem progeniem desiderandam. Grande reuera damnum est, si desinat generatio quando(po cessatura Quid uis esse per te,
!

per quos ipso forsitan esse uix poterisV

Illam

magis,

suadeo,

pro-

geniem

diligas,

quae absque ambiguitato tecum semper in caelestibus

')

Jes.

.56,

5.

*)

C.

cum

illis.

=*)

adeo.

")

C. procreatns.

*)

V^or

>Deo steht, wie es scheint,


tes aussieht.
^)

>i
1.5.

e,

was wie der Rest


')

eines ausradirten "Wor-

Cor. 4,

pntron.
uoluntate.

") Matth. 19, 29.


**)

Luc.

18,

") C. ) C. cunparate. C. Inple^ur. "> So der C. S. majore ejus 29 f.


;

So mit

S.

praetuleras.

'^)

C.

proponas.

'*)

C.

temporales.

11

162
sedibus perseueret.

Epistola de castitate.

Multa euim sunt, quae sapientem uirum ab bis


retrahant,
si

uanis cogitationibus
nasci,

cogitet

prirao,

se

secundo natum maturius

interire, tertio, quod,


possit,
ei

nesciat, et,

an procreare^)
ue

filios
quo''*)

incertum

est.

potuisse nou quamdiu uiuat, Cur ergo non


possibile

uoluntate aliquis spernat,

carere necessitate

est?

Uereor,

inquies,
est,

parentes

ofFendam,

quorum hoc praecipuum


Satis infide-

uotum
liter et

ut per

me

nostri generis origo 1-eparetur^).

inconstanter times propter

Deum

parentes offendere, propter

parentes uero maioris heatitudinis praemium non uereris*) araittere.

Hoc est Dei uoluntati parentum uota praeponere et eius dilectioni homines anteferre. Quales illi parentes sunt, qui te uolunt esse, quod melius est! Tales enim aut filium non diligunt, aut perfecte
non credunt futura. Nemo est, qui filiis suis non hoc optet euenire, quod perfectius nouerit, nisi qui aut de perfectione ipsa dubius est, aut, quod credendum non est, filiorum inuidus bono. Huiusmodi
inimici potius habendi sunt,
dixisse
dicit
filios

quam
noui

parentes.

De

talibus

Dominum

reor:

Inimici hominis domestici eius^).

patri aut matri:

Non

te,

et fratres

Et iterum: Qui suos non agnouit, et


et

suos non cognouit,

ohseruauit

iusiitias

tuas

testamentum

tuum conseruauit^). Et iterum: Qui non oit patrem aut matrem, non est me dignus'^). Non debemus ei nostros praeferre parentes,
qui nee suos nobis,

nee se ipsum quidera praetulit. qui,


ac
respondit,

cum

disci-

pulos

doceret et matris

fratrum nuntio pro foribus stantium et


interpellatus,

se uidere cupientiura fuisset


est

dicens:

Qnae
et

mater mea^

et

qui sunt fratres mei?


est,

Quicumqiie fecerit uolunfrater et mater

tatem patris mei, qui in caelis


est^).

hie

mens

soror

Non

quod^) sanctam matrem despiceret,

sed ut nos,

quales

parentes magis conputare deberemus, suo doceret exemplo, et ostenderet, praeferre nos

eum

malis saltim debere parentibus, quibus

ille

nee bonos quidem praetulit.


praeponere,
recusauit.

Inpium
illi

satis

est,

te ei

aliquem uelle

qui

nee se

tibi

praeposuit,

qui pro te mori etiam non

Praeponis enim

multum, quando

habere
eligis.

te uoluit, respuis, et illud,

id, quod pro magno quod habere minus uoluit, magis

Dicit enim apostolus

Quis nos separal)it a caritate Christi?


persecutio,

trihulatio^

an angustia, an

an

fapies,

an

miditas,

an

^) ") C. qnod. C. reparrretiu'. Das e nach ar Hand, wie es scheint, aber ausgewischt. Repareretur scheint in reparetnr corrigirt worden zu sein. ") Matth. 10, 36 C. uereris. 0) Deut. 33, 9. ') Luc. 14, 26. (Mich. 7, 6). ) Matth. Matth. 10, 37. Marc. 3, 33. 35; vgl. Luc. 8, 21. 12, 48. 50. ^) So mit L.; der C. und mit ihm S. (A.) quo.
')

C. procreari.

von

S.'s

'*)

Epistola de castitate.

103

perimihim, an gladius'^)'^

Quicumque ab
iiult,

bis,

quae Christus

diligit,

sequestratur, a maiore eius caritate secprnitur.


diligit,
diligit.

qui id^) possideve nou

quod

seit

Non perfecte alterum eum satis araare, quem


ma-

Miserum

niinis est, ut nos a perfecta eius caritate aut

triraouii

causa retrahat, aut parentum, quos nee mors quidem debet

separare^), nee gladius.

Sed

hoc, inquies, in persecutione obseruau-

dura
putas.

est.

Erras,

si

aliquando Christiauum in hac uita pacem habere

Totieus*)

sanctitatis officium amittere


et
si

a*)

nobis

euim persecutionem patimur, quotiens^) alicuius compellimur; multo grauius, si suademur, blandimenta exigant, quod nee poena extorquere
ergo in

debuerat.

Quotiens'')

huiusmodi causis uineimus, totieus^)

coronaraur, quotiens^) uero uiueimur, totiens^") amplioris spei detri-

dent")?

meuta sentimus. Aut times, ne forsitan, si eos despexeris, exhereNou magnopere illorum desideranda hereditas est, quorum Patrimonium regni caelestis praemium tollit. Talis^''') non*^) modo
est,

non'^) concupiscenda facultas


qui

sed oblata etiara respueuda.


facile

Nam

didicimus^^) nostra contempnere,

possumus etiam, quae

parentes obtulerint, rofutare.


hereditas,

Quo enim
diuina

nobis

quibus

caelestis et

promittitur?

humaua et terrena Contempnamus

omnia et cum propheta dicamus: Diem hominis non concupiui^^). Et alibi: Dominus imrs hereditafis moae et calicis niei; tu es, qiii resfltues liereitatem meam mild^''). Sed ille Deum auimo et raente
diligebat et eius poUicitationibus toto corde credebat, nos uero timeo

no facie tenus et roram hominibus

Deum

diligere

saeculum plus amemus.


praefertur.
et

Plus euim diligitur

alio,

uideamur et corde quod alii certe

Sed ecce grauius aliquid, si quis terreno^^) patrimonio humanis diuitiis uirginitatem distrahat, cui Christus caelestis regni praemium pollicetur. ambitio copiosa luxuriae, tarn uili pretio redimis, quod Deus aeternae gloriae mercede ditiore mercatur^^)! Legimus enim, caeleste regnum diuitibus quodammodo denegari^"),
scriptura

dicente:

Difficile
et^^)

diues

intrahit

in regnum,

cr/elorum'^^),

contra

^adonibus
Rom.
8,
3.5.

continentibus

repromitti.

Sunt,
im

inquit,

')

'')

qui

itl

quod.

*)

Das Wort
')

ist

durch

Bruch des Pergaments undeutlich geworden. S. hat richtig jseparare- an den Rand des C. gesetzt. ") So der C; S. Toties. So der C; S. quoties. ^) So mit L.; im C. und in A. fehlt a. ') So der C; S. Quoties. *) So der ') So der C; S. toties. ") So der C; S. quoties. ") ExheC; S. toties. '^) ^Non fohlt im C. '^) So derC; bei S. fehlt '0 C. Tales. redent te? '') Ps. 16, 5. '^) So mit .; C. (Zicimus. "*) Jer. 17, 1. ') Terreno non^.
ist

durch Bruch im Pergament zum Theil zerslrt;


'')

S.

hat es richtig an den


'-')

Rand
INlarc.

des C. gesetzt.
10, 2:1

A. raereatur.
^')

"";

denegare.

Matih.
ist

19, 23.

Luc. 18, 24.

.^Et^

fehlt

zwar im C,

aber wohl nur aus11*

164

Epistola de castitate.

spadones, qui se ipsos castrmierunt propter regniim caelorum^).

modo
cui

ille

caelestis

regni

sperare

possit

Quopraemium, ignoro, qui id


illud,

potius elegerit, cui abnuitur,

et hoc,

cui promittitur, propter

Quid ergo Christianorum decus^)? Perquod coepisti'^): omnes corporeas uoluptates^) uirili mente fice^), Non patiaris, conculcans, spiritalibus te tantum actibus'') occupato. a feminis uinci, quae'^) infirmiorem sexum ingenti peccato uirte
negatur,
amiserit.

ginitate superarunt
fecit
si

^).

Faciat te^) uel aequalem^") .... ca^^),

quem
etiam

sexus natiuitas fortiorera.


....^^)

Quantum euim

^^),
!

quod onmia
breuitate,
ut^^),

Adde, mors incerta metuenda est, quia^^) iam ex eo quisque mori potest, quo coepit et uiuere. Lucremur ergo de hac
quod in perpetuo habere possimus.
formidare iudiciura
et

ad praesentis uitae legitimum tempus peruenire possimus

Illud uero, qule est,

cum Christianorum multos


ut,

et audias et intellegas et, si uelis,

uideas in tantum Dei

aduentus eins terrore


peccati, abstinentia,

conpungi,

quamuis nulla eos redarguerit culpa


*'')],

oratione, ieiuniis corpus affligere, in cinere etiam cilicioque uolutari

[non desinant

scriptum esse recordautes:


ei^'')'^

Quoniam magniis
Siiustus
Apostolus
:

est dies

Dominik
erit,

et

quis erit siifficiens


et

Et
Uide

alibi:

tiix

saluus
Castigo

peccator

inpitis

uhi xxirehit ^^) ?

Et

corpus

meum
S.

et seruitiiti redigo^^).

ergo, si expediat tibi, ut,

gewischt. >3
^)

hat es au den
^)

Rand
;

des C. geschrieben.

^)

Matth.

19, 12.

Fr den Inf. spricht der vorangehende Fragesatz, fr den Imp. quod coepi.s^i- und occupato': im Fol*) Auch hier ist ein Bruch im Perg.; cepisti und squo sind genden.
C. decnnis.

So mit

S.

C. perficere.

doch deutlich.

S.

hat quod coepisti richtig an tien


**)

and

gesetzt.

')

So

tantum actibus sind durch Bruch im Perg. sehr undeutlich. S. hat sie richtig gelesen und an den Rand des Aber der C. hat nur uinci que. ') C. gestellt. S. uinci nnquam quae. Bei infirmio) So der C, nur dass das o von peccato verloschen ist. rem peccato hat der Verf. wohl an die Snde Evas gedacht (1 Tim. 2,
mit
S.;

C. uolu?itates.

Die Worte

-te

14).

S.

in infirmiore sex ingentia peccata uirginitate superarunt.

^)

Diese

beiden Worte (facia^e) haben gemss


lich

dem folgenden quem


'**)

fecit

wahrscheinaequaleui.

im

C. gestanden.

Auch
im

S.

hat

sie.

C.

mit einem Strich durch


S.

den Buchstaben und

equale.
C. der

Beides

deutlich.

falem uel

Aber zu talem

fehlt

Raum.

Eher

eis uel

aequalem.
?

")

Nur

diese beiden Buchstaben sind ganz deutlich.

Uita jnidica.'^

Aber dazu

fehlt der

^^) Das auf euim Raum. S. am Rande des C. ^circa^, in der Ausg. ^certe^. '') Das auf Folgende nicht mehr zu lesen. Uixerimus? S. utilius *^) So der 0. und ") So mit S. C. qui. omnia Folgende nicht zu lesen. mit ihm S. Man erwartet quod. ") Diese oder hnliche AVorte sind wohl hier ***) So der C. ") Joel 2, 11. ausgefallen. C. uohmtare. S. a;jparebit. - 1 Pet. *") So der C. st. in seruitutem redigo-!^ oder ^seruituti suhicio. 18. 4, 5. Sab. z. St. 1 Cor. 9, 27. Der Nachsatz zu: Illud uero, qule est,
;

Epistola de castitate.

165
conficiaut,

cum
magis

iilii

corpus
et

suum

abstiueutia

ieiunioque
uutrias,
et

tu

tuuni
Christi

e]julis

exquisitis

dapibus

cum

illi^)

exemplo''') sobriis uigiliis frequenter transigant noctes,

te

uero

esca

distentum torus mollior uec uolentem quidem uigilare permittat, et cum illi sacco et cinere et omni iuiuriarum genere afflicta et pallentia

uiembra

circumferant,
illi

tu

adoruatus et splendidus et laetus

incedas, et
igant,

cum

paeue omue tempus iacrimosis orationibus trans-

te ridere^) et luxuriari delectet, et


. . .
.

cum
^),

assidua

illis*)

aduerexer-

sus diabolum conpuguatio cero


uoluptates.

le

tibi caruis libeat

Numquid neu unus omnibus Dens?


iudicis expectant

omnes Chvistiani eiusdem


sint,

adueutumV
et
illi

Aut non'') Aut forsitan


uelint securi

mitior alio alios uel acrior ignis'') expectat, ut alii^) tantura solliciti
et alii
si

tantum securi?
intellegerent
est etiam^)

Crede mihi, quod


expedire.

esse,

sibi

Sed
et

ista,

inquies,

paucorum
caelestis

sunt.

Paucorum

angusta uia,
est

per quam^) in

regni aditus iutroitur,

paucorum

excellens

integritatis

prae-

miura, quod solis

uirginibus

repromittitur.

Do

quibus paucis esse

te couuenit, si illud

habere desideras, quod paucis promittitur.


est,

Ru-

bere enim
nihil

omnium paeue hominum

malorum

et

insipieutium

habere,

bus

go...le") est, id te exercere'^) uelle, quod cuncti, et illud quod etiam pessimi consequuntur. Sed, ut de homiuitaceam, luxuriautur et ferae, pecudes et uolucres quoque
Nihil

nubunt^').

magnum cum

porcis^*) et

canibus ali(juid
^^)

habere
sectare.

Dei potius et angelorum eins Pulchrura enim est, te eos in praesenti


commune.
semper esse credendus
pudicitiae
es^^)

in futuro.

uita imitari, cum quibus Nam, quam magnum sit


quod^'')

bonum, ex hoc uel maxirae recognosce,

inconti-

uens nee legere, uec orare fiducialiter potest, hostias uero ofFerre et
ut, cum redigo- fehlt. Sein Fehlen ist wohl durch die unverhltnissmssige Lnge und Coniplicirtheit der Vorderstze veranlasst. ^) C. Ulis. *) Luc. ^) >Te ridere zwar fast ganz zerstrt (nur :re Matth. 14, 23. 6, 12. ist deutlidi;, aber kraft des Zusammenhangs sicher. S. hat es an den Rand des *) Der C. und mit ihm S. illi. C. gesetzt und in seine Ausg. aufgenommen. *) Das zwischen coupugnatio und tibi Stehende ist fast ganz zerstrt. Oder :>An uon. Auch S. lsst am Kande des C. die AVahl zwischen *) So steht wahrscheinlich im >Aut nou' und An non. C. iginis. C. Das auf est^ folgende AVort ist sehr undeutlich. Wahrscheinlich
'')
'*)

*^)

a
ist es

etiamf.

S.

enim.

^)

C. q.
S. gentile.

") Die mittelsten Buchstaben dieses

Vielleicht geniale (Ansprechen''^) Weiterhin gebraucht der Verf. inihil magnum. C. idc ^exer'^) Von '*) cere. nubunt sind nur uu: und t deutlich. Steht '^) S. uitam umnino. '*) Dies steht ziemlich deutlich im C. Exempla? Wohl im C. ") Fehlt bei S., steht aber ziemlich deutlich im C.
des).

Wortes sind sehr undeutlich.

\QQ

Epistola de castitate.

Domini corpus
tremesoit.

adtingere,

aut

ignoranter

praesumit,
infinitam

aut

scienter

Contra
et,

pudicus

et^)

abstinens

conscientiae

fiduciam gerit
exercet.

pudicitiae auctoritate defensus,

cuucta intrepide^)

In oratione quasi praesens cum Domino, immo quasi amiUos aiitem dixi amicos^). cus cum amico loquitur, scriptura dicente: Offerre autem In lectione uero nulla animi confusione retrahitur.

Deo

hostias

fiducialiter
diligis,

tam audacter potest, quam celebratam iam eucharistiam Si Christum Quid ergo, dilectissime mihi? dilige Christi*) bonum, si Deum amas, serua, in quo uel
sumere.
serua integritatem, serua pudicitiam,

raaxime Deus gaudet:


queris, remittatur.

habeto
deli-

intra te castimoniam, cuius

orationum sufFragio,

si

quid forte

Nam

quod sacerdotio aliquatenus pudicitia con-

iam superius demonstrauimus. Si in uirginitatis integritate permanseris, eris apud Deum ut angelus et apud homines utDeus; si uero, quod non credo, eins despexeris bonum, nee apud homines Nemo te inanitibi, nee apud Deum integritatis gloria remanebit.
paretur,

bus uerbis circumueniat,

nemo
in

seducat.

Difficile perfectus Christi-

anus esse

poterit,

qui non

singularitate
fateor

et

in

permanserit^).

Mirari enim

me

excellentis

animi

tui in

parua aetate uirtutem et in iuuenili corpore canam mentem.

tam Et
.
.

non

me

tantum,

sed

uenerantur et honorant.
aetas angusti et ardui

omnes Et no
^)

pot

amant*^),
^)

diligunt

^),

ore
. .

terrentur,

quod haec
semi-

magis u
inter

^\ quam latiorem
quos saluari
qui

tam^^), per
his
est,

quam nonnullos etiam


praesertim^^)
nostris,

senes uidemus incedere, quod in


diuites,
difficile

cum temporibus
flagrat

quibus multis paeue ignota^^) iustitia


ita

est,

laus tua per omnia,

ut nullus

sit^*),

tuam
mit
et

in

^)

So mit

S.;

im
)

C.

fehlt

et.
*)

^)

Der

C
C;

sintrepid<;
S.

einem
Christi.

Strich durch
=)

d-.

Joh. 15, 15.

So der

dilige

Wasz wischen
Worte

in

und permauserit
)

steht, ist nicht

mehr zu lesen (vor dem


S.

letzteren
lich

scheint ciiore oder -care zu stehen).

ganz willkhr-

zwischen omnes und amant steht, ') Auf -dilipotes. S. qnicunque te ist bis auf :^poti nicht zu lesen. *) Das zwischen ^Et nogunt- folgt Etwas, was nicht mehr zu lesen ist. und sore<^ Stehende unleserlich. Auch Et no, was S. hat, ist nicht sicher. Ore hat S. am Rande und in seiner Ausg. durch ^stup ergnzt,
:pudicitiae sanctitate;.
. . .

Was

wahrscheinlich mit

Recht.

^)

Das auf

ardui-

folgende
nx<5

Wort

sieht

aus

wie ^ingeris^ oder iugeris.


lich.
S.

S. jugi.

*'0

Das auf
Vor

uitara.

Uiam?

") So nicht unwahrscheinlich.

Folgende unleser*'^) Das zwischen


scheint

in bis
^casit-

und

ipraesertira

Stehende unleserlich.
S. in his

^praesertim:

gestanden zu haben.
ita ut

Christum sequitur.
gelautet
;

") So
") Die

hat das schwer zu lesende

Wort wahrscheinlich
sit

S.

mortua.

Worte omnia,

uuUus

sehr undeutlich

und

unsicher.

Epistola de castitate.

167
Noli perdere

Christiauitatis^) conuersatione

non admiretur aetatem.

ma"-uiim

boniim^), et egregiam

consummatamque fabricam
Nihil de gloria
ut facilius possideas
est;

nequaquam
totum*).

uelis unius anguli destructione foedare^).

tua saeculum rapiat, custodi diligeuter unum,


Pudicitia enim omniuni
prole sua

bonorum mater
lieitura
^)

baoc nonuum-

quam cum
luxuria

aut
paene^),

senes moribus et lonnostris,


si

gaeuos animi
')
1)

ubi enim
.

temporibus

te

uicerit''),

ut

omnes

.^)

genere uitiorurn multi

Cliristianitatist nicht
te<<

ganz
^)

sicher.

")

S.

magnum

hoc iu te bonum.

iHoc in

sehr unsicher.

doch sehr wahrscheinlich. ^) Das zAvischen aut und licitunu ganz sicher, aber hchst wahrscheinlich. ^) Das zwischen animi et illicitum. Stehende unleserlich. S. aut amittitur, Quid plura. Matur und ipaene Stehende fast unleserlich. S. maturitatis Zu iQuid plura, was S. auch au den Rand des C. geschrieben hat, gtatis? '') Non ist sehr zweiS. luxuria non uicerit. berechtigt der Text nicht. ^) So S. felhaft. Es stand zwischen luxuria und uicerit noch Mehr. omnes doch unsicher. ) S. :*multipliciter exoriri und hierauf: ^VidenUt
.
. .

Destructione foedare^ nicht ganz sicher, aber *) ^TotuiU'. zwar nicht Vgl. brigens ob. I. S. 123.

tur aliqua deesse^.

Was

auf multi

folgt, ist sehr unsicher.

VII.

VIII.

EIN ERMAHNUNGSSCHREIBEN
AN EINEN JNGST ZUM ASKETISCHEN LEBEN
BEKEHRTEN.
AUS EINER MNCUENER HANDSCHK[PT SAEC

ZUM ERSTEN MALE HERAUSGEGEBEN.

EIN BRIEF EIiNE FRAU


AN EINE ANDERE VON HOHER GEBURT.
AUS EINER
ST.

GALLENER HANDSCHRIFT SAEC. IX

ZUM ERSTEN MALE HERAUSGEGEBEN.

vn.
Ein Ermalmiiugssclireiben

au einen jngst zum asketischen Leben Bekehrten.

Magnum

cumulatur^)

animae gaudium,
de periculosi

quando

creatoris

sui

fuerit adepta remedium''*), uel

istius

mundi

turbiuibus^)

ad portuui uerae
carissime
cognoui,
uel ad

salutis fuerit [aduecta, et


fuerit"*)]

de caenoso huius saeculi


Idcirco,

profunde ad petrae securitatis


frater,

euoluta fastigium.

multo^)
in

alacritatis'')

gaudio^)

repletum

me

esse

[cum

te^)]

talem couuersionem
loqueudi,

positum esse

perspexi

poeni[tentiae^)]

medicamenta confugientem audiui.

Dabit

ergo

Dominus sermonem
Uellera inprimis

qui dedit conpunetionem cordis


laus glori-

amandi.

tuum laudare propositum, sed


uon
recipit.

osi^^) laboris uerba dicentis adulatorie'^)


est,

Parum quippe

ut

tara^'"^)

misero

me

horaiue praedicetur atque laudetur in


caelis;

terris,

quod ab angelis honoratur in

siquidem iuxta euangelii

sententiam do uno poenitente plus gaudent angeli,


ginta

quam de

nona-

neuem

iustis^'),

qui poenitentia
V
^)

^*)

non egebant^^).

Ergo quia

V
^)

") C. turbenibus mit einem Strich Worte, wie ungetahr diese (vgl. Stellen, wie Ps. 27, 5. fuerit und -euoluta- ausgefallen sein, 40, 3. 69, 3. 15 f.), mssen zwischen da euoluta fastigium- durchaus nicht zu -ad portum uerae salutis Der Ausfall wurde wahrscheinlich durch ein Homoeoteleuton fuerit passt. *) *) alacretatis* mit (fuerit; fuerit) hervorgerufen. C multitm.

comolatur.
*)

C.

remedio.

(i)

durch

e.

oberen Rand der Etwas abgerissen. Auf dem Abgerisseneu mssen die zwei ) C. poene* mit einem Strich eingeklammerten Worte gestanden haben. durch Von tentiae gilt dasselbe, wie von cum te. S. die (i) e. "') C. gloriose mit einem Strich (i) durch >e. ") C. vorangL'h. Anm. ursprnglich adulatitrie. Das zweite ni^ wurde dann in =0 corrigirt. '-^ C. utatame. Das erste a ist beinahe ausradirt, und ebenso ist nach >e<

einem Strich

(i

'

durch

.>e.

^)

C. gaudia.

*)

Von dem

Handsclirift ist

ein

>m oder ^lu


(i)

fast ausradirt
e*.

(ut

tarnen?).

'*)

C.
fast

iustesi

mit einem
>m*.

Strich
'^)

durch

")

C.

poenitentia/Hi

mit

ausradirtem

Man

erwatet ^egent.

Pacianus bei Sab. hat doch hnlich iqulbua non

fuit

o})us jjoeuitentia.

172

Ein Ermahnungsschreiben an einen Neubekehrten.

uerum
tis^).

est,

quod ueritas
est,

dicit,

et fidei

digniim

est,

quod ueritate^)
contristautur.

probatur, credendum

gaudere augelos in conuersione poenitencontristantur

Sed quia angeli gaudent, sine dubio daemones Gaudent angeli, quod horao arcensurus ad caelos est;
daemones,
quia

homo

eo^)

ascensurus ab ipsis

est.

Uli laetantur,

quorum augetur*) numerus^),


diderunt.
sine

bi maesti sunt, qui de numero'') per-

Gaude'^) ergo atque^) laetare, dilectissime^) frater, et Cbristo


age,

intermissione gratias

quod,

aliis

exemplum

^^)

praebens,

dignatus est

Dominus per

melioris

uitae

conuersionem

te in iustoille^^)

rum

recipere cborum^^).

Nemo enim

uenit ad illum, nisi cui


ipse

porrexerit^^)

manum, secuudum quod

Dominus

in

euangelio

loquitur, dicens:
erit

Nemo uenit ad me, nisi pater^ qui misit me, traxErgo cauendum fortiter nobis est, ne ille draco antiquus^^), qui semper ab initio occultas consueuit parare insidias,
eum^^).
aliquas
tendiculas^*')

concupiscentiae
est

mundi huius

superfluas nobis

ingerat;
et

quia scriptum

in apostolo,

mille

nocendi

artes^'').

Et

si

quod ei sunt nomina mille de tam multis pauca nos uix

cogn[ouimus^^)]

uel

inuenire possumus^^), quid acturi sumus, nisi

Dei auxilium [con] tra^) eins impetus postulemus^^). Numquam enim ille apertas, sed absconsas semper parare consueuit insidias. Cum uiderit, nos feruenti auimo ad Christi ^^) euolare^^) praesidiura, subtrahit '^^) se modicura, ut melius postea aduersum nos possit habere conflictum. Inde est, quod in nobis nascitur disputatio ^^), ut incipiat in anirao quasi displicere, quod placuit, et quod uoti fuerat, contemni^^). [Quod respuerat^'')], iterum incipit animus plus amare. Inde est, quod plerique ponentes manum in aratrura, respicientes

')

C.

ueretate

mit einem Strich


(i)

(i)

durch das zweite


e.
-i.
^)

le.

")

C.
V

poenetentis mit einem Strich

durch das erste


s>e<

Eo< steht ber


^)

der Zeile.
)
*)

*)

C.

augitur

mit in

corrigirtem
')

C.

numeros.

C.

numerom mit ausradirtem m.


^)

C. Gaude;
e
'^)

mit ausradirtem v.
r

C. atquae^ mit ausradirtem a.


^'')

C. dilectissimae mit ausradirtem


C.
illi.

V
a.

C.

exnmplum.
a.

") C. choro.
")
(i)

") C. -porexerat
V C. antiquos.
^^)

mit in

^^i

corrigirtem

Joh.

G,

44.

'^)

C.

tendecolas mit einem Strich

durch das zweite


')

e.

")
8.
^'')

Vgl. Stellen,
i)

wie 2 Cor.
mus.
'^)
2)

11,
S.

14
ob.

und Eph.
S.
^*)

6,

11.
8.

S. ob.

S.

171
V

Anm.

171
C.

Anm.

^i)

q
C.

postolemus.
dispotatio.
'")
-'^)

C. possod C. achristi.

C.

euolari.

subtrmt.

'^^)

0. contemne

mit einem

.Strich (i)

durch das zweite

mssen im
mssen,
ist

C. ausgefallen sein.

An

Diese oder hnliche Worte dem Platz, den sie eingenommen haben
e.

Etwas vollstndig

ausradirt.

Ein Ermahni;ngssclireiben an einen Nenbekehrten.


regno^)

173

retro impediti sunt


runt, iterura

Dei,

dum

id,

quod respuere so uoue-

amare incipiunt. Unde nos. prudontissime cogitantes^), Qiiae retro sunt, blirecolamus, quod beatissimus ^) Paulus dicit: uiscens, in anfea^) me extendens, [persequor^)] ad hrauium^) sujkvnae
iiocationis

Christa).
certamir.a,

Totis igitur

uiribus
post

euolemus,

ut post

transacta

multa

post iniurias,

obprobria raalorum

hominum cum fiducia^) cum apostolo honum certaui, cursum consummaui,


pauperibus
laboremus,
ut
illic

dicere ualeamus^):
fidein

seruaui^^).

Certamen Si hanc
^''^)

uocem^*) mente libera uolumus proclamare, hie in peregriuis atque


postea in patria

seminemus^*) in lacrimis, ut
id,

illic^^)

remuneremur '^), hie metamus^'^) in gaudiis, secundum


nie-

quod

dicit

propheta:

Qui seminant in lacrimis, in gaudio


eradicetur iuuidia,
dilectio.

tent^'^).

Abscidatur, in quantum possumus, a cordibus nostris cupieuellatur superbia,

ditas^^),

plantetur humilitas,

inseratur Caritas'^), fructificet^^) uera

Audiamus,

qualiter

Johannes ^^) apost'dus


diligere'^^)

^''*)

in epistola sua contestatur-^), dicens:


ea,

Nolite
si

mundnni,

[neque^^)]
est

qnae in hoc mundo sunt;


in eo; quoniam

quis

diligit

mundum, non

[cajritas'^^) patris

omne,

quod in lioc mundo'-'^) est^ concupiscentia carnis et concupiscentia oculorum est^^) et superhia humanae uitae, quae non sunt de patre^^),
sed de hoc

mundo;

et

mundxs

transiet et^^) concupiscentia eius, qui

aufem

fecerit uoliintatem Dei,

apostohis dicit:

Nescitis^

quod amicitia^-)

manet in aeternum^^). Et lacobus mundi inimica est Deo?

')

C.

regnmH^t mit ansradirten m^ nnd in


(i)

o-^

corrigirtem
e.
*)
')

->\\'-.

')

C.

-cogetantes mit einem Stricli


nuis^ mit
sunt.
")
*)

durch
das

das

erste
e.

C.
ea,

beatessi-

einem
Dieses
C.
(i)

Strich

(i)

durcli

zweite

=
C.

quae ante
mit
") C.
") C.
C.
ilhtc
5.

Wort

oder ein
^)

hnliches mnss
Phil.
3,

im
)

C.

ausgefallen sein.
sfcducia<
4,
7.

Bpaelv.

brac/um.
^e.
")
''*)

13.
)

einem Strich
rc

durch

C.
C.

ualiamus.

2 Tim.

Si ac uoc e (Si liac uoce).

>atquae mit ausradirtem


") C. seminemis.
'^)

a.
*'')

muneremur
"*)
e<t.

r>re-

mit bleicherer Dinte).

durch Radiren in illic verwandelt.


C.

C.

smetamur-.
(!)

") Ps. 126,

^copedetas
'*)

mit

jv

ber

und einem Strich


(i)

durch die beiden


C. fructifecit
***)

C. >caretas mit einem Strich


(i)

durch
i.

e.
'^')

'")

mit einem Strich


apostolos.
"'')

durch e und e ber

C. lohannis.
S. ob. S. 171

C.
8.

") C. contestetur.

") C. dilcgere.

*")

Anm.

o
*?) C. retasi mit einem Strich (i) durch >e<. C. nnunr'. S. ebds. Unter v stand >os dies wurde aber ausradirt. ''*) So der C. *") C. patris. "") -iEt^ steht ber dem ^^ 1 Job. 2, 1517. tco^ von ^concupiscetifiaf. '^) C. amicicia. Eine sptere Hand hat nach amicicia- ber der Zeile

thuitiSi

hinzugefgt.

174

Ein Erraahnuugsschreiben an einen

^^enbekelirten.

Hoc
est

est

enim,

qno

si

quis uoluerit amicus^)


taliter

esse

mundi, inimicus
Si contibi

BeP).

Et Paulus apostolus

nos instruit, dicens:

surrexeritis^)
est

cum

Christo, [quae stirsum sunt, quaerite,

Christus

in extera^) Bei sedens^ quae sursum sunt sapite, non quae super
31ortui

terra^).

enim

estis^

et

uita

nestra

ahscondita

est

cum

Christo^)] in Deo.

Cum

auteni

Christus apparnerit, uita uestra,


ipso
in glria^).

tunc

et

uos apparehitis"*)

cum

Ut autem mihi
non diligamus
ministrorum^^)

uidetur, ideo') sancti apostoli ista praeceperunt^^), ut


eos, qui

amatores rauudi huius atque^') inrisores^^)

Dei

sunt, sed qui amatores Christi atque^*)

sanctorum esse noscundicens:

tur, iuxta id,

quod

in euangelio

Dominus monet,
uos inuicem
nostro

Mandatum
Sicut

nouum da

nohis, ut diJigatis [uosj inuiceni^^).


estis, si

In hoc cognoscent omnes


dilexeritis'^'^)

homines, quod mei discipidi

in alio loco euangelista de ipso

Domino

coumemorat:
uenit

Cum
quidam

autem,
ei

ingressus in

templum^ inter turhas

fuisset^'')^

adnuntians^^),

quod mater

siia et fratres sui starent foris, quae-

rentes eum.
tres

mei!

At ille, eleuans oculos Omnis enim^ qui facit


mater
et frater
et

in discipulos^^), ait:

Ecce framei,

uoluntatem. patris

qui in

caelis est^ ipse

soror

mea

est-^).

fortiter atque^^) consideremus,

qualiter nos ipse

Adtendamus Dominus inuitat ad


lahoratis et onenostri decli-

reguum.
rati'^'^)

Sic enim ait:

Uenite

ad me omnes, qui

estis^ et

ego reciam

uos'^^).

Non

iterum

oculi

nentur

in

terram,

qui tam

beno,

ad^^) caelum^).

Habeat

terra,

Domino quod suum

inspirante,
est,

eriguntur

^*)

colligant'-^)

spinas

ac tribulos, qu[icumque"^)] bominis


r
*)

imaginem portare desiderant, nos

^) C. iconsurrexeretis^ mit einem Strich ^) Oder i terrw^. Oder ^ad dexteram. Die eingeklammerten Worte sind im C. per Homoeotelenton (cum Chrimit einem Strich (i) ') C. ^apparebetis sto, cum Christo) ausgefallen.

C. amicas.

'')

Jac. 4,

4.

(i)

durch das lezte

e.

^)

**)

durch das zweite


") C.

e.

Col. 3,

14.
*^)

^)

C. idio.
e

'")

C. praecipernnt. C.

atquae- mit ausradirtem -a-.

C. inrisoris.
e.
'*)

'^)

nnenistro-

rum

mit einem Strich


^^)
**)
1.

(i)

durch das erste

C.

atquae

mit aus-

radirtem a.
dritte :e
.

'"')

Job. 13, 34

einem Strich (i) durch das erste und C. -dilexeretis^ mit einem Strich (i) durch das dritte e-. Zwischen dem ersten nnuicem- und iln hoc-^ sind vielC. ^dilegetes^ mit

leicht einige

Worte

ausgefallen,
'")

und ebenso
'*)

ist

wahrscheinlich vor jenem Worte


'^)

MOS ausgefallen.

e C. fnissit.

V C. adnontians.
'-')

V C. discipolos.

Mattb.
'^'O

12,

4650.

Marc.
'")

3,

3135.
11, 28.
il

C. jatquae- mit ausradirtem


'")
^^)

a^.

C. /jonerati.

Mattb.

C.

ereguntur mit einem


r caelo.
'")

Strich

(i)

durch das zweite


1

e'-.

''')

a.

cole(i)

gant' mit

ber >o
'')

(wohl von einer anderen Hand) und einem Strich


S. 171

durch .e.

S. ob.

Anm.

8.

Ein Erinahnuugsschreiben an einen Neubekehrten.

175

autem adbae
de iniquo

[rere caelo^)]

bonum

est.

Faciamus
spleudida*)
si

igitur nobis amicos


recipiant'"').

mammona,

qui nos in aetornam babitationem

Paruui

est

deposuisse^)

uestimenta

et

adsumpsisse^)

mediocria. bumiliasse ante bomines uultuni,


tate

ante Deiira'') cupidi-

noster

auimus

exardescit'^).

In

postenim

non

est

maguurn

atque^)
lis^)

utile,

sicut sanctus

iactare") pallium et
audire

Hieronymus^) scribit, uilera in scapupleuum marsupium babere recondituni.

Non possumus
crastino^^)^

dicentem

Dominum ^^):
:

Nolite

cogitare

de

Hahentes aUmenta et qiiihus tegnnnn', his contenti sinius^^); non possumus ^^) audire cum apostolis Dominum, audiamus cum militibus seruum, qui ait Beemptio animae propriae dmitiae'''). Non nobis opportunum^^) est illos

audiamus

apostolum ^*)

ditare muneribus, quibus^^)

cbristiana religio uidetur^*^) esse

oppro-

brium^^), apud quos execrabilis castitas, nequam'''^) humilitas, odiosa


ieiunia, uoluntavia pro^^)

Cbristo paupertas amentia iudicatur. Hi Doi seruis libenter^*) insultant, in conuiuiis suis ipsos^^) sunt, qui semper detvactant, sedentesque aduersus filios"^) matris suae scandalura ponunt quos Dominus in euangelio condemnat, dicens: Me''"'),

lius Ulis erit ligarP'')

mola
uniini

asinaria'^^) collo eoruni et mittiin mare,

quam
ille

scanalizare'^^)

dies

examinationis^^),

Ueniet de minimis ChristP^). quando dicent inter se gementes,

igitur
sicut

scriptura
in

sancta

testatur:

Hi
et

sunt.,

quos

aliqnando

hahnimus^'^)

similitudinem inproper ii; nos autem

insensafi^^)

uitam illorum

oesfimanimus^^)
conpuiafi^'^)

insaniam

finem illorum sine Jionore.


Bei,
et

Quomodo
illorum

sunt

inter filios

inter

sancto.<i

sors

')

S.

ebds.

2)

Luc
e

jg^

3)

q
e.

depossnisse.
'^)

*)

C.

^splendeda

mit cinoni Strich


")

(i)

durch das zweite


'*)

Das

p ist spter eingefjOft.


a.
'')

C. deo.

')

C. exardiscit.
'")

C.
'*)

atquae mit ausradirtem

C.

hieronimus.
')

C.

scapolis.

C. crasteno. V

C
C.

iectare.

'-')
'')

C.
1
'')

dicente
K,

domino.
'")

.Alatth. G, 84.

") C. apostolo.
')

Tim.
C.
*')

8.

C
C.

possomus.
uedeturj
e
'")

")

Prov.

13,

8.
(i)

o^jortunum.
e.
ist

quo.

*")

mit

einem

Strich

durch das erste

C. o/)robrium.

C.

nquam

(das >e< etwas bleicher).

und

**) C. Ifbcnter-^ mit einem Stricli fi) durch das erste se. "*) C. ursprnglich npss- und -fiiiws dann U' in beiden Wortem i ^o verwandelt. **) Ps. 50, 20. ") C. tlegan^mit einem Strich (i) durch e. **) C. msenaria^ mit einem Strich (i) ^'') "') C. scandalizari. durch e. Molam ashmriam? Matth. 18, 6. ^') C. examinationc^^ mit einem Strich (i) durch e. Marc. 9,' 42. ^') C.

Christo

") Pro mit bleicherer Dinte eingezwngt.

zwischen >uoluntaria

>hahuemus-^
zweite
n-'

mit einem

Strich

(i)
'*)

durch
C.

^e^.

^'^)

C.

nnsin^atU.
r
^^)

Das

in ^e

verwandelt.

aesiematmus.

C. conpotati.

176
est^)!

Ein Ermalinungssclireiben an einen Neubekehrten.

Uae

bis,

qui

talia

agunt,

quorum sermo

serpit

ut Cancer,
talibus*)

qui saeculum magis [quam Deum^)] diligere^) cupiunt!

De

equis, enim pronunciat psalmista, [dijcens^): Hi in curribus et hi nos aiitem in nomine Boniini nostri magnificabimur. Ipsi ohligati^) sunt et cecidenmt, nos uero resurreximus et erecti sumus"^). Erigamus

ergo
ociili

oculos^)

cordis

nostri

ad euni,

qui liahitat in caelo, et sicnt

seruorum in manibiis dominorum suorum, uel sicut oculi ancll-

lae in

manihus dominae
sint,

suae, ita

^)

oculi nostri
et,

ad Donwiitm, Deiim

nostnim,
nostri,

donec misereatur nol)is^\

cum

misertus

fuerit

non reccdamus^^) ab eo, noque separemur ab illo, qui dixit: Ecce^ ego uohiscum sum onmibus'^^) diehus usqiie'^^) ad consummafio-

nem

saectdi^^),

sed,

uiriliter^^)

agentes et ipsius adiutorium inplocustodire studeamus^*").

rantes,

mandata

eins, in

quantum possuraus,

Non

respiciamus uanitatera^'') et insanias falsas, neque^^) in dilecliuius, quae caduca et temporaria atque^^) transeunnon perpetua esse noscitur^^). Non nos separet^^) a cariChristi ulla tribulatio, sed geraendo et ex corde lacrimas

tionem mundi
tiana^"),
tate^^)

proferendo humiliemus nos in conspectu Domini et ploremiis corani

Praeoccupemus ^^) fadem eius in confessione, Feruenti^*^) animo et non tepido^^) et in psalmis iubilemus ei"^'^). curramus ad eum, quia tepidum^^) discipulum^^) non amat Christus.

Domino, qui

fecit nos.

Dicat unusquisque,

quid

uelit,

ego

interim de

meae

paruitatis^"}
^')

sensu iudicaui, melius mihi esse confundi coram peccatoribus


terra,

in

quam coram
1)

angelis sanctis in caelo uel ubicumque^^) iudicium

Sap.

^) S. ob. S.

35. 171 Anm.


5.
'J

^)

S.
^)

ol).

S.

171

Anm.

8.

=*)

C. dilegere.

*)
(i)

bus C. talis.

8.

C. ^Ipse obligate- mit


f.
**)

einem Strich

durch die
u
in

beiden ^e.

Ps. 20, 8
^)

C.

ursprnglich
f.

ocuhts; dann
') C.

ita

0 verwandelt.

C. suae.
i.
*'*)

'")

Ps. 123, 1

recidamus mit
(i)

in
'^)

^i-e

verwandeltem

omnehusi'

mit einem Strich

durch

e.

C. itisquaet mit ausradirtem a.

") Matth.

liter

^^) mit einem Strich (i) durch das erste e. ") C. nianetatem mit einem Strich (i) durch das erste e.

^^) C. >ueri28, 20. V V C. costodire stodeamus.


**)

C. nequae
^")

mit ausradirtem
euntian.
*')

a.

*'')

C.

^atquae; mit ausradirtem a.

C. trans-

C. nwscitur'^ mit in o

einem Strich

(i)

durch das zweite ^e

") separet mit verwandelten nx. ^^) C. caretate mit einem Strich (i) durch

*") Feruente ") Ps. 95, fi. 2. ") C. praeoccopemus^. ^') ('. tepedo mit einem Strich (i) durch das letzte ^e. ^^) C. ^tepedo^ (i) durch das zweite e. mit einem Strich (i; durch das ^^) C. discipolo. zweite e und v ber o. Das erste o in u ver-

das erste >e.

mit einem Strich

wandelt und ber dem zweiten


(i)

>v<.

*")

C
bv

paruetates mit einem Strich


(i)

durch die beiden


^^)

>e<.

zweite e.

C.

C. peccatores mit einem Strich ubicumquae mit ausradirtem >a*.


^^)

durch das

Ein Ermahnungsschreiben an einen Neubekehrteu.

177

suura uoluerit demonstrare.

Et

licet ^)
))ro

apostolus sine intennissione

nos

orare

praecipiat,

tarnen,

dum

gubernandis^) rebus
uel statutis boris,

nobis

comniissis

aliquas

nos')

ecclesiastica
illius

atque''),

quod iam Dominum^) exorare raisericordiam inplorare non desistamus, quia beatus
moras habere uidemur,
docet^)
auctoritas-''),

uir ille est, qui in lege


d[ie

Domini

eruditur.

Beatus, qui in lege eins

et sermo Dei seraper non inraerito diuinus sermo per SalomoBeatus homo, qui inuenit sapientiam! nera') conlaudat, dicens: Melius est enini iUam niercare, quam aiiri et argenti tJiesauros,

ac nocte^)]

meitatur^),

cuius

animus

eloquia retractat.

Quem

prefiosiorem^^) lapiibus pretiosis^^).


ternptationes^*),

Si aliquas igitur, carissime


solet^^)

^'),

quod frequenter

iniraicus

ingerere,

senseri-

mus^'') in nobis,
dixiraus^''),

non confundamur, neque contristemur,

sed,

sicut
^^)

Christi auxilium ad

repellendas diaboli temptationes

inploremus, quia non sunt condignae passioms huius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nohis. Sed^^) expectatio^^) [creaturae reuelationem^^)] filiorum Dei expectaf^^). Et in alio loco: Beatus uir, qui suffert temptationem^^), quia, cum prohatus fuerit^ accipiet coronam uitae, quam repromisit Dominus diligentihus se^^). Sed, dum multiloquium mihi cauendum est, sermo mens iam finem
accipere debet.

Domine
salubri^^)

mi'''^)

et

amantissime,

in

Cbristo

semper
si

desiderande araice, dignare meae'-^) modicitatis conloquium benigne

animo

atque'''^)

corde recipere^^).

Da

ueniam,

quid

e
*)

V
'')

C. licit.

C. gobernandis.

')

C. nobis.

Wohl dnrch
o

das voran*)

gehende
docit.

>uobis*
^)

oder auch durch


octoretas
>e.
)

statutis

horis

hervorgerufen.

C.

C.

mit in au
C.

verwandeltem
'')

und mit einem


mit ausradirtem
C.

Strich

(i)

durch

domino.

C.

atquae
1,

zweiten a. ) S. ob. ") C. 2^^(icciosio7-em.


durch das
carissimae
>t

S.
^'^)

171
L.

Anm.

8.

^)

Ps.

2.

>")

Solomonem.
(i)

^lapedibus praeciosis mit einem Strich

i=) von ^lapedibust. Prov. 3, 13 15. 8, 19. 16, 16. C. mit ausradirtem zweiten a. ") C temptaciones mit in

verwandeltem mit einem Strich


deltem
tacio
fallen.
c.
^*)

c.
(i)

'*)

C. soltt.
>e.

^)
'^)

C. sinseremus.

") C. dixemus

durch

C.

tewtaciones mit in t verwan-

c<.

mit in

*'') C. So der C. st. des ^Namt der Bibelstelle. expec*') Diese Worte sind im C. ausgeverwandeltem c. ") Rom. 8, 18 f. ") C. teH/acionem mit in >t* verwandeltem

*")

>t<

c
(i) durch mit halb ausradirtem zweiten a. *") Nach salnbri- ist Etwas ausradirt. Das ^i' von 'Salubri scheint vom Corrector herzurhren. C. recepere^ mit eineui Strich (i) durch das

Jac.

1,

12.

^^)

C.

>Domini me< mit einem Strich

>ec.

^^)

C.

mei.

") C.
''")

>atquae

zweite e.

12

178

Ein Ermahnungsschreiben an einen Neubekehrten.

forte inperito

et meliora sunt

sermone^) locutus^) sim, quia Caritas^) nescit timere tmlnera amici quam uoluntaria oscida^) inimici^).
quia,
et

Unum
mus
pro

dico,

aniare,

saeculi et^)

cum simus, caelum debeDei plus oboedire, quam iudicium aeternum magis timere, quam hominum. Ora
Christiani
uoluntati^)

quod cupio, non terram

me

et sie age, ut et

mihi scripsisse et

tibi legisse

gloriosum

sit.

VIII.

Ein Brief einer Frau an eine andere von hoher Geburt.


Nisi, tanti semiuis^),

silentium

meum

ad tuam iniuriam reuo-

cares^), rata*) fuerara^^) coupetentera

mihi propheticam seutentiam,


sit

quae

ait:

Sl est

tibi

sermo, responde proximo, sin aideni^

manus
epi-

tua super os tuum^'^).

Quid euim respoudere

tibi possera,

aut unde

loqueudi uerba praesumerem^^),


stolae tuae

cum

ita

totum canonis corpus

sermone conplexa

sis,

ut nihil mihi relinqueres ad diceu-

dum.
*)

Latuit mihi hactenus^*) avca testamenti^^), hoc est conpago

C. >semonem mit einem bleichen r zwischen dem ersten era ber der ") Im C. stand und beinahe ausradirtem m am Schlsse. locutus Dies wurde aber, wie es scheint, in logutus corrigirt (mit schwrzerer

Zeile

Dinte).
'')

^)

C.

caretas
'')

mit einem Strich

(i)

durch
(i)

e.

*)

C. oscola.
')

Prov. 27,
et
.

6.
^)

C. uoluntate

mit einem Strich

durch ^e.

C.

saeculi'

So hoher Herkunft, hohen


seminis
.siss

fr

icum

tanti

Kurzer Ausdruck xoo-tov 6npatog ov6a. Fr etwas


Geschlechts.
'')

dich Beleidigendes, eine Beleidigung erachtetest.


^)

S.

Georges unt. >reuocare

C. rectam.

Das

erste

a*

durch Einfluss von fueram*

von rata< wurde ec gelesen, und das zweite ") St. fuissem. S. in am verwandelt.
der
lat.

Khner, Ausfhrl.
12 (14
It.

Gramm,

Spr.

II,

1.

S.

127, 2, d.

''^)

Sir. 5,

intellectus (vvetg), responde proximo tuo, sin autem (ei Si fiij), sit manus super os tuum. Sin autem si autem non, sc. sit. Vgl. Luk. 13, 9 It. Vulg.: ut (Vulg. et) si quidem fecerit '^) Von wo sollte ich fructum, sin autem, in fiUurum succides eam. ") C. actenus. ''') Area sie hernehmen um sie in der Rede zu gebrauchen.
Vulg.):

Si est tibi

lat. Hebers, von Iren. Adv. haress., Lib. II c. 24 n. Adv. Marc. IV, 12, in 4 Esr. x, 22 und Grom. vett. ex rec. C. Laclini. 1). .37.3 1. 4. Der Ausdruck stammt aus der It. S. Deut. 10, 8. .31, 9 und Jos. 4, IH bei Sab. Die Vulg. hat nur Num. 14, 44 und .Ter. 3, Itj

testamentibei

wie in der

3,

Tert.

itestamenti'^ sonst

j>

foederis^.

Ein Brief einer Frau an eine andere von hoher Geburt.

179
Mere-

tui cordis, in

qua oranis librorum bibliotheca^) congesta


ab
intus
et

est.

tur sane
tani

et

a foris deaurari raateria principali,

quae

fideliter

scripta

digito

Dei

uerba

custodit.

Meruit

quidem

illa in mysterio Christi sponsa, quae sitientem Abrahae famulura deposito ex humeris suis liydriae^) liquore^) satiauit*), sed non minoribus^) illa) es donanda titulis et consecranda') sententiis, quae nos, Abrahae famulos (quia omnis, qui peccat, seruus est^)), ex hydria^) pectoris tui, hoc est thesauro ex

propheticum testimonium

uase

fictili^*'),

satiasti.

Bibi sane ex

bis,

quae

scripseras,

et

camequia

los raeos adaquaui, id est uitia


his,

mea

uniuersa cognoui, quia nihil ex

quae in

me

esse arbitrabaris, inueni.

Sed longe

^^)

claret,

ex opere tuo infelicitatera


quid
tibi cotidiani laboris

meam

ignorantiamque pensasti,

et quic-

cura coutulerat, id totum in


talis

mea

assertione

qualem esse me sentis, quia omnia possibilia sunt credenti^^), sed cura uelle mihi non^*) adiaceat, perficere prorsus inpossibile est^^). In te uero utraque stant, et utraque fructificant. Agnoui sane, de qua propheta dixisset: Ecce uirgo in utero concipiel et pariet filium^'^). Tu potes libere proclamare Concepimus in utero, Domine, et xmrturiuimus spiritum salutis tiiae, quem fecisti super ferram^''). Tu uerbum Dei
posuisti^^).
esse,
:

Debueram quidem

foeta, tu

sermonem

eins enixa, sie nobis scientiam


sis.

Dei

parturis,

ut

apud

te

semper extonsa uel plena


fructus
uiris,

Agnoscant, qui

dubitant,

({ualitor uirgo

concepeiit qualiterque pepererit, et scripta tua legant,

quia hie est uirginei

incorrupta fecuuditas.

Tibi sane in

exemplo Sarrae, Septem


angelo pronubante,

hoc est
nupsit,

spiritibus

mundi, mortuis,
occubuit^^).

cum

Christus

tum iuimicus

Mihi autem
')
')

iufelici^^)

necesse

est'^)

petere a patre meo, ut

pkmgam
^) licore.

C. biblioieca.
24,

*)

C.

idrye

mit in
galt,

corrigirtera

e.

Rebecca Gen.

18.

Rebecca

weil Isaacs Weib,


S.
z.

dem

kirclilicbon

Alterthum und Mittelalter als ein Typus der Kirche. Abraham Lib. I n. 88 ss. und Isid. Quaestt. in vet.
')

B. Ambr.

De
3
ss.

test. C.

XIX

n.

C. minor.

Nach minor')

ist

im

C. ein oder
^)

mehr
4, 7.

als ein

Wort

ausradirt.

^)

C.

illo.

C.
20.
s.

consecrafe.
'')

Job. 8, 24;

vgl, auch 2 Pet. 2, 19


'')

und

Rom.

6,

16

f.

yydvia.

") 2 Cor.

Georges's Lex.
erklrt,

v.

dass es mein

*-) Der Sinn ist wohl: Eigenthum ist, dass ich

Weithin, sehr. S. von diesem Allen hast du


besitze,
alles

es

dies

hast
.

du
"j

mir zuerkannt,
Marc.
fr
J,

beigelegt.

S.

Georges unt.
'^)
.

^asserere

und

assertio

23.

")

C.

meum.
:

Wenn

du

zu
S.
z.

seiner

Zeit gelebt

httest,

wenn
')

er dich

gekannt

htte.

Mellcicht

steht doch der Gon.j. Plus-

qampf.
S.

den Conj. Impf.


Jes. 7, 14.
**)

wenn
mit

er jetzt lebte.
It.

Rnscb,
St.

lt.
')

u.

Vulg.
c.

431.
c.

") Jes. 26, 18


^i-

S.

und

68.

C.

iufelice-

durch

Sab.

Tob.
*")

als Correctur.
ist

Das

kleine

Stck des Blattes, worauf

est

gestanden haben muss,

abgerissen.

12*

180

iii Brief einer

Prau an eine andere von hoher Geburt.

priusquam paternorum labiorum pacta dissoluam ^). nullum ante conspectum -) Doraini fructum meae^) uirtutis ostendo. Occidit quidem pater mens Moabitas atque Ammanitas*),
uirginalia mea,

quia

id est ebrietatis in

me

et fornicationis

genus extinxit; sed quid mihi hoc est in corde, non liabeo?

prodest,

quia uerbum

Dei

in utero,

Et

scio,

quia uirginitas sine scientia in tenebris ambulat et lumen

ignorat ac,

nomen tantum

sine opere possidens,

nequaquam canopei^)
leuitate^),

sponsalis limen ingreditur.


sta^) papyri^) ariditate,

Porto candelabrum gutturis mei exhau-

id est

inanium uerborum
tetigit; in

conple-

tum, quod scientiae pinguedo non

quibus [cum^)], infelicem

me

esse,

nouerim,

uel

inploro, ut a quibus

hoc a uobis ^), quae oleo^^) abundatis^^), emere debeam, demonstretis^^). Sed iam alidixit

quando dicam, quod lob

ad

Dominum:

Quid possum

dicere

cum audiam

talia tierha, aut

quid respondebo, cum sim nihil?

Sed

semel locutus. non adiciam iterum^^).

Agnoui enim, me

esse terram

*)

Jud.

11,

26

SS.

Uirginalia':

hat wohl in der

LXX

Jud. 11, 37 ta Tiap^evid /xov haben.

obitu Valeutiniani consolatios n. 49 fflebo

It. gestanden, da die Ambrosius hat doch nach De in montibus super virginitatem

meam;
17.

vgl.

De

off.

minist.-

III, 12, 81:

^quae

aifectu prosequerentur)

virginitatem

gelesen.

uirginitatem eius Auch in Deut. 22,


whrend

pio

14. 15.

20 bersetzt die
die

It.

ra napBvLa durch
virginitas^)

>virginalia<i^,

die Vulg.

non inveni virginem,


fehlen
die erstere.

signa virginitatis,
und
C. me.
*)

virginitas hat.

Bei Georges

Bedeutungen
*)
(s.

signa virginitatis, bei Forcellini


C.

con^jectum.

amanitas.

^^Ammanitae

Aug. Quaestt. in Hept. Lib. V n. 35) und indirect nach den LXX {'AfiavitTfc:, 'Auavirig Deut. 23, 3. 1 S.* 11, 1. 2. 1 Kg. 11, 1. Neb. 13, 23). Die Vulg. hat Ammonites und Ammonitis-. Auch hier ^) Canopeum; st. wird brigens auf die Geschichte Jephtas angespielt. conopeum, Hcovoonov (von hgdvooiP), im mittelalterlichen Latein canapeum (s. du Gange), it. canope, franz. canape, eig. Mckennetz, dann mit ) C. einem Mckennetz versehenes Bett, hier mit spunsale Brautbett. Das Wert hat hier die Bedeutung vollendet, vollkommen';. exawsta. ') C. papiri. Die Schreiberinn muss von einem von dem Holz der PapirusVgl. Herodot. L. II c. 96 und Plin. Hist. staude verfertigten Caudelaber reden. ^) Nach leuitate steht ue mit einem schiefen nat. Lib. XIII c. 22. ^) Dieses Wort muss hier ausgefallen Strich durch die beiden Buchstaben.
nach der
It.

sein.

In quibus j,

sc.

uerbis

inanibus.

^'')

hoc C. uel aobis.


^*)

Hoc rhrt
C. /labundatis.

") C. oleww. von der Hand des Schreibers her. '') Matth. '*) Hiob 39, 34 f. (im Grundtext 25, 8 s. nach der It. Hieronymus's Uebersetzung der LXX hat:

40,

f.)

frei citirt

cum

nihil sim? quod

responsum dabo?
(Lagarde, Mittheil.

audiens talia, Semel locutus sm,


die

Herum non adiciam


leuiter locutus

II,

234),

Vulg.:

Qui

sum, respondere quin possum?

num

locutus sum, quod

utinam non

dixissein, et alterum, quibus ultra

non addam.

Ein Brief einer Frau an eine andere von hoher Geburt.

181

et

cinerem^),

quia

aliorum^) tale opus uspicio,

ex quibus in

me

ipsa uihil sentio.

Apparat, tecum, exemplo sanctae Mariae^), angespiritum,


fabulari,
soror,

lum,

hoc

est*)

quia^)

tali

erudita sermone es.

Custodi

sanOj

custodi

non

sed

domina
tui

nuncupanda,
efFudit,

quod
ut
cir-

cordis tui sacrarium concepit et uentris

fructus

cumieras
in

et

demonstres*) in Aegypto'') filium tuum^), hoc est nobis


obscuritate
te

saeculi

uiuentibus doctrinae

tuae

fructus

ostendas.

Nee dubie dicam,


illa

unam

esse ex quattuor uirginibus prophetantiedisserit^^).

bus, quas apostolicorum

actuum^) conscriptus^")

Tu

es

niniirum, de qua sacri cecinere cautores:

circumamicta es uarietate^^).
pulcros ac fideles
latere oris tui afluunt uel

In mhriis^'^) aureis Fimhrias^*') enim aureas quid, nisi


qui

sensus tui sermones interpreter,

ex utroque
uarietas,

dependunt?

Quibus inest pulcra

quia ex lege, prophetis et euangeliis


testinioniorum
edis
otiosa,

colore pinxisti.

textum epistolae tuae diuerso Apparet sane, quia cibos non comille,

et

quoniam^^) uir tuus,


tibi

qui fabri esse

filius

dice-

batur^*"),

fusum

de liguo scientiae fabricauit,


spiritalium

per

quem

tu

de

araplo historiae^'')
tibi,

uellere

ducis

fila

uerborum.

Fateor
dictum,

uenerabilis soror,
ait:

non intellegebam
et

illud

propheticum

ubi

Triiicum iimenihus

uinum suaueolens

uirginihns^^}, nisi

illud

ex sermouum tuorura uirtute sensissem^^).

Tu

es enim,

quae

habes suaueolens

uinum, id
suae

est

ex fructibus Christi,

qui uitis est

uera^"), gaudio scientiae spiritalis exuberans,

quae iuteriora uiscerum

tuorum
atque
')

succo'"^^)

dulcedinis ac uirtutis aniniauit.

Bene aemuscientiam
ter*)

laris illam

Sunamiticam''*^) uirginom,

Dauidici"^) corporis ministram

custodem,

quae

maturam

perfectamque
hat:

regalem

ram
ein
) C.

Nach Hieb 42, H It. Hier.'s Uebers. der LXX cinerem, die Vulg. et ago poenitentiam quialiorum. Das a von >qiiia und das ja von
et
:

aesiimavi me

in favilla et cinere.
=alioruin sind
es.
*)

C.

nur durch

>a ausgedrckt.

^)

Luc.

1, )

26

ff.

*)

C.
11,

C.

qui.
2, 15.

Quae?
)

demoji^es.
.'(actuiim

')

C. egypto.
'")

Nach

IIos.

und Matth.
in
ni,

C.

apostolicorum
^-Conscriptus
21, 8
f.

V conscriptos.

V C.

conscriptos

(>o

corrigirt).

conscriptio, scriptum, scriptura< fehlt in


^')

") C. fimbreis.

Ps. 45, 14.


'*)

S.

brcas mit

n^ durch
des Acc.
13,
.55.

ec.

als

Correctur.

') Act. den Lexx. ") C. ^FiraSt. Quoniam, wie >quia< und

Sab.

z.

>qud
')

St.

Inf.

S. die Beispiele bei


'**)

Rnsch,
9,

It.

u.

Vulg. S. 402.
der

INIatth.

'^)

C. hystori.

Sach.

17 wesentlich nach

It.

(fru))ientui)i
Tial

veaviHoig
ruvi
et

juvonbics et vinum boni odons ad virghies ; LXX olvog evooSi^oov eig napBivovc:; \n\g._fruvienfum
''')

trog
clccfo^-prius-

vinuui germinans virgines).


sensi

Mau

erwartet entweder
C. sonamiticani.

quaui

oder >non intellegerem.


'^")

Die Verf. vermischte zwei Gedanken


''')

miteinander.
daui^ici.

Job. 15,

1.

^')

C. s?tco.

^*)

C.

182

Ein Brief einer Frau an eine andere von hoher Geburt.

intuitu mentis tuae calefacere et custodire non clesinis^).

Consecuta
quibus

es iam pro hac attentione raercedem accipieudo claues eins,


aperis,

quod nemo

claudit,

et claudis,

quod nemo
filius,

aperit^).

Habet
ne

sane in te Betbsabeae, hoc est sapientiae,


te falsus frater aut concupiscat, aut tangat.

quod

zeletur^),

randa mihi sanctitas tua, quia

Quod uero scribit ueneamictum meum, quod*) super lumbos


flumen Euphraten**),
duritia cordis

meos

erat,

in cauo petrae abscondissem^) super

agnosco hoc,
uirtutis

quia iuxta praecipitium

mundiale

mei

meae tegumenta corrupta sunt, et modo nuda de protectione Sed quia iam sapientiae, non de uetere homine spoliata cognoscor. sermonem meum et inperitia'') cordis et maternae aegritudinis moeror excludit, atque hoc ipsum modicum loqui uix tristitia cordis admisit, rogo, ut [super ^)] aridas radices sensus mei cophinum stercoris, hoc est ubertatem uerborum tuorum frequenter effundas''), ut, cum me
iuxta consuetudinem uisitaueris, aliquem in
inuenias.
1

me

fructum boni operis

1)

Kg.

1,

14.
c.

2)

^^poc

3^

(-jes.

22, 22).

^)

C.

=>celetur

mit

in z corrigirtem

Ein >amictuui st. amictus- kommt Wohl durch die Acc. amictum meum hervorgerufener sonst nicht vor. '') C. ^) Nach Jer. 13, 17. St. abscondenm. Fehler fr qui. Am ist durch das vorangehende sermonem meww hervorgeiuperitiaw. ^) Die ^) SvTper oder ad oder in muss hier ausgefallen sein. rufen. Verf. hat wohl Luc. 13, 8 It. (usqxbe dum focliam circa emn et mittam e cophinutn stercoris; Vulg. et mittam stercora) vor Augen.
*)

So der

*')

IX XIV.

PREDIGTEN AUS DEM SCHLUSS DER ALTKICHLIGHEN ZEIT


UND

DEM ANFANG DES MITTELALTERS.


AUS UANDSCIIRIPTKN ZUM EKSTEN MALE UERAUSGEGEBEN.

rx.

Eine waLrscheiulicli dem fnften Jahrhundert angehrige


Himmelfahrtstags-Predigt.
Aus einer Sand Gallener Handschrift des achten Juhrhunderts.

1.

Summa

praeteritae sollemuitatis festis praesentibus contiue-

Dominus euim, qui a sacrosancto pascba usque in hanc festiuitatem cum discipulis praesens fuit, hoc die astra conscendit; unde conuenit, ut cum antiquis Christi festiuitatitur,

fratres

karissimi.

bus

uelut

recentibus

gratulemur.
terris,

lesura habuimus in

Qui actibus quasi praesentem scandentera nunc sequamur ad caelum.


dictu''^)

Quod ne
osum
in(|uit,

uobis forsitan^) aut factu inpossibile, aut

praesumptu-

esse uideatur, audite de hoc

loquentem Dominum^).

dielms,

lohannis hapiistae iiim patitur regiium caelorum^ et iiiolenti Posdiripiiint ilhid^). inaestimabilem^) erga nos Dei araorem!
sessio*^)

caeli

laetatur.

Rapi

ab omnibus rapitur, et possessionis dominus direptione Adest, res suas ceruit et iuuat ipse rapientibus.

prouocat,
]uitat,

suVagatur'^).

Totum

id

se

de

rapinae

fructu

perdere

Quis aestiraare non contingeret occupare raptori. hunc Dei afFectum queat? Arte quadam nobiscum utitur, ut boni
(juidquid

simus^).
stibus
simi,

Ut nos

a paruis auoc6t,

magna

proponit.

Allicit'*)

caele-

praemiis^"), ne terrena miremur.

Ne, quaeso,

fratres karis-

spernamus hanc erga nos misericordis Domini caritatem. Non hoc [faciaraus")], nee utique'^) uostra res est, [ut^^)], corro')

C. forsita.
^)

^)

C. dictum.
S

C. C.

dm.

*)

Matth.
^)

11, 12.

")

C.

HC

instimabilcni.

C.

possesio.
nuis^^

')

suifraga?jtur.

>Bonisi<
^)

am

Schhiss einer Zeile und


vor
5caelestibus<
ist

am Anfang

der folgenden.

Das Wort

Die beiden ersten Buchstaben sind doch ziemlich deutlich ^ag, die folgenden, wie es scheint, zwei, sind '") C. nicht zu lesen. Agit? Ich habe das sehr passende allicit gesetzt. '*) Auf ") Ein Wort, wie dieses, scheint hier ausgefallen zu sein. praniiis.
beinahe ausgewischt.
>uti

folgen Ruchstaben, deren

erster

deutlich

q<

ist.

'^)

Dieses AVort

scheint hier ausgefallen zu sein.

186
gati^),

Eine Himmelfahrtstags-Predigt.

rapinas

noxias

sequamur^),
^),

cum caelum

rapere

possimus.

Inuitati, ut legimus iu euangelio

ad sacras nuptias, homiues,

dum

caducis actibus m'mis inhiantes, [inuitationem spreuerunt*)], diuinum

conuiuium perdiderunt. Cauete ab hoc exemplo, fratres karissimi. Rapere opes rerum caelestium non queunt, qui raptus^) terrestrium non relinquunt^). 2. Commoratus igitur per Sed ad propositum reuertamur. quadraginta dies cum discipulis suis Dominus, hoc die, inspectantibus cunctis, receptus in caelum est, siquidem et lectio, quam audistis,

ita

docuit,

quae,

praedicasset, hoc subdidit:


Ulis, leuatus est, et

cum locutum cum apostolis suis Dominum Et, cum haec dixisset, inquit, uidentibus Et cum nnhes suscepit illum ab ocidis eorum.
euntem illum, ecce duo uiri adsteterunt Uiri Galilaei, quid statis, aspiqui receptus est a uobis^ sie ueniet,
in caelum^).

intenderent [in caelum'^)]

Ulis in ueste alba, qui et dixerunt:


cientes in

caelum?
placet,

Hie

lesiis,

quemadmodum
et uira,
si

uidistis

eum euntem

Repetamus ipsam^)

uerborum diuinorum

consideremus.

Cum

haec

dixisset, inquit, uidentibus Ulis, leuatus est.

Advertite penitus altum


ascendisse

diuini sermonis arcanum.

Non enim tantum


dixit,
scilicet,

Dominum,
eleuationis

sed

etiam leuatum esse

ut in

maiestate

mysterium nosceremus [et^^)] eleuatum non tantum a se, sed etiam a^^) patre intellegeremus^^), non, quia non esset sibi per se ipse^*) sufficiens, sed ut, quo mitten te ad terram^^) uenerat, ipso ad caelum leuante remearet, cooperante quoque in hoc ipso^*") spiritu^'') sancto, quia, qui adfuerat natiuitati, deesse non poterat ascensui. Nam et cum una esset patris et filii^^) et Spiritus sancti
ascensionis^^)
operatio, potestas atque n'atura,
licet

eum

uirtus

propria sustulerit,

communis tamen substantia


trinum unitas non
^)

subleuabat,

siquidem,

ubi

diuidi

a se

potest,

unius actus

trinitatis eflfectus est.

gebeten

was keinen Sinn giebt. Ich habe corrogati, zusammeu^) was zum Folgenden stimmt. Dieses AVoit stand wahrscheinlich im Text. Alles von Non hoc sequamur ist ziemlich stark corrumpirt. ^) C. euangelitcw. *) Worte, wie diese, mssen hier
C. corrogo,
conjicirt,

ausgefallen sein.

^)

p C. ratus.

^)

C.

relinqimt.
S.

')

Diese Worte sind


Ynlg.
C.

nach dem Original und dem Citate weit. unt.


*)

188 hier im C. ausgefallen.


receptus ;

C.

cael.

Act.

1,

11
)

(It.

intenderent,
ipsrtm.

hat

m-

tuerentur,

assumptif^s^).

C.

et

Ipsam geht auf lectionem

zurck.

Textum

ipsum?
fd

Textum

lectionis

ipsum?
''^)

'")

ascensionis

eleuationis.
y>a^

") Et ist hier im C. ausgefallen.

Ein Corrector hat


corrigirt.
^^)

unrichtig iu

^ad^ \a;

d
*^)

mit schwrzerer Dinte)


C. terras.
'^)

C.

intelleremus.
(sp).
8)

") Ipstww?
C.
fili.

C. ipswm.

") C. spirito

Eine Himraelfahrtstags-Predigt.

187
ordino
subsequatur.
fratres karis-

3.

Sed uideamus deiudp, quid


est, inquit, et nuls^) suscepit

lectionis

Leuatns
simi,

eim.

idetis,

quomodo ascendenti ad
sint.

caelura

Domino^) etiam

insensibilia

elementa famulata
cipit aliquid,

Non enim

dixit:

Nubem

intrauit,

aut:
sus-

Peruenit ad nubem, sed:


dura non ignorat^).
susciperet,

Nuhes, inquit, suscepit lum.

Quod

dilectissimi, necesse est,

ut sensu id ipsum suscipiensuscipiens

Ergo

et

nubes

Salvatorem,

quem

agnouit,
aflfectu.

et ideo suscepit

non

insensibili receptaculo, sed

Discamus, quaeso, et nos, fratres karissimi, susPraesto est, introire desiderat. cipere Dominum*) nostrum, id est: Tollt te ergo, ut propheta ait, tollite portas principes^) uestras% et
ambientis

elenamini portae
doraos,

aeternales^

et

mundate ianuas

uestras,

Mundate infroibit rex gloriae''). uniuersa in uobis interiora pariter

et exteriora^)

purgeutur!

rum sordium habere


cuucta
reserentur.

nihil debet,

Domus, quae Dominum suscipit, terrenaomnia aduenienti Domino^) uacent, Grande infidelitatis periculum est stantem^'*)
[non recipere^^].

antn ostium

Dominum

Quisque non

sie

agit,

ut

recipiat, excludit.
4.

Sed quid deinde subsequitur?

Xnhes, inquit, suscepit illum

ah oculis eorum.

Pulchra est scriptura^^) diuina.

Ab

ipsis discipu-

lorura oculis Christum dixit nube'^) susceptum, ut dominicus honor pariter et rei indubitatae ueritas nosceretur, cum id, quod cerneretur
oculis,

rerum inpleretur

effectu.

Nuhes

ergo, inquit, suscepit

eum

ah oculis eorum.

Uidetis, fratres,

mutuum

et concordantem in hono-

rem Domini apostolorum simul elemontorumque famulatum. asceudentem discipulorum oculi prosecuti sunt, nubium
occursus,

Quem
suscepit

nee prius

apostolicus

^*)

uisus

reliquit

officium
arabitio.

^^),

quam
miram
Pro-

supernorum elementorum [eum^*)] amplecteretur


discipulorum erga
ficiscentem ad

dominum suum
Dominum^'),

et

inextimabilem caritatem!
quia mauibus iam
teuere adesse

caelos

poterant, sequebantur obtutu,


oculis inhibebant.

cum

praesenti

non non quirent,

quanto plus conspiciunt, qui desiderata riman-

*) ^)

Die

arcliaistische

Form.
^)

Ob.

niul

weit.

unt.
est,

aiubes.

*)

C.

d.

C.

Qui

suscepit

aliquid,

dilectissimi,

uecesse
'")

ut

sensu
^)

id

ipsum
ncstra.

suscipien^em non creat.


')

C.

dm.
'')

0. pripcipis.
"')

C.

Ps.

24,

7.

9.

C.

ext'iora.

C. d.

C. statem.

") Diese ") C.

Worte mssen

hier

im

C. ausgefallen sein.
tc

S. das gleich

Folgende.

Pulchracscriptura.

Das

von est
s*

ist

ausgestossen, und das >8< von ses


'^)

und von scriptura nur durch ein


apostolici.
'^)

ausgedrckt.
Officium

nube"^

") C.

Apostolici uisus acies?

'*)

simm?
rfwj.

jEr^f eio officium?

Dieses

Wort

ist

wohl im C. ausgefallen.

") C.

188
tur!

Eine Himmelfahrtstags-Predigt.

Transcendit ^)

in inferioribus reliquit
susceptus.

naturam uisus humani. Quos Dominus, ab eorum est oculis in superiora Resedit quidem apostoloruni praesentia in terris, sed
apostolica acies

amor tarnen uenit ad caelum.


5.

Sequitur autem:

Et cum

intenderent,

inquit,

in caelum

euntem illum.
aliis

Uidete subtilitatem scripturae sacrae atque mysterium.

Superius leuatum esse dixit


eleuatus legitur,
ibi*) cooperatio

Dominum,
[se^)]

hie euntem,

illic

quasi ab

hie per

ipse^)

conscendens, scilicet ut

trinitatis,

hie

uirtutis

proprietas nosceretur.

Ergo
ad-

cum

intenderent^ inquit,

in caelum euntem him, ecce duo uiri

stiterunt Ulis in ueste alba.

Quos

fuisse hos duos credimus?

Non

tibus adstitisse.

enim de aspicientium numero fuerunt, quos scriptura dixit aspicienQui igitur fuisse existimandi sunt? Angeli utique
absque dubio;

nam

et

ideo

in

ueste alba

adstiterunt,

ut candoris

statim habitus caelestem proderet dignitatem^).

Quid ergo?

Nurautique,

quid hi tantum
sed ex

duo ascendenti Domino adfuerunt? magno angelorum numero duo ad apostolos missi sunt, ut intellegamus scilicet, omnes diuinae militiae potestates prius occurAdstiterunt tantum? Immo^) risse, quam proficisceretur ad caelum.
et dixerunt,

Non

siquidem

ita

legimus:
et

Ecce, inquit,

duo uiri

adstitestatis"^),

runt Ulis in ueste alba, qui


aspicientes in
ueniet^

dixerunt:

Uiri Galilaei, quid

Hie lesus, qui receptus est a uohis, sie caelum^)"} Pulchre quemadmodum^) uidistis eum euntem in caelum. dixit scriptura: Hie lesus, qui receptus est, ut ostenderet scilicet, quod^'') illo esset Dominus receptus, unde prius fuerat acceptus^^). Nemo enim dici potest alicubi^^) redire, nisi unde probatur ante uenisse. Sic ueniet, inquit, quemadmodum^^) uidistis euntem in
caelum.
Confirmata^*) est paucis angelorum uerbis apostolorum
in praesenti data, sed etiam in
sie audissent
fides,

nee solum
ritas.

futurum

est extensa secu-

uenturum Dominum, quemadmodum tum suspexerant ascendentem, rerum qui fidem praBsentium^^) uideErgo et rant, etiam futurorum^^) iam conscieutia non carebant. nos, fratres, fidem nostram doctrinae^'') euangelicae adcomodemus,
n
^)

Nam cum

C. trasceudit.
st.

^)

Se ist
*)

im

C.

ausgefallen.
)

^)

Ipsw?
C.

*)

C.

hat Mbi

n\t ibi.

C. dignitate.

[Nuni,

numquid] adstiterunt
'')

tantum?
^)

Immo?
^)

[Non]
C.

adstiterunt

tantum,
(que
C. ut.

immo?
quae

iquistatisf.

C.

caelo.
e

quaeadmodiim
^^)

geschrieben

und' ber
'*)

dem

von

ae

ausgelassen.
C.

^")

") C. receptus.

Man

erwartet

aliquo.

quaeadmodum.

Vgl.

Anm.

9.

") C. Confir-

^^) So ^*) So der C. st. qui der C. fidem rerum praesentium. matum. ") C. doctrina. Das Wort steht doch am Ende einer Zeile, Futurrum? wo zu keinem Buchstaben weiter Raum war.

Eine Himraelfahrtstags-Predigt.

189

Dominum, quemadmodum^) eum apostoli Eadem enim erit tum ad plenum tum uiderunt''*) remeantem. Domini contemplatio, eadora^) caro, eadera uisio, eadem*) corporaliac sie uenturum credamus
ter pii

redemptoris
est

agnitio.

Nihil

in

eo

nouum

uidcbitur,

quia

Dominus semper
possunt.

idem, nihil mutatum,

quia mutari diuina non

Unde, cum haec ita sint, si praedictum ab angelis aduentum Domini credimus, uenturum esse expectare debemus, quia uirtus Nee sane expectacrodulitatis in expectationis firraitate^) consistit.
tio

haec iupossibilitatis aliquid in se habet semper 'j.

Similis enim

in

quibusdam

conimuni huic
is,

et

consuetudinariae horainum expectaquos'')


satis
diligit,

tioni est.

Sieut enim
opperitur,

qui alicuius eorum,

aduentum
si

assidue de eo cogitat,

quem
si

putat esse uentu-

rum, et ad omnes
Stridor

etiara inanes sonos,


fuerit,
si

ad omnes nuntios excitatur,

ianuae

latratus

canum,

motus arborum,

si

leue

murmur aurarum,

auscultat,

respicit, percontatur,
'')

explorat, ita

et nos,

suspensique debemus,
pitus

esse adsidue aduentum Domini cumexpectantes^), sollieiti ita ut prope ad omnes sonos, ad omnes streerigamur, et in omnibus, quem uenturum credimus, iam adesse^")

credamus.-

Nunquam

enim,

fratres,

inparatus

est,

qui id agit iugiter,


ille

ut esse possit paratus.

Et
in

beatus, ut legimus, sei'uus


illa

est,
illo

quem
enim

inuenerit dominus

suus

hora uigilantem^^).

Ab

tantum inuenietur Dominus ^^), quem inuenerit Alioquin aduentum Domini, cum praescire non
Stupor ignorantiae
dies,
'*)

ipse

uigilantem.

quiuit^''),

quem

grauioris pressit^^), [non eomprehendet^'')], quia

ut scriptum

est,

aduentus

illius

quasi

fr

in

nocte ueniet^^).

Uigilemus ergo, ut couprehendamus furem hune Uacantem enim a malis operibus ac liberum

et teuere possiraus.

captio

furis

huius

auimum^^)

requirit.

Qui^^)

aliis

occupatus^")

est,

furem hunc capere


quia nescitis
qui con-

non ualebit. diem neque

Uigilate^^) ergo, ut ait


Jioram'^^).

Dominus,
ille

et orate,

Felix enim
quiuerit'''^)

est,

o dilectissimi,

prehendere diem illum

furis

nocturni more uenientem.

Omne quippe secum


')

fr

ille

opes aduehet, diuersi usus et uarii

C.

quaeadmodum.
*)

Vgl. S. 188
)

Aum.
C.

9.
'')

*)

C. uidere.
)

C. eade.

^)

C. eade.

C. firmitate.

So der
^)

C. quem.
*)

Das Verbum
") Mattli.
8tui)orrignohier

ctunexpectare fehlt in den Lexx.


24, 46.

C. sollidti.

C. adesf

se.

Apoc.
''^)

16,

1.5.

^^)

C. ds.

")

C.

quienit.

")

C.

rantiae.

C. tit pressit.
'')

") Diese oder hnliche


5,

Worte mssen
i

ausgefallen
)

sein.

Thess.
")

2 vgl.

2 Pet.

a,
*')

10.

'")

C. annuim.

a C.

Qui fr.
Corrector

Qui forte?

C. accopatns.

C.

vom
''')

mit schwrzerer Dinte).

*0

C.

hora.

UigiHte (das a Matth. 25, 13.

C. quierit.

190
supellectilis

Eine Himmelfahrtstags-Predigt.

diuitias

exhibebit^).
uenit,

Dissimilis

est

fur^)

ille

caeteris

furibus:

nou auferre
est,

sed munerari cuncta.


ipse.

Substantia, quae

cum

illo

eius est generis, cuius

Quiequis^) capere furera

caplestem quiuerit, bona caelestia possidebit.

X.
r

Eine von einem Presbyter walirsclieinlicli des fnften

Jahrhunderts auf Befehl seines Bischofs gehaltene


Pfingstpredigt.
Aus einer Sanct Gallener Handschrift des achten Jahrhunderts.

et sollemnitas*) diei et cultus Dei, qui dim sollemdoctum et ornatum [oratorcm^)] requirat, productus autem ad praedieandam festiuitatem sim*^), liomo nee uita ad id, nee liugua idoneus, possim^), quantum ad conscientiam meam speetat^), auda1.

Cum

nem

facit,

citer dieere, inpossibilia iubere antistitem


sibile^)

uestrum, nisi quod, inposest,

diei

aliquid,

illo

iubente, eonuicium
diuinitatis,

et

conuicium non
Christus

tantura
[se^)]

hominis, sed paene etiam

Nam cum

ipsum dicat in conuicium in Deum


decernere?

apostolis suis recipi a saeculo, quid [aliud nisi


dieit^^)],

qui sacerdotem Dei dicit inpossibilia

Non

dico

ergo,

non posse

me

aliquid,

quod

ille

in

Christo posso decernit^^), neque in hoc loquendi


cillitati

officio ^^) plus inbe-

meae,

quam

auetoritati suae^*) reddani^^),

infirmitatem

meam.

Sed
'^)

fieri

potest, ut,

quod nostra

nouerim quamlibet uilitate^*) non


C. sollenetas mit

')

C. exliibe&?fs.
(i)

C.

ht
e.
''')

^)

C. Quiquis.
^)

*)

einem Strich

durch das zweite


sein.

Dieses

Wort oder

ein hnliches

muss
die

hier ausgefallen

C.

cum" festiuitatem sim.

Cum von

einer

anderen spteren

Hand
leicht.

mit schwrzerer Dinte.


')

Rede weniger

C.
i

Es ist unnthig und macht posswm mit einem bleichen und beinahe
mit schwrzerer Dinte als Correctur steht.
i.

verwischten u, ber dem ein


")

C. ea;pectat.
e

'')

C.

inpossibile

'")

Dieses
hier

Wort muss
im

hier

im

G.

ausgefallen sein.

'')

Worte, wie

diese,
'*)

mssen

C. ausgefallen sein.
eins).
*^)

") 0. dcernit.
reddamM.s'.
'")

*'')

C. offici?(w.

C. sna (suae

st.

C.

C. nilitatc.

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

191
propria
Etenira,
ut,

possuraus^),
infirmitas

illo

sufFragante ^)
uirtus

possimus,

et

quod

nobis'"^)

uegat,

praecepti

sacerdotalis

inpertiat.

cum semper
potest,

in obsoquio*) oboedien tis operatur,

prope

est,

qui inperat,

possit etiam,

qui obtemperat inperanti.


et

quod Huc^)

aceedunt etiam. alia^) nonnuUa,


cui par esse non')

siquidem

haec ipsa sollemnitas,

possum^),

licet

mihi magnificentia sua^) pluri-

mum

oneris^") inponat, genere tarnen ipso atque causa

spem loquendi
^^)

maximam prasstat. omnium datus sit,


ret officii, gratia

Nam cum
etsi

hoc die apostolis usus^^) linguarum


detor-

me

dignitas festiuitatis magnitudine

tamen
cuius

solatur exempli.

Potest enim
^*),

fieri,

ut hoc

loquendi opus*^),

suscipitur

famulatus

eins

etiam proueindignis spi-

hatur^^) auxilio*), et quod loquentis indignitas


solleranitatis accipiat.
ritalis gratia tribui,
2.

non meretur, honor

Solet

namque a Domino etiam

ut opus^') sanctum

possint^^) inplere.
fratres karissimi,

Resurgens ergo de inferno Dominus,


^^)

cum

apostolis

se suis corporaliter demonstrasset, nee


est,

ut scriptum

sed

habendum etiam per

dies pluvimos

uidendum tantum, fruendumque


aduentum^
igitur

tribuisset, paracleti eis, id est sancti spiritus, spopondit''^'^)

dicens,

quia lohannes quidem haptizauit aqua, uos aufem spiritu^^)


dies-^).

sancfo haptizahimini non post midtos hos

Hanc'"^^)
f'esta

diem
sit,

discipulis

tum

suis,

dilectissimi.

haec Dominus"*)

promi-

in

rauit.

Peruenimus,

hac baptizandos^^) per sanctum spiritum sollemnitate raemofratres, ad diora^^); supercst, ut perueniamus ") ad

gratiam.

in praeterito

Orato ergo ac precamiui, ut aduentum spiritus, quem etiam Magnum colimus^^) nunc"^) in praeseutia consequamur.
[huius""^")].

onira

munus
')

Beatus,

qui

Dei baptizatur introitu^')!

C.

possimus

Ml

corrigirtem

obscquiM.
*)

posstts.

soffragante mit m *) mit schwrzerer Dinte). *) C. C. ^nubis mit in o<j corrigirtem ni. ') C. Hunc. '^) ') Non steht ber der Zeile. C. al'a. ") C. hat bloss apostolMS "0 C. /tonoris. ") C. sui.
(vt

^o^.

'')

St.

^apostolis SMS.
.

'O C. magnitudin?. ") C. opds.


-n

'')

C.

opos mit in u^ corriV


**)

girlcm- io

')

C. famolatr.

Famuletiiim' oder famulitium


'*)

C.

prunmtur.
stolis',
^)

')

C. anxilim.
in

C. possit.
^")

wie es seheint, mit


^\^.

verwandeltem u.
'^0

p. apoC. spo:po:pondit.
'")

C.

spoc mit

durch
*")

>o.
arZi'

Act.
>d

1,

15.

'")

C. Ilan.
inid

") C.

d's.

*)

C. bfl/izandos.

C.

(das

von

arf

hIkva' durch ein

>d< ausgedrckt).

Sinn
in

ist,

*") Der peruiniamus mit in >e< corrigirtem 1<. dass die Christen am Pfingsttage auch das Kommen des Geistes

'")

C.

dor Vergangenheit,

am

ersten Pfingsttage, feiern.

"")

Quem
>\\^

in i)raeterito

colinms,
sein.

nunc etiam?
^')

^")

Dieses

Wort oder

diic^

muss

hier ausgetallen

0.

introito.

Wohl nur Verwechselung von

mit

o<

in der

Aussprache.

192
Nihil in

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

eum

ulli licet

^)

maculae, nihil terrenis^), potest nuUa non

modo de

praeterito ^),

sed

ne de praesenti

quidem ualet [eum*)]

coinquinare^) contagio.
diuina sortitur.

lugi semper baptismo'') fruitur, qui consortia

Sed uideamus tarnen, quia lectio sacra promissum esse a Domino aduentum spiritus dixit, quomodo eum, qui promissus est,
3.

etiam uenisse declaret.

Et cum

conplerentur, inquit, dies pentecostes^

erant omnes simul in unum'^.

Priusquam rerum perspicimus effecNon enim dehemus cousiderare mysterium. frustra spiritus sanctus quinquagesimum ^) potissimum diera suo Legimus in lege uetere, insignem ^) quinquagenario elegit aduentui. Sanctificahis, enim inquit Dominumero obseruantiam deputatam.
tum,

numeri ipsius

nus, anniirn qiiinqiiagesimum


tatoribiis^^) terrae tuae.

^),

et

uocabis remissionem cunctis hdbi-

Ipse enim iubilaeus^'^).


et

Eeuertetur umis-

quisque ad possessionem suam,

umisqidsqiie rediet

ad familiam

pristinam, quia iubaeus est


tis,

et

quinquagesimus^^) annus.

Non

sere.

neque metetis;

sponte in
ob

agro

nascentia^^)

[ef^^)]

primitias'^^)

uindemiae
fratres,

colligetis^'')

sanctificationem^^)

iuhilaei^^).

Uidetis,

quot modis quinquagenarium numerum Deus

[honorarit^")],

quot sollemnitatum generibus inlustrarit etiam.


ficahis, inquit,

Primum enim

sancti-

annum

qiiinquagesimiim^^).

Iure igitur hie

numerus

ab omni homine sanctus creditur, cui sanctificatio Dei uoce defertur.

Deinde nocahis, inquit, remissionem cunctis hahitatorihus'^^) terrae Quam sanctum esse hunc omnibus numerum Deus uoluit, tuae. quem quieti^"'') omnium consecrauit, quem honorare uniuersorum Scilicet, cum remissio hominis ex numeri ^^) huius otio uoluit^*)! honore constaret, qui honore^') numerum hunc dignum esse non
crederet, remissione se indignissimum iudicaret.

Non

seretis,

neque

*)

liceWt.

Licefeit?
^)

^)

C
^)

terrinis
*)

mit einem, wie es scheint, in

e corrigirtem i.

C. praeteritww.
sein.

nach potest ausgefallen


2,
1.
^)

Dieses "Wort muss hier oder p ^) C. batismo. qoinquinare. ') Act.


V
It.
to

C. quinquagoisimura.
^'^)

S.

nsch.

u.

Vulg. S. 458
^'0

f.

^)

C.

insignwm.
>n.

S.

ob.

Anm.

8.

") C.

hahitarihus.
e-

Iubaeus est?
a corrigirtem
C.

") C. quingeMgesimus*:
'*)

mit zu ^v
'^)

corrigirtem
ist

und zu
^)

C. nascentiae.

^Et'^

ausgefallen.

primetias-

mit einem
colligetis^.

Strich

wie
")

dieses,
S.

nach dem Grundtext ^non '^) Lev. 25, 1012. -") Ein Wort, ^^) C. sanctificatione. oder wie ornarit scheint hier ausgefallen sein zu mssen.
(i)

durch

e.

")

Vulg.

(0

ob.

Anm.

8.

**)

C.

hahitarihus.

'^^)

C.

quiete.
'**)

Wohl nur
uoloit^

Verwechselung von >i einem v durch o.

mit e in der Aussprache. '*) C. homines sexu numeri.

C.

mit

"^j

honorem.

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

ijiy

metetis;

sponte in agro nascentia

et

primitias
in

uindemiae
qua,

colHgetis.

beatam^) nunieri huius soUemnitatem-),

relaxans omnia
et,

Dens,
cunctis,

humano^) operi sua*)

iussit

dona succedere
Scilicet,

otiantibus
intellegere

humum

fruges

sponte

generare!

ut

huraanum geuus posset, quanto digna haec sollemnitas cultu esset, in qua uicem laboris humani Dens ipse suppleret. Magna sunt ergo haec, fratres, specie ipsa et corporalium rerum actu, sed quanto maiora Quid eniraV Numquid uel quinquagesimus aunus uel mysterio^)! quinquagenarius numerus tantae apud Deum deuotionis*) ac sanctitatis
'')

fuit,

ut peculiarem meruerit dignitatem V

Non
Deo

utique.

Nam

res

est hie*) iuseusibilis^),

immo nomeu
quiuit.

sine re et

numerus supputatione^")
potuit, qui,

rationabili coaptatus.

Nihil ergo raereri a

quid^^)

Quid ergo est? Omnia haec scilicet esset Dens, scire non per parabolam maudans Dominus, sub nomine quinquagenarii numeri ad salutera sanxit humanam, scilicet ut, quia quinquagenarius numerus perfectionis
^^)

est,

quidquid a quinquagenario usque ad centenaqui, ab incunabulis

rium duceret, perfectioni sauetae homines deputarent, non quia non


meliores
illi

ac beatiores sint,

statira

ipsis
illi,

per-

fectam uitam agentes, perfecto fine consumniant,

sed

ut

quos

aliquaudiu in peccatis aut ignorantia, aut error detinuisset. uel parteni


perfecti

numeri non perderent,


et

qui

perfectionis

iam plenitudin'em
quinquaffesi-

perdidissent.

Ideo sanci/ficahis, inquit Dens,

annum

imun^^)

uocahis remissionem

cunctis hahitatorihus'^^)
est,

terrae

tiiae.

Terra sua unicuique corpus suum


corporeae'^) uoluntates.

habitatores

sunt

corporum
cor-

Remissionen! ergo dare Dens cunctis


ut,

])orum habitatoribus iubet, scilicet

repudiatis^'') his,

quae

in nobis
obti-

ante habitauerant, neat iuxta illud:

uitiis,

solus corpora uostra


et uidete,

Dens inhabitator

Uacate

Et
est,

reuertetur, inquit,

[nmisriHisqtte^^)]

quoniam ego mm Dominus^''). ad famiUam pristinam, hoc

ut, exclusis corporalibus uitiis,

quae nos prius quasi de possos-

siono'^) propria deturbarant,

homo, diu ab errore pos?essus, tandem

')

Nach
')

beataui
C.

steht im C. ein cassirtes en


V
*)

(-.en:).

")

C.

sollem-

nitatp.
')

humanttm.
)

C. sa.

')

C. my.^teriMW.

*)

C. rZitofionis.
ui
'')

C. sanclits.

C. ^rf res est hoc.


'")

Vgl. mit. S. 194 Z. 5) 7

v. n.

C. insibiljs
o.
8.

(ui' wie von spterer Hand).

0.

soppotatione mit
.

v
''')

durch das erste


S.

") Der C. bat


'^)

qiii^^qnid

st.
'')

qiii

qnid

'-i

So der V.

ob S. 192
Zoili")

Anm.

C. habitafionibus.

C.

corpor^

{am lScHIuss einer

ae (am
z.

Anfang der
"*)

folgenden).

'")

C. reportatis.

') Dent. 32, 39. S. Sab.


sein.
'')

St.

Dieses

^Vort

muss

hier

im

C.

ausgefallen
c
,

Das
13

von

'possessione

mit schwrzerer Dinte statt

was wobl frher

stand.

194

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

se ipse^) incipiat possidere.

Non

seretis,

neque metetis^
colligetis.

sed sponte
praeteri-

in agro nascentia

et

primiiias uindeniiarum
^)

Ad

tam hoc
tis,

scriptura diuina

humanorum errorum sationem


refert.

et ad prae-

teritam criminum

messem

Non

serctis^), inquit,

neque meteseui-

id est dicere*):

Non
haec,

seretis haec,

quae in carne hucusque

stis,

neque

metetis

quae de carne antea messuistis, quia^)

iusalubris
illud:

haec satio est et perniciosa haec demessio^) secundum Qui seminat in carne, de carne'^) ei metet corrupiionem^). Sponte^ ergo inquit, tantum nascentia^) et primitias uindemiae colliIlideamus, fratres,

getis.

quae

sit in

nobis uinea, ut possimus pri-

Legimus per prophetam dicentem Deum: Cantaho nunc canticum dectae uineae meae'^^). Et iterum: Uinea emm Dei domus Israel est. Israel, fratres, ut ubique legimus, uidens Deum interpretatur. Ergo quicumque ex uobis uidit Deum, uinea Dei est. Uineam autem Dei fructus oportet ferre diuinos, quia ita Dens"), plantator uineae, dominus ^^) dici potest, si plantatori^^) incipiat respondere plantatio. Et ideo" sponte, inquit Dens, Optima enira nascentia in agro et primitias uindemiae colligetis.
mitias colligere uindemiae.
illa

sunt,

quae^*)

spontanea et quasi post plantationem Dei prima


aliqua neglogentia,

nascuntur, priusquam, interueniente

aut herbis
soli
et

uinea squaleat^^),

aut sentibus obruatur,

aut

situ

durescentis

horreat, aut cultoris mali errore uioletur.

Sponte ergo nascentia

primitias uindemiae

colligetis.

Dens

colligi et reliqua

omnia

quae processu temporis

Numquid primitias tantum cum multo^*) plura sint^''), maturescant? Non utique, sed, quia praepraetermitti,

uoluit

cipua, ut diximus, illa sunt,

quae^^) prima quasi post plantationem


ut,

Domini
tale
sit,

colliguntur,
[ut^^)]

hoc praecepit,

quidquid

in

nobis nascitur,

primum post plantationem Domini natum^") esse uideatur. Omnis enim fructus, qui plantationi proximus est, ipsam plantationem sapit, necdum [per^*)] tempus aut prauitatem corruptus.
Beatus ergo
ille est, qui,

(j[uamlibet uetus cultor

sit,

primitias semper

')

C. ipseipse:.

An

der Stelle des >e

im ersten
ist

ipsec stand nrsprng")

lich

u.

Der Schreiber wollte wohl


^)

ipst setzen.
*)

C. hoc est scrip-

tvitam diuinaw.

C. seret e s

enim
^)

Das
")

wie zu sagen, das will sagen.


girtem erstem
5,
1.
i
.

C. qua.
")

zu sagen, das ist Dasselbe, C. demissio mit in e corri^)

')

C. carne.

Gal. 6,

8.

C. nascentia e.

"-)

Jes.

') C. deum. ") Dominus Moz. S. Sab. z. St. ") C. plantatMre. uineae? uineae dominus? dominus eins? eins dominus? ^'') C. '^) C. S(/iasqualeat. ") C sent mwltum (mult). ") C. qii. ^*) C. qm (wohl nur in Folge von Vermit einem Strich (i) durch *e. '') Ut^ ist im C. ausgewechselung von *e< mit i in der Aussprache).

Wie im

Brev.

fallen.

**)

C. n&tus.

") Per

ist

im C. ausgefallen.

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

195

mittit^).

Non
est,

enira diuinae

^)

origiui

humanos miscet

errores.

Sem-

per tale
4.

quod

coUigit, qule id uoluit esse ipse, qui seuit.

Sed

haec, fratres,

paulo latius [exposuimus^)], ut intellegesed antiqui esse mysterii, nee solum sed

retis scilicet,
est,

diem hanc. quae post resurrectionem*) quinquagesima^)


cultus,

non tautum nobis


festiuitate
')

recenti

sollemnem,

numero
coeptae

ipso'')

semper

fiiisse

ueuerabilern.

Nunc ad

lectionis^)

ordinem

recurraraus^).

Et cum
unwn^^).

conpJerentur^^)

dies

pentecostes^^), erant

omnes simul in
dixisset:

Pulchra
addidit:

est scriptura^^) diuina.

Cum

erant in

unum, non
quod
ait

inunum locum,
id

ut intellegeremus scilicet, hoc,

in ttnum, non ad locuin tantum esse referendum.


est in

Erant,

inquit,

omnes simul in unum,


quia nee mereri
sicut

unam

fidem

eandemque
nisi fidei

sententiam,
unitate
et

unum
est,

spiritum potuerunt
est:

^*),

placuissent,

scriptum

Erat^^) credentium anima


repente sonitus

cor unum^').
dixit:

Et factus

inquit,

de

caelo^'^).

factus est sonitus, sed: factus est [souitus^^)] de caelo, ut personam scilicet desceudentis Dei ipsuni supernae sedis uocabulum demoustraret, cum utique, unde introisset sonitus, inde futurus declaratur aduentus. Factus est ergo repente sonitus
de caelo uelut decurrentis Spiritus uehementis^^).
dixit,

Non tantum

IJehementis Spiritus

ut uirtutem diuinitatis ipsa uis docursionis ostenderet.


enira fere
augelicis
contigit

Nuniucolis

quam
hac

potestatibus

aut

minoribus

caeli

desceudere, ut adueutuni eorum namque, angelum Domini et Balaam obstitisse aviolo et losuae^") occiirrisse principi-^) et Godeoni adfuisse raetuenti, sed et aduentus eorum fuit tacitus, et quieta romeatio. At uero de aduentu Dei, quando in signa'-''*) scribitur descendisse,

ad terras

dignitate

cuncta seutirent.

Leginius

quid legimus?
et

(heperunt, inquit, audiri tonitrua ac micare ftdgura

nuhes
')

''''')

densissima operire montem, clangorque bucinae uehemen'')

Liefert.

C. dittnae.

^)

Dieses oder ein lmliclies Wort (tracta-

ninius,

persecnti,

prosecuti
^)

sumus)

nmss
8.

hier
'')

ausgefallen

sein.

*)

C. C.

resorrectioneni.
ips?H/.
r

S.

ob. S.

192 Anm.

recentis festiuitatr.

')
'')

")

C.
'")

1/ctionis (-in n

mit in
(

>e

verwandeltem
n

ersten

C.

recorranuis.

C. pleretur

con

und
con

und kleinerer und spterer Schrift;


')

mit, wie es scheint, anderer, ausserdem nicht mit Uncialen).

C.

pentecontes.
12.
'*)

')

Act.

y,
'')

1.

''')

Puiclirarsciiptura.

8.

ol).

S.

187

Anm.
von

C. potoerunt.
).

C.

-.tierat
'')

(das
2, 2.
V

cassirte
''')

Wiederholung
ist

in

cs^

Act. 4, 32.
2,
2.
"")

Act

Sonitus

wohl

hier ausgefallen.
r

*")

Act.
-i'

0. losoe.

'^')

C. principe (e
*-')

wohl
'")

nur Verwechselung von


nobis.

mit e< in de Aussprache.

Sigm's?

C.

13*

196

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

tissimae perstrepebat^ eo qiiod descendisset


igne^).

Dommus

super eum

in

Conferamus nunc, si placet, cum lectione ueteris testamenti sensum eins, quam uunc disserimus, lectionis. Illic dixit^): Clangor
hucinae^)

uehementissimae xjerstrepebat^

hie:

Factus

est

soniis

uelut decurrentis spiritus ueliementis.


uaria, sed uis

Ilerba quidem sunt in parte

una uerborum, siquideni illic uehemens fuisse scribitur uehemens sonus; idem est autem uehemens strepitus, Pulchre") ergo scribitur a diuina [scripquod uehemens sonus*). lisdem prope uerbis illic dixit, descendisse Dei filium, quitura)]. bus hie spiritum sanctum, ut, quia una esset ^) uirtus diuinitatis, una quoque declaratio diuini esset ^) et aduentus. Quid deinde in lectione utraque sequitur^)? Et illic scilicet Dens in igne uenisse et hie in
strepitus, hie

igne [uenisse ^^)] memoratur, ut intellegamus scilicet ex aduentus similitudine, etsi

non unam^^) in

trinitate

personam, unam^^) tarnen esse

substantiam.

Et

repleuit^

inquit, totam

Et apparuerunt
uit

Ulis dispertitae linguae id


est,

domum, tamquam
sola

uhi erant sedentes.


ignis'^^).

Et

reple-

Spiritus

totam domum,

non

apostolorum

pectora

repleuit,

domum,

scilicet,

ad quae^^) replenda descenderat, sed repleuit etiam totam quia non poterat eunctam^*) intra se plenitudinem

diuinitatis

humana

inbecillitas

continere,

ideo^^),

etiamsi

repleta
gratia

spiritu apostolorum pectora erant,

domus tarnen omnis diuina

redundabat.
state^^)

Beata prorsus,

fratres,

domus, eui sacra contigit maiehabitaculi illius domini, qui

conpleri!

Immo

beati

potius

etiam domus
runt!
sanetus,

sanetificationem uitae

absque dubio sanctitate merue-

Non enim

dubito, quin repleuerit

tum corda eorum

spiritus

quorum etiam

uestibula

^'^)

eonpleuit.

Discamus, quaeso, et

Habetis domos nostras spiritum sanctum. Domus, in qua supradictae rei euidens et salubre docimentum. diseipuli tum erant, nisi recopisset sanetos, sanctifieata non fuerat; dum eoetum suscepit apostolicum, Dei meruit aduentum. Imitamini, Daum sibi unusquisque fratres, rem egregii et salutaris exempli.
nos, fratres, reeipere in

hospitem

parat,

qui

sanctis

pandit^^)

hospitium;

qui

aperuit*'^)

ianuam
1)

diseipulo, aperuit^^) et magistro.

Imitatores sint^") aduentus


xi

C.

ignem.

Ex. 19,
';

16.

18.
)

^)

C. dit (xi

vom

Corrector mit
'")

schwrzerer Dinte).
)

C.

bucina.
')

C. sonus sonus.
*)

C. Puchrg.

Scriptura ist ausgefallen.

C.

esse.
*")

C. est.

")

in lectione utraque?

Quid sequitur?
>)

Dieses

Wort

ist

Quid deinde wohl hier aus-*)

gefallen.
1)

") C. una.
ideo.
i")

Act.

2, 2. 3.

") C. a^que.
C.

C. cuncta.

C.

et

C.

maietate.

")

uetibula.

')

C. parfit (der
'')

Abschreiber hat wohl nur vergessen ber a


>"')

oder

zu setzen.

Aperi/?

C. s?tnt.

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

197

dominici serui Dei.

Si sanctos,

fratres,

domo

recipitis,

pignus
Nolo,

uenturi Dornini iam tenetis.


rnernnt^)^
dilectissimi,
cogitotis.

Sed

res])iciamiis

ad reliqua.

Et appa-

inquit,

Ulis

dispertitae

Unguae tamquain
sacrae

ignis.

in

hoc miraculo
est

uisionis

de sola ignis specie

Magnum quidem
rutilasse

hoc

et inefFabile, in faucibus scilicet


et,

apostolicis igneos

fulgores,

nulla

humanitus

existente

causa,

subito

per ignorautium labia sanctorum uim flammae inno-

cuani cucurrisse, quae

cum

praebuerit rairaculum, non attulerit detri-

mentum, inpleta

esse discipulorum ora,

non

laesa,

fuisse

rem, non

reddidisse^) uestigium.

Magna

ergo haec,

sed

sunt alia maiora^).

Apparuerunt enim,
tionis exposuit.

inquit,

Ulis dispertitae

Bene maiestatem naturae


lampadam

sacrae sub

ignis

Unguae tamqtiam ignis. nomine sermo praedica-

Sicut enim flamma terrestris accendere facem*) aut

uolenti ita substantiam sui^) tribuit, quod^)


et

damnum

ipsa

non sentit),

cum

uniuersis, quod^) petuut, dederit, nihil amittit"),

in oribus^^) apostolicis tanquam ignis omnibus munus suum, quod^^) non est^^) passus ipse dispendium. Deus enim, qui semper idem est, nee profectum sciens. nee detrimentum, sie non ualet largitate'*) minui, quemadmodum ^^) nec^^) aeeessione cumulari^''), et quaralibet multa dederit, manet tarnen in statu suo dantis aequalitas. In aecipientis abundantia apparere^^), quod accipiat, non potest^^), in largientis substantia, quod recedat. Et ideo bene ait scriptura sacra, diuisum
ita et Spiritus

sanctus,

qui

apparuit^^), sie largitus est

esse in apostolos

munus

diuinae gratiae

tamquam ignem, non quia


sed in

hie ignis

illi^"),

.qui apparere ibi uisus est, ualeat conparari,

scripturis sacris
tur,

semper ad [hunc] moduni^^) similitudo huraana poniSicut enim terrenus ignis hie,
sibi ariditates,

ut ueritas diuina monstretur^^).

inflammans admotas
aeeessione,

non modo non inminuitur eorum


sanctus,

sed

creseit,

ita

et

Spiritus

inplens

et

quasi

accendens corda apostoloruni,

etsi

augmentum

ut deus

accensione

non

cepit,

detrimentum tarnen largitione non

pertulit,

inpletumque^^)

')

C.

apparuent.

'-)

C.

rer/isse.
*)

^)

C.

alir/wiaiora
*)

(das

m- von
sn*-.
^)

raaiora^ zwei
')

Mal

ausgedrckt).
')
'")

C. facteni.

Mau
)

erwartet
C. qod.
'')

Mau

'erwartet

^.

Mau

erwartet

sentiat
r

Man

erwartet

ainittat.
'*)

C. awribus.
-siU.

") C. apparuent.

Man

erwartet

*) C. ") C. lagitate. quaeadmoduui. S. ob. S. 188 Ann). 9. Mit quaeaduioduni tritt im C. eine andere Hand ein, die auch mit schwrzerer Dinte schreibt. '^) C. ne. ") C. cuwiwailari.

^uU.

Man

erwartet

e
)

C. apparre.

'")

a ccipiat.
'^*)

'*")

C. uou quia

non ignes

ille.
;

')

C.

>adinodura

ohne

hunc.

C. moustraretur.

") C. iupletura

que.

19<S

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

illud est
))er

coram omnibus, quod apostolus

clocet, dicens:

lii

datur

spiritum sermo sopientiae, alii sermo scientiae secundum eundem spiritum, alteri fides in eodem spiritu, alii gratia sanitatum in uno
spirifu, alii operatio uirtutum, alii prophetia, alii discretio spiritimm.
alii

genera linguarum,

alii interpretatio

sermonum;

Jiaec

autem omnia
prout
uidt^).

[operatur^]]

umis

atqiie

idem
dixit:

Spiritus^ diuidens singulis^),

Diuina scriptura non

prout polest, sed: prout uult,

quia

Ideo diuidit singulis, prout uult, tantum potest, quantum et uult. quia ita ad omnes peruenit, quod diuiditur*), ut nihil tarnen in diuidente minuatur ^), quamuis multo plus ^) apostoli tum acceperint,

quam quod
adepti sunt,
scilicet

supra ad

ad institueudas ecclesias a
ut

unumquemque diximus peruenire Deo mittcrentur, totum id


'')

Cum

enim

simul singuli

quod ecclesiae merabra per partes singulas adsecuntur, unaquaeque^) ecclesia omnem gratiarum plenitudinem statin! in apostolo suo caperet, etsi necdum in^) alia sui parte meruisset, unde etiam^) sacra lectio, cum dixisset, diuisum esse in
apostolis

munus
dahat

spiritus

taraquam ignem, addidit:


Bepleti
sunt,

Et

repleti

sunt,
sicut

inquit,

omnes

spiritu sancto et coeperimt loqui uariis Unguis,


eloqiii
eis'^'^).

omnes spiritu Ubi omnes replentur, nemo non plenus est. Ergo aequalis sancto. tum uenit omnibus gratia, ubi aequalis fuit omnium plenitudo. Et quomodo, cum omnes unum idemque caperent, non defuit aliis, quod
Spiritus
inquit,

iam
ita

alter acceperat?

Scilicet,
^^)

quia spiritus sanctus,


sua
implet.

[quaraquam^^)]
siut
'*),

omnes de plenitudiue

ut

pleni

tarnen

tribuit,

semper ipsius plenitudo [eadem manet^^)], neque unquam tanta aliis Ita cuncti ab illo, quae ut non -aliis possit maiora largiri. dat''), accipiunt, quod'') ab ipso tamen, quaecumque dederit, non
Dissimilis est sacrae substantiae proprietas

recedunt'^).

humanarum

rerura proprietatibus.

Homo

enim, quod semel dat, habere desinit,


nisi ab accipiente'^) discedat.
V

neque uraquam res ad dantem remeat,


*) *)

Dieses

Wort
'")

ist hier

ausgefallen.

*)

C. singlis.

^)

Cur. 12,

811.

C. diiuhir.
V

C. diuident? (' sehr bleich) minuatur.


.

des m von minuatur


*)

'^)

C. plus multo.

')

C.

Wohl Verdoppelung ad eclesias (a Deo ecclesias).


^'')

C. unaquaeqe.
i

")
2,
'*)

Durch das n
4.

von >iu< ein Strich.

C.

unde egraciae.
sein.

") C.
'^)
'*)

es.

tu

Act.

") Dieses "Wort niuss hier im C. ausgefallen


..

0. plenidine.

C. plenas (cassirte

Diese Worte oder Worte hnlichen Inhalts (non

Veidoppelung des s von sit) s,it. deficit, non minuitur, manet


t

tamen
dieses
'*)

inminuta) scheinen hier ausgefallen sein zu mssen. ") Man Wort folgt ein durchstrichenes en
.

"^)

C. da.

Auf
nit<
ist

erwartet

Man

erwartet

recedaut
haccipiente

'^)
,

C.

hac accipiente (das cassirte

hac-^

der

Anfang von

was der Schreiber zuerst setzen

wollte).

Eine von einem Presbyter gehaltene Pfingstpredigt.

199

Salua enim semper sui proprietate Res diuersissimas recipit, diuisionem et soliditatem ^), effusiouem iugom et plenitudinem sempiternam. Ita senapor manet, ut semper afluat^), ita semper afluit*), ut semper Unde orandum nobis est, ut afluentia^) haec solida perseueret. Domini usque ad nos fluat et, quae, ubique uult, funditur, [ad nos
In Deo*)
est.

uero non ita

largitur

substantia eius.

fundatur^)],

fiatque

in

nobis,

sicut

scriptum

est,

munus'')

sacrae

inundationis fons aquae salientis in uitam aeternam^).


enira^) fontis huius flumen inuxerit, fontem fecit.

Ubicumque
Alii

Dissimilis enim
est.

inundationibus
fluuii siccandas
sibi^*)

caeteris

inundatio

fluminis
fine

huius

enim
ne

aquas tribuunt, hie sine

mansuras, et

alii^)

quidem praestare possunt, ut sempiterni sint, hie, ubicumque Beatus ergo, cui abundaninfluxerit, naturam perennitatis infuudit. tia aquae huius contigerit inrigari^^)! Numquam enim cum inhumanis horaiuibus
postulabit.
ille
sitiet^'*),

nee

cum

cupidis

indigebit,

nee ad

mitiganda perustionis ^*) incendia guttani roris frigidi

ab Eleazaro

Larga adeo^^) munera sumet


beata in

et

exuberantia consequetur.
redundat'*),
capiet plus

Nam
quasi

qui bona ac
^^),

morem

fontis

(juam necessaria sortietur^^).

Et ideo Saluator sanetorum


scilicet,

praemia aquis exuberantibus conparauit, ut intellegamus

eos

Sicut enim terrenorum foutantum esse capturos. tium cursibus necessarium non est, quidquid limitem alui^^) fluuialis

nou

sufficieutia

excedit,

ita

diuinae munificentiae

parum

est,

si

ea

tantum sanctis
illa

suis tribuat,

quae fruendi

mensura

recipit,

nisi

quae afluentia^") nou


')

requirit"^).

Sancte pater
^)

etiam

dederit,

et spiritu sancto^"^).

C.

Domino

(d/To).

O
ersten

C. soH^ateui.
a verwischt).
^)

C. ^a^luat oder
*)

afZ/luat'i

(der nchstab nach

dem

C.
^)

a.df\\

mit
^)

durch

d* (wohl Cassationszeichen).

So hier der C.
C.

Diese Worte mssen


C.

hier

im

C. ausgefallen sein.
(ij

';

manus.
e<.
''^)

^)

Joh. 4, 14. C. alii-

>enem
(i)

mit einem Strich


mit einem Strich

durch das zweit

'")

") C. sibe

(i)

durch

>e.

C.

inregari

mit einem Strich


C. redundant.

durch

e.

") C. sitt' (mit schwrzerer Dinte) mit in e verwandelten


'*) ')

dritten i.

C. perustiores.

'^)

deo?
'"*)

')

") C.

quasi.
von

limitem

'^) C. -ra- alui (der Abschreiber hat das zweite m So der C. wiederholt und dann cassirt. afluenciam' mit durchstriC.
''*)

chenera >m.
Homilie.

*') Mit diesen fnf So der C. Worten schliesst die Sie klingen wie der Anfang und Schluss eines Gebets und sind es

wohl auch.

200

Ei'ie Eiinahmiiig zw

wrdiger Feier des bevorstehenden Osterfestes.

XI.

Eine hchst wahrscheinlich von Caesarius von Arelate herrhrende Ermahnung zu wrdiger Feier des

hevorstehenden Osterfestes.
Aus einer Wolfenbtteler (Weissenburger) Handschrift
saec.

IX/X.

1.

Ecce, fratres dilectissimi, iam,


et

Deo
et,

propitio, dies remissiouis


filii

in

proximo sunt,

ideo quasi boni et perfecti

ecclesiae

cum

Dei adiutorio uestros animos praeparate


rare contendite.

quantura potestis, labopaschali ita sint uestra

In

illa

sancta solleranitate

^)

conuiuia raoderata uel sobria, ne

per intemperantiae''')

morbum

desi-

derabilis et sancta festiuitas nobis conuertatur in luctum.

Si enim

post sanctam abstinentiam nimietas cibi uel potus subrepserit, statim

spinas libidinis germinabit et castitatis fructus, quos per totam qua-

dragesimam
euertet
2.
^).

feliciter

adquisistis,

per

caruis

luxuriam

subruet

et

Et quia per fidem


estis

et

deuotionem uestram

scio,

quod aliquos

ammoneo uos pariter contestor, ut eos nee ad bibendum araplius, quam oportet, quiset quam uestrum aut hortetur*), aut cogat^), ne stolam baptismi, quam
neophytos euocaturi
ad couuiuium uestrum,
per

donum

gratiae caelestis accipere meruerunt, per crapulam^) aut

ebrietatera '') inpolluere uideantur^);

sed magis etiam

et

uos sobrii

esse et semper,

quod iionum
ut

et

iustum

est, in uestris conuiuiis loqui

debetis et aliquid ex scripturis,

quod ad salutem
uos albati
illi

animae

pertinet,

uobis inuicem dicere^),

cum

taliter agentes [uidc-

1)

C. so^emnitate.
^)

^)

C. intemperantae.
^)

^)

C.

uertet.

*)

C. aufor-

tetnr.

C. aitcogat.
et

crapula.

'')

C.

ebrietate.
et

^)

Vgl.

die

Worte
venerint,

Vinuin vero

istis

diebus parum accipiant,

cum

dies paschae

cum grandi

se cautela a crapula vel ebrietate custodiant,

ne

forte,

quod per sacrameutum baptismi muudatum vel illuniinatum fnit, si crapula Et ideo, etiamsi aliquis per subrepserit, per intemperautiam obscuretur. iniuiicam amicitiani ad bibendum cogere voluerit, omuino refngiant et nunquam penitus acquiescaut, sed, quod decet et expedit Christianis, in cibo vel Serm. in i)otu percipiant der Caesarius von Arelate augebrige pseudoaug. ") Vgl. zu den Worten sed 27 (Ad competentes exhortatorius) n. 4. die beiden Caesarius von magis et uos sobrii esse uobis inuicem dicere >Sermones 294 und 295, insbesondere Serm. Arelate angehrigen pseudoaug. 294 n. 1, n. 4 und n. 7 und Serm. 295 n. 2, sowie auch den pseudoaug.
,

Serm. 280

n.

5.

Eine Ermahnung zu wrdiger Feier des bevorstehenden Osterfestes.

201

rint^)],

uelint''^)

imitare.

Sicut

enim,

qui ueophytis^)

exemplum

malae conuersationis ostenderit,


rodditurus est ratioueni, ita
et uerbis

et pro se et

pro

illis

in die iudicii

e contrario,

qui

illos

ad

bonum opus

ammonere

et operibus sanctis uoluerint prouocare, duplicia

in aeternura
3.

Licet nos, fratres


cordis
tarnen,
et

praemia merebuntur, Domino remunerante, percipere. karissirai, credamus, uos, Deo propitio,
corporis
in

puritatem
custodire,

paschae*)

sollemnitate

')

fideliter

amore et paterna soUicitudine pra^sunions de uestra caritate, illud, quod frequenter ammonui, itorum suggei'o, ut castitateni, (^uam, ut credimus, per totam quadragesimam
pro uestro
per

amorem Doraini

custodistis,

usque ad finem pascbae, auxiliante

Domino,

conseruetis, ut in tota paschali sollemnitate^)

mundo

corde

et casto corpore, contra nullum hominem^)

odium

in corde tenentes,

ad altare Doraini libero animo accedere et corpus [et^)] sanguiuem eius non ad iudicium, sed ad remedium aniraae uestrae possitis") suscipere^"); quod ipse praestare dignetur, qui uiuit et regnat in
saecula saeculorum.
1)

Amen.
Wort muss
hier ausgefallen sein.
;,

Dieses

oder ein hnliches

*)

C.

uoluerunt.
Pin
;

Vielleicht steckt niiderint in ^uoluerunt

und

ist

vor ^imitare
quinoplntis.

"Wort,

wie

possiut
^)

oder ^conentur-:
'')

ausgefallen.

^)

C.
^)

C. pascha.
Et<-^

sollem^jnitate.
^)

soienijjnitate.
'")

hominc.

ist

im C. ausgefallen.

C.

possetis.

Vgl.

mit dem Passus

Licet nos, fratres karissimi,

possitis suscipere folgenden

Passus in dem

Et Serm. 142 n. 7: von Cfesarius von Arelate herrhrenden pseudoaug. quod, Deo inspirante, semper, supervenientibus festivitatibus, licet credam,
castitateni

ante

plures dies etiani

cum

propriis

iixoribus

custodiat Caritas

quod vos facere credo, caritatis contemplatione commoneo, ut per totam quadragesimam et usque ad finem pascbae
vestra, tarnen, licet ex superfluo, etiam,
castitateni,
caritatis

Deo

auxiliante servantes, in

illa

sacrosancta sollemnitate paschali,


orationibus, vigiliis et jejuniis

luce

vestiti,

eleemosynis splendidi,
et

velut

quibusdam caelestibus
amicis,

spiritualibus

margaritis

ornati,

non

solum

cum

sed etiam

cum

inimicis pacifici,
et

libera et sccura conscientia ad

Domini accedeutes, corpus remedium possitis accipere.


altare

sanguiuem ejus non ad Judicium, sed ad

202

^Ve^!hall)

Christus die Menschheit nicht durch den Gebrauch seiner

XII.

Weshalb Christus

die Menschheit

nicht durch den Gehrauch seiner gttlichen Macht,

sondern dadurch, dass er Mensch ward, das Gesetz erfllte,


litt

und

starb,

von der Gewalt des Teufels


saec. VIII

erlst hat.
IX.

Aus einer Sanct Gallener Handschrift

und einer Wrzburger saec.

1.

Multos, fratres karissirai, tangit ista supicio, multos paruae

homines in scrupulum inittit huiusceraocli cogitatio: Dicunt Quare dominus lesus Christus, uirtus et sapientia patris, salutem hominis non potestate diuina et solo est operatus imperio,
scieutiae

eDim:

sed humilitate corporea et


erit

humana

conluctatione,

cum

utique potu-

uirtute
eius

et

maiestate caelesti diabolura prosternere et hofiiinem


liberare?
in

ab

tyrannide

Mouet quosdam,

quare mortem nou

uerbo

destruxit,
fuit ratio,

qui

principio

uitam uerbo dedisse praedicatur.

non eadem maiestate^) perdita reparari, qua potueUt quid euim opus fuit Christo, runt nondum extantia procreari? domino nostro, tarn duram passionem excipere, qui genus humanum per potentiam potuit liberare? t quid incarnatio, ut quid infantia,

Quae

ut quid

cursus

aetatis,

ut quid contumelia. ut quid crux, ut quid

mors, ut quid sepultura ad hominis reparationem suscepta sunt?


2. Haec dicunt paruae scientiae homines Potuerat sine dubio dominus noster auctoritate diuina diabolum^) triumphare et horainem

ab eius dominatione liberare.


iustitia

Potuerat quidem, sed ratio resistebat, quae maiora sunt apud Deum, quam omuis uirtus totaque potentia. Nee in hominibus laudantur, quanto magis

non

sinebat,

in

Deo, qui rationis


aeternitati

atque^)

iustitiae

et*)

auctor

est

et

exactor.
'')

Fuit igitur in proposito Dei hominem reparare, hominem a diabolo

deceptum

restituere.

Hie

iara

considerandum

est,

ne
Si

misericordia iustitiam

perdat,

ne pietas destruat*) aequitatem.

enim

maiestate'')

et

potentia sua diabolum perculisset et

hominem
iustitia.

de eius faucibus eruisset, erat quidem potentia, sed non erat


Poterat enim dicere humaui generis inimicus:
et

uerus.

Fecisti

in

bonitate

tua horainem,

Domine, iustus es qui^) et me ipsum


Dedisti tam mihi,
*)

aliquando
*) ^)

bonum angelum
mai^estate.
*)

creasti,

non malum.
^)

W.

W.

diabolo.
'^)

W.

et.
'')

In

W.

fehlt

*eU.
so

SO.

diab?(lo.
")

Und
AV

so fter.

SG. dtstrnat.

W.

ma^restate.

Und

stets in "NV.

qmn.

gttlichen

Macht

u.

s.

w. von der Gewalt des Teufels erlst hat.

203
inter-

quam homini

liberapi arbitrii facultateni.


si ille

Dedisti legem

cum

minatione sentetitiae,

attigisset interdictum^),

morto moreretur.

Me

Deinde suasi homiipsum primum uoluutario liuore perdidi ^). nem^) malum, suasi, uon inpuli, quia nee poteram cogere habeutera
uoluntatis propriae libertatem.
serrao seruatus est*).

Ego magis

auditus sum,

quam

tuus

Accepiraus dignas meritis

nostris, te iudicante,

^) aeteruam, ille in mortem mecum poenamque terribilem. Mihi se homo propria uoluntate coniunxit, Per peca te eadem uoluntate non inuitus distraxit. Mens est. catum*) pariter destinati sumus in poenam^). Si auellitur a me,

sententias, ego in raaledictionera

uon

est

iustitia,

sed

uiolentia,

non

est gratia, sed iniuria,

non

est

misericordia,

sed rapina.

Homo,

qui noluit uiuere,


dicere, iuste

quare uiuificatur inuitus?


in

Praesumo

cum posset^), iudex: Non decet


si

una causa dispares

esse sententias.

Postremo,

hoc placet,

ut

sola indulgentia, cessante omni'^) iustitia atque ratione,

homo

saluetur,

debemus ambo
3.

saluari, et ille, (jui periit, et ego, qui perdidi.


iusta^'*) et

Nonne ista uox diaboli quasi uideretur in Deum, qui omnia iustitia semper operatur? Ut ergo haec uox
et

uelut^^) rationabilis

ac ratione et operatus est et


scelerata

locum non haberet,


uenit uirtus
illa

omnia Dei gesta

iustitia ac ratione constarent,

de

caelo,

uenit uon^^) potentia^^)

hominem

a diabolo

diuellere,

sed,

siH'uata in

pore

baptismatis

omnibus aequitate^*), sicut ad lohannem baptistam temexcusantem ^^) Dominus ipse memorauit, dicens:

Sine modo! Sic enim oportet nos^^) implere omnem iusfitiam^''). Pro hac ergo causa dominus et saluator noster uenit in sirailitudinem carnis peccati, sicut docet apostolus'^), et sustinuit^'') omnia sine
peccato, ut

de

^^)

illa

damnaret in carne peccatum^"), dum Probat hoc substantia peccatrice caro suscipitur sine peccato. congressio in deserto facta cum spiritu^^), ubi non diuina maiesie,

impleta

iustitia,

state

diabolus uincitur,

sed recordatione raandati,

sed ieiuniis, sed

responsione legali.

Probant hoc etiam Pharisaeorurn diuersa tem])taest.

monta, a quibus saepe Dominus lacessitus


facit,

Dum

ingratis beno-

dum
')

iniuriae

non

resistit,

dum
'^)

uincit patieutia contumeliam^^),


SG. honiinc.
')
'')
''*)

SG. inditum,
^)
") '*)

W.

iulicitum.

S(j. perdedi.
*)

*)

lu

SG. fehlt est.


*)

SG. maledlctioue.
Codd. onine.
In
'")

SG. Pro peccatum.


quasiusta.

SG. poeu.

Codd. possit.

W.

W.

nelurf.

Und

SG. per potentia/. '^) '*) Excnsare ist hier mit Anfhrung von Grnden W. aequitatc. ') SG. wos nos. ) Rom. ") Matth. 3, 15. S. Sah. z. St. zurckweisen. '") SG. similitH(li7icm carnis jyeccati). 8, 3 (Dens fdium suum mittens
so stets in
ist

W.

W.

^iion

auso:ef'allen.

sustenuit.
-*)

*")

Rom.

8,

3.

'")

SG.

se.

*'^;

So die Codd.

Malo

spiritu?

SG. coutumiam.

204

Weshalb Christus

die Menschheit nicht durch den

Gebrauch seiner

uincit bonitate malitiam, irapletur utique

omnis

iustitia, et

damnatur

omne peccatum. Inde ipse Dominus praedicabat: C/em7/ inquit^), Prima ergo uictoria princex)s huius muni et in me nihil habet""). est expertem^) delicti caruem praestare sumptam ex geuere peccatrice,

ut in

ipsa

daranaretur peccatum,
uinceret,

in

qua regnare posse

se

crediderat,

imrao ipsa nunc

quae uicta fuerat aliquando;

quia

si*)

duinitas sola uicisset, nee diabolo fuisset

magna

confusio et

corporeis hominibus uincendi fiduciam


4.

non

dedisset.

lam uideamus, quid sibi uelit crux, quomodo in ipsa soluimundi peccatum, quomodo mors destruitur) et diabolus triumphatur. Crux certe non est debita, quantum ad iustitiae formam pertinet, nisi peccatoribus. Nam et lex Dei et lex saeculi reis et
tuv^)

criminosis

crucem

decreuisse

cognoscitur.

Circumcursante

igitur

ludam, per reges terrae, per priucipes ludaeorura, qui in unum conueuerunt ad Pilatum aduersus Dominum et aduersus Christum eius'^), damnatur Christus ad mortem, damnatur innocens, sicut propheta dicit in psalmo: lustus autem quid fecit^)"? Et iterum: Captabunt in animam iusti, et sanguinem innocentem condemnahunt^). Damnatur nullius, ne leuis quidem peccati reus, quia nullum potuit serpens facere in hac petra uestigium ^"). Suscepit patienter et contumelias^^) et colaphos*^), coronam spineam et uestem coccineam caeteraque ludibria, quae in euangelio continentur.
diabolo, operante per

Suscepit hoc dignanter

^^),

qui poterat referre in aduersarios iniuriam.


ttelut

Praepotentes sustinuit, ut canit Dauid,

homo

sine adiutorio^^),

qui diuina se poterat maiestate uindicare.

Nam
si

qui arborem ficus


increpare uoluisset,
Si enira

uerbo radicitus arefecerat^^), multo

facilius,
est,

omnis
et
illi,

caro,

quae faenum aestimata

protinus aruisset.

qui ad eapiendum

eum

uenerant, blande interrogati sermone,

id est:

Quem

quaeritis^'')''}

abierunt retrorsum et facti sunt uelut

W. mqnid.
")

^)

Job.

14,

30.

'^)

Codd.

expertim.
4,

*)

SG.

quasi.
3.

*) ")
'^)

Cudd. saluetur.
Ps. 94, 21.
1)

SG. distruitur.

')

Vgl. Act.

26

ff.

)
'^)

Ps. 11,

Vgl. Prov. 30, 19.

") SG. coutumilias.

SG.

cola/"os.

W.

hat zwischen continentur und Suscepit hoc diguauter- noch:

Sus-

cepit hoc absque ulla culpa, aut saginatus (gesttigt, bervoll, eig. gemstet)

patientia, aut
It.

tamquara ovem auictima


19
in
It.)

(1.

ouis &d uictiniaw

s.

Jes. 53, 7

und

Jer. 11,

ueniret

(1.

uenie??s

oder

uenit) ad crucem.
sein,

Die
aber

Worte knnten
Whl
ist

SG.

>per Homoeoteleuton

ausgefallen

sind

ein spterer Zusatz.

dem

einfach

und

nicht bel schreibenden Verfasser nicht zuzutrauen,

Das schwlstige und geschmacklose saginatus und

ebenso wenig das nicht


6)

die starke Corruption des Textes.


.Tuh.

eben logische aut aut ") Ps. 88, 5.

Hiezu kommt noch


Marc.
11,
14.

'*)

20.

18, 4.

i^ttlicheii

Macht

u.

s.

w. von dev Cewalt des Teufels elI^t hat.

205

mortui

^),

quid factum fuisset,


crucis, propter

si

iiicrcpare

uoluisset.

mysterium
illud

quod

et

uoiierat in
et

Sed iinplct huuc munduni, ut per


ucdut
rationo

peccati

chirographum ^)
esca^)

solueretur

inimica potestas
iustitia

hmo
5.

crucis in

capcretur,

et salua^J

atque

praedara diabolus,

quam

tenebat, amitteret.
credi necesse est.

Hoc autem

ita^) factum,

Christus domi-

nus sine reatu aliquo, sine culpa aliqua sententiae poenali'^) subiacuit, sine peccato innocens crucifigitur. Fit reus diabolus innocuo moriente,
fit

reus diabolus crucem iusto indebite inferendo.

fecit

homini.

Quod debebat Adam Deo,


''),

Christus

Mors Christi promortem suscipiendo


[protoplasto-

persoluit, factus utique sacrificiura pro crimine

hominum

sicut beatus Paulus edisserit^): Christus, rum] eorumque progeniei cUlexit nos et tradidit se ipsum pro nobis^^) oUationem et inquit^),

hostiam Deo in odorem suamtatis^^).


terat illud originale peccatura,
nisi propitiationis

Nee enim
fuisset

facile dimitti po-

nisi oblata fuisset hostia pro delicto,

sanguis

ille

sacer

effusus;

quia

uec uane

iara
et

tunc in Exodo dictum constat

Domino:

Uideho sanguinem

protegam uos^'^). domini passionem.


recte

lUa enim figura agni hanc designabat Christi Dum erogatur sanguis pro sanguine, mors pro

morte, hostia pro delicto,

Cui sie diabolus, quod tenebat, aniisit. iam dicitur: Non habes, unde, iniraice, causeris. Peccauorat primus Adam, sed ego, Adam uouissimus, peccati maculara^^) non
Ipsa te uicit caro per
peccatis

recepi.

meam

iustitiam,

quam

seduetione

feceras

obnoxiam.

Iustitia

mea
te

])roficiat

mihi indebite inrogata proficiat

debitori.

mors Teuere iam in mortem


peccr'.tori,

perpetuam non potes hominem, qui

per

me

uicit, superauit, elisit.

Nee sane
aequitate.
toUitur,

potentia uictus

es,

sed

iustitia,

uec dominatione, sed potius


et

Sic

uorauit'*),

quod obsorbuerat, inimicus,


est,

iuste

ei

quod
Ecce

tenebat,

quia iniuste inuadere ausus

quod ad

se

uullo ordine pertinebat.


6.
^^),

fratres karissimi,

quantum

arbitror, reddita est ratio,

quare dominus et saluator noster non per potentiam, sed per humilitatem,

nee per uiolentiam,

sed

per iustitiam humanura genus de


ideo nos, quibus tanta beneficia,

potestate diaboli liberauerit'^j.


Job.

Et

')

.18,

6.

'*)

^)

W.

iam.
'^)

*)

progenies.
5, 2.

*)

W. paenali. W. edisseret.
13
It.

'j SG. nyrographum. '') Die CC. blos.s ^) Codd. inquid.

W.
'")

escaca.

*)

S(i.

so/a.

hoiniunui

nud

eorumque
") Epli.

So beide Codd.
vos).
')

Ex.

12,
;

(et

uidrbo sanguinem et i)r


et

otegam

[nach den

LXX

Henaoo) vos
") SG.

Vulg. et uidebo sanguinem

transibo

S. Sab. z. St.

luacula.

")

SG.

sit

nomuit.

'")

W.

Ece.

In

W.

sind die

Worte de

potestate diaboli liberauerit

im Texte ausgelassen, aber am Rande

206

^iiie Ilouiilie ber die Parabel

vom barmherzigen

Samariter.

nullis praecedentibus meritis,

praestitit') diuiua misericordia,

quan-

tum

possuraus,

cum

ipsius

adiutorio
''^),

laboremus,

ut
^).

tantae pietatis

gratia

nou nobis iudicium pariat

sed profectum

XIII.

Eine Homilie ber die Parabel vom barmherzigen Samariter,


Luc.
10,

3035.
VIII.

Aus einer Sanct Gallener Handschrift saec.

*)

Homo quiam

escendehat de Hierusalem in Riericlio

et inci-

it in latroties.

Cum

iu euangelica lectione [hoc] legeretur^), fratres


et

karissimi,

audiuimus dominum

saluatorem

uostrum de peccato
qiiidam descendebat
lafrones,

primI hominis parabolaro proponentem,


de

Homo
in

Hierusalem [in Hiericho^)]

et

incidit

qui etiam

expoliauerunt eum,.
Hiericho,

Homo

iste,

qui descendebat de Hierusalem in

Adam

fuit.

Descendit de Hierusalem in Hiericlio, id est

de paradiso uenit in

mundum.
istius

Hierusalem interpretatur
praeferebat.

iiisio

pacis.

Hiericho typum'')

mundi
et

Hiericho autem ideo


Sicut enim luna

mundi figuram
iucohatur^)
et

habet,
crescit

quia luna interpretatur.


decrescit,
ita

genus

humanum.

Genus

humanum

crescit^) et moritur.
et incidit
^);

Descendebat ergo

Adam

de Hieru-

salem in Hiericho
di ret in latrones

Descenderet et non inciin latrones. quando autem de sublimitate'^) uirtutum

cecidit

in

peccatum, tune de paradiso uenit in

mundum.
^^)

Incidit^

inquit, in latrones, id est in

diabolum

et angelos

eius.

Qui etiam

expoliauerunt eum, id est inmortalitatis gloriam abstulerunt^^).


plagis impositis ahierunt semiuiuo relicto.

Et

Plagae impositae

intelle-

guntur concupiscentiae malae


et inutilia et nociua^^).

secundum apostolum desideria mnlta Quod uero dixit semiuiuum relictum, lioc
et

ergnzt

(Auslassungs-

und

Ergnzungszeichen
')
'')

/)

-Eine

andere,
^)

sptere
pareat.
lec-

Iland hat die


')

Worte

hier wiederholt.

SG.
)

praestetit.

Codd.

SG. explicit,

W.

explicit
^)

amen.

Ueberschrift:

Item homilia ex

7w Hie icho rauss hier ans*") ^) C. nescit. gefuUen sein. ') C. iyinis. ^) 0. iucoZtur. So der C. ") C. Es muss hier in ihm ein hypothetischer Nachsatz ausgefallen sein.
tione euangelii.
C. bloss legeretur.
subiimitatt's.
'^;

angelis.

'^)

Ei abstuleruut?

")

Tim.

6,

9.

ine Hoinilie ber die Parabel vom barmherzigen Samariter.

207

significauit,
erat,

quod,

licet

in carne uiueret,
ait

in

unima tarnen mortuus


in

secuudum

illud,

quod

apostolus:

Omnes

Adam

moriillis

nnhir^); et alibi: Anima^ quae peccmierii., ipsa morietur''^).

In

duobus, qui praetcrierunt, id est sacordote et leuita^), lex intelleg'itur


et prophetae.

lacebat enim genus humanuni a diabolo uulneratuni,

sed

eum, nee prophetia poterant liberare. Opus erat, ut Samaritanus ueniret. Samaritanus autem interpretatur custos. Quis
nee lex

enim erat ille Samaritanus, id est custos, nisi dominus noster, de quo scriptum*) est: Ecce non dormitahit, neque dormiet, qui ciistodit
Israel^).

Samaritanus ergo

iste,

iter faciens,

id est
est:

administrationem
secus

iuearnationis agens,
nisi:

uenit secus eum.

Quid

eum

uenit,

carnem humanain adsumsit. Et adproiiinquans alligauit uidnera eins. Quid est uulnera alligare? Qui peccatis possit resistere"). Quod autem infudit in eum'') oleum et uinura, in oleo misericordia
intellegitur, in uino iustitia,

aut certe in oleo chrismatis unctio, in

uino eucharistiae consecratio.

Quod autem

dixit

imposuit illum in

iumento suo,

iumentum

incarnatio intellegitur.

In hoc iumento nos

posuit, quando, sicut scriptum est, iniquitates nostra.<i in se portauit'^).

certe iumentum intellegitur gratiae adiutorium. Ita enim istum languidum reuocauit ad stabulum, quomodo illam ouem, quae errauerat, humeris suis ad ouile'') proprium reportauit. Stabulum, ubi

Aut

portatus est, ecelesia intellegitur.

Stabularius, cui coramendatus

est,

Paulus apostolus esse cognoscitur.


uelut
spiritalia

Et qnia

ecclesiae huius temporis

stabula

sunt,

per quae ad aeternam beatitudinem


:

curritur, ideo nos apostolus hortatur, dicens

Sic
et

currite,

ut

com-

prehcndatis

omnes^'^^).

Quod autem Paulus


ecclesiarum^^);
fuit,

gloriosus stabularius
7)iea

Christi possit intellegi, ipse dieit:


sollicitudo
tionibus^''')

Instantia, inquit,
et

cotidiana

omnium
soUicitus

quia

uelut

Christi
accepit.

muta-

iuste

stabularii

nomen
dies
est

Quod
dies
in

autem

ait:

Altera

die

prottdit

duos

denarios,

altera
passio,

tellegitur

post

resurrectionem.

Prima

secunda
et

resurrectio.

Duos denarios possumus


est:

intellegere

uetus

nouum

testamentum aut certe duo praecepta


pendet et prophetae, id

dilectionis,

in quibus tota lex


et diliges
ista

tuum.
faeilius,

')
1

Diliges

Dominum,
lectio
possitis

proximum
recitata,

Ergo [ut^')], quae in ipsa


Cor. 15, 22.
)
')

quotiens
recitantur,
Ez. 18, 20.
C.
1

uobis

fuerit

agnoscero^*),
*)

breuiter,
f')

) C. leuitrts.
)

C. scriptura.

Ps.

121, 4.
2,

So der C.

')

eum

in.

Jes. 53, 4.

Matth.
11,

8,

17.

1 l'et.

24.

C onilm.

')

Cor. 9, 24.

") 2 Cor.
'*)
(.'.

28.

")

So der C.
l'nssii

") Dieses "Wort nuiss hier ausgefallen sein.


agnosci?

poss// agnosceie.

208

i^ine Predigt ber die letzten Zeiten,

den Anticlirist u

s.

w
latroues,

[quae*)]

diximus,

recitamus^).
in

lu
sublata

illo,

qui
et

incldit

iu
eins.

Adam

intellegitur,
est,

latronibus diabolus
illi

angeli^)

Quod
intel-

expoliatus

imnortalitas

est.

Plagae impositae
est,

leguntur concupiscentiae malae.


in corpore,

Quod

seraiuiuus relictus
et leuita,

uiuus

mortuus in anima.

In sacerdote

qui praeteri-

erunt, lex et prophetia.


stus*) significatur.
tur,

Saraaritanus, qui interprotatur custos, Chriin illura


nullis
et

ostendit,
et

Quod") qaod gratia


misericordia
saluatoris

uulneratum")

niisericordia'')

moueIn

praecedentibus meritis

dafcur.

oleo
est,

uino

iudicium.

lunieutum,
Stabuluni,

ubi impositus

incaruatio

agnoscitur.

ubi

ductus

est,

ecclesia,

stabularius
significat.

Paulus apostolus.

Altera dies^) post resurrec-

tionem

Duo

denarii

aut duo testamenta, aut duo prae-

cepta iutelleguntur^).

XIV.
Eine Epliraem Syrns und Isidor von Sevilla
beigelegte Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist

und das Ende der


Aus zwei Handschriften Saec.
Vlll,

AVeit.
und einer

einer Barberinischen

Sand

Gallener.

1.

Fratres karissimi, spiritui sancto^") credite*^), qui loquituv

in

nobis^^).

lam antea diximus,


superest^-').

quia mundi finis^^)

in

proximo
^'),

est, et^*)

consuminatio

Nuii-quid non^^) in hominibus^^)

prima*^) fides emarcuit^^)?


*)

Quam'-*') uidentur in pueris


ausgefallen

Dieses
*)

Wort muss
C.

hier
^)

sein.

*)

Recitemus?
uulnerato.
^")

^)
'')

C. Csc.

angelis.

ChristMW.
")

qui

*^)

in

illo

inisericordiam.

C
'^)

die.

Im

C. folgt noch Explicit.

SG. sp

'*-) So '3) B. flnew. ") In B. fehlt ^et^. SG. ?<obis. die CC Man erwartet et nihil nisi< oder >et sola consumniatio eius oder saeculi superest. Superesse in Bezug auf die Zukunft noch bevorstehen, wie ^'') ') sq. primo. B. ") In SG. fehlt non. ") SG. homines. sonst restarec.

") CC. creditfs.

eiinarcuit.
'^')

Prima

fides emarcuit

geht auf Apop.

2,

4 zurck.

Da

>in pueris

nicht mit

dem folgenden criminosa

-") B. Cam. verbunden werden

kann, indem Zusammenfassung von pueii und autistites unpassend wre, im Naclifolgeiiden von einer jeden von den angefhrten Classen etwas

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Autichrist

u.

s.

w.

209

in antistitibus

^)

crimiiiosa,

in sacerdotibus

^)

falsidici'),

in leuitis*)

periuria, in rainistris'"') raaleficia^), in senioribus') adulteria, in iuue-

nibus^) luxuria^), in mulieribus falsus aspectus, in uirginibus adulter


afFectus ^'') Et in^^) his omnibus bolla Persarum^^) sunt, ac diuersarum gentium ^^) inminere et^^) regnum aduersus regnum insurgere *'); et cum coeperit regnum Romanorura gladio consummari, In expletione enim ^^) Romani regui^^) adest aduentus mali^''). saeculum consummari^*'). necesse est In illis diebus ueniunt^^) ad regnum Romanura^^) duo fratres, et uno quidem animo praesunt(?)^^),
!

^'')

sed quoniara^*) unus praecedit alium


Besonderes ausgesagt wird,
characteristisch
ist,

''^''),

fiet''"')

inter eos scidium^'').

und endlicii icriminosa fr die pueri nicht muss zwischen pueris i;nd dem folgenden in in den CC- Etwas ausgefallen sei, dem Plur. uidentur und den Pluralen criminosa, periuria, maleficia, adulteria im Nachfolgenden zufolge das
so

Neutr. Plur. eines substantivirten Adjectivs oder der Plnr. eines Substantivs,

mglicher Weise doch auch zwei Substantive,


macia.
iiis
S.,

wie inoboedieutia et contu18


It.:

Avas inoboedientia betrifft, Deut. 21,

Si fuerit alicici

inoboediens und insbesondere 2 Tim. 3, 2: erunf homines (in nouis siviis dicbns) parentibiis non ob Gedientes, und was contumacia<' angeht, Deut. 21, 18 Vulg.: St genurrit Jiomo lium contumacem.
')

P.

antotites.
'')

Mit den
SG.

antistites

sind die Bischfe gemeint.


dici^

-)

Die
stets

Presbyter.

falsadici,

B.

falsa

Da

in der Stelle sonst

^)

Sachen augegeben werden, so erwartet man falsa Aicta oder Aehnliches. '^) -') Die Diaconen. SO. Wohl die Kirchendiener niederen Ranges.
iiialiticia.
'')
;

'') '*) SG. iuuenfs. So SG. in B. ist das Wort sehr undentlich. *") Vgl. mit dieser Schihlerung dos dem Ende SG. luxoria, B. luxoriosis. der Welt vorangehenden Verderbens die Schilderung desselben in 2 Tim. 3, 1 ff., Lact., Institt. VII, 15, Ephr. Syr. iy. nepl fXEX. h. r. A., Opp. Gr. III, 377 8. und 378 s. ed. Jos. Assemani und Pseudo-IIippol., De consumm. ''') >') In B. fehlt in. mundi etc. C 6 und 7. So nach B.; SG. hat bloss '^) SG. gencium. peri. Man hat aus dem Vorangehenden bella hinzuzudenken, falls nicht ein Wort, wie incursiones ausgefallen sein sollte, *^) ^*) In SG. fehlt et. Nach was anzunehmen doch nicht nthig ist. '") Hier scheint ein Wort (uideMatth. 24, 7 It. (Vulg. hat cowsurget). mus, cernimus, conspicimus; audimus (s. Matth. 24, (>]; coeperunt) ausgefallen ") So SG., B. aduent^s^ (am Schluss einer Zeile) mali sein zu mssen. "*) In (dieses Wort doch undeutlich). SG. ist zw sehen expletione und

regni

ein kleiner leerer, durch Ausradirung eines


''')

Wortes (enim) eutstandecons((/rtri.


-')

ner Raum.
uonieiit.
prp/f'nnt,

Regni

fehlt in B.

*")

SG. seculum, B.
-')

B.

") So SG.;
ist
oiii

B.

Romanonun.

SG.

et

unum quidem animnm


,

Praefieri was also beide Codd. wiewohl nicht ganz unmgliches Wort (praefici, '") So -^) praefectus). nach SG. (qm); B. quia. Alius: st. -alter (s. ") SG. inter eis scidiuni, B. (ieorges s. v., I, 300). SG. et tiet.

B. et uno quidem animo pr^'/nmt.


unerhrtes,

haben,

'"'')

in (?)
302).

eis

scidi^ Eisj knnte Soloecismus sein (s. Georges s. inter, II. Man Scidiums Riss, Zertheilung, hndet sidi nicht in den Lexx.

14

210

Eiue Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist

u.

s.

w.

Soluitur itaque
saruni
et

^)

aduersarius et excitabit

^)

odium

inter regna Per-

Romanoruui.
et^)

In

ilHs

diebus

multi

consurgunt contra
malae''),

regnura

Romanum,
^)

populus ludaeorum aduersarii*) eins erunt.

Erunt enim eomniotiones


erunt pestilentiae
et

gentium

[et-')]

auditiones

")

et

fames ^) et terrae motus per loca ^),


comedet^*)
gladius
a
solis
ortu^'')

et captiui

ducentur in oranes^^ gentes^^),


liorum^^),
et

et erunt poelia et opiniones proe-

multa

usque ad
sinunt^')

occasum.

Et erunt tempora periculosa

nimis, quae'^j

non

mentem de^^) melioribus cogitare prae^^) timore et perturbatione ^), regionum aduenerint^'). cum multae pressurae^^) et desolationes 2. Debemus itaque, fratres mei, intellegere, quid ^*) inmineat--') uel incumbat. lam facta "^) sunt fames et pestilentiae^'^), commo^''^)

tiones gentium^)

et signa,

quae'"^^)

a Domino^") praedicta^^) sunt,

iam consumraata

sunt, et
^''^j

non

est aliud,

quod superest,

nisi

aduentus

mali in expletione

regni^^)
et

Romani.

Quid^*) ergo occupamur ^"')


concupiscen-

in terrenis negotiis,
tiis^^)

mens

nostra adfixa tenetur in


^^) V

mundi uel
ipsos*^)
a*"')

soUicitudinibus^'^) saecularium

Quid ergo non

proiciraus a^^) nobis

omnem actuum
quae
finis

terrenorum

[sollicitudinem***)] et

nosmet
eruat**)

praeparamus
fratres

in occursum*'')

domini Christi, utnos*^)


obruet*')

confusione,

uniuersum
in

mundum^'')?
est,

Credite mihi,
credite

karissimi,

quia aduentus Domini prope

mihi,

quia

mundi

proximo

est,

credite mihi, quia

wird bei den Worten an Valentiuian und Valens erinnert.


'')

^)

B.

arZqne.
i

SG. excitawit.

^)

CC

sed,

was nicht

passt.

Etiam?

*)

SG. aduersari.

')

Et fehlt in beiden CG.


)

B. male.
6.
^^)

'') ^) SG- audiciones, B. auditionis. SG. niali, ^'') Matth. ) SG. faais. 24, SG. pestilencif, B. pestilentir. '') B. omnis. '-) Luc. 21, 24. 7. Luc. 21, 10. 11. Marc. 13, 7. 8. ") B. ^commedet Matth. 24, 6. Marc. 13, 7. B. prdia, preliorum.

*^) mit einem kleinen schwachen v ber ^eU\ SG. comedit. B. horUim. '^) SG. qui. ") So SG.; B. sana^ mit einem Strich (i) durch das erste a^. "">) 8) In SG. fehlt ^de*. '^) SG. prf in B. fehlt das Wort. Sg. perturba;

tionem.

^')

SG. mult^ pressure, B. pressure (e Durchstrichen und la und

der

Strich

aduenerint.
pestilentif.

*-) ^^) In B. fehlt von spterer Hand). SG. dissolatioues. ") gQ. 2*) SG. quod. *") B. inmineaJ. ^) So CG. Factae? ^*) SG. gencium. *') ^) B. &(l domin?(m. ^') SG. quf.

pn'dicta.

""-)

SG.

expl/tione.

^^)

B.

regn.

^4)

gQ

q^^d.

^')

SG.

occupamus.

^) SG. concupiscenciis. ^') CC. soUicitudinfs. ^^) Wohl *^) . ad. *") So nach SG. mit -hominum saecularium-, Weltmenschen. **) B. Ergnzung von soUicitiadinem B. hat omnem actM^an te?je&rflrum.
;

ipsis.

^-)

U. iiuioccursum.

") B. non.

^^)

B. seniet.

^'')B. ad.

") CC.

obruit.

*'')

SG. mundo.

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist

u.

s.

\v.

211

noiiissima liora
creditisV
dicentis''):

^)

est^).

Aut,
qui

nisi

oculis

uestris^)
")

uidoritis'*),
illa

non

Uidete, ne in uobis conpleatur prophetae


J^ae
his,

sententia*)

concuxnscunt

uidere

ieni^)

Domini^)\

Dei ante tribulationem ^), quae uentura est, colliguntur^^) et^^) ad Dominum'^) adsnrauntur ^*), ne quando iiideant confusionem, quae uniuersum proptor peccata nostra obruet'*') mundnm^^). Itaque, fratres^^) karissimi mihi, undecima hora est, et finis huius mundi ad meteudum peruenit, et angeli, accincti et praeparati, falces in ^^) manibus tenent, Domini expectimtes iraperiura ^'^). Et nos caeca infidelitate^') mundum ad occasum peruenientem ^^) maue putamus ^^) existere (Jonimotiones gignunsancti et electi
^'')

Omnes enim

'"'*).

tur^^), bella

diuersarum gentium^*') proeliaque


et

et iucursiones barbaet

rorum

inminent,

regiones

nostrae

desolabuntur''^^),

nos nee
utique

auditum,

nee

aspectum pertimescimus^^), ut poenitentiam


et nee sie conuerti

agamus; etiam uobis metum incutiunt.

uolumus,
bella

cum

iudigeamus^"')
3.

utique poenitentia^") pro nostris faeinoribus^*)!


aduenerit

Cum
.
ora.

ergo

mundi
Alles

finis ^'^j

consurgunt ^^)

')

-)

In

B.

fehlt

von

fratres

karissirai<

an bis
mihi

in

proximo
ests.

est,

credite mihi-.

Er hat nur

Credite mihi, quia nouissima hora


credite

Das Auge
Oder
zu

des Schreibers irrte


sollte das einfache

wohl vom ersten

zum

dritten ab.

Credite mihi, quia nouissima hora est

spter

dem

erweitert worden
**)

wahrscheinlicher.

SG. uestri.
^)

phetr); SG. prophetif.


Strich
lationr.
(i)

was wir in SG. lesen? Jenes ist ^) So nach B. (proSG. uideretis. '') B. illaw sententiam. B. idicentes^^ mit einem
sein,
*")

durch das zweite


'0 B- coll^guntur.

e.
>)

*)

B. dies.

')

Am.
.

.5,

18.

')

B. tribu-

In SG. fehlt

^et

^'')

SG.

a Domino^,

") So mit einem Punkt zwischen Domino und dem folgenden Wort. nach SG.; B. adsumentur. In B. steht zwischen iDominum<j und adsumentur '^) B. queuniuerein von spterer Hand herrhrendes et^ ber der Zeile. ') SG. mundo. ) In B. fehlt fra"^; SG. obruit. sum, SG. uniuerso.
tres*^.
*)

B. et

in.

'-")

B. iwperium.
^^)

^')

B. infa&ilitate.

--)

B.

mundi

ad occasum perueniente.
spterer "Hand).
girjy/untur.

B. potamus (^u

mit schwrzerer Dinte von


^)

")

Man

erwartet
^')

exist? esse^.

B.

coramotionis

") SG. gencium.


-)

regiones nostras desolanerunt.

SG. regiones nostrs desolabuntur, B. -*) SG. perRegiones nostras desolabun^.^


'^'^)

timiscimus.
in B.

Die Worte nitique poenitentiam fehlen ^') Vgl. mit dem mit und vorher penitentiam >Et erunt tempora periculosa beginnenden und mit pro nostris facinoribus! schliesseudeii Abschnitt der Predigt Ephr. Syr.'s Man. et. XX, Opp. Graec_ I, 207 ed. .Jos. Ass., Ay. nep. //r. k. r. A., ebds. 377 s., Hom. de die jud., ebds. 579 col. 1 und 580 col. 2 und Serm. de beatitud. an. in den Codd. ^'^) Saugall. 92 p. 28 und 93 p. 98. B. aduenerit mundi finei, SG. adue'') So CG. nerit-. ohne uiundi finis, als wre dies illi ausgefallen.
SG. indigiamus.

SG.

pfnitentia

consurgent ?
1-4*

212

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Autichrist

u.

s.

w.

diuersa^), comniotioues undique,

terrae motus^) horribiles^), perturpestilentiae*^),


et aridara'^),

bationes gentium*),
sitis

tempestates^) per loca,


pericula

fames^), persecu-

per itinera^),
^*'),

magna per mare


^^)

tiones assiduae

occisiones

atque

iugulationes^''^) ubique,

timor in

domibus, pauor in nrbibus


liquefiunt^^)
frater

^^),

in mari, sollicitudo in plateis.

in

ciuitatibus

tremor in itineribus ^^), suspectiones In deserto obstupescunt ^^) homines^), Non dolebit amicus super animae^^).
fratre,

amicum"), nee
seruus^^)
sos^'),
fidelis

pro

nee

parentes^^)
necessitas ^''')
in
sit,

pro

filiis,

nee

pro domino, sed una


^")

operiet
illo,

uniuer-

nee quisquam^*) potest


^*^)

reperiri

tempore

qui non
tiraore

totus ad periculum [proprium intentus^)]


constricti, tabescunt
4.

sed omnes-'),

ob^^) incumbentia^") mala.

Cumque
se

igitur

concutietur terra ^')


in

a^^)

gentibus

bellicis,

abscondent

homines

montibus

et

saxis^^),

per speluncas et

^)

B.

wirklich der Fall gewesen

>diuersarm, als wre gentium ausgefallen, was vielleicht auch ^) CC. nioti, als wre motus ein Subst. ist.
^)
**)

zweiter Decl.
tenipestas.

SG.

orribiles.

^)

SG. gendum.
')

^)

B. tempestatf,

SGr.
siti?

B. pestilentia, SG. pestilencif.

CC

famis.

**)

B.

perwf.emra. Das zweite i- von periit ist mit schwrzerer Dinte geschrie'") B. ) SG. arid. ben und scheint in den Text hineincorrigirt zu sein. ^'^) ") B. occisionis, SG. occasiones. In B. fehlen persecutionis assidup. ^') SG. orbibus. ") SG. itinera, B. itinere. die Worte atque iugulationes ^^) So nach SG. ") B. ubique timor, in domibus pauor, B. obstnpeseent. in urbibus tremor, in itineribus fitinere) suspectiones, in mari sollicitudo.
.

In plateis, in deserte obstupescent homines.

") So CC. Liquefi^nt?


-^)

^^)

B.

animas.
^-)

')

B.

amicus.

^")

B.

parenti&?<s.
'^'^)

B.

seruus
;

domestieus.
uuiuers?(s
'^^)

. sed una necessitas uel conturbatio.


(st.

So nach SG.

B.

orbis

uniuersiwj
-''^)

orbeHi^i

terrarum.

-*)

SG. ne quisquam.
oder

So SG.

Poterif?

Diese Worte oder Worte, wie sinim intentus


adtentus^

proprium

oder
-')

scheinen hier in SG. ausgefallen sein zu mssen. ne quisquam consolatio quisquam sed omnes hat B. erit super omnes gentes (zwischen gentes und dem Folgenden ein kleiner Zwischeiu'aum, auf dem etwas Ausradirtes [wohl ne quis-] stand), nee potest Ich recuperare in tempore illo, quia totus a periculo in omnem hominem. bin SG. gefolgt, weil das, was er bietet, einen guten Sinn giebt, Avhrend Doch haben wir das, Avas wir in B. lesen, zum grossen Theil sinnlos ist. ne(c)s die vielleicht aus dem Letzteren in den Text des Ersteren nach Worte: sconsolatio erit super omnes gentes, ne(c)^ aufzunehmen. Sie knnen in SG. dadurch ausgefallen sein, dass das Auge seines Schreibers von dem auf das vor quisquam abirrte. Allerdings macht >ne(c)< vor consolatio das zweite nee Schwierigkeit, falls man nicht mit dem Ersten etwas Neues **) So CC. Tabescrnt? ^^) B. ab, beginnt (>Nec nee ), was angeht. "") So B.; SG. inconentia. =") B. terraw. ^') B. ^*) SG. ad. SG. ad. per montibus et saxis. Per montes et saxa?
siium

Statt

ne(c)

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist

u.

s.

w.

213
et

cauernas^) terrae,
illic

per sepulchra

^)

et

monumental) mortuorum
intolerabilis
^).

a pauore"*) contabescentps Spirant, quia non est quof[uam

fugere"''),

sed erit^j undique concussio et pressura


Oriente sunt, fugient^) ad occidentem
''),

Et qui

in

qui autem sunt in occideute,

fugient^") ad orientem, et

non

est locus tutior usquam^^), quia operi-

etur

mundus

a uequissirais gentibus,

quavum*^)

aspectus

feraruni

magis ([uam hominum^^) esse uidetur'^).


biles"") nimis, profanissimae
^^)

Gentes enim

illae*^) horri-

et coinquinatae^'*), quae*^)
^^),

nee uiuis
car-

parcunt, nee mortuis (uiuos conterent

mortuos coraedent^^)),

nem morticinam
In
illis

^^)

edunt, sanguinem''*^)
et

polluunt-^), uniuersa eontaminaut,

iumentorum bibunt, terram^*) qui resistere possit, non est.


prae^'')

diebus non sepelientur homines, nee Ohristianus, nee haere-

ticus^"),

uec ludaeus, nee paganus, quia


qui
humet"'^)
eos;

pauore

et formidiue^^)

non

est,

omnes namque fugieutes semet

ipsos

ignorant^^).
5.

Cumque

coupleti fuerint dies

temporum gentium
et

illarum^'),

postquam

terram conrumperint^^), requiescet^^);

iam^*) regnum

') *)

So SG. (nur hat er -fngire); B. bietet st. -spiiaut fugire- das sinnlose expugnant (juisquam fiujire. *) In B. fehlt ')SoSG.; B. pressure intolerai^erit Vielleicht mit Recht. ^'') ") B. *) . fugimit. SG. occaswm. bilis. Pressure iutolerabiles?
B. niouunienti.
*)

CC. per spelunds et cauernis. *) SG. ad pauorcm.

'^)

B.

sepulchrm,

SG.

sepulcr/s.

fiigint.

mit den Worten

Vgl. ") So nach SG.; B. et non est locus twdorein ?nisquani. locus tutior usquam Ephr. Syr. et qui in Oriente sunt
:

Ay.
'^)

fs-

Ttfv Ttapov.

rov Kvp.

h. r. A.,

a. a.

0. II p. 223.

'-)

MglicherAveise richtig, weil auf die einzelnen Glieder der

gentes

SG. quorum. gehend.

SG. feri/jum magis quam hominum, B. ferium magis quam limanum. CC. ") SG. uidewtur. magis quam Imman?? '"^J '^J B. illa. '') *^) '') CC. qui. St;, profauascissimf. CC. 7oinquinate. orribilis. -*) *") SG. conterint. ComeditntV SG. Contertmt? Vgl. Anm. 12.
Ferinics
'''')

carnt's

morticinas.
-*)

")

SG.

sanguine.
-')

-*)

polluent.

SG.

hererZicus.
>pro<;
**)

B.

ro: (ursprnglich

in -prae

corrigirt)

'-*j CC. und hierauf ein durchstrichenes SG. prj- und vorher ludfus.

SG. terra, B.

terrr.

-'')

B. frmidin<'wt.

B. Immeo mit einem >t durch c- als Correctur;

SG.

humat.

^")

So CC.

Schrecken, Nichts von sich selbst.


leerer

Der Sinn ist wohl: Sie wissen, ausser Nach ^ignorant^ ist in SG. ein
(eine Art Absatz).

sich vor

kleiner

Raum am

Schlnss der Zeile

733.

Vgl. mit

dem mit
1569, p.

Cum
sendeii

igitur concutietur beginnenden

und mit semet

ipsos ignorant .schlies-

Abschnitt PseudoMethod.,
p.

Revelatt.,

Orthodoxogr. Bas.
p.
^')

98 und
'^-)

112 und Max. Bibl. Patrr. Lugd. T. III

B. illarcm.

It.

So CC. Beibehaltung von >mc im Terf., wie sonst fter von n- (Rnsch, und Vulg. S. 287 Ausg. 1). Vgl. Neue, Forml. der lat. Spr. II, 560. ^') SG. requies cet, B. requiesctt. Man hat aus dem vorangehenden terram ^*) SG. e//am, B. et. Requies eHt? terra hinzuzudenken.
-

214

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Autichrist

u.

s.

w.

Romanorura ^) tollitur") de raedio, et Christianorum imperium ^) traditur*) Deo et Patri''); et tunc uenit") consuramatio, cum coeperit consummari ') Romanorum reguum'^), et expleti fuerint'') omTunc apparebit^-) ille nequissines^^) principatus et potestates'^). mus et abominabilis^^) draco, ille, quem appellauit^*) Moyses in
Deuteronomio,
ex Basan^^).
dicens:

Dan

catulus leonis^^). acciibans et exiliens

caihat^'^) enim, ut rapiat^'^) et perdat et mactet^^).


sicut^*') leo

Catulus leonis uero uon

de tribu luda

^^),

sed'"^'^)

propter

^)

So nach B.
^)

tur.

Tolletur?

) So nach B., SG. ehoWiIn SG. fehlt Romanorum. SG., in dem nach medio' Etwas ausradirt ist (vielleicht

der

Anfang von Romanorum ^,

was der Schreiber


;

zuerst

setzen

wollte),

Christianorum Imperium ohne et


imperio) und hieraiif et (imperio

B. Christianorum imperio (als htte

sein Schreiber imperio mit de medio verbunden:


et traditur etc.).

de medio Christianorum
Et,

was vor

Christi-

anorum kaum zu entbehren

CC. an eine falsche Stelle gekommen sein, in SG. vor tollitur (s. die vorangeh. Anm.), in . nach *) So CC. Tradetur? ^) B. Patre mit einem Strich (i) durch imperio. Bf. Patri gehen auf 2 Thess. 2, 7: de medio fiat Die Worte et iam und 1 Cor. 15, 24: cum tradiderit (Christus) regnum Deo et Patri zurck. Das regnum Christi stellte sich in dem Imperium Christianorum, dem **) SG. ) B. ueniet. ') CC. consummare. christlich-rmischen Reiche dar.
ist,

drfte in beiden

^") B. omnis. ") Vgl. ^) rej:. SG. expleto fuerint, B. expleto fuerft. zu den Worten; iam regnum Romanorum et potestates sowie zu den Worten: Et cum coeperit regnum Romauorum saeculum consummari und: non est aliud in expletione regni Romani ob. S. 209 und 210 Tert. De resurr. carn. c. 24, Apolog. c. 32 in. und Adv. Scap. c. 2, Lact., Institt.

7,
1,

15, Cyrill. Hieros.,

Cat.

XV

n.

12,

Chrys.,

Hom. IV

in ep. 2

ad Thess.

n.

XI, Aug., De civ. Dei XX, 19, 3, Pseudo-Method., Revelatt., a. d. ob. S. 213 a. 00. p. 98 und 112 f und 733 ab und Adso (Abt von Dervum um 950), De Antichr., Aug.
Hieron., Ep. 121.

Ad

Algasiam.

De

quaestt. XI,

c.

Opp. T. VI

^'^) B. appare (bit- mit schwrzerer Dinte col. 1134 ed. Mig. ") B. ab/iominabiks mit einem Strich (i) durch e. von spterer Iland). '*) B. '*) leonum (leon). Genannt, namentlich angefhrt, erwhnt hat.

*^)

Deut. 33, 22.


It.

LXX Jav
Ambros.

nv^vog Xeovrog xal iHnt) 8ij6 ex ai in


benedd. Patriarch,
Vulg.
c.

Tov Bav,
leonis et

bei

De

7 n. 34:

Dan

catulus

effugict ex Basan,

Dan

catulus leonis
49, 9,

fluet largiter
lat.

de Basan.
latt.

Text der ReveyuaSr/nevog, U. Robert, Pent. vers. lat. ant. obsidens, Ambr. a. a. 0. n. 32 sedcns). DieSt. wird auch von Hippel., Demonstr. de Christo et Antichristo c. 14 (und nach ihm von Pseudo-Hippol., De consumm. mundi etc. c. 19) und von Ambr., a. a. 0. ^') B. accubans. '*) SG. ^rapeat'^ n. 34 auf den Antichrist gedeutet. '^) Vgl. mit einem Strich (i) dur<;h e^ (der Strich mit anderer Dinte"). Ephr. Syr., Ay. eig ttfv napov. tov Kvp n. r. A., a. a. 0. II, 226, und -") SG. sit. ^^) Gen. 49, Ay. eig napov. tov Kvp., a. a. . III, 137. 9.' ") In SG. fehlt sed. Apoc. 5, 5.
der
des Pseudo-Method.

Accubans stammt wohl aus Gen.

wo

accubans

in semita hat

(LXX

Eine Fredit ber die letzten Zeiten, den Antichrist '

u. s.

\v.

215

iram^) rugieus, ut deuoret^).

quippe

intevpretatur*)

amfusio-').

Ex Basan autem exiliet^). Basan Ex confusione iuiquitatis suae


colliget*^)

consurget*).

Qui

sicut perdix^)

sibi filios coufusionis,

et

multiplicabit agore"), et uocat, quos

uou

genuit*"), sicut dicit Hiere-

mias propheta^^).
confusura*^).
6.

Etiara in nouissimo die reliuquent^^) illum uelut

Cum
uel

ergo uenerit mundi


nascitur

finis'*),

ille

nefandus,
sernine
^^)

mendax
uiri et

et

homicida^^)

de tribu^")
turpissiina

Dan^'').

Ex

ex

inmuuda
^)

uirgine^"),

malo
ut leo
*)

spiritu^")

uel

uequissimo
propter

SG.

ira.

^)

SG. deuorit.
^)

Non

de tribu

Inda

iram

rugiens, sed ut deuoret?


pre^ratur.
n. 3,
*)

SG.

exilient.

SG. interprftatur,

B. inter-

Basan

(]'^^*-ij

wird schon von Origenes, Hom. XIII in

Num.

Opp. T. II
Hebr.,

abgeleitet

p. 318 ed. Delar. von '^i^Q beschmt, zu Schanden werden {Basan interpretatur turpitudo), und Hierou. bemerkt im -Lib.

de

nomm.

De Num.

lib.

B. unt.

^Basanj

quod interpretari solent


rij'vi'S)

ignominia vel confusio, busa (nii'Q)

dicitur.

(Hos. 10, 6 findet sich


a.

Fem. von ]'^3 in der Bed. Schande).


34

Vgl. auch noch Ambros.

a.

0. n.

(Dan

catuhis leonis et effugiet ex

Basan,

hoc est ex

confusione.

^) B. consurgent. Sed tamen ipsa tribus liberabitur a confusione etc. ") SG. colle') SG. perdcx mit einem Strich (i) durch das zweite e. git mit einem Strich (i) durch e und einem Punkt unter ^i* (Correcturen ^) SG. mit anderer Dinte); B. collcget mit einem Strich (i) durch e*.

multiplica?tit

agere.

Vgl.

.ynuUiplicastis

itnj)ie

aqere^.

Hier, im sein?

Comm. zum Am.


-"j

Sollte impie oder ein hnliches

Am. 4, 4. It. bei Wort ausgefallen


Jer. 17,
ist

B.

genu-it.

")

SG. propheta
20:

Ilieremias.

11

nach

LXX,
beim
filios,

doch in etwas freier Wiedergabe. ^Auct. op. impf in Matth.' Hom.

Am

Aehnlichsten

die Uebers.

Clamauit pcrdix ; congregauit

quos on gemti^ (beinahe wrtliche Uebersetzuug von icpojyrjs nipSiB,, Vulg. prrdix fouit, quac non peperit. S. vyi^yayev, a ovh ertHS LXX) ''^) SG. in nouissimo die relinq^unt, B. in nouissimo drrelinquent. Sab. z. St. confusum^ gehen auf den ") B. iiel confusus. Die Worte in nouissimo
;

Schluss
perdix

von Jer. 17, 11 uelut confusum


3
n.

LXX

zurck.
a. a.

Vgl. mit
.
n.

dem Passus:
54
s.,

Qui sicut

Hippel.,

sowie auch Pseud.-

Method. Kevelatt.i,
Lib.
Bibl.

VI

c.

13,

113 und p. 733 0. Bei Ambr., Hexaem. a. d. a. OU. p und Faustus von Reji in Eus. Emis. Hom. XI, Max.

Patrr.

Lugd.
finis<

VI,

642,
in B.

ist
*5)

der perdixc in Jer. 17, 11 der

Teufel.
") B.

")

Mundi

fehlt

SG.

hnmieida.

')

B.

tribjts.

Dan
draco
0.
c.

nascitur.

Vgl. mit

14
z.

de tribu nascitur
s.,

Tuuc apparebit ille nequissimus Dan Iren., Adv. haeress. V, 30,


Opp.
c.

et
2,

abomiuabilis
Hippol.,
I,

a. a.
s.,

und

bei

Jacob von Edessa in Ephr. Syr.


7,

Syr.

192

Ambros.,

De

benedictt. Patriarch,

Theodoret., Quaestt. in Cen., Quaest.

CX,

Gen. 49, 16 f, Greg. Magn., Moral.

XXXI,

24.

Pseudo-Hippol.,

De

conaumm. mundi etc. n. 18 s., Pseudo-Method., Revelatt., a. d. ob. a. 00., '*) B. ") Hier steht in B. exemine. imd Adso, a. a. 0. col. 1131. -") B. spiritus (s'Ps) am Rande von moderner Hand ortus Autichristi.

216
mixto*),

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Antichrist

u.

s.

w.

concipitur^).

Sed nefaudus

ille

conruptor potius^) animasubdolus


draco

rum

quam corporum,
iustitiae^)

dumque

adulescens*),

sub

specie-'')

uidetur'')

uersari,

Erit enim omnibus subdole placidus^),

antequam sumat imperium. munera non suscipiens, per-

sonam^) non praeponens^"), amabilis^^) omnibus, quietus uniuersis,


xenia^^) non appetens, afFabilis^^) apparens^*) inter proximos, ita ut
beatificent

eum

homines, dicentes

lustus

homo

hie est, nescientes,

lupum
7.

latere sub specie^^) agni,

et

rapacem*^) esse intrinsecus sub

pelle ouili^^).

Sed cum coeperit adpropinquare tempus abominationis


Facti sunt in susceptionem"^'^)
et
filiis

desola-

tionis^^) eius, factus legitimus, sumet^'^) inperium, et, sicut dicitur^")

in psalmo^^):
ei^^)

Loth^^)^ occurrent^*)
regi^^).

primi Moabitae

Ammanitae-') tamquam suo


iubet^^),
sibi

ergo

regnum
^)

acceperit

^),

reaedificari

^^)

Cuna templum Dei,

SG. m?/xto.

^)

Vgl. mit Ex semine uiri et ex iumunda uel tm-pissima

uirgine,

malo spiritu uel uequissimo niixto, concipitur^ und mit cum sit carnalis et iumundus et nequissimo spiritu [et] carne commixtus weit. uut. S. 216 Hippol., a. a. 0. c. 14 und c. 6 und bei Jac. v. Ed. a. a. 0., Lact.,
a.

a.

0.

c.

17,

Cyrill.

Hieros.,
r.

a.
a.

a.

0.

n.

14,

Ephr. Syr., Ay. eis r?fv


eig

Ttapov.
Kvp.,
a.

xov Kvp. H
a.

., a.

0. II, 226,

und y.

napov6. tov
c.

0. III, 137, Martin von Tours in Sulp. Sev. Dial. II

14,

Hieron.

zu Dan. 7, 8, Chrys., Hom. 3 in ep. 2 ad Thess., Theodoret., Haeret. fabb. comp. V, 23, Job. Damasc, De fid. orth. IV, 26, Pseudo-Hippol., a. a. 0. n. *) 22, Pseudo-Method., a. d. a. 00. und Adso, a. a. 0. B. o&ruwpitr
tur\}0 eins (sie).
*)

SG. aduliscens mit in e corrigirtem


,

^i

(schwrzere
er

Dinte); B. adoliscer;
ling.

Eumque

adulescens,
^)

sc.

est,

Adulescii?

^)

B. speciew.

B.

iusticif.

und so lange ') SG. uideatur.


er,

Jng)

SG.

subdobts placi^us (subdolifs lsst sich zur Noth beibehalten:


oder: als listig, als der Listige), B. su^^Ztci^us.
sona.

der Listige

PersourtS?
^'*)

^'')

B. proponens.
^^)

durch lec.
"^)

. weniam.
'')

B. rapace.
esse
a. a.

B. ouile*.

^) SG. perSupplacidus ? ") B. amabiles mit einem Strich (i) **) B. appare^ ^^) . specio. . affabiles. Vgl. mit Sed nefandus ille conruptor

rapacem
Hieros.,
a.

intrinsecus

sub pelle ovili

Hippol.,
xrjv

a.

a.

0.

n.

6,

Cyrill.
h. r. A.,
s.,

0. n. 12, Ephr. Syr. Ay.

dg

napov. zov Kvp.


a. a.

a.

II,

226,
a.

und Aoy.
,

eig

napov. rov Kvp.,


a.

0. III, 137
'^)

Job.

Damasc,
dicit.
^^)

a.

inid

Pseudo-IIippol., a.

0.

u. 23.
^^)

SG. abomina-

cionis desolationis, B. ab/iominationis et desolationis.

DicitDmiid^
5)

Dicit pro2)heta?

^*)

B. psalmis.

-'^) SG. sumit. CG. ^'-) CG. susceptione.

Ps. 83,

(LXX

iyevtfSifav
S.

ei^-

dvxlXi/Tpiv
'^*)

roig vloig A(t), Vulg.

in
^*^)

adiutorium.
.

Sab.

z.

St.

SG.

occurrunt.
,

")

B.

enim.

SG. moabitf et anianitq, B. moabiti


180

et a;wanite (vgl

betrifft ob.

Anm.

4).

-')

B.

regc>.

psalmo
0.
"")

=)

was Ammanitae
a. a.

Vgl. mit et sicut dicitur in


B. acciperit.
"')

tanquam suo

regi:

Ephr. Syr., Ay. eig napov. rov Kvp.


n.

III,

138, sowie auch Hippol.,


refdificare,

51.

SG.

iubit.

SG.

. recdificarc.

Eine Predigt ber die letzten Zeiten, den Autichrist

u.

s.

w.

217
ut

quod')

est^)

iu

Hierusalem^);

qui*)

ingressus

in eo^)

sedebit

omnibus gentibus, cum sit carnalis Deus^) et iiibet''), Tunc et iumundus et^) nequissimo spiritu [et] carue commixtus ^). Et deum^'^) conplebicur illud eloquium Danielis*^) prophetae ^^)
se adorari^) ab
:

patrum

siioruni nescibit^^), iicque^^) desideria

mulierum

cognoscet^^).

Omnem
ponet^^)

euirn cultum ad se conuertet^^) nequissimus serpens.

Pro-

nanique
^'^)

edictum,

ut

circumcidantur

homines

ritum legis

aritiquae^'').

Tunc gratulabuntur
prioris

[ei-^')]

secundum ludaei, eo quod

eis reddiderit

usum

testamenti^^);

tunc confluent ad

eum

in ciuitatem'-^)

Hierusalem undique oranes,

et calcabitur a gentibus

urbs^*) sancta

menses quadraginta duo^^),


dicit^^),

sicut sanctus apostolus^*)


''^''),

iu Apocalypsi-')

qui fiunt

anni tres et dimidium

dies

mille

CCLX^o).
8.

In

bis
;

tribus

annis

et

dimidio"^)

suspendet ^^)
erit^*),

caelum
nubes

rorem^^)
B.

suum
(\\{c.

pluuia
In B.

enim super terram uon


stellt

et

')

-)

est

(.e.)
^)

ber der Zeile nach que< (mit


Vgl. mit inbet sibi reaedificari

schwrzerer Dinte spter hinzugefgt).


templura Dei, quod est in Hierusalem
30, 4, Hippol.,
a. a.

Iren., Adv. haeress. 5, 2.5, 2 und 5, von Petab. z. Apocal. 13, 11, Cyrill. a. a. 0. p. Ilieros., a. a. U. n. 15, Ephr. Syr, Aoy. el; napov. rov Kvp 138, Greg. Xanz. Or. 47, Martin von Tours, a. a. 0., Pelag. z. 2 Thess. 2, 4, Joh. Damasc, a. a. O., Pseudo Ilippol., a. a. 0. c. 20, und Adso, a. a. 0.

0. n

6,

Victorin.

col.

*) Er, welcher. Man erwartet >etc oder quo facto. *) So 1130. nach B.; SU. in eunn st. in id ('templs, wie vin?(S, symbohts u. A. '>) ') SG. iubit. ) B. adorare. ) 2 Thess. 2, 4. In SGbei Spteren). "') SG. nequissimo spiritu carne ciuumixtus; B. nequissimts fehlt et.

spiritKS'
si)iritus

carnes (mit einem Strich [i] durch e)

commixtus.
^-)

Nequissinis

carne commixtus?
'^)

")

CC

dani/jelis.

SG.

prophetf.
st.

In B.

fehlt proijhetae.
5. Neue, 479 f.

B. deus.

^*)

B. nesciult.

Xescibti

nescief.

und Khner, Ausfhrl. Gramm, der lat. Spr. I, SG. cognoscit, B. cognscit. Dan. 11, 37. Vulg. Et deum patrum suorum uon reputahit, et erit in concuj) iscentiis feminarum. ") SG. conuert/t. '*) B. Prfponet, SG. prfponit. ^) SG. Vgl. Martin von Tours, a. a. 0. Davon, dass der anti(iue, B. antiqujs.
a.
a.

0. II, 48,
et.

'^)

SG.

')

Antichrist selbst
IIip])ol.,
a.

beschnitten sein oder sich selbst beschneiden wird,


c.

reden

a.

0.
"'')

und Adso,

a.

a.

0.

col.

1132.
''''-)

^*')

fehlt

ei.

Beide CC. haben 54 Ephr.


Sj'r

rer/r/rrit.

S.

In den beiden Codd. ber das Verhltniss


a.
t.

des Antichrists zu den .luden und das Verhltniss dieser zu ihm Hippol.,
a. a.

0.
a.

c.

6 und

Ay.
a.
-*)

/,

rrfy

.
*'^)

col.

0. n, 226, Pseudo Hippol., a ") B. ciuitatr. 1133.

.
'-')

c.

napov. rov Kvp h 23 und c. 24 und Adso,


B. usus.

A. a.

a.

SG. orbis,
B.

") SG.

XL

duo.

SG. lohanncs sanctus apostolus.


Apoc. 11, 2 vgl. 13,
5.

apocalypsis,

SG. apoAalypsiji.

**)

^) So nach B.

mille
''-)

CCLXF/,

B. mille et

CCLXF/.
rore.
^*)

SG. dimidio. Vgl. Apoc. 11,


;

=^) SG. Dimidiws? =*') B. dimidiwm. 3.


l

SG. suspendit.

") B.

Vgl. Apoc. 11, 6.

Kg.

17,

ft'.

218

BiiiG Predigt ber die letzten Zeiten,

den Antichrist

u.

s.

w.

discurrere per arem^)


iu

cessabunt,
siccitate*),

et

stellae
fit

difficile^)

uidebuntur^)
saeuissimi^)

caelo

prae

uimia

quae

in

tempore

draconis^).

Siccabunt enim uuiuersa flnmiua magna


ualidissirai^), torrentes aridabunt^)
^^)

et fontes inun-

dantes

sibi'^)

ueuas suas propter


fuit,

intolerabilem

aestum, et

erit tribulatio*^)

magna, qualis non


et erit

ex quo homines coeperunt esse super terram,


inportabilis^^)

fames

et sitis^^)

Et

tabescent^*)

filii

in sinu

matrum suarum^^),

et

coniuges

super genua uirorum snoruni^"),


Erit enim
in^'')
illis

non habentibus escas ad


aquae^'''),

comedendum.
et

diebus penuria panis et

uenundare uel emere de nisi qui serpentinum signum in fronte Tunc iacebunt^^) aurum et argentum per tiosa^^) uel lapides pretiosi"*), nee non et per uicos et plateas ^^) urbium^), et non
potest
et
tollat

nemo

frumento^^) caducitatis ^"),

aut in

manu

habuerit^^).
pre-

plateas et

indumenta

omne genus niargaritarum


est,

qui

manum

extendat

uel

concupiscat,

sed pro nihilo contemplantur uniuersa^'']


inedia'"'^)

prae

nimia^^)

penuria et

panis

^"),

quia^^)

non tuetur^^)

*)

B.

aere,

SG. aere

('

ber e
(i)

doch sehr schwach, ja zweifelhaft).


e.
*)

^)

B.

>defficile
siccitate.

mit einem Strich


)

durch das erste

B. uideb?itur.

*)

B.

B. ouissimo.

No

ist

doch von spterer

Hand

mit

schwrzerer Dinte an die Stelle dessen gesetzt,


scheinlich >se oder tg.
'^)

was vorher dastand, wahrifHii") perditionis

B. fgt noch

^iicl filio (st.


^)

hinzu.

')

B. siue.

^)

SG. naledissimi.
^")

So beide CG. Aridare-,


Vgl. mit
prae

aus-

trocknen trans. fehlt in den Lexx.


4^) B. famis et sitim.
tribus annis

B. intoWerabilem.

") SG. tribulacio.


his

") B. inportabilewt.

dem Passus In

erit

faraes et s'tis inportabilis^, sowie mit den AVorten:

Erit

in illis diebus penuria panis et

aqnae

und:
elg rrjy

nimia penuria et inedia


uec auraruni hnmor
h.
r.

panis. quia
erit
a.

non tuetur

terra ab imbribus caeli,

nee ros,

super terram-;

Ephr. Syr.,

Ay

napov. tov Kv.


n.
'^)

A., a.
n.

227 und 228, und Pseudo-Hippol., a. a. 0. ") In B. sind die Worte Et tabescent sehr undeutlich.
0. II, 223,
'^)

27 und
SG.

31.

suo/'um.

Vgl. mit Et tabescent


H.
r.

uirorum suorum Ephr. Syr.,


p.

Ay.
a. a.

elg trjv

napov.
") In
Bei

TOV Kvp

a. a.

0.

227,

und Pseudo-Hippol.,

0. n. 27.

B. fehlt n^.

^^) CO. frumenta. SG. aque. ^^) B. ^osuerit. Georges fehlt das Wort. Apoc.
"")

-)

So
17.

beide CG.
'^'^)

13,
-^)

B. iacebi^.
'')

^^)

SG. prfciosa.
*')

^^)

SG.

prj'ciosi,

B. pretios.
et

plateis.

SG.

pro nihilo argentum contemplantur uniuersa Ephr. Syr., y ei; rrjv napov. rov Kvp. n.' t. '^^) A., a a. 0. II, 227, und Pseudo-Hippol SG. prc nimii, a. a. 0. n. 34. ^'') Vgl. B. prejHia mit ni ber m< von spterer Hand. B. media. '') SG. quam. ^^) In SG. steht zwischen tue Ez. 7, 19 und Zeph. 1, 18. und tur ein halb ausradirter oder ausgewischter Buchstab, der wie -n^ oder 4 aussieht. Auch iu B. steht, wie es scheint, zwischen den beiden Tueor, verBestandtheilen des Wortes ein ausgewischter Buchstab. Tueo

orbium.

Vgl. mit

Tunc iacebunt aurum

^'-')

sorgen, ernhren.

Eiue

l'redigt ber die letzten Zeiten,

den Antichrist

u.

s.

w.

21U
super

terra

ab imbribus
Illi^)

caeli,

nee

ros,

uec

auraruni
'),

bumor

erit

terram.

aiitem, qui per deserta'-') uagaiitur

fugientes a facie*)
agiii ad'')

serpentis, curuant'')

genua sua ad Deum"), quemadiuodum

ubera

matrura,

salutare Doraini sustinentes*^),

errantes per'') solitu-

dines*") edunt berbas^^).


9.

Tunc, cum
'^j,

ista
ut^''')

necessitas

operuerit^^)

uniuersos,

iustos

et

impios^'), iustos

domino suo probentur, impios'*)


damnentur^**),
^*')

uero,

ut

cum ,suo auctore diabolo*^) in aeternura et Deus humanuni genus^^) periclitantes


bilis^^) fiuctuantes,

aspiciens

afflatu^^) draconis borri-

mittit eis consolatoriam praedicationem per famu-

los suos,

propbetas Enoch et Heliani, qui, necdum mortem gustantes,

ad pronuntiaudum secundum aduentura Christi, et ut arguant inimiCura([ue iusti^^) apparuerint illi, confundunt cura, seruati sunt.

quidem aduersariura serpentem cum


aduocatos fideles ad

eius calliditate

^*)

et

reuocant

Deum,

ut ab eins seductione

10.

Cumque peractum
^'^),

fuerit

triennium et dimidium,

tempus

Antichristi

per

quod

seduxerit

duorura

prophetarum, in hora,

mundum, post resurrectionem quam ignorat mundus, et in die


durch
e.
)

*)

B. 11^'

mit einem Strich


^)

(i)
'")

lusti?

')

SG. uacantur.
*)

S(i. facif.

SG. curua.

ab.

So

beide

CC. (B.

susteneutes).

*) SG. iinersa. ') SG. SG. Ifominmw.

Die Worte

salutare

Douiini

sustinentes gehen ohne Zweifel auf Gen. 49, 18


lich

LXX

zurck.

Vgl. nm-

Wiedergabe von Gen. 49, 17. 18 in den ^Revelatt. des PseudoDan cerastes in via et coluher accua. d. a. 00. p. 113 und 733: baits in semita, mordens calcaneum equi, ut cadat ascensor ejus retrorsum, salutare taum sustinens, sowie zum Theil auch die Wiedergabe von V. 18 mit: >Expectabo salutare tuum Domine* ehds. kurz darauf Dem n s pi fiivGov, <ler LXX (r//'i' Gotijpiay nept^Evcoy tov Kupiou), was sich auch in dem griechischen Pseudo-Method. findet, wurde flschlich die Mglich doch, dass das sustinens Bedeutung von vn o iieycov gegeben. au unserer Stelle auf eine des lat. Pseudo Metliod. und das sustinentes Salutare, oaxrjpiov kommt Jes. 40, 5 und Lesart vnotvooy zurckgeht. '"j B. solitudinis. ) SG. pro. ") SG. erbas. Luc. 2, 30. 3, 6 vor. r. a. 0. II, 2iJ3 Vgl. Ephr. Syr., Ay. elg tt}v napov. tov Kvp. k. r. A ''^) '*) B. uniuersns. iust/ts et impijfs. ") CC iust/. und 229. B. operif.
die

Method.,

') "^) CC ") B. diabulo. Bis hieher reicht der impii. SG. aut. ^^) C. Text in SG., in dem auf dannientur folgt. Das Folgende nur in B. '*) ') C. orribilis. ") ") C. iusto. periclitantt-. affiato. geu.

'^)

-'") Hier ist Mehreres ausgefallen, worin von dem in Verkndeten die Rede war. Vgl. mit n. 9 Ephr. Syr. Ay. el,; ttfv napov. tov Kvp. h. t. A., a. a. O. II, 228 und Pseudo-Method. 's ") .Revelatt< a. d. a. 00. p. 99, 113 und 7S3b. C Antechristi^ mit einem Strich (i) durch e.

-*)

calliditatn.

Apoc. 11, 7

10

220

Eine Predigt ber

die letzten Zeiten, den Antichrist u.

s.

w.

quern^) nescit

inimicus uel perditionis

filius,

adueniet

filii

hominis

Signum, et prodiens apparebit


state

multa,

signo^)
'')

Dominus cum uirtute magna et maiepraeeunte^) eum salutaris ligni*), nee non et
caelorum

Omnibus uirtutibus

cum

uniuerso choro sanctorum

Sig-

num sanctae crucis gestantibus liumeris*^), praecedente ante illum tuba angelica, quae intonabit etdicet: Surgite, dormientes, surgite, Tuuc superueniet occurrite Christo, quia uenit hora iudicii eius^)!
Christus
spiritu'^)

et

confundetur^)

inimicus,

et

interficiet

eum Dominus
uoluntates
^^)

oris sui^^).

Alligabitur^^) et demergetur in abyssum ignis


;

aeterni uiuus
perficiunt,

cum patre suo Satan cum eo^^) in aeternum

et

omnes, qui

illius

peribunt; iusti autem

cum Domino

haereditabunt uitam^*) aeternam in saecula saeculorum.


r
1)
*)

C.

quofZ.

^)

C.

Signa.

^)

C.

pe euute
h.
r.

(-r^^
a. a.

Vgl. Ephr. Syr. Ay. nepi tri? ixyax.

A.,

0.

Ay. eig tov ttiov uat ^-^wonoiov ravpov h. t. A., ^) C und Pseud-Method.'s Revelatt. a. d. a. 00. p. 99, 113 und 733 ') Vgl. Ephr. Syr., Ay. eig tijv napov. omnes iiirtutes. i? humeris? confundur. 9) C. spiritws ) C. TOV Kvp. H. X. X., a. a. 0. 11, 229 s.
ft. '^)

von spterer Hand). IL 212 und 213 und 52 a. a. 0. II, 250

(sps).
(!)
**)

") Jes. 11, 4.


e.
^')

2 Thess.

2,

8.

") C. Allegabitur mit einem Strich

durch

So der

(uoluntatis).

Uoluntatewr?

^*)

et

cum

eo.

C. % (in) uitam.

UEBER DIE

IN

DEM VORANGEHENDEN

HERAUSGEGEBENEN

BRIEFE,

ABHANDLUNGEN UND
PREDIGTEN.

lieber die pelagianischen Briefe

und den pelagianischen Tractat auf


(Ueber die

S.

167.

dem

britischen Bischof Fastidius beigelegte Schrift

De vita Christiana)-

1. Wie schon ob. S. 1 angegeben, finden sich die beiden, meines Wissens noch unedirten und gnzlich unbekannten, pelagianischen Briefe auf S. 3 21 in einer Miin ebener Handschrift saec.

VIII /IX und einer Salzburger saec. IX /X. Jene ist Cod. lat. 0299 (Fris.^) 99) der kniglichen Bibliothek Dieser Cod., ein Cod. membr. in 2 min. foll. 164, zu Mnchen. enthlt mit einer Ausnabrae'-^) lauter (11) Briefe, von denen die Der erste, lngere Brief meisten (8) Hieronymus angehren^).
steht in demselben auf
fol.

149 a

156

a,

der zweite, krzere auf

fol.

139

6145.

Jener

trgt die eberschrift:

Incipit liber Hiero-

nimi ad quendam und die Unterschrift:


dara und

Explicit liber ad quen-

und Ad dieser folgt ohne eberschrift auf Hieronymus's Brief Ad Nepotianum und geht
geht Hieronymus's Briefen

Ad

IMarcellam

Paulinum.

De

studio

scripturarum

voran;

einem von mir in Theologisk Tidsskrift for den evangelisk-lutherske S. 22530 aus Cod. Monac. Kirke i Norge, Ny Rakke B.

Ueber

fol.

2,

mit dam

der Cod. beginnt

(fol.

ist leer),

stehen die
^) *)

Worte:

iliber sancta uiarie et sancti corbiniani (corbi)

frisiuge.
28.
fol. 2,

Hierosind

nymus's Liber Hebraicarum quaestiouum in Genesim fol. die Briefe Ad Heliodorum monachum (Ep. XIV ed. Mig.)
lam.

Es

Ad
et

Fabio-

De

veste sacerdotali (Ep.

LXIV)

fol.

10,

Ad Tbeodosium
(Ep.
98,
fol.

caeteros
fol.

anachoretas

(Ep. 11^

fol.

27,

Ad Rusticnm monachum
XXII)

CXXV)

S6,

Ad
(Ep.

Eustoclum.

De

custodia virginitatis (Ep.

Ad Nepotianum

LH)

fol

127,

Ad

De

studio scripturarum (Ep. LIII;

Marcellam (Ep. XLIII) fol. 156c und. Ad Paulinum. fol. 157, welchen letzteren der Cod. doch

nicht vollstndig enthlt.

224

Ueber die Pelagianischen Schriften auf

S. 3

167.

edirten bis dahin, meines Wissens, unbekannten Briefe von Pauliuus von Nola^) voran ^). Die Salzburger Handschrift ist Cod. a VII 5 der Bibliothek

des Benedictinerstifts Sanct Peter

zu Salzburg.

Dieser Cod., ein

Cod. niembr. in 4

foll.

136, enthlt ausser den beiden in

Rede

ste-

henden Briefen ebenfalls mehrere (7) gr()ssten Theile dieselben, wie der Cod. sowie auch den Brief Paulins^), daneben aber noch eine ganze Anzahl verschiedener anderer Schriften und Theile von solchen*').
Dieser Brief trgt die Uebersclirift
Incipit

Briefe von Hieronymus, zum Monac.^), zum Theil andere*),

^)

ber Pauliui ad Cris-

Lege feliciter piammi (der Gruss, mit dem er beginnt, hat Crispinianns). und die Unterschrift: Finit opus feliciter amen und ist an denselben
rmischen Ofcier gerichtet, an den Paulins Ep.
ist

XXV
Wir

geschrieben

ist.

Er

der erste Brief au ihn, Ep.

XXV

der zweite.

lernen aus ihm den

'^) Der Brief an fehlt. Namen des Adressaten kennen, der in Ep. Paulinus steht also zwischen dem anonymen und dem Inci])it ber Hieronimi ad'quendam berschriebenen und trennt diese beiden Briefe von einander.

XXV

Exhortatoria der Vorderseite von fol. 1 des Cod. stehen die Worte: Hieronimi presbiteri ad Heliodorum (die Ueberschrift des ersten Briefs im Cod.; der Schreiber wollte den Cod. schon auf fol. 1 beginnen, Hess dies

Auf

Blatt aber dann doch leer) und auf der Rckseite desselben ein von spterer Hand herrhrendes Yerzeiehniss des im Cod. Enthaltenen. Hier wird der

anonyme Brief nicht mit angefhrt (dass er keine Ueberschrift hat, bewirkte, dass der Verf. des Verzeichnisses nicht wahrnahm, dass er ein eigener selbstndiger Brief war, und ihn fr noch zum vorangehenden Brief an Nepotian gehrig ansah), und der Brief des Paulinus troz seiner Ueberschrift auf Hieronymus zurckgefhrt (s. die Ueberschrift des Verzeichnisses: Incipiuut YII. capitula huius uoluminis edita ieronimi presbiteri und die Worte: ad nepotianum. VIII ad chri.spinianum. IX. eins dem ad quendam. X. ^) Ad Eusticum fol. 50 a 61Z>, ut supra. XI. de canone ad paulinum). Ad Eustochium fol. 62a 88h, Ad Heliodorum fol. 88b [)ih, Ad Nepotianum ^) Ad Hedibiam. fol. MblOib und Ad Marcellanu fol. I\8hI20a. De quaestionibus duodecim (Ep. CXX ed. Mig.) fol. l/> 24 6'^ und Ad Marcellam de quibusdam (V) quaestionibus novi Testamenti (Ep. TJX) fol. 24b -27 a. Statt ihrer hat die Mnchener Handschrift die Briefe Ad Fabiolam. Ad Theodosium et caeteros anachoretas und Ad Paulinum de studio scripturarum. Er trgt in ihr die Ueberschrift > Incipit liber Paulini et ") De miraculis nativitatis Christi Crispiniani und keine Unterschrift. fol. 27 a 29 a, Homilia de passione Domiui fol. 29bS2b, Cesta sanctonim Septem dormientium, qui in Epheso dormiunt, id sunt Maximinianus, lalchus,
')

Marcianus, Dionisius, Johannes, Sarafion et Constantinus fol. 32 & 49 a ein Fragment aus Gregors des Grossen Dialogen, eine Frage des Petrus imd eine Antwort Gregors enthaltend, fol. 49 und die Expositio in cantica (sie) canticoruin epistola lustii (sie) episcopi ad Sergium papam. fol. 121 13Ga*,

Von

dieser Schrift enthlt doch der Cod. nur

einen Theil

(fol.

136

6,

womit

er schliesst, ist leer).

Auf.

fol.

a des Cod. steht von sehr alter Hand ein

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

225

Auch

in

ihm

folgen brigons Hieronymus's

Brief an Nepotian, der


der lngere

krzere Brief, Paulins Brief an Crispinian,

Brief ad

quendam und Hieronymus's Brief Ad


so dass also

]\rarcellam in

auf einander,
lleilie-

diese fnf Briefe in beiden Codd.

derselben

Dabei ist doch der krzere Brief im Salzburger Cod. nicht, wie im Mnchener, berschriftslos, sondern Incipit eiusdem (sc. Hieronymi^) ad quendam berschrieben, whrend der hicipit ber lngere in ihm nicht, wie in diesem, die eberschrift
folge

auftreten.

Hieronimi ad quendam, sondern nur die Incipit libor ad quendam trgt. Jener wird also in ihm Hieronymus beigelegt, dieser
dagegen nicht.
Daraus,
dass
die

fnf Briefe von

dem an
Cod.

IVIarcella

nicht
sind,

dem an Nepotian an bis zu nur dem jMnchener und dem Salzburger


sondern
in

gemeinsam

ihnen auch ganz in derselben


tragen,
die

Reihetolge stehen und

Ueberschriften

theilweise ber-

einstimmen^), ergiebt sich, dass die Partie der beiden Codd., die sie enthlt, unmittelbar oder mittelbar auf einen lteren Cod. zurckgeht^).

Ebendasselbe
iiu

erhellt

dann weiter auch daraus,

dass

die

Verzeichniss des

Cod. Enthaltenen.

Schriftstcken, die der Cod. enthlt, bergangen, nmlich das


(iregors Dialogen, welches allerdings

Hier sind doch drei von den fnfzehn Fragment aus

nur eine Art Appendix zu den voranGesta sanctorum septem dormientiuui^ zu bilden scheint, der lange Brief und das Fragment des Incipit alius' berschriebenen Briefs des Hie') Der unmittelbar vorangehende Brief an ronymus Ad Marcellam-.

gehenden

Nepotian

ist

Incipit

Hieronimi

ad Nepotinnum

berschrieben.
die diesem

Auch
Briefe

die drei Briefe

an Rusticus, Eustochium und Heliodor,

^) Der lange Brief Hieronymus beigelegt. liber ad quendam, und der Paulins an Crispinian in beiden als Hb er bezeichnet, und der Brief an Marcella ist im Mnchener Cod. Incipit eiusdem alius und im Salzburger ^Incipit aliusberschrieben. Die Differenzen in den Ucberscliriften der fnf Briefe in

vorangehen, werden im Cod.

wird in beiden Codd. als

den beiden Codd. rhren von den Schreibern der letzteren (oder auch schon von ihren unmittelbaren oder mittelbaren Vorgngern) her. Der Schreiber des Cod. Monac (oder einer von dessen Vorgngern) hat die eberschrift
ber den krzeren Brief ganz weggelassen, und der des Cod. Salisburg. (oder
einer von dessen Vorgngern) in

der eberschrift ber

den langen

Hiero-

nymi' und
ber des

in der

ber den

krzeren

^eiusdem

bergangen,
,

sowie in der

ad Crispinian um was der SchreiMonac. (oder einer seiner Vorgnger) zu -ad Cris planum gemacht hatte, in das sinnlose et Crispinian ^) verwandelt. Auch die beiden Briefe >Ad Rusticum- und ^Ad Eustochium^ haben ohne Zweifel in
eberschrift ber den Brief Paulins das

Cod.

der Quelle gestanden. Diese Briefe sind nmlich nicht nur beiden Codd. geraeinsam, sondern gehen in ihnen auch den fnf Briefen in derselben Ordnung voran und werden in dem Salzburger nur von dem Brief an Heliodor,
der im

Mnchener

die erste Stelle

einnimmt

(s.

ob. S.

223 Anm.

3),

von den-

15


226
Ueber die pelagianischen Schriften auf
S.

3167.

beiden Codd. in dieser Partie eine

Menge von zum Theil

auffallen-

den Textfelilern und Schreibversehen mit einander

tlieilen^).

Beide Codd. leiden an nicht wenigen Fehlern. Der Salzburger erweist sich doch als der im Ganzen minder fehlervolle ^). Fr die Schlusspartieen des krzeren Briefs habe ich ausser Cod. Monac. und Salisb. noch die Schlusspartieen des ob. S. 114
den Titel 122 aus Cod. Vat. 3834 edirten pelagianischen Briefs, dem ich De possibilitate nou peccandi; gegeben habe, benutzt,

selben

getrenntist

Auch

dieser

Brief,

der

ebenfalls

beiden

Handschriften

gemeinsam

nur eije verschiedene (allerdings sehr verschiedene) Stellung einnimmt, wird ihr wohl angehrt haben. Dasselbe gilt auch von Hieronymus's Brief Ad raulinura de canone, der im Salzburger Cod.
in ihnen

nnd

vielleicht

nur deshalb

fehlt,

weil der Schreiber ans irgend welchem

Grunde

nicht dazu kam, auch ihn zu copiren.

Es folgen nmlich

in diesem Cod. auf

den im Mnchener Cod. dem Brief an Paulinus vorangehenden Brief Ad Marcellam zwei bis drei leere Seiten (die letzten zwei Drittel von fol. 120a, 120 & und fol. 121a), die fr jenen Brief bestimmt gewesen zu sein fol. scheinen. Dagegen ist es sehr zweifelhaft, ob auch noch die Briefe des Hieronymus A Fabiolam. De veste sacerdotali, Ad Theodosium et caeteros anachoretas, Ad Hedibiam. De quaestionibus duodecim und Ad Marcellam. De quibusdam (V) qufestionibus novi Testamenti in der Quelle gestanden
<

haben, indem es hchst unwahrscheinlich


Salisb.
die

ist,

dass

der Schreiber des Cod.

Monac. die beiden letzteren Briefe ausgelassen haben sollte, wenn jener jene und dieser diese in ihr vorgefunden htte. Insbesondere wrde der Schreiber des Cod. Monac, der mit einer Ausnahme (dem Briefe Paulins an Crispinian) lauter *Hieronymiana< und wiederum mit einer Ausnahme (dem Liber Hebraicarura quffistionum in Genesim) lauter (wirkliche oder angebliche) Briefe von Hieronymus giebt, doch kaum dessen Briefe an Iledibia und an Marcella. ;>De quibusdam (V) qu?estionibus novi Testamenti ausgelassen haben, htte seine Vorlage dieselben enthalten. Auch Hieronymus's >Liber Hebraicarum qusestionum in Genesim drfte nicht in der Quelle gestanden haben, weil man nicht recht einsieht, warum der Schreiber des Cod. Salisburg. sie dann ausgelassen haben sollte. Eher knnten ihr die dem SaJzburger Cod. eigenbeiden ersteren, und der des Cod.

thmlichen ob

S.

indem

sie

der Schreiber

224 Anm. 6 angeflirten fnf Schriftstcke angehrt haben, des Mnchener ausgelassen haben kann, weil er

wesentlich nur >Hieronymiana


keit spricht doch dafr,

und Briefe geben

wollte.

Ihre Fremdartig.

anderswoher in jenen Cod. aufgenommen worden sind. Anzunehmen, dass der eine Cod. theilweise aus dem anderen stammt, geht schon darum nicht wohl an, weil bald der eine, bald der andere das Rechte hat. S. die Anmerkungen zu den Texten der beiden Briefe. -) S ) die S. die Anmerkungen zu den Texten der beiden Briefe.
dass sie

Anmerkungen zu den beiden Briefen. Insbesondere sind im Cod. Monac. ziemlich oft Wrter (ein Wort oder mehrere Wrter) ausgelassen, und bisweilen ganze Stellen hierdurch verstmmelt. Im Cod. Salisb. sind Auslassungen
seltener.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

227

indem diese Schlusspartieen mit jenen geradezu identisch sind. Der Cod. Vat. ist ungleich besser als der Monac. und Salisb. Den Text habe ich mit kritischen und hie und da auch mit erklrenden, sprachlichen und sachlichen, Anmerkungen begleitet, wobei ich in jenen auch alle Fehler und Schreibversehen der Codd. Dagegen habe ich es unterlassen die die Orthoaufgefhrt habe'). graphie und die Aussprache betreffenden Eigenthmlichkeiteu derselben in Anmerkungen anzugeben"), da sie im Wesentlichen die in den Hand.'^chriften des achten bis zehnten Jahrhundert.s gewhnlichen sind,

und

ich den

Text nicht mit Anmerkungen zu berladen

gewnscht habe.
2.
a.

und

die

fidei et

Der pelagianische Tractatus de diuitiis auf S. 2o 67 drei pelagianischen Briefe De malis doctoribus et operibus de iudicio futuro. De possibilitate non peccandi und De
auf S. 67

castitate

167

stehen,

wie schon

ob.

S.

25 gesagt,

in

einer Vaticanischen Handschrift saec.

IX /X.
Bibliotheca Vaticana anti1.

Diese Handscbrift, Cod. 3834 der


qua, ein Cod. membr.
in 8
foll.

105, enthlt
fol.

Bachiarius's Brief
2.

an Januarius De reparationc lapsi,

9a,

vierzehn Briefe

von und an Augustin,

fol.

dh48b,

3.

den pelagianischen Tractat

und die drei pelagianischen Briefe, fol. 48&~105a und 4. einige von einer spteren Hand zum eigentlichen Inhalt des Cod. hinzugefgte mit den AVorten Comet sunt stell flamrais crinit beginnende Zeilen, fol. lObh. Der pelagianische Tractat, fol. 48 & 64a, trgt, obgleich kein

Brief,

sondern eben ein Tractat, die

Sixti
schrift

Pape
aber

et

nicht

-Epistola s*' martyris. De diuitiis: '^), welche Uebervon dem Schreiber des Cod., sondern von einem
Ueberschrift

Spteren herrhrt*), und die von der

Hand

des Schreibers

herrh-

Mnchenor Cod. mit ') In den kritischen Anmerkungen habe icli den *) AusM., den Salzburger mit S. und den Vaticanischen mit V. b?zeichuet. genommen da, wo es mehr oder weniger zweifelhaft ist, ob ein Text- oder
Schreibfehler oder nur eine orthographische oder phonetische Eigenthmliehkeit vorliegt.

in

Von den

keiten

Etwas

den Text selber aufzunehmen

orthographischen oder phonetischen Eigenthmlichist darum ganz unthnnlich,

ist. ob Etwas, wie viel und was von ihnen dem dem Anfang des fnften Jahrhunderts angehrigen und literarisch gebildeten Ver^) Auf der Seite, auf der er beginnt, fasser der Briefe zuzuschreiben ist. stehen die fnf letzten Zeilen des letzten von den vierzehn Briefen von und Dann folgt nach einem bedeutenden leeren Zwischenraum (er an Augustin. betrgt 9 Zeilen) die im Texte angefhrte Ueberschrift und auf diese der *) Sie ist nicht mit rother, sondern mit schwarzer Anfang des Tractats. Dinte geschrieben, iind das mit schwrzerer als die Schriften im Cod. Auch

weil es sehr unsicher

15*

228

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

rende und auf die letzten Worte des Tractats ohne Absatz folgende

Der auf fol. 04 a beginIncipit de malis doctoriist bus et operibus fidei et de iuditio futuro berschrieben, welche mit rothen Initialen geschriebenen Worte ohne Absatz auf
Unterschrift
diuitiis<^f.

Explicit de

nende erite pelagianische Brief

die Unterschrift des Tractats folgen^).

Der zweite pelagianische

Brief folgt im Cod. ohne jede Ueberschrift und ohne Absatz oder
dass etwas Neues beginne, auf den indem der Schreiber oder vielmehr schon sein Vorgnger oder Vorgnger von ihm nicht erkannten, dass mit den Worten malit superflna dicere quam tacere consulte der vorangehende Brief schliesse, und mit den auf dieselben folgenden Worten Qualiter religionis Die Unterschrift, tuae memores simus ein neuer Brief anfange.
ersten"),

anderweitige Andeutung davon,

die wir

am

Schlsse dieses Briefs auf S. 85 a finden, Explicit epi-

stola^), bezieht sich

daher nicht auf ihn, sondern auf den ersten

Urheber in der Meinung stand, dass derselbe erst hier schliesse. Ich habe dem zweiten Brief nach seinem fr ihn characteristischeu Hauptinhalt den Titel De possibilitate non pecBrief,

indem

ihr

candi gegeben*).
auf
fol.

Der

dritte pelagianische Brief, der nicht

schon

85 a, sondern erst auf fol. 86 a auf den zweiten folgt ^), trgt von der Hand des Schreibers herrhrende mit rothen Initialen geschriebene und auf drei Zeilen vertheilte Ueberschrift Incipit
die

epistola sancti Sixti episcopi et martyris de castitate, zu Avelchen Worten eine sptere Hand am Rande die Worte ad Er quendam (mit Initialen) uere Christianum hinzugefgt hat. reicht bis fol. 105 a und ermangelt einer Unterschrift.

Auf

fol.

a findet sich ein Incipiunt capitula berschriebenes


versehen.
:;:
)

dinitiis und Die Schlussworte des ersten Briefs malit superflua dicere quam tacere consulte und die Anfangsworte des zweiten Qualiter religionis tuae memores simus bilden eine Zeile. Qualiter folgt ohne jeden Zwischenraum luid ohne ein grsseres Trennungszeichen als einen Punkt auf ^consulte-, und sein Aufangsbuchstab ist zwar ^) Sie gross, aber nicht mit rother, sondern mit schwarzer Dinte geschrieben. *) Noch besser lateinisch wre der Titel Quod steht in einer eigenen Zeile. possibile sit non peccare. Ich habe dem Briefe einen mit den Titeln der beiden anderen Briefe und des Tractats conformen Titel geben wollen. Sein Verfasser selber braucht in III, 1 (ob. S. 117) den analogen Ausdruck im*) Auf fol. 85 a stehen nach Explicit epistola possibilitas non peccandi. zehn fast ganz ausradirte und daher kaum zu lesende Zeilen. Sie enthielten nicht den Anfang des Briefs De castitate- sondern etwas Anderes. S. 85& ist leer. Eine ziemlich kunstfertige Hand bat auf ihr drei Menschenkpfe

sind die i in ihr mit Punkten


Incipit

-Explicit de
^)

futuro

sind nxu" durch

getrennt

und einen Ilundekopf gezeichnet.

eber die pelagiaiiischen Schriiteii auf

S.

3167.

229

Verzeichniss dos Inhalts der Handschrift.

Hier werden die pelagi-

anischeu Schriften mit den AVorten eingefhrt:

XVI. XVII.
XVIII.

Item Item

Sixti episcopi de diuitiis

Sixti de malis doctoribus et


fidei et iuditio fiituro

operibus

Item Sixti de

castitate^).

Die Cupitula sind mit der Hand des Schreibers der Handschrift geschrieben und rhren daher von ihm und uiclit von einem Spteren her. Schon er oder sein Vorgnger hat (oder seine Vorgnger haben)
also

den

Tractatus

de

diuitiis

fr

einen Brief

angesehen und ihn einem Bischof Sixtus, der nach der eberschrift ber den Brief de castitate zugleich Mrtyrer war, beigelegt.

Dass wir vor ihm keine (von der Hand des Schreibers seilst herrhrende) eberschrift finden^), und in der eberschrift ber den Brief

De

malis doctoribus

etc.

der

Name

des Verfassers dieses Briefs nicht


darin

genannt wird, hat, wie

kaum

zu bezweifeln,

seinen Grund,
der ber den

dass der Schreiber sich vorbehielt

dem

Tractat und den beiden Brie-

fen spter einen mit recht stattlicher Schrift (hnlich

Brief de castitate) zu schreibenden gemeinsamen Titel, etwa den:


Epistolae (Tncipiunt epistolae) sancti Sixti episcopi et martyris de
diuitiis

de

epistolae)

castitate

oder auch bloss den:

Epistolae (Incipiunt
Specialtitel

martyris

und hierauf dem Tractat den

De

diuitiis oder Epistola

de diuitiis, Titel, die er schon in seiner

Vorlage vorfand, zu geben, dann aber durch irgend welchen Umstand


daran verhindert A^urde, seine Absicht auszufhren^).
so verhlt, darauf fhrt der bedeutende leere

Dass es sich
er zwischen

Raum, den

den augustinischeu Briefen und dem Anfang des Tractats gelassen hat
(s.

ob. S.

227

Aum.

3).

Ist

dem

also,

so setzt die eberschrift ber


allge-

den ersten Brief die beiden beabsichtigten Ueberschriften, die

meine ber

alle drei sixtinischen Schriften

und

die Specialborschrift

ber den Tractat voraus,

und corrospondirt

sie

mit der letzteren.


zweiten (oder

Wenn
*)

der Schreiber in

der eberschrift ber den


tritt

Auch

in

den Capitnla^

Cod. nicht wahrgenoninien hat, dass der Hrief


bis zu den "Worten iuialit
liter

zu Tage, dass der Schreiber des De malis doctoribus etc. nur consulte- reiche, und mit den Worten Quaalso
(s. ob. S.

simus

ein neuer, anderer anfange

228).

*)

Der

Sptere, der

ihm

Pape et martyris hat diese augenscheinlich aus der eberschrift ber den Brief -De castitate geschpft. Nur, dass er das episcopi dieser in iPape- verwandelte, weil er den Bischof
die eberschrift

gegeben -Epistola

sti

Sixti

^) Aehnliches begegnet uns, Sixtus (mit Recht) fr einen rmischen ansah. wie bekannt, in den Codd. nicht selten in Bezug auf den ersten Buchstaben einer Schrift oder eines Abschnitts oder der Abschnitte von Schriften.

230

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3-167.

vielmehr dritten) Brief den Bischof und Mrtyrer Sixtus


Verfasser nennt und ihn nicht schon auf
fol.

als

dessen

fol.

85 a, sondern

erst

auf

86 a nach einem Zwischenraum von IV2 Seiten gieht,

so rhrt

dies

wohl

theils

daher,

dass

der Brief von

dem

(beabsichtigten)

Generaltitel so weit entfernt stand, theils daher, dass der Schreiber

demselben eine ganz besondere Bedeutung beimass.


tere spricht auch die Stattlichkeit des Titels, mit

Fr

das Letz-

dem

er ihn versah.

sind eng

Die ersten Partieen der Bischof Sixtus beigelegten Schriften und mit kleineren Buchstaben geschrieben und daher (ifter In den spteren wird die Schrift weninicht ganz leicht zu lesen. Von fol. 103 an, also ger eng und klein und darum deutlicher. letzten Seiten, ist an nicht wenigen Stellen das Perauf den fnf gament gebrochen und ldirt und in Folge davon die Schrift mehr oder weniger zerstrt und daher zum Theil gar oder fast gar nicht,

zum
(s.

Theil mit sehr geringer oder nicht voller Sicherheit zu lesen


S.

ob.

163167)^).

Der Abschreiber hat aus Versehen einen in der vorliegenden Ausgabe 40 Zeilen betragenden und also ziemlich bedeutenden Passus des Briefes De malis doctoribus etc. mitten im Briefe De possibilitate non peccandi wiederholt (s. ob. S. 108 Anm. 1 und S. 118 Anm. 3). Vergleicht man nun den Text des Passus in jenem Briefe mit dem Text desselben in diesem, so nimmt man
wahr,
die

dass

sie wesentlich,

ja

fast

buchstblich bereinstimmen

(s.

Anmm.
dass

auf S. 108

f.)^).

Hieraus drfen wir wohl den Schluss


seine

ziehen,

der Abschreiber

Vorlage

berhaupt treu

und
ist

genau copirt haben wird, und wir mithin deren Text wesentlich in

dem

seinigen

besitzen.

Der im Cod. Vat. vorliegende Text


wie
viel,

lter als dieser Cod.,

um
4

lsst sich natrlich nicht sagen.

Der Text,

in

dem

der Tractat und die drei

Briefe im

Cod.

vorliegen, leidet zwar,

besonders in den schwierigeren dialectischcn

Partieen derselben, an zahlreichen Fehlern, ist aber gleichwohl keiAuch lassen sich nesweges schlecht und verderbt zu nennen^).

^)

Der

erste

Herausgeber der sixtinischen Schriften,

Solanius,

sagt

in

dem

seiner

er sie

Ausgabe vorangeschickten Briefe au deu Cardinal Sirlet, worin codex manuscriptus diesem widmet, von der Schrift im Cod.: Erat

vetustissimis quibusdani literis

Wir

(jui

multis etiam

locis

nee legi propter

vetustatem

poterat.

iS,epv7]H6ra

Quam rem ypnnata appcUari,


.

fugientes illae literae, quas a Graecis scis


faciebant.

Qiiare saepe diuinatore Oedipo

et enarratore indigebat?
(s.

Ausnahme ihnen mit eine 'O Anm. 2) dieselben Fehler, und ihre Differenzen sind, von dieser einen Ausnahme abgesehen, sehr unbedeutend und betreffen fast nur die Aus*) In der dem Briefe De possibilitate uou sprache und Orthographie.
finden in
ob. S.

108

Ueber die pelagiauisclieu Schrifteu auf

S.

3167.

231

seine Fehler

zum

grossen

Theil
so

oliiie

oder doch obue sonderliche


freilich nicht

Schwierigkeit eraeudiren,
heit

manche aber

mit Sicher-

oder

doch

voller

Sicherheit.

AVir

finden

in

ihm

eine

Anzahl grsstentheils mit schwrzerer Dinte geschriebener von alter Hand, fter wohl auch von der des Schreibers selber Diese Correcturen sind indessen meist herrhrender Correcturen. erheblich und betreflbu in sehr vielen Fllen nur die Ausnicht
bedeutende
sprache.
ein alter

Auf den
mit
(s.

ersten Seiten der Epistola de castitate

hat

Leser eine Anzahl sehr unmUliiger und nichts oder wenig

sagender Glossen

ganz
ob. S.

kleiner

Schrift

ber

die

Zeilen
fol.

des

Textes geschrieben

12331 Anmm.), und

auf

103

105 a der erste Herausgeber der vier Schriften, Solauius, mehrfach das, was seiner Meinung nach an den dort, wie wir gesehen, halb oder ganz zerstrten Stellen des Textes gestanden, an den Rand
gesetzt
b.
(s.

ob. S.

163

167

x\nmm.).
ob. S.

230 Anm. 1 angegeben, sind die in Hede stehenden Schriften') zum ersten Male von Solan ius'"^) Seine Ausgabe erschien zu Rom \iuV) herausgegeben worden. Sancti Sixti tertii pontificis maximi unter dem Titel:

Wie

so

eben und schon

ber de

Eiusdem liber de malis doctoribns, diuitiis. de operibus fidei et de iudicio futuro. Eiusdem liber Omnia Sancti Brachiarii epistola ad lauuarium. de castitate.
peccaiuli
l'artie

mit dem zweiten vou den beiden Briefen auf S. 3 21 gemeinsamen einen bedeutend besseren Text als der Cod. Monac. ') Sanunt 22 Anmm.). und der Cod. Salisb. (s. ob. S. 17-21 und 8. achiarius's ebenfalls im Cod. ontbaltener (s. ob. S. 227) Brief an .lauuarius
hat der Cod. Vat

-De reparatione
Antonius

lapsi

Cod. Bacharius und Baccharius heisst.


in der Bibliotheca

8olanius nennt Badiiarius Bracliariu, whrend er im '') Ueber Solanius handeil Nicolaus

MispanaT.
s.

I p. 467

s.

AUg. Gelehrten Lexicon IV.


sui principe, Philo.-^uphus,

n.

Nie. Ant. sagt ber ihn:

und, ihm folgend, Jcher, lacobus Sal-

vatur Solanius, vulgo, ut credimus, de la Solana, patria ex IMuvcia urbe regui

Theologus, Mathematicaruni aitium peritus, cum Salamahticae apud nos, tum Romae literarum nomine fuit in pretio habitus^. Einzelnes ber seine Verbltnisse hat er selbst in seinein Briefe au Card. ^) So nach Sirlet (s. ob. S. 230 Anm. 1 und die folg. Anm.) mitgctheilt.

dem

Briefe an den Card. Sirlet, in dem Sol. seine Ausgabe diesem Praelateu Dieser Brief trgt (Die Ausg. selber steht mir nicht zu Gebote) widmet. Nach Aubertus nmlich das Datum Decimo Kalend. April. I\I. D. LXXI^. in Fabricius's Bibl. eccleMir;T?us's Auctarium de scriptorr. ccclesiast. siast.- p. 12 n. LXXX ist Sol. 's Ausg. 1573 erschienen, nach Nie. Ant 1557, was wohl nur Versehen oder Druckfehler fr 1575 ist, indem Sol.'s Ausg. dem spanischen Literator nur in dem in diesem Jahre erschienenen Antwer-

pener Abdruck vorgelegen haben,


wechselt haben mag.

und

er

diesen

mit der Originalausg.

ver-

232
per

Ueber die pelagiauisclien Schriften auf

S.

31(37.

lacobuni Salvatoreui Solauium Murgitanum

diligeiiter

eniendata et a multis, quibus scatebant, maculis liberata in suamque Diese erste und bis pristinam ac genuinam lectionem rostituta^). auf die meinige einzige Ausgabe wurde dann mehrmals abgedruckt,

zum

ersten

Male separat

in

16.

Plantinus auf

Wunsch und

Bitten von Bened.

1575 in Antwerpen von Christoph. Arias Montanus^)

und hierauf in den Bibliothecis Patrum von de la Bigne, Ed. II Paris 1589 T. V, der Clner 1618 T. V P. II, der Pariser 1644 und 1654 T. V und der Lyoner 1677 T. VII 3). Solanius's Ausgabe muss als eine schlechte und hchst unzuverlssige bezeichnet werden.

Er

hat,

um

dies zuerst hervorzuheben, gleich

dem

Abschreiber,
etc.

nicht gesehen,

dass der Incipit

de

malis

doctoribus

ber-

und Explicit epistola unterschriebene Theil der im Cod. den Namen eines Bischofs Sixtus tragenden Schriften nicht einen Brief,
sondern

zwei

Briefe enthlt, ungeachtet dies in aller

Weise

in die

Augen

springt*),

ein Nichtsehen, das bei einem Herausgeber

von der grssten Gedankenlosigkeit zeugt ^).


)

dessen
lipps

^) S. So lautet der Titel in dem Autwerpeuer Abdruck von 1575. il7 Caleud. ISIouembr. 1574; datirten Brief an Plantinus am Schlsse

des Antwerpener Abdrucks.


des Zweiten.
^)

Der Abdruck erschien mit dem


S.

Privileg.

Phi-

Schnemann, Biblioth. hist.litt. patrr. Latin. Gallandi hat die von Solanius edirten Schriften nicht II p. 74244. T. in seine Biblioth. vett. patrr.; aufgenommen, und ebensowenig hat sie Migne *)Das in derUeberin seinem Patrolog. curs. complet. abdrucken lassen. schrift Incipit de malis doctoribus et operibus fidei et de iudicio futuro^

angegebene Thema des auf sie folgenden Briefes ist mit der vom zuknftigen Gericht handelnden Partie derselben vollkommen erscbpft, die mit CurramUs ergo, dum tempus est beginnende Ermahnung auf S. 113 bildet -Sed, augenscheinlich seinen Scbluss, in den letzten Worten auf dieser S. ut iam in exordio epistolae praefati sumus, caritatis ista natura est, ut bis,
quos
diligit,

aliqua malit superflua dicere,


(S.

quam

tacere

consulte-

weist

der

Verfasser auf seinen Anfang


gionis tuae

67

f.)

zurck und schliesst und rundet er


:^Q,ualiter reli-

ihn hierdurch ab; von den auf diese

Worte folgenden Worten

an wird ein von dem in dem Vorangehenden behandelten Thema grundverschiedenes Thema, die possibilitas non peccandi der den Worten ^malit superflua dilast not least besprochen; endlich

memores simus

cere,

in

quam tacere consulte vorangehende Brief ist, wie noch an dessen Schluss uobis uero superflua uideantur adnuutiari, quos usque den Worten
licita

adeo non apparet inlicita non comniittere, ut

etiam contempsisse uide-

zwei oder mehrere Personen gerichtet, whrend der mit qualiter religionis tuae memores simus beginnende, wie Selbst dies gleich diese Worte zeigen, nur an eine Person gerichtet ist.
amini'
hervortritt, an

hat Solanius nicht

wahrgenommen!
ist

^)

Bei denen,

die Solanius's

Ausgabe

abdrucken Hessen,

eine solche Gedankenlosigkeit Aveniger auffllig.

Ueber die pelagianisehen Schriften auf

S.

3167.

233

AVas sodann den

Text

des Tractats

und der

drei Briefe

im Cod.

zwar au nicht wenigen Stellen verbessert, insbesondere an solchen, wo dies ganz leicht oder doch nicht sonderlich schwer war ^), aber an sehr vielen anderen hat er, meist aus Gedankenlosigkeit und Mangel an Verstnduiss, mitunter doch
selber anbetrifi't, so liat ihn Solauius

auch aus Mangel


lassen'*),

an

Sprachkenntniss

oder

an

palaeographischen
offenbare, steheu

Kenntnissen, bald Fehler desselben,


bald das, was er bot, ohne
So hat er
z.

zum Theil ganz

Noth

verndert^), bald Unrichtiges


32 Z. 14
v.
v. v. u.

')

B.

De

diuit. VI, 2 S.

auditionem richrichtig richtig


xnid

tig iu auditorem corrisirt,


in
in

ebds. IX, 5 S. 39 Z. 21 v. u. j'propria^


o.

priora, ebds. X, 9 S.

44 Z. 13 und 17
1

quem

^quo<^

s>qum und sed und ebds. XI,

Z. 12
v. o.

u.

distraxeront

richtig in
,

s-distraxerint, ebds.

XI, 2

S.
v.

45 Z. 12
o.

^adhuc^ richtig iu ilmna


se/;e

ebds.

XVII,

3 S. 54 Z. 6

und 21

topibus und

reuertuntur richtig in
agnitior- richtig in
srfimtiis.

ef urfcibus

;agnitioe<
*)

und ^eruertuntur<, ebds. S. 55 Z. und ebds. XVIII, 3 S. 56 Z. 8 v. o.


I,

7 v. o.

witiis richtig in

So

De

diuit.

S.

25 Z. 1615

v.

u.,

wo

in

den Worten >tanquani de

mente
in

lucis ac uitae praeceps instabili uolutatione in


I,

mortem
4
S.

fertur

et teuev. o.,

bras das sinnlose mente in monte, und ebds.

26 Z. 7

wo
das

den AVoiten
27 Z.

cum

suis

amatoribus

(auaritia)

iienerata succrescit

ebenfalls sinnlose uenerata in i>ueferatas zu corrigiren war;


S.

so ebds. III

24

V. 0.,

Avo der

vom Zusammenhang
est,

geforderte Gedanke verlaugte

das omnc, quod ante rem

crimen

est,

uide,

quid esse possit in crimine


est,

des Cod. in >Si omne, qnod ante rem

est,

crimen

quod

iiero

in re

est,

crimen non est, uide, quid esse po.ssit in crimine cder in hnliche Worte zu emendiren (S. hat Nam si quod ante rem est, crimen est, uide, quid etc.);

so ebds. IV, 2 S. 28 Z.
nolle esse fieri* das aus

16

v. o.,

wo

S. in

dem Vorhergehenden
niclit

den Worten des Cod. incipiiuit iam in den Text hineingekommene


hat
;

ganz ungehrige

tesse-

gestrichen

so

ebds.

VI,

3 S. 33 Z.

57

V.

wo

er in

den Worten

quibus perpetrare crudelitatem bet- kraft


sit^

des gegenstzlichen quibus


htte emendiren sollen;

pietatem exercere necesse


S.

Aibett in licet
er es unterlassen

so ebds. XV, 2
in das

52 Z.

1 v. o.,

wo

hat

cur ergo sie

defini?<?iti

vom Folgenden

gefoiderte
S.

cur

ergo sie

definij(it

(Dominus) zu corrigiren;

S.

so ebds.

XVIII, 6
v.
u.,

wo

er in

den Worten naturae suae rectum est

58 Z. 8 v. o., den Gen. nicht in den .\bl.

corrigirt hat;

so ebds.

XVIII, 10

59 Z.

19

wo
s.

qualitatc
in

in

qualitato

zu corrigiren war.

Zahlreiche andere Beispiele


dass im C.

den Aiimm.

ist.

In Sonderheit hat S. fter uiclit gesehen,


S.

ausser der schon ob. angef. St.


V.
H.

z. o.
1

B.

noch

De

diuit.

Etwas ausgefallen X, 1 und 7 S.

40 Z. 21-20
V. 0. ^)

und

S.

43 Z. 20
1
.

v.

So
S.

De
v.

diuit. IV,
v.
o.

S.

28 Z.

v.

und ebds. XI, 2 S. 45 Z. 67 m-dovem* in >7an(7((orem<, o.


.inglorius-,

ebds. VI, 2

31 Z. 10
0.,

ingloriosus'

iu

ebds.

VIII,

S.

36 Z. 1011
35 Z. 15
S.

>sine disoetioue^ iu

sine dis^<ctiones ebds. VIII, 3 S.

V. u. rt?<titui<

(aufbrauchen, verbrauchen) in utitur, ebds. VIII, 4


S.

36 Z. 14
Verf.
S.

v.

0.,

XI V
V.
0.

50 Z. 14
das

v.

u.

und
iu

fter

quisgwe iu

quis^^itis?

(der

braucht

hufig

Erstere
iu

der Bed.

des

Letzteren),

ebds.

IX, 2

37 Z. 9

exponere^

^Zeponere,

ebds.

XVIII, 4

S.

57 Z.

234
in

lieber die iielagiauisclieu Sclirifteu auf S.

3167.

ihm
1 V. 0.

falsch corrigirt

^),

bald

Richtiges in

Falsches verwandelt^),

inw?erosior in nmtersior,

De

cast. IV, 6 S.

129 Z. 9

v. o.

^proJacta
s.

est castitas in proiecta est

castitas.
1

Eine Menge anderer Beispiele


10
v.

in

den

Anmm.
st.

^)

So

De

diuit. IV,

S. 27 Z.
(si

u.

nlescet- iu dissecets
rat, aut dese-

verschneidet
cet), ebds.

in
1 S.

desecets ^schneidet

eam partem aut

XI,

44 Z. 18

v.

u.

an soHs- in an nulHs<

st.

in

an

?(Wis<

und
fide

ebds.
st.

iu

XIII S. 49 Z. 17 v. u. parue scilicet fidei<: in parua scicet ^paruaw scilicet fidem (Ecce nunc agnosco causam paruam

scilicet fidem).

^)

So hat er
v.
o.

De

diuit. III S.

26 Z. 7
(s.

v.

u.

'>Aliud est, sis

was

er nicht verstand, in

ebda.
rac'

^Aut

si

verndert

die

V, 2

S.

29 Z. 14

in den AVorten >quid tibi uidetur

Anm. zu den Worten); bonum esse

auiplias habere,

quam sufflcit? Quam sufficit, dico, non auaritiae, sed natuaus Mangel an Verstnduiss das zweite quam sufficit gestrichen und dico non in non dico verndert ( amplius habere, quam sufficit, non

dico auaritiae, sed uaturae);

ebds.

oranis causa (Saclie, chuse), cuius

VII, 4 S. 34 Z. 11 v. o. in den Worten nunc originem uideo, huius etiam, quando

non uidebani, eandem fuisse coufido den Nom. -omnis causa falsch iu den Acc. :omneHi causam corrigirt; ebds. X, 8 S. 41 Z. 2018 v. u. in den

Worten

Ilaec

non semper, nee omuibus, sed


quibus

certis personis imperata,

Haec imperata. Idewt apostolis praecepit, quibus necessitas verndert, indem er dde falsch ideHi< st. >id est las, mit dem Worte einen neuen Satz anfing und willkhrlich praecepit hinzufgte; ebds. X, 6 S. 43 Z. 13 V. p. in den Worten verkehrt si causarum uel litium inquietudine uacant dem Abi. inquietudine (frei sind von Unruhe) den Dat. inquietudint (freie
est (Cod. ide) apostolis,

Dominum

sequi erat necessitas in

id

<

Zeit haben fr die Unruhe) substituirte;


u. iu

ebds. XII, 4 S. 48 Z.
tibi

1513

v.

den Worten

Quasi alicubi non habeuti

eleomosynam facere prae-

ceptum sit, aut, ut semper facere possis, diuitiarum affluentiam possidere^ den Gedanken des Verf.'s gar nicht verstehend aut, ut semper possidere zu T^mit semper facere possis diuitiarum affluentiam possidertrfo gemacht;

dem Citat ^Qui me confusus fuerit coram hominibus, et e<jo confundam eum coram patre meo, qui in. caelis cst<^ (Mattb. 10, 33 It.) i'confusus und confundam in -confessusr uiul ^confitebor'!^ corrigirt, ganz wider den Zusammenhang, in dem von der confusio, dem sich Schmen (Gottes und von Gott gebotener Dinge) die Rede ist; ebds. S. 57 Z. 1 f. V. 0. iu den Worten Et talia exercentes Christi nos habere sensum credimus verkehrt in Et talia exercentes ChristirtMos habere sensum credimus verndert; De mal. doctt. etc. VII, 1 S. 76 Z. 2320 v. u. aut
ebds.
S.

XIV

50 Z. 15

17

v. o. in

-!>

si ibi

hohes:

par est
etc.

Permanens in peccatis suis ex fide uiuit aus Mangel an Verstnduiss in aut si fidem

demonstrare

te

habet,

permanens

corrigirt;

plicii inSnitate,

Oifiaturi,

ebds. XV, 1 S. 94 Z. 18 f. v. o. in den Worten de supnon de otiaturi ignis aeternitate eum dixisse credendum est weil er es nicht verstand, in das unpassende fZ?raturi' verwan-

delt;

endlich ebds.

XVI,
illis

S.

97 Z.

1615

v.

u.

aus sprachlicher Unet nos nunc (Aber dass wir nur

keuntniss Sed ne haec


nicht

tantummodo euenisse existimemus,


!

ab eins, seductoris, insidiis .securos esse credamus

Aber

lasst

uns nur nicht

iu

Sed nee existimemus, ncc


s.

cre-

damus

corrigirt.

Zahlreiche andere Beispiele

in

den

Anmm.

Ueber die pelagianisclieu Schriften auf

S.

3167.

235

bald endlich

Worte des Cod.


als er,

falsch

gelesen^),

was Alles
es

um

so

schhmmer
hat da,

ist,

der Sitto seiner Zeit folgend,

unterlassen

wo

er

von ihm abweicht,


er, ebenfalls

Ausserdem hat

was in ihm steht. aus Gedankenlosigkeit und Mangel an


anzugeben,

Verstiindniss, nicht ganz selten verkehrt interpungirt'-^).'

Zu dem

Allen kommt dann noch, dass er den Text nicht mit der gebhrenden Treue behandelt hat, indem er, meist aus dogmatischen Grnden, sich an einer Anzahl von Stellen erlaubt hat Zustze zu ihm zu machen')
') So hat er De diuit. XVII. 3 S. 54 Z. 15 v. o. in den Worten des Cod. inpudens libido ?acfatur?: ijtaccatur troz des doppelten c- nicht ^Iacso ebds. XVIII, 3 S. 5H Z. 6 f. v. o. (Aaturf, sondern -?ta^atur gelesen,

(wo aus Verscheu Dowji?ium st. Denm steht) und XVIII, 4 S. 57 Z. 3 v. 102 Z. 2 v. 0. und De mal. doctt. etc. XVI, 6 S. 99 Z. 12 v. o. und XVII, 2 S. (dum) und so De cast. X, 5 S. o. dm nicht Dcuni!, sondern sDo/>um? 142 Z. 1 V. 0. in den Worten des Cod. Quid agis, ai)ostole'^ Donum dicis, quod uix potiri concedis? ^^agis^ beibehalten st. ^ais^ au seine Stelle zu setzen? Noch ein Beispiel s. in der vorangeh. Anm. ob. S. 234 Z. 1822 v. o.
Ich B. De diuit. V, 3 S. 29 Anm. 12 und XVIII, 4 S. 56 Anm. 12. muss hier noch bemerken, dass mir Solaniuss Ausgabe nicht selber, sondern nur in zwei Abdrcken, dem ersten, dem Antwerpener (s. ob. S. 232), dessen eiiutzuiig ich der Gte des Herrn Directors der kniglichen Bibliothek zu Mnchen, Dr. Laubmann, verdanke, und dem letzten, dem Lyoner (s. ebds.), zu Gebote gestanden hat (vgl. das ob. S. 231 Anm. 3 Gesagte), und dass diese Abdrcke in einigen Fllen, wenn auch in verliltnissmassig nur sehr wenigen (s. die Anmm.), von einander abweichen. Es ist daher nicht berall ganz sicher, ob Etwas im lteren Text auf Solanius's Rechnung, oder auf die derer zu In den allermeisetzen ist, welche die genannten Abdrcke besorgt haben. sten Fllen wird indess, wie kaum zu bezweifeln, Solanius's Text treu und
) S. z.

genau wiedergegeben, und darum an dem ber denselben Geusserten Nichts


zu ndern
13
sein.
0.
')

In

dem

Briefe

De

mal.

doctt.

etc.

Vlll,

S.

78 Z.

Ego enim duo tantum loca in scripturis inuenio, regni et gehennae. id est uitae et mortis und den Worten Si tu tertium aliquem reperisti, ubi collocentixr illi, qui neque in regno, neque in gehenna fuerint, raonstrare te conuenit- die Worte ^rwgatotimn icmicn locmn scmper excipio, in quo ad teiujms p'orum animae corjiorihut!
16
v.

hat

er

zwischen den Worten

expiantun und in Uebereinstimmung hiemit ebds. n. 2 S. 79 Z. 8 f. und 10 f. V. 0. in die Worte quibus duo loca tantum significasse dinoscitur^ und iQuodsi praeter haec duo loca das Wort ^finaliai (duo finalia loca) eingeschoben. (Ebds. n. 3 S. 79 Z. 16 v. o. hat er es dagegen unterlassen
solutae
in

Sich daran stossend, dass der

duo loca esse declaratur^ finalia einzuschieben). Pabst Sixtus III, den er fr den Verf. des Tractats und der Briefe ansah, gelehit haben sollte, es gebe nach der Schrift nur zwei Orte, wohin die Seelen der Verstorbenen kommen, das reunum Dei- und die gehenna;, und wohl auch befrchtend, die Stelle mchte von
die

Worte:

>nonuisi

den Protestanten fr ihre Lngnung des locus purgatorius benutzt werden, hat er geglaubt diesen in den Text hineintragen zu mssen, wubei er zugleich ohne Zweifel ex mente des genannten Pabstes zu handeln meinte. (Dass

236

Ueber

die pelagianischeii Schriften auf S. 3

167.

oder AVorte iu ihm auszulassen^) oder endlich dem, was er aussagt,

Anderes, Entgegengesetztes zu

substituireu'-^).

brigens das in den angefhrten "Worten Gesagte an und fr sich nicht nothwendig ausschliesst, dass ihr Urheber einen locus purgatorius' angenommen
Dieser, der in dem von Lehre vom ignis purgatorius vortrgt, sagt doch in dem ebenfalls von ihm herrhrenden pseudo-aug. Serm. 295 n. 5 hnlich wie der Verf. des ersten Briefs: Nemo se decipiat! Duo enim loca sunt, et tertius non est uUus. Qui cum Christo regnare non meruerit, cum diabolo absque dubitatione peribit und soll nach seiner Vit. Lib. II C. I n. .5 selbst im Schlafe ausgerufen haben: Duo sunt, nihil est medium; duosunt: aut in coelum ascenditur, aut in infernum descenditur oder: Duo sunt, non est quidquam medium: aut in coelos, aut in infernum itur). Ferner hat Solanius ebenfalls in dem Briefe De mal. doctt. etc. XI, 1 S. 86 Z. 7 f. V. 0. zu den AVorten Plerique nostrum raatrimonia refutarunt, quae contrahere Christianis secundum apostolum fas est die das, was im
hat,

zeigt

das Beispiel des Caesarius von Arelate.


die

ihm herrhrenden pseudo-aug. Serm. 104

Relativsatze ausgesagt

ist,

einschrnkenden Worte ^nisi uoto aliquo interdicatun

hinzugefgt, in
eos,

dem

Briefe

De

cast.

VII

S.

134 Z. 1012
libet,

v.

u. in die

"Worte

qnibus nimio expetere matrimonia desiderio

dicentis

uocem puto

audire luxuriae nach

desiderio die AVorte ^praeter honestos fines eingeschoben und in demselben Briefe IV, 2 S. 127 Z. 12 f. v. o. in den Worten oportet nos de singularitatis prosperitate disserere zu singularitatis

die Glosse ^id est caelibatus hinzugesetzt.

S.

133 Z.

911

V.

0.

hat er in den Worten

siderandum puto,
processerit, uirgo,
stiess sich daran,

qualis

Dominum

In dem Briefe De cast. VI, Sed et illud non otiose conpropheta ad praeparaudas uias suas
^)

nisi fallor, etiam ipse das

msi

fallor<^

ausgelassen.

Er

dass der (vermeintliche) Verf., Pabst Sixtus III, nicht mit

Sicherheit gewusst

haben
^)

sollte,

dass Johannes

der Tufer
III,

uirgo,

unverv.

heirathet gewesen.
u.

In dem Briefe
sagt der Verf.

De

cast.

3 S. 124 Z.
dass den

159

und

S.

125 Z.

v.

o.

zum Erweise,
sei,

Engeln die
sie die-

Ehe
illis

nicht

wegen

ihrer angeschaffenen

Natur fremd
collatum,

sondern weil

selbe als unvertrglich mit ihrem Dienste nicht wollen:

:=Sed si dixeris,

hoc
sub-

non tam
officii

officii,

quam naturae causa

eo,

quod

spiritalis

habere non possit, respondere quidem poteram, causam exegisse, ut tales crearentnr, quovuin nequaquam possit natura corrumpi, .si non recordarer, angelos matrunonii misse consortia, perquod ostenditur, etiam angelos castitatem uoluntariam possidere ; cuius loci
stantia matrimonii copulam

etiam

obscuritatem nunc dilucidari, prolixum est.

Er

hat also die in der ltesten

Kirche weit verbreitete Auffassung von Gen. 6, 1 f., nach der die an dieser Stell erwhnten filii Dei Engel gewesen sind, getheilt und auf Grund derselben an die Mglichkeit von Engelehen geglaubt. Solanius hat, sich daran stossend, dass Sixtus III diese Auffassiuig

und diesen Glauben,

die beide nach-

mahls von der Kirche verworfen wurden, gehabt haben sollte, die Worte >si non recordarer angelos castitatem uoluntariam possidere in die den Zu-

sammenhang zerstrenden und das gerade Widerspiel von dem, was der Verfasser behauptet

und beweisen
matrimonii

will,

ausdrckenden, ja unsinnigen AVorte ^nec


consortia.

recordor,

angelos

inisse

Ter quod ostenditur, etiam

angelos castitatem ex propria natura possidere corrumpirt.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

237
den im Ood.

Was
und

moinf! eiirene Auso'abe betrifft, so habe

ich

Text zur Erleichterung des Verstndnisses und zum Behuf des Oitirens in grssere durch Abstze und rmisclie Zahlen und kleinere durch arabische Zahlen bezeichnete
bei Solanius frtlaufcnden

Abschnitte getheilt, hiebei

dem

fTodankenentwickelung folgend,

Inhalt und den

berall, avo ich

Wondungen in der vom (yod. abge-

wichen

bin, das,

Avas in

diesem

steht,

zur Characteristik desselben

und, insbesondere,

um

es

den Lesern mglich zu machen den von


sie

mir gegebenen Text zu controliren und, wo


mit mir
nicht

in
in

bereinstimmen,
ich es,

zu

corrigiren,

Bezug auf ihn Anmerkungen

angegeben'),

whrend

ebenso

und aus denselben Grnden,

wie
lisb.,

bei

den beiden pelagianischen Briefen im Cod. Monac. und Sa-

unterlassen habe dies mit den die Orthographie

und Aussprache

botreftenden Eigenthmlichkeiten des Cod. zu thun,

endlich da,

wo

EtAvas ausgefallen

ist,

entAveder dies
iu

mern

hinzugefgt^), oder den Ausfall

im Text in eckigen Klamihm durch Punkte angeAA'elchen


da.s

deutet,

das Letztere in

den Fllen, in

Ausgefallene

sich gar nicht, oder doch nicht mit irgend Avelcher Sicherheit ergn-

zen
da,

lsst^).
AA^o

Was

Solanius's

Text anbelangt, so habe ich


Cod.
bietet,
als

soAA'ohl

mein Vorgnger
ich
es

das, Avas der

beibehalten
er

hat,

AA'hrend

corrigirt

habe,

auch

da,

avo

dasselbe ohne

Noth oder falsch corrigirt hat, dies stets angemerkt, hufig mit Hinzufgung meines Urtheils, hingegen da, avo schon er richtig
corrigirt hat. es fter unterlassen dies

anzugeben.

Wo

das Letztere
dass er die

geschehen, liegt indessen in

meinem Schweigen davon,

Lesart des Textes beibehalten, ausgesprochen, dass sich das Richtige

schon bei ihm

findet*).

') Auch mit allen Correcturen im Cod., selbst mit denen, die nur die Aussprache betreffen, sowie berhaui)t unt Allem, was sich in demselben iro;endwie auf den Text bezieht, habe ich dies gethan; ebenso mit den von Auch die Art, wie manche fremder Hand zum Text hinzugefgten Glo.ssen. Wrter im Text geschrieben sind, z. B. so, dass eine einzelne Silbe oder ein ein einzelner Buchstab eines Worts, ber der Zeile stehen, ist von mir augemerkt Avorden. Wo der Wortlaut des Ausgefallenen sich nicht mit Sicherheit im Texte angeben Hess, habe ich dies in den Anmerkungen in ') Ebendasselbe habe ich in einer oder der andeien "W^eise ausgesprochen. der Sclilusspartie des Briefes Je cast. wegen ihres Zustandes im Cod. (s. ob. ) Die S. 230) thun mssen, und das in reichem Maasse (s. ob. S. 16467). Abweichungen der beiden von mir benutzten Abdrcke (s. ob. S. 2.35 Anm. 2) von einander habe ich natrlich angegeben und sie hiebei, wie schon ob. S.
'*)

2.">

Anm.

7 gesagt,

mit A. und L. bezeichnet.

238

Ueber

die pelagiauisclien Schriften auf S.

3167.

Sowohl

die beiden

Briefe auf S. 3

die drei auf ihn folgenden Briefe auf S. 67

21 167

als

der Tractat

und

tragen, in verschie-

denem Grade, pelagianischen Character und

sind daher pela-

dem Briefe auf S. 3 -13 der Fall ist, erhellt dem Passus in ihm: Nolo mihi inprudentium ritu respondeas Et quis potest sine peccato esse? Quia, si non posset, nee praeceptum fuisset; cum uero constet, esse praeceptum, aut iniustum Deum definimus, si putamus, eumhomini aliquid inpossihile praecepisse, aut, quia hoc sentiri de Deo nefas est, possibilia eum praecepisse credendum est. Et ut breuiter dixerim: Si non potest homo sine peccato esse, iam non erit peccatum, quod ex inpossibilitate descenderit, quoniam inpossibilitas naturae adscribitur, peccatum uero non naturae, sed uoluntatis reputatur, ne naturae auctor culpabilis iudicetur (ob. S. 5 f.). Der in diesen Worten ausgesprochene
1.

giauischen
Dass

Ursprungs.

dies mit

vor Allem

aus

Satz, dass der Mensch (der Christ nach der Taufe) ohne Snde sein knne durch vollkommene Erfllung des Gesetzes nach dessen ganzer Strenge, nach dessen idealen Forderungen, ist ganz pelagianisch.

Und
Dei

er ist es

um

so mehr, als ihn der Verfasser ohne irgend welche

Restriction ausspricht, ohne dabei der gratia T)ei, des adjutorium


als

zu dieser Erfllung n()thig oder

sie

doch firdernd mit einem


ist

einzigen

Worte zu gedenken.

Und

ebenso pelagianisch

die Be-

grndung des Satzes, dass nmlich Gott den Menschen nicht befohlen haben wrde ohne Snde zu sein, wenn es ihnen nicht mglich wre ein sndenfreies Leben zu fhren, weil er, falls er denselben etwas Unmgliches befohlen htte, ungerecht wre, und dass die Snde nicht Snde sein wrde, wenn es unmglich wre ohne sie zu sein, dass dies den Begriff der Snde aufheben wrde, da die Unmiiglichkeit der Natur, die Snde aber dem Willen angehre, indem sonst dem Urheber der Natur, Gott, Schuld beigemessen werden msste. Vgl. die Worte des Pelagius: Ascribimus iniquitatem justo

mur

dum eum

irapossibile

Itaque apostolus, scieus, a domino justitiae


praeceptum, aufert a nobis

sibile esse

utique nasci solet,


pos.sibile

cum

iniqua sunt,

imposQuod vitium murmurandi. Nee imqua; jubentur


nihil
.

aliquid proccepisse

conqueri-

aliquid voluit imperare,

qui justus est,

Ep. ad Demetri-

adem

c.

XVI.

Ferner

vgl.

die

AVorte desselben in seinem Glau-

lieber die pelagianiscben Schriften auf S.

3167.

239

Exsecramur etiam eoruin blaspheraiam, qui dicunt, bomini a Deo preceptum esse und seinen Satz Homineni posse esse sine peccato, si velit, Aug. De gest. Pol. der aucb von Coelestius^) und den siciliac. VI n. 16^). ein Satz, Weiter vgl. die von nischen Pelagianern^) ausgesprocben wurde. Augustiu, wenn aucb zweifelnd, dem Coelestius beigelegten Definibensbekenntuiss
:

irapossibile aliquid

und Coelestius's Worte Peccatum non cum bomine nascitur, quod postmodura exercetur ab bornine, quia non naturic delictum, sed voluntatis esse monstratur,
tiones sou ratiocinationes de impeccantia*)

boc praemunire uecessarium

est,

ue per mj'sterii occasionem ad


fiat

creatoris

injuriam malum, autequam

ab bomine, tradi dicatur


orig.
c.

bomini per naturam, Aug. Lib. de pecc.

VI

n.

6.

und Ursprung des in Rede stebenden Briefs aus dem Passus in demselben: Nara et i^dam semel praeuaricauit et mortuus est; non quod aliquid grande crimen admiserit, qui tantum de arboris fructu gustauerat, sed quia mandati praeuaricator exstiterat. Et nos, Cbristianos nos esse, opiuamur et uiuere posse confidimus,
ergiebt sieb der pelagianiscbe Cbaracter

Ferner

qui cottidie forsitau

(}ualicun(jue
sitV

peccato praeuenimur,

cum Adam
qui

semel peccauerit et mortuus


illi

Aut numquid

parcet nobis,

Sed non est personarum acceptio apud Deum. Immo illi magis parcendum fuerat, qui adbuc rudis erat, qui nullius alterius ante peccati sui merito morientis retrabebatur exemplo. Et tamen nuUam ex bac praerogatiua sortitus
')

non peporcit?

Pelairius erklrte
dies

zwar auf

<ler

Synode zu

Dio.spolis,

auf der er beschiil-

dis;t

wurde

aliquis,

quod inveniatnr ab infantia usque ad senectam, qui nunquam peccaverit, sed quoniam
jjeielirt

zu haben:

Xon

auteni

dixinius,

a peccatis conversus proprio labore et


(a.
a.

Dei gratia

possit esse sine peccato

Augustin zeigt, dass Pelagius frher gelehrt habe, sowohl dass die >gratia Dei die dem Menschen helfe ohne Snde zu leben, nur in dem liberum arbitriuni bestehe, womit Gott in seiner Gnade den Menschen ausgerstet habe, als auch, dass Abel in seinem ganzen Leben keine Snde begangn habe (a. a. 0. c. X n. 22). De gest. Pel. c. XI u. 24 und
0.); allein
,

'')

Orosius's

Apol. de

lib.

arbitr.'

c.

4:

^Hoc
si

(scilicet
velit)

houiinem esse
in

po.sse

sine peccato et

mandata Dei
col.

Africana detestata est. Ep. CLVI, Opp. T. II

synodus ") S. Ililarius's Brief an Augustin, Aug. Epp., 674ed. Mig. dicentes, posse esse hoiuinem sine
facile cu.stodire,

Coelestio

peccato et mandata Dei facile eustodire,


>Dofiuitiones' nur die te

si

velit

t.

*)

loh hebe aus diesen


est,

und Ute hervor:

'Iterum quoerendum

utrum

homini sine peccato esse. Aut enim non potest, et praeceptum non est; aut, quia praeceptum est, potest. Xam cur praecipuretur, quod fieri omnino non posset. >Iterum quaerendum est: Quomodo non potest
praeceptum
sit

homo
si

sine peccato esse, uoluntate

an natura?

Si natura, peccatum non est;

uoluntate, perfacile potest uoluntas uoluntate mutari.

240
ost

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

ueniam.

Et

si

illi

indultum non
nobis

ost,

cui

qualiscumquo causa
ost,

indulgentio

competebat,

quomodo indulgenduin
(ob.

qiiibus

nulla indulgentiae prasrogatma relinquitur

S. G

f.).

Vgl.

mit

diesem Passus nur die ihm

auffllig

verwandten Worte Julians von


ctr.

Eclanum

in

Augustins Opus imperf.


istius

Juliau..
(dass

Gerte in historia nulla

vanitatis

Lib. VI c. 23: Adams Snde weit

grsser sei, als die Kaius und der Sodomiten, was nach Julians Meinung Augustin behauptet hatte ^)) invenitur occasio. lussura rudis, imperitus, infuerat, ut edulio unius arboris abstineret cautus, sine experimento timoris, sine exemplo justitioo,
;

suggestu
venustas.

mulieris

usurpavit escara,
hie

cujus illexerat et suavitas


fuisse

et

Vide,

transgressionem

mandati.

Admissa

est prsevaricatio una de caeteris, quas diversistem])oribus peccantium studia perpetrarunt; uon fuit amplius, quam cum populus Israelis interdictis utebat uv animalibus.
transgressione mandati.

Causa enim peccati band Quid ergo


dass
die

in

qualitate
fecit

pomi

erat,

sed iu

tale

x\dam, ut peccatum

ejus extitisse supra gestimationem

hominum
Snde

crimineris?^)

Auch der Gedanke,


schuldbarer
sei,

des ersten

Menschen

ent-

als die seiner

Nachkommen,

weil fr jenen

nicht,

wie fr

diese,

ein

warnendes, abschreckendes Beispiel vorlag (qui

nullius alterius ante peccati sui merito morientis retrahebatur

exemdes-

plo) schmeckt nach Pelagianismus. Das Beispiel, die

Macht

selben

spielte

bei

den Pelagianern eine grosse Rolle.

Sie trat

Angustin lugnet, dass er dies behauptet habe; was er behauptet habe, dies, dass Adams Snde multo grandius, quam judicare iios possuQuod ego quidem non expressi verbis meis-, sagt er, sed ea tu nius sei. sie intellexisti; ego enim dixi, grandius, quam judicare nos possumus, illud
^)

sei

nur

Pruliibiti esse peccatum, non dixl, grandius, quam Cain vel Sodomitarum. enim pomi usurpatio, quoniam sie viudicata est, ut natura, qua? potestatera non nioriendi habebat, habeiet moriendi necessitatem, procul dubio judicia cuucta excedit humana. Ponium quidem lege diuina vetitum manducare, leve videtur esse peccatum, sed quanti hoc sestimaverit, qui non potest falli, satis *) Augustin bezeichnet Julians apparet granditate supplicii (a. a. 0.). Quid igitur Urtheil ber Adams Snde als eine extenuatio peccati Adse.

agis

trifft auch das, was unser VerfasDie extenuatio peccati Ad?e der Pelagianer stand in Zusammenhang damit, dass sie lugneten, dass die menschliche Natur durch sie verdirbt worden, und dass sie Adams und aller Menschen Tod zur Folge gehabt. Es lag in ihrem Interesse, sie als so gering und unbedeutend, Sie wollten dadurch die Ungereimtheit der Bewie mglich, darzustellen. hauptung, dass sie solche Folgen gehabt, recht einleuchtend machen.

cum peccatum Adse tanta extenuare conaris instantia


a.
a.

sagt er

0.

Diese Bezeichnung

ser ber sie ausspricht.

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

241

bei ihnen an die Stelle des

von ihren Gegnern gelehrten angeerbten


Julian von Eclanuin sagt hin
II
c.

sudlichon Verderbens, der Erbsnde.

Aug.,

Op.

imperf.

ctr.

Julian.

Lib.

47:

Audio itaquo
peccatuni iniravU

Paulurn
in
in

pronuntiantem,

quia jjer

nnnm hominem

et jier peccatum mors: et ita in omnes liominea pertrmiaivit, omnes peccavernnt (Rom. 5, 12). Quod tu non ])ropter exempluni peccati, sed propter g e n e a t i o n e m dictum esse confirmas nosque haereticos vocas, qui id ad exempln referamus, und bei Aug., De nat. et grat. c. 9 heisst es: Sed: Non damnatur,

mnnchmi
quo

i-

inquiunt (die Pelagianer), quia, in


ter peccatuni

Adam

peccasse omnes, non propsed

nascendi origino
^).

attractum,

propter

imitatiogewesen,

nem

dictum est

Dass
zhlt, Avas

der

Verfasser

unseres

Briefs

ein

Pelagianer

verrth ondlicli auch der Umstand, dass er da,

dazu gehrt ein Christ zu

sein,

wo er alles das aufauch das Unterlassen

eines jeden Eides mit anfhrt, und zwar so, dass er das Schwren in eine Linie mit dem Lgen und Fluchen stellt (Christianus est, qui nunquam raentitur, nunquam maledicit, qui in toto, berhaupt, non iurat). Nach Hilarius in dessen Brief an Augustin
(Aug. Epp., Ep.
Sicilien unter

15G)

lehrten

nmlich pelagianische Christen auf

Anderem non iurare debere omnino^).


(Ad Dometr.
c.

Und

dasselbe lehrte auch schon Pelagius selbst

ID).

Der einzige Punkt, in dem der Verfasser des Briefs von der Lehre der Pelagianer abweicht, ist der, dass er den Tod Adams als Folge seiner Snde betrachtet (Nara et Adam semel praeuaricum Adam serael peccauerit et mortuus sit, cauit et mortuus est

ob.

S. G

f.).

Denn

Coeh^stius lehrte,

Adam

sei

sterblich geschaffen

worden, und wrde daher gestorben


digt hiltte
caret,

sein,

auch wenn er nicht gesn-

(Adam mortalem
fuisset,

factum, qui sive peccaret, sive non pec,

moriturus

Aug De

gest.

Pel.

c.

XI

n.
c.

23,
I,

und Marius
Mig. Patrol.
die

Mercator Commonitorium super nomine Coelestii


lat.

T.

XLVIII

col. G9),

und dasselbe lehrte

.lulian,

und lehrten

')

Vgl. noch Stellen, wie

Si propterea ita dictum putant, quia initiuni

peccati ex
delicto
in

quod imitati cseteri sunt, ut sie ex uno illo Judicium condemnationemque trahereutur, qui cum imitando
factum
est,

Adam

nnilto peccarnnt' und:

Si,

quemadmodum
ad
illo

illi

dicunt, propterea ista

morasset apostolus,
pertinere, quia

ut intelligeremus,

])rin)um

commehominem peccatores ideo

non delictum ex

nascendo
n.

traximus, sed

eum imitando

*) und n. 21. Die Worte ^Christianus est, qui in toto non inriit^ zeugen um so mehr davon, dass der Verf. des Briefs ein Pelagianer gewesen ist, als er die Ansichten, die

peccaniuss Aug. Ep. 157.

Ad

Ililarium

12

er in denselben ausspricht, auf

Sicilien erhalten bat(s.

ob. S. 12

und

weit.unt.).

16

242

Ueber die pelagianisclien Schriften auf

S.

3167.

Pelagianer im Allgemeinen (hoc


PalfEstino

sapis,

damnavit,

Adam

scilicet

quod Pelagius in judicio mortalem factum, ita ut, sive

non peccaret, moriturus esset, in quo judicio pro fecto etiam tu ipse damnatus es, qui dicis, Adam ita factum, ut, sive peccaret, sive non peccaret, moriturus esset-, Ipsum quoque Adam dicunt, si non peccasset, fuisse corpore moriturum, neque
peccaret, sive

mortuum merito
ctr.

culpae,
c.

sed conditione naturs Aug.,

Op. imperf.

Julian.

Lib. I
diese

67 und Lib.

88).

Aber

Lehre

getheilt oder festgehalten

matisirte auf der

Synode
Pel.

ten (Aug.,

De
93),

gest.

43 und De haeress. c. scheint doch nicht von allen Pelagianern Pelagius selbst anatheworden zu sein. zu Diospolis diejenigen, welche ihr huldigc. XI n. 24 und Op. imperf. ctr. Julian
c.

IV

Lib. II

c.

allerdings

nach
c.

Augustin

blos

ficto

corde

(Op.
(ebds.

imperf.
Lib.
stin

ctr.
c.

Julian. Lib. I
43),

67),

damnationis sufe timorc'

IV
sagt

ne damnaretur (ebds. Lib.

VI

c.

16),
n.

und Augu-

in

der

Ep. CXCIII.
de quibus mihi

Ad

Mercatorem

12 von den

Pelagianern, die Mercator dazu gebracht hatten, an ihn zu schreiben

Haec propter

illos,

scripsisti,

satis dicta sint;

quara-

vis eos non jam existimem dicere, etiamsi non pecasset Adam, fuisse vel corpore moriturum. Der Verf des Briefs
hat zu den Pelagianern gehrt, die sie nicht theilten, indem er Stellen,

wie

Mos.

2,

17

und

3,

Klarste hervorgeht, dass der

19 und Rom. 5, 12, aus denen aufs Tod Adams eine Folge seiner Ueber-

tretung des gr)ttlichen Gebotes war, unbefangen auf sich einwirken


Hess,
sie

was

er

um
in

so leichter konnte, als diese Stellen, einfach so, wie

lauten,

aufgefasst,

ten^).

(Auch

dem

Briefe

seinem Zwecke in vorzglicher Weise dienDe malis doctoribus, der, wie wir

von ihm herrhrt, lsst er, aus demselben Grunde, die Protoplasten wegen ihrer ebertretung des gr>ttliehen
spter zeigen werden,

Gebotes mit dem Tode


2.

bestraft

werden;

s.

ob. S. 90).

Dass der Brief auf S. 14 21 pelagianisches Geprge trgt und mithin von einem Pelagianer herrhrt, ist aus Folgen-

dem zu

ersehen.

Unmittelbar nach dem, was

man

kann (Humanae referunt


*)

literae
er gleich

die Einleitung zu

ihm nennen
ob-.

ita alteri credit, ut sibi,

S.

Die Annahme, dass


merit.
etc. Ijib.
2,

den

Pelagianern, die Augnstin in -De

pecc.

I
3,

c.

2 vor Angen hat, an den Tod der Seele gedacht

oder

Mos.

17

und

19 in derselben

Weise aufgefasst

hat,

wie Theodor

Mopsvestia in dem ersten von den von Marius Mercator ans seiner Schrift wider die Erbsnde mitgetheilten Excerpten n. 2 (Mar. Merc. Opp. col. 224 3. ed. IMig.) und Jnlian von E(>lanum bei Aug., Op. impf. ctr.
von
Jnl.

Lib.

VI

n.

XXV,

diese

Annahme

ist

mit soinen

Worten

nicht vereinbar.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

243

14

n.

1),

stellt

der Verfasser den Satz auf, dass (selbstverschuldete)

nbokanntsohaft mit
straflos

dem AVillen Gottes, weit entfernt, den Snder zu machen, ihm vielmehr doppelte Strafe zuziehe, und ver-

hierauf diesen Satz ausfhrlich und mit grosser Lebhaftigkeit und Kraft (Ergo quoniam quae Dens praecepit obseruare curaueris*, ob. S. 14 17 n. 2 und Anf. von n. 3). Hier stosson wir auf die acht polagianische (s. ob. S. 238 f.) Aeusserung: Neque enim dicere poterit (der vor Gottes Thron ge.stellte Verchtnr, der Gottes Gebote gekannt und doch nicht erfllt hat), De um aliquando
ficht

inpossibile quid praece pisse, ne euminiquitatistitulo blasphemasse uideatur (ol). S. 16). Tn der allgemeine Ermahnungen zu einem wahrhaft christlichen
folgt,

Leben enthaltenden Partie des Briefs, die auf den Theil desselben worin der Beweis fi- die Wahrheit des angefhrten Satzes
(ob. S.

Haec duo Qunecunque iiohis ficri feccrifis und: Quaecunque tmUis, ut faciant nohis honmies bona^ et uos facite Ulis simiter^ enthaltenen) si quis
n.
0),

gefhrt wird

17

21

sagt der Verfasser:

mandatorum genera non unltis, alii ne

(die in

den Worten:

bene intellegat

et custodiat, ab
S.

omni poterit alienus

esse peccato (ob. lich voraus, und giebt


Stande
ist

IS

f.).

In diesen Worten setzt er deut-

er deutlich zu verstehen, dass

die beiden angegebenen

und, da sie die


die ganze

Summe

der Christ im mandatorum genera zu halten, des Gesetzes einschliessen, und in ihnen das Gesetz zu
erfllen

Flle der Gerechtigkeit besteht,

und vollkommen gerecht, der Snde vollkommen fremd, frei von ihr zu worden, ein polagianischer Gedanke. Ferner sagt der Verfasser in der genannton Partie des Briefs: Noscat ergo prudentia tua, hunc esse Christianum, qui fidelis fuerit,

fidelem uoro
ilhim, qui

eum

esse,

qui

iustus

extiterit,

iustum autem nonuisi

Dei mandata seruauerit,


est,

Dei uero eum seruare man-

data, qui raali nihil,

quid boni
(ob.

S.

18).

quod De us prohibet, fecerit et, quidquod ipse proccipit fieri, obseruauerit Hier spricht er aus, dass man um *iustus, fidelis,

zu sein Nichts von alle dem thun und unterlassen was Gott verboten und geboten, gleichfalls ein polagianischer Gedanke. Die Voraussetzung bei ihm ist, dass man das ganze Gesetz nach allen seinen Geboten zu erfllen im Staude ist. Sonst wrde es ja keine justi, fidoles, Christiani oder, wie der Verfasser
Christianus
drfe,

gleich nachher sagt, keine integri (Jbristiani geben.

Weiter schrnkt der


Briefs die scientia, die

Briefschreiber

in

derselben

Partie

des

nach ihm

alle

Christen besitzen mssen,


16*

244

eber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

auf ein Wissen von Gottes Dasein und Willen ein (Scieutiae
species istae sunt:

Una, qua

Deum [= Deum
(ob.

esse]
18).

scimus,

alia,

per

quam

eins

cognoscimus uoluntatem
fr die

S.

Von einem

Wissen davon, was Gott


gethan, schweigt
er.

Menschen

in

und durch Christus

Und

ebenso besteht die fides, die sich bei

ihm nur darin, dass sie glauben, dass er ist, und ihm (seinem Wort) Glauben schenken (Fidei species Credimus Una, qua Deum credimus, alia qua Deo. ha sunt: Deum, cum esse confidimus, credimus uero Deo, quando fidem ei commodamus, ebds.). Der Verfasser kennt nur ein credero Deum und ein credere Deo, nicht auch ein credere in Deum*, welches Letztere von Augustin (und nach ihm von den folgenden Kirchenlehrern) so scharf von credere Deum und credere Deo unterschieden, so tief aufgefasst^) und fr auf Gott allein beziehbar
allen Christen finden soll, bei

erklrt wird.

Auch

hierin giebt er sich

als

einen

Pelagianer zu

erkennen.

Endlich erklrt der Verfasser in derselben

Partie des

Briefs

das Schwren berhaupt fr unerlaubt, indem er es dabei in eine Linie mit dem Lgen und Fluchen stellt (Non licet meutiri,

non

licet

maledicere,

non

licet iurare), Beides ganz wie

der Verfasser des ersten Briefs.


(s.

Auch

dies verrth den Pelagianer

ob. S. 241).

spricht,

Allen kommt noch, dass er berall nur vom Gesetz von dem, was die Christen nach demselben zu thun haben, und dass er da, wo er hievou redet, nie der Gnade Gottes gedenkt als dessen, was sie in den Stand setzt, es zu thun, oder sie doch

Zu dem

dabei
gratia

unterstzt.

Nirgends

im Briefe begegnen

uns

die

Worte

Dei und adjutorium Dei.


in

Auch

dies kennzeichnet ihn als

Pelagianer^).

Nur

einem Punkte

scheinen seine Ansichten mit den pela-

gianischen in Streit zu stehen.

Er

verficht nmlich,

wie schon oben

bemerkt, den Satz, dass Unbekanntschaft mit


(ignorautia diuinae uoluntatis) den

dem

gttlichen Willen

Snder nicht

allein nicht straflos

')

Er

erklrt es bekanntlich durch credendo aniare, crcdendo diligere


ire

Deum,

Ev. Job. . '') Wir haben uns im ob. Angefhrten auf das beschrnkt, was im krzeren 7). Dass Briefe selber dafr spricht, dass sein Verfasser ein Pelagianer war. er es war, davon zeugt doch ausserdem noch, dass wir die Schlusspartieen des
credeudo in euni
in

ejusque membris iucorporari* (Tract.

XXIX

Briefs in

dem zweiten von den


etc.

beiden Briefen wiederfinden, aus denen die ^De

malis doctoribus
jielagianisch.

berschriebene Schrift besteht.

Denn

dieser Brief ist erz-

Auch

die Identitet des "Verfassers des krzeren Briefs mit

dem

des langen lsst sich dafr anfhren, dass jener von einem Pelagianer herrhrt.

Ueber

die pelagianiachen Hcliriften auf S.

3167.

245

mache, sondfrn ihm vielmehr dopj)elte Strafe zuziehe, ausfuhrlich')

und mit grosser Lebhaftigkeit und Kraft, und macht hiebei als Schriftbeweis dafr, dass Unwissenheit dem Uebertreter durchaus nicht zu Gute komme, sondern vielmehr schade, das Beispiel Jonathans in 1 Sam. 14 geltend (Sed ne me hoc propriis adstruere
existimes argumentis, accipe legis exemplum,

quo ostenditur, ignoIn

rantiam

nihil
libris

prodesse,

sed obesse

magis peccatoribus posse.


et

regnorum
l)er

legimus, Jonatham, Saul regis filium, indictum populo

exigui

mellis

gustum ignoranter uiolasse ieiunium,


ita

propter

huius culpae reatum

Deum
nisi

ad indignationem esse prouocatum,

ut euni punire uoluerit,


datur,

populus exorasset.
sit

Unde

et

intellegi

quod ad peccantis culpam


f.).

referendum etiam, quod ignorat,

ob. S. 16

Nun

findet sich aber unter

den pelagianischen Stzen,

Synode zu Diospolis aus einem von Coelestius oder mglicher Weise auch von einem anderen Pelagianer^) herrhrenden Buche angefhrt und Pelagius zur Erklrung vorgelegt wurden,
die auf der

auch einer,
sed

welcher lautet:

Oblivionem

et

ignorantiam non
eveniunt,

subjacere peccato, quoniam non secundum voluntatem

secundum necessitatem^), Aug. De gest. Pel. c. XVIII n. 42. Diesem Satze zufolge sind also gegen das gttliche Gesetz streitende Handlungen, die in Unwissenheit begangen werden, nicht sndig. Aber aus der ganzen Beweisfhrung des Verfassers fr seinen Satz, sowie auch aus dem Einwnde, den er den Adressaten gegen denselben machen lsst, und aus dem, was er auf diesen Einwand erwidert, geht deutlich hervor, dass er bei der Unbekanntschaft mit dem gttlichen AVillen, von der er spricht, an eine Uubekanntschaft, die daher rhrt, dass der Mensch sich mit ihm nicht hat bekannt machen wollen, oder an eine freiwillige und also verschuldete Unbekanntschaft gedacht hat, whrend in dem zu Diospolis angefhrten Satz von einer unfreiwilligen, noth wendigen, unAllein zeigt nicht das berwindlichen Unwissenheit die Rede ist.

biblische Beispiel, das


er

der Verfasser fr seinen

Satz

anfhrt, dass

auch gesetzwidrige Handlungen, die aus unverschuldeter Uube') Der ganze auf die Einleitung folgende erste Theil des Briefs ist dem *) S. Beweis fr die Richtigkeit desselben gewidmet. Augustins AVorte: ^Legi ego, quo sensu id Coelestius in libro sno posuerit, si tameu, eum ^) Nach dem suum esse, non negat, De gest. Pel. c. XIII n. 29.

in Coelestius's (?)

sDefinitiones

ausgesprochenen Grundsatz, dass nur

das,

was secundum voluntatem geschieht, Snde sei, durchaus nicht das, was ssecundum nccessitatem geschieht (Iterum quaerendum est: Peccatum voluutatis,

an necessitatis est?

Si uecessitatis est,

mit

dem

die Pelagianer der

Erbsnde

als

peccatum non est), ein Satz, Natursnde zu Leibe gingen.

246

Ueber die pelagiauisclieu Schriften auf

S.

3167.

kanutschaft mit Gottes Willen

geschehen,

fr

solche

ausgesehen

Jonathan hatte ja hat, die Schuld und Strafe mit sich fhren? 14, 27 Nichts davon geh<")rt, dass sein Vater dem nach 1 Sam. Volke geboten hatte den ganzen Tag zu fasten? Wir mssen annehmen, dass der Verfasser um seinen Satz recht krftig zu verfechten ein biblisches Exeinpel angefhrt hat,

aus

dem

hervorgeht,

dass selbst eine in unverschuldeter Unwissenheit geschehene Uebertretung des Gesetzes dem Uebertreter Schuld und Strafe zuziehen

konnte, ohne dass er daran dachte, aus diesem

Exempel den Schluss

zu ziehen, dass eine jede derartige Uebertretung dasselbe thue, oder aus ihm eine Regel zu bilden. Uebrigens bi-aucht er die angefhrte Lehre des Coelestius nicht getheilt zu haben, da ja unter den
Pelagianern in Bezug
teten.

auf

einzelne Lehrpuncte Differenzen obwal-

Was
doctoribus
anbelangt,

den
etc.,

Tractat

De

diuitiis

und die

Briefe

De

malis

De

possibilitate

non peccandi

und De

castitate

so hatte ihr erster Herausgeber,

Solanius,

so gar keine

Ahnung von ihrem pelagianischeu Character und Ursprung^), dass er sie Sixtus III (432440) zuschrieb und in dem Brief an den Cardinal Sirlet (s. ob. S. 230 Anm. 1 und S. 231, Anm. 2 und
3) ihre Vortrefflichkeit

in

den strksten Ausdrcken

pries,

wobei

er in Sonderheit die grossen Dienste hervorhob, die sie der katholischen Sache in den Kmpfen gegen die Hretiker der Zeit

zu

Und dasselbe gilt auch noch von im Stande seien. Arias Montanus dem Briefe zufolge, in dem er Plantinus dringend zum Abdruck der Solanischen Ausgabe auffordert-). Allein bald erkannte man katholischerseits, dass ja die von Solanius Sixtus III beigelegten und hochgepriesenen Schriften voll von pelagianischeu Irrthmern seien und unmglich von dem genannten Pabst herrhren kr.uuteu^), wies dass Eine und das Andere nach*) und beklagte
leisten
tief das

gebers^).

Geschehene und die rtheilslosigkeit des spanischen HerausSeitdem sind die in Rede stehenden Schriften von allen
Gelehrten,
die
sie

den

katholischen

irgendwie

besprochen

oder

Nicht einmal von dem des Briefes >De poss. non pecc, (oder, da er des diesen Brief fr einen Theil des Briefs De mal. doctt. ansah, vou dem letzteren Briefs), trozdem, dass der Pelagianismus in ihm so ausserordentlich
)

stark

hervortritt.

Vgl. ob.

S.

232 Anm. 2
in
S.

^)

Der

Erste,

der dies er-

kannte,

war Henricus Gravius


C.

(Prof.

Lwen und

spter

eine ganz kurze

torr.

Aubertus Mirajus, Auctarium de scripthat ) Dies eccles. App. p. 22. insbesondere Baron ins, Anuales ad ann. 440 u. VII XI. ^) So Baronius und Liudanus. S. Baron., a. a. U. n. VI und VII.
ZeitPnefect der Vaticana, f 1591).
ecclesiast.

LXXX,

Fabr.

Bibl.

eber die pelagiauischeii Scluifteu auf

S.

167.

247

berhrt haben, fr pelagianische erklrt und, mit einer einzigen Aus-

nahme^), Sixtus III abgesprochen worden^), ein Urthcil, dem auch die protestantischen beigestimmt haben ^).

Dass das mithin allgemeine Urtheil, die von Solanius fr ein Werk Sixtus III ausgegebenen Schriften, seien pelagianische, vollkommen in der Wahrheit begrndet ist, wird aus Folgendem erhellen.
3.

Um

mit

der Pelagianismus

dem Briefe De possibilitate non peccandi, am Strksten zum Ausdruck gekommen

weil in ihm
ist,

zu be-

ginnen, so bedarf seine Pelagianicitt eigentlich gar keines Beweises,

sondern nur einer einfachen Hinweisung auf seinen Inhalt.


sein

Hauptthema oder

eigentliches

Thema, >/Quod
ist

possibile sit

Schon non

])eccare

selber, ist pelagianisch.

Pelagianisch

ferner seines Ver-

Beweisfhrung fr diesen Satz: Gott habe dem Menschen geboten keine Snde zu begehen und wrde ungerecht sein, wenn er ihm etwas UnmCtgliches geboten htte und ihn wegen Nichterfllung
fassers

des

poss. n. p.

Gebotenen strafen n, 2 ob. S.

wollte,
1

was der Verf.

breit

ausfhrt

(De

15

f.).

Pelagianisch sind sodann die Aeus:

serungen desselben:

cuiuscunque

crirainis uel peccati reus quieta

Quando Et ut breuiter cuucta perstringam mente suscipiet, malum


non
necessitatis, et arbitrio adscribi,

suum

uoluntatis esse,

quod

ille

nititur inputare naturae?


definiri

und:

considera,

utrumne

uel

peccatum
possit,

debeat,

(juod

illud

fuerit,

sine

quo homo esse non


[,lioc si dicatur,]

([uouiam omne, quod uitari non poterit, iam naturae refertur, naturae
uero uefas est
si

peccatum iuesse dicatur, quia


Sic est
dicas,

naturae

auctor culpabilis iudicatur.

minem
cibo,

sine peccato,

ac

si

enim dicere, non posse esse honon posso hominem uiuere absque
sine

absque potu,
*)

absque somno et caeteris huiusmodi rebus,

Die

Gamiers. Er nimmt
,

an, Sixtus habe dieselben in seinen frlie>Dissert. ad prim.

reii

.lahrcn verfasst, als er noch Presbyter war. 8. dessen

part. i.pp.
col.

Marii Mercatoris- Dissert. VI P. I C. IV, Mig. Patrol. lat. T. 582. G. J. Vossius, Hist. de coutroverss., quas Pelug.

XLVIII
ejusque

as.sociae nioverunt Libb. VII, Lib. I

c.

31.

De Xysto

III p.

91 93

lsst

zwar

die

Wahl zwischen

der Ansicht, dass sie von Sixtus III herrhren (aus dessen
zieht aber

t'riilierer

Periode, als er noch der Lehre der Pelagiauer beii)iclitete), und der;

dass sie ihm flschlich beigelegt worden sind,

doch

die

letztere

der

erstereu

vor.
c.

So,

um

nur diese Drei zu nennen,

Norisius,

Hist.

Pelag. Lib. II

XII

T.

I col.

402

ed. Ball.,

eeclesiast. V. et
p.

49

s.,

N. T. Tom. V Art. VI 8 und Coustant, Roman. Pontilf.

Natalis Alexander, Hist. VI. De Sixto presbytero. Vol. V


epp. T.
I

(et unic.) col

127375.

Die beiden Letzteren bestreiten Garnier. ^) So z. . Cave, Scriptorr. eccle siast. hist. litter. unter Sixtus III und Franz Walch, Hist. der rm. l'bste
S. 103.

248

lieber die pelagiauisclieu Schrifteu auf S.

3167.

quibus humana non polest esse quomodo conuenit uel peccatum

conditio.
dici,
si,

Quodsi

ita

tenenduni

est,

ut caetera natuvalia, ita et


uoluntatis arbitrio,
III,
1

hoc uon
IV,

potuerit
uitiis

euitari,

cum peccatum omne


sit?

non naturae
1

inputatum
f.).

(De

poss.

non pecc.

und

Durchaus pelagianisch ist endlich die an die Definitiones des Caelestius erinnernde Argumentation wider die Behauptung, der Mensch knne unmglich ohne Snde sein, und fr die gegentheilige Behauptung in De poss. non pecc. IV, 2, ob.
ob. S.

117

S.

118
4.

f.^).

Gehen wir von dem

Briefe

De

poss.

non pecc. zu dem

Briefe ber, mit welchem derselbe im Cod. durch eine Ueber- und Unterschrift, als wre er nur ein Theil von ihm, verbunden ist, dem Briefe De raalis doctoribus et operibus fidei et de iudicio
futuro, so
ist

von diesem Briefe

zunchst zu sagen, dass er aus

der Feder eines

beschuldigten und
h(rt

Mannes geflossen sein muss, der einer der Haeresie darum verfolgten und unterdrckten Partei angeersten

hat.

Gleich in seinen

Zeilen sagt nmlich sein Verpurissi-

fasser zu denen,

an und fr die er schreibt: Quautam de

mae mentis uestrae sinceritate fiduciam geram, ex hac praesumptionis meae temeritate perpendite, qua audeo eximietati uestrae colligata inueterandaque literarum apicibus uerba dirigere,

cum hoc in tempore solutum et liberum ac cito fulgentem et nullius scripturae uinculo compeditum sermonem proferre uix tutum sit. Duplicis enim ratio causae
me
ad huiuscemodi animauit
beneuolentia
caritatis

apud quam
etc.
(I,

nihil

liberalitas,

cuius
1

coutempnere
selben,

S.

audaciam, et christianitatis uestrae non tutum pio eloquio credidi, et naturae est facilius omnia cauenda Und am Schlsse der Partie des(37).
sagt er

die de malis doctoribus et operibus fidei handelt,

von denen, die so lehren, wie er im Vorangehenden gethan: Inde est etiam, quod iuiquis et inpiis factionibus opprimunSed quod haeresis etiam perfunduntur infamia tur,

quid mirum, ut flagitiosis

haeresis uideatur doctrina iustitiae? cuius tarnen haeresis secretum patet tantum inimicis Die der Sint plane haeretici etc. (XVII, 2 S. 101 f.)^).

Ha3resie angeklagte

zu der er geh()rt
sein.

und deshalb verfolgte und unterdrckte Partei, hat, kann aber nur die pelagianische gewesen

Dies ergiebt sich sowohl aus der


')

Veranlassung

seiner Schrift:

dem

Briefe

AVas das Pelagianische iu der dem Briefe De poss. uon pecc- mit auf S. 1421 gemeinsamen Partie anbetrifft, so s. die Bemerob. S.

kungen

243

f.

Vg. noch XI, 3

S.

88 und XVIII, 3 S. 103

f.

Ueber die der AVahniehmung,

pelagiaiiisclieu Schritten

auf

S.

3167.

249
sie

dass

zu seiner Zeit
als die

sehr

Viele

wiihuten.

kunteu troz ihres sndigen Lebens nicht verloren


den Glauben htten, was er
des

gehen,

weil sie

Krankheit der Zeit bezeichnet*),


der

Themas

derselben: dass der nackte, leere, unfruchtbare (Jlaube

zum Heile

nicht

genge,

sondern dass
das

Christ (der Getaufte)


erfllen

um

die Seligkeit

zu erlangen

ganze Gesetz (Christi)

msse,

und

ihres

Zweck es:

jenen verderblichen Wahn zu zerstren

und diese heilsame Wahrheit einzuprgen, sowie auch aus der Ausfhrung, die er dem Thema hat zu Theil werden lassen. Alles Dies spricht aber dann auch an und fr sich, ausser Verbindung mit dem Umstand betrachtet, dass er sich als einer fr hacretisch angesehenen und als haeretische verfolgten und unterdrckten Partei
angehiirig

zu erkennen giebt,

dafr,

dass

er ein

Pelagiaaer gewesen ist. Denn insbesondere die Pelagianer waren OS, die an dem Anstoss nahmen, Avas den Verfasser zum Schreiben trieb, das Thema seiner Schrift war ein Lieblingsthema bei ihnen
*)

''^)

Uude

sauctitatem uestrani

l)raesenti

tenii)ore

scire nou ainbigo, ex hoc uel inaxime in peccatorum niorho plurimos inmedicabiliter laboraie, quo

per lidei i)raerugatiuani credulitatisque fidnciam uon se

perituros

existimeut,

quauluis iilurima caelestiuiu niandatoruni praecepta iiu serueut (III, 2 S. 70).


-)

Cap. 13

der

pelagianischen

chrift

De

vita Christiauas

in

dem

es

ziemlich ausfhrlich behandelt


seii als

wird,

so dass

man

dieses Cap. gewissermaas-

Seitenstck zu unserer Schrift bezeichnen kann, und Pclagius's Conimentar zu den paulinischen Briefen, in dem derselbe wiederholt den Gedanken ausspricht, die >sola fides geniige (bei den etauften) nicht zum Heile, und wider die poleniisirt, die sich auf ihren christlichen Glauben berufen, es aber an den Werken des Glaubens fehlen lassen. Zu Rom. 3, 28 Arbi:

macht er die Bemerkung: Abutuntur quidam hoc loco ad destructionem operum justitiac, solam tidem posse sufficere afrmautes, cum tamen alibi dicat apostolus Si habticro etc. (l Cor. 13, 1). In qua caritate alio loco (Rom. 13, 10) legis
tramiir enim iusHficari
sine operibics legis
:

hominem per dem

asserit plenitudiuem

contineri,

dicens:

Plenitudo legis est Caritas.

Quod

si

haec eorum sensui uidentur esse contraria: sine quibus operibus legis apostolus
justilicari

hominem per fidem

dixisse

credendus est?

Scilicet circumoi)eribus,
2,

cisiunis vel sabbati et caeterorum

hujusmodi,

uon absque justitiae


sola,

de quibus beatus Jacobus dicit:


26)
dit,
;

Fides sine operibus mortua est

(.lac.

20.

hie

autem de

illo dicit, qui,

ad Christum veniens,
9
f.

cum primum

cre-

fide .salvatur.

Zu

Cor.

6,

bemerkt l'elagius:

Nolite errare, pu-

tantes, nobis solam fidem sufficere ad salutem,

cum

onnie peccatum permanens

.5, 1921, und zu Eph. 5, 6 sagt er: Nemo Hoc solnuimodo ojjus est, ut fides sit, et homo Christi baptisma cousequatur; quamvis peccet, perire non potest Wie an der ersten von den drei angefhrten Stellen werden auch in ^De vit. Christ.'

excludit a regno

zufolge Gal.

vos seducat: Dicendo:

c.

13 unter den

opera legis- die

vom mosaischen

Ciierimonialgesetz geforderest,

ten verstanden

(Paulus

de operibus legis locutus

hoc est de circum-

250

Ueber

die pelagianischen Scbrifteu auf S.

3167.

wir haben in ihr nur eine


zu Theil

pelagianische Behandlung desselben

ex professo und die eingehendste und ausfhrlichste, die ihm pe-

und so Manches von dem, was er sehr breit ausfhrt, finden wir bei Pelagius in wenigen
lagianischerseits

geworden

ist

Worten ausgesprochen wieder^)


unser Verfasser
ebenfalls

daneben
viele

auch Mehreres, dem


die

nicht sehr
alle

Worte widmet: so

beiden Gedanken, dass

Gebote Gottes erfllen msse und nicht bloss einige aus ihnen zur Erfllung auswhlen drfe ^), und dass auch Uebertretung kleinerer gttlicher Gebote nicht leicht zu nehmen sei, indem es bei der Erfllung des Gesetzes nicht auf die Qualitt des Gebotenen ankomme, sondern auf die Person dessen,
der es geboten^),

man

so die Polemik gegen solche asketisch gerich-

tete Zeitgenossen, die

nicht scheuten

von Gott Erlaubtem entsagt hatten, sich aber von ihm Gebotenes zu bertreten oder Verbotenes

cisioue cariiali et

neomeuia
^)

et
z.

sabbato et hujusmodi caeteris,


.

quae

lex

fieri

ante praeceperat).

Vgl.

mit der weitlufigen Widerlegung der Be-

hauptuugeu der vom Verfasser bekmpften Gegner, dass zwar das Feuer und der Wurm der Geheuua ewig seien, aber nach Matth. 25, 41 und Marc. 9, 48 die Verdammten nicht ewig von ihnen wrden g-epeinigt werden, und dass die Drohungen Gottes mit der ewigen Hllen])ein von ihm nicht ernstlich gemeint seien, indem er durch sie den Menschen nur zur Erfllung seiner Gebote hinschrecken wolle (XV. XVI S. 94100), mit der Aeusserung des Pelagius zu 2 Cor. 11, 3; >Jam nunc serpeus similiter quosdam seducit, gehenuam propter soluni terrorem asserentes nominari, quam aut penitus nou
esse,

aut aeternam non esse

affirmant,

contra auctoritatem

omuium

scriptu-

rarum.

Jene Widerlegung und diese Aeusserung verhalten sich zu einander

wie Ausfhrung zu Thema.


Schilderung,
die

Aehnliches gilt

auch von der ausfhrlichen


der nt

der Verfasser in

XI

S.

8588 von

dem

Christeuseiner

leben der Apostelzeit aufs Schrfste coutrastirenden

Sittenverderbuiss

Zeitgiebt, verglichen mit dem, was Pelagius zu 2 Cor. 12, 20 ussert: Quid
faceret

(der Apostel Paulus),

si

nostris

teraporibus

adinueniret,

quibus

ad

comparationem aliorum criunum


sitates, dissensiones,

ista (die contentiones,

aemulationes, animo-

siisurrationes, inttatioties, seditiones, von denen er ge-

sagt hatte, dass sie unter den Corinthern Statt fnden) ne putantur
esse peccata?
^)

quidem Ego (Jacobus spricht), ne sibi de quorundam, quae eligere maluissent, mandatorum custodia blandirentur, et sc iam iustos iudicarent, si alia facerent, quamuis alia coutempnerent, universae legis
Vgl. die Stelle:

praeuaricatorem
exi)osui<

[esse],
S.

qui

unius

saltim

praecepti

transgressor

extitisset,

HO) mit der Aeusserung des Pelagius: ad arbitrium nostrum quaedam ex mandatis Dei debemus
uniuersa
aut iurare,

(XXII

Non enim quasi


eligere,

sed gene-

raliter

complere

(Ep. ad Demetr.

c.

16).

^)

Vgl. die Stelle:

Sod
aut
qui

dicet quis:
here,

Qualis transgressio est aut frustra

irasci,

aut mentiri, aut detra-

aut uicem

mali reddere,

aut inimicum non diligere,

caetera
liaec ut

hujusmodi,

quae

humano

iudicio leuia uidentur

scire debet,

parua contempnit, quia uec

pomum

edere, nee sabbato

liguum colligere

Ueber

die pelagiaui scheu Schritten auf S.

3167.

251

uuszubn
der

'),

so

diu

Bemerkung,

dass

sich

die

Gengsamkeit

auf den Zeitpunkt der Taufe beschrnke^), und so endlich der Satz von den verschiedenen Graden in den zuknftigen
>^sola fides

Belohnungen der Frommen und Strafen der Gottlosen^).

i)ro

magna debeut

prceuaricatioue pensari; trausgressionis factum,

et

nun

ipsa transgressio

cogitetur,

nee praecepti magis qualitas,

quam

praecei)turi

adteudatur auctoritas.

praeceptum

sit,

nee qule

esse, sed cuius sit,

tantum cousideres, quid praece])tum, sed a quo mandatum, quod pro nihilo iudicas spernendum omnii)otentis Dei scilicet, qui se in praeceptorum suorum
Nolo,
sit

qualitate aut honorari

dicit,

aut pro nihilo couputari^: (XIV,


:

der

Aeusserung des Pelagius


quia
leviora
sunt.

Neu

ideo

aliqua

putes
illa

1 S. 91 f.) mit contemuenda esse

maiulata,

Tain

enim

maxima

quam minima

Deo

imi)erata sunt, et contemptus cujuscumque ])raecepti praecipientis injuria est

munuscula ac parva contemnere (debemus), sed imperantis in omnibus majestatem aspicere. Nullum quippe mandatum dei contemi)tibile nobis videri potest, si ejus semper cogitemus auctorem: etc. (Ep. ad Demetr. c. 15 und 16). ') Vgl. die Stelle: A Ileitis abstinere nos dicimus, et omnibus paene momentis, quae sunt inlicita, l)erpetramus condemnamus, quae non prohibentur, et, quae prohibentur, admittimus. Plerique uostrum matrimonia refutarunt, quae contrahere Christianis secundum apostolum fas est, et fratres suos oderunt, quod faccre quideni nee ueteribus licuit. Abstinemus a carnibus, sed nou a malitia; uinum non bibimus, sed ira inebriamur facilius non edere quid possumus, quam aliquem nou odisse. Ilumilitatem tantum in elocutione oris et iu gestu corporis et indumentorum habitu circumferimus, intus uero elatiores ipsis regibus sunuis
aliqua

Nee

praecepta

ejus

quasi

vilia

(XI,

S. 86)

mit den Aeussenuigen des Pelagius: ^Nec a lege solvitur, qui

supra legem faccre propouit.


qui respuit,

quae licebant.

Quiuimmo nuUus magis illicitauitare debet, quam Etc. Nee te earum exempla decipiant, quae,

sibi in sola castitate

ti;m abjiciunt,
stitia

plaudentes, ut jjost suas uoluntates eant, Dei uoluntaquae jjerpetuae castatis bonum non cum justitia, sed pro juofferre volunt et in compensatione peccatorum praemium virginitatis

annumerant, atque pro praemio impunitatem petuut (Ep. ad Demetr. c. 10). Multi hujus virtutis (humilitatis) umbram, veritatem ejus scquuntur pauci. Perfacile est enim aliquani vestem habere contemptam, salutare sub-

missius,
jectis,

manus et genua deosculari, inclinato in terram capite oculisque de humilitatem ac mausuetudinem poUiceri, lenta voce tenuique sermoomne verbum peccatorem ac miserum
eontiuuo attoUere supercilium,

mones

iwfringere, suspirare crebrius et ad

se clamare.

Et

si

vel levi

sermone

offen.sus sit,

sonum insauo repeute clamore mutare (ebds. c. 20). ^ Vgl. die Worte; Memeuto, de baptizatis, nou de catechumenis haberi sermoneun (Sinn nach dem Zusammenhang: bei Diesen reicht
levare cervicem et delicatum illum oris

der Glaube aus, nicht aber bei Jenen) iu VII, 1 S. 76 mit der Aeusserung des Pelagius: -hie (Rom. 3, 28) autem de illo dicit (Paulus), qui ad Christum venienS; sola cum primum credit, fide salvatur (zu Rom. 3, 28), sowie auch mit der Aeusserung iu De vit. Christ.< c. 13: hoc (was in
allerdings

Rom.

10,

10 steht)

baptismi

impletur in tempore,
')

quo,

ut

baptizctur

quis,

sola confessio desideratur

et fides.

Vgl.

mit

der

Stelle:

>Nou

quod

negemus, justorum pro laborum diuersitate, diuersa esse praemia meritorum,

252
Endlich

Ueber

die pelagiauiscbeu Schriften auf S.

3167.

erhellt, dass der

Schreiber des Briefs der pelagianischen

Partei angohiU't hat, auch und natrlich nicht

zum Wenigsten

daraus,

dass er mehrfach pelagianische Ansichten ausspricht.

Dies thut er vor Allem in der Rede, die er den Sohn Gottes

am Tage
bertreten

des Gerichts an die Christen halten

lsst,

die sein Gesetz


es

Ego

haben

talem

(XVIII

S.

102

4).

Hier

heisst

nmlich:

substantiae

uestrae qualitatem institui,

quae et

posset et facere, quod uolebat, ne qua uobis uel stoliditalis, uel inpossibilitatis excusatio remaneret. Et, cum uos rationabilitatis et intellectus perspicuitate semper quam [facillime] possetis et bonorum uirtutes cognoscendo facere et accidentium raaintellegere

lorum
utero

uitia

intellegendo
(n.

uitare,

insuper dedi
uestri

2 S.

102)

nihilominus

tamen uobis legem


et

nouissime descendi

ex uirginali

hominem dignanter adsumpsi, ut, me uobis possibilia praecepisse, naturae contestatione monstrarem (n.
generis

243 Dargelegte). Ebenso giebt der Verfasser des Briefs in jener Rede als den Zweck der Menschwerdung des Sohnes Gottes ausschliesslich den an, den Angeredeten durch L^hre und Beispiel das Gesetz zu predigen, und ihnen durch das letztere zu zeigen, dass es fr sie wohl
2 S. 103;
s.

das ob.

S.

238 und

S.

einzig und allein der, dass er ihnen dadurch Beispiele aller Tugenden habe geben wollen, damit sie dieselbe nachahmen mchten. Nach dem Christus Alles
ihr

gewesen wre, dasselbe zu des Leidens Christi erscheint in


m()glich

erfllen.

Selbst als der

Zweck

aufgerechnet hat, was er pro salutis eorura incolumitate geduldig


ertragen habe, schliesst er mit den Worten:
uobis
simplicitatis,
et,

Haec omuia

feci,

ut

innocentiae,

pietatis,

mansuetudinis

exempla

rolinquerem

monstrarem

(2.

quod uerbis dictaueram, etiam operum consummatione 3 S. 102). Ueberhaupt beschrnkt sich in der
modo aut
etc.

sed in eodeni regno, nbi uiiicuique pro insti laboris

ceutesiuii,

aut

sexagesimi, aut tricesinii fructus

copia

reseruetur<

De

peccatoril)us
sui
inerituiu

vero sirailiter sentiendum


patiatur et poenaiu,
eos,

in

est, quod quisque secundum peccati eadem tarnen gehenna, et suppliciorum

niagis

inter

quam

locoruni sit habenda discretio

(VIII,

1 S.

78) mit den Aensseruu-

gen des Pelagius:


niansiones.

^Dispares sunt in regno coelorum per singulorum merita


etc.

Diversitas enim operum diversitatem facit praemioruni


c.

(Ep.

Unani esse vitam sauctorum omnium, sed praemia pro labore diuersa; e contrario i)ro modo delictorum peccatorum quoque esse supplicia (das Glaubensbekenntniss des Pelagius), welche letztere Aeusseruug
ad Demetr.
17) und:

wir fast bucbstblicli


stinus, berreichten

in

dem

>Libellus

fidei

wiederfinden,

den achtzehn

pelagianische Bischfe der aqnilejensischen Dicese ihrem Metropoliten, Augu(s.

De

Rubels,

Monum.

eccl.

Aq.

col.

118

ss.,

und Garnier

App. II ad Mar. Merc. pp., Mig.

Patrol. T.

XLVIII

col. .509 ss.)

Ueber die pelagianisohen Schriften anf

S.

3-107.

253

Rodo

das,

was Christus

fi-

die

Angeredoten gethan, darauf, dass er

im Gewissen, das geschriebene und das von ihm selbst gegebene), Ermahnung im alten Testament (die Ermahnungen der von ihm gesendeten Propheten) und Beispiel (sein eigenes in seinem Thun und Leiden gegebenes) in den Stand gesetzt hat, seinen Willen zu erfllen ^). AVeder davon, dass er durch sein Leiden und seineu Tod die von ihnen vor ihrer Taufe begangenen Snden geshnt'''), noch davon, dass er dies durch dasselbe mit ihren nach ihr begangenen Fehltritten gethan^), hciren wir in ihr irgend Etwas. Und ebenso wenig wird in der Rede davon irgend Etwas gesagt, dass der Sohn Gottes den Angeredeten 7,ur
sie durch Gesetz (das angeschafFene

Erfllung

des

Gesetzes seinen

habe zu Theil werden lassen.


torium Dei wird in ihr
v()llig

besonderen Gnaden beistand Von der gratia und dem adjugeschwiegen, ein Umstand, auf den
des Briefs,

noch mehr GoAvicht zn legen

ist.

Aber nicht
sondern
in

bloss in

dem eben behandelten Abschnitt

dem ganzen

Briefe herrscht das tiefste Schweigen von

der gratia Dei im Sinne eines besonderen gttlichen Gnadenbeistandes zur Erfllung der Gebote
Gottes.
sind

Die Verbindungen,

in

denen gratia

gratiae tempus, grain ihm vorkommt, gratiae transgressio*), tiae mandata, gratiae rigor und
')

Vgl. in (lieser Beziehung mit ihr die Stelle im


si

Briefe auf S.

313;

^Cui (eo)

non fuisset (cura de


filiuin

suis),

nee legem
misisset,
S.
7).

eis

uiuendi dedisset, nee

per augelos, per prophetas, per sanctos omnes ad bonae uitae incrementa prouocasset, sed nee

doctrina osteuderet,
liisst

suum postremn quam exemplo (ob.

[ut perfectam]
-)

uitara

tarn

Dass

er

dies

geliiugnet,

fasser
nacli
lsst

was wir im Tractatus de diuitiis, der einen Verunserem Briefe hat (s. weit, unt.), XI, 5 S. 39 f. lesen, sowie der Lehre der I'elagianer im Allgemeinen, nicht behaupten. Nur das sich sagen, dass es sowohl in dem in Rede stehenden Passus, als im
sich nach dem,

mit

Briefe berhaupt

gnzlich

zurcktritt,
*)

was

allerdings

zum
si

Theil mit dessen


quis post sancti

Zweck zusammenhngt.
lauacri fidem deliquerit,

Wenn

er III, 2 S. 71 sagt:

iam non per solam fidem, ut ante baptismum ueniam speret, sed fletu planctu, al)stincntia, ieiunio, cilicio etiam et ciuere omnique genere lamentationis inploret, so liisst er die Verzeihung fr die nach der Taufe begangenen Snden allein von der Busse abhngen. Er sagt nicht; Die Snden von der Taufe sed etiam lletu etc., sondern >sed fletu etc. werden nach ihm allein dnrcli den (ilauben, die nach ihr allein durcli
die

Busse

vergeben.

*)

Ausser ihnen
nur
in
als

gratia spiritus sancti- im Briefe vor, aber da,


S.

kommt zwar noch wo dies der


zu

die >Verhiiidung

Fall

ist,

XIX, 2
der sich

105, erscheint diese

-^gratias

Mittel

einer That,

in

flottes

Macht und

(if>rec]itigkeit

wunderbarer Weise gegen


et

Uebertreter

seiner fJebote manifostirte

(Nam maritum

nxorem, qui de ([uantitate pecn-

niae mentiti fnerant [Ananias und Sapidraj

per spiritus

tu!

gratiain

254

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

von denen die drei letzteren hchst characteristisch fr ihn IV,


fidei

sind.

S. 71

sagt der Verfasser:

Maxima

securitas est, ut per

suffragium

aut paruo supplicio, aut nullo expianda credantur,

quae ante gratiae


sagt er:

tempus

seuerius uindicabantur-,
est,

XI,
post

S.

82

Unde
solis

intentius peruidendura
iupiis

utrumne
spes
uisi

Christi

aduentum
etiani
illis,

futurae

beatitudiuis

abnuatur,

quando

qui uniuersa legis iussa conpleuerint,

etiam addita

gratiae

mandata

seruauerint,

denegetur

und:

Superfluum

forte uidebitur, si

aliqua

noui instruraenti testimonia proferaraus,

cum

anibigi

tatis officia

XIV, 5 S. transgressionem

omnino non possit, erga oninia paene iustitiae et sanctiampliorem gratiae rigorem^) esse, quam legis^^- und Ex quibus ostenditur, gratiae magis 93 sagt er:

pertiraescendam esse, quam legis'-^). der Verfasser des Briefs ein Pehagianer gewesen, lsst sich Dass

auch aus den beiden Stellen entnehmen, an denen er sich ber die Snde der Protoplasten ausspricht, der Stelle: Meminisse debemus, illos mortalium principes ob unius mandati praeuaricationem morte
multatos,

non quia deitatem concupissent, ut quidam

inperite existimant, sed quia de fructu arborum manducassent, quod illis postmodum exprobratur a Deo. Nulla enim ratio concodit,
Detantum inputarentur, ubi maiora commiserant. nique, quid ipsa, quae ante transgressionem praemissa est, comminaQua die, inquit, tionis sententia [continetur], bene consideremus:
ut rainora
eis

pieritis,

manducaueris, morte moriemini. Non dixit: Qua die deitatem concunon enim actum est de qualitate peccati, sed de transgressione mandati quae quamuis in quibusdam rebus minor esse uideatur, hoc ad leuiorem potest pertinere poenam, non ut inmunis a poenn
;

sit

(XIII,

1 S.

90)

und der

Stelle:

Sed

scire debet,

qui haec ut

morte

spriclit], ut quid auipliora peccata maueret, aguos ') So ist statt des minora fuissent indulta peccata). Migorem des Cod., zu lesen dem Zusammenhang zufolge, und weil nach dem Verf. das Gesetz Christi vom mosaischen verschieden und strenger ist Ob der Verf. an den drei letzteren Stellen hei gratia an als dieses.
iiuiltaiii

[Petrus

cerent, quibus nee

"')

die

Gnade gedacht

hat,

die Christus den

Menschen dadurch erwiesen, dass

er ihnen ein voUkomneres, strengeres Gesetz gegeben, als das mosaische, oder an die, Avelche er ihnen sowohl hiedurch und durch sein Beispiel in Thun

auch durch sein Leiden und Sterben zur Shnung ihrer Sn \\r den Ausschluss des Letzteren spricht, den erzeigt, ist zweifelhaft. dass er desselben weder in Xyill, noch sonst wo im Briefe als einer Gnaden-

und Leiden

als

erweisung Christi gegen die Menschen gedenkt. Doch s. das ob. S. 25:^ Anm. 2 Bemerkte. An der ersten von den vier Stellen, der, an welcher von dem >gratiae tempus^ die Rede ist, ist Christi Vershnungsleiden und Vershnungstod kaum anszuschliesseu.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3 lf>7.

255

parua

coutempuit,

sabbato ligna colligere

magna
quam

neque poraum edere (Gen. 3, 6), nee et alia bis similia pro (Num. 15, 32 ff.) praeuaricatione pensari; transgressionis facdebent
quia

tum, non ipsa transgressio cogitotur,


praeceptoiis

noc praecepti magis qualitas,


Etc.

adtendatur

auctoritas.

(XIV,

S.

1)2).

Au beiden Stellen l)egegnet uns die bei den Pelagianern herrscbeude usserlicbe und oberflchliche Auff'assung und Unterschtzuug der
Snde Adams (s. das ob. s. 23940 Text und Anra. 2 Bemerkte), und an der ersteron wird geradezu gegen einen augustinischen Gedanken ber dieselbe polemisirt. E, apere uoluorunt (die ersten
Menschen)

diuinitatem,
in der Enarr.

perdiderunt

felicitatem

sagt

nmlich

Augustin

in Ps.

G8

(69) n. 9.

Ebenso ergiebt sich der pelagiauischo Ursprung des Briefs aus ^>Diuitias uobis usque adeo contemnendas mandaueram, ut iufinitae (Cod. infiuito) difficultatis exemplo regni mei aditum locupletibus denegarom; uos autem aduersus doctrinae meae regulam, aduersus conuersationis exemplum, quo me
der Stelle:

causa uestri profectus in proprii mundi possessione pauperem praebui,


ita
illis potissimum omnem spem futuinsectaremini odio, quemcumrum ooUocaretis, et letabili ((ue cerneretis mandatorum meorum defensare uelle doctriuam (XVIII, 3 S. 104). In diesen Worten zielt der

diuitibus adulati estis, ut in

Verfasser auf die polagianische (sicilianische) Lehre,


chen,
die
sich

dass die Rei-

Reichthums nicht entussern, nicht in das Himmelreich kommen kiniuen, und auf den Widerspruch, den diese Lehre fand, und die Verwerfung derselben. Mehr ber diesen Punkt
ihres
weit. unt.

s.

Schliesslich folgt, dass der Brief

von einem Pelagianer herrhrt,


in derselben

auch daraus, dass in ihm das


ob. S.

Schwren berhaupt

Weise, wie in den beiden pelagianischen Briefen auf S. 3


241 und 244) fr Snde erklrt wird.
Qualis transgressio
est,

21

(s.

S. die Stelle:

Sed

dicit quis:

aut frustra irasci, aut mentiri, aut inimicum

aut detrahero, aut iui-are,

aut uicom mali reddfu-e,

non diligere
turV

et caetera huiusniodi,
1

quao iudicio humane leuia uiden-

(XIV,
Man

S. 91; vgl.

auch

XXII

S.

110

ob.^)).

')

knnte anch die vom Verfasser


5,

in

Auffassung von Matth.


alttestamontliclie
risfpcr

17

ff.

(Cliristus

X, 2. 3 S. 8284 verfochtene gekommen das unvollkommene

f4osetz vollkommen zu machen; die Oeroclitigkeit der Pliaund Schriftgclehrten, die nicht ins Himmelreich fhre, identisch mit der vom mosaischen (Jesetz geforderten und verschieden von der von tihristus verlangten, die allein den Zugang zu ihm verschaffe; Christns Gesetzgeber,

25G
5.

Ueber

die pelagianischeu Schriften auf S.

3167.

Indem wir uns demnchst zu der


Tractat

ersten von den vier Schrif-

ten,

dem

De

diuitiis, wenden, wollen wir zuv()rderst

ihren pelagianisehen Character durch


dass in ihr ein

den Nachweis sicher stellen, und das andere Pelagianische anzutrefien ist, was

mit den Ansichten, die in ihr ber ihren eigentlichen Gegenstand, den Reichthum, aufgestellt werden, nicht zusammenhngt, um uns sodann mit der Frage zu beschftigen, ob diese Ansichten fr pelagianische anzusehen seien, oder nicht.

Das Letztere

ist

die

Meinung
ob es
*),

Franz AValchs, der


das Erstere die

es

berhaupt fr sehr unsicher


aller

hlt,

eine besondere pelagianische Lehre ber den Reichthum gegeben

Meinung

Anderen, die sich ber den Tractat


si (animal),

ausgesprochen haben.

Ob

in der

Aeusserung des Verfasser:

quod habet,

naturaliter habet, uitio caret,

quomodo homini non natura, sed

der Geber eines neuen,

des

wir, auch diese seine Auffassung dafr

man knnte, sagen vollkommenen Gesetzes), geltend machen wollen, dass er ein

Pelagianer gewesen.
nisch, sondern

Allein dieselbe ist doch keinesweges specifisch pelagiaNur wird von mehr als einem alten Kirchenlehrer getheilt.

dass der Verfasser sie so angelegentlich und recht

ex professo

vertheidigt

und

die entgegengesetzte so scharf

und

eifrig

bestreitet,

drfte mit seinem

Pelagianismus in Zusammenhang stehen, wenn auch nur in mittelbarem. Unmittelbar hngt sie damit zusammen, dass die Auffassung Christi als Gesetzgeber, als Geber des vollkommenen, des strengsten Gesetzes und als der Gesetzgeber der Christen im Gegensatz zum Gesetzgeber Moses, dem Geber

und dem Gesetzgeber er von ihr vllig be(In dem von ihm herrhrenden Briefe De cast. VI, 4 S. herrscht ist. vJllud etiara cogitandum nobis est, an legislato133 heisst es geradezu: ris nostri sequi debeamus exemplum. Nam ut legislator ludaeorum Moyses, ita Christianorum Christus.) Das angegebene Factum selber hngt aber dann wiederum mit seiner Lehre zusammen, dass der Gedas ganze taufte kraft des unversehrten Besitzes des liberum arbitrium
des unvollkommenen,
des

minder, strengen

Gesetzes
tritt,

der Juden bei ihm ganz in den Vordergrund

und

Gesetz (Christi) erfllen knne, und zw^ar ohne den inneren Gnadenbeistand Noch sei des heiligen Geistes zu den einzelnen Acten seiner Erfllung.

hier bemerkt, dass Baronius

A. zum Erweise des pelagiaischen Characters und Ursprungs des Briefs De mal. doct. lauter Stellen angefhrt haben, die dem Briefe ^De poss. non pecc. angehren, indem auch sie diesen fr eijien Theil von jenem ansahen. Sie beschftigten sich eben nur oberflchlich mil
u.

den
)

vier

Schriften,

weil

sie

dieselben

als
f.

pelagianische

tief

verachteten.

S. Hist.

der Ketzereien Th.

IV

S.

784

Wenn auch alles zugegeben wird, so l<;st sicilianische Lehrsatz (der Lehrsatz, dass

und hier insliesondere die Worte sich doch nichts weniger als.jener
ein Reicher, der seinen Reich-

thum nicht aufgebe, nicht in das Himmelreich kommen knne) daraus (aus dem Tractat De diuitiis) erweisen. Der Verfasser sagt viel Wahres mit

Klostermoral

vermischet.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3 1G7.

257

uoluntatis arbitrio deprauato conparari S. 58) ein pelagianischor Gedanke liege, ist,
trachtet, zweifelhaft,

poterit?

(XVIII. 6
an sich be-

dieselbe

indem er hei ihr aucli bloss an den Menschen im Allgemeinen als Geschpf Gottes, wie er zuerst aus dessen Hand hervorging, im Gegensatz zum Thiere als eines solchen und nicht zugleich auch an die einzelnen Menschen, wie sie nachmals geboHingegen tritt ren wurden und werden, gedacht haben kann^). lubemur non mentiri, non maledicere, non uns an der Stelle: peiurare, sed uec iuste quidem iurare, nulli raalum pro malo

reddere, inimicos diligere

etc.

(XIX, 2

S. GO)

die

sicher pelagia-

Verwerfung des Schwrens berhaupt in hnlicher Weise entgegen, wie in allen den bisher besprochenen pelagianischen Briefen. Und ebenso begegnet uns in den Worten: cum magis legis, quam gratiae allegorizaro mandata conueniat (XVIII, 10
nische

S. 59) die in einer oder der

anderen Weise auf der pelagianischen

Betrachtung der gratia ruhende Verbindung gratiae mandata^).

Um
nische

die

des Tractats ber den


seien,

Frage beantworten zu knnen, ob die vom Verfasser Reichthum aufgestellten Ansichten pelagia-

mssen wir zuvrderst eine Darstellung

dieser

Ander
als

sichten geben.

Der Verfasser definirt den Reichthum im Unterschiede von Armuth und der Gnge als plus habere, quam sufficit und
superuacua

non necessariae possessionis


er, sei fast

aftluentia

^).

Seine

Er-

werbung, sagt

ererbten,
Besitzer,

insofern

als

dieser

immer mit Snde verknpft, auch ursprnglich, von dem


33
f. *)).

die des

ersten

kaum ohne

irgend welche
S.

Ungerechtigkeit knne erlangt

worden sein (VII, 2


')

Er komme

nicht von Gott

Dem

anderweitig feststehenden pelagianischen Character des Traclats

znfolge, wird indessen das Letztere der Fall


ist

dio Telagianicitt des Tractats auch


S.

sowohl mit den beiden Briefen auf


doctorihus
^)

gewesen sein. O Ausserdem damit gegeben, dass er nnzweifolhaft 321 als mit den Briefen De maus
Verfasser
hat.

und De castitate Dinitiae sunt^ sagt er V, 1

einen
S.

Ilierher

spter.

28

f.,

plus habere,
plus,

quam
est,

est, paupertas sufficientiam non habere, snfficientia autem

necesse quae medium


jiossi-

inter utraque temperantiae possidet locuni,

non

quam

necesse est,

dere- und X, 8 S. 44 sagt er:

.Ego

diuitias

non aurum, non argen-

tum, non aliam quamcunque creaturara, sed superuacuam non necessa*) Vgl. XVII S. 53 f. riae possessionis affluentiam dicoi. Hier
sagt der Verf., der Reichthum knne schwer ohne alle Arten von UngerechtigIlievon, fhrt er fort, erworben werden, was er dann weiter ausfiilirt. mache auch der durch Erbschaft berkommene keine Ausnahme, indem es auch hei ihm nicht ohne irgend welche Ungerechtigkeit (Trug, Gewalt oder doch wenigstens Krnkung der Rechte armer Verwandten) al):ehe. I\I r
keit
i

17

258

Ueber die pelagianiscben Schriften anf

S.

3167.

dem Billigen und Gerechten, ja der Quelle und Gerechtigkeit. Denn Gott habe, wie er die vom menschlichen Willen unabhngigen grsseren natrlichen und geistlichen Gter und Gaben*) Allen in gleichem Maasse habe zu Theil worden la>ssen, so auch gewollt, dass Alle an den von ihm zur Erprobung der Gerechtigkeit dem freien Willen der Menschen berlassenen geringeren Gtern, Geld und Gut, gleichen Antheil Vielmehr sei der Reichthum ein Product des Mishaben sollten. brauchs der menschlichen Freiheit, ein Product der menschlichen Anmaassung und Vermessenheit (praesumptio) und der menschlichen Ungerechtigkeit (iniquitas^), weshalb er auch nicht als ein wahres Gut bezeichnet werden knne, indem nur das ein wahres Gut sei, was ursprnglich, von Anfang an, von Gott herstamme
her, sei nicht aus ihm,
aller Billigkeit

(VIII und IX,

S.

34-36;

vgl.

auch X, 8 S.
aber eben

443)).

q^^^

i^^be

ihn allerdings bisweilen gegeben,

nur bisweilen,

nicht

immer, nicht Allen aufs Geradewohl, ohne besonderen Grund, und nicht von Anfang an. Wo er ihn (spter, nach dem er schon
durch
die

menschliche

praesumptio

und

iniquitas

entstanden

war) gegeben, habe er dies aus besonderer Rcksicht und in besonderer Absicht gethan*).

die

Wie

der Reichthum aus menschlicher


die Begierde nach der
>afflu

Recht,
entia

sagt er weiter, habe daher der Herr

opum< beschuldigt

Ursache
das
er

aller

Verbrechen zu sein und


')

sie

als

solche verdammt,

ein Urtheil,

hierauf in lebhafter Schilderung

der

furchtbaren Wirkungen derselben begrndet.


;

Luft, Sonnenwrme, Regen,

Mond- und Sternenlicht Wiedergeburt durch die Taufe, Vergebung der Snden und Heiligung in der Gerechtigkeit, Gabe des heiligen Geistes, Genuss des Leibes und Blutes des Herrn im heiligen Abendmahl. *) XVH, 1 S. 53 sagt er, nachdem er den Satz ausgefhrt, dass der Reichthum schwer ohne iQuod si ita est, alle Arten von Ungerechtigkeit erworben werden knne: quid ergo nobis intellegendum est, eam rem, quae tanta facinornra uarietate Absit, absit quaeritur, Deo auctore praestari und ruft hierauf aus: ^) Hier heisst es: Quae a sensibus nostris intellegentiae huius iupietas! (superuacua non necessariae possessionis afflnentia) utrum ex Deo sit, quem
fontem aequitatis atque iustitiae credi necesse est, tuo iudicio derelinquo. Constat enim, Deura praedicta (aurum, argentum etc.) creasse cum omnibus, non autem, ut unus infinita possidendi afflnentia locuples fieret, alius nimia
conllictaretur inopia,

quod aequitatis auctor indnlserat.

omnes aequali lance et pari iure possiderent, *) Ergo nunquam, inquies, cuiquam Dens inuenitur contulisse diuitias? Nonnunquam saue, nee scmper, nee Omnibus forte, necabinitio. Primum, ni fallor, Abraham a Deo diuitem factum
sed
ut

Abraham diues, qui primus a Deo diues effectus Deo uenisse, non diibium est. Quid si non pauci fuere diuites, sed etiam plurirai? Nam et reges et potentes ante eum scriptura fuisse commemorat. Simili modo et diuitias Abrahae intellegendum puto praestitissc Denm. famulo suo, quem soluiii tidelem in uniucrso mundo repererat, quod iam nsnrpauerat humana praesumptio et summum bonum esse
inucnimus.
Si nnllus ante
est,

diuitiaruin exordium a

Ueber die

peln<?i an i sehen Schriften

auf

S.

3167.

259

Ungerechtigkeit entsprungen

sei

und meist durch Snde erworben


ber
die

werde, so knne er auch nicht ohne Snde besessen und behalten werden.

Er

pflege

seine Besitzer

Maasseu hochmthig zu

machen^), erflle das Herz mit Begierde ihn zhe festzulialten, was

auch Habsucht (auaritia)

sei^),

so wie niit schwerer weltlicher Sorge,

welche Sorge ziemlich hufig zu Vergebungen treibe ^), sei bisweilen der Zndstoff zu allen Verschuldiguugen *) und mache es usserst
schwierig, ja vix
ac ne vix quidem'<
erfllen^).

mglich
in

alle

Gebote

Christi,

sein ganzes Gesetz zu

Selbst

dem

allergnstigsten,

credebat, ut uel sie ab idolis ad Deuni aninios sensusque eonuerterent,

quem

quod illi optiinum iudicabaut, tarn cito, quam facile enntulisse. Taceo, quod illo in tempore omnia figuraliter gerebantur etc. ') S. die auf Erfahrung beruhende lebhafte und beredte, (IX, 13 S. 36 f.). ja glnzende Schilderung des Ilochmuths der Reichen, eine wahre Philippica wider denselben in XVII, 3S. 54f., und vgl. mit ihr die Aeusserung des Pe>Inprimis principalem eorum (divitum) tetigit lagius zu 1 Tim. 6, 17:
uidebant cnltori suo,
niorbum.
qui
Difficile divitem iuvenies, qui

paupores vel parentes agnoscat,

et

'^) S. non graviter ferat, minime sibi ab inferiore honorem deferri. III und IV, 1 S. 2628, wo der Verf. die Behauptung bestreitet, dass nur der hal)sc)itig, auarus-, sei, welcher fremdes Gut begehre und sich aneigne, nicht auch der, welcher Reichthuin besitze und in ihm zu beharren begehre.

Hier heisst es unter Anderem:


eas aut abiciunt, aut erogant,
si

Si

uere nolunt habere diuitias,


eis

cur non

aut quolibet geuere

carere

nituntur?

Uel

quis auferre uoluerit, cur prohibent, cur resistunt,


si

cur

etiam saeculariuin
gratulari
S.

iudiciorum auctoritate defendunt, cum,


deberent,
f.,

uere eas habere nollent.


'')

si

quis eos a re non uoluntaria liberaret'^

XIX, 13

60

wo

es unter

Anderem

heisst:
in

Quod

illo

in loco praecipue demonstratur,

quo parabola
cordis nostri
c

1 i

inducitur,

suis curis
o r
i

qua spinis diuitiae conparantur semen uerbi suffocantes Tanto


.

in

arnis

unia
i

uique a

mp

s c

ura

s o

1 1 i

ud

na
illi

s c

r,

rerum substantia possidetur.


inmensis
1 i

quan

or

Si

(das ganze Gesetz erfllen), quid facient, qui


i

Armen) uix possunt ingentibus diuitiarnm curis et


(die
i 1j

(diuitiarnm) so

mundanarum rerum s o 1 c t u d n u s occnpantur ? per haruui ci tudi ne m caelestium mandatorum incuria nascitur, et
1 1 i

delictornm crebrior uecessitas ministratur.


peratiofiis causa, exceptis

*)

S. die Stelle:
(lagitiis,

Quid
solas

in uitu-

omnibus criminibus atque


24), quasi qui
S. 53).

dJuitias

nominat (Christus Luc nouerit esse culparum?^

G,

omnium nonnunquam

eas materiam
hier auifllig.

(XVI

Mau

erwartet statt desselben zwar nicht

Nonnunquam ist nunquam non,


das

was auch fr

den Verf. zu stark wre, wohl aber >saepissime< oder ein hnliches Wort. Sollte etwa ein alter Leser oder Abschreiber das vom Verf. gel)rauclite Wort
zu stark gefunden und an dessen Stelle
mildere

nonnunquam

gesetzt

haben? Indessen finden wir dieses Wort auch an der hnlichen Stelle: >Uide ergo, quid elegendum magis sit, quod delinqucre prohibet (die inopia'), an quod nonnunquam peccare compellit (die diuitiae) V, weshalb es doch S. XIX, 1. 2. S. 60 f., wo der Verf. wohl vom Verf. herrhren wird.
')

sagt:

cum perdifficile

sit,

diuitcm uniiiersa

legis

iussa oonideiv-

und:

260

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

nahezu undenkbaren Falle, dass Jemand, ein Christ, zu seinem Roichthum ohne jede Snde gelangt sei, sich durch denselben zu
keinerlei

Bsem verleiten lasse und ihn aufs Beste, zu lauter Werken der Barmherzigkeit anwende, sei er nicht frei von Snde, insofern als er viele Andere, die nur shen, dass er reich sei, aber
nicht auch, aus welcher Quelle
er seinen

Reichthum habe, und


und mit

in

welcher Weise er ihn gebrauche, dazu verfhre, auch so reich wie


oder noch reicher als er werden zu wollen
allen Mitteln,

guten und schlechten,

dahin zu streben, dieses Ziel zu erreichen,

und dadurch Ursache zu ihrem Verderben werde ^). Die Stellung der heiligen Schrift, des alten Testaments und des neuen oder Christi und der Apostel, zum Reichthum betreffend, spricht der Verfasser aus, dass jenes die Genge (sufficientia) im Gegensatz sowohl zu ihm als zur Armuth fr das Heilsame und Wnschenswerthe erklre, indem in ihm (Prov. 30, 7) der heilige Geist in der Person der Weisheit sich jene erbete und diese beiden verbte (V, 2 S. 29), whrend hingegen Christus, dessen Vorbild die Christen, weil er fr sie gelitten und gestorben, und sie ihm Alles verdanken, was sie sind, zu folgen und dessen Gesetz, das vervollkommente alttesta-

Multos propterDeum pauperes scimus ab omni terrena facultate, proprietate,


cura [alienos] nniiisque mundanae possessionis necessitatibus praepeditos et tanterrae liberos, quantum extraneos, et nix n i h i o ni i n u s m a n d a t o r n ni perficere plenitudin em possunt. Siilli uix possunt, quid

tum

facient,
S.

quiingentibus diuitiarum curis


es heisst:

et

inmensis mnn*)

dauarum rerum sollicitudinibus occnpantur?


62
f.,

S.

XIX, 4

wo

illas scilicet,

Sed concedam tibi, quod ita habere diuitias possis, quae ex bona parentuin haereditate descenderiut, nt eas absqne
contagione possideas,
et

ullins

delicti

sint

tibi

bonorum operum materia,


uirtutis
iliius,
i)er-

non causa uitiorum.

Esto, tu ilUus efficaciae sis atque

spicuitatis atque prudentiae, ut aut

commodum
sunt enim
aut per

uertas,
iliius,

solus, aut rarus illam rem ad tnuni quae aliorum saluti adferat detrimentum perenne. Quant!
ut

cuius tu uideris esse, circumspectionis atque prudentiae,

malum

sibi intellegant

non expetendas,

aut per

bonum uenientibus

Tu de bouo habes et bene quod nee iniuste forsitan consecutus es et iuste perfrueris; sed alii non intucntur, uude habeas, uel qualiter habeas, nisi tantum, quia habeas, et, quia, quod habeas, uident, unde uel qualiter habeas, non uident. Et dum hoc solum Optant iraitari, quod uident, incipient per fas et nefas quaerere et scelera multa comniittere, ut tibi in possidendi quantitate aut pares, aut superiores uideantur existere, et erit iam substantia tua non tam uirtutuni ccasio, quam causa uitiorum. Sed mihi bonorum operum materics, inquies. Solo tibi bonorum, plurimis uero malorum. Et nescio iam, uel si tibi per oam boiii aliquid conforatur, quae interitus fuerit causa multorum. Contempncnda est iliius rei bonitas, quae multos, dum uni prodes.se putatur, occidit<.
uti uelint in misericordiae aut pietatis officiis?

possides,


Ueber die pelagiauischeu Schritten auf mentliche, sie zu erfllen haben
nacli
S.

1(57.

261

(IX, 5 S.

ihm

seine Apostel in Beispiel

3840), und mit und und Wort die Arnnith im Gedass


er

j^ensatz

zum

lleiclithum predigen.
er so

Christus habe dieselbe durch sein

Beispiel gepredigt, indem

arm gewesen,

nicht

hatte,

wo er sein Haupt hinlegen konnte (X, 1 S. 40), und sie in klaren, unverdrehbaren Aussprchen (Math. 11), 21. Marc. 10, 21. Luc. 18, 22; Luc. 14, 33) nicht bloss von seinen A])Osteln und fr Zeiten der
Verfolgung, wie die Liebhaber des Reichthums whnen, sondern fr jede Zeit und von Allen, die seine Jnger sein wollen, verlaugt

und keinem von diesen erlaubt reich zu sein *) (X, 2 XI, 8 S. 40 48 '0). Und ebenso haben die Apostel die Arrauth durch ihr Beispiel gepredigt und von den an Christus glubig Gewordeneu gefordert allem Besitz zu entsagen (X, 47 S. 42 f.). Ananias und Sa])-

phira seien, weil sie nicht ihr ganzes Verin<)gen geopfert, sondern einen Theil davon zurckbehalten, von Petrus sogar mit dem Tode
bestraft worden^).

Christus habe, wie in seinem Ausruf ^BeatiiKm-

pcresU< die

die Armen schlechthin, gelobt, weil er Avusste, Armuth die Ursache aller Tugenden sei, so in seinem Ausdass die ruf Uae uoUs cUuifihusl die Reichen, die Reichen schlechthin, quasi qui omnium noununquam*) eas materiam nouerit getadelt,

Armen,

"i Conteiiii)lenlur nunc has scntentias diuitiarum patroni [et uideant], an Ullis peruiiserit diuitias, quae uuinia, quaecunuiue apostolis iusserat, etiam caeteris sernanda persuasit (XI, 1 S. 44). Vgl. auch noch die Worte:

^) Der S. 48). im Text angegebene Thema breit ausfhrt, unter Anderem wider seine Gegner nachzwcisen, dass auch Zachaeus und Joseph von Arimatliia all das Ihrige weggegeben und

Dictum

nobis

est, ut

nihil

habeamus<

(XII, 3

Verf. sucht in dieser Partie des Tractats,

in der er das

Mit der dadurch aus Kelchen Arme geworden seien (XI, 5 S. 45 f.). Polemik des Verf.'s gegen diejenigen, welche die Forderung Christi seiner Habe zu entsagen auf die Zeiten der Verfolgung einschrnken, liisst sich das Quod (dass in diesem vergleichen, was Pelagius zu 1 Cor. 13, 3 ussert
:

V. der icontemptus mundi mit dem Martyrium als gleich grossen Werthes mit diesem verbunden wird) illorum sententiam desiruit, qui renuntiandum rebus sacculi certo tempore, ijcrsecutione cogente, volunt esse iraccei)tum,
ut et apostolis gloriani tollaut,
nostri

quod non voluntarie fecerint, sed inviti, et vanos Constituante (lui rem alterius temiwris frustra ob subtractam *) Cur Ananias et Sapphira nunc voluerint exercere:. pecuniae iar(eni morte mulctati sunt, si ne hoc ipsum qui
aevi
perfectos
si,

dem, quod ol)tulerant, offerre debuisscntV


solis

apostolis
et

facienda

esse,

cognouerant.

Non enim debuerant, Quia mentiti siuit, inquies.

(^uid
tarn

enim
graui

apostolus

supplicio
r e
i

debuit n endacinm

de re super f Ina uoluit esse sollicitus, uel cpd Tarn enim contempni eins fallaciam condemnauit. non n e c e s s a r ae, quam nee ueritas exigi. Praestat
i

enim uou

perficere,

quod nee iuchoare debueras (X, 5

S. 42).

*)

S. in

Be-

202

lieber die pelagiaiiischen Schriften auf S.

3167.

esse culpuruiu

(XVI

S.

52

f.)

Ja, noch mehr, er habe iu seinem

Ausspruch, es
als dass ein 10. 25.

sei leichter, class ein

Kamoel durch

ein

Nadelhr gehe,
24. Marc.
sie

Reicher in das Himmelreich


25), es fr absolut

komme

(Math. 19,
erklrt,

Luc. 18,

unmiiglich

dass

in

und sie also von ihm oder vom ewigen Leben ausgeschlossen^), denn die Behauptung, er habe ihnen nur den Zugang
dasselbe eingehen,
treff

von nonnunqnam

ob. S.

l)ossessiones innltas, sed etiam

') S. die Stellen: non solum 252 Anm. 4. pecuniam habentibus difficilliniae conparationis

exeniplo regni caelestis introituiu

denegauit^^

(Christus;

XI,

S. 45),

De-

buerant

haec et apostoli Domino respondere,


definiret

cum
3 S.

48)

caelestis

regni pos-

sessores non posse esse diaites

(XII,

'Fa cili u s, iiiquit, camelus per iura m en acus transibif, diues in regnum caelormn. Quid de tarn euidenti loco diutius
disputare necesse
est, nisi

und insbesondere q uam


aliquid
sciant,

tantum diaites admonere, ut tunc demum

se caelestis gloriae possessores fore,

cum

aut tarn

magnum acum
modicuiii
si
sit.

repereriut,

per cuius foraraen camelo sit transire possibile,


cui etiam acus angustissimus

aut tarn

cameluui,
peuitus

aditus penetrabilis

Quod

lioc

inpussibile est,
nisi forte,

quomodo

illud,

quod adhuc inpossibilius


suis,

definitur,

inplebitur,

bene dispensatis opibus

diues

sufficiens
1

aut pauper ingredi


Vgl. aucli noch diuitem,
illis,

contendat, quo opulens intrare non poterat (XVIII,


die Aeusserungeu
:

S. 55).

Cum

abnueret Dominus, siue in omuibus


officium
inplere

siue

tantum pecunias habentem regnum caeleste percipere,


])er

Si etiam

quibus
per

diuitiarum substantiam omne pietatis

possibile

est,

tam ardui exempli conparatiouem caelestis regni aditus denegatur:, >Sed regnum caelorum, inquies, diuitibus Dominus, non aeternae uitae perceptionem denegauit und: quomodo apostoli dicunt: Quis ergo lioterit saluus esse? si regnum tantum sciebant diuitibus denegatum? (XVIII, 4 und 5 S. 56 f.). Wie ernst es der Verf. mit seinem aus Matth. 19, 24. Marc. 10, 25 und Luc. 18, 25 gewonnenen Satz nimmt, dass die Reichen nicht in das Himmelreich lionnnen knnen, erhellt aus dem grossen Eifer und der ausnehmenden Ausfhrlichkeit, womit er den Versuchen begegnet, denselben durch allerlei falsche Deutungen von camelus (darunter vor Allem die von ihm lcherlich

gen'.achte,

>camelus<

sei

sfunis

nauticus-)

oder mittelst des nachfolgendei:

Wortes des Herrn AVas bei den Menschen unmglich ist, das ist mglich bei Gott^ zu elidiren (XVIII, 2 S. 55 f. und XVIII, 6 9 S. 57-59; XVIII, Unterscheidung von Himmelreich 3. 4 S. 56 f.) oder wenigstens durch die und ewigem Leben und die Behauptung, der Herr iiabe die Reichen zwar von jenem ausgeschlossen, aber nicht von diesem, abzuschwchen (XVIII, 5 S. 57). (Hier tadelt der Verf. au den Gegnern, nachdem er ihre Versuche camelus^ allegorisch zu deuten angefhrt und widerlegt, dass sie, die in allen brigen Dingen alttestamentliche Thatsachen und Auss])rche allegorisch, neutestanientliche dagegen eigentlich fassen, allein in Sachen des Reichthums das Umgekehrte thun, XVIII, 10 S. 59. Vgl. hiemit, sowie auch mit des Verfassers Abweisung ihres Allegorisirens klarer Aussjjrche des Herren, Um den in ihnen aufgestellten Forderungen zu entgehen in X, 1 S. 48, die Aeusserung des

Pelagius

z.

2 Cor.

3,

6:

Si

praecepta velis allegorice intelligere,

omnem

virtutem eoruui evacuans, omnibus aperuisti viani delinquendi).

Nach

Ueber die pelagiaiiischen

Sclirilteu

auf

y.

3167.

263

zum

erstereo, niclit

auch duu /um letzteren versagt,

sei falsch,

indem

beide nicht von einander verschieden seien (XVIII, 5 S. 57).

Das

Wort, mit dem Christus die Frage der ber seinen Ausspruch erschrockenen Apostel: Wer kann da selig werden? beanwortote

Was

bei

den Menschen unmi'glich

ist,

das

ist

mitglich bei Gott, hebe

denselben keiuesweges wieder auf.


nur, zur

Herr habe mit diesem Wort, den jener Frage zu Grunde liegenden Gedanken ^) beanwortend,
der

Denn

Beruhigung der

Jngei', sagen wollen,

was dem menschlichen

Verstnde unmglich dnke, dass Jemand ohne Reichthura knne


selig Averden, sei

nach Gottes Wissen

viel mglicher, als dass er es

Ein Reicher msse also jenem Ausspruch Christi zufolge um in das Himmelreich kommen zu knnen, ein sufficiens, Einer, der bloss so viel hat, als genug ist, oder ein Armer werden ^).
^).

mit ihm werde

Alle Einwnde dagegen, dass ein Reicher sich seines Reichthuras


sowie nach den im
Tractat ausgesprochenen Ansichten

allem Angefhrten,

ber den Reichthum berhanjjt, kann der Verf. in den Worten, mit welchen

XVIII, 1 S. 55 zur Citation von Matth. 19, 24 u. s. w. bergeht: *Nec inmerito diuitibus per difficillimi exenipli conparationem regni caelestis quodammodo aditum clausit^ nicht haben sagen wollen, der Herr habe ilen Reichen den Zugang zum Himmelreich nicht definitiv inid absolut
er in

verschlossen.

Qu od am modo;
in

scheint sich
in

hier

nur auf

die

bildliche

-Facius caineltis per forainen (icus transibiietc. den Reichen den Eingang in das Himmelreich abspricht. Oder sollte es etwa von einem alten Leser oder In den Abschreiber um das harte AVort zu mildern eingeschoben sein? Worten Legimus euim, caeleste regnum diuitibus qu od am modo denegari, scriptura dicente: Di ff teile diues inlrahit in rcyniiin cdcloruni im Briefe -De cast.^ XVII 8. IH3 (vgl. auch die AVorte: Aut numquid excidit tibi illius sententiae dictum, qua tauta difficultatc diues saluus fieri determinader

Form zu beziehen,

Christus

dem Ausspruch

tur,

ut inpossibilia facilius concedantur inpleri,


,

quam diuitcm caelorum regna

couscenderc' ebds. S. 160) steht .quodammo(!o


cile'

wie das nachfolgende difjimilderndem Sinne. Aber in diesem Brief tritt auch sonst, vielleicht aus Rcksicht auf den reichen Adressaten, eine mildere Auffassung des Reichthums auf. Der Verf fordert diesen lcht auf seinen Reickthum fahren zu lassen, tadelt ihn auch mit keinem Worte seinetwegen,
zeigt, allerdings in

sondern l)erhuft ihn troz desselben mit Loljsjirchen (S. 16G f.). ') Wenn niclit einmal die Reichen, die doch so viel Mittel hal)en durch Werke der Liel)euiul Barmherzigkeit die Seligkeit zu erlangen, selig werden knnen, um

wie
-)

viel

weniger knnen dies die Armen,

denen die
ut

Mittel

hiezu

fehlen.

(^uod

humano

sensui uidetur inpossibile,

quis absque diuitiarum abunest,

dantia saluus esse possit,


cui

hoc

apud diuiiiam scientiam nmlto possibilius


(juam
suiierba et

magis bumilis
praestatur

et sancta
;

paupertas,

iniqua

diuitiarum
potest,

cuius etiam hoc bonum al)S(iue malo esse difficile non tam diuinae misericordiae i)romerentlae gratiu, humauae conciliandae gloriae causa (XVIII, 4 S 57). ^) S. ob
iactantia coiiphicet

dum

tiuam
S. Sl'J

Anm.

1.

24

Ueber die

i)elagiauiscbeii cliriiten auf S.

3167.

S. 4852), auch der zu entusseru habe, seieu nichtig (XII dass, wenn alle Reichen (reichen Christen) dies thun Hauptoiuwaud, Die Reichen wollten, keine Werke der Liebe wrden gebt werden.

XV

schfen die Armen.


das

Gben sie ihren Ueberfluss weg, so htten Alle Christus Nothwendige, und existirten keine Armen raehr^).

habe denen, die seine Jnger werden wollten, geboten ihrem Besitz vllig zu entsagen, nicht aber, wann sie dies gethan und hiedurch geworden, Almosen zu geben. Man brauche auch nicht zu frchten, es werde jemals au Solchen fehlen, die Werke Es gebe zwei Stufen des christlichen der Barmherzigkeit ben.

Vollkommene

(perfecti)

Lebens, die der pietas, die niedere, und die der perfectio, die Die Werke der Barmherzigkeit wrden zu jeder Zeit von hhere. denen besorgt, die auf jener stehen und auf diese hinstreben, den

Katechumenen und den jngst Getauften'-*) (XII S. 48 f.). Erst das Gesetz Christi erfllen und sein Herz von allen Befleckungen der Snde reinigen und dann, wenn man dies gethan, seine Habe
weggeben zu wollen
sei verkehrt, lasse sich

nicht

durchfhren,

da

es usserst schwer, ja so gut

wie unmglich sei, dass ein Reicher erflle (selbst, wer Allem entsagt habe, das ganze Gesetz Christi Befehl sei kaum im Stande dies zu thun) und streite wider Christi entussern um seine, die evangesich vor Allem seiner Gter zu lischen, Gebote leichter erfllen zu kcmnen (XIX, 1. 2 S. 60 f.). Endlich fr seine eigene Person dem Genuss seiner Gter zu entsagen und ein asketisches Leben zu fhren, dieselben aber zu behalten

Kinder aufzubewahren, was Manche thten, sei Heuchelei und streite v^ider die vterliclie Liebe, indem der Reichthum den Kindern nur schdlich sei. Man habe denselben nur so viel zu hinterlassen, als zum Leben nothwendig ist, und alles Ueb-

und

fr seine

rige

wegzugeben (XX,

1.

2 S. 64

f.).

So der Verfasser.
Vergleichen wir nur seine Lehre mit dem, was wir von den Ansichten der Pelagianer ber den Reichthum wissen, so springt es in vollem Zu.sammenhang in die Augen, dass das, was von ihm

mit seiner Betrachtung des Reichthums

im Uebrigen und Allgemei-

Tolle diuitem et pauperein


est, possideat, et

nou iuueuies.

Nemo

plus,

quam

neces-

Fauci quantum uecessarium est, omues habebuut. sarium -) Nolo auarieuim diuites causa sunt pauperum multurum, XII, 2 S 48. tiam tuam uel misericordiae, uel pauperum causa praetextuue defeudas; tu,

quud tuum est, perfice, ad superiorem graduin de inferiore cousceude. Locus tuus uacuus uon est. Quocuuque enim aut uuper baptizato, aut

catechumeno accedeute supplebitur,

XII, 6

S. 49.

lieber die pelagiauischeu Schritten auf S.

3167.

2G5

ijyn

tiber die

Uumgliclikoit fr die Ueiclieu, die ihren Sclultzeu

nicht entsagen

und Arme oder doch .sufticientes werden wollen, in das Himmelreich einzugehen oder das ewige Leben zu ererben und selig zu werden, ausgesprochen wird (s. ob. S. 262 f. Anm. 1), wesentlich mit dem Satz bereinstimmt, der nach einem Briefe eines
Ej).

gewissen Hilarius au Augustin, Aug. Epp.,


sanische Pelagianer *) aufstellton
:

156, einige syracu-

i-

e ra

m a n en t e m

in d i v i-

tiis suis in

regnum Dei uon posse ingredi, nisi omnia sua vendiderit, nee prodesse eidem posse, si forte ex ipsis divitiis fecerit mandata, und fr den die Synode zu
Diospolis im Jahre 215, ebenso wie fr die brigen Lehrstze jener Wir haben Syracusauer, Pelagius verantwortlich machen wollte^).

allen

Mit Unrecht hatWalch, Ilist. der Ketzereien Th. IV S. 584 f., den von Anderen angenommenen historischen Zusammenhang der Ansichten der quidam Christiani apud Syracusas- im Briefe des Hilarius mit jenen des relagius fr unerweislich erklrt. Er erhellt zur Genge aus der wit>)

licheu Uebereinstinimung des ersten von den von Hilarius angefhrten Lehrstzen (sowie auch aus der Uebereinstimmung des zweiten und vierten) mit

der Lehre des Pelagius, aus der Nachricht des Ilieronymus

ber die grosse

Ausbreitung des Telagianismus auf Sicilien (Comm. in Jer. L. IV Prsef.), aus dem Factum, dass die, wenn auch nicht zweifellos, von C^oelestius herrhrenden (s. die folg. Anm. unt. S.267f.), so doch sicher erziielagianischcn

Augustin von dorther zukamen (s. die folg. Anm. unt. S. 267), die Lehren jener Syracusaner zu Diospolis l'elagius Schuld gegeben wurden, und dass Augustiu sie in De gest. Pel.< c. XXXII n. 57 mit denen des Coelestius zusammenschieben und auf dessen Rechnung
Definitiones

daraus,

dass

setzen konnte

(s.

die folg.

Anm.

S.

267), endlich daraus, dass der Verf. der

Schriften auf S. .S 167, ein chter

von ihnen, dem Brief auf S.


erhalten hatte (S. 12).
capitula,
-)

und ganzer Pelagianer, nach der ersten 313, seine Ansichten offenbar auf Sicilien Deiude objecta sunt (Pelagio) et alia quaedam
nominis interposita,

commenioratione
ibi

mei

missa fuerant. cum


quibus per libinm
niiserat

fratres catholici

quae mihi de Sicilia ejusmodi quaestionibus turbareutur,

Hilarium scriptum, qui ea mihi in epistola cousulens Divites baptizatos, nisi umnibus autem: abrenuntient, si quid boni visi fuerint facere, uon reputari illis, neque regnum J)ci posse cos habere (Aug., De gest. Pel c XI n. 23; vgl. auch Aug Ep.
ad

respondi.

Ista sunt

CLXXXVI
erklrte,

IX n 82). Der Satz gehrte mit zu dem, wovon Pelagius habe es nicht gesagt, und brauche sich deshalb nicht dafr zu verantworten, das er aber dann doch verdammte (a. d. angef. 00. n. 24 und Ob er ihn, wie Viele meinen, trozdem gelehrt, ist mindestens sehr u. 33).
c.

er

zweifelhaft.

Mit Recht

weist
f.

Ernst,

Telagianische
da.ss

Studien,

Katholik,

Jahrg. 1884 II H. 3 S. 237

von der Demetrias, virgo dives bezeichnet (Ep. ad Demetr. c 1) keincsweges die er als eine verlangt dass sie ihr Vermgen weggeben solle, sondern nur wnscht, ihre
darauf hin,
l'elagius

Mutter und Grossnnitter mchten ihr die Verwaltung desselben abnehmen und es zu Zwecken der Barmherzigkeit anwenden (ebds. c. 22: quaeso haue

266

Ueber

die iielaij:iauischeu tSchrifteii auf S.

3167.

um

so

diuitiis''

mehr Grund zu der Annahme, dass die im Tractat De vorgetragene Lehre vom Reichthum wesentlich identisch sei
als

mit der der syracusauischen Pelagianer,


(nebst den Briefen

der

genannte Tractat

De malis doctoribus und De castitate) einen 13, und der Schreiber Verfasser hat mit dem Briefe auf S. 3

curam

vitae tuae avia inaterqne suscipiaut

Illarum

sit

esurieutes
est,

alere
oiiiue

cibu etc.

Tibi

veru

ab omnibns occupationibus

recedeiulum

et

Studium onniisque cura


debes,

Quibus ita vacare in oruandis moribus exliibeuda. ut uon divitera tesentias, nee dominain), wie er denn auch die Mutter der Demetrias, die docli uocli mitten iu der Welt lebend, im Besitze ihres Reichthums verblieb^, imater sancta nennt (ebds. c. 1).

Doch knnte er, buUich wie unser Verfasser in De cast. von dem reichen jungen Adressaten dieses Briefes nicht fordert, er solle sich seines Vermgens De diuit. das Aufgeben des Reichthums fr die entussern, whrend er in Reichen zur Bedingung ihres Eingangs in das Reich Gottes macht, in dem Briefe an die reiche Jungfrau Demetrias von dieser und ihrer Mutter nicht verlangt haben ihrem Reichthum zu entsagen, anderwrts dagegen gelehrt haben, ein Reicher msse um in das Reich Gottes kommen zu knnen seineu
>

Reichthum aufgeben. Allein einen Beweis dafr, dass er dies wirklich gethan, haben wir nicht. Aus den Bemerkungen, die er zu den Worten: 4Divitibus thesaurizare sibi hujus sacculi praecipej Jacile tribuere. commnnicare fundamentum bonum in futurum in 1 Tim. 6, 18. 19 macht: *Qui facile Tribuere douare est, communicare tribuit, cito dives esse cessabit. vero multum dare und: -Yade, vende omnia, qnae habes, et da pauperibus,

et

me, quod perfectionis est Reichen nach ihm (der Forderung des Apostels zufolge) in der einen oder der anderen AVeise ihres Reichthums zu eutussern haben, entweder in der, dass sie, gemss der Forderung des Herren an den reichen Jugling, denselben mit einem Male, einen: Schlage aufgeben und unter die Armen vertheilen, wodurch sie den Grund zur perfectio legen, oder in der, dass sie reichlich von ihm mittheiOb er aber darum len, wodurch sie schnell, bald aufhren reich zu sein. solclien Reichen, die ihren Reichthum zu vielen Werken der Barmherzigkeit anwendeten ohne ihn hiedurch zu verlieren, geradezu vom Reiche Gottes ausgeschlossen hat, ist doch (auch abgesehen davon, dass er von der Demetrias nicht verlangt, dass sie ihrem Reichthum entsage, und von seinem Urtheil ber ihre Mutler) sehr zweifelhaft, und zwar um so mehr, als er ja lehrte, dass es im Himmelreiehe verschiedene Wohnungen gebe je nach deu Verdiensten der Einzelnen, und dass den Heiligen zwar ein und dasselbe Leben werde zu Theil werde.;, aber verschiedene elohnungen je nach iiire Arbeit (s. ob. S 252 Anm ). Eher als Pelagius konnte man seinem Scliler Coelestius die Ansicht zuschreiben, dass die Reichen, die ihrem Reichtimm Denn nicht entsagen, des Reiches Cottes nicht theilliaftig werden knnen. 57 diese Ansicht wird in Augustins Schrift ^De gest. Pol.- c. XXXII n geradezu als einer von den Lehrstzen desselben angefhrt, indem es hier
hal)ebis

thesaurum

in

coelo,

et

veni,

sequere

fundamentum

folgt allerdings,

dass sich die

heisst:

chartula defensionis suae,

Moleste cnim ferebam (Augustin spricht), quod (Pelagius >in aliqua quam mihi per queudam (Jharum uostrum, Ilippo-

lieber die pelagiauischeu ychiiften ;mf S.

3 U>7.

267

dieses Briet's die polagiaiiischcii Ansichttni, die


spricht, ofFoubar

lU"

in denisolbeii aus-

aufSicilion
(s.

erhalten hat, von der feniina chiris-

sima, die er dort antraf, und die nach seiner An^^abe seine

Lehr-

meisteriuu wurde

ob.

S.

12).

Hie/.u

kommt

noch, dass wir

auch

einen anderen von den von Hilarius namhaft geraachten Lehrstzen

nensein civem, orientalcm antem diaconnm, misit)

aliquariim sen

teilt

i-

aruiii
sibi

Coclestii,
tantmmuodo,

qiias

eum

gestis auatheinatizass i)ersi)icuum est, servassu

(lefensionein

potcst

videri.
iioii

Nani
se

earniii

quasdam suas
,

iiegavit

esse,

dicciis

pro eis

debere satisfactioneni

auatliematizarc
inoitalein esse

autem
b a
t
i

iu eadein chartula iioluit,

quae istae sunt:


s

Adam
u
t,

factum, qi sive peccaret, sivc non peccaret, esset


])

z a

s,

ii i

s i

mu

bu

a b

r e

unu

aver
.

uidentur facere, non

dass Coelestius auf Sicilien, regum coelorum. wo wir die iu Rede stehende Ansicht antreffen, durch sein geschriebenes Wort Einfluss ausgebt zu haben scheint. S. Aug., De perf. just, hum.
c.

repuf ari, Und hiezu kummt noch,


illis

Divites quid b o n neque habituros illos


iiiorituius.
i

Etc.

"

Charitas vestra

petivit, ut d e f i

nibn

s,

ii

ae

un

Coelestii esse, respondeani. Sic enim praenotata est eadem chartula, quam dedistis D e f n t i o n e s, u t d c t u r, Coelestii; quae i)racno:

quod non illius, sed eoruin sit, qui hoc attiilerunt de Sicilia, Ex illius ubi Coelestius non esse perhibetur, sed niulti talia garrientes tarnen haec esse doctrina vel etiam quorundani sociorum ejus, et nus possuuius
tati credo,

arbitrari.

Xaiii

neque

istae breves definitiones

vel

potius

ratiuciiiationes

ab

illius abhorreiit ingenio,

quod

in opere

alio

ejus inspexi,

cujus

eum

constat

non frustra istos fratres, qui haec attulerunt, iu Sicilia existimo audisse, quod docuerit ista vel scripserit. Indessen
esse auctorem, et
nicht die Pelagius in Diospolis vorgeworfenen und die ihm dort vorgeworfenen Lehrstze der S.yracusanor von ihm selber in seiner chartula oder von Augustin in dessen Referat ber dieselben zusammengeschoben und unter dem Namen des Ersteren angefhrt worden sind. In dem genauen Bericht ber die Vorgnge zu Diosi)olis in De gest Pel. c. XI n. 23, an den wir uns doch zu haUon lial)en, und auf den auch Augustin in De gest. Pel. c. XXXII n. 57 sei her iquaseum gestis anathematizasse perspicuum est), hinweist (in den Worten werden jene und diese Lehrstze von einander gesondert, uud der Lehrsatz von den Reichen, die ihren Reichthum nicht aufgeben wollen, allein auf die Rechnung der Syracusaner gesetzt. Und was den Einfluss betrifft, den (JoelestinsaufSicilieu durch sein schriftliches Wort ausgebt zu haben scheint, so handeln die Definitiones nur von der >possibilitas U(m peccandi< oder, wie Ilieronymus diese bezeichnet, der inipcccantia', und wissen wir Nichts davon, das ausser ihnen auch noch andere Schriften von Coelestius auf Sicilien verbreitet gewesen sind. Uebrigens ist es nicht einmal ganz sicher, dass die ^Definitionest wirklich von Coelestius herrhren. Augustin spricht sieh an der ob. migef. St. nicht mit Bestimmtheit hiefr ans. Er (indet es an ihr nur glaubhaft, dass sie seine Lelire oder auch die einiger seiner trenossen aussprechen, weil sie, wie er aus einer sicher von ihm herrhrenden Schrift ersehen habe, seinem (Jeiste eutsprechu, und fragt es sich doch sehr,

oh

Lehrstze seines

Schlers

268

Ueber

die pelagianiselieu Schriften aut S.

3167.
nicht

der syracusanischen Pelagianer,


schwr)ren drfe, im Tractat

den,

dass

mau borhaupt

De diuitiis (ebenso wie in den beiden 21 und in den Briefen De mal. doctt, De Briefen auf S. 3 AVir poss. neu ])ecc<', und De cast.) wiederfinden (s. ob. S. 257). gewissermaassen einen Commentar zu dem haben in diesem Tractat

die

Reichen betreffenden Satz der sicilianischen Pelagianer oder eine


-

Entwickelung der Ansichten derselben vom Reichthum.


6.

Was

endlich die letzte von den vier


betrifft, so

Schriften,

den

Brief

De

castitate,

ergiebt sich ihr pelagianischer Character

zuvrderst aus dem, was ihr Verfasser in III, 5 und 6 in. S 125 aduerte, talem te semper f. ausspricht: Qule bonum sit, esse, qualem a primordio hominem Deus fecit, et qualom postmodum partus eraisit (sc. uirginem, incorruptum). Uide, quautae

beatitudinis

primae (prima?) natiuienim corruptus nascitur, nee ante legitimi temporis spatiura quispiam corruptione uiolatur. Omnis homo inter initia sua uidetur habere, quod primum est, ut inexcusabilis postmodum sit, si id neglegentia propria amiserit, quod naturalitcr poss idebat. Nunc ergo elige, quod melius sit, quod primum natura dodit, an quod postmodum usus exhibuit ').
sit,

hoc

te

perpetuo esse, et

tatis

lineamenta

seruare.

Nemo

weil

er dafr halte, dass die, welche sie aus Sicilien gebracht und ihnen den Titel: Defiuitiones, ut dicitur, Coelestii vorgesetzt, dort nicht

er Dieses gelehrt Dass Coelestius persnlich auf Sicilien gewesen und gewirkt, was vielfach angenommen worden ist, lsst sich nicht beweisen. In der Aeusserung Augustins in dessen Antwortschreiben an llilarius, auf die mau sich dafr berufen hat: Sed quia magis couvictus et ab ecciesia dete-

ohne Grund gehrt haben knnten, dass

oder geschrieben habe.

status,

quam
ibi

correctus et pacatus

abscessit

(Coelestius aus

Afrika),

veritus

sum, ne

(auf Sicilien) sit ipse, qui vestraui


spricht

(der Syracusaner) Jidein per-

turbare conatur (Ep. 157 n. 22),

der

Kirchenvater doch nur seine


Betreff derer ihn Ililarius

Befrchtung aus, die Irrlehren in Syracus, in um Belehrung gebeten, mchten daher rhren, dass

Coelestius sich von Afrika

Nach nach Sicilien begeben und daselbst solche Irrthmer verbreitet habe dem Allen drfte es das Vorsichtigste sein anzunehmen, dass allein die
sicilianischen Pelagianer, zu denen der Verfasser

das Tractats

De

diuitiis

gehrte,

die Ansicht gehegt,

ein

Reicher msse

um

in

das Keich

Gottes

eingehen zu knnen sich seines Reichthums entusseru, indem sie ber das, Aehnlichen Behaupwas Pelagius vom Reichthum gelehit, hinausgingen
tungen,

Kirche,

z.

wie die ihrigen, begegnen wir brigens auch sonst in der alten tcv ut/ nvrcov xcv B. bei den Eustathianern {nXovioav

vTtapxort&Ti^

a'yax^'^povvToov

og

iA.7tt6cY

napa

Beoo

r)

ixovroov, das

Synodalschreiben des Coiicils zu Gangra, Goleti, Sacrosaucta Concilia II, 425 f.). ') Vgl. auch noch die beiden Stellen: uide, quanta illi remuneratioue
siut digni, qui etiam,

quod naturaliter acceperunt, perpetua uolueriut

eber

die pelagianischen Schriften auf S.

3 167.
ist,

269

Zwar

meint, wie aus

dem Zusammenhang

ersichtlich

und

speciell

die "Worte ante legitimi temporis spatium

zu erkennen geben'),

der Verfasser mit covruptus nicht sndlich verderbt, sondern nur durch fleischlichen Umgang oder auch bloss durch Regungen der dem ersten Menschen augeder geschlechtlichen Concupiscenz ^) und jedem seiner Nachkommen augoborenen *) lutogritt schaffenen
'"*)

oder der castitas und der

Virginitt beraubt'').

Allein

er

sieht

integritate seruare, V, 5 S. 131, und:


11) datuni,

:sUerbum dixit (der Herr Matth. 19, non castitateni, qi;am aliunde sperare non possumus, quia, Nostra est enim, quae cum habennis, naturaliter possidemus. nobiscum nascitur et in nobis est'< etc., VIII, 2 S. 135. Vgl. mit den

Worten:
stius
in

quae (castitas)

nobiscum nascitur:

die

Worte des

Coele-

peccatum non cum Zosimus eingereichten libellus homine nascitur, quod postmodum exercetur ab homine, quia non naturae delictum, sed voluntatis esse monstraturs Aug. De pecc. orig. c. VI n. G. ') Vgl auch noch die Stelle: pueritiae initia, in qua quis constitutus, quamuis nirais cupidus sit, ante certum tempus non potest integritatis signa
seinem
uiolare in III, 6 S. 126.
ita definire necesse est,
^)

Nos

de uera

castitate tractamus,

quam
mentis

ut ab omni coitu et concupiscentia aliena esse teneillos

atur,

quae neque apud


in

sincera esse credenda

est,

qui
etc.

eam

uel

motu

uiolauerint, dicente

Domino:

Quicumque niderit

(Matth.

5,

28).

Haec enim
polluitur.

utroque sexu uera est castitas, quae nee corpore,

nee mente

Uera

castitas haec est, in parte concupiscentiae nullius sexus


f.

nosse consortium, II S. 123


die ersten, uuwillkhrlichen

Es fragt sich, ob der Verfasser auch schon Regungen der geschlechtlichen concupiscentia,
:;

an denen der men.schliche Wille noch nicht betheiligt ist, sondern die den Menschen berraschen, fr solche angesehen hat, die den Verlust der castitas mit sich fhren, oder ob er angenommen hat, dass diese erst durch die zweiten,

willkhrlichen liegungen

derselben,

die

eine

Wirkung
er zur

des

Eingehens
seines

dos menschlichen Willens auf die ersten, unwillkhrlichen sind, verloren geht.

Dafr, dass er das Letztere gethan,


verloren wird, Matth.
lichen
i

spricht, dass

Begrndung

Satzes, dass die castitas schon durch die


5,

innere,

mentale ^^concupiscentia-'

28 anfhrt
die

(s.

ob.),

wo

offenbar von der willkhr-

concupiscentia

Rede

ist,

sowie auch seine pelagianische Oberist

chlichkeit berhaupt.

Wahrscheinlich

ihm aber der Unterschied zwi-

schen den beiden Arten von Regiuigen oder vielmehr, dass hinter den willkhrlichen die unwillkhrlichen liegen, und dass diese das Fundament jener
bilden, gar nicht

zum Bewusstsein
Incorruptum

gekonnnen.

")

oder docli nicht zum eum (hominem, Adam)

klaren ewusstsein
fecerat (Dens), qui

postiiodum est uoluntate corruptus (durch seinen ehelichen


licet
i]so

Umgang

mit Eva),

non sine Dei nutu

Primus
St.

uirginitatis et incorruptionis status in


III, 5
S.

huniani generis principe dedicatus est,


')

125.

noch die ob. S. 268 Text angef.


1

S.

die ob

S.

268

f.

Vgl ausserdem Text und Anin.

angef. Stt.

*)

Die

erste fleischliche

sowohl

als die ausser ihr, ja schon die

Vermischung, die in der Ehe ebenRegungen der Concupiscenz machen

nach dem Verfasser den INIenschon aus einem integer, einem castus, uere, sincere castus, einem jungfriinlichen (virgo) zu einem corruptione uiolatns.

270
doch laut

Uebev

die pelagianischeu Scliriften anf S.

3167.

clor

angefhrten Stelle

nur die Regungen, inotus, der

geschlechtlichen Concupiscenz; oder die actuelle geschlechtliche Con-

cupiscenz und nicht auch ihre Quelle, den ihnen zu Grunde lieggenden angeborenen habitus oder die angeborene habituelle geschlechtliche

Concupiscenz, fr
als solcher

corruptio

an.

Ihm

zufolge

ist

der

Mensch nicht nur

als integer,

castus, virgo geschaffen

worden,

sondern wird er auch

geboren und bewahrt er seine an-

geborne integritas,
spatiura, d.
i.

castitas,

virginitas bis

zum

legitimi

temporis

Die ^>integritas, castitas, den Jahren der Pubertt. virginitas wird vom Menschen erst durch einen Act verloren, die mentale durch einen inneren, einen, wie der, von welchem der Herr
28 redet, die krperliche durch einen
usseren.

in Matth. 5,

Der

Verfasser kennt keine angeborene habituelle geschlechtliche Concupiscenz bei den

Nachkommen Adams. Adams

Dies wurzelt aber

offenbar

in der pelagianischeu Ansicht, dass die sittliche

Natur des Menschen


pejus erlitten
sitt-

berhaupt durch

Fall keine Vernderung in


ist,

hat, nicht verderbt

worden

sondern ein Jeder in demselben

lichen Zustand geboren wird, in

dem

Fall befand, oder es wurzelt in

Mensch vor seinem der pelagianischeu Lugnung des


sich der erste

peccatum originale

').

corruptus, poHutus.

zu

einem

corruptns

Jene macht ihn aus einem integer corpore et niente corpore et mente (vgl. was integer corpore und
die

corruptus corpore

betriii't,

Worte:

Parnin
integritate

bonum

putas,
III,

hominem
S.

Del similitudineni

etiani in corporis

seruare,

125,

und: ante certum tempus non potest [homo] signa integritatis uiolare, III, (i S. 126), whrend jene (die Regungen, motus, der Concupiscenz) ihn aus einem integer mente zu einem corruptus mente macheu. Ob brigens dei'
Verf. zu den

Regungen der Concupiscenz auch schon

die ersten, unwilililirlicheii


s.

mitgerechnet hat oder erst die zweiten willkhrlichen, darber


2.
')

ob S. 269

Anm.

Von

Julian von Eclanunis Lehre von der concupiscentia unterscheidet

sich die unseres V^erfassers dadurch, dass er als ein

gerichteter

im hcbsten Grade askotiscli und deshalb der Ehe usserst abgeneigter Mann die Regungen
inexcusabilis

(motus) der geschlechtlichen Concupiscenz als eine durch neglegentia ent-

standene

(ut

postmodum

sit,

si

id

neglegentia

propria

amiserit, qnod uaturaliter possidebat, ob

268

Text) Corruption der ange-

borenen castitas oder virginitas betrachtete, whrend Julian die geschlechjliche concupiscentia (die in der Ehe bei der Erzeugung des Menschen sich geltend machende) fr etwas rein Natrliches und darum Unschuldiges,

von der Snde

in keiner

Weise

Inficirtes ansah.

Jener

blieb bei den schon

dem Bereich des Willenslebens angehrigen Regungen der concupiscentia stehen (s. das ob S. 269 Anm. 2 Bemerkte) ohne bis zu dem ihnen zu Grunde liegenden und ilire Quelle bildenden angeborenen habitus vorzudringen, indem er einen solchen nicht kannte; Dieser lilugneto um der Annahme eines von den mit der Zeugung des Menschen veibumlenen Regungen der

Ueber die pelagianisclien Schriften auf

S.

3167.

271

Foruer

erhellt die Pelagianicitilt des in

Rede

stehoudiai Briefes

aus deu Stelleu: Nolo

sie intellegi

dictum
11),

Non omnes
fatali,

capiimt

tierlmm, sed quihns dakim


illi

est

(Math. 19,
iiou

quasi castitatem uonnisi


et

possideaut, quibus etiam


sit,

uolentibus

quod
et

aiunt,

necessitate conlata

ne

et

gratiosum

Deum

statuas

castitatis
facias,
si

praomium toUas

et uauarn

utrobique

eius

exhortationem

eam
Tarn

non,

qui

capiunt,

sed

quibus diviuitus indulgotur, obtinoaiit.


rei

uana

erit

exhortatio

non

uoluntariae,

quam praemium
sibi

iniustum, et tarn uou culpari merebitur, qui pudicitiam negatani

non habuerit,

quam,

qui

collatara

possederit,

coronari.

Quomodo

ergo intellegeudum est

Non omnes

capiunt hoc iierhum, sed quibus

datum

est?

Uerbum

Noli ab scripturae sono discedere, et errare non poteris. dixit datum, non castitatem, quam aliunde sperare uou

possumus, quia,

cum habemus,

naturaliter

possidemus.
est;

Nostra

est

enim, quae nobiscura nascitur et in nobis

ita
est.

non

est spectanda

(exspectanda?), sed custodienda, quae in nobis

Hoc

ergo custo-

diendae

uerbum non omnes, sed quibus datum est, capiunt. Quibus ergo datum estV Omnibus Christi discipulis, qui et euangolium et apostolum legunt, ubi non aliud magis Deum, quam castitatem, Quibus uero non datum ostV Paganis scilicet et uello cognoscunt.
castitatis

ludaeis et quibuscumquo novi testamenti doctrina ignota


uel

est,

in
f.

qua
und:
sic^

maxime bonum

castitatis ostenditur, VIIT,

S.

135

>>Sed

unusqisque proprium hahet donum a Beo,


7).

alius

quidem
dicis,

alius uero sie (\ Cor. 7,

Quid

ais,

apostoleV

Donum

quod

uix potiri concedis?

matrimonii copula, ergo et pagani Dei dono gaudent. Et si Dei donum est, quomodo bonum est, hominem mulierem non tangere? Num([uid bonum est homini Dei dono carere? Similiter, si uirginitas Dei potius dono confertur, (piam
Si

donum

est

propria

liominis
est,

uoluntate

seruatur,

ergo

praemio

caret.

Nulluni

enim donum

quod raereatur praemium.

Nam

et

oculi nobis et

et caetera a Deo membra donata sunt, non tarnen pro eoi'um possossione praemio munerabimur, nisi ea pro arbitrii nobis libertato

manus

concossa proprio nutu et uoluntario

nisu

ab omnibus

maus

artibus

retrahendo ad bonorum operum formemus ofticia. haec est, ut alios uirginitatis, alios matrimonii

Et

si

Dei ordinatio
esse,

donatione disponat,

([uomodo apostolus aliud se uelle profttetur, id est


se ipsum,
si

omnes

sicut

hoc

fieri

omnino non poteraf?


in

Aut numquid
arbitrioV

apostolus

aduorsus Dei dispositionem aliquid uoluisse credondus est? uel


ab omnibus exegit,

cur

quod

Dei

pendebat

Quodsi hoc

Lnst herrhrenden angeborenen sndigen vhaljitns: zn entgehen, dass diese Regungen etwas Sndlic.hes seien, oder an ihnen etwas Siindlicbes klel)e.

272
stare nullo

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

modo

potest,

quomodo ergo intellegendum


scilicet

est

Unusqiiisqiie

proprium donum habet a Deo? Propriae quam illi uon modo nubendi et non nubendi

uoluntatis, iuxta

conditio,

et mali, mortis et uitae electio datur, scriptura dicente

uerum etiam boui Ante honmiem


:

honum et mahim, 18), X, 5 S. 141


diese,

uita et mors\ quod placuer


f.

ei,

ddbitur Uli

(Sir. 15,

Diesen Stellen zufolge will der Verfasser weder


fr

die uirginitas, noch ihre


die

continentia,
erstere,

Nicht die

Bewahrung durch die '>coutinentia oder eine Gnadengabe angesehen haben. denn diese bringe der Mensch mit auf die AVeit,
;

(vgl. das ob. S. l68 f. Auseinandergesetzte), und habe er nur zu bewahren nicht die letzere, denn diese sei ein Werk, was er propria uoluntate, pro arbitrii libertate ei concessa'< mittelst der ihm eignenden sittlichen Willenskraft zu vollbringen habe und zu vollbringen im Stande sei. Nicht einmahl davon, dass

oder besitze er von Natur

zur

Bewahrung

der castitas oder zur continentia ein adjutorium


sei,

Dei eriorderhch

oder

dass

dieselbe

doch

durch
Sie

ein

solches
rein
er,

erleichtert werde, hren wir bei

ihm

ein Wort.

ist
sie,

ihm
meint

und

ausschliesslich ein

Werk

des Menschen.

AVre

eine gttliche Gabe, die nur Einigen zu Theil werde, so wrde Gott
gratiosus (Einer, der Einzelne parteiisch begnstigt) sein,
die
so htten

und die mit denselben verbundenen Verheissungen keinen Sinn, und so fiele fr die continentia jedes Verdienst und jeder Lohn und fr die Incontinentia jede Schuld weg. Die Gabe der continentia fasst er dabei, die Ansicht seiner Gegner

Vermahnungen zu

ihr

von der gratia karrikirend, als eine von Gott auch Solchen, die fr sie ganz unempfnglich sind und sie nicht haben wollen, zwangsweise zuertheilte, als eine ihnen aufgezwungene, und um seine Lehre gegenber den Stellen Math. 19, 21: Non omnes capiunt hoc Sed unusquisque nerhiim, sed quihus dntum est- und 1 Cor. 7, 7
:

proprium habet donum a Beo, alius quidem sie, alius uero sie An behaupten zu knnen verdreht er dieselben in arger Weise. der ersteren macht er nmlich y>hoc uerbttm^- zum Object des Gebens o r t, gegeben ist), und will er (sondern nur die^ denen es, d i e s e s unter dem ynerbum's- die Lehre Christi, dass die castitas zu be-

wahren
sen.

sei,

oder sein Gebot, dieselbe zu bewahren,


sei

verstanden wis-

Diese Lehre oder dieses Gebot


lesen,

nur den
werde,

Jngern Christi
Apostel
(die

gegeben, indem sie allein das Evangelium


Briefe Pauli)
castitas

und den

worin

ausgesprochen

dass

Gott

die

Heiden und Juden, denen An der letzeren die Lehre des neuen Testaments unbekannt sei. Stelle (1 Cor. 7, 7) erklrt er das proprium donum, was ein Joder

mehr den Alles

wolle, nicht den

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

273
sia,
die er

habe, troz der

Worte alms quidem

sie,

alius

uero

mit Stillschweigen bergeht, von der propria uokmtas oder dem liberum arbitrium, kraft dessen ein Jeder nicht bloss zwischen

Ehe und
knne.

Caelibat, sondern auch

zwischen

Gut und Bse whlen


castitas

Wie
des

der

Verfasser die

Bewahrung der

oder

die

contineutia pelagianisch zu einem

Werke

der

propria

uoluntas
hat,

Menschen macht, womit

die

Gnade Nichts zu thun

so

im Sinne eines besonderen Gnadonbeistandes zur Erfllung der Gebote Gottes. An gttlichen
gedenkt er berhaupt nirgends
dieser

den drei einzigen Stellen, wo er von ihr redet, der Stelle: Tria tempora inuenimus, in quibus diuersis diuorsa licuisse manifestum
est:

unum
S.

ante legem, aliud

XII, 2

quod nunc gratiae tertium est, 150, der Stelle: Quoraodo ergo ante legem aliud licuisse
legis, et

monstrauiraus, ita etiam post legem, id est


nobis licere, et aliter
aliter,

gratiae in tempore,
est.

aliud

uiuendum gratia iam non gratia

esse,

credendum
n.

Aut,

si

non

erit*, ebds.

Lex tantum

incontinentiae sacrificia

abstulit,

etiam orationis instantiam denegauit

(in 1

Cor.

7,

und der Stelle: gratia uero ipsam 5). ut et hie quoque


3,

uideamus inpletum: Non neni legem


S. 141,

sohiere,

sed

adinplere,

X, 4
f.

an diesen drei Stollen

ist,

wie an den ob. S. 253


die

an-

gefhrten hnlichen in

De

diuit.,

gratia

Gnade, die Gott

den Menschen dadurch erwiesen, dass er ihnen durch Christus (und


seine Apostel) ein vollkomneres, strengeres Gesetz gab, als das mosaische, die lex

im engeren Sinne"), oder

steht doch

zum Wenigsten
:

jwssihilia sunt

Quar inapud homines, possibilia swit apud Dcum in Lnc. 18, 27 (vgl. Matth. 19, 26 und Marc. 10, 27) begegnet uns in De diuit. XVIII. 4 S. 56 - Xoch wollen wir bemerken, dass die beiden f. (s. ob. S. 263 Text und Anni. 2). angef. Stellen schon von Baronius fr die Pelagianicitt von De cast.- geltend gemacht worden sind. >Rursum vero, bemerkt derselbe a. a. 0., in tertio libro.(dem De cast.'), quomodo se adversarium gratiae exhibeat auctor, ex
')

Eine lmliche Yerdreluuie: betreffend die Worte Christi

verbis

illis

intellige,

dum Matthaei locum


seil

illum

explanans

Non

capiunf

onines hoc vcrhutn^

quihns dnfum

est,

istud ipsura tribuens ipse

omnino

liberae hominis volnntati, subsannat eos, qui ex Dei gratia

donum

illud pro-

venire contendnnt, haecijue ait

Nolo

tollas".

Erant plane hnjnsmodi


calumniae,
ut,

Pelagianornm

oavilli et in

Catholicos inustae notae

dum

hi

absque divina gratia consequi castitatem minime fas esse hominibus dicerent, Uli eos fatalem virtntibus adipiscendis necessitatem imponere subsannarent.

Et

inferius,

cum

illud I'auli ad Corinthios explicat

rnnsquisqw proprium
-)

donum

habet a Dco, subdit ipse: propriae scilicet uoluntatis.

Die >gra

tia-^ die er

ihnen hiedurch erwiesen,


mittelst

besteht darin,

dass

die Mglichkeit gegeben,

der Erfllung

dieses

ihnen dadurch seines Gesetzes in


er

18

274

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

diese Erweisung der

gttliclien

Gnade im Bewusstsein

des

Ver-

fassersganz im Vordergrnde^).

Auch

dies ist ein pelagianischer

Zug.

Ein pelagianischer Zug liegt weiter auch, wie es den Anschein hat, und wie schon Baronius angenommen^), VIII, 2 S. 136 vor, sunt spadones^ qui se ipsos castrauenmt propin den Worten: Hi ergo soli regnum caeter regnunt caelorum (Matth. 19, 12).

Aut, lorum accipiunt, qui se possessionis eins caussa castrauerint. si similiter ualuerat in totum, superuacanea castratio erit, et Domini superflua reproraissio, si etiara non castrati accipient, propter quod
aliis

necessitas

ergo? Damnauit

riam

illis,

quodammodo uoluntariae castrationis indicitur. Quid Dominus nuptias? Absit! Sed tantum regni glonon uitam, si tarnen omnia raandata seruare poterint,
Hier
unterscheidet

denesasse

censetur;.

nmlich

der

Verfasser der

gleich den Pelagianern^) zwischen

dem regnum caelorum,

Himmeheich zu kommen, in das die Erfllung des unvollkommenen, weniger strengen mosaischen nicht zu fhren vermag (XII, 4 S. 151 und Dass der Mensch das vollbesonders >De mal. doctt. X, 2. 3 S. 8284). kommene, strenge Gesetz Christi vollstndig zu erfllen im Stande ist, und zwar aus eigenen Krften, bildet dabei die Voraussetzung. Vgl. das ob. S. sehr stark das Aut ^) Fr das Erstere spricht 255 f. Anm. 1 Bemerkte.
das

non aliter (uiuendum est in gratiae, quam in legis tempore) gratia iam non gratia erit an der zweiten und das Citat Non ueni legem Dass soluere, sed adinj)lert^^ an der dritten von den angefhrten Stellen. doch der Verfasser die von Christus durch seinen Erlsuugstod den Menschen erwiesene gratia von der gratia nicht wohl ausgeschlossen haben kann, Quomodo ergo sentiendum est: abneget semet erhellt aus den Stellen:
si

ipsum

sibi

(Matth. 16,

24).

Nisi fallor,

ut moriatur penitus

sibi
:

et

illi

totus uiuat,

cuius morte redemptus


rs^^
etc.

est, apostolo dicente


!

Christus

pro omnibus mortiius

Quamdiu mens fui, te liomo Nunc me Christus sanguinis sni pretio conparauit. Mens non sum, VII S. 134, Inpium satis est, te ei aliquem uelle praeponere, qui nee se tibi praeposuit, qui pro te mori etiam non recusauit, XVII S. 162, und: Mundatur plane per b a p t s m u m ab omni i n m u n d t i a h o m o, tantum ut postmodum semVgl. auch per, ita ut spiritaliter natus est, perseueret, X, 4 S. 141. ^) lusuper et in illo das ob. S. 253 Anm 2 und S. 254 Anm. 2 Bemerkte.
Nescio
suggestionibus tuis etiam libens adquieui.
i

absolutissimus detegitur auctor Pelagianus, quod ex doctrina Pelagii differen-

tiam ponat inter beatorum uitam aeternam et regnum coelornm: dum in libro de Castitate sie praedicat castitatem, ut deroget matrimonio, cum uxoratos
negat gloriam coelestem consecuturos, fruituros tamen uita beata, si caetera mandata servent. Sed accipe quam disertis verbis haec praedicat. Quid ergo
Propterea ^) S. die Stellen: (inquit) denegasse censetur, a. a. 0. conantur (die Pelagianer) parvulis non baptizatis innocentiae merito salutem ac vitam aeternam tribaere, sed, quia baptizati non sunt, eos a regne cae-

lorum facere alienos, nova quadam et mirabili praesumptione, quasi salus ac

lieber die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

275

und der uita (aeterna) als zwischen Sphren des jenseitigen Zustandes der Gerechten, einer hhezwei Allerdings kommt diese Unterscheidung reu und einer niederen. bei den Pelagianern, in Anwendung bei bei ihm nicht, wie sonst der Frage nach dem Loose der ungetauft gestorbenen Kinder, und
Herrlichkeit desselben,

hat sie bei ihm einen ganz anderen


selben.

Ursprung,

als
sie

sonst sonst

bei

den-

Bei Pelagius und seinen Jngern war

dadurch
des

hervorgerufen, dass sie auf der einen Seite sich mit

dem Wort

Herren in Job. 3, 5. das den Eingang in das Reich Gottes von der Taufe abhngig macht, sowie auch mit der kirchlichen Praxis der Kindertiiufe nicht in Widers})ruch setzen durften, und auf der anderen Seite doch nicht einrumen wollten, dass die Kinder mit der Erbsnde geboren wrden, sondern sie fr frei von Snde und
Schuld ansahen.
Christi

In dem Dilemma, in das


einerseits

sie

durch die Autoritt


der Erbsnde

und der Kirche

und
den

ihre

Lugnuug

andererseits gebracht waren,

nahmen
an

sie ihre

Zuflucht zu jener Un-

terscheidung, wobei sie

sich

Wortlaut

von Job.

3,

vita aeterna possit esse praeter Christi haereditateni, praeter

regnum caelorum,

Aug. De pecc. mer. et remiss. c. XX n. 26, Dominus, voleus auferre de cordibus male credeutium istam nescio quam medietatem, quam conantnr quidani parvulis non baptizatis tribuere, ut quasi merito innocentiae sint in vita aeterna, sed, quia non sunt baptizati, non sint cum Christo in regno ejus, defiiiitivam protulit ad haec ora obstiuenda sententiam: Qui niecum non est, adversum nie estr, ebds. c. XXVIII n. 55, Quia unn ait, inquiunt, ^^Nisi quis renatus jucrit ex aqua et spiritu, non habebit salutem aeternam tantummodo autem dixit: non intrabit in regniuit I)ci, ad hoc parvuli baptizandi sunt, ut sint ctiam cum Christo in regno Dei, ubi non erunt, si baptizati non fuerint, quamvis et sine baptismo si parvuli moriantur, salutem vitaraque aeternam habituri sint, quoniam nullo peccati vinculo obstricti sunt, ebds. 58, und Nos dicimus, eos (parvulos) aliter salutem et vitam c. XXX n.
aeternam non habituros, nisi baptizentur in Christo; illi (die Pelagianer) autem non propter salutem, non propter vitam aeternam, sed propter regnum caelorum. Quid sit hoc, dum exponimus, ut possumus, parumper attendite. TarvuluS: inquiunt, etsi non baptizetnr, merito innocentiae, eo quod nulluni
habeat omnino nee proprium, nee originale peccatum, nee ex se, uec de Adam tractum, necesse est, aiunt, ut habeat salutem et vitam aeternam, etiamsi

non baptizetnr; sed propterea baptizandus est, ut intret etiam in regnum caelorum', Aug. Serm. CCXCIV c. II n. 2. Vgl. auch noch die erste Hlfte des (bei den Ballerini, Opp. Leon. M. T. III col. 487 in Mignes Abdr.) drit>Item placuit, ut, si ten Canons der Plenarsynode zu Carthago v. J. 418. In domo Patns mci mansiones multae quis dicit, ideo dixisse Dominum:
sunt
etc. (.loh.

14,

2),

ut intelligatur,

quia

in

regno caelorum

erit

aliquis

medius, aut ullus alicubi locus, ubi beati luant parvuli, qui sine baptismo
ex hac vita migrarunt, sine quo in regno caelorum,
intrare non possunt,

quod est vita aeterna,


18*

anathema

sit.

(Der Can.

ist

vielfach fr uucht auge-

276

Ueber

die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu, non potest

introire

in

reguura Dei anklammerten. Dieser Wortlaut war es, der sie in ihrer Noth auf den Gedanken brachte, zwischen Reich Gottes und
ewigem Leben zu unterscheiden. Bei unserem Verfasser dagegen wurde die Unterscheidung zwischen Beiden durch seine ganz extreme "Werthschtzung des Caelibats und Geringschtzung des Ehestandes
Diese trieb ihn dazu, den Gradunterschied in den Belohnungen der Gerechten, den die Pelagianer lehrten, und den auch er selbst sonst annahni (s. ob. S. 251 f. Text und Anm. 3), in Betreff der im Caelibat und in der Ehe lebenden Gerechten zu zwei verschiedenen Sphren des jenseitigen Zustandes zu potenziren, wobei er sich in hnlicher Weise auf den Wortlaut von Matth. 19, 12: '>sunt spadones, qui se ipsos castraiierimt propfer regnuni caelGrum'i steifte (s. ob.), wie dies die Pelagianer sonst bei ihrer Behauptung, die getauft gestorbenen Kinder gingen in das Reich Gottes ein, whrend die ungetauft gestorbenen nur des ewigen Lebens theilhaftig wrden, mit dem Wortlaut von Joh.
hervorgerufen.
jenseitigen

sehen, seine Aechtheit aber von den Ball.,


P. II
7,

De

antiq. collectt. et coUectorr. cann.

Mig. Opp. Leon. T. III col. 113 s., gut vertheidigt worden). Eine Erklrung von irgend einem Pelagianer selber, in der er gleich unserem Verfasser an der im Text angefhrten Stelle geradezu zwischen dem eich Gottes oder dem Himmelreich und dem ewigen Leben oder der Seligkeit als zwischen zwei Sphseren des jenseitigen Zustandes der Gerechten, einer hheren und
einer niederen,

unterschieden hat,

indem

er

die

getauft

gestorbenen Kin-

der mit Berufung

auf Joh.

3,

5 in jenes,

die

ungetauft gestorbenen mit

Berufung auf ihre Unschuld in dieses eingehen liess, ist uns zwar nicht wohl aber erhellt, dass pelagianischerseits dieser Unterschied erhalten, gemacht wurde, aus der Aeussernng des Caelestius Infautes autem baptizari, coufitemur, quia Dominus statuit, reguum ca clor um debere nonnisi baptizatis posse conferri; quod quia vires naturae non habent, conferri necesse est per gratiae liberalitatem, Aug. De pecc. orig. V u. sicilianischen Pelagianer: ^infantem non 5, verglichen mit dem Satz der baptizatum morte praeventum non posse perire (= necessario salvari, vitae aeternae participem fieri) merito, quoniam sine peccato nascitur. Vgl. mit Caelestius's Aeusserung auch was Augustin in >De pecc. orig. c. XVII n. 19 aus Pelagius's Brief an Innocentius referirt: se ab hominibus infamari, quod neget parvulis baptismi sacramentum, et absque redemptine
:

Christi aliquibus

caelorum regna

prouiittat.
sie

Wo

die

Pelagianer sich

zur Kindertaufe zu bekennen hatten, redeten

vom regnum Dei- oder

caelorum, wo es sich dagegen vom Loose der ohne Taufe gestorbenen Kinder handelte, redeten sie von der vita aeterna oder der salus; denn Erben des Gottes- oder Himmelreichs wurden sie ihnen erst durch die Wiedergeburt mittelst der Taufe, Erben des ewigen Lebens oder des Heils aber waren sie ihnen schon von Natur, durch die Geburt.

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

277

Gleichwohl werden wir die Untprscheidung zwischen und ewigem Leben bei ihm fr pelagianisch anzusehen Himmelreich
?,

5 thaten*).

')

Er geht brigens

in

seinem- Eifer fr den

Caelibat luid wider das

eheliche

Leben noch weiter, indem er den in der Ehe Lebenden so gut wie oder doch nahezu die Mglichkeit abspricht auch m\r das ewige Leben zu
erlangen oder Belig zu werden.
uitara, si tarnen onniia

An

der ob.
illis

S.

er nmlich: tantum regni gloriam

(den

in

274 angefhrten Stelle sagt der Ehe Lebenden), non

Bedingung fr
sehr fraglich
censetur,

die

ist,

mandaia seruare (was die unumgnglich nothwendige Erlangiuig des ewigen Lebens bildet) poterint (was was schwerlich, was kaum der Fall sein wird), denegasse

:Q,uod saluus esse non possit, qui vel S. 144 sagt er: unius praecepti tran>:gressor extiterit, non ignorare te credo, apostolo dicente: Qui universam legem seruauerit, offendat auteni in uno, Jactus est omnium De quibus praeceptis uel pauca dicamus, ut de paucis reus (Jac. 2, 10).

und X, 8

iutellegantur et reliqua.

Praecipitur nobis non mentiri, non maledicere, non

malum
raicos

pro malo reddere,


diligere
et

non iurare quidem uel iuste


nos

iubemur etiam

iui-

odientibus

benetacere

et

pro

calumniantibus et pro

persecutoribus nostris orare.


ablata
repetere,

Non licet nobis saecularia iudicia adire, non uicem iniuriam inrogantibus repensare, quin potius uerberanti alteram niaxillam praebere et auferenti tuuicam pallium cedere. Non licet autem etiam cum fornicatoribus, aut cum auaris, aut cum malediObsecro te, ut centibus, aut cum ebriosis, aut cum rapacibus cibum capere,
non

secundum tuae testimonium conscientiae respondeas mihi, si poteris orania ista seruare, quisque matrimonii fueris necessi ta ti bus

praepeditus. Sine matrimonio .sumus et a tarn molesti oneris nexibus liberi degimus ac securi et uix nihilominus plenitudinempossumus seruare mandati. Quid nobis agendum est, si tantae solli citudini s uinculo m pl cemur V Was
i
i

heisst das anders als sagen, dass ein in der

Ehe Lebender mix ac ne uix


die

quidem'

oder doch nur

mit ausser st er Noth


Haltung
die

plenitudo mandati

halten, und, da von deren

Seligkeit

abhngt, selig
die

werden

Verwerfung der knne? Der Ehe von Seiten der Hretiker (non quo nuptias haereticorum more damnare uelimus, IV, 1 S. 127, Quid ergo? Damnauit Dominus nuptias? Absit!
Verfasser perhorrescirt

zwar wiederholt

VIII, 3

S.

136,

.-De illis ergo

eum

dixisse,

intellegendum
nee

est.

qui ut

malum

nubere sinunt, hoc aposiolus indulsit, Manichaei scilicet uel Marcionistae, qui alium quibus Nos uero eundem confitemur nuptiarnm, alium uirginitatis Deum credunt. nuptias, XVI S. 159); aber er nhert sich der Verwerfung et non damnamus
nuptias damnant et non a

Deo

institutas

credunt,

illos

derselben in bedenklichster Weise.

Denn

sie ist eigentlich,

streng

genommen,

quidenu die Consequenz seiner Behauptung, dass ein Verheiratheter ue vis Die vom Verf. in oder doch nur mit knapster Nuth selig werden knne. De diuit. vorgetragene Lehre vom Reichthum und seine in >De cast.

vorgetragene von der Ehe (beide Schriften sind von einem Verf.; s. weit, der seinen unt.) bilden brigens in Bezug auf die Behauptung, ein Reicher, Reichthum nicht aufgebe, knne nicht, und ein Verheiratheter knne >ne
vix quidem oder doch nur mit

knappster

Noth

selig

werden,

fast

vllig

Seitenstcke zu einander.

278
haben.

Ueber die pelagiani sehen Schriften auf

S.

3167.

Er

zeigt sich ja,

wie wir gesehen, in anderen Stcken

als

Pelagianer und wrde sich durch seine Ansicht

vom

Caelibat und

Ehestande

allein schwerlich

scheidung zu machen
gesinnten

um

dazu haben treiben lassen, jene Unterso Aveniger, als sie ihm bei den von
speciell bei

ihm scharf bekmpften Weltchristen und


Reichen
78
entgegentrat,

den weltlich
mal.
doctt.

und

er sie ihnen
bestreitet
S. 57)

gegenber aufs
htte sie

Entschiedenste

verwirft

und
diuit.

eifrig

(De

VIII

S.

f.

und De

XVIII, 5

ihm
der

nicht die von den Pelagianern bei der Frage nach

dem Loose

ohne Taufe gestorbenen Kinder aufgestellte ihm unmglich unbekannte Unterscheidung beider^) an die Hand gegeben. Endlich giebt auch noch die Verwerfung jeglichen Schwrens, der wir in unserem Briefe, gleichwie in den vier anderen und im
Tractat

De

diuit.,

begegnen, und z^var in demselben Zusammendiesen Schriftstcken,


S.

hange, wie in allen

zu erkennen, dass sein


Praecipitur
nobis

Verfasser ein Pelagianer war,

die

Worte:

non mentiri, non maledicere, non malum pro malo reddere, non iurare quidem uel iuste, XI, 8 S. 144.
3-

Ebenso wie

die Briefe auf S. 3

21

pelagianischen Characters

Und und Ursprungs sind, rhren sie von einem Verfasser her. das Gleiche gilt auch von dem Tractat und den drei Briefen auf 167. Dagegen kann es die Frage sein, ob auch jene beiden S. 25 Briefe und diese vier Schriften denselben Verfasser haben. Wir liefern im Nachfolgenden zunchst den Beweis 1. fr

die Identitt des Verfassers der zwei Briefe, 2. fr die des Verfassers des Tractats

Briefs

De

cast.

De und

diuit., des Briefs


3.

De

mal. doctt. und des

fr die des Verfassers des Briefs

De

poss.

non pecc. mit dem dieser drei Schriften^) um sodann eine Antwort auf die Frage zu suchen, in welchem Vorhltniss die Briefe auf S. 3 21 und die Schriften auf S. 25 167 zu einander stehen.

')

Ob

er sie auch getheilt hat?

Da

er

Pelagianer war,

erwartet

dies.

Ganz

sicher

wrde

es

der Fall sein,

wenn

der Brief auf S.

mau 313

aus seiner Feder geflossen sein sollte, indem er dann seinen Pelagianismus auf Sicilien erhalten htte, und, wie wir ob. S. 276 Anm. gesehen haben, einer der Stze der sicilianischen Pelagianer dahin lautete, dass die ohne

Taufe gestorbenen Kinder nicht verloren gehen knnten, d. h., dass sie das ewige Leben erhielten (was Augustin in De gest. Pel. c. XI n. 23 dem nicht verloren gehen knnten mit Recht substituirt), nicht dahin, dass sie -) Weshalb wir diesen in das Reich Gottes oder das Himmelreich kmen.
Brief gesondert besprechen, darber weit. unt.

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

279

1.

Dass

die

beiden

Briefe

auf S.

21

haben, ergiebt sich daraus, dass sie sich vielfach und


sehr aufflliger

einen Verfasser zum Theil in


als

Weise

in

Gedanken und Ausdrcken mit einander


der

berhren, ein Umstand,

um

so

schwerer wiegt,
von
einander

sie

nicht

nur von keinem sehr grossen Umfang, sondern auch in Bezug auf
Adressat, Zweck, Character und Inhalt
nicht wenig

verschieden sind.

Wir
oculos,

bedienen uns

um

es recht einleuchtend

zu
sich

machen, dass
mit
einander

die beiden Briefe

einen Verfasser haben, einer demonstratio ad


die
Stellen,

indem wir
zv^'ei

an

denen

sie

berhren, in

Columnen einander

gegenberstellen.

Der
1.

erste Brief.

Der zweite

Brief.

Facile est

dicere:

Deura
dili-

1.

Christianus

est,

in

quo

tria

scio.

De um
seit,

credo,

Deum

ista,

quae in horainibus

Christi-

go,

Deum

sedneque
ligit,

timeo, Deo seruio, anisdebent esse,potuerint inueniri: quinon credit, neque Scieutia, fides, oboedientia,
diligit,

credit, qui

non

neque
seruit,

di-

scientia, qua Dens agnoscitur,

qui non timet, neque' timet, fides, qua agnito creditur, oboe-

qui non seruit,


in

neque

qui
ut,

dientia, qua

credito

serui-

aliquo
scire

contempsit.

Sed,

tutis obsequiura commodatur.

neque neque

Deum, neque

credere,

Scientiae species

istae sunt:

neque timere eum, na, qua Deum scimus. qui eins mandata contempsit, mon- Fidei uero species hac sunt: Una,
diligere,

stremus
illic

ubi

seruitium, qua
illic

Deum

credimus,
(n.

alia

qua

dominatio, ubi dominatio,

Deo.

Oboedientia quoque
species habet

timor, ubi timor,


tia, ubi
tia (n.
2.

illic oboedieu- geminas oboedientia, illic iusti-

2 S. 17

f.).

S. 4).

Nee exeoiam

quempiam

2.

Nolo, exempla respicias pluri-

Christianum putes, quia di- morum, qui huius religionis citur. Licet enim aliquid decus in solo sibi nomine dici, quod non sit. Nam scrip- uindicant. Christianum

tum
ciint

est

de quibusdam, qui se
esse^
et

di-

non nomen, sed actus


cilius

facit.

Diffi-

ludaeos

non

sunt,

alicuius

rei

substantiam,

et alibi,
esse,
et

qui se

dicunt

apostolos
osten-

quam uocabulum
se

poteris inuenire.

non sunt; per quod

Errant enim nimium, qui

in

ditur,

non statim esse aliquid, hoc

Christianos putant,

quia dicitur, et dici posse, quod Christianum tantum quod non sit. Uehementer possideant nomen, ignoranerrat quisque, qui putat, se tes, quod non res noraini, sed

280

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

rem aliquam iam obtinuisse, nomen rei debeatur, et recte si eins obtineat nomen, cum aliquem uocari, quod sit, quod nomen rei, non res nomini non sit uero, uanum esse si uocedebeatur (n. 1 S. 4 f.). tur (n. 3 S. 17). 3. Ne in hoc erraueris, quod 3. Nolo censeas illos sal-

censeas, sufficere tibi, si de mandatis Omnibus uel aliquanta custodias, cum non satis cuique prosit, quaedam legis praecepta seruare, si aliorum praeuaricator exstiterit, scriptura dicente: Qui uniuersam legern seruauerit, offendat autem in uno, factus est

tim integros esse Ohristianos, qui

quaedam bona faciunt, dam uero operantur cum scriptura dicat:

quaemala,

Qui

uniitersam legem seruauerit^

offendat autem in uno^ factus est omnium reus (n. 3


S.
18).

omnium reus
4.

(n.

S. 6).
4.

Christiani non sunt, nisi qui

Quisquis enim seChristianum

Christi formam doctrinamque sectantur, cum scriptura dicat: Qui dicit^ se in Christo manere, dehet, quo modo nie, et ipse amhulare.

profitetur,

sui

per omnia auctoris exempla sectetur, sicut


est: Qtii dicit, se

scriptum
in

Christianus
uiuit
5.

ille

est,

qui
1

Christi

manere, debet, quo^nodo ille ambulauit, et ipse amhttlare (n. 5 S. 20).


Ch'/isto
5.
si

exemplo
Christianus

(u.
est,

S. 5).

qui nun-

Haec duo mandatorum genera

mentitur, nunquam maledicit, qui in toto non iurat, qui non malum pro malo, sed econtrario bonum reddit, qui maledicentibus benedicit, se qui etiani malefacien tibus [sibi] benefacit, qui inimicos suos diligit, qui pro calumniatoribus et persecutoribus suis

quam

quis bene intellegat et custodiat,

ab omnipoterit alienus esse peccato; in his enim consistit tota plenitudo iustitiae, quia quisque, quod sibi non uult f'ieri,
alio

non faciet.
non
faciet,

Non

solura

malum,
onine,

(|uod inferri sibi moleste

fert, alteri

uerum etiam

quod bonum est, quod negari sibi ab altero non uult, alteri orat, cuius ab omni malitia et exhibebit. Iste enim non solum inpudicitia etiam cogitatio munda uicem boni, quod sibi non reddi est, qui quaecunque, quae non uult, alio restituet, uerum sibi fieri non uult, nemini etiam pro malo bonum, quod aeque inrogat et omnia, quae sibi sibi non optat abnui, repensabit. praestari desiderat, omnibus lUud etiam huic simile esse libenter inpertit, et, ut bre- dinoscitur: qnaecumque uolumus,

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

281
ita et

uiter

multa concludara,

qui

post

ut faoiont

nobis

homines,

ablutionem alienus uos illis similiter faciamus. est a peccato (n. l S. 5). Debemiis etiara inimicos diligere, mentiri raaledicere, quia nee eorura odio delectemur. neminem laedere iurare, detrahere. adulari, per- Christiauo iniraicum licet sonas accipere. Non licet mentiri, odisse, nialum pro male red- non licet maledicere, non dere, maledicere, percutere et licet iurare, non licet maomnia, quae praecepto legis con- lum pro malo reddere, non
baptismi

tinentur,

tarn

inlicita
prohibita

sunt, licet adulari,


(u.

quam
S. 8).

euidentcr

2 sonas accipere,

non licet pernon inimicum


praecipitur,

odisse, quem amare


sicut scriptum est:

Diligite inimi-

cos uestros
6.

(n.

S.

18

f.).

Neque enini dicere poterit, Deum aliquando inpossibile ritu praecepisse, ne eum sine peccato esse? quia, si non quid iniquitatis titulo blasphenee praeceptum fuisset, posset, cum uero constet, esse praecep- masse uideatur (n. 2 S. 16).
Nolo enim mihi inprudentium respondeas Et quis potest
6.

tum,

aut

finiraus,

iniustum Deum desi putamus, eum

homini ali(|uid inpossibile praecepisse, aut, quia hoc sentiri de Deo nefas est, possibilia eum praecepisse, credondum
est (n.
7.
1

S. 57).

Quodam

loco

Dominum
esse,

di-

7.

Non

licet auarura esse, nee

xisse legimus habenti,

unde daret: superflua possidere, non in

Si

uade, terrenis facultatibus gloomnia riari, cui in praesenti terauenundare praecipitur, nihil ha- pore paupertas, non diuitiae Si sciebat conuenit Quisquis enim bere permittitur. Dominus melius esse dare quam se Christianum protitetur, per omaccipere, non modo suadere non nia auctoris sui exempla sectetur.
uis

perfectus

nende

omnia.

i^xii

sua

debuit, ut
geret.

deteriorem statuni

eli-

Christus

sibi

in

hoc

mundo

qui ian meliorem posside- nee geuus, nee diuitias uindicauit.

bat, sed ultro

hoc facere uolentem

etiam prohibere.
niagis
esse,
lieri,

Cum

uero, hoc se

Turpe est temporalem

Dei

tilio

uelle
cui

diuitem

dici,

docuit,

illud

melius ])erpetuae

diuitiae

promittuntur;

quod lieri docebat, ostendit. ])raesertim cum sciat, huius mundi el quomodo non potest per- diuitibus regna caelorum Dominum

282

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

fectus esse, cu n et a u e n d dare est quam


fectio illic
sit,

nisi
i

qui
si

sua
melius
per-

denegasse,
:

in

euangelio

dicente

der

t,

accipere,

cum

Domino Facilius camelus intrahit per foranien aciis^ quam diues in

ubi aliquid melius regna caelorum.

Qui

ista ser-

fuerit?
deesse,

Perfectioni

enim
est
(u.

nihil

credendum

S.

10

f.).

uauerit, scias, hunc magnum esse Christianum, qui uero contempserit, non esse eum, sed
frustra uocari, intellegas (n.

5 S.

20).

9.

Serua innocentiam

Esto

9.

sanctus, innocens

pudicus

Et quoniam nobis per Chri-

stum

etiam

castitatis

forma

Pudicitiam ante omnia serua, et protenditur, huius quoque exempli


id age, ut uel
tiae
tatis,

secundum continen- normam


est,

sectari

debemus, ut
ipse

illius
dis-

bonum
6 S.
13).

capias,

quia uirgini- perfectos probemus


amisisti
cipulos,

nos esse
iiirgo

quod primum

qui

et

esse

(n.

uoluit et uirginibus caelestis regni

praemium

repromisit;

sicut

in

euangelio dicit: Nihil est enim tarn Sunt enim spadones etc. carum Deo quam castitatis bonum, in quo praecipue eins similitudinem gerimus, si incorrupti post baptismum et integri iugiter manserimus. Est enim infinita uirtus corporis uincere uoluntatem. Qui hostem uicit fortior fuit, sed altero, qui libidinem repressit, se ipso fortior fuit (n. 6 S. 20 f.). 10. Honorificentiae tuae 10. Honorif icentiam tuam
litteras legi (n.
1

S. 3).

diu ignoratam habui

(n. 1 S.' 14).

Animad vertat hon orificen-

Haec
(n.

interim

tiatua(n.5S.
2.

12).

tiaetuae

honorificenscribenda

credidi

7 S. 21)1).
S.

Tract.

Gehen wir von den beiden Briefen auf De diuit. und den Briefen >^De mal.
als

21 ber zum
und
nicht

doctt.

De
von

cast., so scheint es,

knnten

diese

drei

Schriften

einem
cast.

Verfasser herrhren, sondern als msste eine jede von ihnen


insbesondere
als

einen anderen Verfasser haben, und

der

Brief

De

von einem Anderen geschrieben sein

der

De

mal. doctt.

und der Tract. De diuit., und als wren dieselben sammt dem Briefe De poss. non pecc. nur von irgend einem Anhnger der
')

DieLexica kennen

honorificentia nicht als Titulatur

honorificentia

Bedeutung Ehrerweisung, das ehrerbietige Betragen gegen Jemanden und Ehre sensu concreto von einer Person (Tu gloria Israel, tu hetitia Israel, tu houorificen tia [ua-uxrina] l)upuli nostri, ludith 15, 10). Ich eriiiuere mich nicht es ausser in den beiden Briefen als Titulatur gefunden zu haben.
tua, Deine Ehre), sondern nur in der

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

283
kleines
corsei es

Lehren des Pelagius

als

eine kleine

Sammlung,

ein

pus von pelagianischen Schriften zusammengestellt Avorden, zu eigenem Gebrauch,


zugleich.
sei

es

zum Zweck
sei

der Ausbreitung

der

in

ihnen ausgesprochenen Ansichten,

es endlich

zu beiden Zwecken

Wir

finden nmlich, dass die drei Schriften in einigen

Punkten

mit einander in starkem Widerspruch stehen, indem in der einen

von ihnen ber einen Punkt eine Ansicht aufgestellt wird, die in scharfem Gegensatz steht bald zu der ber denselben Punkt in den beiden anderen aufgestellten, bald zu der in einer von diesen direct
ausgesprochenen oder indireet an den Tag gelegten.

Im
zwischen

Briefe

De mal. doctt. VIII S. 78 f. wird der Unterschied dem regnum (regnum caelorum) und der uita (uita
als

aeterna)

zwischen einer hheren und einer niederen Sphoere des

jenseitigen Zustandes der Gerechten mit der grssteu Entschiedenheit geliiugnet,

und zwar auf Grund der heiligen Schrift (Matth. 12, 1. 2. 1 Cor. 6, 9 und Matth. 19, 2325). Ihr zufolge gebe es nach dem Tode nur zwei loca, das regnum oder die uita und die gehenna oder mors, nicht drei, das regnum, die uita und die gehenna, und existire keine uita oder Salus ausserhalb des regnum Dei. Und dieselbe Ansicht tritt uns auch im Tract. De diuit. XVIII, 5 S. 57 entgegen, wo
25, 81
ff.,

Dan.

gleichfalls

ausgesprochen wird, es gebe nach der Schrift (Matth. 19,


salus ausserhalb

23

25)

keine uita aeterna und

des

regnum

caelorum.

Im

Briefe

De

cast.

VIII,

2 S.

I3G wird hingegen

auf Grund von Matth. 19, 12 die Ansicht aufgestellt, nur die im
Caelibat (einem vollkommen keuschen)

lebenden Christen,

wrden

das regnum caelorum, die regni gloria empfangen, whrend die


in der

Ehe

lebenden,

si

allein der

uita aeterna

tamen omnia mandata seruare wrden theilhaftig werden, und

poterint,
also

zwi-

schen jenem und dieser als zwischen zwei Sphajren des jenseitigen

Zustandes der Gerechten, einer hheren und einer niederen, unterschieden. Was in jenen beiden Schriften bestritten und verworfen
wird

in der

De

mal. doctt

auf das

Entschiedenste und mit

Anfhrung einer ganzen Reihe von Schriftstellen das dieser ohne Bedenken angenommen. Im Tractat De diuit. wird an den reichen Christen
,

Avird

in

die For-

derung

gestellt,

dass er seines Ilcichthums sich entussere

und ein

pauper

oder doch

wenigstens

ein

sufficiens

werde,

wenn

er

anders in das Himmelreich eingehen oder,

ewige Leben ererben oder

selig

was dasselbe sei, das werden wolle (s. ob. S. 262 f. Text

284

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

und Anm.

1).

Im

Brief

De

cast.

hingegen wird, wie schon

ob.

S. 262 f. Anm. 1 gesagt, von dem reichen Adressaten^) nicht verlangt, dass er seinen Reichthmern entsage, derselbe auch nicht

deswegen

getadelt, dass er dies

bisher nicht gethan,

sondern Avird

er vielmehr troz
berhuft''').

dem,

dass

er ihn

noch

besitzt,

mit

Lobsprchen

De

diuit.<s

kommen

Auch wird in diesem Briefe nicht, wie im Tractat den Reichen die Mglichkeit in das Reich Gottes zu geradezu abgesprochen, sondern nur gesagt, dass es schwer,
sei,

sehr schwer fr sie

in dasselbe einzugehen^).

Im
doctt.

Tractat

De

diuit.

X, 5

S.

42 und im Briefe De

mal.

3 S. 92 treten uns zwei mit einander in Widerspruch stehende Auffassungen des in Act. 5, 111 Erzhlten entgegen, und in ihnen zwei einander widersprechende Ansichten ber die

XIV,

Pflicht des Christen sein ganzes Vermiigen hinzugeben.

Nach dem

Tractat waren Ananias und Sapphira als Christen von vornherein schuldig den ganzen Preis ihres von ihnen verkauften Ackers vor die Fsse der Apostel zu legen, und wurden sie dafr mit dem Tode bestraft, dass sie dies nicht gethan, sondern einen Theil davon

^)

S.

die

beiden Stellen:

Nam

suojgerit

(diabolus)

haec saepius

tibi:

Tu

ergo non nubes?

Tu

sine liberis permanebis?

Et

cui

tantas opes,

cui

160 und: praesertim inter diuit es, quos saluari difficile est, cum temporibus nostris, quibus multis ^) So schon paene ignota (?) iustitia est, flagrat laus tua^^, ebds. S. 166.

tantum Patrimonium

derelinques?

XVII

S.

in den

Anfangsworteu des Briefs:


ut

iQuamqnam

illius Christianitatis te

esse

cognouerim,

omne sanctitatis bonum uelut ingenitum teneas, et docere niagis alios possis, quam doceri ipse desideres, I S. 122, insbesondere aber am Schlsse desselben, wo der Verf. unter Anderem von ihm sagt: Mirari
enim me fateor excellentis aniuii tui in tarn parua aetate uirtutem et in iuuenili corpore canam meutern und temporibus nostris, quibus multis paene ignota (?) iustitia est. flagrat laus tua per omnia, ita ut nullus sit, qui tuam
in

Noli perdere non admiretur aetatem. egregiam consuiiimatamque fabricam nequaquam uelis unius anguli destructioue foedare. Mihil de gloria tua saeculum Es ist ^) S. die ob. S. 262 f. Anm. 1 angef. Stt. rapiats XVII S. 166 f. bezeichnend, dass, whrend im Tractat De diixit. XVIII, 1 S. 55 nach der
Christianitatis (?)

conuersatione

magnum

bonum

et

^Nec inaerito diuitibus per difficillimi exempli couparationem quodammodo aditum clausitc der zweite viel strengere Theil Facilius camelus per des Ausspruchs des Herrn in Mattb. 19, 23. 24: acus transibit, quam diues in regnum eaelorum angefhrt wird mit foramen
Aeusseruug:
regni caelestis

Uebergehuug des ersten, weniger strengen Theiles: Difficile diues intrabit in regnum eaelorum, im Briefe >De cast. XVIII S. 163 Lach der hnlichen Aeusseruug: Legimus enim, caeleste regnum diuitibus quodammodo denegari umgekehrt dieser mit Uebergehung von jenem citirt wird.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

285
nach

fr sich behalten,

und keinesweges
desselben oder

dafr, dass

sie

gelogen^);

dem

Briefe dagegen htte es

ihnen freigestanden den


einen Theil

Acker oder

den ganzen Preis

davon zu behalten.

Was
sie

ihnen die Strafe des Todes zugezogen, sei das gewesen, dass ihr Gott gegebenes Versprechen, ihm den gaT:zen Preis zu opfern,
das Gesetz
bertreten,
hatten''').

gebrochen, oder dass sie

das

sie

sich

aus

freien Stcken selber gegeben, auferlegt

Im

Tractat wird

also gelehrt, der Christ sei verpflichtet sich seines

ganzen Verm()gens

zu entussern, im Briefe dagegen, es


einen Theil davon zu behalten
^).

sei

ihm

erlaubt dasselbe oder

Wir
ffegen

kfinnen

doch diesen
des

Widersprchen
der
lassen,

keine

Beweiskraft
beimessen,

die Identitt
sie sich sehr

Verfassers

drei

Schriften

indem

wohl erklren
nicht

und zwar auch ohne dass


Ansicht seine

man zu

der brigens

geradezu verwerflichen
seien

Zuflucht nimmt,

die Schriften

zu verschiedenen Zeiten von

*)

Cur Ananias

et

Sapphira ob subtractain pecuniae partem morte mnlc-

tati sunt, si

ne hoc ipsuin quidem, quod obtnlerant


sunt, iuquies.

offerre debuissent?

Quia mentiti

Quid

eniin et apostolus de re

superfiua

uohiit

esse sullicitus, uel quid tarn graui supplicio eins fallaciaui condeninauit? Tani

enim conteiupni debuit inendacium rei non necessariae, quam nee ueritas -) exigi. Praestat enim non perficere, quod nee inchoare' debuer a s. recordari expedit, Ananiam et Sapphiram ob id, quod partem quandain pecn Quibus si iiiulto non niae subtraxerant, apostoli iudicio morte dampnatos. dixerim, constitutionis praeuaricatio (ipsi cessit propriae, ut ita

enim eins
pollicendo,

rei

possessionem
illis

quam licitam habuerant,


sentiendum,
qui
alicuius
Si

inlicitam fecerant, Deo eam si promittcre noluismandati dominici praeuari-

sent), quid de
et

catores extiterint?

enim

iiuiltuin

non

fuit,

quod aliquando licuit


liceret, uolunlicuit,

et quod dini credeudum est? ') Auch die Art, wie im Briefe ^De mal. doctt.' XI, 1 S. 87 ber diejenigen geurtheilt wird, die sich zur Zeit seines Verfassers von ihren
illud,

semper licere potuit, tas propria fecit, quomodo

et,

ne

postmodum
nunquam
inpunitum

quod

nae prolnbitum est auctoritate

censurae,

esse

Ehegatten getrennt hatten

um

ein

von Befleckung

durcli

ehelichen

Um-

gang

freies

Leben zu fhren und

ein solches liCben fhrten

( neque ulla

feminarum adhuc [in der apostolischen Zeit] fu erat celebrata diuisio, et tamen illorum rdes me Mores erant,
seu uirorum, seu

quam

nostri nempc perfecti),

scheint nicht

recht

bereinzustimmen

mit dem ganz extremen Eifer fr den Caelibat und wider das eheliche Leben, Doch zielt jener Brief in den der im Briefe -De cast.* an den Tag tritt.
angefhrten Worten wohl nur auf Miinner und Frauen, die mit ihrer Tren-

nung von ibicn Ehegat en und ihrer Enthaltung vom ehelichen Umgang nach derselben Mangel an fTehorsmu gegen Gottes Gesetz verbanden, auf Solche, von denen Pelagius an der ob. S. 257 Anra. 1 aus >Ad Demetr. 10
angef. Stelle redet.

286

lieber die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

ihm geschrieben worden, und


sie

er

habe

iu

einander widersprechen im Laufe der Zeit

den Punkten, in denen seine Ansichten

gendert.

bekmpft der Verfasser die moralische Schlaffheit der Weltchristeu seiner Zeit und zeigt hiebei, wie die mannichfachen Auswege, durch welche sie den strengen Forderungen des neutestamentlichen, vom Herrn und seinen Aposteln aufgestellten Gesetzes zu entgehen suchen, allesammt nichtig und

Im

Briefe

De mal.

doctt.

thricht seien.

Einer von diesen Auswegen war


christlichen

der,

dass

sie

bei

ihrem wenig strengen

Leben, weil doch immer dem christlichen Glauben zugethan, zwar nicht des Himmelreichs, seiner Herrlichkeit, die allerdings nur dn Christen zukomme;, die ein

vollkommenes Leben fhren, so doch des einfachen und, so zu sagen, gemeinen ewigen Lebens, das von jenem verschieden sei und ihm Dessen getrsten sie weit nachstehe, wrden theilhaftig werden.
sich,

und mit ihm wollen

Ausweg
jenes

um ihnen diesen sie sich begngen. abzuschneiden erweist der Verfasser, dass das Himmelreich
dieses verlustig

und das ewige Leben identisch

komme,

und dass daher, wer nicht und dem einen Orte, den gehe
seien,

in
es

ausserdem noch gebe, der Gehenna, verfalle. Und auch, wenngleich krzer und nicht so energisch, im Tractat De diuii, in welchem er mit allen Mitteln den Satz verficht, der Reiche habe um ins Himmelreich kommen zu knnen seinen Reichdasselbe thut er

thum mit einem Male oder doch mglichst


chen Reichen
gegenber,
die

schnell

aufzugeben,

sol-

sich

dessen

weigern^) und hiebei,

einrumend, dass jenes Aufgeben

allerdi^igs

nach Matth.

19,

21 und

23

mit seiner Herrschaft und Herrlichkeit zur Folge habe, die Meinung aussprechen, sie knnten wenigstens das von ihm verschiedene und tief unter ihm stehende
f.

die Ei'langung

des Himmelreichs

ewige Leben erlangen, was ja den Reichen an jenen Stellen, die nur vom Himmelreich redeten, nicht abgesprochen werde, und
mit welchem

Im Briefe De cast. dagegen 276 gesagt, seine ganz extreme Werthtreibt ihn, wie schon ob. S. schtzung des Oaelibats und Geringschtzung der Ehe dazu, zwischen dem Himmelreich und dem ewigen Leben als zwischen zwei Sphren des jenseitigen Zustandes der Gerechten, einer hheren und einer niederen, zu unterscheiden und jene den Ehelosen, diese den in der
sie zufrieden seien.
>

Ehe Lebenden anzuweisen.

Die Letzteren geradezu vom Heile


Species der

') Sie gelten dem Verfasser ohne Zweifel nur Weltchristen, die er in -De mal. doctt. bekmpft.

fr eine

Ueber die pelagiauischen Schriften auf

S.

3167.

287

ausschliessen

und der Gehenna zusprechen und also die Ehe verdammon konnte er nicht Stellen gegenber, wie 1 Cor. 7, 2 und er wrde dadurch /um Hretiker geworden sein 1 Tim. 4, 2

(De
keit,

cast.

XVI

S.

159)

ihnen die gleiche zuknftige

Herrlichin Ueber-

wie den Ehelosen, zuerkennen oder auch nur ihnen

einstimmung mit der von Pelagius und ihm selber in De mal. doctt. Vni, 1 S. 78 vorgetragenen Lehre vom Gradunterschiede einen geringeren in den zuknftigen Belohnungen der Gerechten Grad derselben zugestehen konnte er kraft seiner Ansichten ber

Caelibat und

Ehe auch

nicht*).

Da

griff er in seiner

Noth zu jener
der ungetauft

ihm

als

Pelagianer von der Frage

nach

dem Loose
dieser

gestorbenen Kinder her Avohlbekannten und in


scheinlich von

Frage wahrText und Aum. 1) Unterscheidung zwischen Himmelreich und ewigem Leben und sprach ihnen, sie von jenem ausschliessend, dieses zu^). Dass im Briefe De cast. nicht nur nicht die Forderung au den reichen Adressaten gestellt wird, die im Briefe De diuit.

ihm

getheilten (vgl. ob. S. 278

mit so grosser Strenge an aHe Reichen ergeht, sondern auch derselbe troz seines Reichthums bersehwugliches Lob erhlt, .sowie
dass hier nicht, wie dort, den Reichen die Mglichkeit in das

Him-

melreich zu
erklren.

kommen

geradezu abgesprochen wird, lsst sich

unschwer

Der Verfasser des Briefs

nicht verheiratheten, aber vor der


nicht zu viel auf einmal verlangen,
seiner

will von dem jungen, noch Ehe stehenden reichen Manne

um

ihn nicht von der Erfllung

Forderungen abzuschrecken, und hofft, er werde, wenn er nur erst dazu bewogen worden, ehelos zu bleiben und keine Familie zu stiften, wozu ihn der von dem brennendsten Eifer fr den Caelibat erfllte Briefschreiber mit aller Macht zu berreden sucht ^), spter leicht auch zur Hingabe seines Vermgens bewogen werden knnen, oder auch das Ergreifen des ehelosen Standes werde ihn von selbst gleichzeitig oder doch bald auch zum Aufgeben seines Reichthums
fhren.

Uebrigens giebt er ihm doch schon jetzt mehrfach zu ver-

nahezu selbst die Mg-) Hiebei ewige Leben zu erlangen. S. ob. S. 277 Anni. 1. lichkeit ab das hngt er sich in seinem Interesse ebenso an den Buchstaben von Matth. 19, Weltly, wie sich die in >De diuit. von ihm bekmpften Reichen und die christen, wider die er in De mal. doctt.' zu Felde zieht, bei derselben Unterscheidung in dem ihrigen an den Huchstabeu von Mattb. 19. 21-24 bngten Insund an den Buchstaben jener und dieser Stelle gehngt haben werden.
')

Spricht er ihnen doch so gut wi oder doch

')

besondere

am

Schlsse des Briefes,

wo

er mit den dringendsten

Ermaliuungen

dazu auf ihn einstrmt.

288

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

stehen, dass er

sich

seines

Reichthums zu entussern habe, oder

wenigstens sehr gut daran thun wrde, ihm zu entsagen.

Er

spricht
fr
die
vgl.

nmlich nicht nur aus, dass es

nach dem AVorte Christi

Reichen schwer
S.

sei in

das Himmelreich zu

kommen

(S.

163;

166), dass der

und
(S.

dass er ihren

Herr es ihnen gewissermaassen aberkannt (ebds.), Eingang in dasselbe fr so schwer angesehen,


als

dass er etwas ganz unmgliches fr mglicher erklrt habe, als ihn


160),

sondern er bezeichnet auch (indirect) den Reichthum


der
er

ein,

wenn auch

nicht absolutes, so doch sehr grosses Hinderniss an

der Ergreifung des ehelosen Lebens, zu


auffordert, (und

ihn

so

dringend

damit

am Eingang

in das Himmelreich)^).
betrifft,

Was

endlich

den Widerspruch

von

dem wir
ff.

ob. S.

284 f. geredet haben, so hngt er mit dem zusammen, den der Verfasser in De diuit. X, 3
mal. doctt.

ganz verschiedenen ZAveck

V XIV

und

verfolgt,

hier

wie dort mit der

De Begier und
in

dem
sein

ihm eignen. Dort ganzes Vermgen hinzugeben


Eifer, die

will er zeigen, dass Christi

Gebot

nicht bloss den Aposteln, sondern

allen Christen gelte.

Da

verleiten ihn

denn jene Begier und jener


1

Eifer den Beweis hiefr in

dem

Act. 5,

11 Erzhlten

zu finden,

welches gerade umgekehrt ganz offenbar seiner Meinung widerspricht,

indem Petrus
5
als seine

in

V. 4 ausdrcklich

sagt,

Ananias habe seinen Acker

oder den ganzen Preis dafr behalten knnen, und ebds. und in V.

todeswrdige Snde das bezeichnet, dass er den heiligen

Geist, dass er Gott belogen.

Der Verfasser

ignorirt

das

Erstere'*^)

und bestreitet in sophistischer Weise das Letztere, indem er sich nur an das ussere Factum hlt, dass Ananias nicht den ganzen Preis des Ackers gebracht. In De mal. doctt. V XIV dagegen sucht er wider die Behauptung, der nakte Glaube genge zum Heile, und bloss die inpii, die Gtzendiener und Unglubigen, nicht auch die peccatores, die Uebertreter der Gebote des gttlichen Sittengesetzes, wrden verdammt werden, aus Aussprchen der Schrift und biblischen Beispielen nachzuweisen, dass auch die.

*)

Cnius

dicti (des in

Matth.

19, 24)

ueritatem hoc

iani

tempore uideunis

inpleri,

quo uirginitatis bono, cui praecipne regnum caeleste prom tt itiir, omnes paene diuites carent (S. 160). Hier, wie in
i

dem ganzen vorangehenden Passus,


in der

tritt die

enge Verbindung zwischen der

Die eine ist ^) Dass sein Eifer ihn dafr blind Regel mit der anderen gesetzt. gemacht haben sollte, ist nicht recht glaublich. Hiezu sind Petri Worte doch zu klar und hervorstechend, und er zu scharfsichtig. Er hat an der Stelle

Ehelosigkeit und der Darangabe des Reichthums klar hervor.

kaum bona

fide

geschrieben.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

289

welche sich gegen diese versndigen,


daraniss anheimfallen wrden.

trotz ihres

Indem

er hier

Glaubens der Vervon den alttestament-

lichen Beispielen zu neutestamentlichen bergeht


instar

um

und als ein solches und der Sapphira anfhrt, hebt er einen recht klaren und starken Beweis dafr zu geben, dass

omnium das

des Ananias

Uebertretung irgend welches Gebotes Christi unmglich ungestraft

darum mit dem Tode bestraft worden seien, weil sie ein Gott gegebenes Versprechen, was sie nicht verpflichtet gewesen waren zu geben, gebrochen, oder weil sie ein Bestimmung (constitutio) verletzt, die sie selbst, von
bleiben knne, hervor, dass die genannten Personen
freien Stcken fr sich getroffen.

Blieb schon die Verletzung einer

solchen

Bestimmung

nicht unbestraft,

um

Avie viel

weniger wird die

Uebertretung eines von Gott gegebenen Gebotes unbestraft bleiben. In De mal. doctt. fhrt den Verfasser der Zweck, den er in

diesem
in Act.

Briefe

verfolgt, dazu, gerade den Punkt in der Erzhlung n scharf zu accentuiren, zu dessen vlliger Ignorirung er in

De

diuit.

von dem Zweck getrieben

wird,

zu

dem

er

diesen

Die Lehre, die er hier vortrgt, kommt ihm in der anderen Schrift bei dem Zweck, den er in ihr verfolgt, gar nicht
Tractat verfasste.
in

den Sinn.

Whrend

somit

die Widersprche,

von denen wir gehandelt,


lsst

keinesweges beweisen, dass die drei Schriften nicht von einem und

demselben Verfasser herrhren knnen,


lich Vieles fr die Identitt

sich

so

ausserordentdass
diese

ihres

Verfassers anfhren,

fr ganz unzweifelhaft angesehen

werden muss.

Zuvrderst
drei Schriften

spricht fr sie ein

usserer Grund:
bei

dass

die

im Codex nicht nur

einander
(s.

stehen,

sondern

auch

einem

Verfasser beigelegt werden

ob. S.

227

30).

Dies

legt es wenigstens

am

Nchsten, dass sie von einem und demselben


AVill

Manne

geschrieben

sind.

man

sie

im

verschiedenen Verfassern beilegen, so muss


hiefr anfhren knnen.

man

Widerspruch damit gewichtige Grnde

Solche sind aber nicht vorhanden. Den Widersprchen, die wir oben besprochen, kommt, wie gezeigt, keine Beweiskraft zu.

Sodann

aber

zeugt dafr, dass die

und dies ist bei Weitem die Hauptsache in Rede stehenden Schriften einen Verfasser

haben, eine Flle der strksten

inneren Grnde.
diosolben

In

allen
t)fter

dreien

werden

vielfach

Ansichten

ausge-

sprochen,

mit denselben oder doch mit hnlichen Worten.


Eifer den
jr'd<\s mal igen

Alb

drei konnzeichnet dasselbe ethische Pathos, sowie dieselbe

brennende
mit allen
19

Begier und

derst^lbe feurige

Satz

290
Mitteln zu

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

erweisen und alle Einwendungen gegen ihn niederzukmpfen und dieselbe rcksichtslose Energie, mit der dies Ziel verfolgt wird.

In allen dreien

tritt

hiebei derselbe den Verfasser nie


Scharf-

in

Verlegenheit lassende

und jeden Umstand benutzende


dieselbe

sinn, dieselbe

gewandte, fter jedoch in Sophistik ausartende Dia-

lektik

und

dialektische Manier,

Rhetorik und nicht ganz

Dazu kommt noch die Uebereinstimmung in Gedanken, Bildern, Wendungen, augenflligste Mit einem Worte: in Redensarten, Ausdrcken und Wrtern.
selten glnzende Beredtsamkeit

zu Tage.

allen drei Schriften tritt uns dieselbe

schriftstellerische Individualitt

entgegen, und zwar eine sehr ausgeprgte.


a.

In De mal-doctt. X,
S. 71

2.

3 S. 8284,
5,

XIV,
ff.

5 S. 93 und

IV,

wird auf Grund von Matth.

17

die Gerechtigkeit

der Pharisseer, die nicht in das Himmelreich fhre, als mit der

vom

mosaischen Gesetz geforderten identisch und von der von Christus


verlangten, die allein den

Zugang zu ihm

verschaffe,

verschieden,

und Christus
saische

als

der,

welcher

gekommen

das

unvollkommene mo-

Gesetz vollkommen zu machen, als Gesetzgeber, als der Geber eines neuen, das mosaische an Strenge bertreffenden, vollDieses Gesetz habe der Christ zu komneren Gesetzes dargestellt. befolgen, nicht das mosaische, seine ebertretung ziehe (nach Hebr.
10,

28

31

und

12, 25) eine viel grcissere Strafe

nach sich

als die

des letzteren zur Folge hatte,

man nachzuahmen,
61 und in

nicht das der

dasselbe wird auch in

De

cast.^

und das Beispiel seines Gebers habe Mnner des alten Bundes. EbenDe diuit. IX, 5 S. 39 f. und XIX, 2 S. XII, 4 S. 151, VI, 4 S. 133 und IX, 1 S.
grossen Theil in
in

137 ausgesprochen,
hnlichen Worten^).
in

zum
S.

denselben

oder
f.,

in

ganz

Wie

De

diuit.

IX, 5
162

S.

38

so erscheint dafr, dass

De

cast.

VII

134 und

XVII

S.

als

Grund

nachzuahmen, Christo nachzufolgen, ihm zu leben haben, sein Leiden und Tod fr sie, zu ihrer Erlsung, und wie dieselben nach De diuit. VI, 1 S. 30 f. darum Christi Beispiel in allen Stcken zu folgen schuldig sind, weil sie seine Schler sind, als welche sie sich in ihrem Namen, Christiaui,
die Christen das Beispiel Christi
Vgl.
B. die

')

z.

Worte:

Ouod
sed

si

ita

est,

nescio,
si

quomodo Christus
eins

Dominus non uenit

solnere legem,

adniplere,
die

per

credulitatem

discipliua nou aucta est, sed minuta

Worte: Aucta est cnim, ut saepe diximus, per Christum discipliua iustitiae, non minuta, quia non uenit legem soluere, sed adinplere in De mal. doctt.< IV, l S. 71 und XIV, 5 S. 9ii mit den Worten: Adauctum est enini aliquid innocentiae, quando non occidere solum, sed nee irasci permittitur etc. in De cast. XII, 3 S. 151.

und

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

291

bekennen, und er ihr

4
1

S.

Lehrer ist, so sind sie nach De cast. VI, 133 deshalb schuklig ihn nachzuahmen oder seinem Beispiel

zu folgen, weil er ihr


S.

Gesetzgeber

ist.

Wie

in

De

diuit.

X,

(sammt der humilitas und dem contempnere) als das angegeben wird, worin sie ihn vornehmlich nachzuahmen haben, so wird in De cast. VI, 2 S. 132 f. als das

40

die paupertas

vornehmste Beispiel dafr, dass sie die Virginitiit zu erwhlen haben, das angefhrt, dass er von einer virgo habe geboren werAVie in De diuit. den wollen und selber virgo geblieben sei.

IX, 4

S. 38, so

wird in De

cast.<^

XV, 4
S.

S.

158

(vgl.

auch

XIV,
dass,

G S. 15G.

sich auf das Beispiel Abrahams und anderer wer in alttestamentlicher Frommen berufe und es nachahmen wolle, dies in allen Stcken, auch in solchen, die dem alttestamentlichen Gesetz und Leben angehren, zu thun schuldig sei. Wie endlich in De diuit IX, 3 S. 37 f., so Avird in De cast. XV, 2 S. 156 f. gesagt, und zwar wesentlich in denselben Worten, dass Alles, was von Seiten der Frommen des alten Bundes und mit ihnen geschah,
in Sonderheit in Betreff ihrer ehelichen Verhiiltuisse,
et

XVII S. einem Stcke

159 und IV, 12

131) ausgesprochen,

in raysterio

figuraliter

geschah^). dass

In

allen

drei

Schriften

wird

(nach
die

Jacobus) gelehrt,

das

ganze

neutestamentliche

Gesetz,

plenitudo mandatorum oder raandati vom Christen erfllt werden msse, wenn er anders das Heil oder das ewige Leben erlangen wolle (S. De mal. doctt. XXII S. 110, De cast. X, 8 S. 144 und VIII, 2 Schluss S. 13G, De diuit. XVIII, 4 S. 50 und

XIX,
(s.

2 S. 00
cast.

f.).

von ihnen

erfllt,

nur einen Theil, mehrere oder wenigere, erreicht nur das, dass seine Strafe geringer wird

Wer

X, 8 S. 144), und wer auch nur die geringsten verletzt, verfllt nach dem Urtheil des neuen Testaments der Strafe, Hiebei werden der Gehenna (s. *De mal. doctt. XTI, 1 S. 89). sowohl in De diuit. <s als in De mal. doctt. griissere und geringere

De

raandata und peccata unterschieden


*)

(s.

De

diuit.

XIX,

2 S.

In De diuit. XIII, 10

S.

welclie,

whrend

sie sonst fast alles Alttestanientliche allegorisch

59 werden ausserdem die scharf getadelt, und mystisch

und
S.

auszulegen, neutestamentliclie Vorschriften und Geschichten dagegen eigentlich historisch zu fassen pflegen, allein da, wo es die Vertheidigung der Reichen

gilt,

das Umgekehrte thun.

Vgl. mit diesem Tadel den, der in >T)e cast.- X, 4

140 ber die

ausgesprochen wird,

welche da,

wo

fr

den

contemptus

diuitiarum und das uirginitatis


inteinperantia

bonum

neutestamentliche Aussi)rche ange-

fhrt werden, sich auf alttestanientliche Beispiele berufen, da aber,


die

wo wider

nuptiarum

ans alttestamentlichen

Stellen

argnmeiitirt

wird,

zum nenen Testament

ihre Zuflucht

nehmen.
19*

292
61,

Ueber

die pelagianischen Scliriften auf S.

3167.

und

De mal. doctt. XIII, 1 S. 90, XIV, 1 XIX, 2 Schluss S. 105), und in allen
255, 257

S.

91

f.

XIV,

5 S. 93

drei Schriften dieselben

ob. S.

mandatorum, unter denen das jurare niemals felilt (s. und 278), in ganz hnlicher Weise aufgerechnet (s. De diuit. XIX, 2 S. 60 f., De mal. doctt. XIV, 1 S. 91 Sowohl in und De cast. X, 8 S. 144 und XII, 3 S. 150 f.).
species

De cast. wird ferner zwischen licita, zu denen die Ehe gehrt, und illicita unterschieden (s. De mal. doctt. XI, 1 S. 86, XIV, 3 S. 92 und XXV S. 113 und De cast. I S. 123, IX, 2 Schluss S. 137 und XVII S. 160), und wie in De diuit. XII, 5 S. 48 f. die paupertas fr zur hchsten Stufe des christlichen Lebens, der perfectio gehrig erklrt wird, so kann nach De cast. X, 8 S. 144 ne uix quidem und nach De cast. XVII S. 166 schwer derjenige ein perfectus
De
mal. doctt.
als in

Christianus sein, welcher nicht in der singnlaritas lebt^).


allen drei Schriften wird die

In

Gnade
ein

in erster Linie darin gesetzt,

dass Christus
als

den Menschen

volikomneres,

strengeres

Gesetz

das mosaische gegeben und ihnen durch sein Beispiel

im Thun

und Leiden vorangeleuchtet, whrend die Gnade, die er ihnen durch sein Leiden und Sterben zur Shnung ihrer Snden erzeigt^), in denselben ganz in den Hintergrund tritt, und von dem besonderen
gttlichen
vllig

Gnadenbeistand zur
(s.

Erfllung des
S.

Gesetzes

in

ihnen
S.

geschwiegen wird

ob.

253 Text und Anm. 2 und


in
allen

273

f.).

Das 'Wort
f.).

gratia

wird

dreien

in

derselben

fr sie usserst characteristischen AVeise gebraucht

257 und 273 Reichen sich

(s. ob. S. 253 f., Die Ansicht von der Nothwendigkeit fr den seines Reichthums zu entussereu, die er in De diuit.

Nothwendigkeit auferlegt willen ehelich zu werden.

ist den nieri Christiani nicht die Erhaltung des menschlichen Geschlechtes Die ueri Christiani sind identisch mit den -) Die Snden, perfecti Christianis denn nur diese sind wahre Christen. die er durch sein Leiden und Sterben geshnt, sind die vor der Taufe begangenen, deren Vergebung sie in dieser mittelst des Glaubens erlangen (s.
')

Nach De

cast.

XIII, 9 S. 154

um

der

De
S.

diuit.

VIII, 3 S. 36

und De mal.
nach
ilir

doctt. III,

S. 71).

haben

sie die

Reinheit zu bewahren, die sie in


sie sich

ihr

erlangt

Nach derselben (De cast. X, 4


durch

141),

und wenn

mit Snden wiederum befleckt,


(s.

Busse, Bussacte Vergebung zu suchen

De mal.

doctt.

2 S. 77 und XVI, 7 S. 99, und vgl. auch die AVorte: multos uideas in tantum Dei formidare iudicium ut, quarauis nulla
-

IIL 2 S. 71, VII, cum Christianorum

eos redarguerit culpa peccati,


affligere, in

abstinentia, oratione, ieiimiis corpus

cinore otiam

cilicioque

uolutari

[non desinant]

in

De

cast.t

XVII

S. 164).

eber die pelagiauischen Schriften auf

S.

3167.

293

ex professo
doctt.
S.
1()0,

und ausfhrlich verficht, giebt er auch in De mal. XVIII, 3 S. 103 (s. ob. S. 255) und in De cast. XVII 163 und 1G6, und zwar zum Theil in ganz hnlichen Ausdass
er

drcken^), zu erkennen, nur

aus

den

ob.

S.

287

angef.

(Grnden in der letzteren Schrift nicht so scharf


zuerst genannten.
diuit.

auftritt,

wie in der

Vllig
f.

XIX,

2 S. 60

die

in derselben Weise, wie er in De ungeheure Schwierigkeit fr die Rei-

chen die ^plenitudo mandatorum zu erfllen dadurch einleuchtend


zu machen sucht, dass er hervorhebt, wie selbst
die,

welche ihrem

Reichthum entsagt haben, dieselbe kaum zu


er in

erfllen vermgen, sucht

De

cast.

X, 8

S.

keit fr die Verheiratheten sie zu erfllen

144 die ganz ausserordentliche Schwierigdadurch einleuchtend zu


selbst
diuit.

machen, dass er hervorhebt, wie thun knnen^). "Wie in De

die

caelibes
S. 63, so

dies

kaum

IX, 4

wird auch

in

De

cast.

XVII

S.

160 der Gedanke ausgesprochen, dass der

Reiche sein Patrimonium um es ewig zu besitzen dadurch hinzugeben habe, dass er es unter die Armen vertheilt. Endlich wird, wie in Do mal. doctt. VIII S. 78 f., so auch in De diuit.

XVIII, 5 S. 57 die Unterscheidung von Himmelreich und ewigem Leben verworfen und bestritten und zwar in hnlicher Weise ^).
b. Die Eigenschaften, die wir ob. S. 289 f. als allen gemeinsam bezeichnet haben, treten in ihnen berall

drei Schriften
so

klar

und
die

stark zu Tage, dass es

eigentlich

nur

einer

Hinweisung auf

Schriften selber bedarf.

Wir

wollen doch von

dem

ausserordentlich

vielen hioher Gehfirigen Eins

und das Andere hervorheben.


hnlichen

In allen drei Schriften werden unablssig mit ganz


')

Vgl. die Stellen: non solum possessioues multas, sed etiam ])eccuniam
introitani dene-

liabentibus difficillimae conparationis exemplo regni caelestis

gauit

und;
1

-^Nec inmerito

diuitibus per difficillimi

exeuipli
diuit.<

conparationem
S.
4.5

regni caelestis quodaniniodo adituni clausit': in

iDe

XI, 3

und

XVIII,

S.

5.5

mit der Stelle:

Diuitias

nobis usque

adco

coutenipnendas

niandauerani, ut iufiuitae (C. infinito) difficultatis exeuiplo


locupletibus denegarem in

regni niei adituni

Legimus
cast.

enim caeleste

De mal. doctt. XVIII, .3 S. 103 und der Stelle: regnum diuitibus quodammodo denegari>^ in ^De

-) Die beiden .Stelleu sind mit einander vllig parallel. S. 163. werden zuerst die ^species raandatorum und zwar wesentlich dieselben aufgerechnet, und wird dann fast mit denselben Worten fortgefahren (Obsecro te, ut mihi secundum conscientiae tuae testimonium respondeas, an haec omnia inplere possibile sit ei, qui diuitiaruin nexibus fuerit inplicatus, Obsecro te, ut secundum tuae testimonium conscientiae respondeas mihi, si poteris ista omnia seruare, quisque matrinionii fueris necessitatibus praepedi*) Wie es zuging, dass in De cast.' in Widerspruch hieuiit beide tus). von einander unterschieden werden, darber s. ob. S. 27678.

XVII

An

beiden

294

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Worten ^)

eingeleitete gegnerische
(vgl.

Einwendungen angefhrt und

hier-

auf widerlegt

insbesondere mit einander die Einwendungen und

Widerlegungen

De diuit. XII XV, De mal. doctt. VII, Vni, XV, XVI und De cast. XI ff.). In allen dreien entsagt der Verfasser fter mit denselben Worten oder mit mehr oder weniin

ger hnlichen der Berufung auf diesen oder jenen fr seine Ansicht

und wider die des Gegners sprechenden Umstand um auf einen anderen, schwerer wiegenden zu berufen^).
dreien wird in hnlichen

sich

dann
allen

In

Wendungen zu dem
cast.

Schriftbeweis fr den

jedesmaligen Satz des Verfassers


in

bergegangen^).

Endlich sowohl
in pelagiani-

De
S.

diuit.

als in

De
des

werden Schriftworte

schem Interesse verkehrt ausgelegt, verdreht, in De diuit.

XVIII,

56

f.

das

Wort

Herrn

Quod inpossihe est apud homines,

1) Dicet aliquis De diuit. VII, 2 S. 33; Sed dicit aliquis ebds. II, 26, dicet quis De cast. X, Sed dicet quis De mal. doctt. XIV, 1 S. 91, Sed 4 S. 140; Dicis De diuit. VIII, 2 S. 35; Sed dicis De diuit. XIX, 1 S. 60 dicis und De cast. X, 2 S. 137, Sed dices De diuit. XII, 4 S. 48, Sed De mal. doctt. XVI S. 95; Sed dicis mihi De cast. V, 1 S. 131, Sed dices

mihi
1

De

mal. doctt. VII,

S. 76; Dicis forsitan

De

diuit.

XI,

S. 44, XIII,
cast.

49, Dices forsitan


S.

De

cast.

VII, 1 S. 133, Sed dicis forsitan

De

XIII,
diuit.

152; Sed forte dicturus es

De

diuit.

IV, 2

S. 28;

Sed

ais

De

inquies De diuit. Vn, 3 und 4 S. 33 f., XI, 5 S. 45 und X, 2 S. 40; inquies De diuit. S. 26, V, 3 S. 29, X, 2 S. 40, XVII, 2 S. 53; Sed

XIV
Vni,
S. 36.

S. 50,

XVI,
diuit.

1 S. 52,
1

1 S. 78,

XV,
esto,

S.

XVin, 2 S, 53, XVUI, 6 S. 57, De 94, De cast. X, 10 S. 146, XHI, 6 S.


Ergo

mal.

doctt.

154;

Ergo,
1

inquies

De
-)

X, 8

S. 43,

inquies ebds. V, 1 S. 28
esto,

und IX,

Sed concedam tibi De diuit. XI, 2 S. 44, XVII, 2 S. 53 und IX, 4 S. 62, Sed esto, ut quidam uolunt De mal doctt. XXIV, 2 S. 112, Esto, consentiam tibi, Sed incerta concedam, Sed esto, Sed ut hie spem coramodemus incertis, Sed adhuc meliora credamus, Sed et ista ommittamus De cast. IV 4 ff. S. 127 ff., Sed esto ebds. Xni, 10 S. 154. ^) Sed haec argumenta forsitan uon uidebuntur, nisi diuina Sed ne hoc auctoritate firraentur. Audi ergo etc.. De diuit. IV, 1 S 27. nostris tantum sermonibus adstruxisse uideamur, ad couprobandam huius Dicit intellegeutiae ueritatem aliqua diuinae legis exempla promenda sunt. enim scriptura etc., De mal. doctt. VI, 1 S. 74, Superfluum forte uidebitur
Sed
consentiam
tibi,

Sed

si,

ut huius intellegentiae ueritatem euidentius adprobemus,


testimonia proferamus

aliqua

noui in-

struraenti

pauca promenda sunt, ebds. X, 1 S. et quae minima uidentur esse delicta, noui etiam testamenti definitionibus condemnari, manifesta probatione monstremus, ebds. XII, 1 S. 88 f. Sed dicis mihi: Haec quidem uera ratio est et (vgl. auch XIII, 1 S. 90). experimentis plurimis conprobata, sed mihi non sulficit, nisi etiam scriptura-

Sed propter ainus intellegentes uel 82. Sed non solius inpietatis crimen,

uerum

rum

auctoritate firraaueris et

earum testimoniis bonum


cast.

castitatis

ostenderis.
S.

Accipe ergo legis exempla,

De

V,

1 S. 131 (vgl.

auch VII, 1

133).

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

295
VIII, 2

possihile est
S.

apud Deum

in Luc.

18, 27*),

in

De

cast.

135 das Wort desselben:

-Non omnes capiunt hoc tierhum, sed

datnm esf in Mattli. 19, 1 1 ^), ebds. X, 5 S. 141 f. das Wort Pauli y>Sed unusquisque proprium habet donum a Deo, alhis quidem sie, alius uero sic<-< in 1 Cor. 7, 7 ^) und ebds. X, 8 S. 143
qiiihus
f.

das AVort Pauli Exislimo nero, hoc esse honuni propfer instantem
in
1

necessitateni

Cor.

7,

26*).

Beispiele

von der

allen

drei

Schriften genieinsamen glnzenden Berodtsanikeit haben wir in der

Schilderung
diuit.

des hoffhrtigen,
f.,

gottlosen

reichen

Richters

in

De

VI, 2 S. 32
ebds.

der schrecklichen Folgen der Begierde nach


S.

Reichthum
der Zeit in

XVII, 3

53

55,
S.

des
ff.

furchtbaren Verderbens

De

mal. doctt.

XI

85

und des AVesens und

AVirkens der Verkndiger des strengen, wahren Christenthums und


der Behandlung, die ihnen von Seiten der weltlich gesinnten Christen widerfhrt, ebds.

XVII

S.

100

ff.,

ferner

am Tage

des Gerichts ebds.

XVIII,

2.

S.

in der Rede 102104 und sich

Christi
in der

Schilderung

der

zahlreichen

Gefahren,

denen

der

aussetzt,

Ehe tritt, in De cast. IV, 3 ff. S. 127 ff., endlich dem Sturmlauf auf den reichen jungen Adressaten dieses Briefs um ihn dazu zu bringen, dass er ja ehelos bleibe, am Schlsse desselben, XA'II S. 159 67, und Zge in dem allen dreien gemeinsamen rhetorischen Geprge, das insbesondere in dem de iudicio futuro handelnden Schlussabschnitt der Schrift De mal. doctt.
welcher in die
in
^

hervortritt, sind,

um

nur diese anzufhren,

die

zahlreichen

mehr

oder weniger hnlichen Ausrufe und Fragen verschiedener Art, die

uns in ihnen begegnen-''), und dass ihr Verfasser sich nicht selten
') Unde respondetur illi Quod inpossibile est apud homines, possihile est apud Deum, id est: Quod humano sensui ldetur inpossibile, ut quis absque

diuitiarum abundantia saluus esse possit, hoc apud diuinaiu scientiam


l)0ssibilius est,

niulto

cui

magis humilis

et sanctapaupertas,
S. ob. S.

quam superba
*)

et iuiqua

diuitiarum iactaiitia conplacet.


hoc esse

-)

271

ff.

S. ebds.

*)

Existimo,

bonum propter

instantem.,

id

est

praesentem, necessitatem.

Quae

haec igitur praesens uecessitas est, cuius causa nobis bonum esse uirginitatis statum, apostolus contestatur? Noui, nisi fallor, testamenti, cuius ampliorem gloriam adipisci uolentibus baec prima necessitas est, ut integritatis perseuerautia Christi uiuamus exemplo, deinde, ab oinnium negotiorum
exuti curis, eins per
'")

saecularium

omnia mandata facilius obseruemus. S. die Stellen: -0 humanae superbiae non ferenda praesumptio ! De diuit. VI, 2 S. 31, > auaritiae Ingenium ' ebds. X, 3 S. 41, >() humanae cupiditatis circa diui! tiarum amorem nimia et non ferenda uersutia ebds. XIII, 2 S. 55, >0 argumentum tam pro diuitiis, quam pro peccatis pariter inuentum ebds. XIX,

S. 60,

quam inpudens

et
!

temeraria est mens diuturnis adsueta uitiis et

antiquis iufecta peccatis

De

mal. doctt. X, 3 S. 84,

humanae

peruer-

296

Ueber

die pelagiauischeu Schriften auf S.

3167.
dieselben

der Ironie und des Spottes bedient, wobei er

zum

Theil

Ausdrcke gebraucht^).
c.

Was

schliesslicli die

Uebereinstimmung der
Redensarten,

drei Schriften in

Gedanken,

Bildern,

Wendungen,

Ausdrcken

und

AVrtorn betrifft, so wird sie aus folgenden Beispielen erhellen. Wie in ^>De diuit. XI, 3 S. 45 (vgl. auch ebds. VII, 1 S. 33),
so

wird in Be mal. doctt. YII,


sitatis uitium,

S.

76

f.

und

XV,

1 S. 94,

zum

semper adcommodans, quae cum desiderioruui humanae prauiebds. XVI, 4 S. 97, De cast. X, 4 S. 140, ^0 nimia et intolerabilis humanae tatis Ingenium Deo iudistoliditatis audacia, quae eo usque prorumpis, ut sapientiorem te pretio redices! ebds. XIII, 2 S. 152, 0 ambitio copiosa hixuriae, tam uili
fidem
illis

facile

concordare perspexerit uohnitate


!

mis, quod

163;

Dens aetevnae gloriae mercede ditiore mercatur! ebds. XVII S. Quid est, Christiane? quid est, Christi discipule? De diuit. VI, 2

S. 31,

Exsurge, sancte Paule, exsurge apostole


agis, apostole, Christianae
castitatis

De

cast.

IV, 12 S. 131,

Quid

amator?

praeposteras'c ebds. X, 2 S. 138, Quid ais, Absit, absit a sensibus nostris intelle0 apostole! ebds. X, 12 S. 148;

Quid ordinem dicendi apostole! ebds. X, 5 S. 141 f.,


Absit!
S. 96,

gentiae huius inpietas!


S.

De

diuit.

XVIU,

1 S. 53,

ebds.

XIX,

3,

61 und 63,

XX,
der

S. 65,

De

mal. doctt.

XVI, 3
S. 158.

De

cast.

VIII.

S. 136,

Absit, absit! inquies ebds.

XV, 4

(An

allen diesen Stelleu

mit
1)

Ausnahme

S. die Stellen;

stultum, nisi
40,

zuletzt angefhrten folgt Absit! auf eine Frage). Et ubi tarn 3ed peccata, inquies, iubetur, ut uendat. forte, qui ita intellegit, reperiet emptorem? De diuit. X, 2 S.

magnum reuera diuitiarum argumentum est centum librarum aromatis pretium ebds. XI, 6 S. 46, Magnus reuera in his misericordiae et pietatis affectus est, quibus plus de pauperibus, quam de Deo cura est ebds. XII, 2 S. 48, Defecerant reuera Dei Uerbo sermonum uocabula, quibus additis ant mali increparentur, aut conlaudarentur boni! ebds. XVI S. 52 f., Adhuc paruni scrutatus
es,

nondum dignam defensionem,


inuenisti.

per

quam

securus

caelesti sede extraneus degeres,

Quid

tibi

cum

nauibus,

quarum

tam uasta sunt instrumenta, quam


huius adhibenda est sollertia,
inuenies.
si

fortia?
illic

Inter lanificia magis iuquisitionis

uel

filum aliquod, quod camelus dicatur,

Inridenda est paululum huiusmodi


deflenda miseria,
ut nouerint,

homiuum
apud

stultitia,

quamuis
argu-

semper

sit

sibi illa

Deum minime

menta profutura, quae hominibus etiam habentur in risus ebds. XVIII, 2 ut rem malam S. 55 f., Defuerat nempe Dei Uerbo elocutionis proprietas, boni adpellatione nominaret, ut uec illud, quod per Esaiam ante cecinerat, Uae, qui dicit, quod honum malmn et quod malum honum recordaretur
-.

De

mal. doctt. X, 2 S. 83,


!

Magna reuera apostolorum


ebds.

gloria

si iniquis-

simis uiderentur meliores


erant,

X, 3

S. 84,

tamen
XI,
1

illl-um
S.

rdes

meliores

quam

nostri

nempe
!

perfecti

ebds.

87,

Satis

prouide et

rationabiliter et prudenter

De cast. XIII, 2 S. 152, 0 si illo tempore tales, quales nunc sunt, consiliarios habuisset, qid fecerat, putas? Credo, doctrinara suam reformauerat et, quod castratis poUicitus est, nubentibus promisisset ebds., ^Grande reuera

damnum

est,

si

desinat generatio quandoque

cessatura! ebds

XVll

S. 161.

lieber die pela^iauisclien Schrifteu auf S.

3167.

297

Theil in ilhulicheu Worten, der Gedanke ausgesprochen, der allwissende Gott habe einen Einwand, eine Ausflucht der Weltchristen

und der mali doctores vorausgesehen und sie darum durch irgend In De diuit. ein Schriftwort zum Voraus zu Nichte gemacht. VI, 3 S. 33 und in De cast. XVI S. 165 wird in hnlichen AVorten gefragt, ob etwa den Gottlosen eine weniger strenge Strafe
jenseits

bestimmt

sei als

den

Frommen

(fr

den Fall, dass diese in

eine

Snde

fallen)^).

In allen drei Schriften

wird

in

Bezug auf

Dieses oder Jenes an das ewustsein oder Gewissen appellirt, und

In allen dreien bezwar zum Theil in ganz denselben AVorten^). gegnen wir dem Bilde von der Krankheit, dem Arzt und den dem Kranken schdlichen Dingen unter Gebrauch von mehr oder weniger hnlichen AVorten (s. De diuit.^< XIV, 1 S. 27 und XIX, 3
S. 62,

De

mal. doctt. II,

1.

2 S. 100

und De

cast.

IX, 2

S.

137 und X, 3 S. 139).

In

allen dreien treffen wir die


est,

Wendung

an Illud uero, autem qule

diuit. XI, 4 S. 45 und 80 und XI, 3 S. 88, De XII, 3 S. 48, Vgl. auch noch die mehr cast. XIII, 7 S. 154 und XVII S. 164). Et illud qule est, quod oder weniger hnlichen AVendungen

quod (De
1

De

mal. doctt. IX,

S.

(De cast. IV, 12 S. 130), Qule est autem, quod (De mal. doctt. XI, 2 S. 87), Deinde qule est, quod oder ut. (De diuit. XVIII, 9 S. 89 und IX, 5 S. 38), Illud uero quae ratio faciat, intuenduni est, quod (De diuit. XVIII, 10 S. 59) und Et illud ubi ponimus, quod und Ubi pouimus, ({uod (De cast. IV, 10 In allen drei Schriften stossen wir S. 130 und 6. 7 S. 128 f.). auf die Redensart Aliud est, si, P]twas Anderes ist es, wenn (De diuit. III S. 26, De mal. doctt. A^ 3 S. 73 und IX, 2 S. 82, De cast. II S. 123, A^III, 1 S. 135 und X, HS. 147); und gleichwie Et quid facimus de es in De mal. doctt. IX, 2 S. 81 heisst: illa scriptura (Schriftstello), quae dicit: Gladlo perlhunt omnes peccatores populi mei'^ so heisst es in De cast. X, 7 S. 143 Quid facimus, quod alio in loco boni consilii praeuaricatores esse quodam-

')

Aut

tepiilior bis
illis

gehennae praeparatur
quibus

ignis,

quibus peipetrare cruexercere


iiecesse

(lelitateni

libet,

uero calidior,

pietatem

sit?
soliisi

Aut
citi

forsitan niitior alio alios uel acriter ignis expectat, ut alii


et alii

tautum

sint,

tantum securi?
. 43,

-)

luterrogo couscientiam diuitum,

etc.

De

diuit.

X, 6

Obsecro
etc.s

inonium respondeas, an
S. 85

secundum conscieutiac tuae testiebds. XIX, 2 S 61, Denique omnium, qui


te,

ut mibi

alios odisse possunt, couscientiam iuterrogemus,

an

etc.

De

mal. doctt. X, 3
respou-

und ^Obsecro
si

te,

ut secundum tuae testimonium conscientiae,


cast.

deas mihi,

etc De

X, 8

S.

144.

298

lieber die pelagianischeu Schriften auf S.

3167.

modo
est,

proliibemur, scriptura dicente

Noli contempnere honum con-

igitur, dum tempus omni concupiscentiae excusatione postposita. quanta possumus celeritate etc. am Schlsse von De diuit. (XX, 3 S. 06) mit der ganz hnlichen Ermahnung Curramus ergo, dum tempus est, et quantis possumus uiribus enitamur, ut, omni uitiositatis consuetudine superata, etc. am Schluss von De mal. doctt. (XXV S. 113), sowie auch die Aeusserung caritatis ista natura est, ut

silium''}
et,

Vgl. ferner die

Ermahnung -Curramus

his,

quos

diligit,

aliqua malit superflua dicere,

quam

tacere consulte

am

Schluss von

De

mal. doctt.

(XXV
quam

S. 113)

mit der Aeusserung

pro
cogit,

nimia

sollicitudine

caritatis,

exhibere bonis praecipue

dum

timemus, ne quid forte mentem tuam inter multa prae-

maluimus superflui exhortatores existere, quam te boni aliquid am Anfang von >^De cast. (I S. 122) und die Aeusserung Magnus reuera in his misericordiae et pietatis aflfectus est, quibus plus de pauperibus, quam de Deo cura est! in De diuit. XII, 2 S. 48 mit der Aeusserung Quomodo amicus saeculi non est, cui
tereat,

ignorare

magis de

ipso,

quam
diuit.

de Christi doctrina

cura

est?

in

De
S.

cast.

XIII, 3

S.

153.

derelinquo

De De

Weiter vergleiche man mit einander tue X, 8 S. 44 und De cast. VIII, 3

iudicio

136,

tuo intellectui derelinquo

De

cast.

X, 15
sowie

S.

149,

legentis

aibitrio
lectoris

derelinquo

mal. doctt. XII, 1 S. 89 und

committenda
tibi

arbitrio est
tibi aequalis

ebds. VI,

2 S.

75,

similis
S.
S.

natura

und

natura in

De

diuit.

VI, 2
2

31

f.

mit nostrae
in

similis natura in

De
ita

mal. doctt.
sibi

XXIII

111 (vom Menschen),

(haec
diuit.

tria)
I,

sunt

cognata

inuicem atque connexa


sint

De
sibi

2 S. 25 und cum angusta uia et regnum caelorum

inuicem connexa atque coniuncta


Ita haec inuicem sociata

XVIII, 9 atque connexa sunt in De


ebds.

S.

59 mit

mal. doctt.

V, 5 S. 74, pro ingenita uobis intellegendi prudentia in De mal.

70 mit ut omne sanctitatis bonum uelut ingenitum habeas in De cast. I S. 122, ille apostolus gentium, ille electionis uas in De mal. doctt. XX, 1 S. 105 mit ille doctor
doctt. III S.

gentium,
te in

ille

electionis uas in

De

cast.

IX,

S.

136 und Oro

VI, 3 S. 32, VIII, 2 S, 35 und X, 7 S. 43 mit denselben Worten in De cast. IV, 3 S. 127 und mit oro

De

diuit.

ebds. 12 S.
doctt.

130 (Et

illud,

oro, qule est)


illic,

und rogo
etc.),

in

De

mal.

XXIV,
VII

3 S. 112 (Quae
ob.

rogo,

sowie auch mit


Stt.

Obsecro te an den beiden

S.

297 x\nm. 2 angef


vgl.

De

cast.

S.

134.

Endlich

Christianitas

in

der

und in Be-

deutung Christlichkeit, christliche Gesinnung in De mal. doctt.

Ueber

die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

299

demselben Wort in der gleichen Bedeutung in De I S. 122, sowie auch in De diuit. VI, 3 S. 33*), (diuina) cst. gratiositas, (gttliche) GunstbeAveisung, die Einigen vor Andren zu VIII, 3 S. 36 mit gratiosus, Einer, Theil wird in De diuit.
1,

S. 67 mit

der Einzelne parteiisch begnstigt (von Gott) in

De

cast.

VIII,

2 S. 135 und XIII, 1 S. 152 (hier neben personarum acceptor) und supplere in der Bedeutung von implere, adimplere, coraplere in De mal doctt. XI, 1. 3 S. 82 und 84 (hier neben *complere) mit demselben

Wort

in derselben

Bedeutung

in

De
Titel

cast.

XV,

2 S. 157
3.

2).

Wir kommen um

zu dem Brief, dem wir den

De

possibilitate

non peccandi gegeben haben. in dem Voranstehenden diesen Brief nicht mit dem Tractat De diuit. und den Briefen De mal. doctt. und De

Wir haben

')

Vgl. auch uoch

christianiores,
112.
'*)

bessere,

strengere Christen

in

De

mal. doctt.c
contemptor),

XXIV

S.

Vgl.

auch noch

^contempnere (contemptus,

Etwas geringschtzen und deshalb verschmhen, ihm absagen,

zu thun unterlassen-, ein der asketischen Sprache ange1 S. 40 (opp. concupiscere), XI, 5 S. 45, XIX, 1 S. 60, 4 S. 63, XX, 1 . 64, De mal. doctt. I, 1 S. 67, XVIII, 3 S. lOS und 104, XXII S. 110, De cast. XII, 3 S. 151, XV 3 S. 1.58 und XVII
es aufgeben oder

hriger Ausdruck, De diuit. X,

S.

161

und

165, forma, Gestalt des Lebens,

das
f.

Jemand

fhrtPhil.

De

diuit.

V, 3

S. 30,

VI,

1.

S. 31,

XIV,
S.

S.

50

(Christi [aus

2, 7],

der

Christen, der Welt), IX, 4

38 und De cast.^ XII, 3 S. 151 (der alttesta-

nabiliter,

mentlichen Frommen, des alten Testaments), rationabilis, rationabilitas, ratioirrationabiliter, vernunftmssig, vernnftig. Vernnftigkeit, unvernnftig,

unverstndig*

De
S.

diuit.

XVII, 2

S.
1.

55,

De
152

mal. doctt.

S.

102,

De

cast.

VIU, 2
1

135 und XIII,

S.

(rationabilior

XVIII, Deo)

und

De

ungeschickt, einfltig De diuit. XI, 7 S. 46, 90 (ut quidam imperite existimant), XIV, 5 S. 49 (quis nisi imperitus ignoret). De cast. X, 2 S. 138 (ut quidam imperite der ziemlich existimant), XV, 2 S. 157 (quis nisi imperitus addubitet<) von rationabilis etc. und imperitus, imperite in den hufige Gebrauch
imperitus,
imperite,
S.

mal. doctt. XIII,

drei Schriften

lagiauischen

Verfassers

hngt offenbar mit der rationalistischen Denkweise ihres peclarescere, klar werden, erhellen zusammen

De De
X,

diuit.

VIH, 3 und IX,

[2 S. 36,

X, 3

S.

41

(ut

euidentius clarescat),
claresceret),

mal. doctt. VII, 2 S. 77 (ut manifestiore


1

ueritate
ist

De
statt

cast.

S. 137 (ut

manifestiore

ueritate

[dies

ohne Zweifel

des

noluntatc' des Cod. zu lesen, nicht rationc, in das ich uoluntate corrigirt habe] claresceret), fiduciam gerere, Vertrauen hegen, haben. De mal. doctt.
I,
1

S.

67 und

XXI

S.

107 und De

cast.-.

XVII

S. 166,

caelorum

regua^

und XVII S. 160 u. A. m. De Auch grammatische Eigenthmlichkeiten sind den drei Schriften gemeinsam. So der hufige Gebrauch des Passivs, insbesondere des Inf. pass. und
mal. doctt. S. 101 und

De

cast.

XIV, 5

S. 1.55

die nicht selten verschrnkte Wortstellung.

300
cast.

Ueber die pelagianischen

Sclirifteu

auf

S.

3167.

zusammen

besprochen, trotz dem, dass er mitten unter diesen

Schriften steht, weil er von solchen Widersprchen


die, welche zwischen ihnen selber Statt finden
ist,
(s.

mit ihnen, wie

ob. S.

erund insbesondere, weil ein Paar Umstnde untergeordneten, Verwecken, er mchte von einem anderen, mehr

den

283 ff.), Verdacht

frei

fasser herrhren, als sie.

Zuvrderst:

Wie

im Codex
in

nicht nur keine Ueberschrift,

wir ob. S. 228 gesehen haben, hat der Brief sondern folgt er in dem-

selben auch ohne Absatz auf den

vorangehenden Brief, ja wird er

ihm von dessen Ueber- und Unterschrift mit eingeschlossen, gleich als gehrte er noch mit zu ihm, und wre er nur ein Theil von
Dies erweckt den Gedanken, ein Spihm, sein letzter Theil ^). ein spterer Pelagianer, mchte ihn, sein Produkt, in die drei terer, Schriften als noch zu der mittelsten gehrig (als Theil von ihr oder
als eine

Sodann Art Anhang zu ihr hineingeschmuggelt haben. Briefs De poss. non pecc. sind, aber: Die Schlusspartieen des wie schon ob. S. 226 f. bemerkt, mit denen des Briefs auf S. 14 21

identisch.

Der Verfasser

des einen Briefs

scheint

sie

daher

aus

dem
aber,
dass,

des anderen ausgeschrieben haben

zu

mssen.
als

Nun
Grund

spricht
dafr,

wie wir spter zeigen werden, mehr

ein

wenn
als

dies der Fall war,


ist.

der Verfasser jenes Briefs der Auser dies aber, so characterisirt er sich

schreiber gewesen

War

dadurch

einen Schriftsteller, mit


die

dessen Feder

drei Schriften

dem der bedeutende Mann, aus De diuit., De mal. doctt. und dem anderen von den beiden

De

cast.

geflossen sind,

kaum

identisch gewesen sein kann.

Allein weder

dem

einen noch

angefhrten Umstnden kommt Beweiskraft dafr zu, dass der in Rede stehende Brief einen anderen Verfasser hat, als die drei Schriften, in deren Gesellschaft wir ihn im Cod. antreffen, wogegen
eine Vergleichung desselben
zeigt,

mit diesen Schriften

auf das Klarste


ist.

dass sein Verfasser mit

dem

ihrigen identisch

Der zuerst angefhrte Umstand wrde nur dann beweisend sein, wenn es feststnde, dass die Ueber- und Unterschriften des Tracund der beiden Briefe von dem Verfasser dieser Schriften selAllein dies steht so wenig fest, dass es vielmehr ber herrhren. umgekehrt hchst wahrscheinlich ist, dass sie einem Anderen, Sptats

teren

ihren
')

Ursprung verdanken.

S.

hierber

weit.

unt.

Und

Dies hat ja auch gedankenlose oder ganz oberflchliche Leser dazu ihm anzusehen und ihn als einen solchen zu behandeln (s. ob. S. 232 Text und Anm. 4 und den Schluss der Anrn. auf S. 255 f.).
verfhrt, ihn wirklich fr einen Theil von

Ueber

die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

301

was den anderen Umstand betrifft, .so werden wir in der bald zu gebenden Untersuchung ber die Frage, ob die zwei Briefe auf S. 3 21 und die vier Schriften auf S. 2 167 von einem und dem-

selben Verfasser herrhren oder zwei verschiedene Verfasser haben,

dem zweiten von jenen Briefen und De poss. non pecc) gemeinsamen Partieen in der letzteren sich gar nicht von der Hand ihres Verfassers herschreiben, sondern von anderer, fremder Hand aus dem ersteren zu ihr (zu dem von der possibilitas non peccandi
den Beweis
liefern,

dass die

der dritten von diesen Schriften (dem Briefe

handelnden Theile derselben) hinzugefgt worden

sind.

Dass der Brief De


herrhrt,

poss.

non pecc.
Schriften

von

demselben Manne
hat,

der die drei anderen


').

verfasst

erhellt

aus

Folgendem

In derselben Weise und mit gleichen oder hnlichen Worten,

ihm gegnerische EiuAvendungen angefhrt und eingeleitet (vgl. mit dem S. 294 Anm. 1 Angefhrten die Worte Sed dicet aliquis III, 1 S. 116 und Qui contradixeris, inquiens IV, 1 S. 117). Wie (Ifters in ihnen (s. ob. S. 296 Anm. 1), so begegnet uns auch in ihm Ironie (vgl. insbesondere mit den drei Stellen maguum reuera argumentum diuitiurum est centum librarum aromatis pretium! in De diuit. XI, G S. 46, Magna
wie in diesen, werden auch
in

reuera apostolorum gloria est


in

si

iniquissimis uiderentur meliores!''

X, 3 S. 84 und Grande reuera damnuni est, si desinat generatio quaudoque cessatura! in De ca.st. XVII S. 161 die Stelle Dura haec reuera et amara peccantibus uox est!
mal. doctt.
in

De

rrr,

S.

IK;.

wie
das

in

ihnen

(s.

ob. S.

297

Anm.

2),

so

wird

auch

in

ihm au

Bewustsein oder
alicjuid

cuiusf'un(|uo

humanum

2 S. 118).

AVio in ihnen, so

(Nunc sentientis conscieutiam cousulo IV, werden auch in ihm minora und
Gewi.ssen
appellirt
(vgl.

maiora einander entgegengesetzt


Stellen
bere.

mit den ob.

S.

291

f.

citiiteu

und mit der Stelle cur non credas, eum


confidas otiam

tibi

minora exhi-

quem

maiora praestaro

De
S.

diuit.

XLII
in

S.

die Stelle
I,

semper minora spernuntur, ubi coeperint maiora


AVic es in

.sperari
cast.^.

2 S. 115).

De

diuit.

X, 8

44 und

Do

dem ob. zu gebenden Nachweis der Identitt des Vor De poss. non pecc. mit dem des Tractats De diuit. und der Briefe De u al. doctt. ^ und De cast. die Partieen jenes Briefs, die er mit dem zweiten von den beiih^n Briefen auf S. 'J-21 sremeinsani hat, unbercksichtigt, indem, wie schon oben im Texte gesaot, gar nicht dem
)

Wir

lassen bei

fassers des Briefs

Verfasser desselben angehren, sondern von fremder

Hand aus diesem

Briefe

zu ihm hinzugefgt worden sind.

302
VIII, 3
S.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

136 heisst tuo iudicio derelinquo, in De

cast.

X,

15 S. 149 tuo intellectui derelinquo

und

in
so

De

mal.

doctt.

XII,

1 S.

89 legentis

arbitrio

derelinquo,

heisst es

in

De

poss. non pecc. II, 2 S. 116 prudentiae tuae iudicio derelinquo. quaero a te Wie es in De diuit. XVII, 5 S. 57 heisst:

si hi,

qui uitam sine regno habebunt, salui esse poterint.

[Respon95:

des]

Credo, salui und in


inquiro.

De

mal. doctt.

XVI,

S.

Sed

illud

non uoluerit Deus etc. Credo, nesciri ^), so heisst es in De poss. non pecc. IV, 2 S. 118 Quaero primum, praeceptumne sit ei absque peccato esse, f.:

utrum

nescire,

an

an

non.

Credo,

doctt.

III S.

De mal. AVie in dem Brief praeceptum. 70 von der ingenita intellegendi prudentia der
:

Adressaten geredet wird (pro ingenita uobis intellegendi prudentia),

und
wird

es

in er

dem
besitze

Brief

De
II,

cast.

heisst,

omne

sanctitatis
1

in

unserem Briefe

S.

S. 122 von dem Adressaten bonum uelut ingenitum so 115 dem Adressaten eine in-

genita beniuolentia beigelegt (pro ingenita

tibi beniuolentia).

Wie
immo
44
als

Gott
fons

in

De

diuit.

VIII, 2 S. 35
atque

als

aequus iustusque,

totius

aequitatis

iustitiae

und

ebds.

X, 8

S.

fons aequitatis atque iustitiae bezeichnet wird, so wird er in


II,

ihm

2 S. 115

als

iustitiae

atque
.'5

aequitatis

parens

bezeichnet^).

In De
rei,

diuit.
te,

VIII, 2 S.
ut,

sagt der Verfasser zu seinem

Gegner:
ot

Oro itaque

omni animositatis contentione summota


sequestrata

eins

quam

diligis,

defensione

atque seposita,

quae dico

pura

et sincera

mente

consideres, et

tuae partis defensor, sed ut indagator ueritatis examines^).


hnlichen, ja

uerborum meorum uim non ut Mit ganz

zum
ihm

Theil identischen
II,

Worten
te,

redet

der

Verfasser
au,

von De poss. non pecc.

3 den Adressaten

dieses

Briefes

indem

er zu

sagt:

Oro itaque

ut inueteratae persuasionis

sententia paululum sequestrata, atque totius animositatis contentione

summota, pura
*)

et sincera

mente

paruitatis raeae uerba suscipias,


quaero,

non

iam inipletus erat numerus ^) Auch das X. 4 S. 42. totius in den Worten limmo fons totius aequitatis in De diuit. VIII, 2 S. 3.5 finden wir in De poss. non pecc. wieder, in den Worten et 2 S. 115 und den si totius aequitatis debet esse, qui iudicandus est II, =*) Vgl. Worten totius animositatis contentione summota ebds. 3 S. 116. auch noch die Worte Et si mecum nelles non iracundo, sed pacifico animo disputare et non illam rem, cuius amore iam captus es, animosa contentione defendere, sed, oninis prauitatis intentione deposita, placata mente atque tranquilla rationem ueritatis audire, forte probarem tibi etc. De dinit. VII, 4 S. 34.
Vgl. auch noch die Worte:
si

apostoloruni

Pute, quia iam in

De

diuit.

lieber die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

303
uulgaris

contradicentis

animo,

secl

examiantis affectu,

noc

quid

cousuetudo teneat, sed quid iustitiue ac rationis ueritas liabeat, adtendas*).


treffen an,

Wie

in

deu drei anderen


ob. S.

Scliriften

(s.

ob.

S.

297),
est,

so
si

wir auch in unserem Briefe die Redensart


fs.

Aliud

wie in jenen

299 Anm.
I,

2),

so begegnet uns aucli in

diesen rationabilis, rationabilitas, rationabiliter


rationabilitatis sapore

(animum
te

totius

conditum

2 S. 114, Scio enim,

esse sapi-

entera, nee rae laborare posse

santem
S.

II,

3 S. 110,
in

rationabiliter

apud rationabileni rationabilia defeniusteque praecepta sunt IV, 2


1.

118^),

und wie

De

mal. doctt. XI,

3 S. 82 und 84 und

in

plere in

II, 2 S. 116 supBedeutung von implere, adiniplere, complere geZu dem Allen kommt noch als usserer Grund, dass der braucht^). Brief doch immerhin mitten unter den anderen steht.

De

cast.
('.er

XV

S. 157, so

wird auch in ihm

Schon

ein flchtiger Blick gengt

um

zu zeigen, dass die zwei

Briefe auf S.

321 und

die vier Schriften af S.


sind*).

201(57

in nicht

geringem Grado mit einander verwandt Es entsteht daher die Frage, ob etwa auch die zwei Briefe von
demselben Manne, demselben Pelagianer herrhren,
Schriften verfasst hat.

der

die

vier

Indem wir

diese

Frage zu

l)oantworten

suchen,

mssen

wir

vor Allem die Verwandtschaft dieser und

jenen-,

ihre Ueboroinstim-

mung

in

Bezug auf Ansichten und Gedanken, sowie auf Gedanken-

ausdruck und Wendungen, darlegen.


')

Die Stelle
S.

in

>De

diuit.

VIII, 2 S.

.35

II,

116 in hnlicher Weise wiederholt, wie die oh. S


3 S. 66 angefhrte in
'-*)

wird in :>De poss. non pecc. 2i)8 ans De di-

nit.

XX,

113 citirten.
habeat' in
II,

S. der ebds. aus De mal. doctt. Vgl. auch noch die Worte quid iustitiae ac rationis ueritas
^)

XXV

S. 116.

Vgl.

auch noch
forniidabat

.iuprouidentia[Paulus]

in

De

cast.

X, 3
rali

S.

139

(quos

fornicatores

ex

inprouidentia)

mit

prouidentiat

und inprouidus in De poss. non pecc. III, 1 S. 117 (natnprouidentia intellegentes, neminem de inpossibilibus iudicandum) und II,

2 S. 116 (Estne aliquis tarn inprouidus 2

qui

famub

id inperare audeat,

quod eum inplere non posse cognoscat?) und 'culpabilis in -De


S.

diuit.

IV,

28 mit culpabile, culpabilis, culpare. culpari in De poss. non pecc. Auch in dem hufigen GeI, 1 S. 114, II, 1 S. 115 und IV, 1 S. 118. brauch des Passivs, insbesondere des Inf. pass. stimmt der Brief mit den drei *) Dass sich die Schlusspartieen des Briefs auf anderen Schriften l)erein.

S.

14

21

in

dem De

poss.

non pecc- geradezu wiederfindem,


in Betraclitung.

kommt

hiebei

nach dem

ob. S. 301

Bemerkten nicht

304

lieber die pelagiani sehen Schriften auf S.

3167.

Um

diese Verwandtschaft recht in die

Augen

springen zu lassen

beobachten wir hiebei dasselbe Verfahren,

uns ob. S. 279 82 zum Erweise der Identitt des Verfassers der zwei Briefe bedient haben: Wir setzen die, mehr oder weniger, verwandten Stellen in diesen und den vier Schriften in zwei Columnen einandessen wir

der gegenber.
Die zwei
1.

Briefe.
est,

Die vier Schriften.


1.

lubemur enim non raennon maledicere, non pemaledicit, qui in toto non iurare, sed nee iuste quidem iurat, qui non malum pro iurare, inimicos diligere, malo, sed econtra bonum reddit, pro persecutoribus et caqui maledieentibus se benedicit, umniatoribus nostris instanqui etiam malefacientibus ter orare; non licet nobis ablata
Christianus

qui nun-

quam mentitur,

nunquam

tiri,

sibi benefacit, qui inimicos repetere, non saecularia iudicia suos diligit, qui pro calum- adire, non uicem iniuriam inro-

Prohibemur fornicatoribus, iupudicitia etiam cogitatio munda aut ebriosis, aut maledicenest, qui quaecunque, quae sibi tibus, aut rapacibus cibum fieri non uult, nemini inrogat, et capere; non licet nobis otiosum
repensare.

niatoribus et persecutoribus gantibus


erat,
cuius

ab omni malitia

et

etiam

cum

omnia, quae
rat,

sibi praestari deside-

saltem proferre ex ore sermonem,

Omnibus libenter

inpertit et,

De

diuit.

XIX,

2 S. 60

f.

ut breuiter cuncta concludam, qui

Qualis

transgressio

est

aut

post baptismi

ablutionera
1

alicnus frustra irasci,


S. 5.

aut mentiri,

est a peccato, Brief I,

detrahere,

aut

iurare,

uicem mali rcddere, dum apostolura uel incontinentibus iuimicum non diligere et licet, mentiri uoro, maledi- caetera huiusmodi? De mal. doctt.
coniugem habere secuncere, iurare, detrahere, adulari,

Nam

aut aut aut

XIV,

S. 91.

porsonas accipere,

cum

for-

Praecipitur nobis

non meu-

nicatoribus. aut auaris, aut tiri, non maledicere, non ebriosis, aut maledieentibus malum pro malo reddore, cibum capere, iuimicum odisse, non iurare quidem uel iuste"; malum pro malo reddere, iuberaur etiam inimicos dilimaledicere, percutero et omnia, gero et odientibus nos benequae praeeepto legis continentur, facere et pro calumniantitam iulicita sunt, quam cuiden- bus et pro persecutoribus ter prohibita, Ebds. 2 S. 8. nostris orare. Non licet nobis Xon licet mentiri, non saecularia iudicia adire, non ablata

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

305
in-

licet maledicere, non licet iurare, non licet malum pro malo reddero, non licet adulari, neu licet personas accipere, non inimicum odisse, quem amare
praecipitur,
sicut

repetere,

non uicem iniuriam

rogantibus repensaro,

quin potius

uerberanti alterara maxillara prae-

bere et auferenti tunicam pallium


cedere.

Non

licet

etiam cum

scriptum

est:

DiJigite inimicos nestros, Brief II,

S.

19.

fornicatoribus, aut cum auaris, aut cum maledicentibus, aut cum ebriosis, aut cum rapacibus cibum capere, De cast. X, 8 S 144 nee cuiquam malum pro malo
reddere nee inimicum odisse licet
(jetzt,

im neuen Testament) imrao


;

nee non diligere,

non iurare

in
f.

toto
2.

licet,

Ebds. XII, 3 S. 150

Caeterum quis prudens Deura scio, Deum credo, Deum add ubitet, ubi fides sit, illic diligo, Deum timeo, Deo esse et timorem, et ubi tiseruio; sed neque seit, qui non mor sit, illic esse et oboediFacile
est

enim

dicere:

2.

neque credit, qui non entiam, et ubi oboedientia neque diligit, qui sit, illic esse et iustitiam, non timet, neque timet, qui sicut econtrario, ubi iustitia non seruit, neque seruit, non sit, illic nee oboedienqui in aliquo contempsit. tiam, nee timorem esse, nee Nam quod non timeat Deura, qui fidem? Ita enim haec inuicera
credit,

diligit,

eum oontempnere
tiuum
bare,

ausus

est,

super- sociata
diuisa

atque
penitus

connexa sunt,
esse

ut

est legis testimonio conpro-

non

possint.

enim recte fidei bonum recon- ferre existimabimur, cum illi mantemptus sit, illic non esse datorum obtemperantiam iuuxeritimorem, et, ubi timor non mus. De mal. doctt. V, 5 S. 74. sit, nee seruitium posse credi, Cui enim in dubium uequoniam, ubi seruitium, illic niat, quod, ubi futurorum fides domiuatio, ubi dominatio, est, illic tarn aeternae beatituillic timor, ubi timor, illic dinis desiderium sit, quam poeoboedientia, ubi oboedien- nae perpetuae timor, Ebds. V, 1
possit
intellegi,

cum naturali sapientia Tunc


ubi

tia, illic

iustitia, Brief 1,1 S.


est,

4.

S.

75.

Christianus
ista,

in

quo

tria

quae in hominibus Christianis


:

dcber.t esse, potueriut inueniri


entia,

Scientia, fides,

oboedientia:
20

sci-

qua Dens agnoscitur, fides, qua agnito creditur, oboedi-

306
entia,

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

qua credito seruitutis ohsequium commodatur. geminas specie.s habet: Una, qua malura facere Oboedientia prohibemur, alia, per quam bonum praecipimur operari. Noscat ergo

qui fidelis fuerit, fidelem iustus exstiterit, iustum autem nonnisi uero esse, qui illum, qui Dei mandata seruauerit, Dei uero eum seruare mandata, qui mali uibil, quod Deus probibet, fecerit, et quidquid boui
prudentia tua, hunc esse Christianuni,
est,
3.

quod ipse praecipit

fieri,

obseruauerit, Brief IT, 3 S.

17

f.

Ne

in hoc

erraueris,
tibi,
si

quod

3.

Ego

(lacobus),

ne

sibi

de

censeas, sufficere

de

man- quorundam, quae

eligere

mahiis-

stodias,

datis Omnibus uel aliquauta cu- sent, custodia blandirentur, et cum non satis cuique se iam iustos iudicarent, si alia prosit, quaedam k^gis praecepta facerent, quamuis alia contempseruare, si aliorum praeuari- nerent, uniuersae legis praeuari-

cator exstiterit,
cente:
ttauer,

scriptura diser-

catorem
praecepti

[esse],

qui unius saltira

Qui uniuersam legem


offendat autem in
est

transgressor
exposui,
110.

exstidoctt.

uno,

tisset,

De

mal.

factus
ditur,

omnium reiis, quo osteneum, qui alia transgreper


ea,

XX
qui

S.

quod saluus esse non


uel

possit,

ditur,

quae custodiI, 1

unius praecepti

transignorari

erit, reatui subiacere, Brief


S. 6.

grosser exstiterit, non


te

credo,

apostolo

dicente:
reus,

Qui

uniuersam
cast.

omnium

De

X, 8 S. 144. nondum scieutes, quod uniuersae legis transgressor haberetur,

qui

uel

unius

mandati

praeuaricator exstiterit, De diuit. XVIII, 4 S. 56. Quid necesse est alide4. 4. Nam de maioribus du- quid de maioribus dicere, lictis taceo, quia nulli bium est, maiora exercere cum nulli esse possit ambidelicta non licore, cui uec guum, eis maiora non Heere, minora coneeduntur, Brief I, quibus etiam minora prohi-

IS.

5.

benturadmittere, De XIX, 2 S. 61.


Nulla

diuit

enim

ratio

con cedit,

ut

minora
Ita
fit,

eis tan tum


1

inputarentur,

si

maiora

commiserant,

De

mal. doctt. XIII,


ut

S. 90.

nonnuuquam etiam maiora


Ebd.>^.

exerceantur,

dum mi-

nora

spernuntur,

XIY,

S.

91

f.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

307
qui

cum maiora
quid

penitus non

conueniat,

ut

minora

poccata his,

gessorint, exprobrontur, Ebds. S. 93.

ampliora

peccata maneret,

agnoscerent, quibu.s nee

mi-

nora
5.

fuissent indulta peccata, Ebds.

XIX,
5.

2 S. 105.

uideamus, quid inter omnia


sit

Quod

minimum

putaillud,

praecepta

minimum,

et,

quod mus esse peccatum? Credo

minimum arbitruti fuerimus, quo quod, dum pro suae paruitatis subplicio censeatur, ut ex despectioue contempnitur, per uegminoris praecepti merito maiorum legentiae uitium a nobis saepius poenam existimare possimus. Ni- exercetur. Quod tamen illud est? hil es.se leuius puto, nee Ego aliud, quod aut leuius, quod [aliquis] facilius pos- aut crebrius ineurramus, non sit incurrere, quam ut fra- inuenio, quam aut otiosum sertrem suum fatuum nocet, raonem dicere, aut fratrem
[Uerum]
erit

qui ixerit^ inquit Dosuo:


ignis.

quem bet fatuum

uocitare.
et

minus, fratri

Fatue!

reus
di-

Haec namque satis modica


exigua uidentur esse delicta.

gehennae

Oro

te,

Nunc

ligenter

aduerte,

quae iussionis ergo cuiusmodi supplicii cen-

seantur, adtentius consideremus, quando etiam tam modica ge- ut ex inferiorum meritis, q^ae hennae ignibus expiatur, Brief I, ampliorum sit mensura noscamus.
praeuaricatio inmunis erit a poena,
1

S. 6.

De illo qui fratri suo stultitiae uitium exprobrauerit, quid censeat, audia,

Qui ixerit fratri suo: Fatue! reus erit gehennae ignis. Si gehennae ignis reus erit, etiam qui fratrem suum fatuum sit locutus, quod peccatum sit, quod extra gehennam esse possit, legentis
igitur
arbitrio derelinquo,

mus:

De

mal. doctt. XII,

S. 89.

6. Nam et Adam semel 6. Meminisse debemus illos praeuaricauit et mortuus mortalium principes, ob uuiest; non quod aliquod grande us mandati praeuaricatiocrimen admiserit, qui tan- nem morte multatos, non tum de arboris fructu gusta- quia deitatem concupissent, uerat, sed quia mandati prae- ut quidam inperite existiraant, uaricator exstiterat. Et nos sed quia de fructu arborum Christianos nos esse opinamur, et manducassent, quod illispostmo-

uiuere posse confidimus,


tidie forsitan

qui

cot-

dum
nem

exprobratur a Deo.
ipsa,

Donique
bene
20*

qualicumque peccato quid

quae ante transgressio[continoturj,

praeuenimur,

cum
et

Adam

serael

praemissa est coraminationis


con-

peccauerit

mortuus

sit! sententia

308

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Aut numquid
illi

parcet

nobis,

qui sideremus:

Qua

die, inquit,

maii-

Sed nou est rlucaiieritis^ morte moriemini. Non Imrao illi dixit: Qua die deitatem eoncupiepersonarum acceptio. magis parcendum fuerat, qui ad- ritis; non enim actum est de quahuc rudis erat, qui nullius litate peccati, sed de trangsresalterius ante peccati sui sione mandati, quae, quaramerito morientis retraheba- uis in quibusdam rebus mitur exemplo. Et tarnen nullam nor esse uideatur etc., De ex liac praerogatiua sortitus mal. doctt. XIII, 1 S. 90. ut Saul, qui eo, quod sibi Et si illi indultum est ueniam. non est, cui qualiseumque causa quaedam d praeda seruauerat,
non pepercit?
indulgentiae conpetebat, nobis quo- tarn regno, quam salute priuatus modo indulgendum est, quibus est, nee potuit illum regalis praerogatiua ab nulla indulgentiae praero- honoris gatiua relinquitur? Brief I S. unius saltem culpae com-

f.

missione
irasci,

saluare,

Ebds. S. 91.

scire debet, qui

haec (frustra
ut

mentiri

etc.),

parua

contempnit, nee

pomum
;

edere

etc.

pro

magna debent
et

u a r i c a t i ne pensari cogitetur, nee praecepti magis


auetoritas.
Etc., Ebds.

transgressionis factum
qualitas,
1

praenon ipsa transgressio

quam

praeceptoris adtendatur

XIV,

S. 92.

Non
et
et

quia uere diuinorum

esset

conscius

arcanorum

(diabolus,

qui priraos homines seduxit), sed ut male

simplices et nouellos suae etiamnunc ealliditatis expertes fallende seduceret

seducendo deeiperet, Ebds.


uide,
si

XVI, 4

S.

97.

non ipse

quosdara

homines

rdes ac simplices
in serpente

nunc circumuenire temptat


seduxerat, Ebds. S. 98.
7.

et perdere, qui

Euam quondam
ut

In regnorum

libris legiraus,

7.

lonatham, Saulis

fi-

lonatham, Saul regis filium, lius, qui ob modicam mellis populo per exigui degustatiouem reus exposimellis gustum ignoranter tus est, quem delicti nee paruiolasse ieiuniura, et propter uitas, nee ignorantia liberashuius culpae reatum ita Daum set, nisi pro eo eunctus Israead indiguationem esse prouocatura, lis populus exorasset, De ut pum punire uoluerit, nisi mal. doctt. XIII, 2 S. 91. populus exorasset, Brief II,
indictum

2 S. 16
8.

f.

Et ego me, cum

in

patria

8.

licitis abstinere nos

di-

consisterem, Dei aestimabam esse cimus et omnibus paene

momen-

Ueber die pelagiauischeu Schriften auf

S.

3167.

309

cultorem et placebara mihi, quia

tis,

quae sunt inlicita, perpetra-

couterapsi licita et nonuunquam mus; conderauamus, quae nou inlicita exercebam. Nam con- prohibentur, et, quae prohiiugem habere secundum bentur, admittimus. Plerique

apostolum uel incontineuti- nostrum matrimonia refutaiui- runt, quae contrahere Chribus licet, mentiri uero micum odisse et omnia, quae stiauis seeuudum apostolum praeeepto legis continentur, tarn fas est, et fratres suos odeinlicita sunt, quam euidenter runt, quod facere quidem Quid enim prodest nee ueteribus licuit, De mal. prohibita.

ciiiquam contempsisse,
cet,
[et]

exercere,

quod liquod uon

doctt.

XI,

S. 86.

Vgl. auch noch ebds.

XXV

Tunc enim profutura sunt S. 113 und De cast. I S. 123, ad mercedis cumulum, quae [uon] IX, 2 Schluss S. 137 und XVII praecipiuutur, si nihil eorum fit, S. 160.
licet?

quae prohibentur, Brief


9.

I,

2 S.

8.
9.

Nolo

Et quis po- Absque peccato esse homo test sine peccato esse? quia, nullo pacto potest, ante conuel peccatum si non posset, nee praecep- sidera, utrum tum fuisset; cum uero constet, definiri debeat, quod illud esse praeceptum, aut iniu- fuerit, sine quo homo esse
ritu respondoas
:

mihi

inprudentium

Qui

contradixeris, inquiens:

stura

Deum

definiamus,

si
ali-

putamus,

eum homini

non possit, quoniam omne, quod uitari non poterit, iam

quid inpossibile praecepisse, aut, quia hoc sentiri de Deo nefas est, possibilia eum praecepisse credendum est. Et, ut breuiter dixerim, si non potest homo sine peccato esse, iam non erit peccatum, qud ox inpossibilitate desceuderit,

naturae refertur, naturae uero nefas est, si peccatum inesse dicatur, quia [hoc si dicatur] naturae auetor culDe poss. pabilis iudicatur.
non
pecc.

IV,

S.

117

f.

Dicis,

hominem

sine peccato

Quaero primum, esse non posse. inpossi- praeceptumne ei sit absque peccato Credo, bilita.s naturae adscribitur, esse, aut uon praeceptum. peccatum uero non naturae, praeceptum. Cur ego praeceptum sod uoluntati roputatur, ne est, si id fieri omnino non pote-

quoniam

naturae
Neque

auetor

culpabilis rat?
1

Necosse

est

enim

confiteri

iudicotur, Brief

Do- tum non esse, si fieri non potest, um aliquando inpossibile quid aut posse fieri, quia praeceptum praecepisse, neeuminiqui- est, quon iam Dcus nunquam
poterit,

dicere

I,

S. 5

f.

alteruni ex

duobus, aut praecep-

310
tatis

Ueber die pelaj^ianischeu Schriften auf

S.

3167.

titulo

blasphemasse aliquid inpossibile praeceII,

uideatur, Brief

2 S. 16.

pissot, Ebds. 2

S.

118

f.

Conueniat sane Deo a liquid


uel homini couuenit, aut

si

etiam

inpossibile praecepisse, si human a conditio iuiquum putat


quae peruersitas
est

contra possibilitatem cuiquam aliquid inperare,

haec uel sentiri de Deo, quod nee mortalium quidem


suscipiat! Ebds. II, 2 S.

natura

talem

115

f.

substantiae uestrae qualitatem iustitui, quae

posset

inpossibilitatis excufacere, quae uolebat, ne qua uobis adsumpsi, ut, me uestri generis hominem satio remaneret. uobis possibilia praecepisse, naturae contestatione monstrarem. De mal. doctt. XVIIT, 2 S. 102 f.

Nam cui curae minem rationabilem


10.

fuitho-

10.

facere, uestrae

substantiae talem qualitatem institui,


int el legere posset

aeque
est,

illi

curae esse credendum

quae
et

et

ne,

quem rationabilem
I,

facere,

fecit, inrationabiliter conuersaretur,

cum

Et quod uolebat uos rationabilitatis et


.

perspicuitate intellectus donata semper quam facillime (cura de suis) nee legem eis possetis et bonorum uirtutes coguiuendi dedisset, nee per noscendo facere et accidentium angelos, per prophetas, per malorum uitia intellegendo uitare, sanctos omnes ad bonae ui.tae nihilominus tamen legem uobis incrementa prouocasset, sed insuper dedi, et, quae custodire nee filium suum postremo deberetis mandatorum praecepta,
Brief
1

S.

7.

Cui

(Deo)

si

non

fuisset

misisset, [ut] perfectam ui tam tarn doctrina ostende r et,

oris

mei sermone dictaui

et

con-

seribi per libros

litterarum apici-

quam exemplo,

Ebds.

bus inperaui, ut oeulorum etiam


et

rum

aurium sensibus per scripturacaelestium suggestionem traet conscien-

deretur extrinsecus, quod natura intrinsecus possidebat,

Nee Prophetas uobis sancti Spiritus gratia bis satis fuit. repletos diuersa temporum intercapediue destinaui, qui uos et signorum uirtutibus et diuinis uaticinationibus commonerent ad ea reseruanda et eustodienda, quae tam per conscientiae naturam, quam per legis mandata decreueram. Sed nee istis quidem contentus, nouissime ipse descendi et ex uirginali utero uestri generis homitiae sensui litterarum etiam contestatio adderetur admonitrix.

pem

diguanter adsumpsi,

ut,

me

uobis possibilia praecepisse naturae

Ueber die pelagiauisclieu Schriften auf

S.

3167.

311
hominis

coutcstatioue

moiistrarera.

Multa

quoque

per

suscopti

formara
feci,

pro salutis uestrao incolumitate sustinui.

Haec omnia

ut uobis simplicitatis, innocentiae, pietatis, mansuetudinis exerapla relinquerera et, quod uobis uerbis dictauerara, etiam operum consummatione nionstrarem, De mal. doctt. XVIII, 2. 3 S. 102 f.
11.

Christianus est

ut bre-

uiter cuncta coucludam,

qui post
alieI,

baptismi
nus est
S. 5.

ablutionera
peccato, Brief

Mundatur plane per 11. baptismum ab omni inraunditia homo, tautum ut post-

modum

semper, ita ut

spiri-

taliter natus est, perseueret, De cast. X, 4 S. 141.

12. Sed ista, inquies, pau12. Nolo exempla respicias plurimorum, qui huius relegionis corura sunt. Paucorum etidecus in solo sibi nomine uindi- am est angusta uia, per

in caelestis regni adi-tus introitur, paucorum est paucorum est. Quam arta angusta uia est, quae ducit ad excellens integritatis praemium, uitam! et pauci sunt, qui intrant quod solis uirginibus repromitticant.

Res enim

tarn

magna quam
et

per eam, Brief II, 3 S. 17.


13.

tur,

De

cast.

XVII

S.

165.

Sed dicis forsitau il13. Dices mihi illam uulgi sententiam: Ergo totus mun- lam principalem uulgi senQuomodo stabit tentiam dus perit, Brief I, 1 S. 7.

mundus, quomodo humaui


ris

gene-

origo consistet,

si

procreationis
cast.

causa non fuerit?


1

De

XIII,
di-

S.
14.

152.

14.

Non

licet

auarum

esse,

Vgl. den Tractat

Do
26,

nec superflua
terrenis

possidere,

non

in

uit.,
1

insbesondere II
f.,

facultatibus

gloriari,

S.

28

X,

1 S.

V, 40 und XVIII,
S.
vgl.

cui in praesenti
tas,

tempore pauper-

S. 55.

Ferner

De
f.

mal.

"non

diuitiae
se

conuenit.

doctt.

XVIII, 3
S.

S.

103

und

Quisque enim
titetur,

Christianum proauctoris
sui
sibi

XXII
cast.

109, sowie auch


S.

De

per

omnia

XVII

163.

exempla
in

sectetur.

hoc

mundo

uindicauit.
dici,

Christus nee diuitias


est

Turpe

Dei

filio

uelle

se

temporalem diuitem

cui

perpetuae

diuitiae

promittuntur,

praesortim

cum

sciat,

huius uitao diuitibus regna caelorum


gelio dicente

Dominum
etc.,

denegasse, iu euan-

Domino:

Facilius est

Brief II, 5 S. 20.

312
15.

Ueber die

i)elagiauisclien Schriften auf S.

3167.

extranea

in 15. Sed melius est mihi penuriam formi- de proprio uiuere, quam de dandam significas, et melius alieno sperare, De diuit. quodammodo esse definis, dare S. 51. Et unde mihi uitae alimenta, nos aliis, quam aliena sperare, si forte apud infideles si mea cuncta contempsero? Ecce, [didiceris, quaero], Brief I 4 S. 10. nunc agnosco causam, propter

Illud

uero, quod mihi

patria

XV

quam
tur,

diuitiae

forsitan
scilicet

defendun-

paruam
1

fidem,

Ebds. XIII,
16.

S. 49.

tur:

Melius

pere.

sententia ferme utundare^ quam Si melius dare, quam


illa

16.

Quomodo,
Beatnis

inquies, Paulus

est

acci-

apostolus dieit:

est

lesu:

Mementote nerhi est magis dare,

[quomodo] quodam quam accipcre? Et quomodo loco dixisse legimus habenti, uel ipsum, uel eins apostounde daret: Si uis perfecttts los legimus accepisse? Nunesse, uade, uende omnia tua? Qui quid beatiores erant, qui
accipere,

sua omnia uenundare praecipitur, dabant,


niliil

habere permittitur,
percipere.

et

qui

nihil habiturus erat, oportebat

eum

aliena

Si

sciebat

ergo

Dominus, melius esse

dare, quam accipere, non modo suadere non debuit,

quam qui accipiebaut? Quid de illo adolescente dicimus, qui sua iubetur cuncta distrahere? cui hoc Dominus non modo non inperasset, uerum etiam uolentem facere pre-

nt

deteriorem statum

elige- hibuisset, ne, erogatis

suis,

iam

ret,

qui iam melier em possi- unde daret, non haberet, si semdebat, sed nitro haec facere per beatius est dare, quam acciuolentem prohibere. Cum pere. Uel quomodo illi

uero hoc magis

fieri

docuit, illud
fieri

dicitur:

Si uis perfedus

esse,

melius
ostendit.

esse,

quod

docebat,

uade, uende

omnia

tua,

si

bea-

Uel quomodo non tius est dare, quam accipere,

potest perfectus esse, nisi cum, ubi maior beatitudo qui .sua cuncta uendiderit, sit, illic uideatur esse per-

melius est dare, quam fectio, Ebds. accipere, cum perfectio illic sit, ubi aliquid melius fuesi

XV

S. 51.

rit?

Perfectioni enim nihil deesse

credendum

est.

Deindo,

quod

ipsum Dominum
lius

et apostolos

est dare, quam sunt, qui dederuut, Brief I, 4 S. 10 f.

accepisse legimus. Si meaccipere, ergo meliores habendi quam qui a dantibus acceperunt,


lieber die pelagiauisclieu Schriften auf S.

3167.

313

17. Unde (ex nouo testamento) uod potissimum proferamus protenditur, huius quoque exemplum aliud non inuenio, exempli normam sequi de- quam ipsius Domini, qui bemus, ut illius perfectos probe- castitatis decus iu utroque mus nos esse discipulos, qui et sexu diguationis suae dedi17.

Et

quoniam

uobis

Christum

castitatis

per forma

ipse uirgo esse uoluit et uir- cauit aduentu, in matre uirgine ginibus caelestis regni praemium et in semet ipso, qui tarn perropromisit,
cit:

sicut

in

euangelio

di-

manere uirgo
uirgine

uoluit,

quam

hil

Sunt enim spadones Qic. Ni- de enim tam earum Deo, tibi placere iam castitas, quae quam castitatis bonum, in talibus commendatur exemplis. quo praecipue eius simili- Pulclire enim incorruptionis
est

procreari.

Incipiat

tudinem gerimus,
iugiter

si

incor-

bonum Dominus
uoluit,

etiam in carno
cast.

rupti post baptismuni et integri habere

De

VI, 2 S.

manserimus,
f.

Brief II,

132

f.

6 S. 20

Hinc primum uirginitatis

Pudicitiam ante omnia bonum respice, quod illud diserua et id age, ut uel secLiudum uina magnitudo possideat.
continentiae

bonum

capias, quia

Amplectonda
digna
S.

res
est,

homini,

quae
III,

uirginitatis, quod primum Deo


est, amisisti, Brief
I,

Ebds.

S.

13.

124.

sit,

ita

Uide ergo, quanta beatitudo so in praesenti aliquem

exhibere,

ut

et

Deo

et

Dei ministris
putas,

possit similis uideri,


sicut a primordio factus

Ebds. 4 S. 125.

Parum
est,

ergo

bonum

hominem,

Dei similitudinem etiam in corporis iutegritate seruare et tantae maiestatis simile aliquid habere perpe-

tuum?

Dicit
et

enim scripturu:
fecerat, Ebds.
5.

Et

fecit

Bens hominem ad
inmerito; incorrup-

imarjinem

similitudinem suam.

Non

tum- enim eum

Qualo

ergo

bonum

uel quanta illius hominis est et

habere uoluerit gloriam,

diuiiia maiestas, quam magna felicitas, qui iUam quae Deo et Dei filio possit aequari Ebds.
est,

quod elogit

VI, 2 S. 133.
Si Christum
diligis,

dilige

serua, in
S.

quo uel

maxime Dens

Christi bonum, si Doum araas, gaudet, serua integritaintra te castimoniam, Ebls.

tem, serua pudicitiam, habeto


166.

XVII

314
18.
(filiain

Ueber die pelagiauischen Schriften auf

S.

3167.

Nam quodegoillam

18.

Quales

illi

parentes sunt,

per
claret,

uobis plus sein- qui te dilexerim, ex hoc satis melius est!


raeam)

nolunt

esse,

quod

quod uobis
conferre
caelestia

illi

semper

ter-

rena

cupientibus,

ego

semper

procurauerim.

Maioris
est,

et melioris amoris qui maiora cupit et meI,

enim aut filium non diligunt, aut perfecte non credunt futura. Nemo est, qui filiis suis non hoc optat euenire, quod perfectius nouerit, nisi qui aut
Tales

liora confert, Brief


Filios
liter diligis

S. 12.
fide-

de perfectione ipsa dubius

est,

aut,

Deo educa; qnos


caelestia

quod credendum non


bono,

est,

filiorum

magis opta, inuidus


S.

De

cast.

XVII

quam terrena percipere. Nemo est enim, qui filios suos non
possidere, quod melius est, et nulli dubium est, diuina humanis esse meliora. Qui
id

162.

uellet

liberos suos optat

terrena potius,

quam

caelestia consequi,

aut eos

non

diligit,

aut futura non

credit, Ebds. 6 S. 13.


19. Et talia exercentes 19. Et nos, Christianos nos esse opinamur et posse Christi nos nos habere sen-

uiuere

confidimus,

qui
1

cottidie

sum uel Christum


bis

(Christi
in

forsitan qualicunque peccato prae-

form am?) credimus, qui


paene
omnibus,
in

ueuimur, Brief

I,

S. 7.

quibus

Christi repraesentatur forma, con-

fundimur!
20.

De

diuit.

XIV

S. 51.

Nemo
fallat,

sinceritatem

20.

Nemo

te

inanibus

seducat. uerbis circumueniat, nemo Nisi quis iustus fuerit, sa- seducat. Difficile perfectus luus esse non poterit, Brief Christianus esse poterit, qui non in singularitate I, 1 S. 7 f.

tuam

nemo

permanserit, De cast. XVII S. 160. 21. Nemo se iam ex eo Nee ex eo iam quempiam Christianura putes, perfectum Christianum puquia dicitur. Licet enim ali- tet, quo eum uulgus magniquid dici, quod non sit, Brief I, ficet. De cast. X, 8 S. 144.
21.
1

S.

4
22.

f.

Eandem
sciri,

legem

Deus
dubio

cupit, an ignorari?
Brief II,

illud iuquiro, 22. Sine utrum nesciri, an non, uolu2 S. 15. erit Deus, quod hoc non uerisciri

Ueber die pelasiaaischeii Schriften auf

S. 3

167.

315

quam solius dixisset causa Credo, nesciri, De pauoris. mal. doctt. XVI, 2 S. 95. Quaoro primum, praeceptatis,

tumne
esse,

sit

ei

absque

peccato

aut non praeceptum? Credo, praeceptum, De poss.


pecc. IV, 2 S.
23.

non
23.

118

f.

Hulusmodi

scripturarum uim, quam lunt secuudum uitae suae qualitatem coscripturas intellegere, quam secundum scripturas actus uantur adstruere et per falsui qualitatem temperare, sam legis interpretationem
tarn

masuos actus

huiusmodi

uon

Brief

I,

S.

10.

omni acumiuis ingenio defensare, quod diligunt, et conuersatio-

euangelica praecepta dirigere,


sui

nem suam non tam secundum quam secundum actus morem euangelicorum mandatorum intellegentiam
Non
sui.s

temperare. quam legem


praeceptum
diuit.

enira

tam uitam suam


non
ita

legi

subdere cupiunt,

conuersationibus

subiungere.
uiuere,

Uoluut

enim
est.

ita

esse, ut uiunt,

ut praeceptum

De

XVin,

10

S. 59.

24.

Animaduertat ergo
5S.
12.

24.

Animaduertat ergo
cast.

houorificentia tua, Briofi,

prudentia tua, De
S.

X, 4

(Jude

noscat
1

prudentia

140.

tua, Ebds.

S. 4.

Unde intellegat prudentia tua, Brief II, 4 S. 19


25.
f.

Oro

te,
1

diligeuter
6.

ad-

25.

Oro
X,

te,

ut liorum dic-

uerte, Brief I,

S.

torum uim

solerti

animo perpendas,
Vgl. ebds.
S. 35.

De
26.

diuit.

7 S. 43.

VI, 3

S.

32 und VIII, 2

Humauae
II,
1

roferunt lit14.

26.

liumanis

etiam

con-

terae, Brief
27,

S.

testantibus litteris,

De

cast.

IV,

S.

128.
27.

Ergo quoniam, quod


audieram, per

ali-

Quamquam

illius chri-

quamdiu cognoui, illius


ueritatis

me

ipse

stianitatis te esse cognouerim, ut omno


S.
sanctitati.'

te a^i^e chri-

bonuni
cast.

stianitatis atquo prudcnfiae, ut uolut ingcnitum


ratiouem

teneas.

De

non asper-

I,

122.

316

Ueber

die pelagiaiiischen Sclirifteu auf S.

3167.

nanter accipias,
S.
14.

Brief 11,

Duplicis

enim

ratio

causae
aiida-

me

ad buiuscemodi auimauit
et

ciam,

christianitatis ue-

strao beneuolentia,
I,

De

mal. doctt,

S.

67.

dio

minorum etiani scientiae stunon aspernanter dicta susII,

cipitis, Ebds.
28.

2 S. 68.
discipulus

Christiani non sunt, uisi

28.

Qui

Cbristi

Christi formani doctri- est, debet doctoris exempla namque sectantur, Brief I, per oniuia sectari, ut in diqui
1

S. 5.

scipuli et habitu et conuersatione

Quisque enim
profitetur,

se

Christianum magistri
sti

tarn

per omnia auctoris


sectetur, Brief

disciplina resplendeat.

forma, quam Quae Chridiuite?

sui
II,

exempla
5 S. 20.

forma

est in tali
1.

De

diuit.

VI,

2 S. 31.
saeculi

Cbristi formae
Et nos habere

babitus antefertur.
centes

talia exer-

Christum

(Christi formam?) credimus, qui iu bis paene omnibus, quibus Cbristi

repraesentatur

forma,

con-

Ebds. XIV S. 51 '). fundimur In der That eine sehr grosse Anzahl von mehr oder weniger verwandten Stellen, zumal, wenn man in Betracht zieht, dass die zwei Briefe auf S. 3 21, in Sonderheit der zweite, doch ziemlich
!

kurz sind, und dass in dem ersten, lngeren das auf die persnlichen Verhltnisse des Schreibers und des Adressaten Bezgliche einen
nicht unbedeutenden E,aum einnimmt.
in

Bringt man, wie billig, dieses so lsst sich sagen, dass derselbe beinahe ununterbrochen, Stelle fr Stelle, in den vier Schriften mehr oder weniger entsprechende Parallelen hat und sich in ihnen gewissermaassen, mutatis

Abzug,

rautandis wiederfindet,

Maasse, von
dass

dem

wenngleich in geringerem zweiten Briefe sagen lsst, ganz abgesehen davon,

was

sich

auch,

wir dessen Scblus.spartieen im


fr
*)

Briefe

De

poss.

non pecc.

Wort

Wort

antreffen.

Und

nicht wenige

von den einander


1

Vgl. noch ciilpabile, culpabilis im ersten Brief n.


n.

nud 3

S.

3 imd

9,

sowie culpa, culpare im zweiten


Brief
n.

S.

16 mit

culpabile,

culpabilis,

culpare, culpari an den ob. S. 303

Aum.

ersten
ob. S.

2 S. 8 mit

contempnere, contemptus,

3 angef. Stt. und coutempnere im coutemptor an den

299 An-m. 2 angef.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

317

entsprechenden Stellen in den zwei Briefen und den vier Schriften stimmen in hohem Grade, ja zum Theil frappant mit einander
herein.

So

z.

B. die ob. S. 304

f.

unter

n.

angefhrten.

Au

diesen wird hier, wie dort, nicht nur das, was dazu gehrt ein Christ zu sein oder das im Gesetz Verbotene und Gebotene in derselben

Weise aufgerechnet, sondern auch, mit alleiniger Ausnahme der berhaupt weniger hnlichen und mehr untergeordneten Stelle in

*De
an

XIV, 1 S. 91, die jedesmalige Aufrechnung mit ausgenommen mentiri, maledicere begonnen, und hierauf
mal. doctt.

der

Stelle

in

De

cast.

X, 8

S.

144, an

welcher sich

non

malum

und non in verschiedener Weise") iurare quidem uel iuste eindrngt^) So ferner, um noch ein Paar mit non iurare fortgefahren^).
pro malo
reddere

zwischen

non

maledicere

Beispiele anzufhren,

die

Stellen

unter
est,

n.

(Nam de
exercere
S. 5,

maioribus

delictis taceo, quia nulli dubium

maiora
I,

Heere, cui nee minora conceduntur, Brief


est aliquid de maioribus
eis

non Quid necesse


delicta

dicere,

cum

nulli

esse

possit

ambiguura,

maiora non
diuit.

licere,

De

XIX,

2 S.

quibus etiam minora prohibentur admittere. 61) und die Stellen unter n. 23 (huiusraodi
intellegere,

malunt secundum actus suos scripturas

quam

secunS.

10, scripturas actus sui qualitatem temperare, Brief I, 4 huiusmodi non tam scripturarum uim, quam uitae suae qualitatem et conuersationem suam non tam secundum couantur astruere euangelica praecepta dirigere, quam secundum actus sui moreni

dum

mandatorum intellegentiam temperare, De diuit. Hiezu kommen noch folgende zwei bedeutErstens: Es verhlt sich mit den same und wichtige Umstnde. verwandten Stellen in den zwei Briefen und den vier Schriften ganz
euangelicorum

XVIII, 10

S. 59).

ebenso, wie mit den

verwandten Stellen in den letzteren selber: auch dort auf der einen Seite Verwandtschaft, auf der Wie hier, so anderen Freiheit und Variation im Ausdruck, nicht buchstbliche

malo

1 S. 5 und in Brief II, 4 S. 19 folgt qui non malum pro und non licet malum pro malo reddere unmittelbar airt Qui in toto non iurat, qui in toto non iurat und non licet iurare. ^) Vgl. auch iurare, non iurare, non peiurare, sed nee iuste quidem iurare.
1)

lu Brief

I,

reddit*

'^)

das cum fornicatoribus, aut auaris, aut ebriosis, aut maledicentibus cibum capere in Brief I, 2 S. 8 mit dem cum fornicatoribus, aut ebriosis, aut maleilicentibus, aut rapacibns cibum capere- in De diuit. XIX, 2 S. 60 f.

und
aut
S.

dem cum
144.

cum

fornicatoribus,

fbriosi.",

aut

aut cum auaris, aut cum maledicentil)us, cum rapacibns cibnni capere in De cast. X, 8

318

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Wiederholung').

Die vier Schriften verhalten sich Stcken augenscheinlich wie Ausfhrung zu Andeutung und Thema. Was in Brief I n. 4 S. 10 f. und in Brief II n. 5 S. 20 her den Reichthura und die Armuth
zweitens:
allen

Und

zu den zwei Briefen in

o-esafft

wird, das wird


f.

n.

6 S. 20
n.

im Tractat De diuit., und was in Brief II ber die Yirginitt kurz ausgesprochen und in Brief
n.

5 Schluss und

6 S. 12

f.

ber dieselbe

in

einigen

Worten
8

angedeutet wird, das wird im Brief


lich verhlt sich, in Brief II n.

De
1

cast.

ausgefhrt.

was in Brief I
S.

u.

S.

46

und

n.

2 S.

Aehnund
Brief

3 und 4

1720

geussert wird,

zu

dem

De mal. doctt. Dort eine Reihe von Aeusserungen ber Maulund Namenchristenthum und ber wahres, in der Erfllung des ganzen Gesetzes Christi sich bethtigendes Christenthum, ber das, was dazu geh()re, ein Christ zu sein, ber das Gebot der Apostel
in
S.

Act.

15,

28 und Christi in Matth.


oder die
alle

7,

12 und Luc.
des

6,

31

(ob.

18) als

das Contentum

Summe

ganzen Gesetzes,

ber die Nothwendigkeit

Gebote desselben, auch die kleinsten zu erfllen und be]- die Verkehrtheit sich im Gesetz Erlaubtes zu versagen, in ihm Verbotenes dagegen zu erlauben; hier, in dem
mal. doctt., ausfhiliche und allseitige Bekmpfung des und unfruchtbaren Glaubens der Weltchristen. Ebenso steht todten endlich, was in Brief I n. 1 S. 5 f. und in Brief II n. 2 S. 16, insbesondere am ersteren Orte ber die posssibilitas non peccandi geussert wird in dem Verhltniss von Andeutung und Ausfhrung Auch einzelne Aeusserungen in oder Behandlung ex professo.

Brief

De

den vier Schriften und in den zwei Briefen verhalten sich fter zu einander wie Ausfhrung und Andeutung oder Thema. So z. B.
die ob. n. 10 S. 301 angefhrten.

Nach dem Allen scheinen


ten von

die zwei Briefe

und

die vier Schrif-

einem Wir haben


jene

Verfasser herrhren zu mssen.


doch, ehe wir
diese

dass

und

wirklich

mit Sicherheit aussprechen drfen, von einem und demselben Manne,

einem und demselben Pelagianer geschrieben sind, die Einwendungen zu Worte kommen zu lassen und kritisch zu beleuchten, die fr das Gegentheil geltend gemacht werden kimnen.

Man kann

gegen die Identitt des Verfassers der zwei Briefe


diuit.

mit dem des Tractats De

und der Briefe De mal.

doctt.,

De

poss.
')

non pecc. und De


die

cast.

zuvrderst einwenden,

dass

Ueber
des

Ausnahme,
s.

die buchstbliche

tieen

zweiten Briefs im

Brief

De

poss.

Wiederholung der Sclilussparnon pecc. oder umgekehrt

dieses Briefs in

jenem

weit. unt.

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

319

sie sich nicht

im Cod. Vatic. mit diesen

vier

Schriften unter

dem
fr

Namen
in

des Bischofs und jMiirtyrers Sixtus zusammenfinden, sondern

anderen Handschriften unter dem

Namen
so aus,

des

Hieronymus
die

sich allein stehen.

Es sehe auch ganz


als alle,

als sollten

vier
ge-

Schriften in

jenem Cod.

als

die Schriften des Sixtus

geben werden.
Allein der angefhrte

Umstand beraubt uns doch nur


der zwei

eines

usseren Grundes fr die Einheit des Verfassers

Briefe
die-

und der

vier Schriften.

Sind gengende innere Grnde fr

Und aus selbe vorhanden, so thut dieser Mangel Nichts zur Sache. dem einfachen Factum, dass im Cod. Vatic. die vier Schriften unter dem Namen des Bischofs und Mrtyrers Sixtus zusammen erscheinen, folgt doch noch keinesweges,
als

dass

sie

in

demselben

als

alle,

die Schriften
dies

wenn
der

Mannes gegeben werden sollen. Und selbst, der Fall wre, so wrden wir es doch immer nur mit
dieses

Meinung

des Urhebers

oder

der Urheber der Zusammenstel-

lung und der Ueberschrift zu thun haben.


ja eine irrige

Diese Meinung kihinte

gewesen

sein.

Ferner
rhren, dass

lsst sich sagen, die

Verwandtschaft zwischen den zwei


gut auch
bloss

Briefen und den vier Schriften knne sehr

daher

sowohl jene,
seien.

als

diese

aus

einer

pelagianischen

Feder geflossen
seien solche,

Die

verwandten Ansichten und Gedanken


waren, und die ver-

die den Pelagianern gemeinsam

wandten x\usdrcke solche, die sich unter ihnen fr diese Ansichten

Die Einen wie die Anderen gehrten der pelagianischen Richtung oder Schule an. Aber die Verwandtschaft der zwei und der vier in Bede stehenden Schriftstcke ist doch viel zu gross, als dass der Umstand, dass beide Theile pelagianischen Ursprungs sind, zu ihrer Erklrung ausreicht. Um sich hievon zu berzeugen braucht man nur die

und Gedanken

gebildet hatten.

pelagianische Schrift, die ihrer Tendenz und ihrem Inhalt nach

am

Meisten

Aohnlichkeit mit den

vier

Schriften hat,

den

Brief des

Pelagius an die Demetrias,


Resultat

mit denselben zu vergleichen und das

Resultat dieser Vergleichuug zusammenzuhalten mit


gelegten

dem oben
Briefe

darihr.

unserer Vergleichuug

der zwei

mit

Neben einzelnen Berhrungen zwischen jener Schrift und den vier Schriften im Cod Vat. ^), welcher totale Unterschied zwischen ihnen
im Ganzen, insbesondere in der Darstellung! Wie aus den vier Schriften und den zwei Briefen eine und dieselbe schriftstellerische
S. ob. S.

')

249 Anm.

2, S.

250

f.

Anrn. 2 und S. 251

f.

Anm.

1,

und

3.

320

Ueber

die pelagianischen Scliriften auf S.

3167.

Individualitt

spricht,

so

sprechen

aus jenen

und dem Briefe des

Pelagius zwei ganz verschiedene.

Weiter kann man


wohl
darin,

sagen:

Die Verwandtschaft zwischen den

heiden Briefen und den vier Schriften hat ihren


dass

Grund

nicht

so-

und diese einen und denselben Verfasser haben, als vielmehr darin, dass der Verfasser der einen von dem der anderen abhngig ist, dass er ihn benutzt hat, indem er in irgend welchem Schler-, Jngerverhltniss zu ihm stand, und hiojene
fr geltend machen, dass sich die Schlusspartieen des zweiten Briefs
in

dem

Brief

De

poss.

non

pecc.^

Wort

fr

Wort

wiederfinden.

Dies erklre sich

am

Einfachsten

und Natrlichsten daraus, dass

der Verfasser des einen Briefs den des anderen ausgeschrieben.

Wider Benutzung der zwei Briefe in den vier Schriften oder umgekehrt dieser in jenen streitet indess entschieden, dass die einen wie die anderen nirgends den Stempel des Seeundren und der Entlehnung, sondern vielmehr berall das Geprge der Unmittelbarkeit und Originalitt tragen. Was aber die wrtliche Uebereinstimmung der Schlusspartieen des zweiten Briefs und des Briefs De poss. non
necc.
anbetrift, so enthlt die

angefhrte Erklrung derselben bei

ebensowenig wie die, dass der gemeinsame Verfasser der zwei Briefe und der vier Schriften an
genauerer Betrachtung nicht Stich,

dem

einen Orte buchstblich wiederholt hat, w^as er an

dem anderen

geschrieben,

Uebereinstimmung, wie schon ob. S. wir bald zeigen werden vielmehr daraus zu 301 gesagt, und wie
sondern
ist

die

erklren, dass eine

fremde

Hand

jene Partieen

aus

dem zweiten
hat.

Brief zu

dem

Brief

De

poss.

non pecc. hinzugefgt

wider die Identitt des Verfassers der vier Schriften mit dem der zwei Briefe einwenden, dass wnr in den
lsst sich

Sodann

Ersteren neben dem,

worin

sie sich

mit den

Letzteren

berhren,
finden,

doch sehr vieles fr

sie

mehr oder weniger Characteristische

was in diesen gnzlich fehlt. So, um nur einige wenige Beispiele anzufhren, die Redensart Ulud uero, autem qule est, quod und die mit ihr verwandten Redensarten und die Redensart Aliud est, si (s. ob. S. 297), das Bild von der Krankheit, dem Arzt und den dem Kranken schdlichen Dingen (s. ebds.) und der Gebrauch

dem Sinne von implere oder complere Die Verwandtschaft zwischen den zwei Briefen und den vier Schriften sei mithin doch nur eine partielle und darum zum Beweis der Identitt ihres Verfassers unzureichende. Wie viel grsser sei doch die Verwandtschaft der zwei Briefe und
von
(s.

supplere
299).

in

ob. S.

insbesondere die der vier Schriften untereinander!

Man

thuo daher

Ueber die pelagianischeu

Scliriften auf S. 3

167.

321

besser daran, die beiden

oben besprochenen Erldnmgen der Vervier Schriften

wandtschaft der zwei Briefe und der


diese wie jene von

mit einander
dass

zu verbinden oder die Verwandtschaft derselben

theils daraus,

einem Pelagianer lierrhren,

theils

aus Benut-

zung der einen von Seiten des Verfassers der anderen zu erklren. Indessen auch den hier erhobcmen Einwand werden wir nicht
stichhaltig finden,

wenn

wir auf Folgendes achten.


diuit.*

Drei von den vier Schriften, der Tractat De


Briefe

und

die

De

mal. doctt.

und

reicher als die beiden Briefe.


in diesen in

De cast., sind bei Weitem umfangWie schon oben gesagt, wird, was
ist,

mit wenigen Worten angedeutet

in ihnen, sowie

auch

poss. non pecc. weitlufig entwickelt und ausgefhrt; alle vier Schriften sind Specialschriften ber einzelne in den zwei Briefen nur angedeutete Punkte. Der erste von diesen, der lngere, ist der erste Brief, den sein Vei'fasser als Pelagianer, als

dem

Brief

De

pelagianischer Asket geschrieben.

Es redet

in

ihm der

pelagianisch-

asketische Neophyt, der sich die Ideen, die er ausspricht, vor Kur-

zem

erst

angeeignet hat.

Ganz anders

verhlt es sich mit den vier

Schriften.

In ihnen spricht der

alte pelagianische

Asket, bei

dem

waren und sieh allseitig entwickelt hatten. Endlich alle vier Schriften im Cod. Vatic, insbesondere die zwei ersten und die vierte, sind Abhandlungen, Lehr- und noch mehr Streitschriften dialectischen und rhetodie pelagianisch-asketischen Ideen tief eingewurzelt

rischen Characters.

Auch

die drei Briefe

De

mal. doctt.,

De

poss.

non pecc. und De


nach.
wii'kliche,

cast. sind solche

ihrem Inhalt oder der Sache

Briefe sind sie nur nach ihrer Form,

wenn auch

allerdings

an wirkliche Personen geschriebene, was in


cast.

Betreft'

des

Briefs

De
ist

insbesondere an dessen Schluss hervortritt.


Itlngere

Hin3

gegen
Sinne,

der erste,

von den beiden Briefen auf


ein Brief

S.

21

keine Abhandlung in Briefform, sondern

im eigentlichen
einen

wenn auch mit belehrenden und polemischen Elementen.


in

Das Persnliche nimmt

ihm,

wie schon

oben bemerkt,
ein,

whrend das belehrende und das polemische Element, eben weil er keine Abnicht unbedeutenden, einen ziemlich breiten

Raum

handlung, sondern ein eigentlicher Brief

ist,

zu keiner sonderlichen

Entwickelung kommt.
krzeren
Brief,

Und Aehnliches
ihm das
weniger
viel

gilt

auch von dem zweiten,

nur dass in

persrmliche

Element dem

belehrenden

gegenber

stark

hervortritt^).

AVas

')

Es

tritt

in n.

(der Eiiileituno:),

am

Schluss von

n.

2 (des ersten

Theils) und in n. 7 (dem Schlu.ss des ganzen Briefs) liervor.

21

322

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

Wunder, wenn
untereinander

bei

dem Allen

die Verwandtschaft der vier Schriften

bedeutend grssere und engere ist, als die der vier Briefe mit ihnen, wenn sich in den Letzteren sehr Vieles nicht Nicht AVeniges hiefindet, was in den Ersteren angetroffen wird?
eine

ven, wie gerade die oben angefhrten Redensarten

und das
oder

daselbst

angefhrte Bild, konnte sich


finden,
schrift

in

jenen

gar

nicht

doch

kaum

indem

es

der

ausfhrlichen dialektisch-rhetorischen Streit-

und keine Gelegenheit war, es in denselben zu gebrauchen, und Anderes, wie supplere in dem Sinne von imangeh()rt,
plere,

adimplere,

complere

^)

brauchte

wenigstens in ihnen nicht

Die zwei Briefe behalten trotz dem Vielen fr die was in ihnen vermisst wird, noch vollkommen genug von Solchem, was ihnen mit diesen gemeinsam
vorzukommen.
vier Schriften Eigenthmlichen,

zu erweisen, dass sie einen Verfasser mit ihnen haben. Schliesslich kann gegegen die Identitt des Verfassers der zwei Briefe und der vier Schriften noch der Umstand geltend geist,

um

macht werden, dass


Briefs
in

sich

die Schlusspartieen
poss.

des zweiten, krzeren

dem

Brief

De

non pecc, oder umgekehrt die

Wie sollte, jenem Wort fr Wort wiederfinden. kann man sagen, ein Verfasser, wie der der zwei Briefe und vier
dieses Briefs in

Schriften,

oder

berhaupt

irgend ein Schriftsteller sich in dieser

Weise selber wiederholt haben?


Bevor wir in diesen Einwand nher eingehen, mssen wir darber aufs Reine zu kommen suchen, wo, in welchem von den beiden Briefen die ihnen geraeinsamen Partieen zum ersten Male niedergeschrieben, concipirt, und in welchem sie wiederholt sind. Es kann keinem Zweifel unterworfen sein, dass das erstmalige Niederschreiben derselben, ihie Concipirung bei der Abfassung des zweiten Briefs Statt gefunden hat, und ihre Wiederholung in dem

De poss. non pecc. zu suchen ist. Zwar aus dem Zusammenhang, in welchem die den zwei Briefen gemeinsamen Partieen mit dem stehen, was ihnen vorangeht, lsst sich
Briefe

kein ganz sicherer Schluss zu Gunsten des einen oder des anderen
ziehen, da er in
zerstrt
sibilitas
ist,

dem Briefe De poss. non pecc, wie es scheint, indem zwischen den AVorten, womit die erste von der psnon peccandi handelnde Partie dieses Briefes schliesst (et
es

*) (s.

Er gebraucht
299 und
S.

auch

in

den vier Schriften nur an

einigen

Stellen

whrend er an anderen ^inplere (De diuit. XIX, 2 S. 60 f. und >De poss. non pecc^ III, 1 S. ll und IV, 2 S. 118), adinplere (De mal. doctt. XI, 1 S. 8.5) und complere (De mal. doctt. X, 1. 3 S. 82 und S. 84) gebraucht.
ob. S.

303),

Ueber

die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

323
er

iterum),

und denen, womit


tlieilt

die

Partie
inuenire),

beginnt,

die

mit

dem

anderen Briefe
nicht

(poteriut
ist,

Eehreres und

vielleicht

^ eniges
liisst

ausgefallen

und wir den Wortlaut des

Ausge-

falleneu nicht mit irgend welcher Sicherheit angeben krmuen.


so viel sich sagen, dass der

Nur
bei-

Zusammenhang zwischen den

den Partieen im zweiten Briefe ein sehr guter ist, sowie dass berhaupt in diesem Briefe der schnste Gang und innere Zusammen-

hang herrscht
dass

^),

und

es deshalb als

durchaus nicht glaublich erscheint,

in ihm bloss aus dem non pecc. wiederholt sein sollte. Dagegen spricht entscheidend zu Ugunsteu dieses und zu Gunsten des zweiten Briefs der Umstand, dass der Adressat des einen wie des anderen in der Schlussnumer der Partieen, die beiden gemein.sam sind, honorificentia tua titulirt wird (Hoc Interim honorificentiae tuae credidi scribenda). Diesen Titel erhlt nmlich der Adressat des zweiten Briefs auch in der einleitenden Partie desselben (n. 1),

das den beiden

Briefen

Gemeinsame

Briefe

De

poss.

wo

es heisst:
')

qui

honorificentiam tuam
der Verfasser

diu ignoratam habui?,

Nachdem nmlich

dem Adressaten gegenber den Satz

durchgefhrt, dass (freiwillige, selbstverschuldete) Unkenntniss des im Gesetz

ausgesprochenen gttlichen
Strafe zuziehe,

Willens
die

den Uebertreter der Gebote so Avenig

mache und ihm doppelte Ausrede desselben, seine zahlreichen nothwendigen weltlichen Geschfte Hessen ihm keine Zeit dazu, die heiligen Schriften zu lesen, kurz und scharf ziirckge wiesen, fhrt er fort: i-In priniis
entschuldige, dass sie ihn vielmehr doppelt schuldig

und hierauf noch

ergo Dei uoluntatem, quae in


obseruare curaueris.

lege

eins

continetur,
si

ut

eam

facere

possis,

agnosce, et tunc te Christianum uerum scito,

omnia, quae Dens praecepit,

Diese Worte bilden das Band zwischen dem Vorangehenden und allem Folgenden, indem ihre erste Hlfte (In primis agnosce) auf den dort durchgefhrten Satz zurck-, und ihre zweite auf das hier durch zufhrende Thema, dass nur der, welcher alle Gebote Gottes beobachte, ein wahrer Christ und kein blosser Namenchrist sei, hinweist und zu ihm ber-

leitet.

Der Adressat, nach den Schlussworten des

Briefs

Opto,

te

semi)er

uiuere et

perpetui consulatus honore

gaudere^ ein rmischer Consul

gewesener Consul, Consular), war zwar ein religis gesinnter und den Anfang von n. 2 S. 14), aber doch, weil nicht frei von dem Glauben, Gott werde es mit ihm, der wegen berhufter Geschfte keine Zeit dazu habe, die heiligen Schriften zu lesen, und darum des gttlichen Willens weniger kundig sei, nicht so streng nehmen, kein strenger, rechter und ganzer oder kein asketisch gerichteter Christ. Der Schreiber des Briefs sucht ihn nun zu einem solchen zu macheu, indem er ihn zuerst jenes Glaubens beraubt (der negative Theil des Briefs, n. 2) und ihn dann darber belehrt, was dazu gehre kein blosser Namenchrist, son dem ein wahrer Christ zu sein und dadurch des Heils theilhaftig zu werden (der positive Theil des Briefs, n. 36). Diese Belehrung ist das Ziel, dem er zustrebt, und welchem das Vorangehende nur dient.
(oder "auch
INIann (s. den Schluss von n. 1

21*

324

lieber die pelagiaiiisclien Schriften auf S.

3167.

sowie auch zwei Mal in


tuae literas legi n.
5),

dem

ersten, lngeren Briefe (Honorificentiae

1 Auf., Animaduertat ergo honorificentia tua n. whrend er in dem Brief De poss. neu pecc. sonst nicht vorkommt*), gleichwie er auch in den Briefen De mal. doctt. und

De

cast.'-<

nicht angetroffen wird^).

Kehren wir nun zu dem oben angefhrten Einwand zurck. Derselbe ist vollkommen triftig. Kein Schriftsteller, geschweige denn ein Schriftsteller, wie der, welcher die zwei Briefe und die vier Schriften soll verfasst haben, kann sich in solcher Weise Aviederholen, wie dieser es gethan haben wrde, wenn er, was er im Wort fr zweiten Briefe gesagt, im Briefe De poss. uon pecc.

Wort noch einmal


Avollen, dass er sich

gesagt htte.

Man knnte
(ifter

sich

darauf berufen

doch auch sonst

wiederholt habe, wie in

der

Ermahnung am Schluss von De


^)

diuit.

(XX,

S. 66)

und

Dagegen kommt

in

diesem

Briefe

der

Titel

generositas tua
mores,
I,

vor (semper
-)

me generositatis

tuae

suspexisse

S.

114).

Die Adressaten des ersteren werden >sanctitas uestra titulirt (Unde sanctitatem uestram scire non anibigo, III, 2 S. 70). Sie waren Mnner asketischer Richtung, wie aus den Worten erhellt: sQuanquam -^ ista uobis superfliua uideantur adnuntiari, quos usque adeo apparet inlicita non committere, ut licita etiani contempsisse uidearaini. Quomodo fieri potest, ut gerere audeant, quae prohibentur, qui illa etiani metuunt, quae concessa noscimtur (De mal. doctt. XXV S. 113). Man knnte aus dem Umstand, dass die Titulatur shonorificentia tua in den beiden Briefen auf S. 321 wiederholt vorkommt, den drei Briefen De mal. doctt., De poss. non pecc. und De cast. dagegen ganz fremd ist, den Schluss ziehen wollen, dass diese Briefe (und mit ihnen auch der

Tractat De diuit.) einen anderen Verfasser haben,


selbe verlangt dies doch keinesweges.

als

jene.

Allein

der-

Der Gebrauch jener Titulatur in den zwei Briefen hngt offenbar damit zusammen, dass der Adressat des zweiten, krzeren ein Consul oder Consnlar war (vgl. mit dem honorificentia
tua in diesem Briefe die AVorte perpetiii consulatus

honore

gaudere-

am

und der erste, lngere an einen lteren nahen Verwandten und aithin an einen Mann gerichtet ist, der fr den Schreiber eine Respectsperson und vielleicht ausserdem auch eine hochgestellte Person war. (Der Verfasser redet den Adressaten in n. 6 S. 13 mit parens an, ein Wort, dass bisweilen auch von hoch stehenden Mnnern gebraucht wird, die keine Vilter oder nahe ltere Verwandten waren, wie z. B. in dem siebenten von den pseudohieronymianischeu Briefen n. 9 in., Hier. Opp. T. XI col. 114 ed. Mig.). Dagegen ist der Brief De mal. doctt. an fromme, asketisch gerichtete Mnner (s. ob.), der De poss. non pecc. an einen edelgeborenen, adeligen Mann (s. die vorangeh. Anm.) und der De cast. an einen noch sehr jungen reichen und vornehmen (s. ob. S. 160) geschrieben. Keiner von diesen Mnnern braucht eine Stellung eingenommen zu haben, welche die Titulatur honoriticentia tua forderte oder auch nur sehr nahe legte.
Schlsse desselben),

lieber die pelagiauisclieu Schriften auf

S,

3167.

325
in den AVor-

am

Schluss von

De

teu Oro itacjue te

non pecc. Allein diese WiederhoII, 3 S. IIG (s. ob. S. 298 und 302 f.). lungen sind von ganz geringem Umfang und variiren mehr oder weniger im Ausdruck; die AViederholung der Schlusspartieen des zweiten Briefs in dem Brief De poss. non pecs. dagegen betrgt Man knnte auch ganze Seiten und ist eine ganz buchstbliche.
den Worten Oro
te in

examiiies De adtendas itaque


in

mal. doctt.

(XXV

S.

113)

und

diuit.

VIII, 2 S. 35 und
poss.

De

sagen wollen, der Verfasser habe die Schlusspartieen des zweiten


Briefs
holt,

darum
weil
er

in

dem

Brief

De

poss.

sie

fr ausserordentlich
hier

was

er

dort

ausgesprochen,

non pecc. wrtlich wiederwichtig ansah und glaubte, nicht hesser sagen zu knnen.

und paraenetische Theil jener Par(in V und VI) wiederholt htte, so 6), Hesse sich diese Erklrung der Wiederholung zur Noth hren. Aber wir finden ja auch den rein Persnliches enthaltenden Schluss derperpetui consulatus selben Haec interira houorificentiae tuae non pecc. (VII) Avieder. honore gaudere (n. 7) im Briefe De poss. Seine Wiederholung in diesem Briefe wrde verlangen, dass der Verfasser zwei Mal an einen Consul oder Consular geschrieben und
es bloss der belehrende

Wre

tieen (n. 3

den er daselbst

den Brief an den zweiten mit ganz


htte,

denselben

Worten

geschlossen

was durchaus nicht glaublich ist. Somit scheint die Ansicht, dass die zwei Briefe und die vier Schriften einen Verfasser haben, sich denn doch nicht halten zu
wie den an den
ersten,

lassen.

Sie scheitert, so scheint

es,

schliesslich

an
doch

dem
mit

so

eben

besprochenen eigonthralichen Umstnde.


Allein dies
ist,

die

Sache weiter

verfolgt,

Nichten

der Fall, sondern

eben nur Schein.

Die wrtliche, buchstbliche Wiederholung der Schlusspartieen dos zweiten Briefs in dem Briefe De pos. non pecc. lsst sich nmlich auch in dem Falle nicht begreifen, dass die zwei Briefe und die vier Schriften von zwei verschiedenen Verfassern herrhren. Denn wie sollte ein so begabter und redegewandter Mann, wie der, welcher die vier Schriften verfasst hat, ein Mann, der soA\ohl eigene Gedanken hatte als ihnen den mannichfaltigsten Ausdruck zu geben verstand, sich eine so absolute, so mechanische Wiederholung der Gedanken und AVorte eines Anderen haben zu Schulden

kommen

lassen,

sonst in hnlicher

Und wenn
renden

es

und das in einer ihm gelufigen Materie, die er Weise und in hnlichen Ausdrcken behandelt? sich allenfalls noch denken lsst, dass er den beleh-

und

paraenetischen Theil der Schlusspartieen des zweiten

326
Briefs

Ueber die pelagianisclien Schriften

aiif S.

3167.

Wort
was

fr AVort wiederliolt, dass er ihn wca-tlich ausgeschrie-

ben
als

hat, weil der Verfasser der

beiden Briefe sein Meister war, und


meinte,
die rein Persnliches ent-

er das,

er sagen wollte,

dass er auch mit seinen Worten, haltenden SchlussAvorte dieser Partieen oder des ganzen Briefes, auf deren Wiederholung sich das eben Gesagte doch nicht anwenden
lsst,

nicht besser sagen zu knnen

mit

wiederholt

haben

sollte,

ist

ganz

unglaublich.

Hiezu
ge-

kommt

noch, dass er ebenfalls an

einen

Consul oder Consular

schrieben haben msste,

wahrscheinlich

ist,

was zwar nicht undenkbar, aber sehr unwie denn auch Nichts in der Einleitung zum

Briefe darauf fhrt, dass der Adressat derselben ein


das Consulat bekleidete oder bekleidet hatte ^).

Mann

war, der

die

In der That, dass der Verfasser des Briefs De poss. non pecc. Schlusspartieen des zweiten Briefs wrtlich ausgeschrieben, ist ebenso unbegreiflich, wie die, dass der Verfasser dieses Briefes sie
in

jenem wrtlich wiederholt. Wie ist aber dann das eigenthmliche, seltsame Factum, dass wir diese Partieen des zweiten Briefs in dem De poss. non pecc.
buchstblich wiederfinden, zu erklren?

non pecc. besteht, die von der possibilitas non pecc. handelnde und die mit den Schlusspartieen des zweiten Briefs wrtlich bereinstimmende,

In einer von den zwei folgenden Weisen. Die zwei Partieen, aus denen der Brief De poss.

hngen
jene mit

in

der

Handschrift

nicht

miteinander

zusammen,

indem

was eine weitere Bibelstelle''') zum Erweise, dass Gott dem Menschen geboten ohne Snde zu leben,
et iterum
schliesst,
')

Der

Titel sgenerositas tua, den der Schreiber


1),

ihm

in derselben giebt

(s.

ob. S.

324 Anra.
er in ihr

fhrt nur darauf, dass er von adeliger

Geburt war,
ac
si

und wenn
culo

inuidens

von ihm sagt: ingemui, meutern

Unde semper aegrius diuinis rebus aptam


cui caelestia erant
lsst dies eher

tuli et

sae-

humanis

niagis

necessitatibus praepediri, et, terrena potius lucra sectari, so

der nach irdischem Besitz und Reichthum strebte, Hier deutet das -houorificentia Anders im zweiten Briefe. Cousular.
in der Einleitung auf einen

praemia expetenda, an einen Mann denken, als an einen Consul oder


tua

Mann in hohen Wrden, und wecken die Worte mundanis, inquies, necessitatibus occupats sum. Ut UirSed gilium legeris tempus uacuura habuisti. Nunc uero, ut prophetas legas, diuersis curis et inuumeris necessitatibus praepediri s am Schlsse von n. 2 an einen mit Geschften berladenen JNIann
von hoher Stelhuig.

Noch sei auf die Aehnlichkeit zwischen den so eben angefhrten Worten und den weiter oben angefhrten aufmerksam gemacht. Auch sie spricht fr die Identitt des Verfasser der zwei Briefe und der
vier Schriften.
'')

Oder auch mehr

als eine.

Ueber die pelagianischeu Schriften auf

S.

3167.

327

erwarten

lsst,

die aber nicht folgt,

und

diese mit poteris inuenire

beginnt, welche zwei

Worte

fr sich allein keinen


fehlt.

Sinn geben, und


Partieen

vor denen also Einiges oder Mehreres

Dieser Mangel an
des Briefs lsst
sich

Zusammenhang zwischen den beiden


in

zwiefacher

Weise
ist,

erklren.

Man kann
und pover-

annehmen, dass
teris

in der

Handschrift zwischen

et iterum
sie

inuenire Mehreres ausgefallen

was

mit einander

lich,

man kann aber auch annehmen, dass sie schon ursprngvon Anfang an nicht zusammengehangen haben, indem sie Bruchstcke zweier Briefe sind, die Jemand irgendwo vorgefunden und
band');

nebeneinander gestellt oder aneinander angeschoben hat.


erstere

Fr

die

im und da kleinere Lcken haben ^), und dass die zweite Partie mit den Schlussworten eines Satzes (poteris inuenire) und nicht mit dem auf dieselben folgenden neuen Satze

Annahme

lsst sich

anfhren,

dass

die

vier

Schriften

Cod. Vat. auch sonst hie

(Errant enim

nimium

etc.)

beginnt.

Wider

sie

und

fr die letztere

Annahme

dagegen geltend machen, dass man nicht einund erklren kann, wie, wodurch die Auslassung entstanden sieht
lsst sieh

sein solP),

insbesondere, dass dieselbe gerade an der Grnze der beiden Partieen des Briefs oder zwischen
und,
soll

ihnen

Dies erweckt unwillkhrlich den Gedanken und legt ihn nahe, _dass wir in den beiden Partieen nur nebeneinander gestellte, aneinander geschobene Bruchstcke zweier
entstanden sein.
verschiedener Briefe haben.

Wenn

die erste

Annahme

die richtige

ist,

so hat ein Spterer

eine, die erste,

Partie eines von der

possibilitas

non pecc. han-

delnden Briefs und eine, die zweite und letzte, Partie des zweiten von den zwei Briefen auf S. 3 21, die er diesem Briefe entnahm oder als Fragment irgendwo vorfand, zu dem Schriftstck componirt,

das wir in

dem Cod.

Vat. hinter

dem

Briefe

De

mal. doctt. finden,

*) Eine oder mehr als eine Bibelstelle und Alles, was oder ein Theii von dem, was in n. 2 des zweiten Briefes dem poteris inuenire vorangeht Gegen (In primis ergo Dei uolnntatem substantiain, quam uocabulum)und ^'poteris inuenire ausser die Annahme, dass zwischen et iterum einer oder mehr als einer ibelstelle AVorte, wie et multa talia oder >et multa huiiismodi exempla ausgefallen seien, spricht, dass im zweiten Briefe
. ^

poteris inuenire auf die AVorte ^Difficilius alicnius quam uocabulum- folgt und nt ihnen einen Satz bildet.
mal. doctt.
diuit.

rei
-)

substantiani,
S. z.

III

scheint sie

De De S. 27 ob. und Anm. 4, ist sie nicht entstanden, und ebenso wenig durch eine andere Art von Aberration des Auges entstanden sein
B.

XV

S.

94

f.

=*)

Per llomoeoteleuton,

wie

z.

B. die

in

zu knnen.

328

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

non pecc. gegeben habe, indem er die beiden Partieen mit einander verband und aneinander schweisste, und haben wir in diesem Schriftstck eine Art von secundrem und Producta). Ist dagegen die zweite Annahme die richtige wir ziehen sie aus den beiden oben angefhrten Grnden der ersten so ist das, was wir im Cod. Vat. hinter dem unbedingt vor Brief De mal. doctt. finden, in der AVeise entstanden, dass, wie zum Theil schon gesagt, Jemand die zwei BriefFragmente, aus denen

und dem

ich den Titel

De

poss.

es besteht,

irgendwo vorfand und

sie

jenem Briefe ganz

so,

wie er

sie vorgefunden'"*),

anhngte, indem er wusste, dass die Briefe, denen

sie angehrten,

von dessen Verfasser herrhrten. In diesem Falle erhalten wir ein usseres Zeugniss dafr, dass die zwei Briefe auf S. 3 21 und die vier Schriften im Cod. Vat. einen Verfasser haben^).

sowohl der einen als der anderen Annahme, in doch der zweiten, spricht auch noch, dass der Inhalt der Sonderheit

Zu Gunsten

beiden Partieen des in Rede stehenden Schriftstcks ein ziemlich


heterogener
ist,

und

die aufllige Erscheinung, dass dasselbe

im Cod.

ohne Ueberschrift, ja selbst ohne Absatz und ohne, dass der erste Buchstab desselben mit rother Dinte geschrieben ist, auf den Brief De mal. doctt. folgt*). Diese Erscheinung characterisirt es nmlich als etwas Untergeordnetes und als nur eine Art Anhang zu diesem umfangreichen und bedeutenden Briefe, Avas in Einklang
steht sowohl damit, dass es ein aus zwei

Bruchstcken zweier verist,

schiedener Briefe zusammengesetztes secuudres Product

als

auch,

und noch

besser,

damit, dass es nur aus diesen zwei einfach nebenbesteht''').

einander gesetzten und aneinander geschobenen Bruchstcken


*)

Aehnlich der Auslegung des Symbolums,


S.

die

den Titel

>S.

Faustini

tractatus de Syrabolo fhrt.

Alte und neue Quellen zur Geschichte des


S.

Taufsymbols und der Glaubensregel


*)

250
uiul

ff.

und insbesondere
iiuienire-

S.

257

ff.

Mit

et iteruni

am Ende
^)

des ersten

^poteris

am Anfang
wenn auch

des zweiten Fragments.

Auch im

ersteren Falle erhalten wir,

nicht sicher, so doch Avahrscheiulich ein solches Zeugniss, indem es nahe liegt

anzunehmen, dass der Urheber des Schriftstcks darum gerade die zweite Partie desselben mit der ersten componirt hat, weil es ihm bekannt war, ^) Daher der Urheber der Un" dass sie einen Verfasser mit dieser hatte. terschrift, die wir am Schlsse desselben finden, und welche sich auf den Brief De mal. doctt. bezieht, es noch ut zu diesem rechnen konnte. *) Noch wollen wir bemerken, dass man sich das auf den Brief De mal. doctt. folgende Schriftstck auch in der Weise entstanden denken kann, dass irgend Jemand die erste von der possibilitas non peccandi?. handelnde Partie desselben schon hinter dem genannten Briefe als Torso vorfand und
die zweite

von ihm anderswo

als

Fragment vorgefundene mit

ihr

zusammen-

Ueber die pelagianischen Schrifteu auf

S.

3167.

329
die
fr

zwei Briefe auf


das

Nach Allem, was wir auseinandergesetzt haben, sehen wir S. 3 21 und die vier Schriften im Cod. Vut. AVerk eines Verfassers an.

5.

Wer
1.

war aber nur

dieser,

keinesweges unbedeutende^, Verfasser?

Nach der
trgt,

Ueberschrift, die der erste, lngere von den beiden

im Cod. Monac, und der zweite, krzere im er Hieronymus (s. ob. S. 223 und 225). Dass aber er diese beiden Briefe und die vier Schriften im Cod. Vat. nicht verfasst haben kann, liegt auf flacher Hand. Sie sind ja alle entschieden pelagianisch, und Hieronymus Avar Autipelagianer, und zwar ein sehr eifriger, und ihr Stil ist von dem seinigen ganz verschieden. Es ist Hieronymus auch in Bezug auf die zwei Briefe widerfahren, was ihm sonst so oft widerfahren ist, dass ihm Schriften und insbesondere, weil er ein berhmter EpiCod. Salisb.

Briefen auf S. 3

21

war

stolograph war, Briefe^), namentlich auch von Pelagius herrhrende^),

worden sind. Die Schriften im Cod. Vat. werden hier einem Bischof und Mrtyrer Sixtus beigelegt (s. ob. S. 227 ff.). Mit ihm ist entweder der rmische Bischof Sixtus (Xystus) I (um 120), im Fall dieser dem Urheber der Ueberschrift ber den Brief Do cast. ^)
flschlich beigelegt

Bchon

als

Mrtyrer

galt*),

oder der rmische Bischof und Mrtyrer


aller AVahrscheinlichkeit

Sixtus (Xystus) II (257

58) gemeint,
demselben

der Letztere, da er ein hochberhmter Mrtyrer war'').


schweisste oder an sie als geschpft hatj. Verfasser
auojehris:

nach Dass aber


(Im

anreihte.

ersteren Falle liegt es sehr nahe

anznnohnien,

dass

er

sie

ans dem Briefe

auf

S.

321

Ueberschrift und sogar ohne Absatz


S. Hier.

Der Umstand, dass das Scliriftstck ohne jede auf den Brief ^De mal. doctt. folgt,
-)

spricht jedoch fr die oben angegebene


')

Vorstellung von seiner Entstehung. Die Ep. ad Demetr., das Glaubcnsbekenntniss des Pelagius und dessen Conniientar zu den paulinischen Briefen in seiner gegenwrtigen purificirten Gestalt. ^) Dem der sptere Urheber der Ueberschrift ber den Tractat De diuit. nur gefolgt ist, doch so, dass

Opp. T.

XI

ed.

Mig.

er Sixti episcopi-

zu

>Sixti

pape

maclite

(s.

ob. S. 2:^7

Im

Inhaltsver-

Anfang der Handschrift wird i.xtus nur als Bischof bezeichnet. *) Der zwischen 352 und 366 verfasste Catal. Liberian. kennt noch kein Martyrium Sixtus des I (s. Lip.s., Chronol. der riu. Bisch. S. 266). Dagegen wird dieser Bischof im Lib. Pontif. als Mrtyrer bezeichnet. S. unler Andu" rem den Catal. Felic. im Cod. Bern. 225 bei Jjips., a a. O. S. 272. Ein anderer altkirchlicher Bischof und (wirklicher oder angeblicher) Mrtyrer des Namens Xystus oder Sixtus als die beiden rmischen Bischfe dieses Namens
zeichniss im
'")

ist

mir nicht bekannt.

330

TJeber die pelagianischeu Schrifteu auf S.

3167.

weder der Eine, noch der Andere die vier Schriften im Cod. Vat. und die zwei Briefe im Cod. Monac. und Salisb. verfasst haben Sie tragen ja alle pelagianisches kann, springt in die Augen. Geprge und haben darum einen Pelagianer zum Verfasser, der
Pelagiauismus
ist

aber

eine

erst

dem Anfang

des fnften

Jahr-

hunderts augehrige Erscheinung; in De diuit. X, 3 S. 41 und in De cast. X, 13 S. 148 wird ausdrcklich gesagt, man lebe
jetzt in einer Zeit, in der fast
alle Menschen und speciell, in der und Obrigkeiten Christo unterthan seien, und die ChriEndlich in dem Briefe sten darum Ruhe und Frieden htten^). De cast. wird nicht nur Jovinians (um 390) gedacht, sondern derselbe sogar als ein quo n dam haereticus bezeichnet (XVI S. 159 und S. 143)^). Wie schon frher^) gesagt, sprach der erste Herausgeber der im

die Frsten

Cod. Vat. den

Namen

eines Bischofs

und Mrtyrers Sixtus tragenden

Schrifteu, Solanius, dieselben den beiden rmischen Bischfen Sixtus I

und II ab^) und, ohne Ahnung davon, dass sie pelagianisch seien, dem dritten Bischof von Rom dos Namens Sixtus (432 40), der weder ein Mrtyrer war, noch fr einen solchen galt, zu, indem

er die eberschrift ber

den Tractat

De

diuit. ^)

nur in Betreff

des Sixti pape und nicht auch des et martyris fr richtig ansah

und annahm, dass dieses auf einer Verwechselung des dritten Sixtus Und ihm stimmte, wie ebenmit einem der beiden ersten beruhte.
falls

schon frher*') gesagt,

ausser Arias Montanus,

dem

der pela-

gianische Character der Schriften gleichfalls ganz

verborgen blieb,

1)

ipsis

Nunc autem, propitio Domino, omnibus paene hominibus Christianis, etiam legibus et potestatibus Christi iugu colla subdeutibus, tempora
illud otiose

esse pacifica atque tranquilla et ab

Nee

omni persecutionum infestatione secura, praeterendum puto, quod tunc temporis et inter duos iniscilicet

micos castitatis, populum ludaeorum


fuisset, quid faceret?
-')

atque gentilium, tarn constanter


Si nostri temporis

uirginitatis et pudicitiae uidetur integritatem praedicasse.

Was

die beiden Briefe anbetriift, so fhren ausser

ihrem pelagianischeu Character aucli die Worte Nam et in Francia et in Saxonia Dens est im ersten weit ber die Zeiten Sixtus I und II hinaus. Nheres ber diese Worte spter. ^) Ob. S. 246. *) Aus dem zweiten

und

dritten von den oben augefhrten Grnden.

*)

Er

redet allein von ihr,

hiebei bemerkend, dass sie von spterer

Hand

sei.

Dass der Schreiber des


sancti
Sixti

Cod. selber den Brief De

cast.-

Incipit

epistola

episcopi

et

martyris
niss

berschrieben und

in

dem von ihm herrhrenden

Inhaltsverzeich-

und De

an der Spitze des Cod. die drei Schriften De diuit., De mal. doctt. cast. einem Bischof Sixtus beigelegt hat (s. ob. S. 228 f.), davon schweigt Solanius. Er hat in seiner grnzenlosen Oberflchlichkeit Beides ") Ob. S. 246 f. Text und Anmm. gar nicht beachtet.

Ueber die pelagiauiscbeu Schriften auf

S.

3167.

331

Garnier, trotzdem, dass er denselben

anerkannte, bei, indem er der

Meinung war, Sixtus habe zu der


anfangs

Zeit, als er noch Presbyter war,

dem Pelagianismus
Alle, die sich sonst

gehuldigt

und

sie

damals
des

verfasst^),

whrend
sie

ber dieselben ausgesprochen haben,

Sixtus III

aberkannten und fr ein


erklrten*'^).

Werk

Pelagius oder

eines seiner
')

Anhnger

Er

ist

der Ansicht, 8olanius habe ^praeter fidem antiquorum codicuin

bewiesen, dass sie von Sixtus seien, beruft sich fr den anfanglichen l'elagi-

anismus des Presbyters Sixtus darauf, dass Augustin iu dem ersten von seinen zwei Briefen an ihn (Ep. 191 n. 1), sage, es sei viel davon die Rede gewesen, dass er ein Patron der Pelagianer von grossem Gewicht sei (quoruni inimicorum magni momenti i)atronus ante jactabatur), und in dem zweiten (Ep. 194 n. 1) ussert, das Gercht habe viel davon gesprochen, dass er den Feinden der christlichen Gnade gnstig gestimmt gewesen (cum faraa jactadass ein ret, iuimicis christianae gratiae te favere), und meint schliesslich, nachmaliger Pabst sehr wohl in seineu frheren Jahren Irrthmer gehegt haben knne. Sixtus habe um seinen frheren Irrthum wieder gut zu machen spter die Augustin beiglegte Schrift -Hypognosticon contra Pelagianos et -) Man beruft sich dagegen, dass der PresCaelestianos libri VI verfasst.
byter Sixtus die Schriften verfasst,
darauf,

dass die Ueberschrift, in der sie

im Cod. dem >papa et martyr Sixtus beigelegt werden, nach Solanius's eigener Angabe von spterer Hand sei; dass sie iu derselben nicht einem
Presbyter, sondern einem

papa

Sixtus zugeschrieben

werden

dass dieser

spapa^ Sixtus in ihr als Mrtyrer bezeichnet werde,

gewesen
Stt.

sei

dass Augustin an den


es sei
viel

beiden in

was Sixtus III nicht der vorangeh. Anmerk. angef.

davon gesprochen worden, dass Sixtus ein gewichtvoller Palron der Pelagianer sei, und dass das Gercht viel davon geredet habe, dass er ihnen gnstig gestimmt gewesen dass Sixtus, sobald er nur von diesem Gercht Kunde erhalten, um den gnzlichen Ungrund desselben darznthun in einer sehr zahlreichen (zu Rom abgehaltenen) Versammlung als der Erste das Anathem ber die Pelagianer uusgesprochen
;

doch nur sage,

(primo te ])riorem anathema


t'ania

eis in

populo frequentissimo pronuiitiasse, eadem

non tacuit, Aug. ep. 194 n. 1) und sich hierauf in einem kurzen Briefe an den IJischof Aurelius von Carthago und in einem etwas spter geschriebenen lngeren an xiugustin und Alypius aufs Strkste wider den Pelagianismus und fr die Gnade erklrt (Aug. Ep. 191 u. 1 und 194 n. 1), sowie auch nachmals als Pischof der schrfste Gegner der Anhnger des Pelagius. gewesen sei; dass Sixtus, wenn er die in Rede stehenden Schriften
verfasst htte, nicht bloss

vom

(ieriieht als

Gnner und Patron der Pelagials pelagianischer Irrlehrer

aner, sondern, mit Berufung auf diese Schriften,

bezeichnet worden wre, und dass er dann

nicht bloss

htte

die Pelagianer

anathematisiren
Schriften

imd

ihr

Irrthmer verwerfen,
ein
ob. S.

sondern auch seine eigenen


ihnen entgegengesetztes Bea.

verdammen und unterdrcken und


a.

kenntniss ablegen mssen (Coustant,


Tillen).,

247 Anm. 2
er

0.;

vgl.

auch
sehr

Memoircs T.

XIV

p.

266); dass Augustin in


(Ej).

seinem
die

zweiten,

ausfhrlichen Brief an Sixtus

194),

in

welchem

pelagianischen

Irrthmer weitlufig bespricht und widerlegt,

des iu der Schrift >De diuit.<

332

Ueber die pelagianisclien Schriften auf

S.

3167.

In der That kann davon, dass


byter war, geschrieben hat, nicht

sie

Sixtus III, als er noch Pres-

die

Rode

sein.

Es

erhellt

dies

sowie auch aus dem ersten, lngeren am auf S. 3 21. Es spricht in und aus ihnen von den beiden Briefen ein decidirter und, so zu sagen, eingefleischter, sowie mehr-, wenn

Besten aus ihnen

selbst,

nicht langjhriger Pelagianer.

Ein solcher kann aber der Presbyter Sixtus nimmermehr gewesen sein, welche Stellung zum Pelagianismus er auch vor 418 eingenommen haben mag^). Der Brief De mal. doctt muss, wie aus seinen Eingangsworten und aus dem
Schluss der Partie desselben, die de malis doctoribus et operibus
handelt, insbesondere aus jenen
(s.

fidei

ob.

S. 248),

sich

ergiebt,

zu einer Zeit geschrieben worden

sein, als nicht

nur der rmische


sie

Stuhl den Pelagianismus verdammt hatte, sondern auch kaiserliche Edicte gegen die Pelagianer ergangen waren und

daher verfolgt

wurden, also nach, und zwar ziemlich lange nach dem Jahre 418.

In diesem Jahre aber verdammte Sixtus um die Grundlosigkeit des Gerchts, dass er den pelagiauischen Lehren Beifall zolle, zu erweisen die Pelagianer in einer zahlreichen Versammlung, und schrieb
er

zwei

Briefe,

einen

an Aurelius

von Carthago

und einen an

Augustin und Alypius, in welchen er die Lehre des Pelagius verwarf (Aug. ep. 191 n. 1 und 194 n. 1). Nach dem ersten, lngeren von den zwei Briefen auf S. 3 ^21 stammte der Verfasser dieser Briefe und der vier Schriften im Cod. Vat. aus einem von Italien

weit weggelegenen berseeischen Lande

und war er auf geworden (n. 5

Sicilien (durch eine


S.

12);

(n. 2. S. 9 und n. 5 S. 11)^), vornehme Bmerinn) Pelagianer Sixtus aber war nach dem Liber pontifica-

vorgetragenen, dass die Reiclieu uicht in das Himmelreich

mit keinem Worte gedenkt

(Coustaut)

endlich dass

kommen knnen, Gennadius in seinem

Buch De viris illustribus zwar eines Briefs des Sixtus an Nestorius Erwhnung thut (C. 54), aber ihm keine von den Schriften im Cod. Yat. beilegt. (Zu dem ersten, nicht stichhaltigen von den angefhrten Grnden ^) Ganz hatte Solanius die Veranlassung gegeben; s. ob. S. 330 Anm. 5). aus der Luft gegriffen kann das Gercht, von dem Augustin in seinen beiden Vielleicht dass ihm irgend Briefen an Sixtus spricht, nicht gewesen sein.
welclie anerkennende

Aeusserungen von Seiten des romischen Presbyters ber und Caelestius und anderer Pelagianer betreft'ed ihren Wandel und ihren Eifer fr christliches Leben, sowie auch die heftigen rmischen Gegnern des Caelestius gegenber von ihm gethane Aeusserung, dass doch der rmische Stuhl (der Pabst Zosimus) in dessen Sache noch nicht entschieden habe, zu (Jruude lagen. Solche Aeusserungen konnten
die Personen des Pelagius

sowohl vun den Pelagianern,


als

die sie

zum

Vortheil ihrer Partei misdeuteten,

von ihren eifrigsten Gegnern, die sie misbilligten, leicht zu dem gemacht -) Das Nhere weit. unt. 0. redet. werden, wovon Augustin a. d. a.

Ueber

die pelagiaidschen Schriften auf S.

3167.

333

lis

von Geburt ein Rmer und

lobte

als

Kleriker in

Rom

und

wrde, wre er Pelagianer geworden, es hchst wahrscheinlich, um nicht zu sagen sicherlich, hier geworden sein, wo Pelagius selbst

Jahre lang aufhielt und wirkte, und wo es nicht wenige zum Hiezu kommt noch Mehreres von dem, was schon frher von Anderen wider die Ansich

Theil sehr eifrige Anhnger von ihm gab.

nahme, eingewendet worden ist, dass Sixtus III der Verfasser der Schriften im Cod. Vat. ist, und wir ob. S. 331 f. Anm. 2 augefhrt haben, insbesondere der erste von den beiden von Coustant geltend
geraachten Grnden.

Er

ist

schlagend.

Wenn
drei ersten

nun

die

vier Schriften

im Cod. Vat. von keinem


in

der

rmischen Bischfe des Namens Sixtus herrhren krmnen,


da zugegangen,
Sixtus
dass
sie

wie

ist es

diesem Cod. einem

Sixtus

episcopus,

episcopus

et

martyr beigelegt werden?


ja,

Der

Name

keines von jenen drei Sixti war

wie die

Namen

des

Amsonst
').

brosius,

Hieronymus und Augustinus,

ein

Name, auf den

Schriften, deren Verfasser

man

nicht kannte, zurckgefhrt

wurden

') Die einzige Schrift, die ausser den Schriften im Cod. Vat. noch einem von ilinen beigelegt wurde, ist die bekannte, griechisch geschriebene, vielgeleCtr. sene und schon von Origenes im Comni. in Matth. XVIII n. 3 und in

Cels.'

Lib. VIII

c.

.30

citirte

Spruchsainmlung, die den Titel


trgt.

yvc^iai,

sen

tentiae, Enchiridion,

Annulus-

thum, und zwar ziemlich frhzeitig, Xj'stns, Sixtus, d. h. ohne Zweifel dem allgemein

wurde bereits im kirchlichen Altereinem rmischen Bischof und Mrtyrer


Sie
als

Mrtyrer bekannten

und berhmten rniischen


schon
vor

l^ischof Sixtus II, zugeschrieben.

Es geschah
bersetzte
(s.

dies
die

Kufin von

Aquileja,

der

sie

ins Lateinische

AVorte: Sixtum in Latinum verti,

quem
in

S ix

tum ipsum esse tradunt,

qui apud vos idem in urbe


et

Romana Sixtus
Hierauf wird

martyris gloria decoratus^


als eine

uocatur, episcopi dem Brief an Apronianus, den er


sie

seiner Uebersetzung vorausschickte).

von Pelagius und mit

ihm von Augustin


rende
citirt (s.

von dem Bischof und Mrtyrer Sixtus II herrh-

und

'bestritt

legte sie

Aug. De nat. et grat. 0. 64 n. 77). Hieronymus lugnete gegen Rufin wiederholt ihre Abfassung von diesem Bischof und einem Pythagorreer Xystus oder Sixtus, Sextus bei (Ep. 133. Ad

Ctesiph. n. 3,
c.

Comment.

in

.Ter.

Lib.

IV

c.

22 und Comment. in Ez. Lib. VI

18).
c.

Wohl ihm

folgend, revocirte Augustin spter in seinen Retractt. Lib.

von Lagarde in dessen >AnaUebersetzung wird sie einem rmischen Bischof Xystus zugeschrieben, und noch der Verfasser des den Schriften Isidor von Sevillas und Ildefons von Toledos De scriptorr. ecclesiast. angehngten Libcllus de XII scriptorr. ecclesiast.< c. 1 spricht sie, sich auf
II

42 seine frhere

Ansicht.

Auch

in der

lecta Syriaca

herausgegebenen

s.yrisclien

Auuustin (De nat. et und IMrtyror Sixtus


a.

grat.
zu.
-

l'raof.

p.

XIX:

64 n. 77) berufend, dem rmischen Bischof Nach Lagarde ist sie von Sixtus I. Er bemerkt nnuui Xystnm mihi ipsi reservatnm volo, saeculi

334

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Man wird den Namen Sixtus im vaticanischen Cod. in Zusammenhang bringen mssen mit dem Gercht, dass der nachmalige
rtimische Bischof Sixtus
G(")nuer

III

als

Presbyter

anfangs
sei,

(vor

418)

ein

und Patron der Pelagianer gewesen

und anzunehmen
Ursprungs
(also
ist.

haben, dass er

zum

Theil oder ganz pelagianischen

Irgend ein Pelagianer hat, nachdem der Presbyter Sixtus schon


Bischof, der

Bischof Sixtus der Dritte, geworden war

nach

432) den pelagianischen Schriften in jenem Cod., die er ohne


oder mit einem anderen
scopi,

Namen

Namen

versehen vorfand,

das Sixti epivorgesetzt^),

mit
er in

indem

dem er den genannten Bischof dem Glauben stand, dass derselbe

meinte,
als

Presbyter anfng-

lich der

Lehre des Pelagius gehuldigt hatte ") und ihnen durch das, was er that. Ansehen verschaffen und dadurch dem Pelagianismus Vorschub leisten wollte, und ein Spterer hat dann zu dem episcopi das et martyris hinzugefgt, indem er den Sixtus episcopus
fr

den

als

Mrtyrer gefeierten rmischen Bischof Sixtus II ansah.


et,

secundi ineuutis auctorem, ab Origine laudatr.ra


stoli

ut videtur,

lacobi

apo-

discipuluuK

und:

>cf.

Sixti II (sed I esl)

encliiridion ed. U. G. Siber.

') Fand er schon einen anderen Namen vor, mit Ignorirung dieses Namens. Auch wenn er keinen Namen vorfand, kann er gewusst haben, wer, welcher

Pelagianer die Schriften verfasst hatte, und ihnen


des Bischofs Sixtus vorgesetzt haben.
-)

statt

dessen

Namen

den

Der Glaube, dass der Presbyter Sixtus frher der Lehre des Pelagius beigestimmt hatte, war natrlich insbesondere unter den Pelagianern. namentlich den in

Rom

lebenden, verbreitet,

und wurde von ihnen gewiss auch festgehalten, nachdem er deren Anhnger ffentlich verdammt hatte und der eifrigste und heftigste Gegner derselben geworden war. Nahmen doch die Pelagianer von den rmischen Klerikern berhaupt an, dass sie frher (in der in Sachen des Caelestius von Zosimus abgehaltenen Versammlung) die Lehre des Caelestius und seines Meisters crimen praevaricationis, weil gebilligt, und beschuldigten sie dieselben des sie spter aus Furcht contra priorem sententiam suam die Natiir des Menschen fr bse erklrten (Aug., Contra duas literas Pelagianorum
i

Lib. II

c.

n. 5)-

'praevaricatio anklagt
n. 37),

Neben Zosimus, den Julian von Eclanum namentlich der (s. Aug., Contra Julianum Pelagianum Lib. VI c. 12
Sixtus

war

sicherlich

der rmische
sie

Kleriker,

an dessen frherer

pelagianischer Ueberzeugung

seines spteren Betragens willen

am Festesten glaubten, und den sie um am Meisten fr der Untreue an derselben


Sixti episcopi

schuldig ansahen.
selbst

Vielleicht dass bei der Vorsetzung des

Rache an Sixtus mit im Spiele war.

Wenn dem

so war, so wollte ihn

der Urheber dieser Ueberschrift durch dieselbe fr seine

^praevaricatio

nnd

Verfolgung der pelagianischen Partei strafen, indem er mittelst ihrer recht klar jene darthat und ihn als einen Mann hinstellte, der frher und in seinem Herzen wohl anch noch spter sell)er ein pelagianischer Ketzer gewesen war (oder, wenn er zur Zeit der Entstehung der Ueberschrift noch lebte im
^

Herzen noch ein solcher

sei).

[Jeber die pelagianischen Schriften auf S.

3 167.

335

Miiglich auch, dass das et raartyris

schon

von jenem Pelagianer

hinzugefgt worden
ein Mrtyrer

ist,

nicht weil derselbe glaubte, dass Sixtus III

gewesen^), sondern weil er, um das Ansehen der und ihren Einfluss zu Gunsten des Pelagianismus noch zu erhhen, deren Leser glauben machen wollte, dass sie von Sixtus Dann wrden wir in ihnen ein Seitenstck haben zu II herrhrten^). den von Apollinaristen verschiedenen alten Kirchenlehrern, darunter auch den rmischen Bischr)fen Felix I (2G9 74) und Julius I
Schriften

(33G

52),
2.

durch Vorsetzung ihrer

Namen

untergeschobenen Schrifdrei

ten ihres Meisters

und einzelner Schler von ihm^). AVenn nun weder Hieronyraus, noch einer der
Bischfe
des

ersten

rrimischen

Namens

Sixtus die zwei Briefe im

Cod.

und den Tractat De diuit. und die Briefe De mal. doctt., De poss. non pecc. und De cast. im Cod. Vat. verfasst haben kann, wer war dann der Verfasser aller dieser sechs
Monac. und Cod.
Salisb.

Schriften?

Um

diese

sehr

schwierige Frage,

wo und

so

weit

miglich,

beantworten zu k<)nnen, mssen wir zuvrderst die zwei


zu beantworten suchen:

Vorfragen

dieselben geschrieben? und: Woher, aus welcher Provinz des rmischen Reichs stammte ihr Verfasser? Wo lag seine Heimath? Die Beantwortung beidej' Vorfragen, insbesondere die der letzteren, ist

Wann wurden

nach dem

von grosser Wichtigkeit fr die Beantwortung der Frage Verfas.'-er der sechs Schriften, insofern als die Zahl der
die

Pelagianer,

bei

der

Beantwortung dieser Frage


sie

in

Betracht

kommen
a.

knnen, durch

bedeutend eingeschrnkt wird,

Die Frage nach der Zeit, in der die sechs Schriften verunschwer und mit Sicherheit beantworten. Zunchst ergiebt sich aus einer Stelle des ersten von den beiden Briefen im Cod. Monac. und Cod. Salisb., der Stelle: Nam et in Francia et in Saxonia et in omni Barbaria Dens est, non
fasst sind, lsst sich

') Dies konnte er als ein Zeitgenosse desselben oder doch kurz nach ihm Lebender natrlich nicht glauben. In diesem Falle hat iiin zur Wahl gerade des zweiten Sixtus der Umstand gefhrt, dass er glaubte, der dritte Sixtus habe als Presbyter anfangs der Lehre des Pelagius Beifall geschenkt. Dass der falsche Titel theilweise oder ganz vom Verfasser der Schriften
'')

selbst herrhren sollte, ist nicht glaublich.

Dieser war dem ganzen Charactcr


einer
solclien

seiner Schriften nacli zu ehrlich,

um

sich

Flschung schuldig

zu madien.

^)

S.

meine Abliandhmg ber die den


Schrift

Namen

fJrogors

des

Thaumaturgen tragende
len zur Geschichte des

Kara

piipo^ nidrti in Alte

und neue QuelS. 6.5


ff.

Taufsymbols und der Glaubensregel-

336

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

tameu
Ende

et

Dei cultores

(ob.

S.

3),

dass

dieser
sein

Brief noch vor

des fnften Jahrhunderts geschrieben

muss.

Nach
Dei

der

angefhrten Stelle war nmlich

Franc ia<^f

ebenso wie Saxonia:


culto-

zur Zeit seiner Abfassung ein Land, worin sich keine

res fanden, also ein heidnisches, ein rein heidnisches Land.

Dies

war es aber nur bis zur Christianisirung der Franken in den letzten Jahren des genannten Jahrhunderts^). Muss der Brief, dem jene Stelle angehfirt, noch vor diesen Jahren geschrieben sein, so kann die Abfassung der brigen Briefe und de.s Tractats De diuit. nicht nach ungefhr 510 fallen, denn sie sind spter als er, in dem, wie schon ob. S. 321 bemerkt, der pelagianische Neophyt redet, aber
nicht sehr viel spter geschrieben.

Weiter zurck

in

der Zeit,

in

die

erste

Hlfte

des

fnften

Jahrhunderts fhrt uns in Bezug auf die Frage, wann die in Rede stehenden Schriften verfasst sind, ihr pelagianischer Character,
insofern der Pelagianismus

im Anfang

dieses

Jahrhunderts hervor-

*)

Auf den

ersten Anblick scheint die

Erwhnung von Fraucia und


fr die

noch mehr von


fhren.

Saxonia Allein der Name

auf Abfassung des Briefs in spterer Zeit zu

Francis^ kommt

Gegenden, wo die

Franken wohnten, das Frankenland schon in Eumenius's Panegyricus ber und an Constantin den Grossen vor (c. 6: quid loquar rursus intimos Franciae nationes, c. 10: Affecisti poena temeritatis reges ipsos Franciae) und ebenso auf Mnzen dieses Kaisers. Hierauf finden wir es bai Ausonius (Mos. V. 434 s. Accedent vires, quas Fraucia etc., Edyll. VIII V. 29: qua Francia mista Suevis), Claudianus (De laudibb. Stilich. Lib. IV.
:

237

39:

Provincia missos

Expellet

citius

fasces,

quam Francia

reges,
in

Quos

dederis),

Ammianus Marcellinus
(Vit.

(Hist.
n.

Lib.

XXX

c.

3:

periit

Francia), Hieronynius

Ililarion.

22:

inter

Saxones

quippe et

Alemannos gens est non tani lata, quam valida; apud historicos Germania, nunc uero Francia vocatur) und Sulpicius Alexander bei Gregor von Tours (Hist, France. II, 9: Cumque consultaretur de successu, an in Franciam transire deberenl, ratus tuto omnes Franciae recessus penetrandos i;rendosque). S. die Annales Francici- vor Gregor von Tours' Hist. France, Was den Namen SaxoMig. Patrol. lat. T. LXXI col. 137 und 146. nia< anbetrifft, so finden wir ihn schon in der der zweiten Hlfte des vierten Jahrhunderts augehrigen, nach Vogel >De Hegesippo, qui dicitur, losephj interprete p. 813 zwischen 367 und 375 verfassten lateinischen Ueberset-

zung, respective Bearbeitung, der Schrift des losephus De hello ludaico,


die den

Namen

Ilegesippus (corrumpirt aus Josephus)

trgt (Lib.

c.

15:

Tremit hos

[Romanos] Scotia,
so

quae

leiris

nihil

debet,

tremit
in

inaccessa paludibus et inviis saepta regionibus).

Saxonia

Wie

unserem Briefe

Francia und Saxonia,

werden
et

fter

Franci-

und Saxones neben-

einander genannt,

z.

B.

von Ammianus Marcellinus, Hist. Lib.

XXVI

c.

(Gallicanos vero tractus

Franci

Saxones

iisdem confines

violabant).

Ueber die pelagiauischen Schriften auf

S.

3167.

337

trat,

in
bis

den ersten Decennien desselben blhte und sich wesentlich

nur

gegen seine Mitte

hielt').

Noch genauer
nus a

lsst sich ihre Abfnssungszeit,

sowohl der termi-

quO'?, als der

terminus ad quem derselben, aus einer Anzahl


einer
Stelle
in

von Stellen
*)

in

ihnen bestimmen,

dem

ersten

von

Im Jahre

439, noch unter Sixtus III,


et

macht nach Prosp. Chron. unter


schon lngst voll den Versuch wieder in

Theodosio

XVII

Festo

Coss.

Julian von Eelanum,

Begierde sein verlorenes Bisthum wiederzuerlangen,


die Kirchengemeinsehaft

aufgenommen zu werden, und scheitert dieser Versuch durcli die Bemhungen des Diaconus Leo. Im Jahre 442 (nacli den Ballerini) benachrichtigt Septimus von Altiunm Leo den Grossen davon, dass
Diocese einige pelagiamsche Kleriker in die Kirchen-

in der aquilejensischen

gemeinschaft wieder aufgenommen worden wren ohne vorher ihre Hresie verdammt und abgeschworen und ein orthodoxes (Tlaubensbekenntniss abgelegt zu haben, und rgt Leo in einem Briefe an den damaligei: Bischof von
Aquileja dies Verfahren und
zialsj'node
die
befiehlt,

dass auf einer abzuhaltenden

Provin-

Wiederaufgenommenen das Unterbliebene aufs Feierlichste und Unzweideutigste nachholen, und welche sich dessen weigern wrden, aus der Gemein.schaft der Kirche ausgeschlossen werden sollten (Ep. I, Leon.
"

593 SS. ed. Mig.). Photius, Biblioth. Cod. 54, berichtet nach einer I6a (Exemplar) nenpayueycov iv Toif SvrtKoii; iniHonoiQ uaTa. Tov NeTopiavcv doy/iarcov betitelten Schrift, dass die pelagianische HreI

Opp. T^

p.

sie sich bald

nachher auch unter Leo


sie

wieder geregt habe.

Selbst in

Rom

seien die Pelagianer dreist aufgetreten, aber von Prosper (damals Leos Secretr)

durch gegen

herausgegebene \i\\oi zum Verschwinden gebracht


flschlich beigelegten

worden.

Der Verfasser der Prosper


Dei

Schrift

De
eine

pro-

missionibus et praedictionibus
gebenheit, die sich in

erzhlt

in

P.

IV

c.

6 u. 12

Be-

tragen dum
et

Campanien whrend seines Aufenthalts daselbst zugepapa Leo Manichaeos subverteret et coutereret Pelagianos
Endlich berichtet nach der gewhnlichen

maxime Julianum.

Annahme

der Lyoner Presbyter Constantius (lebte in den ersten Decennien der zweiten

Hlfte des fnften Jahrhundeits), nach Schoell,

De

eccles.

Britonum ScoJahrhunderts in

torumque
der Vita

bist,
S.

fontt. p.

24
ep. sei

ss.,

ein

Verfasser des sechsten


in

Jul. p. 216),

Germaui Germauus

Autissidor.

(um 447)

nach- Britannien gereist


auctoribus'

um

Lib. II c 1 (Actt. Sanctt. T. VII Begleitung von Severus von Trier den Pelagianismns, der sich daselbst paucis

von Neuem ausbreitete, nochmals zu bekmpfen. (Er hatte ihn dort schon frher einmal, 429, in Verbindung mit Lupus von Troyes bekmpft, worber spter). Was uns von i)elagianischen Bewegungen in der Zeit nach der Mitte des fnften Jahrhunderts berichtet wird, ist unbeNach zwei Briefen cielasius I (49296), einem >Ad Ilonorium deutend.

episcopum Dalmatiae und einem >Ad omnes episcopos per Picenum, welcher letztere gegen einen alten Manu Seneca, der vielleicht Bischof war, gerichtet ist, rhrte sich der Pelagianismus im letzten Decenninm des fnften Jahrhunderts in Dalmatien und Picenum, und 519 wurde in Wales, wo er wieder aufgetaucht war, eine Synode wider ihn gehalten (Coleti, Sacross.
Concc. T.

col.

729

s.,

Hefele Conciliengesch. B. II S. 696).

22

338

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Salisb., einem Paai' und einer Stelle im Brief De cast. In dem zuerst genannten Briefe n. 5 S. 12 schreibt der Verfasser In Siciliensi terra feminam quandam clarissimam secundum liomiuem reperi, sed secundum Deum multo clariorera, quae iam diu, omnibus suis spretis atque contemtis, Deo se penitus Haec mihi per omnia uiam ueritatis ostendit. Haec dedicauit. me etiam ad Orieutem ire dissuasit, probaus mihi tarn ratione, quam

den beiden Briefen im Cod. Monac. und Cod.

Stellen

im Brief De mal.

doctt.

legis

exemplo, ubique

deuotionem, fidem, scientiam, non modo


tis

sacerdotibus nota,

Cuius cum uerum etiam mulcomprobassem, totum me ei tradidi atque


posse a scientibus reperiri.
laicis,

Deum

commisi. Animaduertat eam tarn passim deserere,

ergo houorificentia tua, an mihi expediat

per

quam scientiam ueritatis


Huic etiam
filiam

reperi

et iter aeternae salutis inueni.

meam

obtuli

der

polliceor,

me

opportune tempore pariter

cum

illa,

cuius magiStelle

sterio erudiri
femina ad

optamus
esse

(ich

und meine Tochter), sanctissima

Urbem

uenturum.

Nach
die er in

dieser

hat

Verfasser des Briefs' die Ansichten,

ihm

ausspricht, auch
f.

das Pelagianische in denselben, wie schon ob. S. 266


S.

(vgl.

auch

265

Anm.

1)

gesagt,

auf Sicilien erhalten, von


^).

einer

femina

clarissima, die er dort getroffen

Sie,

eine strenge bei Laien

und

vielen Klerikern in

hohem Ausehen stehende Asketinn, war seine von ihm hochgepriesene Lehrmeisterinn (magistra) geworden, deren

Leitung er sich vllig hingegeben hatte. Vorher, in seiner Heimath, hatte er nach seiner eigenen Erklrung (in n. 2 in.) zu der Art

von Asketen gehrt, die, whrend sie von Gott Erlaubtes sich versagen, von ihm Verbotenes sich erlauben, und deren Handlungsweise er in De mal. doctt. XI, 1 S. 86, ganz in derselben Art wie fter
Pelagius, aufs Schrfste tadelt'''). Nun war aber der Pelagianismus im zweiten Deceunium dos fnften Jahrhunderts, einige

Zeit nach

dem Hervortreten

Caelestius (411), auf


')

des Pelagius und dem Auftreten des Sicilien nicht wenig verbreitet, was wir aus

d. li. Frau einer hohen rmischen gewesen, wird sich kaum ausmachen Pelagius hatte unter den vorueiimeu Rmern und Rmerinnen gewiss lassen. ^j Doch hatte er in seiner Heimath nicht wenige Verehrer und Anhnger, eine Sehnsucht nach einem strengeren, vollkommeneren Leben gehabt. Diese Sehnsucht war es, die ihn dazu trieb, sie zu verlassen und nach dem Orient

Wer

diese

femina clarissima':,
s.

Standesperson (tJeorges

v.

clarus)

zu reisen.
dissuasit
,

Dies muss nach den Worten Haec


seine Absicht
er in

me

etiam ad Orienten!

ire

gewesen

sein.

Damit

hiingt auch

zusammen, dass

Begleitung eines

seinem

wohl der Umstand Namen, Antiochus, nach

griechischen Mannes, den er als -sauctHs, Asketen, bezeichnet, reiste.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

339

dem schon

ob. S.

241 uud

S.

265 erwhnten Brief des Syracusaners

und Augustins Antwort auf denselben (Ep. 156 und 157)^), aus Augustins Schrift De perf. just. hom. c. 1 ^) und aus seiner Schrift De gest. Pel. c. 11 n. 23*), aus einer Stelle in Hieronymus's Commentar zum Jeremias^), sowie endlich aus einer Aeusserung Prospers in seinem Carmen de ingratis ^) erfahren. Wir werden demnach den Brief und mit ihm den terHilarius an Augustin ^)
*)

Rogo, ut

digueris,

imperitiara iiostrara
expoiniut,
cnstodire,

informare de
posse
esse

eo,

quod

quidam Christiani apud Syracusas sine peccato et mandata Dei facile zatiim morte praeventum non posse Etc. Dass die Ansichten der

diceutes,
si

hominem
non bapti-

velit.

Infantem

perire merito, quia sine peccato nascitnr.


:

Hilarius

in

quidam Christiani apud S3'racusas, die seinem Briefe aufrechnet, in historischem Zusammenhang mit
haben wir
ob. S. 26.5

denen des Pelagius stehen,


ner
41.5

Anm.

gezeigt.

-)

Die
sei-

beiden Briefe fallen etwa in das Jahr 414,


verfassten drei Dialoge gegen

da Hieronj'mus

am

Schlsse

die Pelagianer,

Dial. III n. 19, sagt,

Augustin habe neulich (nuper) an Hilarius gegen die Pelagianer geschrieerzhlt, er habe ben, und Orosius in seinem ^Lib. apol. ctr. Pel. de arb. lib. auf der Synode in Jerusalem (gehalten 415) den neulich (nuper) nach Sicilien gerichteten Brief Augustins vorgelesen (Max. bibl. Patrr. Lugd. T. ^) Sic enim eadem est pracnotata chartula, VI p. 449 b.). quam dedistis: Defi nitiones, ut dicitur, Coelestii; quae praenotatio credo, quod non illius, sed eonun sit, qni hoc attulerunt de Sicilia, ubi Coelestius non
-

esse perhibetur, sed

multi talia garrientes

et,

sicut ait apostolus, ipsi

errantes et alias in crroreni inittentes (2 Tim. 3, 13).

zum Pelagianer gewordener Verfasser


IV, 2
S.

spricht sich in

De

(Unser auf Sicilien poss. non pecc.


der
Definitiones).
die

118

f.

in hnlicher
perf. just,

Weise

aus, wie

der

Verf.

Die Schrift :De


capita,

hom.'
*)

ist

415 geschrieben.
ibi

Admonitio

der enedictiner zu ihr.

Deinde objecta sunt (Pelagio)

et alia

quaedam

quae mihi de Sicilia missa fueruut, cum


in epistola

fratres

catholici ejus

modi quaestionibus turbarentur, quibus per librum ad Hilarium scriptum, qui


ea mihi

sua coiisulens

miserat,

satis

sufficienter

respondi.

Augustins Schrift ^De gest. Pel.- ist 417 verfasst. Admonitio S. die ^) Coepit (die pelagianische Haeresie) Benedictiuer zu dieser Schrift.
siscere et
lare," et in

der
revi-

non solum in Occidentis partibus, sed et in Orientis partibus sibiquibusdam insulis praecipueque Siciliae et Rhodi maculare plerosque et crescere per dies singulop, Lib. IV I'raef. Hieronymus arbeitete an .seinem Commentar zum Jeremias von 416 an bis zu seinem Tode, 420.
)

P.

V. 70

s.:

Quaque

fide tellus

etiam

Trinacria

fervens

Agmen

vipereum propriis exegerit

oris.

Diese Verse zielen wohl auf die Absetzung und Vertreibung sicilianischer
Bischfe und anderer Kleriker, die sich weigerten die Tractoria des Zosimus

gegen Pelagiu.s und Caelestius und deren Lehre zu unterschreiben, und setzt
somit voraus, dass es Pelagianer auf der Insel
fiel

gab.

Das,

wovon
oo*

sie reden,

wahrscheinlich in das .Jahr 419.

Das -Carm.

de

ingratt.

ist

429 -.30

geschrieben.

340

Ueber

die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

minus a quo der Entstehung der sechs Schriften in das genannte Decennium, nher in die Zeit zwischen etwa 413 und 417 oder 418 zu setzen haben. In den Anfangsworten des Briefs De mal. doctt. (I, 1 S. 67 vgl. ob. S. 248) sagt der Schreiber desselben, dass es (fr ihn und die
so denken, wie er) zur Zeit

kaum

sicher sei ein flchtiges mndliches

Wort

auszusprechen, geschweige denn seine Gedanken schriftlich auf-

zusetzen, dass es

darum
jetzt

ein

Wagniss von ihm


die

sei,

und

er

verwegen

handle,

wenn

er

eine Schrift an

Adressaten richte, und

dass ihn

zu dieser Khnheit (dieser khnen That) nur Zweierlei ermuthige: sein starkes und volles Vertrauen zu ihnen (das Vertrauen,
ihnen schreibe, fr sich behalten und Niemandem Etwas davon mittheilen und ihn hiedurch verrathen wrden) und die Liebe, die eher alle Vorsicht verachte, als dass sie ihrem Gegenstande Etwas vorenthalten sollte, was ihm frderlich sein knne.
dass sie das,

was

er

Und am

Schlsse der Partie des genannten Briefs, die von den mali doctores'; und opera fidei redet (XVII, 2 S. 101 f.; vgl. ob. S. 248), bezeichnet er die, zu denen er gehrt, und deren Lehre
er vorgetragen, als Solche, die eben um dieser Lehre willen durch ungerechte und gottlose Factionen unterdrckt und als Haeretiker gebrandmarkt wrden (iniquis et inpiis factionibus opprirauntur

hteresis etiam

perfunduntur

infaraia).

Diesen Aeusserungen zufolge

kann der Brief nicht vor 418, in welches Jahr sowohl .das Rescriptum des Honorius gegen Pelagius und Caelestius und ihre Anhngegen sie und ihre Lehren Die sehr starken Ausdrcke in den fllt, abgefasst worden Eingangsworten desselben sprechen dafr, dass er erst einige und vielleicht geraume Zeit nach dem genannten Jahre, im dritten Jahrger als die
Tractoria
des Zosimus
sein.

zehnt des fnften Jahrhunderts geschrieben ist. er einer noch etwas spteren Zeit angehrt.

M()glich selbst, dass

Endlich in dem Brief De


der

cast.
als

(X, 7 S. 143) wird

um

390

lebte

und

schrieb,

ein

Joviniau, (quondam) ehemaliger

Haeretiker bezeichnet, was darauf fhrt, dass dieser Brief wenigstens dreissig Jahre nach dessen Auftreten abgefasst worden ist. Nach dem Allen, werden wir kaum irren, wenn wir die Abfassung der sechs Schriften in die Zeit zwischen 413 und 430') setzen, die der ersten von ihnen zwischen 413 und 418, die der

brigen zwischen diesem Jahre und 430.


b.

Um

vieles schwieriger als die

Beantwortung der Frage nach

^)

Oder auch kurz nach diesem

Jalire.

Ueber die pelagianischen Schriften auf der Abfassungszeit derselben


der

S.

3167.

341

ist

die der

Frage nach dem Vaterlande,

Heimatli

ihres Verfassers.

Diese Frage lsst sich nicht mit Sicherheit, sondern nur mit einiger Wahrscheinlichkeit beantworten.
Alleinige Quelle fr ihre Beantwortung
so reiche Brief auf S. 3
ist

der an Personalien

13.

Zunchst ist zu sagen, dass diesem Briefe zufolge entweder das nrdliche Grallien, insbesondere seine Kste, oder
die

Britannien, einschliesslich den sdlichen Theil von Schottland, Heimath des Verfassers der sechs Schriften gewesen sein zu
scheint.

mssen
spiele

des Briefs nennt nmlich in n. 1 S. 3 als Beivon Lndern, wo zwar Gott sei, aber keine Verehrer desselben existiren, oder von rein heidnischen Lndern, Francia, d. h. die Gegenden, wo zu der Zeit, als er ihn schrieb, die Franken wohnten, und Saxonia. Dass sein Gedanke, als er rein heidnische Lnder nennen sollte, gerade auf diese beiden Lnder und auf
sie allein fiel

Der Schreiber

er fgt zu ihnen kein weiteres

bestimmtes Land, hinzu

sondern nur das allgemeine et in


darauf,

omni Barbaria
in

fhrt
und

dass sie innerhalb

des Gesichtskreises

des Adressaten

seines eigenen frheren

den er sich im Geiste zurckversetzt, und daher nicht weit weg von seinem Vaterlande
heimathlichen,

lagen. Nun grnzte aber das nih-dliche Gallien an das Land der Franken, deren Nachbarn wiederum die Sachsen waren, und hatte es viel von den Incursionen beider Vlker zu leiden'), und lagen

sowohl Frankenes die

als

Sachseuland Britannien gegenber, und hatte

Bewohner

des Letzteren zur Zeit des Verfassers nur zu gut

durch ihre wiederholton Raubzge kennen gelernt^).

')

S. z.

B. die

zum

Tlieil

schon ob. S. 336 Anin.

Schluss angef. St.:

Gallicanos tractus Franci et Saxones iisdem confines, quo quisque erumpere

potuit, terra vel maii praedis acerbis incendiisque et captivorum luneribus hominuui violabaut Aiamiau. Marceil. llist. Lib. XXVI c. 8. *) S. Ammian. Mareen. Eist. XXVI 4, 5: Picti Saxonesque et Scotti et Altacotti Bri,

tannos

aerumuis vexavere coutiuuis

(unter

V^alentinian

I)

und

Claudian.

vJJe laudibb. Stilioh. II, 2535.'):


tica,

lUius effectum curis, ue tela timerem Sco-

ne Pictuin trenierem, ue liture totu l'rospicerein dubiis venturum


:

Saxoua

und 'Epithal. Pallad. et Celer.< V. 89 s. quae Saxona frenat vel Scotum legio*. Das aus dem Schlsse des vierten Jahrhunderts datireude
ventis

rmische Statshandbuch, das den Titel Notitia dignitatum et administratio-

nnm omnium, tam


trgt, fhrt einen

civilium

quam

militarium, in partibus Orieutis et Occidentis

-Comes litoris Saxonici per Britanniam auf (s. ckings Ausg. II c. XXV p. 80 1. 3;. Es gab also damals einen britischen

342

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

Auf

beide Lnder,

das

nrdliche

Gallien,

namentlicli

dessen
dass

Kste, und auf Britannien, passt auch sehr gut


der Schreiber des Briefs

der Umstand,

um nach dem Lande zu kommen, von wo dem Anschein nach Sicilien^), eine lange, sehr beschwerliche und gefhrliche Reise, zum grossen Theil eine mit ausserordentlich vielen Gefahren verbundene und daher als langwierig zu denkende Seereise hatte machen mssen. Nam si itineris, sagt er n. 2 S. 9, si maris
aus er schrieb,

pericula pertuli, sed maiora


sagt er:

sunt, quae uitaui, und n. 5 S. 11 Sed cito relinquere non debemus, quod uix tarde inuenimus, quoniam post longi itineris laborem, post maris infinita discrimina, ille, cuius haec omnia timoris et amoris causa pertuleram, imaginarie mihi in praesenti iam praemium

mei laboris

ostendit^).

Fragen wir aber nun weiter, welches von den beiden Lndern in Bezug auf unsere Frage den Vorzug verdiert, so werden wir antworten mssen: Britannien. Abgesehen nmlich davon, dass die lange Seereise des Schreibers zu diesem Lande fast noch besser passt, als zu dem nrdlichen Gallien, spricht zu dessen Gunsten ein dreifacher Umstand. 1) Die christianisirten Kelten Grossbritannieus und Irlands hatten von alter Zeit her einen starken Zug zu Reisen nach dem
Contineut, in Sonderheit Italien, bald zu

anderen Zwecke.

So

verliess

dem einen, bald zu dem Pelagius gegen Ende des vierten

Kstenstrich, der in

dem Grade den Incnrsionen


S.

der Sachsen ausgesetzt war,

dass die

Rmer

sich genthigt sahen daselbst eine Militrstrke iinter einem

Coraes

aufzustellen.

Bckiug.

a.

a.

0. p. 547.
als

Noch rger wurden


die

natrlich die Einfalle der Sachsen

von 409 an,


')

Rmer Britannien
folgt dies nicht aus

aufgaben und sich selbst berliessen.

Mit Sicherheit

Nur so viel folgt sicher daraus, dass er dem, was er n. 5 S. 12 erzhlt. nach Sicilien gekommen war und sich daselbst einige Zeit aufgehalten hatte, und dass er sich, als er den Brief schrieb, noch in der Gesellschaft der femina clarlssima befand, mit der er dort in Verbindung getreten war. Sollte er zu der Zeit, als er ihn schrieb, nicht mehr auf der Insel gewesen
nahe anzunehmen, dass er damals irgendwo auf dem itaiidoch nicht in Rom, wohin er zu gelegener Zeit zusammen mit der femina clarissima kommen zu wollen erklrt, um den Befehl des Adressaten nach der Heimath zurckzukehren wenigstens nicht ganz unerfllt zu lassen. In Rom war es ihm nmlich leichter die Seinen in der Heimath von sich hren zu lassen und Nachrichten von ihnen zu *) Vgl. auch noch die Worte per iculosam expeditionem erhalten. aegiius fers im Anfang des Briefs.
sein,

so liegt es

nischen Festlande war,

Ueber die pelagianischeu Schriften auf

S.

3167.

343

Jahrhunderts Grossbritaunien*) und Hess sich in Rom nieder, und Avanderte Faustus ungefhr um 420 aus seiner britischen Heimath nach dem sdlichen Gallien aus, trat hier in das Kloster Lerinum
als

Mnch

ein,

wurde spter dessen Abt und

zuletzt Bischof

von

Gildas (f 570) spricht in seinem Liber querulus de excidio Britanniae von weiten See- und Laudreisen gottloser britischer
eji-).

Kleriker zu verwerflichem

Zweck und
des

fr ihr Vaterland

verderbli-

chem

Resultat^).

Gegen Ende

sechsten

Jahrhunderts zogen

')

Pelagius wurde nach

Augustin
in

in Ep. 186 u.

Pelagins Tarenti

zu unterscheiden
subnott.
in seinem
bibl. Patrr.

Brito

zubenannt.
n.

bezeichnet ihn im Lib.

verba Juliani

ihn von einem Marius Mercator gente Bri2 als


lib. als

um

tannum, Orosius tanniens (Max.

Lib. apologet. ctr. Pel. de arb.

Bri-

Lugd. T.

VI

p.

451 b) und Prosper im Chron.

ad ann. 413 als Brito und im Carm. de ingratt. P. 1 v. 2 als coluber Britannus! (Ueber die beiden Stt. in Hieron. Comm. in Jer. spter). Gegen die Ansicht, dass Pelagius aus der Bretagne gewesen, spricht, dass

Geburt (gegen 350) noch keine Britannier in Armorica Ep. IV. Ad Gundobaldum Alcimus Avitus bezeichnet ihn in und ApoUinaris Sidonius nennt in ;Epp. regem als ortu Britannum Lib. IX ep. 9, die an ihn gerichtet ist, die Bretagner Britanni tui, nicht weil Faustus selber ein Bretagner war, sondern weil die Bretagner als Ein aus Britannien nach Armorica ausgewandert dessen Landsleute waren.
es zur Zeit seiner

gab.

-)

Bretagner von Geburt, wofr ihn Viele halten (s.Oudin, Comment. de scriptorr. ecciesiast. I, 1293 s.), kann Faustus darum nicht gewesen sein, weil er um 400 geboren wurde, zu welcher Zeit es noch keine Britanni in Armorica
gab. ID
S.

Tillem.

Memoires T.

XVI

p.

773

s.

und Histoire

literaire

de la

France T. II p. 585. Die erste Erwhnung von .Britanni in Armorica fllt in das Jahr 461. Unter den Unterschriften des in diesem Jahre in Toxirs gehaltenen Conciis (Concil. Turouense I) finden wir nmlich an achter Stelle
aufgefhrt Mansuetus
col.

episcopus
eos, si in

Britannorum

(Coleti,

a.

a.

0.

T.

77).

^)

Etenim
possint,

parochiis, resistentibus

sibi et

tarn

pretio-

sum quaestum deuegantibus


invenire

severe

commessoribus, huiusmudi margaritam


nuntiis,

non

praemissis

ante soUicite

transua vigare
et,

maria terrasque spatiosas transmeare


tat,

non tam piget, quam delecut verius dicam,

ut omnino talis species incomparabilisque pulchritudo

Dein cum magno apparatu magnaque phantasia vel potius insauia repedantes ad patriam, ex erecto erectiorem incessum pingunt, et, dudum summitates montium conspicieutes, nunc recte ad aethera vel ad summa nubium vellera luminum semidurniitantes acies librant, ac sese, nova quaedam plasmata, imo diaboUca
diabulica illusio vel veuditis oinnibus copiis

comparetur.

Organa, ut

uiger, patriae ingerunt, violenter

quondam Novatus Romae, dominicae mulctator margaritae porcus mauus non tam venerabilibus aris, quam
tali

flammis inferni ultricibus dignas, in


sacrificiis

schema

positi,

sacrosanctis Christi
I

extensuri-,

Monumenta

historica Britaunica Vol.

p.

31.

Gildas

machte Reisen nach Irland und der Bretagne, wo er das Kloster Ruys gestiftet haben soll.
selbst

344

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

Columban und seine Genossen, darunter Gallus, nach dem Frankenund Langobardenreiche um Klster zu stiften, das christliche Leben zu reformiren und die Reste des Heidenthums zu bekmpfen, und o-egen Ende des siebenten und im achten Kilian und seine Genossen und deren Nachfolger zu Missionszweckeu von ebendaher nach Deutschland. In Gozberti diaconi continuatio libri II de miraculis

Walafridum emendata n. 47, wird von den Scoten dass ihnen die Gewohnheit ins Ausland zu reisen Von den Bewohnern des nrdbeinahe zur Natur geworden sei^). lichen Galliens dagegen ist eine solche Reise- und Wanderlust
S. Galli, per (Iren) gesagt,

nicht bekannt.
2) Wie wir gesehen haben, war der Verfasser des Briefs ein Pelagianer und lebte er in den ersten Decennieu des fnften Jahr-

hunderts.

Nun war

es

aber

ausser

Italien

(die

aquilejensische

Kirchenprovinz, Rom,

Sditalien

und

Sicilieu)

Gallien oder der Kirchenprovinz von

Arelate'-^),

und dem sdstlichen welche seine Heimath

nicht gewesen sein kcinnen. just Britannien,

Pelagianer gab, und zwar nicht wenige.


die diese hervorriefen,
sie^).

wo es in dieser Zeit Wir hren von Unruhen,

und von einem siegreichen Kampfe wider


Gallien

Von dem

brigen

wird

uns aus der angegebenen

^) jSTuper qiioqiie de uatione cotorum, quibus consuetudo peregrinandi paene in naturara conversaest, quidam advenientes unum e suis conviatoribus raultiplici peste possessum in eodem monasterio dimiserunt (Perz Monumm. Germ. bist. I, 30). Was von den keltischen

im

Christen Grossbritanniens und Irlands, das gilt brigens, wie bekannt, auch, reichsten Maasse, von den Angelsachsen. Die Reiselust hing (und hngt)
bei den Bewohnern jener Lnder zum Theil mit der insularen und isolirten Unseren Verfasser trieb, wie schon ob. S. 238 Lage derselben zusammen. Anm. 2 gesagt, die Sehnsucht ein rechter und vollkommener Christ zu werer fhlte, dass er troz seiner Askese kein solcher war, und war mit den aus seinem Vaterlande, wo Dieses nach seinem sich selbst unzufrieden

Dafrhalten nicht zu erreichen war. Wo er es erreichen zu knnen glaubte, und wo er daher hin wollte, das war, wie wir a. a. 0. gesehen haben, der Orient.

Hier stand das asketische Leben in voller Blte, und lebten so viele heilige Asketen. Jene vornehme Romerinn, die er auf Sicilien traf, hielt ihn im Occident fest und machte ihn zu einem Pelagianer, einem pelagianischen Asketen. ^) Hier trat im zweiten oder dritten Decennium des fnften Jahrhunderts der pelagianisch-nestorianische Mnch Leporius auf, und hier gab es zu derselben Zeit einzelne Bischfe, welche die Ansichten des l'elagius und
Caelestius theilteu.
S.

die Constitution,

welche Valentinian III im Jahre

425 an den gallischen Statthalter Amacius richtete in Garniers -Dissertt. in primam partem opp. Mar. Merc, Dissert. III. De constitt. imperatt. in causa Bekanntlich wurde dieselbe Pel., Mig. Patrol. lat. T. 48 col. 409 ss. Kircheuprovinz der Ilauptsitz des Semipelagianismus. ^) Hierber Aveit. nnt.

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

345

Zeit so gut wie Nichts der Art berichtet*).

Vielmehr ging der

Kampf

gegen

die britischen Pelagianer

vom

mittleren Gallien aus^).

Aber, kann man einwenden, unser Verfasser hat ja seinen Pelagianismus


erst

nicht

aus seiner Heimath

mitgebracht,

sondern

ihn

in

der Fremde,

auf Sicilien,

erhalten.

Nur

einigermaassen

prajdisponirt fr ihn ist er dort gewesen.

Allein damit sein Pela

gianismus dafr sprechen kcinne, dass er aus Britannien gewesen,


ist

es

keinesweges nothwendig,

dass

er

ihn

schon

dort

gehabt.

Dass

es in der

Mitte der ersten Hlfte des fnften Jahrhunderts

Pelagianer

in Britannien gegeben, und dass der Pelagianismus damals hier Unruhen hervorgerufen und von Gallien aus bekmpft

worden ist, steht nicht zu lugnen^), und der Verfasser des Briefs und der brigen Schriften, nach denselben zu urtheilen ein begeisterter
eifrigst

pelagianischer

Asket,

der

dem

asketischen

Pelagianismus

Anhnger zu

verschaffen suchte,

kann der

(oder Einer

von

denen) gewesen sein, der ihn dorthin brachte (oder die ihn dorthin
brachten), erst durch Schrift (schon der in

Rede stehende Brief war


ist,

hiezu geeignet und wohl auch dazu bestimmt) und dann in Person.

Wir
thun,
erst

wissen zwar nicht, ob er in seine Heimath zurckgekehrt


Abreise) versprochen,
thun,

aber da er sagt, er habe (vor seiner

dies zu

und da

er

den
sed

Wunsch

ausspricht es zu

wenn auch
aliquid

nach lngerer Zeit (ad patriam, ut ante promisi, redire

quidem cupio,
diuinae
scientiae

post aliquantura tomporis, cum


n.

fuero adsecutus,

5 S.

12),

so

siud

wir wohl

zu der

Annahme

berechtigt, dass er es

spter wirklich gethan hat.

Jedenfalls kann er durch Briefe und Schriften fr die Ausbreitung

des Pelagianismus in seiner


3) Britannien liefert

Heimath gewirkt haben.


Schriften,

uns fr die Beantwortung der Frage nach

dem Verfasser

des Briefs

und der fnf brigen

wie wir

sogleich sehen werden, ausser Pelagius selbst (thoils bedingungsweise,


theils bedingungslos) einige

Namen,

das niu-dliche Gallien

dagegen

kaum

einen ^).

) Die einzige Ausnahme bildet, was Geunadius in De vir. illustr. e. 19 von dem Aquitanier Snlpicius Severu.s in den Worten berichtet: -Hie in

senectute sua a l'elagianis deceptus, et


tiuni

ai>:iioscens loquacitatis cul])am,

sih'n-

usque ad mortem tenuit, nt peccatum, quod loquendo coutraxerat, tacendo paenitens emendaret Allein Sulpicius Severus sclieint doch in seinem Kreise
.

allein gestanden
in
^)

und sein Vergehen nach (!ennadius\s "Worten !)erdies nur nindlichen Aensserungen bestanden zu haben. -) Hierber weit. unt. Den Beweis weit. unt. ^j Sulpicius Severus (s. ob. Anm. 1).

Von den uns sonst als l'elagianer bekannten Mnnern gehrt .Julian von Eclanum sicher, die brigen: Anianu.^, Valerianus, Persidius, Marcellinus,

346
4)

lieber die pelagiauischeii Scliriften auf S.

3167.

Das

zuletzt

Bemerkte

fhrt uns von


oder,

den beiden Vorfragen

auf die Hauptfrage ber:


drfen,

AVer

wie wir nun wolil sagen

welcher britische
iiiul

(wir fgen mit Rcksicht auf Caelestius

Florus, Orontius, Fabius

gianern so reichen Italien (inclusive Sicilien) an.

Evangelus allem Anschein nach dem an PelaJulian war nach Augustin,

Op. iniperf. in Jul. Lib. VI c. 18 (te Apulia genuit) ein Apulier von Geburt. Anianus, der Pelagius in Diospolis beistand und sich also eine Zeit lang im Orient aufhielt, wie er denn auch des Griechischen sehr kundig war (er
bersetzte des Chrysostomus Homilien

zum Lobe des Apostels Paulus und dessen Homilien ber den Matthfeus), war nach ganz oder zum Theil Hieronymus, Ep. 143 n. 2, Diaconus zu Celeda, -was in Italien gelegen haben Valerianus war nach einem von einem Bischof Eusebius an Cyrill drfte. von Alexandrien gerichteten, von Baronius, Ann. ad ann. 417, herausgegebenen Brief ein Sclave eines Comes Valerius von Ariminura, der von Italien nach Alexandrien reiste, wo er es verstand sich bei Cyrill zu insinuiren. (Die Aechtheit des Briefs ist doch verdchtig. S, Tillera. Memoires T. XIII Die brigen Namen, ausgenommen der des Evangelus, p. 708 und 1012 s.).

erscheinen theihveise in zwei Briefen des Xestorius an den rmischen Bischof


Caelestin (Ep.
a.

VI

et

VII von den Briefen von und au

Caelestin bei Coustant,

a.

0. p. 1075 und 1079) und bis auf den des Fabius in der Relation

des

ephesinischen Concils au Caelestin (ebds. ep.


des Pelagius,
Caelestius und Julianus.

XX

p.

1175) neben den

Namen

Ihre

Trger waren abendlndische

pelagianische Bischfe, die abgesetzt worden waren, weil sie sich geweigert die

Tractoria des Zosimus

zu imterschreibeu, und die nun ihre Zuflucht zum An Florus richtete Julian die acht Bcher gegen Op. imperf. die dieser im Augustins Lib. II de nuptiis et concupiscentia Lib. ctr. Jul. beantwortete (s. diese Schrift Lib. I n. II und Mar. Merc
Orient

genommen

hatten.

subnott. in verba Jul. Praef).

Julian nennt Florus in ihm spater (beatissime

den Brief, mit dem er seine Uebersetzung der Homilien des Chrysostomus ber den Matthseus einleitete. (Orontius hatte ihn zu ihr aufgefordert). An Evangelus, der Presbyter war, richtete Ebenderselbe den Brief, den er seiner Uebersetzung der Honlien S. Garniers des Chrysostomus zum Lobe des Apostels Paulus vorausschickte. Dissert. A^I zum ersten Theil der Werke des Marius Mercator (Mar. Merc. Opp. col. 62630 ed. Mig. und Aug. Opp. T. X P. II Append. col. 1749 s.).
pater Flore).

An

Orontius

schrieb Aniauus

Auch die achtzehn pelagianischen Bischfe, in deren Namen Julian von Eclanum einen Brief an Rufus von Thessalonich schrieb (Aug. ctr. duas epp.
Pelagiauu. Lib. I

und unter welchen sich wahrwaren wohl italische. Sicher waren solche die pelagianiscleu Bischfe und anderen Kleriker, welche in dem von Sirmond aus einem Cod. Veron. edirten an einen Auguc.

n.

und Lib.

11

c.

1),

scheinlich auch die oben genannten Bischfe befanden,

stinus gerichteten iLibellus ndei auftreten (Garniers

Dissert.

V zum

ersten

Mar. Merc. Opp. 50926 ed. Mig. und Aug. Opp. T. X P. II Append. col. 1732 ss.). Dieser Augnstin war nmlich der aquilejensische Metropolit Augustinus, der Nachfolger des Chromatius (40826), und jene Bischfe und andere Kleriker gehrten mithin
Theil der

Werke

des Marius Mercator,

der aquilejensischeu Dicese an


col.

(De Rubeis, Monumm.

eccl.

Aquil.

XIV

120

SS.).

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

347
ist

liiuza:

oder schottische oder irische Pelagianer)


die bei der

der

Verfasser der sechs Schriften.

Die Namen,

Beantwortung dieser Frage

in

Betracht

Caelostius, im Fall er ein Schotte oder Irliinder gewesen sein sollte, was die Meinung nicht AVeniger ist, der britische Bischof Fastidius, fr den Fall, dass die pelagianischen Character tragende Schrift De vita Christiana ihn wirklich zum Verfasser hat, was fast Alle annehmen, endlich der pelagianische Bischof Severianus und

kommen

knnen, sind ausser

Pelagius

selbst

dessen pelagianischer Sohn

per von Aquitanien

als

Agricola, welcher Letztere von ProsUrheber der Wirren bezeichnet wird, die
Jahrzehnts
d<^s

gegen Ende des dritten

fnften Jahrhunderts

die

britischen Christen beunruhigten und sie veranlassten, die Hilfe der gallischen Kirche in Ans])ruch zu

nehmen.
Schriften von

Dafr, dass die in


fasst sind,

Eede stehenden

Pelagius

ver-

lsst

sich geltend

machen, dass

dieser von Britannien,

seiner Heimath, nach Italien, nach

Rom, wo wir ihn

zuerst antreffen,

ausgewandert sein muss, und ihr Verfasser dem Brief auf S. 3 13 zufolge obeuftills wahrscheinlich von dort, seiner Heimath, nach
Italien gereist
ist,

und

iu

ihm

verspricht

nach
er

wollen

(n.

S.

12),

welches

Versprechen

Rom kommen zu ohne Zweifel auch


dass
sie

gehalten hat.
Allein trotz dieses Umstandes
die Schriften
ist

nicht daran zu denken,

von dem Urheber

der Haerosie, deren

Geprge

tragen, selber, herstammen.

Nach dem genannten Brief war ihr V(!rfasser verheirathet gewesen '), hatte er aus seiner Ehe eine Tochter, und nahm er diese, als er seine Heimath verliess und nach Italien reiste, dorthin mit Nichts von dem Allen wird von Pelagius irgendwo berichtet. sich. Man kennt ihn nur als eine Art Mnch. Es ist, wenn auch nicht
geradezu
unmglich^),
so

doch

immerhin sehr unwahrscheinlich,


cum
in patria

') Nach den Worten: Et ego niabam esse cultoreni et placebam nunquaiu illicita exercebani. Nam

ine,
niilii,

consisterem, Dei aesti-

contemsi licita, et nonconiugem habere secuudum apoquia


iiientiii

stoluni uel
inlicita suut,

nc on

neu

ti

bus licet,
(n.

uonv nialedicere

etc.

tarn

quam

enidenter prohibita

in.

S. 8) scheint er sich gleicli

l'aulinus von

seiner Frau getrennt zu haben.


orig.<
(i
c.

Nola und Salvian von Massilia aus asketischem Grunde von *) Pelagius hatte nach Augustin De pecc.

yi bevor er nach Afrika

kam
/

(411}

sehr lange in

Rmn

gelebt

u a

r b e II o

ma

u b

diuti s s
sub

i r

v i x e r a t; und hielt sich Marius Merca-

tor znfulge schon unter Bischof

Anastasius (Ende

398 Ende

auf (Hanc

quaestionem

Auastasio

401) daselbst Rufinus quidam uatione

348

Ueber die pelagianischeu

Scliriften

auf

S.

3167.

dass, falls er,

ehe er sich

dem

asketischen

Leben weihte,

in

der

Ehe

gelebt, in derselben eine

Tochter gezeugt und diese mit sich

nach Italien gebracht htte, dies gnzlich unbekannt geblieben oder doch niemals erwhnt worden sein sollte. Pelagius war ja ein bekannter Mann,
Vieler

auf dessen

Person und

persnlichen Verhltnisse
viel

Augen

wurde.
fasser,

gerichtet waren,

und von dem sehr


Brief auf S.

gesprochen
unser Ver-

Gleichfalls nach

dem

313 war

wie wir gesehen haben, zwischen 413


selber

17 auf Sicilien

durch

gewonnen worden. Die Abfassung gewesen sein? des Briefs De mal. doctt. fllt nach dessen Anfangsworten und dem Schluss der Partie desselben, die von den mali doctores und den opera fidei handelt, nach, und zwar wahrscheinlich geraume Zeit nach 418 (s. ob. S. 340). Damals aber war Pelagius schon
eine
fr den Pelagianismus

vornehme Rmerinn Wie kann er da Pelagius

vom
tar

Schauplatz abgetreten und, bereits 405,

als

er seinen

Comraenvermuth^

zu den paulinischen Briefen schrieb, ein alter

319 f. gesagt, zwischen unseren Schriften und dem ihnen nach Inhalt und Tendenz verwandten Briefe des Pelagius an die Demetrias neben einzelnen Berhrungen ein totaler Unterschied im Ganzen Statt, insbesondere
findet,

lieh gestorben.

Mann ^),

Endlich

wie schon

ob. S.

in der Darstellung.

gius

Die schriftstellerische Individualitt des Pelawar eine von der unseres Verfassers sehr verschiedene. Ebenso wenig wie Pelagius kann dessen Schler, Caelestius,

der Verfasser der sechs Schriften sein, selbst wenn er ein Schotte oder Irlnder gewesen sein sollte, was zum Mindesten sehr unsicher ist^). Denn zwar passen die Eingangsworte des Briefs De
Syrus primus Koinaiu invexit et Pelagium gente Britanumn mouachum tunc deceiiit etc., Praef. in b. subnott. in verba Jul. c. 2). Er muss daher

im letzten Decenniiun des vierten Jahrhunderts nach Korn gekommen (Nach Garnier ist er sogar schon unter Damasus, also vor 284, dorthin gekommen. S. dessen Dissertt. im Appeud. II zu den Werken des Marius Mcrcator, Diss. I c. 3, Mar. Merc. Opp. col. 271 ed. Mig.). Da knnen denn seine frheren persnlichen Verhltnisse unbekannt geblieben oder geworden sein. 1) Er sagt in der Praef. ad Heliodorum: Liteiis tuis cursim mihi
sclion
sein.

allatis et laboribus et cnris in sacris codicibus

senescente corpore

et

viribus

desudare me cogis, j a m mihi ascescen tibu s..^ ^) Die Frage,


ist,

ob Caelestius ein Schotte oder Irlnder gewesen der Auffassung einer sehr dunklen Stelle in der

hngt vornehmlich von

)=Prafatio<c

zum

Lib. III des

Comnjontars des Hieronymns zum Jeremias ab, der Stelle: >Hic tacet, alibi cnmniatur: niittit in Universum orbem epistolas biblinas prius auriferas, nunc maledicas, et patientiani nostram de Christi humilitate venientem malae conscientiae
(al.

signum interpretatur. Ipseque mutuslatrat per Albin um Alpinum) canem, grandem et corpulentura, et qui calcibus

Ueber die pelagianischen Schrifteu

a.\\{

S.

3167.

349

mal. doctt.

und der Schluss der vou den mali doctores und den

opera fidei handelnden Partie dieses Briefs sehr gut in


des vielgeprften

dem Eunde
was
ob.

Mannes

in dessen spterer Zeit,


S.

und

erinnert,

wir in
S.

De

poss.

non pecc. IV, 2

118

f.

lesen,

wie schon

248 gesagt, unwillkhrlich an das, was uns Augustin in seiner Schrift De perf. just, hom. aus den, wenn auch nicht ganz sicher,
iiiagis

possit saevire,

quam

(lentil)us.

Habet

eniin

progen em
i

Scoticae gentis de Britannorum vicinia,


rum

qui jiixta fabulas poeta-

aeterno cum suo Wer ist hier der, von dem es heisst: j-IIic tacet, alibi criminatur: etc., der ^mutusc? Wer der ^canis Albinus oder Alpinus^ durch den er bellt? Wer endlich
instar Cerberi spiritnali peicutiendus est clava, nt
i

s t r

e s

i 1

ce s ca

t^^

magister, den Hieronymus Pluto nennt? Es liegt unlugbar nahe mit Baronius, Ann. ad ann.410 $ 61, Usher, Britannicarum ecclesiarnm
dessen

A. anzunehmen, der Schweigende, der Stumme, der Pelagi us, und der Hund, durch den er bellt, und der den Pluto zum Lehrer hat, sei Caelestius, gegen den als Hauptschler des Pelagius Hieronymus auch in der Ep. 133. Ad
autiquitatcs^^ p.
sei

208

s.

u.

Pluto

der schweigsame, zurckhaltende

Ctesiph. n. 5 polemisirt

ductor" exercitus et contra

non, uti jactitant [die

(Unus discii)ulorum ejus, inio jani raagister et totius Apostolum vas perditiouis, per soloecismorum et Pelagianer], syllogismorum dumeta decurrens [Hierony-

mus

zielt

In diesem Falle wre Caelestius

auf die sDefinitiones des Caelestius], sicphilosophatur et disputat). nach Hieronymus ein Scotus, <1. h. ent-

weder ein Schotte oder ein Irlnder gewesen. Allein gegen Baroniuss und Ushers Annahme und dafr, dass der canis Albinus latrans^ vielmehr Pelagius
canis
saevire,
ist,

spricht ein doppelter


als

Umstand.

1.

Hieronymus
et
(jui

characterisirt den

Albinus-:

^grandis et

corpulentus,

calcibus magis possit

quam

dentibus.
apologet.

Orosius, Lib.

ctr.

Dies stimmt ganz mit der Schilderung berein, die Pel. de arb. Hb., Max. bibl. Lugd. T. VI p. 457,
(latos

von dem

Aeusseren des Pelagius giebt

humeros gestas robustamque

cervicem, praeferens etiam in fnmte pinguedinem), sowie auch mit dem, was Hieronymus selbst im Dial. adv. Pelagiann.' liib. I n. 28 ber dasselbe sagt

(Tu

ipse, qui

Milonis huraeris intumescls).


in der

Man

der Jnger sei

dem Meister

Gestalt

hnlich

msste denn annehmen, gewesen, und Hierony-

mus habe auch von seinem Aeusseren Kenntniss gehabt. 2. In der Praefatio zum Lib. I seines Commentars zum Jeremias sagt der Kirchenvater
von einem
Tadler seines Commentars

zum

Brief an

die

Ephesier:

Nee
in

recordatur stolidissinius et
ipso dixisse opere*. etc.,
:
.

Scotorum pultibus praegravatus, me


er in
]) i

dem Vorangehenden in Bezug auf ihn geaeussert Quod non uidens r a e c u rs r ejus (i r u n n u s ( R u f u von Aquilej a, den er bekanntlich oft mit dem Namen Grunnius, den
i

nachdem

Grunzer, das grunzende Schwein,

bezeichnet) olim nisus est carpere. Nun sah aber Hieronymus Rufin als Schler des Origenes fr einen Vorlufer des Pelagianismus an (cum subito haoresis Pythagorae et Zenouis dnaSeiai: et

vanapxTjia^,
et

id est impassihiUtatis et imprccantiat' ,

quae olim
coepit

in (Jrigiue

dudum

in discipulis ejus

Grunnio

etc.

jugulata

est,

reviviscere

et

non solum

in Occidentis, sed et in Orientis partibus sibilare et in

quibusdam

350

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

so doch hchst wahi-scheinlich demselben aiigehrigeu Definitiones


(s.

ob.

S.

267

f.

Anra.) mittheilt,

sowie an den Character, den


c.

seine Schriften nach Augustin


133.

(ebds.
ob.
S.

1)

und Hieronymus (Ep.


getragen

Ad

Ctesiph.

n.

5;

s.

349 Anm.)

haben

mssen, berhaupt; aber im Uebrigen spricht Alles dagegen, dass Keine von ihnen wird ihm jene Schriften von ihm herrhren.
insulis praecipueque Siciliae
et Rhodi maculare plerosque, Comment. in Jer. mit dem stolidissinnis et Scotorum pultiIst aber dies der Fall, so scheint

Praef. Lib. IV).

Mithin

ist

bus praegravatus

Pelagius gemeint.

auch der, den Hieronymus als canera Albinum, grandem et corpnlentum, et qui calcibus magis possit saevire: quam dentibus bezeichnet; und von dem er weiter sagt: Habet enim progeniem Scoticae gcntis de Britan(Nach Usher soll auch norum vicinia Pelagius gewesen sein zu mssen.
der Scotorum pultibus praegravatus Caelestius sein und Hieronymus darum Rufin als dessen Verlufer bezeichnet haben, weil sich Caelestius auf der Synode zu Carthago im Jahre 411 fr seine Lugnung der Erbsnde auf einen Ausspruch von ihm berief). Folgt man der Auflassung der Stelle in der iPraefatioj

zum

dritten

Buche von Hieronymus's Commeutar zum

Jere-

gemeint ist, so hat man anzunehmen, dass der Kirchenvater an ilir von drei Personen geredet hat: von Johannes von Jerusalem, von Pelagius und von Rufin, von dem Ersten in den Worten -Hie tacet, alibi criminatur, mittit in Universum Ipseque mutus latrat^ (s. Tillemont, Memoires orbem epistolas bibliuas T. XIII p. 1007 SS.), von dem Zweiten in den Worten per canem Albinum etc., von dem Dritten in den Worten cum magistro suo Plutone, denn anzunehmen, dass er auch in den zuerst angefhrten von Rufin geredet habe
mies, nach welcher Pelagius mit

dem

^canis

Albinus-

geht darum nicht an, weil er in ihnen augenscheinlich von Einem spricht, der zur Zeit, als er den Comraentar zum Jeremias schrieb (416 ff.), noch lebte. Rufin aber schon 410 gestorben war, und ebenso wenig lsst sich annehmen, dass er auch mit dem Lehrer des Pelagius, den er Pluto nennt,

Johannes gemeint habe,

indem

dieser ja

nicht

dessen

Lehrer war.

Der

Schweigende, der Stumme kann nur Johannes, und der Lehrer des Pelagius, der Pluto nur Rufin sein. Auf diesen passt auch sowohl die Bezeichnung
>Pluto, als das >ut

aeterno cum

suo magistro

silentio

contiscescat.

Dass Hieronymus den ^canis Albinus', Pelagius, mit dem Cerberus verglichen, fhrt ihn darauf dessen Lehrer, Rufin, der, gestorben, jetzt im Orcus weilt, Pluto zu nennen (der Hund und sein Herr, der Jnger und sein Meister),
und, todt und im Orcus sich befindend, schweigt Rufin mit
gen.

ewigem

Schwei-

gegen diese Auflassung kaum einwenden Dass Pelagius sonst stets als Britannier bezeichnet wird (s. ol). lassen. progeniem Habet S. 343 Anm. 1), whrend Hieronymus von ihm sagt: Scot i cae gen tis de vicinia Britanniae<^ und ihn einen pultibus S cot omni praegravatus nennt, verschlgt Nichts. Man hat anzunehmen, dass jener Bezeichnung die weitere Auffassung von >Britannia zu Grunde liegt (vgl. unser die britischen Inseln ), und der Kirchenvater eine genauere Kenntniss von der Heimath des Pelagius gehabt hat, oder auch, dass er ihn um seine Roheit recht stark zu bezeichnen zu einem Scoteu

Etwas Wesentliches wird

sich

Ueber

die pelagianiscben Schriften auf S.

3167.

351
diuitiis,

irgendwo beigelegt, auch die doch ziemlich bedeutenden De

De

malis doctoribus und

De

castitate

nicht*).

Caelestius
beschftigte

war
sich

vorwiegend Theoretiker und


gemacht
hat,

Dogniatiker

er

fhrt auch,

et illius

whrend er ein Britannier war. Was Caelestius betrifft, so was RIarius Mercator von ihm berichtet, er sei nobilis natu temporis auditorialis scholas ticus< gewesen (Lib. subnott.
Italiker
als

in verba Jul. Praef. n. 4) eher auf einen

auf einen Britannier

oder Schotten oder Irlnder.

Beziehen sich die

Verse Prospers in

seinem

zweiten Epigramma in obtrectatores Augustini:

Aut
was
Garnier,

Aut hunc fruge sua aequorii pavere Britann huic Carapano gramine corda tument

i,

nicht auf Pelagius


a.
a.

und .Tulianus, sondern auf Pelagius und Caelestius,


0. p. 273 meint,
so
ist

Caelestius

(nach

Prosper)

ein

Campanier
lian,

gewesen.

Fr

(Jarniers

Meinung

spricht allerdings, dass Julian


.Ju-

krin Campanier, sondern ein Apulier war,

und dass nicht i'elagius und

sondern Pelagius und Caelestius zusammengestellt zu werden pflegten,

weil nicht .Jener, sondern Dieser ein unmittelbarer Schler von Pelagius war,

und nicht jene, sondern diese Beiden auch sonst geschichtlich in enger Verbindung mit einander standen. Die eigenthmliche Erscheinung, dass so viele Italiker Anhnger des Pelagius waren, hngt wohl nicht bloss damit zusammen, dass dieser lange in Rom gelebt und gewirkt hatte, sondern auch damit, dass in Italien die antike heidnische Bildung und speciell (die stoische) Philosophie, auf die der
Pelagianisnius
strker, als

ohne Zweifel wesentlich zurckzufhren ist, sich in Italien anderswo im Occident geltend machte. Man wird unwillkhrlich

und

an den Antitrinitarianisnius so vieler Italiner des sechzehnten Jahrhunderts speciell an den von Italien ausgegangenen Socinianismus derselben Zeit
erinnert.

Bei Julian,

der von

allen

Pelagianern
des

bricht

auch

gegenber dem
hervor, in

eloquitur?

Italikers rohen, ungebildeten Punier Augustin den Worten: (^uid cnim tarn prodigiale, quam quod Poenus Worte, auf die Angustin erwidert: ^Noli istum Poenum moueneinmal
das

Selbstbewustseiu

am Meisten gebildeten

ratiouaiisirt,

vermeintlich

tem

vel admonentera terrena intlatus propagiue spernere. Nfon enim, quia te Apulia genuit, ideo Poenos vincendos existimes gente, quos non potes mente. Poenas potius fuge, non Poenos etc., Op. impf. ctr. Jul. Lib. VI c. 18.
')

(ieijnadius sagt in

De

vir.

illustr.*

c.

44, Caelestius

habe,

ehe er Pela-

giauer wurde, ja noch als ganz junger


drei Briefe in

modum
eis

fen

'Moralis

in

an seine Aeltern (parentes) libellorum^ geschrieben, xmd bemerkt von diesen Briedictio, nil vitii postmodum proditi, sed totum ad inci.

Mann

tamentum

virtutis tenuit

Man

knnte den Brief auf

der drei Briefe ansehen wollen, weil derselbe

an einen

S. 313 fr einen Mann gerichtet ist,

den der Verfasser


der Brief auf S.

n.

G in S. 12

parens

nennt,

.\llein

nach

Gennadius

schrieb Caelestius die drei Briefe an seine parentes; der >parens, an den

313

gerichtet
n.

ist,

kann wegen der Eriiiahnungcn, die der


(s.

Schreiber desselben ihm in

6 S. 13 giebt, unmglich dessen Vater, sondern


ob. S.

nur ein lterer Verwandter gewesen sein hinzuzufgen ist, dass Paulinus von Nola

324 Anm.

1,

zu der noch
189 seineu

in

seinem Poema

v.

352

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

gern und meist mit den zwischen den Pelagianern und ihren Gegnern versirenden anthropologischen und hamartologischen Streitder Verfasser der sechs Schriften dagegen ist, wie schon fragen

der Gegenstand der drei hauptschlichsten von ihnen zeigt, vorwie-

Jener war in hohem Grade Logiker und gefiel sich in Syllogismen, dieser argumentirt zwar auch viel und mit Scharfsinn und verschmht weder Logik, noch Syllogismen, das ob. S. ist aber dabei zugleich in hohem Grade Rhetoriker (s. und 293 ff. Bemerkte). IVlarius Mercator zufolge war Caele289 f.

gend Praktiker und Ethiker.

stius

naturae vitio euuuchus raatris utero editus (Lib. subnott. in verba Jul. Praef. n. 4), unser Verfasser war aber nach seinem ersten Briefe verheirathet gewesen und hatte aus seiner Ehe eine

Er hat seinen Pelagianismus um 415 auf Sicilien von der vornehmen Rmerinn erhalten, von der er in diesem Briefe
Tochter.

Endlich

whrend Caelestius schon vor 410 von Pelagius selbst zu seinem Anhnger gemacht worden war und um 415 bereits seit einigen Jahren die Lehre seines Meisters verkndigt und fr sie
erzhlt,

gestritten
Sicilien

und

gelitten

hatte.
(s.

Lisofern
ob.

seine

Definitiones

auf

verbreitet

waren

S.

2G7

Anm.),

wird er direct

oder indirect selbst auf den Verfasser

der sechs Schriften Einfluss

ausgebt haben.

Die

Stelle in

De

poss.

Einfluss zuzuschreiben sein.

Wass

die

non pecc. drfte diesem Aeusserungen in dem Brief

De mal.

doctt.

betrifft,

so passen sie

in

dem Munde

eines jeden

Pelagianers, der einige Zeit nach 418 schrieb. Kann nun weder Pelagius, noch Caelestius die sechs Schriften
verfasst haben, so ist vielleicht

von

dem Gennadius

in

Die Antwort auf die der Beantwortung zweier anderer Fragen ab, 1. der Frage, ob die wegen ihrer Erbaulichkeit hochgeschtzte und vielgeleseno Schrift De vita Christiana'), die wir unter den Augustin flschlich
Lehrer Ausonius venerande pareus: titulirt); Caelestius's Briefe waren de moTiasterio, d. h. entAveder ans einem Kloster oder ber das Kloster geschrieben, aber weder das Eine, noch das Andere lssi sich von luiserem Briefe sagen; endlich gab Caelestius nach Gennadius in seinen Brieten noch Nichts
gesehen, entschieden pelagianisch und viel gelesen worden, ist aus

der britische Bischof Fastidius, 56 handelt, ihr Verfasser. Frage, ob e r es sei, oder nicht, hngt von

De

vir. illustr. c.

von seinem spteren Irrthum zu erkennen, whrend unser Brief, wie wir *) Dass diese Schrift hochgeschtzt ist.

den zahlreichen lteren und insbesondere jngeren Handschriften, in denen wir sie antreffen, und aus den nicht wenigen Drucken, die von ihr existiren (der lteste ist vom Jahre 1467), zu
ersehen.
S.

Schoneraann,

Biblioth.

hist.-lit.

patrr.
I P.

latin.
1

T. II p.

583-87,

und vgl. auch Hain, Repertor. l)il)liograph. Vol.

p. 262.

Auch Ueber-

Ueber

die pelagiauischeu Schriften auf S.

3167.

353
col.

beigelegten Schriften antreffen (Aug. Opp. T.


ed. Bened.),

VI App.
vita
a. a.

183

ss.

mit

den

beiden

Schriften

De

Christiana

und

De

viduitate servanda, die

ihm Gennadius
allein identisch

O. beilegt'), oder
2.

auch mit der ersten von ihnen


ob die sechs Schriften
Schrift
in

ist,

und

der Frage,

verwandt

sind,

Maasse mit der pseudoaugustinischen dass wir sie dem Verfasser derselben beizuerst jene

dem

legen drfen.

Versuchen

wir

nun

Frage zu beantworten.
als

Sie

bedarf einer eingehenderen Untersuchung,

ihr bisher zu Theil

geworden

ist.

Die Schrift De vita Christiana wird in fast allen Handund zwar nicht bloss in jungen, sondern schon in sehr alten''*) Augustin beigelegt. Nur zwei machen, meines Wissens, eine Ausnahme: der Cod. Casin. 232 saec. XI / XII und der Cod. Sangall. 132 saec. IX/X. In jenem, in dem sie auf fol. 1 14 b steht,
schriften,

trgt sie
libell

nmlich die Ueberschrift hune propria scripsi carum ualde tremulaute manu, de uita xpiana fastidii epi und die
in diesem,
a.

Unterschrift Explicit de uita xpiana fastidii epi^),


Setzungen in neuere Sprachen giebt es von
ihr.
S.

Schnem.,
ist,

a.

0. 587

s.

Dazu, dass

sie hochgesclitzt

und

viel

gelesen worden

trug neben ihrem

Name Augustins bei, der ihr frhzeitig episcopus, scripsit ad Fatalem quendam de uita C hristiana librum nnum, aliuin de uiduitate seruanda, sana et Deo digna doctrina. So lautet Gennadius's Artikel ber
erbaulichen Inhalt gewiss auch der
vorgesetzt wurde.
*)

Fastidius, Britanuorum

Fastidius im Cod. Vat. (Reg.) 2077 saec. VII.


lat. (capit.

'*)

So

z.

B.

im Cod. IMouac. 15819

2 Bemerkte. Im Anfang der Schrift: Ego, Augustinus, primus peccator. ") S. Reiiferscheid, Bibliotheca Patrum Latinorum Italica, IX. Die Bibliothek von Monte Cassino p. 109. Reiffersch. bemerkt zu dem ^-fastidii der Unterschrift: >fast in ras'. In der BiblioVgl. noch das unt.
S.

Salisb.) saec. IX.


lat.

355

Anm.

Cod. Monac.

15820 saec.

XV

lautet sogar der

theca Casinensis T.

IV

p.

258 wird ber die Handschrift bemerkt:

membr. in 4 pagg. 362 characteribus latinis saec. XI, vel potius XII, si credamus priori sententiae loannis Federicii. Interior nota aetatcm codicis

Cod.

IX

signat, et fatemur, uounulla compendiaria signa liuic opinioni favere, sed

horum signoium numerus, verborum divisio, forma iuitialium literarum, recentius nobis indicant aevum. Zu dem fastidii episcopi der Ueberschrift und dem >fastidii' der Unterschrift de.s Libellus de vita Christiana werden die Bemerkungen gemacht: Verba fastidii acpiscopi in erasa mombrana nianus, longobardica utens scriptura, exarauit und: Nomen Fastidii alia antiqua manu additum. Die facsimilirten Zeilen aus dem Cod. auf der Tafel zwischen p. 228 und 229 geben eine Hand >.saec. XI exeunt. vel XII ineuut.<
zu erkennen.
23

354
in

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

ist sie Tnc liber pelagii und Explicit de vita cristiana pelagii lieretici unterschrieben. Ine Hb und de uita cristiana in der Ueberschrift ist mit rother Dinte und Initialen geschrie-

welchem wir

sie

auf 8. 210

84 finden,
ber-

lieretici de uita cristiana

ben,

er pelagii heretici in derselben dagegen mit schwarzer Dinte

und zwar von etwas


pelagii
steht,

ebenfalls mit Initialen, aber mit dnneren,


spterer,

feineren

wiewohl sehr
in

alter

Hand
welche

herrhrenden.
in

und Das
Zeile

heretici

der Unterschrift,

derselben

wie die beiden Schlussworte der Schrift conferamus absentes, steht ber dem mit rothen Initialen geschriobeiien Explicit de uita cristiana derselben and ist mit schwarzer Dinte und mit kleinerer

und

feinerer

und ziemlich bleicher


in

Schrift geschrieben.

mithin ursprnglich nicht


selben spteren

der Handschrift

Es stand und wurde von der-

Hand

hinzugefgt, von der das er pelagii heretici

in der Ueberschrift herrhrt^).


telbar vor der Schrift,
dieser,

Auf S. 209

des Cod., der Seite unmit-

steht eine

Art (unvollendetes)

Vorwort zu
libris

das folgendermaassen lautet:

Cum

in

superioribus
ctr.

(Hieronymus's Ep. ad Ctesiph. und


die der Schrift

Libb. III

Pelagiann.,

De

vita Christiana

vorangehen) tota sancti Hiero-

nymi

intentio contra Pelagium, gratiae

Dei aduersarium,

inuigilet,

sequentem tarnen librum,


cia conscripsit,

quem idem Pelagius ad sororem


iustitiae fiduQui ob id, quod
in der Ueberschrift

suam de impeccantiae atque intemeratae


speciali certamine impugnat.

*)

Dieselbe Hand, von der das ^er pelagii heretici

und das

pelagii heretici in der Unterschrift herrhrt, ist auch in der Schrift

selbst corrigirend thtig gewesen.

So rhrt von ihr das auf


oleo letitie), (deus.
fi

S.

214 ber

deus. letitie gesetzte oleo her

so ebds. das auf sei fol-

gende und die Zeile schiiessende

und das
scheint

die

nchste Zeile beginnende

etwas Anderes gestanden zu haben und ausradirt worden zu sein), so auf S. 238 das auf peregrinationis miseri folgende am, nach welchem ein Wort ausradirt ist, worauf die Worte disceret und laboris folgen, und so auf S. 248 das i ber und
*catione^ (an der Stelle des Letzteren

das debeat
ist

ber und

nachdem

debeat i diligebat des Textes (diligebat ); ebat

unterstrichen und debeat mit kleinerer

und

feinerer Schrift geschrieben.

Ebds. sind auf dem unteren Rande die im Texte zwischen


nostrg opera

ut per

iustici

nomen suum

luid

probetur

(suum

probetur)

ausgelassenen

Worte vbique laudetur

et ds uerus esse

vom

Corrector mit

bleicherer

gelber Dinte und

seruorum suorum actu et opera con feiner und etwas kleiner

nachgetragen (/.vbique etc.). Der Corrector war aller Wahrscheinlichkeit nach Ekkehard IV (lebte bis ungefhr 1060), der bekanntlich viele St. Gallener Handschriften mit Glossen versehen, revidirt und corrigirt hat.
Schrift

lieber die pelagianischeu Schriften auf S.

3167.

355
sancti

in

eo

quaedam
titulatus

utilia

et

catholiee

disputata

reperiuntur,

Augustini, orthodoxae

fidei

inuictissimi

propugnatoris, nomine apud

quosdam

iuuenitur.

quo

cum omues
^).

haeretici,

tum

praecipue Pelagianistae detestationo sunt habiti

Zufolge dieser

Worte und dessen, was wir ber das er pelagii lieretici der Ueberund das '>pelagii beretici der Unterscbrift des Lib. de vit. christ. im Cod. bemerkt haben, kann es kaum einem ZAveifel unterworfen
sein, dass in jener

ursprnglich etwas Anderes,

mit lother Dinte

und
den

Initialen

Geschriebenes,

und zwar Etwas, worin der

Name

August in vorkam
hat^), dass dies

(wahrscheinlich er beati

von

einem Spteren,

Augustini) gestandemselben, von dem das


dass
nicht Augustin,

angefhrte Vorwort herrhrt^), ausvadirt'und mit *er pelagii heretici


erstattet

worden

ist*),

indem ^ er dafr
der

hielt,

sondern Pelagius

der Verfasser

Schrift

war^),

imd dass das

pelagii heretici mithin nicht auf historischer Ueberlieferung beruht.

Wir haben in der Correctur ein Stck mittelalterlicher Kritik. Nachdem das Buch De vita Christiana von 1467 1663 wie-

derholt fr sich allein

^)

als eine Schrift

Augustins oder in Ausgaben


und auf

*)

Die

Zeile, auf der ^habiti (habiti) steht, ist unvollendet,

sie

folgen

noch vier durch

Liuiirung erkennbare
Schrift
sollen,

leere

Zeilen,

auf denen die

Bemerkung, dass Augnstin die und verfasst habe, hatte stehen


Umstand, dass
Ueberscln-ift die Schrift

die

daher nicht verfasst haben knne aber der Schreiber aus irgend
-)

welcher Ursache nicht hinzugefgt hat.


"Incipit

Hiefr spricht auch noch


lat.

der
die die

im Cod. Monac.
vita

1.5819

lat.

saec.

IX
und

de

christiana

beati

Augustini:

einfache

Unterschrift >Exi)licit

de uita

Namens

des Verfassers

trgt.

ohne Hinzufiigung des Der Text derselben in diesem Cod. stimmt


christiana

nmlich so vllig mit dem im


eine

Cod. Sangall.

berein

(ich

habe

sie

beide

mit dem Text bei Mig. Patrol. Lat. Tom.

col..383 ss. collationirt), dass der

nothwendig aus dem anderen stammen muss. (Der in jenem Cod. stammt wohl aus dem in diesem). Dies fordert aber, dass sie ursprnglich auch eine' Ueber- und Untersclirift gehabt haben. Nun zeigen aber, wie wir gesehen, die Ueber- und Unterschrift im Cod. Saugall. Zeichen spterer Vernderung, whrend dies mit denen im Cod. Monac. nicht der Fall ist. Folglich werden die Ueber- und Unterschrift des Letzteren ursprnglich auch die des ersteren gewesen sein. (Fr den historischen Zusammenhang der beiden Handschriften zeugt auch der Umstand, dass in der einen wie in der anderen auf die Schrift De vita Christiana^ die Schrift Altercatio ecclesiae et ^) Vermuthlich Ekkehard IV synagogae^ folgt). (s. ob. S. 354 Anm. 1).
*)

Derselbe hat auch pelagii beretici*)

zu dem 'Explicit de uita christiana

der Unterschrift hinzugefgt.

in der ed. princ. von 1467, in

") Einmal, darber weit. unt. Verbindung mit der pseudocyprianischeu Schrift De singularitate clericorura. Diese wird in der Ausg. Augustin beigelegt.

AVoslialb,

23*

356
seiner

lieber die pelagianisclien Schriften auf S.

3167.

gesammelten

Werke

als

eine

pseudoaugustinische,

irgend

einem unbekannten Autor angehrige verffentlicht worden war, wurde es 1663 zu Eom von Lucas Holstenius oder vielmehr aus dessen Papieren von Petrus Possinus^) nach dem Cod. Casin. als identisch mit den beiden Schriften, die Gennadius dem britischen Bischof Fastidius beilegt (s. ob. S. 353 Anm. 1), unter dem Namen dieses Bischofs herausgegeben^). Seitdem ist es, wie
schon ob. S. 347 gesagt, von fast Allen, die sich ber dasselbe ausNur Pagi, Grit, hist.gesprochen haben, ihm zuerkannt worden^). chron. ad Ann. Baron, ad ann. 420 n. XXIX, und Walch, Gesch.
der

Ketz. T.

IV

S.

701

f.,

dem

der mittelalterliche Kritiker

haben widersprochen. An Pelagius, im Cod. Sangall. 132 die Schrift

beilegt, hat keiner

von den Neueren gedacht.


1.

Diejenigen, welche sich fr die Autorschaft des Fastidius erklrt

haben, machen fr dieselbe Zweierlei geltend,


sehr alten*)

dass in
als

dem

alten,

Cod.

Casin.

ein

Bischof Fastidius
sie voraussetzen,
2.

Verfasser
diese

der

Schrift angegeben wird, wobei

dass

Angabe

auf Ueberlieferung beruht, und


trgt,

dass die Schrift denselben Titel

wie die erste von den beiden Schriften, die Gennadius zufolge der britische Bischof Fastidius verfasst hat, und dass sie in ihrem
fnfzehnten und letzten Capitel dasselbe
die zweite Schrift beschftigt, die

Thema

behandelt,

womit

sich

Gennadius diesem Bischof

beilegt.

Gennadius, meint man, hat aus der einen Schrift des Fastidius, die
das christliche Leben im Allgemeinen und in ihrem letzten fnfzehnten das von einer christlichen Wittwe zu fhrende Leben behandelt, irrthmlich zwei Schriften gemacht, eine De vita christiana und eine De viduitate servanda. Pagi wendet gegen die Identitt der in den meisten Handschriften Augustin und im Cod. Casin. einem Bischof Fastidius beigelegten Schrift mit den beiden von Gennadius dem britischen Bischof
in ihren ersten vierzehn Capiteln

^)

und zum Druck


^)

Holstenius hatte es im Cod. Casin. gefunden, aus ihm abgeschrieben vorbereitet, starb aber (1661), ehe er es lierausgeben konnte.
Codicis sacri Casinensis Monasterii,

Fastidii Episcopi de vita Christiana liber denuo editus et Autori restitutus

ex

MS.

opera et studio Lucae Holsteuii


^)

Vaticanae Basilicae Canonici et Bibliothecae praefecti. Hist. Pel. Lib. I c. 19 fin. (Nor. Opp. T. I col. 194 s.
nedictinern in ihrer

So von Norisius,
den Be-

ed. Baller.),

Ausgabe der Werke Augustins T. VI App. col. 183 s., Tillemont, Memoires T. XV p. 16 - 18 und p. 837 s., Cave, Scriptorr. eccles.
lit.

hist.

p.

25G
Libb.

ed.

Colon. Allebr.
Lib. 1
c.

1705,
n.

den Ballerini, Observatt. in sacr.


Nor. Opp. T.

Nor.

Opp.

III,

II et III,
c.

IV

p.

883

s.,

Gallandi,
a.
a.

Bibl.

Patrr. T.
*)

IX

Prolegg.

XV

p.

XXIX

s.,

und Schnemann,
trcs ancien.

O. p. 583 Not.

Noris.:

vetU'jtissimum, Tillemont:

Ueber

die pelagiauischen Schriften auf S.

3167.

357

Fastidius zugeschriebenen ein, dass diese nach

dem

massiliensischen

digna doctrina geschrieben waren, whrend jene einen pelagianischen Character trage, und dass Fastidius die Schrift De vita Christiana nach Ebendemselben *ad Fatalem
Presbyter >sana et

Deo

quendam,
Ueberschrift

also

an einen

Mann

gerichtet habe,

whrend

die pseudosei.

augustinische Schrift an eine Frau, eine

Wittwe

gerichtet

Die

im Cod. Casin.
sondern

beruhe
dass

daher
ihr

nicht

auf historischer

Ueberlieferung,

darauf,

Fastidius eine Schrift

De

vita Christiana verfasst habe,

durch die Identitt des Titels dieser lich Augustiu zugeschriebenen dazu habe verleiten lassen, die letzWalch erhebt gegen die herrschende tere mit ihr zu identificiren^).
Ansicht, dass die pseudoaugustinische Schi'ift

Urheber gewusst, dass und sich Schrift mit dem der gewhn-

De
einer

vita Christiana

und dieselbe sei mit der von Titels, den Einwand, dass Fastidius nur
eine

Fastidius
in

verfassten

gleichen

einzigen

Hand-

schrift als Verfasser jener Schrift bezeichnet werde.

Wer
oder Pagi Kritiker

hat nun Recht, die Anhnger der

herrschenden Ansicht,

und Walch? Oder hat vielleicht der mittelalterliche im Cod. Sangall. das Rechte getroffen? Vor Allem fragt es sich, ob die Angabe im Cod. Casin. auf Ueberlieferung beruht oder aus Vermuthung entstanden ist?

Fr das Letztere lsst sich Folgendes geltend machen. Es ist doch, wie schon Walch gefhlt hat, aufiallond, dass der

Name
dem

Fastidius nur in einer einzigen Handschrift angetroffen wird,


in fast

whrend

allen

brigen der

Name

Augustins und in einer,


der brigens,

Cod. Sangall.,

der des Pelagius

erscheint,
substituirt

wie

worden ist, so dass wir gesehen, hier nur dem Augustins ursprnglich eigentlich alle Handschriften, von denen wir Kenntniss haben, ausser
sollte

dem

^Cod. Casin. dessen


falls

Namen

aufweisen.

]\Ian

das Fastidii episcopi,

es

auf Ueberlieferung

beruhte,

doch auch noch in einigen anderen Handschriften antreffen^).

Es

')

Quare cnm

sciolus, nescio quis, incidisset in

librum a qnopiam Pela-

p:iano

scriptum de vita Christiana, sciens Fastidiuni

opus cum simili titulo

quod non raro contigisse inter eruditos -) Wie ganz anders verhlt es sich doch in Bezug auf handconvenit. schriftliche Bezeugung z. B. mit der Schrift des Gennadius >De eccleSie wird zwar in ziemlich vielen Handschriften, s a s t i c i s d o g m a t i b u s im Cod. Monac. lat. 14008 saec. z. B. im Cod. Sangall. 667 saec. X und IX /X, sowie auch vom Francfurter Concil vom Jahre 794 in seiner Synodica
edidisse, se

eum

invenisse credidit,

und von Rhabanus Maurus in De universo Lib. IV c. 10 u. A. (nach Codd.) Augustin und daneben in einzelnen Codd. und von einzelnen mittelalterlichen

358
scheint,
als

Ueber

die pelagiauisclien Schriften auf S.

3167.

sei

die
als

Schrift

De
sie

vita

Christiana

ursprnglicli
in ihr

anonym gewesen,

habe man
^)

um

des vielen

Guten

und

ihrer Erbaulichkeit willen

gleich so vielen anderen Schriften

dem

grossen Kirchenvater zugeschrieben, und als htten nur der Urheber

der Handschrift, aus der die Ueber- und Unterschrift im Cod. Casin.
direct

oder indirect stammt^), und der Kritiker im

Cod. Sangall.
des

seinen

Namen

aus einem beetimmten Grunde oder aus bestimmten


vertauscht,

Grnden mit einem anderen


Fastidius^), der Letztere mit

der Erstere mit

dem

des Pelagius.

dem Der Urheber

des

Namens im

Cod. Casin. konnte unschwer Kenntniss davon bekom-

men, dass der Bischof Fastidius eine Schrift mit dem Titel De vita Christiana verfasst hatte, denn die Schrift des Gennadius De viris illustribus, die hievon berichtet, war, weil in den Handschriften
gewhnlich mit der weitverbreiteten und vielgelesenen gleichnamigen des Hieronymus verbunden^), wohl bekannt. Kannte er sie, so konnte
Kirchenscribeiiteu (ebenfalls nach Codd.) bald

diesem,

bald jenem

altkirch-

lichen oder mittelalterlichen Schriftsteller (Hieronymus, Gennadius von Constantinopel, Faustus von Massilia [von Reji], Paterus [Paterius

von Brescia],

Isidor von Sevilla, Brachiarius von Sevilla, Alcuin) beigelegt


in einer

und erscheint

ganzen Anzahl von Handschriften ohne Angabe irgend welchen Verdoch in nicht wenigen Codd., z. B. in einem Cod. Colb. optimae notae (s. die Admon. der Benedictiner in Aug. Opp. T. VI App. col. 7.5 s.), einem Cod. Florent. (s. die erste von Elmenhorsts Notae ad lib. de dogmatt, ecclesiast. bei Mig., Patrol. lat. T. LVin col. 999) und einem
fassers, vpird aber

uralten Cod. von St. Vandrille


640), sowie

(Hist. lit. de la France T. II p. Ep. ad Carolum regem de imaginibns (Mig. Patrol. lat. T. XCVIII col. 1272), Walafrid Strabo, De exordiis et incrementis rerum ecclesiasticarura c. 20 u. A. (nach Codd.) Gennadius von
bei

Ronen

von Hadrian

I in

seiner

Massilia zugeschrieben.

Fr das Pelagianische in ihr hatte man kein Commentar zu den paalinischen Briefen, sein Brief an die Demetrias und sein Glaubensbekenntniss Hieronymus und das Letztere selbst Augustin beigelegt und in den Libri Carolini, Lib. III quam a sanctis Patribus aecepimus, fidei catholicae, 1 als Confessio c.
')

Auge.

Wurden doch

Pelagius's

tenemus
1113

et

puro corde credimus angefhrt (Mig. Patrol.


trotzdem, dass es in ihm heisst:

lat.

T.

XCVIII

col.

SS.),

Exsecramur etiam eorum

blas-

phemiam, qui dicunt impossibile aliquid homini a Deo esse praeceptum, et mandata Dei non a singulis, sed ab omnibus in comnuine posse servari. Casin., der das ihm theure Bchlein niit 2) Von dem Schreiber des Cod. Er (wohl vor Alter) zitternder Hand abschrieb, kann sie kaum herrhren. fand sie schon in seiner Vorlage. Sie ist also lter als der Cod. Casin. und

allem Anschein nach sehr

alt,

was von Bedeutung fr unsere

Frage

ist.

^)

Schon

den ltesten Codd., wie im Cod. Vatic. 2077 saec.

VII, im Cod. Veron. XXII.

20 saec. VIII, im Cod. Verc. LXXXIII saec. VIII /IX, im Cod. Casin. 294 saec. X und im Cod. Sangall. 191 saec. X finden wir die beiden Schriften in der engsten Verbindung mit einander (s. Reiffer-

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

359
Titels

ihn

die

in

die

Augen

fallende

Uobereinstimmung des

der

ersten von den beiden Schriften, die Fastidius darin beigelegt werden, mit der Augustiu zugeschriebenen leicht dazu bewegen, an die
Stelle

zen,

des Namens des Letzteren den Namen des Ersteren zu setzumal da ihm der Character der angeblich augustinischen Schrift
die
fastidische

zu

Gennadius's Urtheil ber

(sana

et

Deo digna
wie
diese,

doctrina) gut zu passen scheinen musste.

Dass

sie nicht,

an einen Mann, sondern an eine Frau, eine Wittwe gerichtet war, bersah er, und ihren etwas pelagianischen Character erkannte er
nicht.

Dafr, dass die

Angabe im Cod.
geltend
nicht

Casin. auf Ueberlieferung


sie

beruht, lsst sich dagegen


Fastidii

machen, dass
Fastidii

bloss

einfach

episcopi

und
sie

Britannorum
episcopi

epi-

scopi

lautet.

Wre
sollte

durch die in Rede stehende Combination

entstanden,

so

man doch neben dem

auch das

Dass es in ihr fehlt, deutet auf eine Britannorum^) erw^arten. von Gennadius's Schrift unabhngige Entstehung hin. Hiezu kommt noch, dass es nicht recht glaublich ist, dass ein Abschreiber es
gewagt haben
chene, hin
vorgesetzt
sollte,

auf eine blosse Combination, wie die besprodes grossen Kirchenvaters, den er der Schrift

dem Namen
fand,

und unbedeutenden Dass er nmlich jenen in seiner Vorlage an der Spitze der Schrift vorgefunden, ist doch hchst wahrscheinlich, da alle uns bekannten Handschriften ihn hier traUnd auch das ist nicht recht glaublich, dass er den in die gen^). o
den
des

ganz

unbekannten
^).

Bischofs Fastidius

zu substituiren

Augen springenden Umstand,

dass die

Augustin beigelegte Schrift


Die
vatic. Bibl. b. Bibl.

scheid, Bibl. Tatrr. lat. Ital., Die rni. Bibll. VI.


S. 94,

Reg.

Die Capitularbibl. in Verona S. 90 ss.. Die Bibll. Piemonts, 3. Die Bibl. des Donicap.'s zu Vercelli S. 566 f., IX. Die Bibl. von Monte Cassino S. Die Schrift des 134, und Scherer, Verz. der Stiftsbibl. zu St. Gallen S. 69). Gennadius wurde fr eine Fortsetzung von der des Ilieronymus angesehen ') Dass dies in dem Cod. der geuuadianischen und als solche behandelt.
Combination zu Grunde lag, gefehlt haben sollte, ist nicht anzunehmen, denn es findet sich in allen Handschriften derselben mit alleiniger Ausnahme des Cod. Corbej., der aber statt episcopus Britannorum^ von
Schrift, der der

erster

Hand

-.Brito-

hat.

weit.
in

unt.

^ Dass

der

Sau ctgall euer


corrigirte,
ist ein

Kritiker

den

Namen Augustins
S. weit.

den des

Pelagius

besonderer Fall.

So die sechs Codd lat. Monac. 15819, 15820, 18532, 18720, 21082 und 21225, so ursprnglich auch der Cod. Sangall. 132 (s. ob. S. 354 f.) und so ohne Zweifel auch die sechs von den Beuedicunt.
'')

tinern in der >Adnionitio< zur Schrift erwhnten Codd.,

wie aus dem Fac-

tum, dass sie dieselbe unter die Augustin flschlich beigelegten Schriften aufgenommen haben, und aus den Anfangsworten der Admon. >Liber de
vita

Christiana jam

ante

parenti suo restitutns< zu

schliesseu

ist.

360

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

an eine Wittwe gerichtet


nadius au einen

ist,

Mann

(ad

die des Fastidius dagegen nach GenFatalem quendam^), ganz bersehen

haben

sollte.
ist es

Alles erwogen,
recht wahrscheinlich,

zwar nicht

sicher,

aber doch

immerhin
Casin.

dass

dem
liegt.

Fastidii episcopi des Cod.

Ueberlieferung zu Grunde

Aber
liche sein.

selbst in

dem

Falle, dass es seinen

Ursprung

bloss

Gom-

bination verdanken

sollte,

knnte doch diese Combination eine glck-

Der
dies

mittelalterliche Kritiker knnte mit ihr das

Rechte

getroffen haben..

augesehen werden mit der gleichnamigen des britischen Bischofs Fastidius?


Schrift
fr eine

Hat er De
Gegen
1.

wirklich gethan?

Kann
und

die

pseudoaugustinische

vita Ohristiana

dieselbe

die Identitt der beiden Schriften

lsst

sich nicht

We-

niges einwenden.

legt,

dem Buch De

Gennadius sagt von den zwei Bchern, die er Fastidius beivita Christiana und dem Buch De viduitate

sana et Deo digna doctrina geschrieben, De vita Christiana aber trgt, wie allgemein anerkannt, pelagianischen Character, wenn auch
servanda, sie seien
die pseudoaugustinische Schrift
ihr Verfasser seinen Pelagianismus nicht bloss nur thetlsch an den

Tag
und
sich

legt,

sondern ihn auch mehr andeutet und verrth,

als

geradezu

offen ausspricht.

Es geht ein pelagianischer Geist, es zieht ein pelagianischer Gedankengaug durch die ganze Schrift''').

Auch
(s.

in

den Ausgg. und Ueberss. der Schrift, die der Ausg. des Luc. Holst,
a.

vorangingen, wird mit einer einzigen Ausnahme Augustin als Verf. genannt

Schnemann,
ist

ob. S.

352

f.

Anm.

a.

0.).

^)

Dass
s.

quendam nicht
'^)

ein spterer Zusatz, sondern ursprnglich

ist,

darber

weit. unt.

Pela-

gianisch

vor Allem, wie lngst und allgemein bemerkt, was der Verfasser

in C. 13 in den

Worten sagt

In

quo (Adam) nihil fuisse incredulitatis

invenio praeter solam inobedientiam, cujus causa

suo daran an tur exemplo,


snde eingeschlossen liegt

in

(vgl. ob.

ille damnatus est, et omnes welchen Worten die Lugnung der ErbS. 240 f.), und sich ausserdem die den

Pelagianern eigene oberflchliche Auffassung der Snde Adams zu erkennen giebt (vgl. ob. S. 229 f. und S. 254 f.). Er hebt das Gesetz, das alte und neue (Jam nunc ipsius legis tarn veteris quam novae incipiam exempla

c. tam veteris quam 7, quid Deo placeat semperque placuerit novae legis testimoniis comprobemus, c. 8), in ganz einseitiger Weise hervor,

proferre

whrend
lehrt,

Das Wort

auch nicht mit einem einzigen Worte von der Gnade spricht. kommt nicht einmal irgendwo in der Schrift vor. Er dass der Weg zum Leben den Christen durch die Vorschriften des
er

gratia'

Gesetzes geffnet
c. 7,

sei (cujus

praeceptis

vobis

Daus populum suum diu ante macerat

et doraat,

aditus vitae aperitur, quam eis salutarium

Ueber die pelagianiscben Schriften auf

S.

3167.
dass sie an

361
eine

2.

Dieselbe handelt in Uebereinstimmung damit,


gerichtet
ist,

Wittwe

nicht

bloss davon,

wie ein Christ im Allge-

meinen, sondern auch davon,


sonderen leben
soll,

wie eine christliche Wittwe im Be-

von Jenem in C. 1 14, von Diesem in 15, ihrem Schlusscapitel, whrend das Buch des Fastidius De vita Christiana nur von dem Ersteren gehandelt haben muss, da es ja ein zweites von der Wittwenschaft handelndes Buch desselben Verfassers neben sich gehabt hat, wozu noch kommt, dass dieses zweite Buch nicht, wie das letzte Capitel der pseudoaugustlnischen Schrift, das von einer christlichen AVittwe zu fhrende Leben, sondern die Bewahrung des Wittwenstandes von Seiten derselben zu seinem Gegenstande hatte. Die Augustin beigelegte Schrift De vita 3. Christiana ist an eine AVittwe gerichtet, deren Name weder in ihrem Titel, noch in ihr selbst genannt wird, das von Gennadius erwhnte fastidische Buch gleiches Namens dagegen war an einen Mann geschrieben, dessen Namen, Fatalis, in seinem Titel oder in ihm selbst oder auch sowohl hier als dort gestanden haben zu mssen scheint, da der massiliensische Presbyter ihn anzugeben im Stande war. Zu dem Allen kommt endlich 4. noch ein Um-

mauda tor um
y vom
und

seinen impertiat,

e.

8),

wobei vorausgesetzt
die

ist,

dass der

Christ dieselben vollstndig erfllen kann, und zwar propriis viribus, denn

adjutorium Dei
253).

ist in

der Schrift nirgends

Rede

(vgl. ob. S.

243

semble dans tont son ccrit ne vouloir pas reconnaitre de vraie vertu que celle qui est entierement pure et exenipte de tont dfaut In derselben Weise, wie der pela(Tillemout, Memoires T. p. 17).
II

XV

gianische Verfasser der Briefe auf S.


C.
1,

321

(s.

ob. S.

279

n. 2), eifert er in

und anderwrts gegen blosses Namenchristenthum, wie Pelagius und der pelagianisebe Verfasser des Briefs De mal. doctt. (s. ob. S. 249 Text und Anm. 2), bestreitet er in c 13 die Meinung, dass der Glaube ohne die Werke zum Heile ausreiche, und wie Pelagius und der pelagianisebe Verfasser des Briefs auf S. 313 und der Briefe >De mal. doctt.< und De cast.t (s. ob. S. 251 Text und Anm. 2) schrnkt er in C. 13 Pauluss AVort: Corde crcditur ad Justitium, ore autcni confcssio fit ad salutemf- auf die Zeit der Taufe ein (Stulte Hoc baptismi impletur in tempore, quo, ut baptizetur quis, sola confessio desideratur et fides), und lehrt er, dass nach derselben die Gerechtigkeit und das Heil an die vollstndige und vollkommene
C. 6
!

Erfllung des Gesetzes geknpft seien.


3,

es

Das

Gesetz, von

28 spricht,

ist

fr ihn, ganz wie fr

Pelagius,

dem Paulus Rom. nur das alttestamentliche


>Ouid
sine

Caerimonialgesetz.
ergo Apostolus dicit:
operibns legis.^
in

Forsitan

dicturus

mihi, sagt er in C. 13:

Arbitratiiur cnim, justificari

non

hominem per fidvm

Intelligenda scriptura,
nisi solis, a

quae scientibus convenire videtur


Justi3, 28),

Omnibus

et

quibus minime intelligitur discrepare.


sine uperibus

ficari

hominem

apostolus per fidem

legis

dicit

(Rom.

sed

non sine Ulis operibns, de quibus alterum apostulum audio dicentem:

362

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

stand, der zu verlangen scheint, dass die pseudoaugustinisclie Schrift

vielmehr

Pelagius zum

Verfasser hat, so dass der alte Sanctgallener


traf,

Kritiker wirklich das Rechte


seines Cod. in

als er

das beati

Augustini
stossen

Pelagii heretici
ille

corrigirte.

Wir

nm-

lich in demselben auf folgende Aeusserung:

Ille

autem ad

Deum
quam

merito extollit manus,


dicere:

preces bona conscientia fundit, qui potest

Tu

nosti,

Doraine,

quam

sanctae,

quam
et

innocentes,

purae sint ab omni fraude et injuria

et rapina,

quas ad te

expando
fin.).

manus, quam
libera,

justa,
tibi,

quam immaculata

labia,

ab omni mendacio
(c.

quibus

ut mihi miserearis, preces fundo

11 sub.

Diese Aeusserung wird aber

Wort

fr

AVort von Hieronymus in

seinem Dial.
teres
als

ctr.

Pelagiann.
die

Lib. III

c
in

14 geradezu, ohne Wei-

eine

angefhrt,

Pelagius

einem Briefe au eine


sie in
n.

AVittwe (scribens ad viduam) gethan; und ebenso wird


freierer

etwas

Weise von Augustin

in

De

gest. Pel.

c.

VI

16

als

eine referirt, die Pelagius auf der Synode zu Diospolis mit der Be-

merkung vorgehalten worden, Wittwe gethan habe^).

dass

er sie in

einem Buche an eine

Fides sine operihus mortua est (Jac


ribus legis locutus est, hoc est

2,

20).

Paulus euim apostolus de ope-

de circumcisione carnali et ueome-

nia et sabbato

jain Christi tempore

quae lex fieri ante praeceperat et nou erant necessaria; iste uero de operihus justitiae loquitur, quae qui non fecerit, raortuus est, quamvis se siraulet esse fidelem. Vgl. hiemit Pelagius's Worte zu Rom. 3, 28: Abutuntur quidam hoc loco ad destructiouem operum justitiae, solam fidem sufficere posse afrmantes, cum tamen alibi dicat apostolus: Si liahuero omnem fidem, ita ut montes transferam, charitatem autem non habeam, nihil mihi prodest (l Cor 13, 2).
et hujusraodi caeteris,

In qua charitate alio loco legis asserit plenitudiiiem contineri, dicens: PleniQuod si haec eorum seusui uideutur ttido legis est eharitas (Rom. 13, 10).
esse contraria
:

Sine quibus operihus

legis apostolus

justificari

hominem

circumcisionis vel sabbati et caeterorum hujusmodi, non absque justitiae operibus, de quibus
per fidem dixisse credendus est?
Scilicet

beatus Jacobus

dicit:

Fides sine operibus mortua est (Jac.

2,

20)

und zu

^Quia ex operibus legis non justificabitur omtiis caro coram illo. Modo non justificatur. Sive opera legis circumcisionem dicit, sabbatum et caeteras caerimonias, quae non tarn ad justitiam, quam ad carnis Ifetitiam pertinent (Hieron. Opp. T. XI col. 662 und 660).'

Rom.

3,

20:

Bndlich begegnen wir in der Schrift (c. 11) einer Aeusserung, die Pelagius nach seinen Anklgern auf der Synode zu Diospolis und nach Hieronymus in einem Buche an eine Wittwe gethan iiatte, und die der Letztere mit dem Gebet des Pharisfeers im Evangelium vergleicht (s. ob. den Text und die folquod (Pelagius), scribens ad gende Anm.). ') Post haec objectura est te felicem viduam, adulatorie dixerit: Inveniat etc. Et iterum ad ipsam

etc.

Et in alio ad

ipsam libro

post

orationem domini et salvatoris

Ueber die pelagianischen Schrifteu auf

S.

3-167.
einer Prfung.

363

Unterwerfen wir nun

alle diese

Einwnde

Auf den ersten von ihnen knnen


Der Pelagianisraus
derselben
tritt in

wir kein Gewicht legen.

der pseudoaugustinischen Schrift

De
er

vita

Christiaua nicht so stark hervor, dass Gennadius

ihn beim Lesen


sie

wahrgenommen haben msste, besonders wenn


las.
:

etwas flchtig

Dazu, dass er ihn nicht wahrnahm, kann zudem


dass die Schrift vieles

noch einiges Andere beigetragen haben

Wahre
als dar-

und Schne

enthlt, dass ihr Verfasser in der


redet, die

Vorrede in einer Weise

von sich selber

auf Alles eher zu fhren scheint,

auf, dass er ein Pelagianer war^),

und

dass Gennadius als Seraipela-

gianer ein minder scharfes

Auge

fr das Pelagianische darin hatte^).

Und auch dem zweiten Einwand kommt


nostri, docens,

kein sonderliches
lUe ad

queinadmodum debeant
ille

sancti orare, ait:

Deum

digne
:

elevat mauus,
nosti.

oratiouem boua conscieiitia effandit, qni potest dicere


et innocentes et te

Tu

Domine, quam sanctae


labia et ab

et iniquitate et rapina,

quas ad

muudae sunt ab omni nialitia exteudo mauus; quemadmodura justa et


quibus offero
tibi

munda

omni niendacio
')

libera,

deprecationem, ut

mihi miserearis.
peritior universis,

Ut ego
ut

peccator et ultimus,
et justitiae

insipientior caeteris et im-

te,

sanctitatis

viam pergas, crebrioribus

audeam
Vellem

litteris

admonere, non

me

propriae justitiae fidncia

ita

sed sola

charitatis

tuae causa compellit;


te eoruni

quae

me

peccatorem

hortatur

etc.

habere notitiam, quorum


liberior,

est

conscienlia
et

ab omni
exemplis.

peceatorum contagione

qui te verbis juste

instruerent

si

meutern nostram

omnium

redarguit conscientia

peceatorum,

ut etiam,

quod babemus, non fiducialiter proferre, conscientia prohibente, possimus. Aehnlich, wenn auch nicht so stark, spricht sich der Verfasser des Briefs De poss. non pecc. ber sich aus in den Worten in II, 1 S. 115: Sed ego meae non nescius conscientiae multa in me esse, quae sunt reprehensione digna, cognosco. Unde non necesse est, me in bis, quae culpa carent, culpabilem iudicari, cum plu') Auf ribus, in quibus culpari merito debeam, me obnoxium esse uideam. seinen Artikel ber Pelagius in >De vir. illustr.c c. 42 kann man sich indess biefr kaum berufen, denn in ihm lobt er nur dessen Sclirift De fide Triquid luminis possit habere, abscondat; et ita St, ut
,

nitatis
lil)ros),

(scripsit

studiosis viris necessarios


orthodox gewesen
sein

ties de

fide

Trinitatis

die ebenso

wird,

wie der von

der Trinitt

gius's Liber Eulogiarum (oder


bapt. Infant.
,

handelnde Abschnit; des Glaubensbekenntnisses desselben, whrend er Pelawohl vielmehr Eclogarum s. Wall, Hist.
;

lat.

Uebers. von Schlosser

I,

373)

oder

>Te.*timniorum
libb.

(ein

Seitenstck oder ein Supplement zu Cyprians i>Testimm.

111).

dem

nach Aug., ^De gest. Tel. C. 1 ss. und c. 30 und nach Ilieron., Dial. ctr. Pelagianu. I n. 25 ss., schon dessen Irrthmer ausgesprochen waren, keinen Lobspruch ertheilt. Vielmehr >;clieiut er in den Worten: Pelagius antelibrum Post quani proderetur haereticus scripsit - ulogiarura

haereticus

publicatus
seine

scripsit
in

liaere.si

suae
liber

faventia^

anzudeuten,

dass

Telagius
habe.

Irrthmer schon
Zeit,

dem
er

Er war schon zur

als

Eulogiarum ausgesprochen dieses Buch schrieb, Hretiker, nur

364
Gewicht
zu.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

Gennadius kann

das

frher von

ihm gelesene aus

zwei Theilen, einem allgemeinen und einem speciellen, bestehende Buch des Fastidius in ungenauer Erinnerung irrig zu zwei Bchern gemacht und als Gegenstand des zweiten irrig
Bewahrung des Wittwenstandes statt des von einer christlichen Wittwe zu fhrenden Lebens bezeichnet haben. Den ersteren Irrthura kann er sich besonders in dem Falle leicht haben zu Schulden
die

kommen

lassen,

dass

das

vom Wittwenstande handelnde

Schluss-

capitel desselben in seinem Exemplar eine eigene Ueberschi'ift geMglich aber auch, dass Fastidius wirklich ausser habt hatte.

dem Buche De vita Christiana ein De viduitate servanda geschrieben


lsst sich

zweites, uns nicht erhaltenes


hat,

und dass nur jenes mit


ist.

der gleichnamigen pseudoaugustinischen Schrift identisch


anfhren,
dass
in

Hiefr

den Anfangsworten dieser Schrift darauf hingedeutet wird, dass ihr Verfasser schon mehrere Briefe an te die Wittwe, an die er sie richtet, geschrieben hat (Ut ego crebrioribus audeam litteris admonere), ferner dass doch der

Abschnitt derselben, welcher von dem Leben handelt, dass eine christliche Wittwe fhren soll, im Verhltniss zu dem Abschnitt, welcher das von einem Christen im Allgemeinen zu fhrende Leben

zu seinem Gegenstand hat, zu kurz und unbedeutend ist, als dass er er so leicht zu einer eigenen zweiten Schrift gemacht werden konnte wie denn auch in dem bildet nur mehr einen Anhang zu diesem Titel der pseudoaugustinischen Schrift De vita Christiana auf ihn

keine Rcksicht

genommen

ist,

und

endlich, dass

mau dann

nicht der

Annahme
der

Gennadius einen doppelten Irrthum begangen hat. Der dritte Einwand wrde wegfallen, falls der Wortlaut, den
bedarf, dass

2;ennadianische

Artikel

ber Fastidius

in

dem

uralten

Cod.

Corbej., jetzt Parisin.*) hat:


dass

Fastidius Britto scripsit ad Fatalem

damals noch nicht erkannte. Spter, als dies der Fall war, schrieb er Schriften zu Gunsten seiner Hresie, d. h. solche, in denen er Caelestius's drei an seine seine Lehre geradezu vortrug und vertheidigte. Altern de monasterio geschriebenen Briefe werden wirklich nichts Pelagianisches enthalten haben, da Gennadius ausdrcklich von ihnen sagt, er habe sie geschrieben, bevor er Pelagianer wurde (antequam Pelagianum dogma incurreret; Cod. Corbej. Pelagio concurreret), ja als noch junger Mensch,

man

dies

und

uecessarias.

von allem Pelagianischen frei (in omnibus Deum desiderantibus Moralis sirtuidem in eis dictio, nihil vitii postmodum proditi, sed totum ad virtutis incitamentum tenuit; der Cod. Corbej. hat doch statt
sie seien

Moralis

tenuit
')

^postea vero haereticus publicatus

a papa Zosimo

con-

demnatus
Ersten.

est).

Der Cod.

ist

Palimpsest,

und

die untere Schrift enthlt

die lex Visigothica.

S. Fried. Blume, Die westgot. antiqua Reccared des Bruchstcke eines Pariser Palimpsesten.

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

365

de vita Christiana libruni


digna
Vatic.

et

aliura

de viduitate servanda, sana et

doctriua^)
(Reg.)

und
saec.

nicht

der gewhnliche,

den

wir im

Cod.

2077

VII 2), im Cod. Veron. XXII.


in

20. saec

VIII^) und, meines Wissens,


der ursprngliche gewesen sein

allen

brigen

Codd.

antreffen*),

sollte.

Dafr, dass es jener gewesen,

knnte

man

dessen Einfachheit geltend

machen wollen.

Britanno-

Fatalem quendam und Deo digna doetrina seien, knnte man sagen, sptere Erweiterungen von Britto, Fatalem und digna doctrina. Zu dem zuerst angefhrten Worte habe im Cod. Corbej. eine erst jngere Hand episcopus hinzugefgt''), und

rum

episcopus,

quendam rhre von Jemandem her, welcher fand, dass Fatalis Allein und dies ausdrcken wollte. wir mssen an dem gewhnlichen Wortlaut festhalten, weil die Ausserdem spricht auch Zeugen fr ihn ganz berwiegend sind. Britannorum episcopus noch Anderes fr denselben: fr die Ueberschrift ber das Buch De vita Christiana im Cod. Casin.,
eine unbekannte Person war,

insbesondere

wenn

sie

aus

selbststndiger

Ueberlieferung stammt,

was, wie wir gesehen, das Wahrscheinlichste


dass der

ist, fr Deo digna, Ausdruck Deo dignus, (xott wrdig nicht nur ganz passend ist*'), sondern auch im Artikel ber Pomerius, (c. 98), der

')

Die Benedictiner bemerken


a.

in der

^Admonitio

zur

Schrift

De

vit.

Gennadii verba sunt (die ob. im Text angefhrten) ex vetustissimo Corbejcnsi codice descripta^. Denselben Wortlaut fhrt auch Fabricius in seinen Noten zum gennadianischen Artikel ber Fastidius an,
Christ.,
a.

O.

Bibl. eccles., Lib.

Er hat ihn nach p. 4 aus Gennadii de vir. illustr. p. 26. Martianays Collation des Cod. Corbej. in dessen Ausg. der Werke des Hieron. ") So de Rossi, Inscr. Christ. I p. LIX (saeculo T. V p. 50 SS. geschpft. septimo i neunte deleta antiquiori scriptura illum exaratum existimo),
S.

Mommsen, Herm. I Auch dieser Cod. ist


schrieben.
')

130,

und

Reifferscheid, a. ob

S.

358

f.

Anra. 3

a.

O.

Palimpsest, und die untere Schrift enthlt die Verriuen.

Ich habe den Artikel

ber Fastidius

in

ihm
358
f.

selbst

eingesehen
a.

S. Reifferscheid, a. ob. S.

Anm. 3

0.

imd abgeDass der Cod.

Veron. den gewhnlichen Wortlaut hat, schliesse ich daraus, dass die Ballerii a. ob. S. 350 Anm. 3 a. 0. ausdrcklich bemerken, er habe episcopus

(Britannorum episcopus), und da, wo

sie

davon reden, dass

quendam^

im

Cod. Corbej. fehle, nicht sagen, dass dies auch im Cod. Veron. der Fall sei. *) Auch Honorius August odunensis hat ihn in dem Cod. gehabt, aus dem er

Gennadius entlehnten Artikel seines Buchs De scriptorr. indem der Artikel ber Fastidius in Lib. II c. 55 *) Post vocem Britto additus est buchstblich mit ihm bereinstimmt. **) Doctrina Deo digna, recentiori calamo episcopus, Die Benedd. a. a. 0. eine Gottes wrdige Lehre, ist eine Gottes Wesen und Willen und seinem
die der Schrift des
ecclesiast. geschpft hat,

Gesetz entsprechende, damit bereinstimmende, whrend das blosse >doctrina digna< eine ihrem Gegenstande entsprechende, mit ihm bereinstimmende ist.

3G6

Ueber die pelagianischen

Scliriften auf S.

3167.

allerdings nicht von


vita Christiana

Genuadius herrhrt,

und

in

der

Schrift

De

vorkommt

(Vivit [Pomerius] usque liodie conversa-

tione

Deo

digna, Unctos

nonnisi

sanctos

viros et

satis

Deo

dignos semper fuisse manifestum est, De vit. Christ, c. 1 in., Nihil Deo dignius esse potest, ebds. c. 10), endlich fr quendara, dass dieses Wort nach Fatalem unentbehrlich ist, weil sonst Gennadius von dieser Person
als

kannten gesprochen haben wrde, was


wie er es denn auch sonst da,

von einer ihm und seinen Lesern besie doch sicher nicht war*),

wo er von dem Buche eines Schriftstellers an einen unbekannten Mann redet, zu dem Namen desselben lulius, urbis Romae episcopus, scripsit hinzufgt. S. die Stellen:
ad Diou5^sium
c.

quendam
episcopus

de incarnatione Domini epistolam unam,


scripsit

2,

Vigilius

ad

quendam
c.

Simplicianum

in

laudem martyrum libellum


Gratum,
sit
c.

et epistolam,

37,

und:

Est et ejus

(Fausti Reiensis) epistola in


85^),

modum

libelli

ad diaconum

quendam

und

vgl.

scripsit adversus

Eutycheu

Mochimus dagegen Stellen, wie: scripCyrus libellum^:, c. 71, und:

ad versus

Nestorium,

c.

81.

Wir werden

daher den Wort-

laut des Artikels ber Fastidius liche

im Cod. Corbej. als eine willkhrNoch weniVerkrzung des ursprnglichen anzusehen haben. quendam nach dem Cod. (yorbej. fr uncht anzusehen, ger als geht es an, dasselbe in quandam zu corrigiren, da alle Handschriften, in denen sich das Wort findet, das Maseulinum haben. Man muss vielmehr, wenn man die Identitt der zwei von Gennadius dem Fastidius zugeschi-iebenen Bcher oder des ersten von

ihnen mit der pseudoaugustinischen Schrift


festhalten
will,

De

vita

Christiana

annehmen,
statt

dass

der massiliensische Presbyter

mit
hat.

seinem quendam
Indess auch diese
lich voraus, dass er

quandam einen Irrthum begangen


hat ihre Schwierigkeit.

Annahme
dass

Sie setzt nmChristiana

entweder das Buch


er es

De

vita

gar

nicht

gelesen,

oder

zwar gelesen,

aber vergessen hat,

dass es an eine
lich.

Frau

gerichtet war.

Denn

nicht nur fhrt er es namentlich

Das Erstere ist nicht glaubund mit dem bestimmdass


die
er in
es

ten scripsit an und schweigt hiebei davon,


lesen^),

nicht ge-

sondern er

fllt

auch ber die Lehre,


seinei:

den beiden

')

Der Name bezeichnet


scripsit

Trger wohl
s.

als
*)

dem

Schicksal unter-

worfen, sterblich, mortalis.


tus

S.

Georges

v.

Vgl. auch noch Honora-

aber nicht von

epistolam:, c. 95, welches c. ad Arcadium queu^lam ^) Da, wo Genuadius von Schriften Gennadins herrhrt.

eines Kirchenscribenten redet, die er nicht gelesen

hat,

fhrt er meist ihren

Namen

nicht an, sondern redet er von ihnen nur ganz im Allgemeinen, sagt

Ueber

die pelagiauisclien Scliriften auf S.

3167.

367
wie
for-

fastidischen Schriften gefhrt wird, ein Urtheil,


dert, dass er sie aus eigener

was

so gut

Leetre gekannt hat^).

Das Letztere
an

dagegen, dass er vergessen, dass das


eine

Buch De

vita Christiana

Frau geschrieben war, ist zwar ziemlich autfilUig, aber doch Er konnte dieses Buch vor langer Zeit und danicht undenkbar. mals flchtig gelesen haben. Der Umstand, dass er ein zweites Buch von Fastidius zu nennen hatte, dessen Gegenstand verlangte, dass es an eine Frau geschrieben war, konnte, als er im Begriffe stand das erste von ihm, welches seinem Gegenstand nach an Christen beiderlei Geschlechts, an Christen im Allgemeinen gerichtet war, zu nennen, unwillkhrlich den Gedanken bei ihm hervorgerufen haben, dass dieses Buch einen
selbst der

Mann zum

Adressaten hatte.

Umstand, dass bei Weitem die meisten an Endlich kann Personen gerichtete Schriften, die Gennadius in seinem Buche zu erwhnen hatte und erwhnt, an Mnner gerichtet waren"), mit dazu
er ebenfalls meist, dass der betreffende

Kirclienscribent

sie

geschrieben
verfasst

haben

solle,

und fgt

er

stets,

auch in den Fllen, in welchen er die


dass der respective Autor sie
dass er sie nicht gelesen.

Schriften nher bezeichnet

und

sagt,

habe, in der einen oder der anderen Weise hinzu,


S. die Stellen:
illis

>Edidisse

dicitur

(Bachiarius)
c.

grata opusenla,

sed ego ex

ununi tantum legi de

fide libellum,

24,

Mochimus
ex quibus

scripsit adverlegi,
illius

sum Eutychen egregium


c.

libellum et alia scribere dicitur,

quae necduni
ego

71, Prosper

miilta composuisse dicitur,

Chronica

nomine

praetitiilafa legi
c.

Legi

et librum adversus opuscula

suh nomine
scripsisse

Cassiani,

84,

Sunt vero

et alia ejus (Fausti episcopi Reiensis) scripta, quae,


c.

quia necduni legi, nominare nolui, Douiini

85,

Theodoretus
dicitnr,

dicitur
:

multa; ad raeam tarnen notitiam ista sunt,

quae venerunt
sed

de

incarnatione
ejus

c.

89,

Theodulus scripsisse multa

ad

me ber
91
;

pervenit,

quem de consonantia divinae

scriptnrae composuit,

Paulinus

composuit tractatus de initio quadragesimae, de quibus ego duos legi, c. 68, und: Homilias etiam dicitur declamasse (Musaeus), quas et haberi a fideli') Htte er nur fremdes Urbus viris cognovi, sed ego non legi-, c. 79. theil wiedergegeben, so wrde er es kaum unterlassen haben, dies irgendwie
zu sfigen.
S.

die

Stelle:
82,

Edidisse
er

dicitur

(Bachiarius)
die er

grata opuscula.
selber gelesen,

Nur

einmal, in

bespricht

Schriften,

nicht

sondern deren Gegenstand, Inhalt und Beschaffenheit er dnrcli Andere kennen gelernt hat, aber indem er zugleich andeutet, dass seine Keuntniss von
ihnen eine mittell)are
sei

(Samuel

multa adversus ecdesiae iuimicos Syro

serinone construere dicitur, praecipua tarnen intentione contra Nestorianos et

Unde et Eutychianos et Timotheanos novellos, sed sibi diversos haereticos. frequenter triformcm bestiam eeclesiastica simul sententia cum auctoritate *) Die an scripturaruu) sanctarum summatimque ferit, ostendens etc ).
unbekannte Bersonen gerichteten haben alle Mnner zu ihren Adressaten. S. die ob. S. 366 angef. Stt. und ausser ihnen noch die in der folg. Anm. ad Basilium quenscripsit anzufhrende und die Stelle: Victor

dam

super morte

filii

consolatorium libellum,

c.

77.

3G8

Ueber die pelagianischen Schriften auf

S.

167.
an einen

beigetragen haben, dass er auch die

De

vita Christiana

Mann
sind

gerichtet sein Hess.

Historische Irrthmer verschiedener Art


selten
^).

zudem

bei

Gennadius nicht ganz

Dass

er

den Na-

men

der Person anzugeben weiss,

an die das Buch De vita Chri-

stiana gerichtet war, nthigt uns nicht


in diesem

Buche

selber vorkam.

anzunehmen, dass derselbe kann ihn aus der Ueberschrift, Er

Exemplar trug, oder sonstwoher erfahren haben. Nach dem Allen knnen wir dem dritten Einwand wenigstens kein entscheidendes Gewicht beilegen. Was schliesslich den vierten und letzten anbelangt: dass wir dem ob. S. 362 angefhrten Umstand zufolge vielmehr mit dem
die es in seinem

alten Sauctgallener Kritiker Pelagius fr den Verfasser der in ^Rede stehenden Schrift anzusehen haben, wSO ist gegen ihn Folgendes 1. Pelagius luguete zu Diospolis auf das Bestimmzu bemerken. teste, dass er die beiden Bcher an die Wittwe, in denen die ihm vorgeworfenen Aeusserungen vorkamen, geschrieben und dergleichen

Aeusserungen jemals gethau habe^), und anathematisirte die, welche solche Gedanken, wie die in ihnen ausgedrckten, hegten, als dumme Nun knnte er zwar mit seiner Lugnuug gelogen Menschen^).
haben
racter
liche

ein grader

und

offener,

um

nicht zu sagen ehrlicher Cha-

allein Augustin, der eine frmwar er ja keinesweges Untersuchung darber anstellte, ob sich die incriminirten Stellen
;

*)

So sagt er im Artikel ber Pauliiius von Nola,

c.

48:

composuit

und das Gedicht, auf das er zielt, von Paulinus fr die J^]ltern des Kindes, Pneumatius und Fidelis, geschrieSo sagt er im ben wurde (s. Mig. Patrol. lat, T. LXI col. 76 ss.). Artikel ber Theodoret, c. 89: Sunt et ejus decem historiae ecclesiasticae
selbst dieses iufans war,

ad super mortem whrend Celsus


(Paulinus)

Celsum queudara
Cliristiaui

epitapliii

vice

consolatorium libelluui
Christiana

et

baptizati

infautis,

spe

munitum,

imitatus Eusebiura Caesar eensem, scripsit, incipiens a suum tempus iniperium Leonis senioris (45774) whrend die llist. eccies. Theodorets nur aus fnf Bchern besteht, die bis zum Jahre 429 gehen. So legt er in dem Arlibri,

quos,

fine

librorum Eusebii usque ad


,

tikel

rhrende
bei
,

ber Julius I, c. 2, diesem rmischen Bischof die von Apollinaris her104108) epistola ad Dionysium (s. Alte und neue Quellen S. ein Irrthum, den er allerdings mit anderen altkirchlichen Scribenten
So setzt er endlich den
der

theilt.

Zeit

kurz vor der Mitte des dritten


die Kirchenschrifsteller des vier-

Jalirliunderts angehrigen

Commodian unter
lat.

ten und beginnenden


(Ebert,

fnften Jahrhunderts
Lit. S.

und

lsst
2).

ilin
'')

Lactanz benutzen
Reliqua vero, quae

Gesch.

der christl.

440 Aufl.

subjecerunt,

neque in nostris
c.

libris sunt,

De

gest.

Pel.

n.

16.

')

neque talia unquam diximus, Ai\g. Anathematizo quasi stnltos, non quasi liaere-

ticos; siquidem

non

est

dogma, ebds.


Ueber die pelagianischen Schriften auf
S.

3167.

369
sich

in

den

Briefen

an

die

AVittwe

fnden

sie

fanden

bei

derselben wirklich darin


fasser htten, wagt, trotz

und ob

diese Briefe Pelagius

zum

Ver-

den Codex gebracht und vorgelegt hatten,


AVittwe
istos

dem, dass die glaubwrdigen Mnner, die der die Briefe an die
ante

enthielt,

ihm

versicherten,
libros

quatuor forme annos se

tanquam Pelagii

habere coepisse,
*),

nee unquam,
als er

utrum

ejus essent, ab aliquo se audisse dubitari

doch nicht es fr sicher


zu Diospolis
sei

anzusehen, dass er dieselben verfasst und daher,


erklrte, sie seien nicht

von ihm, gelogen habe.


vor vielen

Es

mglich,

meint

Etwas unter Pelagius's Namen, aber nicht von ihm geschrieben worden sei, denn jene Mnner sagten nicht, dass sie diese Bcher von ihm selbst erhalten, oder von ihm selbst gehrt htten, dass sie von ihm herrhrten.
Augustin,
dass

Jahren

unter seinem

Auch ihm, Augustin, selber sei es begegnet, dass einige Schriften Namen nach S[)anien gekommen, und dort von Eini-

gen fr von

Pelagius's ihm verfasst angesehen worden seien ^). Lge wre doch auch gar zu frech gewesen, und die in ede stehenden Briefe knnen mglicher Weise von einem Schler von ihm geschrieben und irrig fr ein Werk des Meisters gehalten worden und deshalb unter des.sen Namen gegangen sein. Doch weckt aller-

dings der Umstand, dass der Glaube, sie seien von


lich

ihm,

ein ziemdiese

allgemeiner gewesen

sein

rauss,

Bedenken gegen
.sie

Anvita

nahme.

2.

Aber
doch,

gesetzt auch, dass Pelagius

geschrieben, so

fragt es sich

ob

die

pseudoaugustinische

Schrift

De

Christiana darum,

weil wir in ihr die

Aeusserung

finden,

die in

dem zweiten von ihnen gestanden hat, mit diesem Nach seinen Anklgern auf also sein Werk ist.
Diospolis stand

identisch

und

der Synode zu
in

nmlich jene Aeusserung in

ihm
c.

einem ganz
In De gest.
libro

anderen Zusammenhang, und wurde


deren
Pel.

sie daselbst

zu einem ganz an11.

Zweck
c.

gethan, als in

De
Et
et

vit.

Christ.
alio

n.

IG heisst es:

in

ad ipsam (viduam)

postorationem domini
')

salvatoris nostri,

docens,

a. d. ob. S. 362 a. 0. ohne Weiteres davon Wittwe, in dem sich die von ihm citirte Aeusserung findet, Pelagius zum Verfasser hat. -) Restare videbatur, ut Pelagium in episcopali judicio crederemus fuisse niontitum, nisi fieri potnisse cogitaremus, etiam ante annos tarn multos aliquid sul) ejus nonne, non tamen al) illo fnisse con.scriptum neque enim isti eosdeni libros ab ipso se accepisse, Nam et mihi quidam vel, quod ipsius essent, ab eodem audisse dicebant. fratres nostri nonnulla o]niscnla snb moo nomine in Hispaniam venisse dixerunt, quae quidem ab iis, qni alia nostra legissent, non agnoscerentur, ab aliis

Auch

Ilieronyinus

geht

PMS, dass der Brief au die

tamen nostra esse crederentur

cl)d.s.

n.

19.

24

370

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

quemadmodum debeaut
ad

Deum

digne elevat manus

sancti orare, ait (Pelagius) Nach diesen Worten ging etc.


:

Ille

ihr

also die

oratio dominica voran,

und

wollte Pelagius in ihr lehren,


vit.

wie ein Christ zu beten habe.


wird

In De

Christ.

c.

11 dagegen

davon geredet, wer nicht fr einen Christen anzusehen sei, und wessen Gebet darum, weil er kein solcher, sondern ein gottloser Frevler sei, von Gott nicht erhrt werde, und wie Jemand beschaffen
sein

msse,

wenn

er

erhrlich

beten

wolle

^).

Von

der

oratio

im Cap. keine Spur, und eine Belehrung darber, wie ein Christ beten solle, wird in der in Rede stehenden Wir werden daher sagen mssen: Aeusserung nicht gegeben. Rhrte das Pelagius zugeschriebene Buch, in dem jene Aeusserung
dominica finden wir

ihm her, so hat entweder der pelagianische De vita Christiana sich seine, des Meisters, AVorte angeeignet und sie zu seinem Zwecke ihm nachgebraucht ^),
stand, wirklich

von

Verfasser der Schrift

oder

hat sich

Pelagius
ist)

(in

dem
in

Falle,

dass die genannte Schrift


in

von ihm verfasst


zu verschiedenem

derselben

Worte

zwei

an

verschiedene

Personen gerichteten Bchern

verschiedenem Zusammenhang und

Zweck bedient. Rhrte jenes Buch dagegen nicht von ihm her, so hat der Verfasser von De vita Christiania entdie

weder

Worte dem wirklichen Verfasser


falls

des

Pelagius

zuge-

schriebenen Buches nachgebraucht ^) oder,

er selber der Ver-

Eine Nthigung fasser dieses Buchs war, sich selbst wiederholt*). wegen der wrtlichen Uebereinstimmung der Aeusserung in De
vit.

Christ. mit der Pelagius zugeschriebenen die genannte Schrift


liegt

diesem beizulegen,
')

mithin nicht

vor-'').

Hingegen

spricht

mit den

Die Benedictiner geben den Inhalt des Capitels am Rande mit Recht Worten au: :jQuorum preces Dens non exaudiat, welche Worte dann in Gallaudis Ausgabe und in deren Abdruck bei Migne als eberDies ist die Meinung aller derer, nach denen schrift desselben erscheinen.
'^)

jenes Buch von Pelagius und die Schrift De vita Christiania von Fastidius
ist.

Ipsa Pelagii verba apud Hieronymum sub finem


^)

z.

. die Beuedictiner zur Stelle.


*)

dial. 3 bemerken Oder hat auch umgekehrt dieser es

ihm nachgebraucht.

Dass

er

dies

konnte, erhellt daraus, dass er schon

mehrere Briefe an die Wittwe geschrieben hatte, ehe er die Schrift >De vita ^) Diese Uebereinstimmung nuiss es Christiaua= an sie richtete. S. ob. S. 364. brigens gewesen sein, die den Sanctgallener Kritiker dazu gebracht hat, sie ihm beizulegen, wenngleich er dies in seinem Vorwort zu ihr nicht ausspricht. Er wusste aus Hieronymus's Dialogus contra Pelagianos, von
dessen Lecture er herkam, und von
Christiana
sagt, der Kirclienvater

dem er im Vorwort zur Schrift De vita habein ihm specicll diese Schrift bekmpft (Cum in superioribus libris tota - Ilieronymi intentio contra Pelagium

invigilet,

sequentem

tarnen

librum

speciali certamine impug-

Ueber die pelagiaiiischen Schriften auf

S.

3167.

371
sie

wider ihn
seinem

als

ihren Verfasser

ganz

entschieden,

dass

einen
sich in

schriftstellerischen

Character

trgt,

der von

mit ihr doch

nach Adressat,

dem, welcher Gegenstand und Zweck

ver-

wandten Brief an die Demetrias kund giebt, sehr verschieden ist. nur Dies hervorzuheben. Sie ist viel einfacher, populrer, praktischer als dieser trotz seiner praktischen Tendenz in nicht

Um

geringem Maasse theoretische, doctrinre


die Kraft zu

Brief,

der mit einer aus-

fhrlichen Ert'irterung darber beginnt, dass der

Mensch von Natur


Erih'terung,

einem heiligen Leben

besitze,

eine

von

der der Verfasser sagt, dass er da,

Leben zu reden habe, mit


ties

ihr

wo er von einem solchen anzufangen pflege (Quo-

mihi de institutione morum et sanctae vitae conversatione dicendum est, soleo prius huraanae naturae vim qualitatemque monstrare et, quid efficere Wie schlicht beginnt dagegen possit, ostendere, c. 2 in.).
unsere Schrift mit einigen Worten ber den
Christennaraen,

wozu

nat

ob. S. 354), dass die Aeiisserung:

Ille

antem ad

Denm

merito extoUit

maiiiis

qnibus

tibi,

ut mihi niiserearis, preces fimdo Pelagius angehrte,

und von ihm

in einer Sclirift

an eine "Wittwe gebraucht worden war.

Nun

fand er diese Aeusserung Wort fr Wort in der an eine Wittwe gerichteten die im Cod. unmittelbar auf den hieronymianiSchrift De vita Christiana Hieraus zog er den Schluss, schen Dialog unter Augustins Namen folgte.
.

und dieselbe
geredet.

dass die genannte Schrift nicht von Augustin herrhren knne, sondern eine sein msse mit iler des Pelagius, von welcher Ilieronymus

Sonderbar, dass er sie von Pelagius ad sororem suam

cantiae
geschrieben

atque
.sein

intemeratae
lst,

iustitiae

wovon

sie

gar nicht

de impec(ob. S. fiducia 354) handelt. Er hat offenbar ihren


Inlialt

Inhalt statt nach ihr selbst nach

dem Gegenstand und

des

hierony-

mianischen J)ialogs angegeben, den er ja fr in Sonderheit gegen Sein ad sororem suam ist aus dem Ita et tu, ansah.

sie gerichtet

dilectissima

soror- in der ^'rtefatio zu ihr und dem Haec tibi, soror dilectissima Noch sei hier folgender Punkt im Anfang ihres Schlusscapitels geflossen. Marius Mercator spricht in seinem Commonit. sup. nora. Caelest. berhrt. C. IV. n. 3 von einem Brief des Pelagius -ad (luamdam viduam Livianam^, ein Paar Stellen aus den er in Hnden habe, und theilt ebds. und in n. App. sec. In ihm soll nach Garnier (Not. 2. n. 3 und diesem Briefe mit. ad prim. part. opp. Mar. Merc, Dissert. VI, Mig. Patrol. lat. T. XIjVIIT col. 102 und 597 s.) auch die auf der Synode zu Diospolis und von Ilieronymus eil irte Stelle gestanden haben. Sollte dem so gewesen sein, so wrden er und die Schrift De vit. Christ. nicht identisch gewesen sein knnen;

denn die von Mar. Merc. mitgetheilteu Stelleu finden sich nicht in dieser Allein, dass jene Stelle in di'm von ihm gemeinten Briefe gestanden Schrift. Pelagius kann an die Liviana mehrere Briefe doch nicht sicher. hat, ist und an mehr als an eine Wittwe Briefe geschrieben, nnd die Stelle in einem

von diesen gestanden haben.


24*

372
er

Ueber

die pelagianischen Schriften auf S.

3167.

seinen

Trger verpflichte,

und wie

der,

Avelcher

dieser

Ver-

nachkomme, ein blosser Namenchrist sei, ihm zu dienen vielmehr verspotte (C. 1)!^)- Von der possibilitas das Gesetz zu erfllen und ein ganz heiliges Leben zu fhren, von der Pelagius unter Polemik gegen das imperitum vul8"), ist in De gus ex professo und sehr weitlufig redet (c. 1 Sie wird in dieser Schrift vit. Christ. mit keinem Wort die Rede. einfach vorausgesetzt, wie denn in ihr, wie wir schon ob. S. 360 f.
pflichtung nicht
statt

der Christus

Text und Anm. 2 gesehen, der Pelagianismus


haupt nur ab und zu angedeutet
nicht
so
leise
ist

ihres Verfassers ber-

oder sich verrth.


so

Pelagius wrde

aufgetreten

sein

und

zurckhaltend geschrieben

haben.

Auch was im

Schlusscapitel

von

De

vit.

Christ.

von

dem Leben

gesagt wird, das eine christliche AVittwe zu fhren habe,


ist

wie kurz und einfach

im Vergleich mit dem, was Pelagius an die Demetrias ber die Lebensfhrung einer christlichen JungDass sich unsere Schrift hie und da mit Schriften frau schreibt. von Pelagius berhrt (s. ob. S. 360 62 Anm. 2), hngt damit zusammen, dass der Verfasser Pelagianer und vielleicht auch von
es

Pelagius abhngig war^).

1)

Der Verfasser kehrt

in C. 6 zu diesem

Thema zurck und behandelt


insipiens
ille,

es hier etwas ausfhrlicher.


in diesem Cap.:
ipsis
sibi

Wie

populr er schreibt, zeigt folgende Stelle

videat, quam

brutus,

quam

quam

stultus ab

etiam gentibus judicetur, cajus tanta est vanitas tahtaque dementia, ut nomen adipiscatur alienum. Qis enira tarn vanus et miser est, qui

advcatus,

cum

litteras nescit, audeat profiteri?

ut profiteatur militem,

qui nesciat

arma gestare?

Quis tam insanus et excors, Nemo enim quodcunque

nomen
flciat;

Sutor ut dicatur, necesse est, ut calciamenta consine causa sortitur. utvocetur quis faber aut artifex, artis peritia facit; ut negotians nunIlujusmodi enim exemplis cupetur quis, carius quod vilius emerat distrahit. agnoscimus nulluni sine actu nomen, sed omne ex actu nomen. Pelagius
schreibt,

so

zu sagen, vornehmer.

^)

Diese acht Capitel bilden die doctri-

nelle Basis
S.

zum Folgenden.

^)

Wir

Avollen hier nachtrglich

noch einen

ob.

36062

nicht mit angefhrten mglichen

Christ. von Fastidius herrhrt,

Einwand dagegen, dass :^De vit. Tillemont bemerkt Memoires besprechen.

T.

XV

sieht,

p. 837 s., dass der Verfasser dieser Schrift, fr den er Fastidius anim Anfang derselben ^se rabaisse sifort, soit pour la science,,

soit

et

pour la vertu, quil parait plutCt un simple particulier un moine, qu'un ministre de l'eglise et un eveque, Obligo
le

par la charge distribuer


in.'itruction,

pain de la parole ceux, qui lui demandent

ist auf Grund der Lesart des Cod. Corbej. anzunehmen, Fastidius sei gar nicht P.ischof gewesen, und dessen bischfliche AVrde schliesslich wenigstens fr nicht ganz sicher erklrt. Da nun nach dem ob. S. 364 ff. Angefhrten an derselben nicht zu zweifeln ist, so scheint die Bemerkung Tillemonts vielmehr darauf

weshalb er geneigt
scripsit

^Fastidius

Brito

c ^

Ueber

die pelasianischen Sehrifteu auf S.

3167.

373

Aus

der im

Voranstehenden angestellten Prfung der gegen

die Abfassung der pseudoaugustinisclicu Schrift

durch den britischen Bischof Fastidius


sich,

De vita Christianu erhobenen Einwnde ergiebt

Einwnden theils kein, theils wenigstens kein entscheidendes Gewicht beizulegen ist. Aber die Abfassung derselben durch ihn hat nichts nur nichts
dass
diesen

Entscheidendes wider
fhren,

sich,

sondern es lsst sich auch Einiges anspricht.

was zu ihren Gunsten


dass
sie

Zunchst,

einen

Titel trgt mit der ersten von den

De vita Christiana. Anscheinend kommt diesem Umstand kein oder doch nur ein geringes GeAvicht zu. Das christliche Leben war ja ein von den kirchlichen Schriftstellern hufig behandeltes Thema und De vita Christiana kann, um nicht zu sagen muss, darum ein Titel gewesen
zwei Schriften die ihm Gennadius beilegt,
sein,

den

mehr

als

eine

christliche

Schrift

gefhrt hat.

Allein,

meines AVissens, giebt es doch ausser der Schrift des Fastidius und
der pseudoaugustiuischen keine altkirchliche Schrift mit die.sem Titel').

Ferner:
Fastidius

Auf

der

einen
ein

Seite spricht Gennadius davon, dass

zwei

Bcher,

das

christliche

Leben und

ein

die

viduitas betreffendes, geschrieben habe, auf der anderen behandelt

der Verfasser der pseudoaugustinischon Schrift

De

vita Christiana

gerade diese zwei Gegenstnde, und zwar in derselben Ordnung, worin


der massiliensische Presbyter Fastidius's
C.
1

zwei Bcher auffhrt, in

den ersteren, in C. 15 den letzteren, eine merkwrdige Uebereinstimmuug, die unlugbar darauf hiudeulet, dass jene beiden

14

tischen

Bcher und diese Schrift identisch .^ind. Dass Gennadius den briBischof die beiden Gegenstnde in zwei verschiedenen Bchern behandelt haben lsst und als Gegenstand seines zweiten

zu fhren, dass nicht


verfasst hat.

er,

sondern ein unbekannter

Mnch

De

vit.

Christ.

doch die Frage sein kann, ob "nicht auch ein Bischof so von sich reden konnte, wie es der Verfasser der genannten Schrift in der Vorrede zu ihr thut, so steht Nichts der Annahme im "Wege, Fastidius habe sie geschrieben, bevor er Bischof wurde.
Allein, abgesehen davon, dass es
')

Das

erste

gennadianischen
(s.

Fabr.

z.

von Fastidius's zwei Bchern trgt in einigen Ausgaben der Scliiift De vir. illustr." den Titel De fide Christiana Artikel) und bei Trithemius De scriptorr. ecclesiast. CXXIX
Christiana.t

den De

doctrina

Allein

De

vit a Christiana

ist die

Lesart

Die Titel De fide Chrider Codd. von den ltesten bis zu den jngsten. stiana und De doctrina Christiana scheinen durcli den (tedanken an .\ni-

und Augustins Schrift De doctrina Christiaua^ Nchsten kommt dem Titel De vita Christiana noch der der augustinischen Schrift >De di sei pH na Christiana.
brosius's Schrift

De

fide

entstanden zu sein.

Am

374

Ueber die pelagiauischeu Schriften auf

S.

3167.

Buches die Bewahrung der Wittwenschaft bezeichnet, whrend in der pseudoaugustiuischen Schrift von beiden zugleich und davon,
welches Leben die Adressatinn
habe, gehandelt wird, thut nach
als

christliche
ob.

Wittwe zu fhren

364 und S. 368 Text und Anm. 1 Bemerkten der Uebereinstimmung keinen wesentlichen Eintrag. Und selbst in dem Falle, dass Fastidiu.s neben der Schrift De vita Christiana eine zweite De viduitate servanda an die AVittwe gerichtet haben sollte (s. ob. S. 364), wrde immer noch eine gewisse Uebereinstimmung zwischen diesem Schriftenpaar und
S.

dem

dem

doppelten

Thema

Christiana Statt finden.


britische Bischof,

pseudoaugustiuischen Schrift De vita Es lge dann die Annahme nahe, dass der nachdem er in der ersten an die AVittwe gerichder

teten mit der pseudoaugustinischen identischen Schrift anhangsweise in

einigen

Worten von

dem Leben

geredet,

was

eine

christliche

Wittwe zu

fhren habe, in einer

zweiten Schrift

an

sie

das ver-

wandte Thema von der Bewahrung der Wittwenschaft behandelt Nach den Anfangsworteu jener Schrift war ja die AVittwe hat.
eine Person, an die er ziemlich oft Briefe richtete.

Endlich: Die pseudoaugustinische Schrift


trgt pelagianischen Character

De

vita Christiana

und hat einen Pelagianer zum Verfasser (s. ob. S. 360 -62 Anm. 2), Fastidius aber war ein Brite, und der Pelagianismus war zur Zeit, als er schrieb, 420 30, in Britannien nicht wenig ausgebreitet^).

')

Gennadius bezeichnet Fastidius


lat.

als

Britauuorum episcopus, wofr

Cod. Monac.

6333 (Fris. 133) saec. IX >Biittaniarum episcopus und Cod. Monac. lat. 14370 (Em. D. 93) saec. X, sowie Cod. Guelf. (Weiss.) 79 saec. X/XI rittanniorum, Britaniorum episcopus hat. Diese Bezeichnung hat etwas
Aufflliges. Sie klingt so, als htte

Bischof gehabt, was ja unmglich der Fall gewesen sein kann.

ganz Britannien zu Fastidius's Zeit nur einen Man knnte deshalb Britainioruni in den AVorten Fastidius Britannorum episcopus nach den AVorten Mansuetus episcopus Britannorum unter den Unterschriften der Canones des Concils zu Tours vom Jahre 461 (vgl. ob. S. 343

Anm.
in der

2)

von den aus Britannien geflchteten Briten

in

Armorica, dem

briti-

schen Volkseleuient daselbst,


Allein htte

verstehen wollen, in welchem Falle Fastidius

Bretagne gelebt haben und insofern ein Bretagner gewesen sein wrde. Gennadius den P'astidius als Bischof der armoricanischen Britannier bezeichnen wollen, so htte er Britannorum in Gallia episcopus

oder Britannorum in

Armorica episcopus sagen m.ssen. Sein blosses Britannorum fhrt mit Nothweudigkeit auf die Briten in Britannia major, Grossbritannien. In der Unterschrift des Mansuetus war das blosse Britannorum vom britischen Volkselement in Armorica fr die ersten, nordwestgallischeu Leser der Canones durch ihre Kenutniss der armoricanischen Localverhltnisse verstndlich, nicht so das blosse Britannorum in Genna4ius's

Artikel

ber Fastidius

fr

die

Leser

vun

De

vir.

illustr.

Sie

Ucber

die pelagianisclien Sclirifteii auf S.

3167.

375

zum Schluss das Resultat dor voranstehenden Untersuchung in den Worten zusammen Die pseudoaugustinische Schrift De vita ('hristiana ist, wenn auch nicht sicher, so doch sehr warscheiulich identisch mit den beiden von Gennadius dem briti"Wir fassen
:

Bischof Fastidius beigeU-gten Bchern De vita Christiana und De viduitate servanda oder auch mit dem ersten von ihnen
sclien
<

und

also

ein

Werk

dieses Bischofs.

Fr

die Identitt spricht das

sehr alte Zeugniss des Cod. Cas., indem es zwar nicht sicher, aber

immerhin recht wahrscheinlich auf Ueborlieferung ruht, und was Avider sie eingewendet worden ist und werden kann, hat theils keine, theils wenigstens keine entscheidende Beweiskraft, whrend sich umgekehrt Mehreres anfhren lsst, was sie begnstigt und jenem
Zeugniss zur Besttigung gereicht.

Wir kommen nun


aufgestellten
S.

Fragen:

zu der zweiten von den beiden ob. S. 352 f. Sind die sechs pelagianischen Schriften auf

Maasse verwandt mit der, wie wir so eben jresehen haben, sehr wahrscheinlich dem" britischen Bischof Fastidius
in

3 1G7

dem

angeh()rigen pseudoaugustinischen Schrift


Avir sie

De vita Christiana, dass jenem Bischof mit dem gleichen Grade von Wahrscheinwie diese Schrift V

lichkeit beilegen drfen,


koiuiteu bei

ihm nur au die Britannier in Britaimia major denken. Iliezii konunt noch ein anderer Umstand. Wre iJritannorunK in den Worten Fastidius Britannorum eijiscopus von Britannieni in Armorica zu verstehen, dieser so wrde Fastidius frhestens um 450 geschrieben liaben, indem es vor Zeit schwerlich dort so viele Briten gab, dass sie einen eigenen Bischof
haben konnten.
ihn
in

Gennadius dem Artikel ber zwischen Nestorius (um 4.S0 c 53), Coelestiuus von Rom (42232; c. 54) und Theodotus von Ancyra (um 430; Cyrillus von Alexaudrien (41244; c. 57), c. 55) auf der einen Seite und und Cassian (f nicht lauge nach 432; c Hl) rauss Leporius (um 420; c. 59)

Nach der Stellung


hat

aber, die

seiner

Schrift gegeben

Auch die Annahme, Fastidius zu der im Text angegebenen Zeit geblht haben. dass Britannorum episcopus Fastidius als britischen Oberbischof bezeichne, Der Ausdruck bezeichnet ihn vielmehr einfach ist natrlich zu verwerfen.
*

INlan vgl. die den Briten oder als britischen Bischof. Bezeichnung des Faustus von Reji als Galliarum episcupus im Brief afrider scythischen Mnche an die auf Sardinien als Exulanten lebenden

als Biscliof unter

kanischen Bischfe

n.

28 (praecipue libros Fausti,


est,

(ialliarum
(nicht
vir.

episcopi, qui
col. 451),

de monasterio Lerinensi provectus

Mig.

Patrol. lat. T.

LXV

sowie die des Sabbatius

als-Gallicanae ecclesiae
episcopusc bei Gennadius.

Gallicanae
illustr.
c.

cujusdam ecclesiae)

De

25.

376

Ueber
Stellen wir

die pelagianiscben Sclirifteu auf S.

3167.

um

diese

Frage beantworten zu knnen eine Ver

gleichung an zwischen der fastidisclien Schrift und jener Schriftenreihe, so finden wir nicht nur hier wie dort denselben pelagianiscben

Geist und dieselbe pelagianische

Denkweise, sondern

stossen

wir
zwi-

auch auf eine ziemlich bedeutende

Anzahl von Berhrungen

schen beiden Theilen, insbesondere zwischen De vita Christiana und den zwei Briefen auf S. 3 21, sowie auch der Schrift De

mal. doctt.,

Berhrungen, von denen einzelne recht


in

auffllig sind.

und in den Briefen auf S. 3 21 derselben eifrigen Polemik gegen Namenchristenthum, und zwar hin und wieder in denselben Ausdrcken^}. -7- Hier wie
vita

Wir begegnen

De

Christiana

'<

^)

Setzen wir die verwandten Stellen einander gegenber.


4

De vita Christiana. Nomen (Cbristiani) ille frustra


sortitur,
tatur.

qui Christum minime imitibi

bei den Briefe. eo iam quempiam C'bristianum putes, quia dicitur. Licet
e

Di

Non

ex

Quid euim

prodest

vocari, enim aliquid dici.quod non


tibi
Chri-

sit.

quod non es, et nomen usurpare alienum? Sed si

Nam
se

scriptum est de quibusdam, qui

dicunt Indaeos esse, et non qui se dicunt et alibi, apostolos esse, et uon sunt; nomen a s s u m e. Aut forsitau non per quod ostenditur, non statim esse, sed vocari desideras? esse aliquid, quia dicitur. et Hoc satis foedum et miserum est, te dici posse, quod non sit. Chrivelle vocari, quod non sis. stiani non sunt, uisi qui Christi forXemo enim ita transit ad Christum, mam doctrinamque sectantur, cum ut Christianus app eilet ur et scriptura dicat: Qui dicit se in non sit. Qui Cbristiauus dicitur, Christo manere, debet, quoChristum se habere Dominum profitetur. modo ille ambulauit, et ipse Et vere habet, si ei iu omnibus obse- ambulare. Uehementer enim errat,
stiauum te esse delectat, quae Christi sunt gere et merito tibi Chris tiani

sunt,

quatur et serviat, C. I. Nec in hoc uobis

quisque putat,

se

rem aliquam
nomen,

obti-

nomine

tan- nuisse,
Brief
I,

si

eins

obtineat

cum

tum, quod Chris tiani dicimur, nomen


blandiamur, sed propter hoc
nos judi-

rei
1

debe^tur,
S-

non res nomini,

f.

caudos

credamus,

si

nomen nobis
alienum.

frustra vindicamus

Nolo exemplarespicias plurimoruni, qui huiusrelegionis decus in solo si bi

Hujusmodi Christiaexemplis agnoscimus nomine uindicant. nullum sine actu nomen, sed uum non nomen, sed actus facit. omne ex actu nomen. Tu ergo, Difticilius alicuius rei substantiam, quomodo Christianus diceris, quam nomen poteris inueuire. Errant in quo uullus Cbristiani actus? enim nimium, qui inhocse Christianos

Cbristiauus

ille

est,

qni

non

no- putaut, quod


possidcant

mine tantum,
putas
,

sed opere est, C. VI.

Christianum tantum nomen, ignorantes, quod


nomen
rei debeatur.

Nam tu illum Christianum


in

non

res nomini, sed

quo nullus Christian!- Et recte aliquem uocari, quod tatis est actus, C. XI. sit, quod non sit uero uanum esse, si uocetur, Brief II, 3 S. 17.

Ueber die

i)elagiaiiischeu Sdirifteu auf S.

3167.

377

dort wird mit grossem


der,

Nachdruck

und Eifer hervorgehoben, dass


tragen
wolle,

welcher

deu Christeimamen

ein wahrer, w'nk-

licher Christ sein msse,

und ausfhrlich und

in krftigen
;

Worten
hier wie

angegeben, was dazu erfordert werde, ein solcher zu sein


dort wird
in

lebhaften

und starken Zgen das Bild

eines

wahren

Christenlebens gezeichnet.

Und

dies geschieht

wandten oder
')

selbst

identischen AVorten^).

zum Theil in verDe vit. Christ. C.

Wir wollen auch

hier die verwandten Stellen einander gegenbersetzen.

De
iutegritatis,

vita Christiana.
patieniiae,

Christianus iustitiae, boitatls,

Citri
iiou

Die beiden Briefe. stianus ille est,


uialo,

qui

pictatis
s
,

est

nialum pro
reddit,

nouieu.

scd
al
c t

contrario
ni
e-

Christianus ille est bonum


t

qui

a n c

nnocen

iucon-

nemi- facientibus benefacit, qui pro nem novit nocere vel laedere, calumniatorib us suis et persedoninibus i)ein ferre. Christianus secutoribus orat, qui quae ille est, qui exemplo Christi nee cumque quae sibi fieri non ininiicos novit odisse, sed niagis uult, neiniui inrogat, et oniad ver santibus sibi benef acere nia, quae sibi praestari desiet pro persecutoribus suis et derat, omuibus libenter inihostibus exorare Christia- pertit, Brief I, 1 S. nus est, qui potest justa voce N'ihil esse breuius i)uto, dicere: Neminem nocui homi- quam quod apostoli desancti nuni j US t e vixi cum oninibus, spiritus iu diclo definierunt, C. VI. dicentes: QuaccKnique itobis ficrl Nunc quid sit proximum tauqnam no)i uidtis, alii uc fcccntis. Et ipse
tauuatus, intactus est;
.

qui

s e b e

ned

qui m qui
,

edicen te
i

m ma

.5.

se

ipsum
alio

diligere, ut

possumus, explicausae expo-

Dominus:
(tut

Quarnntique mdtis, ut
houd,
et

f'aci-

cenius, quanquaui ipsius


sitio

Hobis honiiiws

hds facifr

cum
(dfcri

dicitur

HC

breuiter disseratur, ilUs siiiiiUfer. Ilaec duo maudatorum Quod tibi non vis fieri, genera, si quis bene intellegat et Dominus quoque et custodiat, ab omi poterit aiienus esse farris.
in loco
:

salvator noster
(Httiquc
ues,
cidti,
et

dicit

Ontnia,
vobis

quae-

peccato

in bis

enim

consistit tota ple-

ut faciant
facite
,

homi-

nitndo
sibi

iustitiae,
fieri,

quia
alii

quisqne,

quod
;

ita

vos

Ulis

similiter.

non uult

non

fecerit

et

Nc mo
optat
diligit,

est
.ab

enim qui
aliquo
suum

sibi

mal um
Ille ergo

non solum
sil)i
faciet,

malum, quod inferri


fert,
alteri

fieri.

moleste
ueruni

non

l)roximum

tanquam

se

ipsum

etiam pro nialo bonum,

qui ei non mali a liquid, quod aeque sibi non optat abnui, alio Nullus est enim, quia nee sibi vult fieri, sed si repeusabit. quid b n r o u t ipse ab omni- qui u c e in n a e r e c p e r e o j)bus percipere optat et conse- tet in iuri ae. Illud etiam huic siuiile
i
,

]>

1 ;i t

qiri,

libenter im pertit; (luia hoc esse dinoscitur, ut, quaocumque uohinou solum a Christiauo quaeritur, ut mus, ut faciant nobis homines, ita et ITolunius malo careat, sed ut exerceat bonum, nos illis similiter faciamus. enim, uos Iwnorari ab omnibus; et uos C. X. Sed tu illum Christianum putas, omnes honorare conveniet. Uolumus, cujus nun quam pane u 11 US satu- ut nemo nobis noceat; et nos

378

lieber die pelagiaiiischen Schriften auf S. 3167.

XIII

bildet,

wie wir schon

ob.

S.

249 Anm. 2 bemerkt haben,


nakte,
leere,

in

Bezug auf
C41aube
fr

sein

Thema:

dass der todte,

unfruchtbare

den

Getauften

zum Heile

nicht

ausreiche,

sondern

dass dieser

um

die Seligkeit zu erlangen das ganze Gesetz (Christi)

erfllen msse, das Seiteustck zu der Schrift De mal. doctt. In jenem Cap. wird auf beschrnkterem Rume und in grsserer 'Krze ausgesprochen, was in dieser Schrift die eingehendste ui^.d

ausfhrlichste

Behandlung gefunden
nicht
in treffen

hat.

In beiden Behandlungen

des

Themas
wir

herrscht

nur dieselbe pelagianische Denkweise,


sonst

sondern

Einzelnen an^).
rat ur esuriens lus reficitur
,

ihnen auch mannichfache Berhrungen im

Und auch

werden wir beim Lesen von

cuj US po tu nul- similiter sitiens, cujus Sed etiam,


nobis
bis,

uocebimus
si

nemini.
uolumus
et

nocueriums,
oportet

mensam nemo
cujus
.

tecto

cognoscit, sub nee advena, nee

indulgeri;
qui

ergo

nos
dare.

uos

laeserint,

ueniara

peregrinus aliquando dit Cbristianus ille


oranibus imitatur,
sicut

succe- Debemus etiam inimicos


est, qui nee
est:

diligere, quia
affligi.

eorum

odio

delectamur

Christi viani sequitur, qui Christum in

Quid phiraV
quis

Omnia quaecumque

possi

scriptum

sunt esse bona, in bis testimoniis,


ea

Qui
sicut

dicit, ac
ille

in Cliristo niancre, dchef,


et
i2)se

bene intellegat,

coutinentur.

amlmlavit,
,

ambulare.

Chris tianum enim

laedere nei 1 1

Christianus est

qui omnibus misericor-

licet,

ud

i ii

e re

diam

facit,

qui omniuo non movetur iujuse praesente,

ria, qui,

opprimipauperem,

non
qui

patitur, qui iudigentibus succurrit,

testimonium conuenit: Nemiuem nocui hominem, iuste uixi cum omnibus, Brief II,
4 S.
19.

cum moerentibus
alterius quasi

moeret, qui dolosentit, qui


alieuis,

rem
ad

proprium

Serua innocentiam,

serua

iusti-

lletum

fletibus

provocatur

tiam,
potest.

sine

quibus placere Det

nemo

cujus

omnium communis
i

est

Esto

sanctus, iunoceus,

domus,
cl a u d

cujus janua nemini raisericors, pudicus, hospitalis et pius. cujus mensam p a u- N u i a d u e n i e n t i t u a clausa per nul lus ignorat, cujus bunum sit domus, nullus, si possibile est, omnes nornnt, et nemo sentit iujuriam, mensam nesciat tuam; esurie n t e s e t e g e n t e s t u i s ]) a n i b u s C. XI V. Adiiuia uiduas, pusatureutur.
t

1 1

pupillos

defende,

indefensos

tuere,

succurre miseris, laborantibus subueni,

omnibus necessitatem patientibus opem


praesta, Brief
^)

I,

6 S. 13.

Vgl. die Worte: Alios


fallit

novi, quos ita insipientiae et iniprudentiae

tenebrosa ignorantia

ac decipit, ut fidem,
;

quam habere

se simulant, sine

justitiae oi)cribus sibi ceiiseant profuturain

et

hoc erroris genere sine metu

dum creduut Deum non criminum, sed perfidiae tantum ultorems e vit. Christ, c. 13 mit den Worten: Unde sanctitatem ucstram scire non ambigo, ex hoc uel maxirae in praesenti tempore peccatorum morbo plurimos iumedicabiliter laborare, quo per fidei praerogatiuam credulitatis.
crimina iiefanda committunt,


Ueber die pelagianischeu
Scliriften auf S.

3167.

379

De

vit.

Christ. uicht ganz selten unwillkhrlich


die

mehr oder weni-

ger lebhaft an
queliduciaiii

Schrift

De

mal. doctt. und die anderen pela-

non

se periturosexistiment, qiianmis pluriinacaelestiuin luandatoruui

praecepta non seruent,

De

mal. doctt. III, 2 S. 70,

die

Worte: -Et ejus


und:

modi non, soluui


dicunt boc
solatiura
illi,

se

ipsos peiisse, contenti sunt, sed et alios, in quibus nul-

luni divinae scientiae

lumen

est,

suis nituntur laqueis implicare


filii

Sed

qui peccaudo iani


si

perditiouis effecti sunt, et hoc tautuni

se habere credunt,
c.

alii

secuni potuerint

morti

perjjetuae

manci

pare-, "De vit. Christ,

13 mit Stellen, wie:

huiusce fallaciae deeeptionem

peruiciosain fore optime intellegentes, ([uippe cum per quam multis minus intellegentibus aeternae perditionis interitus inrogetur. Sed quoniam humanae niniis essent gloriae cupidi nimis cailidam et argutam, per quam simplicium mentibus caliginem otfunderent,

apud ipsam

Deum

sibi

tarn sibi,

excogitauere fallaciams
liorainibus

De

mal.

doctt.

IV, 2 n. V,

in.

S. 72,

Sed cur

iam diu

in

Christi

de
esse,

et religione

censitis

et

eiusdem baptis-

matis sanctificatioue purgatis


intellego,

commodum
ex

credulitatis insiuuent,

nequaquam
eis

quod non

ita

hoc

monstratur,
-,

quo
ebds.

absque

V, 3 S. 73, Habent etiam hoc ut ante auditorum suorura mores vitamque explorent et ita doctrinae suae niodum temjierent, ne cuius eorum possint mentibus displicere, scientes se tunc uptimos niagistros, si per omnia discipulorum gestis doctorum sermo concordet etc., ebds. 4 S. 73 f. und: Praescius fuit Dominus, tales fore doctores, qui sub uelaraento dei omnem disci
sauctitatis operibus aeternae

spem

beatitudinis pollicentur

plinae

rigorem

atque iustitiam adulatoriae niterentur persuasionis oblecta


1

tioue destruere;, ebds. VII,

S.

76

f.,

die

"Worte:

Unde

hie tarn impius

non possumus^ etc., De vit. Christ, c. 13 mit den Worten: Sed' unde hie humanis mentibus error obrepserit. ante omnia uosse debemus. De mal. doctt. IV, 1 in. S. 71. die AVorte: Sed dicit aliquis Veteris legis testimonia tantum non accipio, nisi mihi et novi testamenti exempla protuleris. Accipe Auaniam et Sapphirain, quos
ignorantiae
error obrepserit,
scire

apostolica
navit',

sententia non perfidiae crimine, sed furti et mendacii causa damvit Christ,

De

13 mit den Worten:


-

Et ne hoc tantum sub priorc

testamento fuisse credamus,


id,

recordari expedit.

Ananiam

et Sapi)hirani ob

(juod

partem quaudam pecuuiaepropriae subtraxerant,


mal. doctt.

morte
(Rom.
si

esse multa

toss
stoli

De

XIV, 3
etc.

S.

92

10,

die
10):

Worte:
Stulte
I

Sed dicit quis illud apohoc


10,

dicentis:

Corde
quid

(Rom.

10) bap-

tismi impletur in temjwre, quo, ut baptizetur quis, sola confessio desideratur


et fides.
tia fides

Nam

tibi ipsius

baptismi lavacrum prodest,


peccata ablui fides

sola sine justi


tenet.
Si

quaeritur?

Bajjtismo enim

oninium
(luid

deinceps peccandum est,

abluisse quid prodest?


f'iirf)(s

Audi,

dicat

Dominus
Si fides

homini semel sanato: Eccf smtns


ctriiidf
,

es

jutii

imli jicciurc.

nc tibi ddrrins

De

vit.

Christ, c

13 mit

ilen

AVortcn:

>Sed dices mihi:

absque justitiae operibus


dicit;

minus
rx

proderit,

(luoniudo per prophetaiu

Dominus
baii-

ImtuH nntcm

iiteus

fidc ninit.

Unde

intellegi datur, posse creden-

tibus vitam etiani ex soliu fidei iirofessione praestari.


tizatis,

Mementu, de

non de catechumenis haberi sermonem:, De mal. doctt. VII, 1 S. 76 und den Worten: <Nou idcirco Dominus umnem spem credentibus repromisit, ut sub obtentu fidei liberius securiusue delinquereut, sed ut iam de

m o
Ueber
die pelagianiselien Schriften auf S.

380

3167.

ofianischen Sclirifteu auf S. 3

167

gefhrt, alle

diese

Schriften

erinnert und auf den Gedanken mchten mit jener einen Verfasser

haben und mithin von Fastidius herrhren^).


caetero
iain
S.

noii

peccarent.

Unde
:

si

quis

post

sacri lauacri fidem deliquerit,

non per
f.,

solara fidem, ut ante baptismuni,

70

endlich die "Worte

prupheticura

Quin

2ieccatores

ueniam speret, ebds. III, 2 si Dens peccatorem non punit, ubi est illud Nullum hie tantuni incredulum jyerihunt?

et infidelem, sed peccatores

AVorteu:

Illud uero qule est,

aut idolatres,

De vit. Christ, c. 13, mit den quod inpios tantum perituros adserunt, quos non inpios tanaut non credentes in Deo esse definiunt
audio condemnari,

tum

et

iucredulosj

sed etiam

peccatores,
et

si

in

suo

peccato pernianserint,
ibi;
f.

perditionis reos fore

multipliciter

euidenter ostenditur, sicut

^)

Et

iterum
vgl.

Qitoniani iKccatorcs j^cribnnt".,

De

mal. doctt. IX,


vit
(s.

S.

80

Man

die Art, wie

der Verfasser
als

dieser Schrift

von sich

von De Snder redet

Christ.
ob. S.

in

der

Vorrede zu
1

363 Anm.

und hier

insbesondere die Worte: Ut ego

audeam

mentem nostram redarguit o m n i u li 1 1 e ri s ad m on e re und conscientia peccatorum), mit der Art, wie dies der Verfasser von
:

peccator

et

ultimus

te crebrioribus
Nee
rae

.De mal.

doctt. in

I,

3 S. 68

und

XXV

S.

113 in den Worten thut:

meorum
in

quidem
religionis

nie deterruit

delictorum conscientia, quominus


meliores
i
,

omni

cultu

ac

deuotione

peccatorum omnium
o c

ultimus 1 i 1 1 e r a r u m a d f a t b u s c o ni m o n e r e ra et, in trabem gerens, eorum inmaculare aciem uellem, quorum


quidem inesse credenda
est,

me

uec festuca

cum

illius

uos humilitatis esse non iguorarem,


et ita exosa habere peccata, ut

cui nee deterioris generaret sermo fastidium,

uobis in eisdem destrueudis nee

peccatoris quidem disputatio possit horrere

und:
poss.

htten diese beiden Stellen ob.


Art,

Quanquam mihi et mei similibus dici ista conveniat. (Wir S. 363 Anm. 1 neben und vor der aus De non pecc. II, 1 angefhrten citiren sollen.). Ferner vgl. man die

wie der Verfasser von De vit. Christ. von der Darstellung seiner Ansichten ber einen Gegenstand zum Schriftbeweise fr sie bergeht, mit der, wie dies von Seiten des Verfassers der sechs Schriften geschieht (Sed ue nie ex sensu proprio loqui quis arbitretur et credat, aut eum putet se facile posse contemnere, quod sua potius voluntate, quam legis auctoritate tarn veteris quam novae incipiam exempla proloquatur, jam ipsius legis

ferre
nisi

und:

Sed

dicit aliquis:

Veteris legis testimonia tantum non accipio,

mihi et novi testamenti exempla protuleris. Accipe, Ananiam et Sapphi-

rani' etc.,

De

vit.

Christ,

in.

und

c.

13;

>Sed

ne

nie

hoc
In

propriis

adstrucre existimes argumentis, accipe legis exemplum, quo ostenditur, igno-

rantiam nihil prodesse,


libro legimus,

sed obesse magis peccatoribus posse.

regnorum

lonatham etc., Brief II, 2 S. 16, -Sed ne hoc nostris tantuni sermonibus adstruxisse uideamur, ad con])robandam huius intellegentiae ueriDicit euim scriptura: tatcm aliqua diuinae legis exempla promenda sunt.

Qni

credit Deo'n etc.,

Superfluum forte uidebitur,


aliqua noui

si,

ut huius intellegentiae

ueritatem euidentius adprobemus,

testamenti
et

testimonia

profe-

ramus

quae minima esse uidentur, noui etiam definitionibus condemnari, manifesta probatione monstremus, Sed ne, haec solis uerbis promissa esse, existimemus, et non ita,
,

^Sed

non solius inpietatis crimen, verum

eber die pelagianischen Schriften auf

S.

3167.

381

all dem Angefhrten vernirgen wir nicht dies Die Berhrungen zwischen den sechs 8chriften und der Schrift De vita Christiana sind dazu weder zahlreich noch, inshesondere, characteristisch genug und lassen sich hinreichend

Allein trotz

anzunehmen.

nt

(licta

sunt,

perficienda

pro

niniia

Dei

beiiigiiitate

spercmns,

ueternin

iiobis

ante oculos exempla ponannis, ut ex praeteritis saltini futura credanuis.

ob nnius mandati praeuaricamorte nniltatos, Et ne, hoc tantum sub priore testamento fuisse, credanms recordari expedit, Ananiani et Saiipliiram etc. De mal. doctt. VI, 1. X, 1. XII, 1. XIII, 1 und 3 S. 74, 82, 88, 90 und 92, ^Sed haec argumenta forsitan non uidebuntur, nisi diuina auctoritate firmentur. Audi ergo
tione

^Meniinisse debemus, illos mortalinm principes

etc..

De

diuit.

IV,

S. 27,

Sed dicis mihi:


sed
et

Haec quidem uera


non
sufficit,

ratio est et

eam etiam earum testimoniis bonum castitatis ostenderis und: ^Dices forsitan: Haec quidem uehemens ratio est, sed exemplis potius, quam doctrinae consolidatione munitur; ego autem doctrinac auctoritatem desidero De cast. V, 1 und VII, 131 and 133. Endlicli vgl. man auch noch die Worte Si illam Judaeis etiam sub veteri lege degentibus, quando adhuc illis inimicum licebat odire (Matth. 5, 43), observare praeceptum sit, quid te nunc agere couvenitchristianum, qni inimicum tuuin juberis amare? De vit. Christ, c. 10 mit der in De mal. doctt.
experinientis

plurimis

conprobata,

mihi

nisi

scripturaruni

auctoritate

firmaueris

S. 8284 vorgetragenen Auffassung von Matth. 5, 17 ff., die Stellen: Nemo se, iuquani, fallat, nemo se decipiat malos non amat Dens; etc. und Nemo, inquani, sensu proprio se decipiat et illudat, nemo se vana
: :

existimatione

seducat.
c.

Quisquis bonus non


c.

fuerit,

vitam non

liabet-

etc..

De
I,
1

vit.

Ciirist.

4 und

10 mit der Stelle:

Nemo

sinceritatem

tuam
nimia
f.

fallat,

nemo

decipiat.

Nisi quis jnstns fuerit, saluus esse non poteritv, Ilrief


>()

S, 7,

den Ausruf:

et

non ferenda crudelitas!


5 ans .-De diuit..

in

indignum De vit.

iiefasi o scele.stum
f;hrist.<
c.

facinus

3 mit den ob. S. 295


cast.'

Anm.
rufen,

De

mal. doctt.
et beatus

und

>De
:

angefhrten
qui

Ausnee

die Stelle:

Hoc
c.

apostolus

evidenter ostendit,

panes cum peccatoribus frangi praecepit, dicens


etc. in

Si qais fratcr cognominntur'^

^De

vit. Christ.

9 mit den Stellen


cibuin

aut

ebriosis,

aut

malodicentibus

capere

cum fornicatoribus, aut auaris, tam inlicita sunt, quam

euidenter prohibita,

P.rief I, 2 S. 8,

>I'rohibemur etiam

aut ebriosis, aut maledicentibus, aut rapacibus cibum capere,

S.

60
S.

f.,

Non

licet

etiam cum
ebriosis,

fornicatoribus,

cum foncaturibus, De diuit. XIX, aut cum auaris, aut cum

maledicentibus, aut

cum
iile

aut
et

X, 8
91

144,

und:

homo Dei

cum rapacibus cibum cajiere, De cast. propheta quia cum indigno cibum
,

sumpsit, saeuissimis leonis dentibus deputatus est.

De

mal. doctt. XIII, 2 S.

die Stelle

Dens

a nobis nihil magis desiderat et requirit,

quam

nomen sunm magnificetur al) uninil)ns'. De vit. Christ, c. 9 fin. mit den Stellen: Nihil est tam carum Deo quam castitatis boinim., Brief II, 6 S. 21 und: si Deum amas, serua, in quo uel maxime Dens gaudet, serua intogritatem, serua pudicitiam- etc., De cast. XVII S.
ut per actus nostros
1(16,

und

die Stelle:

Illuni

Cliristiaiunii
vit.

i)utas
c.

,qni, nt se diviteiii faciat,


Stelle;
1

plures
diuites

eicit

in<Iigentes^

De

Christ,

11 mit der
diuit.

l'auci

pauperum causa sunt multnruni', De

XII,

S. 48.

382

Ueber

die pelagianiscben Schriften auf S.

3167.

daraus erklren, dass jeno Scbriften und

De

vita Christiana

zum

und einer Zeitrichtung, der asketischen, und einer Denkweise und Schule, der pelagianiscben,
Theil dasselbe

Thema

behandeln

angehren,

so

dass

wir nicht einmal zu


eine

der

Annahme zu

greifen

brauchen, dass der

von

den beiden

Schriftstellern

auf den

anderen eingewirkt habe, eine Annahme, die brigens Nichts wider

Hiezu kommt, dass sich in der fastidischen Schrift Parden sechs Schriften nach Gedanken und Ausfhrung ganz fremd sind (wir denken namentlich an die Partieen in c. 2 5), und dass dieselbe nicht nur einen populreren Character hat als jene (dies Hesse sich daraus erklren, dass sie an eine Frau geschrieben ist), sondern auch im Ganzen ein stilistisches Geprge trgt, das von dem ihrigen bedeutend abweicht. Kann nun auch Fastidius nicht der Verfasser der in Rede
sich hat.

tieen finden, die

stehenden Schriften sein, so bleiben uns nach dem ob. S. 347 Bemerkten nur Se verianus und Agricola als diejenigen brig, von denen sie ausgegangen sein knnen, in Sonderheit der Letztere, insofern er nach dem, was uns Prosper von Aquitanien von ihm
sagt,

ungleich bedeutender gewesen sein muss als der Erstere.


Ist

nun einer von Beiden, und


anzusehen?
diese

ist

namentlich

Agricola etwa
wir

fr ihren Verfasser

Um

Frage beantworten zu knnen,

mssen

zuvor

untersuchen, ob das, was Prosper ber sie berichtet, in der Wahrheit

begrndet

ist.

Agricola Pelagianus, Severiani, Pelagiani episcopi^}, filius, ecclesias Britanniae''') dogmatis sui insinuatione corrupit. Sed ad actionem Palladii
Sein Bericht lautet:
diaconi

papa Coelostinus Germanura, Autissiodorensem episcopum,


et,

vice sua mittit

deturbatis haereticis, Britannos ad catholicam fidem


unt.

dirigit^) (Chron.

Florentio et Dionysio

Coss.,

d.

i.

429)*).

')

Beda,

Hist. eccl. geut.

Augll.i

^TAh. I

c.

17 in. hat bloss sepiscopi

>Ante paucos sane adventus eoruni (Saxonuni) annos haeresis Pelagiaua per Agricolam inlata, Severiani episcopi filiuin, fidem Rritanniarum foeda peste comniaculaverat. Er hat sie mit Ausnahme von Ante annos aus Prospers Chron. geschpft. '^) Andere Lesarten Basterniae, Brastaniae< (offenbar nur Corruptionen von Britanniae) und Hyberniae. Dass Britanniae das Rechte ist, erliellt ausser ex ms. Colbertinn uno et pluribus aliis< (Mig. z. St.) aus den Schlussworten der Stelle Britannos ad fidem catholicam dirigit und aus dem Bericht des Constantins in der Vita S. Germani. S. Anm. 4. ^) In quibnsdam libris, nf dirnjat. Ms. Colb. unus redeqit (Mig. z. St ). edigit? *; Vgl. auch noch die Stelle Nee vero seguiore cura ab
-

ohne Pelagiani<.

Seine Worte lauten:

>

Ueber

die pelagianischen Sclirifteu auf S.

3167.

383

nun dieser Bericht in Bezug auf ankommt, die Personen Agricolas und Erstere in Britannien spielte, und die dieser Insel und seine Bekmpfung
Ist

das

in

ihm,

vorauf os hier

Severians, die Holle, die der

Sendung des Germanus nach


des

Pelagianismus

daselbst,

glaubwrdig, historisch?

Wir haben

allen

Grund denselben
berichtet,

dafr anzusehen.

Prosper war Gallier, Aquitanier,


sich das ereignete,

was er

und lebte zu der Zeit, als und er den bis 433 reichenden
os

Thoil

seiner

Chronik^),

worin

or

berichtet, verfasste,

noch in

seinem Vaterlande'').

In Uebereinstimmung hiomit zeigt er in

dem

genannten Theile seines Werks vornehndich fr Begebenheiten Interesse, die sich in Gallien

zugetragen hatten, richtet er in demselben

und thut er vorzugsweise Ebenso wai' Prosper ein beraus eifriger Gegner des Pelagianismus, und interessirte er sich in Folge davon in seiner Chronik fr Alles, was diesen und speeiell dessen Bekmpfung und Beseitigung betraf, war er auf Derartiges ganz besonders aufmerksam, und giebt er verhitnissmssig nicht wenige darauf bezgliche Notizen*). Brauchen wir da zu sagen, dass wir allen
ihrer

insbesondere auf solche sein Augenmerk,

Erwhnung^).

hoc eodem morbo (dem relagianisnuis) Britaniiias liberavit (Coelestin), quaudo quosdani ininiicos gratiae solum suae originis occu-

pante.s
ctr.

etiain ab illo secreto exclusit

oceanis

De

grat.

Dei

et Hb. arb.

ber

Collat.

(ge.scbriebcn 433)

c.

21 n. 2, sowie die Stelle;

Eodoiii tempore

ex Britanniis dirccta legatio Gallicanis episcopis nnntiavit, Pelagianam perversitateni in locis suis late populos occupasse, et quam priinuni fidei catliolicae succnrii. Ob quam caucollecta est omiiiumque judicio duo praeclnra religilumina universorum precibus ambiuntur, Germanu.s et Lupus etc., Constantius, Vit. S. Germ, (nach ScbU, wie schon ob. S. 337 Anm. 1 gesagt, nicht von Constantius, sondern erst im sechsten .Talirliundert vor

sam s^nodus numorosa

onis

I c. 5 n. 41, Act. Sanctr. T. VII .Tulii p. 211. Au beiden Stellen wird der Urheber der pelagianischen Wirren in Britannien nicht genannt. ') Aus" den Computatioiien, die wir in derselben hinter dem Jahre 433 (The-

fasst) Lib.

odosio

XIV

et

Maximo
(s.

Coss.) finden, erhellt, dass sie ursprnglich,

in ilirer

ersten Edition nur bis zu

ihm gereicht

hat.

'^)

Er

bersiedelte erst 433 oder

Hauck, Art. Prosper in der Real. Encycl. fr prot Theol. S. 303). Dass er dies damals that, erhellt auch daraus, dass er seine Chronik mit dem Jahre 433 abschloss (s. die vorangeh. Anm.). Er that dies unmittelbar bevor er Gallien verliess und sich nach Rom l)egab. Hier setzte er sie dann docli fort, zuerst bis 445, in welchem Jahre er sie zinn zwei ten, und sodann bis 45;", in welchem er sie zum dritten Male edirte. ') S. Ilauck, a.
und
Kirciie B.

434 nach

Rom

XII

a.

0. S. .303

f. ^)

Sie reichen von


43i),

41.'),

in wclchi'in .lahre er l'elagins mit seiner


.Talire er iilicrt-inen

Lehre
ob.

auftreten lsst,bis

zu weicliom

verfehlten \'ersurli Julians


(s.

berichtet wieder in die Kirchengemeinschalt

aufgenommen zu werden

384

Ueber die pelagiani sehen Schriften auf

S.

3167.

Grund haben
breitung des

das,

was

er an der

ob.

angef.

Stelle

Pelagianismus in

Britannien

um

von der Ver429, von Agricola,

dem
als

Sohn des pelagianischen Bischofs Severianus, deren Urheber, sowie davon, dass Germanus von Autissiodorum
pelagianischen

(Auxerre) damals nach Britannien zog um die dortigen Pelagianer zu bekmpfen fr historisch anzusehen und keinen die Historicitiit von dem Allen zu bezweifeln? Es war ja eben Solches, was den Pelao-ianismus betraf, und woran .Gallien wesentlichen Antheil hatte,

und Prosper war

ja,

als es

geschah, den

zum

Theil geschali, und von

wo

er ber das

Gegenden Ganze

so nahe,

wo

es

die genauesten

Nachrichten erhalten konnte.


er selbst an einer anderen

Stelle,

Hiezu kommt noch, dass nicht nur der ob. S. 383 Anm. 4 angef. in
davon
redet,

seiner

Schrift

gegen

Cassian,

dass die pelagianische

Hresie zur Zeit Coelestins von Britannien Besitz

genommen

habe,

und auf

die Mission des

Germanus

daselbst hindeutet, sondern auch

Germ. unabhngig von seiner Chronik von der grossen Ausbreitung des Pelagianismus auf der Insel und von Germanus's Reise dorthin zur Bekmpfung desselben berichtet und mithin
die Vit. S.

seinen Bericht in wesentlichen

Stcken besttigt. Endlich spricht auch der Umstand, dass Prosper denjenigen zu nennen weiss, der den Pelagianismus nach Britannien gebracht und daselbst verbreitet, sowie auch den Namen, die Stellung und die Richtung seines Vaters kennt, fr die Historicitt seines Berichts. Es zeigt, wie

genau er unterrichtet war.


kann,
ist,

dass

er.

Das Einzige, was Zweifel erwecken Germanus vom Pabst Coelestin auf Betreiben

(ad actionera) des

Diakonen Palladius an seiner Statt nach Britannien gesendet werden lsst, und dem genannten Pabst das Verdienst und die Ehre zuschreibt die Briten zum katholischen Glauben zurckgefhrt zu haben ^), welches Letztere er auch in der Schrift gegen Cassian thut, in der er den Germanus nicht einmal erwhnt. Davon weiss die Vit. S. Germ. Nichts. Nach ihr wird Germanus und mit ihm Lupus von Troyes von einer auf Veranlassung des
S.

337 Anm.

1),

und sind der Zahl nach

sechs,

Gallien verfassten,

dem

gallischen Theil der Chronik angehren.

von denen fnf dem in Diese rei-

chen von 41329, und unter ihnen ist auch eine so specielle, wie die erste von den beiden zum Jahre 418; -Hoc tempore Constantius, servus Christi, ex Vicario Komae habitans, et pro gratia Dei devotissime Telagianis resistens,
factiono

quae illum sanctis confessoribus sociaAehnlichkeit mit der zum Jahre 429, insverunt. Sie hat besondere darin, dass in ihr eine einzelne Person, Vincentius, hervorgeet, deturbatis haereticis, Britannos ad hoben Avird. ') Nach der Lesart

eorundem

multa

pertulit,

eine gewisse

catholicam fidem, dirigit.-^

S. ob. S. 382,

Anm.

3.

Uebeu

lue pelagiauischeu Schriften auf S.

3167.

385

Hilferufs der katholischen

Briten

versaTnmelten gallischen Synode


ist

nach Britannien gesendet.


die damalige gallische

Auch

es nicht wahrscheinlich, dass

Kirche eine solche Stellung /um rmischen Stuhl eingenommen habe sollte, wie sie Prospors Bericht voraussetzt. Wir worden die Thatsachen und seine Anschauungen von denselben zu unterscheiden und jene anzuerkennen, diese dagegen abzuweisen
haben.

An

der Person des Diakonen Palladius und daran, dass

er,

der wahrscheinlich ein Brite war^),

Coelestin aufgefordert hat den

katholischen Briten gegen die auf ihrer Insel in drohender, gefhr-

Weise um sich greifende pelagianische Hresie zur Hilfe zu kommen, wird sich mit Grund nicht zweifeln lassen; und ebenso
licher

wenig daran, dass Coelestin in Folge seiner Aufforderung sich in einer oder der anderen Weise an dem betheiligt hat, was in Gallion
auf Veranlassung des britischen Hilferufs geschah.
Hirtensorge
fr

eine

auf

alle

ch)'istlichen

Er sah ja seine Lnder sich er^)

streckende an^), war ein hchst eifriger Gegner der Pelagianer


griff

und

auch sonst in die Verhltnisse der gallischen Kirchen


die Vit. S.

ein*).

Dass

schweigt, lsst sich gengend erklren.


gallische
referirten

Germ. von dem, was Coelestin gethan, gnzlich Wir haben in ihr die rein Relation und eine Relation, deren Urheber den von ihm
Begebenheiten ungleich ferner stand,
so
als Prosper^), und Sendung dos Germanus war nicht

der Antheil Coelostins an der


so

bedeutend,

durchschlagend gewesen,
Dieser

wie

der

a(][uitanische

432 zusammen mit Hilarius in Rom gewesen um Coelestin zu einer Erklrung wider die Lehre der ]\lassilienser und fr die Auguskins zu bewegen und hatte sich hier die rmische Auffassung der Sendung des Gormanus, die diese und ihren Erfolg dem zuschrieb, was der Pabst in der Sache gethan, angeeignet. Er that dies um so lieber, als er hoffte, der rmische Stuhl werde ihm auch forner Beistand leisten gegen die von ihm fr Pelagianer angesehenen und so eifrig bekmpfton .semipolagianischen Gegner seines Meisters, und zwar einen krfChronist sie darstellt.

war 431

oder

')

Hiofiir spricht day

iiiclit

(geringe

Tnterosse
(eine
ihr

fr

die
liegt

britische
in

Kirche,

welches
setzt.

seine

dringende

Anllorderung
an
de
la

solche

Prospers

ad

actionenii,

auf I>etreihen)
die Ilist.
lit.

Coelestin,

zur Hilfe zu

kommen
fr einen

voraus-

Auch
S. die

France sieht Palladius

Briten

an.

Anfangsworte seines Briefs ad


IV.

ejjiscopos Illyrici, Const.

Epp.

Roman. Pont
Italien

T.

I.

col.

I63.

'j

Er

vertrieb unter negotio,

Anderem
21
n.

Caelestius aus

(Coelestium,

quasi

non

excusso

audientiain
c.
'J).

pnstulantem
*)

totius Italiae finibus jnssit extrudi, Prosp. ctr. Coli.

Wie

sein
a.

Brief

^ad

episcopns provinciae Viennonsis et Narbonensisi


zeigt.
-')

(Const., a.

O.

106572)

Daher

ihr in

hohem Grade sagenhafter Character.


25

386

Ueber

die pelagianisclien Schriften anf S.

3167.

tigeren als bisher^).

AVie es sich aber auch mit Coelestins Antheil

an der Sendung des Germanus verhalten haben mag, an dieser Sendung selber und an das, worauf es uns hier allein ankommt, die Persou Agricolas, sein Wirken fr den Pelagianismus in Britannien

und

die

durch dieses Wirken, wird


mit

gefahrdrohende Ausbreitung desselben auf der Insel man nach dem oben Angefhrten nicht

Fug

zweifeln drfen.

dem so ist, so liegt es unlugbar sehr nahe das, von Agricola berichtet, mit dem zu combiniren, was was Prosper der Schreiber des Briefs auf S. 313 ber sich und seine Verhltnisse aussagt, und jenen Mann, Agricola, fr den Verfasser

Wenn

aber

dieses Briefs, und,

des Briefs auf S.

dem ob. S. 278329 Dargelegten zufolge, auch 1421 und der vier Schriften auf S. 25167
des Briefs

anzusehen.

Der Schreiber
ziemlich

war,

wie

wir

ob.

S.

341

45
^).

wahrscheinlich

gemacht zu haben glauben,

ein

Brite

Er

hatte, bevor er sein Heimathsland, Britannien, verliess, den Seinen das Versprechen gegeben nach demselben zurckzukehren und trug auch, als er nun in der Fremde lebte, ein Verlangen

danach dies zu thun, wenn auch nicht so bald, sondern erst nach geraumer Zeit (ad patriam, ut ante promisi, redire quidem cupio, sed post aliquant um temporis, cum aliquid diuinae scientiae Wir werden daher annehmen drfen, fuero adsecutus, n. 5 S. 12). erfllend und seinem eigenen Verlangen dass er es, sein Versprechen

*)

Man

sehe nnr. ^^ie er sieh in seiner Schrift gegen Cassian


,

c.

21 n. 4 aus-

spricht.

sQuodnehypocritarnm obtineatur insitliis sagt er hier, *confidimusDomii protectione praestanduni, ut, quod operatus est in Innocentio, Zosimo, Bonifacio,

Coelestiiio, operetnr in Xysto, et in

custodia dominici gregis haec sit


sicut
illi

pars

gloriae huic

reservata

pastori,

ut,

lupos abegere manifestos


(die

(die eigentlichen Pelagianer), ita hie depellat occultos


illo

Semipelagianer),

auribus suis doctissin senis insonante sennone, quo coUaborantem secum ue pereant (eine Stelle aus hortatus est, dicens: Sunt enim quidani

Augustins zweitem Brief an Sixtus, als er noch Tresbyter war, Ep. 194 c. 1 n. 2). Gallien, insbeson*) Wir haben daselbst neben Britannien das nrdliche dere dessen Kste, als seine mgliche Heimath bezeichnet. Wir htten doch
auch noch das

westliche (Armorica und Aquitanien),

in Sonderheit

dessen Kstgegenden, als solche hinzufgen sollen, obgleich es iFrancia- und iSaxoniai ferner lag. Denn nicht nur die Franken, sondern auch die Sachsen,

waren auch hier bekannt genug. S. Apollinaris v. 369 ss. und v. 390, Monumm. Germ. bist. T. VIII p. 132, 136 und 212 s. Indess gilt auch vom westlichen vom nrdlichen Gallien im Vergleich mit Britannien, was wir ob. S. 342 im Vergleich mit diesem Lande gesagt haben.
die

schsischen

Piraten,

Sidonius Ep.

VI und IX und Carm. VII

11'.

lieber die pelagianischen Schriften auf S. 3167.

387
er aber,

nachgebend,

spter wirklich

gethan

hat^).

Nun war

wie

sein Brief auf S. 3

13

zeigt, in der

Fremde, auf
Avar
s(?iner

Sicilien,

Pelagi-

aner geworden,
fhrung und
voll

oder,

genauer,

er

hier aus einem asketisch

gerichteten Manne, der,

um

bisherigen LebensSehnsucht nach einem wahrhaft asketischen Leben, zu einem solchen zu gelangen nach dem Orient reisen wollte,

unzufrieden mit

ein begeisterter

und

eifriger

pelagianischer Asket
-

geworden.

Als er nun nach lngerem

bestimmen
(s.

12)

Aufenthalt in

wie langem, lsst sich nicht genau der Fremde, auf Sicilien, in Hom

und auch wohl noch an anderen Orten in Italien, nach seiner britischen Heimath zurckgekehrt war, wird er natrlich hier eifrig und energisch fr den Pelagianisraus und specioU fr pelagiauisches Asketenthum gewirkt haben er hatte dies, wie der Brief auf S. 3 13 zeigt, schon vorher brieflich gethan und zwar, da er ein Mann von nicht geringer Begabung war, mit bedeutendem Erfolg. Nun erfahren wir von Prosper, dass im Jahre 429 ein Pelagianer Namens Agricola mit so grossem Erfolg an der Ausbreitung des Pelagianismus in Britannien arbeitete, dass die
ob.

S.

katholischen Briten

sich genthigt

sahen die Hilfe

der

gallischen

Kirche gegen ihn in Anspruch zu nehmen, indem


nicht

sie allein seiner

Herr werden

und der

von

ihm auso:ehenden

Verfhruns:

Einhalt thun konnten, und dass die

um

Hilfe angerufenen Kirchen

zu seiner Bekmpfung einen .so bedeutenden und hochangesehenen Manu, wie Germanus von Autissiodorura, nach der lusel senden mussteu. Da liegt es nun nahe genug ihn mit dem nach Britannien zurckgekehrten Schreiber des Briefs auf S. 3 13 und der Briefe und Schriften auf S. 3 167 berhaupt zu identificiren und mithin fr deren Verfasser anzusehen. Die Zeit stimmt dazu nicht bel, wenn wir annehmen, dass der Schreiber jenes Briefs um 417

nach

Italien

gekommen
anfangs

war^),
wollte,

sich

dort

mehrere

Jahre,

ln-

ger als er

wohl

aufgehalten hatte, und etwa 42G


der Umstand, dass einerseits

oder 427 nach seinem Vaterlande zurckgekehrt war, wogegen sich

Nichts wird einwenden lassen.

Auch

der Verfasser des Briefs auf S. 3

13

einen

nahen
ist,

lteren

Ver-

und den er mit honorificentia tua und mit parens dilectissime anredet, und andererseits Agricola nach Prosper der Sohn eines pelagianisehrMi Bischofs Severianus war, lsst sich zu Gunsten jenes Briefschreibers mit Agricola geltend machen, vorausgesetzt, dass sich Prosper oder seine
hat,

wandten gehabt

an den

dieser Brief adressirt

') Wir haben hier das ob. S. 345 in anderem Znsannneiilianff anderem Zwecke Gesagte wiederholen mssen. -) 8. ob. S. 33740.

uii<l

zu

25*

388

lieber die pelagianischen Schriften auf S.

3167.
Agricolas

Quelle darin geirrt hat, dass er oder

sie

Severianus fr

Vater anstatt fr einen lteren nahen Verwandten von


hat, ein

ihm gehalten

konnte.

Irrthum in einem Nebenumstande, der unschwer entstehen Es ist doch immer bemerkenswerth, dass wir sowohl
als

neben dem Briefschreiber


stehenden

neben Agricola einen lteren in nahem

verwandtschaftlichem Verhltniss zu

dem Einen und dem Anderen


parens
des
Briefschreibers

Mann

finden.

Sind

der

und der angebliche Vater Agricolas eine und dieselbe Person, so haben wir anzunehmen, dass er durch diesen fr den Pelagianismus gewonnen wurde (wir sehen den Briefschreiber seinem parens
eifrig die pelagianischen

Ansichten predigen, die er selber krzlich

angenommen hatte) und nachmahls Bischof ward. Und noch einen anderen Umstand drfen wir wohl fr die Identitt des BriefNach Prospers Worten: Agrischreibers mit Agricola anfhren. Pelagianus ecclesias Britanniae dogmatis sui insinuacola tione corrupit scheint der Pelagianismus vor Agricolas Auftreten,
das etwas Pltzliches hat

er taucht auf

einmal auf

noch

nicht

oder doch nur in sehr geringem Maasse auf der Insel


dieser

existirt,

und

ihn

erst

dort

eingefhrt oder doch erst recht eingefhrt zu

haben.

Nun kann er ihn zwar allerdings durch Lesen von Schriften von Pelagius und seiner Anhnger erhalten haben, aber nher liegt es doch anzunehmen, dass er ihn aus der Fremde, aus Italien, wo er so ausgebreitet und wohl auch entstanden war, importirt hat. Es liegt um so nher, als die Briten so gern und so viel ins AusDass land, zumal nach Italien (Rom) reisten (s. ob. S. 342 44).

wir den

Namen Agricola trotz der Bedeutung unter den Namen der Pelagianer antreffen, die Anm. 3), Boden entgegentreten (s. ob. S. 345
f.

des

Mannes

nicht

uns auf italischem


darf nicht dagegen
gelebt
hat.

eingewendet werden, dass er mehrere Jahre

in Italien

Jene Namen gehren Bischfen und anderen Klerikern an, er aber war whrend seines Aufenthalts daselbst schwerlich ein solcher. Und berhaupt sind die Nachrichten ber die Anhnger des Pelagius, Caelestius und Julianus ausgenommen, usserst sprlich und o drftig. Noch weniger darf man sich auf Gennadius's Schweigen
von Agricola und Schriften von ihm dagegen berufen, dass er der 167 ist. Gennadius sind diese Verfasser der Schriften auf S. 3 Schriften und ihr Verfasser berhaupt unbekannt geblieben, und er kennt auch Anianus und seine Schriften nicht.

Nach

all

dem Angefhrten sehen wir

ps fr nicht unwahrschein-

lich an, dass ps

Agricola war, der die in Rede stehenden Schriften

Ueber die pelagianisclieu

Scliriften

auf

S.

3167.

389
in Italien

verfasst hat
als in

wohl

eher

Avhreud

seines

Aufenthalts
s])richt,

Britannien
ist,

wofr auch noch das


sie

dass er der ein-

zige Brite

dem

wir

zuschreiben knnen.

n.
lieber die beiden Briefe uuf S. 171

82.

1.

lieber das Ermalinuiigsschreiben an einen jiinjjst

zum asketischen

Leben Bekehrten.

Dieses Schreiben steht im Cod.


auf
fol.

lat.

Monac. G311

(Fri.?.

111)
fol.

72 a

((3

Zeilen,

die Ueberschrift mit eingerechnet)

59

75 a (23 Zeilen) zwischen Hieronymus's ed. Yall.) und dem von mir in Kirchenhist. Auecdota I, 1 S. 227 ff. herausgegebeneu pseudoambrosianischcn Aufsatz ber den

Ep. ad Marcellam (Ep.

Ursprung der Seele ^) und wird in seiner Ueberschrift Humelia de um seines finit humolia ])enentibus''^) und seiner Unterschrift paraeneti.schen Inhalts und Characters willen flschlich alsHomilie
bezeichnet^).

Der Verfasser

desselben,

ein

begeisterter,

feuriger

auch iu eiuer AVolfenbtteler HandXIII fol. 55 a col. 1 und 2 und U Er trgt in derselben den Titel: -Alteracio sei Ambrosii Cl. 1 gefunden. epi de anima et humauo curp^re- und beginnt auch iu ihr mit: Sic enini dicit deus. Ich habe ihn aus ihr copirt. kann aber hier ihre Lesarten nicht
')

Ich habe diesen Aufsatz

siiter

schrift,

Cod. 281 Heimst,

saec.

XII

vel

angeben.

einem Strich (i;^ durch das zweite e^. ') von den Homilieeu des Caesarius Aehnlich von Arelate in der >Max. Bibl. Patrr. Lugd. T. VIII p. 837 s. Diese llomilie ist nmlich ein Brief, den Caesarius au die Mnche eines monasteruun Blandiacense auf AuiTorderuug ihres Abtes Arigius oder Aregius
)

^Penetentibus

mit

verhlt es sich mit der achtzehnten

schrieb,

'J85-52

was mau aus den Worten ersieht, mit denen sie im Brsseler Cod. saec. VII exeunt. vel VIII ineunt. und im Cod. Monac. lat. 6330 Dominis sanctis in (Cod. Monac. et iu) (Fris. 130) saec. VIII/IX beginnt Christo desiderandis fratribus in Ulandiacensi (Cod. Monac. Blantiacinse) monasterio constitutis Caesarius episcopus. Sanctus ac (Cod. Monac. et) postulat, ut ad ucnciabilis pater uester Arigius (Cod. Monac. Aregius) was S., sanctitatem vestram exhortatoriam debeam proferre sermonem-. den Brsseler Cod. betrifft, L. Delisle, Notice sur uu manuscrit Merovingien
:

de la bibliotheque royale de Belgique, Extrait des Notices des Manuscrits, Im Cod. 2'd%\ saec. XII du fonds latin der T. XXX, Ire Partie p. 13 s.

39Q

eber die beiden Briefe auf

S.

17182.

und

eifriger Asket, drckt seine grosse

Freude ber

die

des Adressaten aus,


fall in

warnt ihn

davor, sich

vom

Teufel

das verlassene alte der

Wesen

verfhren zu lassen,

Bekehrung Eckund ermahnt


^iuni

ihn dazu,

Welt nicht bloss usserlich, sondern wahrhaft zu entsagen und in Armuth, Niedrigkeit und Schmach von Seiten der Weltchristen, sowie in Deniuth und Liebe zu den Brdern, den wahren Christen (den Asketen), dem hohen Ziele des von ihm
ergriffenen

neuen Lebens, der zuknftigen Herrlichkeit bei Gott, fr das Characteristisch und nachzujagen. Schreiben ist der ungemein scharfe Gegensatz, in dem sein UrDie heber zu den Widersachern des asketischen Lebens steht.
entgegenzustreben

ganze mittlere Partie desselben (Alles von den Worten Totis igitur uiribus euolemus auf S. 173 an bis zu den Worten fysi ohJ/uti sunt et cccidcninf, nos taro resiirre.rinnis rf crpcti summ, auf S.
176)
selbe
ist

von

diesem Gegensatz durchzogen und beherrscht.


einen,

Der-

hat

hier

man mchte
das

sagen,

klassischen

Ausdruck
be-

gewonnen. der Welt,


gehren,

Der Schreiber bezeichnet


als

die Antiasketen als Liebhaber

Solche, die

Bild

des

Menschen zu tragen

als

bse

Menschen, die die Gerechten,

die Heiligen, die

Diener, die Knechte Gottes verachten, verspotten und verlumden,


die ihnen
allerlei

Job.

2,

15

17:
etc.,

mimo
hiimica

sunt

Schimpf und Unrecht anthun^). Er findet in 1 (ligere mundniu [ncqiwj ea, quae in hoc N('sciti!<, quin mmcifia Imius mimdi Jac. 4, 4:
Nolitc
Col. 3,
die,
1

eff T)eo

und

die

apostolische
lieb

Vorschrift

aus-

gesprochen,

dass

man

welche diese Welt

haben und die

Diener Gottes verlachen, nicht lieben, sondern allein die lieben solle, die sich als Liebhaber Christi und der Heiligen erweisen.

Natioiialbibliothek

zu

Paris

ist

nach Delisle

a.

a.

0. die Uebersclirift

und

der

der

Name Aris?ius weggelassen, in der Max. Eibl. Lugd. der Letztere und Name des Klosters. Der Brief, der brigens im Cod. Monac. lat. 19,162

saec.

als eine epistoladelmmilitate

bezeichnet wird, ist in der That ein

Senno in Briefform, ein brieflicher ^Sermo. ^) Amatores mundi hu ins, S. 174; coUigant spinas ac tribulos, qui [cumque] hominis imaginem post iniurias, uiribus euolemus, ut portare desiderant, ebds. Totis
;

post

malorum hominuni etc., S. 173. Qui inrisor^s ministrorum Deisunt, S. 174; quibus christiana religio
obprobria

uidetur esse opprobriura, apud quos execrabilis castitas, nequam humilitas, odiosa ieiunia, uoluntaria pro Christo paupertas amentia iudicatnr. Hi sunt, quiDei seruis libent

e r

a n

in

co

nu

i i

suis

so s

s e

mper

de

t r

a ctan

sedentesque adversus filios matris suao scandalum ponunt,


S. 175.

!
.

Ueber

die beiden Briefe auf S.

17182.

391

34

von ihm das Gebot Christi in Joh. 13, Jnger untereinander lieben sollen, und sein fra/rrs nici Wort in INIatth. 12, 49 und Marc. 13, M: Ercr Da, eingeschrnkt Sie allein sind ihm Christi Jnger und Brder. wo er davon spricht, dass sie sich ihres Vermgens zum Besten

Auf

diese Letzere
diiss

wird

f.,

sich seine

Armen zu entiiussern haben, und vor usserlicher, heuchlerischer, mit heimlicher Geldliebe verbundener AVeltentsagung warnt, erklrt
der
er es fr

unpassend fr

sie die

die Verfolger der Asketen mit Geschenken zu bereichern

Feinde des asketischen Lebens und ^). Diese

Menschen habe der Herr in den AVorten y Melius cytit Ulis ligari moJa asimirid colJo eoruni et niitti i)i niurc, quam scandaJizare uniini de niininiis Chrit<fi in Matth. 18, 6 und Marc. 9, 42 verdammt, und sie lsst er die Worte in Sap. 5, 3 5 am Tage des

Gerichts aussprechen.

Aus welcher
ist

Zeit datirt das Schreiben?


ein Ausspruch des

Wo

und von AVem


citirt,

es verfasst?
1.

Da

in

ihm

Hieronymus

und

dieser

dabei als sanctus bezeichnet wird'^), so werden wir dessen Todes-

jahr als terniinus a quo fr

seine Abfassung anzusehen

haben ^).

')

NU

110

bis

opportun um est

illos

ditare
etc.

muneribus,

quibus cliristiaua religio uidetur esse opprobrium

Diesen Worten zufolge und zufolge der Ermahnung nach dein Ausspruch des Herrn in Luc. 16, !) zu handeln und der Warnung vor einem bloss usserlichen, mit Geldliebe verbuiulenen

Asketenthum, die der Schreiber in den ihnen vorangehenden

propruic <liinfiae(< an den Adressaten richtet, Worten Faciamus igitur acheint dieser vermgend gewesen zu sein, und der Schreiber liesorgt zu haben, derselbe mchte sein Vermgen behalten und von ihm Mehr oder Weniger weltlich gesinnten uml dem asketischen Leben feindlichen Verwandten zuriiessen lassen wollen. Dass es Asketen (religiosi) und Asketinnen (religiosae) gab, die ihr Vermgen behielten und es sterbend selbst ganz fernen Verwandten hinterliessen, erfahrf n wir von Salvian, Ep. IX und Adv. Avar. -) Lib. III c. 13 in. und c. 14 in.. Mig. Patrol. lat. T. LIII col. 171, 218 und 219.
In posterum non est
scribit,

ditum.

magmim atque utile, sicut sauctus Hieronymus uilem in scapulis iactare pallium et plenum marsupium habere recon') Der Erste, der Hieronymus als -sanctus bezeichnet und hierauf,
nicht unmittelbar hierauf, ein AVort von
er in

wenn auch stin, indem

Ctr.

Julian.
c.

Pelagian.
:

(geschrieben

ihm anfhrt, ist Auguganz kurz nach


u

Hicroiiymus's Tode) Lib. I

7 n. 34 sagt

Nee

s a

c t

m H

e r o n

ni

ni

qula presbyter

fuit,

contemnendum
in
literis

arbitreris, qui, graeco et

latinu, insui)er

et hebraeu eruditus eloquio, ex occidentali ad orientalem transiens ecclcsiam,


in locis sanctis atque

sacris usque ad decrepitam vixit aetateni

Qui cum exponeret lonam

j)roiihetam. ai)ertissinie dixit,

quod etiam par

vuli peccato offendentis Adam tenerentur obnoxii. Hierauf citirt Cassian in De incarn. Christi ctr. Nestor. < (geschrieben nach 430) Lib. VII

392

Ueber

die beiden Briefe auf S.

17182.

Der ausserordentlich scharfe Gegensatz des Schreibers zu den Gegnern des asketischen Lebens, der, wie wir gesehen haben, in ihm zu Tage tritt, fhrt dann weiter auf den Zeitraum zwischen 420 und 500 als seine Entstehungszeit, und zwar eher auf die erste Denn in ihm und als auf die zweite Hlfte dieses Zeitraums.
der Mitte des fnften Jahrhunderts vorangingen, herrschte noch die grosse Spannung und der heftige Kampf zwischen den Asketen und ihren Gegnern, welche

insbesondere in den Jahrzehnten, die

das erste Jahrhundert der Geschichte des Asketen- oder Mnchthums im Abendlande kennzeichnen, whrend dieselben im sechsten Jahr-

hundert

verschwvmden

sind,

nachdem

sie

schon

im Laufe der

zweiten Hlfte desselben milder geworden waren ^). 2. In einem von den Hieronymus flschlich beigelegten Briefen im elften Bande der Vallarsischen Ausgabe der Werke des Kirchenvaters und des Migneschen Abdrucks derselben, der Ep-

Vn.

10516'''), Institutio amici in scientia divinae legis (Mig. col.

stossen wir auf einige Stellen, die mit Stellen in


fast vllig

unserem Schreiben

bereinstimmen.
setzen diese Stellen

Wir

und

die ihnen entsprechenden unseres

Schreibens einander gegenber,

um

im Anschluss hieran zu unter-

suchen, ob sich vielleicht aus ihrer Uebereinstimmung Nheres fr die Frage nach der Abfassungszeit des Letzteren und zugleich

Etwas

Fragen nach dem Ort seiner Abfassung und nach seinem Verfasser gewinnen lsst.
fr

die

Der pseudoliierouymianisclie

Brief.

Das Schreiben an den Neubekelirten.


1.

Tepidum discipulum 1. non amat Christus (Mig. c. 5


col.

Ferveuti

animo

et

non

tepido

110 sub.

fin).

tepidum non amat Chridiscipulum


curramus, quia

stus
c.

(ob.

176).

26 eine Stelle aus lUeronymus's

Ep. XXII.

Ad. Enstocli.

De

cust. virs?.s

doch so dass er ihn nicht als saiictusc, sondern als catholicornm niagister bezeichnet. In hnlicher Weise, wie in unserem Briefe, werden spter ein

Paar Aussprche von Hieronymus unter Bezeichnung desselben als ^sanctusvon Faustus von R-ji in dessen Ep. XX citirt (sicut in quodam tractatu

sancti Hieronymi legimus: globos, inquit, siderum corporatos esse Spiritus arbitrantur, et item: si angeli, inquit, caelestia etiam corpora ad coniparati onem dei immuuda esse dicuutur, quid, putas, homo aestimaudus est?). ) S., Avas Gallien beDeutschlands B. 1 S 4960 und insbesondere trifft, Ilauck, Kirchengesch.
.

71

ff.;

S.

80

uiul S. 221
3.

ff.

gubern. Dei' VIII,

4 ed. Bai.
I,

Africa (Carthago) betreffend s. Salvian, vDe ^)Oudin bemerkt in seinem ^)Commeut. de


In qnibusdam adscripta erat

scriptorr. eccl. antiq.<r

829 von diesem Brief:

ad Ctesiphontem.

Ueber

die beiden Briefe auf H.

171-82.

393

2.

Dicat unusquisque,

2.

Dicat

unusquisque,

uelit, ego') interim quid uelit, ugo interim de de mo pro seiisus mei parvi- raeae paruitatis sensu iuditate judicavi, melius esse caui, melius mihi esse con-

quod

confundi coram peccatori- fundi coram peccatoribus bus super terram, quam in terra, quam coram augein caelo uel angelis sanctis in lis sanctis caelo vel ubicumque judi- ubicumque iudicium suura cium suum Dominus volue- Dominus^) uoluerit doraonrit demonstrare (Mig. c. (i strare (ob. S. 176).

coram

col.

111).
3.

qni in 3. Beatut^, qiii in h'fjc Bomini die nocfuqiic ein.^ dfic nr noctc^)] medih'(je animus fnfin\ cuius animus et sercuius nicditafiir
vir,
,

Beatus

aliud nescit, quam sermonis mo semper Dei eloquia reDoi eloquia retractare. Quan- tractat. Quem non inmerito
to a terrena
est,

cogitatione
et

reraotior

diuinus serrao
conlaudat,

per Salomonera

Beatus non immerito div inus honio, qui innenit sapiensermo et collaudat,et verediti- tiam! 3Icdii(i< est euim illam orem divitibus praefert, dicens: mercari quam anri et arpretiosith('t<aurof< Beatui< homo, qni invenit genti lapidihiis pyrfiofis est enim orem sapientiam! Melius eam mercari, quam auri et (ob. S. 177)'^). argenti thesanros, pretiosior ",s7 1 apid ihus pretio^is
tanto
vicinior

caelo

est

dicens:

Quem

(Mig.

c.

col.

108).

Vallarsi hlt dafr, dass der p.seudohieronymianische Brief von

Faustus von Reji geschrieben Monitum, das sagt er in dem


')
^)

ist^).

Indicat

totus

contcxtus,

er

dem

Brief vorausgeschickt hat,

Besser wolil

Mig. falsch .n-go. *) Ob. S. 177 nach der entsprechenden


)i()if luj i(c]t.
')

1.

ist

Doiiiinus

ausgefallen.

Stelle

im pseudohieronymianischen
au-sserdeni

Btie{ d fii'

In

beiden

Briefen wird

Rom.

8,

18 mit denselben AVorten

citirt (s.

Mig.

c.

6 col. 111 und oh. S. 177).

Vgl.

auch noch die Worte: >In nostra classe viri fortes opprobria sciunt portare, non niunera und; -Dura tempus habenuis, seminemus in spiritu, ut messem in spirituolibns colligamus (Mig. c. H col. 111 und 115) mit den Worten:

Totis

uiribus evolemus, ut
etc.,

post obprol)ria

maiorum hominum
gaudiis<
(ob.

dicere
173).

ualeamus
seminenuis
*)

>quibus christiana religio uidetur esse opprobrium und: bic


lacrimis,
nt
illic

in

metamus
hist.-lit.

in

S.

Vgl. auch Schnemaiin, Bihlioth.

]tatrr.

Lat.

p.

452.

Nach ihm

ist er vielleicht

von J'austus.

Er

ist

wohl Vallarsi gefolgt.

394
(Mig.
col.

Ueber

die beiden Briefe auf S.

17182.

104

s.)

ad

eum

scribi,

qui
se

cum

saeculi dignitatibus fuis-

set perfunctus, recens ad

Christi

fidem vecepit et baptismo iuititulo:

tiatus est.

Compellatur adeo nee semel cum lionons


etc.

Pru-

dentiam tuam precor


parens, per

Et:

Tibi,

honorabilis et dilectissime
detersa est.

Et

statim initio:

novam gratiam omuis lacrymarum causa Ne contemplatione mediocritatis


affectu
tibi,

raeae

Domini

verba despicias, quae pio

nunc

ecclesiae

parvulo, ad

confovendam infantiae novitatem lactea interim porriguntur. Eo etiam recidit, quod sub finem dicitur filius; subdit enim auctor
continuo:

Nee ad hoc loquimur, ut humanas amicitias aucupeprofiteri


esse,

Videtur et mouachum ille mur<s etc. enim noster: Ego te Christianum volo
et virtutem propriae

voluisse,

pevgit
dici,

non monachum
imponitur,

laudis possidere magis


in

quam nomen

alienura,

quod frustra a Latinis


Graecis
solitarie

turba commorantibus

viventibus legitime deputetur.

spectat, quinti ad finem vergentis saeculi


cio sunt:

cum
et

alia,

cum a Tempus quod tum isthaec indiesse,

Vindictae dies

et retributionis

imminens ac vicinus
quae
Pelagianam,
expectatur,

et saeculi ruinis

undique concurrentibus
et

scripturarum contestatione

probatur.

Denique

nonnulla

sunt,

qua
ergo

imbutum
ant:

fuisse auctorem, Bellarminus contendit^), doctrinam subole-

Dicit aliquis:

gratia nihil praestat

Si totum ex nostro labore


.

Sed

gratia

quidem
et

gratis

peccata dimittit,
illud:

sed

cum

consensu

et
si

uoluntate credentis.
tarnen sine
vitio

Tum

Ecclesia
praecipitur,

utique nos sumus,


vixerimus<<.

macula,

ut

Fallor, aut haec omnia Paustum Regiensem designant, qui, teste Gennadio, cap. 85, ejuscemodi epistolam ad Felicem, praefectum praetorii, scripsit''^). Htte Vallarsi Recht, so wrden wir auch das Schreiben an einen Neubekehrten wegen der oben angefhrten Berhrungen zwischen ihm und dem pseudohieronymianischen Brief Faustus Es beilegen und mithin fr in Gallien verfasst ansehen drfen. lge dann nmlich nahe, diese Berhrungen daraus zu erklren,
dass sich der Bischof von Reji auch hier, wie bekanntlich sonst so
oft,

wiederholt habe.
Allein

wir knnen

fr den

ansehen,

welchen

den pseudohieronymianischen Brief weder Faustus an den praefectus praetorii


berhaupt fr ein
88
ed.

Felix geschrieben hat, noch


')

Werk
-)

des Bischofs
postea

De

scriptorr.

ecclesiast. p.

Col.

1684.

Scripsit

ad

Felicem
consulis,

praefectum

praetorii

et

patriciae

digiiitatis

virum,

filium

Magni

nientem persouis pleno

jam religiosum, epistolam ad timorem Domini liortatoriam, conveauimo poeniteutiam agere disponeutibus.

Ueber

die beiden Briefe auf S.

171-82.

395

von Reji haltun.


1.

Das Erstoro nicht aus einem doppelten Grunde;


nach

weil

Felix

Gennadius schon
*),

ein

religiosus

war,

als

Faustus seinen
Brief hingegen

Brief an ihn schrieb

der pseudohieronymianische

an einen krzlich Getaufton, einen Neophyten und Anfnger im Christenthum, gerichtet ist'"*), dem der Schreiber zwar eine wahrhaft christliche, d. h. asketische, Lebensfhrung ans Herz
legt,

aber ohne damit zu


er einige

wollen,

dass er

geradezu

Mnch werde,

wozu

Neigung gehabt zu haben scheint^); und 2. weil wir den Brief des Faustus au Felix in einem anderen von dessen Briefen
besitzen, der Ep.

bei Migne, Patrol.

lat.

T.

LVIII

col.

85052,

und XVI bei Krusch, Monumm. Germ, bist., Auetorr, antiquiss. Den pseudohieronymianischen Brief berT. VIII p. 282 84*).

haupt fr ein
stand, dass in

Werk
ihm

des Faustus anzusehen


die

verbietet uns der

Um-

Seele

als

unkiirperlich

bezeichnet wird"^),
ihre

whrend
lehrte).

der

Bischof

von

Reji

bekanntlich

Krperlichkeit

Kann

der

pseudohieronymianische
er,

Brief
^),

nicht

von

Faustus

herrhren, so wird

weil semipelagianisch

irgendeinen anderen

')

'Jam religiosum
^)

sagt Gennadius ausdrckUch.

S. die

voraugeb.

Aum.
cupio,

te scire Der Verfasser des Briefs schreibt an ihn: Ad plenum quod ex parte nosse te credo, ob hoc Dominum et Dei Verbuni

descendisse de coelis, ut, assumpto naturae nostrae homine,

humanum

genns,

quod ab
fallor,

Adam

jacebat,

erigeretnr

in'iChristo
1 i

ete.

und: Dixisti

ni

debere, quod hoc jure te mala in a s reddere aliquan do Dom in U3 mala malis restituit (!\Iig. c 1 col. Do*) Er trgt die Ueberschrift S. ob. S. 394. 105 und c. lOcul. IIG).
')

mino
et

piissinio et specialibus officiis excolendu, ut

confido in aeteruum

fratri

omuia Domino Felici Faustus ^ und giebt dem Adressaten VorQuoniani sive obeschriften in Betreff seines Lebens als -religiosus.
per
'*)

dientia,

sive

inobedientia,

voeabula

illa,

ut mihi uidetur,

incorporea

sunt,

non materiae corpuralis, et quia iucorporalia ex corporalibus generari uou et si obedienpossunt, manifestum est, incorporea ex incorporalibus nasci tiam incorporalem, quae inobedientiae remedium est, ex incorporali auima gigni ratione probabile est, manifestum est, obedientiam ex animi
;

cousilio,

non

ex

corporis

materia procedere.

Corporalia

corporalibus

et

spiritualia

spiritualibus purgantur.

Anima

verbo et aqua, corpus aqua

solummodo videtur ablutum (Mig. c 1 col. 105 s.). '^) In der >Ep. ad Paulinuni', Ep. IV bei Mig. und XV bei Krusch, und in der Ep. III bei Mig. ') Er erinnert brigens ftta- an pelagianische Schrifund XX bei Krusch. Vgl. die Stellen: ^ubi (in ten und speciell an die sechs auf S. 3167. utroque testamento) invenimus, etiam Dei amicos ob unius contemptus errorem bonorum retrofactuium muniflcentiam ])er(lidisse. Sic Adam, cum diabolo facile credidit sedmenti, unius pomi cupiditatc suyeratus, perdidit i)ara. Sic Sameias (1 Kg. 11. 22) eadem die, qua niirabilia fecerat disum


396
Ueber
die beiden Briefe auf S.

17182.

gallischen Bischof oder uiitergeordneton Kleriker oder auch

semipelagianischen
gratia
prophetali,
et

Richtung
a

aus

dem

fnften Jahrhundert
(1

Mnch zum

leoue

dejectus

occiditur

Kg.

13).

remiuiscamur,

Sapphiram non de aliena appetita pecunia, sed de sua timide Quanquam leve nuiiquam sit Deum etiam in erogata damnatos (Act. 5). exiguis contemnere, qni non tanti;m ad qualitatem peccati respicit, sed ad Propter quod homini non solnm intendendum est, personae contemptiim. qnale sit, quod jubetur, sed quantus sit ille, qui jubet. Excluditur hoc loco dicere solent: Sufficit nobis, ut non criminalia vulgaris illa seutentia, qua peccata et niajora faciamus, facilisest enim comniissio minorum delictorum. Saul et Josaphat reges fuerunt populi Israel et, dum misericordiani bis, quos Dens oderat, praestiterunt, Dei offensam in opere pietatis occurrunt.
Aiiauiam

quis in tactu arcae divinae iniitatus


vgl.

Ozam bominum sententiadamuaretur?

im pseudobieronymianiscben Brief c. 4 und 5 col. 109 in De mal. doctt. XIII, 2 und XIV, 1 S. 91 s. und De diuit. X, 5. S. 42: Meminisse debemus illos mortalium principes . ut Saul, qui eo, ob unius mandati praeuaiicationem morte multatos quod sibi quaedam de praeda seruauerat, tam regno quam salute priuatus
diese

Stellen

mit folgenden

Stellen

est,

nee potuit illum

regalis

honoris praerogatiua
qui propter

ab

unius saltem culpac

commissione saluare
.

ut

Oza,
ille

arcae

factum

legali

plaga

peremptus est
per

et,

ut addo,

homo Dei
et

Dei spiritum futura

praecinuerat,

quo multa admiranda fecerat signa


et propheta, qui
die,

eodem

uirtutum, quia
tatus est

cum indigno cibum

sumpsit, saeuissimis leonis dentibus epuqui

ut losapbat,

rex Inda,

ob

amicitias praeuaricatoris

Achab

regis offendit
irasci

Deum

Sed dicet quis: Qualis transgressio est aut frustra


haec ut parna
contempuit, quia nee

cdere,

Sed

scire debet, qui

pomum
magna
trans-

nee arcam contingere, nee cum indigno cibum capere


pensari
;

pro

debent
Noio,

praeuaricatioue

transgressionis

factum

et

uou ipsa

gressio cogitetur, nee praecepti magis qualitas,

quam

praeceptoris auctoritas.

tantum consideres, quid praeceptum sit, sed a quo praeceptum sit, sit mandatum, quod pro nihilo iudicas spernendum esse, se cuius sit Cur Ananias et Sapphira ob subtractam pecuniae partem morte multati sunt, si ne hoc ipsum quidem, quod obtulerant, offerre debuissent? Vgl. ferner die Stelle: >:Sed sunt quidam gradus gloriae inter justos in Sed sicut alia eum, qui caelo, sicnt et inter peccatores gradus poenae.
nee qule
;

fratrem

regno alia Paulum apostolum,

eum, qui racha, tormenta cruciabunt, ita et in qui ut alios salvos faceret, omnia omnibus factus est, alia eum, qui se uix aedificarc potuit, laicum gloria manebit* im l>seudohicronymianisclien Brief c. 5 col. 113 mit den ob. S. 251 f. Anm. 3 aus De mal. doctt. VIII, 1 S. 78, Pelagius's Brief an die Demetrias c. 17

fatuum

dixerit,

alia

und dessen Glaubcnsbekenntniss angef.


ne

Stt.

Endlich vgl. die Stelle


talia

Verum
Sodomis,

ex suggestione
in

diaboli

haec

ad

terrorem, non ad veritatem dicta crede-

rentur, de prteteritis futura probantur,


in .Eg.yi)to,

quando
113
s.

in

diluvio,

in

Jerosolyniis

saepe
c.

ob delicta
col.

bominum
mit

facta referuntur
<

im

pseudobieronymianiscben Brief
S.

95

ft".,

die AVorte:
in

donec de caeteris

De mal. doctt. XVI remota omni animositatis contenS.

tioue, tractemus'

jenem Brief
diuit. VIII,

c.

10

S.

116 mit den ob.

302

f.

Text

und Anm. 3 aus De

2 und VII, 4 . 35 und 34 und Deposs. non

Ueber

die beiden Briefe auf S.

171-82.

397
so

Verfasser

haben 0.
von

Ist

aber

dies

der

Fall,

werden
an
dass
hat.

wir

annehmen mssen
Noubckchrteu
von
ziehe
die

entweder,

dass

auch

das

Schreiben
ist,

den
einer

diesem

]\Lanne

verfasst

oder,

den beiden

Briefschreibern

den anderen
vor,

benutzt

Ich
ich

letztere

Annahme

unbedingt

oder

vielmehr

sehe sie fr die richtige an.

Die beiden Briefe tragen nmlich einen Der an den Neubekehrten ist sehr ganz verschiedenen Character. bewegt und affectvoU, der pseudohieronymianische dagegen im Ganzen

mehr

ruhig,
in

rsonnirend

Aeusserung
ne

diesem Brief
haec
volo

und belehrend. Auch stimmt die Hoc sane prudentiam tuam precor,
alicujus

me
te
col.

putes,

superstitionis
esse,

persuasione
dici

dictasse.
etc.
(c.

Ego
9

Christianum
115)
nicht

non

monachura
fr

Loben, die

der

Schreiber jenes Briefs, mit

wohl zu der Begeisterung Leib und Seele ein


das

asketische

Asket, in jedem

Worte bekundet.

Und

endlich in

dem

Brief an

den Neubokehrten finden wir keine Spur von dem Semipelagianismus, Fragen wir, wer der den pseudohieronymianischen kennzeichnet^). von den beiden Briefschreibern den Brief des anderen benutzt hat,
0

mssen wir antworten der Schreiber des pseudohieronymianisch(!n Dieser, in dem das Gefhl vorden Brief an den Neubokehrten. herrscht, macht viel mehr den Eindruck von Unmittelbarkeit und
:

Da es am Nchsten liegt, dass der gallials jener ^). Schreiber des pseudohieronymianischen Briefs den Brief eines sche
Originalitt

Landsmanns benutzt hat, und da die Spannung zwischen den Asketen und den brigen Christen im fnften Jahrhundert in Gallien besonders stark war*), so haben wir Grund zu der Annahme, dass der Brief au den Neubekehrten aus diesem Laude stammt.

mos jurare proliihiiit II, 3 S. 116 angef. Worten und die Stellen: (Ddininus)" und: -nobis quasi servis jurare noa licet, qui Domii nostri leije juraie vetannu- in demselben Brief ebds. mit den jedes Schworen verbiepecc.

tenden Stellen in den Briefen auf

S.

321, dem Tractat 'De diuit.s den


Pelagius's Brief an die Demctrias

Briefen >De mal. doctt.c und De cast.,


c.

1!)

und

Ililarius's

Brief an Augustin.

Es

sieht aus, als sei der Verfasser

des p.seudohieronyniianischen Briefs mit pelagiauischen Schriften und speciell


') Doch mit den pelagiauischen Schriften auf S. 3167 bekannt gewesen. Cassian und Vincentius von Lerinum, da sein Stil Nichts mit dem ") In deu Worten uiriliter agentes et ipsius adiuilirigeu gemein hat.

nicht

torium inplorautes, mandata


S.
^)

eins,

quantum possumus, custodire studeanuis


eine solche.

(ob.

176) liegt nicht nothwendig

Sie sind ganz unpelagianisch.

Bemerkte.
ihr ab,

Vgl. den pseudohieronymianischen Brief betreffend das ob. S. 3'.).5 ff. Anm. 7 ') Amh der itsoudoliieronymianische Brief legt ein Zengniss von

wenn auch

kein so starkes, wie der Brief an deu

Neubekehrten.

S.

398

Ueber

die beiden Briefe auf S.

17182.

2.

Ueber den Brief einer Frau an eine andere von hoher Geburt.

Dieser Brief findet sich im Cod. Sangall. 190 membr. 8 saec. 55 (7, Zeilen)^). Er wird in IX 1) auf S. 50 (die ganze Seite)

dem

sehr alten

Contentum auf

S.

und 3 und nach ihm von

Stephan aluze auf der Rckseite des vordem Deckels des EinIn der Handschrift selber aber bandes Hieronymus beigelegt^).
trgt er keine Ueberschrift, sondern nur die Unterschrift Explicit,

und

ist

er

also

anonym.
Frau,

sondern hat eine


fasserinn

und

ist

von Hieronymus her. so auch zur Verebendarum kirchen- und culturhistorisch nicht ohne

Er

rhrt

nicht

wie

zur

Adressatiun,

die Stelle;

Paupertati, non nobilitati futuroruni

In nostra classe viri fortes opprobria sciunt portare, non munera. Retrahit quidem beatitndo promittitnr.
Qtii

verecnudia senatorein, ne sequatur pauperem Cliristnni, sed audiat:


confnsus fncrit
etc.

me

(Marc.

8,

38).

Tnrpe

est inter par'entes senatores

atqne

gramraaticos scholasticum
siniplicibus esse contentnni.

pro

Christo volnntaria hnrailitate dejectum verbis


si

Displicet amicis,

post ambitiosi
si

habitus

cul-

tnm, plebeia et
vellem, ait

indumeuta mutentur. Sed apostolus, Christi scri^us non esserii (Gal. 1,


iguobilia
issipnt^
etc.

honnnihus placcrc Et propbeta in 10).

Psahno:

fQmniam Dens
offensio,

(Ps.

53,

6).

Qnantum bona

est

hnmana

per

quam

invenitur servitns Christi, tantuni perniciosa est

Dei praestat offensam, sicut scriptum est: Qui vohierit'!- etc. ^) S. ber diese Stelle folgen die ob. S. 393 2. angef Worte. diesen Cod. Scherrer, Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen S. 68 f., und Bruno Krusch, Monunim. Germ, bist., Auetorr, ^) Der Brief nimmt also 5 Seiten (jede zu antiquiss. T. VIII p. LXIX s. 24 Zeilen) und 7 Zeilen ein. ^) Der Verfasser des Contentums fhrt nach den Worten: Hie codex Landoni uede leobo abbat, continet als die ersten im Cod. enthaltenen Schriftstcke eine Adsumptio lohannis euangelistac (Mellitus's Passio des Evangelisten) imd eine Relation Isidors ber denselben Evangelisten und hierauf fnf Briefe des Bischofs Faustus von Reji an den Bischof Ruricius von Limoges an, indem er das, was im Cod. zwischen Isidors Relation und diesen Briefen steht (auf S. 2766), berspringt. Doch hat er oder eine gleichzeitige Iland fast alles Uebersprungene am
amicitia, quae
(,Tac.4, 4).

Auf

Rande nachgetragen (epistulas tres Fausti episcopi ad Felicera et ad Grecum diaconem et ad Lucidium presbiterum et leronimi presbiteri duas nur die zwei auf S. 49 stehenden Fragmente werden auch hier unerwhnt gelasMit dem ersten von den beiden Hieronymus beigelegten Briefen ist sen). der anonj'me Brief gemeint. Was den, von welchem das am Rande Nachtgetragene herrhrt, dazu gebracht hat, diesen Brief Hieronymus beizulegen,
;

ist

der Umstand, dass der auf ihn


(sie)

folgende,

der

die

Ueberschrift

>Incipit

aliam

ad Marccllam trgt, in seiner Unterschrift:

Explicit Hieronimi

lieber die beiden Briefe auf .

17182
in

399

Interesse^),

trotzdem

dass

sein

Inhalt

nur

berschwenglichen

Lobsprchen besteht,

die die Schreiberinn der

aus den beiden Stellen:

Dass der Brief von einer Frau Agnoui enim


agnosco hoc, quia

hohen Adressatinn zollt. geschrieben ist, erhellt sowohl

me

esse terram et cinerem,

quia alioruni tale opus aspicio,

meae teguraenta corrupta sunt, nuda de protectiono sapientiae, non de uetere homine et modo spoliata cognoscor, sondern auch aus seinem durch und durch,
und
:

ex quibus in

me

ipsa nihil sentio

uirtutis

seinem eminent frauenhaften Character,

einem

Character,

der

ihm einen eigenthmlichen Reiz oder


giebt.

vielmehr

etwas

Pikantes

Nicht

nur

dass

die

Schreiberinn

ununterbrochen

von

Frauen redet, historischen und ideellen (der Rebecca, der Jungfrau Maria zwei oder vielmehr drei Mal, der Sara des Buches Tobias, den klugen Jungfrauen, den prophetischen Tchtern des Evangelisten Philippus, der Braut in Ps. 45 und der Sunamitinn des greisen Davids Pflegerinn), Abisag, die Adressatinn der einen in dieser, der anderen in jener Beziehung
biblischen

gleichstellend, dass sie


gleichstellt, statt ihn

ferner

Salomo,

dem

sie

dieselbe

ebenfalls

mit diesem seinen

Namen

zu bezeichnen den Sohn

der Bathseba nennt, und dass sie endlich sich selbst mit der Tochter
Je])htas
ist

und den
voll

th(>richten

auch

von Gedanken und


S. in

Jungfraun vergleicht, sondern ihr Brief P>ildern, die der weiblichen Sphre
Fimhrias enim
(Quibus inost

angehren.
((/iicas quid,

Sonderheit die beiden Stollen:

nisi pulcros ac fideles

sensus tui sermones interproter,

qui ex utroijuo latere oris tui afluunt uel dependuntV


pulcra uariotas, quia ex lege,
stoliie

prophotis

et

ouangeliis

textum

opi-

tuae

diuerso

testimoniorum colore pinxisti


otiosa,

und:

Apparot

saue, quia cibos

non comedis

et

quoniam

uir tuus, qui fabri

ad Marcella

Baluze i.st dem (si) diesem Kirchenlehrer zugeschrieben wird. Contentum einfach gefolgt oline sich die beiden Briefe selbst anzusehen. Auch Krusch hat dies nicht gethan, weil sie in Folge seines Zwecks fr iiin ohne" Interesse waren. Hingegen macht Sclieirer die Bemerkung: S. 495;"): Unmittelbar voran gehen dorn Fragmonta (II) cum Epistola Anonymi. Brief ein Fragment des i'ndogs der Ilaudonivia zu ihrer Vita S. Radegundis (s. Ivrusch a. a. ().) und ein Fragment, welches mit den Worten: lUud quoque in praefatione coninioneo beginnt und mit den Worten ut

Studiosus statin! in principio leotor agnoscat, hoc opus uel alienum esse, u(d

nostrum

schliesst. Es ist der Schluss von Hieronymus's Prolog zu seinen Comnientariorum ad Ephesios libri tres. Der anonyme rief ist also im Cod. von einem Hieronymus angehcirigen Fragment und einem iinn (flschlich)

beigelegten

Brief

nin.-fcliioasen

')

bietet er einiges

Bemerkenswerthc.

S.

die

Audi in spraclilicher Beziehung Anmerkungen zu ihm.

400

Ueber die beiden Briefe auf

S.

17182

esse filius dicebatur,

per

fusum tibi d e ligno seien tiae fabricauit, de amplo historiae uellere spiritalium ducis fila uerborum^<. Der Brief ist die Antwort auf einen verloren gegangenen der Adressatinu, der in Stil und Sprache einen hnlichen Character

quem

tu

getragen haben
reicher

Avird,

wie jener,

nur

dass

er

bedeutend

umfang-

Insbesondere enthielt er eine grosse Menge von biblischen Citaten und sicher auch von Anspielungen auf Biblisches^). Ausserdem muss er voll Lobes auf unsere Briefschreiberinn gewesen sein^), ein Lob, welches diese von sich

und noch

viel gelehrter

war.

abweist und mit,

wie

schon

gesagt,

berschwenglichem,

bisweilen

an das Blasphemische streifendem^) Lobe


unter dieselbe stellend, zurckgiebt.

der Adressatinn, sieh tief

Die beiden Frauen waren, wie kaum zu bezweifeln, religiosae oder sanctimoniales *) und die Adressatinn, wie es scheint, lter war von als die Schreiberinn und vielleicht eine Aebtissinn sehr hoher, von frstlicher Geburt, eine Prinzessinn*').
'),

Sie mssen nicht weit von einander

gelebt haben, da die Adressa'^).

tinn die Schreiberinn zu besuchen pflegte

Was
citirten

ihr

und des Briefes Zeitalter


der
Itala

betriift,

so

drfen

wir

nicht ber das

sechste Jahrhundert hinuntergehen,

da die in ihm
sind,

Schriftworte entschieden
S.

entnommen

und
epi-

')

insbesondere die beiden Stellen:

Cum

ita

totum canonis corpus

stolae tuae

sermone complexa

sis,

ut nihil mihi reUnqueres ad dicendum und:

colore pinxisti.
scribit

ex lege, prophetis et euangeliis textum epistolae tuae diuerso testimonioruni Eine solche Bibelstelle war nach den Worten: :Q,uod uern

mihi sauctitas tua, quia amictum meum, quod super luniabscondissem super flumen Euphraten Jer. 13, uitia niea ^) S. die Steile 1 ff. ibi sane ex his, quae scripseras, et uniuersa cognoui, quia nihil ex his, quae in me esse arbitrabaris, inncni. Sed longe claret, quia ex opere tuo infelicitateni raeam ignorantiamque pen-

ueueranda

bos

meos

erat, in cauo petrae


:

sasti

et,

quicquid tibi

cotidiani

laboris

cura contulerat,

id

totum in mea

assertione posuisti, sowie auch die zweite von den zwei in der vorangeh. Anm. angefhrten, deren Sinn wohl der ist Du schreibst, dass ich mein ganzes voriges,
:

altes

Wesen

abgelegt habe.

')

S. insbesondere die Stelle

Agnoui sane, de

qua projjheta dixisset: Eav nirgo in utero concipiet et i)ariet filimn etc. ") Die Schreiberinn redet die Adressatinn an einer Stelle mit sanctitas lua^ an. S. die fo'g. Anm. ") S. die Stellen: sFateor tibi, u euer an da
soror-^

und: Quod uero scribit ueneranda mihi sanctitas tua. ") S. die Anfangsworte des Briefs: Nisi, tanti seminis, silentium meum ad tuam iniuriam reuocares< und vgl. auch die Worte: Custodi sane, custodi, non ') soror. sed domina nuncupanda. S. die Schlussworte des Briefs ut
,

cum me iuxta con sue tndin cm uisitaneris,


boni operis iuuenias.

aliquem in

me fructum

Ueber

die beiden Briefe auf S.

17182.

401

auch die Anspielungen auf biblische Stellen auf diese Uebersetzung


zurckgehen
^).

Steht dies
darauf, dass er

fest,

so fhren

der

Stil

und

die Sprache des Briefs

zwischen den letzten Decennien des fnften und dem Schluss des sechsten Jahrhunderts geschrieben
naris
ist,

indem

er in

Beziehung auf

sie

an den Briefen von ApolliFortunatus und

Sidonius,

Eunodius,

Cassiodorius, Venantius

anderen Mnnern aus


Sein
Stil ist gleich

dem genannten Zeitraum Analogieen hat. dem dieser Briefe voll vermeintlicher, verkehrter
In ihrer

Eleganz, usserst gesucht, schwlstig und geschmacklos^).

Bibel und aller Wahrscheinlichkeit nach auch in kirchlichen Schrif-

war brigens die Schreiberinn wohl bewandert, wie denn das Studium beider zur Nonnenbildung der damaligen Zeit gehrte, oder
ten

vielmehr dieselbe wesentlich ausmachte^).


)

S.
1

S.

178

Anm.

15, S.

179

Anm.

17, S.
S.

Anm.
tbeta,

und 18 und S. 182 Anm. 9. ^) tu sermonem eins enixa, sie uobis

4 und 14, S. 181 Tu uerbuni Dei seien tiam Dei partnris, ut apud te

180 Anin.

1,

Stellen wie:

semper extensa et plena sis, S. 179, Porto candelabrum gutturis inei exhausta papyri ariditate, id est inanium uerborum leuitate, conpletuin, quod seientiae pinguedo non tetigitc, S. 180, und: Sed quia iam sermonem nieum et iuperitia cordis et maternae aegritudinis moeror excludit atque hoc ipsinn

modicum
effuudas

loqui uix tristitia

cordis

admisit,

rogo,

ut

[super]

aridas

radices

sensus mei cophinum stercoris, hoc est ubertatem verborum tuorum, frequenter
') Avitus von Vienne sagt in ^De consolatoria laude S. 182. ad Fusciuam sororem virginem Deo sacratam v. 379411 von dieser, sie habe alle Bcher des alten und neuen Testaments und die Schriften der tractatores, sowie auch die Werke der christlichen Dichter gelesen:
,

castitatis

Nam

quicquid sacrae diuina uolumiua legis

Eloquio seusuque docent etc. Quin et veredici quae plurima tractatores


TIaec tu, cuncta teuens,

Exposuere suis mysteria digna animo

libellis,

sitiente bibi.sti.

Nee si quid sacruui nostri cecinere poetae Te latet, agnostique legens et condita servas, Atque aliena tuo conimendas carmina cantu.

Und ebenso sagt Venantius Fortunatus, Mise Lil). VIII c. 1 v. 53 60, von der frnkischen Kniginn und Nonne Radegundo, sie lese ausser der
Nonnenrcgel des C'acsarius die Schriften der grossen griechischen und lateinischen Vter, die (iedichte des Sedulius und die Weltgeschichte des Orosius:
Cujus sunt eimlae, quidquid pia regula Quidquid (iregorius Basiliusque docent,
jtandit,

Acer Athanasius, quud

lenis Ililarius edunt,

Quos cansae

socios lux tenet

una dnos,
26

402

Ueber die beiden Briefe auf

S.

17182.

Genauer wrden wir die Abfassuugszeit des Briefs bestimmen knnen, wenn wir im Stande wren die Adressatiun ausfindig zu machen. Anhaltpunkte fr die Auffindung derselben besitzen wir darin, dass die politischen und literarischen Verhltnisse in dem angegebenen Zeitraum, und wohl auch die Umgebung, in der wir
den Brief in
der

Handschrift

antreffen,

auf Gallien

als

auf das

Land fhren, in dem sie und die Briefschr^berinn selber lebten^), und darin, dass sie dem Briefe zufolge von sehr hoher frstlicher Geburt war, dem Nonnenstande angehrte, einen Brief voll biblischer Gelehrsamkeit an die Schreiberinn gerichtet hatte und in deren Nhe wohnte. Alle diese Umstnde mit Ausnahme des zuletzt augefhrten legen die Vermuthung nahe, sie mchte die edle,
und nachherige Gemahlinn Freundinn des Dichters Venantius Fortunatus, f 587, gewesen sein. Radegunde lebte in Gallien; sie zog sich in das von ihr gestiftete Kloster Sanctae Crucis zu Poitiers zurck, nach dem sie von ihrem Gemahl hiezu die Erlaubniss erlangt hatte, und lebte dort als Nonne; sie war gelehrt (s.
unglckliche thringische

Prinzessinn
die

Chlotachar

I,

Radegunde,

ob.

S.

401

f.

Anm.

3)

und

sicher in

der heiligen Schrift

sehr

be-

wandert; endlich

sie

hat nicht wenige Briefe geschrieben^).

Was

Quod

toiiat

Ambrosius, Ilierouyraus atque coruscat,

Sive Augustinus fnte fluente rigat,

Sedulius dulcis, quod Orosius edit acutus,

Regula Caesarii linea uata

sibi est.

Wie
Kloster
col.

aus der letztea Zeile erhellt,

that sie dies


(n.

gemss der
Patrol.

in

ihrem

angenommenen Regel

des Caesarius
in
lit.

XVII, Mig.
frnkischen
T.

lat.

T.

1109).

LXII
inid

Ueber

die
s.

Studien

den

Noimenklstern im
III
p.

siel)enten Jahrl^undert

die Hist.

de la France

44446

ber die in den angelschsischen


n.

um

700 Aldlielm,

De

laudibus virginitatis

4 (Bbert, a. a. 0. S. 625). *) Gallieu allein bietet in demselben Frauen, wie die Adressatinn eine gewesen sein muss, katholische Frauen frstlicher Geburt, und hier allein finden wir in ihm eine Literatur, wie die, der der

Inder Handschrift steht der Brief unter Briefen von Faustus vonReji, ApoUinarisSidonius von Arverna (Clerniont), Ruricius von Lern ovicum
Brief angehrt

(Limoges),

Desiderius

Troclar in der Dioecese von Albiga (Albi).

00.

Auch das
3),

erste

und von Evantius, Abt von Scherrer und Krusch a. d.'a. von den beiden Bruchstcken, die ihm in derselben
von Cadurci
(Gabors)
S.
(s.

unmittelbar vorangeben, gehrt einer gallischen Schrift an

ob.

S.

398

f.

und dasselbe wird wohl auch mit dem auf ihn unmittelbar folgenden pseudobieronymianischen Brief Ad Marcellam der Fall sein. Nur das
zweite von jenen
jene

Anm.

Bruchstckeu bildet eine Ausnahme

(s.

ebds.).

^)

Sie

schrieb Briefe au die frnkischen

Knige

ihrer Zeit

und an deren Rthe, an

um

sie zu

bewegen Frieden mit einander zu halten, an diese

um

sie

zu

Ueber die beiden Briefe auf


sich gegen die

S.

17182.

403
gewesen,
ein-

Annahme,
frstliclier

dass

sie

die

Adressatinn

wenden

lsst, ist,

dass die Briefschreiberinn diese nur als eine Person

von sehr hoher,

nehmlich
lsst

als eine

Geburt und niclit auch und zwar vorvon hohem kniglichen Stande bezeichnet. Auch
ob
der
Character, den, wie schon oben an die Briefschreiberinn getragen
das wir uns von
fragt
in

es

sich

bezweifeln,

gesagt, der Brief der Adressatinn

zu haben scheint, zu dem Bilde


zu macheu berechtigt sind.
>^Sanctae Crucis existirt hat.

passt,

Radegunde
zur Zeit

Eudlich

es

sich,

ob

Radegundes ein anderes Nonnenkloster

der

Nhe

des Klosters

Dem

zuerst angefhrten Umstnde,

dem

zukommt, zufolge scheint die Adressatinn bloss eine Prinzessinn gewesen sein zu mssen. Ist sie eine solche gewesen, so bieten sich uns im frnkischen Reiche, wenn wir von Albofledis, der Schwester Chlodevechs, die sich mit ihm taufen Hess, aber bald darauf starb ^), absehen, nur dar die Tchter Guntchrams Chlodebergis und Chlodehildis, die Tochter Chariberts Chrodieldis und die Tochter Chilperichs Ba.sina. Aber von den beiden ersteren wissen wir nicht mehr, als dass sie Deo sacratae puellae, Nonnen waren und gleich ihrem Vater Guntchram und ihrer Mutter, der Kt.niginn Austrechildis, der Kirche Schenkungen gemacht hatten
das Hauptgewicht
''^),

ermabnen, ibren Herreu beilsameii und fr deren Land ntzlichen Rath zu ertheilen (Ubi eos inter se amarltiulinem movere audisset, tota tremebat, et
quales literas uni,
tractarent, sed
tales
alteri

dirigebat,

ut inter

se

non bella nee

aruia

pacem

firniarent, ut patria ne periret.

SimiHter et ad eorum
ministrarent,
Vit.
ut,

proceres dirigebat, ut praecelsis regibus


eis regnantibus,

cousilia

salutifera

populi et patria sahibrior redderetur,

Baudonivia,

S.

Radegundis
daselbst

n. 11).

Ferner schrieb

sie

einen uns nicht erhaltenen Brief an

das Concilimn zu

Tours im Jahre 567 (Concil. Turon. II), worin sie die versammelten Bischfe um esttigvuig des von ihr gestifteten Nonnenklosters zu Poitiers anging (nur die Antwort derselben auf diesen
Brief
ist iins

erhalten;

s.

dieselbe bei Coleti,

a.

a.

0. T.

sowie- einen uns von Gregor von Tours, Hist. Francorr. Lib.

VI col. 55456), IX c. 42, rait-

Brief an alle frnkischen Bischfe, worin sie diese bittet ihre ganze Autoritt dafr anzuwenden, dass ihrem Kloster die Schenkungen bewahrt bleiben mchten, die demselben von ihr und Anderen gemacht und von den Knigen Charibert, Gnntchrain, Chilperich und Sigebert besttigt worden. Endlich schrieb sie zusammen mit Richilde, deren Person wir nicht weiter kennen, einen Brief an die jngere Caesaria, worin sie diese nm die Zusendung eines Exemplars der Nonnenregel des Caesarins von Arelate er') S. den Trostbrief des Remigins von Rheims an suchte (s. unt. S. 404). Cblodevech wegen ihres Todes bei Bouquet, Scriptorr. rorum (Jallic. et
getheilten
B'rancic. T.

IV

p. 51

s.,

und

Coleti, a

a.

().

T.

col.

396.

-)

Coleti,

a.

a.

0. T.

VI

col.

669.

26*

404
und

Ueber die beiden Briefe


die beiden letzteren waren,

aiif S.

171-82.

obgleich

Nonnen, sehr wilde und


ist.

ungeistliche Personen, weshalb an sie nicht zu denken

Nach dem Dargelegten


Adressatinn
unseres
Briefs

drfte
sich

schwerlich

mit

Sicherheit
die

die

ermitteln

und mithin
lassen.

Ab-

fassungszeit desselben sich genauer angeben

Doch werden
Erst in

wir

kaum

irren,

wenn wir

ihn nicht in die letzten Jahrzehnte des


in

fnften Jahrhunderts, sondern erst

das sechste setzen.

ihm erblhten recht die Nonnenklster in Gallien, und erst aus ihm und dem Anfang des folgenden besitzen wir auch sonst Schriften gallischer Nonnen: das Schreiben an E,ichilde und Radegunde, mit

dem

die jngere Caesaria, Aebtissinn zu Arelate, die

ebersendung

der Nonnenregel ihres Oheims, des heiligen Caesarius, welches jene

Frauen von
S.

ihr

zu
'"*).

erhalten

gewnscht hatten, begleitete^), und

Baudonivias (Nonne im Kloster Sauctae Crucis zu Poitiers) Vit.

Radegundis

einer

Frau au
bildet,

Briefe
Inhalts

Jenes Schreiben, welches insofern, als es von Frauen gerichtet ist, das Seitens.tck zu unserem zeichnet sich durch seine Wrme, den Ernst seines
Stils

und

die Einfachheit seines

und

seiner Sprache

sehr

unserem Briefe aus. Es ist im Geiste des Caesarius geschrieben, dieser dagegen in dem des Venantius Fortunatus.
vortheilhaft vor

^)

Marlene

et

Durand, Thes. nov. Anecdott. T. I

col.

3-6.

')

Ans der

ersten Hlfte des siebenten Jahrhunderts besitzen wir drei kleine Briefe von

nachmaligen Bischofs von (Lahors, Desian diesen ihren am Hofe Chlotochar II und Dagobert I lebenden jungen Sohn, Vit. S. Desiderii, Cadurcensis episcopi, VI, Mig. Patrol. lat.
derius,

der Harchenefreda, der Mutter des

von einem frommen und zrtlichen Mutterherzen dictirt. Italien hat im sechsten Jahrhundert die Hymnendichterinn Elpis, die erste Gemahlinn des oetius, aufzuweisen. Von ihr
T.
col.

LXXXVII

224

s.

Sie

sind

rhrt der mutatis raiitandis

in

das Brev. Rom.^


S.

aufgenommene Hymnus

De Petro
T. I
p.

et
s.

Paulo Apostolis her.

denselben bei Daniel, Thes. hymnol.

156


Ueber die sechs Predigten auf
S.

185 2i;>.

405

ni.
lieber die sechs Predigten auf 8.

185219.

13.
Ueber die Himmelfahrtspredigt auf
199 und
die
S.

185

190,
Feier

die Pfingsipredigt

auf

S.

190

Ermahnung

zu

wrdiger
auf S.

des

bevorstehenden

Osterfestes

200

f.

1.

2.

ie zwei ersten von diesen


188
die
saec.

drei

Predigten

stehen im

Cod.

Sfingall.

VHP),

aus welcliera ich in Alte und neue

Quellen zur Geschichte des Taufsymbols


S.

und der Glaubeusregel

213

22

Explanatio Symboli ad initiandos* herausgegeben

habe^).

Ich wiederhole hier theilweise, was ich dort auf S. 196

98

-) Nachdem ich sie vorher schon in ') Oder vielleicht schon VII. >UDgedruckte u s. w. Quellen zur Geschichte des Taufsymbols und der Glaubensregel B II S. 5058 nach Angelo Mai's Ausgabe in seiner iScrip-

15658 und Bruno vet. nov. coli, ex Vat codd. edita T. VII p. Brunus's Ausgabe der Werke des Maximus von Turin (Migne Patrol. lat. Mai sagt in seinen einleiT. LVII col. 85358) hatte abdrucken lassen.
torr.

tenden Bemerkungen ber den Cod. Vat., aus dem er

sie verffentlicht hat, nicht

monasDeshalb und aus dem a. a O. S. 49 Anm. 3 angegebenen Grunde vermochte ich damals nicht mich ber beide auszusprechen. Nachdem ich theils durch Reifferscheids (Die rm. Bibll. 6. Die vat Bibl. c Bibl. Vat. antlqva), Bibl. Ital.': theils durch eigene Einsicht desselben im Jahre 1887 dazu in den Stand gesetzt bin, benutze ich die mir liier gebotene Gelegenheit es jetzt zu thun.
als
terii

mehr

^eam deprehendi

in pervetusto vaticauo codice, qui fuit olim

bobiensis inter cetera Ambrosii scripta de

sacramentis.

Es

liegt dies

um
dem

so nher, als

die

Explanatio

S3Mnboli

ad

initiandos

in

und dem Sangall., in merkwrdig hnlicher und, wie es scheint, bedeutungsvoller Verbindung mit der pseudoambrosianischen Schrift De sacramentis- steht, und die beiden Codd. selbst deshalb in irgend welDer Cod. Vat. chem historischen Zusammenhang gestanden haben mssen.
beiden Codd.,
Vat.

5760 saec.
ber'f. 1:

IX/X

(ursprnglich

Bobio angehrig,
|

wie aus der Ueberschrift


columbani de bobio

ilstelibcr est

sub no 33.

Liber

scti. 33.

hervorgeht) enthlt zunchst die Schriften des Ambrosius


ritu

De

fide.

De

spi-

und >De incarnationis dominicae sacramento nebst (zwischen der ersten und zweiten Schrift) dem Brief Kaiser Gratians an Ambrosius, in welchem er von diesem verlangt, dass er ihm die Bcher De fide zuschicke und ein Buch ber den heiligen Geist fr ilm verfasse, f. I 140/>. Hierauf folgen unter Ambrosius's Namen ein mit den Worten: Unus Dens, sicut scriptum est: Amli, It<rnel, Dens tuus Dens intusi beginnender >Iiibellu8 fidei, f. 140/^141/^ und die sieben ersten von Vigilins von Thapsus s zwlf Bchern De trinitate, f. 1416167/*, ferner die Symbolauslegung, der Mai
sancto

den Titel

Beati

Ambrosii,

episcopi

Mediolanensis,

explanatio

Symboli ad

406

lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

(zum Theil nach Scherrer, a. a. O. bemerkt habe, doch so, dass ich es
gegeben hat, und die
167 & 1836,
Jezraelita^,
f.

S.

6668) ber

die Handschrift

in einigen

Punkten

berichtige

initiandos
nientis,
f.

pseudoambiosianische

endlich (von einer

Hand

saec.

Schrift ^De sacraX/XI) Ambrosius's


ist:

Buch sDe Nabuthe


Finit
Schrift
die

184- 193 &.

Die Symbolauslegung

Hb er primus
De sacramentis",
incipit

unterschrieben und das erste und zweite


die

Buch

der

zu

einem Buch zusammengezogen


Jene
ist

sind,

haben

Ueberschrift

liber secundus.
ersten

mithin zu einem,

dem ersten, Theil Zusammenziehuug

der genannten Schrift


ihres

und

gemacht, wodurch diese die durch zweiten Buchs verloren gegangene

Sechszahl ihrer Bcher wiedererhalten hat. Die sechstheilige Schrift ist von einer Hand des fnfzehnten Jahrhunderts Amb (mit -durch b) de inicidis sacrametis berschrieben. Im Cod. selber trgt sie keine Ueberschrift. Dem
Cod. gehen zwei Bltter voran, auf denen sich ein von einer Hand des zwlften oder dreizehnten Jahrhunderts herrhrendes Verzeichniss seines InHier wird die in Rede stehende Schrift als ^Ejusdem (Ambiosii) halts findet.
a
libri.

V. (nicht, wie

man

erwartet, VI) de inicidis et de sacmeus bezeichnet.

Ueber V. de hat eine Hand des fnfzehnten Jahrhunderts die Worte ut Der Titel, den die Symbolauslegung in Mai's Ausgabe videtur geschrieben. (Das ^ad iuitiandos in ihm hat er der Ueberfhrt, rhrt von diesem her. Da die Symbolschrift iiAmb de inicidis sacramentis- entnommen.)

auslegung mitten unter pseudoambrosiauischen Schriften steht, so geht sie schwerlich auf Ambrosius zurck, was ich Ungedruckte Quellen S. 76 ff., wie Andere, verfhrt durch den Titel, den ihr Mai gegeben, angenommen Wohl aber wird sie aus der ambrosianischen Kirche stammen, wofr habe.
spricht: 1. die enge Verbindung, in der sie im Cod. mit der uulugbar dieser Kirche angehrigen Schrift De sacramentis steht (auch im Cod. Sangall. steht sie in Verbindung mit derselben, insofern sie ihr hier unmittelbar vorangeht) und 2. die Bekanntschaft mit dem Wortlaut des

Zweierlei

aquilejensischen Symbols,

die

sie

zu erkennen giebt

(sie

kennt sein ^invisi-

bilem et imjjassibilem), was auf eine der aquilejensischen benachbarte Kirche Da das altaquilejensische Symbol zufolge der -Explanatio Symboli B. fhrt.

Nicetae Aquilejensis episcopi habita ad competentes schon um die Mitte des fnften Jahrhunderts in Aquileja mit dem ueuaquilejensischen vertauscht

worden sein muss, so kann die sExplauatio Symboli ad initiandos (und mithin wohl auch die Schrift De sacramentis--) nicht viel jnger als AmbroNoch' will ich bemerken, dass der Symboltext in der Explasius sein. bei Mai in einem Punkte vom Cod. abweicht. natio Symboli ad initiandos

In dem vorletzten Abschnitt der Explanatio hat nmlich Mai: ^^Sub PonSnh scjxdtns'. Mai tio Pilato passus et sepultus'i, ^Gv Q,oi\. dagegen nur: hat nach den auf diese zwei Worte folgenden Worten: habes passionem et sepulturam die Worte ^>Poutio Pilato passus et", supplirt ohne, wie sonst, durch Einschliessung derselben in eckige Klammern anzugeben, dass sie der
^

Cod.

nicht

hat,

sondern

nur das

erste

und

letzte

Wort des

betreffenden

Symbolgliedes anfhrt.

Es
in

ist

nach dem Symbols.

Wortlaut des

ohne Bedeutung fr die Frage der Explanatio ausgelegten (mailndischen)


dies

nicht

Ueber die sechs Pretligteu auf

S.

185-219.

407

tes

und mit noueu Bemerkungen vormehre, zu Beidem durch ein erneuerStudium derselben in den Stand gesetzt. Wir finden nach dem Titel In Xpi nomine Incipiunt huraiAugustini episcopi et confessoris, S.
cpt.<>
1,

lias sive alia dicta sei

ein

Incpt capitola de humilias ber- und explic

(mit einem Strich


S.

durch

und

i-t)

unterschriebenes

luhaltsverzeichniss,

(J.

Dieses Inhaltsverzeichniss erstreckt sich nicht ber den gesammten


Inhalt der Handschrift, sondern,
Ueberschrift, nur ber die
in

Uebereinstiraraung mit seiner

Horailieen in derselben
baptista<-,

mit

Ausnahme
ihnen

der letzten

De Johanne
initiandos,

indem

sie

ausser

noch

einen kleinen Aufsatz ber die Psalmen, S. 6

10,

die Explanatio

Symboli
Schrift

ad

S.

339

45^),
S.

die

pseudoambrosianischo

De

sacramentis (diese doch nicht vollstndig), S. 345

92
rauss

und die eben genannte Homilie,

414

21,

enthlt.

Es

also ursprnglich zu einer Handschrift gehrt haben, die nur die Homilieen mit Ausnahme der letzten enthielt, und aus ihr in die gegenwrtige mit- den vier angefhrten Schriftstcken''*) erweiterte

bergegangen

sein.

Das

Inhaltsverzeichniss besteht aus 97 Nuraern,

deren drei letzte also lauten

LXLV
LXLYI
LXLYII
Was
betrifft,

(d.
(d.

i.
i.

L -|- XLV) L -|- XLVI) L


H-

excepto alterius

in

ebdomada paschae
dominicae ascensionis

deindo

ut

supra

die^)

(d.

i.

XLVII)

In Pentecosten.

die

so fehlt die 95ste'^),

im Inhaltsverzeichniss angegebenen Homilieen selber und sind die 96ste und 97ste durch die
41
Aniii.

')

S.

iiut.

S.

-)

Oder auch mit dem Aufsatz ber die


Homilia de lohannc baptista
Handschrift,
weil
sei

Psalmen, der

ExpLinatio Symboli ad iuitiaudos" und der Schrift '^De sacra-

mentis allein, nmlich in

dem
sei

Fall, dass die

mir aus Unachtsamkeit,


')

es

in der lteren

es

in

der
die

gegenwrtigen, im Inhaltsverzeichniss nicht mit aufgefhrt worden sein

sollte.

Vor

sdiec

ist

de

ausgefallen.

*)

Vielleicht

das

Blatt

oder

worauf sie stand, in unserem jetzigen Cod. oder schon in dem oder Die Explanatio einein von denen, auf den er zurckgeht, ausgefallen ist. Denn erstens Symboli ad initiandus kann nicht mit ihr identisch sein. trgt sie nicht den Titel excepto alterius in ebdomoda paschae, sondern den
Bltter,

der 96sten:

deinde ut supra de die dumiuicae ascensionis

zweitens passt

jener (brigens dunkle und

schwer verstndliche) Titel nicht zu ihr (das Symbol wurde ja nicht in der Oaterwoche tradirt und ausgelegt); endlich hngt sie wie in dem, wie schon ob. S. 405 Anm. 2 gesagt, mit dem Cod Sangall. Vatic mit in irgend welchem historischen Zusainmenbang stehenden Cod
der Schrift

De sacramentis

zusammen, und gehrt

sie also nicht

zu

dem

lteren Cod., soiideru ist sie,


in denselben eingeschoben.

wie die genannte Schrift, und zugleich mit ihr Den falschen Titel deinde ut supra de die

48

Ueber

die sechs Predigteu auf S.

185219.

zwischen der 94sten und ihnen eingeschobenen Schriften, die Explanatio

S5^mboli ad initiandos und die pseudoambrosianische Schrift


Sie stehen auf S. 393

De

8acramentis<s getrennt.

99 und

S.

399

413

und tragen die Ueberschriften Incipit de diae dominicae ascensionis Auf sie folgt dann noch die im und Incp in die pentecostes^). Inhaltsverzeichniss nicht angegebene Homilie De Johanne baptista. Es fragt sich, ob die Hiramelfahrtstags- Predigt auf S. 185 90 von dem herrhrt, welchem die 94 ersten Predigten im Cod. angeBrunus kann sie nicht fr von hren, Maximus von Turin. ihm verfasst angesehen haben, denn er hat sie ebenso wenig, wie die auf sie folgende, von einem Presbyter verfasste Pfingstprodigt, in seine Ausgabe der Werke des Kirchenvaters aufgenommen, nicht einmal in den zweifelhafte und unchte Predigten und Briefe desselben enthaltenden Appendix zu ihr, whrend er dies mit der Predigt ber das Symbolum und mit der ber Johannes den Tufer

gethan hat.
sich

Dafr, dass
dass sie

anfhren,

(als die 96ste,

Maximus herschreibt, lsst im Inhaltsverzeichniss mit aufgefhrt wird an vorletzter Stelle) und also in der lteren, aus
sie

sich

von

(flschlich

Augustin

beigelegten)

Homilieen

des

Turiner Bischofs

bestehenden Handschrift gestanden hat und nicht erst in die gegeneingeschoben worden ist. Allein wir knnen Umstandes nicht fr ihren Verfasser ansehen. Schon dass sie in keiner anderen Handschrift als eine Homilie von ihm vorkommt (sie findet sich, meines "Wissens, berhaupt in keiner anderen als in der Sanctgallener), und dass sie in der lteren Handschrift an vorletzter Stelle und unmittelbar vor einer Homilie stand, die nicht von einem Bischof, sondern von einem Presbyter herrhrt, macht es zweifelhaft, ob er ihr Verfasser ist. Entscheidend spricht aber dagegen, dass sie von ihm herrhrt, der Umstand, dass sie eine ganz andere Art hat, als seine Homilieen. Ihr Verfasser citirt nach der Einleitung, n. 1, erst den Text, die lectio (Act. 1, 9 11), und zwar zweimal, um, wie er sagt, dann die Bedeutung
wrtige
ihn
erweiterte
dieses
trotz

der angefhrten gttlichen AVorte zu betrachten (epetamus ipsam

dominicae

asceusionis

hat sie

Der Urheber des Cod.


auf die
liess
sie,

Saugall.

ohne Zweifel in folgender Weise erhalten: oder einer seiner Vorgnger AvoUte die

Hiinraelfahrtstags-Predigt, zu der der Titel gehrte, gleich nach der 94sten,


Aveil die

95ste ausgefallen war, unmittelbar folgte, geben, unter-

dies

aber dann,
die

nachdem
Homilie

gab

statt ihrer die eines Titels

er den Titel schon geschrieben hatte, und ermangelnde folgende Schrift. ') Die Ueberist

schrift ber

97ste

sehr verwischt.

Nur

>de pentecostc ist

deutlich

Ueber die sechs Preiligteu auf

S.

185-219

409

uiiri, si placet, uerborum diuinorum consideremus), u. und geht ihn hierauf stckweise durch, von dem einen /u dem anderen Stck mit den Worten: Sed uideamus deinde, quid lecSequitur tionis ordine suhsequatur, Sed quid deinde subsequitur? autem bergehend und einzelne Ausdrcke, zum Theil in gesuchter

[lectionem] et

2,

Weise, ausdeutend, 2 5. Diese, so zu sagen, exegetische PredigtFremd ist ihm auch der spoart ist dem Turiner Bischof fremd. Pulcielle Zug, die heilige Schrift mit Worten zu loben, wie:

chra
n.

est scriptura diuina, n.


S. 188,

in. S.

187,

Pulchre

dixit scriptura,

sacrae, n.

und: Uidete subtilitatem (die Feinheit) scripturae Kann nun aber auch mithin unsere 5 in. ebds.^).

Predigt sich nicht von

Maximus

herschreiben, so wird sie doch nach

ihrem

Inhalt^)

und

Character^),

sowie

seinem Jahrhundert, dem


nicht hinter

fnften, augehren.
liegt,

dem

sechsten
wird*).

zeigt

ihrer Sprache nach Dass ihre Abfassung das Factum, dass ihr Text,

auch

nach der Itala

citirt

Was

die

Pfingstpredigt
1,

betrifft, so

wurde

sie,

wie aus ihrer

Einleitung,

n.

erhellt,

Bischofs gehalten.

Sie

ist

einem Presbyter auf Befehl seines insofern ein Seitenstck zu Cyrillus von
von

Jerusalems katechetischen Reden und dessen Horailia in paralyticum juxta piscinam jacentem (s. deren n. 20), zu dem Sermo des
Presbyters Eraclius, eines
Schlers
Augustins-''),

ber

Matth.

14,

drei Pfingst') Maxiinus hat Act. 1, 9 in Hom. 61, der ersten von den predigten in Brunus"s Ausgabe, behaudell (bei Mig. Patrol. lat. T. 57 col. 373 s.). "Was er dort ber die Stelle sagt, ist sehr verschieden von dem,

was wir
von
n.

in n. 3

und 4 unserer Honiilie ber


sagen,
5
^)

sie lesen.

'^

Der Redner spricht


S.

sieh ber die Trinitt schon, so zu

formelhaft
Sie entbehrt

aus.

den Schluss

2 und

den Anfang von


S.

n.

zum

Theil nicht der

natrlichen Frische.

insbesondere die

schne

Stelle:

Similis

in

qui-

busdam comniuni huic et consuetudinariae hominum expectationi est (die Erwartung der Wiederkunft Christi). Sicut enim is, qui alicuins eorum, quos satis diligit, aduentum opperitur, assidue de eo cogitat, quem putat esse uenturum, et ad onmes, etiani inanes, sonos, ad omnes nuiitios excitatiir, si
stri<lor

ianuae

fuerit,

si

latratus canuui,

si

niotus arborum, si leue nuirmur explorat,

ita et nos, aduentum Domini cumexpectantes, soUiciti esse adsidue suspensique debemus, ita ut prope ad omnes sonos, ad onmes strepitus erigamur, et in omnibus, quem uenturum credinuis, iam adesse credamus. Nuuquam enim fratres, inparatus

aurarum,

auscultat,

respicit,

percontatur,

est,

qui

id

agit

iugitur,

ut esse possit paratus, n. 5 S. 189.

*)

Vgl. mit

ihm den Text im Cod. Land bei Sab. *) Augustin designirte diesen Eraciius zu seinem Nachfolger und wies das Volk, wenn es in seinen Angelegenheiten zu ihm kam, au ihn (Ep. 213 n. 5, Aug. Opp. T. II col. 868 ed. Mig.). Vgl. ber Eraciius auch Augustius Coli, cum Maximino Ariaun. ep. n. 1,
ebds. T. VIII col. 709).

410

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

23 32 (Serrao LXXII unter den pseudoaugustinischon *Serraones, Aug. Opp. T. V p. 2 col. 188486 ed. Mig.) und dessen in Augu20*) und stins Gegenwart gehaltenem Sermo (ebds. col. 1717 zu der 56sten unter den Eusebius von Emesa zugeschriebenen, aber von Faustus von Reji und anderen gallischen Bischfen des fnften Jahrhunderts herrhrenden Homilieeu, der Homilie De vidua, quae duo aera misit in g^ophylacium (Max. Bibl. Patrr. Es unterliegt keinem Zweifel, dass sie Lugd. T. VI p. 675 ^).

einen

Verfasser hat mit

der

Himmelfahrtstags-Predigt.
diese,

Sie

hat

nmlich ganz dieselbe Art, wie

und

die heilige Schrift wird


gelobt,
n.

in ihr theils mit denselben, theils mit hnlichen Worten wie in der vorangehenden (Pulchra est scriptura diuina,

S.

195,

Pul ehre

ergo

scribitur
naturae
197,
die

a diuina [scriptura],

ebds.

S.

196,
praesacra,

Bene
ebds.).

maiestatem

sacrae

dicationis exposuit, ebds. S.

sub ignis nomine sermo Et ideo bene ait scriptura


Pfiugstpredigt

Der

Presbyter,

der

auf Befehl

seines

Bischofs hielt, wurde also spter dessen Nachfolger oder wenigstens


selbst

Bischof und hielt


ist

als solcher

die

Himmelfahrtstags-Predigt^).

Nach einem ziemlich und einer krzeren Einleitung, n. 2, citirt er 1, die Anfangsworte seines Textes, Act. 2, 1 4 Et cum complerentur dies pentecostes, erant omnes simul in unum und knpft daran eine breite und ziemlich unklare Exposition ber die mystische Bedeutung der Zahl fnfzig*), eine Exposition zu deren Text er Lev. 25, 10 12 macht, und bei der er wohl einem lteren AusSeine Pfingstpredigt
n.

sehr weitschweifig.

langen Vorwort,

leger folgt

^),

n.

3 S. 192

95.

Erst dann, nach dieser Predigt in


seinen
eigentlichen Text,

der Predigt, so

zu

sagen,

behandelt er

indem

er denselben

Stck fr Stck durchgeht^) und Bemerkungen

ganz hnlicher Weise, wie der Presbyter, in der Einleitung zu ihr, n. 1, -) Tillemont, Memoires T. XVI p. 776, sieht es doch fr mglich an, thut. dass diese Homilie von Faustus von Reji herrhrt, luid dass er sie zu Lyon oder in einer anderen Metropole vor einem Erzbischof gehalten hat. Ihr Anfang hat brigens ebenfalls Aehnlichkeit mit der Pfingstpredigt. ^) Doch hat er mglicherweise auch die Himmelfahrtstags-Predigt als Presbyter gehalten. Eraclins schweigt in seiner ob. S. 409 f. erwhnten Predigt ber Matth. 14, 2332 davon, dass er auf Befehl oder im Auftrag seines Bischofs. Augustin, rede. Dasselbe kann auch unser Presbyter in seiner Pfingstpredigt gethau haben. *) Er leitet sie mit den AVorten ein: Priusquani rerum perspicimus eifectum, numeri ipsius debemns cousiderare niysterium. Non enim frustra Spiritus sanctns quinquagesimum potissimum diem suo elegit ailuentui^. ^) Doch nicht dem des OrigencR. *) Hiebei bedient er sich gewhnlich des Wortes
Eraclius
spricht
hier
in

welclier die Pfingstpredigt gehalten hat, dies

Ueber die sechs Predigteu auf

185219.

411
n.

zu bedeutungsvollen Ausdrcken und W()rtern in ihm maclit,


S.

19599.
3.

Die Ermahnung zu wrdiger Feier des bevorstehenden Osterfestes auf S. 200 f. findet sich im Wolfenbttelcr (Weisseuburger) Cod. 102 saec. IX/X und steht in ihm auf fol. Ha (8 Zeilen, 9 (die ganze Seite). von denen auf 3 die Ueberschrift kommen) Legend, Sie ist berschrieben: Incipit castigatio sei Agustini. von Arolato Dass sie Caesarius in simboli traditione ad j)lebem.

angehrt,

ist

kaum zu

bezweifeln.

S. die

Anmerkungen zu

ihr.

2.

Frage errtert wird, weshalb Christus die lieber die Menscheit nicht durch den Gebrauch seiner Macht, sondern dadurch, dass er Mensch wurde, das Gesetz erfllte, litt und starb, von der Gewalt des
Predigt,
in

der die

Teufels erlst habe.

dem

Diese Predigt, meines Wissens, das einzige Schriftstck aus kirchlichen Alterthum, in welchem das angegebene Thema fr

und ex profosso behandelt wird, steht im Cod. Sang. 193 saec. YilV) auf S. 150 1G2 ohne jegliche Ueberschrift und bloss mit der Unterschrift Explicit. Deo gratias Amen. Voran auf S. 1 150 gehen die in vielen Handschriften vorkommenden Homiliae s. Caesarii Arelatensis numero XII, S.
sich allein, auschliesslich

126,

ein

die Ueberschrift

Cesarii

epi

tragender,

unter den

Namen des Eucherius von Lyon und Faustus von Reji gedruckter Sermo (Mig. Patrol. lat. T. 50 col. 836 und T. 58 col 883), S.
und zwei De reverentia orationis berschriebeno Stcke, 50 '0- Die auf die Predigt folgenden BeS. 145147 und 148 standtheile des Cod. sind Predigten und Excerpte unter den Namen 301, und ein lat. xlujrustin, Hieronvmus und Maximus, S. 164 deutsches Vocabular, S. 302 3.
127

145,

Inhalt und

Gang

der Predigt^) sind folgende:


i i

t ii i| n s'umd otnuea in ununi, Et fachts cnf, S. Sclioiicr, ') Der Cod. ist ein .rescriptus. *) Das erste von diesen beiden Stcken findet sich auch im a. a. 0. S. 71. Cod. 194 saec VIII/IX (ebenfalls ein >Cod. rescriptus)- Es trjjt hier die ^) Dass wir in dem Ueberschrift. Cum qualofi) diseiplina debi(e)at (p)salli.

nnquit (Emnt, iuquit,

repnitc sonitiis de aido'^ etc

).

Schriftstck eine l'redis^t vor uns haben, ergiebt sich aus der

karissimi in

u.

Inhalt nach

ist

Anrede fratres und 6 und der Ermahnung am Schlsse, u. 6. Seinem er allerdings eine kleine belehrende Abhandlung.
1

412

lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

Der Prediger
er
lsst

stellt

zuvrderst die Frage auf, oder vielmehr,


(n.
1

paruae

scientiae horaiues

in.

und

n.

in.)^)

die

Frage
seine

aufstellen:

AVarura hat Christus den Menschen nicht durch

Macht, die

Macht

seines

Wortes

(inperio,

uerho),
er,

von der

Herrschaft des Teufels und des Todes befreit, was


fang

durch sein
Alles

Wort ihm
seiner
sich

das

im AnLehen gegeben und Alles hervorder

gebracht, doch gekonnt?


freien

Warum

hat er vielmehr

um

ihn zu

be-

von
auf

Incarnation

au
(n.

bis
1,

zu seinem Tode und

egrbniss^)

genommen?

die

Stellung

der

Frage^)).

Hierauf beantwortet er die aufgestellte Frage in einer ausfhrlichen Entwickelung der Grnde fr dieses Verfahren Christi
oder Gottes

und

schliesst,

an die

25, die Antwort auf die gestellte Frage) nachdem er dies gethan, mit einer kurzen Ermahnung Hrer, der Ermahnung nach Krften unter Gottes Beistand
(n.

dahin zu streben, dass die Liebe, die Gott denselben in ihrer Erlsung ohne ihr Verdienst erwiesen, ihnen nicht zum Gericht, sondern

zum Fortschritt im christlichen Leben paraenetische Schluss).

gereiche

(n.

6,

der

In der den Kern der Predigt, ihren eigentlichen Lihalt bildenden Antwort auf die Frage spricht er zunchst aus, dass zwar
(Jhristus

den Menschen auctoritate

diuina

htte

von

der

Herr-

schaft des Teufels befreien

knnen,
dem

dass aber seine ratio

und

iustitia<f, die bei ihm,


tiae,

auctor et exactor rationis et iusti-

Wohl

mehr glten als alle Macht, dies nicht zugelassen htten. habe Gott aus erbarmender Liebe den vom Teufel betrogenen

Menschen wiederherstellen und ihm das ewige Leben wiedergeben wollen, aber so, dass seine Erbarmung und Liebe nicht seine Gerechtigkeit aufhben, was geschehen wre, wenn er ihn dem Teufel mit Macht entrissen htte. Hierauf zeigt er, wie dies der Fall gewesen wre, in der AVeise, dass er den Teufel in einer vor Gott

gehaltenen lngeren, so zu sagen, hypothetischen Rede seine eigenen Gedanken entwickeln lsst. Diese sind: Der Teufel hat den Menschen
(suasi,

zum Bsen berredet, nicht getrieben, gezwungen non inpuli, nee poterara cogere), was er beider Willens-

*) Vor solchen war es, dass er redete, und fr solche redete und schrieb er. Daher der populre Character seiner Predigt, ihre ansprechende Einfachheit und Klarheit. Die paruae scientiae homines' sind multi, was der Pre^

auch die >iufantia und den cursus *) So frmlich, wie hier, wird die Frage kaum irgendwo anders im kirchlichen Alterthum gestellt.
'^)

diger

hervorhebt.
an,

Hiebei

fhrt er

aetatis

was an Jrenaeus

erinnert.

Ueber die sechs Predigten anf

S.

185219.

413

desselben^) auch nicht gekonnt. Der Mensch hat sich freiwillig (j)ropria uoluutate) mit ihm vorbundeu (coniunxit) und nicht Avider seinen Willen (iuuitus) Gott entzogen
freiheit
(distraxit).

Er gehrt daher Jenem


est).

an,
er

ist

Eigenthura (Meus
(diuollitur),

Wird

von

sein (rechtmssiges) ihm losgerissen


Unrecht,

so

ist

dies

darum

Gewaltsamkeit,

Raub.

Warum
gekonnt,

soll

dem Menschen,

der nicht hatte leben wollen, als er es

das

(quare uiuificatur

Leben wider inuitus)?

seinen

Willen
ist

gegeben

werden

Soll er ja sola indulgentia, cessante


es billig, dass dies

omni

iustitia

atque ratioue erUist werden, so

auch mit dem Teufel geschieht.

Beide mssen zusammen stehen

Der Grundgedanke des Verfassers ist: Der Mensch und fallen. kann, weil er sich freiwillig dem Teufel hingegeben, nicht ohne Verletzung der gttlichen Gerechtigkeit diesem mit Gewalt und wider seineu eigenen Willen

entrissen Averden

(n.

2).

Bis hieher hat der Prediger den ersten, negativen Theil der

Frage der paruae scientiae homines", der Frage, warum Christus


den Menschen nicht durch
er ihren zweiten,

den

Gebrauch seiner lacht von der

Herrschaft des Teufels befreit habe, beantwortet.


dass er Fleisch annahm,
sich

Nun

beantwortet

positiven im Fleisch
Theil,

warum
alle

er dies dadurch gethan,

Gerechtigkeit erfllte und

dem Kreuzestode
Damit
Gelegte

unterzog.

der Teufel, sagt der Prediger, an das demselben in den

Mund

keine solche quasi-vernnftige und Rede fhren knne oder damit Gott Alles omnia in vernnftige r und gerechter Weise ausfhre (ut Doi gesta iustitia ac ratione constarent) kam der Herr''*)

anknpfend,

([uasi-gerechte verruchte

gegenber, den Menschen

seiner eigenen Erklrung dem Tufer mit Bewahrung aller Gerechtigkeit und Billigkeit (seru ata omni aequi tte) vom Teufel zu befreien. Um dies zu bewerkstelligen nahm der Herr zu dem Zweck, die Snde im Fleische zu verdammen, Fleisch vom sndhaften Fleisch ohne (dessen) Snde an, kam er in der Gestalt des sndhaften

vom Himmel um,

nach

Fleisches

Teufels in der

den Versuchungen des und unterzog sich Allem Wste und den mannichfaltigen Versuchungen der Pharisa:er ohne irgend welche Snde zu begehen, mit Bowoisung

')

Das Jbenim arbitrinmseliart'


uirtu.'^

des

iMenschen,
*)

sowie auch das des Tenfels,


iila
.

wird vom Prediger

hervorgehoben.

-Uirtus

Vgl. die Worte


S. 202.

dominus lesus Chiistus,

et sapientia patris'

in n.

414

lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

und Verdammung von Allem, was Snde heisst, wie der Herr selber sagt, au ihm Nichts hatte. Ein von Vergehen freies Fleisch, das aus einem sndigen Geschlecht genommen war, zu prstiren, damit die Snde in eben dem Fleische verdammt wrde, worin sie herrschen zu knnen geglaubt hatte, ja damit dasselbe Fleisch, welches einst besiegt worden war, nun siege, das ist also des Herren erster Sieg (prima uictoria)^). Dieser erste Sieg des Herrn ist dem Prediger doch nur die Grundlage, die noth wendige Voraussetzung, die conditio sine qua non fr seineu zweiten, endlichen und eigentlichen. Dieser wird durch sein Kreuz, seinen Kreuzestod erworben. Durch sein Kreuz wird ein Dreifaches bewirkt: die Snde der Welt aufgehoben'''),
aller Gerechtigkeit

so dass der Teufel,

der

Tod

zerstrt,

der Teufel

vllig

besiegt,

ber

ihn

triumphirt.

Wie

davon will er nun reden. Das Kreuz, sagt er, gebhrt nur Sndern, es gebhre nach gttlichem und menschlichem Gesetz nur Verbrechern. Der Teufel
dies durch dasselbe

geschehen,

bewirkte aber nun durch seine Werkzeuge, dass der (wie dargethan)
vidlig unschuldige, vollkommen gerechte Christus zum (Kreuzes)Tode verdammt wurde; und Christus nahm die diesem Tode vorangehende Schmach (und ihn selbst) auf sich, er, der vermge seiner gttli-

chen Majestt beweislich durch ein blosses Schelten


ja alles Fleisch htte vernichten knnen. dass er nicht Dieses, sondern Jenes that,
(das zu erfllen er

seine

Feinde,

Aber er erfllte dadurch, das Mysterium des Kreuzes


war), damit durch

auch

in die AVeit

gekommen

dasselbe der Schuldbrief der

Snde vernichtet und der Teufel (die inimica potestas)^) wie mit einem Angelhaken in einem Kder gefangen wrde und seine Beute (den Menschen) sola iustitia atque

ratione verlin-e.

Dies

geschah aber in der Weise, dass der Teufel


selber

dadurch, dass er das Kreuz wider die Gebhr ber den schuldlosen,

gerechten
Avurde

Christus

brachte,

zum Angeklagten, Schuldigen


iusto

(Fit reus diabolus

crucem

indebite inferendo)^),

und

*) Htte die Gottheit (in der gottmenschlichen Person Christi) fgt der Prediger noch hinzu, allein (ohne das Fleiscli, die menschliche Natur) gesiegt,

gereicht,

wrde Christi Sieg dem Teufel nicht zu sonderlich grosser Beschmung und er (Christus) den krperlichen Menschen nicht das Vertrauen gegeben haben, denselben ebenfalls besiegen zu knnen. *) >Solniturs wie
so

zu lesen ist. Vgl. die Worte: ut per (mysterium crucis) peccati chirographum solueretur am Schlsse von n. 4. '') Vgl. Lnc. 10, 19: et super omnem nirtutem inimici, sowie auch Mattb. 13, 39: Tnhnicits *) Vgl. die Worte: esf (Uaholits. iuste ei (diaillud

statt des saluetur der Handschrift

bolo) tollitnr, quod tenebat, qnia iniuste inuadere ausus est, qnod ad se nnllo

ordine pertinebat

am

Schlsse von

n.

5.

eber

"die

sechs Predigten auf

S.

18!) 219.

415

dass

Christus

durch
ersten

seinen

Tod
und

das

bezahlte,

was

Adam

Gott

schuldete,

indem

er sich selber

zum Opfer
(in

brachte fr das Vergohon,


ihre

welches

die

Menschen

ihnen)

Nachkommen

begangen hatten.
seines
heiligen

Dieses Vergehen, das peccatum originale, konnte Blutes


nicht

nmlich ohne Darbringung jenes Opfers Christi,


Christus fr

ohne Vergiessuug Mohl vergeben werden. Indem sich das Vergehen der Menschen zum Opfer brachte und
(der

um
Blut

sie

vom Tode

Strafe

dieses

Vergehens) zu befreien, sein


verlor

vergoss

und den Tod

erlitt^),

sein Besitzthum.
in

der

Teufel

dieselben,

Zum

Schluss fasst der Prediger Alles, was er

dem Vorangehenden
den
die
dritte

entwickelt, kurz

zusammen
den

in

Worten, die
richten

er

Sieger, Christus,

an
der

den

Besiegten,

Teufel,

lilsst,

Rede

in

Predigt'-^).

Der Teufel habe keinen


habe gesndigt, Christus,
Dasselbe

Grund

sich zu beklagen.

Der
frei

erste

Adam

der letzte
Fleisch,

Adam,
das

aber sich

von der Snde erhalten.


seine

Verfhrung unter die Herrscbaft der Snde gebracht, habe ihn durch Christi Gerechtigkeit
der

Teufel

durch

besiegt.

Christus wolle, dass seine Gerechtigkeit

der ihm wider

Gebhr

auferlegte
proficiat

dem Snder, und Tod dem Schuldner zu Gute


mors mihi indebite
inro-

komme

(lustitia

mea

peccatori,

gata proficiat debitori)^).

Der Teufel knne den Menschen, der ihn


]\[acht

durch (den Mensehen) Christus besiegt habe, nicht lnger festhalten,

und er
dern

sei

frwahr nicht durch


Gerechtigkeit

und Gewaltherrschaft,
besiegt

son-

durch

und

Billigkeit

worden.

In

Der Ausdruck >pro sanguiiie bezeichnet dasselbe, was pro raorte Mensch sich durch seine Snde zugezogen) und ist nur dadurch liervorgerufen, das Cliristus sein Blut fr die Menschen vergoss und ") Die erste ist die der sein Tod mit diesem Blutvergiessen zusammenhing.
')

(den Tod, den der

hominesi in n. 1, die zweite die liypothetische des TeuDie zweite und die dritte entsprechen einander. Htte Christus den Menschen dem Teufel durch den Gebrauch seiner Macht entrissen, so wrde dieser sich in der Weise haben beklagen knnen, wie ihn der
parnae
in

scientiae
2.

fels

n.

Prediger

sich

in

n.

2 beklagen

liisst;

da aber Christus denselben >iustitia

atque ratinne. iustitia et aequitate

kann
^)

er,

der Sieger, zu ihm sagen


sie die

von seiner Herrschaft befreit hat, so Du hast keinen Grund dich zu beklagen

Jene mittelbar, insofern

Bedingung, die Voraussetzung, die (Jruml-

was Christus durch seinen Ivreuzestod dem Menschen erwirkt hat, dieser unmittelbar, in do])pelter Beziehung insofern, als der Teufel dadurch, dass er ihn dem unschuldigen Menschen, Christus, widi-r (lebiibr auferlegte, selber zum Schuhligen wurde, und insofern, als der Mensch Christus durch ihn als ein OjjA-r die Schuld dos Menschen bezahlte. Durch Beides verlor dir Teufel sein Recht am Menschen uiul konnte er ihn
lage fr das bildet,
:

nicht

liiiiger

festhalten.

416

tleber die sechs Predigten auf S.

185 Sl9.
musste der
Teufel

dieser Weise, sagt

der Prediger abschliessend,

wieder herausgeben, was er sich angeeignet, und wird ihm dies mit
hatte,

Recht genommen, weil er ohne Recht einen Eingriff in das gemacht was ihm in keiner Weise angehrte (den Menschen Christus).

Gegenstand der Predigt ist, wie sowohl die Stelals nach dem Dargelegten die Beantwortungzeigt, welche die gestellte Frage in ihr erhlt, die Erlsung, die Erlsung des Menschen von der Gewalt des Teufels und vom Tode^). Die Vershnung, die Vershnung Gottes
eigentliche

Der

lung der Frage in derselben,

mit dem Menschen sammt ihrer Frucht, der Vergebung der Snden, nimmt zwar auch eine wichtige Stellung in ihr ein, aber doch nicht
die Hauptstellung, ja der Prediger setzt sie

zum TheiP)
das

in ein unter-

geordnetes,
Teufels^),

dienendes Verhltniss zur Erlsung von der Macht des

wobei er
lsst,

sie

noch dazu hinter


der

anderen

Moment

zurcktreten

dass

Teufel durch seinen widerrechtlichen,

unrechtmssigen Eingriff in das, was nicht sein


der

Eigenthum war, Mensch Christus, sein rechtmssiges Eigenthum, den gefallenen Menschen verlor, indem er durch diesen Eingriff das Recht verhatte*).

wirkte, welches er bis dahin an demselben gehabt

Die

^)

Der Tod,

die Herrschaft desselben, wird

vom Prediger

in

die

engste

Verbindung mit der Gewalt des Teufels gesetzt (Quare saluChristus tem hominis non potestate diuina et solo operatus est inperio cum utiqne potuerit uirtute et maiestate caelesti diabolum proster nere et horainem ab eius tyrannide liberare? Mouet quosdam, quare mortem non uerbo destruxit, qui in principio uitam uerbo dedisse praedicatur, n. 1. Fuit in proposito Dei hominem a diabolo deceptum aeternitati restituere. Accepimus dignas meritis nostris sententias ille in mortem

mrte
mecum

n.

sie

sanguis pro sanguiue, mors pro diabolus, quod tenebat, amisit, n. 5). Vgl. Sap.
2,

Dum

erogatur

2,

24 und Hebr. 2, 14. *) Nicht ausschliesslich. Sie nimmt auch eine selbststndige Stellung in ihr ein. S. die Worte: Sed iraplet mysterinm crucis, propter quod et uenerat in hunc mundura, ut per illud peccati chiron.

graphura solueretur,
homini

designabat domini Christi passionem,


*)

4,

und den Passus:


n. 5.
^)

:Mors Christi profecit

Dum

erogatur sanguis

pro sanguine, mors pro morte, hostia pro delicto, sie

diabolus, quod tene-

bat, amisit.

Es

erhellt dies insbesondere daraus, dass der Prediger in

den Worten, mit welchen er die Beantwortung der Frage abschliesst, dieses Moment allein anfhrt (Sic uomuit, quod absorbuerat inimicus, et iuste

tollitur, quod tenebat, quia iniuste inuadere ausus est, quod nuUo modo ad se pertinebat, n. 5 fin) Dass das Werk
ei
Christi

und insbesondere sein Tod in der Predigt als Erlsung von der Gewalt des Teufels und des Todes gefasst wird, ist brigens Nichts fr sie Eigenthmliohes. Das ganze kirchliche Alterthum fasste dieselben vorzugsweise von diesem Gesichtspunkte auf. Er lag der alten Kirche am

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

417

Bohandeluug des Gegenstandes in doj- Predigt l)cwegt sich in der lleclitssphre, sie ist, so /u sagen, juristisch. lustitia, aequitas,
iniuria, uiolentia,

rapina treten in

derselben als Schlagwrter auf,

neben der

iustitia

doch auch die ratio

im Gegensatz; zu der
in ihr als

unvernnftigen, brutalen Cxewalt.


iustitiae auctor et exactor
ihr,

Gott wird
lex

*rationis et
heisst es in

bezeichnet; von
die

dem Kreuz

dass die lex Dei

und

saeculi es nur den reis et

criminosis< bestimmt habe; endlich der Teufel wird in ihr crucom


iusto indebite inferendo reus u.
s.

w.

Es handelt

sich in der Predigt

um

einen rechtmssigen Besitz, der

dem

Besitzer nur in rechtmssiger

Weise abgewonnen werden kann und abgewonnen wird. Der Teufel hat ein Recht an dem Menschen, er besitzt ihn mit Hecht, weil der mit dem liberum arbitrium begabte jMensch nicht vom ihm
gezwungen,
Seite
er von Gott

sondern,

nur

von

getreten war

und
nur

sich

ihm verfhrt, ihm hingegeben


des

freiwillig

auf seine

auch

auf

dem Wege

Darum kann hatte. Rechts vom Teufel

zurckerworben werden.
in n.

AVie dies geschah, darum dreht sich Alles

Die Summe davon ist, dass der Teufel, weil er sich einen Menschen mit Gewalt aneignete, der ihm als vollkommen Gerechter nicht angehrte, gleich als Avre er sein Eigenthum, zur (entsprechenden) Strafe hiefr sein Recht an dem Menschen verlor, der ihm als Snder angehrte, sein Eigenthum war. Jenen Menschen er ])rstirte der Sohn Gottes, die uirtus et sapientia patris, indem

35.

Fleisch

vom sndhaften

Fleisch aber ohne


als

Mensch wurde, und


loses

als Fleiscli,

Leben fhrte und ans Kreuz bringen Hess.


Angelhaken
crucis,

Snde annahm, ein sndloser Mensch, ein vollkommen sndals vllig Unscluddiger sich vom Teufel Der Prediger deutet hiebei den Gedanken

an, dass Christus dies gethan,

damit

der

in

einem
i)er

Kder gefangen

Teufel wie mit einem wrde (implet mysterium


uelut

ut

illud

inimica

potestas

hmo

in

esca

caperetur)^) ohne jedoch in diesen

Gedanken

weiter einzugehen.

Nchsten,

weil sie uiunittelbar aus


der
Finsterniss seine

dem Heidenthum,
Sttte

in
2,

dem
1

das Reich des


10,

Satans und

hat (Ejli.

3.

10

ff.),

in

war (Tliomasius. das Reich des Lichtes luid der Freiheit versetzt worden Dazu, d a s s e r i n ihr der v u r h c r r401 Auil. 2) < Dogmengesch. I,
.

schende wurde, trug gewiss auch die durch ebendelben Umstand hervorgerufene, das ganze christliche Leben in der selben beherrschende jabrenuntiatio diaboli krftig bei.
Der Teufel erkannte (in seiner Begierde Christas ans Kreuz zu bringen dass er und wohl aucli in seinem I.'nglaubun an Christi Siidlosigkeit) niclit, Er augehrte an Christus Nielits hatte, und dass dieser ihm daher nicht
')

vergriff

sich an

ihm im doppelten Sinn des Wortes.


27

41 g

Ueber die sechs l'retligteu auf

IS.

185219.

Wann, wo

und von

wem

wurde

die Predigt verfasst?

Dass sie nicht jnger ist als das achte Jahrhundert, ergiebt sich aus dem Alter der Handschrift, in der wir sie finden, und dass angehrt, dafr sie nicht dem achten oder siebeuten Jahrhundert ihr nach der Itala citirt wird (s. ob. spricht der Umstand, dass in
S.

Andererseits kann die sowie auch ihre Sprache. die in derselben ber den Predigt nicht sehr alt sein, da die Ideen, Gegenstand ausgesprochen werden, den sie behandelt, in ihr offen-

205 Anm.

3),

bar schon als ausgeprgt und stehend erscheinen. Eine nhere Bestimmung ihrer Abfassungszeit Avird uns durch
das Verhltniss ermglicht, das zwischen ihr und drei ohne Zweifel von Faustus von Reji herrhrenden Horailieen Statt findet.

Wir

besitzen eine Reihe von Homiliae ad

populum

et

mona-

chos, die unter

von Emesa gehen, in Wahrheit aber einigen gallischen Kirchenlehrern des fnften und i). sechsten Jahrhunderts, in Sonderheit Faustus von Reji angehren

dem Namen

des Eusebius

In drei von diesen Homilieen, der 17ten, 20sten und 22sten oder der Hom. VI, IX und XI De Paschate^), die alle von Oudin, E. Du Pin, Tillemont und den Benedictinern Faustus von
Reji beigelegt
stossen wir

werden^) und ihm auch ohne Zweifel angehren*),


Stellen, die dasselbe

nun auf lngere

Thema

behandeln,

wie unsere Predigt. Sed forte hie aliquis in corde suo dicat: Quid hoc est, quod semetipsum diuinitas humiliauit? non poterat per uirtutem et potentiam brachii sui liberare a potestate diaboli hominem suum, ut
necesse

Diese Stellen lauten folgendermaassen

non haberet humanuni


universae
miseriae

corpus

assumere,

ut necesse

non

haberet

atque

damnatae

conditionis
affici,

injurias

experiri, sputis ac flagellis,

contumeliis

ac doloribus

patibulo

')
]i.

S. Elies

Du

Pin, Nouvelle bibliotheque des auteurs ecclesiastiques T.

IV

417, Tillemont,

(b)
ed.

77477 und die Benedictiner in Nut. zum pseudoaugustinischen Sermo CLXI, Aug. pp. T. V P. 2 col. 20H2
Memoires T.
p.

XVI

Mig., und in der Hist. lit de la France T. II p. 605 ss., sowie auch Casimir Oudin, Commentarius de scriptorr. eccles. antiq. T. I col. 41219 und 130914, der alle Homilieen fr ein Werk von Faustus von Reji ansieht.

Der grsste Theil von ihnen i^56j ist zuerst von Gaigneius Paris 1547 herausgegeben worden. In spteren Ausgaben wurde seine Sammlung mit 18 neuen Stcken (theils ganzen Homilieen, theils Fragmenten von solchen^
S. beide Sammlungen in der Max. Bibl. Patrr. L\igd. T. VI p. 619^86. -} Die zweite steht auch unter den pseudeaugustinischen Seroionen De Pscbate a. d. in der vorang, Anm. a. 0. ^) A. d. als Sermo CLXI

vermehrt.

in

Anm

a.

00.

*j

S.

insbesondere die Not. (b) der Benedictiner

zum

pseudoaugustinischen Sermo CLXI.

Ueber

die sechs rredigten auf

185219.

419

crucis affigi"?

Hie

nobls, fratres, ex

multis causis aliquae dicendae

sunt et breviter explicandae, quibus necesse habuerit

nem assumere
causa
nof<

et incarnationis

sacnimenta suscipero.
dicit:

Dominus homiPrima justitiae


Sic

est,

sicut

ipse

Dominus

Sine

modo!

enim

dccet

impJcre onincm jastitiai.

Peccaverat enim primus horao suc


in

vitio et

iuobedientiae lapsu et propriae voluntatis impulsu, seductus


ips'!

a diabolo, nou coaetus, sicut


aedtixif

Genesi dixit:
poterat
liberari.

Serpens,

in(|uit,

nie;

et

ideo

per misericordiam

quasi reus redimi,

nou debebat per potontiam quasi innocens


ditio

Et cum con-

humana
se

per totam originem haereditarium

malura sparsevat,

Conditio ergo huramos vitium radicis efFuderat. primi hominis tenebatur obnoxia, non immana, quae per peccatum pei'io, sed pretio [erat eruenda]. Potuit autem filius Dei bestem humaui generis et in coelis positus nutu ipso suae divinitatis elidere, sed ne
in

omnes

quid

tale, ut

suporius diximus, diabohis conqueri possot, placuit


ofFerre

secundum justitiam suam pro humano genere


et iramaculatum,

Deo hominem purum

segregatum a peccatoribus, sed talem nostra regio


subvenire peccato poterat simili peccato obuoxius,
pro
servis

non habet.
nee

Non

intervenire

adstrictus

legibus
oiFerri

servitutis.

Ex

alia

ergo regioue venturus erat, ut posset

pro

debitoribus

abso-

hitus, pro iniquis justus, ])ro peccatoribus innocens, pro hoedis agnus,

qui

esset

exterius

ejusdeui

generis,

non

ejusdem

conditionis

ac
vel

longe

alterius

libertatis;

similis

mihi

aequalitate

substautiae

naturae, sed iunocentiae ac justitiae puritate


liaberet,

dissimilis, ut

de meo

unde

pro

debitor appareret.

me solveret, De meo ergo

et

de suo, unde penitus in nullo

habuit, unde crucifigeretur, de suo

unde glorificaretur, de meo, unde caderet, de suo, unde resurgeret de nostro itaque dedit peccati hostiam, de suo iudulgentiae tribuit
gratiam, de nostro
est,

quicquid iu

passione damuatur, de suo est

quicquid beatitudinis ex resurrectioue confortur.


salvator
tionis

Nulluni ergo habuit


virilis

noster

originale

peccatum, quia nulluni est


et
;

genera-

passus
solus

oxordium,

ideo

repulit

mortem omnibus debitam,


iiidignissimam
aliena.

dum
(piia

soluit

indebitara

ac sie
])ropria,

per

passionem,

nou habebat pecoata

redomit

Hac
ait:

itaque

justitia victus est, et

hoc vlnculo vinctus est humaui generis tantus


se
illi

inimicus.
rrsfrift
illi

Nam cum
('sfi.>^

honio vendidisset, sicut


1),

jxeeafis
solus

rendifi

(Jes. 50,
ille

et

per peccati commercium

homo

deberetur,

Doum

cousuotudinaria praesumptione decepamisit obnoxium, perdidit jus

tus appetiit, et
suuni,
didit,

dum

occidit

liberum,

dum

invadit

hominem non suum.

Totum

ergo

quia nihil in co, quod teuere posset. invenit, sicut ipse

cum eo perDominus
2'i*

420
ait

Ueber die sechs l'rcdigteu auf

S.

185-219.

proximus

]):issioui:

Ecce renit princcpi' miindi

liujus, et in

me

nihil invenit.
invenit,

Ac

sie diabolus,

dum

quaerit,

quem
oder

occidere possit,

chate.

quem damnare uon


Potuerat

possit,

Hom.

17

VI.

De

Pas-

quidem Dominus

noster,

carissimi,

hostera

humani generis
tate, sine

sola majestate prosternere sine incarnationis humili-

certamine passionis.

Sed homo, qui proprio transgressionis


fuit,

crimine tenebatur obnoxius, qui per culpam suam incurrerat servitutem,

non

violentia

liberandus

sed

misericordia;
et

et,

quia

Deus
tarius

aequitas et justitia est, ipse sibi lex


libevi
arbitrii

est,

quia
erat,

homo
qui

judicii

et juris sui ac

praeditus

uoluntate

voluuet

ceciderat,

injustum

erat,

ut erigeretur invitus.

Aequius

salubrius fuit, ut qui per superbiam a diabolo

persuasus fuerat ad

mortem, a Deo per humilitatem suscitaretur ad vitam. Justo ergo ordine, qui per calliditatem malivoli serpentis non impulsus, sed
seductus
fuerat
in

perditionem,

rursura

per

sapientiam

benevoli
qui

redemptoris non compellitur, sed

ducitur ad salutem, ut

cum

sua

voluntate
ut

corruisse

videbatur,

cum

sua rursus voluntate repalocus.

raretur,

esset virtuti

ac

remunerationi

Non

ergo

eum
solli-

praeripit per violentiam,


citat et erudit

sed potius per justam benevoleutiam

ad vitam, quia benignitas provocantis etiam meritum

desiderat adquiescentis, et dignantissimi medici Studium infirmi sui


requiiit
si

adsensum-^^,

Hom. 20
quare

oder

interrogas et

requiris,

IX. De Pascbate. Deus sub habitu humanae

Hie
carnis

absconditus descendendum sibi ad terrena judicaverit: ob hoc utique,


ut

a diabolo difficilius posset agnosci


filius

Quare, inquam, per se

terrena Dei

Ut nium per imperatoris adventum.


visitavit?

fortius destrueretur tyranni

domiservilis

Sub

abjectione
suis

formae

latuit

Deus,
ut

ut
ille,

dolosum

supplantatorem

vicissim

fraudibus

irretiret,

qui pro crimine ambitionis


crueifigit,

illicite

obnoxium tenevincit

bat hominem,
reret

dum Dominum
immanitas

majoris reus criminis appa-

ac

sie

auctoritatem dominantis amitteret,


deceptoris,

dum

culpam
obicere

decepti hominis

nee

possit

ulterius

homini appetitae divinitatis injuriam, postquam parrieidalem in


caecus extendisset audaciam,
feri

Deum
potest

ac

sie

captiva

e.sse

coepit

impunita

praedonis impietas.

Sicut ergo

mendaeem quempiam non


sie

reum teuere

falsarius, sicut

nee adulterum aecusare audet incestus,

nee homicidam paterno sanguine cruentus,

diabolum dominari in

hominem
rare ultra

sacrilegae cupiditatis excessu sequentis sacrilegii prohibuit


sie,

magnitudo;

inquam, in homine diabolus

caelestis offensam exagge-

non

potuit,

carnis affixit.

postquam ipse cruci regem coeli per per societatem Et quid mirum, si eum, quem non aguoverat in

Ueber die sechs Predioten auf

S.

185 -219.

421

majestate, agnoscero non meretur in corpore V Ita, magnis ])raejucHciis


irretitus,

anu'sit

jus

suum,

dum
per

ajjpetit

liominom non suuni.


illo

horao
tiit

illi

(diabolo) debeLatur

inobediontiani,

Deuni

ap])e-

per superbiam.

Sic ergo plus petendi periculum,


liomine persecutus,
perdidit
incurrit,

humana

spccie
iinpio

seductus et Deura in
appetit innocentem,

et,

dum
dicis:

debitorem.

Sed iterum

Quam

Dens hominem de potestate diaboli per infirmitatem carnis et non magis per virtutera divinitatis eripuit? Quia bumana conditio, quae per ti-ansgressionis culpam obnoxia tenebatur inimico, nee imperio
erat eruenda, sed pretio, uecosse erat,

ut pietati justitia misceretur.

Poterat

miser

per

misericordiam

redimi,

non

poterat

reus

per

potentiam
lapsu

liberari.

lunocentibus enim auctoritato, criminosis interPropterea bomo,


a
si

cessione et bumilitate succurritur.


et

inobedientiao
fuerat,

liberae

mentis

assensu

diabolo

seductus

non

coactus, a totius rationis aequitatiscjue

auctore invitandus erat, non

attrabendus.

Iniquissimum
requirit

videtur

siquidem,

ut,

qui

ceciderat

voluutarius, crigeretur

invitus.

Vides,

quia

dignantissimi

medici
est

Studium infirmi sui


oxcepta captivitas,
libertas.

adsensum? Per liberum arbitrium


rursus

per

liberum
qui

arbitrium

erat

restituenda

Dominus enim,
quod
perdidit,

januam

reserat, etiam sollicitudinem

pulsantis expectat, pulsantis, inquam,

reparare,

nee

nam ubi labore [non] studuerit damnum rei porditae, nee fructum
non
potest
custodire,
si

sendet

restitutae.

Beneficiuni

qui

noscit

non inveniat susciquodsi bomo Dei tantura nutu et non etiam suo pientis aftectum studio liberetur, nunquid offerenda erat gratia redemptionis iugrato?
desiderare;
periclitatur
:

munerantis douum,

Non

sufFecerat,

quod offerebatur indigno,

et

ideo

circa

rationabile

animal ut posset justitia adbibere remedium, prius obediontia erat


receptura
consilium.

Hoc enim
intulit

olaborat

divina

providontia,

ut,

quia consensus
adquisito,
et

crimen

perdito,

voluntas raeritum conff^rat

devotio reparati justitiam roparatoris ostendat.

Quae
ot,

cum
sie

it-a

sint, si
sit,

bomo de
per

potestate diaboli per Dei potentiam


tolleretur,

ut
qui

dictum

violontiam

poterat

diabolus,

liominem proprio
ac

vitio dedititium possidobat, aliquid rationis adterrc

Deo

dicere:

luste
nieus

rerum
esse

arbiter,

tuus

quidem

est

homo

per

creaturam,

sed

coepit

per

culpam, tuus per naturam,

mens per inobediontiam,


legiMu
est

qui maluit audiro seductionem

moam, quam
sed
nohiit.

tuam;
per

tibi

dobotur jure, milii crimino; tuus est opere, mens


potuit

voluntate,

(piia

])raeceptum
Di'i

tuum

servare,

Ne

ergo

j)otentiam

se

inique

opjirimi

posset

diabolus

calumniari, nstutnm rallido

Dens

oonsilio inq)licat, et contra super-

422

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

bum

captivum praeripit, sed pretium, quod sane captivo praeponderaret, et qiiod praedonem magis damillaqueat, iiaret, appendit, inceutorem peccati in formam peccatoris escam carnis humanae avidam perditiouis inexplebilem bestiam per illudit; horao in se provocat esurientem et Deus praefocat deuorautem.
Immilitate confligit,

nou

ei

Sic Daniel,

maximus prophetarum, horrendum draconem,


praeferebat,
solidioris
cibi

id est, qui

spiritum

diaboli

uirtute conficit, facieus

de pice et adipe, id est de duabus substantiis, uuam ofFam, qua assumta, quod putabatur cibus, interitus fuit. In pice homo intelli gitur, Deus adipe demonstratur, qui totius puritatis candor et pin-

guedo est bonitatis, Hom. 22 oder XI. De paschate. Die voranstebenden Stellen^) berbren sich mit unserer Predigt, bei aller ihrer sonstigen Verschiedenheit von derselben mehrfach in so aufflliger Weise, dass sich uns der
die faustischen Homilieen, denen
sie

Gedanke

aufdrngt,

angehren, mchten mit ihr in

historischem

Zusammenhang

stehen, genauer: Faustus miichte auch

der Verfasser unserer Predigt sein, oder einer von den beiden Verfassern, der unserer Predigt oder Faustus, mchte von dem anderen,
seiner Selbststndigkeit unbeschadet, beeinflusst

worden

sein.

Bedienen wir uns auch hier

einer

demonstratio

ad

oculos,

indem wir
tracht

die hauptschlichsten

von den Berhrungen,

die in Be-

kommen knnen 2),

einander gegenberstellen.
Die
drei Predigten des Faustus.

Die Predigt im Cod. Sangall.


1.

1. Sed forte hie ahquis in Dicunt (paruae scientiae homines): Quare dominus lesus corde suo dicat: Quid hoc est, Christus, uirtus et sapientia patris, quod semetipsura diuinitas humi-

salutem
diuina
et

hominis
solo

non

potestate liavitV
est
in-

Non

poterat per virtutem

potentiam brachii sui liberare a perio, sed humilitate corporea et potestate diaboli hominem suum, humana conluctatioue, cum utique ut necesse non haberet humanuni potuerit uiitute et maiestate cae- corpus assumere, ut necesse non
operatus
et
lesti

diabolum prosternere

et

ho- haberet universae miseriae atque

wie die *) Ich habe sie in extenso gegeben, weil die drei Homilieen, Eusebius von Emesa beigelegten Homilieen berhaupt, so weit ich sehen kann, den Dogmenhistorikern ganz unbekannt geblieben sind und neben Momenten, die sich auch anderwrts finden, dogmenhistorisch wichtige (mit dem Semi
pelagianlsmus des
Verfassers
-)

zusamnienbngende) Momente enthalten, die

ihnen eigenthmlich sind.

D. h. solche Berhrungen, die die Predigt mit den drei Homilieen allein oder doch wesentlich mit ilincn allein gemeinsam Sie betreffen fast durchweg die Form und den Ausdruck der Gedanken. hat.

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

423

minem ab
raro?

eius

tyranuido

libe-

daninatae conditiouis uijunas experiri,

Ut quid euim opus fuit


uostro, tarn durani

sputis ac flagellis, contumoliis


affici,

Christo,

domino
per

ac dolovibus
aftigi?

patibulo crucis

passiouem

excipere,

qui

genus
potuit

Hom. VI.

De

Pasch,

humanum
liberare?

potentiam
ut

Sed

iteruiu dicis:

Quare Deus

ut quid

contumelia, liominem de potestate diaboli per


nioi's

ut quid

crux,

quid

infinnitatem

carnis et iion magis


divinitatis

ad hominis reparationem suscepta per virtutern


sunt, n.
1.

eripuitV

Hom. XI. De Pasch.


Potuerat quidem dominus noster

hostera

humani generis
prosternero
sine

sola

majestate

incarnationis humilitate, sine cer-

tamine passionis,
Pasch.
2.

Hom. IX. De
filius

Potuerat sine dubio domidia-

2.

Potuit

Dei hostem
ipso suae

nus noster auctoritato diuina

humani generis

nutu
Hom.

bolum triumphare
erat quidem, n. 2.

et

hominem ab

divinitatis elidore,

XL De

eius dominationo liberare.

Potu- Pasch.

Potuerat quidem, dominus noster

De
3.

hostem humani generis


prosternere,

sola maiestato

Hom.

IX.
?>.

Pasch.
a totius rationis aequita-

qui (Dons) rationis et


auctor est et oxactor.

iu-

stitiao

tisque auctore invitandus erat,

non attrahendus, Hom. XI.


Pasch.

De

4. Sed ne quid tale, ut 4. Poterai, enim dicere humani generis inimicus Domine, superius diximus, diabolus conPraesumo queri posset, placuit Deo secuniustns es et uerus
:

dicere, iuste

Nonne
in

ista

iusta et uelut

Deum

suam pro humano hominem purum et rationabilis uideretur immaculatum, Hom. VI. De Pasch. Quae cum ita sint, si homo t ergo haec uox
iudex, n. 2.

dum

iustitiam

uox

diaboli quasi

genere ofFerre

f^celorata

locum
illa

non
de

haberet
caelo,
n.

;1.

de potestate diaboli per Dei potentiam


et,

uenit uirtus

ut

sie

dictum

sit,

per

Oui recte iam dicitur:


habes, unde, inimioo, causf^ris,

Non
n. 5.

uiolentiam tolleretur, ])otorat dial)olus,

qui

hominem

proprio vitio
r.i-

dodititium

possideijat, aliquid

tionis adferre ac
ste

Deo

dicere:
.

Iu-

rerum

arbiter

Ne

ergo

424

Ueber die sechs Predigteu auf

S.

183219.

per potentiam Dei se inique

op-

primi

possit

diabolis calumuiari,

Hom.
5.

XL

De

Pasch,

i).

Dedisti [homini] legem


seilten tiae,
si

cum
ille

interiiiinatione

quidem est homo per creaturam, sod meus per cul5.

tuus

attigissot intordictiim,

retur.

morte more- pani, tuus per naturam, meus per magis auditus sum, inobedientiam, qui maluit audire Ego

quam sermo tuus seruatus. seductionem meara, quam legem Meus est. Homo, qui uoluit tuam, tuus est opere, meus uiuere, cum posset, n. 2. uoluntate, quia potuit praeceptum tuum servare, sed uoluit, Hom. XI.

De
G.

Pasch.

Deindo suasi hominem G. Peccauerat primus homo malum, suasi nou impuli, quia nee suo uitio et inobedientiae lapsu poteram cogere habeatera uolun- et propriao voluntatis impulsu,
tatis

propriae libertatem.
noluit
uiuere,

Homo,
posset,
u. 2.

seductus a diabolo

uou

coactus,

qui

cum

quaro uiuificatur inuiius,

Hom. VI. De Pasch, quia homo judicii


sui

et

juris

ac

liberi
erat,

arbitrii

praeditus

voluntate
ceciderat,

qui

voluutarius
ut
eri-

injustura

erat,

geretur

iuvitus,

Hom.

IX.

De

Pasch.

^).

^) Vgl. die Stelle: Ovh iSiX^ey iBovta vif^rtjv iXevSeptav 7f.nv XotpiaBat ov8e 'eXeov /.tvov onXiat nata tov i6,av8pano8i6avTo^ t(v oivBpoancov xt]v qjviv, tv a fxrj a dtuov insivog Ttpoayopevr/xov

iXaov, Theodoret, De
p. 660.
^)

Providentia Or. X, Opp. ed. Sclmlze et Noesselt T.


:

IV

Vgl. auch noch die Stelle

nienit uirtus illa de caelo, uenit non per

potentiam hominem a diabolo diuellere, sed, seruata in omnibus aequitate, sicut ad lohannem baptistam tempore baptismatis excusantem Dominus ipse n)emorauit, diceus: Sine modo! Sic enim oportet nos hnpUrc omnem imtitiam

n.

3 der Predigt mit der Stelle:

angefhrte Frage)

nobis

Ilic (voran geht die ob. S. 422 f. unter 1. ex niultis causis aliquae interim diceudae sunt,

quibus necesse habuerit Dominus hominem assumere et iucarnationis

sacra-

menta
implere

suscipere,

sicur

ipse

Dominus
Ilom.

dicit:

Sine modo!

Sic cnim decef 7ios

omnem justitimm
Herr

in

(daher, dass der

alle directen

VI. De Pasch, und die Stelle: Inde und indirecten Versuchungen des Teufels

berwand und hiedurch


Uenit,
iuquit,

alle Gerechtigkeit erfllte) ipse

Dominus praedicabat:
in n.
.3

princeps

huim mnndi

et

in

me
(der

nihil

h(il>et'!.

der l're
in
:

digt mit der Stelle:

Totum ergo
Jiniiis,

perdidit

Teufel),
ait

quia

nihil

eo,

quod teuere

po.s.set,

invenit, sicut ipse


et in

Dominus

proximus passioni

Ecce

uenit princeps

mnndi

me

nihil inuenit'i.

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

425

Wir
do])i)olte
1.

fgen zu den zwei vorausteheuden Stelleureihen noch eine

Bemerkung
Fast
alle

hinzu.

die

aus

der Predigt angefhrten


(n.
1,

Stellen finden
in.),

sich in

den ersten Partieen derselben

2 und 3
sich

sie

sind

hier zusammengedrngt,

und ebenso

findet

die

Mehrzahl der

aus den drei Hoinilieen augefhrten hier dicht nebeinander, so dass die parallelen Stellen in jener und in diesen gewissermaassen eine

zusammenhngende Reihe

bilden.

Dies verstrkt den Eindruck der

Homilieen und erweckt den Gedanken, jene und diese mchten in irgend welchem historischeu Zusammenhang sieben, noch lebhafter als die Berhrungen an und
Veiwandtschaft der Predigt mit den
fr sich.
2.

Die
des

brigen
lsung
sind,

altkirchlichen

Berhrungen, die zwischen der Predigt und den Bohandlungon des Themas von der Eraus
der

Menschen
wie
dieses

Hand
von
den

des

Teufels

Statt

finden,

wenn man, auf dem Gebiete


kirchliches

billig,

Gedanken

absieht,

die
alt-

Themas ganz oder zum

grossen Theil

Gemeingut waren, nur sehr gering. Ich weiss ausser der schon ob. S. 424 Anm. 1 angefhrten schwachen nur noch
anzufhren
die

zwischen

den

Aeusserungen

Potuerat

quideni

(dominus noster

diabolum auctoritate diuina

triumphare), sed

ratio

iustitia uon sinobat, quae maiora sunt apud Nam nee in Deuni, quam omnis uirtus totaque poteutia. -qui rationis et hominibus laudantur, quanto magis in Deo, qui (Deus) omnia iustitia iustitiae auctor est et exactor, omnia Dei Ut ac ratione operatus est et semper operatur,
resistebat,

gesta iustitia

ac ratione constarent,uenit

uirtus illa de caelo,

ut .sola uomt non per potentiam hominem a diabolo diuellere, iustitia atque ratione praedam diabolus, ([uam tenebat, amitteret
in
n.

(j rossen:

>^hanc

viam

virtuto uteretur

den Aeusserungen Ijeos des qua ad destruendum opus diaboli non potentiae, sed ratione justitiae, Serm.
der

Predigt und

elegit,

sie consiliura suum dirigens in effectum, ut ad c. 3, und: dominationem diaboli destruendam magis uteretur justitia rationis, quam potestato virtutis, Serm. LXIV c. 2, sowie auch der Quamvis ])ropter naturam Aeusserung Gregors des Grossen: Dei fortitudo sapientia sit. Dominus tameu diabolum, simplicem

XXn

quantum ad faciem
Moral.
'

spectat,
c.

Tiib.

XVII

30

n.

non virtute, sed ratione superavit, 4(;'). Auch dieser Umstand legt den
Daiiinatur
unlliu.-i,

Vgl. doch auch hoch die Stelle:

ne lenis quidem
ne.sliginni
in

peccati vcus, quia nulluni potuit sorpens faeore in

hac

pctra

426 GcdankeD,
die

lieber die sechs Predigten auf S.

185219.

Berhrungen zwischen der Predigt und den Homivon historischem Zusammenhang zwisclien jener und diesen herschreiben, noch nher, als es diese Berhrungen an und fr sich thun. Haben nun dieselben ihren Grund in historischem Zusammenhang, fr welche von den oben angegebenen Alternativen sollen
lieen ni()ehten sich
Avir

uns da entscheiden?

Nicht fr
die
drei

die, dass die

Predigt denselben

Verfasser
sind sie

hat,

wie
diese

Homilieen:

Faustus von Reji.


einander.

Dazu
finden

und

sowohl in Bezug auf Gedanken, zu


versehiednu
als

von
er,

als

auf schriftstellerische Art viel


in

Wir

den

Homilieen

mehr

einen Gedanken, der der Predigt fremd

der Mensch, weil

So den, dass vom Teufel nicht zur Snde gezwungen, sonist.

dern nur zu ihr verfhrt, aus freien Stcken gesndigt hatte, nicht,
gleich als

wre er ein Unschuldiger,


als

mittelst
mittelst

Macht

befreit

werden

konnte, sondern

ein

Schuldiger

Barmherzigkeit losge-

kauft werden musste, ein Gedanke, der uns in allen drei Homilieen
begegnet^).

So

fei'ner

der Gedanke, dass Gott den sndigen Men-

schen

dem

Teufel

als

seinem

rechtmssigen

Eigner

mit

dem

Menschen Christus abkaufen musste oder vom Menschen Christus als den von Gott dem Teufel fr den sndigen Menschen, seinem
n. 4 der

Predigt mit der Stelle:

etiam

ibi

exactor

ausus est

esse

debiti,
c.

ubi

milluin

potuit uestigiuin inuenire peccati in Leos Serm.

LXII

4.

ra-

Der Gedanke, dass Christus den Menschen nicht mit Gewalt,


tione
et

sondern

jnstitia

brigens
1,
1.
*)

I)ekanntlich

von der Herrschaft des Teufels erlst hat, finden wir schon bei Irenaeus an der Stelle in Adv. haeress. V,
et

Peccaverat ]n'imus homo suo vitio et iuobedieutiae lapsn

propriae
miseri-

voluntatis impulsn, sednctus a diabolo,

uon coactus,

et

ideo

per

cordiam poterat quasi reus redimi, non debebat per potejitiam quasi innocens liberari, Hom. VI. De Pasch., Sed homo, qui propiio transgressionis criniine

tenebatnr obnoxius, qui per culpam suam incurrerat servitutem, non violentia
liberandus
fuit,

sed

misericordia,

niisericordiam redimi, non poterat

enim auctoritate,

crimiiKtsis

der Teufel, weil er den Menschen zur Snde nicht gezwungen, sondern nur verfhrt, ein Recht an ihm hatte, so hatte der Mensch, weil er freiwillig seiner Verfhrung Gehr gegeben, kein Recht dazu von Gott durch Macht von demselben befreit zu werden. Gott war darum nicht schuldig ihn zu befreien. Er konnte dies thun und lassen. Dass er es that, hat seinen Grund in seiner Liebe und Barmherzigkeit (pietas et misericordia). In der Erlsung waren Gerechtigkeit gegen den Teufel und Liebe und Raimherzigkeit gegen den Menschen mit einander verbunden, gemischt ( necesse erat, ut pietati jnstitia misceretur heisst es Inder

De

Pasch.

Hom. IX. De Pasch., Poterat miser per nus per potentiaui liberari. Innocentibus intercessione et humilitate succuriitur, Hom. XI

Wie

Hoin. XI.

De

Pasch.).

Ueber die sechs Predigten auf

S.

15 219.

427

rochtinssigeu Eigenthum, bezahlten Kaufpreis^). Andores,

was

in der

Predigt nur kurz angedeutet oder im Vorbeigehen mit eiiiem Paar

Worten berhrt
und

wird, wird in den Homilieen

zum AVenigsten
Dies
gilt

weitliuifig

in sehr eigeuthmlicher Wei.se au.sgefhrt.

vor Allem

von dem Gedanken, dass der Mensch, wie er nicht wider, sondern mit seinem Willen (non iiivitus, sed voluutarius) von Gott abgefallen und auf die Seite dos Teufels getreten war, so nicht wider
ihn,

sondern

nur

mit ihm

zu

Gott

(von

diesem)

zurckgefhrt
propria uolun-

Averden konnte.

Dieser Gedanke, der in der Predigt nur in zwei


auftritt,

kurzen Stzen

den Siltzen:

MM

se

homo

tate coniunxit, a te

eadem uoluntate non

inuitus distraxit.

Homo,

qui noluit uiuere,


in

cum

posset, quare uiuificatur


breiter,

inuitus?

erscheint

den

Homilieen in

reicher,

durchweg den Stempel des

Semipelagianismus tragender Entwickelung-}.

ininiica potestas uelut hmo in dort in den Paar Worten: ut und ausserhalb eines ihm entsprechenden esca caperetur pltzlich Zusammenhangs auftretende und mehr verrathene als ausgesprochene Gedanke hier ziemlich ausfhrlich und in zum Theil eigeuthmWas die schriftstellerische Art der licher Weise ^) au.sgesprochen.

Und

ebenso wird der

Predigt und der Homilieen


die letzteren, welche

betrifft,

so

ist

die erstere ungleich ein-

facher und j)laner, lebhafter und frischer und daher populrer*) als
reflectirter und verwickelter, aber auch tiefer gehend und gedankenreicher siud und eine mehr theologische Haltung

Conditio

huniana,

quac per
i

peccatuin

prinii

hominis
erat]

tenebatnr

obnoxia, non iniperio, sed pretio

rediniendas oder icrnenda

placuit

Deo secundum

justitiani

suani

pro

humane genere

oil'erre

lioniinem ])unnn,

imma(;nlatnm, Honi. VI.

Do

Pasch.,

linmana conditio, qnae per transgressionis

onlpam (bnoxia tenebatnr inimico, nee impcrio erat ernenda, sed pretio non ei (diabolo) captivnm praeripit (Dens), sed pretium, qnod sane captivo praeponderaret, et quod praedoncm magis damnaret, appendit, Ilom. XI. De ') S. ob. S. 422. *) Wie einfach und Pasch. -) S. ob. S. 4^0 und S. 421. populr der Prediger spricht, zeigt vor Allem die Kede, die er den Teufel
in n. 2 an (iott halten lsst (er lsst denselben hier seine und des Menschen Geschichte erzhlen luid hiebei ab ovo^ anfangen und bekannte Dinge sagen). Eben dasselbe erhellt ferner auch aus der historischen Haltung von n. 3 und 4 (der Prodiger argumentirt hier fortwhrend aus Christi (leschiclite. an sie

Hinweisung diuanf, dass sowohl liir die rei< und criniidie lex Dei< Von der Lebhaftigkeit und nosi< bestimmt habe, ist ein populrer Zug. Frische der Predigt zeugen die Reden in ihr, insbesondere die des Teufels Die l'redigt erhlt durch diese Reden fast an Gott, die etwas Naives hat. Gerade die besprochenen Eigenschaften machen sie etwas Dramatisches.
erinnernd und auf sie hinweisend).
als die

Auch

die

lex saeculi<

das Kreuz nur

so anziehend.

428
haben
ist,
^),

eber die sechs Predigten auf

S.

185219.

ein Unterscliied, der wohl nicht bloss darin seinen

Grund

hat, dass jene ein sermo ad paruae scientiae homines, ad

plebem

whrend dagegen
als

diese

sermones ad monachos sein drften,

dergleichen Faustus

als

langjhriger

Abt von Lerinum und ohne

Zweifel auch noch

Bischof viele gehalten hat.


nicht mit

Ist der Verfasser der Predigt

Faustus, identisch, so muss entweder er von

dem der Horailieen, diesem oder dieser


entscheiden.

von
ist,

ihm

beeinflusst

worden

sein.

AVer von Beiden der Abhngige


mit'

lsst sich

schwer und nicht


des

Sicherheit

Fr

Abhngigkeit

Verfassers

der Homilieen

von dem der Predigt

kann man anfhren, dass diese viel einfacher ist als jene und in hherem Grade als sie den Eindruck der Originalitt macht. AVas in den Homilieen darber gesagt wird, dass der Mensch, wie er sich frei willig wider Gott und fr den Teufel entschieden hatte, so auch freiwillig von Gott zurckgewonnen werden musste, sieht ganz wie eine Ausfhrung von dem aus, was ber diesen Punkt in der Predigt angeAuch sollte man doch, wenn der Verfasser der Predeutet wird. digt von dem der Homilieen abhngig gewesen wre, Etwas von den diesem eigenthmlichen Gedanken bei ihm erwarten. Andererseits spricht fr

Abhngigkeit des Verfassers der Predigt von dem

der Homilieen, dass der letztere ein bedeutender


seiner Zeit in

Manu war und


dieses

in

Umstandes willen geneigt den Verfasser der Predigt fr den Abhngigen anzusehen. "Was fr das Gegen theil spricht, lsst sich unschwer aus
stand.

hohem Ansehu

Ich bin

um

der

Bestimmung derselben
Die

fr

das

Volk,

die

paruae
eines ihr

scientiae

homines erklren.
Beschrnkung.

Sie gebot Einfachheit


pltzlich

und

Krze und daher


entspre-

und ausserhalb

chenden Zusammenhangs auftretende, im Vorbeigehen hingeworfene Aeusserung: Sed implet (Chrii.tus) mysterium crucis ut per illud inimica potestas uelut hmo in esca caperetur n. 4 fin. macht durchaus den Eindrck, als habe der Verfasser ber den in ihr angedeuteten Punkt mehr gewusst, und als sei er nur

ura so kurz, wie mglich, zu sein nicht auf ilm eingegangen.

einen hnlichen Eindruck erhlt

Mihi so homo

distraxit.

Und man auch bei den Aeusserungen Homo, qui noluit inuitus in

*)

Faustus

Wie theologisch am Sclilusse


habe,

die Iloin.

XL De

Pasch,

ist,

zeigt der Umstand, dass

derselben die Fragen behandelt,


laliquud

warum

Christus statt
Incis

des menschlichen Fleisches nicht vie'mehr

si)ecisnm

corpus

angenommen

und warum

Gott

den

Menschen nicht vielmehr durch


lassen.
(Tiiinden.
Ei-

einen Kngel als dnrch ('hristus habe erlsen

beantwortet diese

Fragen ziemlich ausfhrlich und mit

allerlei

Ueber die sechs

Preilif^teu aut .

185219.

429

n.

2.

Vielleicht das;?

ilm

Ausfhrung des

iuuitus<-

desselben zuriickiiielt.

auch die somipelagianische Vorgnger von Entwiekelung Die Predigt hat das Aussehen einer Vereinausserdem
bei seinem

fachung und Popularisirung des vom Verfasser der Horailiecn Vorgetragenen von Seiten eines in Bezug auf
ginellen Schriftstellers.
Ist

Form und

Darstellung ori-

der

Verfasser der Homiliecn. Faustus,

von dem der Predigt abhngig, so werden wir diesen fr einen lteren Zeitgenossen von ihm anzusehen haben ist das Umgekehrte der Fall, fr einen jngeren oder der nchsten Zeit nach ihm angeh()rigen. In beiden Fllen liegt es nahe ihn in Faustus's Heimath;

laud, Gallien, zu suchen.

lieber die Auslegung der Parabel

vom barmhcrzigcii Samariter,

Luc. 10,

30-35.

saec.
sie

Diese Auslegung findet sich im Cod. (rescriptus) Sangall. 194 VllI S. 215 19 und ist der Form nach eine Homilie, wie

denn auch

in ihrer Ueberschrift als eine solche bezeichnet wird,

der Sache nach aber eine kurze allegorische Ausdeutung ohne jeglich

Anwendung,

jegliches paraenetische Element.


allein

Der Zweck des


nicht
die
Itala,
sie

Homileten war einzig und


allegorischen Sinn der

seine H()rer

und Leser ber den

Parabel zu bele'hren.

Da

Auslegung zu Grunde liegt, so wird dem siebenten oder achten Jahrhundert angehren, wozu auch
sondern
die

Vulg.

seiner

ihr

Character passt.

Ueber die Etraem Syrus und Isidor

vin

Sevilla beigelegte Predigt ber die

letzten Zeiten, den Antichrist und das

Ende der Welt.

Diese sehr merkwrdige


sich
in

und hochinteressante

Predigt
44.

findet

zwei

Hadsohriften,

dem Cod.

Barb.

XEV.

membr.

430
Grossoctav.
foll.

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

174

saec.

4" 550 Seiten saec. VIII,


in

sechs

einem sehr verdorbenen Sermonen von Efraem

YITP) uud dum Cod. Sangall. 108 Pgm. in dem einen wie in dem anderen leider Text. Im Cod. Barb der unter Anderem
,

Syrus'"*)

(fol.

12bhlbOh),

die Schrift

De ecelesiasticis dogmatibus^) (fol. 150?> 157) und eine mit den Worten: Dum de Symbole conferre uolumus beginnende Auslegung des apostolischen Symbols (fol. 157?> 100) 71 zwischen einem Quae sunt enthlt, steht sie auf fol. 10/ operum berschriebenen Aufsatz und einer instrumenta bonorum
des

Gennadius

>

ihr gleichartigen Schrift, den Revelationes

des Pseudomethodius*),

mit welcher der Cod. gall, steht sie auf S. 2

schliesst-'^)

(fol.

lllhnU).

Im

Cod. San-

Avelches den Hauptinhalt des Cod. bildet (S.

interp. a Hieronimo, 11547), und auf das 55) in ihm nur noch ein Sermo de dedicacione aeclesiae (S. 547 In jenem Cod. trgt sie die Ueberschrift: Incipit dicta si folgt. Effrem de fiue mundi et consummatio saeculi et conturbatio gentium), in diesem ist sie Incipit sermo sei ysidori de fine mundi

10 vor dem Psalteriura

')

Nicht,

wie unbegreiflicher Weise

Eeitl'erscheid,

Wiener Sitzungsberr.

Die rm. Bibl. 3. Die ibl. des Principe Barberini) Es kann sogar die Frage sein, ob der Cod. nicht schon augiebr, saec. IX. De die 1. ^) Es sind folgende: aus dem siebenten Jahrhundert stammt. Beatus qui iudicii dei et de resurrectione eins^, eine mit den Worten: odio habuerit hune mundum beginnende, 3. De patientia^. 4. In lucta^Sententia de conpunctione coidis. minibus. o. De die iudicii und 6
B. 53 S. 325 (ibl. Ital.

Sie werden in der Handschrift als


zeichnet.
^)

libri;

(ber primus,

secundus

etc.)

be-

Sie wird in ihrer Unterschrift:

Strich durch das 1) sei


beigelegt.
*)

Expl (mit einem gewundenen Agustini-, wie in vielen Handschriften, Augustin


Ueberschrift:
in

Sie trgt die

Incipit

dicta

sei

methodii epi
certa

paterensi
stratio.

sermo de reguum cantri

nouissimis

teniporibus

demon-

Cantri
sc.

ist

eine

Contraction von

contrarii, und -ConS.

trarius,
die Stelle:

Christo, eine Bezeichnung des Antichrists.


appellatur, quia

unter Anderein

Antichristus

contra Christum
cum

venturus

est.

Non quomodo quidani simplices ante Christum venturus sit,


Sed

iutelligunt, Antichristum ideo dictum,


id
est,

quod
sie.

post

ueniet Christus.
co

Non
Cli r
i

Ant

c h r

s t

u s Graece dicitur, quod est latine

)ifra r i u

s f o.

Anti
tietur,

enini Graece, in latinum

contra

significat.
etc.,

Christum se enim nien-

dum

venerit, et contra

eum

dimicabit-

Sancti

eati,

presbyteii

Hispani
paginas

Liebanensis,

in
,

com m ent ari a

mille retro

annis coUecta,
,

Apocalipsin ac plurimas utriusque foederis Ex veleribus nonnullisque desideratis Patribus, nunc priraum edita opera et studio Henrici
Lib.
>

Florez

Matriti

MDCCLXX

c.
.

p
')

67.

adversarius', der Antichrist der

contrarius
uiclit

Sie ist in
ist.

stndig enthalten, indem sie selbst


3 mit schwarzer, 2

vollstndig

Der Teufel ist der ihm nicht voll'^) 4 Zeilen, 1 uud

und 4 mit rother Dinte.

lieber diu sechs Predigten auf S. 185-^19.

4ol

ber und ExpP) sornio

si ysidori

de fine niundi unterschrieben''*).


Isidor von Sevilla beigelegt.
sie

Dort wird

sie also

Efracm Syrus, hier

Noch wollen wir bemerken,


vollstndig giebt
''^).

dass der Cod. Sangall.

nicht

ganz

Versuchen
sie angehrt,

wir,

ehe wir

in die

Fragen eingehen, welcher Zeit


ist,

aus welchen AVeltverhilltnis.seu sie hervorgegangen


ihren Inhalt,
ist

und wer

sie verfasst hat,

Gang und Zusammenhang


nicht ganz leicht.

anzugeben.

Das Ende
niss,

Die Aufgabe der Welt,

zum Theil
allgemein

so beginnt

der

Prediger,

ist

nahe,

wie

aus der unter den Christen

herrschenden

Sittenverderb-

aus den gegenwrtigen und den drohenden Kriegen (Kmpfe der R()nier mit den Persern, von verschiedenen Vlkern [dem rmischen
Reich]

drohende

Kriege,

kriegerische

ViUkerbowegungen),

dem Reich cler Rmer zu Ende sowie daraus, Denn mit dem Ende des rmischen zu sehen klar zu ersehen ist. Zu der Zeit Reichs tritt nothwendig das Ende der Welt ein. Reich zu Ende zu (der Zeit, da es anfngt mit dem rmischen
dass es anfngt mit

gehen)

kommen

(so lautet eine alte, jetzt erfllte

Weissagung) zwei

Brder zu ihm*), gleichgesinnt, aber nicht gleichzeitig, was zu einer Theilung desselben unter sie und in Folge von ihr zu Feindseligkeiten

Zu jener Zeit zwischen ihm und dem Perserreich fhren wird. werden sich (auch sonst) Viele gegen dasselbe erheben und (sonderlich)

das

Volk der Juden

=*)

dessen

Feinde werden.

Jene Zeit

wird nmlich (berhaupt) eine Zeit grosser und manuichfacher Nthe und eine hchst gefhrliche sein, so dass mau in ihr aus Furcht und

Bestrzung

nicht

dazu
(n.

wird
1).

kommen knnen
fort,

au

irgend

etwas

Hiiheres zu denken

Wir mssen

daher, fhrt der Prediger

indem

er sich

von

-) Die Ueberschrift ist mit rother Dinte ein Strich. ') Durch das 1 und Initialen geschrieben, die Unterschrift nt schwarzer Dinte und ebenIn den schwarzen Buchstaben finden sich doch roth'^ falls mit Initialen. ') Ans der Unterschrift: E.xpl sermo etc. S. ob. S. 119 .\nni. 2. Flecke. foli^t brigens dass die Predigt schon in der Vorlage des Abschreibers unvollstndig war. ') Oder nach der Lesart des Cod. Barb. uenienti: werden (so lautet eine alte, jetzt erfllte "Weissagung) zwei Brder zu ihm kommen. Praesens und

Futurum kommen brigens auf Eins heraus, da jenes futurisch aufzufassen ist. was beide Codd. Im Folgenden ist daher wohl auch das Praesens Soluitur haben, beizubehalten und nicht, wie ich gethan, in das Futurum Soluefur zu
,

verndern.

Und ebenso

drfte das

ebenfalls

von beiden Codil.

dargebotene

Consurgunt* (^lu illis diebus mit consnrgent- zu erstatten

nuilti
sein.
sollte,

consurguntj
')

beizubehalten

und nicht

>Indaeprum zu
spter.

lesen

sein

das

Wenn etwa Uothoruni' statt Volk der Gothen. S. hierber

432
der

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

Gegenwart und der in Aussicht stehondon Ermahnung, zur Paraenese wendet*), das verstehen, Zukunft zur zur Einsicht in das kommen, was bevorsteht: das Ende des rmi" sehen Reichs und mit ihm die Erscheinung des Bitsen (des Anti Alles, was nach der Vorhersagung des Herrn Beiden vorchrists). angehen soll, ist schon eingetreten, so dass Nichts mehr brig ist
Schilderung der
als sie selber.

Warum,

so fragt der Prediger seine Zuhrer, geben

wir uns da den irdischen Geschften und den weltlichen Lsten und Bekmmerungen hin und werfen wir nicht vielmehr jegliche

Sorge fr das Irdische weg und bereiten uns auf die Begegnung dos Herrn vor, damit er uns vor der Verwirrung rette, welche die ganze

Welt bedecken wird? Sie sollen ihm glauben, dass Wollen Zukunft des Herrn und das Ende der Welt nahe ist.

die
sie

dies aber nicht eher glauben, als bis sie es mit


sie

Augen

sehen, so

mgen

zusehen, dass das

Wehe, was

der Prophet ber dio ausgesprochen,

die

den Tag

des Herrn zu sehen begehren, sich nicht an ihnen er-

des Herrn glaube und in Begegnung desselben vorbereite, werde diesem Glauben von ihm von der grossf'n die Welt bedeckenden Verwirrung errettet werden. Alle die dies thuu, alle Auserwhlte und Heilige Gottes, werden nmlich vor der kommenden Trbsal zum Herren gesammelt werden, damit sie jene Verwirrung nicht zu sehen bekommen Trotz dem, dass also das Ende der Welt und das Gericht ganz nahe sind, meinen wir doch, ruft der Prediger aus, in unserem
flle.

Wer

an die

Nhe

der Zukunft

sich auf die

'^).

blinden

Unglauben, dass die ihrem Untergange entgegeneilende Welt, morgen noch existiren werde. Nichts von alle dem, was wir zu hren und zu sehen bekommen, unsere Gegenden mit Verheerung bedrohende Kriege und Einfalle von Barbaron, flsst uns Furcht ein, so dass wir Busse thten, und selbst in den Fllen, in welchen sie uns Furcht einjagen, Avollen wir uns nicht bekehren, obgleich
wir wegen unserer Missethaten der Busse bedrfen (n. 2). Auf diese, eine Episode bildende, Paraenese lsst der Prediger, zu

dem

in n. 1,

dem Eingang

der Predigt, Gesagten zurckkehrend und

dasselbe fortsetzend, eine Schilderung der ber alle Maassen furchtbarea

als habe das, was der Prediger am Schluss von ii. 1 *) Es scheint, gesagt hat, die sehr gefhrlichen Zeiten, die im Anzge wren, Avrden dorn Geist (mens) der Menschen (Christen) nicht gestatten de melioribus cogitare

prae timore et perturbatione,

die

Paraenese

in

n.

hervorgerufen.

Was

dann nicht mehr mglich sein wird, dass sollen die Hrer jetzt thnn, wo es *} Dies ist, wenn ich recht sehe, der Zusammenhang noch mglich ist. obruent und dem Vorangchcndcu. zwischen -Omnes euim

Ueber

die sechs I^redifften auf S.

185-219.

433

und entsetzlichen Begebenheiten und Zustnde folgen, die herrwenn nun das jetzt nur sehr nahe Ende der Welt wirklich wrde gekommen sein. Er nennt hier furchtbare Begebenschen wrden,
der
heiten
in

Natur:

Erdbeben, Strme und Seuchen, neben

sol-

chen

in

der Menschen weit:

verschiedenartige Kriege, Vidkerbewe-

gungen und VikerversUirungen, und die Folgen jener und, insbesondere, dieser: Hunger und Durst, grosse Gefahren, Verfolgungen, Morde, allerwiirts und ununterbrochen, und daher allgemeine Unsicherheit und aller Orten Furcbt und Angst und Sorge. Die eine, auf Allen lastende Noth werde da alle brderliche Liebe ersticken, selbst unter den durch die innigsten Bande des Bluts oder durch
enge sociale Verhltnisse mit einander Verbundenen, und der
voll-

kommenste Egoismus herrschen:

ein Jeder ohne

Ausnahme werde
.

nur an sich selber denken, auf seine eigene Rettung bedacht sein; Alle wrden furchtumstriekt ob der Uebel, die auf ihnen liegen, verschmachten und dahinschwinden (n. 3).

Von
selben)

dieser Schilderung der allgemeinen Uebel

und Nthe der

Endzeit (des der Zeit des Autichrists vorangehenden Theils der-

und ihrer nheren und ferneren physischen und moralischen Folgen geht der Prediger zur Schilderung einer besonderen, beraus
entsetzlichen

Calamitt,

die

in

dieser

Zeit

eintreten wrde,

und ihrer Wirkungen ber^). Kriegerische, wilde, thierisch aussehende, ber die Maassen barbarische, unmenschliche, schmuzigo und viehische V(lker, die Nichts verschonen und Alles beflecken wrden, und denen Niemand wrde widerstehen kJmnen, Avrden erscheinen und sich ber die ganze Erde ausbreiten. Sie wrden so unertrgliche Drangsale ber die Menschen bringen und dieselben
mit solchem

Schrecken

erfllen,

dass

sie

sich

an den unerreich-

barsten und verstecktesten Orten der Erde verbergen und daselbst

verschmachten und ruhelos von einem Ende der Erde


*)

zum anderen

Den Uebergang von

jener Schilderung

zu dieser bilden die Worte:

terr a a gen t ib us bellicis. Das igitur setzt voraus, dass schon in dem Vorangehenden von der Erschtterung der Erde durch die >gentes bellicae die Rede gewesen ist, und dass
die daselbst geschilderten Drangsale

Cumque igitur concutietur

zum

grossen Theil von diesen Vlkern

Das Erstere ist indess nicht der Fall, es nisste denn eine Andeutung davon in den Worten consurgent bella diuersa, commotiones undiquc pcrtnrbationes gentium < liegen. Dazu sind diese aber doch zu allgemein. Die Verbindung des zweiten 'i'heils von n. 3 mit dem ersten ist mithin
herrhren.

ungeschickt.
sollte,
n.

Dass zwischen ihnen

in beiden

wie in Cod. B. zwischen dem Schluss von

Codd. Einiges ausgefallen sein n. J> und dem Anfang von 28

10, ist

zwar mglich, aber nicht

reclit

wahrscheinlich.

434
fliehen

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

In der Zeit wrden die Mensclien ohne Unterschied des Glaubens und der Religion uubegraben liegen bleiben, indem vor Furcht und Grausen Niemand sie beerdigen, sondern Jedermann, vor Schrecken ausser sich und besinnungslos^ die Flucht
wrden.
ergreifen

wrde

(n.

4),
ist,

Nachdem
fort,

die Zeit dieser Vlker vorber


sie

fhrt der Prediger

sich

von ihr zu der auf

folgenden

-des

Antichrists

wendend

um

ber diese von nun an bis fast


christlich-rmische

zum

Schluss seiner Predigt zu


aber nun auch das

handeln, wird zwar die Erde


rmische,

Ruhe bekommen,
Reich und
in

und mit ihm das Reich Christi und Alles, was Frstenthum und Gewalt oder was Dann, Obrigkeit heisst, abgethan werden und ein Ende nebmen. sdies geschieht, wird jener nichtswrdige und verabscheuen wenn werthe Drache (der Antichrist) erscheinen, den Moses im Deudas

teronomium Dan genannt und als einen Lwen bezeichnet hat, der daliegen und auf Raub und Mord lauern und aus Basan, d. i. Verwirrung und Beschmung, herausspriugeu werde, welche letztere Weissagung in jeder Weise in Erfllung gehen wrde: Aus der Verwirrung seiner Schlechtigkeit, Nichtswrdigkeit wrde er sich erheben, Kinder der Verwirrung, die er nicht gezeugt, und die ihm daher nicht angehren, wrde er an sich locken und um sich sammeln, nach der Weissagung des Propheten Jeremias, und verwirrt und beschmt wrde er schliesslich am jngsten Tage verlassen

werden

(n. 5).

Indem
auf das

anticipirenden

der Prediger nach diesen an Deut. 33, 22 angeknpften und summarischen Aeusserungen ber den Antichrist
eingeht, spricht er zuerst von

Thema von demselben nher

seinem Ursprung und seinem heuchlerischen Gebaren vor der Zeit Er wird aus dem Stamme Dan geboren und seiner Herrschaft. aus dem Saamen eines Mannes und einer unreinen oder vielmehr hchst schndlichen Jungfrau unter Einfluss, Einmischung des b(>sen oder vielmehr grundargen Geistes erzeugt werden, und er wird, er, der Seelenverderber und hinterlistige Drache, whrend seines

Heranwachsens, ehe

er

sich

in

den Besitz

der

Herrschaft

setzt,

den Schein der Gerechtigkeit annehmen. Er wird sich nmlich in dieser Zeit in hinterlistiger Weise gegen Jedermann sauft, friedsam, liebenswrdig, frei von Parteilichkeit, Eigennutz und Habsucht und
gegen die ihm nahe Stehenden leutselig bezeigen, so dass ihn die

Menschen,

ohne Ahnung

davon,

dass

hinter

dem
(n.

Schafsfelle
6).

ein

Wolf

stecke, als einen Gerechten preisen

werden

Sobald aber die Zeit des durch ihn herbeizufhrenden Greuels

Ueber der Verwstung

die sechs Predigten auf S.

185219.

435

gekommen

sein wird,

sagt der Prediger,

indem

er

zum

Schalten und AV alten des Antichrists in der Zeit seines Regiselber,

mentes

sowie zu der Anerkennung, die er dann finden wird,


er,

liergelit,

wird

nachdem

er sich (durch jenes heuchlerische Bezei-

zur Herrschaft erworben, von Die Ersten, die ihm alsdann als ihrem Knig entgegeneilen, werden nach den Worten des Psalms die Knig geworden, wird er den Bea\[oabiter und Amraoniter sein. fehl geben, dass der Tempel Gottes in Jerusalem wieder fr ihn aufgebaut wei-de, sich in denselben als Gott setzen und allen Vlkern gebieten ihn dort anzubeten, whrend er doch ein fleischlicher,
gen) die
dieser (scheinbare) Berechtigung

Besitz

nehmen.

unreiner Mensch

ist,

ein

Mensch,
ist.

bei

dem

das Fleisch mit


die

dem

grundargen
Daniels,

Geist
der

gemischt

Alsdann wird
achten
wird,
in

Weissagung
gehen,

dass

Antichrist

weder den Gott seiner Vter, noch


Erfllung

irgend

welchen

anderen

Gott

indem er sich selbst zum alleinigen Gegenstand des Gottesdienstes Er wird nmlich^) ein Edict veriiffentlichen, dass machen wird. sich alle Menschen nach dem Ritus des alttestamentlichen Gesetzes Da werden ihm die Juden ihre Freude beschneiden lassen sollen. bezeigen, weil er ihnen den Gebrauch des alten Testaments Aviedergegeben, und wird alle Welt zu ihm nach Jerusalem strmen und, wie der Apostel in der Apocalypse sagt, die heilige Stadt 42 Monate, d. i. 3V-' Jahre oder 1260 Tage von den Heiden zertreten

werden

(n.

7).

und Waltens des Antichrists whrend seiner SVa jhrigen Herrschaft und seiner Anerkennung von Seiten der Welt in diesem Zeitraum lsst der Redner eine lebhafte und starke Schilderung der entsetzlichen Drre und Noth folgen, die in ihm unter den Menschen (zur Strafe fr ihre Anbedie Darstellung des Schaltens

Auf

tung des Antichrists) herrschen wird, und redet hierauf noch kurz von dem Loose und Verhalten der Gerechten in derselben Zeit.
In
diesen

SV^ Jahren,

heisst

es

hier,

wird

die

allerfurchtbarste

Drre und in Folge von ihr der usserste Mangel an Brot und AV asser und die entsetzlichste Noth unter den Menschen herrscheu, wozu noch kommen wird, dass Keiner, der nicht das Zeichen der
Schlange an der Stirn oder der

Hand

trgt,

das kraftlose Getreide^)

') Namque^. Dieses >namque passt wicht reclit zum Voraugehenden, indem der Befehl des Antichrists, dass sich alle Menschen beschneiden lassen sollen, kein Beweis dafr ist, dass er ausschliesslich sich selbst gottesdienst') So ist wohl der eigenthmliche Ausdruck lich verehren lassen wird.

frnmentum caducitat

is,

das Getreide der

II

in

ii

1 i

gkei

t,

zu verstehen. 28*

436
dieser Zeit
die

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

verkaufen oder kaufen drfen wird.


dass

Noth

sein,

Gold und Silber und


hingeworfen
oder die

alle

keiten

auf
sie

den

Strassen

liegen

So gross wird da Arten von Kostbarwerden, ohne dass


ausstreckt.

Jemand

begehrt

Hand nach ihnen

Man

seinem grossen Hunger und Durst fr Nichts achten. wird sie Die Gerechten aber, die, vor der Schlange fliehend, in der Wste umherschweifen, beugen da ihre Knieen zu Gott hin, wie die Lmin

mer zu den Eutern


indem
sie

ihrer Mtter (suchen ihre

Nahrung
in

bei Gott),

auf sein Heil harren, und nhren


(n.

sich,

Einden um-

herirrend, von Krutern

8).

Wenn
liegt,

nun solche Noth auf Allen, Gerechten und Gottlosen, auf Jenen zu ihrer Erprobung, auf Diesen zu ihrer ewigen
mit ihrem Schpfer,
er

Verdanimniss
weiter,

dem

Teufel,

sagt der Prediger

indem

sich

zu

der Sendung Enochs

und

Elias'

in

der

Zeit des Antichrists, ihrem


der

Zweck und dem Wirken und Ergehen beiden Propheten wendet, wird Gott dem Menschengeschlecht,

dasselbe in Gefahr des Untergangs sehend, eine Trostpredigt senden durch seine beiden Diener, die Propheten Enoch und Elias, die

noch

am Leben

befindlich,

dazu aufbewahrt sind, die zweite Ankunft

Sie berwinChristi anzukndigen und den Antichrist zu strafen. durch ihre Predigt und rufen durch den und beschmen ihn zwar ihre Warnung vor seiner Verfhrung die Glubigen zu Gott zurck, [werden aber von ihm bekriegt und getdtet, stehen jedoch dann

wieder

vom Tode

auf] (n. 9).

was nach Ablauf des antichristlichen Zeitraums geschehen wird, der Wiederkunft Christi, der Auferweckung der Todten, dem Gericht ber den Antichrist und seine Anhnger und dem Lohne der Gerechten. Wenn die 3V2 Jahre, die Zeit des Antichrists und seiner Verfhrung,
spricht der Prediger noch kurz von dem,

Zum Schluss

vorber sind,
pheten,
sagt

und nach der Wiederauferstehung der beiden Prowird in einem Moment, den die Welt uud der Antichrist nicht kennen, das Zeichen der Wiederkunft des MenAuf dasselbe schensohns, das Kreuz, (am Himmel) erscheinen. folgt der Herr selber in Herrlichkeit, umgeben von allen himmer,

lischen

Mchten und dem gesammten Chor der Heiligen, die All

Kreuze auf den Schultern tragen. Vor ihnen her ruft die engelische Trompete die Todten zum Auferstehen und zur Begegnung Christi Da wird auf, weil nun die Stunde seines Gerichtes gekommen sei. Christus den Antichrist vernichten, binden und mit seinem Vater, dem Satan, in den Abgrund des ewigen Feuers werfen. Alle, die

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185-219.

437

seinen Willen thun, werden alsdann mit


die Gerechten

ihm auf ewig untergehen,


(n.

aber mit Christo das ewige Leben ererben

10).

Dargelegten zufolge besteht die Predigt aus zwei lngeren Abschnitten, einem der von denjenigen Begebenheiten der letzten

Dem

und der Erund einem, der Diesen und seine Zeit zu seinem Gegenstande hat (n. 5 9), und einem krzeren Schluss, in welchem von dem die Rede ist, was nach Ablauf der Zeit des Antichrists geschehen wird (n. 10). Der erste von den beiden lngereu Abschnitten zerfllt wieder in einen Eingang, in welchem die Zustnde und Begebenheiten der Gegenwart und nchsten Zukunft als solche betrachtet und dargestellt werden, welche die Nhe der Endzeit ankndigen (n. 1), eine an diese Betrachtung und Darstellung sich anschliessende und auf sie gebaute Paraenese, in der das im Eingang Gesagte zum Theil wieZeiten handelt,
des
die

dem Ende

des rfimischen Reichs


(n.

scheinung

Antichrists

vorangehen

4),

derholt wird (n.


die eintreten

2),

eine

allgemeine Schilderung der Calamitten,

wrden, wenn nun das jetzt sehr nahe Endo der "Welt wrde gekommen sein (n. 3), und eine specielle Schilderung der furchtbarsten von ihnen, des Einbruchs und Hausens wilder, barAuch der zweite von den barischer, unmenschlicher Vlker (n. 4).
beiden lngeren Abschnitten zerfllt wieder in eine Anzahl kleinerer:
Vorlufige, einleitende

Bemerkungen ber den Antichrist


(n.

(n. 5):

ber

dessen Anfnge oder seinen Ursprung und sein Betragen in der Zeit
vor seiner Herrschaft desselben
centrale
6)
;

sein Schalten

und Walten
Elend

in der Zeit

und

die

Anerkennung,
(n.

die er in dieser Zeit findet, der

Abschnitt

7);

das

furchtbare

whrend seiner
grossen

Regierung durch das

Strafgericht einer ber alle Maassen


Elias',

Drre
das

(n.

8);

die

Sendung Enochs und


ist,

deren
(n.
*.t).

Zweck und

Wirken und Ergehen

der beiden Propheten

Was

alle

Theile der Predigt zusammenbindet,

dass sie das

Ende

der

Welt
ist.

Predigt im Cod. Sangall. trgt.

zu ihrem Gegenstaude haben, daher die Ueberschrift, die die >De fine mundi, ganz treffend
in

Als Wendepunkte

der Zeit des Weltendes


das

treten in der-

selben der Untergang des rmischen Reichs und

mit ihm eng

verbundene Erscheinen des Antichrists und die Wiederkunft Christi hervor, insbesondere der erstere (u. 1, n. 2 in. und n. 5 in.).

Welcher Zeit
Weltverhltuissen

geln'trt

nun

die

Predigt

an,

und aus welchen


ist

ist sie

hervorgegangen?

Wer

ihr Verfasser?

Ist sie ursprnglich lateinisch geschrieben, oder

ist sie

Uebersetzung

aus

dem

Griechischen? Welches sind ihre

(^u^-llen,

in

welchem Ver-

438

lieber die sechs Predigten auf S.

1B5 219.

hltniss steht sie zu den auf uns

hnlichen Inhalts, und welche Stellung

Versuchen wir diese


so weit mglich,

gekommenen Predigten und Schriften nimmt sie unter diesen ein? mit einander zusammenhngenden Fragen,

zu beantworten.

Dass die Predigt nicht jnger als das achte Jahrhundert sein kann, erhellt aus dem Alter der beiden Handschriften, in denen wir sie antreffen (s. ob. S. 429 f.). Hher hinauf in der Zeit fhrt uns die Stelle: Et in his

Omnibus bella Persarura sunt in n. 1. Nach ihr kann die Predigt nicht nach der Zeit des grossen Krieges zwischen Heraklius und Chosru Parwiz, des letzten zwischen dem neupersischen und
rmischen "Reich, d. h. nicht nach 627 28 fallen. Nicht lange nach diesem Kriege erlag das Reich der Sassaniden der eben erstandenen Macht der islamischen Araber, und noch etwas frher bekam das byzantinisch-rmische es statt mit ihm, seinem bisherigen Gegner,
mit dieser Macht zu thun
zustehen.

um

von da an ihr feindlich gegenber-

In eine

75, in der stlichen Hlfte des rmischen Reichs Kaiser war, oder, noch genauer, in die Zeit um 373, scheint uns ein Passus in n. 1 zu fhren, der merkwrdige Passus: In illis

364

noch weit frhere Zeit, in die Zeit zwischen als Valentinian in der westlichen und Valens

diebus ueniunt ad regnum Romanum duo fratres; et uno quidem animo praesunt, sed quoniam unus praecedit Soluitur itaque adueralium, fiet iuter eos scidium. sarius et excitabit odium inter regna Persarum et Romanorum. In illis diebus multi consurguut contra regnum Romanum, et populus ludaeorum aduersarii eins
erunt.
Einzelnen

Diese trotz der nicht geringen Verderbniss ihres Textes im ob. S. 209 f.) hinsichtlich des in ihnen Ausgespro(s. chenen im Ganzen klaren Worte knnen sich nmlich nur auf die
beiden genannten rmischen Kaiser und den angefhrten Zeitpunkt fiet inter In illis diebus ueniunt In den Worten: beziehen.

eos

scidium

passt Alles auf Jene, und zwar allein auf

sie.

Sie
als

waren Brder.
rmische
Kaiser.

Sie

kamen zum rmischen Reiche, nmlich


desselben, sie

Solche, die es in Besitz nahmen, als Regenten

wurden

Der Eine von


voran,

ihnen,

Valentinian,

ging

dem

Anderen, Valens,
wurde,

kam

vor

ihm,

indem

er

zuerst

Kaiser

26ten Februar 364 zu Nicaea, vom rmischen Heer als Repraesentanten des rmischen Volkes durch frmliche Abstimmung

am

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

439

dazu erwhlt.

Sein Bruder, Valens,

wurde

erst

etwas spter, den

von Valentinian zum 28sten Mrz oC)4, dem Reiche in einem Sinne Sie stehen Mitkaiser angenommen. und Geiste vor (nach der Lesart des Cod. B. und meiner Conjectur
iu Constautinopel Kaiser,

praesunt

statt

des

praefiunt

der Codd.).

Beide, Valentinian

und Valens, regierten iu Eintracht (eben damit dies geschhe, hatte Valentinian seinen Bruder zum Mitkai,ser angenommen), ein Jeder
von ihnen seine Reichshlfte mit derselben F^nergie und Tapferkeit Beide stehen zwar dem Reiche in einem Sinne vertheidigend.

und Geiste
eine

vor,

weil aber der Eine

dem Anderen

vorangeht,

tritt

Dass Valentinian (des Reiches) unter sie ein. und damit Kaiser ber das ganze Reich wurde, dann aber Valens zum Mitkaiser annahm, fhrte zu einer Theilung des Reichs unter die beiden Brder, eine Theilung, die im Juni 3G4
Zertheilung
zuerst Kaiser

Statt fand,

und deren eigentlicher Grund der war, dass Valentinian,

erkannte, dass es fr ihn beinahe unmglich von dem Reich zu gleicher Zeit im Morgenlande und im werden wrde, das Und wie in den AVorten: In Abendlande zu vertheidigen ^).
sie ausging,
illis

diebus ueniunt

fiet

inter eos scidium Alles auf Valentinian

und Valens und auf


odium
inter regna

sie allein passt, so passt das,

was

in

den auf

sie

zunchst folgendenden:

Soluitur

itaque

aduersarius
ist,

et

excitabit

Persarum etRomauorum gesagt

auf die Zeit

um

Damals brach die alte Feindseligkeit zwischen den Persern und Rmern, die seit der Katastrophe Julians und den durch sie herbeigefhrten Friedensschluss Jovians mit Schapur II (30981) eine Zeit lang geruht hatte, von Neuem aus, und kam es wieder zum
373.

Kriege

zwischen beiden
et

Reichen 2).
In
illis

Endlich passen auch die


multi

Schlussworte der Stelle:


regnura Romanura,

diebus

consurgunt contra
eius

populus ludaeorum

aduersarii

orunt

auf die Zeiten Valentinians und Valens'.

Insbesondere wrde dies

Rake, a. a. 0. S. Rauke, Weltgesch. IV, 1 S. 131-38. 1. Der Wiederhier zwei Bemerkungen macheu. ausbruch der Feindseligkeiten zwischen dem persischen und rmischen Reich wird in dem Passus mit der Tlieilung des rmischen Reichs zwischen Yalen.')
f.

161

S.

Noch wollen wir

tiuiau

und Valens
etc.).

itaque

Soluitur in Zusammenhang gebracht (fiet inter eos scidium. Der Gedanke ist wohl der, dass die Perser dadurch zum

Krieg mit dem rmischen Reich angereizt werden, dass sie nur das halbe 2. Von Kriegen der Rmer mit den Persern ist sich gegenber sehen. schon vor dem Passus die Rede (Et in bis omnibus bella Persarum sunt). Nur werden dort diese Kriege als gegenwrtig bezeichnet (sunt), whrend Reich im Pasdie Feindseligkeiten zwischen dem persischen und rmischen zukuftig dargestellt werden (excitabit). S. hierber weit. unt. sus als

440
der Fall sein,
drfte,

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

falls

man ludaeoru in

in

Gothorura verndern

zu welcher Vernderung man, wie schon ob. S. 431 angeDie Gothen wurden ja zu Valens' Zeit Gegdeutet, versucht ist. ner des rmischen Reichs. Es kam zwischen ihnen und diesem zu

Kmpfen, Kmpfe,
bei

die

mit Valens'

Niederlage

und Tod
Allein

in der

Schlacht bei Adrianopel im Jahre 378 endeten.

man

hat

Beide Handschriften haben es. Htte der Verfasser Gothorum geschrieben, so wrde er wohl gens und nicht populus Gothorum gesagt haben; populus passt Endlich stimmt et besser zu ludaeorum als zu Gothorum.

ludaeorum zu

bleiben.

populus

ludaeorum aduersarii eius erunt besser als et populus Gothorum aduersarii eius erunt dazu, dass der Gesichtskreis des
Predigers
wesentlich
ein
orientalischer
ist.

Und man

hat auch

keinen Grund das AVort mit

Gothorum

zu vertauschen,

indem

auch et populus ludaeorum aduersarii eius erunt mit der in den

Worten
monirt.

Soluitur itaque aduersarius et excitabit


et

odium

inter regna
har-

Persarum

Romanorum angedeuteten

historischen Situation

Die Juden waren in den rmisch-persischen Kriegen des vierten Jahrhunderts, und somit auch in dem unter Valens, gegen das rmische Reich feindlich gesinnt, weil es ein christliches geworden war, und sie die Christen hassteu^), und weil sie von den Christen in ihm viel zu leiden hatten^), whrend sie mit den heidnischen Persern, zu denen sie in keinem solchen feindlichen Verhltniss standen, wie zu den Christen, von deren Knigen sie in alten Zeiten Wohlthaten und Auszeichnungen empfangen hatten, und
die sich

auch toleranter gegen


gesagt,

sie

bezeigten

als

die Christen

des rmischen Reichs^), sympathisirten.

Wir haben oben


aduersarii

der

Passus In
in

illis

diebus ueniunt
die Abfas-

eius erunt

scheine uns

Bezug auf

sungszeit der Predigt in die Regierung der Kaiser Valentinian

und

^)

Dieser Christenhass trieb die im persischen Reiche lebenden Juden zur


II
(s.
f.

Theilnahrae an der Christenverfolgung Schapurs


II
c.

Soz. hist. cccl. Lib.

und

c.

12

und Asseniani

bibl. Orient. T.

III

20)

und

die

im rmi-

schen

Reiche lebenden unter Julian zur Zerstrung christlicher Kirchen (Ambros. Ep. XL u. 15) und die daselbst von den Benedictineru citirten" patristischen Stellen. ^) So wurden z. . fter ihre Synagogen von densel^) Ein Hauptgrund, der ben zerstrt (Ambros. a. a. 0. n. G ff. und n. 23). Schapur II dazu brachte die Christen in seinem Reiche zu verfolgen, war der Verdacht, dass sie es mit den christlichen Rmern hielten und in Ein-

verstndniss mit ihnen stnden.

Dieser Grund fiel fr ihn in Betreff der Jnden weg. Er wusste, dass sie vielmehr den Rmern ob ihres Christenthums, und weil sie von den selben gedrckt wurden, feind waren.

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

441

Valens oder genauer


uns
absichtlich
so

in die Zeit

ausgedrckt,

um 373 zu fhren. Wir haben indem wir nicht mit Sicherheit

behaupten knnen, dass jener Passus wirklich dafr zeuge, dass die Predigt der angegebenen Zeit angehrt, bevor wir nicht darber
wie das eigenthmliche und auffllige praedictorische und, so zu sagen, apokalyptisch-prophetische Geprge,
aufs Reine
sind,

gekommen

das derselbe trgt, aufzufassen und zu erklren

ist,

und

speciell, in

Mglichkeit

Es ist nmlich die zwar auf Valentinian und Valens und auf Begebenheiten ihrer Zeit bezieht, ohne dass man aber hieraus die Folgerung ziehen darf, dass auch die Predigt selber
welchem Verhltniss
er

zur Predigt
er

steht.

vorhanden,

dass

sich

unter ihnen verfasst

ist.

Versuchen wir nun ber jenes Geprge und dieses Verhltniss, wo und so weit mglich, zur Klarheit zu kommen. Die Sache ist
sehr schwierig.

tiges,

Anzunehmen, dass der Prediger selbst in dem Passus Zuknfdas, was 304 und um 378 geschah, vorhergesagt habe, in welchem Falle die Predigt vor der Zeit Valentiuians und Valens' entstanden sein wrde, geht natrlich nicht an. Er war kein ProVon ihm selber herrhrende phet, und er wollte auch keiner sein. zuknftiger Begebenheiten sind ihm vllig fremd. Praedictionen Alles, was von ihm sonst ber die Zukunft ausgesagt wird, Allgemeines und Besonderes, Einzelnes, geht
sagungen,
dabei
ist

theils

auf bibliche Weiszurck.


folgt

theils

auf

raisverstandene

Schriftstellen

Und
berall

er

nicht

einmal

solbststndig,

sondern

er

lterer kiichlicher Auffassung.

Und ebensowenig l.sst sich annehmen, da.ss der Prediger in den in Rede stehenden AVorten Ereignisse seiner Zeit in der Weise
der Sibyllinisten ex eventu vorherge.sagt habe,
sie fr

in

Abfassung der Predigt

in der Zeit Valentiuians

welchem Falle und Valens'

Denn ein solches Verfahren widerspricht seinem zeugen wrde. Character, so wie sich dieser in der Predigt zu erkennen giebt, und dergleichen Vorhersaguugen sind (ebendarum) derselben sonst gleichfalls

gnzlich fremd.

Eher krmnte man annehmen,


zur

dass der Passus ursprnglich nicht


erst

Predigt geh()rt

habe,

sondern

spter

(aus

irgend

einer

sibyllinischen Schrift) in sie eingeschoben worden sei, oder, mit anderen Worten, ihn fr ein (sibyllinisohe.s) Glcssem ansehen. Fr diese Annahme lsst sich geltend machon, dass derselbe einen von

allem

Uebrigen

in

der

Predigt

verschiedenen Character,

ein ihr

fremdartiges

Geprge

trgt,

und dass die Vorhersag ungen, die er

442
enthlt, so

Ueber

die sechs Tredigten auf S.

185219.

gaz abrupt, unvermittelt, ohne irgend welche Einleitung Gleichwohl tragen wir Bedenken ihr oder Erklrung auftreten.

Gegen dieselbe spricht nmlich, dass der Passus, wenn auch nicht mit dem Vorangehenden, so doch mit der unmitbeizustimmen.
telbar auf ihn

folgenden allgemeinen Schilderung der Zukunft,

die

unlugbar

der

Predigt
sieht

angehrt
der
illis

(sie

trgt
n.

deren Character,
2

und

der Prediger

in

Paraenese in

auf

sie

zurck) in

Zusammenhang num Eomanum,

steht (In
et

diebus multi consurgunt contra reg-

populus ludaeorum aduersarii eius erunt.


etc.).

Erunt

enim

commotioues gentium

]^ach unserer schon ob. S. 431 angedeuteten Ansicht hat der Prediger in dem Passus ein altes, d. h. von ihm fr alt angesehenes,

vaticinium

ex eventu,

das

erfllt fand, eingefhrt,

oder hat er

sen
in

Worten gesprochen.
einer jngst

den Ereignissen seiner Zeit von diesen Ereignissen in desDieses vaticinium ex eventu muss er
er in

verfassten,

wesentlich gleichzeitigen

sibyllinischeu

Schrift gelesen haben,

denn der Passus

hat ganz sibyllinische Fr-

bung

er

tr^-t

aranz

sibvlliuischen Character.

Zu Gunsten

dieser

Ansicht lsst sich anfhren, dass der Verfasser, wie wir spter zeigen Averden, auch sonst in den Worten eines anderen Schriftstellers, des Ephraem Syrus, redet, und wider sie entscheidet nicht der
allerdings sehr auffllige
heit begrndet
ist,

Umstand, dass
in

er,

wenn

sie in der

Wahr-

den Passus ohne Weiteres, ohne irgend welche


dass er

Andeutung davon,
Zeit in

ihm

eine in den Ereignissen seiner


eines

Erfllung gegangene Weissagung

in ganz mechanischer

Weise

in seine

Rede

eingeflochten

den Schein hervorgerufen hat, als sage er selbst Er zeigt sich nmlich auch sonst fter voraus.
ungeschickten Schriftsteller
1,
(s.

Anderen anfhre, und dadurch in ihm Zuknftiges


als

einen ziemlich
S.
2),

und

vgl.

auch

ob. S.

433 Anm. 1 und 432 Text und Anm. 1 und


ob.

S.

435 Anm.

dem wir

ein solches Verfahren zutrauen drfen.

so ist das in

Haben wir mit der aufgestellten Ansicht das Rechte getroffen, Rede stehende Schriftstck wirklich um 373 verfasst.

Wir knnen uns


Bedenken
sus
in
bleibt
lich

indess nicht verhehlen,

dass dieselbe grossen

unterliegt.

Die Art, wie


eingeflochten

bei ihr der Prediger den Pas-

seine

Rede

oder

vielmehr

eingerckt

hat,

immerhin sehr sonderbar und

anstssig.

Dass

er ein wesent-

gleichzeitiges vaticinium ex eventu fr alt und als in eben den Ereignissen, die in ihm ex eventu geweissagt waren, erfllt angesehen haben sollte, ist zwar nicht unmglich, aber sehr auffllig

und wenig wahi'scheinlich.

So etwas

pflegt sonst mit lteren Vati-

lieber die secbs Predigteu auf S.

185219.

443

cinieu zu gesclieheu.
fcieli

Dass
des

or,

ferner,

wie schon obon gesagt, mehrredet,

in

den

Worten
einen

Ephraem Syrus

oder diesen Kir-

chenlehrer ausgeschrieben hat (den Beweis


bar
besser
fr

weit, unt.), passt unhiug-

spter

Zeitgenossen

desselben,

lebenden Schriftsteller als fr einen welcher er gewesen sein wrde, wenn er

um

wir von einem Jahrhunderts doch Schriftsteller aus der zweiten Hlfte des vierten mehr Originalitt und bessere Composition und Darstellung und

373

geschrieben

htte.

Endlich

erwarten

besseren

Stil,

als wir,

wenigstens

zum

Theil, in der Predigt finden.

Diese macht den Eindruck eines secundren, von einem geringeren, Autor herrhrenden Products aus einer ziemlich spten Zeit. Nach dem Allen drfte es doch gerathener sein die Predigt, von

dem besprochenen Passus wegen der Unsicherheit seiner Auffassung^) absehend und bei dem Zeitraum der rmisch-persischen Kriege im
Allgemeinen,
in

den
mit

uns

die

Worte:
fhren,

Et in bis oranibus bella


stehen
bleibend,
in

Persarum

sunt

Sicherheit

das

fnfte oder sechste Jahrhundert oder auch in die ersten Decenuien des siebenten zu setzen. Von der Frage nach der Abfassungszeit der Predigt gehen wir

zu der nach ihrem

Verfasser
f.

ber.

Wie
1)

wir ob. S. 340

gesehen

haben,

wird die Predigt im

wollen hier nachtrglich noch eine oben bergangene Auffassung Man knnte annehmen, der Verfasser desselben anfhren und besprechen. Et in his omnibus bella Persarnm der Predigt, der nach den Worten: [uidemus]^; zu einer Zeit lebte, in sunt, ac diuersarum gentium inminere

Wir

welcher sich die Rmer mit den Persern im Kriege befanden und von AnVaticinium griffen seitens verschiedener Vlker bedroht waren, habe ein altes anfhren wollen, in welchem dies vorhergesagt war, das in den Worten
jSoluitur

aduersarii

eins erunt
illia

enthaltene,

und dabei
fiet

die dasselbe ein-

leitenden

Worte:
weil
es

In

"diebus

ueniunt

inter

eos scidium^^ mit

Wir mit ihnen zusammenhing (soluitur itaque etc.). der die Predigt nicht um 373, sondern knnen doch auch dieser Annahme, bei mein- oder weniger lange nach diesem Zeitpunkt abgefasst sein wrde, nicht Denn zwar fallen bei ihr das zweite, dritte inid vierte von den beiptlichten.
angefhrt,

im Text gegen die ob. S 442 aufgestellte Ansicht geltend gemachten Beden(Wir sollten auch ken weg, aber von dem ersten wird auch sie betroffen. bei ihr erwarten, der Verfasser wrde den Passus mit der Bemerkung einEt in his omnibus geleitet haben, dass das, was er in den AVorten: [nidemus] gesagt habe, in dem nachfolgenden alten Vatiinminere

Und zu ihm kommt noch das andere, sei). wiegende, dass er bei ihr ganz blind dafr gewesen sein wrde, dass schwer das in den von ihm mitcitirten Worten Ausgesagte gar nicht auf seine Zeit passe, und darum sich auch da* auf sie folgende unmglich auf sie becinium
vorausgesagt worden
ziehen knne.

444
Cod. Barb.

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

Ephraera Syrus und im


betrifft,

Cod. Sangall. Isidor

von

Sevilla

zugeschrieben.
so

"Was den Letzteren


lange aufzuhalten.
in

Zwar

fllt sein

brauchen wir uns bei ihm nicht Leben zum grssten Theil noch

den Zeitraum, innerhalb dessen die Predigt, wie gezeigt, verfasst

sein muss,
digers,

und

spricht der

Umstand, dass der Gresichtskreis des Preist,

wie schon frher bemerkt, wesentlich ein orientalischer


als er in ihr eine ltere

nicht nothwendig dawider, dass sie in gewisser Beziehung von

ihm

herrhren kann, insofern nmlich,


irgend welcher

Vorlage in

Weise

bearbeitet haben knnte; aber seine Schriften

bieten uns doch nicht den geringsten Auhaltpunkt dafr, dass er ihr

Autor

ist*)

Geprge.

und tragen auch ein von dem ihrigen ganz verschiedenes Die Angabe im Cod. Sangall., die brigens die im Cod.

Barb., nach der vielmehr


ist,

Ephraem Syrus
im

der Verfasser der Predigt


Isidor,

zur Seite hat, ruht sicherlich nur auf loser Vermuthung.


sehr
zahlreiche

dessen

Schriften
in

Mittelalter

viel gelesen

benutzt

wurden^),

geuoss

demselben ein

grosses

und Ansehen und

wurde darum in ihm zum Verfasser nicht weniger Schriften gemacht, die ihm nicht angehren ^). Zu diesen ist ohne Zweifel auch unsere
Predigt zu rechnen.

Anders

als

mit Isidor scheint es sich dagegen mit

Ephraem

zu

verhalten, weshalb wir bei

ihm lnger verweilen mssen.


ist,

Dafr dass er der Verfasser der Predigt


1.

spricht ausser der

Ueberschrift im Cod. Barb., wie es scheint, ein doppelter Umstand.

Wie

ueuiunt

wir gesehen haben, fhrt der Passus


aduersarii
eius

In

illis

diebus

erunt, die Richtigkeit der ob. S.


vorausgesetzt,

442
die

aufgestellten

Auffassung

desselben

darauf,

dass

Predigt in der Zeit der Kaiser Valentiniau und Valens oder genauer

um

373

entstanden
die, in

ist.

Diese

Zeit

war aber
Schrift

nun gerade

die

Ephraems,

welcher er in

Wort und
a. a.

wirksam war*).

AVas aus jenem Passus, bei der


')

O. gegebenen Auffassung, in

Vom
c.

Autichrist handelt Isidor nur au einem Paar Stellen, Etymoll


II u.

Lib.
lich

VIII

20

22<

und Sententt. Lib.

c.

25,

und an ihnen ziem-

kurz und ganz anders als der Verfasser der Predigt, mit dem er sich fast gar nicht berhrt. -) So z. B. in der Schrift Sententias de floratibus'

im Cod. Einsied. 281 saec. VIII und in den Codd. Sangall. 225 VIII /IX und 682 saec. IX, einem Seiteustck zu den >Ioca monacho'') rum. Unter den S. Isid. Opp. T. VII App. col. 11071378 ed. Mig. 25 pseudoisidorischen Schriften, die hier abgedruckt siud, erscheinen auch vier Predigten (col. 121728). S. ber diese und ber Predigten von Isidor berhaupt Arevalus ilsidoriana P. II C. LXXII, Isid. Opp. T. I col. 482 *) Er starb wahrscheinlich 379 und jedenfalls nicht vor 373. SS. ed. Mig.
diuersis
saec.


lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

445
das

Betreff

der

Entstehungszeit

der

Predigt

resultirt,

harmonirt

mithin nicht bel mit der Angabe

der Ueberschrift im Cod. Barb.

und

gereiclit derselben zur Besttigung.


2.

Wir
und
1.

besitzen

eine Anzahl

chischer

lateinischer Uebersetzung, in denen

Reden von Ephraem zum Theil


unserer
Predigt.

in

grie-

dieselben

Gegenstilude behandelt werden, wie in


folgende:

Es sind
der yJoyog

der zwanzigste und letzte von den Manapt/joi erspoi, T. I


p.

Opp. (yraec.
si? T7/V

294

91)

ed. Jos.

Assemani^);

2.

napoviav rov jnypiov Jta) Tispi vvieXeia? tov hojaov na) ff, T//V napoviav tov '/lvTixpi<^TOV, ebds. T. II p 222 30'''); 3. der zweite von den drei Aoyoi sig t?}v napoDinv tov Hvpiov^ ebds. T. III p. lo() 40; 4. der Aoyos nepi fieTavoia?

37(i

x^^P^^M^v il)Vx^~}S Jim cofiaros, ebd.s. p. nig T;/y svTspav napoviav tov jtvpiov 80 tflAcZv hfov XpiTov, T. II p. 192 209; (!. der Ayog nzpi Tijg noivT/g avaTaGecog Jiai fASTavolag uai ayani/g jcai eig ttjv
}{ai

Kai npiOSog

rrspi

5.

der

Ayog

evrepav napoviav tov jcvpiov 209 22; 7. der Aoyog eig tov

?}j.iwv
Ti/^iior

Ttjov jpzTOt), ebds.


j{a\

p.

;;Goonoiov

Tavpov

evTtpav napoviav Ha\ nepi aya/njg ua\ iXstj/uovvt/g, 247 -iiS; 8. der Aoyog napaivsTinog nsp\ Tijg evTspag napoviag rov nvpiov nai nspi Tjjg ^eTavoiag, T. III p. 15209; endlich 9. die Hoinilia de die judicii, ebds. p. 579 81. Vergleichen wir nun unsere Predigt mit diesen Reden, so
Hai
eig

ebds.

p.

finden
(n.

wir in

ihr,

namentlich in ihrem

paraenetischen

Abschnitt

von mehr oder weniger starken und zum Theil 2), frappanten Berhrungen mit ihnen, insbesondere mit den vier ersten. Wir befinden uns in ihr (ifter auf ephrairaischem Boden, vor Allem
eine Reihe
in n. 2.

Damit
digt folgen.

dies recht in die

Augen

springe, setzen wir die Berh(.Tang der Pre-

rungen einander gegenber, indem wir hiebei dem

Die
1.

Predi2:t.

Die Reden

Eiiliraoras.

Quam
in

uidentur

^ in

anti-

\.

e^aipsToog i apxispiig^hpeig
hciiii

stitibus criminosa, in sacerdotibus


falsidici,

Ha\ Kev'iTai (werden


sten

jugsie

leuitis

periuria,

in

Gericht ber

das,

was

')

Derselbe findet sich auch in lateinischer IJcbersetznnp'

in

den beiden

Codd. Sangail. 92 saec. IX und 93 saoc.


als eins

IX und
II),

in

anderen Handschriften

von sechs

als

libri

bezeichneten

Sang. 92 steht er au zweiter Stelle (Lib.

De beatitudine animac.

Der

letzte

Ephraenis. Im Cod. nnd trgt er die Uel)erschrift Theil dieser Rede (von den Worten:
opuscnia

446
ministris

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

maleficia

(weshalb

gehrt und empfangen, ausgefragt


\^'

das
ist)

Ende
n.
1

der

Welt

sehr

nahe

erden) ^).

in.

rors (beim jngsten Gericht)


iaxcsopij;ovTai

uKiipixoi

ano
vno-

6vyn\i-ipiKa)v

dno vveniHOTtoov
dinovoi nai
nspi

uai

dianovoi

ano

uci vvdianovoDv
aK.Xi]XGov,

Bniuonoi nai

ipaXrai uai avayvc^Tai

an

Aoy. nap.

rfj; bvt. napov. n. r. A. 111, 158 und 157 s. orav (bim Gericht) 8iaxi^pi^ovrai ^niuonoi ano vvsmnoncov, npsvTspoi ano 6v/J.np5vTpv, diouovoi ano vvtahvgdv Kai vnoiauovoi nai avayvwrai ano rwv STaipcjv avrwv, Aoy. ei? ryv svr. napov. h. t. X. I[, 200. Ev 8b T^j oapa haiv^ (der Stunde des Gerichts) aXsvtwv jpz'Tzo'ycV {arBpcorrcov)^ B/'/ovTai navTa ra ray^xara nai ianovoi nai la Xoina (navTa) [jcai ispsi?) apxifpsi? Tciyfxara ttj; iuKXjfias [rrjg BKJiXijiag ra ryjxara), Aoy. nspi rrjg noiv. dvaT. JI, 216 und Aoy. Big tov riju. n. r. X. II, 254" 2. spxBrai ydp 6 Jiaipog nXij2. Et erunt tempora pericu.

quae non sinent mentem de melioribus cogitare prae


losa nimis,
tiraore et perturbatione,
n.
1

prfg,
ixrj

yB/xoov BiXiag

nai q)6ov,

fin.

vyxoopc^v Xoyi-^BBai ra HpsiTTova id tj}v avrov vyxv6tv, Aoy. nspi jxbx. n.


r. X. III,

377.

Quid ergo occupamur in terrenis negotiis, et mens nostra


3.

3.

Obsecro igitur
sollicitudinem

vos, fratres

carissimi, projiciamus a nobis

omin

adfixa

tenetur

in

concupiscentiis

nem

actuum

terre-

raundi uel sollicitudinibus saecu- uorum, ue obligetur

mens tua

larium?

Quid ergo non proicimus a nobis omnium actuum terrenorum (curam.) et nosmet ipsos praeparamus in occursum Domiui
Tore ^pTjvei Sstvcg -na
buchstblich

terrenis

negotiis

etc.,

Hom.
1^).

de

die jud. III, 379 col.


r//r

vyxviv uai rijv SXiiptv

T?/y jxByaXijv tt/v Bpxoixivi)v Big

i^vxrj nah. rev^jet p.


p.

227

aii)

findet

sich fast
sig rrjv

wieder in T. III
*)

140148

als

der

dritte

Ayog

7tapov6iav tov Hvpiov.

Vgl. mit diesen Worten den Ay. eig ttjv Sevr.


^)

Die eingeklammerten Worte gehren der Dasselbe ist auch unt. in n. 3-, 5, 6, 7, 8, 11 und 12 hinsichtlich der in diesen nn. citirten zwei Reden der ^) Vgl. auch noch 7 fiEptva tcv yrjtvcov Tcpay/jaTcov, Max. Sevr. Fall. XX, I, 295, fiEpifiva Toy yT/ivGov npayurGov, Aoy. nept fisr. u r. . III, 377 und Toig nBeiv rcv ytjtvoov /is/Avcoy SovXevovtsg, ebds. 378. Td yri'iva npy/xara und td yr^'iva kommt (gleichwie 6vyxv6ig vom Zu-

napov.

H.

T.

X. II,

196 unt.

zweiten von den beiden citirten Reden an.

stande in der Endzeit) hufig bei Ephraem (Opp. rJraec.) vor.


0. S. 378
s.

S.

z.

B.

a.

a.

Ueber die sechs Predigten auf

85219.

447

Christi, ut nos eruat a confusione,

tov ainov uofxov,

Man.

svt.

quae

omnem

obruet

muudum?

u.2.

XX,

I,

297.

confusionem illam maguam, quae uniuersum obruot (Cod. 9o


obruit)

mundum, De
Tov

beatit.

an.
'Iva

ef/3?JTG0

iivpiov,

pv6Bc^f.iv in ^Xiipeo^s

rijg fAsX-

Xovtjg spx^^ai ini


r.

rf}g yr]g,

Ay.

eig

r//v

napov. tov nvp.

u.

X.

![, 2-24.

ri]v epxo/.dyi/v

vyxi'iv

Ha\ ti/v
int
h.

SXiil^iv ti/v f.ieyaX>/v

ti/v

/Ai'XXovav intpxso^ai [Ep^so^ai)


niparoi)
SVT.
4.

rijg
I,

yvs,
29.
luibi,

Jy.

nspi

just.

navra ra nipara [navra t. X. fll, DTS und Man.


Crodite mihi,
in

XX,

Credite

fratros caris-

4.

fratros

nioi,

simi, qiiia adueiitus


est,
liiiis

Domiui
quia

])rope

quia

proximo
de
2.

est

adventus

credite
in

milii,
est,

mundi Doniini, Honi.


r)80 coh
2.

dio jud. 111.

proximo

credite mihi,
est,

quia novissima hora

n.

lam autea diximus, quia mundi


finis in
5.

proximo

Omnes

est,

n.

in.
T).

saneti et electi
et

oi

shXshtoI

OvvayovTai

Dei

colliguntur

ad

Dominum npo
uideant tov

Tijg SXiipeaog
fxif

{npo BXiipscog)

adsumuntur,
peccata
n.
2.

ne

(^uando

islv ttjv
Tt/v

vyxviv nat
/.isyaXi/v
ti/v

confusionem, quae uniuersum prop- ti/v


ter

BXirpiv

nostra

obruet

dum,

mun- spxojxsvijv [fxsyaXijv spxofxtvtjv) sig tov ainov uojxov {tov no6fxov TOV aiHOv)j Joy. nspi jast.
X. T. X. llt,

378 und Majt. svr.


et
electi

XX,

I,

297.

Graues saucti
tribulationora,

ante
est,

quae

uentura
o

colliguntur
illam

ot

Domino assumuntur,

ut non uideant confusionem


obruit) niundurn,

magnam, quae uniuersum obruet (Cod. 93


an.

Do

beatit.

vyxviv xa) tdv SXirpiv tijv jisyaXijv tijv entpxsSat stti rrvTa Ta ntpara Tijg yt'jg ia Tag ajiapjiag tjjicov n. t. A., Aoy, nspi jiST. u. r. X III, 378.
TTJV spxoj-itvfjv

jiiXXovav

(').

Itaqun,

fratres

karissimi
finis

(>.

O^

ajujTog

tjtj

Ijyyisv
ts-

undpcima hora est et huius mundi ad motendum


mei,

{tjyyinsv) sig Sspijuov, uai

per-

Xog [TtXog)

h'x^t

aioov ovrog.

448

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

ayyskoi [nai ayysXot) ra parati, falces in rnauibus tenent, psnava naTExoviv {riaTSxovi Domini expectantes Imperium, td pinava) uai ro v8VfAa o^pa iriv ivsiKexovTai ebds. KaTj] Tjjs ?}piepas, Aoy. nepi fxer. H. T. \. in, 378 und Max.
uenit, et angeli,

accincti et prae- oi

Seut.

XX,

I,

297.

Taraquam messis saeculi finis ad meteudum peruenit et angeli


accincti ac praeparati falces tenent

manibus, Domini expectantes im

perium
diei est,
7.

iara

undecima bora
an.

De

beatit.

Et nos caeca
ad
occasura

infidelitate

7.

77

i)}xipa

luXimv,
iriv
Ttpos

nai

mundum

pervenien- npo?
ijjac^v

hnipav
[luXins

;j'povOs

tem mane putaraus

existere, ebds.

inepav.
ia Tr}v
vofji-

Aoinov iTiv
r/j^i?,

6 XP'^- Vf^-) '^^^


TJ^xsig),

q)iXoi {uai
[l i]iJ.wv)

7]IJ.c2v

aniriav

jop.sv npooiav (npooi) sivai, ebds.

Dies iam declinauit ad uesperani,

bora cenae
et

est

terapus noinfidelitate

strum,

nos

caeca

arbitramur
ebds.
8.

mane iterum

existere,

Coramotiones
et

gignuntur,

8.

ra
uai

6i]fxia

uai ra repara,
yeyovaiv,

bella diuersarum gentium, proelia-

slnsv

nvpiog,

uai etfxoi inminent et regiones nostras deso- uai (pat/rpa (Peyovai Xotjdoi, labunt, et nos nee auditum, nee 6i6fxo\ q)6oiTE, noXsjxoi ts) nai ratv eSvcSv ai hiv7}6si? (t; xirtjaspectum pertimescimus, ebds. quo
incursiones

barbarorum

Xifxoi

Xoioi

ov ^poEi j}fAa5 r/ anoi] avroov iovK auot] rovroov nroEi


6is)
t^fj-ai)

ovSe avro ro Ssajua {avrr} 11 ^ia), ebds. Signa et prodigia, quae a Deo sunt praedicta, iam facta sunt. Fames, terrae motus, timores, malao auditiones, gentium commotio-

nes gignuntur, et nos nee auditu, nee aspectu contremiscimus, ebds.


9.

Et

qui

in

Oriente

sunt,

9.

anarrsg e

oi orrsg Eni

fugient ad occidentem, qui autom yrjg

avaroXwv

Eni

vag

sunt in occidente,

fugient ad

ori-

rpEvyoDdi f rg noXXijg EiXiag,


lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

440
oi'TSg ani

entern,

et

nou

est

locus

tutior

uai naXiv 8\ oi
iu&)v

usquani, u. 4.

liXiov

ini

ri)v

vavaroXi/v

qjsvyovi
eis rrjv

/.iSTix

Tpofxov,

Ay.
n.
t.

napov. rov Kvp.

\.

U,

223.

10.

uomium
der

Accubat (der im Deutero10. siei}} yap 6 hXettt)]? Dan bezeiclinete Lwe, (der Antichrist) yuf'AAez e'pjfut rapiat et ^ai Antichrist) ovX/.ievog uXtipai,
als

perdat et mactet, n.

5.

Svai xai anoXeai t?}v ttoi/avt/v T//V hi\.Hrr}v rov aXij^ovg TtoifAsrog, Aoy. sig rrjv napov. Tov Kvp. H. T. A. II, 226 und Jy. sig napov. tov Kvp. III, 137.
et
11.

11.

nie nefaudus, mendax

TiuTsrai s anpic^g ea

homicida

ex
Sed

seraine uiri et ex nptjg

{yvvaiuog)
(des

j.napg
des

ro

inmunda

uel turpissiraa uirgine

euaivov
fels)

Feindes,
ebds.

Teu-

concipitur, n. 6.
12.

opyavov^

nefandus

ille

con-

12.

ev (?^//;uarz e toiovtq}
i'/B,i

ruptor

potius

aniraarum
sub specie

quam

(rovrcp)

Traju/Alapog

aog

corporum,

dumque
uersari,

adulescens,

HXenrrig[^vsvXai]g) anaryGai

iusti- ra v/^rtavTa [v/^-avTa), ransiautequam vog [nal] r/vxog, /aiwv, (pt^Oiv, Erit enim om- aina ^aiuoov^, arorpEfpo/Aevog suraat imperium. nibus subdole placidus, munera (anoTpeqxav) dooXa, ttpoti/agosveeiav, {npoTi/ACv) uon suscipiens, personam non prae- i^evog eveii/g (i^nXonrcoxog, ponens, amabilis omnibus, quie- ayaSog, tus uniuersis, xenia non appe- vnspfioXrj, {navu) evaaraTaTog, tens, affabilis apparens inter proxi- iXapog npog navrag (anavTag} apeai de nai [anai) nx' mos, ita ut beaiificent eura homines, dicentes: lustus horao hie vj;aiai oXioog, onaog {av) aya-

subdolus draco
uidetur

tiae

est,

nescientcs,

lupum

latere sub
intrin-

ntrj

sv
h

raxi

vno

noXXc^v.
op)
ijg

specie agni,

rapacem esse

wpa

ov

XrjipSTai, ^er
Jiarr/cpijg

secus sub pelle ouili, ebds.

ov XaX//6si, vvrai {OlXTC


rtai
de

ov sin(

iXapog

aei).

Ev
6e

tovrotg)

xt/f-tari

einaB,iag {xvP^cxri evraS,iag) e^anar tov n/^tov, eoog av {ov) ei). Orav ovv {yap) i'ooi edovTai) Xaoi TroAAoi aiXevrf uai d/"/ 1.40t Toiavrag {Tf/XiuavTag) aperag inaXXt; re) navTeg eni
[

ro aCro /uia yvo.aj yivovrai nai ev

x^P^ M^V^^V

if-'^yt^m^

avTOv HijpvOovi [aCnXevovCiiv avrov), Xeyovreg

aiXea npcg aXXij-

450
Xovg'
fXTf

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

apa

svpiHEtai

rr/XmovTos

avBpaonog ayaSog

nai

iuaiog {ayaBog, maiog), ebds.

Sed cum coeperit adpro'Ev e rcp aiXeveiv 13. tempus abominationis rov paxovra ini rr/g yrjg evTtpoeius, factus legitimus, sumet im- BvfAOog oi Xaoi vfxfxaxoi yevr'fperium et, sicut dicitur in psalmo: orrm. AidfxnaXiv naiMooa,
18.

pinquare

Facti sunt in susceptionem

filiis

sri de oi vioi 'A/ac^v c^g yvrjioo

Loth, occurrent ei primi Moabitae aiXei npoKvvTjoviv iv x^' et Ammonitae tamquam suo regi. p, uai avroi vaipjxaxoi ir
n. 7.

Ttpaaroig

yy/,6ovTai,

Ay.

eig

Ttapov. rov Kvp. III, 138.


14.

In

bis

tribus

annis

et

14.

dimidio suspendet caelum

rorem

rai,

Tors t; yij ^ffpaivsovpavoi ov psxovi, ra

suura; pluuia enim super terram qjvra /xapaiyorrai Tors non erit, et nubes discurrere per navrsg Ssaovrai BXiipiv otnaaerem cessabunt, et stellae diffi- paiAvBr]rov, rrjv nspisxovav
.

eile

uidebuntur
siccitate,

in

caelo
fit

prae avrovg

wurog uai

r}p.ipag,

nai

nimia

quae

in

tem- ovafxov svpluovi s/ATiXTfB?}-

pore saeuissimi draconis. Sicca- vai rcr pcjaroov. nBsv bunt enim uniuersa flumina magna syco ooo Vj.ilv q)aysiv uai et fontes inundantes sibi ualidis- mvslv o ovpavog ov ovXsrai

simi,

torrentes

aridabunt

uenas dovvai

rrj

yrj

vsrv

rj

yr}

Ss

suas propter intolerabilem aestum, nXiv

ov eojusv oXoog Bspog et erit fames et sitis inporta- r) ysvvrjfA,ara, y. sig rr)v nabilis. Erit in illis diebus pov. rov Kvp. n. r. X. II, 223, penuria panis et aquae pro 227 und 228. nihilo contemplantur uniuersa prae Tors oi ovpavoi ovuiri ps~

nimia penuria et inedia panis


aquae,

et

;)fOL'(?zy, i)

yrj

ovnsri Hapnog)opi,

quia non tuetur terra ab ai njjyai suXnnovi, oi norafxoi imbribus caeli, nee ros, nee aura- i/paivovrai' oravrj ovuiri q)vs-

rum humor

erit

super terram,

n. 8.

rai,

^Ao?/

ovHsri

avarsXsi, ra
ifjvxovrai

evpa

ano

pijcv

Kai ovKsri Xaravoviv, y. sig Ttapov. rov Kvp. III, 139 s.


l.

Et tabescent

filii

in sinu

15.

Tors SKXiny ra vrjnia

raatrum suarura et conjuges super sv roig nXnoig

rwv
i^i'jrrjp

t^rspoor,

genua uirorum suorum,


bentibus
ebds.

escas

ad

non ha- Bvt'/Hsi nXiv coraedendum, rov naiiov,

vnspavoa ndXiv narijp vv yvvaim nai rsHVOig SV raig ayopaig qjiXoi


Sv/'/hsi
.

'

eber die sechs Predigten auf

S.

185219.

451

tpiXovg iy raig TtXaraiaig nspin-

\ayvT65 euXinovt, yloy. napov. rov Kvp. jc. r. A.

eig trfv

II,

227

uud 228.
16. Tunc iacebunt aurum et 16. Xpvog noXv? uai apargentum per plateas urbium et yvpos nat r/ptna ipidria ovhv indumenta pretiosa uel lapides ooq)sX7}6si riva iv lij BXitpei
pretiosi,

nee non

et

margaritarum per uicos


urbium, et non
est,

omne genus SHeivu et plateas o ^puoj


.

'PinTsrai

yap nai
iv

uai

pyvpog

qui

manum

TiXarsiaig, Jtaz

ovh sriv 6 anr-

extendat et tollat uel concupiscat, fxerog, inei


sed pro nihilo coutemplantur uni- ebds. 227.
uersa, ebds.
17.

nvra sikvurai,

Uli (lusti) autem, qui per

17.

UoXXoi
ooi

/.isv

ovv

tcov

deserta uagantur, fugientes a facie ayiaor,


serpentis,

rore

evpsBcaiv

curuant

genua sua ad
agni

si?

rrjv

eXeviv

rov

fxiapov

Deuni,
ubera

quemadmodum
matrum,
salutare

ad inx^oviv noTafxifdov ra

dupva

Domini

sustinentes,

errantes per solitudi-

nes edunt herbas, ebds.

sv jsvaypioig npog tov Beov dyiov rov pvBT/vai [aTro] rov panovrog' nai q)vyoviv iv

novTJ /AsyaX^ iv

ip7]i^ois

nai
ne-

Jipvnrovrai
Xaioii pisra

iv

opsi Hai

q)oov nai nacvi yfjv uai (jnoov ini rag KsqjavvHTog nai i)^j.ipag iv nokXij raneivoDei hol opeirai avroig rovro napa sov rov dyiov, nai of/yei avrovg jpzj fiV rnovg copifxevovg^ iiai oojovrai npvnro^svoi iv 7/ raig ona'ig Ha\ rolg ntjXaioig, ebds. 229 ^).
Xdg,
o/.iyoi

18.

mittet

(Deus) eis (hopraedica-

18,

minibu.s)

consolatoriam

HXiav rov Qeirtiv


Evc^x

tiouem per famulos suos, prophetas

Enoch

et Heliara
illi

justi apparuerint

aduocatos tideles
eins seductione

dvBpoonoov xai K7/pvSooi napad Deum, ut ab p7)Qioc Beoyvooiav nat p.))


,

Cumque reuocant
n.
9.

dnoriXXsi 6 Kvpiog 7ta\ rov noog avrot yvoopiyivei tc5v

ooiv evisiav rc

mrevai
nXavog
mrevrj
ebds. 228.

rcp

rvpavvcp qjoov

svenev, np^ovreg 7iai Xsyovreg


iri,

pt/eig
k.

avraj
t.

ro

vvoXoy

X.,

19.

Cumque
et

peractuin fuerit

1'.'.

Msrd yovv
rovg
rpeig

ro nXijpc^-

trifnnium
')

dimidiuni,
p.

tempus Bijvai

naipovg na)
29*

Vgl. auch

223 unt.

452
Antichristi,

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

mundum

adueniet

per

qiiod

seduxerit i^juiv

rrji

tov fAiapov iSoviag

filii

hominis
et maie-

Jtai

npaBsoo^,

naiorav
q-ijiv

nXi/p&TSrj
ti's

Signum, et prodiens apparebit Do- yravTa

ra navaXa na6i]q
HaSag
6

minus cum uirtute magna


State multa, signo

yf}?,

Kvpiog,

praeeunte

salutaris ligni, nee

non

et
,

uirtutibus

caelorum

eum riBsi Xontov ayg aipanv) omnibus nporpexovrcov rc^v Tay/JctTnjv praece- ivoomov rrjg oS?/g avrov ay-

dente

ante illum

tuba

angelica, yiXoov

JTspovifx

jcai

quae intonabit
sto,

et dicet:

Surgite,

Separpiju

HeHpayra

jxsra

dormientes, surgite, occurrite Chri- cppixi/g

eyeipsBe oi jiaBavov-

quia uenit liora iudioii eins!


10.

reg'

iov -^XBev o w/^cpiog, ebds.


8.

n.

229

Avrog yap o rip.tog ravpog naXiv ev rff evrspoc napovia


TOV XpiTOV npwTog jj.eXXsi avaq.aiveSai oog rijAiov nai i^coonoiov Kai sajjiiov uai ayior Hrjnrpov tov /.leydXov aiXloog Ovrog loivvv npc^rog fxeXXei qjoivtSai iv ro5 XpiTov t7^v napoviav fj.7)vvGDV ovparqj jjTa najfg Tpariag ayysXcov TOV S7I0T0V XpiTOV, /loy. sig tov tzjaiov Hai jGoonoior Tavpov
.

n.

T.

X. II, 250^).

Wir mssen
dass
niss

es indess

auf das Bestimmteste in Abrede stellen,

Ephraem

die Predigt verfasst bat,

indem wir weder dem Zeug-

der Ueberscbrift im

Cod. Barb., noch den beiden im Voran-

stellenden besprochenen

knnen,

Umstnden irgend welches Gewicht beilegen und dagegen entscheidende Grnde uns verbieten ihn fr

den Verfasser derselben anzusehen.

Ein wie geringes Gewicht oder vielmehr, wie gar kein Gewicht dem Zeugniss der Ueberscbrift im Cod. Barb. zukommt, ist daraus
zu ersehen, dass in diesem Cod. unmittelbar auf die Predigt ein ihr
hnliches

Werk

folgt,

das in
(s.

seiner
ob. S.

Ueberscbrift den

Namen

des

Methodius von Patara trgt


aber Jahrhunderte nach

430 Anm.
als

4),

in Wirklichkeit

diesem 311

Mrtyrer gestorbenen Kir-

chenlehrer geschrieben

ist,

die Revelationes des Pseudo-Methodius.

Mit diesen ist die Predigt im Cod. zusammengestellt, whrend sie in demselben von den sechs chten Libri des syrischen Kirchen-, Vaters, die er gleichfalls enthlt, durch mehrere andere Schriften
getrennt
ist
(s.

ob.

S.

430 Text und Anm.

2).

')

den

Vgl. noch den Aoy- ^tepl xrjg uoivTjc: dyardso); h. r. A. II, 212, Aoy. nept xov rjueiov zov tavpov n r. A. III, 144 und den Aoy.
H/'i. h.
r.

nspl nsT. Hat

A.

cbds. .372

s.,

wo

dasselbe gesagt wird.

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

453

Dem
In
illis

ob. S.

444

f.

uge fhrten Umstnde kimnen wir kein Ge-

wicht zuschreibei:, weil die Richtigkeit


diebus ueniunt
zufolge
fllt,

et

der Auffassung des Passus: populus ludaeorum aduersai'ii eius


der Predigt
in

erunt,

welcher Aie Entstehung

die Zeit

(ob. S. 442), mehr als einem und darum sehr precr ist. Und auch die Berhrungen zwischen der Predigt und den S. 445 angefhrten Reden Ephraems beweisen nicht, dass die erstere von diesem Kirchenlehrer verfasst ist, indem sie ihren Grund auch sehr wohl darin haben k'mnen, dass der Prediger jene Reden

Ephraems Bedenken

wie wir gezeigt haben

unterliegt

benutzt hat.

Was

uns

dagegen
ist

verbietet

Ephraem

fr

den Verfasser der

Predigt anzusehen,

die grosse Verschiedenheit, die zwischen ihr

und den oben angefhrten eschatologischen Reden des Kirchenvaters im Ganzen und Allgemeinen und im Einzelnen und Besonderen
Statt
findet.

die Verwandtschaft

Diese Verschiedenheit bertrifft bei Weitem zwischen ihnen und nthigt uns auch, diese ^)
des Verfassers der Predigt

aus Benutzung jener Reden von Seiten

zu erklren.
berhaupt)
Sie
sind

Die eschatologischen Reden Ephraems (und die Reden Ephraems tragen einen ganz anderen Character als die Predigt.
ungleich
oratorischer

und

insbesondere

paraenetischer-)

davon auch ungleich breiter, ausfhrlicher und detaillirter als sie, in der die Paraenese nur in einem, nicht sehr grossen, Abschnitt (n. 2) und sonst nirgends, nicht einmal am Schlsse,

und

in Folge

und die einen mehr sachlichen, so zu sagen realistischen und compendiarischen Character trgt ^) und mehr einem belehrenden
auftritt,

') Doch nicht alle, sondern nur einen Theil von ihnen. Manche von den ob. S. 44552 angefhrten Berhrungen zwischen der Predigt und Ephraems eschatologischen Reden drften niunlicli davon Iierrhren, dass in beiden zum grossen Theil dieselben Gegenstnde behandelt werden, und dass es in Bezug auf diese (gegenstnde traditionelle Ansichten gab, die allen oder doch vielen oder mehreren kirchlichen Schrittstellern gemeinsam waren.

Vollkommen Ephraem zu

sicher haben die ob. S. 447


ihrer Quelle.
*)

f.

unter n.

58

angeflirten Stellen

Was Ephraem

in ihnen

ber die Endzeit und

^) Vgl. z. . den Antichrist sagt, ist vielfach von Paraenese durchtlochten. >Erit enim in illis diebus penuria panis et aquae, et nemo potest die Worte: uenundare uel emere de frumento caducitatis, nisi qui serpentinum signum

in fronte aut in

Ay

eL- TTfv

manu habuerit in napov tov Kup. h


III,

der Predigt mit dem,


r.

was Ephraem im
el^-

II,

225 und 227 und im Aoy.

T})v Ttapou.

ber dieselbe Sache sagt, und die Worte: siguo eum praeeunte salutaris ligni* mit den Stellen bei Ephraem, die von

TOV Kv/j.

135

s.

454

Ueber

die sechs Predigten auf S,

185219.

Aufsatz ber das Ende

der

Der Verfasser der Predigt bespricht dem Thema Thema gleicht. vom Ende der Welt angehrige Dinge ausfhrlich oder erwhnt
und mit scharfer Accentuirung derselben, von Ephraems eschatologischen Reden auch nur mit einem Worte berhrt werden, und umgekehrt werden in des Kirchenvaters eschatologischen Reden unter das genannte Thema fallende Dinge ausfhrlich besprochen, von welchen die Predigt vllig So spricht der Prediger ausfhrlich von dem Einbruch schweigt. und Hausen wilder, barbarischer, unmenschlicher Vlker unmittelbar vor dem Untergang des rmischen Reichs als von der furchtbarsten von allen den vielen Calamitten, die am Ende der Welt eintreten
solche Dinge wiederholt
die in keiner

Welt

als

einer

Predigt

ber

dieses

wrden

dieser grossen Begebenheit ist bei Ephraem So wird in der Predigt der Gedanke ausgesprochen, dass mit dem Untergang des rmischen, des christlichrmischen Reichs das Ende der Welt und das Erscheinen des An(n. 4).

Von

nirgends

die

Rede.

tichrists eintreten

wrde.

Dieser in der Predigt wiederholt scharf

hervorgehobene und in bedeutungsvoller Weise auftretende Gedanke der Untergang des rmischen Reichs und das mit ihm eng verdes Autichrists bildet,

bundene Erscheinen
gesagt, in ihr einen

wie schon

ob. S.

Wendepunkt

in der Zeit des

Weltendes

wird

437

in keiner

bei diesem Kirchenvater gnzlich

von Ephraems eschatologischen Reden angetroffen. Es fehlt ^). So redet Ephraem zwei Mal,

der

Erscbeimmg des Kreuzeszeichens am Himmel handeln, welche dem zum kommenden Herrn vorangehen werde (ob. S. 451 f. und 452 Anm. 1). *) Um noch einige Beispiele von Solchem anzufhren, was sich in der PreWir lesen weder in den eschatologischen digt, aber nicht bei Ephraem findet Reden des syrischen Kirchenlehrers, noch in seiner Auslegung der Stellen Gen. 49, 1618, Deut. 33, 22 und Jer. 8, 16 Etwas davon, dass der Antichrist aus dem Stamme Dan wrde geboren werden, was der Verfasser der
Gerichte
:

u. 5, wo er ihn selber sogar nach Deut. 33, Da, wo der Kirchenvater von der Geburt des Autichrists redet, im Ay. elg xrjv napov xov Kvp. h. x. A. II, 226 und in dem y, eh xijv napov. xov Kvp. III, 137, sagt er ber seine Herkunft Nichts Aveiter, als dass er iH xpr/g oder ywaiKo^ fiiapg wrde geboren werden. Nicht einmal davon hren wir bei ihm Etwas, dass er von Er spricht nur von einem ber die Maassen Geburt ein Jude sein werde. freundlichen Verhltniss zwischen ihm und dem jdischen Volke. Vornehmlich dieses wrde ihn ehren und sich ber ihn freuen, und er wrde wiederum dasselbe vor allen anderen Vlkern lieben und begnstigen und ihm den Tempel zu Jerusalem wiederaufbauen (a. d. a. 00. p. 226 und p. 138). Auch davon schweigt Ephraem, dass der Antichrist ein Edict verffentlichen

Predigt an zwei Stellen sagt, in

22

Dan

nennt, und in n. 6.

werde,

dass

alle

Menschen

sich beschneiden lassen sollen,

wovon der Ver-

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185-219.

455

im Joy. sh r?/v napov. rov Kvp. n. r. X. II, 226 s. und im Aoy. eh rr/v napov. rov Kvp. III, 130 a., ausfhrlich von den Scheinwuuderu des Antichrists, durch die er die um ihn versammelten Volksmassen verfhren werde. Von diesen Wundern le.sen wir wiederum in der Predigt kein AVort. Endlich .sprechen der Verfasser der Predigt und der syrische Kirchenlehrer von den

Begebenheiten, von denen


.^chiedener

sie

beide

handeln,

mei.st

in

sehr

ver-

AVeise und in ganz anderen Au.sdrcken.


z.

Vgl. in dieser

Beziehung

B. die ob. S. 451

f.

unt.

17

11)

angefhrten Stellen
der Ueber-

beider mit einander.

Nur
schrift

so viel lsst sich sagen,

dass

die die

Angabe

in

im Cod. Barb., Ephraera habe


ist.

Predigt verfasst, nicht


sie sich her.^chreibt,
.solche

ganz aus der Luft gegriffen


das

Der, von

dem

muss, wie es scheint, Reden von Ephraem, insbesondere

ber

Welt und den Antichrist gekannt, die Verwandtschaft der Predigt mit ihnen wahrgenommen und aus derselben den Schluss gezogen haben, dass auch sie von dem syrischen Kirchenlehrer verfasst sei. M()glich doch auch, dass er ihm die Predigt nur darum beigelegt hat, weil er Reden von ihm ber die letzten Dinge kannte,
der

Ende

oder auch bloss davon Musste, dass er solche geschrieben hatte, und

nun meinte, auch sie werde von ihm herrhren. Ist nun weder die Angabe im Cod. Sangall., noch die im Cod. Harb. in der Wahrheit gegrndet, so wird man die Frage nach dem Verfasser der Predigt mit einem Non liquet beantworten m.ssen.
>

Wir haben keine


Ist die
sie

Mittel in den

Hnden
oder
ist

ihn ausfindig zu machen.


gleich den

Predigt ursprnglich lateinisch geschrieben

mithin

dem Abendlande

an,

sie,

und gehrt im Cod.

Barb. auf sie folgenden Revelationes des Pseudo-Methodius, Ueber-

setzung aus
landes ?

dem Griechischen und

also ein

Erzeugniss des Morgen-

nun bergehen, ist nicht ganz leicht indem sich sowohl fr abendlndischen als fr inorgeulndischen Ursprung der Predigt das Eine und das Andere geltend machen lsst. Fr ersteren lsst sich zviU'derst aufhren nicht nur, dass Avir keinen griechischen Text von der Predigt besitzen, whrend wir
Die.se Frage, zu der wir

zu beantworten,

Ebeuso fehlt bei ihm der Zug, dass der den Herrn bei seiner Wiederkunft begleitende Chor der Heiligen Kreuze auf den Schultern tragen wrde. Von den BibeLstellen, die der Verfasser der
fasser der Predift in n. 7 redet.

Predigt

citirt,

und von den Anspielungen auf

solche, die bei

ihm vorkommen,

begegnet uns bei Ephraem nicht die Spur.

456

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

von den mit derselben zu einer Schriftenclasse gelKirigen Revelationen des Pseudo-Methodius einen solchen haben, sondern auch, dass sich keine Spur davon findet, dass sie in griechischer Sprache Aber dies beweist doch noch nicht, dass es keinen existirt hat. Die pseudo-ephrsemische Pregriechischen Text von ihr gegeben. Vergleich krzer, compendiser und einfacher digt hat, weil ohne als die Revelationen keine solche Aufmerksamkeit und kein solches Interesse erweckt und erwecken knnen, wie diese sehr weitlufige Schrift, die durch ihren bunten und phantastischen, abentheuerlichen
Inhalt
gesetzt
die
hat.

Phantasie

des

Mittelalters

in

die

strkste

Bewegung

Beweis hiefr ist, dass sich jene nur in zwei, die Revelationen dagegen in zahllosen lateinischen Handschriften finden. Fr abendlndischen Ursprung der Predigt scheint ferner der bemerkenswerthe Umstand zu sprechen, und zwar entscheidend, dass die aus dem zwanzigsten von Ephrajms Mauapi/Aoi trapoi entlehnten Stellen in ihr

(ihrem paraenetischen Abschnitt, n. 2) viel

mehr mit

der lateinischen Uebersetzung dieses Manapi/^tog in


(s.

dem

445 Anm. 1) bereinstimmen als mit dessen griechischen Text und mit dem Ayog nepi /.(STvoias Hai npieoog xai nepi ja'pz(5/^oi; tpt>Xl/^ ^^^^ 6wf.iaTog,
Liber de beatitudine animae
ob.

S.

worin dieselben Stellen in wesentlich gleichem Wortlaut vorkommen


(s.

ob. S.
^)

447

f.) ^).

Hieraus scheint nmlich zu folgen, dass der

iOmnes sancti et electi Del coUiguntur Domino) adsumuntur, ne quando uideant confusionem, quae uniuersum propter peccata nostra obruet mundum in der Predigt mit den Worten: Omnes sancti et electi ante tribulaVgl. die "Worte:

et ad

Dominum

(SG. a

tionem, quae uentura est,


ut

colliguntur et a Domino assumuntur, non uideant confusionem illam maguam, quae uniuersum obruet mundum im Lib. de beatitud. an. und den Worten: ol inXemot vvayovTixi npo BAtrpscj^- rov rj ielv Ttfv 6vyxv6ty xat XTjt' Biipiv f.iEya\r/v ipxonivrfy elc tv uo).iov rov aSinov in Man. st. XX,

ferner die
i,

et an gel

Worte: finis huius mundi ad metendum peruenit, accincti et praeparati, falces in manibus tenent,
in

Domini expectantes imperium

der

Predigt mit den

Worten:

Tamquam messis saeculi finis ad metendiim peruenit, et angeli, accincti et praeparati, falces tenent manibus, Domini expectantes i m p e r i u m im Lib. de beatitud. an. und den Worten O' d /.in-' rof 7j 8 r/ 7/ y y iHEv ei ^ B e pi6 nov, r e \ o g ex^i " a loa v ovt o g, Hoil a y y E ot uaxExovi xd 8 p sn av a nal x6 vni i.ia in8Exovxai in Man. ix. XX, weiter die Worte: Et nos caeca infidelitate mundum ad finem peruenientem mane putamus existere in der Predigt mit den Worten: et nos caeca infidelitate arbitramur mane iterum existere* in dem Lib. de beatitud. an. und den Worten: ycal
:

r'/HEtg

81

tj

/it

dniriav

vo/.u-^ou6v

npaoi {Aoy. nepi hex.: npcoi.xv)

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

457
des

Verfasser der Predigt

nicht aus

dem

griechischen Grundtext

MonapifAOs, sondern aus der im Lib. de beatitud. an. uns vorliegenden lateinischen Uebersetzung desselben geschpft hat, was nur fr einen Lateiner passt. Allein der angefhrte Umstand kann
doch sehr wohl auch davon herrhren, dass es neben der Recension
des Alaic. in Assemanis Ausgabe der

Werke Ephraems noch

eine

andere, mehrfach abweichende Recension desselben gegeben hat, und


dass diese Recension sowohl der lateinischen Uebersetzung

im Lib.
dies

de

beatit.

an.

zu Grunde

liegt,

als

auch von
ist.
ist,

dem

griechischen

Verfasser

der Predigt

benutzt

worden
frei

Ja, wir

mssen

sogar annehmen,

da es nicht glaublich

dass der Urheber jener

ebersetzung sein Original so


sollte,

und willkhrlich bersetzt haben

wie er es gethan haben wrde, wenn er der Recension bei


fr

Assemani gefolgt wre. Endlich kann man


auf biblische Stellen in

abendlndischen, lateinischen Ursprung

der Predigt anfhren, dass die biblischen Citate und Hinweisungen


ihr,

deren AV^ortlaut in

dem Vetus

Latinus,

der sogenannten Itala, wir kennen, dieser ebersetzung entnommen


sind oder auf sie zurckgehen.

Dies

ist

der Fall mit


filiis

dem

Citate

Loth in n. 7 und Qui sicut mit der Hinweisung auf Jer. 17, 11 in den Worten:
aus Ps. 83, 9:

Facti sunt in susceptionem

perdix

genuit

et uocat, quos non olliget sibi filios coufusionis Etiam in nouissimo die relinquent (, in nouissimo
.

derelinquent)

eum
in

ebendaselbst.

Allein,

abgesehen

davon,

dass

nicht alle Citate

der Predigt,
ist,

deren Wortlaut in der Itala uns


AVortlaut,

anderswoher

bekannt
so

mit

dem

den

sie hier haben,

bereinstimmen^),
alvai,

kann
nocli

auch ein
die

lateinischer

Uebersetzer

der

endlicli

auch

Worte:

et

aspectum pertiniescimus

in der Predigt

nos uec auditura, nee mit den Worten: et nos


>)

nee auditu, nee aspectu contremi sei raus im Lib. de beatitud. Sea an. und den Worten: ovk aun/ toitoov nroei ^/tc ovSe avti/ Dun ') Dies ist der Fall mit der Stelle JDeut. 33, 22: im McxH v. XX. catulus leonis acciibans et exiliens ex Basaii in n. 5, einer Stelle, die Dieselbe Stelle lautet der Verfasser daselbst Wort fr Wort commentirt.
nmlich bei Ambros.

-De benedd. Patriarch,

c.

7,

n. 34,

wie schon

ob. S.

214 Anm. 16 gesagt: Dan cahilus konis, et effugiet ex Basan. Auch der Kirchenvater commentirt die Stelle (efj'ngiet ex Basan, hoc est ex

confusione.
cum

Sed tarnen ipsa tribus liberabitur a confusione,


equitem resurgentem
[Gen.
bei
49, 17]<.

fuerit confessa

Allerdings

aber

nat das 'exilire^

der Predigt

dem

"fugere-

Ambrosius gegenber das

Praejudiz, der Itala angehrt zu haber, fr sich, da die


bat,
(las

LXX

inntjSjjcTai
*exiliet'

wogegen das Participium


aus der anderen ber

'cxiliens<.

statt

des

Futurum

und

Dan handelnden und

in der alten

Kirche auf den

458

lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

Predigt jenes Citat und jene Hinweisung sehr wohl entweder der

genannten Uebersetzung, mit derselben vertraut, entlehnt oder auf eigene Hand aus seinem griechischen Original bersetzt haben ^).

Hingegen

spricht fr

morgenindischen Ursprung der Predigt


(in inhaltlicher

schon ihre Gleichartigkeit

Beziehung) und stellenweise


lateinischen

grosse Verwandtschaft mit den auf morgenlndischem, griechischem

Boden entstandenen und von ihm auf abendlndischen,


verpflanzten Revelationes
des Pseudo-Methodius,

sowie auch der

Umstand, dass sie im Cod. Barb. mit diesen zu einem Schriftenpaar verbunden und gleich ihnen einem orientalischen Kirchenlehrer beigelegt wird. Dies legt zum Wenigsten den Gedanken sehr nahe, es mchte sich mit der Predigt in Bezug auf den Ort ihrer Entstehung Und in diesem Gedanken ebenso verhalten, wie mit den Relationen. werden wir noch durch die Beobachtung bestrkt, dass uns in dem Zeitraum, in welchem sie, wie wir gesehen, entstanden sein muss,
auf abendlndischem Boden sonst kein ihr hnliches selbststndiges

Erzeugniss begegnet, whrend wir in demselben auf morgeulndischem ein solches antreffen, eben die Revelationes.
literarisches

Ein
also

eigentlicher

Beweis

dafr,

dass

die Predigt
ist,

dem

Orient

angehrt und ursprnglich griechisch geschrieben


in

und dass wir


Uebersetzung

dem
liegt

lateinischen

Text derselben

nur eine

haben,

dem schon ob. S. 440 erwhnten Umstand, dass der Gesichtskreis des Predigers Avesentlich ein orientalischer ist. Er hebt gleich im Anfang seiner Predigt in den Worten: Et in his omnibus bella Persarum sunt
aber
in

hervor,

dass bei der zu seiner Zeit herrschenden allgemeinen Ver-

derbniss

Perserkriege,

Kmpfe mit den Persern

Statt

fnden'^), whrend er von Kriegen im Abendlande vllig schweigt,


trotz

dem, dass es hier in der Periode, in welche die Predigt zu


bezogenen
Pentateuchstelle
^)

Autichrist

herbergenouiinene
liegt

iaccubans
des Citats

von
aus

freierer Citation herrhrt.

Das Erstere

am Nchsten, und
der
Itala.

auf das-

selbe

fhrt unstreitig die

buchstbliche Uebereinstimmuug

Sind die biblischen Citate in der Predigt dieser Uebersetzung entnommen, und gehen die Hin Weisungen auf Bibelstellen in derselben auf sie zurck, so erhalten wir einen neuen Beweis dafr, dass der Prediger sptestens im Anfang des siebenten Jahrhunderts gelebt haben muss. *) Aus den AVorPs. 83, 9 in u. 7

mit dem Wortlaut desselben iu

ten:
et
et

:Soluitur itaque

aduersarius et excitabit odiuni inter regna Persarum

omanorum.

In

illis

diebus multi consurgunt contra regnum

Romanum,

populus ludaeorum inimici eins erunt wagen wir nicht fr den orientalischen Gesichtskreis des Predigers zu argumentireu (s. ob. S. 441 43).

Ueber die sechs Predigten auf


setzen wir

S.

185219.

459

Grund haben (s. ob. S. 442 f.), zu keiner Zeit an solchen, und zwar oft schweren, gefehlt hat. Er fgt zu Et in his omnibus bella Persarum sunt nur die allgemeinen und unbestimmten Worte
hinzu:
ac

diuersarum gentium inminere et regnum aduersus reg-

num

insurgere [uidemus].

Den

orientalischen Gesichtskreis des ein

Predigers

daraus zu

erklren,

dass er

an den Confinien des


sei,

Orients wohnender lateinischer Occidentale gewesen


dass
er

oder daraus,

zwar dem Orient angehrt,

aber

gleich

Commodian von

Ammianus Marcellinus von Antiochia und Claudian von Alexandrien lateinisch geschrieben habe, geht nicht wohl an. Die erstere Annahme ist gesucht und erklrt das Factum nicht hinreiGaza,
chend, und die zweite, dass der Verfasser der Predigt ein lateinisch

schreibender Grieche
fern.

gewesen,

ist

Sie' ist ebenfalls gesucht.


sei

zwar mglich, liegt aber doch Eher knnte man annehmen, die
der

Predigt

ursprnglich syrisch geschrieben, dann ins Griechische


ins Lateinische bersetzt worden,

und aus diesem wieder


auf

Weg

dem der Occident in den Besitz von Predigten von Ephraem Syrus gekommen ist. Ein weiteres Argument fr orientalisch-griechischen Ursprung
der Predigt
trgt

drfte

in

ihrem

sprachlichen

Character liegen.
in ihr

Sie
ver-

durchweg ein griechisches Colorit und Einzelnes


sich

rth

ganz

deutlich

als

Uebersetzuug aus dem Griechischen.


torrentes

So

ist

das *ar idabunt in den Woj-ten:


n.

ar idabunt

uonas suas in

eine buchstbliche
(o

unlateinische Uebersetzung

von $7jpavov6i oder ava^i^pavovi

ava^tjpavovi ras Xsas avrv).


schen stets

x^^f^^PPOi ^rjpavovi oder Aridare wird im Lateini-

transitiv

(trocken

intransitiv gebraucht (trocken werden), niemals machen), was dagegen mit B,i}paiveiv und
ist.

dva^Tjpaiveiv der Fall


dass der Predigt
(s.

Allerdings aber macht der Umstand,

Theil griechische Quellen zu Grunde liegen sogleich), das angefhrte Argument etwas unsicher^).

zum

') Rhrte die Verwandtschaft zwischen der pseudo ei)hraeniischeii Predigt nud dem griechischen Grundtext der Revelationen des Pseudo-Methodius und

in Sonderheit die grosse auffllige Uebereinstiniinung des

vom Einbruch und


daher,

Hausen
von
so

wilder,

barbarischer Vlker handelnden

Passus in jener mit dem diesem


dass
der
hat,

derselben

Begebenheit
der

redenden

l'assus

in

griechische

Verfasser

Revelationen

die

Predigt

ausgeschrieben

wrden wir auch hierin ein Argument dafr haben, dass diese dem Griechisch redenden Orient augehrt, und unser lateinischer Text derselben

griechische Verfasser

nur eine Uebersetzung aus einem griechischen Original ist; denn dass der der Revelationen unseren lateinischen Text benutzt haben sollte, ist nicht recht glaublich. Allein jene Verwandtschaft rhrt von
her.
S. weit. uut.

Benutzung derselben Quelle oder zweier verwandten Quellen

460

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

Avahrscheinlich an, dass die Predigt

Nach dem Ausgefhrten sehen wir es fr zum Wenigsten sehr dem Morgenlande angehrt, und

dass wir in ihr eine Uebersetzung aus

dem

Griechischen haben.

Was
kommen,

die

Frage nach ihren Quellen anbelangt, zu der wir nun


dass ihr Verfasser aus
hat^), hnlich

so steht es fest,

Ephraems

escha-

wie dies von Seiten des Verfassers des pseudo-hippolyteischen Aoyoi nspi vvTekeiag tov HOov Hai nspi 'Avrixpi<5T0j Kai aU Tt/y evrepav napoDiav
tologischen

Reden geschpft

TOV jivpiov
(s.

i}j.i<y

It/ov

XpiTOV geschehen

ist^).

Sicher waren aber

jene Reden des syrischen Kirchenlehrers nicht seine einzige Quelle


weit. unt.).

Welche aber
S.

die anderen waren, oder,

wenn

er ausser

1)

S. ob.

44552, 453 Text und Anni.

und

S.

1.

Sicher gehen die S.


12,

446-48

unt. n. 2, 3, 5, 6, 7, 8

456 Text luid Anm. und S. 44951 unt.

n.

15 und

16

angefhrten Stellen

der

Predigt auf die ihnen daselbst

gegenbergestellten ephraeniischen Stellen als auf ihre Quelle zurck.


S.

Zu den
fratres

445

ff.

aufgefhrten einander entsprechenden Stellen in der Predigt und in


will ich

Ephraems Reden
niei,

hier

noch die Stellen:

Debetis itaque

iutellegere,

und:

Si

quid inmineat uel in cum bat, die Pred. n. 2 in. sciremus, fratres, quid inmineat uel in cum bat, der fnfte
libri^ der

von Ephraems sex


hinzufgen.
xi

In

dem
(p.

griechischen
a. a.

ber de die judicii (Cod. Sangall. 92 S. 63) Text dieses ber, dem Aoyo:: nepl
0. II, 50
SS.

HiaTg Hi HaTavvB,EGOg,
7}f.tlv

steht:

El

iiSff/isy,
S.

aSsXqjoi,
3

dnohetzat

51)

Zu
ist

der ersten von den ob.

446 unt. n

angefhrten Stellen Ephraems

deute dnoppijl>o!>nev d(p' 7f/.iooy xrjv fjiEpii.ivav xoSv yr/'tvGoy npayi-ixcov in demselben oyo; (p. 50) ^) Und zwar in reichem Masse Bisweilen haben er und hinzuzufgen.
noch die
Stelle:

der Verfasser der Predigt dieselbe ephraemische Stelle

benutzt.

Dies

ist z.

Ephraem von dem Betragen des Antichrists, bevor er zur Herrschaft kommt, und von der Anerkennung, die ihm in Folge Vgl. mit den ob. desselben von Seiten der Menschen zu Theil wird, redet.
B. mit der Stelle der Fall, an der
S.

449

f.

unt. n. 12 angefhrten Stellen

die Stelle im pseudo-hippolyteischen

Ay. nepi vvxeX. h. x. A. n. 23 und 24: dXXd td itp(xa avxov ysvTjetai npavg, dyanijxiHOg, rjvxog, evXarjg, eiprfvonoig, /.ncy dSintav, dedyancov navXvxxfievog Sdopa q>iXoB,eyog cpiXTtxcoxog, iXerfficnv xag' Kat ravxcx ndvxa noiei vnovXog gov udi oXiog uai navtag

BeXoov iBontaxrjai itpog x6 itoir/6ai avxov atXea. oxav yap iScoty ol nayreg inl x avxo .ti yvcofi^j Xaoi Hai ol 8tjnoi xoavrag dpexdg vvaxBtf >yrai int xo notrjat avxov aiXia Xeyovteg iipg dAXTjAovg T] apa' evpiHexoii xoovxog ayaSog aySpoonog nai inaiog ev

rj7

yeved
in

i'niov;

(Hipp. Opp. p. 106

s.

ed. Lag.).

Nach A. Harnack, Ueber


Version
1875
der
S.

eine

Moskau entdeckte und edirte Hippolyts De antichristo, Zeitschr. f.

altbulgarische
bist. Theol.

Schrift
42,

Jahrg.

hat

der russische Gelehrte Newostrujew in der Einleitung zu seiner Airsgabe der

altbulgarischen Uebersetzung von Hippolyts Schrift ber den Antichrist nachgewiesen, dass die pseudo-hippolyteische Schrift nepl vvxeXeiag n. x. X. unter Anderen von Ephraem abhngig ist.
1

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

4G1

Ephraem nur noch eine andere Quelle benutzt haben sollte, welche Es liegt nahe diese Quelle war, wird sich kaum ermitteln lassen^).
anzunehmen, dass er Hippolyts chte Schrift Tlepi rov coTtJpos r/fAcv h]6ov Xptrov xai nspi rov Avrixpi(5rov benutzt haben
' '

werde.
)

Aber
Sollte

er hat dies nicht gethan''').


die
in

scher
rung-

Vlker
derselben

Schilderung des Einbruchs und Hausens wilder, barbariPseudo-Methodius's Revelationen nicht auf die Schildein

Begebenheit
aus

der Predigt

zurckgehen,
Quelle

sondern
oder

sollten
ver-

beide

Schilderungen

einer

gemeinschaftlichen

zwei

wandten Quellen geflossen sein, so wrden wir zwar sagen drfen, n. 4 der Predigt stamme aus einer lteren Schrift, aber ohne dass wir angeben knnten; welche diese Schrift gewesen sei. Hierber weit. unt. '^) Hippolyt und Pseudo-Ephraem gemeinsam ist die Bezeichnung des Antichrists als "Wolf im Schafsfell {i8dx^V 6 oDxrjp oo^- dviov, uat nvroc ojxotoog q>av^OExai oog apviov, iydoSey Avho; wv. Hipp. n. 6, uescientes, lupura latere sub specie agni, et rapacem esse intrinsecus sub pelle ouili, Ps.-Eph. n. 6 fin.) und die Beziehung von Deut. 33, 22 und Jer. 17, 11 auf den Antichrist (ro ooiov [dass er ein Lwe sei] xai in\ rov nvtixiTov ei/jT/rai' q>rf6t ya Mrcvr/^ ovrco;' Hvvog Xeovrog Jav xat iunridtjstai in BaOay, Hipp. n. 14, xal 'lepsnia^ 81 el^ avtov x^^^^^> napaoXrj qyrjiv iv f'/^iet ri\.iEpci)y ovroo;- nipdiB, iqxvriE, vytjyoyey, a ovh Uteke KaraAEitlfWty avtoy, f<ai Erat n^ ixcctoav jjEposy avtov a<ppcoy. Hipp. u. 54 [in n. 55 legt hierauf Hipp, die Stelle frmlich vom Antichrist aus], Tunc apparebit ille nequissimus et abominabilis draco, ille, quem
'

Moyses in Deuteronomio: Dan catnlus hwiis, accubans et exiliens ex Basan, Ps.-Ephr. n. 5, Qui sicut perdix coUiget sibi filios confusionis Etiam in et uocat, quos nou genuit, sicut dicit Hieremias propheta. nouissimo die relinquent eum uelut confusam, Ps. Ephr. ebds.). Allein jene Bezeichnung des Antichrists erklrt sich, weil ziemlich nahe liegend, bei
appellauit

Annahme, dass er sie von Hippolyt entlehnt ihm in anderem Zusammenhang vor als bei dem rmischen Gegenbischof, und wird von ihm in anderer Weise gebraucht Und was die beiden gemeinsamen Bibelstellen betrifft, so als von diesem.
Pseudo-Ephraem auch ohne
hat.

die
bei

Zu dem kommt

sie

uns auch anderwrts, die erste als eine auf den Antichrist, die auf den Teufel bezogene (s. ob. S. 214 Ahm. 16 und S. 215 Anm. 13). Diese Beziehung derselben scheint mithin im kirchlichen Alterthuni nicht ungewhnlich gewesen zu sein, wie sie denn auch in Betreif der einen, Deut. 33, 22, bei der damals herrschenden Ansicht von der Herkunft

begegnen

sie

zweite als

ieine

des Antichrists sehr nahe lag.

Mglich allerdings, dass die Beziehung der

beiden Stellen auf den Antichrist schliesslich auf Hippolyts Schrift ber Gegen die Benutzung dieser Schrift Christus und den Antichrist zurckgeht.

von Seiten Pseudo-Ephraems spricht, dass derselbe nicht auch Gen. 49, 16. 17 und Jer. 8, 16, welche Stellen in ihr als solche, die vom Antichrist handeln, citirt werden (in n. 14 und 15), als auf ihn bezgliche anfhrt (nur
das ^accubcmsf im dem Citat aus Deut. 33, 22 in n. 5 entnommen; s. ob- S. 214 Anm. 16), und dass er da,
hltniss der Moabiter
ist

der ersteren Stelle


er

wo

von dem Ver-

hievon reden, nicht,

und Ammonitpr zum Antichrist spricht, als Stellen, die wie Hippolyt (in n. 51) Dan. 11, 41 und .les. 11. 11,

462

tJeber die sechs Predigten auf S. 185219.

von den ob. S. 437 f. aufFragen nach dem Verhltniss der Predigt zu den auf uns gekommenen Predigten und Schriften hnlichen Inhalts und nach ihrer Stellung unter denselben, so handelt es sich bei ihrer Beantwortung wesentlich um das Verhltniss, das zwischen ihr und den Revelationen des Pseudo-Methodius obwaltet. Wie wir schon ein Paar Mal gelegentlich ausgesprochen haben
schliesslich die beiden letzten
anbetrifft,

Was

geworfenen Fragen

die

458 und S. 459 f. Anm. 1, und vgl. auch S. 461 Anm. stellenweise mit dieser Schrift in hohem Grade verwandt. Legen wir nun hier zunchst diese Verwandtschaft in der Form einer Gegenberstellung der verwandten Stellen dar^) um sodann auf Grundlage dieser Darlegung die Frage zu beantworten, wie sie zu erklren sei.
(s.

ob. S.

1),

ist sie

sondern Ps. 83,

9 citirt.

Ephraem.

S. ob.

S.450

Predigt, die Stellen:

Sache folgt er in diesem Pmkte wohl Einige Stellen in der pseudo-ephraemischeu >Ex semine uiri et ex inmunda uel turpissima uirgine,
(In
ii.

13).

der

malo spiritu uel nequissimo mixto concipitur, n. 6, cum sit caraalis et inmuudus et nequissimo spiritu et carne commixtus, n. 7, Sed cum coeperit adpropinquare tempus abominationis desolationis eins, factus legitimus, sumet inperium, ebds. Proponet namque edictum, ut circumcidantur homiues secuudum in., und ritum legis antiquae, ebds., berhren sich ziemlich auffllig mit einigen von
:

den Aeusserungen Martins von Tours ber das Ende der Welt in Sulpicius Severus's Dial. II c. 14, den Aeusserungen: snon esse autem dubium, quin Antichristus malo spiritu conceptus

jam natus

esset,

aetate legitima sumpturus

Imperium, und: omnesque secuudum legem circumcidi jubeat. Man knnte daher annehmen Avollen, entweder dass der griechische Verfasser der Predigt Sulpicius Severus's Dialogen benutzt habe, oder dass ihr lateinischer Uebersetzer

von denselben beeiuflusst worden


viel

ist.

(Sie

waren sehr verbreitet und wurden


sich

gelesen.)

Allein die
nicht aus.

angefhrten Berhrungen reichen doch zu einer


Sie erklren

solchen

Annahme

gengend daraus, dass sich

ber den Autichrist identische oder mehr oder weniger verwandte. Vorstellun-

gen bildeten, und dass diese Vorstellungen einen identischen oder mehr oder weniger verwandten Ausdruck erhielten, Beides mit einer gewissen Nothwendigkeit. Zum Theil sind brigens die Berhrungen nur aeusserliche (das > factus legitimus in der Predigt besagt etwas ganz Anderes als das >aetate legitima Martins; s ob. S. 43.5). ') Ich gebe dabei die Stellen in den Revelationes des Pseudo-Methodius in beiden Texten, dem griechischen und dem lateinischen (nach der zweiten Ausgabe der Ortliodoxographa< vom Jahre 1569), indem ich hiebei zu dem lateinischen in Anmerkungen Varian<

ten aus zwei der ltesten Handschriften, der erner (Cod. 611 saec. VIII/IX) und der Sanct Gallener (Cod. 225 saec. VIII/IX), aus der ersteren insbesondere, hinzufge. Es erhellt aus diesen Handschriften, dass die zu citirenden Stellen nicht etwa zu den vielen Zustzen, die die Revelationen,

wie bekannt, spter erhalten haben, sondern zu den ursprnglichen Bestandtheilen der Schrift gehren und also in der vorliegenden Frage benutzt werden

Ueber die sechs Predigten auf


Die pseudo-epliraemische Predigt.
1.

S.

185219.

463

Die Revelationen des Pseudo-Methodius.


1.

Cumque
a gentibus

igitur concutietur
bellicis,

T6t

ayoixBfjoovTai ai
xai sSeXsvovTm

terra

abscon- TzvXai rov a6i\ico5 (Alexanders

dent se homines iu montibus et des


saxis,

Grossen),

per

speluncas et

cauernas ai wd/ASi; ai
ixvai

ovai uaSeipyuai aXsvBtje-

terrae, per sepulcra et

monumenta

Uoo^sv
77

ano npocnov BpoyS?joyTai oi quoquam fugere, sed erit undique av^poonoi uai naracpev^ovrai concussio et pressura intolerabilis. uai upv^oviv iavTovs av roig Et qui in Oriente sunt, fugient opei nai nt/Xaiozg nai iv Tois ad occidentem, qui autem sunt in /xvt/jxeioig. uai vEHpoo^rjovrai
et illic a

mortuorum

pauore con- Tat

naa

y?j

tabescentes

spiraut,

quia non est avrcv,

nai

occidente fugient ad orientem, et

non

est locus tutior

usquam, quia Tai


ferarum

ano rov <p6ov, nai q)^apii6ovnoWoiy nai ov?i eTai 6

operietur terra a nequissimis gentibus,

BanToov ra caixara

avTwv

ra

quarum aspectus

yap i^spxpieva

eBvr/ sk

opp

tur.

magis quam hominum esse uide- iBiotJi apxag dvBpdnoov nai Gentes enim illae horribiles nivovi alfxa Bjjpiov nai nv

nimis, profanissimae et coinquinatae,

quae nee aiuis parcunt,

anSapTov eBioviv, oq^etg uat nee navTa rd fAvapd uai sXvHToc,

epnoyra int carnem morticinam rfjg yrjg uai ra KT7]voo6r] jiai ra edunt, sanguinem iumentorum bi- vexpa aojuara Hat ra eurpcofxara bunt, terram polluunt, uniuersa rcov ywautc^v 6(( aSovi vrjnia containinant, et qui resistere pos- nai napaxooovv raig ^yrpdsit, non est. In illis diebus non iv avrooy uai sipiovi ra nph] sepelientur homines, nee Christi- avrwy, nai cpBeipovi r?}y yi}y anus, nee haereticus, nee ludaeus, uai /Aidyoviy avrr/v, nai ovsig
mortuis (uiuos conterent, mortuos Btjpia nai epneTa
comedent),

nee paganus, quia prae pauore et erai


formidine non
est,

vvafxeyog

dvririjyai

qui

humet
212

eos;

iyayrioy atro^v, Orthodoxographa


p.

oranes nanique fugientes se ipsos


ignorant, n. 4 ob. S.

99

ed. Bas. sec.

p.

98.

13.

Tunc reserabuntur
tium
illarura,

portae aqui-

lonis et ingredientur virtutes gen-

quas conclusit intus


abscoudent
se
in

Alexander Magnus,
et

et

concutietur omnis terra a conspectu eorum,


et,

expavescent homines
et

fugientes
in

conterriti,

montibus
timore
et

speluncis

et

monumenlis,
pauore
([uam

et

mortificabuntur
et

corripientur

prae

plurimi,

non

erit,

drfen.

Der

syrische

Text der Revelationen

in

Saloino

von Basra's (um

1220) >Bieue (bers, von Schnfelder) steht mir nicht zu (lebote.

464
qui

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

Corpora

comedent^) carnes liominuni

aquam

et

Gentes namque, qui^) exient ab aquilone, et bibent^) sanguinem bestiarum sicut comedent*) immunda^), serpentes, scorpiones et universa
sepeliat.

abomiuabilia

et

horribilia

bestiarum^)

et

reptilia,

quae

reptant

super terram, jumenta etiam'') et corpora mortuorum^) et abortiua^)

mulierum, et necabunt pueros ^'')

et largiuntur

^
)
'

eos uiatribus suis^^),

ut comedant^^) eos, et corrumpent terram et contaminabunt eara, et

nuUus
2.

erit,

qui possit

^*)

stare contra eos.

Cumque

conpleti

fuerint

2.

Kai

f.ira

ravra (nach

temporum gentium illarum, postquam terram corrumperint, requiescet, et iani regnum E,omanorum tollitur de medio, et Christianorum imperium traditur Deo
dies
et Patri, et

der Vernichtung der wilden, barbarischen, unmenschlichen Vlker

durch einen

Engelfrsten ^)

aiXstg

ron Gott gesandten xara/jsrai 6 PdopiaiGov nai jwv


'

tunc uenit

consum-

uaTOuapn

iv 'ispovcjaXi)^ io-

cum coeperit consuramari juaa xP^vov uai f/piiv, nai iv Romanorum regnum et expleti rc nXijpcfxari rcv ena n/Aiv
matio,
fuerint
states.

omnes principatus Tunc apparebit


appellauit

et poteille

xpovajv

qjavfjerai

vio;

rijg

ne- artGoXeiag
6 vio; rijg 6

nai sn

av cpav^

quissimus et
ille,

abominabilis

draco,
in
etc.

quem
p.

Moyses

roXyoSd Jiat apsi 6 aet cum coeperit regnum Ro- oiXevq rwv Poo/xmaiv ro T/.i}.ia manorum gladio consummari, adest avTOV uai sni^ijei avro ini
u.

Deuteronomio, dicens:

Dan

anc^Xda; ax^atjSTai rcav'^ Pai/.iaioov, evSa enyy ro B^vXov tov ravpov


aiXsvg

21B

f.

iv

aduentus

mali.

In

expletione rov
est

ravpov,

nai,

SHnaraag

x^ipag avrov. napaoosi saeculum consummari, n. 1 p. 209. ri}v aiXsiav rwv Xpiriavc^v non est aliud, quod superest, rcp Bscp Hat narpi, nai dvaXrjq)-

enim Romani regni necesse

rag

nisi

aduentus mali in expletione Bt'^srai


aiXioog

ravpog
tgJ

sv

r(

regni Romani, n. 2 p. 210.

ovpavcp a}xa

6ri\x}xari

rov

nai napaoon ro
iovOia.

nvEVjja avrov o aiXevg roov


Pcofj.aioov
ijxcpavf}g

Kai

HaStjpy3?J6erai
o

naa apxv
anooXsiag.
^)

^^'^^

Tors
sk
B.

ysv7]6STai

viog

rrjg

E"6ri
^)

yap ovrog
B. bibere.
*)

')

So auch B. (Cod. Bernensis).


^)

B. comedere.

coraedere

B. ininuudrts.
'')

^)

B. et oraue sordidissimem et abhominabilem

") B. B. jumentorMWi autem. ") B. etiam occisuri paruulos. ") B. edunt. Largientur? '*) B. suis niatribus. '^) B. et edunt. ^*)B. -poderit ") Nach dem Vorbilde der Vernichtung des assyrischen TTeers. S. 2 Kg. 19, 35 und Jes. .37, 36.

ginus bistiarura.

Der gedruckte Text und

mortua.

^)

B. abortiuaw.

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

449

eutem,

et
u.

nou
4.

est

locus

tutior

Mal naXtv s oi
.t(^v

ovm
7i)v

ini v-

usquam,

j?\iov

ini

avaroXyv
Joy.
n.

qjsvyovt
eig Trjv

/.iSTti

Tpofxov,

napov. rov Kvp.

A. IT,

223.
stsit}

10.

Accubat (der im Deuteroals

10.

yap

uXenTif?

nomium
dev

Dan bezeichnete Lihve,

(der Antichrist)

Antichrist)

ut rapiat et ^ai
5.

/.leXXei ^px^c^-

ovXfxsvog

xXtipai,
ttoI/uI-

perdat et mactet, n.

SvOai xai anoXidai


V})V Tt/V
7roi/uvog,

rijv

SKXHTf/V TOV aXtfSoC's


.ly. eig t?;v rrapoi'C^.

TOV Kvp. H. T. X. ir, 22G uml Joy. eig napovd. rov Kvp. III, lo7.
11.

honiicida

nie nefaudus, raendax et ex seraine uiri et ex

11.

riureTai h anpic^g ni
{yv^^aiuog)
(des /.tiapdg

ytopi/g

ro

iunmnda

uel turpissiraa uirgine

eueivov
fels)

Feindes,

des

Teu-

concipitur, n. 6.
12.

opyavov., ebds.
ev x'/f^ari h toiovtg)
i'/Sei

Sed
potius

nefandus

ille

con-

12.
(rovrct))

ruptor

aniraarum
sub specie

quam

rra/J/xiapog

ca?

corporura,

dumque
uersari,

adulescens,

7iXe7rTt/g\il'SvevXaf/g) ayioTi/ai

iusti- ra 6vf.i7ravTa (vfx-avra'^, raneiantequam vog [xal] r/6vxog, /.ii6&)v, q>tjCyiv, tiae sumat imporium. Erit enim om- adina aiHoov^, a.Torperpofxevog nibus ,><ubdole placidus, munera (ano6Tptq)wv) ei(s)Xa, nporif-iooeiseiav, {7TpoTi/.twv) non susoipiens, personara non prae- /.levog eveii/g c/nXoTzrcoxog. ponens, araabilis omnibus, quie- ayaBog. evnaraTarog, tus uniuersis, xenia non appe- i'nepboXij. [Traw] tens, affabilis apparen.s inter proxi- iXapog npog ncxvTog (aTravTag mos, ita ut beatificent eum ho- ---. dpeai e ni (anai rexmines, dicentes: lustus homo hie va^eioi oXioog, crrcog {av aynev Tiixei vno r.oXXcv. est, nescientes, lupum latere sub TTt/Bij

subdolus draco
uidetur

specie agni,

rapacem

esse

intrin-

cpa e ov

Xtfilerai,

f.ter

opj

ijg

ov XaXi'jOet., xixrtjijujg ov eixEv vvrai dXX' iXapog dei\ dnai e rovroig) xt;j.to:Ti e evraStag ((>j///mrz evraBiag) eSanaTil tov x/hov, sgos dv {ov) Orav ovy yydp) l'GOdt ^^Sedovrai^ Xaoi noXXo) Oei). nOtXeiJiJ xnXXt; re) - nai'Teg eni 1.101 TOiavrag {TffXtxavTag) dpsrag xa) f'/ yivovTni xai ev X^^pd i-teydXt} ijteyidrr)"^ aOiXea t6 aiTO fAid vv&)/i// avTov Htjpi'i'iovi [ixiXevov'nv orroi'}, Xiryovreg npcg oWtfsecus sub pelle ouili, ebds.
{
{

2VI

450
\ovg'
/xi/

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

apa svpiHetat

t?/Xihovtos

avBpoonos ayaSos

nai

inaiog {ayaBog, htaiog), ebds.

pinquare

'Ev e rcp aiXevsiv Sed cum coeperit adpro13. tempus abominationis tov puovTa ini T?jg yrjg svnpoeius, factus legitimus, sumet im- BvfAoog oi kaoi vfjLjxaxoi ysvrjperium et, sicut dicitur in psalmo: ovrai. Aico/juiaXiv naiMwa,
18.

Facti sunt in susceptioneni

filiis

eri e oi vioi

Afxc^v cos yvrfioo


;j;a-

Loth, occurrent ei primi Moabitae (jaiXsi


et
n.

npoHvvyoviv iv
avTOi
v/repjuaxoi

Ammonitae tamquam suo


7.

regi.

p,

Kai

iv
aig

TipcoTOig

yari/Govrai,

Ay.

napov. TOV Kvp.


14.

III, 138.
yrj r/paive-

In

bis

tribus

annis

et

14.

Tote

?/

rorem Tai, ovpavoi ov pxovi, tu Tots pluuia enim super terram q)VTa /xapaiyovTai suura; navTsg SsaovTai SXijpiv ananon erit, et nubes discurrere per
dimidio suspendet caelum

aerem cessabunt,
eile

et

stellae

uidebuntur
siccitate,

in

caelo
fit

nimia

quae

pore saeuissimi draconis.

nspiex^vav nai in tem- ovajAOv avplKovi fxnXr]6^i}nSav Sicca- vai tcv poDfxaToov.
diffi-

pafAvS7jTov,

t7]v

prae avTOvg vvjtTog uai

?}/,ipag,

bunt enim uniuersa fluraina magna ayoo


et fontes

gocj

vj-iiv

cpaysiv

nai
h

inundautes

sibi

ualidis-

mveiv

o ovpavog
rrj

ov ovXsTai
i]

simi,

torrentes

aridabunt

uenas ovvai

yij

vstov

yrj

naXzv ov iooKSv oXoog Bspog et erit fames et sitis inporta- r) ysvvtjpiaTa, yly. sig ti]v nabilis. Erit in illis diebus pov. tov Kvp. u. t. X. II, 223, penuria panis et aquae pro 227 und 228. nibilo contemplantur uniuersa prae Tots oi ovpavoi ovniTi fipesuas propter intolerabilem aestum,

nimia penuria
imbribus

et inedia panis et

jofzv,

t)

yrj

ovhstz napnocpopei,

aquae, quia non tuetur terra ab ai nrjyai SHXiinovz, ol norafxoi


caeli,

nee

ros,

nee aura- ^ijpaivovTat oTavrj ovheti (pvan.


<S.

rum bumor

erit

super terram,

Tai,

^Ao//

ovketi

avaTsXsi, tu

ivpa
eig
If).

ano

pijcv

ipvxovTai

uai ovHETi XaTavoviv, Aoy.


Ttapov. tov Kvp. IFI, 139
15.
s.

Et tabeseent
et

filii

in sinu

Tote

ehXititj

vr/vria

matrum suarura

eonjuges super fV TOig

noX^roig

Tcv
jM/rrjp

}xi]TEpoov^

geuua uirorum suorum, non ba- BvtfHEi nXiv bentibus escas ad comedendum, tov naiiov,
ebds.

vnEpavoo naXiv naTi)p 6vv yvvaim nai TEuvoig qiiXoi Ev Talg ayopaig Sv/}hei
.

Ueber die sechs Predigten auf 'o

S.

185219.

455

im Joy. eis rj}v napov. rov Kvp. n. r. A. II, 226 s. und im Aoy. ds T?}v napov. rov Kvp. III, 136 s., ausfhrlich von den Scheinwunderu des Aiitichrists, durch die er die um ihn versamVon diesen Wundern lesen melten Volksmassen verfhren werde. Endlich sprechen der wir wiederum in der Predigt kein Wort. Verfasser der Predigt und der syrische Kirchenlehrer von den Begebenheiten, von denen sie beide handeln, meist in sehr verVgl. in dieser schiedener Weise und in ganz anderen Au.sdrcken. Beziehung z. . die ob. S. 451 f. unt. 17 19 angefhrten Stellen

beider mit einander.

Nur
schrift

so viel lsst sich sagen,

dass

die

Angabe

in

der Ueber-

im

Cod. Barb.,

Ephraem habe
ist.

die

Predigt verfasst, nicht


sie sich herschreibt,

ganz aus der Luft gegriffen


das

Der, von

dem

muss, wie es scheint, Reden von Ephraem, insbesondere solche ber

Welt und den Antichrist gekannt, die Verwandtschaft wahrgenommen und aus derselben den Schluss gezogen haben, dass auch sie von dem syrischen Kirchenlehrer verM()glich doch auch, dass er ihm die Predigt nur darum fasst sei. beigelegt hat, weil er Reden von ihm ber die letzten Dinge kannte, Ende
der

der Predigt mit ihnen

oder auch bloss davon wusste, dass er solche geschrieben hatte, und

nun meinte, auch sie werde von ihm herrhren. Ist nun weder die Angabe im Cod. Sangall., noch die im Cod. Barb. in der Wahrheit gegrndet, so wird man die Frage nach dem Verfasser der Predigt mit einem Non liquet beantworten mssen. AVir haben keine Mittel in den Hnden ihn ausfindig zu machen. Ist die Predigt ursprnglich lateinisch geschrieben und gehiu-t sie mithin dem Abendlande an, oder ist sie, gleich den im ('od.
Barb. auf sie folgenden Revelationes des Pseudo-Methodius, Ueber-

setzung aus
landes V

dem Griechischen und

also ein

Erzeugniss des Morgen-

zu beantworten,
geltend

Diese Frage, zu der wir nun bergehen, ist nicht ganz leicht indem sich sowohl fr abendlndischen als fr

morgenlndischen Ursprung der Predigt das Eine und das Andere

machen

lsst.

Fr erstereu

lsst sich zv()rderst

anfhren nicht nur,

dass

wir

keinen griechischen Text von der Predigt besitzen,


fasser der Predigt in n. 7 redet.

whrend wir

Ebenso fehlt bei ihm der Zug, dass der deu Herrn bei seiner Wiederkunft begleitende Chor der Heiligen Kreuze auf Von den Bibelstellen, die der Verfasser der den Schultern tragen wrde. Predigt citirt, und von den Anspielungen auf solche, die bei ihm vorkommen,
begegnet uns bei Epliraem nicht die Spur.

456

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

von dea mit derselben zu einer Schriftenclasse gehrigen Revelationen des Pseudo-Methodius einen solchen haben, sondern auch, dass sich keine Spur davon findet, dass sie in griechischer Sprache Aber dies beweist doch noch nicht, dass es keinen existirt hat.
griechischen Text von ihr gegeben.
digt hat,

Die pseudo-ephraemische Preund einfacher als die Revelationen keine solche Aufmerksamkeit und kein solches Interesse erweckt und erwecken knnen, wie diese sehr weitlufige Schrift, die durch ihren bunten und phantastischen, abentheuerlichen
weil ohne Vergleich krzer, compendiser Inhalt
gesetzt
die
hat.

Phantasie

des

Mittelalters
ist,

in

die

strkste

Bewegung
die

Beweis hiefr

dass

sich jene nur in zwei,

Revelationen dagegen in zahllosen lateinischen Handschriften finden. Fr abendlndischen Ursprung der Predigt scheint ferner der

bemerkenswerthe Umstand zu sprechen, und zwar entscheidend, dass die aus dem zwanzigsten von Ephra3ms Manapij^ioi erspoi entlehnten Stellen in
ihr

(ihrem paraenetischen Abschnitt, n. 2) viel

mehr mit

der lateinischen Uebersetzung dieses Manapi/.iog in


(s.

dem

Liber de beatitudine animae

men

als

445 Anm. 1) bereinstimmit dessen griechischen Text und mit dem Ayoq nepi
ob. S.

fAEravoias ^<oi npiecog nai nspi x'^P^^I-^ov

ipvxys

y<cxi

aTjjaTog,

worin dieselben Stellen in wesentlich gleichem Wortlaut vorkommen Hieraus scheint nmlich zu folgen, dass der (s. ob. S. 447 f.) ^).

Omues sancti et electi Dei colliguntur Domino) adsumuntur, ne quando uideant oonfusiouem, quae uniuersum propter peccata nostra obruet muudura in der Predigt mit den Worten: Omnes sancti et electi ante tribula^)

Vgl. die "Worte:

et ad

Dominum

(SG. a

colliguntur et a Domino assumuntur, non uideant confusionem illam magnam, quae uniuersum obruet mundum im Lib. de beatitud. an.j und den Worten: oi i hAht ol 6vv ocy o V X i\ L npo SXiTpEos^ zov nrj iSsiv rtfv vyxvtc hat TTfv BAiipiv
tionem, quae uentura est,
ut
f.iEy\t)v

finis huiiis rauudi ad metendum peruenit, et ahgeli, accincti et praeparati, falces in manibus teneut, Domini expectantes imperium in der Predigt mit den Worten: Tamquam messis saeculi finis ad metendum peruenit, et angeli, accincti et praeparati, falces tenent manibus, Domini expectantes imperium im Lib. de beatitud. an. und den Worten: O urjferner die

ipx'^f'^^y^ ^^?
Worte:

^'^''

^o6f.iov

xov adiuov

in

Man.

er.

XX,

To

ij ff S rf y y iHv ei g Bepiov, r eX o ^ e x^t ^ a ico v ovt o ;, a y y eXoi xa z e xov 6i x dpenava nai xo vni-ia in8XoyTat in Mau. Ex. XX, weiter die Worte: Et uos caeca infideiitate mundum ad finem peruenientem mane putamus existere in der Predigt mit den Worten: >et nos caeca infideiitate arbitramur mane iterum existere* in dem Lib. de beatitud. an.* und den Worten: not

Hai

TJ^tetg

Sl

7J/.ICV

dniriay

voi.ti^ouey

rzpcot

(Aoy. nepl

fiex.:

itpcci.xv)

Deber die sechs Predigten auf


Verfasser der Predigt nicht aus

S.

185-219.

457
des

dem

griechischen Grundtext

Monapi/AOs, sondern aus der im Lib. de beatitud. an. uns vorliegenden lateinischen Uebersetzung desselben geschpft hat, was nur fr einen Lateiner passt. Allein der angefhrte Umstand kann
des JVIan. in Assemanis Ausgabe der "Werke

doch sehr wohl auch davon herrhren, dass es neben der Recension Ephraems noch eine
andere, mehrfach abweichende Recension desselben gegeben hat,

und

dass diese Recension sowohl der lateinischen Uebersetzung im Lib. de beatit. an. zu Grunde liegt, als auch von dem griechischen

Verfasser

der Predigt

benutzt

worden
frei

ist.
ist,

Ja, wir

mssen

dies

sogar annehmen,

da es nicht glaublich

dass der Urheber jener

Uebersetzung sein Original so


sollte,

und willkhrlich bersetzt haben

wie er es gethan haben wrde, wenn er der Recension bei


gefolgt wre.

Assemani

Endlich kann

man

fr

abendlndischen, lateinischen Ursprung

der Predigt anfhren, dass die biblischen Citate und Hinweisungen

auf biblische Stellen in ihr, deren Wortlaut in dem Vetus Latinus, der sogenannten Itala, wir kennen, dieser Uebersetzung entnommen Dies ist der Fall mit dem Citate sind oder auf sie zurckgehen.
aus Ps. 83, 9:

mit der Hinweisung auf Jer. 17,


perdix

Facti sunt in susceptionem filiis Loih in n. 7 und Qui sicut 11 in den Worten:

et uocat, quos non colliget sibi tilios confusiouis Etiam in nouissimo die relinquent (B. in nouissimo geuuit Allein, abgesehen davon, dass derelinquent) eum ebendaselbst.

nicht alle Citate in

der Predigt,
ist,

deren Wortlaut in der Itala uns


sie hier haben,

anderswoher

bekannt
so

mit

dem Wortlaut, den


lateinischer
-et

bereinstimmen^),
dyai,

kann

auch ein
die

Uebersetzer

der

aspectum

nos nee auditum, uec Worten: et nos nee auditu, nee aspectu contremi scim us im Lib.de beatitud. Sia rovraov nmet 7//i-, ov8e at'rt/ an.c und den Worten: ovh an Dan ^) Dies ist der Fall mit der Stelle Deut. 33, 22: im Man i't. XX. catulus leonis accubatis et exiliens ex Basan in n. 5, einer Stelle, die Dieselbe Stelle lautet der Verfasser daselbst Wort fr Wort commentirt. De benedd. Patriarch, c. 7, n. 34, wie schon ob. S. nmlich bei Ambros. 214 Anm. 16 gesagt: Dan catulus leonis, et ff'f'iigiet ex Basan. Auch der Kirchenvater commentirt die Stelle (c/ftigiet ex Basan, hoc est ex confusione. Sed tamen ipsa tribus liberabitur a confusione,
endlich

auch noch

Worte:

pertiiu escim us

in der Predigt mit den

>t)

>}

cum
nat

fuerit confessa

equiteiii

resurgentem [Gen. 49,

17].

Allerdings

aber

das cxilire'i

der Predigt

dem

fugere

bei

Anibrosius gegenber das

Praejudiz, der Itala angehrt zu haber, fr sich, da die


bat,
(las

LXX

iHntjSTJarat
texiliet"

wogegen das Participium exiliens<


aus der anderen ber

statt

des

Futurum

und

Dan handelnden und

in der alten

Kirche auf den

458

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

Predigt jenes Citat und jene Hinweisung sehr wohl entweder der genannten Uebersetzung, mit derselben vertraut, entlehnt oder auf
eigene

Hand

aus seinem griechischen Original bersetzt haben


spricht fr

^).

Hingegen

morgenindischen Ursprung der Predigt


(in inhaltlicher

schon ihre Grieichartigkeit

Beziehung) und stellenweise

grosse Verwandtschaft mit den auf morgenlndischem, griechischem Boden entstandenen und von ihm auf abendlndischen, lateinischen

verpflanzten Revelationes

des Pseudo-Methodius,

sowie auch der

Umstand, dass sie im Cod. Barb. mit diesen zu einem Schriftenpaar verbunden und gleich ihnen einem orientalischen Kirchenlehrer beigelegt wird. Dies legt zum "Wenigsten den Gedanken sehr nahe, es
mchte
sich mit der Predigt in

Bezug auf den Ort

ihrer

Entstehung

ebenso verhalten, wie mit den Relationen. Und in diesem Gedanken werden wir noch durch die Beobachtung bestrkt, dass uns in dem Zeitraum, in welchem sie, wie wir gesehen, entstanden sein muss, auf abendlndischem Boden sonst kein ihr hnliches selbststndiges Erzeugniss begegnet, whrend wir in demselben auf

literarisches

morgenlndischem ein solches antreffen, eben die Revelationes. Ein eigentlicher Beweis dafr, dass die Predigt dem Orient angehrt und ursprnglich griechisch geschrieben ist, und dass wir

Text derselben nur eine Uebersetzung haben, liegt aber in dem schon ob. S. 440 erwhnten Umstand, dass der Gesichtskreis des Predigers wesentlich ein orientalischer ist. Er hebt gleich im Anfang seiner Predigt Et in bis omnibus bella Persarura sunt in den Worten:
also

in

dem

lateinischen

hervor,

dass

bei der zu seiner Zeit herrschenden allgemeinen Ver-

Perser kriege, Kmpfe mit den Persern Statt fnden^), whrend er von Kriegen im Abendlande vllig schweigt,
derbniss
trotz

dem, dass es hier in der Periode, in welche die Predigt zu


bezogenen
Pentateuchstelle
^)

herbergenoiumene accubans von liegt am Nchsten, und auf dasdie buchstbliche Uebereiustimmuug des Citats aus selbe fhrt unstreitig Sind die Ps. 83, 9 in n. 7 mit dem Wortlaut desselben in der Itala. biblischen Citate in der Predigt dieser Uebersetzung entnommen, und gehen die Hinweisungen auf Bibelstellen in
Antichrist
freierer Citation herrhrt.

Das Erstere

derselben auf sie zurck, so erhalten wir einen neuen Beweis dafr, dass der Prediger sptestens im Anfang des siebenten Jahrhunderts gelebt haben muss. ^) Aus den AV^orten:
et

Soluitur itaque

Romanorum.

In

illis

aduersarius et excitabit odium inter regna Persarum diebus multi consurgunt contra regnum Romanum,

et populus ludaeorum inimici eins erunt wagen wir nicht fr den orientalischen Gesichtskreis des Predigers zu argumentiren (s. ob. S. 44143).

Ueber

die sechs Predigten auf S.

185219.

463

Die pseudo-ephraemische Predigt.


1.

Die Revelationen des Pseudo-Methodius.


1.

Cumque
a gentibus

igitiir

concutietur
abscon-

Tore

avoix^r]6ovrai

ai

terra

bellicis,

nvXai rov aiXeoog (Alexanders


Grossen),

dent se liomines in montibus et des


saxis,

uai iSsXevovrai

per

speluncas

et

cauernas ai vva/Aeig ai
jxtvai

ovat naSstpyiiai

terrae, per sepulcra et

monumenta

eo^ev

'

6aXsvBj}8-

mortuorum
tabescentes

et illic a

pauore cou- rai

naa v
jtai

yrj

ano npooonov
oi

spiraut,

quia non est avr^v,

Spot^Srfovrai

avBponoi nai HaraqjevBovTai concussio et pressura intolerabilis. Jtai Hpvipoviv aavrovg iv rois Et qui in Oriente sunt, fugient opsi nai ntjXaioig Kai iv rotg ad occidentem, qui autem sunt in fAvi/fxsioig. nai vSHpco^rjovrai occidente fugient ad orientem, et ano rov tpoov, nai qi^apyov-

qucquam

fugere, sed erit undique

non

est locus tutior

operietur terra a nequissimis gen-

usquam, quia rai noXkoi, nai ovx f.rai o Banrooy ra oopiara avrc^v ra

tibus, quarum aspectus ferarum yap iSepxo^eva 'eSvrf e7i oppd magis quam hominum esse uide- sSiovi apnag aySpccnoov xai tur. Gentes enira illae liorribiles ttlvovi aifxa B?/picov xai nv

nimis, profanissimae et coiuquina


tae,

quae nee aiuis parcunt, mortuis (uiuos conterent, mortuos Brfpia xai epTtsra
comedent),
carnera

anaBaprov iSioviv, ogjeig nai nee nvra ra jAVapa nai sXvxra,


epnoyra
erti

morticinam
bi-

rtjg

yrjg xai ra xrtjvoodt} xai ra

vsxpa co/Aara xaira exrpGopiara bunt, terram polluunt, uniuersa r>v yvvavu^v 6qa^ov6i vijma contaminant, et qui resistere pos- xa\ napaxooovv raig fxt/rpaIn illis diebus non iy avrc^v xa\ EipiovOi ra xpiij sit, non est. sepelientur bomines, nee Cbristi- avrwv, xa\ q)Bdpov6i ri)v yrjv anus, nee haereticus, nee ludaeus, xai yiiavoviv avnjv, xai ovdaig
edunt, sanguinera iumentorum

nee paganus, quia prae pauore et erai


formidine non
oranes
est,

vvapisvo;

vri6rt}vai

qui

humet

eos;

fVavWov ai^rcjv.Orthodoxographa
p.

namque

fugientes se ipsos p. 99 ed. Bas. see

98.

ignrant, n. 4 ob. S.

21213.

Tunc reserabuntur
tium

portae aqui-

lonis et ingredientur virtutes genillarura, quas conclusit intus omnis terra a conspectu eorum, concutietur
et,

Alexander Magnus,
et

et

expavescent liuiuines
et spelunc-is

fugientes
in

conterriti,

abscondeut

se

in a

montibus
timore
et

et

nionumenlis,

et

mortiticabuntur
et

corripientur

j)rae

pauore

quam

plurimi,

non

erit,

drfen.

Der syrische Text der Revelationen in Salomo von Basra's 1220) -Biene (bers, von Schnfelder) steht mir nicht zu Gebote.

(um

464
qui

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

Corpora

sepeliat.

comedent''^)

carnes

Gentes namque, qui^) exient ab aquilone, liominum et bibent^) sanguinem bestiarum sicut
bestiarum")
et
reptilia,

aquam

et

comedent*) imraunda^), serpentes, scorpiones et universa


et

abominabilia

horribilia

quae

reptaut

super terram, jumenta etiam'') et corpora mortuorum ^) et abortiua^) mulierum, et necabunt pueros^**) et largiuntur^') eos matribus suis^^).
ut comedant^^) eos, et corrumpent terram et contamin abunt eam, et

nullus
2.

erit,

qui possit^*) stare contra eos.


conpleti

Cumque

fuerint

2.

Kai

^.isra

ravra

(nach

temporum geutium illarum, postquam terram corrumperint, requiescet, et iam regnum Romanorum toUitur de medio, et Christianorum imperium traditur Deo
dies
et Patri, et

der Vernichtung der wilden, barbarischen, unmenschlichen Vlker

durch einen
Engelfrsten

von Gott gesandten


^^)

Ha7ai]6Brai
PaofAaioov

aiXst?

Tc5y

nai

tunc uenit
coeperit

matio,

cum

consummari juaa xovov nai


et pote- xP^'^^'*^
ille

consum- xaroiHjjsi ev 'ispovaXi^fx ioj^/aiv. nai sv


expleti to5 rrkr/po/uart Tcv sjca vj-iiv

Roraanorum regnum et fuerint omnes principatus


states.

q)av?/6erat

o
irr

viog

rj/g

Tunc

apparebit

ne- dnooXeiag

uai

av

q)av7J

quissimus et
ille,

abominabilis

draco, o viog T?jg


in
etc.

quem
p.

appellauit

Moyses

Deuteronomio, dicens:
n.

Dan

anooXdag ava7]6irai 6 aiXsvg tcov' Poof^aiojv, svBa Eny7] ro BvXov tov ravpov

21:3

f.

fV

roXyoB

nai apii 6 a-

cum coeperit regnum Ro- iXsvg tc^v manorum gladio consummari, adest avTOv uai
et

aduentus

mali.

In

expletione tov

rep^a smBjisi avTO sni ravpov, not, ennaraag


Poo/uaiaiv ro

est rag x^^P^^ avTov, napaddoet saeculum consummari, n. 1 p. 209. r/}v atXeiav tc5v Xpiriavcv non est aliud, quod superest, rw Sc5 nai narpi, nai avaXi/cp-

enim Romani regni necesse

nisi

aduentus mali in expletione Bt]6toii


n.

<>

ravpog
tc

fV

rc

regni "Romani,

p.

210.

ovpavc a/ua
aiXeayg
nvevj-ta

r/A/AaTi

tov

Hai napaGOei ro
o

avrov
^^'^

atXevg rc^v
soi'Oia.

'

Poofj.aioov

uai

HaSi/pySr/Tai
6 viog

na apxv

fors

ifxcpavijg

ysy/'/Oerai

ryg ancoXeiag.
2)

E ri yap
^)

ovrog h
*)

')

So auch B. (Cod. Bernensis).


^)

B. coraedere.

B. hibe?r.

B.

comedere
mortua.
^)

B. inmundrt.s.
')

")

B. et omnt' surdidissiniem et abhominabilem


B. jumentorio autrm.
'^)

ginns bistiaruin.

Der gedruckte Text und


*")

")

B.

B. abortinam.

B. etiam nccisuri parnulos.

B. edunt.

'*) . suis matribus. ") B. et edunt. '*) B. ]wderit. '*) Nach dem Vorbilde der Vernichtung des assyrischen Heers. S. 2 Kg. 19, 35 und Jes. 37, 36.

Largientur?

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185-219.

465

TTJg

qyvXrjs
trjv

Roraanorum et deraorabitur in Hierutemporum et dimidia, quod est 10. anni et diraidiura. salem septimana Et cum complebuntur 10. anni et dimidius, et (sie) apparebit filius Et cum apparuerit filius perditionis, ascendet tunc^) perditiouis
post haec descendet rex

'lauw Et

rov ^av xara Xeyovav zJav

rr}v

7tpoq)i]Tiav
t.

tov

narpiapx^^

oq)i? n.

\., ebds.

rex

Romauorum sursum
crucis

in Golgatha,

in

quo confixum
capite
in

est

lignum

sanctae

et tollet")

rex coronam de

suo et ponet
et tradet reg-

eam super

crucera et expandet

manus suas

coelum

num

cum Corona

Cbristianorum Deo Patri, et assumetur crux in coelum simul et cum exaltata fuerit crux in coelum sursum, regis

etiam^) tradet contiuuo spiritum

suum Romanorum

rex.

Tunc

de-

struetur oranis principatus et potestas,


tionis.

cum

apparuerit*)

filius perdi-

Est autem hie de tribu

Dan secundum

proplietiara patriarchae
s.

lacob, quae^) dielt:

Dan
t{

cerastes etc., p. 112

IloixiTS ovv,

TJavXos 6 anoToXog npoelns nepi


'

rfjg

exarr/g T}fApas nal nepi rc3v

Poofiaicov aiSiXeiag'

i;

iji

yap

iv

T^ npog saXoyineig evTspa eniroX^ ovToog- EpuOTc^fAev

eti
na yap

Seos

(2 Thess. 2,

4)'

Jtai

^asto

paxv- jxvov

6 jiarexoov hi

f.te6ov yevt]rat. nai tots anouaXv'.p^ijerai o vofxog (ebds. V. 7).

Ti iTi t6 gos en fx^oi)

t)

fxi)

i)

tcv

Poojuaioov faiXeia;

yap apxu

^^^ eSiovia HaTapyt^Si/erai avv Tavrtfg- xat

aVTi) TZoXsfASirai uai ovh. jjTTrai nai

navta ra eBv/f xa vynvn avr'g' Hat uaraKpovripsi, povovra jasr avrng ayaXujBi'/eTai rov anoToXov tov eoog ov npo ii^ai^ ^f/p 7c5 .^fo?'') nara Xiyovra' rav Harapyr/By na i^ovia, rore Jiai avrog o viog
TTapaGJsi Ttjv aiXeiav toj Seco nai
Xtyei;

narp\.

Iloxav aiXsiav
avrijg

i/Xovoti
h.
t.

tcov
A.,

XpiTiavJv

ri]g

dvvarsiag

vnp-

qjaveTar?/

ebds. p. 95.

Audiamus
significans

igitur,

quid praedicator divinorum Paulus edoeuit.

de

novissimo die et

Romauorum
:

imperio.

Quibusdam

enira

secunda ad Thessalonicenses epistola ita inquit: Tiogamns SolummoiJo nunc, inquit, Et post pusillum quasi sit Dens.
-in

qtii

tenet^ teneat,

donec

de medio

fiat,

et

tunc revelabitur iniquns.

Quid igitur est de medio tolli, nisi Romanorura imperium? Omni.; Nam ab hoc enim principatus et potestas destruetur absque hoc. expugnantur et superantur omnia regna, quia et omnes gentes, quae
*) Der gedr. Text hat -tollat. So nach B. *) B. apparuerat caelum sursum, et iain. *) Nach l's. 68, 32 *) SG. qui. ohne cum; SG. ut apperiaf mnnifcstus. LXX: AlBionlx TtpotpSet x^^P" adttj; reo Ssa. 30
')

Tunc*;

fehlt

in

B.

^)

B. et

exaltabitur

crux

in

466

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

cum

eo confligunt, conterentur et consumentur ab eo, donec ultima

eius hora praevenit

manus

eius Deo.

Etiam secuudum apostolura


et ipse

diceutem: rex

Cunique eslruehir omnis principatus et pofestas,


tradierit

Romanorwn

scilicet Christianorura.

regnum Deo Ubi enim unquam

Patri.

Qule

regnum?

fuit vel erit

aut est reg-

num
3.

sive alia potentia,

quae super hoc emineat?


in

Gerte nusquani,

ebds. p

106

s.

qui,

ingressus

eo

3.

EieXsvsrai

yap ovto?

(den
er

Tempel zu Jerusalem, den


hat

o viog TTJg anooXeia? xai xaS?}-

sich

sen), sedebit ut

adorari
sit

las- 6i eig lov vaov rov Ssov^ Deus et jubet, se avBpojnog vnpxoov Gopiaruiog ab omnibus gentibus^ cum ifi nepjjaTog avpog xai hi

wiederaufbauen

carnalis

et

inraundus et ne- fxrjrpag


[et]

ywainog

in q)vXrjg rvyp.

quissimo
mixtus,

spiritu
n.

carne

com- ^cryo^v rov Jav, ebds.


Ingredietur enim hie
ditionis in

99.

7 S. 217.

filius per-

Hierusalem

et sedebit

in templo

Dei

sicut

Deus,

homo
viri

cum
et

sit

carnalis

ex semine

utero

mulieris
113.

de tribu Dan,

ebds. p.
4.

Tunc, cum

ista necessitas

4.

rJhfBvvopieyijg
tc^v ?}/ApDv

ovv

rrjg

operuerit uniuersos

aspiciens

S^XiipSGog

smsivgjv,
ri)v

Deus humanum genus


et afflatu

periclitantes

ov

qjepsi t6

Bsiov

naBopav

draconis horribilis fluc- dnooXsiav


mittit
eis

tuantes,

consolatoriam BpoorrGov

rov

yevovg rSv dv6vv-

aTToreXsi fV

praedicationem per famulos suos, rfAQj


prophetas

rovg

avrov

SspaTtovrag

Enoch
Christi,

et

ad pronuntiandum
et

Heliam, qui rovrs 'Evgox xai rov HXiav nai secundum rov vtov rijg povnjg laoavvijv,
ut

aduentum

inimicum, seruati sunt.

arguant oirivsg ini novrcov iBvcov iXsyCuraque ^oviv avrov rj/v nXvj]v nai iusti apparuerint iili, eonfundunt eiSovi rov ipev6r?}v int ndvquidem aduersarium serpentem rog avSpaoTtov, uai ori i noocum eius calliditate et reuocant Xeiav itai nXavtjv rwv noXXoov aduocatos fideles ad Deum, ut ab i^sXrjXvSs' rd eBv?^ opcvra
eius seductione
S. 219,
,

n.

9 avrov

aixvvSsvra

xai

rr^v

nXdv7jv avrov iXeyx^siav vno Ex confusione iniquitatis suae rdv Biov Sspanovroov idovt consurget. Qui sicut perdix colli- Hat q)StBoyrai dn avrov Hat
get sibi
filios

confusionis et mul- npoHoXXffSiJGovrat

roh diuaioig

tiplicabit agere et uocat,

quos non insivoig

od'

sneivog

vn avrcSv
nai

enguit, sicut dicit

Hieremias pro- eivwg

sXsyxo/usvog

vno

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

467
k.
t.

pheta.

Etiara

iu

nouissirao

die

nayroov
A.,

nspKppovov/ASvog

relinquent illuni uelut confusum,


ebds. n. 5 S. 215.

ebds. p. 99.

Curaque multi plicata


bulatio dierum illorum a
ditionis,

fuerlt
filio

tri-

per-

non sinet divinitas aspicere


et Heliara,

perditionem generis humani


cerissimos atquo

continuo mittet^) suos famulos sin-

charissinios,

supple^)

Enoch

ad redaret nihil
exiit*).

guendum eum.
tionem
esse, et

Et palam omnibus gentibus


propter interitum
et

corripient ejus seduc-

osteudeut^) quia

eum mendacem coram omni homine,


perditionem multorum

et

Gentes ergo, videntes eunr') confusum seductionemque ejus objurgationibus


fugient"'')

multis

increpatam^)
et

famulis Dei, dimittent^)


istis.
^'^)

eum
p.

et

ab

illo

adhaerebunt justis

Videns ergo seductor,


etc.,

se durissime'^) iucrepatum, ab universis


5.

contemptum

113.
et

Dan

catius leonis accu-

5.

Dan

cerastes

in
in

via

hans

et exiliens

ex Basan,

n.

5 cohiber

accithans
ascensor
eins

semita,

S. 214.
Illi

mordens cdlcaneum
(iusti)

equi,

ut ca-

autem

curuant daf^^)

retrorsum,

genuasuaadDeum.quemadmodum salutare Domini sustinens^^).


agni ad ubera matrum,

salutare Equus
n.

igitur est veritas et pietas

Domini sustinentes,
219.

8 S. justorum,

calcaneum vero novisqui iu


illo

sima

dies, et sancti hi,

tempore super equura, id est super veram fidem, ascendent et piissime


equitabunt. Persequebuntur a ser-

pente sive
caneo,
ebds. p.
id

filio

perditionis in calin

est

uovissimo

die,

113.

AVie haben wir nun die im Voranstehenden dargelegte Verwandtschaft zwischen der Predigt und den Revolationen, welche

Verwandtschaft

am

Strksten

und Klarsten

in

dem

unter

n.

angefhrten Passus hervortritt, zu erkliiren?


Natrlich nicht durch die

Annahme,

dass die Revelationen von


sind.

dem

Verfasser der Predigt benutzt


. und
")

worden

Denn,

um

von

SG

(Cod. Sangalleusis) >niittit continuo.

idem.

B. und

SG.
j

ostendi<nt

*)

B.

Text hat nach

noch de templo. ') B. B. und SG. >et eius sediictionem arguendani'. '"; B. und SG. ) SG. dtrissime. ) SG. fngint. sinetiti?), SG. sinunt. ") So ") Der gedr. Text und sowohl B. als SG. cadet. t ab omnibus.
exiit<

-) B. id est, SG. Der gedr. und SG. exirt. *) B. und SG. Itaque gentes

uidentes illumc.

auch B.

SG. sustewfes.
30*

468

Ueber

die sechs Predigteu auf S.

185219.

Anderem zu schweigen,
jnger
als die Predigt.

die Revelationen

sind

ohne

allen Zweifel

Diese

fllt,

wie wir gesehen haben, iu die


die E-evelationen in die Zeit

Periode der

Kmpfe

des ostrmischeu Reichs mit den Persern und

also sptestens

um

627

28,

whrend

nach dem Untergang des persischen Reichs, die Periode der Kmpfe der Ostrmer mit den islamischen Arabern fallen^). Aber ebenso wenig erklrt sich die Verwandtschaft der beiden Schriften durch die Annahme, dass die Revelationen von der Pre-

Wider sie streitet nmlich, dass die Differenzen zwischen ihnen doch bei Weitem grfjsser sind als ihre Berhrungen
digt abhngig sind.

mit einander, ferner dass Pseudo-Methodius,


geschpft htte, so

falls er

aus der Predigt

Manches

in ihr nicht benutzt

haben wrde, was

zu benutzen fr ihn ausserordentlich nahe gelegen haben msste'''), und endlich dass der Passus iu den beiden Schriften, in welchem die Verwandtschaft derselben am Strksten hervortritt, der von dem

Einbruch und dem Hausen der wilden, barbarischen, unmenschlichen


Vlker handelnde,
in
in der Predigt in einer
ist,

Weise

auftritt, in dieselbe

einer

AVeise eingefgt

welche deutlich verrth, nicht nur,

')

Es

erhellt

dies

aus

den

Stelleu:

\Ad nal

avrol,

iHHonelT/g

nspdv aiAeiag nai i^a\co3Ei6rfg, inavartjovTai HiXta roov 'Pconaicov oi vlot 'lnaijX, Hat ayriraSovTat XTJg ataiag iv ydp rj/ ixarp ;j;iAzorep/i jjtoi tTJg kdDTJg, iv TGJj' "^PoDaicov avty ixpt^^ovrat tj xcv UepGv aiXeia Hcxl iv dvTTJ iB,enEv6srLXi ro nspija xov ^lnarjX eh tr^g ipr/i.iov r)toi rov 'ESpiov (Jathieb, Mediua), p. 96, Ita postquam absorptura fuerit regnum Persarum, cousurgeut praeliis In novissinio enim millenario adversus reguuui Romanorum filii Ismael seu septimo tunc a gente in ipso eradicabitur regnum Persarum et in ipso septimo millenario incipiet exire semen Ismael de deserto, p. 107. Bestimmter S. v. fllt die Abfassung der Revelationen in die Zeit der Ommajadeu. Gutschmid iu Sybels bist. Zeitschr. B. 41 S. 151 (v. Gutschraid ussert hier,
avrrjg rrjg toov

behaupten wage, dass das Methodius^) So fehlt bei ihm die vom buch zwischen 676 und 678 geschrieben sei). Verfasser der Predigt citirte und Wort fr Wort commentirte Stelle Deut. 33, 22 (er citirt dagegen die Stelle Gen. 49, 17. 18, von welcher Stelle sich wiederum in der Predigt nur leise Spuren finden), so lesen wir bei ihm Nichts von der in der Predigt ausfhrlich geschilderten Hungersnot h zur Zeit des Antichrists und ihren entsetzlichen Folgen, und so erhlt der Autichrist bei ihm niemals die in ihr von demselben wiederholt gebrauchten Bedass er iiit einiger Bestimmtheit zu

zeichnungen malus, draco, inimicus, inid nur einmal, an verdchtigerstelle (s. unt. S. 471 Anm.), die in ihr ebenfalls von ihm wiederholt gebrauchte Bezeichnung serpens. Der Antichrist wird in den Revelationen mit der augefhrten Ausnahme stets als d viog rrjg drcooXeLrg, filius perditionis
bezeichnet,
eine

Bezeichnung,

die

wiederum

in

der

Predigt

nur einmal

vorkommt.

Ueber die sechs Predigten auf


dass er hier einer lteren Quelle

S.

185219.

469

entnommen

ist,

sondern auch dass

er in dieser Quelle dieselbe oder eine sehr hnliche Gestalt getragen


hat, wie in

den Revelationen*).

gemacht, dass der 1) Wir haben ob. S. 433 Anui. 1 darauf aufmerksam Passus vom Einbruch und Hausen der wiklen, barbarischen, unmenschlichen Vlker in der Predigt in einer AVeise eingefhrt wird, als wre schon
vorher von
terra

diesen Vlkern die


bellicis, n.

a gentibus

in.),

Rede gewesen (Cumque igitur concutietur whrend dies nicht der Fall ist, es als
bezeichnet,

mglich,

aber nicht recht wahrscheinlich

dass in den Codd. vor

dem genannten Passus Einiges ausgefallen sei, und die Verbindung zwischen ihm und dem Vorangehenden fr ungeschickt erklrt (vgl. auch ob. S. 442).
Sie
ist

es

in

der That.

Wie

ist

aber der Verfasser der Predigt dazu ge-

kommen, sich dieser recht aufflligen Ungeschicktheit schuldig zu machen? Es drngt sich der Gedanke auf, es werde dies dadurch geschehen sein, dass er in einer seiner Quellen den Passus in Zusammenhang mit etwas Vorangehendem vorfand, ihn aus diesem Zusammenhang herausnahm und in sein opus veriiflanzte und hiebei die Worte, die ihn in der Quelle mit dem
dort Vorangehenden verbanden,

dass sie in

dem Zuzamnienhang,

kam,

nicht recht passten.

mechanisch verfahrend, beibehielt, trotzdem, in welchem der Passus bei ihm zu stehen AVorin mag denn nun aber das, was ihnen in

der Quelle voranging, bestanden haben?

Die Antwort auf diese Frage drften uns die Revelationen geben. Es war die in ihnen auftretende Sage von den Vlkern, die einst Alexander der Grosse hinter die kaspischen Thore im hohen Norden drngte und daselbst einschloss, und die an diese Sage geknpfte Prophezeiung, dass jene A^lker am Ende der Tage von dort hervorbrechen wrden um die ganze Erde in entsetzlicher AVeise zu verheeren.

Dass die Sage bedeutend


sie sich

lter ist als die Revelationen, erhellt

daraus, dass

schon

am Ende
findet.

des sechsten Jahrhunderts in

dem

syrischen Gedicht

eines

Jakobiten
II,

Lond. 18G1,
1871 S. 259

438.

S. Hooper, The Ilevelatiou of Jesus, by John, Ich citire nach Dllinger, Der AVeissagungsglaube und

das Prophetenthum in der christlichen Zeit in Riehls historischem Taschenbuch,


ff".,

VI.

Die kosmopolitischen AVeissagungen


a.
a.

S.

303

ff.

Hoopers

Schrift selber steht mir leider nicht zu Gebote.

Nach Dllinger
witz,

0. lag in der Sage bei Methodius eine

Vorahnung
v.

des grossen Mongoleuzuges im dreizehnten Jahrhundert, und nach

Zezsch-

Vom

Drama.

rmischen Kaiserthum deutscher Nation, ein mittelalterliches Nebst Untersuchungen ber die byzantinischen Quellen der deuta.

und v. Gutschmid, a ff., was der ostrmische Kaiser Heraklius that, dass
schen Kaisersage S. 57
in

0. S. 150, bildet das,

Chazaren um sich seinem Kriege mit den Persern (Chosru Parwiz) ihrer Hilfe zu bedienen aus den kaspischen Thoreu herausrief (s. Ranke, Weltgesch. V, 1 S. 35 ff.),
er die

den historischen Hintergrund der Prophezeiung des Pseudo-Methodius von dem Einbruch der wilden, barbarischen Vlker in der Endzeit. Da die Sage, au welche die Prophezeiung angeknpft wird, und aller Wahrscheinlichkeit nach auch diese selber lter ist als der rmisch persische Krieg unter Heraklius, so mochte ich lieber den Einbruch und die Verheerungen der Mongolen des vierten und fnften Jahrhunderts, der ursprnglich an den Ufern der AA'olga angesesseneu Hunnen fr den historischen Hintergrund der Prophetie in

470

lieber die sechs Predigten auf S. 185219.

Alles Dieses, insbesondere aber der zuletzt angefbrte


fhrt
darauf,

Umstand

Pseudo-Ephraem als PseudoMethodius, entweder aus einer gemeinsamen lteren Quelle, oder auch aus zwei sehr verwandten lteren Quellen geschpft haben ^).
dass

Beide,

sowohl

in den Revelatiouen ansehen, und zwar am so mehr, als und jene Verheerungen eine ohne allen Vergleich grssere Weltbegebenbeit waren, als das Erscheinen der Chazaren auf dem rmischpersischen Kriegsschauplatz unter Heraklius und ihre Theilnahme an dem Kampfe zwischen ihm und Chosru Parwiz. Welchen furchtbaren Eindruck die Hunnen auf die Menschen ihrer Zeit gemacht haben, ersieht man aus den Schilderungen, die Ammiaims Marcellinus, Hist. XXX, 3, 1. 2, und, ihm zum Theil folgend, Jordanes, Getica XXIV, 127 s., von ibrem Aussehen und Wesen geben (H nun or um gens omuem modum feritatis excedit, compactis omnes firmisque membris et opimis cervicibus, prodigiosae formae, quos bello forsitan sed pandi, ut bipedes existimes bestias, Amm., minime superabant, vultus sui terrore nimium pavorem iugerentes, terribilitate fugabant, eo quod eis erat species pavenda nigridinis et velut quaedam, si dici fas est, informis offa, iion facies, habensque magis pu icta quam lufirmis cervicibus et mina, quorum animi fiducia turvus prodet aspectus superbia semper erecti. Hi vero sub hominum figura vivunt belluina saevitia, Jord.). Der grsste Hunnenknig, Attila, erhielt ob der von ihm und seinem Volke ausgehenden entsetzlichen Verheerungen den Namen der Geissei Gottes. In der Phantasie der Folgezeit werden dann natrlich die

der Predigt und

jener Einbruch

Hunnen noch
wurde,
dasj
als
sie

schrecklicher dagestanden haben, als sie in


so

der historischen

Wirklichkeit gewesen waren,


sich

dass

ihnen noch viel Aergeres nachgesagt

hatten zu Schulden

kommen

lassen, eben Solches,

wie

was

in der Predigt

kern der letzten Ez. 38 f. und Apoc. 20, 7

und den Revelatiouen den wilden, barbarischen VlZeiten nachgesagt wird. Ihr Bild wurde nun in der auf
ff.,

der

erstereu

Stelle

insbesondere, ruhenden

Weissagung von den am Ende der AVeit aus dem hohen Norden kommenden und die ganze Erde verheerenden Vlkern bertragen. ^) Mglich, ja nicht unwahrscheinlich, dass ausser dem von dem Einbruch und dem Hausen der
wilden, barbarischen Vlker

handelnden Passus in

n.

4 auch die auf diesen

Passus folgende Stelle:


potestates
in
n. 5
in.

Cumque completi fuerint omnes principatus et (ob. S. 213 f.; Compendium eines ausfhrlicheren

mit den ob. S. 46466 unt. n. 2 angefhrten Stellen in den Revelatiouen mehr oder weniger bereinstimmenden Passus einer lteren Schrift ist, eines

und der Verfasser der Revelatiouen, oder auch, dass sie das, was sie geben, der Eine kurz und compendiarisch, der Andere ausfhrlich, zweienlteren Schriften entnommen haben, in denen dasselbe hnlich lautete, wie in den Revelatiouen. AVre nach dem Cod. Sang, cum coeperit consummari Roraanorum rex statt cum coeperit consummari Romanorum regnum zu lesen, so htten wir in der Predigt sogar eine Andeutung von dem, was die Revelatiouen von dem letzten rmischen Knig erzhlen. Die Lesart des Cod. Barb. regnum ist indess sicher die rechte, da rex nicht wohl zu >con3umniari passt, omnes principatus et potestates besser mit regnum
Beide,
der Piediger

Passus,

aus

dem

Jeder in seiner Weise,

geschpft haben,

als

mit rex

correspondirt,

in

dem Passus

sonst von

dem regnunu Ro

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185-219.

471

den Platz anbelangt, den die Predigt unter den auf uns gekommenen Predigten und Schriften hnlichen Inhalts einnimmt, so

Was

Ephraoms eschatologischen Reden und der Schrift Zwischen jenen Reden und ihr des Pseudo-Methodius mitten iime. liegt aber nach dem, was wir so eben in Betreff ihres Verhltnisses
steht sie zwischen

zu den Revelationen gefunden haben, Anderes, uns nicht Erhaltenes was sowohl fr sie als eine Schrift oder ein Paar Schriften

fr die Revelationen Quelle war,

logischen Reden.

Jerusalems Cat.
nepi 6(i07?]pog

XV

neben Ephraeras eschatoHinter diesen liegt der Abschnitt in Cyrillus von 17 und weiter zurck Hippolyts Schrift n. 11
fr sie

XpiTOv xai nspi tov ylvrixpirov, Wir und an die Revelationen schliesst sich Adsos Schrift an. haben ob. S. 443 gesagt, dass die pseudo-ephraemische Predigt in
j)fA(v

IrjGov

raanornm uud
n.
1

>imperium
cum
coeperit

Chrisauorum die Rede

ist,

nnd

es

auch

iu

heist

et

regnum Romauoruin

gladio

consumraari.

Was
betrifft,

die ob. S. 467 unt. n. 6 aBgefhrte Uebereinstiramung zwischen der

und dem lateinischen Text der Revelationen muss sie sich daher schreiben, dass beide Uebersetzer, der der Revelationen und der der Predigt, in ihrem Exemplar des Vetus Latinus in Gen. 49, 17. 18 accuhanst. statt sedenst oder obsidens* und stistinens*
Predigt, ihrem lateinischen Text,
so
statt
ob. S.

icxpectansi

hatten,

wobei

tsustineus^i in

diesem Exemplar, wie schon

219

Anm.8

gesagt, entweder von falscher Uebersetzung von

nspt^eycov

oder von einfr

falschen

Lesart vnofiivcov

herrhrt.

Mglich doch auch,

dass das *sustinenst der Revelationen und das sustinentes der Predigt auf eine falsche Lesart vno^evcov, vnofiEvovrs; in ihren griechischen Originalen

zurckgeht.

hat doch n ep
der ob.

Der griechische Text der Revelationen in den rthodoxographa i (.levaov. Noch wollen wir bemerken, dass Gen. 49, 18 im

lateinischen Text der Revelationen zwei


S.

Mal

citirt

wird, das erste

465 angefhrten Stelle:

>E>t post

haec descendet rex


dicit

secundnm prophetiani patriarchae Jacob, quae

in

Mal nach Romanorum Zusammenhang


retrorsum,
ob. S.

mit V. 17 nnd freier

(Dan

cerastes

tit

cadat

ascensor ejus

saltitare
unt.
n.

Domini

sustinensj, das zweite Mal kurz vor der


Ingredietur enim

466

3 angefhrten Stelle:

ollei

und wortlich, und dass wir

de tribu Dan^ fr sich hier nicht wie dort ^sustinere, sondern

>expectare< finden (Aspiciens ergo patriarcha .Jacob

dixit:

Expectabo

Domine. Das Wort Raro< vor expectabo im gedruckten Die DiffeTexte findet sich weder im Cod. Bern-, noch im Cod. Sangall.). renz rhit entweder davon her, dass die Stelle, in der der Vers zum zweiten Mal citirt wird, ein spterer Zusatz ist (allerdings dann ein sehr alter, da er sich schon im Cod. Bern, und im Cod. Sangall. findet), wofr sich anfhren
salutare tuum,
lsst,

aus
es

verschiedenen Quellen gefiossen sind.


in

dass er im griechischen Text fehlt, oder daher, dass die beiden Stellen Das salutare Domini sustinere
18 wird in den Revelationen auf dieselben gedeutet, von welchen

in Gen. 49.

der

Predigt

ausgesagt wird,

den

>fideles,

justi,

sancti,

die

in der

letzten Zeit, der Zeit des Antichrists, leben

und von ihm verfolgt werden.

472

Ueber die sechs Predigten auf

S.

185219.

das fnfte oder secliste Jahrhundert oder

auch in die ersten Dealles

cennien des siebenten

falle.

Erwgen wir

das,

was wir

in

dem Abschnitt ber


andergesetzt

ihr Verhltniss

zu den Revelationen auseinsie

haben,

so

sind wir sehr geneigt,

in

den letzten

Theil dieses Zeitraums, die an Perserkriegen so reiche Zeit zwischen dem Regierungsantritt Justins II (565) und 627 28 zu setzen.

Zum

Schluss noch eine

Bemerkung ber den Passus

in n.

et populus ludaeorum aduerIn Ulis diebus ueniunt duo fratres sarii eins erunt<^, sein Verhltniss zur Predigt.

Ich habe
hltnisses

ob.

S.

441

43

verschiedene Aufassungen dieses Ver-

aufgestellt

und

sie alle

zurckgewiesen und dasselbe also

unerklrt gelassen.

Ich bin indess jetzt geneigt, die ob. S. 443 Anm. 1 aufgestellte trotz des dort wider sie Angefhrten fr die richtige Was mich hiezu bewegt, ist der, wie wir gesehen, auf anzusehen.

Auffassung
roher,

mechanischer Compilation zurckzufhrende Mangel an Zu-

Einem Manne, sammenhang zwischen n. 3 und n. 4 der Predigt. Weise compiliren konnte, ist es auch wohl zuzutrauen, der in solcher dass er den von ihm in irgend einer sibyllinischen Schrift vorgefundenen Passus in sein opus aufnahm, und zwar ganz unvermittelt, bloss weil in ihm von zuknftigem Hass zwischen dem persischen und rmischen Reiche die Rede war, und er zu einer Zeit
lebte,

in der Perserkriege Statt fanden, und so eben von diesen Kriegen gesprochen hatte. Er sah den Passus fr eine Weissagung und nahm ihn als an, die in ihnen in Erfllung gegangen, solchen auf, ohne sich darum zu kmmern, dass die Worte, mit

denen
gar

er

begann (In

illis

diebus ueniunt
passten,

er

fit

inter eos scidium),

nicht

auf seine Zeit

und

eben darum von den

rmisch-persischen Verhltnissen einer ganz anderen Zeit redete.

Doch manmn de

tabula!

Zustze, Berichtungen, Druckfehler.

Zustze.
Herb,

fol.

Zu
n.

S. 411.

sich die Predigt auf S. 202

Ausser im Cod. Sangall. 193 saec. VIII findet auch in einer Wrzburger Handschrift, Cod.
49 saec.
:

membr.

24

foll.

IX.

Dieser Cod. hat fast denselben

Homiliae s. Caesarii episcopi Arelatensis numero XII, der unter dem Namen des Eucherius und Faustus von Reji gedruckte mit Instrnit nos atque hortatur sermo divinus beginnende Serrao ad monachos, die beiden De reverentia oiationis berschriebeneu Stcke und Diese steht auf fol. 46 & 49 und bildet den die Predigt auf fol. S. 2026.
Inhalt wie S.
des Sanctgallener

1162

Schluss des Cod.

Das

erste Blatt desselben enthlt die in

Eckharts Comment,

de reb. Franc.
diese

Orient.

T. II S. 940 abgedruckte
fol.

Confessio theotisca.

Der

Cod. hat, besonders von


Notizen,
bei

33 an, durch Nsse bedeutend gelitten.

(Ich habe

denen ich Rulands Zettelkatalog der Wrzburger Biblio-

nicht schon S. 411 gegeben, weil mir der Wrzburger Cod. zur Zeit, als meine Abhandlung ber die Predigt gedruckt wurde, noch

thek benutzt habe,

unbekannt war. Um denselben fr den Text der Predigt benutzen zu knnen, habe ich diese unidrucken lassen. Zu S. 430 Anm. 4. In der Ueberschrift ber die Revelatiouen im Cod. Sangall. 225 steht de reguo canti< st. der >de regnum cantri* des Cod. Barb. -- Die Stelle in Beatus's Commentar zur Apocalypse ist Wort fr Wort aus Isidor von Sevillas Etymoll. Lib. VIII c. XI n. 20 3. ausgeschrieben. Vgl. mit den Stellen bei Is. und Beat. Adso, De Antichristo- in.: >De Antichristo scire voleutes, primo notabitis, quare vocatus sit, ideo scilicet, quia Christo in cunctis contrarius erit, et Christo con-

traria

faciet*.

Berichtigungen.

S.

18 Z.

43

v.

u.

muss Anm. 32

st.

Tob. 4, 16.

In den .apostoli eben Schriften

kommt

der Spruch nicht vor

lauten:

Der Spruch

bildete von sehr alter Zeit her in

mehreren Codd. und nach ihnen in Versionen den Schluss des Aposteldecrets Apg. 15, 23-29, sowie auch schon vorher in V. 20 einen Bestandheil der Rede des Jacobus. S. Zahn, Geschichte des Xeutestamentlichen Kanons,
Berichtigung.
I,
1

S.

1.

367 Anm.
1.

1<.

Ich verdanke Prof. Zahn diese


st.

S.

54 Z. 3
st.

v. u.

^confitehort

confitebiturt.
v.
o.

6 und 7

V.

0.

*Deumi

^Dominum'.

S. 56 Z.
inpleri

S.

60 Z. 14

ist st.

das suppleri^ des Cod. zu setzen und Z. 4 3 v. u. Anm. 3 zu streichen, und ebenso ist S. 84 Z. 20 v. o st. iupleuero das -subpleuero- des Cod. zu setzen und Z. 3 V. u. Anm. 7 zu streichen. Der Verfasser gebraucht fter supplere

im Sinne von implere<. S. S. 299. S. 108 Z. 2 und 1 v. u. ist st. Verwechselung von Jacobus, dem Bruder des Herrn, mit Jacobus, dem Sohn des

474

Zustze, Berichtiguugen, Druckfehler.

Zebedaeus zu setzen:

Der Verfasser schreibt deu Brief Jacobi statt Jacobus,

dem Bruder

des Herrn, Jacobus Zebedaei zu.

S.

119 Z. 17

v.

o.

ist

poteris

und auf Z. 18 vor ^Errant enim niraium mit einigen Errant enim nimium), poteraut inuenire. Punkten voran zu setzen ( S. die Errterung auf . und ebds. ist Anm. 8 auf Z. 14-4 zu streichen. negare zu lesen. 326 29. S. 134 Z. 4 v. o. ist wohl abnegare st S, 137 Z. 14 v. u. setze >(ut) manifestiere ueritate clarescat st. (ut) maniinuenire zu streichen

festiore

ratione

clarescat.

Vgl. ut manifestiere ueritate claresceret auf S. 77

Z. 17 und 16 V. u.
Z. 6 V. 0.1. besser quo tanta

Ebds. Z. 2 und 1 v. u. streiche Definitione. S. 160 Z. 15 v. condemnatores st. contempnatores.

u.

S.

159

steht

qua tanta. S. 187 Z. 15 v. o. habe ich nach dem Rapientes? S. 414 Z. 17 v. u. 1. wie mit dem Angelhaken des Kreuzes st. wie mit einem Angelhaken und Z. 16 v. S. 417 Z. 13 v. u., S. 427 Z. 15 v. o, u. salua iustitia st. sola iustitia.
st.

Cod

rapientibus

gesetzt.

o.

und
1.

S.

428 Z. 12

v.

u.

1.

hmo

crucia

st.

hmo.
st.

Druckfehler.
1.
St.

S. 7 Z. 4 v.

setze A

?.

S.

17 Z. 7
v. o.
1.

v.

u.

bereinzustimmeu

st.

niberein zu stimmen.
st.
1.

S.

S.

52 Z. 18
v.
o.

streiche

S.

65 Z. 2
si.

V. 0.

setze ?

Punkt.
v.

o.
1.

76 Z. 20
12,
2<.
st.

etiamsi

etiam
1.

S. 79 Z. 2 v. u.

12, 1.2

st.

v.
st.

S. 83 Z. 14 v.

0.

Uerbo
V. u.
V.

st.

uerbo.

S.

87 Z. 17

oues
S.

ones.
o.

S.

91

Z. 18
Z. 20

streiche

das
1.

Komma

nach
111

est.
v.

o.
1.

94 Z. 3
S.

und

S.

105

u. streiche

S.

Z. 1

nostrae

nostric,
v. u., S.

und
117

ebds. Z. 8 v.

u.

setze

Komma
v.

Z. 9 V. u.
S.

und

S.

120 Z. 17
1.

nach uulgare. o. setze 1. nach


st.

116 Z. 19

III.,
S.

IV. und iVL.


v. u.

122 Z. 4
,

V. u.

L. falsch

falsch.

136 Z. 18

streiche

S. 141 Z.

7), *8) und >9) im Text in >6), -7) und 8). S. 143 Z. 19 v. o. schreibe >Connpsam st. ipsum. stringet st. constringet und streiche das Komma nach te. S. 166 Z. 14 suum Dominus S. 177 Z. 1 v. o. ist nach v. u. 1. Was st. Wasz. S. 182 Z. 14 ausgefallen, und ebds. Z 10 v. o. 1. mercari st. mercare

6)

und verndere
3 v.
0.
1.

>

V.

>25 st. 67. 0. setze Komma nach S. 238 Z. 3 v. o. 1. tuorum. S. 285 Z. 17 v. o. setze 256 Z. 13 V. 0. 1 >Verfassers st. Verfasser. Komma nach obtulerant. - S. 348 Z. 14 v, u. 1. >384 st. 284* und Z. 6 S. 405 Z. 2 und in deu Columnenberschrifv. u. Praefatio st. Prafatio. S. 428 Z. 11 v. u. 1. Eindruck ten von S. 40674 1. 220 st. 219.
S.

1.

St.

Eindrck
i-

S.

444 Z. 10

v.

u.

XI

st.

II.

S.

445 Z. 14

v.

u.

>ephraeraischen

st.

ephraimischen.

niversity of Toronto

Library

DO NOT REMOVE THE CARD FROM


THIS

POCKET
Acme
Library Card Pocket

Under Pat. "Ref. Index Fe"

Made by LIBRARY BUREAU

(.':,. ^'^: :':o

}''>{

*jS:i

wi^'
^"'v.v.V'"'/

r^

.-'';

-.''':

'^'^

^^ifXf!-

'

'

,
.

';

'^

'.,

.'<;i

'

^r

.- -v

'^-

'

,.

". ,.f

,^,'"w-~.

Das könnte Ihnen auch gefallen