Anonymus: Tractatus cantus figuratus. 15.Jhdt.
[Prologus] [Vorwort]
L42r R265 CS475
A Quoniam per magis noti notitiam ad ignoti
facilius devenitur notitiam, tamquam per
medium ad rei veritatem nos ducemus; idcirco
tibi in huius opusculi compendio largiturus sum
musicae cantus figurati traditionem,
subdividendo in quindecim capitula.
In primo capitulo aliqua generalia sufficienter
tibi tradam. In secundo capitulo de notarum
speciebus. In tertio de modo. In quarto de
tempore. In quinto de prolatione. In sexto de
pausis. In septimo de imperfectione. In octavo
de punctis. In nono de perfectione. In decimo de
signis. In undecimo de sincopatione. In
duodecimo de alteratione. In tertio decimo de
duplicatione. In quarto decimo de ligaturis. In
quinto decimo et ultimo de proportionibus
communiter usitatis.
[42] [I]
L42r-42v R265-267 CS475-477
B156v, 157r Bds27r, 28r BS66 M3v
I: Capitulum primum est quomodo musica
diffiniatur. Diffiniatur ergo sic: musica est
scientia liberalis modum cantandi artificialiter
administrans. Vel sic, secundum philosophum
secundo Posteriorum: armonia est ratio
numerorum in acuto et gravi. Vel sic: musica est
scientia docens de vocibus et vocum
proportionibus. Sed Isidorus tertio
Etymologiarum sic etiam diffinit: musica est
peritia modulationis in discreto sono cantuque
consistens. Et dividitur in mensuralem et
immensurabilem. De immensurabili proponenti
obmittitur. Sed musica mensuralis sive figurata
sic diffinitur: est artium domina modo mirabili
proportionata, visui amabilis, auditui
delectabilis, avaros amplificans, tristes
laetificans, languidos confortans, dormientes
evigilans, vigilantes insomnians, invidos
confundens, nutriens amorem, honorificans
possessorem, finem debitum erit assecuta,
finaliter ad laudem Dei est instituta.
Da man leichter durch das Wissen eines
Bekannten als eines Unbekannten zur
Erkenntnis gelangt, so wie wir uns gleichsam
durch das Mittel zur Wahrheit des Gegenstandes
führen; deshalb werde ich in dieser
Zusammenstellung eines kleinen Werkes dir die
Lehre der Musik des Figuralgesangs darlegen,
unterteilt in fünfzehn Kapitel.
Im ersten Kapitel werde ich dir einige Generalia
zur Genüge dartun. Im zweiten Kapitel die Arten
der Noten. Im dritten vom Modus. Im vierten
vom Tempus. Im fünften von der Prolatio. Im
sechsten von den Pausen. Im siebten von der
Imperfektion. Im achten von den Punkten. Im
neunten von der Perfektion. Im zehnten von den
Zeichen. Im elften von der Synkopation. Im
zwölften von der Alteration. Imdreizehnten von
der Verdopplung. Im vierzehnten von den
Ligaturen. Im fünfzehnten und letzten von den
Proportionen des allgemeinen Gebrauches.
Das erste Kapitel ist, wie die Musik definiert
wird. Sie wird folgendermaßen definiert: Musik
ist die eine freie Wissenschaft, die die Art
behandelt, wie man kunstvoll singt.Oder
zweitens so gemäß dem Philosophen der
Früheren: Harmonie ist das Verhältnis der
Zahlen in der Höhe und der Tiefe. Oder so:
Musik ist eine Wissenschaft, die die Töne und
den Verhalt der Töne lehrt. Isidor aber definiert
im dritten Band der Etymologiae so: Musik ist
die Versiertheit im schönen Gesang, die in einem
bestimmten Klang und Gesang besteht. Und sie
wird in die abgemessene und die unabgemessene
unterteilt. Die Gebiete des unabgemessenen
werden fortgelassen. Die Mensural- bzw.
Figuralmusik wird folgendermaßen definiert: sie
ist die auf wundersame Art proportionierte
Herrin der Künste, lieblich im Anblick,
ergötzlich im Hören, die Gierigen verstärkend,
die Traurigen erheiternd, die Matten
verwöhnend, die Schlafenden erweckend, die
Wachen einschläfernd, die Neidigen verwirrend,
die Liebe nährend, den Besitzer ehrend, der
Schluss der Schuldigkeit wird versichert,
schließlich ist sie zum Lobe Gottes eingerichtet.
Haec quidem ipsa mensuralis musica operatur.
Dicitur enim musica a mois Graece et aqua
Latine et icos scientia, quasi [43] scientia iuxta
aquam inventa. Quia Pythagoras ambulans pro
solatio invenit fabricam circa aquam, ex cuius
reflectione malleorum soni fabricatae fuerant
diversae consonantiae, et sic ipse motus fuit ad
compositionem huius artis musicalis.
Est tamen alia opinio aliquorum dicentium
ipsam musicam esse inventam a quodam stipite
Cain nomine Jubal qui erat filius Lamech ut
patet Genesis capitulo quarto, ubi ipsum Jubal
patrem musicorum appellat; et post inventionem
musicae audiens Adam prophetasse duo futura
mundi diluvia, unum aquarum, aliud igneum,
duplicibus columnis artem musicalem inscripsit,
in marmore ne per diluvium aquae periret, et in
lateribus ne incendio periret: quas duas
columnas narrant in terra Syriae hucusque
permanisse.
Est autem tertia opinio aliquorum dicentium
ipsam musicam fore inventam per Amphionem.
Quarta opinio fuit illorum dicentium ipsam
musicam esse repertam per Orpheum, quem
philosophi dicunt armonias a celorum motibus
originaliter accepisse, dicentium quia ratione
confricationis corporum celestium consurgat
maxima melodia.
[44] Graeci tamen asserunt Pythagoram
philosophum musicae scientiae [esse]
inventorem, ut prima opinio dixit. Audiens enim
sonorum disparitatem et melodiam in sonis
malleorum, conclusit hoc peramplius humana
voce fieri. Cui primae opinioni Macrobius
philosophus concordat, similiter et Boetius qui
hanc artem de Graeco in Latinam transtulit.
Huius itaque musicae artis notitia quam utilis
quam delectabilis quam necessaria existat tam
apud modernos quam veteres multorum scripta
doctorum patescunt. Sed pro speciali eius
recommendatione probatur necessaria, utilis, ac
delectabilis, de quibus per ordinem tibi dicam.
Primo probatur necessaria quia illa scientia
videtur esse necessaria sine qua clericus laudes
Dei congruenter et debite cantando pronunciare
non potest. Principalis scientia est huius modi
ergo et cetera. Brevior est Augustini dicentis de
vita et honestate clericorum. Sacerdos gerens
curam animarum tenetur quatuor scire in
ecclesia Dei, scilicet grammatica ut quae quis
legit intelligat. Secundo ius canonicum ut causas
in confessione evenientes debite exponat. Tertio
calendas ut festa mobilia et huiusmodi quae
occurrunt in ecclesia populo Catholico debite
pronunciat. Quarto musicam ut cantum in
divinis officiis a sanctis patribus, scilicet
Gregorio, Ambrosio, Bonifacio, et ab aliis
institutum [45] debite promat armonia. De
quorum numero tribus primis praemissis, de
quarto ibi dicitur, scilicet musica, quae est
necessaria ad laudes Dei in ecclesia
decantandas, quia propter dulcem cantum
populus Christianus magis ad devotionem
excitatur.
Secundo quod sit utilis patet quia de ea
tanguntur haec verba. Haec est enim illa
omnium liberalium excellentissima ars quae
ceteris artibus derelictis sola volat ante tribunal
Dei ubi canunt Angeli et Archangeli canticum
novum. Hoc idem confirmat David dicens,
cantate Domino canticum novum quia mirabilia
fecit. Idem testatur in quadam antiphona de
omnibus sanctis. In civitate Dei ibi sonant
iugiter carmina sanctorum cum Angelis et
Archangelis. Hymnum Deo decantant ante
thronum Dei alleluia alleluia.
Tertio quod sit delectabilis quia de ea dicitur:
haec est illa nobilissima scientia cum qua sancti
in devotionibus suis se occupant, peccatores
veniam petunt, tristes consolantur, et pugnantes
animosiores fiunt, ut patet de clangore tubae vel
aliorum instrumentorum musicalium, quia de
quanto clangor tubae fit velocior, [46] de tanto
animus erit crudelior ad bellandum. Et haec
modulatio vocis animum mollem confortat et
omnem singulorum fatigationem consolatur.
Quod etiam tangit Aristotles octavo Politicorum,
prorumpens in haec verba: Animalia naturaliter
delectantur in musicis instrumentis. Item
melodia iratos et aliis passionibus occupatos
saepe alleviat, ipsos laetos faciens, ut patet per
Aristotlem in eodem. Item spiritu maligno vexati
in sono musicalium instrumentorum lenius se
habent, ut legitur Primo Regum sedecimo. Quod
quantumcumque spiritus malignus arripuit Saul
regem, David tulit citharam percutiens et sic
refocillabatur spiritus Saul et melius se habebat.
Item aves tamquam cantum percipientes
incessanter canunt laudantes Dominum Deum
creatorem suum. Quare et nos homines
rationales creatorem laudare debemus iuxta
dictum Davidis psalmo centesimo et
quinquagesimo: Laudate nomen eius in choro, in
tympano, et psalterio; ubi tangit novem genera
instrumentorum musicalium. Domino igitur sic
laudato et glorificato hic in terris a nobis,
glorificat nos pater eius qui in celis est, ut ait
Dominus in evangelio: Quicumque honorificat
[47] me honorificabit eum et pater meus qui in
celis est.
Sic itaque audisti quod musica sit necessaria,
utilis, et delectabilis.
[II]
L42v-43r R267-269 CS477-478
II: Capitulum secundum de notarum speciebus
quarum sunt quinque, scilicet maxima [MXv],
longa [Lv], brevis [Bv], semibrevis [Sv],
minima [Mv]. Sunt autem aliae tres notae quae
proprie de speciebus non reputantur, scilicet
semiminima [M], fusa [SM], et semifusa
[M2vxdx], quia ad minimam reducuntur. Et hoc
est verum quum minimae proportionantur ut
patebit in quinto decimo capitulo.
Ad cognoscendum autem illas species, octo
dantur regulae. Prima regula: omnis nota
quadrangularis habens filum datum ex sua
dextra parte sursum aut deorsum, si eiusdem
notae longitudo triplicat latitudinem, id est si
eius longitudo in proportione ter triplicat
latitudinem, illa nota semper est maxima:
exemplum [48] [MXv,MXvcsdx], et dicitur ex
speciebus maxima quia omnibus aliis notis sive
speciebus maior est prolongando in modulando.
Secunda regula: omnis nota quadrata habens
filum ductum ex sua parte dextra sursum aut
deorsum, si eiusdem notae longitudo et latitudo
in proportione equales sunt, semper longa est:
exemplum [Lv,Bvcsdx], et dicitur haec nota
longa quia sequentibus maior est et
praecedentibus brevior. Tertia regula: omnis nota
quadrata nullum filum habens brevis est:
exemplum [Bv], et dicitur brevis quia brevior est
maxima et longa. Quarta regula: omnis nota ad
modum ovi formata in medio spissa inferius et
superius acuta nullum habens filum semibrevis
est: exemplum [Sv], et dicitur semibrevis quia
brevior est brevi. Quinta regula: omnis nota in
corpore formata ut semibrevis habens filum
ductum sursum aut deorsum minima est:
exemplum [Mv,Svcd], et dicitur minima quia
omnibus notis superioribus est minor. Sexta
regula: omnis nota in toto formata ut minima
colore variata semiminima est: exemplum [M],
vel colore non variata sed habens uncum datum
deorsum in dextra parte simili modo
semiminima est, id est medietas minimae ergo in
prolatione imperfecta, ut hic: [SMv]. Septima
regula: omnis nota formata in toto ut [49]
minima colore variata habens uncum datum
deorsum in dextra parte fusa dicitur Latine sed
Gallice dicitur fusiel, ut hic: [SM], vel colore
non variata sed habens duos uncos ductos
[deorsum] in dextra parte simili modo fusa
dicitur Latine item Gallice fusiel, ut hic:
[SMv2vxdx]. 0ctava regula: omnis nota formata
in toto ut minima colore variata habens duos
uncos deductos deorsum in dextra parte
semifusa est, ut hic: [SM2vxdx], vel colore non
variata sed habens duos uncos datos deorsum in
dextra parte et habens filum ductum deorsum et
uncum sursum in sinistra parte simili modo
semifusa est, ut hic: [SMv2vxdxcdvxsn], sed
dicitur Gallice semifusiel. Superadditur tibi nona
regula quae talis est: omnis nota formata ad
modum ligonis non habentis manubrium, ut hic:
[Lig2vod], vel habentis manubrium
[Lig2vcdsnod], vel formata ad modum sotularis,
ut hic: [Lig2vcssnod] dupla dicitur; et hoc ideo,
quia duas species in se continet. Illa enim quae
sic formatur [Lig2vod] continet longam et
brevem. Sed illa [Lig2vcdsnod] continet brevem
et brevem. Sed illa [Lig2vcssnod] semibrevem
et semibrevem. Et illud erit iudicium si finis
tendit in altum, ut hic:
[Lig2voa,Lig2vcdsnoa,Lig2vcssnoa]; et licet
longa imperfecta etiam continet duas breves,
similiter brevis imperfecta duas semibreves, hoc
tamen solum fit in unisono. Sed nota dupla
numquam facit unisonum respectu principii et
finis eius, sed semper tonum vel semitonum vel
ditonum et ceteris modis musicae, quare dupla
dicitur et non aliter. Secundam tamen plures
semper [50] musicos dicitur oblonga, et hoc
propter figurationem eius; et haec species solum
quoad eius figurationem dicitur species, quia
comprehendit sub aliis ut dictum est.
[III]
L43r-43v R269-270 CS478-479
III: Capitulum tertium est de modo: ubi
sciendum quod multis modis sumitur modus,
scilicet moraliter ut cum dicitur modus est
pulcherrima virtus, similiter localiter ut modus
est adiacens rei determinatio de quibus non est
ad propositum. Sed ut hic sumitur, est
coordinatio seu dispositio figurarum varios
effectus animi in cantando demonstrans. Et est
duplex, scilicet maior et brevior. Modus maior
tenet se in ordine ad maximas et habet duplex,
scilicet perfectus et imperfectus. Modus maior
perfectus est coordinatio longarum figurarum
per ternarium numerum computata, ut hic:
[MXv,Lv,Lv,Lv]. Modus autem maior
imperfectus est coordinatio longarum figurarum
per binarium numerum computata, ut hic:
[MXv,Lv,Lv]. Sed modus brevior tenet se in
ordine ad longas et etiam est duplex, scilicet
perfectus et imperfectus. Modus brevior
perfectus est coordinatio brevium figurarum per
ternarium numerum computata, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv]. Modus minor imperfectus est
coordinatio brevium figurarum per binarium
[51] numerum computata, ut hic: [Lv,Bv,Bv].
Ubi advertendum est quod modus brevior
perfectus rarus nobis est. Modus autem maior
perfectus rarissimus est et ideo, quomodo
titulares modi cognosci habeant, relinquitur
quoad maiorem perfectum. De aliis autem potest
haberi cognitio quae duplex est, scilicet a priori
et est quum alicui cantui praeponitur signum
speciale de quibus latius dicetur capitulo de
signis. Alia cognitio habetur a posteriori et est
quum aliqua certa signa per processum cantus
reperiuntur. Primo igitur modus brevior
perfectus similiter maior cognosci habent quum
in eorum tenore pausa reperitur tria tegens
spatia. Secundo quum in ligatura vel extra
ligaturam brevis cum longa ordinatur vel valor
brevis. Tertio quum valor brevis, scilicet pausa,
ordinatur cum longa, vel tres semibreves. Quarto
quum tres breves vel valor trium brevium simul
ordinantur, vel brevis cum pausa duorum
temporum simul ordinatur. Quinto quum longa
cum pausa tegente unum spatium simul
ordinatur. Sexto quum duae breves inter se
punctum habentes ponuntur inter duas longas.
Septimo quum longa sequens longam habet
punctum. Exempla patent per ordinem:
[CSM35:51; text: Exempla primi, secundi, tertii,
quarti, quinti, sexti, septimi] [ANO12TCF
01GF]
[52] Sed si illa signa hic posita non reperiuntur
in aliquo cantu, tunc talis cantus est de modo
maiori et minori imperfecto; et haec de modo
sufficiant.
[IV]
L43v-44r R270-271 CS479
IV: Capitulum quartum est de tempore: ubi
notandum quod, licet tempus secundum
Aristotlem dicitur mensura secundum primus et
posterius, tamen secundum musicum tempus est
mensura vocis prolatae vel obmissae sub uno
motu continuo. Et est duplex, scilicet maius et
minus.
Tempus maius est duplex, scilicet perfectum et
imperfectum. Tempus maius perfectum est quum
brevis valet tres semibreves quarum quaelibet
valet tres minimas, ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Mv,Mv,Mv]. Tempus maius
imperfectum est quum brevis valet duas
semibreves quarum quaelibet valet tres minimas,
ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,Mv,Mv,Mv].
Sed tempus minus etiam est duplex, scilicet
perfectum et imperfectum. Tempus minus
perfectum dicitur quum brevis valet tres
semibreves quarum quaelibet valet duas
minimas, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Mv,Mv].
Tempus minus imperfectum est quum brevis
valet duas semibreves quarum quaelibet valet
duas minimas, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,Mv,Mv].
Corolarium primum: [53] novem minimae
faciunt tempus maius perfectum. Corolarium
secundum: sex minimae faciunt tempus maius
imperfectum vel tempus minus perfectum.
Corolarium tertium: quatuor minimae faciunt
tempus minus imperfectum.
Ulterius sciendum quod cognitio temporis
perfecti dupliciter potest haberi, uno modo a
priori et hoc per signum quod cantui
praeponitur, alio modo a posteriori. Et hoc
contingit octo modis. Primo quum duae pausae
semibreves trahuntur deorsum a superiori linea
per medium spatii. Secundo quum tres
semibreves simul ordinantur immediate, vel sex
vel novem et ceteris. Tertio quum brevis
invenitur cum semibrevi ad eam pertinente, vel
pausa semibrevis pertinet ad brevem. Quarto
quum pausa minimae vel semibrevis in maiori
prolatione imperficiunt brevem. Quinto quum in
maiori prolatione tres minimae disponuntur cum
tribus semibrevibus quas imperficiunt. Sexto
quum in maiori prolatione reperiuntur duae
semibreves cum minima altera, semibrevi
habente punctum perfectionis. Septimo quum
reperiuntur duae breves habentes inter se duas
semibreves cum puncto. Octavo quum cum
semibrevi ordinantur duae minimae vel
equivalentes et pausa semibrevis. Exempla
patent et cetera
[CSM35:53; text: Primi, Secundi, Tertii, Quarti,
Quinti, Sexti, Septimi, Octavi] [ANO12TCF
01GF]
Sed si illa signa hic posita non reperiuntur in
aliquo cantu, tunc talis cantus est de tempore
imperfecto tam maiori quam breviori; et haec
brevia de tempore sufficiant.
[54] [V]
L44r-44v R271-273 CS479-480
V: Capitulum quintum est de prolatione: ubi
sciendum quod prolatio secundum musicum sic
[diffinitur] est cognitio soni semibrevibus
minimisque figuris mensurati. Et est duplex,
scilicet maior et minor. Prolatio maior est
duplex, scilicet perfecta et imperfecta. Prolatio
maior perfecta est quum semibrevis valet tres
minimas quarum quaelibet valet alias tres
minimas facientes proportionem triplam, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,3,Mv,Mv,Mv]. Prolatio
maior imperfecta est quum semibrevis valet duas
minimas quarum quaelibet valet tres minimas
facientes proportionem triplam, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,3,Mv,Mv,Mv].
Sed prolatio minor etiam est duplex, scilicet
perfecta et imperfecta. Prolatio minor perfecta
est quum semibrevis valet tres minimas quarum
quaelibet valet duas alias minimas constituentes
proportionem duplam, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,2,Mv,Mv]. Prolatio minor
imperfecta est quum semibrevis valet duas
minimas quarum quaelibet valet duas alias
minimas facientes proportionem duplam, ut hic:
Ex. 40 [Sv,Mv,Mv,Mv,2,Mv,Mv].
[55] Ulterius sciendum quod cognitio prolationis
maioris dupliciter potest haberi, uno modo a
priori et hoc per signum quod cantui
praeponitur, alio modo a posteriori et hoc
contingit octo modis. Primo quum pausae
duarum minimarum ordinantur immediate cum
una minima. Secundo quum una semibrevis
immediate ponitur cum pausa minima. Tertio
quum tres minimae simul ordinantur immediate.
Quarto quum brevis ponitur inter duas minimas
eam imperficientes. Quinto quum duae minimae
ponuntur inter duas semibreves habentes inter se
punctum divisionis. Sexto quum pausae
minimarum habent inter se minimam. Septimo
quum tres semibreves cum tribus minimis
mixtim ordinantur. 0ctavo quum duae pausae
minimarum ponuntur inter duas semibreves,
inter quas pausas mediat punctus. Exempla
horum habentur per ordinem:
[CSM35:55; text: Primi, Secundi, Tertii, Quarti,
Quinti, Sexti, Septimi, Octavi] [ANO12TCF
01GF]
Si illa signa hic posita non reperiuntur in aliquo
cantu, tunc talis cantus est minoris prolationis.
Ulterius notandum quod modus, tempus, et
prolatio, de quibus dictum est, dicuntur gradus
speciales artis musicae per quos ascenditur
tamquam per magis principalia. Secundo
notandum quod secundum Boetium omne
ternarium dicitur perfectum in musica, et omne
binarium semper imperfectum dicitur. Tertio
advertendum quod valor omnium notarum
habebitur in hac tabula et cetera. Hic non est
defectus.
[56] [VI]
L45r R274 CS480-481
VI: Sextum capitulum est de pausis: ubi
sciendum pausa secundum musicum sic
diffinitur: est obmissio vocis in quantitate debita
alicuius modi facta. Ad cognoscendum autem
omnes pausas, septem dantur regulae.
Prima [regula]: pausa omnia tegens spatia dicitur
pausa generalis ubi tam tenor quam discantus et
aliae voces simul pausantur. Secunda regula:
omnis pausa tria tegens spatia tria valet tempora,
et hoc communiter in modo perfecto. Tertia
regula: omnis pausa duo tegens spatia duo valet
tempora, et talis communiter ponitur in modo
imperfecto. Quarta regula: omnis pausa unum
tegens spatium unum valet tempus. Quinta
regula: omnis pausa a linea descendens ad
medium spatii valet unam semibrevem. Sexta
regula: omnis pausa a linea ascendens ad
medium spatii valet unam minimam, et dicitur
suspirium quia suspirando pausatur. Septima
regula: omnis pausa cum unco a linea ascendens
ad medium spatii valet unam semiminimam, et
talis pausa dicitur proprie acheta. Potest tamen
superaddi octava regula quae talis est: omnis
nota fusa generat pausam ad eius [57]
suppletionem, ascendentem a linea ad medium
spatii, duos uncos in dextro latere habentem. Sic
etiam posset formari nona regula de pausa
semifusa quod non est necesse propter eius
difficultatem cantandi, et harum regularum
exempla habentur hic per ordinem et cetera.
Exemplum
[CSM35:57; text: Primi, Secundi, Tertii, Quarti,
Quinti, Sexti, Septimi, Octavi] [ANO12TCF
01GF]
Ubi advertendum plures pausae simul ponuntur,
tot quot ponuntur tot sunt pausae sive ascendant
sive descendant; et haec de pausis sufficiant.
[VII]
L45r-45v R274-276 CS481-482
VII: Capitulum septimum de imperfectione: ubi
sciendum quod imperficere est unam notam
perfectam imperfectam reddere. Ex qua
diffinitione sequitur correlatione quod
imperfectio solum causatur in illo quod est
perfectum, scilicet in modo perfecto, tempore
perfecto, et prolatione perfecta. Ratio quia illud
quod perfectum est ulterius perfici non potest,
sed bene imperfici.
[58] In modo itaque maiori perfecto, maxima
potest imperfici a longa et hoc dupliciter, vel a
parte ante vel a parte post. Exemplum primi:
[Lv,MXv]. Exemplum secundi: [MXv,Lv] in
quibus exemplis maxima solum valet duas
longas, id est sex tempora. Et hoc est verum si
longae sunt perfectae. Si enim essent
imperfectae, tunc maxima valet solum quatuor
tempora. Secundo, maxima imperficitur a brevi
virtute longae, et hoc tribus modis. Primo: a
parte ante, ut hic: [Bv,MXv] ubi maxima solum
valet quinque tempora. Secundo: a parte post,
[ut hic]: [MXv,Bv] ubi iterum maxima solum
valet quinque tempora. Tertio: imperficitur tam a
parte ante quam a parte post a brevi, ut hic:
[Bv,MXv,Bv] ubi maxima solum valet quatuor
tempora propter duas breves; et amplius non
potest imperfici nec minui saltem ratione
longarum.
Sed in modo minori perfecto, longa potest
imperfici a brevi et hoc dupliciter, vel a parte
ante, ut hic: [Bv,Lv] vel a parte post, ut hic:
[Lv,Bv] in quibus exemplis longa solum valet
duo tempora. Secundo, longa imperficitur a
semibrevi virtute brevis. Primo: a parte ante, ut
hic: [Sv,Lv] ubi longa solum valet octo
semibreves. Secundo: a parte post, ut hic:
[Lv,Sv] ubi longa etiam valet 8 semibreves.
Tertio: a parte ante et post, ut hic: [Sv,Lv,Sv] ubi
longa solum valet septem semibreves. Et scias
[59] quod imperfectio longarum per semibreves
rara est, sed communiter longa de modo
imperfecto imperficitur, non virtute sui quia
prius imperfecta est cum solum valet duo
tempora, attamen virtute brevium in ea
inclusarum, imperfici potest a semibrevi tribus
modis. Primo: a parte ante, ut hic: [Sv,Lv] ubi
longa valet quinque semibreves. Secundo: a
parte post, ut hic: [Lv,Sv] ubi longa iterum valet
quinque semibreves. Tertio: ante et post, ut hic:
[Sv,Lv,Sv] ubi longa solum valet quatuor
semibreves, id est duo tempora imperfecta.
Ulterius notandum quod in tempore perfecto
brevis imperfici potest a semibrevi et hoc
dupliciter. Primo: a parte ante, ut hic: [Sv,Bv]
ubi brevis valet duas semibreves. Secundo: a
parte post, ut hic: [Bv,Sv] ubi iterum brevis valet
duas semibreves. Sic etiam semibrevis in maiori
prolatione et breviori perfectis imperfici potest a
minima et hoc dupliciter. Primo: a parte ante, ut
hic: [Mv,Sv]. Secundo: a parte post, ut hic:
[Sv,Mv] et ceteris.
Et notandum quod capitulum de pausis praecedit
hoc presens capitulum, et hoc ea ratione quia
sicut una nota imperficitur ab alia, ita eadem
nota imperfici potest a pausa valente talem
notam, verbi gratia maxima imperfici habet a
longa sic etiam imperfici habet a pausa valente
unam longam, scilicet quae tria tegit spatia.
Similiter longa imperficitur a brevi sic etiam
longa imperficitur a pausa valente brevem et
ceteris. Ex quo ergo [60] imperfectio habet fieri
per pausas, quare capitulum de pausis merito
praecedit presens; et haec de imperfectione
sufficiant.
[VIII]
L45v-46r R276-277 CS482
VIII: Capitulum octavum de punctis: ubi
sciendum quod licet punctus in quantite
minimus sit tamen in potestate maximus, ut
videbitur. Et est triplex, scilicet augmentationis
et divisionis, augmentationis et divisionis simul.
De qua triplicati puncti dantur tres regulae.
Prima regula: quod punctus augmentationis
figuram imperfectam de sui natura perficit,
scilicet addendo sibi dimidietatem sui valoris
seu augmentari facit. Unde ait Boetius: Omne
binarium per punctum augmentationis fit
ternarium, et talis punctus debet poni in medio
corporis figurae quam perficit. Exemplum, ut
hic: [Bv,pt,Sv,pt,Mv]. Secunda regula: quod
punctus divisionis figuram perfectam de sui
natura imperfici facit auferendo sibi tertiam
partem sui valoris, et talis punctus non debet
poni in medio corporis figurae sed supra aut
subtus a latere dextro, ut hic: [Bv,pt,Sv,pt,Mv].
Exemplum ubi dividit: [Bv,Sv,pt,Sv,Bv] similiter
hic: [Sv,Mv,pt,Mv,Sv] in quibus exemplis si
punctus non poneretur. prima brevis esset
perfecta similiter et secunda semibrevis alteratur
et secunda brevis etiam esset perfecta. Sed ex
quo punctum hic [61] ponitur, ambae breves
erunt imperfectae et hoc fit per punctum
divisionis, non tamen virtute sui sed virtute
semibrevium, ut patet intuenti. Tertia regula:
quod punctus augmentationis et divisionis simul
figuram perfectam de sui natura imperfici facit
auferendo sibi tertiam partem sui valoris, et
imperfectam perficit addendo sibi medietatem
sui valoris, et etiam debet poni in medio
corporis. Sed quomodo talis punctus cognosci
habet difficile est. Et ergo utimur alio modo,
quod coniunctim loco eiusdem puncti circa
eandem notam duo puncta ponimus, unum in
superiori parte, et aliud in inferiori vel in medio.
Per primum punctum intelligitur divisio; per
secundum augmentatio seu perfectio, et sic
faciliter cognosci talis punctus debet cum
duplicatus ponatur. Ubi ergo punctus
perfectionis seu augmentationis, et quomodo et
quum, habebit in capitulo sequenti, scilicet de
perfectione; sed ubi, quomodo, quum utimur
puncto divisionis habebit in capitulo duodecimo
de alteratione; et haec de puncto sufficiant.
[IX]
L46r R277 CS482-483
IX: Capitulum nonum de perfectione: ubi
sciendum quod perficere est notam imperfectam
perfectam reddere. Et fit in [62] modo, tempore,
et prolatione imperfectis, et hoc mediante
puncto. Ideo, capitulum de punctis convenienter
est praemissum.
Notandum itaque est quandocumque in modo
imperfecto punctus additur maximae vel longae,
talis punctus reddit illas figuras perfectas.
Exemplum de longa, ut hic: [Lv,pt]. Exemplum
de maxima, ut hic: [MXv,pt] in quibus exemplis
maxima valet novem tempora, ac sic si staret in
modo perfecto sine puncto. Et longa valet tria
tempora, ac si staret in modo perfecto sine
puncto.
Notandum itaque quod quandocumque in
tempore imperfecto punctus additur brevi, facit
ipsam pro tempore perfecto, ut hic: [Bv,pt] in
quo exemplo brevis valet tres semibreves, ac si
staret in tempore perfecto sine puncto.
Notandum tertio quod quandocumque in
prolatione imperfecta punctus additur semibrevi,
facit ipsam stare pro tribus minimis, ac si staret
in prolatione perfecta sine puncto, ut hic: [Sv] et
cetera. In quo exemplo illa semibrevis valet tres
minimas et ceteris.
Dubitatur utrum illae notae etiam perficiantur,
scilicet minima, semiminima, fusa, et semifusa.
Pro quo consideranda est generalis regula: omnis
punctus augmentationis sive perfectionis additus
cuicumque notae semper valet medietatem talis
notae praecedentis. Ex quibus correlatione
sequitur quod omnis nota imperfecta per
punctum augmentationis perficitur. Dico
nominatim imperfecta quia illud quod perfectum
est ulterius perfici non potest et ceteris.
[63] [X]
L46r-46v R278-279 CS483
X: Capitulum decimum est de signis: ubi
sciendum quod signum dupliciter capi potest:
quoad primus uno modo a posteriori, de quo
dictum est in capitulis tertio, quarto, et quinto;
alio modo signum consideratur a priori, et hoc
multipliciter. Primo quum tale signum deservit
proportionibus, de quibus dicetur in capitulo de
proportionibus. Secundo quum deservit modo
perfecto, id est cantui de modo perfecto, et tunc
sic formatur: [3]. Sed quum tale signum non
ponitur, tunc talis cantus est de modo
imperfecto, quia hoc privative cognosci habet,
ubi sciendum quod hoc signum iam
praefiguratum etiam est signum proportionis
triplae. Attamen differentia affigurari potest,
quum enim est signum proportionis triplae, tunc
se solo ponitur. Sed quum est signum modi
perfecti, tunc adiungitur alteri, ut hic: [O3,C3]
vel hic: [Od3,Cd3]. Tertio sed illud signum
deservit tempori perfecto quod sic formatur: [O]
quod signum est perfectus circulus quia perfecto
cantui deservit. Quarto: illud signum quod
deservit tempori imperfecto sic formatur: [C]
quod signum est medius et imperfectus circulus
quia imperfecto cantui deservit. Quinto: illud
quod deservit prolationi perfectae sic formatur:
[signum] quod signum continet unum tractum
cum tribus punctis. Sexto: illud signum quod
deservit [64] prolationi imperfectae sic formatur:
[signum] quod signum continet unum tractum
cum duobus punctis; ubi sciendum quod illa duo
signa prolationis non sunt amplius in usu
moderno. Sed perfecta prolatio sic habet
cognosci a priori, scilicet quum in uno illorum
duorum signorum ponitur punctus, tunc est
prolatio perfecta, ut hic: [Od,Cd] quum autem
non ponitur punctus, tunc est prolatio
imperfecta, ut hic: [O,C], et hoc est iam in usu
modernorum cantandi. Septimo: aliquod signum
dicitur signum reinceptionis quod sic formatur:
[CL3d,C3d] in quo signo sunt tractus habentes
puncta extrinsece in utrisque lateribus. 0ctavo:
aliquod signum dicitur signum aspirationis quod
sic formatur: [signum] in quo signo sunt quatuor
tractus ad modum crucis obliquae. Nono:
aliquod signum dicitur signum concordationis
quod alio nomine dicitur cardinalis quia
formatur ad modum pilei cardinalis, ut hic:
[CBd]. Decimo: aliquod signum dicitur signum
congruentiae, scilicet ubi cantus universi
congruunt: [signum] in quo signo ponuntur tria
puncta triangulariter. De aliis autem signis
dicetur in capitulo sequenti quod est de
sincopatione.
[XI]
L46v R279 CS483-484
XI: Capitulum undecimum de sincopatione: ubi
sciendum quod secundum musicum sincopatio
sic diffinitur. Est valoris notarum ablatio cuius
duae sunt species, scilicet semiditas et
diminutio.
[65] Semiditas est alicuius cantus medietatis
ablatio et habet fieri in tempore imperfecto
minoris prolationis imperfectae, et eius est tale
signum quum paragraphum, id est unus simplex
tractus, ponitur in medio semicirculi, ut hic:
[Cdim,Crhsn]. Correlationum cantus cui tale
signum praeponitur solum omnium notarum
medietas canitur, et hoc est verum si non
supervenit alius signum. Ubi sciendum quod
unumquodque signum vim suam amittit alio
signo superveniente.
Secunda species est diminutio, et est alicuius
cantus tertiae eius partis ablatio. Et habet fieri in
tempore perfecto, tam prolationis perfectae
quam imperfectae. Similiter in tempore
imperfecto non brevioris sed maioris prolationis,
etiam tam perfectae quam imperfectae; et eius
est signum non unum sed plura quia in pluribus
fieri habet. Primo quum paragraphum ponitur in
medio unius circuli integri non habentis in
medio punctum, ut hic: [Odim]; huius modi
cantus medietas non tollitur sed solum tertia
pars, hoc tantum est dicere quod velocius canitur
quam si paragraphum non poneretur in medio.
Secundo quum paragraphum ponitur in medio
unius integri circuli habentis punctum in medio,
ut hic: [Oddim]; in cuius signi cantu causatur
diminutio. Tertio quum paragraphum ponitur in
medio semicirculi habentis punctum, ut hic:
[Cddim], vel sic: [Cdrhsn]; in cuius signi cantu
similiter causatur diminutio. Quarto quum fit
notarum denigratio, tunc ut communiter causatur
diminutio. Dico autem communiter [66] quia
ulterius non est verum. Et illa diminutio huius
quarti modi iam apud modernos musicos
multum consistit in proportione sesquialtera, de
qua dicetur ex post; et haec de sincopatione
sufficiunt et cetera.
[XII]
L47r-47v R280-282 CS484-485
XII: Capitulum duodecimum est de alteratione:
ubi sciendum quod secundum musicum alteratio
sic diffinitur. Est unius notae in eadem figura
dupla eius acceptio, et habet fieri in tribus primis
gradibus musicae, scilicet modo, tempore, et
prolatione perfectis.
Est autem modus duplex, scilicet maior et
brevior. De modo itaque maiori nihil dicemus
quoad alterationem, ubi sic breves alterantur in
ordine ad longas, sic longae alterantur in ordine
ad maximas. Cum autem in usu modus maior
non sit propter eius prolixitatem accentuationis
seu modulationis, ideo de modo brevior sic
dicemus quod in eo brevis alteratur et hoc
dupliciter, scilicet extra ligaturam et in ligatura;
ut quum duae breves ponuntur inter duas longas,
tunc prima brevis valet unum tempus et secunda
brevis valet duo tempora per alterationem et
vocatur brevis altera quasi alterata, id est
duplicata. Exemplum extra ligaturam:
[Lv,Bv,Bv,Lv]. In ligatura, ut hic:
[Lig2vLa,Lig2vacddx]. Et hoc est verum si non
mediat punctus inter illas duas breves, [67] quia
si sic tunc prima brevis imperficit primam
longam, et secunda secundam, ut hic:
[Lv,Bv,pt,Bv,Lv] in quo exemplo prima longa
valet duo tempora et quaelibet brevis valet unum
tempus. Si autem numerus ternarius mediaverit
inter duas longas, tunc quaelibet longa valet tria
tempora et quaelibet brevis unum tempus, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,Lv]. Si autem una fuerit superflua
ultra numerum ternarium, tunc prima brevis
imperficit primam longam, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,Bv,Lv] in quo exemplo prima
brevis imperficit primam longam et prima longa
valet duo tempora, et quaelibet brevis unum
tempus et ultima longa valet tria tempora: et hoc
est verum si punctus divisionis non mediat inter
penultimam et ultimam brevem, quia si sic tunc
ultima brevis imperficit ultimam longam et hic
ultima longa valet duo tempora et quaelibet
brevis valet unum tempus et hic prima longa
valet tria tempora, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,pt,Bv,Lv]. Si autem duae fuerint
superfluae ultra numerum ternarium inter duas
longas, tunc tres primae capiuntur pro
perfectione et ultimae duae breves valent tria
tempora per alterationem ultimae brevis, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,Bv,Bv,Lv] in quo exemplo
quaelibet longa valet tria tempora et ultima
brevis valet duo tempora per alterationem, et
quaelibet aliarum brevium valet unum tempus.
Quantum ad secundum. alteratio in tempore
perfecto sic fieri habet quum duae semibreves
mediant inter duas breves, tunc secunda
semibrevis valet duas semibreves per
alterationem, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Bv] et hoc est
verum si punctus divisionis non mediat inter
illas duas semibreves, quia si sic tunc prima
brevis imperficitur a prima semibrevi et secunda
a secunda, ut hic: [Bv,Sv,pt,Sv,Bv] in quo
exemplo quaelibet brevis valet duas semibreves
[68] et quaelibet semibrevis valet seipsam. Si
autem numerus ternarius semibrevium
mediaverit inter duas breves, tunc quaelibet
brevis valet tres semibreves ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Bv]. Et idem erit de sex, novem,
duodecim, 15, 18, vel quocumque numero
ternario dato. Si autem una semibrevis fuerit
superflua ultra numerum ternarium, tunc prima
semibrevis imperficit primam brevem, ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Bv] in quo exemplo prima
brevis imperficitur a prima semibrevi et valet
duas semibreves, et quaelibet semibrevis valet
seipsam et ultima brevis valet tres semibreves
temporis perfecti; et hoc est verum si punctus
divisionis non praeponitur ultimae semibrevi,
quia si sic tunc ultima semibrevis imperficit
ultimam brevem, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,pt,Sv,Bv]
in quo exemplo prima brevis valet tres
semibreves et quaelibet semibrevis seipsam et
ultima brevis etiam valet seipsam, sed
imperfecte. Si autem duae semibreves fuerint
superfluae ultra numerum ternarium, tunc ultima
semibrevis debet alterari, ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Sv,Bv] in quo exemplo
quaelibet brevis valet tres semibreves et ultima
semibrevis valet duas semibreves. Et vocatur
semibrevis altera, id est alterata; et hoc est
verum si punctus non mediat inter ultimam et
penultimam semibreves, quia si sic tunc ultima
quam etiam prima imperficiuntur, ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,pt,Sv,Bv].
Quantum ad tertium: alteratio in prolatione
maiori et breviori perfectis sic fieri habet: quum
duae minimae mediant inter duas semibreves,
tunc secunda debet alterari quae vocatur minima
[69] altera, id est alterata, ut hic: [Sv,Mv,Mv,Sv]
in quo exemplo quaelibet semibrevis valet tres
minimas et prima minima seipsam et secunda
minima alteratur; et hoc est verum si non mediat
punctus divisionis inter duas minimas, quia si sic
tunc prima minima imperficit primam
semibrevem et secunda secundam, ut hic:
[Sv,Mv,pt,Mv,Sv] in quo exemplo quaelibet
semibrevis valet duas minimas et quaelibet
minima seipsam. Si autem plures minimae
mediaverint inter duas semibreves, tunc
considerandum est numerus illarum minimarum
utrum sit ternarius, [quia] si sic tunc quaelibet
semibrevis valet tres minimas et semper tres
minimae valent unam semibrevem, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Sv]. Si autem minima fuerit
superflua, tunc prima imperficit primam
semibrevem, ut hic: [Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,Sv] in
quo exemplo prima semibrevis valet duas
minimas et ultima semibrevis valet tres minimas
et quaelibet minima valet seipsam; et hoc est
verum si punctus divisionis non praecedit
immediate ultimam minimam, quia si sic tunc
ultima minima imperficit ultimam semibrevem,
ut hic: [Sv,Mv,Mv,Mv,pt,Mv,Sv] in quo exemplo
prima semibrevis valet tres minimas et ultima
semibrevis valet duas minimas et quaelibet alia
minima seipsam. Si autem duae minimae fuerint
superfluae, tunc ultima et penultima minimae
debent valere tres minimas et hoc per ultimae
minimae alterationem, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,Mv,Sv]; et haec de
alteratione sufficiant.
[70] [XIII]
L47v-48r R282-284 CS485-486
XIII: Capitulum tredecimum est de duplicatione:
ubi sciendum quod secundum musicum
duplicatio sic diffinitur. Est unius semibrevis
clausae inter duas minimas respective se tenentis
divisio, cuius declaratio sic patet. Quum una
semibrevis mediat inter duas minimas in breviori
prolatione, tunc semibrevis debet duplicari, et
ratio est, quia ipsa cum duabus minimis valet
duas semibreves, et computando oportet quod
dividatur in duas minimas ita quod prima pars
addatur primae minimae, et secunda secundae,
ut hic: [Mv,Sv,Mv] in quo exemplo semibrevis
medians inter duas minimas ita duplicatur. Si
autem plures semibreves mediaverint vel earum
valores, tunc quotcumque illarum semibrevium
fuerint, oportet omnes duplicari, ut hic:
[Mv,Sv,Sv,Sv,Mv].
Et valor ipsius minimae est pausa vel punctus
augmentationis additus semibrevi. Exemplum de
puncto augmentationis, ut hic: [Sv,pt,Sv,Sv,Mv].
Exemplum de pausa, ut hic: [Sv,MP,Sv,Sv,Mv]
in quibus exemplis semibrevis sequens pausam
canitur ut duae minimae ratione priori, quia
computando per semibreves oportet ipsam
dividi, et una pars ipsius debet addi pausae ita
quod pausa [71] cum parte illius semibrevis
valeat semibrevem. Si autem talis modus
eveniat, quod primo ponatur una minima, deinde
semibrevis, et iterum minima, et iterum
semibrevis, et sic deinceps, tunc sic faciendum
est quod semibrevis quae mediat inter primam
minimam et secundam debet dividi, et secunda
semibrevis manet invariabilis, id est induplicata;
et ratio illius tacta est in definitione cum
dicebatur respective se tenentis. Sed ibi secunda
semibrevis non tenet se respective, ut hic:
[Mv,Sv,Mv,Sv,Mv,Sv,Mv] in quo exemplo prima
semibrevis duplicatur ea ratione: quia
computando per semibreves, tunc semibrevis
dividitur in duas minimas et tunc prima pars
additur primae minimae ut ex illis duabus fiat
una semibrevis, et secunda pars addatur
secundae minimae ut ex illis fiat secunda
semibrevis, et hoc valent istae tres notae unum
tempus imperfectum; sed secunda semibrevis
manet invariabilis quia stat pro se ipsam et
nullum defectum patitur; et tertia semibrevis
iterum duplicatur ratione priori: et hoc eodem
modo dicendum est de puncto perfectionis vel
pausa si ponitur circa semibrevem; dicitur autem
haec duplicatio maior, scilicet si his notis,
scilicet semibrevibus et minimis sic ordinatis, ut
iam praedixi, praeponitur signum temporis
imperfecti brevioris prolationis cum paragrapho,
ut hic: [Cdim] vel signum proportionis duplae,
ut hic: [C2],tunc dicitur duplicatio brevior. Ex
quibus sequitur quod duplex est duplicatio,
scilicet maior et brevior, ut iam dictum est.
[72] Est etiam notandum quod quum una brevis
mediat inter duas minimas, tunc illa brevis debet
resolvi in duas semibreves et fit cantus ornatus
per quem cognoscitur maior prolatio, ut hic:
[Mv,Bv,Mv] et haec brevia de duplicatione
sufficiant et ceteris.
[XIV]
L48r-48v R284 CS486-487
XIV: Quartum decimum capitulum de ligaturis
de quibus breviter dantur octo regulae quarum
prima est haec: omnis nota quadrata habens
filum seu proprietatem in dextra parte sive
sursum sive deorsum longa est, sive initialis,
media, vel finalis: exemplum
[Lig2vLacddx,Lv,Lv,Lig3vLaLacddx]. Secunda
regula: omnis nota initialis in aliqua ligatura sine
proprietate a qua proxima coniuncta descendit
semper longa est: exemplum [Lig2vd,Lig2vod].
Tertia regula: omnis nota ultima quadrata
descendens in aliqua ligatura longa est, sed si
fuerit obliqua, brevis est: exemplum
[Lig2vd,Lig2vod]. Quarta regula: omnis figura
initialis in aliqua ligatura non habens
proprietatem in sinistra parte nec in dextra a qua
proxima figura ascendit semper brevis est, ut
hic: [Lig2va]. Quinta regula: omnis figura
initialis habens proprietatem in sinistra parte
deorsum brevis est: exemplum [Lig2vcdsnd].
Sexta regula: omnis ultima nota sine proprietate
in aliqua ligatura a penultima [73] ascendens
semper brevis est: exemplum [Lig2va,Lig2voa].
Septima regula: omnis media nota sine
proprietate ex utraque parte aliis coniuncta
brevis est: exemplum [Lig7vadaodad]. Octava
regula: omnis figura initialis habens
proprietatem sursum in sinistra parte semibrevis
est, et proxima eam sequens sed non ultra, nam
sub una ligatura numquam potest esse tertia
semibrevis secundam sequi quia in ligatura
numquam tres semibreves insimul dari possunt,
sed quaecumque figura semibrevem sequitur
semper longa aut brevis est: exemplum
[Lig2vcssna,Lig2cssnod,Lig2vcssnoa,Lig3vcssn
aa,Lig2vcssnod,Bv]. Dicitur nominatim figura
semibrevium quia si figura maximae sequeretur,
non esset longa aut brevis quia maxima
ubicumque ponitur sive in ligatura sive extra
ligaturam semper maxima est.
Et notandum quod inter illas octo regulas primae
tres regulae dantur de longis, sequentes vero
quatuor de brevibus, et ultima de semibrevibus;
et haec sufficiant.
[XV]
L48v-49r R285,264 CS487-488
XV: Quindecimum capitulum et ultimum est de
proportionibus:
ubi sciendum quod Jean de Muris sic dividit
proportionem in sua Musica: proportionum alia
simplex, alia composita.
[74] Proportio simplex est triplex, scilicet
multiplex, superparticularis, et superpartiens.
Multiplex est triplex, scilicet dupla, tripla,
quadrupla, quae ulterius non subdividuntur.
Superparticularis est etiam triplex, scilicet
sesquisecunda sive sesquialtera, sesquitertia, et
sesquiquarta. Superpartiens etiam est triplex,
scilicet superbipartiens, supertripartiens, et
superquadripartiens.
Quantum ad secundum membrum, scilicet de
proportione composita quae est duplex, scilicet
multiplex superparticularis et multiplex
superpartiens. Proportio multiplex
superparticularis est duplex, scilicet dupla et
tripla. Proportio dupla est triplex, scilicet
sesquisecunda, sesquitertia, et sesquiquarta.
Proportio tripla est etiam triplex, scilicet
sesquisecunda, sesquitertia, et sesquiquarta. Sed
proportio multiplex superpartiens est triplex,
scilicet dupla, tripla, et quadrupla. Dupla est
triplex, scilicet superbipartiens, supertripartiens,
et superquadripartiens. Tripla etiam est triplex,
scilicet superbipartiens, supertripartiens, et
superquadripartiens. Quadrupla etiam est triplex,
scilicet superbipartiens, supertripartiens, et
superquadripartiens quarum omnium nulla
ulterius subdividitur et quia multum difficiles
sunt ad cantandum et inusitatae, quare ulterius
procedere supersedeo quantum ad earum
declarationem. [75] Sed de primis quatuor
dicam, scilicet dupla, tripla, et quadrupla et
sesquialtera.
Est ergo proportio dupla quum maior numerus
continet breviorem bis; musicae loquendo quum
duae minimae contra unam proferuntur, ut hic:
[CSM35:75,1; text: Discantus, Tenor]
[ANO12TCF 02GF]
Proportio tripla est quum maior numerus
continet minorem ter; musicae quum tres
minimae contra unam proferuntur, ut hic:
[CSM35:75,2; text: Discantus, Tenor]
[ANO12TCF 02GF]
[76] Proportio quadrupla est quum maior
numerus continet breviorem quater; musicae
quum quatuor minimae contra unam proferuntur,
ut hic:
[CSM35:76,1; text: Discantus, Tenor]
[ANO12TCF 02GF]
Proportio sesquialtera est quum maior numerus
continet minorem semel et eius alteram partem
ut tria ad duo, sex ad quatuor; musicae quum
tres minimae contra duas proferuntur.
[CSM35:76,2; text: Discantus, Tenor]
[ANO12TCF 02GF]
Signa autem harum proportionum sic formantur.
Proportionis duplae sic formatur: 2; est
proportionis triplae sic: 3; proportionis
quadruplae sic: 4; sesquialtera sic: 3/2.
Et haec brevia tibi de isto capitulo et sequenter
de omnibus huius [77] tractatui sufficiant pro
quo Deus cum Matre sua gloriosa sit benedictus
in saecula et ceteris.
[Scholia de ligaturis]
L49r CS488-489
B: Iterum nota in ligaturis illam doctrinam
generalem. In omni mensura, sive temporis
perfecti sive imperfecti, quum sunt duae, tres,
quatuor, vel quinque notae ligatae secundum
exigentiam, et si prima non habuerit filum datum
ex sinistra, nec sursum nec deorsum, et si aliae
notae descendunt, tunc prima et ultima quaelibet
earum valet duo tempora et omnes intermediae
unum tempus. Sed si sunt solum duae quarum
sola descendit et prima non habet caudam nec
sursum nec deorsum, prima et secunda tunc
iterum quaelibet valet duo tempora. Sed si
ascendunt istae ligaturae vel illae quadratae,
tunc non habet veritatem. Et ergo est differentia
inter ligaturas quae descendunt et quae
ascendunt, ut patet ex dictis et hoc dictum est.
Superius etiam solum habet veritatem de ultimis
si istae ulitmae non sunt quadratae vel breves,
quod idem est, ut pote illae cum quatuor angulis
exemplum: [Lig4vcssnaodd] ubi iam ultima
brevis vel quadrata descendens valet duo
tempora, et penultima unum tempus; et in
tempore perfecto secunda valet duas notas
semibreves propter alterationem, quia ipsa tunc
cum prima facit unum tempus. Et ergo
communiter secunda nota in ligaturis de tempore
perfecto alteratur et valet duo tempora. Et per
ciferos debes intelligere tempora quia quot
ciferae [78] tot tenentur tempora. Sed quum
ultima non est brevis vel quadrata sive
quadrangularis, quod idem est, tunc non tenentur
duo tempora, ut hic: [Lig3vcssnaod,Lig3vaod on
staff3]
[CSM35:78; text: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 9, 12, 18]
[ANO12TCF 03GF]
[80] L50r CS489-490
valet
[CSM35:80; text: 2, 3, vel sic, Signa secundum
antiquos, Signa secundum modernos, Omnis
cantus aut est, maioris, minoris, perfecti,
imperfecti, simplex, per diminutionem]
[ANO12TCF 04GF]
[81] L50r CS490
[CSM35:81; text: signum modi perfecti,
temporis perfecti, prolationis maioris, 1, 2, 3, 4]
[ANO12TCF 05GF]
[82] L51v CS491
[CSM35:82; text: A, B, C, D, E, F] [ANO12TCF
06GF]
Profert A cum B, hoc maius, B quoque minus;
C cum D tempus, E F modum tibi signant;
E cum C perfecti; D F imperficiuntur.
[83] Compendium cantus figurati
[1]
Discantus
L52r-53r CS491-492
1: Est diversorum cantuum secundum modum,
tempus, ac prolationem, per figuras longas,
breves, et similes, ad invicem proportionabilis
consonantia.
Modus est cognitio soni maximis brevibusque
figuris mensurati.
Perfectus respicit maximam in ordine ad tres
longas, ut hic: [MXv,Lv,Lv,Lv] et longam ad
tres breves, ut hic: [Lv,Bv,Bv,Bv]
[Modus in marg.]
Imperfectus respicit maximam ad duas longas,
ut patet hic: [MXv,Lv,Lv] et longam ad duas
breves: [Lv,Bv,Bv]
Cantus de modo perfecto cognoscitur:
Primo quum pausa in eius tenore pertransit tria
spatia
Secundo quum brevis cum longa ordinatur
Tertio quum valor brevis, scilicet pausa
ordinatur cum longa
Quarto quum tres breves simul ordinantur
Quinto quum pausa duorum temporum ordinatur
cum brevi
[84] Sexto quum duae breves inter se punctum
habentes ponuntur inter duas longas, ut hic infra:
[CSM35:84] [ANO12TCF 06GF]
Tempus est cognitio soni brevibus
semibrevibusque figuris mensurati.
Perfectum respicit brevem ad tres semibreves:
[Bv,Sv,Sv,Sv]
[Tempus in marg.]
Imperfectum respicit brevem ad duas
semibreves, ut hic: [Bv,Sv,Sv]
Tempus perfectum cognoscitur: Primo quum
duae pausae trahuntur a superiori linea ad
medium spatium cum una semibrevi
Secundo quum tres semibreves immediate simul
ponuntur
Tertio quum brevis ordinatur cum semibrevi
Quarto quum pausa semibrevis ponitur cum
brevi
Quinto quum in prolatione maiori, tres minimae
ordinantur cum tribus semibrevibus quas
imperficiunt
Sexto quum in minori prolatione reperiuntur
duae semibreves cum minima, altera semibrevi
habente punctum perfectionis
Septimo quum reperiuntur duae breves habentes
inter se duas semibreves, cum puncto
Octavo quum cum semibrevi ordinantur duae
minimae et pausa semibrevis
[85] [CSM35:85; text: Primo, Secundo, Tertio,
Quarto, Quinto, Sexto, Septimo, Octavo]
[ANO12TCF 07GF]
Prolatio est cognitio soni semibrevibus
minimisque figuris signati.
Maior respicit semibrevem ad tres minimas, ut
hic: [Sv,Mv,Mv,Mv]
[Prolatio in marg.]
Minor respicit semibrevem ad duas minimas, ut
hic: [Sv,Mv,Mv]
Prolatio maior cognoscitur:
Primo quum duae pausae duarum minimarum
ponuntur cum una minima
Secundo quum semibrevis ponitur cum pausa
minimae
Tertio quum tres minimae simul ponuntur
Quarto quum duae minimae habentes inter se
punctum ponuntur inter duas semibreves
Quinto quum duae pausae minimarum habent
inter se minimam
Sexto quum tres semibreves ordinantur cum
tribus minimis
Septimo quum duae pausae minimarum
ponuntur inter duas semibreves, ut patet infra:
[86] [CSM35:86; text: Primo, Secundo, Tertio,
Quarto, Quinto, Sexto, Septimo] [ANO12TCF
07GF]
[2]
De Signis Prolationum
L53r CS492-493
2: Item nota quod tres sunt figurae signorum,
scilicet: [O,C3]. Et additur quartum quod
vocatur signum divisionis: [Odim,Cdim] et talis
cantus cantatur cito, scilicet brevis pro
semibrevi, semibrevis pro minima, longa pro
brevi et cetera. Item si cantus est de modo
perfecto, ponatur figura ternaria prope circulum
vel semicirculum, ut hic: [3O,3C]. Item in omni
cantu debet scribi pro signo circulus vel
semicirculus: nam si est cantus de tempore
perfecto, tunc ponitur circulus rotundus sic: [O]
sed si est de tempore imperfecto, ponitur
semicirculus: [C]. Si cantus fit de tempore et
modo perfectis, signatur sic: Exemplum [O3].
De tempore imperfecto et modo perfecto
signatur sic: [3C]. De modo imperfecto et de
tempore sive perfecto sive imperfecto non
ponitur figura ternaria quia carentia figurae
ternariae est signum modi imperfecti, et sic non
signum est ibi signum. Item punctus positus in
circulo: [Od] vel semicirculo: [Cd] est signum
prolationis maioris et perfectae. Carentia puncti
est signum prolationis [87] minoris et
imperfectae, ut sic: [O,C]. Modus, tempus, et
prolatio perfectis sic signantur: [3Od]. Modus,
tempus, et prolatio imperfectis sic: [C]. Modus
perfectus, tempus perfectum, prolatio
imperfecta: [3O]. Modus perfectus, tempus
imperfectum, prolatio imperfecta: [3C]. Item
color remanet tertiam partem; ideo ubi alba
brevis valet semibreves tres, nigra valet duas.
Item quivis modus ponendi discantum fit de
modo et tempore perfectis et prolatione
imperfecta per tale signum: [O].
[3]
De Contrapuncto
L53v CS493
3: Item omnis discantus debet incipi et terminari
in specie perfecta quoad tenorem.
[CSM35:87; text: Species, Perfectae,
Imperfectae, unisonus, quinta inferior, octava,
duodecima, quintadecima, tertia, quarta, sexta,
Prohibitae, secunda, quarta, septima]
[ANO12TCF 07GF]
[88] Item semper numeratio notarum pro his
speciebus inveniendis semper fit a sursum
deorsum, praeter in quarta ut fit sursum. Item
nulla species perfecta debet sequi seipsam ut
quinta post quintam, nisi de licentia cantorum.
Item omnes species perfectae possunt sequi
invicem ut quinta post octavam et ceteris. Sed
nulla sequitur seipsam nisi in diminutione, ut
hic:
[CSM35:88,1] [ANO12TCF 08GF].
Item species imperfectae possunt se mutuo
sequi, scilicet ponendo tres vel quatuor tertias
vel sextas.
[4]
De Pausis
L54r CS493
4: Pausa est divisio vocis. Pausa tegens vel
pertransiens quatuor spatia vocatur generalis.
Omnis pausa tot valet tempora quot tegit spatia.
Omnis pausa dividens a linea ad medium
spatium valet semibrevem. Omnis pausa
antecedens a linea ad medium spatium valet
minimam.
[CSM35:88,2; text: Generalis, Tria tempora]
[ANO12TCF 08GF]
[5]
De Perfectione
L54v CS493
5: Perfectio causatur in modo, tempore, et
prolatione imperfectis.
[89] [6]
De Puncto
L54v CS494
6: Divisionis puncto utimur in modo, tempore, et
prolatione perfectis. Quum enim punctus ponitur
inter duas longas de modo perfecto, dividit unam
ab alia: [Lv,pt,Lv]. Sic etiam inter duas breves et
semibreves: [Bv,pt,Bv,Sv,pt,Sv]. Perfectionis
punctus est qui perficit. Perficere est notam
imperfectam facere perfectam: et hoc in modo,
tempore, et prolatione imperfectis sive
prolatione minori. Item quando punctus in
modo, tempore, et prolatione imperfectis sive
minori additur notae maximae, longae, brevi,
semibrevi, vel minimae, semper perfectionis
dicitur. Ratio est quia perficit illas figuras: ac si
staret in modo perfecto, est sine puncto:
[MXv,pt,Lv,pt,Bv,pt,Sv,pt,Mv,pt]. Item punctus
perfectionis sive additionis semper valet
medietatem notae praecedentis.
[7]
Imperfectio
L55r CS494
7: Causatur in modo, tempore, et prolatione
perfectis. Et imperficere notam est notam
perfectam imperfectam reddere et ceteris. Item
solum nota in tres partes divisibiles imperficitur
in [90] tertia sui parte. Quare
[CSM35:90,1; text: Perfectae, maxima, longa,
imperficitur a, longa a parte ante: et a parte post:
brevi a parte ante: a parte post:] [ANO12TCF
08GF]
Brevis in tempore perfecto imperficitur a
semibrevi, ut hic, a parte ante: [Sv,Bv], a parte
post: [Bv,Sv].
Semibrevis in prolatione maiori imperficitur a
minima a parte ante: [Mv,Sv], a parte post:
[Sv,Mv].
Imperfectio etiam fit in pausis
[CSM35:90,2; text: maxima, longa, brevis,
semibrevis, a parte ante, a parte post]
[ANO12TCF 08GF]
[91] [8]
[Alteratio]
L55v-56v CS494-495
8: Alterare est notam aliter cantare quam est. Et
fit tribus modis, scilicet in modo, tempore, et
prolatione perfectis sive maioribus.
Alteratio in modo perfecto fit quum videlicet
duae breves ponuntur inter duas longas
perfectas, ut hic: [Lv,Bv,Bv,Lv]. Ibi prima brevis
valet unum tempus. Secunda brevis per
alterationem valet duo tempora et vocatur brevis
altera, id est alterata. Sed quum punctus mediat
inter illas duas breves, ut hic: [Lv,Bv,pt,Bv,Lv],
tunc prima longa valet duo tempora et quaelibet
brevis valet unum. Item si breves tres ponantur
inter duas longas, ut hic: [Lv,Bv,Bv,Bv,Lv], tunc
quaelibet longa valet tria tempora et quaelibet
brevis unum. Item si quatuor breves ponantur
inter duas longas, ut hic: [Lv,Bv,Bv,Bv,Bv,Lv]
sine puncto, tunc prima brevis imperficit
primam longam, et prima longa valet duo
tempora, et quaelibet brevis unum, et ultima
longa tria. Sed si inter duas ultimas breves
ponitur punctus divisionis, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,pt,Bv,Lv], tunc ultima brevis
imperficit ultimam longam sic quod ultima
longa valebit duo tempora et quaelibet brevis
unum, sed prima longa tria. Item si quinque
breves ponantur inter duas longas, ut hic:
[Lv,Bv,Bv,Bv,Bv,Bv,Lv], tunc tres primae
breves ponuntur in perfectione et ultimae duae
breves valent tria tempora per alterationem, et
sic in exemplo proximo quaelibet longa valet
[92] tria tempora, et ultima brevis valet duo
tempora, et quaelibet aliarum brevium valet
unum tempus.
Alteratio fit in tempore perfecto quum duae
semibreves mediant inter duas breves, ut hic:
[Bv,Sv,Sv,Bv] ubi secunda semibrevis valet duas
semibreves per alterationem. Sed si punctus
divisionis poneretur inter illas duas semibreves,
ut hic: [Bv,Sv,pt,Sv,Bv], tunc prima semibrevis
imperficit primam brevem et secunda secundam.
Ergo ibi quaelibet brevis valet duas semibreves
et quaelibet semibrevis valet seipsam. Item si
tres, sex, novem, duodecim semibreves et ceteris
numero ternario ponuntur inter duas breves, tunc
quaelibet brevis valet tres semibreves. Item si
quatuor semibreves ponuntur inter duas breves
sine puncto, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Bv], tunc
prima semibrevis imperficit primam brevem,
ergo prima brevis valet ibi tantum duas
semibreves, et quaelibet alia semibrevis valet
seipsam, sed ultima brevis valet tres semibreves.
Sed si punctus ponitur inter duas ultimas
semibreves: [Bv,Sv,Sv,Sv,pt,Sv,Bv], tunc prima
brevis valet tres semibreves, ultima brevis valet
duas semibreves, et quaelibet semibrevis valet
seipsam. Item si quinque semibreves ponuntur
inter duas breves sine puncto, tunc ultima
semibrevis alteratur et valet duas semibreves,
quare vocatur semibrevis altera, id est alterata, et
quaelibet brevis valet tres semibreves et
quaelibet semibrevis alia quam ultima valet
seipsam, ut hic: [Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,Sv,Bv]. Sed si
punctus ponitur inter ultimas duas semibreves,
tunc ambae breves imperficiuntur sic quod
unaquaeque brevis valet duas semibreves et
quaelibet semibrevis valet seipsam, ut hic patet:
[Bv,Sv,Sv,Sv,Sv,pt,Sv,Bv]
[93] Alteratio fit in prolatione etiam maiori
quum duae minimae mediant inter duas
semibreves, ut hic: [Sv,Mv,Mv,Sv], tunc prima
semibrevis valet tres minimas, prima minima
seipsam, et secunda minima alteratur. Sed si
punctus divisionis ponitur inter illas duas
minimas, ut hic: [Sv,Mv,pt,Mv,Sv], tunc prima
minima imperficit primam semibrevem, et
secunda secundam, sic quod quaelibet
semibrevis valet solum duas minimas et
quaelibet minima valet seipsam. Item si plures
minimae quam duae ponuntur inter duas
semibreves, considerandus est numerus illarum
minimarum utrum videlicet sit numerus
ternarius vel non. Si est numerus ternarius, ut
hic: [Sv,Mv,Mv,Mv,Sv], tunc quaelibet
semibrevis valet tres minimas, et ergo tres
minimae valent unam semibrevem. Si ponuntur
quatuor minimae inter duas semibreves, tunc
prima semibrevis valet duas minimas, et ultima
semibrevis valet tres minimas, et quaelibet
minima valet seipsam, ut patet hic in exemplo:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,Sv]. Sed si punctus ponitur
inter ultimas duas minimas, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,pt,Mv,Sv], tunc prima
semibrevis valet tres minimas, ultima semibrevis
valet duas minimas, et quaelibet minima valet
seipsam. Item si ponuntur quinque minimae
inter duas semibreves sine puncto, ut hic:
[Sv,Mv,Mv,Mv,Mv,Mv,Sv], tunc ultimae duae
minimae valent tres minimas quia ultima
minima alteratur et quaelibet semibrevis valet
tres minimas et ceteris.