ien, Hans Otto Arthur

derich Ulrich, r
-r von
Urkunden zur
geschiente des Donatic:
I

'.'.

KLEINE TEXTE FR VORLESUNGEN UND BUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HANS LIET2MANN
122

URKUNDEN
ZUR

;ntstehungsgeschichte
des donatismus
HERAUSGEGEBEN
VON

HANS

von

SODEN

Preis 1.40 M.

BONN
A.

MARCUS UND

E.

WEBER'S VERLAG

1913

Marcus und E. Webers Verlag, Bonn

Die

Hauptlehren des Averroes

Von

Dr. M. Horten

Privatdozent an der Universitt Bonn

i

Preis: 12

t.

Mark

Ueber das philosophische System des Averroes herrschen

noch die grten Schwierigkeiten. Seine Lehren ber

zurzeit

Gott und Welt, die himmlischen Geister,

und

die erste Materie,

Wesensformen

die

besonders aber seine Leugnung Mg-

lichkeit (Kontingenz") der Weltdinge, seine Thesis ber die

Universalitt der Seelensubstanz sind in vielen Punkten noch

dunkel.

Der Verfasser unternimmt

es durch

Zurckgehen auf

das arabische Original einer Schrift des Averroes: Die Wider-

legung des Gazali"

die

Fragen

Resultate sind uerst zahlreich.

Die erzielten

aufzuklren.

Die wichtigsten Punkte der

Weltanschauung des Averroes treten klar vor Augen.

die

theologischen

da die Stellung des genannten Philosophen

zwischen Wissen und Glauben

erscheint
die

Auch

Kreise sind an dieser Studie interessiert

in

dem

in neuer Beleuchtung

und manchem Unerwartetes bieten wird

Auffassung von Mysterien).

Kamp

(z.

B. aucl

Die Verzeichnisse, die mit

groer Sorgfalt ausgearbeitet sind, erleichtern den Ueberblick.

Sehr zweckmig

ist

metaphj'sischen

das

systematische

Verzeichni

Begriffe.

KLEINE TEXTE FR VORLESUN EN UND BUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HAN-

I.1E

1/MANN

[22

URKUNDEN
ZUR

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE
DES DONATISMUS
HERAUSGEGEBEN
VON

HANS

vox

SODEN

BONN
A.

MARCUS UND

E.

WEBER'S VERLAG

>9'3

ZUR EINFHRUNG
-Die

Urkunden

der ersten phase des Donatistischen

Streites
der
gleichzeitig mit dem aufhren der Diokletianischen
Verfolgung ausbrach
und die kirche Afrikas fr mehr als ein Jahrhundert in
niemals ber
wundene wirren strzte, der Konstantinischen epoche, sind
uns nur zum
teil erhalten und in verschiedenen quellen
ungleichartig berliefert

Nac

umfang und wert am bedeutsamsten ist der rest eines

aktenanhan 2
den Optatus seinem werk gegen den Donatismus
beigegeben hat un
der in einer handschrift desselben, dem Pariser codex
lat. 17 1 1 (olim Colber
2951, s. XI), leider in arg verstmmeltem und oft irreparabel
verderbtei

<

und seit Papirius Masson (1589) oft abgedruckt ist.

Daz
aktenstcke, die in den kmpfen Augustins
gegen die Donatiste'
und in seinen briefen und Schriften sowie in den wiederum
nur frag
rnentarisch auf uns gekommenen protokollen
der von ihm geistig vor
bereiteten und geleiteten Collatio Carthaginiensis
des Jahres 41 f zum
teil
in vollem text, wrtlichen zitaten oder
den tenor der originale
reproduzierenden referaten mitgeteilt werden, weiter
einige briefe Konstantins, die Eusebms in seine kirchengeschichte
aufgenommen hat und
einige erlasse des kaisers, die im Codex
Theodosianus enthalten' sind
Dupin hat diese stcke in dem anhang seiner noch
immer klassischen
Optamsausgabe zusammengestellt; an Vollstndigkeit ist
seine umsichtige
Sammlung nur wenig zu berbieten, aber in der textherstellung
kann
text erhalten

kommen

selbstverstndlich heute ber seine

man

fr jene zeit

unanfechtbare leistun-

hinauskommen, nachdem fr die meisten quellenschriften

moderne kritische
ausgaben erschienen sind. Die vorliegende
Zusammenstellung ist aus
ihnen gewonnen; nur der Pariser Optatuscodex
ist von mir an einer
Photographie neu verglichen. Ich habe nur Urkunden im
strengen sinne des
wortes aufgenommen

literatur, darunter die martvrien, musste

wegen der
raumgrenzen unserer Sammlung ausgeschlossen werden.
Es sind weiter
nur im Wortlaut, Zitaten oder regesten erhaltene
stcke aufgenommensonstige einst vorhandene akten nachzuweisen,
liegt wiederum ausserhalb
des rahmens einer quellenausgabe, zumal
hier vieles kontrovers bleibt
und nur umstndlich dargestellt werden knnte. Die
relative und absolute
Chronologie der Urkunden ist durch gegenseitige
bezugnahme und unanfechtbare ongmaldatierungen in so weitem
umfang gesichert, dass es
geboten erschien, die Zeitfolge der Ordnung
zugrunde zu leeren 1
Ein
anderer weg (Duchesne hat An eingeschlagen),
nmlich den Urkundenanhang des Optatus in seiner ursprnglichen
;

bietet keine

apparat

1)

20.

ist

wiederherzustellen
objektiv berzeugenden
dem textkritischen
nur eine knappe auswahl von lesarten,
wirkliche textvarianten,

die relative Chronologie

2428.

nur in

gestalt
ergebnisse.
In

30.

3238 und

ist in

dieser folge gesichert fr

auch fr die brigen stcke

sehr engen grenzen schwanken.

streitenden gesichtspunkte an.

/9/3

no 1 18
kann man

Die anmerkungen
deuten die
S

M
W
'

ZB liMi

in;

geboten,
sieht dei
berlieferungsgeschichte im ein.

die

kann,

irzufhn
die vollstndige mitteilung d

sich von selbst rechtfertigt, i-t

von C (codex Parisinus 171 n.
Die
suchung in keiner weise

und

quellen-

literaturnachweise,

anmerkungen
kranken

rollen

tion

unl

dei

sich dahi

enutzern

des hefies unentDie hiei gebrauchten abkrzungen erkli

Lmmenstellung der hauptquellenschriften und quellenklitischen unl
suchungen, mit der ich
dii

sind.

rlich

Quellen
ans

Milevitanus,

li

>rt

\'1I

de seh

ttistarum

CSELVindob. XXVI 1 893, hiei

Augustins andonatistische Schriften
LI

I.II.

II

Psalnms

ed.

Zi

Appendix des Cod. Pai

Petschenig, CSEL Vindob
r

ed.

LI.

1908. 1909. 19 10.

contra
Donati,
partem

contra
epistulam
Parmeniani
de baptismo libri MI, contra litteras Petiliani libri 111,
epistula ad catholicos de seeta Donatistarum seu de Imitate ecclecontra Cresconium libri IV, de unico baptismo, breviculus collationis
cum Donatistis, contra partem Donati post collationem, senn<> ad
Caesariensis ecclesiae plebem, gesta cum Emerito Donatistarum episcopo, contra Gaudentium, sermo de Rusticiano subdiacono, adversus
Fulgentium (die beiden letzten von bestrittener authentie)
vgl. zu
libri

III,

und weiteren verlorenen antidonatis tischen

VI 1902.
ed. Knoell, CSEL Vindob.

diesen

Schriften retract.

XXX

24 ff
Augustins 1. riefe ed. Goldbacher, CSEL Vindob.
V. XLIV. I.VI1
1895/98. 1904. 191 1.
Gesta collationis Carthaginiensis (411) s. unten Concilia.
Eusebius kirchengeschichte ed. Schwartz II, Leipzig 1908.
Kusebius leben Konstantins ed. Heikel, Leipzig 1902.
Codex Theodosianus ed. Mommsen und Meyer, Berlin 1905.

XXXI

Literat xi r:
Dupins Optatusausgabe mit den beigegebenen Untersuchungen und den
monumenta ad historiam Donatistarum pertinentia, l'aris 1700 und

Antwerpen 1702, abgednickt u.a. bei Migne,

673 783 und IX 1179 1512.
Conciliorum collectio ed. Mansi vol. II 1759.

patrologia latina VIII

Routh. Reliquiae sacrae IV. >>\onii 2 1846, 275- 335.

Deutsch, drei aktenstcke zur geschichte des Donatismus
der vorliegenden Sammlung), Berlin 1875.
Voelter, der urspmng des Donatismus, Freiburg 1883.
Seeck, quellen und Urkunden Qbei die an
568).
schrift fr kirchengeschichte
1889, 505

(=no.

ismus

Seeck, Urkundenflschungen
buch des Optatus (ebd.

IV. Jahrhunderts,

des

XXX

I.

5.

19.28

(Zeit-

urkunden-

das

181227).

1909,

Duchesne, le dossier du Donatisme (melanges d'archeologie et d'histoire

de l'ecole francaise de Rome X [890, 589 650, auch separat)

^eeck hat

ZKG X

fr geflscht erklrt

ZKG

XXX

dies

(no.

urteil

<>.

gl

11.

gegen

14.

die

5sen
1:-.

von

teidigung smtlicher stcke nur fr no.

teil

2\.

der Urkunden des Optatus

22.

23.

24.

31.

J5)

Duchesne unternommi

11.

14.

24 aufrecht

ei

und hat

ZUR EINFHRUNG

Seeck,

geschichte

des Untergangs der antiken weit

III,

Berlin

IV.

le

1909,

3I3375- 501538.
Monceaux,

histoire litteraire de l'Afrique chretienne,

Donatisme,

Paris 19 12.

Ueber

die

Pallu

ber

rmischen beamten, die in den Urkunden vorkommen, vgl.

de Lessert, fastes des provinces Africaines II, Paris 1885,
chretienne, Paris 191
die Ortsnamen Mesnage, l'Afrique

(mit karten).

Sonstige,

besonders

von Bonwetsch

ltere

PRE

literatur

s.

vor

dem

artikel

Donatismus"

IV.

H.

v.

S.

Protokoll der auslieferung dei

lichen

eigenta ms

an

den

und

hriften

curator

Munatius

des kirchin

Feli.x

Cirta

Max

Martyrium da

bischofs Felis,

ran

Tibiuca

Akten

Januar 304

14.

der mrtyrer reu Abitina (Saturninus

and
12.

Korrespondenz

Secundus

to/i

der

bisch/e

Tigisi

Mens alias

von

genossen)

Februar 304

34

10

305?

Tunc Donatistae aliquantum praelocuti sunt, quod Mensurius, qui fuerat ante Caecilianum ecclesiae Carthaginensis
episcopus, tempore persecutionis tradiderit persecutoribus sanctas scripturas, et hoc ut probarent, legerunt eius e p s t u a m
ad Secundum Tigisitanum datara, qui tunc habebat
primatum episcoporum Numidiae. in qua epistula videbatur
Mensurius velut de suo crimine confiteri, qui tarnen non
sanetos Codices tradidisse, sed potius ne a
scripserat se
i

and

Karthago

persecutoribus invenirentur abstulisse atque servasse, dimisisse

autem in basilica Novorum quaecumque reprobra scripta

haereticorum, quae cum invenissent persecutores et abstulissent,

verumtamen quosdam Carnihil ab illo amplius postulasse.
1 erhalten in den Gesta apud Zenophilum, vgl. no. ZS
hagiographischen Handschriften erhalten, zurrst gedruckt von Su%
i<>jSj
und
kritische ausgaben von Baluzius, tniscellanea II
(1570),
druckt bei Dupin and
Rainart, acta martyrum sincei
und druck, wie bei n
-\ Handschriften
Migne (s. einfuhrung)
Cap. Coli. Carth. III 434. 445448, Aug. Brev. III 17, J-\ ad
l.
l
Aug. Brev. III, /.,, 25,- vgl. Gap. Coli. Carth.
Don. p. c. 14,
III 334 343, Aug. ad Don. p. c. 14. is, de an. bapt. 16, 29, c Gaud.
>i/hru>:
Petschenigs ausgbe des Bn
I 37, 47Sigla:
in

P=

Carthaginiensis

URKUNDEN ZUE ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[4

thaginensis ordinis viros postea suggessisse proconsuli, quod

fuerant, qui missi erant ad christianorum scripturas
auferendas et incendendas, quia non invenerant nisi nescio
quae ad eos non pertinentia, ipsas autem in domo episcopi

illusi

unde deberent proferri et incendi; proconsulem

in eisdem etiam litteris
vero ad hoc eis consentire noluisse.
lectum est eos, qui se offerrent persecutionibus non comprehensi, et ultro dicerent se habere scripturas quas non traderent, a quibus hoc nemo quaesierat, displicuisse Mensurio
quidam
et ab eis honorandis eum prohibuisse christianos.
etiam in eadem epistula facinorosi arguebantur et fisci debitores, qui occasione persecutionis vel carere vellent onerosa
multis debitis vita vel purgare se putarent et quasi abluere
facinora sua vel certe adquirere pecuniam et in custodia
crimen tarnen
deliciis perfrui de obsequio christianorum.
Donatistae non ingerebant Mensurio nisi de codicibus tra-

15

custodiri,

ditis; mentitum eum quippe dicebant, quod illi non fuerint

Codices sancti, et peccatum suum tegere voluisse, quamvis et
ipsam fictionem criminarentur.
recitarunt etiam rescripta Secundi Tigisitani ad
eundem Mensurium pacifice data, ubi et ipse narravit in
Numidia persecutores quae egerint, et qui comprehensi et

mala passi et
eosque honorandos pro martvrii sui merito commendavit, laudans eos
non tradidisse scripturas sanctas illius mulieris exemplo, quae
duos exploratores in Hiericho, in quibus figurarentur duo

scripturas sanctas tradere nolentes et multa

gravissimis suppliciis excruciati et occisi sunt,

20

25

3s

vetus et novum, tradere persecutoribus noluit. 40

quod quidem exemplum si sub hac figura est intellegendum,
Mensurium potius adiuvabat. in suis enim litteris Mensurius
reprehendebat eos, qui scripturas sanctas, quamvis eas non
traderent, se tarnen habere faterentur, quod mulier illa non
fecit; neque enim eos exploratores qui quaerebantur apud

testamenta,

etiam Secundus et
ordine centurionem et
beneficiarium, qui peterent divinos Codices exurendos, eisque
respondisse: christianus sum et episcopus, non traditor". et
cum ab eo vellent aliqua ecbola aut quodcumque accipere,
neque hoc eis dedisse exemplo Eleazari Macchabaei, qui
se esse confessa

ad

nee

se

sed negavit.

est,

ipsum missos

fingere

voluit

suillam

praeberet praevaricationis
16 eas

curatore

scripsit

et

carnem se manducare, ne aliis

hae litterae Mensurii
exemplum.

19 fort, persecutoribus

5]

Secundi donec

et
SS

audierunt,

causam

terniinarentur,

patienter

catholici

ad

hierin;,

testati

ecclesiae pertinere.

Bise

'

le^endo

quam vis

itnmlung

in
.1/

5.

et Maximiane VII CSS IUI Non Mart

cum Secundus episcopus Tigisitanus primae catheconsedisset in domo l'rbani Donati, idem dixit:

Diocletiano VIII
Cirtae.

drae
5

'-'

bemus nos primo

Secundus Donato
Donatus

sie

tradidit

dicitur

dixit:

me

quantum

scis,

non me

hie ordinre episcopum.

poterinius

Masculitano

respondit:

turificarem. et

jo

et

tradidisse

te

quaesivit Florus,

deus in manibus

Qt

eius,

sed quia deus mihi dimisit, ergo et tu serva me deo. Secundus dixit: quid ergo facturi sumus de martyribus ? quia non
tradiderunt, ideo et coronati sunt.
Donatus dixit: mitte me
ad deum, ibi reddam rationem. Secundus dixit: accede una
parte.
Secundus Marino ab Aquis Tibilitanis dixit: dicitur
et te tradidisse.
Marinus respondit: dedi Polio cartulas, nam
Codices mei salvi sunt.
Secundus dixit: transi una parte

5 Secundus Donato Calamensi

natus

dedi

respondit:

dixit:

dicitur

te

Secundus Victori

transi

una

dixit:

dicitur te tradidisse quattuor evangea.

et alio

Valentinianus

dit:
-">

Opt. I
c.

parte,

14,

loco:

curator

fuit;

me

ipse

dixit:

Rusiccade

Victor respon-

mitterem

coegit, ut

Aug.c. Cresc. III 27, 30 ; vgl. dazu Cap. Coli. Carth. III 351.
13. 14. ig. 20, 171 1, Aug. Brei-. III 15. 27. 17.
Cresc. III 26,2g28,32. 7-', 84, c. litt. /W/7
/
18, c.

8, 20, de un. bapt. 17, 31, de un. eccl. J, 5.

Fulg. 12, </>. 43, ~\ 3. 5. 53.2, 4. Sigla:
c. Cresc, vgl. die <i;r gbe von Petschenig
I 13. 14, B=^Aug. Brev. 15, -7

//

c.

."

fratres

III

/.',

die

III

iduum

Maiarum

I 37,

id.

WYRXZ=h

ruug),

Do-

tradidisse.

Secundus

Codices medicinales.

O=

3 Donati]

<

WX*R

1) die Urkunde bildete ursprnglich einen bt

tummelt erhaltenen Gesta apud Zenophilum
iders ep.$3,2, 4 und opt. [14
gefhrten still,

berschrift

ist

zu

//

post

consnlatum

Diodi

Maximiani VIII d. III non. Mart. Cirtae;

tempus
l 7, 3~-' gesta martyrum, (|uiliu> ostendebatur
svdibus facta sunt Diocletiano novies et Maximian
Februarias; K''" Ll autem episcopalia decred Cirtei
i

sulatum

tertio

nonas

M'l
Brev. III
con'

au

:ties

pridie

iil-'

irundem o

URKUNDEN ZUK ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[5

in ignem.
sciebam illa deleticia fuisse. hoc delictum
mihi indulge, et indulget mihi et deus. Secundus dixit transi
una parte, et alio loco Secundus Purpurio a Liniata dixit
dicitur te necasse filios sororis tuae duos (in carcere) Milei.
Purpurius respondit: putas me terreri a te sicut et alteri?
tu quid egisti, qui tentus es a curatore et ordine, ut scripturas dares? quomodo te liberasti ab ipsis, nisi quia dedisti
aut iussisti dari quodcumque ? nam non te dimittebant passim.
nam ego occidi et occido eos, qui contra me faciunt; ideo
scis me de nemine tracnoli me provocare, ut plus dicam.
Secundus minor patruo suo Secundo dixit: audis, quae
tare.
dicat in te. paratus est recedere et schisma facere, non tantum ipse, sed et omnes, quos arguis. quos scio quia dimittere te habent et dare in te sententiam, et remanebis solus
ideo quid ad te pertinet, quis quod egit? deo
haereticus.
habet reddere rationem. Secundus Felici a Rotaria, (Nabori
a) Centurionis, Victori a Garbe dixit: quid vobis videtur?
responderunt
habent deum cui reddant rationem. Secundus dixit vos scitis et deus sedete. et omnes responderunt
illa

20

25

35

deo
6

gratias."

Donatistisches kofizil zu Karthago, absetzung des

Ordination des Maiorinus

Caeci/ianus,
3

37J8

'

3 nl 12 ?

A
Recitatum est a Donatistis concilium ferme septuaginta
episcoporum contra Caecilianum apud Carthaginem factum,
ubi eum absentem damnaverunt, quod ad eos venire noluerit

cum esset diaconus,

martyribus in custodia constitutis prohibuisse
nominati sunt etiam quidam collegae Caeciliani 2
dicebatur.
qui traditores asserebantur publicis gestis, quae tarnen gesta
tamquam
victum

a traditoribus ordinatus, et quia

afferri

Aug. Brcv. III

14,

26 ;

vgl. ebd. III 16, 28

30.

17, 32,

ad Don.

IV 7, g.
p. c. 3, 3. 22, 38, c. Cresc. III 3, 3. 27, 31. 28, 32. 61, 67.
56, 66, de un. bapt. 16, 28, de un. eccl. 18, 46. 26, 73, c. Fulg. 12,
ep. 43, 2, 3. 5, 14. 6, 18. 88, 3. 141, 6, serm. 46, 15, 3g,
Cap. Coli.
Carth. III 347. 351 402

zu ergnzen
X*
23 (in carcere) aus O tind
28 et occidi et occido non eos solos sed et quicnmque contra me fecerit O
(Nabori a) aus
zu ergnzen
38 sedete
35 Rotaria YR, Rotario O

5 22 Limata

omnes

6
lich

O
I)

zum datum

s.

Novellus Tyzicensis

22, 38)

Seeck

und

ZKG XXX 224,

Felix

Unterg. III 505

2) nmTuburbitanus (Aug. ad Don. p. c.

6]

Dl

1-

non legebantur. inter hos autem inaxime Felix Aptugnei

acerbius accusatus est, ita ut fons malorum omnium" diceretur.
deinde sententiae a singulis dictae sunt, primitufl a Secu
Tigisitano, qui eorura princeps fuit, deinde a ceteris, quibus
expresserunt se Caeciliano et collegis eius non communicare,

B
Ad Secundum

Tigisitanum missum est, ut Carthaginem veniretur. proficiseuntur omnes supra (I 13 f) memorati

traditores
interea ad basilicam, ubi cum Caeciliano tota
civica frequentia fuerat, nullus de supradictis accessit.
tunc
a Caeciliano mandatum est: si est, quod in me probetur, exeat
aecusator et probet, illo tempore a tot inimicis nihil in illum
potuit

de

sed

confingi,

ordinatore

traditor diceretur, meruit infamari.

datum
10

'5

ut

est,

Felix

si

in

se,

quod ab

suo,

his

falso

man-

iterum a Caeciliano

sicut

arbitrabantur,

illi

nihil

tamquam adhuc diaconum

contulisset, ipsi

ordinarent Caecilianum. tunc Purpurius solita malitia fretus, quasi et Caecilianus filius sororis eius esset,
sie
ait:
exeat huc, quasi
imponatur illi manus in episcopatu, et quassetur illi caput
de paenitentia.
his rebus
conpertis tota
ecclesia
Caecilianum retinuit, ne se latronibus tradidisset
sie exitum
est

foras et altare contra altare erectum est et ordinatio in-

celebrata est et Maiorinus, qui lector in diaconio Cae-

licite

ciliano fuerat, domesticus Lucillae, ipsa suffragante episcopus

ordinatus
20

interea

est

apud eos multorum

traditionis

convicium

de suorum criminum

flagitiorum
in

ordinatorem

fnte,

exuberaverant,

venis

qui

unum

derivandum

Caeciliani

esse putaverunt

mittentes ubique Iitteras livore dietante

conscriptas, quas inter ceteros actus habemus in posterum.

C
Marcianus vester

inter ceteros talem sententiam protulit

quam utique septuaginta qui aderant cum non inprobant, probant: in evangelio, inquit, suo dominus ait: ego
sum vitis vera et pater meus agricola.
dicens,

omnem

palmitem
et

me non afferentem r uetum e xci d e

et omnem
manentem in me et

in

proieiet,

fruetum ferentem purgat illud

infruetuosi
<>

<

amputati
>pt.

11

I)

(s.

tamquam

Er. /oh.

15.

ita

1
.

sicut ergo palmites

turificati

traditores,

ABCGPa

ig.

ausgbe von Ziwsa

/!

proieiuntur,

einfhrung)

P
1.

15 tenuit

PG

\~,

iniieita

PG

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

IO

abhorrentes deo manere in ecclesia dei non possunt,

oV**v

nisi

cognito

unde Caeciliano
ordinato non communicare oportet."

ulutatu suo per paenitentiam reconcilientur.

in schismate a traditoribus

Brief Ko?ista?iti?is an den proconsul Anullinus

gabe des kirchlichen eigentams

^4vTiyQ<xcpov
(15)
nercoirfcai, iivjj
'

yiairoXixfj

ttj

dood-ac

Xalps 'AvoXivs

SYxXrjai^c

312/3

au&ig

r\v

dtogev

X7)v

s-

VTtoorj/urjvd/Ltevog.

TifucTate r^lv.

*,

rck-

betr. die

exegag aoilr/.ijg diaz^etog,

'

satcv 6 Tp7roc ohxoc,

<ptXaY<xiKa v7\z ^{isTepa?, 8>ots Ixelva arcep Soxauj) aXXo-

z?ic,

7rpooTj%st,

Tpuj)

tarv

|17]

oXsa''aL

a IV,
todtwv twv

[xdvov

'/jfxc,

vv

07CTav

U7T 7roXccwv

7]

evoyXeta&ou, aXXa xai aTCOxat)-'AvdXive Ti^iwrate.

(16) o^sv oo[j.7j

xata ta Yp^fxata xofiioif], e't tiva Ix

t^ IxxXTjaia rj) xaftoXiX'fl twv Xpiauavcv iv
exdatais ^Xsaiv y) xai. aXXoic xqtzoiq i<ppov xai xatsyoivTO
X|jLS'9

10

oT Tivcv aXXcov,

Tj

10

rara a7coxaxaaTalH)vat.

izapay pripa. tat? atal? ex%X7]aiat<; TtoiYjOTfjs, 7teiY]7cep ;rpotata, obrp at autai IxxXYjatai 7rpTEpov sayYjxeaav,
t(p Sixaicj) auTwv a7roxaTaaTa{Hjvai.
(17) ottte toivdv ovop
'Opfjjj.s'a

xa{>oai(oai?

Yj

slvai

'q

taur/]? Yjfiv tyjc xsXsoascoc aa^saTatov

oy)

arcooSaaov,

TrpaTaYjia,

XY]7rot

s't/cs

ic])

TTpooTaY^ati iicifisXsotaTYjv oe
s'ppwao,

xatafAa'O'O^sv.

'AvoXive,

rcEi'9'apyYjotv

a6|iyjjxwv

irapsayYjxevat,

U|U(OTaTS xai ito^sivrais

YjJAlV."

8 Brief Konsta7itins a?i Caecilianus von Karthago,

von geldgeschenken an die christliche gemeinde

berweisung
3 I2 l3

eTUOzoXrg, di
l/,xh]oimg dioQEixai.

^4vTiyQaq)Ov

aoiXr/.TjQ

r g xqf^iaza
:

xoug

Koovatavuvo? Aoyoootos KatxiXiavij) ircioxTrcp Xapras7rstS7]7Cp Yjpsas xata 7iaa<; sTrapyias, ra? ts 'Aipptxac;

Ysvrj?.

^.

/z.

vgl. die ausgbe

1

5.

Sigla

s.

75

5,

Sigla:

77.

ATERM = hss.

von Ed. Schwartz (Leipzig IQ08)

1)

305

s.

des Eusebius,

Eres. h.

e.

X 6,

bei no. 7

7 1/2 7TsiioiY]VTai
Ttoa-f]}jis'.cbaGi:fj.Evoi
rasur i?c
10 [xai] xats^o'.vto Schwartz

303

9 T-jj y.afroXirjj
12 autiLv .-4

Anullinus (so die besser berlieferte Schreibung)

Pallu de Lessert 12 i

15

olxiai siiF

Sixaiw tv aoav sxxXrjatwv Stscpspov,

aTroxaiaata^vat ws ra^iata, otcx; todt(j)

OTtoovSyjTroTs

rcavta aoxais
Tt]>

slte

im

auf

a?nt

20

9]

sxai

XtoOa
10

Vvnvv;

~y.z

-o>;

a&T(j>,

--,

/./.

Maoptt

etat

VplO^lXi

7.r-

apt-p)oat ppovtiaiQ.
30 COlVOV, ///./.
rcoadnrjta ov XPT JL *T)V ffoSs^dTjvai -v.-/
J(

-:-.:.

xrcaoi

tote

xata
gootov
itap
Oa
aicootaXsv tata ta /yi <).y-y. StaSod^vat x&Xeooov.
apa ~por tO 30{t7cX7)p(^Vat [tOO rijV U COtO
ICO
aoto? icpoaCpsatv IvSsiv tt xata|i,dt}oic, rcapa 'HpaxXsiSa to
-pos'.fjY/j.svo'.r

II

is

s-'.to-om

xaioy

aVnjaat

xatajjuid'oi;

rcpoaraa,

a'jTi.)

xn)|ldT>V

^{JieT^ptav

riv

slvat

o:;o

'./.e/.ti-j -

va-,-

~a

V 7P

xai

av ^pYjfidxwv icap

tt

si

/vavi/f

o^pstXetc-

.'-

otuto

jtsp-

xi]
(

pr]?

vsu

atnjai,

Xai

:-')io;J.7 v T'.va;

E-3'.O'^

xa\>eOta><37)C O'.avv.a- '

;j.v

xXrjatae cpauXig

aXX

'AvoXtvcp dvd-oicdtq),

Xowcots

xai Qatptxuf)

[trjv

xai cootoo [laXiota

strcaat

xai

rcot^oeavtat
StTcep

otxapup

c<j>

ev

tv

icpoai'jxoooav cppovtiSa

rijv

vaa^wvtat rceptopdv cototo

toiotoo? avO p<t>7CODc 3v arg

[iY]

T'.vac

ei

3/.-

icovodeost o6Xea$a( Staotpsyetv, 7tva>ox4

ttvi

tv s-pycov rcapoot totora? IvcoXds Se8a>xvai,

-

,/j-

vy-pcTTooc cv Xav ttjc aficotan]? xai xaftoXtx^c

vovtoc?

(jls

a-ap'.iKy -a: ppovuaig.

ctvo?

StataYfio

yivjis'

[tavia

"/,

aveo r.voc [tytoXta? tote rcpoetpij|isvots

StxaoTat? rcpoeXds xai aor roxo rcpoaavveYxe, oro: atou?

3~'.;j.sve'.v

xauSofc;,

ixetvot,

xa$a?cep aorots rcapoatv

dstnjc

^o'J

[lerdXoo

'

,30

"E

'

3"/.3/.3')-a.

l7Ctorp<|>)0'.v.

bei

icoXXotc Itsotv."

Brief Konstantins an den proconsul Anullinus

Immunitt der christlichen kleriker der J>artti

t
i

Sta^poXa^ei

betr.

ins

"// ,\ <V Wg FOVg l'iKiii'i

fcO
lo^g cinoAt/.niUcci rwg Ttegi td ./"///

Sil liyiHitfnv a0lXc/,r)Q 6

/r>r

y/..'.t.i(iii"n

XeiTOVQylag Ttgoordt

Xatps
-

'AvoXtve,

xopo^aia
it

A.'o.

^Kj'.

<:.

f/>.

sx

'EiretT]

icXstvcav

i-

7.

Sca<poX<iac

lachweisbar
Pariti. I 4,

/.'

am
7.

'

bei no.
1>

5.
5,

^prjoxeiav,

'

ri|v

iY l(0Ta r)fl^ licoopavioo (8ovd(i

ty":

(= no.
8

m.

jj.v.

rcapeoo$ev]#6iaav

tpaivstai

320

y
(

Tcparndtcov
y

tt{ua>tate

fj

qpoXdt-

/// 216.

7
i.s

Februar
fO.

S,

31
/.,'.

W;

Wendtand vgl.no.
S

ZKG

-V 5/.'

15
2

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[g

[jL7dXoDc xivSovoo? evTjvo'/evat. toi? Srj(xoaiotc 7rpaY[xaaiv

te Tanrjv sv^so'xod; avaXyj<p9-e!oav xai <poXarco|ievY]V

tetat,

afkYjv

eutu/iav xtj) Tco^al'VwC]) ovjiau xal ao[X7taot toi?

Tipay^aaiv eiaipetov eu5ai[ioviav ^apea^rivai,
t)V -eitov sospYsaiwv toio xaps^ooawv, s'8oev sxeivoo? tod?
avpa<; tod? qj oyetXojJLEvi(j dtfidr/] xal rfl xob vjj.od totou
(j,E7iaTY]V

twv

avdpti)7tcov

xa? oTnrjpeaiac ta? ei atkv t^j t?j? 9-eia? 8-pTjO%Eia<;

Tuaps^ovca? tcv xa^atcov t&v tSiwv ta sTra^Xa %o[xiaacfrai, 'AvoXlve Tt^twxaTs. (2) SiTrsp exetvoog tod? slow njs
aoi 7rs7riaTeo[iev7]c v qj xaftoXoq] exxXrjoic., fj KaixtXiav?
e^eatrjxe, ttjv s| aorwv Tnrjpeaiav T-^ &yiq toc-q] b-prjay.sicj.

7iapeSpCc{.

x>pa7Ttc(.

i5

Traps/ovrac, oa7rep xXrjptxoos eTrovou-Ceiv elco&aaiv, au rc&va7raa7rX)<; twv XstToopYtwv ooXojxou aXsiTODpY^xooc ia-

toov

(poXa^iHjvai, otto?

[IT]

StA xivo? rcXvT]?

eoXta'9"^ae(<; ispo- 20

t)

qj ftetojTt. 6^tXo[xsv7j? a^eXxcovtai, aXXa [xXXov aveo uvs Ivo^X^osoog ttj) IStcp vfitp o7nr]psxwvTat, wvTrsp u,eYtonr]v rcepi t 8-Stov Xatpeiav 7roioo[iiv)v
7rXsaTOv oaov tote xotvoi? 7ipdY^aai aovoiaeiv Soxet. sppcoao,
'AvoXlve, TC[xtctaT %al 7ro-9-eivTaTe Tfjfuv."

odXod

octt rqc,

10 Bericht

^epaTreias

r/js

proconsuls

des

ber

Anidlinus

Donatistischen

die

'5-

Petitionen

GGG. NNN.

25

April 313

proconsule Africae. Scripta

A.
caelestia maiestatis vestrae accepta atque adorata Caeciliano
et his, qui sub eodem agunt quique clerici appellantur, de-

Anulinus

vc.

mea apud acta parvitatis meae insinuare curavit eosdemque hortata est, ut unitate consensu omnium facta, cum

votio

esse

catholicae

videantur,

reverentia

ac

divinis

sanctitate

custodita

rebus inserviant.

legis

debita

verum post paucos

quidam adunata secum populi multitudine,

contradicendum putarent quique fasciculum
in aluta signatum et libellum sine signo obtulerunt dicationi
meae atque impendio postularunt, ut ad sacrum ac venerabilem comitatum numinis vestri dirigerem, quae manente
dies

qui

maiestatis vestrae liberati

omni omnino munere indulgentiae

extiterunt

Caeciliano

Caeciliano in statu suo subiectis

10 Aug. ep.
215220.

88, 2 u. Coli. Carth. III

III 176.

28, ep. 8g, 2. 93,

Wien 1792
9 13

316,
4, 13.

= Migne
eaoTcuv

eorundem

PL

Aug. Brev. III

128, 2.

129, 4.

4 6 Aug. XI)

actis,

quo cuncta

216220;

7,

8.

141, 8,

12,

vgl. Coli. Carth.

24, de im. bapt. 16,

sermo

ig,

8 (ed. Denis,

10

DE8 D0NATI8M1

12]
15

maiestas vestra possit dinoscere, parvitaa mea dirigere cura.it

libelli duo, unus in aluta suprascriptus ita:
libellua

transmissi

ecclesiae catholicae

criminum Caeciliani traditufl a parte Maiosigillo cohaerens eidem alutae, datus die
XVII Kalendas Maias Carthagine domino nostro onstantino
Augusto III."
item alius sine

rini,

20

11 Petition

der Donatisten

Rogamus

um

gallische richtet

Constantine

optime

15.

April

quoniam
de genere iusto es, cuius pater inter ceteros persecutores
persecutionem non exercuit et ab hoc facinore inmunis est
Gallia, nam in Africa inter nos et ceteros episcopos contentiones sunt, petimus, ut de Gallia nobis iudices dari praecipiat
te,

imperator,

pietas

tua.
datae a Luciano, Digno, Nasutio,
Fidentio et ceteris episcopis partis Donati" '.

12 Brief Konstantins
rmischen

an

Capitone,

Rom. berufung
der afrikanischen

von

Miltiades

synode zur entscheidung

einer

keiten

v t

AvxiyqoKfov aoiXixrjg i.muot.i^, l wg avvodov Inic

a/.OTitv snl Fifirjg neXevet yevia&cu i.u-y ir,g viilh .-/.(18)

xXrjaiiv evcaoetoQ

KtovaTavtivos
5

Mpxw

xai

ofxovoiag.

/.cd

MiXtiddig iicioxdftq) 'l'ojaaUov

toiotot -/ptat rcap 'AvoXivoo ro

iweiSr]

Xa(JWrporaTO

te

Seaatc;

avfroftd'COO

Zf :

\WpixYj? ~p?

n.i

~-

icXelooc;

eataXrjaav,

sv

olc,

su/fspstai KaixtXiavv

tv Itcioxotcov

tv ;
(

XapTayevvrjauV tcXsx; ~ap uva>v xoXXijifcov atko

10

xcv

xat

ttjv 'A^pixfjV xai>orwTcov sv 7roXXoi? Jcpy|iaoiv EfroveatJ-ai,

xai tot p.ot apo a^pdSpa Soxei t sv tatat? tat? s-ap/ia'.-.
a? xr su/(j xad-oa'-cois'. aoilaipsTOs
irsia rcpvota IvsYetpioe
/,

xaxefae

icX^do;

tcoX

Xao.

wg av

[Asvovta sopioxeoftat

11 Opt. 1 22; vgl. III

3,

b!

x paoXtepov kr.:Ircl
St^ootatovta xai [terato bri-

oy/.ov

Aug.

Cresc.

c.

III 61, 67,

</>.

43,

2,

4.

L2 Eus. h. e.X 5, 1820; vgl. Cap. Coli.

Carth. III 31g, Aug. Brev. III 12, 24, sermo ig, 8.
Sigla s. bei no. 7

53,

2, 5.

76, 2. 105,

2,

8.

11 6 datae a Capitone et Nasutio, Dijjno et ceteris episcopis

Donati Olli (lies Maiorini ?)
12
ao&aipfrcui;
Schw.
1

11

1)

Seeck hlt die Urkunde

ZKG

geflscht,
550f,
Mdgfccp vgl. Seeck,

Opt.

I 23

= no.

XXX

ZKG X

13)

denkt

fr von

partis

Optativ oder

214216 gegen Duckesne

512 f. der -'// Mero

'

12
'

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

oxtcod? Sta^opd?

v?

Sexa

[i.eta

00?

ETspcov,

Ta)[x"/]v

j ?

(19) l'o4e [iot, iV aut? 6 KatxtXiatwv aurv eD--uvstv Soxoovuov xai Ssxa
aoi? zr sauro Sbqj dtvapiaiOD? orcoXdot, ei?
I'ystv,

erctaxrcov

7rXt]j

.drcievat,

iv

dXXd

Ixetae ou.wv Ttapovuov,

|i/nv

xai Tetexioo xai Maxepvoo xai Maptvoo xwv xoXXyjygw ojx&v,

ouq TOTO evexev ei? tyjv T)|j-T|V Ttpoosta^a e7ria7teaai, Soyqd^
axooa^vai, a>? dv xarajid^ons tc) asaafj.icotd'nj) vfup dpjiTteiv. (20) Iva uivioi xai 7tspi Ttdvroav aoxwv tgotojv xX^peaTdr^v
Sovirj^Te lyetv yvwciv, -cd avcitiMra T>v lyypd^ptov twv rcpc
;xs

~apd 'voXivoo d^ocraXsvTcov

Too?

7tpoip'/][isvoD?

Stxatov Tep[xatiaat, ottts

^dvsi TooaDTTjV
vifietv,

20

Ypd[i|xaaiv efiol? D7tOTda?,

xoXXtjy? &{i(v e^e7re(x^a, 01? svtuyoaa 7; ou.exepa csTsppTYj? Soxi^daet, ovxiva ypyj Tprcov xyjv
TrpostprjjisvrjV SiXYjv e7ri|jLeXeoTaTa teoxptv/jaat xai xatd t
7cpc;

15

ti

TTjV

I"

{xe

[iTjSsv

(i>?

jitjSs

aiSw t^

Dfietepav l;u[j.eXetav Xav-

xrjv

ev-sajAit)

xai>XoD ayiajia

r)

xa^oXw^

IxxXTjoia owto-

Styooiaoiav

I'v

ttvt ttuj)

Dfi? xaTaXt7teiv. rj 9-etonrj; D|x? tod fxeydXou

iteo 8ia<poXdet 7C0XX01? Iteai, upi&zasze."

oaXeO''at

25

p-e

13 Rmische synode unter Miltiades

2.

4.

30

Oktober 313

(23) Convenerunt in domum Faustae in Laterano Constantino IV et Licinio III consulibus VI Nonas Octobris die,

VI

cum

consedissent Miltiades episcopus urbis Romae

Maternus et Marinus episcopi Gallicani 1 et
Merocles a Mediolano, Florianus a Sinna, Zoticus a Quintiano,
Stennius ab Arimino, Felix a Florentia Tuscorum, Gaudentius
a Pisis, Constantius a Faventia, Proterius a Capua, Theophilus
a Benevento, Sabinus a Terracina, Secundus a Praeneste,
Felix a Tribus Tabernis, Maximus ab Ostia, Evandrus ab
Ursino, Donatianus a Foro Claudii. (24) his decem et novem
consedentibus episcopis causa Donati 2 et Caeciliani in medium
et

feria,

Reticius

et

13 A Opt. I 23. 24;

540 und Aug. (s. u.J
12 27/28 Xav&avetv

vgl.

AEM

Cap.

Coli.

Carth. III

31 oiayol&t.

220 326.

403.

nmlich Reticius ab Augustuduno civitate, Maternus ex

Marinus Arelatensis, vgl. Optatus I 23 anfang
2) stellen zur Donattisfrage Cap. Coli. Carth. III 351. 338
543, Opt.
/ 24. 26, Aug. Brev. III 12, 24. 75, 27. 17, 31. 18, 36. ig, 37. 20. 38.
ad Don. p. c. 13, 17. 31, 54, c. Cresc. III 1, 2, de haer. 6g, retract. I
21, 3, ep. 43, 5, 15.16, 105, 2, 8. 185, 10, 47; vgl.
Seeck ZKG
-'-'5
227 und Chapman Rev. Ben. igog, 13 ig

13

Agrippina

1)

civitate,

XXX

10

13]

ts

l'l

DOS

l-Mi

missa est. a singulis in Donatum sunt hae

atiae l.it
quod confessus sit sc rebapti asse et episcopis lapsis manum
inposuisse, quod ab ecclesia alienum est
teste inducti a
Donato confessi sunt se non habe;
lod in
aecilianam
dicerent.
Caecilianus omnium supra memoratorum sententiis
<

innocens est pronuntiatus, etiam Miltiadis Bententia

qua
iudicium clausuni est Ins erbis: cum constiterit
aecilianum
ab his qui cum Donato venerum, iuxta professi<>nem suam
non accusari nee a Donato convictum esse in aliqua parte
constiterit, suae communioni ecclesiasticae integro statu retinendum merito esse censeo."
*

B
Miltiades iudieavit l onstantino ter et Licinio iterum consulibus VI Monas Octobres.

C
(u, 24) Legi coepit etiam episcopale iudicium Miltiadis
Romani episcopi et aliorum cum illo Gallorum et Italoruni
episcoporum in eadem urbe Romae factum, cuius iudicii prima
parte, id est gestis primi diei recitatis,
5

qui

iiani

missi

dicerent, ubi etiam

ubi aecusatores

aeci-

eum

negaverunt se habere quod in

fuerant

Donatus a Casis Nigris

in praesenti

con-

adhuc diacono Caeciliano schisma fecisse 'arthagine

de Carthaginis enim schismate exorta est adversus ecclesiain
catholicam pars Donati
ubi etiam promiserunt idem ad,
versarii ("aeciliani alio die se praesentaturos, quos causae
necessarios subtraxisse arguebantur, et hoc mentiti ulterius
ad iudicium accedere noluerunt.
(17, ,}i) Gesta apud Miltiadem habita recitata sunt.
quibus apparuit omnium qui tunc consederant episcoporum
utentiis et ipsius Miltiadis ('aecilianum ab>olutum atque
purgatum, Donatum \ero damnatum, qui praesens in prima
\ictus est

fuerat

actione convictus,

quem praesentem

iile

scilicet

Donatus

asis

Xi

fuisse tunc constitit.

D
Qualis ipsius beati Melchiadis ultima est prolata sententia!
quam innocens, quam integra, ^uam provida atque paeifica!

qua neque

Aug.

collegas,
<id

Don. p.

quibus

in

5, 10,

p
c.
/!(:'.

<A

43, 5-

constiterat,

c.

J43 JParm. I

nihil

<'

'3-

'!

'5,

>

de coliegio

33-

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

j5

[13

suo ausus est removere et Donato solo, quem totius mali

principem invenerat, maxime culpato sanitatis recuperandae
optionem ceteris liberam fecit paratus communicatorias litteras
mittere etiam his, quos a Maiorino ordinatos esse constaret,
ita ut quibuscumque locis duo essent episcopi, quos dissensio
geminasset,

eum

confirmari

autem eorum plebs

alteri

vellet,

qui fuisset ordinatus prior,

regenda provideretur.

alia

14 Brief Konstantins an Aelafius

betr.

eine i?iArles zu versammelnde

zweite synode zur entscheidung der afrikanischen Streitigkeiten

3H
29 b) Constantinus Aug. Aelafio \ Iam quidem antehac
cum perlatum fuisset ad scientiam meam apud Africam nostram
plures vesano furore vanis criminationibus contra se invicem
super observantiam sanctissimae legis catholicae discedere coepisse, dirimendae dissensionis huiuscemodi causa placuerat mihi,
ut ad urbem Romam tarn Caecilianus Carthaginiensis episco(f.

pus, contra

quem

vel

maxime

quam

etiam aliqui ex his, qui

praesentiam sui exhiberent.

ei

universi saepe

me

convenerunt,

quaedam obicienda

crediderant,

nam

etiam ad supradictam urbem

Romam nostram quosdam episcopos ex Galliis- ire praeceperam, ut tarn hi pro integritate vitae suae atque laudabili
3 eiusdem communionis quam etiam
instituto, sed et Septem
urbis Romae episcopi atque illi, qui cum hisdem cognoscerent,
possent rei, quae videtur esse commota, finem debitum adhibere,

(qui)

quidem

quaecumque

ea,

in

praesentia

eorum

cuncta ad scientiam meam etiam actis habitis

retulerunt verbo insuper adfirmantes, quod iudicium suum pro
rerum fuisset aequitate depromtum, eosque potius causae obnoxios esse dicentes, qui contra Caecilianum quaedam putaverunt commovere adeo, ut istum post iudicium habitum
fuerant

Tgl.

15

gesta,

14 App. Opt. no. III (Cod. Paris, tat. 1711 ed.

Cod. Paris.
Aug. ep. 53, 2, 5 ? Sigla : C

14

Incipit

exemplum

verano korr. C
5 causae
15 in praesententiarium C

Zi'wsa,

Constantini C
14 fidem debitam

einfhrung) ;

3 vesano aus

epistolae

s.

(vgl

s.

17

z.

24)

1) lies Ablabio? Duchesne (64$f) konjiziert Aelio Paulino, vgl.

2) zahl und namen s. no. 13
3) die zahl
Pallu de Lessert 15g 163
muss auf Verderbnis beruhen, vgl. no. 13

20

DES DONA

14]

IE
I

Africam ipsos remeasse prohiberent

inde propter hae<
probabili rerum aesuinatione Bperaveram, quod omnibua omnino
seditionibus et contentionibus, quae ab his hominibufl videbantur subito commotae, (f. 30a) finis debitufl fuisset impositiu
sed cum dicationis tuae scripta legissem, quae ad Nu asium
et ceteros super hisdem simulationibus gravitas tua mittenda
'.

25

crediderat,

30

35

evidenter

net|ue

respectus

eultu sanetissimae religionis habeatur, et contra

dem responderam,
fuisset

apud urbem

eos

frustra

Romam

terminata,
aestimaverunt, quod

id

ac

pertinaciter

enim omnis causa non

sed potius idem episcopi

quod

id,

quodam

finis

respondendum

loco se clausissent

isdem dari posse videatur,

nisi et

res
viri.-

fuisset audit a

prout

et,

aptum fuerat, iudicassent. quare cum haec tot

nimium obnixe dissensiones protrahere perviderem, ita

modo

his-

cum

quippe

iaetare,

ipsis

45

salutis

ab idoneis ac probatissimis

obnixe

episcopis
4

quod

agnovi,

suae neque quod est maius, dei omnipotentis venerationem

ante oculos suos velint ponere, siquidem ea agere peraistaht,
quae non modo ad ipsorum dedecus infamiamque pertineant,
sed etiam his hominibus detrahendi dent facultatem, qui longe
ab huiuscemodi sanetissima obser\ antia sensus suos noseuntur
avertere.
nam id quoque te scire convenit, quod ex hisdem
venerum adserentes, quod minus dignus idem Caecilianus

et tanta

ut nullo

Caecilianus idem

(et) ex his, qui contra eum dissident, tres aliqui in iudicium

eorum, qui contra Caecilianum sentiunt consensumque debent,
ad Arelatense oppidum venire iniungendum solertiae tuae duxi,
ut mox has litteras meas aeeiperes, tarn Caecilianum supra
sed et
dictum cum aliquibus ex his, quos ipse delegerit,
de Byzacenae, Trispolitanae, Numidiarum et Mauritaniarum
[et] provineiis singulis, quique aliquantos (f. 30 b) ex suis
sed
perducere debebunt, quos ipsi putaverint eligendos
etiam aliquos ex his, qui contra eundem Caecilianum diss
tiunt,
data evectione publica per Africam et Mauritaniam

22 sperauerunt C
23 ab his|
28 aenerationi
C

aliis

25 dietationis

46 Arelatensem
tam euectionein

11

,/,/.,

die

leicht

Ens.
v.

1.

synodalen

J<>'
ist

prohiberem tu

5,

Soden, Urkond.

Fuisseat

('

50

fuisset]
lies

rei

singuli/

lt

2)

Pallu

dt

15)

z.

S3 da-

verurteilten Donat
weder sonst bezeugt noch rechtlich

'> tfecilkommissat

kanz!
h.

ist

24 impositus] impetus
res

n htten,

lieh; vielleicht

;7

vencrint." venirent.-'

j)ul>licam

nach afrika

Entstehui

ikf/it

URKUNDEN

ZUE,

[n

ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

inde ad Hispanias brevi tractu facias navigare et inde nihilo-

minus huiusmodi his in singulis episcopis singulas tractorias

tribuas, ut ipsi ad supra dictum locum intra diem Kalendarum
Augustarum possint pervenire, celeriter intimaturus hisdem,
ut, antequam proficiscantur, debeant disponere, quatenus ab-

55

sentibus ipsis et disciplina conpetens habeatur et nulla forte

quae ad maximum dedecus

de secreto plena cognitione suscepta finis
adhibeatur; quia cum praesentiam sui exhibuerint universi,
quae nunc in contentione esse noscuntur quaeque non inmerito finem debent accipere maturum, ut protinus possint
nam cum apud me certum sit te
terminari atque conponi.
vel aliquorum altercatio,

seditio

60

oriatur.

spectet,

quoque dei summi esse cultorem

quod nequaquam fas esse ducam,

confiteor

65

gravitati tuae,

ut eiusmodi contentiones

ex quibus forsitan commoveri possit summa divinitas non solum contra humanum
genus sed etiam in me ipsum, cuius curae nutu suo caelesti
terrena omnia moderanda commisit, et secus aliquid hactenus
et altercationes dissimulentur a nobis,

enim revera et plenissime potero esse

securus et semper de promptissima benivolentia potentissimi dei
prosperrima et optima quaeque sperare, cum universos sensero

incitata decernet. tunc

debito cultu catholicae religionis sanctissimum

observantiae fraternitate venerari. amen" 2

deum

15 Brief Konstantins an Chrestns von Syrakus

betr.

concordi

75

die synode

zu Ar/es

314

(21) ^4vTtyQacpov
devrtQCiv yevea&ai

aaihxyg

7iiGToXi)g, di

ijg

nqoOTaxxu

avvodov vtzsq tov naaav rtov eniOY.6ntov 7iQLle7v di%oocaolav.

KttvoTavTlvo? Seaatc XpTjaTtj) e7tiaY.6'iz<$ SDpaxooaiwv.

u.sv TipTSpov, ots (paiAoiq xal eviaoTptpco? zwkq Tcspi
-pr/axeias tfjc a^lac, %ai i7toopavoo Sovajisw? xal tqq atpev

H8yj

15 Eus.

k.

e.

5,

21.

22; vgl. Aug.

ep. 53, 2,

5?

Sigla

s.

bei no. 7

11 57 possit
quae

63

67dvcam aus dicam

xouaiLv

62 quia]
60 altercantium C
59 disciplinae C
quique C
C
65 certum] cretum C
explc. C f. jo*
15 4 aupa76 fraternitati C

qui nunc

Ablabhis (falls dieser gemeint sein sollte) war nachweislich

Pauly- Wissowa RE I 103, 10
2) Seeck hlt diese Urkunde
fr eine flschung aus der zeit des Oplatus ZKG
^55 5I,
200 207 (gegen Duchesne)

11

christ,

s.

1)

XXX

I5]

DOHAT1SM1

pswc

zi z

j-t

cd?

cotata? xoctv iXovsixla?,

a-o-Ta/,svT(.jv

Xai COttV

[1YJV

xad-oXix*)? dicoSttoTaadai fjp&ayco,

X-qftsi?

iftO

y./.y

[ioipa? xaxaXXTjX)?

Yi/j.r- ttVV

C)?

JIhvtojv

-/-o

rcapdvto? T xai co rij?

>-',
xextvijo&ai, vivnii

T&jm)?

bctoxdiroD,

coto

txoc&v

m[ieXo? Siaxpiasco? xacop&>os>? ro^eiv.

's

utscd

aXX

jcdon?

I71

(uc oojiaivet, bciXa$d[ievo( cive? xai ci}? oicrjpta? ri)?

xai xoO oeaojiato? co o<petXo[iivou cfi kfumvv^
xai yv cd? I8ta? l/-pas rcapateivstv ou icaovrai, |jtf] ooXdu.evot qj 7 o7 s^ve/Js'-^ xpioet sovtteodai xai V.Op'.>,;j.:vv..
0X1 8t] 7.0 a XtfOt CIV
) itott 7 361?
lfia? X
laOT&V _7jve*|fxav $) xai ;j.7 rcprepov arcdvTWV c>v ^eiXvrwv .'^rnir/a:
xpi? iseraa&evctov rcp? c rijv xptoiv i&v&piat icdvo ca^ia?
xai o^co? loTtsoaav, Ix te cotcov oMcdvnov bceiva sop.aivsi
(

20

ftla?

Ctth

StoqamCouivav,

iffip.dv(i>?

itapooata?

rJi?

'//./?

htlOXdffttV,

IfpiXl)?

ff)?

ivacacixtu? xai

v>-

oBtai

xai cootoo? aoco? aSeX^pixrjv xai 6|ida>pova epst7.'.-ypwr. p.dAXov os [looep? aXXijXcov
aTtoStsoTavai xai to^c dvd-p&icoi? cot? aXXocpia? lyooot cd?

Yeveo'&at, c

Xovta?
- :

r/E'.v o;j.o'L')-/:av

xav vv

rcaoftai,

rcoXX&v jcapdvtcov cXoo? coyeiv.

Sia^pdpcov xai ajAoTJcwv cd-

icote SovTjfl^

coivov

she'.oy,

23)

rcXeiaToo?

27.

si? rijv 'ApeXatTjoiwv rcdXiv etbco K.aXav8wv

soveX$eiv sxeXeooa|iev, xai ooi fpdtfiat vo[uoa(iev,
iva Xawv Tcapd co Xajjwrpocdcou Aacpawiavo
co xovpijxxopoc EtxeXia? 5t][i6oiov "/.ViJ a ooCe&a? aeaocij) xai S60 73

IrctaxdTcoo?

rccov

A.6yo6<3tg>v

'

'

uva?

T(Lv

aftai

xpivig?,

Ix co Seotepoo ffpovoo, ou? av 50 aoc? &ftiXadXXdt a^v xai cpel? ~aio7.c co? ovY]oo(iiv
j'j.'v
xatd rr v 68v oirqptnjaaaftat rcapaXa&v stow ri j? an)?
7 ;j.3p7.c =a>? av Std
c(p -poE'.py uiv(i) cdff(p iicdvtYjaov,
(

CS

-y:

ty ;

OteppOT)TO?

7.7.'.

Sld

T7 r

Sepo

xai ao'rpovo; sov^oeoa? xai coto,

xoooOsvT(i>v
a7t'

xai

/'/:A'

dXXljXuv Sieocwccov, o'c;rp

AI KM

C7Z

//..'/.

-V 7.'^

6(ioi<o?

jftat

33/34 XOVp4lXtOpOS

40 &{iotppvoo

?^/.

xo

81'

8 8tetOuxetv

1)

7-/pt

Sjcep

aia^pd? civa? Ct>YO|ia^ia? rcapa{i6|JL8VT]xsv,

icdvrcov cwv [leXXdvcov Xe^-dnjoeodat icapd rtv

cpa&X)?

yv

A'.l/

cv sovidvccov

XotTCTJ?

4 jj.o'VV/0'j

I'a/o;s.

jio'f f-ovo.-,

//.AM/

XOVTTlXTOpO?
;

au]

capsivat

rasur

./'/'/..

A' r

2m

IxeXe-

xfiv

./.!/,

XOVTIXTO

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

aatiev,

[15

'feiXo^svrjV {rprjaxsiav xal tuguv

xav paSsw? avax,Xr|{Hjvai. DYta'lvovca
6 TravToxpdxwp ia^Xc/4ei ItI 7ioXXoi<; steatv."

SovYj'frjj

el?

tyjv

asX<pixr]v ts op-votav

oe 6

tr-s?

16 Schreiben der synode zu Alles an

Silvester von

45

Rom
August 314

31a) Dilectissimo papae Silvestro Marinus, Acratius,

Theodorus, Proterius, Vocius, Verus, Probatius, Cae-

(f.

Natalis,

Faustinus, Surgentius, Gregorius, Reticius, Ambitausus,

Termatius, Merocles, Pardus, Adelfius, Hibernius, Fortunatus,
Aristasius, Lampadius, Vitalis, [et] Maternus, Liberius, GreCrescens, Avitianus, Dafnus, Orantalis, Quintasius,
gorius,
Victor, Epictetus in domino aeternam salutem. communi copulo caritatis et unitate matris ecclesiae catholicae vinculo
inhaerentes ad Arelatensium civitatem piissimi imperatoris
voluntate adducti inde te, gloriosissime papa, cum merita
reverentia salutamus. ubi gravem ac perniciosam legis nostrae
atque traditionis (iniuriam et) effrenatae mentis homines pertulimus, quos et dei nostri praesens auctoritas et traditio ac
regula veritatis ita respuit, ut nulla in illis aut dicendi ratio
subsisteret aut accusandi modus ullus aut probatio conveniret:
ideo iudice deo et matre ecclesia, quae suos novit et conprobat, aut damnati sunt aut repulsi. et utinam, frater dilectissime, ad hoc tantum spectaculum interesses! tanti fecisse
profecto credimus, quia in eos severior fuisset sententia prolata et te pariter nobiscum iudicante coetus noster maiori
sed quoniam recedere a partibus illis milaetitia exultasset.
nime potuisti, in quibus et apostoli cotidie sedent et cruor
ipsorum sine intermissione dei gloriam testatur, non tarnen
haec sola nobis visa sunt (f. 31b) tractanda, frater carissime,
ad quae fueramus invitati, sed et consulendum nobismet ipsis
censuimus, et quam diversae sunt provinciae, ex quibus adcilianus,

16 App. Opt.
III

ig,

37,

III

25,

2g,

c.

litt.

105, 2, 8,

3,

c.

ep.

sermo

II

14,

ep. 43,
ig,

no.
6,

de bapt.
7,

Ziwsa

ed.

Farm. I
g,

7,

IV
11.

oben bei no. 14), vgl. Aug. Brev.

(s.

II

13,

de un.

20. 53,

2,

5.

30,
eccl.

c.

18,

76, 2.

litt.

46,
88, 3.

Fetil.
c.

II

Cresc.

8g, 3.

g2, 205.

IV

7,

9,

g3, 4, 13.

8.

16 1 inciP concili eporum Aielate cele15 40 8toc<poXdai Rc

~ Victor
bratum et directum Silvestro epo Romanorum C Silvestrio C
12 (iniuriam et) Ziwsa
8 caritati C
bis C
19 profectu C
censuimus] consuluimus C
25 consulendum dum C
16

1)

die synode trat

am

1.

August 314 zusammen

10

15

20

25

DO \1I-Mi

Dl

[5]

venimus, ita et varia contingunt, qu

debere.
placuit ergo piaesente >j

.i i

ut ex
3

ensemus observare

te
i

'

tu

aus,

sa

quae singulos quosque movebant, iudicare

his,

remus de quiete praesenti:

autem

quid

insinuari.

antea scribi ad te,

po'ssimum omnibus

placuit etiam

qui maiores dioeceses tenes,

pei

et

qu<<l

sit,

te

scripto nostrae

senserimus,

primo in'loco <le vita nostra

atque utilitate tractandum fua, ut quia unus pro multi- m
tuus est et resurrexit, ab omnibus tempu: ipsum ita relegiosa
mente observetur, ne divisiones vel dissensiones in tanto obcenseraus ergo pa^cha
sequio devotionis possint e\surgere.
de his quoque,
domini per orbem totum una die observari
mediocritatis sul>iunxiraus.

at

id

'.

(qui)

quibuscumque

locis

perseverent

lucis

de

'-'.

ordinati

his

fuerint

in

ministri,

ipsis

qui arma proiciunt

agitur enim,

de circi.-sariis
pace, placuit abstineri eos a communione
qui fideles sunt, placuit eos, quamdiu agitant, a
communione separari '. de theatricis (et) ipsos placuit, quamde his agitur, qui in
diu agunt, a communione separari 5
:!

in

agitatoribus,

t5

infirmitate sunt constituti et recedere volunt, placuit eis manum

de praesidibus autem, qui fideles sunt et ad praeinponi 6
.

sidatum consiliunt,

quidem accipiant
in quibuscumque
5

ita placuit, ut, cum promoti fuerint, litteras

ecclesiasticas communicatorias, ita tarnen ut,

gesserint, ab episcopis eiusdem loci

coeperint contra disdpnam agere, tunc
demum a communione excludantur. et de bis quidem, qui
de Atri. a autem,
in re (f. $2 a) publica agere volunt, similiter
placuit,
ut ad ecrebapzent,
ut
utantur,
sua
lege
propria
quod

cura

locis

agatur, et

Ulis

si

55

clesiam si aliqui haeivticus venerit, interrogent eum symbolum;

et si perviderint eum in patre et filio et spiritu sancto esse
quodsi interrogatus
baptizatum, manus tantum ei inponatur
svmbolum non responderit trinitatem hanc, merito bapti/.etur
;

et cetera

Tunc
29
cheseos
seruaturi

i)

j)

taedians

et his
('

canon

Hcf.le,

qui.

17,

51

30/31 antequam ante qui C

obsequia ('
dissensioni
.

exduduntur

dfo-

konzthensammlun^
auch d
-canon //'
hichte I 206f)
<--re
varianU

canon

kon

-canon

quos mouebai c'

36 diuisioni

tlx ictricis

43

suas redire. amen."

omnes ad sedes

34 qui

III;

iussit

der

es

2)

und
5)

= canon

l'

non 17 J.

8) =<
Variante: [rosiliunt
Afris), </</. ut acdpiat spiritum sauctum nach inponatur

II

bell

l!

'

A.rriis

'

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

22

[17

August 314

17 Aus den canones der synode zu Ar/es

Domino

sanctissimo

fratri

Marinus vel coetus

oppido Arelatensi. Quid

Silvestro

episcoporum, qui adunati fuerunt in

decreverimus communi consilio, caritati tuae significamus, ut
omnes sciant, quid in futurum observare debeant.
Canon I VIII

s.

oben

no. 16

XIII. De eis qui scripturas sacras, vasa dominica vel nomina fratrum tradidisse dicuntur. De his qui scripturas sanctas
tradissi dicuntur vel vasa dominica vel nomina fratrum suorum
placuit nobis, ut quicumque eorum ex actis publicis fuerit detectus, non verbis nudis, ab ordine cleri amoveatur; nam si
iidem aliquos ordinasse fuerint deprehensi, et hi quos ordinaverunt,

rationales

subsistunt,

non

illis

obsit

ordinatio.

17 a Afrikanische katholische Mitglieder der synode zu Arles

Aiigus t 314
Africa.

Caecilianus episcopus de civitate Carthaginensi,

Sperantius diaconus.
Lampadius episcopus de civitate Utina.

Victor episcopus de civitate Utica.

Anastasius episcopus de civitate Beneventina.
Faustus episcopus de civitate Tuburbitana.
Surgentius episcopus de civitate Pocofeltis.
Victor episcopus de civitate Legisvolumini,

cum

ipso

provincia

Numidia.
Vitalis episcopus

de

civitate

Verensium.

17 Canonistische berlieferungen s. Mansi concilia II, Hefele,

konziliengeschichte I 201
21g, Massen, gesch. der quellen und literatur
des kanonischen rechts I g$o
17 a Aus der mit den canones berlieferten namenliste, s. Mansi, Concilia II

17 10/11 non tarnen illis subsistat ordinatio Merlin

add. omni se suspicione carere Merlin und Grabbe
17 a

Ucrensium und Turensiura

vgl.

Mesnage 5/

15 docuerint]
einzelne hss.

1 1

I0

et

quoniam multi sunt qui contra ecclesiasticam regulam pugnare videntur et per testes redemptos putant se ad accusationem admitti debere, omnino non admittantur, nisi ut supra
diximus actis publicis docuerint.
XIV. Ut qui falso accusant fratres suos, usque ad exitum
excommunicentur. De his, qui falso accusant fratres suos,
placuit eos usque ad exitum non communicare."

Item provincia

15

DBS

j8]

18 Schreiben
32

(f.

h'otista?itins

D0NATI8H1

an

synodalen

</ie

Constantinus Aug epis catholicis carissimis

aeterna et religiosa inconprehensibil pi(

a)

fratribus salutem.

dei nostri

nequaquam

in tenebris oberrare
5

humanam condicionem

permittit

neque

patitur exosaa

quorundam

diutiu>

volunt.i

in tantum praevalere, ut non suis praeclarissiinis luminibttfl

denuo pandens iter salutare eas det ad regulara iustitiae com
habeo quippe cognitum multis exemplis, haec eadem ex me
ipso metior. fuerunt enira in me primitus, quae iustitia carere
videbantur, nee ulla putabam videre supernam potentiam,
quae intra secreta pectoris mei gererem. equidem haec, ut
dixi, quam fortunam debuerunt sortiri? scilicet omnibus maus

usque

io

sed deus omnipotens in caeli specula residens

redundantem,

quod non merebar: certe iam neque dici neque enumerari possunt ea, quae caelesti sua in me famulum suurn

tribuit,

15

sah atoris,
32 b) fratres carissimi, gaudeo igitur equidem, specialiter
gaudeo, quod tandem habita iustissima diiudicatione eos ad
benivolentia concessit, sanetissimi antistites Christi
(f.

meliorem spem fortunamque

20

salvatoris,

ut

etiam

iam

qui

consuleret,

his

adversus ipsam arma

quodammodo

veritate

tibus se copulaverunt; quia,

25

quos

revocastis,

malignitas dia-

boli videbatur a praeclarissima luce legis catholicae miserabili

o vere victrix Providentia Christi
sua persuasione avertisse.

vel

si

desciscentes a
inducentes gen-

nunc mera

fide

voluerint

obsequia sanetissimae legi deferre, intellegere poterunt, quantum sibi nutu dei sit provisum. et hoc quidem, sanetissimi
fratres, sperabam etiam in eis, quibus ingenita est maxima
sed non profuit apud eos
durities animi, posse reprehendi.

neque in eorum sensus ingressa est divinitas

enim non inmerito ab his proeul abscesserit
dementia, in quibus manifesta luce claret huiusmodi

reeta diiudicatio
propitia; revera
3

Christi

etiam

esse,

ut

eos

quae

in

ipsos

rogantia

25,

persuadent

App. Opt.
Aug. ep- 43,
1

tanta

caelesti provisione exosos cernamus,

vesania perseverat, cum incredibili ar-

sibi,

Ziwsa

ed.
7-

20.

no.

Sigla

quae nee

V
s.

(s.

sie

audiri fas

est.

14

dixit quia pars Donati .|iiomodo

apellent et imperatorem desidei
det] eiusden

epistola imptf>ris Constaiitiin,

30 clarent

oben bei no.

olien bei no.

forenses sie litigant ut deonntient et

audire post episcO])Oru!n iudicata C
12 specula (p s. I. m.
ullai:

nee

dici

ul>i

[5

32 incredibili^

antistil

si|

33 persuadenduE

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

24

[18

meum

desciscentes a recto iudicio dato, quo caelesti provisione

iudicium eos conperi postulare quae vis malignitatis in eorundem pectoribus perseverat! quotiens a me iam ipso improbissimis aditionibus suis sunt condigna responsione oppressi!
qui utique si hoc ante oculos habere voluissent, minime hoc
meum iudicium postulant, qui ipse
ipsud interposuissent.
iudicium Christi expecto dico enim, ut se veritas habet,
sacerdotum iudicium ita debet haberi, ac si ipse dominus
!

residens iudicet.

nihil

vel aliud iudicare, nisi

quid

igitur

sentiunt

enim
quod

maligni

licet

his

Christi

homines

aliud

33 a)

sentire

magisterio sunt

edocti.

(f.

officia,

ut

vere

dixi,

diaboii? perquirunt saecularia relinquentes caelestia. o rabida

furoris audacia! sicut in causis gentilium fieri solet, appella-

45

equidem

gentes minora interdum

deprehendi potest, magis
ad maiora iudicia auctoritate interposita, ad appellationem
quid hi detractatores legis, qui
se conferre sunt solitae.
renuentes caeleste iudicium meum putaverunt postulandum?
ecce iam proditores, ecce
sie sentire de Christo salvatore?
sine ulla acriori disquisitione ipsi per semet prodiderunt
quae ab ipsis sentitur humanitas, qui in ipso
facinora sua.
deo inmanes prosilierunt ? equidem, fratres carissimi, licet
haec in ipsis videantur deprehensa, nihilominus vos, qui
domini salvatoris sequimini viam, patientiam adhibete data
ac si eos in
his adhuc optione, quid putent deligendum.
hisdem videritis perseverare, protinus cum his, quos dominus
dignos eultui suo iudieavit, proficiseimini et redite ad proprias
sedes meique mementote, ut mei salvator noster semper
ceterum direxi meos homines, qui eosdem inmisereatur.
fandos deeeptores religionis protinus ad comitatum meum

tionem interposuerunt.

35

iudicia refugientes, ubi iustitia cito

ibi sibi mortem peius pervideant.

conpetentes ad eum, qui vicarium praeAfricam tuetur, ut, quotquot huius insaniae
similes invenerit, statim eos ad comitatum meum dirigat, ne
ulterius sub tanta claritate dei nostri ea ab ipsis fiant, quae
maximam iraeundiam caelestis providentiae possint incitare.
(f.
33 b) incolumes vos deus omnipotens tribuat votis meis
et vestris per saecula, fratres carissimi."

perducant, ut
dedi quoque
fecturam per

ibi

55

60

degant,

litteras

36 ipsum C, lies ipsorum ?

39 f zitiert Opt. 1 23
34 quo] lies pro ?
(Ziwsa p. 26, Tf): petitis a me in saeculo iudicium, cum ego ipse Christi
iudicium expectem
45 rauida C
45 f zitiert Opt. I 25 (Ziwsa p. 27,
ig
21): o rabida .... appellandum episcopus credidit
40 ad appellatione C
68 ab ipsos C
69 in50 sint C
64 perdueunt C
citari C
70 incolomes C

65

DONATI8M

Protokoll des Untersuchung

li>

15.

Februat

A
Aelianus i pro consule causam Felicis audivit Voludano
Aniano consulibus
Kai. Man

XV

et

B
municipio Autumnitanorum .allienus
duovir dixit: quoniam praesens es, Caeciliane, audi litt
domini mei Aeli Paulini viri spectabilis agentis vicariam pi
fecturam, quid iubere sit dignatus secundum epistolam ad
nos datam, quae declarare te conpellit et scribam, quem
habuisti tunc temporis administrationis tuae, et tabularium.
sed quoniam tabularius eins temporis vita functua est, et
omnes actus administrationis tuae secundum fidem litterarum
eiusdem mei domini tecum perferre debebis et ad coloniam
Carthaginiensem cum scripta tua proficisci necesse est. praesens est curator, sub cuius praesentiam vos conpellimus. quid
ad hoc respondes? Caecilianus dixit: mox ad me epistolam
Aeli Paulini viri spectabilis agentis vicariam praefecturam
(f.

10

25a)

.)

in

'

<

Miccium

ad scribam

statim

pertulistis,
'S

(.

misi

ut

venit,

acta

usque adhuc inquoniam non modicum tempus est, ex quo duovi-

ipsius temporis confecta mihi obtulisset,

quirit; et

ratum administravi

XI

anni sunt

et

cum

itaque

ipp.
19 A Aug. ad Don. p. c. 33.
II (s. oben bei no. 14); vgl. Opt. I
561574, Aug. Brev. III 23, 4'- -4- -/-' ad /)o "no.

>.

invenerit,

Opt.

ed.

/
III

Carth.

Coli.

5 6*

c.

Cresc. III 61, 07. 70. 80.

5.

88,

(=no.

3.

Parisinus,

20). 5.

= Aug.

ber der

7.

p,

de un. bapt.
.

Sig/a:

4. 141. IO. u.

0=

<

von moderner hand: Acta purgationis

seite

2 duouiru C (so stndig)

episcopi Autumnitani C
12 respondimus (mus radiert)
10 scriba tuo B
1; [6 inquiret C
16/17 .luouiratu C

3 u.

13 agens

i)

Aelianus

febr.

St

s.

17"

zustimmen
august
i<i.

am
erst,

ist

(28.

';.

ist,

f,

314.

..

erschliessen, aber

s.

dem Du*
OUX

(dageget

sich aus

1)

und

untersuch.'

2ig

ber

den

ionstru

epistola'

in der rechtsberlieferung vom u okt.

nov.-) 315 als proconsul nach:
1

1651
516. 559, Pallu de Lesse,:
bezeichnete jhr ist 314. doch ist mit sichert
tas proconsulat mit dem consulat
zunehmen,

bis 25.

C=

Opt. 1 27, BDV.

Cresc. III 70, 80,
einfhl
Deutsch. Velter, Ziwsa, Seeck

c.

jekturen von Baluze,

/:

IV

105,

hrten

st

KG
ustin

26

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[ig

Gallienus duovir dixit:

tua interest

parebo tanto praecepto.

iussioni parere; vides
dixit:

enim iussionem

esse sacram.

sum tanto praecepto.

Item cum paulo post scriba Miccius

Caecilianus

devotus

20

supervenisset,

quod

scius duovir dixit: audisti et tu, Micci,

et tu

Fu-

una cum

Caeciliano necessarius es ire ad officium viri spectabilis viad

carii, instructionem eius temporis ut vobiscum perferatis.
haec quid dicis? Miccius respondit: magistratus subpleto anno
2
omnes actus suos domu sua tulit (
possit
(f.
inveniri, inquiro. et
si
in
eis
cera
b)
25
)
cum quaereret, Quintus Sisenna duovir dixit quod cognovit offi-

25

Apronianus dixit: si omnes actus suos tulerat

magistratus, unde acta, quae tunc emissa erant vel confecta
tanto tempore ? et cum diceret, Aelianus proconsul dixit
et mea interrogatio et singularum personarum responsio actis
cium, respondit.

continetur.

huic

sunt praeterea et aliae epistolae

necessariae; interest,
dixit:
lege Caeciliano

ut

rei

consul
ipse

Agesilaus dixit:

legantur.

audiente,

ut

Aelianus proagnoscat, an

Agesilaus recitavit:
'(Volusiano) et Anniano consulibus XIIII

35

dictaverit.

Kai.

Sept.

apud Aurelium Didymum Speretium sacerdotem Iovis

optimi maximi duovirum splendidae coloniae Carthaginiensium
Maximus dixit: loquor nomine seniorum christiani populi
catholicae legis,
apud maximos imperatores causa agenda
erit contra Caecilianum et Felicem, qui principatum eiusdem
legis
omni vi conantur invadere. contra ipsos documenta
criminum eius conquiruntur. nam cum persecutio esset indicta christianis, id est, ut sacrificarent aut quascumque scripin iure

turas haberent,
fuit

Autumnos,

scripturae

incendio traderent, Felix, qui tunc episcopus

consensum

traderentur

ut

ut de manu
concremari possent.

adtulerat,

igni

Galati
et

erat

22 quod] add. enim

C
23 officium uspt uicari C

(enim anscheinend durch26 tulit] add. sed ei in

cera possit inueniii t", si ei in c. possit inv. Masson, si mei in cera
atis
possint inv. B, si in eis cera possit inv.
37 (Volusiano)
Aniano C
Aug. p. collat. 56, lcke von ca. 20 buchstaben C
40 popoli (corr. m. 1) C
43 omnia C,
39 duovirum] add. recitavit C
omnia vor documenta zu stellen D, omni ui Z conatur C 47 authumnos C
48 erant C
18 galienus

strichen)

2)

in diese lcke fllt

auch die Verlegung der Verhandlung nach

Monig. august 314 ;

Carthago, woselbst das folgende spielt

3)
ceaux, der mit Augustin den 75. februar 314
nrteils festhalten will,

korrigiert hier

eingefgte Urkunde auf den

ig.

SEP

Januar 314

in
(s.

als

datum
und

FEB
220)

des schlussdatiert die

40

45

so

55

6a

utrumne iam de pactione seeundum (acta/ ab eodem

habita litteras dederit et utrum ea, quae in Intens contulerit,
vera sint, ut horum actus et fides in iudicio sacro detegi
possit.
adstanti Caeciliano Speretius duovir dixit: audis, quae
apud acta sint deposita? Alfius Caecilianus dixit: Zama icram
propter lineas comparandas cum Saturnino, et cum veniremus
illo,
mittunt ad me in praetorio ipsi diristiani, ut dicerent:
sacrum praeeeptum ad te pervenit? ego dixi: non, sed vidi
ponat,

turas

;o

vidi,

et

Zama

itaque

et

Furnis

proferte

si

basilicas et uri scrip-

dirui

ut

tunc

pareatur.

tulimus et epistolas salutatorias et (ante) ostia omnia combusta

sunt seeundum sacrum praeeeptum. et cum ad domum eiusdem Felicis episcopi mitteremus, renuntiaverunt officiales
illum

absentem

nam cum

esse,

posteriore tempore

adveniret Ingentius scriba Augenti, cum quo aedilitatem administravi, dietavi epistolam eidem collegae, quam feci ad
eundem episcopum Felicem. Maximus dixit: praesens est,
eadem epistola ei offeratur, ut eandem recognoscat. respondit:
ipsa est. Maximus dixit: quoniam recognovit epistolam suam,

hanc lego

et

et recitavit:

oro, plena actis inseratur.

'Caecilianus parenti Felici salutem

80

habetis,

quas scripturas

mittunt in domo episcopi

Felicis, ut tollerent inde scripturas, ut exuri possent seeundum
sacrum praeeeptum. sie Galatius nobiscum perrexit ad locum,
inde cathedram
ubi orationes celebrare consueti fuerant.

sacrae

iussioni

publici

75

_-

tunc temporis magistratus Alfius Caecilianus, quem praesentem

videre dignaris.
et quoniam eius temporis officium ineumbebat, ut ex iussione proconsulari omnes sacrificarent et ri
quas scripturas haberent, offerrent seeundum sacrara legem,
quaeso, seeundum (quod prae)sens est et Benem vides et non
potest ad comi(f. 26 a)tatum sacrum peigere, apud acta de-

iam exempla
65

!">\A1I-MI

Dl -

ig]

gam meum Augentium amicum suum

cum

Ingentius colle-

conveniret

et

inqui-

anno duoviratus mei an aliquae scripturae legis vestrae

quam Galaseeundum (f. 2< b) sacram legem adustae sint
de basilica
salutatorias
epistolas
publice
vestra
lege
unus
ex
tius
sisset,

(.

>

protulerit.
5

opto

hoc signo,

valere.

te

'parens

acta

.)

annos)

multos

carissime

quod de praetorium ad me

;; seeundum sens c-t

JJ

55

60 proper

('

(seeundum

bene

misisti

de
('

6i

mittent

in

postea
(ZKG
521 A.)
ostia S,
69 ostia
So collegam eius C, collegam meum B
76 eadem C
85 H4
annos
nach s. 17-'/ ergnzt
parens
152 f)
Signum C
de praetorium] deprecatorium
(

/.

z.

1751,

nzung von

radiert

miserant christiani

(vgl.

z.

85

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

28

[ig

ego et tu) et ipse cuius est praetorium et dixisti: tolle

clavem et quos inveneris in cathedra libros et super lapide
Codices, tolles illos. sane vide, officiales ne tollant oleum et
et ego dixi tibi: tu nescis, quia, ubi scripturae intriticum.
quid ergo
veniuntur, (et) ipsa domus diruitur ? et dixisti
faciemus? et dixi ego vobis: tollat aliquis de vestris in area,
et ego venio cum
ubi orationes facitis, et illic ponantur.
et nos illo venimus et omnia tulimus seofficiales et tollo.
cundum (placitum et adussimus secundum) sacrum praeceptum.'

90

apud acta

95

nisi

Maximus

dixit:

quoniam

recitata est,

quam

sumus

haereant.

actis

eius epistolae lectio

ipse agnovit se misisse, quae dixit, quae-

Speretius

duovir dixit:

quae

dixisti,

scripta sunt.

Agesilaus dixit ad ('opto te parens carissime bene valere')

praesentem epistolam recognovit, residuam partem, quam nunc
Caecilianus dixit: domine, usque hoc
legit, falsam esse dicit.
dictavi, usque quo habet: 'opto te, parens carissime, bene
:

100

valere.'

falsum per terrorem, per

est ab his, qui cathonam Paulino hie adlicae ecclesiae consentire noluerunt.
ministrante vices praefectorum subornatus est quidam privatus

Apronianus

dixit:

semper

scenam, per inrelegiosam

homo, qui modicum

sie

mentem actum

cursoris haberet, qui

*5

ad catholicae uni-

veniret atque eos induceret et terreret. deteeta

igitur factio est, nam conponebatur Felici relegiosissimo episcopo per mendacium, ut videretur scripturas prodidisse et
(fideles)

tatis

IIQ

27 a) exussisse. Ingentius quidem, cum hoc totum, quicquid agebat, obesset sanetitati et relegioni Caeciliani, subornatus
est, ut veniret cum litteris veluti Felicis episcopi ad Caeci-

(f.

lianum duovirum
consul

dixit:

mandatum.
hoc est confictum. Aelianus proApronianus dixit: die, inquit, Caeciliano

et ei confingeret a Feiice se esse

verba,

ipsa

dicat

die.

quibus

amico meo, quod Codices aeeepi pretiosos deificos XI, quiaque me nunc convenit, ut illos restituam, die, quod anno
ego et tu), die ergnzung nach z. 176, doch ist vor
ergnze?! : cum nemo praesens esset (Seeck
ipse cuius est] ingressus
521 A.), nemine adsistente oder hnlich
91 faeimus
es
(s. 18)
90 (et) nach z. 17g ergnzt
87 clave C
C (vgl. z. 180) dixit C aliqui C
94 <pl. sec.) nach z. 183 ergnzt

86

nisi

(.

nisi

ZKG

dem sinn nach zu

99/100 ad praesente epistola C, ergnzung nach dem

108 modum (= formam, speciem)
falsa C
lies legi?
in et et C 112 quidam C
indiceret C
curs. B
109 (fideles) Z
116 lies dicam/117 inquid C
118/9 quique C
115 a felicem C

97 hereat
folgenden

101

Il 5

DBS DONATISM1

ig]

illos.
qua de
machinata
quatenua ha
sint ac fabricata, et quatenus voluerit dicumscribere m
tum ad mendacium, ut Felicem aspergeret infamia. di< it, a
quo missus sit, verum tarnen si machinationem istam in Conus scientiam Felicis (. .) quo Caeciliani pudori et vitio derogaret.
est enim quidam, qui per Mauritaniam et Numidiain
missus sit ex diversa parte.
cuius
Et adstante Ingentio Aelianus proconsul dixit
praecepto ea suscepisti agenda, quae tibi obiciuntur? Ingentius
*3<? dixit:
ubi? Aelianus proconsul dixit: quoniam fingis te non
intellegere, quod interrogaris, dicam apertius: quia te ad ma-

120

magistratus
igitur

exussens,

eos

tui

reddam

ne

de Ingentio quaerendum

est,

>

gistratum Caecilianum misit? Ingentius dixit: nemo me misit

Aelianus proconsul dixit: quomodo ergo venisti ad magistratum
Caecilianum? Ingentius dixit: cum venissemus et ageretur
35

causa Mauri ab Utica episcopi, qui episcopatum sibi redeinit,

ad urbem ascendit Autumnitanus episcopus Felix, ut tractaret,
et dixi Uli
et dixit: nemo communicet, quia falsum admisit.
dolui enim
ego econtra: nee tibi nee Uli, quia traditor es.
causa (f. ^7b) Mauri hospitis mei, quia communieaveram cum
illo in peregre, quia evasi persecutionem. exinde ivi in patriam
ipsius Felicis, duxi mecum tres seniores, ut viderent, an verum
Apronianus dixit: non ita, venit ad Caetradidisset annon.
cilianum
dixit:

,;;

domi ad me

te venit

Ingentius

Caecilianus respondit

prandebam cum

venit,

operarios,

venit

illuc,

Caecilianus ubi est? dixit. respondi: hie. ego

dico ei: quid est? omnia recte? omnia, dicit. respondi Uli:
si
non fastidis prandere, veni, prande. dicit mihi: revertor
huc. venit illuc solus. dicere mihi coepit: ecce sie mihi curare
et inquirere, an adusta fuerit scriptura anno duoviratus mei. dico
stetit

quaere de Caeciliano. Aelianus proconsul Caeciliano

quomodo ad
in ianua.

ego: molestus es mihi, tu homo inmissus es, laxa hinc te a

et sprevi illum a me. et venit illo iterato cum collega meo,
cum quo fui aedilis. ait mihi collega meus: Felix noster episcopus misit hoc hominem, ut facias illi litteras, quia aeeepit

illi

me.

'55

Codices pretiosos et noluit recovare illos. scribas illo, quod anno

et dixi ego: haec est fides
duoviratus tui conbusti sunt,

120 exuseris
acta mart. selecta
,idia

('
s.

131

122
die

magistrum

initio

210),

patria

125

no

quidem
'3 S

143 quaerei
{lcke von 3 buchstdben, keine ra ut
ibi

C
126

<

hie]

-l"

hoi

S5 n'uocari

|"

[49CU...1

vn\

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

:>0

TjQ

Ingentius dixit: domine, veniat et Augentius.

ego honorificus sum et honor meus pereat et huius latera
habemus. Aelianus proconsul Ingentio dixit: revinceris alio
apta illum. cumtitulo. Aelianus proconsul ad officium dixit
que aptaretur, Aelianus proconsul dixit: suspendatur, cumque
suspenderetur, Aelianus proconsul Caeciliano dixit: quomodo
christi anorum ?

et

Ingentius venit? respondit: misit hoc me Felix, dixit,

illo, quia est unus perditus nescio (f. 28 a)
qui habens penes me Codices pretiosissimos et nolo illos
itaque fac litteras, quia adusti sunt, ne revocem
restituere.
illos.
et ego dixi: christiani fides haec est? et coepi illum

ad

160

te

noster, ut scribas

corripere et

collega

ait

meus: scribe

Felici nostro. et sie

illo

ego epistolam dietavi, quae paret, usque quo dietavi.

Aelianus proconsul dixit: audi sine metu recitationem
recognosce,

tuae,

epistolae

quousque

dietaveris.

75

Agesilaus

opto te, parens carissime, multos annos bene

Aelianus proconsul Caeciliano dixit: hueusque dicAgesilaus
hueusque, relicum falsum est.
respondit
tasti ?
recitavit
'hoc signo, quod de praetorium ad me misisti, (. .)
tolle clavem
nisi ego et tu et cuius est praetorium et dixisti
et quos invenies in cathedra libros et super lapide Codices,
tolle illos.
sane vide, officiales ne tollant oleum et triticum.
et ego dixi: tu nescis, quia, ubi scripturae inveniuntur, et
ipsa domus diruitur? et dixisti: quid ergo faciemus? et dixi
ego vobis tollat aliquis de vobis in areis, ubi orationes facitis,
et illic ponantur. et ego venio cum officiales et tollo. et (nos
illo venimus) et omnia tulimus seeundum placitum et adussimus
seeundum sacrum praeeeptum.'
Maximus dixit: quoniam eius epistolae tenor etiam apud
acta recitatus est, quam ipse agnovisse ac misisse dixit, quaerecitavit

l6 5

'

valere.'

l8

sumus, hoc

Speretius dixit: quae

actis tuis haereat.

scripta sunt.

Caecilianus respondit

ex

illo est

dixistis,

falsum, quous-

mea, quousque dixi: 'bene vale, parens

Aelianus proconsul dixit: quem dicis addidisse ad
epistolam? Caecilianus dixit: Ingentium. Aelianus proconsul

que

est

epistola

carissime'.

dixit:

professio tua actis haeret.

Aelianus proconsul Ingentio dixit torqueris, ne mentiaris.

Ingentius dixit: erravi, huic epistolae ego addidi dolens causa
:

176 et cuius
85/
claue C
oben z. 86)
J 82/3
(nos illo uenimus) ergnzt nach z. 93 lcke
177 quod C
186 recivon 10 buchst aben C
183 et adussimus] adusi sumus C
tatum C
agnouit ac se misisse
188 ex illo B\ cillo C
157 Auxentius

estj

l8 5

ingressus es

(s.

175

18)

(...)

dixisti]

"vgl-

dixit

oben

z.

(vgl.

I 9

DES D0NA1 I8M1

IqI

Mauri

Aelianus proconsul dixit: (f. 28b) (ConAugustus et Litinius Caesarea ita

pietatem christianis exhibere dignantur, ut diadplinam eorrumpi nolint, sed potius obaervari relegionem istam et coli
velint.
noli itaque tibi blandiri, quod cum mihi dicas dei
200 cultorem te esse ac propterea non possis torqueri.
torqueris,
ne mentiaris, quod alienum christianis esse videtur. et ideo
die simpliciter, ne torquearis.
Ingentius dixit: iam confessus
sum sine tormento. Apronianus dixit: dignare de eo quaei
qua auetoritate, quo dolo, qua insania cireuicrit Mauritanias
2^5 omnes,
Numidiaa etiam, qua ratione seditionem commoverit
Aelianus proconsul dixit: ad Numidiaa
catholicae ecclesiae.
fuisti? respondit: non, domine; sit, qui probet. Aelianus proconsul dixit: nee in Mauritania? respondit: negotiari illo fui.
Apronianus dixit: et in hoc mentitur, domine; nam ad Mauo ritaniae situm non nisi per Numidias pergitur, quatenus dicit
se in Mauritania fuisse, non fuisse in Numidia. Aelianus procuius condicionis es ? Ingentius reconsul Ingentio dixit
Aelianus proconsul ad
spondit
decurio sum Ziquensium.
officium dixit: submitte illum. quo submisso Aelianus proconsul
-15 Caeciliano dixit: falsa dicis, quae dixisti. Caecilianus respondit:
non, domine. is qui scripsit epistolam, iube veniat, amicus
Aelianus
dicet, quousque dietavi epistolam.
ipsius
est, ipse
proconsul dixit: quis est ille, quem venire desideras? Caeci95

hospitis mei.

Maximus

stantinus)

sernju-r

lianus
220

dixit:

probare

nisi

Augentium, cum quo fui aedilis. non possum

per ipsum Augentium, qui scripsit epistolam

Aelianus
2< ja)
dietavi illi, ipse dicere potest.
(f.
constat ergo falsam esse epistolam ? Caeciproconsul dixit
lianus respondit: constat, domine, non mentior in sanguine
meo. Aelianus proconsul dixit: cum duoviratum egeris in
Apronianus
patria tua, oportet fidem verbis tuis habere.
dixit: nee novum est Ulis hoc facere. ceterum et actis adiam artificium est illis. Aelianus
diderunt, quod voluerunt

quousque

22 5

proconsul
esse
3

qua

dixit:

ex

qui

professione Caeciliani,

acta

falsata

atque epistolae plurima addita, manifestatum est,

voluntate haec gesserit Ingentius, et ideo reeipiatur in
dicit

196'
Constantinus /.', lckc von ca.
ecurionem /.' (nach
199/200 dei eult

216 epistola C
204 qua] quia C
203 Apronius C (so stand
i
240 zitiert
224 duouiratu
222 falsa .. epistola C
//')
ei proprofessio C,
j
228 pro c
c.
Cresc. //I70. 8<>
230 reeipiettu ./
falsa A
229 manifestum A
fessione
195/6

sar

'

'

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

carcerem est enim artiori interrogationi necessarius. Felicem

autem relegiosum episcopum liberum esse ab exustione instrumentorum deificorum manifestum est, cum nemo in eum
aliquid probare potuerit, quod relegiosissimas scripturas prodiderit vel exusserit. omnium enim interrogatio supra scripta
;

235

manifestata est nullas scripturas deificas vel inventas vel

hoc actis continetur, quod
corruptas vel incensas fuisse.
Felix episcopus relegiosus Ulis temporibus neque praesens
fuerit neque conscientiam accomodaverit neque tale aliquid
fieri

iusserit.

240

Agesilaus dixit: de his, qui ad potestatem vestram

instruendam venerunt, quid iubet potestas tua? Aelianus
proconsul dixit: revertantur ad sedes suas."

20 Brief Konstantins an den proconsul Probianus betr. die nochmalige Vernehmung des zeugefi Ingentius im prozess gegen
zwischen

Felix

18.

Juli

und

27.

September 315

Caesares Flavii Constantinus Maximus et

Valerius Licinianus Licinius ad Probianum 2 proconsulem
Africae. Aelianus praedecessor tuus merito, dum vir perfectissimus Verus 4 vicarius praefectorum tunc per Africam nostram,

Imperatores

incommoda

valitudine

eiusdem

teneretur,

functus

partibus

etiam id negotium vel invidiam, quae de Caeciliano episcopo ecclesiae catholicae videtur esse commota,
ad examen suum atque iussionem credidit esse revocandam.
etenim cum tarn Superium centurionem et Caecilianum magiinter

cetera

20 Aug. ep. 88, 4 und c. Cresc. III 70, 81 ; vgl. Opt. 1 27, Cap. Colt.
Carth. III 556 558, Aug. Brev. III 23, 41, ad Don. p. c. 15, ig. 32, 55.
von ep. 88,
hss.
c.
Cresc, (MFARP)
Sigla:
ep. 88, C
(WYRXZ) hss. von c. Cresc, ausgaben s. einfiihrung

E=

231
232 religiosum, nur an dieser stelle C
240 zittert Opt. I 27
exuserit C
234 religiosas A
234/5 prodiderit] tradiderit AO(GJ
235 suprascriptorum O, scriptura A (TVXZ, scripturam Y, scripta R)
238 nee A
236 manifesta A
239 commodauerit A
237 quo C
243 explicit gesta purgationis Felicis epi Autumnitani ordinatoris Caeciliani

20 1 Maximus] et
C
(WYR)E(MFARP*) cum C
3/4

fectissimis viris

9 iam

EC
20

1)

C fperfectissimos

(edd.)

Seeck

viros

C 3 prodecessor C
perfectissimus Verus] de per6 om. de C (WXZY*)

Maximinus

Carthaginis

vir

WXZY*)
E (MFAR)

9/10 magistratuum

ZKG XXX

188

nachweisbar vom 25. august 315

Pallu de Lessert 23 25)
3)
lichkeit, s. Pallu de Lessert 164

2)

Probianus ist
316 (Seeck

bis 13. ugtest

s.

oben no.

ig

4)

als

proconsul

ZKG

55g,
unsichere persn-

21

ij

i'i

DON

n-Mi

Satuminum

Stratum Aptuiigitanoruin et
libium
iuniorem, eiusdem
,;

ratorem

et

atque Solum
fepraesent

curat rein,

civitatis

servum publicum

supra scriptae civitatis

audientiam praebuit conpetentem, adeo ut, cum Caeciliano fuisset obiectum, quu<l a Feiice ei' lern episcopatlU
\ideretur esse delatus, cui divinarum scripturarum proditio
atque exustio videretur obieeta, innocentem de eo Felicem
t'uisse constiterit.
denique cum .Maximus [ngentium decurionem Ziquensium ci\ itatis epistulam
aeciliuni exduum\iri
falsasse contenderet, eundem ipsum Ingentium suspensum
actis, quae suberant, pervidimus et ideo minime tortum, quod

cisset,

,r

<

20

se

decurionem Ziquensium

civitatis

esse adseveraverit.

unde

volumus, ut eundem ipsum Ingentium sub idonea prosecuti

ad comitatum meum 'onstantini Augusti mittas, ut Ulis, qui in
praesentiarum agunt atque diurnis diebus interpellare non desinunt, audientibus et coram adsistentibus apparcre et intimarc
possit frustra eos Caeciliano episopo invidiam conparare atque
ita enim fiet, ut
adversus eum violenter insurgere voluisse.
omissis, sicuti oportet, eius modi contentionibus populus sine
dissensione aliqua religioni propriae cum debita veneratione
(

25

30

deserviat."

21

Ko

Brie)
sein
f.

an du

'antins

atistischen

(>

hofgericht ldt

Constantinus Augustus episcopis.

33 b

Ante paueos

dies iuxta postulatum vestrum hoc mihi placuerat, ut ad

Africam reverteremini, ut illic omnis causa, quae vobis adversus

quidem

Caecilianum conpetere videtur, ab amicis meis quos elegissem

diu
\ erum
cognosceretur atque finem debitum reeiperet.
mihi cogitanti et in animo meo non inmerito volventi id poquoniam scio quosdam ex vestris
tissimum visum est, ut

4.U

7.

21 App. Opt. ed. Ziwsa no. VI

Sigla s. oben bei tio. 14
20.
H)

(WYR)E(MFA
bis

voluisse

27

23 his Aug. psentil-u.-

ugnitanorum
18 ex

Aug.
"
c.
.

20

partis

5)

2\

E(MFAJC\
duum viris

Don.

p.

et

c.

a.

Aptugit.

22
a.

0.,

Aug.

p.

z.

('

Entstehuni

ut

-I

c.

c.

[tem

intini

epi
5

atque] ad quei

Claui

Jl

kund.

om. ut
.U< :

mdientibus]
|

Donati desuper nomine Caeciliani

Opta

vgl.

diutumis
intinuin

c.

atque]

ad epos

<td

fs.

ZKG XX

"

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

34

[?

turbulentos satis et obstinato animo rectum iudicium et inteveritatis rationem minime respicere ac per hoc venire
forsitan, ut, si ibidem cognoscatur, non ut condecet et veri-

grae

ratio

tatis

eveniat

expostulat,

res

finem

quod

nimia vestra obstinatione,

displiceat et existimationi meae,

atque

accipiat

10

aliquid tale

et divinitati caelesti

quam semper

inlibatam cupio

placuit mihi, sicut dixi,

perseverare, plurimum inpediat
iuxta prius tractatum huc potius veniat, quem credo iuxta
polliceor autem vobis, quod
litteras meas mox adfuturum.
ipso de uno tantum crimine vel facinore eius
si praesente

per vosmet ipsos aliquid probaveritis, id apud me sit,

universa, quae ei intenditis, probata esse videantur.

ac

si

deus

omnipotens perpetuam tribuat securitatem."

20

Carthago reisenden Donal

315? 27. Februar 316 ?
Celso
Domitio
Iulianus
et
Annianus
Petronius
34 b)

22 Reisepass fr
tistischen
(f.

15

Trier nach

von

die

28. April

bischfe

Quoniam Lucianum, Capitonem, Fidentium

Nasutium episcopos et Mammarium presbyterum, (qui) secundum caeleste praeceptum domini Constantini Maximi invicti semper Augusti ad Gallias cum aliis legis eius hominibus
vicario Africae.
et

ad lares proprios venire praecepit,

angarialem his cum annonaria conpetentia usque ad Arelatensem portum secundum imperatum aeternitatis eiusdem
inde
(f.
35 a) clementissimi principis dedimus, f rater, qua
venerant,

dignitas

eius

Africam navigarent, quod sollertiam tuam

litteris

nostris scire

conveniat. Optamus te, frater, felicissimum bene valere.

larius princeps optulit IUI Kai. Maias Triberis."

23 Brief Konstantins an den vikar Celsus, ankndigung

Massnahmen gegen die Donatisten
(f.

33 b)

Celso

vicario Africae

1
.

(f.

34

Menalium eum, quem iam dudum susceperat

Opt.

Eus.

22 App. Opt. ed. Ziwsa no. VIII (s. oben

ed. Ziwsa no. VII (s. oben bei no. 14) ;
V.

C.

45.

Sigla

s.

a)

strenger

316

Perseverare

insania, ceteros-

bei no. 14)

23
Aug. ep. 43,

vgl.

Hi-

App.
7,

20,

oben bei no. 14

21 8/9 integre C 22 1 Item exemplum epistolae praefectorum praetorio

(rasur von 4,
10 naviga
ad Celsum vicarium C 6 lares] add. eius C
23 1 bi
C, naviga bunt Duchesne s. 24
vielleicht 5 buchstaben)

XXX

konjiziert z. 8 Martins anstatt Maias,

22 I) Seeck (ZKG
211 f)
weil im april 316 bereits Eu melius vicarius Africae war ; andere beziehen
23 I) Celsus ist als vikar
aus demselben grnde das datum auf 315

10

2$~]

..\i

que), qui a

i-mi

veritate dei digressi error

derunt,

proxima etiam gravitatis tuae

tata Mint, quibua inaerentem te iussioni nostrae <le merito seditionis ipsoruru
eoque tumultu, quem app
inhibitum es-c memorasti,
trater carissime. unde
quoniam ex eo patuit ip
res cogitasse, quod enim, cum Btatuissem inter ipsos atque

aecilianum plenissime super allegationibus diveraia req

raeae susceptam i'ugain Bubtrahere laborarunt
hoc i]>so turpissimo facto confessi ad ea se redire pn.perare,
quae et antea fecerant et nunc agere perseverant. at cum
1

taesentiae

minime unumquemque propria penitus delicta lucrari,

paulisper eorum l'uerit cohercitio dilata, manciandum
a\ itati tuae duxi, ut interim quidem eosdem omitta> et di-simulandum super ipsos esse cognoscas.
verum lecta liac
epistola tarn Caeciliano quam hisdem palam facias, quod
constet
etiamsi

cum

favente

divina Africam venero, plenissime ui ihis, qui contra eum agere videntur,

pietate

quam

versis tarn Caeciliano

20

demonstraturus sum, quae et qualis

adhibenda veneratio et cuiusmodi cultus
delectare videatur, adhibito etiam diligenti examine ea, quae
nunc aliqui exinde inlecebris mcntis ignorantiaeque occultare
se putant, plenissime sum reperturus atque in lucem facturus
venire; easdem per-onas, quae res istiu> modi concitant faciuntque, ut non cum ea, qua oportet, veneratione summus
lecto

dilucido

summae

25

30

35

iudicio

divinitati

sit

deus colatur, perdam atque discutiam.

curaque satis clareat
neminem posse beatitudines (f. ,^4 b) mart\ ris eo genere
conquirere, quod alienum a veritate religionis et incongruum
esse videatur, eos, quos contra fas et religionem ipsam recognovero reosque violentes conpetentis venerationis deprehendero, sine ulla dubitatione insaniae suae obstinationisque
temerariae faciam merita exitia persolvere; scire itaque pro
certo quae habere debeant ad plenissimam fidem salute etiam
teste invocata, quod tarn super plebe quam super clericis his,
promittit

icam se ventunmi
Africa facta

'onstantinus

Donatum de schisma hie

nach Dupni fehlt zwischen

et

in
fol.

quod C
10 praesentia
paucis per C
21 diuinitatis C
23 ignoraiuiae <iuae C
24 sim
28 beatitudii
31 viol<

in

Africa nachweisbar

ZJ\<

2ni

am

und Pallu

1.

d,

ut

inter

(aecilianum
rit

33 und
12a cum] ad quec
huiusmodif'
21 2:

in

luce factorum

34

lies

('

quem]

14 paufis
delectari
2~ prodam C

ilta

certO(me.?

august J/5 und

Lessert 170

17 j

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

^5

[23

sum diligentissime quaesiturus idque iudicaturus,

quod verissimum et religiosissimum esse manifestum sit, de-

qui primi sunt,

monstraturus etiam hisdem, qui et qualis divinitati cultus adhibendus sit. nam nequaquam me aliter maximum reatum
effugere posse credo, quam ut hoc, quod inprobe sit, minime
existimem dissimulandum. quid potius agi a me pro instituto
principis munere oporteat, quam ut discussis
omnibusque temeritatibus amputatis veram religionem
universos concordemque simplicitatem atque meritam omnipotenti deo culturam praesentare perficiam?"

meo

40

ipsiusque

erroribus

24 Bericht ber

die misston

der bischfe Eunomins und Olym-

pius

316 ?

Tunc duo

episcopi ad Africam missi sunt,

remotis binis unum ordinarent.

Eunomius

et

venerunt et
Olympius, ut
apud Carthaginem fuerunt per dies quadraginta, ut pro nun
hoc seditiosa pars Donati fieri
tiarent, ubi esset catholica.
passa non est, de studio partium strepitus cotidiani sunt hanovissima sententia eorundem episcoporum Eunomii
biti.
et Olympii talis legitur, ut dicerent illam esse catholicam,
quae esset in toto orbe terrarum diffusa, et sententiam decem
et novem episcoporum iamdudum datam dissolvi non posse.
de his
sie communieaverunt clero Caeciliani et reversi sunt,
rebus habemus volumen actorum, quod si quis voluerit, in
novissimis partibus legat

25 Zitat

atis

einem

1
.

briefe

Konstantins an den vikar Eumelius,

der die kaiserliche entscheidung der Streitfrage bermittelt

10.

November

316

A
Insero

Eumalium

adhuc

et

verba Constantini

vicarium,

ubi

Aug.

24 Opt. 1 26

25

se
c.

inter

Cresc. III

III 516. 521535, Aug. Brev. III

id

45

ex

litteris

eius

ad

partes cognovisse et in71,

82; vgl. Cap.

ig, 37- 20, 38.

23, 41,

Coli. Carlh.

ad Don. p.

c.

41 quid (Ziwsa)} cum

38 et qualis] aequalis C
23 36 sim C
eulturae C
C
44/45 meritum
44 concordem quae C
.

24 1) Seeck hlt die akten, auf die Optatus hier verweist, fr von
ihm oder in seiner zeit geflschte und die mission der bischfe Eunomius
und Olympius fr in diesem Zusammenhang nicht historisch; vielleicht
562 565,
habe sie 324 stattgefunden (vgl. no. 32), ZKG
25 1) die entscheidung selbst fiel nach Seeck (a. a. o.) schon
216 220
im herbst 3I5(?)
2) sonst auch Eumelius, er ist als vikar nachweisbar
vom 21. mrz 316 (315 ?) bis 10. november 316 (Seeck ZKG
55g, Pallu

de Lessert 173)

XXX

10

ONATISM!

10

nocentem Caecilianum conperisse testatur. cum enito narr.',

in his, quae supra locutus est, quemadmodum ad iudidum
eius post episcopalia iudicia partes perductae fucrint: ,,in quo
pervidi, inquit, Caecilianum virum omni innucentia praeditum
ac debita religionis suae officia servantem eiquc it.i ut oportuit servientem, nee ullum in eo crimen reperiri potuisse evidenter apparuit, sicut absenti fuerat adversariorum suorum
simulatione conpositum"

B
Constantinus ad Eumalium \ icarium de purgatione
acciliani scripsit Sabino et Rufino consulibus IV [diu Xovembres.
<

26 Bericht ber

edikt Konstantins gegen

ein

Donatisten

die

Primus (Constantinus) contra vestram partem legem conut loca congregationum vestrarum fisco vindicarentur.

stituit,

der Donatisten

Militrische Verfolgung

Leon t ins

ricae

28 Protokoll

'3-

ep.
8.

cum

ceteris
56,

33,

'9-

43141,

4.

2.

10, 11.

ep. 88,

8.?

/,,..-

((iesta

Dezembei

ordinavit Maiorinum. cui Donatus

Cresc.

20.

7,

ep.

III 6l,

IV

67.

II 92, 205. III

Petit.

sermo

8; vgl.

Donati

c.

litt.

'5, c.

9,

17a) Incipiunt gesta, ubi constat traditorem Silvanum,

(f.

15,

duces

die

Silvanus

Untersuchungsprozesses

des

apud Zenofilum)
qui

durch

und Ursacius 2

53,
19,

93,

2,

4.

14.

XVI

j.

88,

5.

Aug.
105,

2,

9,

c.

11.

im.
3. 93, 4. '3-

8g,

Don. p.

</</

Pur;. I 6.

ep.

c.

y,

7,

25, Ju. d,

successit.

c.

Petit.

26

33, 56
II 02,

205,

Pa

27 Passio SS. Donati

ten,
Advocat, (12. Mrz, fahr?) in hagiographischen Handschrift
zuerst von Dupin gedruckt (App. Opt.J, Migne />. I. VIII 750
wiederholt; vgl. Opt. III 1. 4. /<>, Cup. Colt. Carth. III 258, .1
III 30, 34
28 Ipp. <>pt. ed. /.::. ta . I (s. oben bei no. 14/ : vgl.
IV 56, 66
de un.
e.
Cresc. III 28, 32. 2<j.
3,

Cod. Theod.

6,

"

26

und da

i)

ob

dii

'

.'

/"Innungen Donatisttscher

Farm.

I 8,

13, c.

'>>

c.

bisch

III.

no.
.

1
erfolgt n.
oder eines spteren von an)
das gewhnlich als die unmittelbare konsequ
elmehr erst 318/19 (so Seeck
urteils gefasst
Unterg.
erst 321 erlassen wurde (Seeck
190,
strittig
27 i) vgl. CIL VIII
Seeck
Untergang 514
2) vgl. Patin de Lessert 233-

cdiktes
edikt,

ZKG XXX

heu

ZKG X
.

<der

.'/'

a.

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

,g

Maximo Augusto

Constantino

et

[28

Constantino iuniore no-

Sexto
}
bilissimo caesare consulibus Idibus Decembribus (
Thamugadiensi l inducto et applicito Victore grammatico,
,

adsistente etiam Nundinario diacono, Zenofilus vir clarissimus

Zenofilus
consularis 2 dixit: quis vocaris? respondit: Victor.
vir clarissimus consularis dixit: cuius condicionis es? Victor

professor

dixit:

sum Romanarum

litterarum,

grammaticus

la-

Zenofilus vir clarissimus consularis dixit: cuius dignitatis es? Victor dixit: patre decurione Constantiniensium,
avo milite in comitatu militaverat nam origo nostra de sanZenofilus vir clarissimus consularis
guine Mauro descendit.

tinus.

memor fidei et honestatis tuae simpliciter designa, quae

Victor dixit: ego
causa fuerit dissensionis inter christianos.
dissensionis originem nescio unus sum de populo christianorum.
siquidem cum essem apud Carthaginem, Secundus episcopus
cum Carthaginem tandem aliquando venisset, dicuntur in-

dixit

10

15

venisse Caecilianum episcopum nescio quibus non recte constitutum, illi contra alium instituerunt. inde illic apud Carthaginem
coepta dissensio est et inde originem scire dissensionis plene
civitas nostra unam ecclesiam
habuit dissensionem, nescimus omnino. Zenofilus
Silvano (f. 17 b) communicas? Victor
v. c. consularis dixit:
Zenofilus v. c. consularis dixit: cur ergo
respondit: ipsi.
intermisso eo, cuius innocentia purgata est? et adiecit: adseveratur praeterea te aliud certissimi scire, quod Silvanus

20

non possum, quoniam semper

habet

si

et,

traditor

sit;

Zenofilus

v.

Victor respondit: hoc nescio.

Nundinario diacono dixit: negat
quod Silvanus traditor sit. Nundinarius dia-

de eo
c.

se Victor scire,

confitere.

consularis

bapt. 17, 31, c. litt. Pet.

Sigla: C
53, 2, 4. 76, 2.

21,

de un.
Parisinus,

23,

= codex

eccl.

18,

46, ep. 43, 6, 17.

c. Cresc, BDSZ

A = Aug.

konjekturen vo?t Paluze, Deutsch, Seeck, Ziwsa

c. Cresc. III, 2g, 33
3/4 nobi3 Constantio A
4 cons. idib.] constat diebus C, idus Decembres
8 uicarius consul C (aus
6 om. vir clarissimus A
A (vgl. anm. 1)
vir clarissimus consularis in abbreviatur verderbt, so im folgenden fast
durchgehend)

37

zitiert

lissimis caesaribus

Aug.

sind die letzten worte eines passtis, der

1) Sexto Thamugadiensi
beamten auffhrte, die das gericht bildeten; vor Sexto (vielleicht ist
es der hernach fungierende exceptorj ist eine schon vor Augustins
Exzerpt eingetretene lcke anzunehmen, denn inducto et applicito gehren, wie sich weiterhin zeigt, zusammen zu Victore Monceaux (s. 231
anm. 6) will unter auffassung von Sexto als zahlwort die zeile so her-

die

stellen: cons(ulibus) sex'to id(us) decembr(es)

2)

vgl.

25

CIL VIII 1408; Pallu de

Lessert 38

Thamugadi

in ci(vitate)

30

1.

DBS DO

28]

ISM1

mm

55

conus dixit: seit ipse,

tradidit Codices.
Vi<
fugeram hanc tempe^tatem et, ri mentior, peream
cum incursum pateremur repentinae perseculioni\ fugivunus irj inontem Bellonae. ego -cid., im cum Matte diacono et Victor
presbyter. cum ab eoderu Marte quaererentur omnea Codices,
negavit se habere
tunc Victor dedit nomina omnium lectorum.
ventum est ad domum mcam, cum ab8(
iu
ascensum est a magistratibus et sublati sunt Codices mei
ego venisseni, inveni Codices sublatos. Nundinarius diaco
dixit: tu ergo respondisti apud acta, quoniam dedisti Codices
quare negantur haec, quae prodi possunt ? Zenofilus
consularis Victori dixit: simpliciter confitere, ne strictius interi

40

rogeris.

Nundinarius diaconus
45 c.

dixit

legantur acta,

/enofilus

consularis dixit: legantur, et dedit Nundinarius et exceptor

recitavit

\'
III et Maximiano VII consulibus X 1 1 1
ex actis Munati Felicis flaminis perpetui, curacum ventum esset ad domum, ir.
toris coloniae (irtensium.
qua christiani com eniebant, Felix flamen perpetuus curator
(reipublicae) Paulo episcopo dixit: proferte scripturas legis
et,
18 a) aliud hie habetis, ut praeeeptum est, ut
si quid (f.
Paulus episcopus dixit: scripturas
iussioni parere possitis.
Felix
lectores habent, sed nos, quod hie habemus, damus.
flamen perpetuus curator (reipublicae) Paulo episcopo dixit:
Paulus episcopus dixit:
ostende lectores aut mitte ad illos.
omnes cognoscitis. Felix flamen perpetuus curator reipublicae
Paulus episcopus dixit: novit eos
dixit: non eos novimus.
officium publicum, id est Edusius et Iunius exceptores. Felix
flamen perpetuus curator reipublicae dixit: manente ratione
de lectoribus, quos demonstrabit officium, vos quod habetis,

'Diocletiano

Kai. Iunias

50

55

60

s assensun
44'':
nam Masson, non (', num BD
,y
Aug.c. Cresc. III -J y. 33
44 diaconus om. A dit] respondit A
s .Munatii A
flaminis A,
v. c. om. A
45 et legit Nundinius exe. A
** (' (mit
hnet,
lernen sind hier und knftig Zwischenraum*
die der Schreiber von L\ seine vorlag? nicht
'.
5 and /< Int
ausfl/ung gelassen; sie um/'a
(
irtensis A
50 flamen
perpetui A, praepositi ('
49 Cirthensium
om. reipu51
.1.
i(vgl. zu z. 48) perpetuus A, praepositus C

31

zitiert

'.

<

A statu:
52 si quid] quidquid
praeeepto et A
55 flauen perpetuus
* C
im
f
(vgl. zu 8. ^'V. so mit oder ohne f stndig
hie (add.) habetis
61 demonstravit C et (add.) vos A
59Edesius./

blicae

habtis

C
C

3)

(hier

und

praec

est ut]

tfii

= Acta

et

Munal;

Felicis

vom

ig.

Ma

'

'

/.

.!

URKUNDEN ZUE ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[28

sedente Paulo episcopo, Montano et Victore Deusatelio

presbyteris, adstante Harte cum Helio diaconis,
proferente Marcuclio Catulino Silvano et Caroso subdiaconis,
lanuario Meraclo Fructuoso Miggine Saturnino Victore Samsurici et ceteris fossoribus, contra scribente Victore Aufidi
in brevi sie: calices duo aurei, item calices sex argentei, urceola sex argentea, cuccumellum argenteum, lucernas argenteas
Septem, cereofala duo, candelas breves aeneas cum lucernis

date.
et

Memorio

Septem, item lucernas aeneas undeeim cum catenis suis,

LXXXII, mafortea XXXVIII, tunicas viriles XVI, calligas viriles paria XIII, calligas muliebres paria
XL VII, coplas rusticanas XVIIII. Felix flamen perpetuus
suis

65

tunicas muliebres

curator reipublicae Marcuclio Silvano et Caroso fossoribus

Silvanus et Carosus dixedixit: proferte hoc, quod habetis.
Felix flamen perrunt: quod hie fuit, totum hoc eieeimus.
petuus curator reipublicae Marcuclio Silvano et Caroso dixit:

responsio vestra actis haeret. (f. 18 b) postea quam in bibliothecis inventa sunt [ibi] armaria inania, ibi protulit Silvanus
capitulatam argenteam et lucernam argenteam, quod diceret
Victor Aufidi Silvano dixit:
se post arcam eas invenisse.
mortuus fueras, si non illas invenisses. Felix flamen per-

75

80

petuus curator reipublicae Silvano dixit: quaere diligentius,

ne quid hie remanserit. Silvanus dixit: nihil hie remansit,

totum hoc eieeimus.

et

cum apertum

esset triclinium,

in-

85

venta sunt ibi dolia IUI et arcae VI. Felix flamen perpetuus
curator reipublicae dixit: proferte scripturas, quas habetis, ut
praeeeptis imperatorum et iussioni parere possimus. Catulinus

codicem unum pernimium maiorem. Felix flamen

perpetuus curator reipublicae Marcuclio et Silvano dixit: quare
unum tantummodo codicem dedistis ? proferte scripturas, quas
protulit

Catulinus et Marcuclius dixerunt: plus non habemus,

sumus; sed lectores habent Codices. Felix
subdiacones
quia
flamen perpetuus curator reipublicae Marcuclio et Catulino
dixit: demonstrate lectores. Marcuclius et Catulinus dixerunt:

habetis.

de Castello A
63 Memor A
A diacones C 64 om. proferente C
65 et lanuario A
Murculio C Catullino C et Silvano A subdiacones C
Meraclo] Marcuclio A Miggene A om. Samsurici C, Samsurico A, vgl.
67/68 urceola usw.~] et
6b Autfidi C, Aufidii A
z. 285. 2g4. 371. 380
cetera A
74 Acuclio C 7885 zitiert Aug. c. Cresc. III 2g, 33. IV 56, 66
78 posteaquam apertum (perventum A III cod. R und A IV codd. Y R)
80 capitulata argentea et lucerna argentea C,
est in bibliothecam A
quo diceret C A IV (codd. XY RZ. qui
(capsulam A IV codd. Y 2 R)
Y ) 81 orcam C 82 illos C 83 inquire A 84 hie om. C 86 orcas C
62

et

Montano

Marte cum Helio

et

Deusatelio]

Marte diacono

95

DES DON

non scimus,

mancant.

ubi

I6M8

Felis

Damen perpetuua

curator

non
nomina eorum dicite. Catulinus et Mari uclius dixerunt:
nos non sumus proditores.
ecce sumus, iube nos

reipublicae Catulino et Marcuclio dixit:

si,

ubi manent,

nostis,

ioc

105

flamen perpetuus curator reipublicae dixit: reeipiantur.

esset ad domum Eugeni, Felix Hamen

Felix
et

cum ventum

petuus curator reipublicae Eugenio dixit: pr<

et protulit od
quas habes, ut praeeepto parere possis.
Felix flamen perpetuus curator reipublicae Silvanb
quattuor.
Sihanus et
et Caroso dixit: demonstrate ceteros lectores.
10 a) Carosus dixerunt: iam dixit episcopus, quia Kdusius
(f.
ipsi tibi demonstrent
et Iunius exceptores omnes noverunt
;

Edusius et Iunius exceptores dixerunt:

ad domus eorum.
nos eos demonstramus, domine. et cum ventum fuisset ad
no domum Felicis sarsoris, protulit Codices quinque; et cum
ventum esset ad domum Victorini, protulit Codices octo et
cum ventum fuisset ad domum Proiecti, protulit Codices V
maiores et minores II; et cum ad grammatici domum ventum fuisset, Felix flamen perpetuus curator Yictori grammatico
:

"5 dixit: profer scripturas, quas habes, ut praeeepto parere possis.

Victor grammaticus optulit Codices II et quiniones quattuor.
Felix flamen perpetuus curator reipublicae Yictori dixit: profer
Victor
habes.
et cum
dedissem.

plus

scripturas:

habuissem,
120

125

grammaticus

ventum

dixit:

plus

si

ad

fuisset

dorn

Eutici Caesariensis, Felix flamen perpetuus eunitor reipublicae

Euticio dixit: profer scripturas, quas habes, ut praeeepto

parere possis. Euticius dixit: non habeo. Felix flamen perpetuus curator reipublicae Euticio dixit: professio tua actis
haeret. et cum ventum fuisset ad domum Coddeonis, protu'it
Felix flamen perpetuus curator reiuxor eius Codices sex.
mulier replus habeatis, profer.
ne
quaere,
dixit:
publicae
spondit: non habeo. Felix flamen perpetuus curator reipublicae

Bovi servo publico

intra et quaere,

dixit:

ne plus habeat

Felix flamen
publicus dixit: quaesivi et non inveni.
perpetuus curator reipublicae Yictorino Silvano et Caroso
dixit: si quid minus factum fuerit, vos contingit periculum.'

servus
130

Quibus
fitere

lectis

simpliciter.

Zenofilus v. c. consularis Yictori dixit: conVictor respondit: non fui praesens. Nun-

dinarius diaconus dixit:

135

a Forte,

et legitur
113.

publicae om.
epistolas

117.

legimus epistulas episcoporum faetas

(exemplum

121

profen

123 curaton

135 legit

<e.

episcopis)

dum C

123 curatori

1. 1.

libelli traditi

117.

120.

w\

(f.

iwb)

[2

legamua

frut, s. folgend

rei-

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

A2
a

diacono: 'testis est Christus

quibus communicastis,

Nundinario

quoniam

tradiderunt,
traditor

a Cirta

est

fr

et

["28

et

angeli

id

est Silvanus

eius,

rerum pauperum; quod omnes

vos episcopi, presbyteri, diacones, seniores scitis de quadringentis follibus Lucillae 4 clarissimae feminae, pro quod vobis
coniurastis, ut fieret Maiorinus episcopus, et inde factum est
schisma; nam et Victor fullo vestri praesentia et populi
,

dedit folles \iginti, ut factus esset presbyter,

quod

seit

140

Christus

et angeli eius.'

Et recitatum est exemplum epistulae: 'Purpurius episcopus Silvano coepiscopo in domino salutem. venit ad me
Nundinarius diaconus, filius noster, et petiit, has litteras deprecatorias a me ad te, sanetissime, dirigerem, ut, si fieri
hoc enim volo fieri, ut
posset, pax inter te et ipsum sit.
nemo sciat, quid inter nos agatur, si volueris scripto tuo, ut
et ego solus ibi in re praesenti veniam et dissensionem ipsam
de inter vos amputem. manu sua enim mihi tradidit libellum
rei gestae, pro qua causa tuo praeeepto fuerit lapidatus. non
est verum, ut pater castiget filium contra veritatem, et scio,
quia vera sunt, quae in libello mihi tradito sunt conscripta.

145

150

155

remedium, quo modo poterit ibi malignitas ista exantequam flamma exsurgat, quae post demum extingui

quaere
tingui,

adhibete cum clericos et

poterit sine sanguine spiritali.
seniores plebis ecclesiasticos viros et inquirant diligenter, quae
sunt istae dissensiones, ut ea, quae fiunt, seeundum fidei
praeeepta fiant. non declinabis ad dexteram vel ad sinistram,

non

autem aurem conmodare nolis maus

pacem. omnes nos oeeiditis ...

libenter

qui

nolunt

160

instruetoribus,
et alia

manu:

vale.'

Item exemplum epistulae

et senioribus Cirtensiufn in

144

'(Purpurius episcopus) clericis

domino aeternam

salutem.

(f.

20

a)

2g, 33 mit der einfhrung:

Nundinario diacono
137 trad. quibus] traditoribus A
138 Cirtha C 139 presbiterei C et pr. et d. et s. A
140 lucilla
de quadr. foll.] et vos et C (falsch gelesene abkiirzung)
2
2
141 inde]
quod CA (quo codd.
consul felix C (wie eben)
ZJ
iure C
148 ad C fieri aus fieret C
facta C
143 praesbiter C
150 tuo] add. agatur C 1 (radiert, darnach lcke von 3 buchstaben),
161 ad
160 fiunt] sunt C
(dirigatur) ? Routh
152 de] deinde.? Z

136

exemplum

zitiert

libelli

Aug.

c.

Cr esc. III

traditi episcopi a

XY

dextera

sinistra

(vgl. z. 180)

(Purpurius
166 Cirthensium C

epistolae

episcopis)

165
162 mali instruetionibus C
lcke von ca. 20 buchstaben C

B,

4) vgl. Opt. I 16. 18. ig, Aug.

un. eccl. 18, 46. 25, 73, ep. 43, 6, 17.
serm. 46, 15, 3g

c.

g,

Cresc.

26,

III 28, 32. 2g, 33, de

enarr. in Ps. 36,

2,

ig,

165

;8]

'OS. vi

omnem

clamat Moysea

dominus

quae

iubeat

-Mi

senatum filiorum
lieri

sine

Beniorum

nihil

itaque et vos, carissimi, quoa b io omi m sa ienl

caelestem et spiritalem habere, omni vestra virtute cognoscite,
quae sit dissensio haec, et perducite ad pacem. dii it
Nundinarius diaconus, quod nihil vos lateat, unde haec
sensio est inter carissimum nostrum Silvanum et ipsum.
agebatur.

170

dixitque Uns.

Israel

consio

<

enim mihi libellum, in quo omnia sunt conscripta. di.it

et vos non latere. ego scio, quia auris nun est.
bonurn
quaerite remedium, quomodo extinguatur haec res sine periculo
animae vestrae, ne subito, cum personam aeeipitis, in iudicio
didit

175

enim

iustum Judicium inter partes iudicate sei undum gr

vestram et iustitiam.
ca\ ete vobis, ne ueclinetis

veniatis.

tatem
180

dexteram neque

sinistram:

in

cogitationes singulorum.

dei

elaborate,

res

nemo

agitur,

qui

sciat,

quae

in

scrutatur
sit

con-

non

est

enim dominus ex oretuocondemnabe

et ex ore tuo iustificaberi.-

ri-

iuratio haec.

bonum

dicit

Item

185

quae

vestra sunt,

libello

continentur.

recitata:

alia

'(Silvano)

domino aeternam salutem

fratri

venit ad

me

carissimo
filius.

Fortis

in

noster Nundi-

narius diaconus et retulit ea, quae inter te et illum contigerint

[ut] per malivoli intercessum, qui vult animas iustorui:
veritatis avertere.
cum haec audirem, mente defectus
sum, quod talis dissensio inter vos venit. dei enim sa< erdos
ut ad hoc veniat () quod non nobis expediat, fiat. nunc
ergo petite eum, ut, quod potest, cum ipso pax domini salvatoris Christi sit, non ad publicum veniamus et a gentibus
damnemur. scriptum est enim vi d ete, ne, dum mordetis et causamini invicem, ab in vice m consun:
mini", ergo peto dominum, ut tollatur de medio nostrum
hoc scandalum, ut possit res dei f 20 b) cum gratiarum ac-

via

190

195

tione celebrari

domino dicente:

pacem meam do

vobis,

pacem meam

200

relin<|iio vobis\ quae pax poterit

nun cum ego a miubi dissensiones et aemulationes sunt'
lite
essem ass** separatus et in illo \enissem cum iniuria
<.

169 itaque] ita n*

175 scio] sileo.'' />' auris non] lies v< US
182 vestra] lies vera.?
S
;
183 condeninaueris <
177 persona C
i^ y intervano; , liieke von 10 buchstaben C
187 contigen.it B
200 dis>
2 cum et ipsl
cessu C
190 inter nos C
200 '201 a militesessS a^s (liieke toh 4 buchsta
ir. C
aem. C
<

5)
9)

Ex. 12.
Kor.

Vgl. 2.

21
12,

6)

20

Mt.

/->,

<

37

7'

Gal.

5,

15

8) /.>//.

14,

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

[28

deo commendavi animam meam et remisi tibi, quia deus

hominum et eorum, sive a te ad illos perductus
sed deus nos liberavit et tecum servimus. ergo sicuti
sum.
dimissum est nobis, et vos reconciliamini paci, ut in nomine
nemo sciat.'
Christi possimus cum gaudio pacem celebrare.

tali,

videt mentes

'Fratribus

et

clero et senioribus Fortis in

filiis,

205

domino

aeternam salutem. venit ad me filius meus Nundinarius diaconus vester et retulit de ea, quae contra vos sunt gesta;
nee non utique a vobis debuit conponi, ne ventum esset, ut
talem insaniam passi a quibus lapidarentur pro veritate, quod
et vos et nos seimus, sicuti nobis retulistis; et scriptum est:
non est sapiens quisquam inter vos, qui possit
iudicare inter fratres? sed et frater cum fratre

iudicatur, sed apud infideles 10 sicuti vos cum in

sie ad hoc exilitum est, ut gentibus
iudicio non intenditis.
demus tale exemplum, ut, qui per nos deo credebant, ipsi
nobis maledicant, cum ad publicum pervenimus ? ergo ne ad
hoc veniatur, vos, qui spiritales estis, facite, ut nemo sciat,
ut cum pace pascham celebremus et hortemini eos paci reconciliari et dissensio non sit, ne, cum ad publicum ventum
,

fuerit, ineipiatis et vos periclitari, si hoc factum fuerit, et

dabitis quam plurime tu (possis)
postea vobis inputetis.
possessor Donti, presbyter(i) singuli Valeri et Victor, qui omnia
scitis acta, date operam, ut pax sit vobiscum.'
Item alia recitata '(.... fratri Silvano Sabinus) (f. 2 1 a)

210

215

220

225

domino aeternam salutem. pervenit ad nos Nundinarius

tuus, non tantum ad me, sed et ad fratrem nostrum
Fortem et gravem querelam referens. miror gravitati tuae sie

in

filius

te

egisse

cum

quem

filium tuum,

tu nutristi et ordinasti.

enim aedificium terrae struetum sit, non additur quid

quod per manum sacerdotis aedificatur ? sed non

si 230

caeleste,
est

tibi

perdam sapientiam sapientium et prudentiam prudentium reprobabo 11 et

iterum dicit: potius dilexerunt homines tenebraszjs
mirandum

scriptura dicente

magis quam lucem 12

sicuti

et tu

facis.

sufficiat

vobis

sciat] danach Micke von

206 pacem] pascha
(vgl. z. 220)
1
217 talem C
lobuchstaben C 215 vos nunc in iudicio contenditis
224 Donti D, Donati C (vgl. z. 316. 322) presbyter C
223 (possis) om. C
226 (fratri Silvano Sabinus) B (vgl. unten
opera C
225 actum C
z. 248), lcke von ca. 30 buchstaben C
231 lies in terra exstruetum ? Z

ca.

aditur

C
10)

/.

Kor.

6,

5/

11) Jes. 2g, 14;

1.

Kor.

/,

ig

12)

/oh.

3,

ig

omnia scire. super quod

nunc petierim de caritate
240

noster Fortis

frater

et

MI

tibi

tua, frater benignissime,

ut subpleas

dictum Esaiae prophetae: expellite maligni ta

a n i m i s v e s t r s et v e ni t e, d s p u t e m u s d
i

minus

11

e in

di

do-

malum de medio

proicite

iterum:

et

strum".

subiuga et averte seditionem

eorum),
noluerunt esse pacem inter te et filium tuuin sed filiu?
tuus Nundinarius in pace tecum pascha celebret, ne res ad
publicum veniat praeterea iam omnibus nobis nota. rogaverim
te, frater benignissime, medioeritatis meae conpleas petitionem
et tu fac

sie

qui

245

nemo

sciat.'

Item alia recitata

aeternam salutem. quae
250

sum

Caritas iuxta

sit

Sabinus

Forti

'Fratri

omnes

tarnen seeundum dei voluntatem, qui dixit:

Silvanum te
diligo super animam meam
certus sum. quare non dubitavi haec scripta ad te

peculiariter

quosdam
coluisse

dare, quia scripta tua ad

et qui inpigre

facta dari

agit,

semper

pacem meam do

quo vobis 16

et

vobis,

propter

pacem meam

iterum peto, ut facias

opto te in domino bene valere et nostri

sed rogo te, nemo sciat.'

nomen

relin-

alia

et

memorem

manu:

esse,

vale,

Quibus lectis (Zenofilus; v. c. consularis dixit: et actis

quae recitatae sunt, traditorem constat esse Silvanum. et Victori dixit sirnpliciter confitere, utrum scias eum

et
265

feci

res dei

dixit:
260

eum

'',

impetu prooccupatio namque nos

cedit, ne praetendas excusationem
diebus istis stringit et ineunetanter commovet circa haec usque
ante diem solemnissimum (f. 2 1 b) paschae, ut per te fiat
pinguissima pax, ut digni coheredes Christi inveniamur, qui
Nundinarii

255

domino

in

collegas certua

litteris,

sed non nie praesente.

quid administrabat tunc Silvanus in clero ? Victor respondit sub Paulo episcopo orta
est persecutio et Silvanus subdiaconus fuit. Nundinarius diaaliquid tradidisse. Victor dixit:

Zenofilus

v.

consularis

c.

tradidit,

dixit;

270

conus respondit: quando ventum

est

illic,

ait,

ut

factus esset

dem

Zenoepiscopus, respondit populus: alius fiat, exaudi

filus v. c. consularis Victori dixit: dictum est a populo: Silvanus
237

248
263

65

<

zitiert

Stben

IV

frat. n.j

recii

56,
1

Aug.

c.

Cresc. III

et actis] oi. et

66
5)

2)2 eorum
pat nrt C
lcke von ca. 15
i

Jes.
''4,

268 dericatn
1,

-'7

16.

1'
.

21

/.

Kor.

Btringet
-

'

i}i

/.

D
(

uch-

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

46

sum

traditor? Victor dixit: ego ipse luctatus

consularis Victori

dixit

ergo

[~

28

episcopus. Zeno-

traditorem ?
Victor respondit: traditor fuit. Nundinarius
diaconus dixit: vos seniores clamabatis: exaudi, deus, civem
nostrum (volumus), ille traditor est. Zenofilus v. c. consularis
Victori dixit: clamasti ergo cum populo, quod traditor esset
Silvanus et non deberet fieri episcopus? Victor dixit: clamavi
et ego et populus. nos enim civem nostrum petebamus, intefilus

v.

de hoc

c.

sciebas

confitere.

275

280

grum virum. Zenofilus v. c. consularis dixit: qua causa putabatis eum non mereri? Victor dixit: integrum petebamus et
civem nostrum. sciebam enim (in) causam imperatorum ad
hoc nos esse venturos, dum enim talibus conmittitur.
Item inductis

et adplicitis Victore Samsurici et

fossoribus Zenofilus

v.

c.

(f.

22

a)

consularis dixit:

caris? respondit: Saturninus. Zenofilus

v. c.

Saturnino
quis vo-

285

(consularis) dixit:

cuius condicionis es?

Saturninus respondit: fossor. Zenofilus

v. c. consularis dixit:
Silvanum scis esse traditorem? Saturninus dixit
scio lucernam tradidisse argenteam. Zenofilus
v. c. consularis Saturnino dixit:
quid aliud? Saturninus respondit: aliud nescio, nisi quia de post arcam eam eiecit.
et remoto Saturnino Zenofilus v. c. consularis dixit adstanti:
tu quis vocaris? respondit: Victor Samsurici. Zenofilus v. c.
consularis dixit: cuius condicionis es? Victor dixit: artifex
sum. Zenofilus v. c. consularis dixit: tabulam argenteam quis
tradidit? Victor respondit: non vidi; quod scio, hoc dico.
Zenofilus v. c. consularis dixit Victori: licet iam constiterit
ex responsione eorum, qui supra sunt interrogati, tarnen tu
confitere, utrum Silvanus traditor sit. Victor dixit: secundo
petato quomodo hoc dimisit, ut duceremur ad Carthaginem,
ore ipsius episcopi audivi: data est mihi lucerna argentea et
capitulata argentea et has tradidi. Zenofilus v. c. consularis
Victori Samsurici dixit: a quo audisti? Victor dixit: a Silvano
episcopo. Zenofilus v. c. consularis Victori dixit ab ipso audisti,
quod tradidisset ? Victor dixit ab ipso audivi, quod
suis manibus tradidisset illas. Zenofilus v. c. consularis dixit:
ubi audisti? Victor dixit: in basilica. Zenofilus v. c. consularis
dixit: apud Constantinam ? Victor dixit: ibi coepit alloqui
populum dicens: de quo dicunt me traditorem esse, de lucerna
at capitulata? Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit: quid
eliud putas ex his esse quaerendum ? Nundinarius dixit: de
:

290

295

300

305

277 (volumus) ergnzt nach z. 335

301 Carthagine C
309 Constantina C
latam C

292 orca C (vgl. z. 81. 86.384)

310 de lucernam et capitu-

310

j'?

DO

cupis

fisci,

dixit:

quascupas? Nundinarius

quis

ilias tulit.

rsM

Zenofilu-

Nundirj

1.22h

templo Sarapis
fuerunt et tulit illas Purpuriua episcopus; acetum, quod habuerunt, tulit illum Silvanua episcopus, Dontius presbyter et Lucianus. Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit: saunt id
factum, qui adsistunt? Nundinarius respondit: saunt, diaconus
urninus dixit: dicebant maiores nostri, quia sublatae sunt
Zenofilus

dixit:

in

quo sublatae dicuntur? SaturPurpurio episcopo et acetum a Silvano et

Dontio et Superio presbyteris et Luciano diacono. Nundinarius
dixit
viginti folles dedit et factus est presbyter Victor ? Saturninus di.vit: (dedit). et cum diceret, Zenofilus v. c. consularis
3*5 Saturnino dixit
cui dedit? Satuminus dixit
Silvano episcoj
Zenofilus v. c. consularis >aturnino dixit: ergo ut fieret presbyter, Silvano episcopo viginti folles praemiura dedit r Saturninus dixit: dedit. Zenofilus v. c. consularis Saturnino dixit:
ante Silvanum positum est ? Saturninus dixit: ante cathedram
i$ episroporum. Zen. filus v. c. consularis Nundinario dixit: a quo
peeunia sublata est? Nundinarius dixit: ipsi episcopi diviserunt
eam inter se. Zenophilus v. c. consularis Nundinario dixit:
Donatum desideras exhiberi ? Nundinarius dixit utique veniat,
de quo clamavit populus biduo post pacem
exaudi deus,
civem nostrum volumus. Zenofilus v. c. consularis Nundinario
dixit: certe clarnavit hoc populus? respondit: clamavit. Zenofilus v. c. consularis Saturnino dixit: traditorem clamavit Silvanum? Saturninus dixit: utique. Nundinarius dixit: quando
factus est episcopus, non illi communieavimus, quia dicebatur
340 traditor esse.
Saturninus dixit: quod dicit, verum est. Nundinarius dixit: vidi, quia Mutus harenarius tulit eum in collo.
Zenofilus v. c. f. 23a] consularis Saturnino dixit: sie factum
est? Saturninus dixit: sie. Zenofilus v. c. consularis dixit.
vera sunt omnia, quae dicit Nundinarius, quia ab harenariis
Saturninus dixit: vera. Nun345 factus est episcopus Silvanus?
dinarius dixit: prostibulae illic fuerunt. Zenofilus v. c. ronsularis Saturnino dixit: harenarii illum gestaverunt? Saturninus
dixit: ipsi eum tulerunt et populus: nam cives in area marnumquid
tyrum fuerunt inclusi. Nundinarius diaconus dixit
35^ populus dei
ibi fuit?
Saturninus dixit: in ca>a inaiore fuit
inclusus. Zenofilus v. c. consularis dixit: eertc omnia, q
ninus

v. c.

dixit:

consularis dixit: a

322 Superio
315 acetum C, acetabulum , acetrum l)
....
cathedra
323 Saturnini C
vii post
pf>st qaan Silvann
dit ad
pare C, p.pacemZ?, p. pascha
s
ZI G .V -.
351 certa C
/.',

/>',

..'

all

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

4g

[28

Nundinarius, vera sunt ? Saturninus dixit vera. Zenofilus

tu quid dicis? Victor dixit:
v. c. consularis (Victori) dixit:
vera sunt omnia, domine. Nundinarius dixit: Purpurius episcopus tulit centum tolles. Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit de quadringentis follibus quos putas interrogandos ?
Nundinarius dixit: Lucianus diaconus exhibeatur, quia ipse
totum seit. Zenofilus v. c. consularis Nundinario dixit: hine
sciunt? Nundinarius dixit: non sciunt. Zenofilus v. c. consularis
dicit

355

exhibeatur Lucianus. Nundinarius dixit sciunt isti acceptos esse quadringentos folles, sed quia episcopi eos diviserunt, nesciunt. Zenofilus v. c. consularis Nundinario et Victori
dixit: scitis aeeeptos esse folles a Lucilla? Saturninus et
dixit

Victor

dixerunt:

Zenofilus

seimus.

v.

c.

consularis

dixit:

aeeeperunt? dixerunt: nemo nihil aeeepit.

Zenofilus v. c. consularis Saturnino et Victori dixit nihil de
fano Sarapis sublatum est? Saturninus et Victor dixerunt:
Purpurius tulit cupas et Silvanus episcopus et Dontius et
Superius presbyteri et Lucianus diaconus tulerunt acetum.
Zenofilus v. c. consularis dixit: (f. 23b) responsione Victoris
grammatici et Victoris Samsurici et Saturnini claruit vera esse

pauperes

360

non

365

omnia, quae suggesserit Nundinarius. submoveantur et exeant.

Zenofilus v. c. consularis dixit: quos alios putas interrogandos? Nundinarius dixit: Castum diaconum, ut dicat,
si
non est traditor; ipse illum ordinavit. et indueto et adplicilo

Casto

diacone Zenofilus

v.

c.

consularis

dixit:

Saturninum venerunt

in

confessionem,

375

quis

Zenofilus v. c. consularis Casto

vocaris? respondit: Castus.
dixit: cuius condicionis es? Castus dixit: nullam dignitatem
habeo. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: licet nunc per
Victorem grammaticum quam etiam per Victorem Samsurici
et

37

38

quae Nundinarius

tarnen etiam tu confitere, utrum traditor sit Silvanus.

Castus respondit: dicebant, quod invenerit lucernam post
arcam. Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: etiam de cupas
de fano Sarapis sublatas et aceto confitere. Castus respondit:
Zenofilus v. c. consularis
Purpurius episcopus tulit cupas.
acetum quis ? respondit Castus, quod tulerunt inde acedixit
tum Silvanus episcopus, Dontius et Superius presbyteri.
Zenofilus v. c. consularis Casto dixit: confitere, quot folles
Castus dixit: optulit, dodedit Victor, ut presbyter fieret.
Zenofilus v. c.
mine, saccellum, et quid habuerit, nescio.
obicit,

385

357 diaconus (dia radiert) C

Donatus C (vgl. z. 224. 316. 322. 388)
C (vgl. z. 81. 86. 2g2)
389 quod C

368 Dontius]
363 follus C
384 orcam
375 applicito C
391 u. 392 sacellum C

390

MBB D0NATT8M1

28]

consularis Casto dixit: cui

illo
(

eum

tulit

asto

dixit:

in

populo

datum

est

maiore.

cas.i

non

est

40
saccellum

Zenofilus

v.

Castus dixit

pecunia?

divisa

consularis

c.

Castus

res-

395pondit: non est data nee vidi.

Zenofilus v. c. consularis
Casto dixit
de folles, quos Lucilla dedit, populus minutus
nihil aeeepit? Castus dixit: non vidi aeeipere neminem. Zeno:

filus

v.

c.

dixit:
quo ergo perveneruiit
24a) Nundinarius dixit: utique vel
si dictum est pauperibus
dat et vobis de
Castus dixit: non vidi aliquem aeeipere.

Casto

consularis

Castus dixit: nescio.

400

audisti

vel

vidisti,

(f.

sua Lucilla?
Zenofilus v. c. consularis dixit: manifesta est Casti confessio,

re

quod

quos Lucilla donavit, populo divisos esse nescint,

amoveatur.
(Item indueto) et adplicito Crescentiano subdiacono Zenofilus v. c. consularis dixit: quis vocaris? respondit: Crescentianus.
Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: simpliciter sicut et ceteri confitere, utrum scias traditorem Silvanum.
Crescentianus dixit priores, qui fuerunt clerici, ipsi retulerunt
singula.
Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: quid
retulerunt!-' Crescentianus dixit: referebant, quod traditor esset.
Zenofilus v. c. consularis Crescentiano dixit: dixerunt illum
traditorem? et adiecit
qui dicebant? Crescentianus dixit:
qui cum illo conversabantur in plebe, dixerunt, quod aliquando tradidisset. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano
dixit: de Silvano dicebant? Crescentianus dixit: utique. Zenov.
filus
c.
consularis Crescentiano dixit: cum factus fuisset
episcopus, praesto fuisti? Crescentianus dixit: praesens cum
Nundinarius dia< onus
populo fui inclusus in casa maiore.
dixit: campenses et harenarii fecerunt illum episcopum. ZenoMutus harenarius
filus v. c. consularis Crescentiano dixit:
certe eumsustulit? dixit: manifeste. Zenofilus v. c. consularis
Crescentiano dixit: cupas de fano Sarapis scis esse sublatas?
Crescentianus dixit plures dicebant, quod Purpurius episcopus
ipse sustulerit cupas et acetum, quod ad senem nostrum
folles,

et ideo

410

415

420

425

Silvanum pervenisset,
c.

filii

Zenofilus v.
Aelionis dicebant.
f.
b quid audisti? Cre2
\

acetum sublatum a sene Silvano et Dontio

Zenofilus v. c.
et Superio presbyteris et Luciano diacono.
consularis Crescentiano dixit: ex CCCC follibus, quos Lucilla

scentianus dixit
430

et

consularis Crescentiano dixit:

:

400 si] sie C

397 neinine C
indueto,] linke von ca. 20 buchstaben
420 campeses C
428 aceto sublato
v.

harenari

\i$

403 nescirent

applicito

senem] senecem

\Q$

(\

Soden, UrkunJ.

z.

Entstebungstfcsch. d. Don.itismus.

Item

\\0 singulia

j.

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

CO

[28

populus aliquid accepit? Crescentianus dixit: nihil

accepit, nescio, nee quis illos erogaverit.
Nunaniculae numquam inde aliquid aeeeperunt ?
dinarius dixit
Zenofilus v. c. consularis dixit:
Crescentianus dixit: nihil.
certe quotiens aliquid tale donatur, omnes inde populres
publice aeeipiunt? Crescentianus dixit: non audivi vel vidi
dedisse illum aliquos. Zenofilus v. c. consularis Crescentiano
dixit
nihil ergo datum est de CCCC follibus populo ? Cresdonavit,

nemo

inde

435

centianus

ad nos.

dixit:

nihil;

Zenofilus

v.

utique pervenisset
c.

consularis

dixit

aliqua

partiuneula

quo ergo

sublati

Crescentianus dixit: nescio, nemo nihil accepit. Nundinarius dixit: Victor quot folles dedit, ut fieret presbyter?
Crescentianus dixit: vidi allatos cofinos cum peeunia. Zenofilus v. c. consularis dixit Crescentiano: cui dati sunt cofini?
Crescentianus dixit: episcopo Silvano. Zenofilus v. c. consuSilvano dati sunt ? Crescentianus dixit
Silvano.
laris dixit
Zenofilus v. c. consularis dixit
populo nihil datum est ? respondit: nihil; necesse est, ut et nos aliquid aeeiperemus,
Zenofilus v. c. consularis Nunsi distribuerentur, sicut solet.
dinario dixit: quid aliud de Crescentiano putas esse requirendum? Nundinarius dixit: ipsud est. Zenofilus v. c. consularis dixit
quoniam de omnibus Crescentianus simpliciter
confessus est, submoveatur.
Item indueto et adplicito Ianuario subdiacono Zenofilus
.)"
quis vocaris ? respondit (
v. c. consularis dixit

44

sunt?

445

45

29 Bericht ber

eine Supplik der Donatisten

an Konstantin
321 ?

Deinde quia Constantini

litteris,

quibus

eum

inter partes

cognovisse et pro Caeciliano contra illos iudicasse constabat,

cognitor eos si quid haberent respondere cogebat, petiverunt
suum libellum esse recitandum, quem dicebant datum Constantino a maioribus suis
ibi dieunt nullo modo
29 Aug. Brev. III 21, 39; vgl.
Aug. ad Don. p. c. 31, 54, ep. 141, 9
28 432 illum

437 aliquo

Cap. Coli. Carth. III

442 quod

544547,

450 requirende

fe radiert)

29 1) das stck wird im Zusammenhang einerseits mit dem folgenden

toleranzbrief (no. 30), andererseits mit dem entscheid des kaisers gegen
die Donatisten (no. 25) zitiert ; es knnte evtl. lter sein, als oben angenommen (Seeck
191)
533/, doch vgl.

ZKG

XXX

455

se

DES D0NA1 [8M1

31]

communii aturos

antistiti

ipsius nebuloni" paratosque esse

perpeti, quidquid eis facere volluisset.

30

/>'//(?/

Konstantins

tistischen
,1,

an

mbannten

Donatistae)

sj

den

vikar

Verinus,

der

den

die rckkekr gestattet

proferentes

5.

Dona-

Mai

321

eiusdem (Constantini)

imperatoris litteras ad Verinum

vicarium datas, ubi eos
graviter detestatus et domini iudicio, qui iam in eos coeperat
vindicare, dimittens ignominiosissima indulgentia de exilio
'

relaxax

it.

56) idem imperator (Constantinus- ad Valerium

(=. Yerinum) vicariuni de illorum exilio soluto et eorum furore
(33,

deo vindici dimittendo litteras dedit Crispo

iterum consulibus III Nonas Maias.

31 Brief

Konstantins

mahnung
(f-

cam

an

katholischen

die

Constantino

et

Christen

zur tolerant gegen die Donatisten

Afrikas,

321 P

35 a ) Constantinus Aug. universis episcopis per Afri-

et plebi ecclesiae catholicae.

Quod

fides debuit,

quantum

prudentia valuit, prout puritas potuit, temptasse me per omnia

humanitatis et moderationis officia optime scitis, ut iuxta
magisteria legis nostrae pax illa sanetissimae fraternitatis, cuius
gratiam deus summus famulorum suorum pectoribus inmiseuit,
stabilita per omnem corcordiam teneretur. sed quia vim illam

paueorum licet sensibus pervicaciter inhaerentem

nostrae ratio non potuit edomare favente adhuc
sibi huic nequitiae patrocinio, ut extorqueri sibi omnino non
sinerent, in quo se deliquisse gauderent, speetandum nobis
est, dum totum hoc per paueos sedit, in populum omnipotentis
dei misericordia mitigetur. inde enim remedium sperare desceleris infusi

intentionis
IO

,s

bemus, cum omnia bona vota et facta referuntur. verum dum

caelestis medicina procedat, hactenus sunt consilia nostra
III
141,

30 Aug. ad Don. p. c. 31, 54 und 33, 56; vgl. Cap. Coli. Carth.
548 SSO, Aug. J'.rt'v. III 22, 40. 24, 42, a,t Don. p. c. 17, 23, ep.
:'. IX (s. oben bei no. 14). Sigla s.
31 --///. Opt. ed.
9

oben bei no. 14

'.\\
Item
1
6 speetatoribus C

exemplum
1

epistolae

delinquisse

Constantini
14

cum]

lies

ad

catholicam

quo;?

/..

30 1) Verinus ist als vicarius Africae nachweisbar vom 16. Arovember 31.S b -'y. August 321 (Seeck ZKG X 53$, Pallu de Lessert
>75'7j
31 1) nach Seeck (ZKG
213) frhjahr 31

XXX

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

^2

["31

moderanda, ut patientiam percolamus

et,
quicquid insolentia
consuetudine intemperantiae suae temptant aut
faciunt, id totum tranquillitatis virtute toleremus.
nihil ex
reciproco reponatur iniuriae; vindictam enim, quam deo ser-

pro

illorum

vare debemus, insipientis est manibus usurpare, maxime cum

debeat fides nostra confidere, quicquid ab huiusmodi hominum
furore
(f.

martyrii

patietur,

quid

35 b)

gratia

enim aliud

est

in

apud deum
hoc saeculo

esse
in

20

valiturum.

nomine

dei
inconditos hominum inpetus quietae legis polacessentes constanti pectore sustinere? quod si ob-

quam

vincere

pulum

servaverit vestra sinceritas, cito videbitis per gratiam

25

summae

ut languescentibus eorum institutis vel moribus,

miserrimae contentionis vexillarios praebent, sciant
omnes non debere se paucorum persuasione pereuntes sempi-

divinitatis,

qui

se

terno leto dare, quo possint paenitentiae gratia semper vitae

aeternae correctis erroribus suis integrari. valete voto communi

per saecula iubente deo, fratres carissimi."

32 Aus einem

briefe

Mavia? yap

und Anus

Konstantins an Alexander

rJ7ioo'8'ev

oox avsxr/j? a7taaav

rr]v

324

'A<ppw]v

s7uiXaoarj<; [xai] Sta tobe, aoXcj) %oo<pT7]u ttjv twv Stjjaiov

^pyjaxstav e\q diaypooq aipeoet? a/iaai TeToXfi7]%ta<;, ranfjv
s^w tyjv vaov xataoTstXat ooXyjtkic ooSejjiav irspav apxoaav
Tcp

7rpay[i.au --spaTraiav Trjoptaxov,

e^-ftpv s^sXwv,

*?j

Upalq

si

tv xotvv t^c oixou-

aovSoic tyjv a&elaOTO fVlOJJl7jV aVISatTjOSV, SVIOUC 6[JLWV 7ip? TTjV 7tp<;
aXXvjXoo? St^ovooovtwv ojidvoiav o^frooe a^oaisiXaipiL 1 "
|iiv7}<;

oc

xai<;

{i<I)v

[UTOV

33 Edikt Konstantins, dass

katholihen zukmen

nur den
September 326

klerischen Immunitten

die

1.

Imp. Constantinus A. ad Dracilianum. Privilegia quae

contemplatione religionis indulta sunt, catholicae tantum legis
observatoribus prodesse oportet, haereticos autem atque schismaticos non solum ab his privilegiis alienos esse volumus, sed
etiam diversis muneribus constringi et subici. p. p. Kai. Sept.
Gerasto Constantino A. VII et Constantino C. conss."
32 Bus. Vita

XVI

(ed.

5,

Const.

Mommsen)

II 66 (ed. Heikel 1902)

33 Cod. Theod.
die worte autem atque schismaticos sind

durch Justinian nicht bezeugt und

31 16

patierttia

29 persuasionem

32

vgl. no. 24

vielleicht nicht authentisch

19 vindieta

22 valitura

28 vixillarios

30

DE8 D0NATI8MTJS

36]

34

Inschrift

fr

in

den

kirchlichen

53
parteikmpfen gefallene
21. Oktober 320

Donatistische oder katholische mrtyrer

MEMORIA BENNAGIEI(?i SEXTIKLAS

MEMORIA BEATISSIMO
RVM MARTVRVM ID EST
ROGATI MATENII NASS
EI M A X M A E Q V E M P R
MOSVS CAMBVS GENITO
RES DEDICAVERVNT PAS
I

KAL NOVM

XII

SI

(=
35 Edikt Konstantins

betr. die

tten

CCXC PROV

>g

Oktober 32g)

21.

durchfhrung der klerischen immuni5. Februar 330

Idern Constantinus A. Valentino ; consi ulari Numidiae.

Lectores divinorum apicum et hypodiaconi ceterique clerici,
qui per iniuriam haereticorum ad curiam devocati sunt, absolvantur et de cetero ad similitudinem Orientis minime ad
(

curias devocentur,

sed irumunitate plenissima potiantur. Dat.

Non. Feb. Serdica Gallicano

36 Brief Konstantins an

et

Symmacho

katholische

eine von den Donatisten

conss."

nitmidische

bischfe

betr.

iveggenoinmene basilika

330
Constantinus Victor Maximus ac triumphator
semper Augustus Zeuzio, Gallico, Victorino, Sperantio, Ianuario, Felici,
Crescentio, Pantio, Victori, Babbutio, Donato
(f.

35b

episcopis.

3+
in

no.

Oran
36

Aug.

c.

C IL
(vgl.

VIII

gefunden in Mediouna bei Renault, jetzt

35 Cod. Theod. XVI 2, 7; vgl.
476)
Opt. ed. Ziwsa no.
(s. oben
bei no. 14) ; vgl.
21517,

Monceaux 461

36 App.
ep. Pari,,-.

/,

//,

18.

13,

20

BENNAGIEI] ENNAGI vgl. CIL

3+
SEXTIKLAS]
SEXTILIAS? SKXT1 K(A)L A(VG) konj. Mommsen, die ganze zeile
1

MATENTI?

ist spter hinzugefgt

36 1 Exemplum epistolae
4
Constantini cum scripta episcoporum (lies quae scripta est ad episcopos.?
y
Numidarum, ubi haeretici tulerunt basilicas a catholicis et <ad> aliam
basilicam faciendam sibi locuin vcl domum eis dant C

3+ 1) vgl. Marl. Hier, zum 21. Oktober: in Afrika Mudesti (= id

est in der Inschrift ? Vgl. CIL), Matheri, Dissei; es ist nicht ausgeschlossen,
dass sich das datum auf die dedikatioti bezieht (so Diu:hesne und de
CIL) und die mrtyrer der Dioclet ionischen Verfolgung zuzuweisen sind
35 1) Pallu de Lessert jjif
Rossi, vgl.

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE

54

Cum summi
benificio

cuius

dei,

vitam

qui huius mundi auctor et pater est,

carpimus, caelum suspicimus, humana

etiam societate gaudemus,

omne humanum genus

dubium
litiae,

commune

consentiat

constet,
et

ut

quodam

et

mutuis amplexibus glutinetur, non

schisma a diabolo, qui caput est maideo, quicquid ab haereticis geritur,

qui

eorum sensus mentes cogitationesque

est haeresis et

processisse;

eius instinctu

hanc voluntatem esse

in

fieri,

est. nam cum eiusmodi homines in

sua potestate redegerit, hisdem usquequaque dominatur.
quid autem boni efficere insanus, perfidus, (f. 36 a) inrelegiosus,
profanus, deo contrarius, ecclesiae sanctae inimicus potest, qui
a deo sancto, vero, iusto, summo atque omnium domino
qui nos constituit et in hac luce produxit, qui
recedens
spiritum ad vitam quam carpimus dedit et qui nos id quod
suum esse voluit, et omnia sua voluntate perfecit
ad diaboli partem prono errore decurrit? sed quia semel possessus
animus a malo
necesse est doctoris sui operibus instare
- ea perficiat, quae aequitati et iustitiae contraria videantur,
idcirco ii, qui a diabolo possessi sunt, eius falsitati et nequitiae
obsecuntur. non autem miratum est a bonis inprobos discedere; nam sie recte proverbio signatum est: pares cum
paribus congregari l qui malo impiae mentis infecti sunt, necesse est a nostri societate dissideant.
siquidem

possedit,

quasi

affectu

societatis

["36

10

nulla dubitatio

in

15

20

25

homo

malus, ut scriptura loquitur, de malo thesauro profert

mala, bonus vero ex bono profert bonum 2 sed quia,
ut dictum est, haeretici et schismatici, qui bonum relinquentes
et malum seetantes ea perficiunt, quae deo displiceant, dia.

bolo, qui
et

eorum pater

sapienter

est,

adprobentur adhaerere, rectissime

seeundum sanetum fidei

gravitas vestra fecit et

praeeeptum ab eorum perversis contentionibus temperando

et hisdem remittendo, quod idem sibi indebitum atque alienum
usurpare contendunt, ne,
et

perfida,

sicuti est

eorum

et inter turbas

atque ita aliquid exsisteret, quod sedari non oporteret.

sceleratum quippe eorum
propositum semper requirit diaboli opera perficere. et ideo
cum a sacerdotibus dei per patientiam cum ipso suo patre

C
1)

uolumtate C
40 non] lies

Cic.

sui

similes

incitarent

9 gluttinentur
ui.? (Seeck,

Cato m. 3, 7

2)

35

perversitas maligna

ad seditiones usque prorumperent

concentus

atque

30

14 dominetur C
214 anm. 1)

ZKG XXX

Mt.

12,

35

24 u. 43

DES DOXATISMIS

-,6]

superantur,

sibi

ii,

damnationem conparent
45

;f.
36 b/ dei summi
aequo animo tolerat

maius
eos

quae

ab

ipsis

50

condigna

illis vero
ex hoc quippe

gloriam,

supplicia.

exsistat iustiusque iudicium,

et patientia

processerunt,

condemnat

quod

omnia,
deus siquidem se

sustinendo,

his

ideo cum vindicta deo perde inimicis supplicium sumitur, quod vos nunc

omnium vindicem
mittitur, acrius

summi

qui cultores dei

et

55

promisit.

et

libenter fecisse cognovi et satis

impiis
et sceleratis, sacrilegis et progratulatus
fanis, perfidis et inrelegiosis et deo ingratis et ecclesiae inimicis nullam vii dictam poscitis et, ut idem potius ad veniam

famulos

et

dei

sacerdotes

sum, quod de

pertineant,
55

hoc

postulatis.

vere sentire, hoc est

ecclesiae provocetur,

Accepta
conperi
<*>

hoc

est

igitur

quam

inprobitate

solita

ac penitus

cum hisdem

nosse,

hoc

est

vindicta in contrarius

in saeculo parcitur.

^apientiae

et

gravitatis

vestrae

eam

basilicam ecclesiae

civitate

iusseram fabricari,
frequenter tarn a

schismaticos

in Constantina

deum

est feliciter credere,

quod maior

epistola
sive

haereticos

catholicae,

scire,

vere

hoc

est praeceptis insistere,

invadendam putasse

et

a iudicibus nostris ex nostra iussione commonitos

quod suum non erat, noluisse, vos tarnen imitatores
patientiae dei summi eorum malitiae placida mente ea, quae
vestra sunt, relinquentes et potius locum vobis invicem alium,
fiscalem scilicet, poscere. quam petitionem more instituti mei
libenter amplexus sum et statim ad rationalem conpetentes
litteras dedi, ut domum bonorum nostrorum transgredi faciat
cum omni iure suo ad dominium ecclesiae catholicae, quam
promta liberalitate donavi ac vobis tradi protinus iussi. in
quo tarnen loco sumptu fiscali basilicam erigi praecepi, ad
consularem quoque scribi mandavi Numidiae, ut ipse in eiusdem ecclesiae fabricatione (f. 37 a) in omnibus sanctimoniam
vestram iuvaret 3 lectores etiam ecclesiae catholicae et hypodiacones, reliquos quoque, (qui) instinctu memoratorum quibusdam pro moribus ad munera vel ad decurionatum vocati

quam

vobis

et reddere,

70

75

meae ad nullum munus statui evosed et eos, qui ducti sunt haereticorum instinctu,
de cetero
iussimus protinus molestis perfunctionibus absolvi
etiam legem meam super ecclesiasticos catholicos datam custosunt, iuxta statutum legis

candos;

80

60 in
59 scismaticos C
51 de] et C
53 nulla uindicta C
62 nobis ans vobis C
Constantinain ciuitatem C
73/74 sanctimonia
79 molestiae C
uestra C
76 ad] ac C
77 statum C
3)

no.

35

die beiden hier

genannten schreiben sind nicht erhalten

4) vgl.

ej6

URKUNDEN ZUR ENTSTEHUNGSGESCHICHTE DES DONATISMUS

diri

mandavi, quae omnia,

harum
quidem

litterarum

(ut)

vestrae patientiae

testificatione

perscripta

palam

sunt.

et

[*?6

fierent,

utinam

aliquando suae saluti providerent et detersis eorum tenebris ad visionem verae lucis
oculos aperirent et a diabolo secederent et ad deum, qui
unus et verus, qui omnium iudex est, vel sero confugerent!
sed quia constat eos in sua malitia manere et in suis facinoribus mori velle, sufficit hisdem commonitio nostra et praecedens assidua cohortatio. si enim iussionibus nostris obtemperare voluissent, ab omni malo liberarentur. nos tarnen,
fratres, sequamur, quae nostra sunt, mandatis instemus, custodiamus divina praecepta, ex bonis actibus vitam nostram ab
erroribus vindicantes favente dei misericordia per rectum
limitem dirigamus.
data Non. Februar. Serdica."
haeretici

uel

schismatici,

37 Korrespondenz ztvischen Donatus und dem prfecten Gregorius

x

336/7

ad Gregorium sie scribere minime dubitavit:

Gregori, macula senatus et dedecus praefectorum", et cetera
(Donatus)

cui Donato
praefatus patientia episcopali
harum epistularum exemplaria multorum ore ubique
talia,

38 Donatistisches konzil zu Carthago

Scribit enim ille Tyconius, homo ut

rescripsit.

cantantur.

336 ?
dixi vestrae

com-

munionis, a ducentis et septuaginta episcopis vestris concilium

Carthagine celebratum, in quo concilio per septuaginta et

quinque dies postpositis Omnibus

praeteritis

limatam esse sen-

tentiam atque decretam, ut traditoribus immensi criminis

si baptizari nollent, pro integris communicaretur.
37 Opt. I

3.

Sigla

s.

no.

6B

38 Aug.

ep. 93, 10,

reis,

43

36 81 mandauique C
85 aperient C
95 expliciunt sei Optati
epi libri numero VII uel gesta purgationis Caeciliani epi et Felicis ordinatoris eiusdem nee non epistola(e) Constantini imperatoris.
amen. C
37 3 praefectus G
37

1)

vgl.

Seeck,

Untergang III 517

3S

1)

zum

dattim

Monceaux 333 f

Frommannsche Hofbuchdruckerei (Hermann Pohle)

in Jena.

4340

s.

90

95

A.

Marcus und

Weber's Verlag in Bonn

E.

KLEINE TEXTE FR VORLESUNGEN UND BUNGEN

HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN
i

Das Muratorische Fragment und die monarchianischen prologe zu

den evangelien, hrsg. v. H. Lietzmann. 2. Aufl. 16 S. 0.30 M.
Die drei ltesten Martyrologien, hrsg. v. H. Lietzmann.
2.

Aufl.

18 S.

Apocrypha

M.

0.40

Reste

Petrusevangeliums,

Petrusapocalypse u. d.
Aufl. 16S. 0.30 M.
ber den propheten
4 Ausgewhlte Predigten i Origenes homilie
16 S.
0.30 M.
Jeremias, hrsg. v. E. Klostermann.
3

Kerygma

d.

Petri, hrsg. v. E.

Klos term an n.

d.

2.

Liturgische Texte

d. orientalischen taufe u. messe im

H. Lie tzman n. 2. Aufl. 16 S. 0.30 M.
16 S. 0.30 M.
3. Aufl.
6 Dle Didache hrsg. v. H. Lietzmann.
7 Babylonisch-assyrische Texte, bers, v. C. B ezold. I.Schpfung
0.40 M.
und Sintflut. 2. Aufl. 24 S. 0.40 M.
[21 S.
5

2. u. 4. jahrh.,

ausgew.

Zur gesch.

v.

Apocrypha 11: Evangelien, hrsg. v.

Ptolemaeus Brief an die Flora

E.

Klostermann.
A. Harnack.

hrsg. v.

2.

Aufl.

2.

Aufl.

10 S. 0.30 M.
hrsg. v. C. C lernen.
16 S. 0.30 M.
Agrapha, slavische Josephusstcke, Oxyrhynchusfr.
2. Aufl.
26 S. 0.50 M.
1911 hrsg. v. E. Klostermann.
12 Apocrypha rv: Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener
und Korinther, hrsg. v. A. Harnack. 2. Aufl. 0.60 M.
13 Ausgewhlte Predigten 11: Fnf festpredigten Augustins in ge-

10

Die Himmelfahrt des Mose,

Apocrypha

16 S. 0.30 M.
reimter prosa, hrsg. v. H. Lietzmann.
14 Griechische Papyri hrsg. v.H. Lietzmann. 2. Aufl. 32 S. 0.80 M.
15/16 Der Prophet Amos, Hebrisch und Griechisch, hrsg. v. J. Meinhold und H. Lietzmann. 32 S. 1.00 M.
[0.80 M.
17/18 Symbole der alten Kirche, ausgew. v. H. Lietzmann. 32 S.
Ordo missae secundum missale romanum,
19 Liturgische Texte 11
2. Aufl.
hrsg. v. H. Lietzmann.
32 S. 0.40 M.
20 Antike Fluchtafeln hrsg. v. R. Wnsch. 2. Aufl. 31 S. 0.70 M.
21 Die Wittenberger u. Leisniger Kastenordnung 1522, 1523,
hrsg. v. H. Lietzmann.
24 S. 0.60 M.
:

22/23 Jdisch-aramische Papyri aus

sachlich erklrt v.

W.

Staerk.

2.

Elephantine

sprachlich

38

M.

Aufl.

S.

1.30

und

24/25 Luthers geistliche Lieder, hrsg. v. A. Lei tzmann. 31 S. 0.60 M.

26/28 Lateinische christliche Inschriften mit einem anbang jdischer
Aufl. 86 S. 2.20 M.
2
Umschriften, ausgew. u. erkl. v. E. Diehl.
29/30 Res gestae divi Aygvsti, hrsg. u. erkl. v. E. Diehl. 2. Aufl.
O.40 M.
40 S. 1.20 M.
[15 S.
31 Zwei neue Evangelienfragmente hrsg. u. erkl. v. H. B. Swete.

32

Aramische Urkunden
vor Chr.

z.

u. sachl.

sprachl.

Supplementum Lyricum

gesch. d.
erkl.

v.

Judentums im

W. Staerk.

VI

u.

jahrh.

0.60 M.
Sappho Corinna

16 S.

(Archilochus Alcaeus
2. Aufl.
1.20 M.
44 S.
35 Liturgische Texte iii: Die konstantinopolitanischo messliturgie voi
dem rX. Jahrhundert v. A. Baumstark. 16 S. 0.40 M.
36 Liturgische Texte TV Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts,
Taufbchlein, Formula missae et communionis 1523 hrsg. v. H,
Lietzmann. 24 S. O.60 M.

33/34

Pindar) hrsg.

v.

E. Diehl.

A.

Marcus und

37 Liturgische

E.

Texte V:

Weber's Verlag in Bonn

Martin Luthers Deutsche Messe 1526 hrsg.

H. Lietzmann. ib S. 0.40 M.
38/40 Altlateinische Inschriften hrsg.
v.

v.

E. Diehl.

M.
43 Fasti Consulares Imperii Romani (30
mit Kaiserliste bearb. v. W. Li eben am. 128

2.

Aufl.

92 S.

2.40 M., gbd. 2.80

41

44/46

Menandri

Chr.

565 n. Chr.)
3 M., gbd. 3.40 M.
reliquiae nuper repertae hrsg. v. S. Sudhaus. 65 S.

1.80 M., gbd. 2.20

v.

S.

[mann.

M.

47/49 Lateinische altkirchliche Poesie

64

ausgewhlt

v.

S.

1.50

M.

H. Lietz-

Urkunden zur Geschichte des Bauernkrieges und der

Wiedertufer hrsg. v. H. Bhmer. 36 S. 0.80 M.
52/53 Frhbyzantinische Kirchenpoesie i: Anonyme hymnen des
V. VI. Jahrhunderts ediert v. Dr. Paul Maas. 32 S. 0.80 M.
54 Kleinere geistliche Gedichte des xii Jahrhunderts hrsg. v.
A. Leitzmann. 30 S. 0.80 M.
Buch d. gttlichen Trstung u. von dem
55 Meister Eckharts
edlen Menschen hrsg. v. Ph. Strauch. 51 S. 1.20 M.
60 S 1.80 M.
56 Pompeianische Wandinschriften hrsg. v. E. D eh
57 Altitalische Inschriften hrsg. v. H. Jacobsohn. 32 S. 0.80 M.
32 S. 1.00 M.
58 Altjdische liturg. Gebete hrsg. v. W. Staerk.
59 Des Min atrakt at Berakhoth in vokalisdxrtem Text herausg.

50/51

v.

W.

Staerk.

16 S.

0.60

1.

M.

die Originalwerke bersetzt

Teubern hrsg. v. K. Jahn. 46 S. 1.20 M.
61 Liturgische Texte vi: Die Klement. liturgie a. d. Const. apost. vin
mit anhngen hrsg. v. H. Lietzmann. 32 S. 0.80 M.
180 S. 4.50 M.,
62 Vulgrlatein. Inschriften hrsg. v. E. Diehl.

60

Edward Youngs Gedanken ber

von H. E.

63

64
65

66
67

68
69
70
71

72
73

74

v.

gbd. 5 M.
Goethes erste "Weimarer Gedichtsammlung mit Varianten hrsg.
v. A. Leitzmann.
35 S. 0.80 M., gbd. 1.20 M.
Die Oden Salomos aus dem syrischen bersetzt mit anmerkungen
von A. Ungnad und W. Staerk. 40 S. 0.80 M.
Aus der antiken Schule. Griechische texte auf papyrus holztafeln
ostraka ausgew. u. erklrt v. E. Ziebarth. 33 S. 2. Aufl. 0.80 M.
Aristophanes Frsche mit ausgewhlten antiken scholien herausgeg.
1.20 M.
v. W. Sss.
90 S. 2 M., geb. 2.40 M.
[56 S.
Ddjtrich Schernbergs Spiel von Frau Jutten hrsg. v. E. Schrder.
Lateinische Sacralinschriften ausg.v. F. Richter. 45 S. 0.90 M.
Poetarvm vetervm Romano rvm reliquiae selegit E. Diehl.
M.
2.50 M., geb. 3.
165 S.
Liturgische Texte vii Die Preussische Agende im auszug hrsgeg.
M.
v. H. Lietzmann.
42 S. 0.80 M., geb. I.
Cicero pro Milone mit dem commentar des Asconivs und den
M.
Scholia Bobdznsia hrsg. v. P. Wessner. 1.60 M., geb. 2.
Ddx Vitae Vergilianae hrsg. v. E. Diehl. 60 S. 1.50 M.
Dm Quellen von Schillers und Goethes Balladen zusammen1.20 M., geb. 1.50 M.
gestellt v. A. Leitzmann. 51 S. 3 Abb.
Andreas Karlstadt von abtuhung der bilder und das keyn

bedtler vnther den Christen seyn sollen 1522 und die Wittenberger
beutelordnung hrg. v. H. Lietzmann. 32 S. 0.80 M.
Die Schsische Agende im auszug hrsg. v.
75 Liturgische Texte
H. Lietzmann. 36 S. 0.80 M., geb. 1. M.
76 Auswahl aus Abraham a. S. Clara hrsg. v. K. Berts che. 47 S.

vm

1. M.

A.
77

Marcus und

Hippocratis de aere aquis

hrsg. v. G.

78

79

08
81
82

83
84
85
86
87

88

89
90
91

Weber's Verlag

E.

locis

Gundermann.

in

Bdxn

mit der alten lateinischen bersetzung

1.20 M.
50 S.

Rabbinische Wundergeschichten des neutestamentlichen Zeitalter

1.
28 S.
M.
in vokal, text mit anmerkungen v. P. Fiebig.
Antike Wundergeschichten zum Studium der wunder des Neuen
Testaments zusammengestellt, v. P. Fiebig. 27 S. 0.80 M.
Vergil Aeneis II mit dem commentar des Servius herausgeg. von
M., geb. 2.50 M.
[geb. 1.80 M.
E. Diehl. 131 S. 2.
Anti-Xenien in auswahl hrsg. v. W. Stammler. 68 S. 1.40 M.
Apollonius Dyscolus De pronominibus pars generalis edidit Dr.
M.
Paulus Maas. 44 S. 1.
Origenes, Eustathius v. Antiochien, Gregor v. Nyssa ber die
Hexe von Endor hrsg. v. Erich Klostermann. 70 S. 1.60 M.
Aus einem griechischen Zauberpapyrus herausgeg. und erklrt
von Richard Wnsch. 31 S. 0.70 M.
Die geltenden Papstwahlgesetze hrsg. v. F. Giese. 56 S. 1.20M
Alte Einblattdrucke hrsg. v. Otto C lernen. 77 S. 1.50 M.
Unterricht der Visitatoren an die pfarrherrn im kurfrstentum
M.
I.
zu Sachsen herausgeg. von Hans Lietzmann. 48 S.
BUGENHAGENS BRAUNSCHWEIGER KIRCHENORDNUNG hrsg. V. H.
[2.60 M., geb. 3. M.
Lietzmann. 152 S. 2.40M.
Eurtpides Medea mit scholien herausg. von Ernst Diehl. 116 S.
Die Quellen von Schillers Wilhelm Tell zusammengestellt v.
Albert Leitzmann. 47 S. 1.20 M., geb. 1.50 M.
Scholastische Texte I: Zum Gottesbeweis d. Thomas v. Aquin
1.50 M.
zusammengestellt v. E. Krebs. 64 S.

92 Mittelhochdeutsche Novellen

mller.

51 S.

1.20M.

Die heidin
[71 S.

hrsg.

v.

L.

Pfann-

1.50 M., geb. 1.80

M.

W.Stammler.
93 Schillers Anthologdi-Gedichte kritisch hrsg. v.
erklrt von
94 Alte und neue aramische Papyri bersetzt und

W. Staerk. 73 S. 2. M.
Mittelhochdeutsche Novellen H: Rittertreue. Schlegel hrsg. v.
1.60 M.
[64 S.
63 S. 1.50 M.
L. Pfannmller.
Uhl.
96 Der Franckforter (eyn deutsch theologia") hrsg. v. W.
samt dem Ineditum
97 Diodors rmische Annalen bis 3 02 a. Chr.
Vaticanum hrsg. v. A. B. Drachmann. 72 S. 1.80 M.
hrsg. v.
98 Musaios, Hero u. Leandros m. ausgew. Varianten u. scholien
A. Ludwich. 54 S. 1.50 M.
lebensstunden heraus99 Authentische Berichte ber Luthers letzte
1.20 M.
gegeben von Dr. J. Strieder. 42 S.
hrsg. v.
100 Goethes rmische Elegien nach der ltesten reinschnft
A. Leitzmann. 56 S. Brosch. 1.30 M., geb. 1.70 M.
VHI u.
10 Frhneuhochdeutsches Glossar von Alfred Gtze.
136 S. 3.40 M., geb. 3.80 M.
ey.
20 s.
102 Die Generalsynodal - Ordnung hrsg. von A. U ekel
0.50 M.
provinzen
f. d.
103 Die Kirchengemeinde- und Synodalordnung
Sachsen hrsg.
Preuen, Brandenburg, Pommern, Posen, Schlesien u.
1.50 M.
[64 S.
36 S. 0.90 M.
v. A. Uckeley.
hrsp. v. A. Uckeley.
104 Die rheinisch- westfl. Kirchenordnung
Drei gedichte des Arabi 1240.
10=; Mystische texte aus dem Islam.
M.
Aus d. Arab. bers, u. erlutert v. M. Horten. 18 S. 0.50
Emsers bersetzung,
106 Das niederdeutsche Neue Testament nach
32 S. 0.80 M.
hrsg. v. E. Weissbrod t.
95

Rostock 1530

A.

Marcus und

Weber's Verlag in Bonn

E.

Herders Shakespeare-Aufsatz in dreifacher gestalt mit anm.

M.
Zinkernagel. 41 S. 1.
108 Konstantins Kreuzesvision in ausgew. texten vorgelegt v. J. B.
Aufhauser. 26 S. 0.60 M.
109 Luthers kleiner Katechismus, der deutsche text in seiner geschichtlichen entwicklung v. J. Meyer.
32 S. 0.80 M.
107

hrsg. v. F.

110 Historische attische Inschriften ausgewhlt

Nachmanson.

2.20

82 S.

u.

erklrt

von E.

M.

Ausgewhlte Iliasscholien hrsg. v. W. De ecke. 88 S. 2.40 M.

Supplementum Euripideum hrsg. v. H. v. Arnim, (die neuen
Euripidesfunde) 80 S. 2.
M.
113 Svpplementvm Sophoclevm hrsg. v. E. Diehl. (Indagatores.
Eurypylus),
33 S. 0.90 M.
114 Die Verfassung des deutschen Reiches vom Jahre 1849 hrsg.
2.20 M.
v. L. Bergstrsser.
104 S.
115 Griechische Inschriften zur griechischen Staatenkunde,
111
112

ausgewhlt

v.

F.

Bleckmann.

79 S.

116 Die Quellen zu Heinrich von Kleists Michael Kohlhaas.

Hrsg. von Rudolf Schlsser.
14 S.
0.35 M.
117 Meister Eckhart: Reden der Unterscheidung, hrsg. von E.

Diederichs.

45 S.

1.

M.

118 Oratorum et rhetorum Graecorum nova fragmenta ed. K. J a n d e r

119 Texte zu dem Streite zwischen Glauben und Wissen im Islam,
dargestellt von M. Horten. 43 S.
1.20 M.
121 Historische ausserattische Inschriften ausgewhlt und erklrt
von E. Nachmanson.
122 Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatismus hrsg.
v. Hans von Soden.
56 S.
1.40 M.
123 Hugo von St. Victor Soliloquium de Arrha animae und

de Vanitate mundi

A.

hrsg. v.

K. Mller.

Marcus und E. Weber's Verlag in Bonn

Der Weltheiland
Eine Jenaer Rosenvorlesung mit Anmerkungen
von

Hans Lietzmann
59 Seiten.

1909.

Preis:

Mark 1.

Inhalt:
Vergils vierte Ekloge. Das goldene Zeitalter in der rmischen
Lyrik.
Horaz und Sertorius.
Das Skulum.
Alexander
der
Groe als Weltknig. Die Diadochen und die Sotervorstellung, ihr
Gottknigtum. Csar und Augustus als Weltheiland.
Vergil und
Horaz ber die augusteische Zeit. Augustus und die Heilandsidee.
Die sptere Kaiserzeit.
Die orientalische Wurzel der rmischen
Heilandsidee: Babylonisches und gyptisches Gottknigtum. gyptische messianische Weissagungen.
Die Messiasidee in Altisrael und
im jdischen Volke.
Das Urchristentum.
Der Chiliasmus.
Der
Heilandsbegriff des Paulus.

SttarcuS unb

21.

in

<.

33i>nn

SBeberS erlag

a. 3\hcin

in

5lm>ft)a()(

Unter SEflttmirfung oon 2tfbert ?ei&mamt

fyeraugegeben

oon

Otto Sternen
(rjiet

bi$

spreiS in Seinen

5ani)

tittcr

gebunben

je

5.

2}?.

Die 2(u$gabe ijc auf 4 3>dnbe ju je 5 Sttarf beregnet;

Sanb IV wirb $u 90Beit)nacr;ten 1913 erfdjeinen.
Diefe neueSCugabe will ben jungen unb alten

Geologen, ermaniften unb i{torifern

ben

tubenten,

bie

wicfjtigfren

ben wiffenfdjaf tlid)en 3(nforberungen entfpredjenben 2ejtform in bie anb

<5d)riften

?utt)er$ in

einer

liefen 3*oecf fonnen bie 93raunfcf?weig*$8erliner 2(u$*

$abe fr bat djrifHicrje Jpau" unb bie oon 3 336bmer
beforgte fr ba beutfcfye SSolf" mit il)ren mobernifterten
beutfcfjen unb berfefcten latetnifcfyen 2ejten naturgem nicf)t

geben,

unb bie bityer einjig wijfenfcrjaftlicf) braud)*

bare SQBeimarer 2(u$gabe |Tnb aber fr bie meifien unerfdjmingfid).
Unfere 3(ugabe bietet bie beutfdjen Sejrte nad) ben Original*

erfllen, bie (5rlanger

bruefen.
fefyen

alte

Sie

germaniftifetje SKeoijTon

ber alten Drucfer

Snterpunftion

ift

\)at

unb 95efeitigung ber

33er*

H. ?eimann beforgt. Die

gednbert werben, wo fte ge-

sprof.

nur ba

eignet mar, ein SDhgoerftdnbniS ju erjeugen.

ber alle #nbe*
rungen gibt ber fritifdje 2looarat SXecfjenfcfyaft. 3n ben latei?

burcrjmafwolleSWobernijterung ber^nterpunftion
ber weiterhin begegnenbe
erleichtert werben.
Die iiu
d)wierigfeiten Reifen bie 3(nmerfungen fyinweg.
leitungen ju ben einzelnen crjriften ftnb mogltrfjfl furj gehalten.
ie geben SSeranlajfung unb 3*it ber 2(bfaffung unb bed
Drucfe ber cfyriften an, aeigen unter ^inweid auf beachtend*
werte moberne Literatur efldjtpunfte an, unter benen |te ju
lefen ftnb, greifen aber ber ?eftre in feiner eife oor unb
berlajfen bem Sefer bie SBilbung be Urteilt. 3ur bequemen
3(ufftnbung oon 3itaten jtnb bie eiten ber Weimarer unb
Qrrlanger (1. unb 2.) 2fu$gabe am SKanbe angegeben.
nifcrjenSejten

ifl

tai 23erfidnbni$

A.

Marcus und E. Webers Verlag, Bonn

Wahrheit und Wirklich'

Untersuchungen

zum

realistischen Wahrheitsprobl*
Von

Dr. Aloys Mller

Preis: 2
I n h alt: Einleitung.
kriterium.

II.

Schlu:

Wahrheitsbegriff und "W

Wirklichkeitstreue und Wahrheit.

Konformitt der Wahrheit.

heit.

I.

Mark

IV. Zur Werttheorie de

Allgemeine Resultate.

Anhang

:'I.

Mglichkeit verschiedenartiger Wahrheitssj^steme.

I
]

den Realittscharakter der logischen Gesetze.

Die vorliegende Schrift versucht, mit Hilfe alter
neue Wahrheitstheorie des Realismus zu geben,
]

eine

ist ihr

Hauptgedanke aber von jeder Besonderheit der real

Form unabhngig, wenn

sie auch eine bestimmte ~E

Realismus anknpft und in deren Sinne weiter ausgeb;

Die Entwicklung

der wissenschaftlichen Theol

in

den letzten 50 Jahren

Rektoratsrede
von

Prof. Dr. Karl Seil

Preis: 60 Pf.

Der Verfasser versteht klar und eindrucksvoll zu sc

die einigermaen in der Theologie zu Hause sind,
das Bchlein mit Genu lesen.
Kircher

und

"

Frommannsche Buchdruckerei (Hermann Pohle)

in

Jena.

4340

PLEASE

CARDS OR

SLIPS

UNIVERSITY

BT
1370

DO NOT REMOVE
FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

Soden, Hans Otto Arthur Maria

Roderich Ulrich, Freiherr
von
Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatijnus