nata axmeteli, besik lorTqifaniZe

istoria
damxmare saxelmZRvanelo
saatestato gamocdebisaTvis
nata axmeteli, besik lorTqifaniZe

istoria
damxmare saxelmZRvanelo saatestato gamocdebisaTvis

redaqtori solomon nozaZe, lali baqraZe

© gamomcemloba `diogene~, 2020

yvela ufleba daculia

ISBN 978-9941-11-
www.diogene.ge
 sarCevi

1. qvis xana saqarTveloSi. brinjaos xana saqarTveloSi ..........................................................................7

2. Zveli aRmosavleTi....................................................................................................................................8
egvipte........................................................................................................................................................8
Zveli SuamdinareTis civilizacia...........................................................................................................9
asureTis samefo.........................................................................................................................................10
xeTebis (xaTis) samefo...............................................................................................................................11
urartu........................................................................................................................................................11
diaoxi da kolxa.........................................................................................................................................12
3. aqemenianuri irani......................................................................................................................................12
kirosi..........................................................................................................................................................12
kambizi.........................................................................................................................................................13
darios I.......................................................................................................................................................13
qserqse.........................................................................................................................................................14
4. finikiuri qalaq-saxelmwifoebi da kolonizacia...................................................................................15
5. Zveli saberZneTi........................................................................................................................................16
berZnuli kolonizacia..............................................................................................................................16
berZnuli koloniebi saqarTveloSi.........................................................................................................17
aTeni............................................................................................................................................................17
solonis reformebi...................................................................................................................................18
klisTenes mmarTveloba............................................................................................................................18
perikle da aTenis `oqros xana~...............................................................................................................19
sparta..........................................................................................................................................................20
6. berZen-sparselTa omi................................................................................................................................21
7. peloponesis omi.........................................................................................................................................22
8. aleqsandre makedoneli da elinisturi samyaro....................................................................................23
elinisturi epoqis dasawyisi....................................................................................................................25
9. qarTuli saxelmwifoebi elinistur xanaSi.............................................................................................26
qarTlis samefos Seqmna.............................................................................................................................26
10. Zveli romi.................................................................................................................................................28
romis warmoSoba, mefeTa xana. romis respublika.................................................................................28
11. romauli dapyrobebi _ punikuri omebi, omi selevkidebTan................................................................29
I punikuri omi............................................................................................................................................29
II punikuri omi...........................................................................................................................................30
omi selevkidebTan....................................................................................................................................31
III punikuri omi..........................................................................................................................................31
12. miTridates omebi da saqarTvelo..........................................................................................................32
miTridates I da II omebi...........................................................................................................................32
miTridates III omi da saqarTvelo...........................................................................................................32
13. respublikuri mmarTvelobis dasasruli romSi...................................................................................33
I triumvirati............................................................................................................................................33
principati.................................................................................................................................................34
14. diokletianes reformebi. dominati.......................................................................................................35
15. romis imperia da saqarTvelo. urTierToba parTiasa da sasanur iranTan.......................................36
romi da qarTlis samefo I saukuneSi......................................................................................................36
romi da farsman II qveli..........................................................................................................................37
sasanuri iranis Camoyalibeba. saSinao da sagareo politika..............................................................38
sasanuri iranis sagareo politika.........................................................................................................38
16. qristianobis warmoSoba da gavrceleba................................................................................................38
17. konstantine I didi. milanis ediqti. saeklesio krebebi (I _ nikeasi da IV _ qalkedonis)...................39
III da IV msoflio saeklesio kreba...........................................................................................................40
18. qarTlis gaqristianeba ...........................................................................................................................40
_3_
19. romis imperiis daSla. dasavleT romis imperiis dacema ....................................................................41
bizantiis imperiis Camoyalibeba.............................................................................................................41
xalxTa didi gadasaxleba da evropis politikuri ruka V-VI ss.-Si....................................................41
dasavleT romis imperiis dacema.............................................................................................................42
evropis politikuri ruka.......................................................................................................................42
frankTa samefos Camoyalibeba................................................................................................................43
20. irani da bizantia maxlobel aRmosavleTsa da samxreT kavkasiaSi V-VI ss. I naxevarSi...................43
387 wlis zavi da irani da bizantia V saukuneSi...................................................................................43
qarTlis samefo V saukuneSi. vaxtan gorgasali...................................................................................44
mefobis gauqmeba qarTlSi.......................................................................................................................45
egrisis samefo da bizantia V saukuneSi. `didi omianoba~...................................................................45
didi omianoba............................................................................................................................................45
iustiniane I................................................................................................................................................46
erismTavrobis daweseba qarTlSi............................................................................................................47
21. herakle keisris laSqroba qarTlSi.......................................................................................................48
22. xatmebrZoloba bizantiaSi. VII msoflio saeklesio kreba...................................................................48
23. frankTa samefos saTaveSi karolingebis dinastiis mosvla. ..............................................................49
papoba. papis olqis Camoyalibeba............................................................................................................49
karlos didi. frankTa imperia................................................................................................................50
frankTa imperiis daSla...........................................................................................................................51
24. `saRvTo romis imperia~ da papizmi.........................................................................................................51
grigori VII da hainrix IV..........................................................................................................................52
25. islamis Camoyalibeba...............................................................................................................................53
saxalifo. sunitebi da Siitebi...............................................................................................................53
26. arabebi da maTi dapyrobebi.....................................................................................................................54
arabebi evropaSi........................................................................................................................................55
rekonskista...............................................................................................................................................55
27. araboba saqarTveloSi..............................................................................................................................56
28. arabuli kultura....................................................................................................................................57
29. qarTuli samefo-samTavroebi VIII-X saukuneebSi...................................................................................57
30. saqarTvelo X saukunis bolosa da XI saukuneSi..................................................................................59
daviT III kurapalati. saqarTvelo-bizantiis urTierTobebi...............................................................59
saqarTvelos gaerTianeba.........................................................................................................................60
giorgi I......................................................................................................................................................61
bagrat IV....................................................................................................................................................61
31. Turq-selCukebi........................................................................................................................................62
Turq-selCukebi saqarTveloSi................................................................................................................62
32. daviT aRmaSenebeli..................................................................................................................................63
33. jvarosnuli laSqrobebi..........................................................................................................................66
winapiroba da mizezebi.............................................................................................................................66
I jvarosnuli laSqroba............................................................................................................................67
II, III da IV laSqrobebi................................................................................................................................67
rainduli ordenebi..................................................................................................................................68
34. saqarTvelo daviT aRmaSeneblis memkvidreebis dros..........................................................................69
demetre I da giorgi III..............................................................................................................................69
Tamar mefe.................................................................................................................................................70
sagareo politika.....................................................................................................................................71
35. saxelmwifoebrivi wyoba saqarTveloSi..................................................................................................72
36. evropuli wodebriv-warmomadgenlobiTi organoebi evropaSi ...........................................................73
parlamenti inglisSi................................................................................................................................73
generaluri Statebi safrangeTSi...........................................................................................................74
kortesi espaneTSi.....................................................................................................................................74
landtagi germaniaSi.................................................................................................................................74
37. monRolTa imperia ...................................................................................................................................74
38. saqarTvelo XIII-XIV saukuneebSi..............................................................................................................75
jalal ed-dinis laSqrobebi. saqarTvelos dapyroba monRolTa mier...............................................75
_4_
39. giorgi V brwyinvale da monRolTa batonobis dasasruli..................................................................78
40. osmaleTis saxelmwifos Camoyalibeba (saSinao da sagareo politika)...............................................79
41. Temur-lengis laSqrobebi.......................................................................................................................80
42. kaTolikuri evropa da bizantiis dacema..............................................................................................81
43. antiosmaluri koalicia. saqarTvelos daSla samefo-samTavroebad.................................................82
44. didi geografiuli aRmoCenebi................................................................................................................83
45. Sua saukuneebidan axali droisken _ evropa.........................................................................................84
universitetebis xana evropasa da aRmosavleTSi..................................................................................84
humanizmi....................................................................................................................................................85
aRorZineba.................................................................................................................................................85
46. reformacia evropaSi...............................................................................................................................86
luTeranoba...............................................................................................................................................88
kalvinizmi..................................................................................................................................................88
anglikanuri eklesia.................................................................................................................................88
47. kontrreformacia. iezuitebis ordeni..................................................................................................89
48. kaTolike misionerebi saqarTveloSi.....................................................................................................89
49. religiuri omebi evropaSi.......................................................................................................................90
religiuri omebi safrangeTSi (1562-1598)..............................................................................................90
50. ocdaaTwliani omi (1618-1648 ww.)............................................................................................................91
51. niderlandebis revolucia .....................................................................................................................92
52. inglisis revolucia................................................................................................................................93
53. absolutizmi safrangeTSi.......................................................................................................................95
54. osmaleTis gaZliereba. sefianTa iranis Camoyalibeba. .......................................................................96
osmaleTis gaZliereba..............................................................................................................................96
sefianTa iranis Camoyalibeba..................................................................................................................97
iran-osmaleTis pirveli dapirispireba.................................................................................................97
55. saqarTvelo XVI-XVII saukuneebSi. brZola osmaleTisa da sefianTa iranis winaaRmdeg....................98
iran-osmaleTis II omi (1578-1590 ww.) da saqarTvelo............................................................................98
iran-osmaleTis III omi. Sah-abasi da saqarTvelo...................................................................................98
lepantos brZola. osmaleTi XVII saukunis 80-90-ian wlebSi...............................................................99
venis meore alya. `saRvTo liga~............................................................................................................100
56. moskovis samTavros Camoyalibeba...........................................................................................................100
ivane IV mrisxane (1547-1584 ww.)................................................................................................................100
livoniis omi da reC-pospolita.............................................................................................................101
57. petre I (1682-1725 ww.)...............................................................................................................................102
sagareo politika.....................................................................................................................................102
58. vaxtang VI...................................................................................................................................................103
59. erekles epoqa...........................................................................................................................................104
60. aSS-is Camoyalibeba...................................................................................................................................105
61. ganmanaTlebloba......................................................................................................................................106
62. safrangeTis revolucia..........................................................................................................................107
63. napoleonis omebi......................................................................................................................................108
venis kongresi...........................................................................................................................................111
64. saqarTvelo ruseTis imperiis SemadgenlobaSi.....................................................................................111
ruseTis mier qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba.....................................................................................111
giorgi XII-is mmarTveloba.......................................................................................................................112
dasavleT saqarTvelos samefo-samTavroebis gauqmeba........................................................................113
ajanyebebi saqarTveloSi carizmis winaaRmdeg XIX saukunis pirvel mesamedSi................................114
1832 wlis SeTqmuleba..............................................................................................................................115
65. rusuli mmarTveloba da misi reformireba..........................................................................................116
mefisnacval m. voroncovis mmarTveloba..............................................................................................116
66. aleqsandre II-is reformebi.....................................................................................................................117
saglexo reforma......................................................................................................................................117
sasamarTlo, saerobo da saqalaqo reformebi......................................................................................118
67. ruseT-osmaleTis omebi da saqarTvelo ...............................................................................................119
yirimis omi _ 1853-56 ww. .........................................................................................................................120
_5_
 1877-1878 wlebis omi ...............................................................................................................................120
68. ilia WavWavaZe da Tergdaleulebis moRvaweoba...................................................................................121
69. revoluciebi evropaSi XIX saukuneSi.....................................................................................................122
1830-31 wlebis revoluciebi...................................................................................................................122
ivlisis revolucia safrangeTSi............................................................................................................122
belgiis revolucia..................................................................................................................................123
poloneTis ajanyeba..................................................................................................................................123
saberZneTis revolucia............................................................................................................................123
1848 wlis revoluciebi.............................................................................................................................124
70. germaniis da italiis gaerTianeba..........................................................................................................127
71. samoqalaqo omi aSS-Si..............................................................................................................................128
72. I msoflio omi..........................................................................................................................................130
samxedro blokebis Seqmna da gamomwvevi mizezebi................................................................................130
qarTvelebi I msoflio omSi.....................................................................................................................133
73. ruseTis revolucia.................................................................................................................................133
74. samxreT kavkasia da brestis zavi...........................................................................................................134
76. I msoflio omis dasasruli......................................................................................................................136
parizis sazavo konferencia....................................................................................................................136
77. saqarTvelos pirveli demokratiuli respublika................................................................................138
saqarTvelos demokratiuli respublikis saSinao politika..............................................................139
saqarTvelos sakiTxi versalis sazavo konferenciaze........................................................................141
78. saqarTvelos aneqsia bolSevikuri ruseTis mier.................................................................................141
79. sabWoTa kavSiris Seqmna...........................................................................................................................142
80. 1924 wlis antisabWoTa ajanyeba saqarTveloSi....................................................................................143
sabWoTa kavSiri 20-30-ian wlebSi da saqarTvelo mis SemadgenlobaSi...............................................143
81. evropa I msoflio omis Semdgom. ...........................................................................................................145
italia da germania 20-30-ian wlebSi .....................................................................................................145
82. samoqalaqo omi espaneTSi........................................................................................................................146
83. `didi depresia~ da f. ruzveltis `axali kursi~ ................................................................................147
84. meore msoflio omis winapirobebi.........................................................................................................148
85. meore msoflio omis dasawyisi...............................................................................................................149
ssrk-fineTis omi. ssrk-s mier baltiis respublikebisa da dasavleT ukrainis okupacia...............150
daniisa da norvegiis dapyroba................................................................................................................151
86. germaniis Tavdasxma ssrk-ze da samxedro operaciebi germania-ssrk-s frontze.............................152
meore msoflio omis meore etapi (1941-1943 ww.)..................................................................................152
iaponiis Tavdasxma perl-harborze.........................................................................................................153
lend-lizis programa...............................................................................................................................153
87. Teiranis, ialtis da potsdamis konferenciebi. operacia `overlordi~..........................................154
88. II msoflio omis dasasruli.....................................................................................................................155
omi iaponiasTan.........................................................................................................................................156
89. qarTvelebi II msoflio omSi....................................................................................................................156
ajanyeba teqselze.....................................................................................................................................157
90. meore msoflio omis Sedegebi................................................................................................................157
gaeros Seqmna.............................................................................................................................................158
91. civi omis dasawyisi..................................................................................................................................158
92. nato da varSavis paqtis qveynebi............................................................................................................160
93. civi omis epoqis omebi: korea, vietnami, karibis krizisi, avRaneTi...................................................160
94. antisabWoTa moZraoba aRmosavleT evropaSi........................................................................................161
antisabWoTa gamosvla ungreTSi. budapeSti _ 1956 weli....................................................................162
`praRis gazafxuli~..................................................................................................................................162
95. 1956 wlis 9 martis gamosvla TbilisSi.................................................................................................163
96. uZraobis epoqa sabWoTa kavSirSi............................................................................................................163
97. erovnuli moZraobebi da ssrk-is daSla................................................................................................164
1989 wlis 9 aprili TbilisSi..................................................................................................................165
98. saqarTvelos damoukideblobis aRdgena................................................................................................165

_6_
1. qvis xana saqarTveloSi. brinjaos xana saqarTveloSi

qvis xana. ka­cob­rio­bis is­to­ria­Si uZ­ve­les da yve­la­ze xan­grZliv pe­riods mec­nie­reb­ma

`qvis xa­na~ uwo­des, rad­gan am pe­riod­Si ada­mia­ni ia­raRs Zi­ri­Ta­dad qvis­gan am­za­deb­da. qvis xa­
nas is­to­ri­ko­se­bi sam pe­rio­dad _ pa­leo­li­Tad (Zve­li qvis xa­nad), me­zo­li­Tad (Sua qvis xa­nad)
da neo­li­Tad (a­xa­li qvis xa­nad) yofen. pa­leo­li­Ti daax­loe­biT 2,5 mln. wlis win daiw­yo da
Zv. w. XII aTas­wleu­lam­de gag­rZel­da. is, Ta­vis mxriv, qve­da, Sua da ze­da pa­leo­li­Tad iyo­fa.
pa­leo­li­Tis drois ada­mia­ni ga­moq­va­bul­Si cxov­rob­da. mis saq­mia­no­ba­Si di­di ad­gi­li eWi­ra
qvis ia­ra­Ris dam­za­de­bas, rad­gan igi sak­ve­bis mo­po­ve­bi­sa da Tav­dac­vis Zi­ri­Ta­di sa­Sua­le­ba
iyo, Tum­ca ia­ra­Ri Zvli­sa da xis­ga­nac mzad­de­bo­da. pir­vel­yo­fi­li ada­mia­ni sak­vebs Sem­gro­
veb­lo­bi­Ta da na­di­ro­biT moi­po­veb­da; gar­da ami­sa, me­Tev­zeo­ba­sac mis­dev­da. ze­da pa­leo­li­Tis
pe­riod­Si de­da­mi­wa­ze di­di kli­ma­tu­ri cvli­le­ba, gam­yin­va­re­ba mox­da. gam­yin­va­re­bam ada­mia­ne­bi
ai­Zu­la, ma­Ral­mTian xeo­beb­Si ga­moq­va­bu­le­bi dae­to­ve­bi­naT da Tav­Se­sa­fa­ri dab­lob ad­gi­leb­Si
eZeb­naT, sa­dac sak­ve­bis mo­po­ve­ba Se­da­re­biT io­li iyo. sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze, ise­ve, ro­
gorc saer­Tod ka­cob­rio­bis is­to­ria­Si, pa­leo­li­Ti uZ­ve­le­si da yve­la­ze xan­grZli­vi pe­rio­di
iyo (dma­nis­Si aR­mo­Ce­ni­lia ada­mia­nis Con­Cxis na­wi­le­bi _ Ta­vis qa­le­bi, ki­du­re­bis frag­men­te­bi.
va­rau­do­ben, rom isi­ni daax­loe­biT 1,8 mln. wlis win mcxov­reb ada­mia­nebs ekuT­vno­da). Zv. w.
XII aTas­wleul­Si pa­leo­li­Ti me­zo­liT­ma Sec­va­la. me­zo­li­Tis xa­na­Si gam­yin­va­re­ba das­rul­da da
de­da­mi­wa­ze Ta­na­med­ro­ves­Tan miax­loe­bu­li kli­ma­tu­ri pi­ro­be­bi Ca­mo­ya­lib­da. am pe­rio­dis sad­
go­me­bi na­pov­nia ro­gorc mdi­na­re­Ta xeo­beb­Si, sa­dac ada­mia­ni uz­run­vel­yo­fi­li iyo wyli­Ta da
Tev­ziT, ise ma­Ral­mTian ga­moq­va­bu­leb­Si. Zv. w. VIII aTas­wleul­Si daiw­yo neo­li­Ti. sa­zo­ga­doe­bis
gan­vi­Ta­re­bis­Tvis mniS­vne­lo­va­ni cvli­le­be­bi swo­red neo­liT­Si mox­da. dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si
ada­mian­ma qvis ukeT da­mu­Sa­ve­ba is­wav­la da mis­gan uf­ro srul­yo­fi­li ia­ra­Ri (xel­cu­le­bi, mi­
wis sa­CiC­qni qve­bi, ka­Jis nam­glis­pi­re­bi da sxv.) daam­za­da; daiw­yo cxo­ve­le­bis (ZaR­lis, Ro­ris,
cxvris...) mo­Si­nau­re­ba, is­wav­la mi­waT­moq­me­de­ba, Ti­xis­gan Wur­Wlis dam­za­de­ba _ me­Tu­neo­ba,
Za­fis dar­Tva da qso­va, Sem­deg ki _ sax­le­bis Se­ne­bac. mo­na­di­re-­Sem­gro­ve­be­li sa­zo­ga­doe­ba
Tan­da­Tan me­sa­qon­le-­mi­waT­moq­med, mwar­moe­bel sa­zo­ga­doe­bad ga­daiq­ca, anu ada­mia­ni sak­vebs
ara mxo­lod na­di­ro­biT, Tev­zWe­riT an Seg­ro­ve­biT moi­po­veb­da, ara­med awar­moeb­da ki­dec mas
_ mi­wis da­mu­Sa­ve­bis Se­de­gad moh­yav­da, mo­Si­nau­re­bu­li cxo­ve­le­bis­gan Re­bu­lob­da (rZes, rZis
pro­duqts, xorcs da a. S.).
brinjaos xana. neo­li­Tis mom­dev­no xa­nas mec­nie­reb­ma brin­jaos xa­na uwo­des. am pe­riod­Si
ada­mian­ma bu­ne­ba­Si pir­ve­li li­To­ni _ spi­len­Zi aR­moa­Ci­na, spi­len­ZTan sxva niv­Tie­re­be­bis Sed­no­
biT brin­jao mii­Ro, Sem­deg ki mis­gan qvis ia­raR­ze uf­ro srul­yo­fi­li ia­ra­Ri daam­za­da. sa­qar­
Tve­los te­ri­to­ria­ze mra­val ad­gi­las aR­mo­Ce­ni­lia Zv. w. V-IV aTas­wleu­le­bis na­mo­sax­la­re­bi. es
aris xa­na, ro­de­sac ada­mian­ma, qvas­Tan er­Tad, TviT­na­ba­di spi­len­Zis ga­mo­ye­ne­ba daiw­yo, Tum­ca
spi­lenZs ci­vi Wed­viT amu­Sa­veb­da, rad­gan li­To­nis ga­mod­no­ba jer ar ico­da. ami­tom mec­nie­re­bi
am pe­riods qvis xa­ni­dan brin­jaos xa­na­ze gar­da­ma­val pe­rio­dad miiC­ne­ven da mas eneo­liTs (spi­
len­Z-qvis xa­nas) uwo­de­ben. eneo­li­Tu­ri so­fe­li Su­la­ve­ri Se­maR­le­bul ad­gi­las mde­ba­reob­da.
aqau­re­bi mrgva­li for­mis sax­leb­Si cxov­rob­dnen, rom­leb­sac ga­mouw­va­vi Ti­xis agu­riT _ ali­
ziT ageb­dnen da gum­ba­To­van ga­da­xur­vas uke­Teb­dnen. sax­le­bis gver­diT 2-3 met­ri dia­met­ris
dam­xma­re na­ge­bo­be­bi da sa­meur­neo or­moe­bi hqon­daT wyli­sa da pro­duq­te­bis Se­sa­na­xad. yve­la
sax­lSi Ti­xis ova­lu­ri ke­ria iyo mow­yo­bi­li. Zv. w. IV­-III aTas­wleu­le­bis mij­na­ze uk­ve brin­jaos
xa­na daiw­yo. ad­reu­li brin­jaos xa­nis da­sax­le­be­bi sam­xreT kav­ka­sia­Si mtkvri­sa da araq­sis auz­Sia
aR­mo­Ce­ni­li da ami­tom am drois kul­tu­ras mec­nie­re­bi mtkvar­-a­raq­sis kul­tu­ras uwo­de­ben. Zv.
w. II aTas­wleu­lis I na­xe­var­Si, ro­mel­sac mec­nie­re­bi Sua brin­jaos xa­nas uwo­de­ben, sa­qar­Tve­los
te­ri­to­ria­ze yor­Ra­nu­li sa­mar­xe­bi gav­rcel­da, rom­leb­sac qvay­ri­liT fa­rav­dnen. ar­qeo­lo­geb­
_7_
ma yor­Ra­ne­bi pir­ve­lad sam­xreT sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze, Tria­leT­Si aR­moa­Ci­nes. am kul­tu­
ras Tria­le­Tis kul­tu­rad moix­se­nie­ben. pir­vel­yo­fi­li ada­mia­nis sa­zo­ga­doeb­ri­vi cxov­re­ba ase
gan­vi­Tar­da: jogi-ojaxi-gvari-tomi. pir­vel­yo­fi­li re­li­gie­bia: ani­miz­mi _ usu­lo sag­ne­bis (qva,
xe, wya­li) Tay­va­nis­ce­ma; to­te­miz­mi _ cxo­ve­le­bis Tay­va­nis­ce­ma; fe­ti­Siz­mi _ sa­ga­ni, ro­mel­sac
ma­giu­ri Za­la aqvs (mag. av­ga­ro­zi, Ti­lis­ma); ma­gia _ ja­doq­ro­ba, mkiT­xao­ba, Se­loc­va.

2. Zveli aRmosavleTi

Zve­li msof­lios bev­ri ci­vi­li­za­cia mdi­na­ree­bis sa­na­pi­roeb­ze aR­mo­cen­da: eg­vip­tu­ri _ ni­

lo­sis, Suam­di­na­ru­li _ tig­ro­si­sa da ev­fra­tis, in­du­ri _ in­di­sa da gan­gis, Ci­nu­ri _ xuan­xe­sa
da ian­Zis au­zeb­Si. mdi­na­reebs ise­Ti di­di wvli­li miuZ­RviT am ci­vi­li­za­cie­bis ar­se­bo­ba­sa da
gan­vi­Ta­re­ba­Si, rom xSi­rad maT sam­di­na­ro ci­vi­li­za­cie­ba­dac moix­se­nie­ben. mdi­na­ree­bi xels
uw­yob­da mi­waT­moq­me­de­bis­Tvis var­gi­si mi­we­bis mor­wyvas, maT auz­Si mde­ba­re re­gio­nebs So­ris
ko­mu­ni­ka­cii­sa da vaW­ro­bis gan­vi­Ta­re­bas.

egvipte
Zve­li eg­vip­tis ci­vi­li­za­ciis Ca­mo­ya­li­be­ba­Si udi­de­si ro­li Seas­ru­la mdi­na­re nilosma.
pir­ve­li da­sax­le­be­bi uSua­lod mdi­na­ris gas­wvriv Seiq­mna. swo­red ami­tom uwo­da ber­Zen­ma is­to­
ri­kos­ma herodotem eg­vip­tes `nilosis nobaTi~. eg­vip­tel­Ta sa­meur­neo yo­fa mTlia­nad mdi­na­re
ni­lo­sis yo­vel­wliur adi­de­ba­ze iyo da­mo­ki­de­bu­li. adi­de­bis Se­de­gad ni­lo­si aTa­so­biT kvad­
ra­tul ki­lo­metrs tbo­rav­da. wylis do­nis dak­le­bis Sem­deg ki mdi­na­re uam­rav Slams to­veb­da.
mo­sax­leo­ba iw­yeb­da am Sla­mia­ni mi­wis da­mu­Sa­ve­bas, ro­me­lic sau­ke­Te­so iyo sax­nav­-sa­Te­sad. im
ad­gi­leb­Si, sa­dac adi­de­bu­li mdi­na­re ver aR­wev­da, eg­vip­te­lebs wya­li ar­xe­biT gah­yav­daT.
Zv. w. IV aTas­wleul­Si eg­vip­te­Si ori sa­me­fo Ca­mo­ya­lib­da. ni­lo­sis sa­Ta­veeb­Tan samxreT, anu
zemo, egvipte mde­ba­reob­da, ni­lo­sis del­ta­Si ki _ CrdiloeT, anu qvemo, sa­me­fo. daax­loe­biT
Zv. w. 3000 wels ze­mo sa­me­fos me­fem menesma qve­mo sa­me­fo daip­yro. er­Tia­ni eg­vip­tis mmar­Tvels
faraoni (`di­di sax­li~) ewo­da. am sa­xel­mwi­fom yve­la­ze did­xans, sa­mi aTas wels, iar­se­ba. am xnis
man­Zil­ze eg­vip­te­Si mmar­Tve­le­bis, fa­rao­ne­bis 33 dinastia Seic­va­la. is­to­ri­ko­se­bi di­nas­tiebs
ro­mau­li cif­re­biT aR­niS­na­ven da eg­vip­tis is­to­rias Zvel, Sua da axal sa­me­fod yo­fen.
III­-IV di­nas­tie­bis mmar­Tve­lo­bis pe­rio­di, daax­loe­biT Zv. w. 2600-2150 ww., Zve­li eg­vip­tis
gan­sa­kuT­re­bu­li Zlie­re­bis, `ay­va­ve­bis xa­na~ iyo, ro­mel­sac `piramidebis epoqas~ uwo­de­ben.
swo­red am epo­qis fa­rao­neb­ma daiw­yes pi­ra­mi­de­bis mSe­neb­lo­ba. pir­ve­li iyo fa­raon joseris pi­
ra­mi­da, ro­me­lic pir­ve­li ve­zi­ri­sa da ar­qi­teq­to­ris im­ho­te­pis geg­miT ai­go. man mSe­neb­lo­ba­Si
xi­sa da Ti­xis nac­vlad pir­ve­lad ga­moi­ye­na qva. IV di­nas­tiis xa­na­Si ai­go sa­yo­vel­Taod cno­bi­
li _ fa­rao­ne­bis xeofsis, xefrenisa da mikerinis piramidebi. (ad­gil­mde­ba­reo­bis mi­xed­viT maT
gi­zas pi­ra­mi­debs uwo­de­ben). Tum­ca sa­xel­mwi­fos xa­zi­na ve­Rar afi­nan­seb­da gran­dio­zul mSe­
neb­lo­bebs. ami­tom mog­via­no xa­nis pi­ra­mi­de­bi Se­da­re­biT mom­cro zo­mi­saa. daax­loe­biT Zv. w. III
aTas­wleu­lis da­sas­ruls daiw­yo Zve­li sa­me­fos da­ce­ma. daiw­yo Si­nao­me­bi, ro­me­lic TiT­qmis 2
sau­ku­ne gag­rZel­da. Zv. w. XX-XVIII ss.-Si kvlav aR­dga er­Tia­ni, Zlie­ri sa­me­fo. am pe­riods Sua
samefos xa­nas eZa­xian. fa­rao­neb­ma de­da­qa­la­qi memfisidan TebeSi ga­dai­ta­nes, mim­de­ba­re ve­le­bi
ki sa­ku­Ta­ri ak­lda­me­bis asa­Se­neb­lad ga­moy­ves. Te­bes max­lob­lad aSen­da luq­so­ri­sa da kar­na­kis
STam­beW­da­vi taZ­re­bi. Sua sa­me­fos da­ce­ma Zv. w. XVII-­XVI ss.-Si aR­mo­sav­le­Ti­dan eg­vip­te­Si aziu­
ri mom­Ta­ba­re se­mi­tu­ri mod­gmis to­me­bis hiqsosebis Se­moW­ram ga­na­pi­ro­ba. ma­Ti sam­xed­ro gan­
vi­Ta­re­ba eg­vip­te­le­bi­sas aRe­ma­te­bo­da. cxe­ni, swra­fi sab­rZo­lo et­le­bi da mSvil­d-i­sa­ri eg­
vip­tis­Tvis ma­nam­de uc­no­bi iyo. Crdi­loeT eg­vip­tis dam­pyro­be­li hiq­so­se­bi swra­fad moer­gnen
_8_
eg­vip­tis yo­fas, SeiT­vi­ses mi­si kul­tu­ra. Tu­ki eg­vip­tes ma­nam­de ur­Tier­To­ba mxo­lod li­bia­sa
da nu­bias­Tan hqon­da, amie­ri­dan aziis qvey­neb­Ta­nac daam­ya­ra ur­Tier­To­ba. Zv. w. XVI sau­ku­ne­Si
Te­bes eg­vip­te­leb­ma gan­dev­nes hiq­so­se­bi. eg­vip­tis er­Tia­no­ba aR­dga. am pe­riods axali samefos
xa­nas uwo­de­ben. eg­vip­te ax­lo aR­mo­sav­le­Tis uZ­lie­res im­pe­riad ga­daiq­ca. Tutmos III-is (Zv. w.
1390-1353) ar­mia da flo­ti yo­vel­wliu­rad aw­yob­da did laS­qro­bebs azia­Si. eg­vip­tel­Ta sam­
xed­ro na­wi­leb­ma mdi­na­re ev­fra­tam­de miaR­wies.
eg­vip­te­Si mra­val­Rmer­Tia­no­ba iyo. maT­Tvis age­bu­li iyo uam­ra­vi ta­Za­ri. am taZ­re­bis
qurumebma dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si di­di gav­le­na moi­po­ves. isi­ni fa­rao­neb­sac ki aRar epue­bod­
nen. qu­ru­mebs dau­pi­ris­pir­da fa­rao­ni amenhotep IV (Zv. w. 1353-1336). man da mis­ma meuR­lem ne­
fer­ti­tim ga­daw­yvi­tes, er­Ti Rmer­Tis Tay­va­nis­ce­ma dae­we­se­bi­naT. er­Ta­derT Rmer­Tad RvTae­ba
atoni ga­moac­xad­da, ro­mel­sac mzis dis­kos sa­xiT ga­mo­sa­xav­dnen. axa­li Rmer­Tis pa­tiv­sa­ce­mad
fa­raon­ma sa­xe­li Seic­va­la da exnatoni dair­qva, aa­Se­na axa­li de­da­qa­la­qi (axetatoni). fa­raon­ma
uar­yo yve­la sxva eg­vip­tu­ri Rmer­Ti, ma­Ti sa­xe­lis xse­ne­bac ki ak­rZa­la. es re­for­me­bi droe­bi­
Ti aR­moC­nda, ex­na­to­nis gar­dac­va­le­bis Sem­deg qu­ru­meb­ma aRad­gi­nes Zve­li Rmer­Te­bis kul­ti.
ma­Ti brZa­ne­biT ex­na­to­ni­sa da ne­fer­ti­tis sa­xe­le­bi eg­vip­te­Si ise­ve idev­ne­bo­da, ro­gorc ma­
nam­de Ta­vad isi­ni dev­nid­nen eg­vip­tur Rmer­Tebs.
ex­na­to­nis re­for­ma monoTeizmis (er­TRmer­Tia­no­bis) Se­mo­Re­bis pir­ve­li wa­ru­ma­te­be­li mcde­
lo­ba iyo. Zvel eg­vip­te­lebs swam­daT, rom bu­ne­ba­sa da ada­mia­ne­bis cxov­re­bas Rmer­Te­bi ga­na­geb­
dnen. Rmer­Te­bi maT ada­mia­ne­bis sa­xiT hyav­daT war­mod­ge­ni­li, rom­leb­sac cxo­ve­lis Ta­ve­bi hqon­
daT. Rmer­Te­bi ciur sxeu­leb­Tan, ni­los­Tan, rai­me mniS­vne­lo­van saq­mia­no­bas­Tan iy­vnen gai­gi­ve­bu­
li. eg­vip­te­le­bis rwme­niT, Tu mic­va­le­bu­lis sxeuls kar­gad Sei­na­xav­dnen, mi­si su­li icoc­xleb­da,
ami­tom gar­dac­va­le­bis Sem­deg mdi­da­ri eg­vip­te­le­bis gva­me­bis mumificireba xde­bo­da. eg­vip­te­le­
bis az­riT, sai­qio­Si yve­la ver mox­vde­bo­da. gar­dac­vlil­Ta su­lebs Rmer­Ti osirisi asa­mar­Tleb­da.
we­sie­ri ada­mia­nis su­li sai­qio­Si xvde­bo­da. Zv. w. XI sau­ku­ni­dan eg­vip­te Tan­da­Ta­no­biT da­sus­tda,
ris Se­de­ga­dac Zv. w. VII s.-Si is jer asu­re­leb­ma, xo­lo Zv. w. VI s.-Si ira­ne­leb­ma daip­yres.

gar­da­ma­va­li pe­rio­di gar­da­ma­va­li pe­rio­di da­sus­te­ba

Sinaomebi hiqsosebis Semoseva

V
Zv.w. III da­saw­yi­si _ III bo­lo Zv.w. XX-XVIII ss. V Zv.w. XVI-­XI ss.

→ Zv.w.VII

Zv.w.VI
Zveli samefo Sua samefo axali samefo daipyres daipyres
`piramidebis xana~ asurelebma iranelebma

Zveli SuamdinareTis civilizacia

Zvel­Ta­gan­ve mdi­na­reebs ev­frat­sa da tig­ross So­ris ar­se­bul te­ri­to­rias SuamdinareTs,
anu mesopotamias, uwo­deb­dnen. me­so­po­ta­mia ber­Znu­li sit­yvaa da qar­Tu­lad or mdi­na­res So­
ris ar­se­bul qve­ya­nas niS­navs. Suam­di­na­re­Ti uZ­ve­le­si droi­dan iyo da­sax­le­bu­li.
me­so­po­ta­mia­Si ori sxva­das­xva xal­xi mo­sax­leob­da: sam­xre­TiT _ Sumerebi da Crdi­loe­TiT
_ se­mi­te­bi (a­qa­de­le­bi), rom­le­bic aq si­rii­dan mo­vid­nen.
Su­me­rebs er­Tia­ni sa­xel­mwi­fo ar hqo­niaT. Su­me­re­bis qa­la­qe­bi _ uri, uruqi, lagaSi, uma
da sxve­bi, rom­le­bic ad­gi­lob­ri­vi RvTae­be­bis pa­tiv­sa­ce­mad age­bu­li taZ­re­bis ir­gvliv iyo
ga­Se­ne­bu­li, gar­Se­mo ar­se­bu­li ol­qiT pa­tar­-pa­ta­ra sa­xel­mwi­foebs war­moad­gen­dnen. Su­me­reb­
ma er­T-erT did ci­vi­li­za­cias dau­des sa­fuZ­ve­li. ga­moi­go­nes borbali, etli, sameTuneo Carxi
da guTani. Su­me­reb­ma Seq­mnes pir­ve­li ka­non­Ta kre­bu­li, ma­Te­ma­ti­kis sa­fuZ­vle­bi, ro­mel­sac
sko­leb­Sic as­wav­lid­nen. maT icod­nen Tvlis aTo­bi­Ti sis­te­ma, wi­la­de­bi, ag­reT­ve kvad­ra­tu­
li fes­vis amo­Re­ba da oruc­no­bia­ni gan­to­le­bis amox­sna. Su­me­re­bis udi­des miR­we­vad iT­vle­ba

_9_
dam­wer­lo­bis ga­mo­go­ne­ba. Zv.w. IV aTas­wleu­lis bo­lo­Ti Ta­riR­de­ba piqtografiuli (xa­to­va­ni)
dam­wer­lo­bis pir­ve­li ni­mu­Se­bi. Su­me­re­bi sa­wer ma­sa­lad Ti­xas iye­neb­dnen. svel Ti­xis fir­fi­
ta­ze wer­dnen da aS­rob­dnen. Zv. w. IV aTas­wleu­lis da­sas­rul­sa da III aTas­wleu­lis da­saw­yis­Si
Suam­di­na­reT­Si Crdi­loe­Ti­dan se­mi­tu­ri to­me­bi Se­moiW­rnen. isi­ni Crdi­loeT Suam­di­na­reT­Si
ga­ba­ton­dnen da iq aqadis qa­laq­-sa­xel­mwi­fo Ca­moa­ya­li­bes. Zv. w. XXIII s.-Si Crdi­loeT Suam­di­
na­reT­Si, aqa­dis sa­me­fo­Si, axal­gaz­rda me­fe sargoni ga­mef­da. man SeZ­lo Zlie­ri ar­miis Seq­mna,
Sem­deg ki sam­xre­TiT Su­me­re­bis wi­naaR­mdeg gai­laS­qra. sar­gon­ma Su­mer­Ta qa­la­qe­bi daip­yro da
spar­se­Tis yu­rem­de miaR­wia. Suam­di­na­re­Ti amie­ri­dan er­Tian sa­xel­mwi­fod Ca­mo­ya­lib­da, ro­mel­
sac sa­Ta­ve­Si se­mi­tu­ri war­mo­So­bis aqa­du­ri di­nas­tia ed­ga.
Zv. w. XVIII sau­ku­ne­Si am brZo­la­Si aq­tiu­rad Cae­ba qa­la­qi babiloni. ma­le gaer­Tia­ne­bu­li
sa­me­fos cen­tri swo­red ba­bi­lo­ni gax­da. igi me­so­po­ta­miis sa­vaW­ro, re­li­giur da sa­mec­nie­ro
cen­trad iq­ca. ba­bi­lon­ma SeiT­vi­sa Su­me­rul­-a­qa­du­ri kul­tu­ra, qa­la­qis mfar­ve­li RvTae­ba
marduqi me­so­po­ta­miis wam­yvan kul­tad Ca­mo­ya­lib­da. ba­bi­lo­nis sa­me­fo gan­sa­kuT­re­biT gaZ­
lier­da me­fe xamurabis pe­riod­Si (Zv. w. 1792-1750 ww.). man daip­yro me­zo­be­li qvey­ne­bi da xelT
ig­do im droi­saT­vis Suam­di­na­reT­ze ga­ma­va­li mTa­va­ri sa­vaW­ro gze­bi. xa­mu­rab­ma Ta­vis sa­me­fo­Si
mra­va­li re­for­ma Caa­ta­ra. msof­lio is­to­ria­Si igi Se­vi­da, ro­gorc er­T-er­Ti udi­de­si ka­non­
mde­be­li. man Seq­mna 282 mux­li­sa­gan Sem­dga­ri ka­non­Ta kre­bu­li. xa­mu­ra­bis sik­vdi­lis Sem­deg
ba­bi­lo­nis sa­me­fo da­sus­tda. Zv. w. X s.-Si ki asu­re­Tis sa­xel­mwi­fom ram­den­jer­me da­laS­qra
ba­bi­lo­ni da Ta­vis saz­Rvreb­Si moaq­cia is. Zv. w. VII s.-is da­saw­yis­Si asu­re­leb­ma ba­bi­lo­ni dai­
mor­Ci­les. ima­ve sau­ku­nis bo­los ba­bi­lo­nis Zli­re­ba ki­dev er­Txel aR­dga. is gan­sa­kuT­re­biT
gaZ­lier­da nabuqodonosoris (Zv. w. 604-562) dros, ro­de­sac ba­bi­lo­nis sa­me­fos saz­Rvre­bi
xmel­Ta­Sua zRva­sa da spar­se­Tis yu­res So­ris ga­dai­Wi­ma. man ga­naax­la RvTae­ba mar­du­qis ta­Za­ri
da qa­la­qis ga­la­va­ni, aa­go babilonis koSki (go­do­li) da da­ki­de­bu­li ba­Re­bi, ro­me­lic Zvel­ma
ber­Zneb­ma msof­lios er­TerT saoc­re­bad miiC­nies. mi­si me­fo­bis dros ba­bi­lo­ni msof­lios udi­
des qa­la­qad da vaW­ro­bis cen­trad iq­ca. Sem­deg ba­bi­lo­nis sa­me­fo kvlav da­sus­tda da Zv.w. VI
sau­ku­ne­Si spar­se­Tis aqe­me­nian­ma me­fe ki­ros­ma daip­yro.

asureTis samefo
Zv. w. III aTas­wleu­lis II na­xe­var­Si ara­be­Tis n./k.-i­dan wi­na azia­Si Se­moW­ri­li se­mi­tu­ri to­
me­bis STa­mo­mav­le­bi iy­vnen asu­re­le­bi, anu asi­rie­le­bi. ma­Ti da­sax­le­bis centrs war­moad­gen­da
qa­la­qi asuri (berZn. for­ma `a­si­ria~). asu­re­Ti md. tig­ro­sis Sua da ze­mo wel­ze mde­ba­reob­
da. Crdi­loeT ma­Ral­mTia­neT­Si Ta­vi­dan­ve gan­vi­Tar­da me­sa­qon­leo­ba, sam­xreT Suam­di­na­re­Tis
dab­lo­beb­Si ki _ mi­waT­moq­me­de­ba. bu­neb­ri­vi saz­Rvre­bis (zRve­bi­sa da qe­de­bis) ar­qo­nis ga­mo
asu­re­lebs ar­se­bu­li te­ri­to­riis Se­sa­nar­Cu­neb­lad ga­mud­me­bu­li brZo­la uwev­daT. asu­re­Tis
mde­ba­reo­bis ga­mo mis te­ri­to­ria­ze ga­dio­da Zi­ri­Ta­di sa­vaW­ro mar­Sru­te­bi. te­ri­to­riis da sa­
vaW­ro gze­bis da­sa­ca­vad asu­re­le­bi meo­mar xal­xad Ca­mo­ya­lib­dnen. Tav­da­pir­ve­lad asu­re­le­bi
ba­bi­lon­sa da mi­Tans emor­Ci­le­bod­nen. Zv. w. XV-XIV ss.-i­dan asu­re­Ti da­mou­ki­de­be­li sa­me­foa.
asu­re­Tis me­feeb­ma Tan­da­Tan daip­yres me­zo­be­li qve­ya­na _ mi­Ta­nis sa­me­fo da xe­Tu­ri ol­qe­bi.
asu­re­Tis te­ri­to­ria gan­sa­kuT­re­biT gai­zar­da me­fe tiglaTfileser I-is (1115-1077 ww.)
dros. Crdi­loe­TiT man `nairis~ qvey­ne­bi da­laS­qra. sam­xre­TiT ki qa­la­qi ba­bi­lo­ni daip­yro da
fi­ni­kiis qa­la­qe­bi da­xar­ka. asu­re­Tis Zlie­re­bas dro­dad­ro saf­rTxes uq­mnid­nen da­sav­le­Ti­dan
Se­moW­ri­li ara­meu­li to­me­bi, Crdi­loe­Ti­dan ki _ urar­tus sa­me­fo.
asu­re­Tis xe­la­xa­li gaZ­lie­re­ba (e. w. `axalasuruli xana~) da­kav­Si­re­bu­lia Zv. w. VIII s.-Si
tiglaTfileser III-is re­for­meb­Tan ad­mi­nis­tra­ciul da sam­xed­ro sfe­ro­Si. man Seq­mna sam­xed­
ro aris­tok­ra­tiis pri­vi­le­gi­re­bu­li fe­na, brin­jaos ia­ra­Ri Sec­va­la rki­nis ia­ra­RiT, ar­mia­Si
Seq­mna ka­va­le­ria da dax­ve­wa sao­ma­ri et­le­bis for­ma. qvei­Ti ja­ris wam­yvan Za­las rki­nis jav­
SniT Se­Wur­vi­li da xis di­di fa­riT da­cu­li mSvil­dos­ne­bi war­moad­gen­dnen.
_10_
 mi­si mem­kvid­ris sar­gon II­-is (Zv.w. 722-705) dros asu­re­Ti ki­dev uf­ro gaZ­lier­da. sar­gon­ma
da­laS­qra urar­tu, ba­bi­lo­ni. mis­ma vaJ­ma si­na­qe­rib­ma axal de­da­qa­la­qad q. ninevia air­Cia.
ga­reg­nu­li Zle­va­mo­si­le­bi­sa da di­de­bis miu­xe­da­vad, asu­re­Ti Si­na­gan­ma kri­zis­ma moic­va. xan­
grZliv­ma dap­yro­biT­ma omeb­ma qvey­nis re­sur­se­bi gaa­Ca­na­ga, sa­me­fo sag­va­reu­los Sig­niT tax­tis­
Tvis brZo­la xSi­rad sa­xel­mwi­fo ga­dat­ria­le­biT mTav­rde­bo­da. Si­naur qaoss ga­re­Se saf­rTxec
dae­ma­ta. asu­re­Tis wi­naaR­mdeg gaer­Tian­dnen ba­bi­lo­ni da mi­dia. ba­bi­lo­nis me­fe na­bo­fa­la­sar­ma
sam­xre­Ti­dan Seu­tia asu­reTs, xo­lo mi­diis me­fe kiaq­sar­ma _ Crdi­loe­Ti­dan. ma­Ti ja­re­bi q. asur­
Tan Sex­vdnen er­Tma­neTs. 612 wels mo­kav­Si­reeb­ma ni­ne­via ai­Res. 605 wels qar­xe­miS­Tan ba­bi­lo­nis
me­fe na­bu­qo­do­no­sor­ma sa­bo­lood daa­mar­cxa asu­re­Tis uka­nas­kne­li me­fe asu­ru­ba­li­ti.

Zv.w. IV XXIII s. XVIII s. XIV s.

aTasw. sargon didi xamurabi XII-XI ss. VIII s. VII s.
tiglaTfileser I tiglaTfileser III nabuqodonosori
Su­me­ri aqa­di ba­bi­lo­ni asu­re­Ti axa­la­su­ru­li xa­na axa­li ba­bi­lo­ni
Su­me­ri aqa­di ba­bi­lo­ni asu­re­Ti axa­la­su­ru­li xa­naaxa­li ba­bi­lo­ni

xeTebis (xaTis) samefo

Zv. w. II aTas­wleul­Si ax­lo aR­mo­sav­leT­Si axa­li sa­xel­mwi­foe­bi war­moiS­va. zo­gier­Ti is­to­ri­
ko­si maT `sam­xed­ro sa­xel­mwi­foeb­sac~ uwo­debs, rad­gan isi­ni mud­mi­vad omebs awar­moeb­dnen. ase­
Te­bi iyo: xe­Te­bis sa­me­fo (xa­Ti), mi­Ta­ni, asu­re­Ti. xe­Tu­ri to­me­bi mci­re aziis te­ri­to­ria­ze da­sax­
ldnen. maT Ta­vi­dan­ve ar Seuq­mniaT Zlie­ri sa­xel­mwi­fo. xe­Teb­ma jer pa­ta­ra qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bi
Ca­moa­ya­li­bes. Zv. w. XVIII sau­ku­ne­Si am qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bi­dan da­wi­naur­da qa­la­qi qusara. mis­ma
mmar­Tve­leb­ma SeZ­les xe­Te­biT da­sax­le­bu­li te­ri­to­riis gaer­Tia­ne­ba. qu­sa­ris me­fe xaTusilim de­
da­qa­la­qi ax­lad daar­se­bul xaTusaSi ga­dai­ta­na. xa­Tu­si­li I-­ma SeZ­lo Crdi­loeT si­riis dap­yro­ba.
mis­ma mem­kvid­rem ki qa­la­qi ba­bi­lo­nic ai­Ro da sas­ti­kad ga­Zar­cva. xe­Teb­ma sak­maod Zlie­ri sa­me­fo
Seq­mnes. maT ma­le miaR­wies se­rio­zul sam­xed­ro war­ma­te­bas. amis mi­ze­zi iyo xe­Te­bis sa­me­fo­Si sam­
xed­ro saq­mis ma­Ral do­ne­ze or­ga­ni­ze­ba. sao­ma­ri moq­me­de­be­bis dros xe­Teb­ma er­T-er­Tma pir­ve­leb­
ma ga­moi­ye­nes sab­rZo­lo et­li. xe­Te­bis sa­me­fos `a­Ta­si RvTae­bis qve­ya­nas~ uwo­de­ben, rad­gan yve­la
toms da da­sax­le­bas Ta­vi­si RvTae­ba hyav­da. mTa­var Rmer­Tad iT­vle­bo­da mzis qal­Rmer­Ti aria­na.
xe­Te­bis sa­me­fos is­to­rias mec­nie­re­bi sam na­wi­lad yo­fen: Zve­li sa­me­fo (Zv. w. 1650-1500), Sua
sa­me­fo (Zv. w. 1500-1450) da axa­li sa­me­fo (Zv.w. 1450-1200). xa­Ti gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da axa­li
sa­me­fos xa­na­Si, ro­me­lic xmel­Ta­Sua zRvi­dan Sav zRvam­de iyo ga­da­Wi­mu­li. xe­Te­bis sa­me­fom ram­
den­jer­me ga­ni­ca­da aR­mav­lo­ba da da­ce­ma. wi­na azia­sa da ax­lo aR­mo­sav­leT­Si he­ge­mo­niis­Tvis xe­
Te­bis sa­me­fos ga­mud­me­bu­li ome­bi uwev­da ara mar­to me­zo­bel qvey­neb­Tan, ara­med eg­vip­tes­Ta­nac
ki. Zv. w. 1200 wels xe­Te­bis sa­me­fo da­sav­le­Ti­dan Se­moW­ril­ma to­meb­ma gaa­nad­gu­res.

urartu
Zv. w. IX s.-Si sam­xreT kav­ka­sia­Si, va­ni­sa da ur­miis tbe­bis mi­da­moeb­Si Ca­mo­ya­lib­da urar­tus
sa­xel­mwi­fo. mi­si de­da­qa­la­qi iyo tuSfa. urar­tu gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da me­fee­bis argiSTi
I-isa da sarduri II-is dros. am dros urar­tus me­feeb­ma da­laS­qres sam­xreT kav­ka­siis qvey­ne­bic,
maT So­ris pir­ve­li qar­Tu­li sa­xel­mwi­foeb­ri­vi gaer­Tia­ne­be­bi _ diaoxi da kolxa. urar­tus
is­to­riis Se­sa­xeb upir­ve­le­si wya­roa asu­ru­li da Ta­vad urar­tu­li lur­smu­li war­we­re­bi, rom­
le­bic Zi­ri­Ta­dad asu­re­leb­Tan da sxva me­zo­bel xal­xeb­Tan brZo­le­bis, sam­Se­neb­lo da sa­kul­
to saq­mia­no­bis aR­we­ras moi­cavs.
_11_
 urar­tus sa­me­fo Zlier daa­sus­ta Zv. w. VIII s.-Si Crdi­loe­Ti­dan mom­Ta­ba­re to­me­bis:
skviTebisa da kimerielebis Se­mo­se­vam. Zv. w. VII sau­ku­ne­Si dRe­van­de­li ira­nis te­ri­to­ria­ze mi­
diis sa­me­fos gaZ­lie­re­bam saf­rTxe Seuq­mna urar­tus sa­xel­mwi­fos. mi­die­leb­ma jer asu­re­Tis
sa­me­fo daip­yres, Sem­deg ki, daax­loe­biT 590 w., urar­tus sa­me­foc. urar­tu gan­Tqmu­li iyo
li­To­nis (rki­na, brin­jao) war­moe­biT. urar­te­leb­ma Zv. w. IX s.-Si asu­re­le­bis­gan SeiT­vi­ses da
uf­ro gaa­mar­ti­ves lur­smu­li dam­wer­lo­ba.

diaoxi da kolxa
Zv. w. II aTas­wleu­lis bo­los qar­Tve­lur­ma to­meb­ma Seq­mnes pir­ve­li sa­xel­mwi­foeb­ri­vi
gaer­Tia­ne­be­bi _ diao­xi da kol­xa. asu­re­Tis me­fe tig­laT­fi­le­ser I Ta­vis war­we­ra­Si mog­viT­
xrobs asu­rel­Ta ga­laS­qre­ba­ze `nairis qveynebis~ wi­naaR­mdeg. asu­re­le­bi `nai­ris~ ma­Ti qvey­nis
Crdi­loe­TiT mde­ba­re vrcel mi­wa-­wyals eZax­dnen. sxva dat­yve­ve­bul me­fe­Ta So­ris am war­we­
ra­Si ix­se­nie­ba daie­nis (diao­xis, tao­xis) me­fe sie­ni. Sem­dgom­Si diaoxs ix­se­nie­ben urar­tu­li
war­we­re­bi. urar­tus me­fee­bi menua (Zv. w. 819-786 ww.) da mi­si Ze argiSTi (Zv. w. 786-764 ww.) mog­
viT­xro­ben Ta­vis Zle­va­mo­sil laS­qro­ba­ze diao­xis wi­naaR­mdeg. mi­si te­ri­to­ria Wo­ro­xis auzs
da Sa­vi zRvis sam­xreT sa­na­pi­roebs moi­cav­da.
diao­xi Zv. w. XII-­VIII ss. ar­se­bob­da. ar­giS­dis Sem­deg es qve­ya­na aRar Cans. sa­ma­gie­rod urar­
tus me­fe sar­du­ri II­-is war­we­ra­Si ix­se­nie­ba sam­xreT­-da­sav­leT sa­qar­Tve­los meo­re di­di gaer­
Tia­ne­ba _ kol­xa (kul­xa). ro­gorc Cans, diao­xis mi­we­bi urar­tum da kol­xam gai­na­wi­les da da­
me­zob­le­bis Sem­deg maT So­ris ome­bi daiw­yo. Zv. w. VIII s. bo­los Crdi­loeT kav­ka­sii­dan daiw­yo
mom­Ta­ba­re skvi­Te­bi­sa da ki­me­rie­le­bis Se­mo­se­ve­bi; isi­ni jer sam­xreT kav­ka­sia­Si Se­moiW­rnen,
aqe­dan ki _ ax­lo aR­mo­sav­leT­Si. swo­red am Se­mo­se­ve­bis Se­de­gad urar­tu Za­lian da­sus­tda, xo­
lo kol­xa saer­Tod ga­nad­gur­da.

3. aqemenianuri irani

Zv. w. VI sau­ku­ne­Si wi­na azia­Si Ca­mo­ya­lib­da msof­lios udi­de­si sax­me­le­To im­pe­ria, aqe­me­
nia­nu­ri ira­ni. im­pe­riis sa­Ta­ve­Si id­ga wi­na azia­Si mcxov­re­bi er­T-er­Ti ira­nu­le­no­va­ni to­mis,
spar­se­le­bis, mmar­Tve­li aqe­me­nian­Ta sag­va­reu­lo. Zv. w. VII sau­ku­ne­Si spar­se­le­bi ase­ve ira­nu­
le­no­va­ni to­me­bis mier Seq­mni­li sa­xel­mwi­fos _ midiis Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­diod­nen da xarks
ix­did­nen.

kirosi
Zv. w. 553 wels mi­diis wi­naaR­mdeg ajan­ye­ba daiw­yo spar­se­Tis me­fe kiros II-m (Zv. w. 558-530).
brZo­lam sam we­li­wads gas­ta­na da spar­sel­Ta ga­mar­jve­biT das­rul­da. Zv.w. 550 wels ki­ros­ma ai­Ro
mi­diis de­da­qa­la­qi ekbatana da Ta­vi spar­se­Ti­sa da mi­diis me­fed ga­moac­xa­da. ki­ros­ma gaag­rZe­
la dap­yro­be­bi da mom­dev­no ori wlis gan­mav­lo­ba­Si dai­ka­va par­Tia da hir­ka­nia _ ma­nam­de mi­dis
Se­mad­gen­lo­ba­Si myo­fi ira­nu­li ol­qe­bi. Sem­deg ki­ros­ma mci­re aziis­ken ilaS­qra. mas miem­xro
mci­re aziis er­T-er­Ti sa­me­fo _ ki­li­kia da sam­xed­ro dax­ma­re­bac ki Ses­Ta­va­za. amis ga­mo ki­ross
aras­dros gaug­zav­nia ki­li­kia­Si spar­se­li mmar­Tve­le­bi, gan­sxva­ve­biT sxva qvey­ne­bis­gan, rom­le­bic
wi­naaR­mde­go­bas uwev­dnen. ki­li­kiis spar­se­le­bis mxa­re­ze ga­das­vlis Sem­deg ki­ro­si uk­ve lidiis
sa­me­fo­sac miuax­lov­da. im dros li­diis sa­me­fos mci­re azia­Si ga­mor­Ceu­li ad­gi­li eWi­ra. mi­si
mfar­ve­lo­bis qveS iy­vnen sa­na­pi­ro­ze mde­ba­re ber­Znu­li qa­la­qe­bi. ki­ro­si li­diis­ken daiZ­ra. gza­
_12_
dag­za is Ta­vis ar­mias im qvey­nis meom­re­bi­Tac av­seb­da, ro­mel­Ta te­ri­to­ria­zec ga­dio­da. ki­ros­ma
el­Ce­bi mci­re aziis sa­na­pi­ros ber­Znul qa­laq­-sa­xel­mwi­foeb­Sic gag­zav­na da mou­wo­da, mis mxa­re­ze
ga­da­su­liy­vnen. mag­ram mci­rea­ziel­ma ber­Zneb­ma dac­da am­jo­bi­nes. li­diis de­da­qa­la­qis _ sar­des
aRe­bis Sem­deg ki­ros­ma iq spar­se­li mmar­Tve­li da­niS­na da mci­re aziis ber­Znu­li qa­la­qe­bis­ken gae­
mar­Ta. ber­Zneb­ma ki­ross el­Ce­bi gaug­zav­nes da mfar­ve­lo­ba sTxo­ves im pi­ro­biT, ra pi­ro­bi­Tac
ma­nam­de li­diis me­fis mfar­ve­lo­bis qveS im­yo­fe­bod­nen. mag­ram ki­ros­ma el­Cebs upa­su­xa, mas Sem­
deg, rac li­diis be­di ga­daw­yda, ber­Znul qa­la­qeb­sac Ta­vad gan­vu­saz­Rvrav pi­ro­beb­so. qa­la­qe­bis
na­wi­li spar­se­lebs sa­ku­Ta­ri ne­ba-­sur­vi­liT da­mor­Cil­da, na­wi­li ki brZo­lis Se­de­gad daip­yres.
ki­ros­ma laS­qro­be­bi aR­mo­sav­le­TiT gaag­rZe­la da Sua aziis na­wi­li daip­yro. Sem­deg ki ba­
bi­lo­nic dai­ka­va. qa­la­qis mcxov­reb­lebs ki­ro­sis ar­miis­Tvis wi­naaR­mde­go­ba ar gau­we­viaT, rad­
gan ki­ros­ma isi­ni usa­mar­Tlo me­fis ba­to­no­bi­sa­gan ix­sna. ki­ros­ma ba­bi­lo­nis mTa­var RvTae­bas
_ mar­duqs ta­Zar­Si msxver­pli Ses­wi­ra da qa­la­qis mcxov­reb­lebs mSvi­do­bas da xel­Seu­xeb­lo­bas
Seh­pir­da. ase­ve, im mo­sax­leo­bas, ro­me­lic ba­bi­lo­nis me­fee­bis mier iZu­le­biT iy­vnen Suam­di­
na­reT­Si gad­mo­sax­le­bu­li, man ne­ba dar­To, sa­ku­Tar sam­Sob­lo­Si dab­ru­ne­bu­liy­vnen. ki­ros­ma
for­ma­lu­rad Sei­nar­Cu­na ba­bi­lo­nis sa­me­fo da so­cia­lur struq­tu­ra­Si ara­fe­ri Seuc­vlia.
ba­bi­lo­ni me­fis er­T-er­Ti re­zi­den­cia gax­da. qve­ya­na­Si, er­Ti Se­xed­viT, yve­la­fe­ri uc­vle­li
dar­Ca. amas gar­da, ki­ro­sis mmar­Tve­lo­ba ba­bi­lon­Si uc­xoel­Ta ba­to­no­bad ar miu­RiaT, rad­gan
man me­fo­ba `mar­du­qis xe­li­dan~ mii­Ro da yve­la ri­tua­li Seas­ru­la, mag­ram si­nam­dvi­le­Si ba­bi­
lo­nis da­mou­ki­de­be­li sa­xel­mwi­fo aqe­me­nian­Ta er­T-erT ol­qad ga­daiq­ca.
ba­bi­lo­nis da­mor­Ci­le­bis Sem­deg da­sav­le­TiT mde­ba­re qve­ya­ne­bi _ si­ria, pa­les­ti­na da fi­
ni­kia _ eg­vip­tis saz­Rvram­de spar­se­lebs daeq­vem­de­ba­ra. aqe­me­nian­Ta sa­xel­mwi­fo vrcel te­
ri­to­ria­ze ga­dai­Wi­ma da amis Sem­deg ki­ros­ma ga­daw­yvi­ta, saz­Rvre­bi uk­ve sa­xel­mwi­fos Crdi­
lo­-aR­mo­sav­le­Tis mxri­dan gae­mag­re­bi­na, ra­Ta Sua azii­dan mom­Ta­ba­re to­me­bi _ ma­sa­ge­te­bi ar
Se­moW­ri­liy­vnen. ami­saT­vis man Zv. w. 530 Sua azia­Si ilaS­qra, mag­ram mdi­na­re amu­da­riis sa­na­pi­
ro­ze mom­Ta­ba­reeb­Tan brZo­la­Si dai­Ru­pa.

kambizi
Zv. w. 530 wels tax­tze avi­da ki­ro­sis mem­kvid­re kambizi. man eg­vip­te­ze gai­laS­qra. Zv. w. 525
wels eg­vip­tel­Ta ar­mia spar­se­leb­Tan brZo­la­Si da­mar­cxda da eg­vip­tec aqe­me­nian­Ta sa­xel­mwi­
fos Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­vi­da. kam­biz­ma fa­rao­nis ti­tu­li mii­Ro da eg­vip­tis me­fed yve­la we­sis
dac­viT ekur­Txa. Zv. w. 522 wels spar­seT­Si ajan­ye­ba daiw­yo da kam­bi­zic sam­Sob­los­ken gae­Su­ra,
Tum­ca gza­Si SeT­qmu­leb­ma mok­les.

darios I
aqe­me­nian­Ta ira­nis Sem­de­gi me­fe gax­da da­rios I (Zv. w. 522-486). me­fo­bis pir­vel or wels
da­rio­si mTel im­pe­ria­ze mo­de­bu­li ajan­ye­be­bis Caq­ro­bas moun­da. sa­xel­mwi­fo­Si wes­ri­gis dam­
ya­re­bis Sem­deg da­rios­ma re­for­me­bis ga­ta­re­ba daiw­yo.
man sa­xel­mwi­fo teritoriul-administraciul erTeulebad _ 20 satrapiad da­yo. ro­gor­
cwe­si, sat­ra­piis saz­Rvre­bi em­Txveo­da Zve­li qvey­ne­bis sa­xel­mwi­fo da eT­nog­ra­fiul saz­
Rvrebs. sat­ra­piis far­gleb­Si daS­ve­bu­li iyo ise­Ti Sem­Txve­ve­bic, ro­ca esa Tu is qa­la­qi TviT­
mmar­Tve­lo­bas, av­to­no­mias inar­Cu­neb­da (mag., fi­ni­kiu­ri qa­la­qe­bi, ber­Znu­li qa­la­qe­bis na­wi­li).
sat­ra­piis sa­Ta­ve­Si me­fis mo­xe­lee­bi _ satrapebi id­gnen. sat­ra­pis Ta­nam­de­bo­ba ki­ro­si­sa da
kam­bi­zis dro­sac ar­se­bob­da da is ad­gi­lob­ri­vi mmar­Tve­lis fun­qcias as­ru­leb­da, ro­me­lic
er­Tdrou­lad ol­qSi umaR­le­si sa­mo­qa­la­qo da sam­xed­ro pi­ri iyo. Zi­ri­Ta­dad sat­ra­pe­bi ad­gi­
lob­ri­vi war­Ci­ne­bu­le­bi­dan iniS­ne­bod­nen. da­rio­sis re­for­mis Se­de­gad ki sat­ra­pe­bad ume­te­sad
spar­se­lebs niS­nav­dnen; maT ad­gi­leb­ze umaR­le­si sa­mo­qa­la­qo da sa­sa­mar­Tlo xe­li­suf­le­ba
_13_
hqon­daT, kreb­dnen ga­da­sa­xa­debs, rom­le­bic oq­ros, ver­cxlis, xet­yis, sxva­das­xva pro­duq­te­
bi­sa da sa­qon­lis­gan Sed­ge­bo­da. sat­ra­piis ja­ris mTa­var­sar­dals me­fe pi­ra­dad niS­nav­da. sat­
ra­pe­bi da mxe­dar­TmTav­re­bi uSua­lod da­mo­ki­de­bu­li iy­vnen cen­tra­lur xe­li­suf­le­ba­ze, maT
mud­mi­vad amow­meb­da sai­dum­lo po­li­cia. da­rio­sis re­for­mis Se­de­gad Seiq­mna di­di biu­rok­ra­
tiu­li apa­ra­ti, ro­me­lic sa­me­fo kan­ce­la­rii­dan imar­Te­bo­da.
me­fis re­zi­den­cia persepolisSi iyo, mag­ram sa­xel­mwi­fos ad­mi­nis­tra­ciul centrs qa­la­qi
suza war­moad­gen­da. su­zis gar­da sxva did qa­la­qeb­Sic _ ba­bi­lon­Si, ek­ba­ta­na­Si, mem­fis­sa da sxva
sat­ra­pie­bis de­da­qa­la­qeb­Sic ar­se­bob­da kan­ce­la­rie­bi. yve­la mo­xe­les Tval­yurs adev­neb­da umaR­
le­si mo­xe­le _ xazarapeti, ro­mel­sac imav­drou­lad me­fis pi­ra­di gvar­dia `aTi aTasi ukvdavic~
emor­Ci­le­bo­da (gvar­dias am­gva­rad imi­tom iwo­de­bo­da, rom ma­Ti rao­de­no­ba mu­dam uc­vle­li iyo.
ro­me­li­me meom­ris da­Rup­vis Sem­Txve­va­Si, mis ad­gil­ze swra­fad aye­neb­dnen sxva ga­moc­dil meo­
mars).
da­rios­ma eko­no­mi­ku­ri re­for­me­bic gaa­ta­ra. man im­pe­ria­Si fu­lis saer­To er­Teu­li Se­moi­
Ro. es iyo oq­ros `dariki~. ase­ve iW­re­bo­da ver­cxlis `sikli~. `da­ri­kis~ moW­ra mxo­lod me­fes
SeeZ­lo, sikls ki sat­ra­pieb­Si (Zi­ri­Ta­dad mci­re azia­Si) Wrid­nen. vaW­ro­bi­sa da ko­mu­ni­ka­ciis
gan­sa­vi­Ta­reb­lad da­rios­ma moa­wes­ri­ga gze­bi, Seq­mna mud­mi­vi sa­fos­to sad­gu­re­bi, rom­le­bic
in­for­ma­ciis swra­fi gav­rce­le­bis sa­Sua­le­bas iZ­leo­da. axal­ma sa­mo­ne­to da ad­mi­nis­tra­ciul­ma
po­li­ti­kam xe­li Seuw­yo sa­ga­da­sa­xa­do sis­te­mis mo­wes­ri­ge­bas.
mkac­rad iyo dad­ge­ni­li sat­ra­pieb­Si mo­sax­leo­bis Se­mad­gen­lo­ba (Tu ro­me­li xal­xi iyo ama
Tu im sat­ra­pia­Si gaer­Tia­ne­bu­li) da ga­da­sa­xa­de­bi. Ta­vad spar­se­le­bi ga­da­sa­xa­de­bis­gan ga­Ta­
vi­suf­le­bu­li iy­vnen. isi­ni sa­xel­mwi­fo apa­rat­Si, me­fis `uk­vdav­Ta gvar­dia­sa~ da ar­mia­Si msa­
xu­rob­dnen.
aqe­me­nian­Ta im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si qar­Tu­li to­me­bis na­wi­lic moeq­ca. Ta­na­med­ro­ve sa­
qar­Tve­los sam­xreT­-da­sav­le­TiT mcxov­re­bi sas­pe­re­bi, mos­xe­bi, ti­ba­re­ne­bi, mo­si­ni­ke­bi, mak­
ro­ne­bi, ma­re­bi spar­se­Tis XVIII da XIX satrapiebSi iy­vnen gaer­Tia­ne­bu­li. he­ro­do­tes Ta­nax­mad,
qar­Tu­li to­me­bi­dan _ kol­xe­bi sat­ra­piis Se­mad­gen­lo­ba­Si ar Se­diod­nen, mag­ram sa­ku­Ta­ri ne­ba-­
sur­vi­liT ix­did­nen yo­vel me­xu­Te wels xarks: 100 yrma­sa da 100 qal­wuls.
da­rios­ma im­pe­ria­Si saer­Ta­So­ri­so enad arameuli SemoiRo (a­ra­meu­li ena Zv.w. I aTas­wleul­
Si ax­lo aR­mo­sav­leT­Si yve­la­ze gav­rce­le­bu­li ena iyo). mTe­li im­pe­riis te­ri­to­ria­ze ofi­cia­
lu­ri do­ku­men­te­bi ara­meul ena­ze ig­zav­ne­bo­da.
aqe­me­nia­ni me­fee­bi, ise­ve ro­gorc Zve­li sam­ya­ros sxva mo­nar­qe­bi, xSi­rad sa­ku­Tar war­
we­rebs sa­sax­le­Ta ked­leb­ze, klde­ze ak­ve­Ti­neb­dnen, ra­Ta ma­Ti wa­kiT­xva yve­las Ses­Zle­bo­da.
dRem­de Se­mor­Ce­ni­lia qa­laq su­zis da­rio­sis war­we­ra, ro­me­lic aq sa­sax­lis age­bis Se­sa­xeb mog­
viT­xrobs.

qserqse
da­rios I-is gar­dac­va­le­bis Sem­deg sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si mi­si mem­kvid­re qser­qse I (Zv. w.
486-465 w.) Caud­ga. sa­ga­reo po­li­ti­ka­Si man aqe­me­nian­Ta tra­di­ciu­li kur­si gaag­rZe­la. da­
rio­sis dros daiw­yo da Sem­deg qser­qses me­fo­bi­sas gag­rZel­da ira­ne­le­bi­sa da ber­Zne­bis da­
pi­ris­pi­re­ba, ro­me­lic is­to­ria­Si ber­Znul­-spar­su­li ome­bis sa­xe­li­Taa cno­bi­li. qser­qsem sa­
xel­mwi­fo­Si er­T-er­Ti um­niS­vne­lo­va­ne­si _ re­li­giu­ri re­for­ma Caa­ta­ra da ira­nel­Ta saer­To
re­li­giad zoroastrizmi ga­moac­xa­da. man ak­rZa­la im­pe­ria­Si mcxov­re­bi sxva­das­xva xal­xe­bis
ad­gi­lob­ri­vi RvTae­be­bi da kul­te­bi da ahu­ra­maz­das sa­val­de­bu­lo Tay­va­nis­ce­ma daa­we­sa.
uZ­ve­les dro­Si spar­se­le­bi sxva­das­xva RmerTs scem­dnen Tay­vans. Zv.w. VII-­VI ss-Si zaraTuStram
(ber­Znu­lad zoroastrma) Ca­moa­ya­li­ba moZ­Rvre­ba, ro­mel­sac Sem­deg zo­roas­triz­mi ewo­da. zo­
roas­triz­mi dua­lis­tu­ri re­li­giaa, rom­lis mi­xed­viT, sam­ya­ro­Si ori ur­Tier­Tsa­pi­ris­pi­ro
saw­yi­sis _ si­ke­Ti­sa da bo­ro­te­bis, si­naT­li­sa da sib­ne­lis, si­coc­xli­sa da sik­vdi­lis mud­mi­vi
_14_
brZo­la mim­di­na­reobs. da­de­biT saw­yiss na­Te­li RvTae­ba ahura mazda ga­na­sa­xie­rebs. am re­li­gias
ag­reT­ve uwo­de­ben mazdeanobas (a­hu­ra maz­das sa­xe­lis mi­xed­viT) an cecxlTayvanismcemlobas
(ma­Ti mTa­va­ri sa­lo­ca­vi wmin­da cec­xlia).

ki­ros II di­di kam­bi­zi da­rios I qser­qse

sa­xel­mwi­fos Seq­mna eg­vip­tis re­for­me­bi re­li­giu­ri re­for­ma _ zo­roas­triz­mi
di­di dap­yro­be­bi dap­yro­ba
ber­Zen­-spar­sel­Ta omi

4. finikiuri qalaq-saxelmwifoebi da kolonizacia

xmel­Ta­Sua zRvis aR­mo­sav­leT sa­na­pi­ros viw­ro zo­li uZ­ve­les droi­dan­ve da­sax­le­bu­li iyo
se­mi­tu­ri mod­gmis qa­naa­nel­Ta to­me­biT. am mdi­dar, na­yo­fier, sa­mi­waT­moq­me­do kul­tu­ri­Ta da
me­Tev­zeo­ba-­zRvaos­no­biT gan­Tqmul qve­ya­nas Zve­li ber­Zne­bi uwo­deb­dnen `fi­ni­kias~, rac ber­
Znu­li­dan iTar­gmne­ba ro­gorc `me­wa­mu­li~. am re­gion­Si ar iyo di­di mdi­na­ree­bi, ad­gi­lob­ri­vi
mas­Sta­be­biT yve­la­ze mniS­vne­lo­va­ni iyo ior­da­ne pa­les­ti­na­Si da oron­ti si­ria­sa da fi­ni­kia­Si.
amis ga­mo iri­ga­cia sus­tad iyo gan­vi­Ta­re­bu­li. mTis ma­si­ve­bi aR­mo­sav­leT xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­
reTs ram­de­ni­me na­wi­lad yof­da. es ori faq­to­ri xels uS­li­da re­gio­nis erT sa­meur­neo er­
Teu­lad Ca­mo­ya­li­be­bas.
III aTas­wleu­lis Sua­xa­neb­Si fi­ni­kiis te­ri­to­ria­ze Ca­mo­ya­lib­da ram­de­ni­me Zlie­ri qa­laq-sa­
xel­mwi­fo, maT So­ris gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­dnen biblosi, sidoni, ugariTi da tvirosi. qa­la­
qe­bis Zi­ri­Tad mo­sax­leo­bas xe­los­ne­bi da vaW­re­bi Sead­gen­dnen.
fi­ni­kia mdi­da­ri iyo bu­neb­ri­vi re­sur­se­biT _ spi­len­Zi­sa da rki­nis mad­niT, tyee­biT, maT So­
ris sa­xel­gan­Tqmu­li ked­riT. es sim­did­re eg­vip­te­le­bi­sa da Suam­di­na­re­Tis sa­xel­mwi­foe­bis in­
te­ress iw­vev­da. sa­mi­waT­moq­me­do mi­we­bis sim­ci­rem da zRvas­Tan siax­lo­vem gan­saz­Rvra am re­gio­nis
eko­no­mi­kis gan­vi­Ta­re­bis Ta­vi­se­bu­re­ba: sax­me­le­To vaW­ro­ba gan­vi­Tar­da Suam­di­na­reT­Tan da saz­
Rvao eg­vip­tes­Tan. Zv. w-is II aTas­wleu­li­dan fi­ni­kiis qa­laq­-sa­xel­mwi­foeb­ma saz­Rvao vaW­ro­ba­Si
pir­ve­lo­ba moi­po­ves. maT So­ris ga­moir­Ceod­nen tvi­ro­si da si­do­ni. xet­yis si­War­bem xe­li Seuw­yo
gem­TmSe­neb­lo­bis gan­vi­Ta­re­bas. maT did niC­bian ge­mebs, rom­leb­sac brtye­li gem­ba­ni da ial­qne­bi
hqon­da, So­reul qvey­neb­Si mog­zau­ro­ba SeeZ­loT. sa­qon­liT dat­vir­Tu­li fi­ni­kiu­ri ge­me­bi im­
droin­de­li msof­lios yve­la wer­til­Si aR­wev­dnen. ber­Ze­ni is­to­ri­ko­sis, he­ro­do­tes cno­biT, Zv.
w-is VII-­VI ss. mij­na­ze fi­ni­kie­leb­ma af­ri­ka­sac ki Se­moua­res. fi­ni­kiur qa­laq­-sa­xel­mwi­foeb­ze did
ze­gav­le­nas ax­den­dnen me­zo­be­li di­di ci­vi­li­za­cie­bi da qvey­ne­bi: asu­re­Ti, eg­vip­te, xa­Ti.
Zv. w. XI s-Si gan­sa­kuT­re­biT da­wi­naur­da q. tvi­ro­si, ro­mel­mac daiw­yo mTe­li xmel­Ta­Suaz­
Rvis­pi­re­Tis ma­sob­ri­vi kolonizacia. fi­ni­kie­le­bi So­reul mxa­reeb­Si aar­seb­dnen axal da­sax­
le­bebs _ ko­lo­niebs. da­maar­se­be­li qa­la­qe­bi ko­lo­nieb­ze ara mxo­lod eko­no­mi­kur gav­le­nas
ax­den­dnen, ara­med Ta­vis kul­tu­ra­sac av­rce­leb­dnen ko­lo­niis mim­de­ba­re ad­gi­lob­riv mo­sax­
leo­ba­Si. ko­lo­ni­za­ciis pro­ce­si ram­de­ni­me mi­ze­ziT iyo ga­mow­veu­li. qa­la­qe­bi arc ise di­di
iyo da sof­lis meur­neo­bi­saT­vis ga­mo­sa­de­gi mi­we­bis sim­ci­re ver uz­run­vel­yof­da maT yve­la
mo­qa­la­qes. am­de­nad, mo­qa­la­qe­Ta na­wi­li cdi­lob­da axal mi­web­ze da­sax­le­bas da iq sa­ku­Ta­
ri meur­neo­bis gan­vi­Ta­re­bas. meo­re mi­ze­zi iyo saz­Rvao vaW­ro­bis gan­vi­Ta­re­ba. fi­ni­kie­lebs
sxva­das­xva qvey­ni­dan Seh­qon­daT maT­Tvis sa­Wi­ro sa­qo­ne­li, xo­lo sa­ku­Tar na­warms xel­say­rel
fa­sad yid­dnen. xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si qa­la­qe­bis daar­se­ba am pro­cess aad­vi­leb­da. Zv. w-is

_15_
XI sau­ku­ne­Si tvi­ro­se­leb­ma Crdi­loeT af­ri­ka­Si daaar­ses qa­la­qi uti­ka, xo­lo pi­re­nes na­xe­var­
kun­Zul­ze _ ga­de­si. Tan­da­Ta­no­biT fi­ni­kie­leb­ma aiT­vi­ses da­sav­leT si­ci­lia, mal­ta da ba­lea­
ris kun­Zu­le­bi. maT mier daar­se­bul qa­la­qebs So­ris yve­la­ze mniS­vne­lo­va­ni iyo Zv. w. 825 w.
Crdi­loeT af­ri­ka­Si daar­se­bu­li qa­la­qi karTageni.
fi­ni­kiis mTa­va­ri qa­la­qe­bi _ tvi­ro­si, si­do­ni da bib­lo­si _ sat­ran­zi­to vaW­ro­bis Se­de­gad
mdid­rde­bod­nen. tvi­ro­si cno­bi­li iyo sam­Reb­ro sa­xe­los­noe­biT, sa­dac Se­mo­ta­nil qso­vils
Re­bav­dnen me­wa­mu­li sa­Re­ba­viT, ro­mel­sac mo­lus­ke­bis­gan am­za­deb­dnen. ase­ve Za­lian fa­sob­da
fi­ni­kie­li os­ta­te­bis mier dam­za­de­bu­li na­ke­To­be­bi _ oq­ro­sa da ver­cxlis Ta­se­bi, saiu­ve­li­ro
na­war­mi. vaW­ro­bas­Tan er­Tad fi­ni­kie­le­bi me­kob­reo­ba­sac ar Ta­ki­lob­dnen.
Zv. w. IX­-VII ss-Si fi­ni­kiis qa­la­qe­bi asu­re­Tis daq­vem­de­ba­re­ba­Si moeq­cnen. asu­rel­Ta xar­kis
sim­Zi­mis ga­mo fi­ni­kie­li me­fee­bi ga­mud­me­biT jan­yde­bod­nen, mag­ram war­ma­te­bas ver aR­wev­dnen,
rad­gan qa­laq­-sa­xel­mwi­foebs So­ris ar­se­bu­li sa­vaW­ro kon­ku­ren­ciis ga­mo gaer­Tia­ne­bas ver
axer­xeb­dnen. Zv. w. VI s-is Sua­xa­neb­Si fi­ni­kia daip­yro spar­se­Tis aqe­me­nian­ma me­fe ki­ros­ma. Zv.
w. VIII-­VII sau­ku­nee­bi­dan fi­ni­kie­le­bis kon­ku­ren­te­bi xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si gax­dnen ber­Znu­li
qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bi (po­li­se­bi). ber­Zneb­ma di­di sa­ko­lo­ni­za­cio moZ­rao­ba wa­moiw­yes. ber­Zneb­
ma Tan­da­Ta­no­biT SeZ­les fi­ni­kie­le­bis Ca­nac­vle­ba. maT ga­moi­go­nes axa­li, uf­ro swraf­ma­va­li
sam­xed­ro ge­me­bi _ trierebi da mTel xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si ga­ba­ton­dnen. Zv. w. 332 w. fi­ni­kia
daip­yro aleq­san­dre ma­ke­do­nel­ma. aq dam­kvid­rda eli­nis­tu­ri kul­tu­ra, ga­ba­to­ne­bul ene­bad
iq­ca ber­Znu­li da ara­meu­li. ax. w. III s-Si fi­ni­kiis qa­la­qeb­ma sa­bo­lood daas­ru­les ar­se­bo­ba.
fi­ni­kie­le­bis sa­xel­Tan aris da­kav­Si­re­bu­li ka­cob­rio­bis udi­de­si miR­we­va _ anbanis ga­mo­
go­ne­ba. fi­ni­kiel vaW­rebs Ta­vi­si far­To kon­taq­te­bis ga­mo sWir­de­bo­daT dam­wer­lo­bis mar­ti­
vi we­si (da ara aqa­du­ri lur­smu­li an eg­vip­tu­ri ie­rog­li­fe­bi). am Zie­bam sam­xreT fi­ni­kia­Si
war­moS­va pir­ve­li xa­zo­va­ni dam­wer­lo­ba, ro­mel­Sic Ti­Toeu­li ni­Sa­ni uk­ve wi­nas­war dad­ge­nil
mar­cvals ki aRar aR­niS­nav­da, ara­med Tan­xmo­vans, ro­mel­sac, SeiZ­le­bo­da, ne­bis­mie­ri xmo­va­ni
dar­Tvo­da an ar dar­Tvo­da. fi­ni­kiur an­ban­Si Ca­mo­ya­lib­da 22 aso-­ni­Sa­ni. Sem­dgom­Si am dam­wer­
lo­bas gaec­nnen ber­Zne­bi, ga­dai­Res da Ta­vis mxriv dau­ma­tes xmo­va­ni niS­ne­bi, ri­Tac an­ba­nur­ma
sis­te­mam sa­bo­lood Ca­mo­ya­li­be­bu­li sa­xe mii­Ro.

5. Zveli saberZneTi

berZnuli kolonizacia
an­ti­ku­ri epo­qis sa­ber­Zne­Ti ar iyo po­li­ti­ku­rad er­Tia­ni. Zv. w. VIII s-Si TiT­qmis yve­la
ber­Znul qa­laq­Si war­moiq­mna da­mou­ki­de­be­li sa­xel­mwi­fo. maT ber­Zne­bi polisebs uwo­deb­dnen.
Tav­da­pir­ve­lad `po­li­si~ mxo­lod geog­ra­fiul te­ri­to­rias aR­niS­nav­da. mxo­lod mog­via­ne­
biT gax­da is qa­laq­-sa­xel­mwi­fos si­no­ni­mi. yo­vel po­liss hyav­da sa­ku­Ta­ri ja­ri, hqon­da xa­zi­na,
Wri­da sa­ku­Tar mo­ne­tas. mom­dev­no ori sau­ku­nis gan­mav­lo­ba­Si ber­Zneb­ma sa­ku­Ta­ri po­li­se­bis
ga­reT daiw­yes sac­xov­re­be­li ad­gi­lis Zie­ba. po­li­sis eko­no­mi­kis sa­fuZ­ve­li mi­waT­moq­me­de­ba,
xe­los­no­ba da sam­Ta­mad­no saq­me iyo. sa­ber­Zne­Tis yve­la qa­laqs mi­wi­sa da li­To­nis sa­ba­doe­bis
sim­ci­re zRu­dav­da. qa­la­qe­bi er­Tma­neTs xSi­rad eo­me­bod­nen. po­li­se­bis Sig­ni­Tac xSi­ri iyo
da­pi­ris­pi­re­ba mi­wis­mflo­be­leb­sa da Ra­ri­bebs So­ris. Zv. w. VIII s-dan po­li­se­bis mo­sax­leo­bam
axa­li te­ri­to­rie­bis aT­vi­se­ba daiw­yo. amis Zi­ri­Ta­di mi­ze­zi swo­red mi­wis sim­ci­re iyo. meo­re
mi­ze­zi qa­la­qeb­Si ar­se­bu­li uTan­xmoe­be­bi da, xSi­rad, sa­mo­qa­la­qo ome­bic iyo. aseT Sem­Txve­va­Si
po­li­si­dan mi­diod­nen axa­li, uke­Te­si qa­la­qis daar­se­bis sur­vi­liT. ama­ve mi­ze­ziT mra­va­li ga­
Ra­ri­be­bu­li da va­leb­Si Caf­lu­li ber­Ze­nic to­veb­da sam­Sob­los.
_16_
 ko­lo­niis daar­se­ba me­tad sa­pa­su­xis­mgeb­lo saq­me iyo. mas­Si qu­ru­me­bi da wi­nas­war­met­yve­
le­bi ereod­nen. da­sax­le­bis ad­gi­lis Ser­Ce­vi­sas Sem­deg pi­ro­bebs iT­va­lis­wi­neb­dnen: a) qa­la­qi
zRviT ad­vi­lad un­da yo­fi­li­yo mi­sad­go­mi; b) qa­la­qis dac­va io­li un­da yo­fi­li­yo; g) axa­li
da­sax­le­ba na­yo­fie­ri mi­we­biT un­da yo­fi­li­yo gar­Se­mor­tymu­li; d) qa­laqs mud­mi­vad un­da hqo­
no­da sas­me­li wya­li.
ko­lo­nie­bi iq­ca ber­Znu­li sa­qon­lis ga­sa­Re­bis axal baz­rad. Ta­vis mxriv, ko­lo­nie­bi­dan
sa­ber­ZneT­Si Se­dio­da da­ma­te­bi­Ti ned­leu­li, rac met­ro­po­liis mzard eko­no­mi­kas Zlier sWir­
de­bo­da. Tan­da­Tan ber­Znu­li ko­lo­nie­bi msof­lio sa­vaW­ro cen­tre­bad iq­ca. xmel­Ta­Sua zRvis
auz­Si ar­se­bul­ma zo­gier­Tma ber­Znul­ma ko­lo­niam ad­gi­lob­ri­vi mo­sax­leo­ba Ta­vi­si gav­le­nis
sfe­ro­Si moaq­cia da da­mou­ki­de­bel sa­xel­mwi­fod Ca­mo­ya­lib­da. ko­lo­nii­sa da metropoliis anu
`de­da qa­la­qis~ er­Tma­neT­Tan da­mo­ki­de­bu­le­ba gan­sxva­ve­bu­li iyo. zog­jer ko­lo­nia sru­liad
da­mou­ki­de­bel qa­la­qad ya­lib­de­bo­da, zog Sem­Txve­va­Si ki met­ro­po­liis gav­le­nis qveS rCe­bo­da.

berZnuli koloniebi saqarTveloSi

skvi­Te­bi­sa da ki­me­rie­le­bis Se­mo­se­vis Se­de­gad ga­nad­gu­re­bu­li kol­xas sa­me­fos mo­sax­leo­ba
Zv. w. VIII-­VII ss-Si uf­ro Crdi­loe­TiT ga­da­sax­lda. maT mdi­na­re rio­nis auz­Si axa­li sa­xel­mwi­
fo Ca­moa­ya­li­bes. am sa­xel­mwi­fos eko­no­mi­ku­ri ur­Tier­To­be­bi hqon­da ber­Znul po­li­seb­Tan.
am ur­Tier­To­bebs daem­Txva ber­Znu­li ko­lo­ni­za­cia xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­sa da Sa­viz­Rvis­pi­
reT­Si. Zv. w. VIII sau­ku­ni­dan ber­Zneb­ma aq­tiu­rad daiw­yes Sa­viz­Rvis­pi­re­Tis aT­vi­se­ba. da­saw­yis­Si
ko­lo­nie­bi Sa­vi zRvis sam­xreT sa­na­pi­ro­ze gaC­nda. ber­Zneb­ma aq daaar­ses ke­ra­sun­ti, ko­tio­ra,
tra­pe­zun­ti. Sem­dgom­Si ber­Znu­li axal­Se­ne­bi gaC­nda kol­xe­Tis te­ri­to­ria­ze: fazisi (fo­Ti),
gienosi (o­Cam­Ci­re), dioskuria (so­xu­mi), pitiunti (biW­vin­Ta); axal­Se­ni iyo ase­ve qo­bu­leT­-fiW­
vna­ris te­ri­to­ria­ze. sa­qar­Tve­lo­Si pir­ve­li axal­Se­ne­bi qa­laq miletidan Ca­mo­sul­ma vaW­reb­ma
daaar­ses. sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze Ca­mo­ya­li­be­bu­li ber­Znu­li axal­Se­ne­bi sa­vaW­ro saq­mia­no­
bas eweod­nen da aras­dros ukis­riaT po­li­ti­ku­ri cen­tris fun­qcia.
kol­xe­Ti­dan ber­Znebs gah­qon­daT xet­ye, cvi­li, fi­si, se­li da se­lis na­war­mi (gem­TmSe­neb­
lo­ba­Si ga­mo­sa­ye­neb­lad), Taf­li, oq­ro, ro­me­lic mdi­na­reebs Ca­moh­qon­da da mo­sax­leo­ba var­
cle­bi­Ta da tya­ve­biT ag­ro­veb­da (a­qe­dan mo­dis ki­dec mi­Ti oq­ros saw­mis­ze da ar­go­nav­teb­ze).
kol­xe­Ti­dan gah­yav­daT mo­ne­bic. sa­ber­Zne­Ti­dan kol­xeT­Si Se­mo­dio­da ma­Ra­li xa­ris­xis Rvi­no,
zei­Tu­nis ze­Ti, ma­Ra­li xa­ris­xis ke­ra­mi­ku­li da mi­nis na­war­mi, saiu­ve­li­ro na­war­mi. kol­xeT­Si
aq­tiur vaW­ro­ba­ze met­yve­lebs ad­gi­lob­ri­vi ver­cxlis fu­li _ kolxuri TeTri, ro­me­lic Zv.
w. VI s-dan iW­re­bo­da.

aTeni
Sua sa­ber­ZneT­Si mde­ba­re ati­kis ol­qi Zvel­Ta­gan­ve sa­ber­Zne­Tis centrs war­moad­gen­da. ati­
kis mTa­var­ma qa­laq­ma, aTen­ma, Tan­da­Tan mTel ati­ka­ze moi­po­va gav­le­na. aTen­Si Cai­sa­xa mmar­Tve­
lo­bis for­ma, ro­mel­sac demokratia ewo­de­ba. ka­cob­rio­bis is­to­ria­Si aq pir­ve­lad Se­moi­Res
`moqalaqis~ cne­ba.
aTe­ni sa­ber­Zne­Tis 750 po­liss So­ris er­T-er­Ti qa­laq­-sa­xel­mwi­fo­Ta­ga­ni da far­To­bis
si­di­diT meo­re qa­la­qi iyo spar­tis Sem­deg. igi Sed­ge­bo­da sa­kuT­riv qa­la­qis, mi­si nav­sad­
gu­ris (pi­reo­sis) da gar­Se­mo mde­ba­re te­ri­to­riis­gan (sof­le­bi, pa­ta­ra da­sax­le­be­bi, zRvis
sa­na­pi­ro zo­li). po­li­sis Ca­moT­vli­li na­wi­le­bi er­Tma­neTs av­seb­dnen eko­no­mi­ku­ri Tval­saz­
ri­siT. ber­Znu­li wya­roe­bi aTens `a­Te­nel­Ta qa­la­qad, aTe­nel­Ta sa­xel­mwi­fod~ moix­se­nie­ben.
qa­laq­-sa­xel­mwi­fo­Ta sim­rav­lis miu­xe­da­vad, ber­Zne­bi Tavs er­Tia­ni ber­Znu­li sam­ya­ros wev­re­
bad miiC­nev­dnen, rad­gan hqon­daT er­Ti ena, Tay­vans scem­dnen er­Tsa da ima­ve Rmer­Tebs, ik­ri­
be­bod­nen saer­To­ber­Znul re­li­giur dRe­sas­wau­leb­ze. Tav­da­pir­ve­lad aTen­Si Za­lauf­le­bas
_17_
aris­tok­ra­tia flob­da. po­liss sa­Ta­ve­Si ba­si­lev­si, anu me­fe ed­ga. aR­mas­ru­le­bel xe­li­suf­
le­bas war­moad­gen­da arqontTa 9-ka­cia­ni ko­le­gia, ro­mel­sac areopagi, anu aris­tok­rat­Ta
sab­Wo ir­Cev­da.
Zv. w. VII sau­ku­ne­Si aTen­Si mci­re­mi­wia­no­bis ga­mo Za­lian bev­ri ga­Ra­rib­da. maT Se­mo­sa­va­li ar
hqon­daT da vals iReb­dnen. va­lis ga­dax­da um­rav­le­so­bas aRar SeeZ­lo da aris­tok­ra­tis mo­na
xde­bo­da. amas dae­ma­ta sas­ti­ki ka­no­ne­bi, rom­le­bic aris­tok­ra­teb­ma xalxs dau­we­ses.

solonis reformebi
Zv. w. 594 wels pir­vel ar­qon­tad air­Cies so­lo­ni, ro­mel­mac re­for­me­bis gziT Sec­va­la
sa­zo­ga­doe­ba. man daam­kvid­ra:
• Tavisufali adamianis, anu moqalaqis cne­ba. so­lon­ma ak­rZa­la va­lis ga­mo Ta­vi­su­fa­li ada­
mia­nis ga­yid­va da mi­si mo­nad qce­va. mci­re azia­Si ga­yi­du­li ada­mia­ne­bi sam­Sob­lo­Si daab­ru­
nes. amie­ri­dan mo­na mxo­lod uc­xoe­li, ara­ber­Ze­ni SeiZ­le­bo­da yo­fi­li­yo: aTen­Si mo­na ara
ada­mia­nad, ara­med im su­lier ia­ra­Rad iT­le­bo­da, ro­me­lic au­ci­le­be­lia sao­ja­xo meur­neo­
bis war­mar­Tvi­sa da fun­qcio­ni­re­bis­Tvis.
• did­gva­ro­vanT Ca­moer­TvaT uka­no­nod miT­vi­se­bu­li mi­we­bi da mflo­be­lebs daub­ru­nes.
• so­lo­nis dros ga­ni­saz­Rvra mi­wis­mflo­be­lo­bis maq­si­mu­mi.
• so­lo­nis re­for­meb­ma ga­zar­da demosis _ Ta­vi­su­fa­li mo­qa­la­qee­bis uf­le­be­bi. Tum­ca, Ta­
nam­de­bo­bis mi­Re­bi­sa da po­li­ti­ku­ri uf­le­be­bis mo­cu­lo­bis gan­msaz­Rvre­li pi­rov­ne­bis
qo­neb­ri­vi mdgo­ma­reo­ba iyo.
• saxalxo kreba po­li­sis mar­Tvis umaR­les or­ga­nos war­moad­gen­da da xmis mi­ce­mis uf­le­ba
aTe­nis yve­la mo­qa­la­qes Ta­nab­rad hqon­da. gar­da ami­sa, maT SeeZ­loT na­fic msa­ju­lad gax­
do­ma.
• sa­xal­xo sab­Wo ir­Cev­da umaR­les mo­xe­leebs _ cxra ar­qonts ori ze­da qo­neb­ri­vi kla­si­dan.
maT­gan yve­la­ze me­ti Za­lauf­le­ba pir­vel ar­qonts hqon­da.
• sa­xal­xo kre­bis sxdo­mas am­za­deb­da da mim­di­na­re sa­kiT­xebs ag­va­reb­da oT­xi­ve qo­neb­ri­vi
kla­si­dan ar­Ceu­li 100-100 ada­mia­nis­gan Sem­dga­ri sab­Wo, anu bule.

klisTenes mmarTveloba
aTen­Si de­mok­ra­tiu­li prin­ci­pe­bis dam­kvid­re­ba gag­rZel­da klis­Te­nes dro­sac. Zv. w. 509
wels klis­Te­nem:
• gaauq­ma aTe­nis mo­qa­la­qe­Ta da­yo­fa qo­ne­bis mi­xed­viT. de­mos­ze did­gva­ro­van­Ta gav­le­na rom
See­sus­te­bi­na da gva­re­bi gae­Ti­Sa, klis­Te­nem mTe­li ati­ka sam te­ri­to­riul ol­qad da­yo: 1)
sa­na­pi­ro, 2) qa­la­qi aTe­ni da mi­si Se­mo­ga­re­ni, 3) Si­da mxa­re. am­gva­rad bu­le te­ri­to­riu­li
prin­ci­piT kom­pleq­tde­bo­da. klis­Te­nes dros kvlav yve­la mo­qa­la­qe mo­na­wi­leob­da sa­xal­
xo kre­ba­sa da sa­sa­mar­Tlos mu­Sao­ba­Si. mxo­lod 400-Ta sab­Wo Sec­va­la 500-Ta sab­Wom.
• qo­neb­ri­vi cen­zis mi­xed­viT mxo­lod umaR­le­si sa­xel­mwi­fo mo­xe­lee­bis ar­Ce­va xde­bo­da ze­
da ori fe­ni­dan.
• aTe­nu­ri mmar­Tve­lo­ba tiraniisgan (er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­lo­bis­gan) rom daec­va, klis­
Te­nem Se­moi­Ro ostrakismosi, anu `natexTa sasamarTlo~. yo­vel­wliu­rad sa­xal­xo kre­ba­ze
ga­ni­xi­lav­dnen sa­kiTxs: xom ar iy­vnen qa­laq­Si ada­mia­ne­bi, rom­le­bic saf­rTxes uq­mnid­nen
ar­se­bul sa­xel­mwi­fo wyo­bas. kre­bis mo­na­wi­lee­bi Ti­xis na­te­xeb­ze anu os­tra­ko­neb­ze wer­
dnen aseT pir­Ta sa­xe­lebs. ken­Wis­yra­Si sul mci­re, 6000 mo­qa­la­qes un­da mie­Ro mo­na­wi­leo­
ba. vi­si sa­xe­lic yve­la­ze me­tad ga­meor­de­bo­da, mas ati­ki­dan 10 wlis va­diT aZe­veb­dnen.

_18_
 perikle da aTenis `oqros xana~
de­mok­ra­tiis sa­bo­lood Ca­mo­ya­li­be­ba aTen­Si da­kav­Si­re­bu­lia pe­rik­les sa­xel­Tan. igi 15
wels (444-429) uc­vle­lad iyo aTe­nis stra­te­go­si (mTa­var­sar­da­li), mar­Tav­da prin­ci­piT: `Cven
vqmniT drois mci­re mo­nak­veT­Si, mag­ram ara drois mci­re mo­nak­ve­Ti­saT­vis~.
pe­rik­les dros:
• aTe­nis umaR­le­si mmar­Tve­li or­ga­no iyo saxalxo kreba _ eklesia. kre­ba­Si 20 wels ze­moT
yve­la aTe­ne­li ma­ma­ka­ci mo­na­wi­leob­da. kre­ba yo­vel mea­Te dRes ik­ri­be­bo­da ak­ro­po­li­sis
max­lob­lad, mog­via­ne­biT ki aTe­nis Teat­rSi. aTe­nel­Ta az­riT, aTe­nis ne­bis­mier mo­qa­la­qes
SeeZ­lo gas­ZRo­lo­da kre­bas, ami­tom kre­bis Tav­mjdo­ma­res wi­lis­yriT niS­nav­dnen.
wi­lis­yra­Si ki yve­la mo­qa­la­qe mo­na­wi­leob­da. sa­xal­xo kre­ba wyvet­da aTe­nis po­li­ti­
kis, fi­nan­se­bis, omis da za­vis sa­kiT­xebs, us­men­da uc­xoel el­Cebs. kre­ba­ze yve­la aTe­nels
SeeZ­lo ne­bis­mie­ri, Tun­dac yo­fi­Ti sa­kiT­xis wa­moW­ra. sa­kiT­xis ga­daw­yve­ta xde­bo­da Ria an
fa­ru­li ken­Wis­yriT.
sa­xal­xo kre­ba­ze gan­sa­xil­vel ka­no­nebs am­za­deb­da xu­Tas­Ta sab­Wo _ bu­le. igi ga­ni­xi­
lav­da ag­reT­ve Ta­nam­de­bo­bis pir­Ta saq­meeb­sac. sa­xal­xo kre­ba er­Ti wlis va­diT ir­Cev­da
sa­xel­mwi­fo mo­xe­leebs, rom­leb­sac or­jer ze­di­zed Ta­nam­de­bo­bis da­ka­ve­bis uf­le­ba ar
hqon­daT. ga­mo­nak­li­si iyo pir­ve­li stra­te­go­sis, anu mTa­var­sar­dlis Ta­nam­de­bo­ba.
sa­sa­mar­Tlos, anu na­fic­Ta sab­Wos mTe­li aTe­ni ir­Cev­da. mo­sa­mar­Tle­ni ara mar­to aTen­
Si, ara­med aTe­nis mo­kav­Si­re qa­la­qeb­Sic iy­vnen. arc er­Tma bral­de­bul­ma ar ico­da wi­nas­
war, Tu ro­me­li mo­sa­mar­Tle ga­ni­xi­lav­da mis saq­mes, rac qrTa­mis aRe­bas ga­mo­ric­xav­da.
ve­qi­li, anu bral­de­bu­lis dam­cve­li ma­Sin ar ar­se­bob­da. sa­sa­mar­Tlo­ze Tavs TviT bral­
de­bu­li an mi­si na­Te­sa­vi icav­da.
• aTe­nis Tav­dac­va da sam­xed­ro sa­kiT­xe­bi exe­bo­da stra­te­gos­Ta ko­le­gias. mas­Si 10 stra­te­
go­si, anu sar­da­li mo­na­wi­leob­da, ro­mel­Ta­gan er­Ti mTa­va­ri iyo. pe­rik­les droi­dan stra­
te­gos­Ta ko­le­gia ga­na­geb­da dip­lo­ma­tiur da yo­vel­gvar sa­xel­mwi­fo saq­meebs.

Zvel aT7e­ne­lebs swam­daT, rom po­liss ada­mia­ne­bi qmnian da ara dam­ca­vi ga­lav­ne­bi an meom­
re­bis ga­re­Se dar­Ce­ni­li sab­rZo­lo xo­mal­de­bi.
• 451 wels pe­rik­lem ga­mos­ca ka­no­ni `wminda moqalaqeoba~, rom­lis mi­xed­vi­Tac ga­ni­saz­Rvra,
vin iyo aTe­nis mo­qa­la­qe: yve­la ma­ma­ka­ci, ro­mel­sac ma­ma aTe­ne­li hyav­da, xo­lo de­da ase­ve
aTe­ne­lis Svi­li iyo. bav­Svis ma­mo­bis aRia­re­ba mi­si da­ba­de­bis­Ta­na­ve un­da mom­xda­ri­yo, rom
mas mo­qa­la­qeo­ba mie­Ro. aTe­ne­li mo­qa­la­qeo­bas kar­gav­da brZo­la­Si ga­mo­Ce­ni­li laC­ro­bis,
qur­do­bis, va­le­bis ga­daux­de­lo­bis, Rmer­Te­bis upa­tiv­ce­mu­lo­bis ga­mo.
pe­rik­lem gaauq­ma aTe­ne­le­bis­Tvis yve­la­nai­ri saar­Cev­no Sez­Rud­va. igi Tvli­da, rom Ra­
ri­bi ada­mia­ni ver iq­ne­bo­da kar­gi sa­xel­mwi­fo mo­xe­le. ami­tom man Zv. w. 451 wels pir­ve­lad
Se­moi­Ro xel­fa­si Ta­nam­de­bo­bis pi­ri­saT­vis. xel­fa­si da­wes­da ara mxo­lod Ta­nam­de­bo­ba­ze,
ara­med sxdo­ma­Si mo­na­wi­leo­bis­Tvi­sac. es zrdi­da de­mo­sis mo­va­leo­bebs. aTe­nis mdi­da­ri
mo­qa­la­qee­bi val­de­bu­li iy­vnen, er­Ti wlis gan­mav­lo­ba­Si Ta­vis Tav­ze ae­RoT er­Ti sab­rZo­
lo xo­mal­dis aR­Wur­vis an Teat­ra­lu­ri war­mod­ge­ne­bis xar­je­bi.
aTe­nis mo­qa­la­qeo­bas da, Se­sa­ba­mi­sad, po­li­ti­kur uf­le­bebs mok­le­bu­li iy­vnen qa­le­bi,
bav­Sve­bi, mo­ne­bi da uc­xoe­li Ta­vi­su­fa­li mo­qa­la­qee­bi _ metoikebi. am­gva­rad, 400 000 aTe­
ne­li­dan aTe­nis mo­qa­la­qed mxo­lod 40 000 ka­ci iT­vle­bo­da.

so­lo­ni klis­Te­ne pe­rik­le

________________________________________________________________________________


_19_
 sparta
aTe­nis­gan gan­sxva­ve­bu­li iyo sam­xreT sa­ber­Zne­Tis po­li­su­ri sa­zo­ga­doe­ba. Zv. w. XII s.-Si
do­riel­Ta to­meb­ma pe­lo­po­ne­sis sam­xre­TiT la­ko­niis mi­we­bi daip­yres. aq Ca­mo­ya­li­be­bu­li sa­
xel­mwi­fos cen­tri iyo spar­ta. mog­via­ne­biT spar­te­leb­ma mi­we­bis sim­ci­ris ga­mo me­zo­be­li me­se­
niis mi­we­bi daip­yres. spar­ta­Si aTe­nis­gan gan­sxva­ve­bu­li mmar­Tve­lo­ba ar­se­bob­da.
spar­tas nam­dvi­li po­li­sis­Tvis da­ma­xa­sia­Te­be­li cen­tra­li­ze­bu­li mmar­Tve­lo­ba hqon­da,
Tum­ca mis te­ri­to­ria­ze ar iyo arc er­Ti ga­la­van­Se­mov­le­bu­li qa­la­qi. spar­te­le­bi da­na­wi­le­
bu­li iy­vnen xuT da­sax­le­ba­Si, rom­le­bic uf­ro sof­lebs war­moad­gen­da, vid­re qa­la­qebs.
spar­tis sa­zo­ga­doe­ba sa­mi di­di jgu­fis­gan Sed­ge­bo­da: 1) daax­loe­biT 10 000 spar­te­li
sru­luf­le­bia­ni mo­qa­la­qe iyo. maT `Tanasworebs~ uwo­deb­dnen, rad­gan yve­las er­Ti si­di­dis mi­
wis nak­ve­Ti hqon­da; 2) hilotebi _ dap­yro­bi­li me­se­nie­le­bi spar­te­leb­ma Ta­vianT sa­sar­geb­lod
mo­mu­Sa­ve hi­lo­te­bad, anu mi­wis mu­Se­bad, aq­cies, Tum­ca sa­ku­Ta­ri sac­xov­re­be­li ad­gi­li­dan ar
auy­riaT. ma­Ti ric­xvi 200 aTass Sead­gen­da. hi­lo­te­bi sa­ku­Tar mi­wis nak­ve­Tebs amu­Sa­veb­dnen
da `Ta­nas­wo­rebs~ mo­sav­lis na­xe­vars ux­did­nen. 3) periekebi _ qa­la­qis ga­na­pi­ras mcxov­re­bi
va­War­-xe­los­ne­bi, rom­le­bic Ta­vi­su­fal­ni iy­vnen, mag­ram po­li­ti­ku­ri uf­le­be­bi ar hqon­daT.
spar­te­le­bi maT da­cin­vi­Ta da ziz­RiT ep­yro­bod­nen. sul spar­ta­Si daax­loe­biT 60 aTa­si pe­
rie­ki cxov­rob­da. yve­la spar­te­li Se­dio­da `Ta­nas­wor­Ta Tem­Si~. isi­ni mxo­lod sam­xed­ro da
sa­xel­mwi­fo saq­mee­biT iy­vnen da­ka­ve­bu­li, xo­lo saar­se­bo wya­ros hi­lo­te­bis Sro­mis wya­lo­biT
iReb­dnen.
spar­ta samxedro-oligarqiul sa­xel­mwi­fod Ca­mo­ya­lib­da. mi­si pir­ve­li ka­no­ne­bis Sem­dgen­
lad le­gen­da­ru­li pi­rov­ne­ba, likurge iT­vle­ba. spar­tas ori ba­si­lev­si (me­fe) mar­Tav­da. isi­
ni mem­kvid­reo­biT iReb­dnen me­fis ti­tuls. 30 wlis ze­moT spar­te­li ma­ma­ka­ce­bi es­wre­bod­nen
sa­xal­xo kre­bas, anu apelas. აpe­la­ze das­wre­bis uf­le­ba mxo­lod sru­luf­le­bian mo­qa­la­qeebs
hqon­daT. kre­ba uxu­ces­Ta sab­Wos (he­ru­siis) wev­rebs _ 28 heronts aris­tok­ra­tiis wri­dan mTe­
li si­coc­xlis man­Zil­ze ir­Cev­da. Tum­ca sa­xel­mwi­fos mmar­Tve­lo­bis sa­kiT­xeb­Si ape­las ini­cia­
ti­vis ga­mo­Ce­nis uf­le­ba ar hqon­da. kre­bas SeeZ­lo an mie­Ro, an ua­re­yo me­fi­sa da he­ron­te­bis
mier Se­Ta­va­ze­bu­li sa­kiT­xe­bi. spar­tis sa­xal­xo kre­ba­ze yo­vel­wliu­rad ir­Cev­dnen 5 efors
(ze­dam­xed­vels). isi­ni meT­val­yu­reob­dnen me­fi­sa da he­ron­te­bis saq­mia­no­bas. maT TviT me­fis
da­pa­tim­re­bis uf­le­bac ki hqon­daT. he­ron­te­bi­sa da efo­re­bis ar­Ce­vas kre­ba­ze xal­xis yvi­ri­
lis mi­xed­viT ad­gen­dnen _ vi­si da­sa­xe­le­bi­sa­sac uf­ro xma­maR­la iy­vi­reb­dnen, ar­Ceu­lic is iyo.
msof­lios mra­val ena­Si dam­kvid­re­bu­li ter­mi­ni `la­ko­niz­mi~ az­ris mok­led da mka­fiod
ga­moT­qmas niS­navs. spar­te­lebs bav­Svo­bi­dan­ve sit­yva­Zun­wo­bas aC­vev­dnen. sa­ma­ris qveb­ze spar­
te­le­bi mxo­lod gar­dac­vli­lis sa­xels awer­dnen, xo­lo brZo­la­Si da­Ru­pu­lis saf­la­vis qvas
mok­le gan­mar­te­bas ur­Tav­dnen _ `en po­le­mo~, anu `brZo­la­Si~. aTe­nis­gan gan­sxva­ve­biT, sa­dac
qa­lebs ara­vi­Ta­ri po­li­ti­ku­ri uf­le­be­bi ar gaaC­ndaT da Ca­ke­til, oja­xur cxov­re­bas eweod­
nen, spar­ta­Si maT Se­da­re­biT me­ti pa­ti­vis­ce­miT ep­yro­bod­nen, vi­nai­dan isi­ni sam­Sob­los mo­
ma­val meom­rebs uz­rdid­nen. sa­ber­Zne­Tis sxva po­li­se­bis­gan gan­sxva­ve­biT, sa­xel­mwi­fo im­de­nad
akon­tro­leb­da mo­qa­la­qis pi­rad qo­ne­bas, rom az­ri da­kar­ga gam­did­re­bis­ken mis­wra­fe­bam. di­di
xnis gan­mav­lo­ba­Si spar­ta­Si fu­lic ki ar iW­re­bo­da da mis nac­vlad kve­ris for­mis rki­nis zo­
debs iye­neb­dnen. uc­xoel­Ta ze­gav­le­nis Si­SiT spar­te­le­bi krZa­lav­dnen yo­vel­gvar sa­ga­reo
vaW­ro­bas; ik­rZa­le­bo­da uc­xoe­lis spar­ta­Si cxov­re­ba, arc spar­tels ar un­da ec­xov­ra sam­Sob­
los ga­reT.

_20_
6. berZen-sparselTa omi

ber­Zen­-spar­sel­Ta omi msof­lio is­to­ria­Si ori gan­sxva­ve­bu­li _ saz­Rvao da sax­me­le­To _

ci­vi­li­za­ciis da­pi­ris­pi­re­bis pir­ve­li ma­ga­li­Tia. er­Tma­neTs dau­pi­ris­pir­da ori gan­sxva­ve­bu­
li kul­tu­ris mqo­ne sa­xel­mwi­fo _ ev­ro­pu­li sa­ber­Zne­Ti da aziu­ri ira­ni.
aqe­me­nian­Ta spar­seT­ma Zv. w. VI sau­ku­nis bo­lo­dan Ta­vi­si eq­span­sia mci­re azia­Si gaav­rce­
la. da­rios I-­ma daip­yro eg­vip­te, egeo­sis zRvis kun­Zu­le­bi, Ta­vis mxa­re­ze ga­dai­bi­ra fi­ni­kie­
li vaW­re­bi. aman ber­Znu­li po­li­se­bi eko­no­mi­kur mar­wu­xeb­Si moaq­cia. TviT po­li­se­bis Sig­niT
da­sus­te­bu­li da gav­le­na­Ser­yeu­li aris­tok­ra­tia spar­se­lebs uWer­da mxars. ami­tom iyo, rom
spar­se­le­bis ti­ra­niis wi­naaR­mdeg ajan­ye­bul mci­rea­ziel ber­Znebs mxo­lod qa­la­qi aTe­ni daex­
ma­ra da ma­Ti da­mar­cxe­ba spar­se­lebs aRar gas­Wir­ve­biaT.
da­rio­sis dros daiw­yo pir­ve­li sam­xed­ro eq­spe­di­cie­bi sa­ber­Zne­Tis wi­naaR­mdeg. da­rioss
bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zul­sa da xmel­Ta­Sua zRvis auz­Si ga­ba­to­ne­ba sur­da. Zv. w. 490 wels spar­
se­leb­ma flo­ti ga­das­xes egeo­sis zRva­Si. aTe­ni­sa da spar­tis gar­da, yve­la ber­Znul­ma po­lis­ma
cno spar­se­le­bis uze­nae­so­ba. da­rios­ma aTe­nis das­ja ga­daw­yvi­ta da aTe­ni­dan 42 ki­lo­met­rSi
maraTonis vel­ze da­ba­nak­da. aTen­ma mxo­lod 10 000 meom­ris Seg­ro­ve­ba moa­xer­xa. mci­re­ric­xov­no­
bis miu­xe­da­vad, strategოსma miltiadem brZo­la swo­ri taq­ti­kiT war­mar­Ta. man ma­ra­To­ni­dan aTe­
nis­ken mi­ma­va­li gza Ca­ke­ta. sa­mi dRe da Ra­me spar­se­le­bi da ber­Zne­bi er­Tma­ne­Tis pi­ris­pir id­gnen.
mil­tia­des ga­daw­yve­ti­le­biT ber­Znu­li ar­miis mar­jve­na da mar­cxe­na flan­ge­bi sa­gan­ge­bod iyo
da­cu­li xis mo­re­biT. ber­Znebs am xel­say­re­li po­zi­cie­bis daT­mo­ba ar sur­daT. spar­se­le­bic ar
api­reb­dnen Se­te­va­ze ga­das­vlas, mag­ram ber­Znebs dam­xma­re Za­la ema­te­bo­daT. spar­se­le­bi iZu­le­bu­
li gax­dnen, See­tiaT. spar­se­le­bis Tav­das­xma ber­Zneb­ma moi­ge­ries da Ta­vad ga­da­vid­nen Se­te­va­ze.
spar­se­leb­ma ver gauZ­les ber­Znul fa­lan­gas da ukuiq­cnen. ma­ra­To­nis vel­ze ga­mar­jve­bas di­di
mniS­vne­lo­ba hqon­da ara mar­to aTe­nis­Tvis, ara­med yve­la ber­Znu­li qalaq-saxelmwifosaTvis. ma­
ra­To­nis ga­mar­jve­bam imed­da­kar­gul ber­Znul po­li­seb­Si aR­frTo­va­ne­ba ga­moiw­via, mag­ram imav­
drou­lad gaam­wva­va ber­Znul po­li­seb­Si da­pi­ris­pi­re­ba oli­gar­qia­sa da de­mok­ra­tias So­ris. am
Si­da da­pi­ris­pi­re­bis ga­mo ajan­ye­be­bi mci­re aziis qa­la­qeb­Si spar­se­leb­ma ad­vi­lad Caax­Ses.
ma­ra­Ton­Si gan­cdi­li mar­cxis Sem­deg aqe­me­nia­neb­ma ga­dam­wyve­ti brZo­lis­Tvis daiw­yes mza­
de­ba. Tum­ca spar­seT­Si areu­lo­ba daiw­yo. ajan­ydnen eg­vip­te da me­so­po­ta­mia. Zv. w. 486 wels
spar­se­Tis Sa­hi gax­da qser­qse. man SeZ­lo spar­se­Tis sa­me­fos er­Tia­no­bis aR­dge­na da sa­ber­ZneT­
Si Se­saW­re­lad daiw­yo mza­de­ba.
Zv. w. 481 wels Seik­ri­ba saer­To ber­Znu­li kon­gre­si. mas un­da em­sje­la aqe­me­nian­Ta wi­naaR­
mdeg koa­li­ciis Seq­mna­ze. kon­gre­sis dad­ge­ni­le­biT ber­Znu­li qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bis kav­Si­ris
yve­la wevrs eva­le­bo­da sam­Sob­los dac­va. is qa­la­qi, ro­me­lic spar­se­lebs miem­xro­bo­da, sas­ti­kad
un­da dae­sa­jaT. ber­Zen­Ta saer­To laS­qars spar­tis me­fe leonidasi usar­dleb­da. ber­Zne­bi pe­lo­
po­nes­Si Termopiles max­lob­lad da­ba­nak­dnen. qser­qses ar­miac maT­ken gae­mar­Ta, ra­Ta aqe­dan Sua
sa­ber­ZneT­Si SeW­ri­li­yo. spar­se­leb­ma ver SeZ­les ber­Zen­Ta ri­ge­bis gar­Rve­va. er­Tma mo­Ra­la­tem
qser­qses meom­rebs sai­dum­lo bi­li­ki aC­ve­na, rom­li­Tac spar­se­le­bi ber­Zen­Ta zur­gSi gaiy­va­na.
leo­ni­das­ma ukan da­xe­va da xel­say­re­li po­zi­cie­bis da­ka­ve­ba brZa­na. ber­Zen­Ta Zi­ri­Ta­di ja­ris
ga­da­sar­Ce­nad leo­ni­das­ma Ta­vis samas spartelTan er­Tad qser­qses meom­rebs Ter­mo­pi­les viw­
ro ga­sas­vlel­Tan ga­dau­Ro­ba gza. amiT ber­Zen­Ta da­nar­Cen sam­xed­ro na­wi­lebs sa­Sua­le­ba mie­caT,
brZo­lis ve­li­dan uda­na­kar­god ga­su­liy­vnen da xel­say­rel ad­gil­ze ga­mag­re­bu­liy­vnen. sa­ma­si
spar­te­li gmi­ru­lad dae­ca Ter­mo­pi­les ga­sas­vlel­Tan. sa­ma­si spar­te­lis Tav­gan­wir­vis ad­gi­las
ber­Zneb­ma aR­mar­Tes Zeg­li _ lo­mis ga­mo­sa­xu­le­ba poet si­mo­ni­des teq­stiT: `he uc­xoe­lo, auw­ye
spar­te­lebs Cve­ni sik­vdi­li; pa­tios­nad Se­vas­ru­leT mo­va­leo­bis ka­no­ni, Cven aq sa­ma­re­Si vwe­varT~.
omis war­moe­bis me­Tod­Tan da­kav­Si­re­biT aTen­Si ori sam­xed­ro ba­na­ki dau­pi­ris­pir­da er­Tma­
neTs: sax­me­le­To brZo­las aristides me­Tau­ro­biT em­xro­bo­da aris­tok­ra­tia da mi­waT­moq­med­Ta
na­wi­li. va­War­-xe­los­nu­ri de­mo­si, Temistokles me­Tau­ro­biT, Tvli­da, rom spar­sel­Ta ric­xob­
_21_
ri­vi upi­ra­te­so­bis ga­mo um­jo­be­si iyo, orien­ta­cia saz­Rvao brZo­la­ze ae­RoT. ga­daw­yda saz­Rvao
brZo­lis­Tvis mza­de­ba. Zv. w. 480 wels aTens uk­ve 180 trie­ri (swraf­ma­va­li xo­mal­di) hyav­da.
qser­qsem ga­daw­yvi­ta, kun­Zul salaminTan gan­la­ge­bu­li ber­Zen­Ta flo­ti­saT­vis See­tia. ber­Zneb­ma
brwyin­va­le ga­mar­jve­ba moi­po­ves, qser­qse iZu­le­bu­li gax­da, sam­Sob­lo­Si dab­ru­ne­bu­li­yo.
mom­dev­no, Zv. w. 479 wels ber­Zneb­ma ki­dev er­Txel daa­mar­cxes dar­Ce­nil spar­sel­Ta raz­me­bi.
am ga­mar­jve­be­bis Sem­deg aqe­me­nian­Ta im­pe­riam xe­li ai­Ro sa­ber­Zne­Tis qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bis da­
mor­Ci­le­ba­ze. ram­de­ni­me we­li­wad­Si ber­Zneb­ma mTlia­nad gaw­min­des sa­ber­Zne­Ti spar­se­le­bi­sa­gan.
aTe­nis war­ma­te­bas di­dad Seuw­yo xe­li Zv. w. 478 wels aTe­nis me­Tau­ro­biT Seq­mnil­ma simaqiam
_ sam­xed­ro kav­Sir­ma, ro­me­lic yve­la ber­Znul po­liss aer­Tia­neb­da. kav­Si­ris xa­zi­na k. de­los­
ze mde­ba­reob­da da yve­la kun­Zu­li Tu po­li­si val­de­bu­li iyo, aTe­nis flo­tis Se­sa­na­xad gar­
kveu­li ode­no­bis ga­da­sa­xa­di (`fo­ro­si~) ga­dae­xa­da. sa­bo­lood, Zv. w. 449 wels kaliasis zaviT
ga­for­mda aTe­nis ga­mar­jve­ba Sem­de­gi pi­ro­biT: 1. mci­re aziis yve­la ber­Znu­li qa­la­qi iq­ne­bo­da
av­to­no­miu­ri mmar­Tve­lo­bis; 2. spar­se­lebs aek­rZa­laT (e­geo­sis) zRva­Si naos­no­ba mci­re aziis
sa­na­pi­ro­dan 3 dRis sa­val­ze.

ma­ra­To­ni Ter­mo­pi­le sa­la­mi­ni pla­tea

________________________________________________________________________________


7. peloponesis omi

ber­Zen­-spar­sel­Ta ome­bis dros Seq­mnil­ma aTe­nis saz­Rvao kav­Sir­ma am ome­bis Sem­de­gac Sei­
nar­Cu­na ar­se­bo­ba. kav­Si­ris wevr sa­xel­mwi­foebs yo­vel­wliu­rad gar­kveu­li ga­da­sa­xa­di Seh­qon­daT
saer­To xa­zi­na­Si, ro­me­lic aTen­Si ina­xe­bo­da. aTe­ne­le­bi me­Tau­rob­dnen saz­Rvao kav­Si­ris flots,
jars da xa­zi­nas. maT sa­ku­Ta­ri Zlie­ri flo­tic hyav­daT. aTe­ni zRva­ze ga­ba­ton­da. mas `zRvis
mflo­bel­sac~ ki uwo­deb­dnen. aTen­ma mo­xer­xe­bu­lad ga­moi­ye­na saz­Rvao kav­Si­ri da ber­Znul sam­
ya­ro­Si yve­la­ze Zlier sa­xel­mwi­fod iq­ca. aTe­ni­dan eq­vsi ki­lo­met­ris da­So­re­biT, Rrma da wynar
yu­re­Si maT daaar­ses pi­reo­sis nav­sad­gu­ri, ro­me­lic aTe­nis mTa­va­ri saz­Rvao ka­rib­We gax­da.
aTe­nis ase­Ti gaZ­le­re­ba miu­Re­be­li iyo spar­tis­Tvis, ro­mel­mac uf­ro ad­re, Zv. w. VI s-Si, Seq­mna
pe­lo­po­ne­sis kav­Si­ri (am kav­Si­ris wev­ri sa­xel­mwi­foe­bi aTe­nis saz­Rvao kav­Sir­Si ar Sediodnen).
aTe­ni­sa da spar­tis da­pi­ris­pi­re­ba 431 wels om­Si ga­dai­zar­da. omis sa­ba­bi qa­laq­-ko­lo­nieb­Si
daw­ye­bu­li Si­da da­pi­ris­pi­re­ba gax­da, rom­lis dro­sac aTe­ni­sa da pe­lo­po­ne­sis kav­Si­rebs So­ris
da­de­bu­li Se­Tan­xme­ba dair­Rva. am Se­Tan­xme­bis Ta­nax­mad, maT er­Tma­ne­Tis wev­ri sa­xel­mwi­foe­bi
ar un­da ga­dae­bi­re­bi­naT.
spar­tam omi ga­mouc­xa­da aTens. Tav­da­pir­ve­lad aTe­ne­le­bi pe­rik­les Wkvia­nu­ri geg­miT moq­
me­deb­dnen. maT zRva­ze ram­den­jer­me daa­mar­cxes mo­wi­naaR­mde­ge da ma­Ti nav­sad­gu­re­bis blo­
ka­da daiw­yes; xme­leT­ze ki ua­ri Tqves gaS­lil vel­ze maT­ze ga­moc­dil da uf­ro mom­za­de­bul
spar­te­leb­Tan brZo­la­ze da Ta­vi qa­la­qis ked­lebs Sea­fa­res. qa­la­qe­bis aRe­ba­Si ki spar­te­le­bi
Se­da­re­biT sus­te­bi iy­vnen. aTe­nel­Ta Tav­dac­viT­ma om­ma gaa­mar­Tla, mag­ram Sa­vi Wi­ris ue­car­ma
epi­de­miam, ro­me­lic aTen­Si gav­rcel­da, es war­ma­te­ba gaa­fer­mkrTa­la. ma­le uk­ve xan­daz­mu­li
pe­rik­lec gar­daic­va­la. mi­si sik­vdi­lis Sem­deg aTe­ne­leb­Si ori ba­na­ki gaC­nda: omi­sa da za­vis
mo­sur­ne­Ta. omis par­tiis me­Tau­reb­ma kleon­ma (ar­miis sar­da­li) da de­mos­Te­nem (flo­tis sar­da­
li) ram­den­jer­me daaa­mar­cxes spar­te­le­bi. Tum­ca omi mo­ge­bu­li jer ar iyo. spar­te­leb­ma za­vi
iT­xo­ves da is TiT­qos un­da da­de­bu­li­yo, mag­ram kleo­nis wi­na­da­de­biT aTe­ne­leb­ma spar­te­lebs
ise­Ti miu­Re­be­li moT­xov­ne­bi wau­ye­nes, rom mo­la­pa­ra­ke­ba Cai­Sa­la da omi ga­nax­lda. spar­te­leb­
ma war­ma­te­bas miaR­wies da kleo­ni er­T-erT brZo­la­Si dai­Ru­pa ki­dec. 421 wels aTe­nis za­vis
_22_
mom­xre par­tiis me­Tau­ris ni­kia­sis ini­cia­ti­viT dai­do 50-wlia­ni za­vi, rom­lis Ta­nax­mad ori­ve
mxa­res er­Tma­ne­Tis­Tvis un­da daeb­ru­ne­bi­na omis dros dap­yro­bi­li te­ri­to­rie­bi. Tum­ca arc
er­Tma ar Seas­ru­la za­vis pi­ro­be­bi da omi ma­le ga­nax­lda. alkibiadem (pe­rik­les na­Te­sav­ma,
aTe­nis omis par­tiis me­Taur­ma) si­ci­liis dap­yro­ba da aTe­nis gav­le­nis ga­far­Toe­ba ga­daw­yvi­ta.
mag­ram mis­ma mo­wi­naaR­mde­geeb­ma igi mo­Ra­la­ted ga­moac­xa­des da si­ci­liis na­pi­reb­Tan da­pa­tim­
re­ba dau­pi­res. al­ki­bia­de spar­ta­Si gaiq­ca da mi­si dax­ma­re­biT spar­tam ram­den­jer­me war­ma­te­bas
miaR­wia. sa­xal­xo kre­bam al­ki­bia­des daus­wreb­lad sik­vdi­li miu­sa­ja. si­ra­kuz­Tan (k. si­ci­lia)
aTe­nis mTe­li flo­ti spar­te­leb­ma tyved Caig­des. al­ki­bia­des rCe­viT spar­te­leb­ma mo­la­pa­ra­
ke­be­bi daiw­yes spar­seT­Tan da flo­tis age­ba­Si dax­ma­re­bis sa­nac­vlod mci­re aziis ko­lo­nie­bi­sa
da kun­Zu­le­bis spar­se­Tis­Tvis dab­ru­ne­bas dah­pir­dnen. mo­la­pa­ra­ke­be­bis dros spar­te­leb­ma eW­
vi Sei­ta­nes al­ki­bia­des er­Tgu­le­ba­Si da is iZu­le­bu­li gax­da, spar­seT­Si gaq­ceu­li­yo. 411 wels
aTen­Si ga­dat­ria­le­ba mox­da. xe­li­suf­le­ba­Si oli­gar­qe­bi mo­vid­nen. aTe­nis de­mok­ra­tiis bur­ji
_ flo­ti ar cnob­da am ga­dat­ria­le­bas. oli­gar­qeb­ma verc spar­tas­Tan miaR­wies zavs, ma­Ti po­
pu­la­ru­lo­ba dae­ca. po­li­ti­kur are­na­ze kvlav ga­moC­nda al­ki­bia­de. igi aTe­ne­le­bis flots
Caud­ga sa­Ta­ve­Si da abi­dos­Tan brZo­la­Si ira­nel­Ta fu­liT aSe­ne­bu­li spar­te­le­bis flo­ti
gaa­nad­gu­ra. am war­ma­te­bis Sem­deg is aTen­Si trium­fiT Se­vi­da da de­mok­ra­tiu­li mmar­Tve­lo­ba
aRad­gi­na. Tum­ca Sem­deg sa­xal­xo kre­bam igi axa­li va­diT aRar air­Cia stra­te­go­sad da iZu­le­
bu­li gax­da, sa­mu­da­mod ga­da­sax­le­bu­li­yo qer­so­nes­Si. amis Sem­deg omi spar­te­le­bis upi­ra­te­
so­biT gag­rZel­da. maT 404 wels ai­Res aTe­ni, moan­gries aTen­-pi­reo­sis ke­de­li da aRad­gi­nes
oli­gar­qiis mmar­Tve­lo­ba (oc­daaT­ka­cia­ni ko­mi­sia). aTe­ni spar­tis he­ge­mo­niiT ar­se­bul pe­lo­
po­ne­sis kav­Sir­Si Se­vi­da. mar­Ta­lia, Sem­deg wels aTen­Si de­mok­ra­teb­ma daib­ru­nes Za­lauf­le­ba,
mag­ram aTe­ni pe­lo­po­ne­sis kav­Sir­Si dar­Ca.

8. aleqsandre makedoneli da elinisturi samyaro

pe­lo­po­ne­sis omeb­ma sa­ber­Zne­Ti gaa­Ca­na­ga. Zv. w. IV s.-Si daiw­yo po­li­su­ri sa­zo­ga­doe­bis

kri­zi­si. ber­Znul qa­la­qeb­Si Za­lauf­le­ba oli­gar­qiis xel­Si ga­da­vi­da. qa­laq­-sa­xel­mwi­foeb­ma
ve­Rar Sei­nar­Cu­nes gav­le­na ko­lo­nieb­ze. egeo­sis zRvis au­zi da mci­re azia spar­se­Tis xel­Si aR­
moC­nda. spar­tel da sxva ber­Zen meom­rebs spar­se­li da eg­vip­te­li mo­nar­qe­bi qi­raob­dnen. sa­ber­
Zne­Ti kri­zi­si­dan ga­mo­vi­da Zv. w. IV s. Sua xa­neb­Si, ro­de­sac Crdi­loeT sa­ber­ZneT­Si ma­ke­do­niis
me­fe filipes (Zv.w. 359-336) Zlie­ri sa­xel­mwi­fo Ca­mo­ya­lib­da. fi­li­pem moax­di­na ja­ris reor­ga­
ni­za­cia _ Seq­mna bev­rad swra­fi da mo­bi­lu­ri `makedonuri falanga~, moW­ra sa­ku­Ta­ri fu­li _
oq­ros `fi­li­pi­ki~. fi­li­pe ma­ke­do­ne­li omiT da xSi­rad fu­li­Tac Tan­da­Tan ier­Teb­da ber­Znul
ol­qebs da po­li­sebs. ma­ke­do­niis mzar­di gav­le­nis ga­mo sa­ber­ZneT­Si ori po­zi­cia Ca­mo­ya­lib­
da: pro­ma­ke­do­nu­ri daj­gu­fe­bis war­mo­mad­gen­le­bi miiC­nev­dnen, rom ma­ke­do­niis me­Tau­ro­biT
SeiZ­le­ba Seiq­mnas er­Tia­ni ber­Znu­li kav­Si­ri, ro­me­lic war­ma­te­biT dau­pi­ris­pir­de­ba spar­seTs.
an­ti­ma­ke­do­nu­ri po­zi­cia aTe­nis de­mok­ra­tiis war­mo­mad­gen­lebs eWi­raT. ma­Ti me­Tau­ri iyo cno­
bi­li ora­to­ri da mxe­dar­TmTa­va­ri de­mos­Te­ne. isi­ni fi­li­pe­Si Ta­vi­suf­le­bi­sa da de­mok­ra­tiis
mters, xo­lo ma­ke­do­ne­leb­Si ubir da arae­lin bar­ba­ro­sebs xe­dav­dnen. de­mos­Te­nem Seq­mna an­ti­
ma­ke­do­nu­ri koa­li­cia (qa­la­qe­bis: aTe­nis, ko­rin­Tos, Te­be­sa da me­ga­ris mo­na­wi­leo­biT), mag­ram
ga­dam­wyvet brZo­la­Si qe­ro­neas­Tan 338 wels de­mos­Te­ne da­mar­cxda. ga­mar­jve­bul­ma fi­li­pem 337
wels ko­rin­To­Si ber­Znu­li kon­gre­si Sek­ri­ba. kon­gres­Si yve­la qa­la­qi mo­na­wi­leob­da, spar­tis
gar­da. ko­rin­Tos sab­Wom fi­li­pe mTa­var­sar­dlad ga­moac­xa­da da spar­seT­ze ga­laS­qre­ba daa­
va­la. mou­lod­ne­lad fi­li­pe gaur­kve­vel vi­Ta­re­ba­Si gar­daic­va­la. tax­tze mi­si 20 wlis va­Ji
aleq­san­dre avi­da.
_23_
 aleqsandre makedonelma (Zv. w. 336-323) mok­le xan­Si xe­lax­la dai­mor­Ci­la sa­ber­Zne­Ti. Zv. w.
334 wels aleq­san­drem 30 aTa­si qvei­Ti­sa da 5 aTa­si mxed­ri­sa­gan Sem­dga­ri ar­miiT, 160 xo­mal­di­Ta
da msu­bu­qad Seia­ra­Re­bu­li dam­xma­re raz­me­biT ga­da­la­xa he­les­pon­ti _ dar­da­ne­lis sru­te da
aziis da­sap­yro­bad omi daiw­yo.
Zv. w. 334 wels mdi­ na­
re granikოსTan ma­ke­do­nel­ma gaa­nad­gu­ra spar­su­li ar­miis na­wi­li,
ro­me­lic Zi­ri­Ta­dad da­qi­ra­ve­bu­li meom­re­bi­sa da sau­ke­Te­so spar­se­li mxed­ro­bis­gan Sed­ge­
bo­da. am da­mar­cxe­bis Sem­deg spar­se­Tis me­fe da­rios III ar Cqa­rob­da sa­xel­da­xe­lod Sek­re­bi­li
laS­qriT aleq­san­dres­Tan kvlav Seb­mas, ami­tom aleq­san­drem Ta­vi­suf­lad moq­me­de­ba SeZ­lo da
we­li­wad­na­xev­ris gan­mav­lo­ba­Si da­sa­xu­li geg­mis gan­xor­cie­le­bas Seud­ga. mci­re aziis ber­Znu­li
qa­la­qe­bi mis xel­Si ga­da­vi­da. aleq­san­drem Zi­ri­Ta­di Za­le­bi sa­na­pi­ros gas­wvriv sam­xre­Tis­ken
mi­mar­Ta. fi­ni­kia­ze dar­tymis mo­sa­ge­rieb­lad spar­se­leb­ma fron­ti zRva­sa da mTag­re­xils So­
ris, isos­Tan gaa­mag­res. aleq­san­dre sa­ber­ZneTs mow­yve­ti­li aR­moC­nda. amis miu­xe­da­vad, isos­
Tan brZo­la­Si aleq­san­drem spar­sel­Ta mra­val­ric­xo­va­ni ar­mia daa­mar­cxa. da­rio­si sa­na­pi­ros
pro­vin­cieb­Si brZo­lis ga­mar­Tvas ve­Rar be­dav­da da mo­wi­naaR­mde­ges axa­li ar­miiT im­pe­riis cen­
trSi, Suam­di­na­reT­Si elo­de­bo­da. mag­ram aleq­san­drem mxo­lod mci­re man­Zil­ze sdia ukan da­
mar­cxe­bul spar­se­lebs, Sem­deg ki kvlav sa­ku­Ta­ri geg­mis mi­zan­mi­mar­Tul Ses­ru­le­bas Seud­ga.
Zv. w. 332 wels Svid­Tvia­ni al­yis Sem­deg tvi­ro­si ai­Ro. mag­ram arc am war­ma­te­bis Sem­deg Se­su­
la spar­se­Tis siR­rme­Si. aleq­san­drem jer eg­vip­te­Si moaw­yo sam­xed­ro eq­spe­di­cia. aleq­san­drem
eg­vip­te spar­sel­Ta mor­Ci­le­bis­gan gaa­Ta­vi­suf­la. is oa­zis­Si wmin­da amon­-ras ta­Zar­Si mi­vi­da,
sa­dac eg­vip­te­li qu­ru­me­bi daa­sa­Cuq­ra, qu­ru­meb­ma ki is amon­-ras Zed da fa­rao­nad aRia­res. Zv.
w. 331 wels aleq­san­dre mem­fi­si­dan Suam­di­na­re­Tis­ken daiZ­ra. da­rios­ma aleq­san­dres­Tan mo­la­
pa­ra­ke­ba sca­da, mag­ram aleq­san­drem SeuT­va­la, ca­ze ori mzis ad­gi­li ar ari­so.
ev­fra­ti­sa da tig­ro­sis ga­da­cur­vis Sem­deg aleq­san­dre gav­ga­me­las dab­lob­ze mi­vi­da. gav­ga­
me­las dab­lo­bi ga­dam­wyve­ti brZo­lis­Tvis da­rios­ma air­Cia, ra­Ta sam­xed­ro et­le­bis­Tvis Se­te­va
mo­sa­xer­xe­be­li yo­fi­li­yo. spar­se­leb­ma sam­xed­ro et­le­biT Seu­ties da ie­ri­Si flan­geb­ze mii­ta­
nes. sam­xed­ro et­le­bis na­wi­li ma­ke­do­ne­leb­ma fa­lan­gas So­ris spe­cia­lu­rad da­to­ve­bul ri­geb­Si
SeuS­ves, na­wi­li et­le­bi­sa ki ukan gab­run­da. ro­ca et­le­bis Se­te­va moi­ge­ries, fa­lan­ga Se­te­va­ze
ga­da­vi­da. miu­xe­da­vad imi­sa, rom brZo­lis dros fa­lan­ga or na­wi­lad gai­yo da Sua­Si mtris mxed­
reb­ma SeaR­wies, wa­mow­ye­bul­ma Se­te­vam spar­se­leb­Si pa­ni­ka ga­moiw­via da gaq­ce­va daiw­yes.
spar­se­le­bi gav­ga­me­las brZo­la­Si da­mar­cxdnen. da­rio­si brZo­lis ve­li­dan gaiq­ca. aleq­
san­dres sur­da, coc­xlad Caeg­do xel­Si da­rio­si. ami­tom ukan dae­dev­na. mag­ram `qvey­ne­bis me­
feT­me­fe~ uax­loes­ma ga­re­moc­vam Seip­yro da mok­la. aleq­san­drem ga­daw­yve­ti­le­ba mii­Ro, das­
dev­ne­bo­da da­rio­sis mkvlels, be­sas, ro­me­lic sa­ku­Ta­ri me­fis Ra­la­tis­Tvis yve­la­ze mZi­me
sas­jels im­sa­xu­reb­da. aleq­san­dre ukan mis­dev­da be­sas da Tan spar­se­Tis im­pe­riis aR­mo­sav­leT
sat­ra­piebs imor­Ci­leb­da. am dros man da­laS­qra hir­ka­nia, aria, par­Tia, dran­gia­na, ara­xo­zia,
baq­tria, sog­dia­na. sa­bo­lood ma­ke­do­nel­ma be­sa Seip­yro da sik­vdi­liT da­sa­ja. spar­se­Tis bev­ri
mniS­vne­lo­va­ni qa­la­qi da pro­vin­cia aleq­san­dres xel­Si brZo­lis ga­re­Se ga­da­vi­da. aleq­san­dre
gul­mow­ya­le iyo im qvey­ne­bis mi­marT, rom­le­bic mis upi­ra­te­so­bas aRia­reb­dnen da emor­Cil­
de­bod­nen, an im qvey­ne­bis mi­marT, rom­le­bic ma­nam­de sxva qve­ya­nas hyav­da dap­yro­bi­li da aleq­
san­dre gan­ma­Ta­vi­suf­leb­lad ev­li­ne­bo­da. aseT qvey­neb­Si aleq­san­dre ad­gi­lob­riv TviT­mmar­
Tve­lo­ba­sa da re­li­giur kults aRad­gen­da, mag­ram sas­ti­ki da Seuw­yna­re­be­li iyo im qvey­ne­bis
mi­marT, vinc wi­naaR­mde­go­bas uwev­da an jan­yde­bo­da. aseT Sem­Txve­va­Si qa­la­qebs an­grev­dnen,
mo­sax­leo­bas xo­cav­dnen an tyved yid­dnen.
aleq­san­drem ai­Ro ba­bi­lo­ni, su­za, per­se­po­li­si. aqe­me­nian­Ta sa­xel­mwi­fos sru­lad da­mor­
Ci­le­bas man ki­dev sa­mi we­li moan­do­ma. aleq­san­drem sa­bo­lood gaa­nad­gu­ra spar­sTa naS­Te­bi
da Ta­vi spar­se­Tis me­fed ga­moac­xa­da. Ta­vis im­pe­ria­Si aleq­san­dre ma­ke­do­ne­li aar­seb­da axal
qa­la­qebs, ro­mel­Ta So­ris ga­mor­Ceu­li iyo Zv. w. 331 wels ni­lo­sis del­ta­Si, xmel­Ta­Sua zRvis
sa­na­pi­ro­ze daar­se­bu­li qa­la­qi aleq­san­dria. es qa­la­qi Sem­dgom­Si eli­nis­tu­ri eg­vip­tis sa­me­
_24_
fos de­da­qa­la­qi, aR­mo­sav­leT xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­re­Tis vaW­ro­bis, mrew­ve­lo­bi­sa da kul­tu­ris
cen­trad iq­ca.
spar­se­Tis da­mor­Ci­le­bis Sem­deg aleq­san­dre in­doeT­Si SeiW­ra. mi­si ar­mia xan­grZliv­ma da
dam­qan­cvel­ma laS­qro­bam Zlier ga­da­Ra­la da Seam­ci­ra. aleq­san­dres mTe­li msof­lios dap­
yro­ba sur­da, mag­ram ar­mias aRar un­do­da laS­qro­bis gag­rZe­le­ba. Zv. w. 325 wels aleq­san­dre
iZu­le­bu­li gax­da, in­doe­Ti­dan mob­ru­ne­bu­li­yo. aleq­san­dre ma­ke­do­nia­Si aRar dab­ru­ne­bu­la.
man im­pe­riis de­da­qa­la­qad ba­bi­lo­ni ga­moac­xa­da. aleq­san­dre ber­Znul­-ma­ke­do­nu­ri tra­di­cie­
bis sa­pi­ris­pi­rod fu­fu­ne­ba­Si cxov­rob­da, spar­se­Tis me­feebs ba­Zav­da. igi sxva­das­xva me­To­diT
cdi­lob­da Ta­vi­si im­pe­riis gan­mtki­ce­bas. sik­vdi­liT sji­da uxei­ro sat­ra­pebs, daiax­lo­va aqe­
me­nian­Ta yo­fi­li mo­xe­lee­bi, spar­si, in­doe­li, baq­trie­li aris­tok­ra­te­bi. Ta­vad baq­trie­li
mTav­ris asul roq­sa­na­ze da­qor­win­da da Ta­vi­si sar­dle­bic ai­Zu­la, ad­gi­lob­ri­vi aris­tok­ra­te­
bis qa­liS­vi­leb­ze da­qor­wi­ne­bu­liy­vnen. aleq­san­drem su­za­Si gran­dio­zu­li qor­wi­li ga­dai­xa­da,
10 000 ber­Ze­ni mxe­da­ri 10 000 spar­sel qal­ze daa­qor­wi­na. ro­gorc xum­rob­dnen, aleq­san­drem
amiT sim­bo­lu­rad elinistur epoqas (ber­Znu­li da aR­mo­sav­lu­ri kul­tu­re­bis Ser­wymas) Cau­ya­ra
sa­fuZ­ve­li. sa­me­fo kar­ze aleq­san­drem spar­su­li wes­-Cveu­le­be­bi daam­kvid­ra, Seq­mna pri­vi­le­
gi­re­bu­li spar­su­li sam­xed­ro na­wi­le­bi. es yo­ve­li­ve mi­si ma­ke­do­nu­ri ga­re­moc­vis uk­ma­yo­fi­
le­bas iw­vev­da. Zv. w. 323 w. aleq­san­dre cieb­-cxe­le­biT gar­daic­va­la. aleq­san­dres sar­dle­bi
(diadoqosebi) er­Tma­neTs dau­pi­ris­pir­dnen im­pe­riis tax­tis­Tvis.

Ggra­ni­ko­si iso­si eg­vip­te­Si SeW­ra gav­ga­me­la in­doeT­Si SeW­ra

________________________________________________________________________________


elinisturi epoqis dasawyisi

aleq­san­dre ma­ke­do­ne­lis laS­qro­bis Sem­deg aR­mo­sav­leT­Si dam­kvid­rda ber­Znu­li kul­tu­ra

da yo­fa. Ca­mo­ya­lib­da er­Tia­ni eli­nis­tu­ri sa­zo­ga­doe­ba. aqe­me­nian­Ta im­pe­ria aleq­san­dre ma­ke­
do­ne­lis ki­dev uf­ro vrce­li im­pe­riiT Seic­va­la, mag­ram aleq­san­dres sik­vdi­lis Sem­deg (Zv. w.
323 w.) es im­pe­riac dai­Sa­la. aleq­san­dres sar­dlebs _ dia­do­qo­sebs So­ris mi­we­bi­sa da Za­lauf­
le­bi­saT­vis brZo­la daiw­yo. Se­de­gad axa­li da­mou­ki­de­be­li sa­xel­mwi­foe­bi war­moiq­mna, ro­mel­
Ta sa­Ta­ve­Si ma­ke­do­ne­li mmar­Tve­le­bi id­gnen. maT sa­fuZ­ve­li Cau­ya­res axal ber­Znul­ma­ke­do­nur
sa­me­fo di­nas­tiebs. eg­vip­te­Si dam­kvid­rda ptolemaiosis mem­kvid­re­Ta _ ptolemeebis di­nas­tia.
eg­vip­tis am axa­li sa­xel­mwi­fos mTa­va­ri qa­la­qi aleq­san­dres mier daar­se­bu­li aleq­san­dria iyo.
yve­la­ze di­di eli­nis­tu­ri sa­xel­mwi­fo iyo selevkidebis sa­me­fo, rom­lis di­nas­tiis fu­Zem­de­
be­li iyo se­lev­ki. sa­me­fos de­da­qa­la­qi iyo antioqia mdi­na­re oron­tze. ma­ke­do­nias antigones
mem­kvid­ree­bi mar­Tav­dnen.
am sa­me­foebs mog­via­ne­biT Seuer­Tda mci­re aziis Crdi­lo-­da­sav­leT na­wil­Si Seq­mni­li
pergamonis samefo, ro­mel­sac sa­Ta­ve­Si ata­li­de­bis di­nas­tia Caud­ga. mci­re aziis Crdi­lo­-
-aR­mo­sav­leT raio­neb­Si cal­ke po­li­ti­ku­ri er­Teu­li _ pontos samefo Ca­mo­ya­lib­da. mas­Si
miTridatidebis dinastia dam­kvid­rda. di­nas­tiis dam­fuZ­ne­be­li iyo spar­se­Tis uka­nas­kne­li me­
fis, da­rios III­-is sat­ra­pi miT­ri­da­te. sa­me­fos de­da­qa­la­qad ga­moc­xad­da qa­la­qi ama­sia mdi­na­
re iris­ze (pon­tos qe­dis sam­xre­TiT). Sem­deg pon­tom gaa­far­To­va te­ri­to­ria. Crdi­loe­TiT
igi daeuf­la sam­xreT­-aR­mo­sav­leT Sa­viz­Rvis­pi­re­Tis ber­Znul qa­la­qebs. am sa­xel­mwi­foebs
elinistur saxelmwifoebs uwo­de­ben.

_25_
9. qarTuli saxelmwifoebi elinistur xanaSi

qarTlis samefos Seqmna

qar­Tu­li sais­to­rio tra­di­ciiT sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze pir­vel sa­xel­mwi­fod qar­Tlis
sa­me­fo iT­vle­ba. qar­Tlis sa­me­fo re­gion­Si mom­xda­ri mniS­vne­lo­va­ni po­li­ti­ku­ri cvli­le­be­
bis Se­de­gad Ca­mo­ya­lib­da. Zv. w. VIII s.-Si skvi­Te­bi­sa da ki­me­rie­le­bis Se­mo­se­veb­ma, xo­lo Zv. w.
VII-­VI ss.-Si sam­xre­TiT mi­dii­sa da spar­se­Tis Zlie­ri sa­xel­mwi­foe­bis Ca­mo­ya­li­be­bam qar­Tve­
lu­ri to­me­bi ai­Zu­la, uf­ro mSvi­do­bia­ni da usaf­rTxo sac­xov­ri­si Crdi­loe­TiT, md. mtkvris
auz­Si eZeb­naT. am to­meb­ma aq­tiu­ri mo­na­wi­leo­ba mii­Res qar­Tlis sa­me­fos Seq­mna­Si. qar­Tlis
sa­xel­mwi­fos war­moq­mnas xe­li Seuw­yo ag­reT­ve xel­say­rel­ma saer­Ta­So­ri­so vi­Ta­re­bam. Zv. w.
IV s.-Si aleq­san­dre ma­ke­do­ne­lis mier aqe­me­nian­Ta spar­se­Tis im­pe­riis ga­nad­gu­re­bis Sem­deg
qar­Tve­lu­ri to­me­bi, rom­le­bic xarks ux­did­nen aqe­me­nia­nebs, ga­Ta­vi­suf­ldnen da da­mou­ki­de­
be­li gan­vi­Ta­re­bis sa­Sua­le­ba mie­caT. aleq­san­dre ma­ke­do­ne­lis im­pe­riis daS­lam ki sam­xreT
kav­ka­sia­Si po­li­ti­ku­ri er­Teu­le­bis Ta­vi­suf­lad war­moq­mnis pi­ro­be­bi Seq­mna. maT So­ris iyo
qar­Tlis sa­me­foc. sam­xreT kav­ka­sia­Si war­moq­mna sa­xel­mwi­foeb­ri­vi gaer­Tia­ne­ba, ro­mel­sac qar­
Tul wya­roeb­Si arian-qarTli (a­nu `i­ra­nis qar­Tli~) ewo­de­ba. arian­-qar­Tlis gar­da, ar­se­bob­da
sxva Zlie­ri po­li­ti­ku­ri cen­tre­bic: Crdi­loe­TiT _ Si­da qar­Tlis gaer­Tia­ne­ba (qa­laq mcxe­
Tis gar­Se­mo), aR­mo­sav­le­TiT _ qve­mo qar­Tlis gaer­Tia­ne­ba. arian­-qar­Tlis mflo­be­li azoni
(azo) dau­pi­ris­pir­da Crdi­loeT qar­Tul gaer­Tia­ne­bas. ga­dam­wyvet brZo­la­Si azon­ma daa­mar­cxa
Crdi­loeT gaer­Tia­ne­bis me­Tau­ri, mcxe­Tis ma­ma­sax­li­si samara, Crdi­loeT qar­Tli dai­ka­va da
pir­ve­lad Seq­mna er­Tia­ni qar­Tlis sa­me­fo.
qar­Tlis sa­me­fos Seq­mnis Se­sa­xeb er­Tma­ne­Tis­gan gan­sxva­ve­bul ver­siebs gvTa­va­zo­ben
qar­Tu­li sais­to­rio wya­roe­bi: `qarTlis cxovreba~ da `moqcevai qarTlisai~. qar­Tve­li is­
to­ri­ko­sis leonti mrovelis Txzu­le­ba­Si `me­fe­Ta cxov­re­ba~ (`qar­Tlis cxov­re­bis~ pir­ve­li
Txzu­le­ba) naT­qva­mia, rom aleq­san­dre ma­ke­do­nel­ma Ta­vi­si sar­da­li azo­ni ga­moag­zav­na qar­
Tlis da­sap­yro­bad, man mok­la mcxe­Tis ma­ma­sax­li­si sa­ma­ra da mi­si sax­leu­li gaa­Ze­va. am mov­
le­na­Ta aR­mwe­ri meo­re sais­to­rio Txzu­le­ba `moq­ce­vai qar­Tli­sai~ azons ara ber­Zen, ara­med
qar­Tvel xe­li­suf­lad miiC­nevs. `a­rian­-qar­Tlis~ me­fis ia­re­do­sis Ze azo _ ase uwo­de­ben sam­
xreT qar­Tlis (a­rian­-qar­Tlis) gaer­Tia­ne­bis me­Taurs. azom Se­moer­Te­bul Crdi­loeT qar­
TlSi moiy­va­na uam­ra­vi sa­xel­mwi­fo mo­xe­le `a­rian­-qar­Tli­dan~, Ta­vi­si ma­mu­li­dan (`a­Ta­si
sax­li mda­bioi uf­li­sai da 10 sax­li mTa­var­Ta­gan~) da ax­lad aT­vi­se­bul te­ri­to­ria­ze daam­
kvid­ra. amiT mas xe­li­suf­le­bis gan­mtki­ce­ba sur­da. azos am saq­cie­liT uk­ma­yo­fi­lo dar­Cnen
ad­gi­lob­ri­vi di­de­bu­le­bi. axal­mo­su­leb­ma isi­ni Sea­viw­ro­ves. `qar­Tlis cxov­re­ba­Si~ moT­
xro­bi­li le­gen­dis Ta­nax­mad mok­lu­li mcxe­Tis ma­ma­sax­li­sis sa­ma­ras Zmis­Svi­li farnavazi
er­Txel sa­na­di­rod gae­mar­Ta. mou­lod­ne­lad ko­kis­pi­rul­ma wvi­mam mous­wro. far­na­vaz­ma Ta­vi
ga­moq­va­buls Sea­fa­ra, sa­dac au­rac­xel ganZs waaw­yda, ro­mel­sac oja­xis wev­reb­Tan er­Tad
did­xans ezi­de­bo­da sax­lSi ur­me­biT. far­na­vaz­ma am gan­ZiT ja­ris da­qi­ra­ve­ba ga­daw­yvi­ta. igi
kol­xe­Tis (eg­ri­sis) mmar­Tvel qujis dau­kav­Sir­da da azo­nis wi­naaR­mdeg om­Si gaer­Tia­ne­ba
Ses­Ta­va­za. da­pi­ris­pi­re­bam saer­Ta­So­ri­so mas­Sta­bi mii­Ro. azos mxa­res dad­gnen pon­toel­ni
da ber­Zne­bi. far­na­vazs Crdi­lo­kav­ka­siel­ni da si­riis (se­lev­kian­Ta ira­nis­/si­riis) me­fe an­
tio­qes­gan ga­mog­zav­ni­li ja­re­bi ex­ma­re­bod­nen. far­na­vaz­ma sam­xreT sa­qar­Tve­lo­Si, hur­Tan
(qaj­Ta qa­la­qi) daa­mar­cxa azo­ni, mok­la da xe­lax­la, am­je­rad Ta­vi­si gvir­gvi­nis qveS gaaer­
Tia­na qar­Tli. far­na­va­zis gav­le­na Crdi­loeT kav­ka­sia­zec vrcel­de­bo­da. es gav­le­na di­nas­
tiu­ri qor­wi­ne­biT iyo gan­mtki­ce­bu­li. far­na­vaz­ma co­lad Seir­To dur­Zuk­Ta me­fis asu­li,
xo­lo Ta­vi­si da ov­sTa me­fes miaT­xo­va. far­na­va­zis Sem­dgo­mi qar­Tlis (iberiis) me­fee­bi
se­lev­kian­Ta ira­nis eli­nis­tu­ri sa­xel­mwi­fos mxar­da­We­riT sar­geb­lob­dnen, maT So­ris sa­mo­
kav­Si­reo ur­Tier­To­be­bi dam­yar­da.
_26_
 Zv. w. III s.-is Sua xa­ne­bi­dan daiw­yo se­lev­kian­Ta sa­xel­mwi­fos da­quc­ma­ce­bis pro­ce­si. mis te­
ri­to­ria­ze war­moiS­va axa­li sa­xel­mwi­foe­bi. Zv. w. 190 wels magneziis brZolaSi ro­mis res­pub­li­
kam daa­mar­cxa si­ria da bo­lo mou­Ro mis upi­ra­te­so­bas mci­re azia­Si. aman ki­dev uf­ro daaC­qa­ra
se­lev­kian­Ta im­pe­riis ngre­va. si­riis Crdi­loeT na­wil­Si me­fe an­tio­qes sar­dleb­ma ar­taq­siam
da za­riad­rem da­mou­ki­deb­lo­ba ga­moac­xa­des da di­di armeniis sa­me­fo Seq­mnes. dro­Ta gan­mav­
lo­ba­Si di­di ar­me­nia me­zo­be­li qvey­ne­bis xar­jze gai­zar­da. maT So­ris ar­me­niis Se­mad­gen­lo­ba­Si
Se­vi­da qar­Tlis sa­me­fos te­ri­to­ria: pa­riad­res mTe­bi (tao, par­xa­li), xor­ze­ne (klar­je­Ti) da
go­ga­re­ne (qve­mo qar­Tli). Zv. w. II­-I ss.-is mij­na­ze qar­Tlis sa­me­fo di­di ar­me­niis po­li­ti­kur
gav­le­na­Si im­yo­fe­bo­da da kav­ka­sia­Si ro­mael­Ta Se­mos­vlis dros pon­to­sa da ar­me­niis me­fee­bis
mier Seq­mnil did an­ti­ro­maul koa­li­cia­Si Se­dio­da. qar­Tlis sa­me­fos rva sau­ku­nis man­Zil­ze
mar­Tav­da farnavazianTa dinastia.
me­fes­Tan er­Tad qvey­nis mar­Tva-­gam­geo­ba­Si di­di rols as­ru­leb­dnen sa­me­fo oja­xis wev­
re­bi. isi­ni xSi­rad did Ta­nam­de­bo­beb­ze iniS­ne­bod­nen. an­ti­ku­ri pe­rio­dis qar­TlSi me­fo­ba
Zi­ri­Ta­dad ma­mi­dan Svil­ze ga­da­dio­da. qar­Tlis sa­me­fo­Si mniS­vne­lo­van rols as­ru­leb­da me­
fis moad­gi­le _ spaspeti. is iyo ja­re­bis sar­da­li da ol­qe­bis mmar­Tve­le­bis _ eris­Ta­ve­bis
uf­ro­si. me­fes­Tan er­Tad sa­xel­mwi­fos mar­Tva­Si mTa­var rols as­ru­leb­da sa­me­fo ka­ri. mas­Si
Se­diod­nen di­di mo­xe­lee­bi. am mo­xe­le­Ta­gan ar­qeo­lo­giur wya­roeb­Si ix­se­nie­ba ezos­moZ­Rva­ri
da mxat­var­Tu­xu­ce­si. sa­xel­mwi­fo ad­mi­nis­tra­ciul er­Teu­le­bad _ saerisTavoebad iyo­fo­da.
maT sa­Ta­ve­Si ad­gi­lob­ri­vi aris­tok­ra­tiis war­mo­mad­gen­le­bi id­gnen.
far­na­va­zis re­li­giur re­for­mam­de (armazis kul­tis Se­mo­ta­nam­de) qar­TlSi gav­rce­le­
bu­li iyo ciu­ri mna­To­be­bis, ase­ve oja­xis mfar­ve­li RvTae­ba kvi­rias kul­ti. ber­Znu­li ko­
lo­ni­za­ciis Se­de­gad sa­qar­Tve­lo­Si gav­rcel­da ber­Znu­li RvTae­be­bis: mzis RmerT he­lio­sis,
na­yo­fie­re­bis RvTae­ba dio­ni­ses Tay­va­nis­ce­mac. omis Rmer­Ti iyo qar­Tlis sa­me­fos mTa­va­ri
ker­pi _ ar­ma­zi, ro­me­lic sa­me­fo qa­laq mcxe­Tis mTa­ze id­ga. mis mo­pir­da­pi­red, ze­daz­nis mTa­
ze aR­mar­Tu­li iyo na­yo­fie­re­bis RvTae­ba zadeni. qar­Tlis sa­me­fo­Si sam­xre­Ti­dan Se­mo­sul­ma
mes­xur­ma to­meb­ma Se­moi­ta­nes gacisa da gaimis ver­cxlis ker­pe­bi, rom­le­bic azon­ma aR­mar­Ta
mcxe­Ta­Si.
Zve­li ber­Ze­ni is­to­ri­ko­si da geog­ra­fi straboni mra­val sain­te­re­so cno­bas gvaw­vdis
an­ti­ku­ri xa­nis qar­Tlis sa­me­fos mo­sax­leo­bis so­cia­lu­ri fe­ne­bis, ma­Ti saq­mia­no­bis Se­sa­xeb.
stra­bo­nic aR­niS­navs, rom eT­ni­ku­rad isi­ni er­Tni _ ibe­re­bi arian, emor­Ci­le­bian erT me­fes.
stra­bo­nis TqmiT, mTis ibe­rie­le­bi, al­ban­Ta da skviT­Ta msgav­sad, meom­re­bi arian, mom­Ta­
ba­reo­ben. maT ar gaaC­niaT ker­Zo sa­kuT­re­ba. sa­xel­mwi­fos wi­na­Se er­Ta­der­Ti val­de­bu­le­baa
saz­Rvre­bis dac­va da laS­qro­ba­Si mo­na­wi­leo­ba. es mo­sax­leo­ba akon­tro­leb­da da­ru­ban­di­sa da
da­ria­lis ga­da­sas­vle­lebs. am­de­nad, maT­ze iyo da­mo­ki­de­bu­li Crdi­loe­Tis mom­Ta­ba­re to­me­bis
sam­xre­Tis im­pe­rieb­Si (rom­Si, pon­to­Si, se­lev­kian­Ta si­ria­Si, par­Tia­Si) SeS­ve­ba­-ar­SeS­ve­ba. es ki
mniS­vne­lo­va­ni po­li­ti­ku­ri ia­ra­Ri iyo qar­Tlis me­fee­bis xel­Si mris­xa­ne sam­xre­Tel me­zob­leb­
Tan ur­Tier­To­bi­sas.
qar­Tli­sa da eg­ri­sis qa­la­qe­bis ar­qi­teq­tu­ra da qu­Ce­bis da­geg­ma­re­ba an­ti­ku­ri sam­ya­ros gav­
le­niT Seiq­mna. ar­qeo­po­li­si, ro­do­po­li­si, sa­ra­pa­ni­si, se­bas­to­po­li­si, fa­zi­si, pi­tiun­ti; mcxe­
Ta, uf­lis­ci­xe, sar­ki­ne, Za­li­sa, rus­Ta­vi (qar­TlSi) Ta­vi­si epo­qis Se­sat­yvi­si ma­Ra­li do­nis qa­la­
qe­bi iyo. qa­la­qeb­Si Zi­ri­Ta­dad va­War­-xe­los­ne­bi cxov­rob­dnen. stra­bo­nis cno­biT, es so­cia­lu­ri
fe­na nak­le­bi uf­le­be­biT sar­geb­lob­da, rad­gan vaW­ro­bis saq­me Zi­ri­Ta­dad uc­xoel­Ta xel­Si iyo.

_27_
10. Zveli romi

romis warmoSoba, mefeTa xana. romis respublika

Zveli romis istoriis periodizacia
Zve­li ro­mis is­to­ria pi­ro­bi­Tad da­yo­fi­lia sam pe­rio­dad: 1. me­fee­bis epo­qa _ Zv. w-is VIII-­
VI ss.; 2. res­pub­li­kis xa­na _ Zv.w-is VI­-I ss. 3. im­pe­riis xa­na _ Zv. w-is I-ax. w-is V ss Zve­li ro­mis
is­to­ria das­rul­da 476 wels, ro­de­sac ro­mi ves­tgu­Teb­ma ai­Res.

romis saxelmwifos Camoyalibeba

gad­mo­ce­mis Ta­nax­mad, Zv. w.VIII s-Si ape­ni­nis na­xe­var­kun­Zul­ze, md. Tib­ris na­pi­ras mde­ba­re
Svid bor­cvze Zmeb­ma ro­mu­lus­ma da re­mus­ma daaar­ses qa­la­qi ro­mi. md. tib­ri mTe­bi­dan ga­mo­
dis, na­xe­var­kun­Zu­lis Sua­gul­Si, va­ke­ze mie­di­ne­ba da ti­re­nis zRvas uer­Tde­ba. am va­ke­ze Zi­ri­
Ta­dad la­Ti­ne­bis to­mi cxov­rob­da. rac See­xe­ba na­xe­var­kun­Zuls, mi­si sam­xreT na­wi­lis mdi­da­ri
mce­na­reu­li sa­fa­ri­Ta da sa­qon­lis sim­rav­liT mo­xib­lul­ma Zvel­ma ber­Zen­ma ko­lo­nis­teb­ma ita­
lia, anu `xbo­re­bis qve­ya­na~ uwo­des.
ro­mis pir­ve­li le­gen­da­ru­li me­fe iyo ro­mu­lu­si. sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si id­ga me­fe, ro­
mel­sac sa­xal­xo kre­ba ir­Cev­da. me­fe mxe­dar­TmTa­va­ri da umaR­le­si qu­ru­mi iyo. um­niS­vne­lo­
va­ne­si sa­sa­mar­Tlo gar­Ce­ve­bis dro­sac sa­sa­mar­Tlos is Tav­jdo­ma­reob­da. ro­mu­lu­sis dros
ro­mis mo­qa­la­qee­bi patriciebad da plebeebad iy­vnen da­yo­fi­li. ro­mis uZ­ve­le­si mo­sax­leo­bis
STa­mo­mav­lebs pat­ri­ciebs uwo­deb­dnen, sxva ad­gi­le­bi­dan gad­mo­sax­le­bu­lebs da maT STa­mo­mav­
lebs ki ple­beebs. pat­ri­cie­bis­gan gan­sxva­ve­biT, maT sa­Te­mo mi­wi­dan nak­ve­Ti ar ekuT­vno­daT,
Tum­ca ro­mis jar­Si sam­sa­xu­ri eva­le­bo­daT. pat­ri­cie­bis uxu­ce­se­bi `u­xu­ces­Ta sab­Wos­~qmnid­nen.
mas senati er­qva. es iyo me­fis sa­TaT­bi­ro or­ga­no, ro­mel­Sic Ta­vi­dan 100 pat­ri­ci Se­dio­da.
mog­via­ne­biT mi­si rao­de­no­ba 300-mde gai­zar­da. ase­Ti uTa­nas­wo­ro­ba pat­ri­cieb­sa da ple­beebs
So­ris, am uka­nas­knel­Ta uk­ma­yo­fi­le­bas iw­vev­da da isi­ni jar­Si sam­sa­xur­ze uars am­bob­dnen. am
prob­le­mis mo­sag­va­reb­lad meeq­vse me­fem, ser­vius tu­lius­ma, gaa­ta­ra mTe­li ri­gi re­for­me­bi:
yo­ve­li ada­mia­ni, ga­nur­Cev­lad war­mo­So­bi­sa, vinc sa­ku­Ta­ri xar­jiT sam­xed­ro sam­sa­xurs ga­dio­
da, ro­mis mo­qa­la­qe gax­da da isi­ni qo­neb­ri­vi cen­zis mi­xed­viT 5 ka­te­go­riad da­yo. mo­qa­la­qe­Ta
Ti­Toeul ka­te­go­rias mis­Tvis da­we­se­bu­li Seia­ra­Re­biT un­da ga­moey­va­na gar­kveu­li rao­de­no­bis
sam­xed­ro er­Teu­li _ centuria. Tu pir­vel jgufs eva­le­bo­da ga­moc­xa­de­ba sru­li Seia­ra­Re­biT,
bo­lo - me­xu­Te ka­te­go­ria Seia­ra­Re­bu­li iyo Sur­du­le­bi­Ta da qve­biT.
cen­tu­ria ga­xa­da ara mxo­lod sam­xed­ro, ara­med po­li­ti­ku­ri er­Teu­lic. sa­xal­xo kre­ba­ze
mo­qa­la­qee­bi cen­tu­rie­bad iyo­fod­nen da Ti­Toeul ka­te­go­rias im­de­ni xma hqon­da, ram­de­ni sam­
xed­ro cen­tu­riac ga­moh­yav­da.
ro­mae­lebs Svi­di me­fe hyav­daT. uka­nas­kne­li iyo tar­kvi­nius ama­yi, tu­lius ser­viu­sis si­Ze,
ro­mel­mac me­fe mok­la da Ta­vad ga­mef­da; Tum­ca rom­ma ver ai­ta­na am uka­nas­kne­lis sas­ti­ki mmar­
Tve­lo­ba. Zv. w. 509 wels is Ca­moag­des da gaa­Ze­ves, xo­lo qve­ya­na­Si respublikuri mmarTveloba
dam­yar­da. amie­ri­dan roms me­fe aRar hyo­lia.

adreuli romis respublika

me­fis ga­Ze­ve­bis Sem­deg sa­xal­xo kre­ba pat­ri­cie­bis wri­dan er­Ti wliT qa­la­qis or mmar­
Tvels, konsulsa da maT dam­xma­re sxva Ta­nam­de­bo­bis pi­rebs ir­Cev­da. qve­ya­na­Si di­di uf­le­ba­mo­
si­le­ba mie­ni­Wa se­nats, ro­me­lic ga­na­geb­da xa­zi­nas, wyvet­da omis da za­vis sa­kiT­xebs, am­za­deb­da
sa­xal­xo kre­ba­ze ga­sa­tan sa­kiT­xebs. ar­Cev­ne­bis gziT Seq­mnil mar­Tva-­gam­geo­bas la­Ti­nu­rad
`respublika~, anu `saer­To­sa­xal­xo saq­me~ ewo­da. res­pub­li­kis dam­ya­re­bis Sem­deg ple­bee­bis
mdgo­ma­reo­bac na­wi­lob­riv Seic­va­la. Zv.w. V sau­ku­nis da­saw­yis­Si ple­beeb­ma imis uf­le­ba mii­Res,
rom sa­ku­Ta­ri wri­dan aer­CiaT Ta­vian­Ti in­te­re­se­bis gam­ta­re­be­li pi­re­bi _ saxalxo tribunebi,
_28_
Ta­vi­dan ori, Sem­deg ki aTi, rom­leb­sac uf­le­ba hqon­daT, Seec­va­laT kon­su­le­bis da se­na­tis is
ga­daw­yve­ti­le­be­bi, rom­le­bic ple­beebs exe­bo­da. amis­Tvis sak­ma­ri­si iyo tri­buns eT­qva `veto~
(laT. `vkrZa­lav~) da es ga­daw­yve­ti­le­ba ar iq­ne­bo­da mi­Re­bu­li. miu­xe­da­vad ami­sa, ple­bee­bi ro­
mis sru­luf­le­bia­ni mo­qa­la­qee­bi mxo­lod Zv. w. III sau­ku­nis­Tvis gax­dnen.

romis jari da mis mier italiis dapyroba

ape­ni­nis na­xe­var­kun­Zul­ze sxva­das­xva erov­ne­bis xal­xi cxov­rob­da. ro­mi maT 200 wlis gan­
mav­lo­ba­Si eo­me­bo­da da Zv. w. III sau­ku­nis­Tvis mTe­li ita­liis dap­yro­ba moa­xer­xa. ro­mae­lebs
gan­sa­kuT­re­biT di­di wi­naaR­mde­go­ba gau­wies na­xe­var­kun­Zu­lis sam­xreT­Si mde­ba­re ber­Znul­ma
qa­laq­-sa­xel­mwi­foeb­ma. Tum­ca ja­ris siZ­lie­rem da or­ga­ni­ze­bu­lo­bam omis be­di ro­mis sa­sar­geb­
lod ga­daw­yvi­ta. am brZo­lebs Zlie­ri ja­ri sWir­de­bo­da. ro­mau­li ja­ri legionebisgan Sed­ge­
bo­da. erT le­gion­Si 4 500 meo­ma­ri iyo (3000 mZi­med Seia­ra­Re­bu­li da 1200 msu­bu­qad Seia­ra­Re­
bu­li qvei­Ti da 300 mxe­da­ri). le­gio­ne­re­bi sa­xel­mwi­fos­gan ga­sam­rje­los iReb­dnen.

gladiatorebi, spartakis ajanyeba

rom­Si far­Tod iyo gav­rce­le­bu­li spe­cia­lu­ri ga­sar­To­bi sa­na­xao­be­bi _ gla­dia­tor­Ta
brZo­le­bi. ma­Ti brZo­le­bis­Tvis ageb­dnen am­fi­Teat­rebs, rom­lis Sua­gul­Si spe­cia­lu­ri qvi­
Sis moe­da­ni _ are­na iyo mow­yo­bi­li. gla­dia­to­re­bi er­Tma­ne­Tis gar­da, cxo­ve­leb­sac _ lo­
mebs, vef­xvebs eb­rZod­nen. da­mar­cxe­bu­li gla­dia­to­ris beds _ dar­Ce­bo­da Tu ara coc­xa­li _
ma­yu­re­be­li wyvet­da. gla­dia­tor­Ta sko­leb­Si yve­la­ze mar­jve da Ro­nie­ri mo­ne­bi mih­yav­daT.
er­T-er­Ti ase­Ti sko­li­dan, q. ka­pua­Si Zv. w. 74 wels ram­de­ni­me aTeu­li gla­dia­to­ri gaiq­ca da
Ta­vi ve­zu­vis mTas Sea­fa­ra. ma­Ti be­la­di iyo spartaki. dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si gaq­ceu­lebs sxva
mo­ne­bic Seuer­Tdnen da ram­de­ni­me aTeu­li aTa­si mo­na Seik­ri­ba. isi­ni Tavs es­xmod­nen mdi­da­ri
mi­waT­mflo­be­le­bis sax­lebs. spar­tak­ma ro­maul yai­da­ze Ca­moa­ya­li­ba qvei­Ti da cxe­no­sa­ni ja­ri.
se­nat­ma ram­den­jer­me gag­zav­na ja­ri spar­ta­kis wi­naaR­mdeg, mag­ram ajan­ye­bu­leb­ma isi­ni daa­mar­
cxes. se­nat­ma Ta­vi mou­ya­ra sa­xel­mwi­fos Zi­ri­Tad sam­xed­ro Za­lebs da spar­ta­kis wi­naaR­mdeg
gag­zav­na. amis gar­da, spar­ta­kis mier dam­ya­re­bu­li mkac­ri dis­cip­li­nis ga­mo, mo­ne­bis na­wil­ma
ajan­ye­bul­Ta ri­ge­bi da­to­va. ga­dam­wyve­ti brZo­la mox­da Zv. w. 71 wels. cno­bil­ma ro­mael­ma sar­
dal­ma krasusma daa­mar­cxa ajan­ye­bu­le­bi, Ta­vad spar­ta­ki ki brZo­la­Si dai­Ru­pa.

11. romauli dapyrobebi - punikuri omebi, omi selevkidebTan

I punikuri omi
Zv. w. III sau­ku­nis I na­xe­var­Si rom­ma daas­ru­la ita­liis dap­yro­ba. dRis wes­rig­Si dad­ga k.
si­ci­liis da­ka­ve­ba, mag­ram aq ro­mis in­te­re­se­bi Zlie­ri qa­laq­-sa­xel­mwi­fos karTagenis in­te­re­
sebs dau­pi­ris­pir­da. kar­Ta­ge­ni (fi­ni­kiu­rad _ `a­xal­qa­la­qi~) fi­ni­kiu­ri ko­lo­nia iyo. is Zv. w. IX
sau­ku­ne­Si qa­laq tvi­ro­sis mcxov­reb­leb­ma Crdi­lo af­ri­kis da­sav­le­TiT, xmel­Ta­Sua zRvis sa­
na­pi­ro­ze daar­ses. rom­Tan da­pi­ris­pi­re­bis drois­Tvis kar­Ta­ge­ni Za­lian gaZ­lier­da, sxva­das­xva
te­ri­to­rie­bi Seier­Ta da xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­re­Tis er­T-erT uZ­lie­res sa­xel­mwi­fod ga­daiq­ca.
kar­Ta­ge­ne­le­bis Zi­ri­Ta­di saq­mia­no­ba sa­Sua­mav­lo vaW­ro­ba iyo. ami­tom isi­ni xmel­Ta­Sua zRvis
sa­vaW­rod xel­say­rel sa­na­pi­ro ad­gi­leb­Si aar­seb­dnen ko­lo­niebs.
kar­Ta­ge­ne­lebs Zlie­ri sax­me­le­To ja­ri da sam­xed­ro-­saz­Rvao flo­ti hyav­daT. ami­tom isi­ni
TiT­qmis mTel da­sav­leT da cen­tra­lur xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reTs akon­tro­leb­dnen. mis Se­mad­gen­
lo­ba­Si Se­dio­da kun­Zu­le­bi mal­ta, sar­di­nia, kor­si­ka, Crdi­lo af­ri­kis sa­na­pi­ros da si­ci­liis
_29_
da­sav­leT na­wi­le­bi. ita­liis da­ka­ve­bis Sem­deg rom­sac gauC­nda pre­ten­zia, Ta­vi­si sit­yva eT­qva
xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­re­Tis vaW­ro­ba­Si. amis­Tvis maT sWir­de­bo­daT am zRva­Si mde­ba­re kun­Zu­le­bis,
pir­vel rig­Si ki si­ci­liis xel­Si Cag­de­ba. am ori mZlav­ri sa­xel­mwi­fos in­te­re­se­bi swo­red aq,
si­ci­lia­Si ga­daik­ve­Ta da Zv. w-is III sau­ku­nis Sua xa­neb­Si maT So­ris daiw­yo pir­ve­li omi.
ro­mae­le­bi kar­Ta­ge­ne­lebs punebs uwo­deb­dnen, ami­tom es ome­bi punikuri ome­bis sa­xe­li­
Taa Se­su­li is­to­ria­Si. IP­pu­ni­ku­ri omi mim­di­na­reob­da xme­leT­zec da zRva­zec da man 20 wel­ze
met xans gas­ta­na. Tav­da­pir­ve­lad ro­mae­leb­ma did war­ma­te­bas miaR­wies xme­leT­ze, mag­ram kar­
Ta­ge­nel­Ta sam­xed­ro flo­ti Tavs es­xmo­da ita­liis sa­na­pi­ro qa­la­qebs da saz­Rvao blo­ka­da­Si
hyav­da moq­ceu­li kun­Zu­li si­ci­lia. ami­tom ro­mae­leb­ma 120 ge­mis­gan Sem­dga­ri sam­xed­ro flo­ti
aa­ges. am ge­mebs win, cxvir­ze da­mag­re­bu­li hqon­da `saa­bor­da­Jo xi­de­bi~ bo­loeb­Si li­To­nis ka­
ve­biT da gver­deb­ze moa­ji­riT, rac sa­Sua­le­bas aZ­lev­da ro­mael le­gio­ne­rebs, me­to­qis gem­ban­
ze ga­da­su­liy­vnen da iq gae­mar­TaT xel­Car­Tu­li brZo­la, ra­Sic ro­mae­lebs ba­da­li ar hyav­daT.
maT kar­Ta­ge­ne­le­bi ram­de­ni­me brZo­la­Si daa­mar­cxes da Crdi­lo af­rka­Sic ga­das­xes ja­ri. Tum­ca
iq omis ga­Wia­nu­re­bam da qar­Sxa­lis ga­mo ro­mael­Ta sam­xed­ro flo­tis da­Rup­vam, kar­Ta­ge­ne­lebs
sa­Sua­le­ba mis­ca, omi kvlav si­ci­lia­Si ga­dae­ta­naT. aq maT me­Tau­rob­da ni­Wie­ri mxe­dar­TmTa­va­ri
hamilkar barka. sa­bo­lood I pu­ni­ku­ri omi ro­mael­Ta ga­mar­jve­biT das­rul­da Zv. w. 241 wels da
sa­za­vo pi­ro­be­bis Ta­nax­mad, kun­Zu­li si­ci­lia, qa­laq si­ra­ku­zis ga­mok­le­biT, ro­mel­mac da­mou­
ki­deb­lo­ba Sei­nar­Cu­na, ro­mae­lebs dar­CaT. amas gar­da, 10 wlis gan­mav­lo­ba­Si kar­Ta­gens ro­mis­
Tvis un­da exa­da fu­la­di kom­pen­sa­cia.

II punikuri omi
I pu­ni­kur om­Si ga­mar­jve­bis Sem­deg ro­mae­leb­ma daip­yres kun­Zu­le­bi kor­si­ka da sar­di­nia.
kar­Ta­ge­ni iZu­le­bu­li iyo, Se­ri­ge­bo­da am faqts. kar­Ta­ge­nis da­mar­cxe­bam da ro­mis­Tvis yo­
vel­wliu­rad fu­la­di kom­pen­sa­ciis ga­dax­dam, qvey­nis xa­zi­nis da­ca­rie­le­ba ga­moiw­via. qvey­nis
re­sur­se­bis Se­sav­se­bad kar­Ta­ge­ne­leb­ma ibe­riis (pi­re­nes na­xe­var­kun­Zul­ze) sam­flo­be­loe­bis
gaz­rda ga­daw­yvi­tes. aq er­T-erT brZo­la­Si dai­Ru­pa kar­Ta­ge­ne­le­bis mxe­dar­TmTa­va­ri ha­mil­ka­
ri da co­ta xan­Si mis nac­vlad dai­niS­na mi­si va­Ji hanibali.
ha­ni­bal­ma war­ma­te­bas miaR­wia da­sav­leT ibe­rie­le­bis wi­naaR­mdeg brZo­la­Si, Tum­ca man ai­Ro
da ga­Zar­cva ro­mael­Ta mo­kav­Si­re er­T-er­Ti qa­la­qi, rac II pu­ni­ku­ri omis daw­ye­bis sa­ba­bi gax­da.
ro­mae­lebs ime­di hqon­daT, rom omi ma­le das­rul­de­bo­da, mag­ram mou­lod­ne­lad ha­ni­bal­ma
Ta­vi­si ja­ri, maT So­ris ro­mael­TaT­vis uc­no­bi sab­rZo­lo spi­loe­bi al­pe­bis yi­nu­lo­va­ni mTe­bis
gav­liT pi­ri­nes na­xe­var­kun­Zu­li­dan ape­ni­nis na­xe­var­kun­Zul­ze ga­daiy­va­na da omi ita­lia­Si ga­
dai­ta­na. miu­xe­da­vad imi­sa, rom ja­ris TiT­qmis na­xe­va­ri am ga­das­vlis dros dai­Ru­pa, ha­ni­bals
miem­xrnen ita­liis Crdi­loeT­Sii mcxov­re­bi galebi da man Ta­vi­si ja­ris siZ­lie­re aRad­gi­na. ram­
de­ni­me brZo­la­Si kar­Ta­ge­ne­leb­ma ro­mae­le­bi daa­mar­cxes. ha­ni­bal­ma sam­xreT ita­liam­de miaR­wia.
swo­red aq, Zv. w. 216 wels ro­mis sam­xre­TiT, kanesTan mox­da brZo­la, sa­dac ro­mis ar­mia ori­ve
kon­su­lis me­Tau­ro­biT dau­pi­ris­pir­da ha­ni­bals. ha­ni­bals hyav­da 50-a­Ta­sia­ni ja­ri (40 000 qvei­Ti
da 10 000 cxe­no­sa­ni), ro­mae­lebs ki 86 aTa­si meo­ma­ri (a­qe­dan 6 000 cxe­no­sa­ni). ha­ni­bal­ma ico­da,
rom mi­si ja­ri ro­mael­Ta mra­val­ric­xo­va­ni ja­ris mo­wo­las did­xans ver gauZ­leb­da da ga­daw­
yvi­ta, mte­ri flan­ge­bi­dan da zur­gi­dan gae­nad­gu­re­bi­na. ami­tom qvei­Ti ja­ri, ro­me­lic cen­trSi
id­ga, na­xe­var­mTva­ri­seb­rad ga­na­la­ga. amiT ro­mae­le­bi Ta­vi­si ar­miis gan­la­ge­ba­Si Rrmad Seit­yua.
kar­Ta­ge­ne­le­bis cxe­nos­neb­ma ro­mael­Ta jars Se­moua­res, al­ya­Si moaq­cies da zur­gi­dan daar­tyes.
ha­ni­bal­ma am brZo­la­Si brwyin­va­le ga­mar­jve­bas miaR­wia. amis miu­xe­da­vad, ha­ni­bal­ma ga­mar­jve­bis
ga­mo­ye­ne­ba ver SeZ­lo. mas ro­mis asa­Re­bad Za­le­bi ar eyo. ami­tom omi gai­we­la. ro­mae­leb­ma axa­li
ja­ris Seg­ro­ve­ba SeZ­les. amis gar­da, isi­ni ha­ni­bal­Tan ge­ne­ra­lur brZo­lis ga­mar­Tvas uk­ve eri­
de­bod­nen da pa­tar­-pa­ta­ra Tav­das­xme­biT kar­Ta­ge­ne­lebs anad­gu­reb­dnen. ha­ni­ba­lis ar­mia mniS­vne­
lov­nad da­sus­tda. Zv. w. 204 wels ro­mael­Ta ja­ri scipionis me­Tau­ro­biT af­ri­ka­Si ga­da­vi­da (aq
_30_
ga­mar­Tu­li war­ma­te­bu­li sam­xed­ro ope­ra­cie­bis ga­mo is is­to­ria­Si sci­pion af­ri­ke­lis sa­xe­li­Taa
Se­su­li). aq mas miem­xro kar­Ta­ge­nis me­zo­be­li nu­mi­diis me­fe ma­si­ni­sa, ro­mel­sac Zlie­ri cxe­no­sa­
ni ja­ri hyav­da. ha­ni­ba­li iZu­le­bu­li gax­da, ita­lia dae­to­ve­bi­na da sam­Sob­lo­Si dab­ru­ne­bu­li­yo.
Zv. w. 202 wels kar­Ta­ge­nis sam­xre­TiT, zamasTan gai­mar­Ta brZo­la, ro­mel­Sic ha­ni­ba­li am omis
gan­mav­lo­ba­Si pir­ve­lad da­mar­cxda. Zv. w. 201 wels das­rul­da II pu­ni­ku­ri omi da rom­sa da kar­Ta­
gens So­ris za­vi ga­for­mda. za­vis Ta­nax­mad, kar­Ta­ge­ne­le­bi dai­to­veb­dnen mxo­lod aT xo­malds,
ro­mae­lebs ga­das­cem­dnen yve­la sab­rZo­lo spi­los da axals ar gai­Cen­dnen. ro­mae­le­bis Tan­xmo­bis
da ne­bar­Tvis ga­re­Se ar io­meb­dnen arc af­ri­ka­Si da arc mis saz­Rvrebs ga­reT. xel­Sek­ru­le­biT
kav­Sirs da­deb­dnen ma­si­ni­sas­Tan, or­moc­daa­Ti wlis gan­mav­lo­ba­Si ga­daix­did­nen aTi aTas ta­lant
vercxls, sci­pions wa­rud­gen­dnen asar­Ce­vad as mZe­vals.

omi selevkidebTan
kar­Ta­ge­nis da­mar­cxe­bis Sem­deg rom­mma aR­mo­sav­leT xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si ga­ba­to­ne­bac
ga­daw­yvi­ta. aq mas dau­pi­ris­pir­dnen eli­nis­tu­ri sa­xel­mwi­foe­bi. yve­la­ze Zlie­re­bi maT So­ris
iyo ma­ke­do­nia bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze da se­lev­ki­de­bis sa­xel­mwi­foO­max­lo­bel aR­mo­sav­
leT­Si (se­lev­ki­de­bis sa­xel­mwi­fos xan se­lev­ki­dur ira­nad moix­se­nie­ben da xan se­lev­ki­dur
si­riad). ma­ke­do­niis da­sa­mar­cxeb­lad roms sul sa­mi we­li das­Wir­da. ro­mae­leb­ma ga­moi­ye­nes
da­pi­ris­pi­re­ba ber­Znul qa­la­qeb­sa da ma­ke­do­ne­lebs So­ris da ma­ke­do­nia daa­mar­cxes. ber­Znul
qa­la­qebs for­ma­lu­rad da­mou­ki­deb­lo­ba daub­ru­nes, rea­lu­rad ki Ta­vi­si gav­le­nis qveS moaq­
cies. aR­mo­sav­leT xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si ro­mis me­to­qe se­lev­ki­de­bi­Ra dar­Cnen. maT­ma me­fem
an­tio­qos III-m did war­ma­te­bas miaR­wia aR­mo­sav­leT­Si (par­Tia­Si, Sua azia­Si) laS­qro­be­bi­sas,
ris­Tvi­sac `di­di~ uwo­des. swo­red mas­Tan afa­reb­da Tavs ha­ni­ba­li. Hha­ni­ba­li se­lev­kid me­fes
ur­Cev­da, sa­Ta­ve­Si Cas­dgo­mo­da an­ti­ro­maul koa­li­cias da omi ita­lia­Si ga­dae­ta­na, mag­ram an­
tio­qos­ma ar dau­je­ra da bal­ka­neT­Si, sa­ber­Zne­Tis te­ri­to­ria­ze roms omi dauw­yo. mas ber­
Znu­li qa­la­qe­bis dax­ma­re­bis ime­di hqon­da, mag­ram es ver mii­Ro. ro­mae­leb­ma omi mci­re azia­Si
ga­dai­ta­nes da Zv. w. 190 wels, magneziasTan brZolaSi an­tio­qo­si sas­ti­kad da­mar­cxda. Zv. w. 188
wels dai­do za­vi, rom­lis mi­xed­vi­Tac an­tio­qos­ma ev­ro­pa­sa da mci­re aziis da­sav­leT­Si Ta­vis
sam­flo­be­loeb­ze ua­ri Tqva, sam­xed­ro flo­ti 10 ge­mam­de Seam­ci­ra da roms yve­la sab­rZo­lo
spi­lo ga­das­ca. ase­ve yo­vel­wliu­ri kon­tri­bu­ciis (1000 ta­lan­tis ode­no­biT) ga­dax­dis val­de­
bu­le­ba ai­Ro. ro­mae­leb­ma an­tio­qoss moT­xo­ves ha­ni­ba­lis ga­da­ce­mac. ha­ni­bal­ma jer som­xeT­Si
moas­wro gaq­ce­va, Sem­deg ki biT­vi­nia­Si. Tum­ca ro­ca man gai­go, rom biT­vi­niis me­fe mzad iyo,
igi ro­mis­Tvis ga­dae­ca, Ta­vi moi­wam­la.

III punikuri omi

se­lev­ki­de­bi­sa da ma­ke­do­ne­le­bis da­mar­cxe­bis Sem­deg xmal­Ta­Suaz­Rvis­pi­re­Tis er­Ta­der­Ti
sa­xel­mwi­fo, ro­mel­sac SeeZ­lo, ro­mis­Tvis ase Tu ise kon­ku­ren­cia gae­wia, kvlav kar­Ta­ge­ni
rCe­bo­da. Zv. w. II sau­ku­nis Sua xa­ne­bis­Tvis kar­Ta­ge­nis eko­no­mi­ka kvlav wa­moi­wia. am qa­la­qis
mi­waT­mflo­be­leb­ma, vaW­reb­ma, me­vax­Seeb­ma sa­ku­Ta­ri ka­pi­ta­li sof­lis meur­neo­ba­Si daa­ban­des.
kar­Ta­gen­Si gai­zar­da zei­Tu­nis ze­Ti­sa da Rvi­nis war­moe­ba da man am pro­duq­ciiT vaW­ro­ba­Si
kvlav mo­wi­na­ve ad­gi­li dai­ka­va. kar­Ta­ge­nis ase gaZ­lie­re­ba rom­Si aS­fo­Teb­daT.
cno­bi­li mwe­ra­li da po­li­ti­ku­ri moR­va­we mar­kus porcius katoni (ka­ton uf­ro­si), ro­mel­
mac moi­na­xu­la kar­Ta­ge­ni, gan­cvif­re­bu­li dar­Ca am ay­va­ve­bu­li qa­la­qiT. rom­Si dab­ru­ne­bu­li,
is se­nat­Si ne­bis­mier sa­kiT­xze ga­mos­vlas am sit­yve­biT as­ru­leb­da: `mi­maC­nia, rom kar­Ta­ge­ni un­
da dain­gres~. ama­so­ba­Si kar­Ta­ge­nis sam­flo­be­loebs Tavs daes­xa nu­mi­diis me­fe. kar­Ta­ge­ne­leb­
ma mas­Tan omi wa­moiw­yes. es faq­ti rom­ma omis daw­ye­bis sa­ba­bad ga­moi­ye­na. man moiS­ve­lia Zv. w.
201 wlis sa­za­vo xel­Sek­ru­le­ba da af­ri­kis sa­na­pi­ro­ze ja­ri ga­das­xa. III pu­ni­ku­ri omi sam wels
_31_
_ Zv. w. 149-146 ww. _ gag­rZel­da. kar­Ta­ge­ne­le­bi sa­mi wlis gan­mav­lo­ba­Si Tav­gan­wir­viT icav­dnen
sa­ku­Tar qa­laqs. Tum­ca Zv. w. 146 wels sci­pion um­cros­ma qa­la­qi ai­Ro. se­na­tis ga­daw­yve­ti­le­
biT qa­la­qi daan­gries, xo­lo mi­si 50 000 mcxov­re­bi mo­ne­bad ga­yi­des. kar­Ta­ge­nis kuT­vnil te­
ri­to­rieb­ze ki Seiq­mna ro­mis pro­vin­cia af­ri­ka.

12. miTridates omebi da saqarTvelo

miTridates I da II omebi
se­lev­ki­de­bis da­mar­cxe­bis Sem­deg ro­mae­leb­ma mci­re aziis na­xe­var­kun­Zul­ze da xmel­Ta­Sua
zRvis aR­mo­sav­leT sa­na­pi­ro­ze (si­ria, pa­les­ti­na) moi­ki­des fe­xi. maT xel­Si aR­moC­nda Sav zRva­
Si ga­sas­vle­li, bos­fo­ris sru­tec. Tum­ca Sa­vi zRvis sru­lad ga­kon­tro­le­bas ver axer­xeb­dnen,
rad­gan Zv. w. II s-is­Tvis gaZ­lier­da pon­tos sa­xel­mwi­fo, ro­me­lic im drois­Tvis Sa­vi zRvis
sam­xreT, aR­mo­sav­leT da Crdi­loeT sa­na­pi­roebs da, Se­sa­ba­mi­sad, sa­vaW­ro-­saz­Rvao gzebs akon­
tro­leb­da. Tum­ca Sa­vi zRvi­dan xmel­Ta­Sua zRva­Si ga­sas­vle­lis ro­mis xel­Si ga­das­vlam pon­tos
sa­ga­reo vaW­ro­bis in­ten­si­vo­ba mniS­vne­lov­nad Sea­sus­ta. yo­ve­li­ve aman da­pi­ris­pi­re­ba rom­sa da
pon­tos So­ris gar­dau­va­li ga­xa­da. Zv. w.I s-Si ro­mis swraf­vas aR­mo­sav­le­Tis­ken win aRud­ga
pon­tos me­fe _ miTridate VI evpatori. miT­ri­da­tem daip­yro da­sav­leT sa­qar­Tve­lo, kol­xe­Ti
da Crdi­loeT Sa­viz­Rvis­pi­re­Ti, bos­fo­ris sa­me­fo. kol­xeTs, ise­ve ro­gorc sxva dap­yro­bil
te­ri­to­riebs, pon­tos mi­marT gar­kveu­li val­de­bu­le­be­bi hqon­da: aqe­dan gah­qon­daT sa­Se­ni ma­
sa­la ge­me­bis­Tvis. Zv. w. 89 wels ro­mael­Ta wa­qe­ze­biT pon­tos omi dauw­yo me­zo­bel­ma biT­vi­niis
me­fem. ro­mi ma­Sin­ve Caer­To om­Si. Tum­ca pir­vel etap­ze miT­ri­da­tem war­ma­te­bas miaR­wia da
ro­mael­Ta sar­da­lic ki Caig­do xel­Si. is trium­fiT Se­vi­da ro­mis aziu­ri pro­vin­ciis udi­des
qa­laq efe­so­Si. mas xvde­bod­nen, ro­gorc ga­ma­Ta­vi­suf­le­bels.
miT­ri­da­tes brZa­ne­biT, mci­rea­ziur qa­la­qeb­Si 80 000-mde ro­mae­li sik­vdi­liT da­sa­jes es
qa­la­qe­bi miT­ri­da­tes brZa­ne­biT da­mou­ki­deb­lad ga­moc­xad­da da xu­Ti wliT ga­da­sa­xa­de­bis­gan
ga­Ta­vi­suf­lda. mci­re azii­dan pon­tos ja­ri sa­ber­ZneT­Si ga­da­vi­da da ro­mae­le­bi iqi­da­nac gaa­
Ze­va. Tum­ca Sem­deg wels sa­ber­ZneT­Si Se­vi­da ro­mau­li ja­ri im drois er­T-er­Ti udi­de­si mxe­
dar­TmTav­ris, sulas me­Tau­ro­biT. su­lam ram­den­jer­me daa­mar­cxa miT­ri­da­te da sa­ber­Zne­Ti­dan
gaa­Ze­va. miT­ri­da­te da­mar­cxda egeo­sis zRvis kun­Zu­leb­sa da mci­re azia­Sic da ami­tom iZu­le­
bu­li gax­da, su­las­Tan mo­la­pa­ra­ke­ba daew­yo. su­las azia­Si did­xans ga­Ce­re­ba ar sur­da, rad­gan
rom­Si si­tua­cia dai­Za­ba. ami­tom Zv. w. 85 wels miT­ri­da­tes­Tan da­do za­vi, rom­lis Ta­nax­ma­dac
pon­tos me­fe gaa­Ta­vi­suf­leb­da dap­yro­bil te­ri­to­riebs, ga­daix­di­da kon­tri­bu­cias, 3 000 ta­
lants da su­las ga­das­cem­da pon­tos sa­me­fos saz­Rvao flo­tis na­wils. I omis Sem­deg su­la rom­
Si dab­run­da. mci­re azia­Si dar­Ce­nil ro­mae­lebs ego­naT, rom pon­tos me­fe da­sus­tda, ami­tom
Zv. w. 83 wels Tavs daes­xnen miT­ri­da­tes, mag­ram da­mar­cxdnen. pon­tos me­fem mi­mar­Ta su­las,
rom­lis Ca­re­vis Se­de­ga­dac aR­dga za­vis pi­ro­be­bi. es mci­re omi miT­ri­da­tes II omad iT­vle­ba.

miTridates III omi da saqarTvelo

rom­Tan war­moe­bul­ma omeb­ma pon­to droe­biT daa­sus­ta. miT­ri­da­tem mSvi­do­bia­no­bis pe­rio­di
Ta­vi­si ar­miis reor­ga­ni­za­cii­sa da gaZ­lie­re­bis­Tvis ga­moi­ye­na. man kar­gi ur­Tier­To­ba daam­ya­ra
Ta­vis aR­mo­sav­leT me­zo­bel­Tan, som­xe­Tis sa­me­fos­Tan, ro­me­lic am pe­riod­Si siZ­lie­ris ze­nit­Si
iyo. som­xeT­Si me­fob­da tigran II didi, ro­mel­mac axa­li de­da­qa­la­qi _ tigranakerti me­so­po­ta­mii­sa
da som­xe­Tis saz­Rvar­ze daaar­sa. miT­ri­da­tem tig­ra­nis qa­liS­vi­li co­lad Seir­To. miT­ri­da­te ar
_32_
egue­bo­da I om­Si mci­re azia­Si gan­cdil wa­ru­ma­teb­lo­bas da axa­li omis­Tvis em­za­de­bo­da. omis da­
saw­ye­bad Se­sa­ba­mi­si sa­ba­bi sWir­de­bo­da. ase­Ti sa­ba­bi kvlav biT­vi­niis sa­me­fom mis­ca. Zv. w. 74 wels
gar­daic­va­la biT­vi­niis me­fe, ro­mel­mac Ta­vi­si sa­me­fo roms uan­der­Za. miT­ri­da­te gar­dac­vli­li
me­fis va­Jis in­te­re­se­bis dam­cve­lad ga­mo­vi­da da ro­mae­lebs omi dauw­yo. se­nat­ma miT­ri­da­tes wi­
naaR­mdeg brZo­la daa­va­la cno­bil sar­dal lukuluss. omis da­saw­yis­Si upi­ra­te­so­bas pon­toe­le­bi
flob­dnen, mag­ram lu­ku­lus­ma moa­xer­xa pon­toe­le­bis ga­Ze­ve­ba jer ro­mau­li te­ri­to­rie­bi­dan, Sem­
deg ki pon­tos sam­flo­be­loeb­Sic ga­da­vi­da. lu­ku­lu­sis Se­te­va Se­Cer­da, rad­gan mxe­dar­TmTav­ris
uki­du­re­si sim­kac­ris ga­mo ja­ris­ka­ce­bi uk­ma­yo­fi­loe­bi iy­vnen. Zv. w. 66 wels se­nat­ma lu­ku­lu­sis
ma­giv­rad pon­tos wi­naaR­mdeg axa­li sar­da­li, gneus pompeusi da­niS­na.­Pzaf­xul­Si pom­peu­si ja­riT
pon­tos sa­me­fo­Si Se­vi­da. miT­ri­da­te mas­Tan brZo­las gaur­bo­da, mag­ram md. ev­frat­Tan ro­mae­le­bi
mas dae­wiv­nen da sas­ti­kad daa­mar­cxes. Se­Si­ne­bul­ma tig­ran­ma miT­ri­da­te aRar mii­Ro. pon­tos me­fem
ibe­riis gav­liT jer kol­xeTs Sea­fa­ra Ta­vi, aqe­dan ki ga­da­vi­da bos­fo­ris sa­me­fo­Si, sa­dac mi­si
va­Ji me­fob­da, Tum­ca ma­le Svil­Tan kon­fliq­tis ga­mo iZu­le­bu­li gax­da, Ta­vi moek­la. som­xe­Tis me­
fe tig­ran II pom­peuss ub­rZol­ve­lad da­neb­da. is ga­moc­xad­da `romis megobrad da mokavSired~, rac
faq­tob­ri­vad va­sa­lo­bas niS­nav­da. Zv. w. 65 wels pom­peu­si qarTls (i­be­rias) moad­ga.
ro­mae­li is­to­ri­ko­se­bi gad­mog­vce­men, rom miT­ri­da­tes mo­kav­Si­ree­bi iy­vnen ar­me­niis me­fe
tig­ran di­di, ibe­riis me­fe artagi da al­ba­ne­Tis me­fe. ro­ca pom­peu­si miT­ri­da­tes dae­dev­na da
ibe­rias miuax­lov­da, ar­tag­ma mo­ci­qu­le­bi gaug­zav­na pom­peuss, ra­Ta daeb­rko­le­bi­na igi, Ta­vad
ki omis­Tvis mza­de­ba daiw­yo. pom­peus­ma es Seit­yo da mou­lod­ne­lad daes­xa Tavs iber­Ta ci­xes.
ar­tag­ma moas­wro gaq­ce­va da mdi­na­re mtkvar­ze ga­de­bu­li xi­dis daw­va. Sem­deg ar­tag­ma pom­peuss
kvlav gaug­zav­na el­Ce­bi. is xi­dis aR­dge­nas da pom­peu­sis ja­ris sur­sa­TiT mo­ma­ra­ge­bas kis­ru­lob­
da. ar­tag­ma es pi­ro­ba mar­Tla Seas­ru­la, mag­ram ro­gorc ki pom­peu­sis ja­ri meo­re na­pir­ze gad­mo­
vi­da, ar­tags See­Sin­da, mdi­na­re arag­vze ga­da­vi­da da iq ga­de­bu­li xi­dic daw­va. mi­si ja­ris­ka­ce­bi,
rom­leb­mac gaq­ce­va ver moas­wres, tyes See­far­nen da ram­de­ni­me dRis man­Zil­ze ma­Ra­li xee­bi­dan
mters is­re­biT anad­gu­reb­dnen. ro­mae­leb­ma xee­bi moW­res da amo­xo­ces isi­ni. sa­bo­lood ar­ta­gi da
pom­peu­si mainc da­zav­dnen. ar­tag­ma mas mZev­lad Svi­le­bi gaug­zav­na, sa­Cuq­rad ki _ oq­ros sa­re­ce­
li, ma­gi­da da sa­me­fo tax­ti. iber­Ta me­fe „ro­mis me­gob­rad da mo­kav­Si­red“ ga­moc­xad­da.

13. respublikuri mmarTvelobis dasasruli romSi

I triumvirati
ro­mis res­pub­li­kis te­ri­to­ria ise gai­zar­da, rom se­nat­sa da kon­su­lebs, rom­le­bic yo­
vel­wliu­rad ic­vle­bod­nen, qvey­nis mar­Tva uWir­daT. ga­nuw­yve­te­li ome­bi ro­mi­dan Sors, aTa­
so­biT ki­lo­met­rze mim­di­na­reob­da da kon­su­lebs yo­vel­Tvis ar hqon­daT imis sa­Sua­le­ba, rom
ja­ris­Tvis Ta­vad exel­mZRva­ne­laT. ami­tom xSi­rad jars ga­moc­di­li mxe­dar­TmTav­re­bi me­Tau­
rob­dnen. am omeb­Si miR­weul­ma war­ma­te­bam da ja­ris da­qi­ra­ve­bu­lad ga­daq­ce­vam sar­dle­bis
av­to­ri­te­ti da gav­le­na Za­lian ga­zar­da. isi­ni se­na­tis da­va­le­biT Tvi­Ton ag­ro­veb­dnen jars,
xel­fass ux­did­dnen da na­davls una­wi­leb­dnen. ami­tom xSi­rad le­gio­ne­re­bi mxo­lod Ta­vis sar­
dals emor­Ci­le­bod­nen da mis­Tvis ne­bis­mie­ris wi­naaR­mdeg ib­rZod­nen. Zv. w. I s.-Si ga­moC­ndnen
sar­dle­bi, rom­leb­sac qvey­nis mar­Tvis pre­ten­zia gauC­ndaT _ su­la, kra­su­si, pom­peu­si, iu­lius
kei­sa­ri, an­to­niu­si da sxv. Zv. w. I s.-is Sua xa­ne­bis­Tvis gan­sa­kuT­re­biT po­pu­la­ru­le­bi iy­vnen
spar­ta­kis ajan­ye­bis Cam­xSo­bi krasusi, xmel­Ta­Sua zRvis me­kob­ree­bis wi­naaR­mdeg da aR­mo­sav­
leT­Si brZo­le­biT sa­xel­gan­Tqmu­li pompeusi da iulius keisari, ro­mel­mac war­ma­te­biT Caax­
So ajan­ye­ba es­pa­neT­Si. am sa­meuls So­ris ga­for­mda arao­fi­cia­lu­ri Se­Tan­xme­ba, yve­la­fer­Si
dax­ma­re­bod­nen er­Tma­neTs. am gaer­Tia­ne­bas Ta­na­med­ro­veeb­ma triumvirati, anu sa­mi ada­mia­nis
_33_
mmar­Tve­lo­ba, uwo­des. ma­Ti mom­xree­bi trium­vi­rats uwo­deb­dnen kav­Sirs Wkuas (iu­lius kei­
sa­ri), Za­la­sa (pom­peu­si) da fuls (kra­su­si) So­ris. I triumviratis mmar­Tve­lo­bis pe­riod­Si
iu­lius kei­sar­ma war­ma­te­biT da­laS­qra ga­lia (ro­mis xel­Si aR­moC­nda uzar­ma­za­ri te­ri­to­ria
md. rai­ni­dan da al­pe­bi­dan at­lan­tis okea­nem­de da pi­ri­nes mTe­bam­de) da bri­ta­ne­Tis sam­xre­Ti.
kra­su­si aR­mo­sav­leT­Si gae­mar­Ta par­Tiis wi­naaR­mdeg sab­rZol­ve­lad; Tum­ca Zv. w. 53 wels mi­si
laS­qa­ri par­Te­leb­ma gaa­nad­gu­res, Ta­vad kra­su­si ki ukan da­xe­vis dros mok­les. mi­si da­Rup­vis
Sem­deg ur­Tier­To­ba dai­Za­ba pom­peus­sa da iu­lius kei­sars So­ris. keis­ris mo­wi­naaR­mde­geeb­ma
pom­peu­si ro­mis er­Tpi­rov­nul mmar­Tve­lad ga­moac­xa­des. am dros kei­sa­ri Ta­vi­si le­gio­ne­biT
ga­lia­Si im­yo­fe­bo­da. md. rubikonTan, ro­me­lic ga­lias ita­liis Zi­ri­Ta­di na­wi­lis­gan yof­da,
man war­moT­qva is­to­riu­li fra­za: `wili nayaria~, mdi­na­re ga­da­la­xa da ita­lia­Si SeiW­ra. daiw­
yo sa­mo­qa­la­qo omi pom­peus­sa da iu­lius kei­sars So­ris, ro­me­lic Zv. w. 48 wels am uka­nas­kne­lis
ga­mar­jve­biT das­rul­da. gaq­ceu­li pom­peu­si eg­vip­te­Si mok­les.
im­pe­riis dam­ya­re­ba rom­Si ga­mar­jve­bis Sem­deg kei­sa­ri rom­Si dab­run­da da faq­tob­ri­vad
qvey­nis er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­li gax­da. is Cae­ria eg­vip­te­Si ate­xil sa­mo­qa­la­qo om­Si da mxa­ri
dau­Wi­ra gar­dac­vli­li me­fis qa­liS­vils, kleopatras, Zmis wi­naaR­mdeg brZo­la­Si. daa­mar­cxa
pon­tos me­fe far­na­ke (miT­ri­da­te VI-s va­Ji), ro­mel­sac mci­re aziis dap­yro­ba sur­da da pom­peu­
sis va­Je­bi, rom­leb­mac es­pa­neT­Si ja­ri Sek­ri­bes mis wi­naaR­mdeg. mag­ram rom­Si res­pub­li­ku­ri
mmar­Tve­lo­bis mom­xre bev­ri se­na­to­ri uk­ma­yo­fi­lo iyo iu­lius keis­ris er­Tpi­rov­nu­li mmar­
Tve­lo­biT. Zv. w. 44 wels maT SeT­qmu­le­ba moaw­yves da kei­sa­ri mok­les. Tum­ca mis mkvle­lebs ro­
mis mo­sax­leo­bam mxa­ri ar dau­Wi­ra da isi­ni iZu­le­bu­li gax­dnen, ro­mi­dan gaq­ceu­liy­vnen. keis­
ris mom­xreeb­ma iu­liu­sis er­Tgu­li Ta­na­Sem­weee­bis markus antoniusis da emilius lepidusis
da si­coc­xle­Si­ve da­niS­nu­li mem­kvid­ris oqtavianes me­Tau­ro­biT ma­Ti ja­re­bi gaa­nad­gu­res. Zv.
w. 43 wels sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si es sa­mi pi­rov­ne­ba mo­vi­da da es is­to­ria­Si II triumviratis
sa­xe­li­Taa cno­bi­li. ga­mar­jve­bu­leb­ma ro­mis mmar­Tve­lo­ba gai­na­wi­les. an­to­niu­si aR­mo­sav­le­
Tis pro­vin­ciebs mar­Tav­da. is dros Zi­ri­Ta­dad eg­vip­tis de­da­qa­laq aleq­san­dria­Si ata­reb­da.
oq­ta­via­ne da­sav­le­Tis pro­vin­cie­bis mmar­Tve­li iyo, xo­lo le­pi­du­si _ af­ri­kis. for­ma­lu­rad
roms sa­mi­ve trium­vi­ri mar­Tav­da, mag­ram imis ga­mo, rom an­to­niu­si aleq­san­dria­Si im­yo­fe­bo­da,
xo­lo le­pi­du­si af­ri­ka­Si, rom­Si rea­lu­rad oq­ta­via­ne mbrZa­neb­lob­da. ma­le es trium­vi­ra­ti
dai­Sa­la. le­pi­du­si ad­re Ca­mo­Sor­da po­li­ti­kur as­pa­rezs. oq­ta­via­ne­sa da an­to­niuss So­ris ki
daiw­yo brZo­la Za­lauf­le­bis­Tvis. an­to­niu­si gas­cil­da cols, oq­ta­via­nes das oq­ta­vias da co­
lad Seir­To eg­vip­tis de­do­fa­li kleo­pat­ra. man kleo­pat­ras ro­mis aR­mo­sav­le­Ti pro­vin­cie­bi
aCu­qa. aman uk­ma­yo­fi­le­ba ga­moiw­via ro­mis se­na­to­rebs So­ris, rom­leb­mac an­to­niu­sis das­ja
moiT­xo­ves. oq­ta­via­ne­sa da an­to­niuss So­ris sa­mo­qa­la­qo omi daiw­yo. ga­dam­wyve­ti brZo­la Zv.
w. 31 wels zRva­ze, aq­ciu­mis kon­cxTan mox­da, sa­dac an­to­niu­si da­mar­cxda da aleq­san­dria­Si
gaiq­ca. mom­dev­no wels oq­ta­via­nem eg­vip­te dai­ka­va. an­to­nius­ma da kleo­pat­ram Ta­vi moik­les.
rom­Si oq­ta­via­nes er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­lo­ba dam­yar­da. is gax­da ro­mis pir­ve­li im­pe­ra­to­ri.
man avgustusi (laT. `RvTaeb­ri­vi~) dair­qva da xSi­rad ase moix­se­nie­ben is­to­ri­ko­se­bi.

principati
prin­ci­pa­ti ad­reu­li ro­mis im­pe­riis po­li­ti­ku­ri sis­te­mis aR­mniS­vne­li ter­mi­nia. mas oq­
ta­via­ne av­gus­tu­sis re­for­meb­ma Cau­ya­ra sa­fuZ­ve­li. oq­ta­via­nem da mis­ma mem­kvid­reeb­ma Ta­vis
xel­Si moaq­cies sa­mo­qa­la­qo, sam­xed­ro da re­li­giu­ri Za­lauf­le­ba, gax­dnen umaR­le­si qu­ru­me­bi;
Tum­ca iu­ri­diu­lad am val­de­bu­le­beb­sa da uf­le­ba­mo­si­le­bebs im­pe­ra­to­rebs se­na­ti
da sa­xal­xo kre­ba aZ­lev­da. ofi­cia­lu­rad im­pe­ra­tors Za­lauf­le­bis mem­kvid­reo­biT ga­dae­
ce­mis uf­le­ba ar hqon­da. sa­xel­mwi­fo wyo­bas kvlav `res­pub­li­ka~ er­qva, xo­lo umaR­le­si Ta­nam­
de­bo­bis pirs, im­pe­ra­tors _ `princepsi~ (laT. pir­ve­li, me­Tau­ri). res­pub­li­ku­ri mmar­Tve­lo­
bis or­ga­noe­bi _ sa­xal­xo kre­ba, se­na­ti da a.S. kvlav ar­se­bob­da, oRond mkveT­rad Sez­Ru­du­li
_34_
uf­le­ba­mo­si­le­be­biT. Tu ad­re isi­ni ro­mis mo­qa­la­qe­Ta in­te­re­se­bis ga­mom­xat­ve­li iyo, am­je­rad
sru­lad emor­Ci­le­bod­nen im­pe­ra­tors, prin­cepss. sa­xal­xo kre­ba yo­vel­wliu­rad ir­Cev­da kon­
su­lebs, sa­xal­xo tri­bu­nebs da Ta­nam­de­bo­bis sxva pi­rebs, mag­ram Ta­nam­de­bo­beb­ze yo­vel­Tvis
an oq­ta­via­ne, an mi­si daax­loe­bu­li pi­re­bi xvde­bod­nen. se­nat­Si ken­Wis­yris dros im­pe­ra­to­ri
pir­ve­li ac­xa­deb­da Ta­vis ga­daw­yve­ti­le­bas da se­na­to­re­bi ima­ves imeo­reb­dnen. oq­ta­via­nes mier
Se­mo­Re­bu­li mmar­Tve­lo­bis for­ma mis Sem­dgo­mac ar Sec­vli­la. se­nat­ma im­pe­ra­to­rad oq­ta­via­
nes da­sa­xe­le­bu­li mem­kvid­re, mi­si ge­ri ti­be­riu­si air­Cia.
ax. w. I sau­ku­ne­Si ro­mis saz­Rvre­bi ki­dev uf­ro ga­far­Tov­da. pro­vin­cieb­Si Za­lauf­le­bis
gan­mtki­ce­bis miz­niT im­pe­ra­to­re­bi ja­ris­ka­cebs, rom­leb­mac sam­xed­ro sam­sa­xu­ris va­da daas­
ru­les, mi­webs aZ­lev­dnen. amiT ro­mis ar­mia­Si sam­sa­xu­ri ki­dev uf­ro mim­zid­ve­li gax­da. ax. w.
II s.-is da­saw­yi­si­dan rom­ma Sew­yvi­ta dap­yro­be­bi da sru­lad ga­daer­To im­pe­riis te­ri­to­rie­bis
Se­nar­Cu­ne­ba­ze. am dros Seiq­mna Tav­dac­vi­Ti zRu­dee­bis, ci­xe­si­mag­ree­bis mTe­li sis­te­ma, rom­
le­bic saz­Rvreb­ze gan­lag­da. es si­mag­ree­bi pir­vel rig­Si mi­mar­Tu­li iyo sxva­das­xva meo­ma­ri
to­me­bis (kel­tu­ri, ger­ma­nu­li, Tur­qu­li da sxv.) wi­naaR­mdeg, rom­le­bic xSi­rad es­xmod­nen Tavs
uzar­ma­za­ri ro­mis im­pe­riis te­ri­to­riebs. am te­ri­to­rieb­ze sxva­das­xva war­mo­mav­lo­bis xal­xi
cxov­rob­da, rom­leb­sac ro­mis mo­qa­la­qeo­ba ar hqon­daT da ma­Ti uf­le­be­biT ar sar­geb­lob­
dnen. isi­ni xSi­rad mom­xdu­ri to­me­bis bu­neb­riv mo­kav­Si­ree­bad ga­daiq­ceod­nen xol­me. III s.-Si
imperatorma karakalam ga­mos­ca ka­no­ni, ro­me­lic `karakalas ediqtis~ sa­xe­li­Taa cno­bi­li is­
to­ria­Si. am ediq­tis Ta­nax­mad, ro­mis im­pe­ria­Si yve­la mcxov­re­bi ro­mis mo­qa­la­qed cxad­de­bo­da.

14. diokletianes reformebi. dominati

III sau­ku­ne­Si im­pe­ra­to­re­bis Za­lauf­le­ba Seir­ya. sa­xel­mwi­fo­Si gai­zar­da ar­miis ro­li. xSi­
rad le­gio­ne­rebs tax­tze maT­Tvis sa­sur­ve­li kan­di­da­ti ah­yav­daT. im pe­rio­dis im­pe­ra­to­re­bi
zog­jer `ja­ris­ka­ce­bis im­pe­ra­to­re­ba­dac~ ki iwo­de­bian. isi­ni 2-3 we­li­wads Tu Zleb­dnen tax­
tze. aseT aras­ta­bi­lur mmar­Tve­lo­bas ki qvey­nis­Tvis bev­ri ube­du­re­ba moh­qon­da. Si­nao­me­biT
da­sus­te­bu­li im­pe­ria me­zo­bel ara­ci­vi­li­ze­bul to­mebs wi­naaR­mde­go­bas ve­Rar uwev­da da isi­ni
im­pe­riis te­ri­to­riebs xSi­rad aox­reb­ddnen. `ro­mae­lis~ uf­ro kul­tu­ru­li, vid­re geog­ra­fiu­
li, cne­ba upi­ris­pir­de­bo­da meo­re cne­bas _ bar­ba­ross. ase iwo­de­bod­nen xal­xe­bi, rom­le­bic
im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si ar Se­diod­nen. ro­mis mo­sax­leo­bis udi­de­si na­wi­li dain­te­re­se­bu­li
iyo Zlie­ri mmar­Tve­liT. swo­red aseT pi­ro­beb­Si, 284 wels le­gio­ne­reb­ma im­pe­ra­to­rad das­
ves diok­le­tia­ne, ro­me­lic ni­Wie­ri da ener­giu­li mmar­Tve­li aR­moC­nda. man sxva­das­xva re­
for­ma gaa­ta­ra. swo­red mis sa­xels ukav­Sir­de­ba ro­mis im­pe­riis is­to­ria­Si axa­li eta­pis _
`dominatis~ da­saw­yi­si. `do­mi­na­ti~ gvian­de­li ro­mis im­pe­riis (IV-V ss.) po­li­ti­ku­ri sis­te­maa,
ro­me­lic diok­le­tia­nes re­for­me­bis Se­de­gad Seiq­mna. qvey­nis po­li­ti­ku­ri da so­cia­lu­ri sta­
bi­lu­ro­bis­Tvis gai­zar­da im­pe­ra­to­ris Za­lauf­le­ba. ro­de­sac dai­na­xa, rom uzar­ma­zar im­pe­rias
mar­to ver mar­Tav­da, diok­le­tia­nem Ta­nam­mar­Tve­le­bi da­niS­na, anu Seq­mna `tetrarqia~ (oT­xi
im­pe­ra­to­ris mmar­Tve­lo­ba). Ta­vad diok­le­tia­ne da mi­si Ta­na­meb­rZo­li maq­si­mia­ne av­gus­tu­se­bad
iwo­de­bod­nen, xo­lo ma­Ti Ta­na­Sem­wee­bi _ keis­re­bad. Ti­Toeu­li maT­ga­ni im­pe­riis gar­kveul na­
wils mar­Tav­da. keis­re­bi av­gus­tu­se­bis mem­kvid­ree­bad iT­vle­bod­nen, anu da­wes­da saim­pe­ra­to­ro
Za­lauf­le­bis mem­kvid­reo­biT ga­da­ce­mis sis­te­ma. se­na­ti ve­Rar ereo­da sa­xel­mwi­fos saq­meeb­Si.
diok­le­tia­nes va­rau­diT amiT im­pe­riis er­Tia­no­ba gan­mtkic­de­bo­da da gaad­vil­de­bo­da im­pe­riis
saz­Rvre­bis dac­va. mis dros Seiq­mna sai­dum­lo po­li­cia. is See­ca­da, saim­pe­ra­to­ro Za­lauf­le­ba
mdid­ru­li ka­ris ce­re­mo­nie­bi­Tac ga­nem­tki­ce­bi­na. mag., Se­moi­Res im­pe­ra­to­ri­sad­mi mi­sal­me­bis
_35_
we­si _ un­da mie­mar­TaT: do­mi­nus (laT. `ba­to­ni~, sax­lis pat­ro­ni~). swo­red aqe­dan wa­mo­vi­da
diok­le­tia­nes mier Seq­mni­li sis­te­mis sa­xe­li `dominati~.
samxedro reforma. diok­le­tia­nem­de le­gio­ne­bi cal­keul pro­vin­ciebs iy­vnen mi­mag­re­bu­li
da sa­Wi­roe­bis Sem­Txve­va­Si Zne­li iyo ma­Ti sxva ad­gi­las ga­day­va­na. man ja­ri or Zi­ri­Tad ka­te­
go­riad da­yo: sa­saz­Rvro ja­re­bad, rom­le­bic mud­mi­vad im­yo­fe­bod­nen gan­saz­Rvrul sa­saz­Rvro
zol­Si da mo­bi­lur na­wi­le­bad. sa­Wi­roe­bis Sem­Txve­va­Si ma­Ti er­Ti ad­gi­li­dan sxva­gan ga­das­ro­
la SeiZ­le­bo­da. di­di mniS­vne­lo­ba mie­ni­Wa dis­cip­li­nas da sam­xed­ro su­lis aR­dge­nas. sa­Wi­ro
iyo ja­ris rao­de­no­bis mniS­vne­lov­nad gaz­rda. diok­le­tia­nem­de ar­mia, ro­gorc we­si, mo­xa­li­
see­biT iyo da­kom­pleq­te­bu­li. aseT pi­ro­beb­Si ar­miis rao­de­no­bis mkveT­ri zrda SeuZ­le­be­li
iyo. diok­le­tia­nem Se­moi­Ro sa­yo­vel­Tao gaw­ve­va. man msxvil da sa­Sua­lo mi­waT­mflo­be­lebs
daa­va­la, sa­xel­mwi­fos­Tvis gar­kveu­li rao­de­no­bis mo­laS­qree­bi ga­moe­yoT. gaw­ve­va yo­vel­wliu­
ri iyo, oRond rek­ru­tebs im­pe­riis yve­la pro­vin­cii­dan ar iw­vev­dnen. da­cu­li iyo ri­gi­To­ba.
ase­Ti Ro­nis­Zie­be­biT diok­le­tia­nem oT­xjer ga­zar­da ro­mau­li ar­miis rao­de­no­ba.
sagadasaxado da finansuri reformebi. diok­le­tia­nes dros ga­tar­da sa­ga­da­sa­xa­do re­for­
mac. sa­ga­da­sa­xa­do er­Teu­li da­sa­mu­Sa­ve­be­li mi­wa gax­da. vi­sac me­ti mi­wa hqon­da, is mets ix­di­da.
be­ga­ra dau­wes­da ita­liis mo­sax­leo­bas, ro­me­lic ad­re mi­wis ga­da­sa­xads ar ix­di­da. moiW­ra axa­
li oq­ros, ver­cxli­sa da spi­len­Zis mo­ne­te­bi. sa­xel­mwi­fo Cae­ria fa­se­bis sa­kiT­xSic. da­wes­da
Sro­mis Ri­re­bu­le­bis ga­da­sa­xa­dis, xel­fa­sis maq­si­ma­lu­ri zRva­ri.
religiuri reforma. diok­le­tia­nem yu­rad­Re­ba miaq­cia re­li­giis sa­kiT­xsac. mis dros isev
gaZ­lier­da Zve­li ro­mau­li re­li­gia. iu­pi­te­ri im­pe­ra­to­re­bis Zi­ri­Tad mfar­ve­lad ga­moc­xad­
da. ama­ve dros, xa­zi gaes­va im­pe­ra­to­re­bis RvTiur war­mo­mav­lo­bas. daiw­yo sxva re­li­gie­bis,
gan­sa­kuT­re­biT qris­tia­no­bis, dev­na. qris­tia­nu­li sar­wmu­noe­ba, ro­me­lic III sau­ku­ne­Si ro­mis
im­pe­ria­Si ar idev­ne­bo­da, xal­xSi, gan­sa­kuT­re­biT ki jar­Si, far­Tod iyo gav­rce­le­bu­li. diok­
le­tia­nem ga­mos­ca spe­cia­lu­ri gan­kar­gu­le­be­bi qris­tia­ne­bis wi­naaR­mdeg.

15. romis imperia da saqarTvelo. urTierToba parTiasa da

sasanur iranTan

romi da qarTlis samefo I saukuneSi

pon­tos sa­me­fos ga­nad­gu­re­bi­sa da kav­ka­sia­Si laS­qro­bis Sem­deg ro­mi ira­nis te­ri­to­ria­ze
mde­ba­re par­Tiis sa­me­fos dau­me­zob­lda. par­Tiam dau­do zRva­ri ro­mis im­pe­riis aR­mo­sav­le­TiT
win­svlas. ma­Ti Sem­dgo­mi ur­Tier­To­ba xan omiT da xan da­za­ve­biT grZel­de­bo­da. aseT pi­ro­beb­Si
ro­mis­Tvis mniS­vne­lo­va­ni iyo qar­Tlis (i­be­riis) me­fee­bis mxar­da­We­ra. qar­TlSi mde­ba­reob­da
`da­ria­lis ka­ri~, ro­me­lic Crdi­loeT da sam­xreT kav­ka­sias er­Tma­neT­Tan akav­Si­reb­da. kav­ka­sio­
nis qe­dis ga­daR­ma cxov­rob­dnen meo­ma­ri mom­Ta­ba­re to­me­bi, rom­le­bic saf­rTxes war­moad­gen­
dnen ro­gorc ro­mis­Tvis, ise par­Tiis­Tvis.
Crdi­loe­Tis gad­mo­sas­vle­le­bi vis xel­Sic iyo, upi­ra­te­so­ba­sac is flob­da. mas SeeZ­lo
dae­qi­ra­ve­bi­na es to­me­bi an ub­ra­lod Se­Tan­xme­bo­da, Ta­vis sam­flo­be­lo­ze gae­ta­re­bi­na da mo­
wi­naaR­mde­gis mi­we­bis­Tvis See­sia. pom­peu­sis laS­qro­bis Sem­deg qar­Tlis sa­me­fo ro­mis va­sa­lad
iT­vle­bo­da da sa­Wi­roe­bis Sem­Txve­va­Si mis mxar­da­sa­We­rad sa­ku­Ta­ri an Crdi­loeT­Si da­qi­ra­ve­
bu­li ja­ri ga­moh­yav­da. ase­Ti mdgo­ma­reo­ba qar­Tlis me­feeb­sac aZ­lev­da xels, rad­gan ma­Sin­de­
li msof­lios uZ­lie­re­si im­pe­riis, ro­mis mxar­da­We­riT sa­ku­Tar saq­meeb­sac ag­va­reb­dnen.
I sau­ku­nis Sua xa­neb­Si rom­sa da par­Tias So­ris som­xe­Tis­Tvis di­di brZo­la gai­mar­Ta. am brZo­
la­Si aq­tiu­rad Cae­ba qar­Tlis sa­me­foc. I s.-is 30-ian wleb­Si par­Tiis me­fem som­xeT­Si ilaS­qra da
_36_
iq sa­ku­Ta­ri Svi­li gaa­me­fa. am dros qar­TlSi miT­ri­da­te me­fob­da. mas ori va­Ji hyav­da _ far­sma­ni
da miT­ri­da­te. ro­mis im­pe­ra­tor tiberiusTan (14-37 ww.) Se­Tan­xme­biT qar­Tlis tax­tis mem­kvid­re
far­sma­ni som­xeT­Si SeiW­ra da iq Ta­vi­si Zma, miT­ri­da­te gaa­me­fa. par­Tiis me­fe ar See­gua am marcxs
da tax­tis mem­kvid­ris oro­dis me­Tau­ro­biT som­xeT­Si ja­ri ga­mog­zav­na. qar­Tve­leb­Tan brZo­la­Si
par­Te­le­bi da­mar­cxdnen, oro­di ki brZo­lis dros far­sman­ma daW­ra. ma­le qar­Tlis me­fe miT­ri­da­
te gar­daic­va­la. mis Sem­deg qar­TlSi farsman I ga­mef­da, som­xe­Tis tax­tze ki mi­si Zma miT­ri­da­te
ij­da. ro­mae­le­bi mix­vdnen, rom qar­Tlis me­feeb­ma par­Tii­sa da ro­mis da­pi­ris­pi­re­biT isar­geb­les
da som­xeT­Si sa­ku­Tar po­li­ti­kas ata­reb­dnen. ami­tom im­pe­ra­tor­ma kaligulam (37-41 ww.) miT­ri­
da­te Ta­vis­Tan dai­ba­ra da daa­pa­tim­ra. amiT par­Te­leb­ma isar­geb­les da som­xe­Tis tax­tze kvlav
Ta­vi­si war­mo­mad­ge­ne­li aiy­va­nes. ro­mae­le­bi iZu­le­bu­li gax­dnen, isev far­sma­nis­Tvis mie­mar­TaT.
axal­ma im­pe­ra­tor­ma, klavdiusma (41-54 ww), miT­ri­da­te ci­xi­dan gaa­Ta­vi­suf­la, ja­ri mis­ca da
som­xeT­Si gag­zav­na. far­sma­ni Ta­vis Zmas tax­tis dab­ru­ne­ba­Si daex­ma­ra, mag­ram miT­ri­da­tes rom­Si
did­xans yof­nam igi ro­mael­Ta er­Tgul mo­kav­Si­red ga­xa­da. is Ta­vi­si Zmis, far­sma­nis sur­vi­lebs
aRar iT­va­lis­wi­neb­da. amis ga­mo maT So­ris ur­Tier­To­ba dai­Za­ba. far­sman­ma Zmis wi­naaR­mdeg Ta­vis
uf­ro­si va­Jis, ra­da­mis­tis ga­mo­ye­ne­ba ga­daw­yvi­ta. ra­da­mis­ti ara­nak­leb am­bi­ciu­ri ada­mia­ni iyo.
qar­Tlis me­fem ga­daw­yvi­ta, ra­da­mis­ti som­xeT­Si gae­me­fe­bi­na. amiT is or kur­dRels iWer­da: qvey­
ni­dan iSo­reb­da dau­mor­Ci­le­bel da sa­me­fo tax­tze pre­ten­ziis mqo­ne Svils da som­xe­Tis tax­ti­dan
Ca­moag­deb­da Ta­vis­Tvis ara­sa­sur­vel Zmas, miT­ri­da­tes. ra­da­mis­tma ma­mi­sa da so­me­xi az­nau­re­bis
na­wi­lis dax­ma­re­biT SeZ­lo miT­ri­da­tes da­mar­cxe­ba da is mok­la, mag­ram im­de­nad mkac­ri mmar­Tve­
li aR­moC­nda, rom som­xe­bi au­jan­ydnen mas da qvey­ni­dan gaa­Ze­ves. som­xeT­Si ki kvlav par­Te­li uf­
lis­wu­li ga­mef­da. som­xe­Tis da­kar­gvis ga­mo far­smans ro­mis im­pe­ra­to­ris wi­na­Se Ta­vis mar­Tle­ba
moux­da. man yve­la­fe­ri ra­da­mists ga­daab­ra­la da is moak­vle­vi­na. som­xe­Tis tax­tis sa­kiT­xi ki
rom­ma da par­Tiam ase ga­daw­yvi­tes: iq par­Te­li uf­lis­wu­li ime­feb­da, oRond sa­me­fo niS­nebs mas
ro­mis im­pe­ra­to­ri ga­moug­zav­ni­da, anu for­ma­lu­rad ro­mis va­sa­lad CaiT­vle­bo­da.

romi da farsman II qveli

II sau­ku­nis Sua xa­neb­Si qar­Tlis sa­me­fo ki­dev uf­ro gaZ­lier­da. amas xe­li Seuw­yo ima­nac,
rom im pe­riod­Si ro­mis im­pe­ria sa­ku­Ta­ri saz­Rvre­bis dac­va­ze zru­nav­da da Ta­vis mo­kav­Si­re
sa­me­foeb­Tan karg ur­Tier­To­bas uf­rTxil­de­bo­da. II s.-is 30-50-ian wleb­Si qar­TlSi me­fob­da
farsman II qveli. man Ta­vi­si sam­flo­be­loe­bi sam­xreT­-da­sav­le­Tis­ken gaa­far­To­va da qar­Tu­li
to­me­biT, Zid­ri­te­biT da­sax­le­bu­li mi­we­bi (Ta­na­med­ro­ve aWa­ris te­ri­to­ria) qar­Tlis sa­me­fos
Seuer­Ta. am dros far­sma­nis sa­me­fos saz­Rvreb­ma Sav zRvam­de miaR­wia.
ro­gorc Cans, es ro­mis im­pe­ra­to­ris adrianes (117-138 ww.) ne­bar­Tvis ga­re­Se gaa­ke­Ta, ra­
mac maT So­ris ur­Tier­To­ba da­Za­ba. 134 wels far­sman II-m Crdi­lo­kav­ka­sie­li meom­re­bi rom­sa
da par­Tias Seu­sia. par­Tiis me­fe iZu­le­bu­li gax­da, isi­ni sa­Cuq­re­biT moe­ci­le­bi­na Ta­vi­dan.
ro­mae­leb­ma sao­ma­ri mza­de­ba daiw­yes, mag­ram omis daw­ye­bam­de Crdi­lo­kav­ka­sie­le­bi na­dav­liT
ukan gab­run­dnen. miu­xe­da­vad ami­sa, ad­ria­ne far­sman­Tan Se­ri­ge­bas cdi­lob­da. ro­de­sac ad­ria­ne
ka­pa­do­kia­Si Ca­vi­da da iq Ta­vi­si mo­kav­Si­re aR­mo­sav­le­Tis me­fee­bi da mTav­re­bi miiw­via, far­smans
yve­la­ze Zvir­fa­si sa­Cuq­re­bi (spi­lo da or­moc­daa­Ti mxe­da­ri) gaug­zav­na.
qar­Tlis me­fem, ro­me­lic Tavs da­mou­ki­deb­lad miiC­nev­da, ad­ria­nes sa­pa­su­xo ZRve­ni (mooq­
ro­vi­li mo­sas­xa­me­bi) gaug­zav­na, mag­ram miw­ve­va­ze ua­ri Tqva. ad­ria­nem far­sma­nis am sa­Cu­qars
das­ci­na da mooq­ro­vi­li wa­mo­sas­xa­me­bi sa­mas dam­na­Sa­ves Caac­va da are­na­ze ga­mouS­va. ro­mae­le­
bi­sa da qar­Tve­le­bis da­me­gob­re­ba mainc mo­xer­xda im­pe­ra­tor antoninus piusis (138-161 ww.)
dros. man aRia­ra far­sma­nis mier zRvis­pi­ra mi­we­bis mier­Te­ba da is rom­Si miiw­via. am­je­rad
qar­Tlis me­fe oja­xiT da di­di ama­liT ew­via roms, sa­dac brwyin­va­le dax­ved­ra mouw­yves. mas
uf­le­ba mis­ces, kapitoliumis ta­Zar­Si msxver­pli See­wi­ra, rac udi­des pa­ti­vad iT­vle­bo­da.
stum­re­bis pa­tiv­sa­ce­mad marsis moedanze ji­ri­Ti gai­mar­Ta, ro­mel­Sic qar­Tve­leb­mac mii­Res
_37_
mo­na­wi­leo­ba. qar­Tve­li me­fi­sa da mi­si mxed­re­bis ji­ri­TiT aR­frTo­va­ne­bul­ma an­to­ni­nus pius­
ma iq­ve aRa­mar­Tvi­na cxen­ze am­xed­re­bu­li far­sma­nis qan­da­ke­ba. qar­TlSi dab­ru­ne­bu­li far­sman
II dro­ga­moS­ve­biT par­Tias awu­xeb­da. par­Tiis me­fem ja­ri ga­mog­zav­na far­sma­nis wi­naaR­mdeg,
mag­ram ver SeZ­lo mi­si da­mar­cxe­ba. saq­me iqam­de mi­vi­da, rom is iZu­le­bu­li gax­da, ro­mis im­pe­
ra­tor­Tan eCiv­la, ra­Ta mas mo­kav­Si­re qar­Tlis me­fe ro­gor­me gae­Ce­re­bi­na. ro­de­sac ama­nac ar
ga­moi­Ro Se­de­gi, par­Te­leb­ma far­sma­nis mza­reu­li mois­yi­des da me­fe mo­wam­les.

sasanuri iranis Camoyalibeba. saSinao da sagareo politika

III sau­ku­nis da­saw­yis­Si Zve­li par­Tiis sa­me­fom ar­se­bo­ba Sew­yvi­ta da mis nan­gre­veb­ze axa­li
ira­nu­li sa­xel­mwi­fo war­moiq­mna. mas sa­Ta­ve­Si sasanianTa dinastia Caud­ga. sa­sa­nian­Ta sag­va­reu­
los da­wi­nau­re­ba ira­nis is­to­riu­li ol­qi­dan _ far­si­dan daiw­yo. far­si pa­tar­-pa­ta­ra sam­flo­
be­loe­bis­gan Sed­ge­bo­da. er­T-er­Ti ase­Ti sam­flo­be­los mmar­Tve­li iyo pa­pa­ki sa­sa­nian­Ta gva­ri­
dan. man moa­xer­xa far­sSi sa­me­fo Za­lauf­le­bis mTlia­nad xel­Si Cag­de­ba, mis­ma vaJ­ma ar­da­Sir­ma
ki es Za­lauf­le­ba uk­ve far­sis me­zo­bel raio­neb­zec ga­nav­rco, par­Tiis me­fe daa­mar­cxa da 226
wels `i­ra­nis Sa­hin­-Sa­had~ (me­fe­Ta me­fed) ekur­Txa. sa­sa­nian­Ta sa­xel­mwi­fo daax­loe­biT ima­ve
te­ri­to­rias moi­cav­da, ra­sac par­Tiis sa­xel­mwi­fo. mi­si de­da­qa­la­qi iyo qte­si­fon­-se­lev­kia.
sa­sa­nia­neb­ma gaauq­mes Ta­vianT te­ri­to­ria­ze ma­nam­de ar­se­bu­li va­sa­lu­ri sa­me­foe­bi da ol­qebs
sa­Ta­ve­Si Ta­vi­si sag­va­reu­los wev­re­bi an Sa­hin­Sa­his da­niS­nu­li mmar­Tve­le­bi Cau­ye­nes. sa­xel­mwi­
fo re­li­giad zoroastrizmi iq­ca. sa­su­lie­ro fe­nis sa­Ta­ve­Si id­ga mog­vpe­tan mog­vpe­ti (uf­ro
gvian­de­li for­ma iyo mo­be­dan mo­be­di). igi er­Tdrou­lad zo­roas­tru­li ek­le­siis Ta­vic iyo da
umaR­le­si mo­sa­mar­Tlec da pir­ve­li ad­gi­li eWi­ra Sa­hin­Sa­his Sem­deg.

sasanuri iranis sagareo politika

sa­sa­nu­ri ira­ni Ta­vi­dan­ve dap­yro­biT po­li­ti­kas daad­ga. is da­sav­le­TiT ro­mis im­pe­rias
dau­pi­ris­pir­da. ira­ni brZo­las awar­moeb­da ze­da me­so­po­ta­miis, si­riis, kav­ka­sii­sa da im sa­
vaW­ro-­sa­qa­rav­no ma­gis­tra­le­bis­Tvis, rom­le­bic xme­la­Ta­Sua zRvas in­doeT­Tan, Sua azia­sa da
Ci­neT­Tan akav­Si­reb­da. rom­Tan brZo­la­Si did war­ma­te­bas miaR­wia Sah­ma Sabur I-ma (241-272 ww.).
man ai­Ro da daan­gria si­riis di­de­bu­li de­da­qa­la­qi _ an­tio­qia; 260 wels ede­sas­Tan ro­mau­li
ar­mia gaa­nad­gu­ra da im­pe­ra­to­ri valeriane tyved Caig­do. im­pe­ra­tors sxva tyveeb­Tan er­Tad
er­T-er­Ti kaS­xlis mSe­neb­lo­ba­ze amu­Sa­veb­dnen. Sa­bur I-is dros som­xe­Ti, qar­Tli da al­ba­ne­Ti
ira­nis va­sa­lu­ri sa­xel­mwi­foe­bi gax­dnen. am pe­rio­dis qar­Tlis me­fe iyo amazaspi. is Sa­bu­ris
er­T-erT war­we­ra­Si mis daq­vem­de­ba­re­bul sxva me­feeb­Tan er­Tad ix­se­nie­ba.
Sa­bu­ris sik­vdi­lis Sem­deg ira­nis tax­tis­Tvis brZo­la daiw­yo da Sa­hi ram­den­jer­me Seic­va­
la. es kar­gad ga­moi­ye­nes ro­mae­leb­ma da ram­de­ni­me brZo­la­Si ira­nel­Ta ja­ri daa­mar­cxes. sa­bo­
lood rom­sa da sa­sa­nur irans So­ris 298 wels q. nizibinSi `or­moc­wlia­ni~ za­vi ga­for­mda, rom­
lis Ta­nax­mad som­xe­Ti da me­so­po­ta­miis na­wi­li, ase­ve qar­Tli ro­mis mflo­be­lo­ba­Si dab­run­da.

16. qristianobis warmoSoba da gavrceleba

Zv. w. I s-Si iu­dea ro­mis im­pe­riis pro­vin­cia iyo. iu­deis te­ri­to­ria­ze mra­va­li re­li­giu­
ri jgu­fi ar­se­bob­da. mo­sax­leo­ba mxsne­lis _ me­siis mo­lo­din­Si iyo. maT sje­ro­daT, rom ro­
mael­Ta ba­to­no­bis­gan maT sam­Sob­los me­sia daix­sni­da. sa­xa­re­ba gad­mog­vcems, rom ax. w. I s.-Si
iu­dea­Si ga­moC­nda ie­so qris­te, ro­me­lic Tavs Rmer­Tis Svi­lad Tvli­da. is xal­xSi da­dio­da
_38_
da qa­da­geb­da, rom Rmer­Ti ma­le sa­mar­Tlia­no­bas daam­ya­reb­da. man bev­ri sas­wau­li moax­di­na.
si­coc­xle­Si­ve ie­sos mra­va­li mim­de­va­ri ga­mouC­nda. ie­som mim­dev­rebs So­ris Ta­vi­dan Tor­me­ti
mo­ci­qu­li ga­moar­Cia, Sem­deg ki maT 70 mci­re mo­ci­qu­li dae­ma­ta. maT daiw­yes msof­lio­Si qris­
tia­no­bis gav­rce­le­ba, anu gax­dnen pir­ve­li mi­sio­ne­re­bi. isi­ni da­diod­nen qa­la­qi­dan qa­laq­Si,
qvey­ni­dan qve­ya­na­Si da qris­tia­no­bas av­rce­leb­dnen.
ro­mis im­pe­ra­to­re­bi Sem­wyna­reb­lu­rad uyu­reb­dnen yve­la re­li­gias, maT So­ris iu­daiz­
msac. Tum­ca qris­tia­no­bis mi­marT daun­do­be­li brZo­la iyo ga­moc­xa­de­bu­li. qris­tia­ne­bi mxo­
lod erT RmerTs aRia­reb­dnen da uar­yof­dnen ro­maul Rmer­Tebs, im­pe­ra­to­ris RvTaeb­rio­bas,
ri­Tac, im­pe­ra­to­re­bis az­riT, Zirs uT­xrid­nen im­pe­riis Zlie­re­bas. ami­tom ro­mau­li ad­mi­
nis­tra­cia ma­sob­ri­vad dev­ni­da qris­tia­nebs. qris­tia­ne­bi uars am­bob­dnen ia­ra­Ris ta­re­ba­zec,
anu, ro­mael­Ta az­riT, uars am­bob­dnen sa­xel­mwi­fo val­de­bu­le­be­bis aR­sru­le­ba­ze. dev­nis ga­mo
pir­ve­li qris­tia­ne­bi fa­ru­lad ik­ri­be­bod­nen katakombebSi da iq lo­cu­lob­dnen. ka­ta­kom­be­bi
mi­wis­qve­Sa xe­lov­nu­ri an bu­neb­ri­vi na­ge­bo­be­bia. maT ad­reu­li qris­tia­nu­li Te­me­bi, gan­sa­kuT­re­
biT ma­Ti dev­nis pe­riod­Si, mic­va­le­bu­le­bis da­sak­rZa­lad an re­li­giu­ri ri­tua­le­bis aR­sas­ru­
leb­lad iye­neb­dnen. ase­Ti ka­ta­kom­be­bi ar­se­bob­da eg­vip­te­Si, si­ria-­pa­les­ti­na­Si, mci­re azia­Si,
xmel­Ta­Sua zRvis kun­Zu­leb­ze, ita­lia­Si. gan­sa­kuT­re­biT bev­ri iyo q. rom­Si. sxva­das­xva qvey­nis
mmar­Tve­le­bi sdev­nid­nen qris­tian mqa­da­geb­lebs, apa­tim­reb­dnen da sik­vdi­liT sjid­nen. gad­mo­
ce­mis mi­xed­viT, mo­ci­qul­Ta­gan bev­ri msof­lios sxva­das­xva kuT­xe­Si wa­me­biT mok­les: pet­re da
pav­le rom­Si im­pe­ra­tor ne­ro­nis dros, an­dria _ sa­ber­ZneT­Si, bar­Tlo­me _ al­ba­neT­Si, svi­mon
ka­na­ne­li _ da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si, af­xa­zeT­Si da a.S.
ax. w. 64 w. ro­mi im­pe­ra­tor ne­ro­nis fa­ru­li brZa­ne­biT ga­daw­ves. xan­Zris ga­Ce­na ne­ron­ma
qris­tia­nebs daab­ra­la da sa­ma­ga­li­Tod da­sa­ja: isi­ni mxe­cebs daag­le­ji­nes da Sem­deg aku­wes.
ro­mis im­pe­ria­Si qris­tian­Ta dev­na daiw­yo. 112 w. im­pe­ra­tor­ma traia­nem brZa­na, yve­la daes­jaT,
vinc ki Tavs qris­tia­nad aRia­reb­da. qris­tia­ne­bi iZu­le­bu­li iy­vnen, sax­lSi fa­ru­lad aRes­ru­
le­bi­naT re­li­giu­ri ri­tua­le­bi. ro­mis im­pe­ria­Si qris­tia­ne­bis ma­sob­ri­vi dev­na mim­di­na­reo­ba
III s.-is bo­lo­sac, im­pe­ra­tor diok­le­tia­nes dros. qris­tia­nu­li gad­mo­ce­mis mi­xed­viT, am dros
awa­mes da Sem­deg Ta­vi moh­kve­Tes ka­pa­do­kiel mxe­dar­TmTa­vars, wm. gior­gis.

17. konstantine I didi. milanis ediqti. saeklesio krebebi

(I - nikeasi da IV - qalkedonis)

tet­rar­qiis Seq­mnam ro­mis im­pe­ria­Si Si­da areu­lo­bebs bo­lo ver mou­Ro. IV sau­ku­nis da­
saw­yis­Si pir­ve­lo­bis­Tvis ram­de­ni­me pi­ri ib­rZo­da. es brZo­la konstantine I didis (306-337 ww.)
ga­mar­jve­biT das­rul­da. 323 wli­dan is ro­mis im­pe­riis er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­li gax­da. man
ro­mis im­pe­riis de­da­qa­la­qi 330 wels aR­mo­sav­leT­Si gad­moi­ta­na. jer ki­dev Zv. w. VII s.-i­dan ev­
ro­pi­sa da aziis saz­Rvar­ze, mar­ma­ri­los zRvis na­pi­ras ar­se­bob­da pa­ta­ra ber­Znu­li ko­lo­nia
bizantioni. swo­red am qa­laq­Si daiw­yo udi­de­si mSe­neb­lo­ba kon­stan­ti­nem _ aa­go sa­sax­lee­bi,
taZ­re­bi, aba­noe­bi, ipod­ro­mi, Se­moz­Ru­da axa­li ga­lav­ne­biT da koS­ke­biT. kon­stan­ti­nem qa­laqs
sa­xe­li Seuc­va­la da Ta­vi­si sa­xe­li _ konstantinopoli daar­qva.
kon­stan­ti­ne I xe­dav­da, rom qris­tia­no­ba im­pe­ria­Si uf­ro da uf­ro vrcel­de­bo­da, mas di­di
gav­le­na hqon­da mo­sax­leo­ba­Si. 313 wels man mi­lan­Si ga­mos­ca gan­kar­gu­le­ba, ro­me­lic `milanis
ediqtis~ sa­xe­li­Taa cno­bi­li. am gan­kar­gu­le­bis Ta­nax­mad qris­tia­nebs ne­ba daer­ToT, aS­ka­rad
Sek­re­bi­liy­vnen da taZ­re­bi ae­goT. faq­tob­ri­vad am droi­dan qris­tia­no­ba ro­mis im­pe­riis sa­xel­
mwi­fo re­li­giad ga­moc­xad­da. mi­la­nis ediq­tis mi­Re­bis Sem­deg qris­tia­nu­li re­li­gia swra­fad
gav­rcel­da ro­mis im­pe­ria­Si. mar­Ta­lia, kon­stan­ti­ne I jer ar iyo qris­tia­ni, mag­ram yo­vel­mxriv
_39_
mfar­ve­lob­da am re­li­gias. is Tvli­da, rom sa­xel­mwi­fo­sa da re­li­giis er­Tia­no­ba qvey­nis siZ­
lie­ris­Tvis Za­lian mniS­vne­lo­va­ni iyo. kon­stan­ti­ne Ta­va­dac ereo­da ek­le­siis saq­meeb­Si. amis
na­Te­li da­das­tu­re­baa I msoflio saeklesio kreba, ro­me­lic q. nikeaSi Ca­tar­da. qris­tia­no­bis
gav­rce­le­bis pir­vel xa­neb­Si bev­ri sa­su­lie­ro moR­va­we ver Tan­xmde­bo­da sxva­das­xva dog­ma­tur
sa­kiT­xze. ek­le­siis wiaR­Si war­moiq­mna bev­ri mim­di­na­reo­ba, rom­le­bic sxva­das­xvag­va­rad xsnid­
nen ie­so qris­tes arss. IV sau­ku­nis da­saw­yis­Si im­pe­riis zo­gierT re­gion­Si po­pu­la­ru­li gax­da
eg­vip­te­Si war­mo­So­bi­li mim­di­na­reo­ba _ arianeloba. am mim­di­na­reo­bas aleq­san­drie­li mRvdlis
ario­zis sa­xe­li daer­qva. aria­ne­lo­bas bev­ri mim­de­va­ri gauC­nda. am sa­kiT­xeb­ze ise­Ti ka­ma­Ti at­
yda, rom im­pe­riis sxva­das­xva re­gion­Si mar­Tlma­di­deb­leb­sa da aria­ne­lebs So­ris xel­Car­Tul
da­pi­ris­pi­re­bam­dec ki mi­dio­da saq­me. qve­ya­na­Si si­tua­cia ise dai­Za­ba, rom ara mxo­lod ek­le­
siis, ara­med im­pe­riis er­Tia­no­ba­sac Seeq­mna saf­rTxe. kon­stan­ti­nem 325 wels I saek­le­sio kre­ba
moiw­via ni­kea­Si, sa­dac msof­lios sxva­das­xva kuT­xi­dan 318 epis­ko­po­si Ca­mo­vi­da. maT So­ris iyo
biW­vin­Tis epis­ko­po­si stra­to­fi­le. am kre­ba­ze aria­ne­lo­ba daig­mo da ere­sad, mwva­leb­lo­
bad ga­moc­xad­da. ario­zi ek­le­sii­dan gan­kve­Tes. rwme­nis sim­bo­lod wm. sa­me­bis (ma­ma Rmer­Ti, Ze
Rmer­Ti da su­liw­min­da) er­Tar­so­ba (er­Tia­no­ba) ga­moc­xad­da. ama­ve kre­ba­ze da­das­tur­da oT­xi
um­sxvi­le­si mit­ro­po­liis _ romis, aleqsandriis, antioqiisa da ierusalimis epis­ko­po­se­bis
upi­ra­te­so­ba. Sem­dgom msof­lio saek­le­sio kre­ba­ze ase­ve ro­mae­li epis­ko­po­sis pa­tiv­Si aiy­va­nes
konstantinopolis epis­ko­po­si.

III da IV msoflio saeklesio kreba

da­pi­ris­pi­re­ba ek­le­sia­Si Sem­dgom­Sic gag­rZel­da. am da­pi­ris­pie­be­bis ga­mo moiw­vies efe­
sos III (431 w.) da qal­ke­do­nis IV (451 w.) msof­lio saek­le­sio kre­be­bi. III saek­le­sio kre­ba moiw­
vies nes­to­ris mwva­leb­lo­bis da­sag­mo­bad. kon­stan­ti­no­po­lis epis­ko­po­si nes­to­ri aRia­reb­da
ra qris­tes or bu­ne­bas, RvTiurs da ada­mia­nurs, am­bob­da, rom ma­riam RvTis­mSo­bel­ma Sva ka­ci.
mas, ro­gorc ada­mians, ar SeeZ­lo Rmer­Tis ga­Ce­na. naT­lo­bis Sem­deg ie­so RmerTs Seuer­Tda.
nes­to­ri Tvli­da, rom ma­ria­mis RvTis­mSob­lad mox­se­nie­ba aras­wo­ri iyo. es moZ­Rvre­ba efe­sos III
kre­bam mwva­leb­lo­bad ga­moac­xa­da. Tu­ma­ca ama­ve kre­bis zo­gierT mo­na­wi­les So­ris, rom­leb­mac
dag­mes nes­to­ri da mi­si naaz­re­vi, war­moiS­va axa­li Teo­ria ie­so qris­tes er­Ti, mxo­lod RvTiu­
ri bu­ne­bis Se­sa­xeb. maT monofizitebi (berZ. `mo­nos~ _ er­Ti da `fi­zis~ _ bu­ne­ba) uwo­des. isi­ni
dau­pi­ris­pir­dnen mar­Tlma­di­deb­lebs, rom­le­bic diofizitebi (berZ. `dio~ _ ori da `fi­zis~
_ bu­ne­ba) iy­vnen da ie­sos or saw­yiss _ ada­mia­nurs da RvTiurs aRia­reb­dnen. mo­no­fi­zi­te­bi
uar­yof­dnen qris­tes ada­mia­nur saw­yiss da Tvlid­nen, rom mas­Si mxo­lod RvTiu­ri bu­ne­ba iyo.
es moZ­Rvre­ba daig­mo 451 wels, IV msof­lio saek­le­sio kre­ba­ze qalkedonSi. amis ga­mo xSi­rad
dio­fi­zi­tebs `qal­ke­do­nis kre­bis~ mim­dev­reb­sac uwo­de­ben. sa­qar­Tve­los ek­le­sia, bi­zan­tiu­ri
ek­le­siis msgav­sad, mar­Tlma­di­deb­lur, dio­fi­zi­tur po­zi­cia­ze dar­Ca.

18. qarTlis gaqristianeba

ro­mis kval­dak­val qris­tia­no­ba sa­xel­mwi­fo re­li­giad qar­TlSic ga­moc­xad­da (zo­gi cno­biT

_ 326, zo­giT ki _ 337 wels). am dros qar­TlSi miriani me­fob­da. gad­mo­ce­mis Ta­nax­mad, qris­
tia­no­ba jer ki­dev I s-Si mo­ci­qu­leb­ma _ andria pirvelwodebulma, svimon kananelma da mataTam
iqa­da­ges da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si, mag­ram, ro­gorc aRi­niS­na, qar­Tlis sa­me­fo­Si sa­xel­mwi­fo
re­li­giad igi mxo­lod IV s-is da­saw­yis­Si ga­moc­xad­da. am dros qar­TlSi ka­ba­do­kii­dan Ca­mo­vi­da
wminda nino.
_40_
 „qarTlis moq­ce­vis~ mi­xed­viT, ni­no qar­TlSi Tav­da­pir­ve­lad q. ur­bnis­Si mo­vi­da, sa­dac erT
Tves da­yo. erT dRes man na­xa, rom mTe­li qa­la­qi mcxe­Ta­Si wa­vi­da sa­vaW­rod da sa­lo­ca­vad, ar­
ma­zis­Tvis msxver­plis Se­sa­wi­rad. ni­no maT Tan gay­va. meo­re dRes mTe­li xal­xi ar­ma­zis ci­xis­ken
gae­mar­Ta. maT So­ris iy­vnen mi­rian me­fe da na­na de­do­fa­li. ni­no da­wi­naur­da da maT ar­ma­zis ci­
xe­Si mias­wro. iq man ixi­la ar­ma­zis ker­pi _ spi­len­Zis ka­ci, xel­Si xmliT da zur­mux­tis Tva­le­biT.
mis mar­jvniv oq­ros ker­pi, ga­ci id­ga, xo­lo mar­cxniv _ ver­cxlis ker­pi, gai­mi. ni­no daa­Ro­na im
faq­tma, rom xal­xi Ta­vis ga­ke­Te­bul usu­lo ker­pebs scem­da Tay­vans. man ilo­ca da qris­tes Ses­
Txo­va ker­pe­bis da­lew­va. ro­gorc ki ni­nom loc­va daas­ru­la, ca ma­Sin­ve moiR­rub­la, amo­var­da
sa­Si­ne­li qa­riS­xa­li da mo­vi­da set­yva. xal­xi gaiq­ca. meo­re dRes im ad­gi­las ker­pe­bis nak­va­le­vic
ki aRar iyo. ni­no me­fis me­ba­Res­Tan da­sax­lda did baR­Si, sa­dac ax­la sve­tic­xo­ve­li dgas. aq is 9
Tves cxov­rob­da. ni­nos ze­gav­le­niT me­ba­Re da mi­si co­li gaq­ris­tian­dnen. Sem­deg is qa­laq­ga­reT,
may­vlo­van­Si (ax­lan­de­li „sam­Ta­vi­sis~ sa­kur­Txev­lis ad­gi­las) da­sax­lda da iq lo­cu­lob­da. man
va­zis nas­xla­vis­gan jva­ri gaa­ke­Ta. ase gaa­ta­ra ni­nom 6 we­li. is qris­tia­no­bas fa­ru­lad qa­da­geb­
da da xalxs kur­nav­da. ni­nom de­do­fa­li na­na mZi­me se­nis­gan gan­kur­na da Sem­deg gaaq­ris­tia­na,
mog­via­ne­biT ki mi­ria­nic daar­wmu­na da ma­sac mia­Re­bi­na qris­tia­no­ba. le­gen­dis Ta­nax­mad, mi­ria­ni
Txo­Tis mTeb­Tan (q.gor­Tan) na­di­rob­da. mou­lod­ne­lad ir­gliv Ca­mob­nel­da da me­fe mar­to dar­Ca.
man uku­neT­Si gza ve­Rar gaik­vlia. SeS­fo­Te­bul­ma mi­rian­ma pir­ve­lad dax­ma­re­ba Zvel Rmer­Tebs
Ses­Txo­va, mag­ram uSe­de­god. Sem­deg ni­nos RmerTs See­ved­ra da uku­ni ma­Sin­ve gai­fan­ta. ukan mob­
ru­ne­bul­ma mi­rian­ma ni­no dai­ba­ra da qris­tia­no­ba mii­Ro. man ro­mis im­pe­ra­tors mRvdle­bis ga­
mog­zav­na sTxo­va. sa­nam isi­ni mo­vi­dod­nen, ni­nos rCe­viT mi­rian­ma Ta­vis baR­Si xis ek­le­siis age­ba
brZa­na. Sem­deg ni­nom qris­tia­no­ba ka­xeT­-ku­xeT­Sic gaav­rce­la. ku­xeT­Si ni­no das­neul­da da gar­
daic­va­la. is bodbis monasterSi (q. siR­naR­Tan) dak­rZa­les.
sa­qar­Tve­lo­Si qris­tia­no­bis gav­rce­le­bis Sem­deg axali qarTuli damwerloba Seiq­mna. ma­
nam­de ara­meu­li da ber­Znu­li dam­wer­lo­be­bi ga­moi­ye­ne­bo­da. qar­Tu­li dam­wer­lo­bis uZ­ve­le­si
ni­mu­Se­bi Se­mor­Ce­ni­lia palestinaSi (V sau­ku­nis 30-ia­ni wle­bi), bolnisis sionis kedlebze (V
sau­ku­nis bo­lo), ase­ve aR­sa­niS­na­via VI-­VII ss. mcxeTis warwerebi (jvar­ze).

19. romis imperiis daSla. dasavleT romis imperiis dacema

bizantiis imperiis Camoyalibeba

ro­mis im­pe­ria kon­stan­ti­nes Sem­dgom ki­dev co­ta xans inar­Cu­neb­da er­Tia­no­bas, Tum­ca ase­
Ti di­di sa­xel­mwi­fos er­Ti cen­tri­dan mar­Tva SeuZ­le­be­li iyo. uk­ve 60-ian wleb­Si im­pe­rias
kvlav ori im­pe­ra­to­ri mar­Tav­da, 395 wels ki gar­dac­vli­li im­pe­ra­to­ris Teodosis anderZis
Ta­nax­mad, im­pe­riis aR­mo­sav­le­Ti uf­ros vaJs ar­ka­diuss, xo­lo da­sav­le­Ti _ um­cross ho­no­
riuss er­go. ro­mis im­pe­ria sa­bo­lood dai­Sa­la or na­wi­lad: da­sav­leT ro­mi­sa da aR­mo­sav­leT
ro­mis im­pe­rie­bad. am uka­nas­knels mog­via­ne­biT bizantiis im­pe­riis (kon­stan­ti­no­po­lis Zve­li
sa­xe­lis pa­tiv­sa­ce­mad) sa­xe­liT moix­se­nie­ben.

xalxTa didi gadasaxleba da evropis politikuri ruka V-VI ss.-Si

III sau­ku­ni­dan ro­mis om­pe­riis saz­Rvrebs bar­ba­ro­su­li to­me­bi dae­muq­rnen. isi­ni ev­ra­ziis
sxva­das­xva ad­gi­li­dan moe­mar­Te­bod­nen. am pro­cess xalxTa didi gadasaxleba ewoda. ra mi­ze­zeb­
ma ga­moiw­via am xal­xe­bis mig­ra­cia? ma­Ti na­wi­li mom­Ta­ba­re cxov­re­bas mis­dev­da da maT sa­qo­nels
da cxe­nebs sul axal­-a­xa­li sa­Zov­re­bi sWir­de­bo­da. amis gar­da, isi­ni mi­we­bi­sa da na­dav­lis­Tvis
_41_
er­Tma­neTs eb­rZod­nen da da­mar­cxe­bu­le­bi iZu­le­bu­li iy­vnen, mie­to­ve­bi­naT uk­ve aT­vi­se­bu­li te­
ri­to­ria da sxva­gan ga­da­sax­le­bu­liy­vnen. sxva to­me­bis­gan Se­viw­roe­bu­li hunebi da­sav­le­Tis­ken
daiZ­rnen. maT Sea­viw­ro­ves alanebi da guTebi. IV sau­ku­ne­Si aR­mo­sav­leT ev­ro­pi­dan da­sav­le­Tis­
ken daiZ­rnen da ro­mis im­pe­riis Crdi­loeT saz­Rvrebs miuax­lov­dnen gu­Te­bi. maT Sea­viw­ro­ves
ger­ma­nu­li to­mi van­da­le­bi, V s.-is Sua xa­neb­Si hu­ne­bi gah­yvnen gu­Te­bis mier gak­va­lul gzas
ev­ro­pis­ken da un­gre­Tis te­ri­to­ria­ze da­sax­ldnen. gu­Te­bi ki­dev uf­ro da­sav­le­TiT ga­da­vid­
nen. Se­de­gad sxva­das­xva bar­ba­ro­sul­ma to­meb­ma _ gu­Teb­ma, van­da­leb­ma, sve­veb­ma, hu­neb­ma, fran­
keb­ma, ale­ma­neb­ma da sxv. ro­mis im­pe­riis saz­Rvrebs ram­de­ni­me mxri­dan Seu­ties. gu­Te­bis na­wi­li,
ostguTebi (aRm. gu­Te­bi) hu­neb­ma dai­mor­Ci­les, xo­lo vestguTebi (das. gu­Te­bi) im­pe­ra­tor va­len­
tis ne­bar­TviT im­pe­riis sa­saz­Rvro te­ri­to­rieb­ze, me­zia­sa da Tra­kia­Si da­sax­ldnen. ves­tgu­Te­bi
kar­gi meom­re­bi iy­vnen da im­pe­ra­to­re­bi maT xSi­rad qi­raob­dnen. Tum­ca ma­le maT So­ris ur­Tier­
To­ba ga­fuW­da. ro­mae­leb­ma ves­tgu­Tebs di­di ga­da­sa­xa­de­bi dau­we­ses, amis ga­mo isi­ni ajan­ydnen
da 378 wels adrianopolTan ro­mae­le­bi daa­mar­cxes: am brZo­la­Si im­pe­ra­to­ri va­len­ti da mi­si
sar­dle­bis ume­te­so­ba dai­Rup­nen. ves­tgu­Teb­ma ala­neb­Tan da hu­neb­Tan er­Tad di­di gaer­Tia­ne­ba
Seq­mnes. maT­ma ar­miam mTe­li bal­ka­ne­Ti dai­ka­va da kon­stan­ti­no­pols dae­muq­ra.

dasavleT romis imperiis dacema

V sau­ku­ni­dan ga­nax­lda ves­tgu­Te­bis Tav­das­xme­bi im­pe­riis ori­ve na­wil­ze. gan­sa­kuT­re­biT
da­za­ral­da ita­lia. ves­tgu­Te­bis me­fe jer bal­ka­neTs daes­xa Tavs, Sem­deg ki ita­liis­ken ga­dai­
nac­vla. Tav­da­pir­ve­lad da­sav­leT ro­mis im­pe­ra­tor­ma di­di fu­la­di kom­pen­sa­ciis sa­nac­vlod
mis­gan Ta­vis dax­sna SeZ­lo, mag­ram 410 wels alarixma ro­mi ai­Ro da ga­Zar­cva. am faq­tma di­di
re­zo­nan­si ga­moiw­via ma­Sin­del msof­lio­Si. qris­tia­ni moR­va­wee­bi, epis­ko­po­se­bi av­gus­ti­ne (i­gi­
ve ne­ta­ri av­gus­ti­ne) da oro­ziu­si Tvlid­nen, rom ro­mi cod­vi­li war­su­lis ga­mo dai­sa­ja da
mi­si da­ce­ma Zvel cod­veb­ze Su­ris­Zie­ba iyo. ala­rix­ma ma­le da­to­va ita­lia da ga­lia­Si ga­da­vi­da.
Tum­ca da­sus­te­bu­li da­sav­leT ro­mis im­pe­ria wi­naaR­mde­go­bas ve­Rar uwev­da sxva­das­xva bar­ba­
ro­sul to­mebs.
V s.-is I na­xe­var­Si van­da­le­bi, sve­ve­bi da ala­ne­bi pi­re­nes na­xe­var­kun­Zul­ze dam­kvid­rdnen.
mog­via­ne­biT van­da­leb­ma af­ri­kis Crd. sa­na­pi­roe­bi dai­ka­ves. 30-ian wleb­Si aR­mo­sav­leT ev­ro­
pa­Si, bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zu­lis Crdi­loe­TiT hu­ne­bis be­lad­ma atilam hu­ne­bis di­di gaer­
Tia­ne­ba Seq­mna. man ram­den­jer­me da­laS­qra da­sav­leT ro­mis im­pe­riis mi­we­bi. 451 wels ga­lia­Si,
katalaunis velze di­di brZo­la gai­mar­Ta er­Ti mxriv ati­las ja­reb­sa da meo­re mxriv ro­mae­
leb­sa da ves­tgu­Tebs So­ris. ati­la da­mar­cxda da ukan dai­xia.
hu­ne­bis Se­mo­se­ve­bis­gan da­sav­leT ro­mi 453 wels ati­las gar­dac­va­le­bam ix­sna. Tum­ca 455
wels ro­mi van­da­leb­ma ai­Res da ga­Zar­cves. qa­la­qis ngre­va da Zar­cva or kvi­ras grZel­de­bo­da.
isi­ni am­tvrev­dnen qan­da­ke­bebs, wvav­dnen wig­nebs da sax­lebs. mas Sem­deg kul­tu­ris Zeg­le­bis
ma­sob­riv ga­nad­gu­re­bas vandalizms uwo­de­ben. van­da­leb­ma uam­ra­vi tyve, maT So­ris im­pe­ra­to­
ris meuR­le, waiy­va­nes da ukan gab­run­dnen. mar­Ta­lia, im­pe­ra­to­re­bis Za­lauf­le­ba isev aR­dga,
mag­ram ro­mis dRee­bi daT­vli­li iyo. 476 wels ger­ma­ne­li da­qi­ra­ve­bu­le­bis me­Taur­ma odoakrma
das. ro­mis uka­nas­kne­li im­pe­ra­to­ri ru­mu­lus av­gus­tu­si tax­ti­dan ga­daa­ye­na da Ta­vi me­fed
ga­moac­xa­da. es faq­ti iT­vle­ba da­sav­leT ro­mis im­pe­riis da­sas­ru­lad.

evropis politikuri ruka

VI sau­ku­ne­Si xal­xTa di­di ga­da­sax­le­bis Se­de­gad da­sav­leT ro­mis im­pe­riis yo­fil te­ri­to­
ria­ze axa­li sa­xel­mwi­foe­bi war­moiq­mna. ita­lia­Si odoak­ris ga­me­fe­bis Sem­deg mas dau­pi­ris­pir­
da os­tgu­Te­bis tom­Ta gaer­Tia­ne­ba da ma­Ti be­la­di Teo­do­ri­xi. Teo­do­ri­xi bi­zan­tiis sa­me­fo
kar­ze gai­zar­da, sa­dac is mZev­lad iyo gag­zav­ni­li. man Ta­vi ga­moi­Ci­na, ro­gorc ni­Wier­ma sar­
_42_
dal­ma. bi­zan­tie­leb­ma swo­red mas daa­va­les ita­lii­dan odoak­ris ga­Ze­ve­ba, rac V s.-is bo­los
Teo­do­rix­ma war­ma­te­biT Seas­ru­la da ita­liis cen­tra­lur da sam­xreT na­wil­Si Seiq­mna os­tgu­
Te­bis sa­me­fo. am sa­me­fos did­xans ar uar­se­bia, rad­gan VI s.-is Sua xa­neb­Si bi­zan­tie­leb­ma daa­
mar­cxes ma­Ti me­fe to­ti­la da ita­lia­Si ga­ba­ton­dnen. Tum­ca arc aman gas­ta­na did­xans, rad­gan
VI s.-is 60-ian wleb­Si ita­lia­Si SeiW­rnen da mi­si Crdi­loe­Ti da cen­tra­lu­ri re­gio­ne­bi ro­
mam­de da­laS­qres ger­ma­nul­ma to­meb­ma, lan­go­bar­deb­ma, anu lom­bar­deb­ma, rom­leb­mac sa­ku­Ta­ri
sa­xel­mwi­fo Ca­moa­ya­li­bes (lan­go­bar­de­bis sa­xe­li­dan mo­dis Ta­na­med­ro­ve Crdi­lo­-aR­mo­sav­leT
ita­liis ol­qis sa­xe­li lom­bar­dia).
V s.-i­dan ger­ma­nu­li to­me­bi anglebi, saqsebi da iutebi bri­ta­ne­Tis kun­Zul­ze ga­da­vid­nen
da mi­si aT­vi­se­ba daiw­yes. aq maT daa­mar­cxes ad­gi­lob­ri­vi kel­tu­ri to­me­bi bri­te­bi. bri­te­bis
na­wi­li ga­nad­gur­da, na­wi­li ki uel­sSi, Sot­lan­dia­Si da saf­ran­ge­Tis Crd. sa­na­pi­ro­ze _ bre­
tan­Si ga­da­sax­lda. bri­ta­neT­Si SeW­ril­ma ger­ma­nul­ma to­meb­ma VI s.-Si Seq­mnes Svi­di sa­me­fo: an­
gleb­ma _ sa­mi, saq­seb­mac _ sa­mi da iu­teb­ma _ er­Ti.

frankTa samefos Camoyalibeba

V s.-is Sua xa­ne­bi­dan ga­lia­Si, Ta­na­med­ro­ve saf­ran­ge­Tis te­ri­to­ria­ze, Ca­mo­ya­lib­da ves­tgu­
Te­bis, xo­lo 70-ia­ni wle­bi­dan bur­gun­de­bis (germ. to­mi) sa­me­foe­bi. V s.-is bo­los ga­lia­Si sxva
ger­ma­nu­li to­me­bi _ fran­ke­bi SeiW­rnen. am drois­Tvis fran­ke­bis sa­Ta­ve­Si merovingebis sag­va­reu­
los war­mo­mad­ge­ne­li xlodvigi (481-511 ww.) id­ga. man co­lad Seir­To bur­gun­diis me­fis qa­liS­
vi­li klo­til­da, ri­Tac bur­gun­diis me­fe mo­kav­Si­red gai­xa­da. xlod­vig­ma daa­mar­cxa ves­tgu­Te­bi
da ma­Ti mo­kav­Si­re ale­ma­ne­bi da TiT­qmis mTe­li saf­ran­ge­Ti dai­ka­va. ase Ca­mo­ya­lib­da frankTa
pir­ve­li sa­xel­mwi­fo. VI s.-is 30-ian wleb­Si fran­kTa me­fem bur­gun­diac Seier­Ta. fran­ke­bis mier
da­mar­cxe­bu­li ves­tgu­Te­bi sam­xre­TiT, es­pa­neT­Si ga­da­vid­nen, sa­dac sa­ku­Ta­ri sa­me­fo Seq­mnes.

20. irani da bizantia maxlobel aRmosavleTsa da samxreT

kavkasiaSi V- VI ss. I naxevarSi

387 wlis zavi da irani da bizantia V saukuneSi

ro­mis im­pe­ria­sa da sa­sa­nur irans So­ris III sau­ku­ne­Si daw­ye­bu­li da­pi­ris­pi­re­ba Sem­dgom sau­
ku­neeb­Sic gag­rZel­da. isi­ni Zi­ri­Ta­dad max­lo­be­li aR­mo­sav­le­Ti­sa da kav­ka­sii­saT­vis ib­rZod­nen.
max­lo­bel aR­mo­sav­leT­Si ga­dio­da um­niS­vne­lo­va­ne­si sa­vaW­ro-­sa­qa­rav­no gze­bi, rom­le­bic da­sav­
le­Tis sam­ya­ros in­doeT­Tan da Ci­neT­Tan akav­Si­reb­da. am gze­bi­sa da maT­ze mde­ba­re mniS­vne­lo­va­ni
qa­la­qe­bis kon­tro­li ori­ve sa­xel­mwi­fos in­te­re­seb­Si Se­dio­da. amiT isi­ni mniS­vne­lo­van Se­mo­sa­
vals mii­Reb­dnen. amis gar­da, me­so­po­ta­mii­sa da mci­re aziis aR­mo­sav­leT na­wi­lis flo­ba imas niS­
nav­da, rom Ta­vi­suf­lad SeiZ­le­bo­da sam­xre­TiT, ara­be­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze mcxov­re­bi mom­Ta­ba­re
ara­be­bis da­qi­ra­ve­ba da me­to­qis wi­naaR­mdeg om­Si ga­mo­ye­ne­ba. ase­Ti­ve in­te­re­se­bi amoZ­ra­veb­daT
bi­zan­tias da irans sam­xreT kav­ka­sia­Si. maT­Tvis mniS­vne­lo­va­ni iyo sa­vaW­ro gze­bi som­xeT­Si, sa­
qar­Tve­lo­sa da al­ba­neT­Si da kav­ka­sio­nis qe­dis gad­mo­sas­vle­le­bi, sa­dac sxva­das­xva mom­Ta­ba­re,
meo­ma­ri xal­xi bi­nad­rob­da. ma­Ti Se­mo­se­ve­bi ori­ve sa­xel­mwi­fos­Tvis da­man­gre­ve­li iyo; ama­ve
dros, vis xel­Sic iyo es gad­mo­sas­vle­le­bi, upi­ra­te­so­ba­sac is flob­da me­to­qis wi­naaR­mdeg _
mas SeeZ­lo es meom­re­bi dae­qi­ra­ve­bi­na an ga­sas­vle­li mie­ca da See­sia me­zo­be­li sa­xel­mwi­fos­Tvis.
IV sau­ku­ne­Si omi ram­den­jer­me ga­nax­lda. sa­bo­lood war­ma­te­bas iran­ma miaR­wia. 387 wlis
zaviT sam­xreT kav­ka­sia gav­le­nis sfe­roe­bad gai­yo: da­sav­leT sa­qar­Tve­lo (eg­ri­sis sa­me­fo) da
som­xe­Tis da­sav­le­Ti na­wi­li roms, xo­lo som­xe­Tis Zi­ri­Ta­di, oT­xi me­xu­Te­di na­wi­li, qar­Tli da
_43_
al­ba­ne­Ti irans er­go. max­lo­bel aR­mo­sav­leT­Si ise­Ti mniS­vne­lo­va­ni qa­la­qic, ro­go­ric iyo ni­
zi­bi­ni, irans dar­Ca. am droi­dan iran­ma mtki­ced da di­di xniT moi­ki­da fe­xi sam­xreT kav­ka­sia­Si.
V s.-is pir­vel meoT­xed­Si iran­sa da aR­mo­sav­leT ro­mis im­pe­rias _ bi­zan­tias So­ris Zi­ri­Ta­dad
mSvi­do­ba su­fev­da. amis mi­ze­zi is iyo, rom ori­ve sa­xel­mwi­fos uwev­da brZo­la mom­Ta­ba­ree­bis
wi­naaR­mdeg: bi­zan­tias un­gre­Ti­dan Se­mo­su­li hu­ne­bis, xo­lo irans Crdi­lo kav­ka­sia­sa da Sua
azii­dan Se­moW­ri­li hu­ni-­ki­da­ri­te­bi­sa da hu­ni­-ef­ta­li­te­bis wi­naaR­mdeg.
swo­red V s.-Si mo­xer­xda Se­Tan­xme­ba kav­ka­sio­nis ga­da­sas­vle­le­bis _ da­ria­li­sa da da­ru­
ban­dis er­Tob­li­vad dac­vis Se­sa­xeb. iran­ma val­de­bu­le­ba ai­Ro, daec­va es ga­da­sas­vle­le­bi da
ae­go ci­xee­bi, xo­lo bi­zan­tia am si­mag­ree­bis dac­vis sa­nac­vlod fuls ux­di­da irans. ase­Ti Se­
da­re­bi­Ti mSvi­do­ba sa­Sua­le­bas aZ­lev­da am or did sa­xel­mwi­fos, dap­yro­bil qvey­neb­Si sa­ku­Ta­
ri po­li­ti­ka uf­ro ag­re­siu­lad gae­ta­re­bi­na. iran­ma 428 wels me­fo­ba gaauq­ma som­xeT­Si, xo­lo
463 wels _ al­ba­neT­Si. ama­ve sau­ku­nis Sua xa­neb­Si daiw­yes qris­tia­no­bis dev­na da maz­dea­no­bis
(cec­xlTay­va­nis­mcem­lo­bis) gav­rce­le­ba kav­ka­siis qvey­nebSi. 449 wels ira­nis Sah­ma iez­di­gerd
II-m sam­xreT kav­ka­siis sa­xel­mwi­fo­Ta war­mo­mad­gen­le­bi Ta­vis­Tan miiw­via da maz­dea­no­bis mi­Re­ba
mos­Txo­va. qar­Tve­le­bi, som­xe­bi da al­ba­ne­le­bi iZu­le­bul­ni gax­dnen, Sa­his moT­xov­nas da­mor­Ci­
le­bod­nen, Tum­ca sam­Sob­lo­Si ma­Ti dab­ru­ne­bis Sem­deg, 450 wels sam­xreT kav­ka­sia­Si di­di ajan­
ye­ba daiw­yo sa­sa­nian­Ta wi­naaR­mdeg. ira­ne­leb­ma Zlivs moa­xer­xes ajan­ye­bis Cax­So­ba. kav­ka­siis
xal­xe­bis am­box­ma ira­ni ai­Zu­la, re­li­giu­ri po­li­ti­ka droe­biT Seer­bi­le­bi­na.

qarTlis samefo V saukuneSi. vaxtan gorgasali

miu­xe­da­vad imi­sa, rom V s.-Si di­di ome­bi ar ga­mar­Tu­la am or sa­xel­mwi­fos So­ris, isi­ni
Se­fa­ru­lad mainc cdi­lob­dnen er­Tma­ne­Tis sa­gam­geb­lo te­ri­to­rieb­ze sa­ku­Ta­ri in­te­re­se­bis
dac­vas. amis kar­gi ma­ga­li­Tia sa­qar­Tve­lo: bi­zan­tie­le­bi qar­Tlis, xo­lo ira­ne­le­bi eg­ri­sis
saq­meeb­Si Ca­re­vas cdi­lob­dnen. V s.-is Sua xa­ne­bi­dan qar­TlSi vaxtang I gorgasali me­fob­da.
me­fo­bis pir­vel pe­riod­Si mas, ro­gorc ira­nis va­sals, ira­nis mxa­res, Sua azia­Si hep­ta­li­te­
bis wi­naaR­mdeg om­Si was­vla mou­wia. am omi­dan dab­ru­ne­bu­li vax­tan­gi ga­nag­rZob­da ira­nel­Ta
er­Tgu­le­bas. me­tic, ira­ne­le­bis mxar­da­We­riT Crdi­lo kav­ka­sia­Si da da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­
Sic ki ilaS­qra. Tum­ca ira­nis Sa­hi pe­ro­zi (459-484 ww.) uwin­de­bu­rad dev­ni­da qris­tia­no­bas da
cec­xlTay­va­nis­mcem­lo­bas av­rce­leb­da. qar­TlSi mogvTa uf­ro­si bin­qa­ra­ni taZ­reb­sac ageb­da.
ira­nis Sa­hi ima­sac cdi­lob­da, rom ad­gi­lob­ri­vi di­daz­nau­re­bi dae­pi­ris­pi­re­bi­na me­fis­Tvis. am
pe­riod­Si, 466 wels maz­dea­no­ba mii­Ro qve­mo qar­Tlis pitiaxSma varsqenma, ro­me­lic vax­tangs
aRar emor­Ci­le­bo­da. me­tic, imis ga­mo, rom mas ar mi­ba­Za da qris­tia­no­ba bo­lom­de Sei­nar­Cu­na,
awa­ma sa­ku­Ta­ri co­li Su­Sa­ni­ki, ro­me­lic so­me­xi di­de­bu­le­bis, ma­mi­ko­nian­Ta sag­va­reu­los war­
mo­mad­ge­ne­li iyo. vax­tan­gi aseT vi­Ta­re­bas ver Seu­rig­da. man, pir­vel rig­Si, qar­Tu­li ek­le­
siis reor­ga­ni­za­cia moax­di­na. qar­Tli­dan gan­dev­na Ta­vis­Tvis ara­sa­sur­ve­li mTavarepiskoposi
miqaeli da bi­za­tii­dan qar­Tlis ka­Ta­li­ko­sad pet­re moiw­via. swo­red vax­tan­gis droi­dan da­wes­
da kaTalikosoba. man mcxe­Ta­Si sve­tic­xov­lis xis ek­le­siis ad­gi­las aa­go qvis ek­le­sia, rom­lis
naS­Te­bi ax­la­caa Se­mor­Ce­ni­li.
482 wels moak­vle­vi­na ira­ne­le­bis er­Tgu­li var­sqen pi­tiax­Si da ak­rZa­la maz­dea­ni mog­ve­bis
saq­mia­no­ba qar­TlSi, rac faq­tob­ri­vad ira­ne­le­bis wi­naaR­mdeg ajan­ye­bas niS­nav­da. man ico­da, rom
mar­to ver gaum­klav­de­bo­da ira­ne­lebs, ami­tom som­xebs da al­ba­ne­lebs dau­kav­Sir­da, rom­leb­sac
sa­xel­mwi­foeb­rio­bis aR­dge­na sur­daT. vax­tan­gi so­mex war­Ci­ne­bu­lebs dah­pir­da, rom Crdi­loeT
kav­ka­sia­Si hu­nebs dai­qi­ra­veb­da da ma­Ti dax­ma­re­biT ira­ne­lebs daa­mar­cxeb­dnen. sam­wu­xa­rod, mxo­
lod mci­re­ric­xo­va­ni raz­mis da­qi­ra­ve­ba mo­xer­xda. am dros arc bi­zan­tias eca­la maT da­sax­ma­reb­
lad, Ta­nac im­pe­ra­to­ri iran­Tan za­vis pi­ro­bebs icav­da. 484 wels sam­xreT kav­ka­sia­Si ira­nel­Ta
di­di ja­ri mo­vi­da ha­za­ra­vux­tis sar­dlo­biT. Ta­vi­dan man war­ma­te­bas miaR­wia, mag­ram am dros
Sa­hi perozi Sua azia­Si er­T-er­Ti brZo­lis dros dai­Ru­pa da ira­nel­Ta sar­da­li sas­wra­fod ukan
_44_
gab­run­da. iran­Si ram­de­ni­me wlis gan­mav­lo­ba­Si tax­tis­Tvis brZo­la mim­di­na­reob­da. ami­tom sam­
xreT kav­ka­siis qvey­ne­bis mi­marT uf­ro dam­Tmo­be­bi gax­dnen: qris­tia­ne­bis dev­na Sew­yda, ajan­ye­bis
me­Tau­ri so­mex­Ta mxri­dan va­han ma­mi­ko­nia­ni som­xe­Tis mar­zpa­nad (mmar­Tve­lad) da­niS­nes, xo­lo
al­ba­neT­Si me­fo­ba aRad­gi­nes. ajan­ye­bis Se­de­gad qar­TlSic gaum­jo­bes­da mdgo­ma­reo­ba, aqe­dan
gaiw­vies spar­sTa ja­ri, eg­ris­Si ga­xiz­nu­li vax­tang me­fe qar­TlSi dab­run­da. vax­tan­gi amis Sem­
de­gac ag­rZe­leb­da ira­nel­Ta wi­naaR­mdeg brZo­las da er­T-erT brZo­la­Si mi­Re­bu­li Wri­lo­bis­gan
502 wels dai­Ru­pa ki­dec. vax­tang gor­gas­lis sa­xels ukav­Sir­de­ba q. Tbi­li­sis daar­se­ba, sa­dac,
mi­si an­der­Zis Ta­nax­mad, mis­ma vaJ­ma da­Cim de­da­qa­la­qi gad­moi­ta­na.

mefobis gauqmeba qarTlSi

iran­ma me­fo­ba Tan­da­Ta­no­biT gaauq­ma sam­xreT kav­ka­siis qvey­neb­Si da Sem­deg uSua­lo­dac
Seier­Ta isi­ni: 428 wels _ som­xe­Ti, 463 wels ki _ al­ba­ne­Ti (sa­bo­lood 510 wels). dad­ga qar­
Tlis je­ric. VI s.-is 20-ian wleb­Si ira­nis Sah­ma ka­vad­ma ad­mi­nis­tra­ciu­li re­for­ma ga­na­xor­cie­
la. man mTe­li qve­ya­na 4 kustakad da­yo, ro­mel­Ta sa­Ta­ve­Si spas­pe­te­bi id­gnen. kus­ta­ke­bi Ta­vis
mxriv dai­yo Sah­re­bad, ro­mel­Tac marzpanebi mar­Tav­dnen. kav­ka­siis, anu Crdi­loe­Tis kus­ta­kis
(cen­tri _ q. gan­Za­ki), Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­dio­da: al­ba­ne­Tis, som­xe­Tis, adar­ba­da­ga­ni­sa da qar­
Tlis Sah­re­bi (es uka­nas­kne­li VI sau­ku­nis 30-ia­ni wle­bi­dan).
523 wels ira­nis Sah ka­vads au­jan­yda qar­Tlis me­fe gurgeni. gur­gen­ma bi­zan­tiis im­pe­ra­tor
ius­ti­nes­gan (518-527 ww.) mxo­lod mci­re dax­ma­re­ba mii­Ro da iZu­le­bu­li gax­da, ira­ne­lebs eg­
ris­Si gaq­ceo­da. 532 wels, ro­de­sac iran­-bi­zan­tiis `sau­ku­no za­vi~ dai­do, ro­gorc Cans, sa­bo­
lood ga­for­mda qar­TlSi me­fo­bis gauq­me­ba. qar­TlSi dai­niS­na mar­zpa­ni. `ev­sta­Ti mcxe­Te­lis
wa­me­bi­dan~ cno­bi­lia ori mar­zpa­ni: ve­Jan buz­mi­ri da ar­vand guS­nas­pi. maT xar­kis ak­re­fa da
ja­ris ga­moy­va­na eva­le­bo­daT. qar­TlSi ma­Ti uf­le­be­bi ga­nu­saz­Rvre­li iyo _ sa­mo­qa­la­qo da
sa­sa­mar­Tlo saq­meeb­Si maT ga­dam­wyve­ti sit­yva ekuT­vno­daT. mar­zpans emor­Ci­le­bod­nen: ka­Ta­li­
ko­si, mcxe­Tis ma­ma­sax­li­si, pi­tiax­Si, se­fe­wu­le­bi. mar­za­pa­ni gas­cem­da mi­webs, wya­lo­bas.

egrisis samefo da bizantia V saukuneSi. `didi omianoba~.

ax. w. I s.-is bo­los da­sav­leT sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze ram­de­ni­me sa­me­fo war­moiq­mna,
ro­mel­Ta So­ris yve­la­ze Zlie­ri iyo egrisi, igi­ve lazika, ro­gorc mas ro­mae­le­bi da bi­zan­
tie­le­bi uwo­deb­dnen. IV s.-Si eg­ris­ma sxva sa­me­foe­bi _ af­Si­le­Ti, abaz­gia da sa­ni­ge­Ti Seier­Ta
da mTe­li da­sav­leT sa­qar­Tve­lo gaaer­Tia­na. qvey­nis de­da­qa­la­qi iyo cixegoji. am qa­laqs bi­
zan­tie­le­bi arqeopoliss (berZ. `Zvel qa­laqs~) uwo­deb­dnen. mi­si nan­gre­ve­bi mde­ba­reobs se­na­kis
r-nis sof. no­qa­la­qev­Si.
387 wlis za­viT eg­ri­si bi­zan­tias er­go. bi­zan­tiel­Ta ba­to­no­ba Ta­vi­dan Zi­ri­Ta­dad eg­ri­sis
me­fee­bis dam­tki­ce­ba­Si ga­moi­xa­te­bo­da. Tum­ca bi­zan­tie­li im­pe­ra­to­re­bi cdi­lob­dnen, uf­ro
gaem­kac­re­bi­naT po­li­ti­ka. amas ki eg­ri­sis me­fee­bi ar See­guv­nen. isi­ni cdi­lob­dnen, ga­moe­ye­ne­
bi­naT da­pi­ris­pi­re­ba iran­-bi­zan­tias So­ris da xSi­rad da­sax­ma­reb­lad ira­nis Sah­sac mi­mar­Tav­
dnen. ase moq­ceu­la V sau­ku­nis Sua xa­neb­Si gubaz I, ro­me­lic bi­zan­tie­lebs au­jan­yda da dax­ma­
re­bis­Tvis ira­nis Sahs mi­mar­Ta. Tum­ca sa­bo­lood mainc im­pe­ra­tors da­mor­Cil­da.

didi omianoba
531 wels ira­nis Sa­hi gax­da xos­ro I anu­Sir­va­ni (531-579 ww.). man sxva­das­xva re­for­ma gaa­
ta­ra sa­xel­mwi­fo­Si, rom­leb­mac ira­ni ki­dev uf­ro gaaZ­lie­res. 540 wels iran­sa da bi­zan­tias
So­ris ur­Tier­To­ba Za­lian dai­Za­ba. bi­zan­tiis sa­gam­geb­lo na­wil­Si (som­xeT­sa da la­zi­ka­Si) mo­
sax­leo­ba uk­ma­yo­fi­lo iyo bi­zan­tiel­Ta mier da­we­se­bu­li mZi­me ga­da­sa­xa­de­biT.
_45_
 im dros eg­ri­sis me­fe iyo gubaz II. an­ti­bi­zan­tiu­rad gan­wyo­bi­li mo­sax­leo­bis na­wi­li iran­
Tan kav­Si­ris dam­ya­re­bas uWer­da mxars. xos­ro I-­ma ga­daw­yvi­ta, xe­li­dan ar gaeS­va ase­Ti xel­say­
re­li mo­men­ti.
540 wels daiw­yo omi, ro­me­lic gar­kveu­li Ses­ve­ne­be­biT 562 wlam­de gag­rZel­da. Tav­da­pir­
ve­lad ira­nis ja­ri si­ria­Si SeiW­ra da an­tio­qia ai­Ro. Tum­ca am omis Zi­ri­Ta­di sab­rZo­lo as­pa­re­
zi da­sav­leT sa­qar­Tve­lo, eg­ri­si gax­da. eg­riss ira­ne­le­bi udi­des stra­te­giul mniS­vne­lo­bas
ani­Web­dnen. 542 wels ira­nis ja­ri xos­ros me­Tau­ro­biT eg­ris­Si Se­mo­vi­da da gu­baz­Tan er­Tad
bi­zan­tie­lebs Seu­tia. Ta­vi­dan maT war­ma­te­bas miaR­wies, mag­ram xos­ros ar mos­won­da eg­ri­sis
me­fis da­mou­ki­de­be­li xa­sia­Ti. ami­tom man gu­ba­zis mok­vla ga­daw­yvi­ta. is dau­kav­Sir­da eg­ri­sel
war­Ci­ne­buls far­smans, ro­mel­sac me­fes­Tan cu­di ur­Tier­To­ba hqon­da da gu­ba­zis mok­vla daa­
va­la. Tum­ca far­sma­ni mo­Ra­la­te ar aR­moC­nda da yve­la­fe­ri me­fes Seat­yo­bi­na. gan­ris­xe­bu­li
gu­ba­zi kvlav bi­zan­tiel­Ta mxa­res ga­da­vi­da da si­coc­xlis bo­lom­de maT­Tan er­Tad eb­rZo­da
ira­ne­lebs. eg­ris­Si ira­ne­leb­sa da bi­zan­tie­lebs So­ris yve­la­ze sis­xlis­mRvre­li brZo­le­bi
zRvis­pi­ra pet­ra­sa (ci­xis­Zi­ri­sa) da de­da­qa­laq ci­xe­go­jis­Tvis gai­mar­Ta.
551 wels ira­nel­Ta sar­da­li mer­me­roe ci­xe­go­jis asa­Re­bad gae­mar­Ta. am dros qa­laqs eg­ri­
se­leb­Tan er­Tad 3 000-ka­cia­ni bi­zan­tiu­ri gar­ni­zo­nic icav­da. ira­ne­le­bis jar­ma mTe­li Za­liT
Seu­tia qa­laqs. maT am brZo­la­Si 8 sab­rZo­lo spi­loc ga­mou­ye­ne­biaT. miu­xe­da­vad ric­xob­ri­vi
upi­ra­te­so­bi­sa, spar­se­leb­ma qa­la­qi ver ai­Res. er­Ti wlis Sem­deg mer­me­roe kvlav See­ca­da ci­
xe­go­jis aRe­bas, mag­ram kvlav uSe­de­god. miu­xe­da­vad de­da­qa­la­qis dac­vis dros miR­weu­li war­
ma­te­be­bi­sa, bi­zan­tie­li sar­dle­bi sak­maod uni­Wod ir­je­bod­nen. gu­baz II xSi­rad ak­ri­ti­keb­da
maT da ga­daw­yvi­ta, ma­Ti unia­To­bis am­ba­vi im­pe­ra­tor ius­ti­nia­ne I-­Tvis moex­se­ne­bi­na. 554 wels
bi­zan­tiel­ma sar­dleb­ma gu­ba­zi vi­Tom­da sa­TaT­bi­rod miiw­vies da md. xo­bis­wyal­Tan mo­Ra­la­tu­
rad mok­les. am faq­tma qve­ya­na­Si di­di vne­ba­Ta­Rel­va ga­moiw­via.
eg­ri­se­leb­ma moiw­vies sa­xal­xo kre­ba, sa­dac un­da ga­daew­yvi­taT, kvlav bi­zan­tiel­Ta mo­
kav­Si­red dar­Ce­ni­liy­vnen Tu ira­nel­Ta mxa­re­ze ga­da­su­liy­vnen. ira­nel­Ta da bi­zan­tiel­Ta
mom­xreeb­ma sa­ku­Ta­ri ar­gu­men­te­bi war­moad­gi­nes. ira­nel­Ta mom­xree­bis mo­saz­re­be­bi cno­bil­
ma ora­tor­ma aiet­ma ga­moT­qva, xo­lo bi­zan­tie­le­bis _ far­ta­Zim. sa­bo­lood bi­zan­tiis mom­xre
jguf­ma gai­mar­jva da eg­ri­se­leb­ma ga­daw­yvi­tes, gar­kveu­li pi­ro­be­biT kvlav qris­ti­nu­li bi­
zan­tiis mo­kav­Si­red dar­Ce­ni­liy­vnen. pi­ro­be­bi ase­Ti iyo: ius­ti­nia­nes mkac­rad un­da dae­sa­ja
mkvle­le­bi da eg­ris­Si me­fed gu­ba­zis mem­kvid­re wa­Te II daem­tki­ce­bi­na. bi­zan­tiis im­pe­ra­tor­ma
es pi­ro­be­bi mii­Ro _ man gu­ba­zis mkvle­le­bi­dan zo­gi sik­vdi­liT da­sa­ja, zog­sac pa­ti­vi ah­ya­ra
da ga­daa­sax­la, eg­ris­Si ki me­fed wa­Te II daam­tki­ca. sa­bo­lood bi­zan­tia­-i­ra­nis omi 562 wels
`ormocdaaTwliani~ za­viT das­rul­da. ori­ve sa­xel­mwi­fo gar­kveul daT­mo­beb­ze wa­vi­da. xos­rom
ua­ri Tqva eg­ris­ze da Se­sa­ba­mi­sad Sav zRva­ze ga­sas­vlel­ze. da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si ira­nis
xel­Si dar­Ca sva­ne­Ti. da­nar­Cen sa­da­vo te­ri­to­rieb­ze omam­de ar­se­bu­li mdgo­ma­reo­ba Se­nar­Cun­
da (qar­Tli _ irans, eg­ri­si _ bi­zan­tias). bi­zan­tiam val­de­bu­le­ba ai­Ro, yo­vel­wliu­rad Tan­xa
ga­dae­xa­da ira­nis­Tvis, ro­me­lic kav­ka­sio­nis qe­dis Crdi­loe­Ti­dan gad­mo­sas­vle­leb­ze usaf­
rTxoe­bas uz­run­vel­yof­da. bi­zan­tiam miaR­wia ima­sac, rom za­vis pi­ro­be­biT ira­ne­le­bi uars
am­bob­dnen qris­tia­ne­bis dev­na­ze. es za­vi gar­kveul xans Se­nar­Cun­da.

iustiniane I
bi­zan­tiis ad­reu­li xa­nis is­to­ria­Si er­T-erT mniS­vne­lo­van epo­qad iT­vle­ba im­pe­ra­tor
ius­ti­nia­ne I di­dis (527-565 ww.) mmar­Tve­lo­bis pe­rio­di. is See­ca­da, aRed­gi­na Zve­li ro­mis im­
pe­riis saz­Rvre­bi da qvey­nis Sig­niT sxva­das­xva re­for­ma gaa­ta­ra.
VI sau­ku­nis 30-ian wleb­Si bi­zan­tiel­Ta ja­ri mxe­dar­TmTa­var ve­li­za­riu­sis me­Tau­ro­biT
ga­da­vi­da Crdi­loeT af­ri­ka­sa da xmel­Ta­Sua zRvis kun­Zu­leb­ze, sar­di­nia­sa da kor­si­ka­ze, rom­
le­bic van­da­le­bis xel­Si iyo, gaa­nad­gu­ra van­da­le­bis sa­me­fo da Crdi­loeT af­ri­ka, sar­di­nia
_46_
da kor­si­ka im­pe­rias Seuer­Ta. am brZo­leb­Si bi­zan­tiel­Ta mo­kav­Si­re iyo ita­liis os­tgu­Te­bis
sa­me­fo, ro­me­lic sur­sa­TiT ama­ra­geb­da maT jars. Tum­ca ase­Ti po­li­ti­ka dam­Rup­ve­li aR­moC­nda
os­tgu­Te­bis­Tvis. van­da­le­bis da­mar­cxe­bis Sem­deg bi­zan­tie­le­bi jer si­ci­lia­Si ga­da­vid­nen da
dai­ka­ves is, xo­lo Sem­deg ita­lia­Si, sa­dac os­tgu­Teb­ma maT di­di wi­naaR­mde­go­ba gau­wies. omi
maT So­ris TiT­qmis oc wels gag­rZel­da. Ta­vi­dan bi­zan­tie­leb­ma war­ma­te­bas miaR­wies da sam­
xre­Ti da cen­tra­lu­ri ita­lia dai­ka­ves. maT SeZ­les os­tgu­Te­bis sa­me­fos de­da­qa­la­qis ra­ve­nis
aRe­bac, mag­ram Sem­deg os­tgu­Teb­ma da­kar­gu­li te­ri­to­rie­bis na­wi­lob­riv daib­ru­nes. af­ri­
kis Crdi­loe­Tis dap­yro­bis Sem­deg ius­ti­nia­nem aq di­di aR­mSe­neb­lo­ba daiw­yo, 150-mde qa­la­qi
aRad­gi­na.
ius­ti­nia­ne cno­bi­lia sa­ka­non­mdeb­lo sfe­ro­Si ga­ta­re­bu­li re­for­me­bi­Ta da ko­deqsiT. ius­
ti­nia­nes drois­Tvis ar­se­bu­li ko­deq­si moZ­ve­le­bu­li iyo. ami­tom im­pe­ra­tor­ma Seq­mna ko­mi­sia,
rom­lis Se­mad­gen­lo­ba­Si cno­bi­li iu­ris­te­bi Se­diod­nen. ko­mi­siam Sead­gi­na ka­non­Ta kre­bu­li,
ro­me­lic `sa­mo­qal­qo sa­mar­Tlis kre­bu­lis~ sa­xe­li­Taa cno­bi­li. es kre­bu­li sa­mi na­wi­lis­gan
Sed­ge­ba. pir­ve­lia im­pe­ra­tor ad­ria­nes droi­dan ius­ti­nia­nem­de ga­mo­ce­mu­li um­Tav­re­si saim­
pe­rio dad­ge­ni­le­be­bi _ mas `ius­ti­nia­nes ko­deq­si~ ewo­da (534 w.). is Sem­dgom ius­ti­nia­nes mier
ga­mo­ce­mu­li brZa­ne­be­biT Seiv­so, ro­me­lic `ius­ti­nia­nes no­ve­le­bis~ sa­xe­li­Taa cno­bi­li is­to­
ria­Si. `kre­bul­Si~ Se­vi­da e. w. `ius­ti­nia­nes di­ges­te­bi~, sa­dac Seg­ro­vi­li iyo cno­bi­li ro­mae­li
iu­ris­te­bis ga­mo­naT­qva­me­bi. `kre­bu­li~ daas­ru­la ro­mau­li sa­mar­Tlis sa­xel­mZRva­ne­lom, e. w.
`in­sti­tu­cieb­ma~. es ka­no­ne­bi sa­zo­ga­doeb­ri­vi cxov­re­bis yve­la sfe­ros moi­cav­da. `kre­bu­li~
aka­no­neb­da im­pe­ra­to­ris er­Tpi­rov­nul mmar­Tve­lo­bas: `rac surs xel­mwi­fes, imas ka­no­nis Za­la
aqvs~ _ prin­ci­pi, rom­lis mi­xed­viT me­fis ne­ba ka­nons utol­de­ba, Sem­dgom­Si, Sua sau­ku­neeb­Si
ki­dev uf­ro aq­tua­lu­ri gax­da. ius­ti­nia­nem ak­rZa­la mis sa­mar­Tal­ze ko­men­ta­re­bis dar­Tva, rai­
mes Sec­vla.
ius­ti­nia­nes epo­qa gan­sa­kuT­re­bu­li kul­tu­ru­li aR­mav­lo­biT ga­moir­Ce­va. mis dros ai­go
mra­va­li ek­le­sia-­mo­nas­te­ri. maT So­ris ga­mor­Ceu­lia aia so­fias ta­Za­ri kon­stan­ti­no­pol­Si,
ro­me­lic bi­zan­tiu­ri ar­qi­teq­tu­ris udi­de­si Zeg­lia.

erismTavrobis daweseba qarTlSi

VI sau­ku­nis meo­re na­xe­var­Si bi­zan­tia mZi­me mdgo­ma­reo­ba­Si im­yo­fe­bo­da. ius­ti­nia­nes gar­
dac­va­le­bis Sem­deg pro­vin­cieb­Si se­pa­ra­tiz­mma im­Zlav­ra. ius­ti­nia­nes droin­de­li po­li­ti­kis
_ da­sav­leT da aR­mo­sav­leT fron­tze brZo­lis _ gag­rZe­le­ba SeuZ­le­be­li Can­da. ius­ti­nia­nes
mem­kvid­reeb­ma zur­gi aq­cies da­sav­leTs da aR­mo­sav­le­Tis saz­Rvre­bis gan­mtki­ce­bis­Tvis daiw­yes
zrun­va.
572 wels iran­-bi­zan­tiis axa­li omi daiw­yo. am omiT kar­gad isar­geb­les sa­sa­nian­Ta ira­nis
daq­vem­de­ba­re­ba­Si myof­ma kav­ka­siis xal­xeb­ma da qar­TlSi gur­ge­ni­sa da som­xeT­Si var­dan ma­mi­
ko­nia­nis me­Tau­ro­biT irans au­jan­ydnen. 590-591 wleb­Si iran­Si sa­Si­nao po­li­ti­ka gar­Tul­da,
tax­tis­Tvis brZo­la daiw­yo. bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri mav­ri­ki ti­be­riu­si ira­nis tax­tis mem­kvid­re
xos­ro II-s (591-628) mis mo­wi­naaR­mde­geeb­Tan brZo­la­Si daex­ma­ra. tax­tze asul­ma xos­ro II-m ki
591 wels bi­zan­tias­Tan omi daas­ru­la da mad­lie­re­bis niS­nad bi­zan­tias qar­Tli da som­xe­Ti
ga­das­ca.
qar­Tlis, al­ba­ne­Ti­sa da som­xe­Tis mo­sax­leo­bam gar­kveu­li da­mou­ki­deb­lo­ba mii­Ro. som­
xeT­Si mar­zpan­Tan er­Tad dai­niS­na so­me­xi xe­li­su­fa­li _ iS­xa­ni. qar­TlSi iran­ma aRia­ra gur­ge­
nis xe­li­suf­le­ba, ro­me­lic ad­gi­lob­riv­ma eris­Ta­veb­ma Ta­vian­Ti ri­ge­bi­dan air­Cies (prin­ci­piT:
`pir­ve­li Ta­nas­wor­Ta So­ris~) da eris­Tav­Ta mTa­va­ri, anu erismTavari, uwo­des. bi­zan­tiis im­
pe­ra­tor­ma gur­gens ku­ra­pa­la­to­ba ubo­Za. bi­zan­tiis gav­le­na qar­Tlze gur­ge­nis mem­kvid­ree­bis
stefanoz patrikiosisa da adar­na­se vi­pa­to­sis eris­mTav­ro­bis pe­riod­Sic gag­rZel­da.

_47_
 21. herakle keisris laSqroba qarTlSi

602 wels bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri mav­ri­ki ti­be­riu­si SeT­qmu­leb­ma mok­les. es faq­ti ga­
moi­ye­na xos­ro II-m, ro­me­lic Se­sa­fe­ris dros elo­da qar­Tli­sa da som­xe­Tis da­sab­ru­neb­lad
da Ta­vi­si `ma­mo­bi­lis­Tvis~ (a­se eZax­da bi­zan­tiis im­pe­ra­tor mav­ri­ki ti­be­riuss) Su­ris­Zie­bis
mo­ti­viT 604 wels omi dauw­yo bi­zan­tias. Ta­vi­dan spar­se­leb­ma did war­ma­te­bas miaR­wies, rad­
gan kon­stan­ti­no­pol­Si iran­Tan omis pa­ra­le­lu­rad sa­mo­qa­la­qo omi mim­di­na­reob­da. 610 wels
bi­zan­tiis tax­tze herakle keisari avi­da. man ar­miis sru­li reor­ga­ni­za­cia moax­di­na da 622
wli­dan mo­wi­naaR­mde­ges Seu­tia. he­rak­le dau­kav­Sir­da xazarTa xakans jibRus da mo­kav­Si­reo­
ba Ses­Ta­va­za sa­sa­nian­Ta wi­naaR­mdeg om­Si. xa­za­re­bi mom­Ta­ba­re Tur­qu­le­no­va­ni to­me­bi iy­vnen,
rom­leb­mac VI sau­ku­nis bo­los Crdi­lo­-aR­mo­sav­leT kav­ka­sia­Si da­sax­ldnen da di­di sa­xel­mwi­
fo Seq­mnes. xa­za­re­bis sa­me­fos sa­Ta­ve­Si xa­ka­ni id­ga, ami­tom xSi­rad mas saxakanosac uwodeben.
xa­za­re­bis­Tvis ira­nis mdi­da­ri qa­la­qe­bis rbe­va kar­gi sa­Cu­qa­ri iyo da sia­mov­ne­biT da­Tan­xmdnen
he­rak­les Se­Ta­va­ze­bas. xa­za­reb­ma jer da­ru­ban­dis ke­de­li ga­da­la­xes da mi­was­Tan gaas­wo­res sa­
xel­gan­Tqmu­li qa­la­qi, 627 wlis Se­mod­go­ma­ze ki Tbi­li­sis­ken daiZ­rnen. qa­laq­Tan maT eg­ri­si­dan
gad­mo­su­li he­rak­le kei­sa­ri elo­da ja­riT. mo­kav­Si­reeb­ma Tbi­liss Seu­ties, mag­ram ver ai­Res,
ris Sem­de­gac Se­Tan­xmdnen _ he­rak­le ira­nis­ken gae­mar­Te­bo­da, xa­za­re­bi ki mo­ma­va­li wlis dad­
go­mis­Ta­na­ve da­mou­ki­deb­lad ga­daw­yvet­dnen Tbi­li­sis sa­kiTxs.
he­rak­lem ga­dam­wyve­ti dar­tyma mia­ye­na spar­se­lebs, ai­Ro ni­ne­via da qte­si­fo­ni. bi­zan­tie­
lebs ira­nis sa­me­fo kar­ze mom­xda­ri ga­dat­ria­le­ba daex­ma­ra. xos­ro II mok­les da tax­tze mi­si Ze
ka­va­di avi­da. man 628 wlis ap­ril­Si za­vi da­do bi­zan­tias­Tan. aman Tbi­li­sis be­dic ga­daw­yvi­ta.
ima­ve wels (628) dax­ma­re­bis ga­re­Se dar­Ce­ni­li qa­la­qi dae­ca. sam­xreT kav­ka­sia­Si bi­zan­tiis mmar­
Tve­lo­ba dam­yar­da. bi­zan­tiis mier qar­Tlis da­ka­ve­bam eg­ri­sis po­li­ti­ku­ri sta­tu­sis dak­ni­ne­
ba ga­moiw­via. VII sau­ku­nis Sua xa­neb­Si bi­zan­tiam eg­ris­Si me­fo­ba gaauq­ma. bi­zan­tiur wya­roeb­Si
eg­ri­sis mmar­Tve­li ara `ba­si­lev­sad~ (me­fed), ara­med `pat­ri­kio­sad~ da `ma­gis­tro­sad~ (mTa­va­ri)
iwo­de­ba. eg­ri­sis te­ri­to­ria­ze cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­bis da­sus­te­bam xe­li Seuw­yo da­mou­ki­
de­bel sae­ris­Ta­vo­Ta war­moq­mnas da gaZ­lie­re­bas.

22. xatmebrZoloba bizantiaSi. VII msoflio saeklesio kreba

VIII sau­ku­ni­dan bi­zan­tia­Si daiw­yo pro­ce­si, ro­me­lic is­to­ria­Si `xat­meb­rZo­lo­bis~ sa­xel­

wo­de­biT Se­vi­da. am pro­cess sa­Ta­ve­Si im­pe­ra­to­ri leon III da zo­gier­Ti sa­su­lie­ro pi­ri ed­ga.
maT miaC­ndaT, rom xa­te­bis Tay­va­nis­ce­ma, faq­tob­ri­vad, ker­pTay­va­nis­ce­maa. Ta­vian­Ti mo­saz­re­
bis da­sa­das­tu­reb­lad isi­ni iye­neb­dnen er­T-erT bib­liur mcne­bas: `a­ra hqmne Ta­vi­sa Se­ni­sa ker­
pni, ar­ca yov­lad­ve msgav­sni, rao­de­ni ars ca­Ta Si­na ze, da rao­de­ni ars que­ya­na­sa ze­da que, da
rao­de­ni ars wyal­Ta Si­na que­Se que­ya­ni­sa: ara Ta­yua­ni-­sce maT, ara msa­xu­reb­de maT~.
re­li­giu­ri mo­saz­re­be­bis gar­da, xat­meb­rZo­lo­bas po­li­ti­ku­ri sa­fuZ­vle­bic hqon­da. VII
sau­ku­nis­Tvis bi­zan­tia­Si sa­mo­nas­tro cxov­re­bam ar­na­xul mas­Sta­bebs miaR­wia _ be­re­bis rao­de­
no­bam asi aTass ga­daa­War­ba, xo­lo sa­mo­nas­tro mi­we­bis far­To­bi sa­xel­mwi­fo mi­we­bis TiT­qmis
1/3-s Sead­gen­da. mo­nas­tre­bi gan­sa­kuT­re­bu­li uf­le­be­biT _ imunitetiT, anu SeuvalobiT _ sar­
geb­lob­dnen, isi­ni xSi­rad sa­xel­mwi­fo ga­da­sa­xa­deb­sac ki ar ix­did­nen. xat­meb­rZo­lo­bas swo­red
ber­-mo­naz­vne­bi ewi­naaR­mde­ge­bod­nen gan­sa­kuT­re­bu­li gaaf­Tre­biT, mi­Tu­me­tes, rom mo­nas­tre­bis
siZ­lie­re xSi­rad ima­Si ga­moi­xa­te­bo­da, Tu ro­me­li sas­waul­moq­me­di xa­ti iyo iq das­ve­ne­bu­li.
ami­tom xat­meb­rZo­lo­ba Tan­da­Ta­no­biT mo­nas­tre­bi­sa da ber­-mo­naz­vne­bis wi­naaR­mdeg brZo­la­
Si ga­dai­zar­da. es da­pi­ris­pre­ba kar­gad ga­moi­ye­na im­pe­ra­tor­ma da mis­ma ga­re­moc­vam, ro­gorc
_48_
sa­mo­nas­tro mi­we­bis kon­fis­ka­ciis daw­ye­bis sa­ba­bi. sa­xel­mwi­fos axal­-a­xa­li mi­wis re­sur­se­bi
sWir­de­bo­da. saq­me is iyo, rom bi­zan­tia­Si far­Tod iyo gav­rce­le­bu­li samxedro dasaxlebebis
sistema, gan­sa­kuT­re­biT saz­Rvreb­Tan, sa­dac sam­sa­xu­ris sa­nac­vlod, meom­rebs sa­kuT­re­ba­Si ga­
dae­ce­mo­daT, ro­gorc sa­kar­mi­da­mo, ise sax­nav­-sa­Te­si mi­we­bi. mag­ram sa­xel­mwi­fos meom­re­bis
da­sa­qi­ra­veb­lad mi­wa aRar hyof­ni­da, sa­mo­nas­tro mi­we­bis Ca­mor­Tme­va ki am prob­le­mas mox­sni­da.
xat­meb­rZo­le­bis az­riT, xa­te­bis Tay­va­nis­ce­ma qvey­nis Tav­dac­vi­su­na­ria­no­ba­sac asus­teb­da, rad­
gan xal­xi wmin­da xa­tebs aR­mer­Teb­da, maT ime­dad iyo da mtris­gan qvey­nis ia­ra­RiT xel­Si dac­va­ze
nak­le­bad fiq­rob­da. moZ­rao­bam xa­te­bis Tay­va­nis­ce­mis wi­naaR­mdeg far­To mas­Sta­bi mii­Ro (Sem­dgom­
Si amas mxa­ri im­pe­ra­tor leon III­-is mem­kvid­reeb­mac dau­Wi­res). ga­moi­ca ka­no­ni, rom­lis Ta­nax­ma­dac
xa­te­bis Tay­va­nis­ce­ma ik­rZa­le­bo­da. amiT daiw­yo mo­nas­tre­bis da­sus­te­ba, xa­te­bis ga­nad­gu­re­ba, am
pro­ce­sis mo­wi­naaR­mde­ge be­re­bis gak­re­Wa da a. S. mo­nas­tre­bis da Ta­vad be­re­bis rao­de­no­ba Tan­
da­Tan Sem­cir­da. Ca­mor­Tmeu­li mi­we­bi Zi­ri­Ta­dad sam­xed­ro mo­sam­sa­xu­reebs urig­de­bo­daT. ro­mis
pap­ma xat­meb­rZo­lo­bis po­li­ti­kas mxa­ri ar dau­Wi­ra. uf­ro me­tic, papma grigori III-m daw­yev­la xat­
meb­rZo­le­bi da im­pe­ra­to­ri. leon III-m rom­Si saz­Rvao eq­spe­di­cia gag­zav­na qa­la­qis aRe­bi­sa da pa­pis
ga­da­ye­ne­bis miz­niT, mag­ram zRva­ze qa­riS­xli at­yda da flo­ti dai­Ru­pa. mog­via­ne­biT bi­zan­tiis im­
pe­ra­tor­ma mainc SeZ­lo pa­pis­Tvis si­ci­lii­sa da sam­xreT ita­liis saek­le­sio mi­we­bis Ca­mor­Tme­va da
ma­Ti sa­xel­mwi­fos­Tvis ga­da­ce­ma; bal­ka­ne­Tis sae­pis­ko­po­soe­bi, rom­le­bic ad­re ro­mis pa­pis iu­ris­
diq­cia­Si iyo, kon­stan­ti­no­po­lis sa­pat­riar­qos daeq­vem­de­ba­ra. 787 wels Sedga nikeis VII saeklesio
kreba. is moiw­vies bi­zan­tiis de­do­fal iri­nes dros, ro­me­lic xat­meb­rZo­leo­bis wi­naaR­mde­gi iyo.
am kre­ba­ze dag­mes xat­meb­rZo­leo­ba. Tum­ca Sem­deg kvlav ga­nax­lda es moZ­rao­ba.

23. frankTa samefos saTaveSi karolingebis dinastiis mosvla.

papoba. papis olqis Camoyalibeba.

VIII sau­ku­nis da­saw­yi­sis­Tvis fran­kTa sa­me­fo sak­maod da­sus­tda. fran­ke­bis me­fee­bi kvlav
me­ro­vin­ge­bis sag­va­reu­los war­mo­mad­gen­le­bi iy­vnen. Tum­ca sa­xel­mwi­fos faq­tob­ri­vi mmar­
Tve­le­bi ma­Ti `ma­Jor­do­me­bi~ (maior­do­me­bi) iy­vnen. la­Ti­nu­rad es `o­ja­xis uf­ross~, sa­sax­lis
meur­neo­bis mmar­Tvels niS­navs. isi­ni meur­neo­bi­sa da qo­ne­bis mmar­Tve­le­bi iy­vnen. me­fis Za­
lauf­le­ba ma­Ti ma­Jor­do­me­bis siZ­lie­re­ze gax­da da­mo­ki­de­bu­li. Tu ad­re me­fee­bi ma­Jor­do­mad
sa­xel­mwi­fos yve­la­ze gav­le­nian pi­rebs niS­nav­dnen, Sem­deg es wo­de­ba uk­ve mem­kvid­reo­biT ga­
da­dio­da ka­ro­lin­ge­bis gvar­Si. me­ro­vin­gi me­fee­bi faq­tiur Za­lauf­le­bas ar flob­dnen da maT
da­cin­viT `zar­mac me­feebs~ uwo­deb­dnen. ma­Jor­do­me­bis Za­lauf­le­ba gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da
karl mar­te­lis dros. is sxva­das­xva Ta­nam­de­bo­ba­ze niS­nav­da mis­Tvis san­do ada­mia­nebs, imaT,
vinc mis jar­Si im­sa­xu­reb­da. sam­sa­xu­ris sa­nac­vlod maT mi­wis nak­ve­Te­biT da am mi­web­ze mi­mag­re­
bu­li gle­xe­biT ajil­doeb­da; Tum­ca sam­xed­ro sam­sa­xur­ze ua­ris Tqmis Sem­Txve­va­Si maT es mi­we­
bi Ca­moer­Tmeo­daT. ase Ca­mo­ya­lib­da mi­wis­mflo­be­lo­bis gan­sa­kuT­re­bu­li for­ma _ beneficiumi,
ro­me­lic sam­sa­xu­ris sa­nac­vlod mi­wis flo­bas gu­lis­xmob­da.
kar­los Svil­ma pi­pin mok­lem 751 wels uka­nas­kne­li me­ro­vin­gi me­fe be­rad aR­kve­ca da Ta­vi
fran­ke­bis me­fed ga­moac­xa­da. pi­pins kar­gi ur­Tier­To­ba hqon­da ro­mis pap­Tan. (ro­mis im­pe­riis
daS­lis Sem­deg ar­se­bo­ba ar Seuw­yve­tia ro­mis ek­le­sias, rom­lis sa­Ta­ve­Sic ro­mis pa­pi id­ga.
pro­vin­cia­Si ad­gi­lob­ri­vi ro­mau­li mmar­Tve­lo­bis moS­lis Sem­deg cal­keul mxa­reeb­sa Tu qa­la­
qeb­Si epis­ko­po­se­bi xSi­rad mar­to sa­su­lie­ro ki ara, sae­ro cxov­re­ba­sac uZ­Rve­bod­nen.)
pap­ma xel­meo­red pi­ra­dad akur­Txa me­fed da mas ro­mae­li pat­ri­cis wo­de­ba mia­ni­Wa. sa­ma­gie­
rod, fran­kTa me­fem al­pe­bi ga­da­la­xa da ita­lia­Si pa­pis mo­wi­naaR­mde­ge lan­go­bar­de­bis me­fis
_49_
wi­naaR­mdeg gai­laS­qra. pi­pin­ma mas ra­ve­ni­sa da ro­mis ol­qe­bis qa­la­qe­bi waar­Tva da isi­ni paps
ga­das­ca. amiT sa­fuZ­ve­li Cae­ya­ra pa­pis sae­ro sa­xel­mwi­fos, e. w. papis olqs. bev­ri is­to­ri­
ko­si fiq­robs, rom swo­red am dros un­da Seq­mni­li­yo cno­bi­li yal­bi sa­bu­Ti `konstantines
naboZvari~, ro­me­lic pa­pis sae­ro xe­li­suf­le­bis da­sa­das­tu­reb­lad iyo sa­Wi­ro.
am sa­bu­Tis Ta­nax­mad ro­mis im­pe­ra­tor­ma kon­stan­ti­ne I did­ma, ro­me­lic ro­mis pap­ma mo­naT­la
qris­tia­nad, mas saim­pe­ra­to­ro Za­lauf­le­bis da­ma­das­tu­re­be­li sim­bo­loe­bi _ me­wa­mu­li mo­sas­xa­
mi da oq­ros dia­de­ma, ase­ve qa­la­qi ro­mi mis gar­Se­mo te­ri­to­rie­biT da ita­liis qa­la­qe­bi ubo­Za.

karlos didi. frankTa imperia

ka­ro­lin­ge­bis di­nas­tiis yve­la­ze Tval­sa­Ci­no war­mo­mad­ge­ne­li iyo pi­pin mok­les Svi­li
karlos didi (768-814). Tav­da­pir­ve­lad pi­pin mok­les an­der­Zis Ta­nax­mad sa­me­fo mis or vaJs,
kar­loss da kar­lo­mans So­ris gai­yo. Zmebs So­ris da­pi­ris­pi­re­ba ki­na­Ram om­Si ga­dai­zar­da,
mag­ram kar­lo­ma­nis ue­car­ma sik­vdil­ma kar­loss sa­Sua­le­ba mis­ca, sa­me­fo kvlav gaeer­Tia­ne­bi­na.
man mTe­li Ta­vi­si mmar­Tve­lo­ba omeb­Si gaa­ta­ra. aR­mo­sav­leT­Si mas yve­la­ze me­ti wi­naaR­mde­go­ba
ger­ma­nu­li mod­gmis to­meb­ma _ saqsebma gau­wies. fran­kTa ba­to­no­ba da qris­tia­no­ba (dam­pyrob­
le­bis re­li­gia) war­mar­Ti saq­se­bis tra­di­ciul cxov­re­bis wess sru­liad an­grev­da. ami­tom isi­ni
gaaf­Tre­biT eb­rZod­nen fran­kebs. 772 wels kar­los­ma qris­tia­ni mi­sio­ne­re­bis dac­vis sa­ba­biT,
rom­leb­sac saq­se­bi xo­cav­dnen, maT wi­naaR­mdeg omi daiw­yo. omi oc­daaT wels gag­rZel­da da sa­
bo­lood saq­se­bis da­mor­Ci­le­bi­Ta da gaq­ris­tia­ne­biT das­rul­da.
kar­los­ma moa­xer­xa aR­mo­sav­le­TiT sla­vu­ri to­me­bi­sa da ava­re­bis da­mor­Ci­le­bac (a­va­re­bis
sa­xel­mwi­fo ar­se­bob­da un­gre­Ti­sa da ru­mi­ne­Tis te­ri­to­rieb­ze). Za­lian mniS­vne­lo­va­ni iyo fran­
kTa me­fis laS­qro­ba es­pa­neT­Si ara­be­bis wi­naaR­mdeg. man pi­ri­nes qe­di ga­da­la­xa da Ta­vis sa­xel­
mwi­fos Seuer­Ta na­va­ra, ara­go­ni da ka­ta­lo­nia. ukan mi­ma­val kar­loss uec­rad bas­ke­Tis her­co­gi
daes­xa Tavs. fran­kTa me­fe da mi­si ar­mia ga­daar­Ci­na mxe­dar­TmTav­ris rolandis si­ma­ma­cem, ro­
mel­mac Ta­vi­si raz­miT me­fis ja­ris ukan da­xe­va uz­run­vel­yo. ro­lan­di Ta­vis meom­re­bia­nad dai­
Ru­pa. es am­ba­vi sa­fuZ­vlad dae­do cno­bil da­sav­le­Tev­ro­pul eposs `simRera rolandze~.
kar­lo­sis sa­ga­reo po­li­ti­kis er­T-er­Ti mTa­va­ri mi­mar­Tu­le­ba ita­lia iyo. man lan­go­bar­
de­bis sa­me­fo gaa­nad­gu­ra da mi­si te­ri­to­rie­bi Ta­vis sa­xel­mwi­fos Seuer­Ta. 800 wels kar­lo­si
daex­ma­ra ro­mis paps leon III-s, ro­me­lic ro­mi­dan mo­wi­naaR­mde­geebs gaeq­ca. kar­lo­si pi­ra­dad
Ca­vi­da rom­Si da sa­su­lie­ro pi­re­bi­sa da fran­ki da ro­mae­li did­gva­rov­ne­bis kre­ba moiw­via. am
kre­ba­ze ga­moc­xad­da, rom pa­pis ga­sa­mar­Tle­bis uf­le­ba ara­vis ar hqon­da. amiT sa­su­lie­ro pi­re­
bi ek­le­sia­Si ro­mis pa­pis pir­ve­lo­bas adas­tu­reb­dnen. sa­ma­gie­rod, wm. pet­res ta­Zar­Si sa­So­bao
wir­vis dros ro­mis pap­ma mas `imperatoris~ ti­tu­li ubo­Za. kar­lo­si amiT uk­ma­yo­fi­lo dar­Ca,
mag­ram im­pe­ra­to­ris ti­tu­li mainc mii­Ro. kar­lo­sis uk­ma­yo­fi­le­ba pa­pis saq­cie­liT usa­fuZ­vlo
ar iyo, rad­gan Sem­dgom­Si pa­peb­ma es faq­ti araer­Txel ga­moi­ye­nes ar­gu­men­tad sae­ro xe­li­suf­
le­bas­Tan da­pi­ris­pi­re­bi­sas. xel­say­rel Sem­Txve­va­Si isi­ni yo­vel­Tvis mo­xer­xe­bu­lad svam­dnen
kiT­xvas: `ga­na saim­pe­ra­to­ro gvir­gvi­ni pa­pis mier ar iyo na­bo­Ze­bi da ga­na is, vinc ubo­Zebs,
uf­ro maR­la ar dgas ima­ze, vinc na­bo­Zebs mii­Rebs?~ amiT maT un­do­daT eT­qvaT, rom sa­su­lie­
ro (pa­pis) xe­li­suf­le­ba maR­la dgas sae­ro (sa­me­fo) xe­li­suf­le­ba­ze. mog­via­ne­biT im­pe­ra­to­ris
ti­tu­lis le­gi­ti­mu­ro­bis ga­sam­ya­reb­lad kar­los­ma mo­la­pa­ra­ke­be­bi wa­moiw­yo bi­zan­tiis saim­
pe­ra­to­ro kar­Tan. sa­bo­lood, isi­ni Se­Tan­xmdnen, rom kar­lo­si bi­zan­tiis sa­sar­geb­lod uars
it­yo­da ve­ne­cia­sa da dal­ma­cia­ze, xo­lo bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri mas im­pe­ra­to­rad aRia­reb­da.
kar­los di­dis droin­de­li fran­kTa im­pe­ria ev­ro­pa­Si yve­la­ze Zlie­ri sa­xel­mwi­fo iyo. kar­
los did­ma sxva­das­xva re­for­ma gaa­ta­ra, Se­moi­Ro ad­mi­nis­tra­ciul­-sam­xed­ro sis­te­ma _ qve­ya­na
dai­yo sam­xed­ro er­Teu­le­bad _ sahercogoebad da sagrafoebad. grafi, ro­me­lic im dros wo­de­
ba ki ara, Ta­nam­de­bo­ba iyo, Ta­vis sa­gam­geb­lo ol­qSi laS­qars da sa­sa­mar­Tlos me­Tau­rob­da da
ga­da­sa­xa­debs kref­da. sa­saz­Rvro ol­qebs markebi ewo­da, xo­lo maT mmar­Tve­lebs _ mar­kgra­fe­bi.
_50_
kar­lo­si did yu­rad­Re­bas aq­cev­da ga­naT­le­bis sa­kiT­xebs. mi­si gan­kar­gu­le­biT Seiq­mna sa­mo­nas­
tro sko­le­bi. yve­la Ta­vi­su­fa­li mo­qa­la­qis Svils au­ci­le­be­li un­da mie­Ro ga­naT­le­ba. sa­sax­le­Si
Seiq­mna sko­la, sa­dac qvey­nis mar­Tvas as­wav­lid­nen. kar­lo­si mTe­li ev­ro­pi­dan iw­vev­da cno­bil
swav­lu­lebs. mis sa­me­fo kar­ze Seiq­mna swav­lul­Ta wre, ro­mel­sac akademia uwo­des. aka­de­miis wev­
ri iyo Ta­vad kar­lo­sic. aka­de­miis wev­re­bi msje­lob­dnen fi­lo­so­fia­sa da RvTis­met­yve­le­ba­ze.
isi­ni cdi­lob­dnen, an­ti­ku­ri drois mec­nie­re­bi­sa da li­te­ra­to­re­bis­Tvis mie­ba­ZaT da la­Ti­nur
ena­ze wer­dnen leq­sebs. gar­da ami­sa, kar­lo­sis brZa­ne­biT Sead­gi­nes fran­ku­li enis gra­ma­ti­ka,
Seag­ro­ves ger­ma­nu­li sim­Re­re­bi. kar­lo­sis dros fi­lo­so­fiu­ri az­rov­ne­bi­sa da kul­tu­ris gan­
vi­Ta­re­bas is­to­ri­ko­se­bi `karolingur aRorZinebad~ moix­se­nie­ben. cxov­re­bis uka­nas­kne­li wle­bi
kar­los­ma Ta­vis say­va­rel qa­laq aaxenSi gaa­ta­ra, sa­dac 814 wels gar­daic­va­la.

frankTa imperiis daSla

kar­lo­sis vaJ­ma lui RvTis­mo­sav­ma im­pe­riis mar­Tva-­gam­geb­lo­ba sam Svils gau­yo. 843 wels
(verdenis xelSekrulebis Ta­nax­mad) maT ofi­cia­lu­rad day­ves im­pe­ria sam na­wi­lad da da­mou­
ki­deb­lad daiw­yes mar­Tva. ase Ca­mo­ya­lib­da da­sav­leT fran­kTa sa­me­fo, ro­mel­sac mog­via­ne­biT
saf­ran­ge­Ti ewo­da, aR­mo­sav­leT fran­kTa sa­me­fo _ gvian­de­li ger­ma­nia da me­sa­me _ ita­lia.

24. `saRvTo romis imperia~ da papizmi

843 wels fran­kTa er­Tia­ni im­pe­ria sam sa­xel­mwi­fod dai­yo.­sa­mi­ve sa­xel­mwi­fo­Si mmar­Tve­
le­bi kar­los di­dis STa­mo­mav­le­bi iy­vnen. Tum­ca aR­mo­sav­leT fran­kTa sa­me­fo­Si 911 wli­dan
ka­ro­lin­ge­bis di­nas­tiis war­mo­mad­gen­le­bi aRar me­fob­dnen. Si­da da­pi­ris­pi­re­be­bis Sem­deg ad­
gi­lob­riv­ma war­Ci­ne­bu­leb­ma me­fed ga­moac­xa­des saq­so­niis her­co­gi, hain­ri­xi. hain­ri­xis me­fed
ar­Ce­vis Sem­deg ev­ro­pis ru­ka­ze gaC­nda axa­li sa­xel­mwi­fo _ ger­ma­nia. am pe­riod­Si ger­ma­niis da
ev­ro­pis sxva qvey­ne­bis yve­la­ze sa­Si­Si mo­wi­naaR­mde­gee­bi iy­vnen mom­Ta­ba­re un­gre­le­bi. hain­rix­ma
war­ma­te­biT moi­ge­ria ma­Ti Se­mo­te­ve­bi. mi­si brZa­ne­biT mTel qve­ya­na­Si ai­go pa­ta­ra si­mag­ree­
bi _ bur­ge­bi, sa­dac mom­Ta­ba­re­Ta Ta­re­Sis dros mo­sax­leo­ba Tavs afa­reb­da. mi­si Svi­lis oto
I-is dros Seiq­mna mZi­med Seia­ra­Re­bu­li cxe­no­sa­ni ja­ri. X s-is Sua xa­neb­Si man ram­den­jer­me
gaa­nad­gu­ra un­gre­le­bis ja­re­bi, ris Sem­de­gac Sew­yda ma­Ti Tav­das­xme­bi ev­ro­pis qvey­neb­ze. un­
gre­leb­ze ga­mar­jve­bis Sem­deg oto ev­ro­pis er­T-er­Ti yve­la­ze Zlie­ri mmar­Tve­li gax­da. man
ga­daw­yvi­ta, kar­los di­dis msgav­sad, Ca­su­li­yo rom­Si da im­pe­ra­to­ris gvir­gvi­ni daed­ga Tav­ze.
mis am gan­zrax­vas fran­kTa me­fem xe­li ver Seu­Sa­la.
962 wels ja­ris Tan­xle­biT oto Ca­vi­da rom­Si, sa­dac pap­ma is im­pe­ra­to­rad akur­Txa. ase
Seiq­mna axa­li im­pe­ria, ro­me­lic moi­cav­da ger­ma­nul mi­webs da Crdi­loeT ita­lias. yve­la Sem­
dgo­mi im­pe­ra­to­ri im­pe­ra­to­ris ti­tu­lis mi­sa­Re­bad rom­Si Ca­dio­da. ger­ma­ne­li me­fee­bi Ta­vis
im­pe­rias ro­mis, Sem­deg ki saRvTo romis imperiad ix­se­nieb­dnen.
X s-Si ger­ma­niis mcxo­reb­le­bi sa­ku­Tar her­co­gebs uf­ro emor­Ci­le­bod­nen, vid­re im­pe­ra­
tors. xe­li­suf­le­bis gan­sam­tki­ceb­lad otom da­say­rde­ni ek­le­sia­Si po­va. man epis­ko­po­seb­sa da
aba­tebs bev­ri pri­vi­le­gia mis­ca. sa­su­lie­ro wo­de­ba Ta­vis Za­lauf­le­biT her­co­gebs da gra­febs
araf­riT Ca­mou­var­de­bo­da. Ta­vad im­pe­ra­to­ri ki ad­vi­lad cvli­da epis­ko­po­sebs da ro­mis pap­sac
ki imi­saT­vis, rom saek­le­sio Ta­nam­de­bo­beb­ze mi­si er­Tgu­li ada­mia­ne­bi yo­fi­liy­vnen. man rom­Si
epis­ko­po­se­bis dax­ma­re­biT 963 wels sa­sa­mar­Tlo mouw­yo Ta­vis­Tvis ara­sa­sur­vel paps, ro­mel­sac
mkvle­lo­ba, fi­cis ga­te­xa da uRir­si saq­cie­li daab­ra­les da ga­daa­ye­nes. mog­via­ne­biT otom pa­pad
aar­Ce­vi­na Ta­vi­si yo­fi­li mas­wav­le­be­li, ro­me­lic pap sil­vestr II­-is sa­xe­li­Taa cno­bi­li. faq­
tob­ri­vad ek­le­sia im­pe­riis mor­Ci­li ia­ra­Ri gax­da. ase­Ti vi­Ta­re­ba as wel­ze met xans gag­rZel­da.
_51_
 grigori VII da hainrix IV
sae­ro xe­li­suf­le­bis ek­le­sia­ze ase­Ti ga­ba­to­ne­bis wi­naaR­mdeg ga­mo­diod­nen sa­su­lie­ro
pi­re­bi da mTe­li mo­nas­tre­bic ki. maT So­ris ga­moir­Ceo­da saf­ran­ge­Tis aR­mo­sav­le­TiT mde­ba­re
kliu­nis mo­nas­te­ri. am mo­nas­tris be­re­bi cno­bi­li iy­vnen cxov­re­bis mkac­ri we­siT da Ta­
vianT Ta­na­med­ro­ve­Ta So­ris di­di pa­ti­vis­ce­miT sar­geb­lob­dnen. isi­ni xma­maR­la ilaS­qreb­dnen
ek­le­siis da sae­ro xe­li­suf­le­bis, ma­Ti az­riT, ara­jan­sa­Ri ur­Tier­Tda­mo­ki­de­bu­le­bis wi­
naaR­mdeg; gan­sa­kuT­re­biT sae­ro pi­re­bis, im­pe­ra­to­re­bis, me­fee­bis xel­Si investituris (Ta­nam­de­
bo­beb­ze epis­ko­po­se­bad, aba­te­bad da­niS­vnis uf­le­ba) ga­das­vlis ga­mo. maT sur­daT, mkac­ri dis­
cip­li­na daem­ya­re­bi­naT da da­mou­ki­de­be­li, Zlie­ri ek­le­sia Seeq­mnaT. ma­Ti av­to­ri­te­ti dRi­Tid­
Re iz­rde­bo­da: kliu­nie­li be­re­bi epis­ko­po­se­bi da ar­qie­pis­ko­po­se­bi gax­dnen da Ta­vianT ol­qeb­Si
wes­ri­gis aR­dge­na daiw­yes. bo­los er­T-er­Ti maT­ga­ni, grigori VII (1073-1085 ww.), ro­mis pa­pi gax­da.
gri­go­ri VII yo­vel­mxriv cdi­lob­da, rom epis­ko­po­se­bis da aba­te­bis da­niS­vna­Si sae­ro pi­rebs mo­
na­wi­leo­ba ar mie­RoT. im­pe­ra­tors ar un­da hqo­no­da uf­le­ba, Ta­vi­si ne­ba-­sur­vi­liT dae­niS­na sa­
su­lie­ro pi­re­bi. man miaR­wia imas, rom pa­pis ar­Ce­vis uf­le­ba hqo­no­daT mxo­lod sa­ku­Ta­ri wri­dan
kardinalebs _ pa­pis Sem­deg ek­le­sia­Si yve­la­ze gav­le­nian pi­rebs. maT ga­daw­yve­ti­le­ba­ze ve­ra­vin
imoq­me­deb­da. uf­ro rTu­li aR­moC­nda ad­gi­leb­ze sae­ro xe­li­suf­le­bis war­mo­mad­gen­le­bis mier
epis­ko­po­se­bis ar­Ce­vis uf­le­bis gauq­me­ba. ami­tom pa­pi ga­nuw­yvet­liv moiT­xov­da ase­Ti epis­ko­po­
se­bis, aba­te­bis da mRvdle­bis ga­da­ye­ne­bas. man auk­rZa­la sam­Rvde­loe­bas qor­wi­ne­ba. gri­go­ri­VII­-is
yve­la­ze mniS­vne­lo­va­ni gan­cxa­de­ba ki is iyo, rom Za­lauf­le­ba pa­pi­sa, rom­lic Ta­vad pet­re mo­
ci­qu­lis mem­kvid­re iyo, ne­bis­mie­ri sae­ro xe­li­suf­lis, maT So­ris im­pe­ra­to­ri­sa­ze maR­la id­ga.
Sem­Txve­vi­Ti ar iyo, rom im­pe­ra­to­re­bi gvir­gvins swo­red ro­mis pa­pis­gan iReb­dnen. am dros im­
pe­ra­to­ri iyo hainrix IV. mas ar mos­won­da pa­pis ga­daw­yve­ti­le­be­bi da ar emor­Ci­le­bo­da maT. 1075
wels gri­go­ri VII-m auk­rZa­la im­pe­ra­tors saek­le­sio Ta­nam­de­bo­beb­ze mis­Tvis sa­sur­ve­li pi­re­bis
da­niS­vna da zo­gier­Ti ger­ma­ne­li epis­ko­po­si ga­daa­ye­na. sa­pa­su­xod vor­msSi hain­rix IV-m moiw­via
ger­ma­ne­li sa­su­lie­ro pi­re­bi da pa­pi ga­da­ye­ne­bu­lad ga­moac­xa­da. ma­Sin gri­go­rim ek­le­siis­gan
gankveTa im­pe­ra­to­ri da mi­si va­sa­le­bi gaa­Ta­vi­suf­la im­pe­ra­to­ris mi­marT val­de­bu­le­be­bis­gan.
amiT ma­Sin­ve isar­geb­les ger­ma­nel­ma mTav­reb­ma da im­pe­ra­tors au­jan­ydnen. hain­rixs sxva aRa­ra
dar­Ce­no­da, rom paps da­mor­Ci­le­bo­da. is mci­re ama­liT, Sua zam­Tar­Si, Tov­lSi, fex­SiS­ve­li eax­
la ro­mis paps Crdi­loeT ita­lia­Si mde­ba­re kanosis cixe-darbazSi da 3 dRis man­Zil­ze pa­tie­bas
iT­xov­da. ka­no­sa­Si hain­ri­xi 1077 wels Ca­vi­da, Tum­ca es ro­mis pa­pi­sa da im­pe­ra­to­ris da­pi­ris­
pi­re­bis mxo­lod da­saw­yi­si aR­moC­nda. sul ram­de­ni­me we­li­wad­Si Zal­Ta gan­la­ge­ba ev­ro­pa­Si im­pe­
ra­to­ris sa­sar­geb­lod Seic­va­la. 1084 wels hain­rix IV-m ro­mi ai­Ro da gri­go­ri VII iZu­le­bu­li
gax­da, ita­liis sam­xreT­Si gaq­ceu­li­yo, sa­dac ma­le gar­daic­va­la.
1095 wels jva­ros­nu­li laS­qro­be­bis (qris­tes saf­la­vis ga­sa­Ta­vi­suf­leb­lad ev­ro­pe­li me­
fe-­mTav­re­bis laS­qro­ba ie­ru­sa­lim­Si) daw­ye­bam pa­pis xe­li­suf­le­bis av­to­ri­te­ti kvlav Za­lian
ga­zar­da. pa­pi ev­ro­pi­dan max­lo­bel aR­mo­sav­leT­Si mi­ma­va­li me­fem­Tav­re­bi­sa da rain­de­bis maor­
ga­ni­zeb­lad iq­ca. Tum­ca da­pi­ris­pi­re­ba im­pe­ra­to­reb­Tan grZel­de­bo­da. sa­bo­lood, in­ves­ti­
tu­ris sa­kiT­xze ro­mis pap­sa da ger­ma­niis im­pe­ra­tors So­ris Se­Tan­xme­ba 1122 wels mox­da. am
wels dai­do `vormsis konkordati~. pa­pi da im­pe­ra­to­ri Se­Tan­xmdnen, rom in­ves­ti­tu­ra or­gva­ri
iq­ne­bo­da. sa­su­lie­ro (bur­gun­dia­sa da ita­lia­Si epis­ko­po­sebs sa­su­lie­ro wo­de­ba air­Cev­da da
pa­pi daam­tki­ceb­da) da sae­ro (ger­ma­nia­Si ar­Cev­nebs daes­wre­bo­da da epis­ko­po­sebs daam­tki­ceb­da
im­pe­ra­to­ri).

_52_
25. islamis Camoyalibeba

islami msof­lio­Si far­Tod gav­rce­le­bu­li mo­no­Teis­tu­ri re­li­giaa, ro­me­lic VII sau­ku­

ne­Si ara­be­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze Ca­mo­ya­lib­da. ara­be­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze arab­Ta sxva­das­xva
to­me­bi bi­nad­rob­dnen. isi­ni Ta­vian­Ti cxov­re­bis we­siT, gan­vi­Ta­re­bis do­ni­Ta da re­li­giu­ri
rwme­na-­war­mod­ge­ne­biT sak­maod gan­sxvav­de­bod­nen er­Tma­ne­Tis­gan, Tum­ca yve­la­ni war­mar­Te­bi iy­
vnen. na­xe­var­kun­Zu­lis Crdi­loeT na­wil­Si mo­sax­le ara­be­bi, rom­leb­sac beduinebs uwo­deb­dnen,
mom­Ta­ba­re cxov­re­bas eweod­nen da me­sa­qon­leo­bas mis­dev­dnen. sam­xre­Tis to­me­bi maT qvey­neb­ze
ga­ma­va­li sa­vaW­ro-­sa­qa­rav­no gze­bis xar­jze cxov­rob­dnen. Zi­ri­Ta­di gza, e. w. „gundrukis gza~,
xmel­Ta­Sua zRvis qvey­nebs in­doeT­Tan akav­Si­reb­da. arab­Ta daq­saq­su­li to­me­bis gaer­Tia­ne­ba er­
Tia­ni mo­no­Teis­tu­ri re­li­giis, is­la­mis sa­fuZ­vel­ze mox­da, rom­lis aR­mo­ce­ne­ba da gav­rce­le­ba
muhamedis sa­xels ukav­Sir­de­ba.
mu­ha­me­di Ra­ri­bi me­qe­li vaW­ris Svi­li iyo. igi ad­re daob­lda da bi­Zas­Tan ga­Wir­ve­ba­Si iz­
rde­bo­da. co­ta rom wa­moi­zar­da, qa­rav­ne­bis gam­ci­leb­lad moew­yo da amis ga­mo bevrs mog­zau­
rob­da. am mog­zau­ro­be­bis dros da TviT me­qa­Sic igi sxva­das­xva xal­xeb­sa da re­li­giebs, maT
So­ris qris­tia­ne­bi­sa da iu­de­ve­le­bis mo­no­Teis­tur sar­wmu­noe­bas, gaec­no. 24 wlis asak­Si mu­
ha­me­di mdi­da­ri vaW­ris qvriv­ze, xa­di­ja­ze da­qor­win­da da Ta­va­dac vaW­ro­bas mih­yo xe­li, mag­ram
ma­te­ria­lur­ma ke­Til­dReo­bam mas su­lie­ri sim­Svi­de ver mou­ta­na. mu­ha­meds udab­no­Si gan­mar­
toe­ba da su­lis­Tvis mniS­vne­lo­van sa­kiT­xeb­ze fiq­ri izi­dav­da. or­mo­ci wli­sa iyo mu­ha­me­di,
ro­de­sac xil­ve­bi daew­yo. xil­veb­Si mas alahis (Rmer­Tis) mier mov­le­ni­li an­ge­lo­zi gab­rie­li
(jib­rai­li) ec­xa­de­bo­da, RvTaeb­riv sib­rZnes auw­yeb­da da am sib­rZnis xal­xis­Tvis ga­da­ce­mas
ava­leb­da. mu­ha­med­ma qa­da­ge­ba daiw­yo. is am­bob­da, rom ala­his mier mier mov­le­ni­li mo­ci­qu­li
iyo. me­qe­le­bi mas­Tan sax­lSi da­diod­nen da qa­da­ge­bebs is­men­dnen (am qa­da­ge­be­bis Ca­we­ris Se­de­
gad Seiq­mna „yurani“). isi­ni iy­vnen pir­ve­li mus­li­me­bi, anu „RmerTs min­do­bi­le­bi“ (mah­ma­dia­ni
ki mu­ha­me­dis mim­de­vars niS­navs). me­qis war­Ci­ne­bu­leb­ma ar mii­Res axa­li moZ­Rvre­ba da Ta­vad
mu­ha­meds da mis mim­dev­rebs dev­na dauw­yes. ama­so­ba­Si mu­ha­meds Ta­na­moaz­re­ni gauC­nda me­zo­bel
qa­laq ias­rib­Sic (me­di­na­Si) da 622 wels igi, Ta­vis mim­dev­reb­Tan er­Tad, ias­rib­Si ga­da­sax­lda.
ga­da­sax­le­bis _ `hijris~ _ Ta­ri­Ri mus­li­mu­ri wel­TaR­ric­xvis da­saw­yi­sad iT­vle­ba. me­di­na­Si
Ca­mo­ya­lib­da pir­ve­li mus­li­mu­ri Te­mi, ro­mel­Sic yve­la Ta­nas­wo­ri iyo. ma­le mu­ha­me­dis mo­
wi­naaR­mde­ge me­qe­leb­ma ja­ri ga­mog­zav­nes ias­ri­bel mus­lim­Ta wi­naaR­mdeg. Se­ta­ke­ba bad­ras­Tan
mox­da. brZo­lis win mu­ha­me­di yve­la mus­lims, vinc brZo­lis vel­ze dae­ce­mo­da, sa­moT­xes dah­
pir­da. rwme­nam maT brZo­la­Si war­ma­te­ba mou­ta­na. amis Sem­deg sul uf­ro me­ti ada­mia­ni iReb­da
is­lams. 630 wels mu­ha­med­ma da mis­ma mom­xreeb­ma me­qa ai­Res. mu­ha­me­di arab­Ta mTa­var sa­lo­cav
ta­Zar­Si _ qaabaSi Se­vi­da da Zve­li ker­pe­bis Ca­moy­ra brZa­na.
632 wels mu­ha­me­di gar­daic­va­la me­qa­Si. dak­rZa­les me­di­na­Si. mi­si sik­vdi­lis Sem­deg `mo­
ci­qu­lis moad­gi­led“ anu xalifad abu-­baq­ri air­Cies. xa­li­fas de­da­mi­wa­ze ala­his ne­ba un­da
ga­ne­xor­cie­le­bi­na. arab­Ta sa­xel­mwi­fos saxalifo ewo­ da, maT mier war­ moe­bul dap­ yro­ bebs _
„wmin­da omi ur­wmu­no­Ta wi­naaR­mdeg“ _ „ji­ha­di“.

saxalifo. sunitebi da Siitebi

mu­ha­me­dis uax­loe­si ada­mia­ne­bi iy­vnen abu-baqri, omari, osmani da ali. abu-­baq­ri mu­ha­me­dis
say­va­re­li co­lis ai­Sas ma­ma iyo; me­qis gav­le­nia­ni sag­va­reu­los, omaianebis war­mo­mad­ge­ne­li
os­ma­ni _ mu­ha­me­dis si­Ze da er­T-er­Ti qa­liS­vi­lis qma­ri; ali _ mu­ha­me­dis gam­zrde­li bi­Zis, abu
ta­li­bis Svi­li da meo­re qa­liS­vi­lis, fa­ti­mas qma­ri; oma­ri ki mi­si me­go­ba­ri da er­T-er­Ti pir­
ve­li mim­de­va­ri iyo. ai­Sas Ca­re­vis Se­de­gad abu-­baq­ri xa­li­fad air­Cies. is ma­le gar­daic­va­la da
mem­kvid­red oma­ri da­to­va. oma­ri 10 we­li iyo xa­li­fa. 644 w. is spar­sma mo­nam sa­sik­vdi­lod daW­
ra. sik­vdi­lam­de man eq­vska­cia­ni sab­Wo moiw­via, ro­mel­sac xa­li­fa un­da aer­Cia. sab­Wom os­man­sa
_53_
da alis So­ris upi­ra­te­so­ba pir­vels mia­ni­Wa. amas ar Seu­rig­dnen alis mom­xree­bi, e. w. Siitebi
(`Sia~ _ arab. `daj­gu­fe­ba~, `par­tia~) da 656 wels os­ma­ni mok­les. amis ga­mo arab­Ta sa­xa­li­fo­Si
sa­mo­qa­la­qo omi daiw­yo. si­riis mmar­Tvel­ma mua­viam, ro­me­lic os­ma­nis msgav­sad, omaia­ne­bis sag­
va­reu­los war­mo­mad­ge­ne­li iyo, axa­li xa­li­fis, alis wi­naaR­mdeg daiw­yo omi. alis sa­mo­qa­la­qo
omis das­ru­le­ba sur­da da gar­kveul daT­mo­beb­ze mi­dio­da, mag­ram mi­si mom­xree­bis ra­di­ka­lu­ri
na­wi­li amis sas­ti­ki wi­naaR­mde­gi iyo da maT ali mok­les. ga­mar­jve­bu­li ki mua­via dar­Ca, ro­me­
lic xa­li­fa (661-680 ww.) gax­da da omaia­ne­bis di­nas­tiis mmar­Tve­lo­bas dau­do sa­Ta­ve.
swo­red am areu­lo­bis dros Ca­mo­ya­lib­da ori Zi­ri­Ta­di mim­di­na­reo­ba is­lam­Si _ sunizmi
da Siizmi. su­ni­te­bi pir­vel oTx xa­li­fas _ abu-­baqrs, omars, os­mans da alis mar­Tlmor­wmu­ne
xa­li­fe­bad Tvlid­nen da Tvlian. su­ni­te­bis­Tvis, yu­ra­nis gar­da, wmin­da wig­nia `sunac~. `su­na~
mu­ha­me­dis cxov­re­bis ma­ga­li­Tebs, mis qme­de­bebs, ga­mo­naT­qva­mebs efuZ­ne­ba da is mis­ma mim­dev­
reb­ma Se­mog­vi­na­xes. `su­na~ yu­ra­nis gan­mar­te­baa da av­sebs mas. maT­gan gan­sxva­ve­biT, Sii­te­bi mu­
ha­me­dis sis­xliT na­Te­savs, alis da mis STa­mo­mav­lebs miiC­ne­ven mar­lTmor­wmu­ne mmar­Tve­le­bad.
ma­Ti az­riT, umaR­les Za­lauf­le­bas RvTaeb­ri­vi bu­ne­ba aqvs da su­lie­ri li­de­re­bis, ima­me­bis,
ar­Ce­va ar SeiZ­le­ba. ima­mi Sua­ma­va­lia ada­mian­sa da alahs So­ris.
su­ni­te­bis­Tvis es uc­xoa da Tvlian, rom ala­his Tay­va­nis­ce­ma Sua­mav­lis, ima­mis ga­re­Sec
Se­saZ­le­be­lia. ma­Ti Se­xe­du­le­biT, ima­mi Cveu­leb­ri­vi re­li­giu­ri moR­va­wea, ro­me­lic is­la­mi­sa
da kon­kre­tu­lad `su­nis~ cod­niT, mrev­lSi di­di av­to­ri­te­tiT sar­geb­lobs; Sii­te­bis mier ali­
sa da ima­me­bis­Tvis ase­Ti di­di ro­lis mi­ni­We­ba mo­ci­qul mu­ha­me­dis­Tvis is­lam­Si ad­gils aRar
to­vebs. es da­pi­ris­pi­re­ba su­ni­teb­sa da Sii­tebs So­ris sau­ku­nee­bis man­Zil­ze grZel­de­ba, rac
xSi­rad sis­xlis­mRvrel ome­bam­de mi­su­la.

26. arabebi da maTi dapyrobebi

632 wli­dan, sa­xa­li­fos Seq­mnis Sem­deg, am sa­xel­mwi­fom ga­far­Toe­ba daiw­yo. abu-­baq­ris

mmar­Tve­lo­bis pe­riod­Si TiT­qmis yve­la ara­bu­li to­mi gaer­Tian­da. is­la­mi ara­be­bis dro­Sad
iq­ca. mo­ci­qu­li brZo­lis vel­ze sik­vdi­lis sa­nac­vlod maT ma­ra­diul sa­su­fe­vels aRuT­qvam­da
da aTa­so­biT ara­bic am ime­diT mi­dio­da saom­rad.
oma­ri­sa da os­ma­nis xa­li­fo­bis dros sa­xel­mwi­fos saz­Rvre­bi mniS­vne­lov­nad gai­zar­da. ara­
beb­ma pir­vel rig­Si sa­sa­nu­ri ira­ni­sa da bi­zan­tiis te­ri­to­rie­bis dap­yro­ba daiw­yes. am pe­riods
daem­Txva sa­sa­nu­ri ira­nis da­sus­te­ba, rom­lis mi­ze­ze­bi bi­zan­tias­Tan wa­ru­ma­te­be­li ome­bi da
xos­ro II­-is sik­vdi­lis Sem­deg daw­ye­bu­li Si­da di­nas­tiu­ri da­pi­ris­pi­re­be­bi iyo. oma­ris mmar­
Tve­lo­bis dros ara­beb­ma daip­yres me­so­po­ta­mia, ro­me­lic sa­sa­nu­ri ira­nis mflo­be­lo­ba­Si iyo
da ma­Ti de­da­qa­la­qi qte­si­fo­nic ai­Res; ima­ve pe­riod­Si daip­yres bi­zan­tiis xel­Si myo­fi si­ria,
pa­les­ti­na da eg­vip­te. os­man­ma ki­dev uf­ro gaa­far­To­va sa­xa­li­fos saz­Rvre­bi. 652 wlis­Tvis
ara­beb­ma dai­ka­ves sa­sa­nu­ri ira­nis dar­Ce­ni­li te­ri­to­riac. uka­nas­kne­li Sa­hi iez­di­gerd III er­
TerT brZo­la­Si dai­Ru­pa. ara­be­bis xel­Si ga­da­vi­da sam­xreT kav­ka­siis na­wi­li _ som­xe­Ti da aR­
mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo, ai­Res um­niS­vne­lo­va­ne­si ci­xe­qa­la­qi da­ru­ban­di. Crdi­loeT af­ri­ka­Si
ara­beb­ma kar­Ta­ge­nam­de miaR­wies. os­ma­nis sik­vdi­lis Sem­deg sa­xa­li­fo­Si daw­ye­bul­ma Si­da areu­
lo­bam Sea­fer­xa arab­Ta win­svla, Tum­ca am areu­lo­bis das­ru­le­bis Sem­deg dap­yro­be­bi kvlav
gag­rZel­da. xa­li­fa mua­viam daip­yro av­Ra­ne­Ti, bu­xa­ra, sa­mar­yan­di, mer­vi. mi­si xa­li­fo­bis dros
xmel­Ta­Sua zRva­Si Seiq­mna uZ­lie­re­si ara­bu­li sam­xed­ro flo­ti.
674-680 ww.-Si ara­bul­ma ar­miam da flot­ma xme­le­Ti­dan da zRvi­dan al­ya Se­moar­tya kon­
stan­ti­no­pols, mag­ram bi­zan­tie­leb­ma ax­lad ga­mo­go­ne­bu­li `berZnuli cecxlis~ dax­ma­re­biT
gaa­nad­gu­res ara­bu­li flo­ti da qa­la­qi aRe­bas ga­daur­Ca. VIII s.-s da­saw­yis­Si ara­beb­ma isev
_54_
Se­moar­tyes al­ya q. kon­stan­ti­no­pols, mag­ram kvlav uSe­de­god. sa­ma­gie­rod maT bi­zan­tiis te­
ri­to­riis di­di na­wi­li dai­ka­ves. ase­ve ilaS­qres sam­xreT kav­ka­sia­sa da xa­za­reT­Si. Crdi­loeT
af­ri­ka­Si sa­xa­li­fos Se­mouer­Tes li­bia, tu­ni­si, ma­ro­ko.
arab­Ta dap­yro­be­bi sak­maod myar sa­fuZ­vels, is­lams, em­ya­re­bo­da, ra­mac xan­grZli­vad ga­na­
pi­ro­ba sa­xa­li­fos ar­se­bo­ba. dap­yro­beb­Tan er­Tad mim­di­na­reob­da am qvey­ne­bis islamizacia. xa­
li­fe­bis mier da­niS­nu­li mmar­Tve­le­bi Ta­vis mo­va­leo­bad miiC­nev­dnen, im­pe­riis­Tvis axal-a­xa­li
mi­we­bi Seer­Te­bi­naT da is­la­mi gaev­rce­le­bi­naT. ara­be­Tis me­zo­bel re­gio­neb­Si, sa­dac ara­be­bi
da ma­Ti mo­na­Te­sa­ve se­mi­tu­ri mod­gmis xal­xi cxov­rob­da _ me­so­po­ta­mia­Si, si­ria­Si, li­ban­Si,
pa­les­ti­na­Si _ is­la­mi­za­ciam faq­tob­ri­vad mo­sax­leo­bis arabizacia ga­moiw­via. igi­ve mov­le­ne­bi
mim­di­na­reob­da Crdi­lo af­ri­ka­Si, im gan­sxva­ve­biT, rom eg­vip­ti­sa da li­biis (berberebi) mo­sax­
leo­ba se­mi­tu­ri mod­gmis ar iyo. Tum­ca amas mo­sax­leo­bis asi­mi­la­ciis­Tvis xe­li ar SeuS­lia.
ad­gi­lob­ri­vi Zve­li kul­tu­re­bi da ena ara­bul­ma enam da kul­tu­ram Caa­nac­vla. sxvag­va­ri vi­Ta­
re­ba Seiq­mna im re­gio­neb­Si, sa­dac ara­be­bi mci­re rao­de­no­biT da­sax­ldnen _ iran­Si, av­Ra­neT­Si,
Sua azia­Si, sam­xreT kav­ka­sia­Si. aq is­la­mi­za­cia asi­mi­la­cias­Tan ar aso­cir­de­bo­da. xo­lo qrias­
tia­nul qvey­neb­Si _ sa­qar­Tve­lo­sa da som­xeT­Si re­li­giis gav­rce­le­bac ver mo­xer­xda.

arabebi evropaSi

711 wels ara­beb­ma da ber­be­reb­ma, mxe­dar­TmTa­var tarikis me­Tau­ro­biT, ga­da­la­xes gib­ral­

ta­ris sru­te da ibe­riis (pi­ri­nes) na­xe­var­kun­Zul­ze, gib­ral­ta­ris kon­cxze (kon­cxma da sru­
te­mac swo­red ta­ri­kis sa­xe­li mii­Ro) ga­da­vid­nen. am dros aq vestguTebis sa­me­fo mde­ba­reob­
da. ara­beb­ma ram­de­ni­me brZo­la­Si daa­mar­cxes ves­tgu­Te­bi, ro­mel­Ta me­fe, roderiki (es­pa­nu­ri
fol­klo­ris le­gen­da­ru­li gmiri rodrigo) er­T-erT brZo­la­Si dai­Ru­pa. mok­le dro­Si ara­beb­ma
TiT­qmis mTe­li es­pa­ne­Ti (ga­li­siis da as­tu­riis gar­da) daip­yres. pi­re­nes na­xe­var­kun­Zu­li sa­xa­
li­fos er­T-erT pro­vin­ciad iq­ca. es­pa­ne­Tis dap­yro­bis Sem­deg ara­be­bi saf­ran­ge­Tis te­ri­to­
ria­zec (ga­lia­Si) ga­da­vid­nen. ev­ro­pa­Si ma­Ti Sem­dgo­mi win­svla Sea­Ce­res fran­keb­ma, rom­leb­mac
732 wels, puatiesTan brZolaSi, karl martelis me­Tau­ro­biT, daa­mar­cxes isi­ni. mog­via­ne­biT
karl mar­te­lis vaJ­ma da mem­kvid­rem, pi­pin moklem, SeZ­lo ara­be­bis­Tvis nar­bo­nis war­Tme­va da
saf­ran­ge­Tis te­ri­to­rii­dan ma­Ti ga­Ze­ve­ba. sa­xa­li­fo­Si omaia­ne­bis dam­xo­bis Sem­deg am sag­va­
reu­los er­T-er­Ti war­mo­mad­ge­ne­li abd ar-raxmani es­pa­neT­Si gaiq­ca da sa­Ta­ve dau­do kordobis
da­mou­ki­de­bel saa­mi­ros. es­pa­ne­le­bi ver egue­bod­nen qve­ya­na­Si arab­Ta ba­to­no­bas. ara­be­bis ga­
mo­Ce­nis­Ta­na­ve es­pa­neT­Si daiw­yo rekonkista (o­miT dab­ru­ne­ba).

rekonskista
re­kon­kis­ta ara­bi dam­pyrob­le­bis wi­naaR­mdeg es­pa­ne­li xal­xis brZo­las ewo­da. IX s.-is da­
saw­yis­Si ga­Ta­vi­suf­lda bar­se­lo­na. es brZo­la cva­le­ba­di upi­ra­te­so­biT sau­ku­nee­bis man­Zil­ze
mim­di­na­reob­da. es­pa­neT­Si ram­de­ni­me saa­mi­ro Ca­mo­ya­lib­da. er­Ti mxriv, am ami­reb­sa da meo­re
mxriv, es­pa­ne­Tis da­nar­Cen me­fe-­mTav­rebs So­ris ga­mud­me­bu­li omia­no­ba iyo, Tum­ca es xels ar
uS­li­daT qris­tian me­fem­Tav­rebs, er­Tma­neT­Ta­nac eo­maT an mus­lim mTav­rebs da­za­ve­bod­nen.
ara­bi dam­pyrob­le­bis wi­naaR­mdeg es­pa­ne­li xal­xis brZo­la am pi­ro­beb­Si wa­ri­mar­Ta. XIII s.-Si re­
kon­kis­tis ga­dam­wyve­ti eta­pi dad­ga. am sau­ku­ne­Si es­pa­ne­leb­ma ara­be­bis­gan gaa­Ta­vi­suf­les jer
kor­do­ba, Sem­deg _ se­vi­lia. ara­be­bis Za­lauf­le­bis qveS mxo­lod gra­na­da dar­Ca. re­kon­kis­ta
1492 wels das­rul­da, ro­de­sac fer­di­nand II ara­go­nel­ma da iza­be­la I kas­ti­liel­ma uka­nas­kne­li
ara­bi mmar­Tve­li, gra­na­dis ami­ra ibe­riis na­xe­var­kun­Zu­li­dan gaa­Ze­ves.

_55_
27. araboba saqarTveloSi

654 wels ara­bi sar­da­li habib-ibn-maslama qar­Tlis saz­Rvars moad­ga. qar­Tlis eris­mTa­
var­ma pat­ri­kios­ma ste­fa­noz II-m ara­bebs ZRve­ni miar­Tva da mor­Ci­le­ba ga­mouc­xa­da. mxa­reebs
So­ris dai­do za­vi _ e. w. `dacvis sigeli~. si­gel­Si gan­saz­Rvru­li iyo mxa­re­Ta uf­le­be­bi da
val­de­bu­le­be­bi, ker­Zod:
1) qar­Tve­le­bi ix­did­nen „jizias“ _ kom­lze erT dinars. amas­Tan maT ji­ziis Se­sam­ci­reb­lad kom­
le­bis gaer­Tia­ne­ba ek­rZa­le­bo­daT; sa­ma­gie­rod ara­beb­sac ar eZ­leo­daT ji­ziis ga­sa­di­deb­
lad kom­le­bis da­na­wi­le­bis uf­le­ba;
2) qar­Tve­le­bi val­de­bu­le­bi iy­vnen, rCe­viT da saq­miT dax­ma­re­bod­nen ara­bebs; See­fa­re­bi­naT
Zi­ri­Tad razms Ca­mor­Ce­ni­li mus­li­me­bi, dax­ma­re­bod­nen maT da miey­va­naT arab­Ta uax­loes
raz­mam­de;
3) is­la­mis mim­Re­bi qar­Tve­li arab­Ta Ta­na­moZ­me xde­bo­da da mus­li­mis uf­le­be­biT sar­geb­leb­da;
4) ara­be­bi val­de­bu­le­bas kis­ru­lob­dnen, daec­vaT qar­Tve­le­bi mtris­gan; mag­ram Tu mouc­le­lo­
bis ga­mo ara­be­bi amas ver moa­xer­xeb­dnen da qar­Tve­le­bi mters da­mor­Cil­de­bod­nen, es maT
da­na­Sau­lad ar CaeT­vle­bo­daT.
am pi­ro­be­bis Ses­ru­le­bis Sem­Txve­va­Si, ara­be­bi uSiS­roe­bis, qo­ne­bis da sar­wmu­noe­bis xel­
Seu­xeb­lo­bis ga­ran­tias iZ­leod­nen.
qar­TlSi arab­Ta ba­to­no­ba dam­yar­da, ro­me­lic Ta­vi­dan di­di sim­kac­riT ar ga­moir­Ceo­
da. amas daer­To sa­xa­li­fo­Si mim­di­na­re Si­nao­mi da qar­Tlma Ta­vi daix­sna xar­ki­sa­gan. Tum­ca
VII sau­ku­nis bo­los vi­Ta­re­ba Seic­va­la. ara­beb­ma kav­ka­siis­Tvis moi­ca­les. uwin­de­li gav­le­nis
aR­dge­na moi­sur­va bi­zan­tia­mac. sul uf­ro mzar­dma xa­zar­Ta sa­me­fo­mac gaax­Si­ra mar­bie­li
laS­qro­be­bi kav­ka­sia­ze. sa­bo­lood 686 wels bi­zan­tia­sa da sa­xa­li­fos So­ris dai­do za­vi,
rom­lis Ta­nax­mad qar­Tlsa da al­ba­neT­Si ak­re­fil xarks isi­ni Ta­nab­rad gai­yof­dnen. kav­ka­
sia­Si gav­le­nis mo­po­ve­bis­Tvis brZo­lis sas­wo­ri ma­le ara­be­bis mxa­res ga­dai­xa­ra. 697 wels
bi­zan­tias au­jan­yda lazikis patrikiosi serge barnukis Ze da ara­bebs daeq­vem­de­ba­ra. 702
wlis­Tvis xa­li­fam mTe­li sam­xreT kav­ka­sia dai­mor­Ci­la da Seq­mna sa­xa­li­fos pro­vin­cia _ ar­
me­nia, rom­lis Se­mad­gen­lo­ba­Sic Se­vi­da qar­Tli (a­ra­bu­lad _ jur­za­ni). bi­zan­tia ar Tmob­da
po­zi­ciebs. la­zi­kis saz­Rvao sa­na­pi­ro VIII sau­ku­nis da­saw­yis­Si bi­zan­tia-­sa­xa­li­fos sam­xed­ro
da­pi­ris­pi­re­bis areals war­moad­gen­da. ara­bebs au­jan­yda ga­da­sa­xa­de­bis gaz­rdiT Se­wu­xe­bu­li
qar­Tlis mo­sax­leo­ba. amiT isar­geb­la bi­zan­tiis im­pe­ra­tor­ma leon isav­riel­ma, Tan­da­Ta­no­
biT ara­be­bi da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­dan gaa­Ze­va da VIII s. 30-ian wleb­Si eg­ri­si daib­ru­na. im­pe­
ra­tor­ma `laz­Ta pat­ri­kio­sis~ ti­tu­li ubo­Za qar­Tlis eris­mTa­vars. arab­Ta sa­xa­li­fo­sa da
xa­zi­nis xar­je­bis zrdis Se­sa­ba­mi­sad au­ci­le­be­li gax­da axa­li sa­ga­da­sa­xa­do po­li­ti­ka. Tu ma­
nam­de yve­la mus­li­mi ga­Ta­vi­suf­le­bu­li iyo ga­da­sa­xa­de­bis­gan, am­je­rad di­fe­ren­ci­re­bu­li ga­
da­sa­xa­di da­wes­da. is­lam­ze ax­lad moq­ceu­lebs me­ti un­da ga­dae­xa­daT, vid­re Zvel mus­li­mebs.
gai­zar­da ga­da­sa­xa­de­bic ara­mus­lim­TaT­vis. 724 wels ar­me­niis `va­lad~ (xa­li­fis moad­gi­led)
ja­ra­hi dai­niS­na. man xa­li­fis axa­li sa­ga­da­sa­xa­do po­li­ti­kis Se­sa­ba­mi­sad ga­zar­da ji­zia. 1
di­nars kom­lis nac­vlad uk­ve Ti­Toeu­li ada­mia­ni ix­di­da. da­wes­da axa­li, mi­wis ga­da­sa­xa­dic
_ xa­ra­ja. ga­da­sa­xa­de­bis dam­Zi­me­bam mTel sa­xa­li­fo­Si ajan­ye­be­bi ga­moiw­via. wi­naaR­mde­go­ba
Zlie­ri iyo kav­ka­sia­Sic. xa­li­fis brZa­ne­biT, 732 wli­dan `ar­me­niis va­lad~ da­niS­nul­ma mervan
ibn-muhamedma 120 000-ia­ni ja­riT xa­za­re­bis wi­naaR­mdeg gai­laS­qra. am laS­qro­bis er­Ti eta­pi
xa­zar­Ta mo­kav­Si­re qar­Tlis da­laS­qvra­sac gulisxmobda. 735-738 wleb­Si mur­van yrum da­laS­
qra som­xe­Ti, qar­Tli da eg­ri­si.
744 wels mur­van yrum qar­Tli da­to­va da uze­naes mo­xe­led da­to­va amira, ro­me­lic Tbi­
lis­Si ij­da. mas emor­Ci­le­bo­da qar­Tlis eris­mTa­va­ri, rom­lis mTa­va­ri mo­va­leo­ba xar­kis ak­re­
fa da ja­ris ga­moy­va­na iyo. ami­ras hyav­da mo­xe­le­Ta mTe­li Sta­ti. mo­xe­le­Ta Se­nax­va,mo­sax­leo­
bas aw­va ki­ser­ze. am droi­dan gaC­nda Tbi­lis­Si mus­li­mi mo­sax­leo­ba da aSen­da pir­ve­li me­Ce­Ti.
_56_
 ara­bu­li ad­mi­nis­tra­ciu­li er­Teu­li Tbilisis saamiro murvan yrus Se­mo­se­vis Sem­deg Ca­mo­ya­
lib­da. Tav­da­pir­ve­lad Tbi­li­sis ami­ra emor­Ci­le­bo­da ar­me­niis vals, mag­ram Tan­da­Ta­no­biT ami­re­bi
daad­gnen xa­li­fas­gan se­pa­ra­tiz­mis kurss, mem­kvid­reo­biT Sei­nar­Cu­nes ami­ras ti­tu­li da cen­tra­
lur xe­li­suf­le­bas aRar emor­Ci­le­bod­nen. Tbi­li­sis pir­ve­li da­mou­ki­de­be­li ami­ra iyo is­mail
ib­n-Sua­bi, ro­mel­mac sa­fuZ­ve­li Cau­ya­ra Sua­bian­Ta di­nas­tias (809-853 ww.). xa­li­fe­bi ur­Ci ami­re­bis
wi­naaR­mdeg xSi­rad aw­yob­dnen dam­sjel eq­spe­di­cias. maT So­ris gan­sa­kuT­re­biT sas­ti­ki iyo buRa-
Turqis 853 wlis laS­qro­ba, ro­de­sac Tbi­li­si ga­daw­ves da 50 000 mcxov­re­bi gaJ­li­tes. amis miu­xe­
da­vad, Sem­dgo­mi di­nas­tiis _ ja­fa­ria­ne­bis di­nas­tiis (882-1082) mmar­Tve­lo­ba­Si saa­mi­ro sul uf­ro
da­mou­ki­de­be­li xde­ba. 953 wels ami­re­bi uk­ve Ta­vi­si da ara xa­li­fas sa­xe­liT Wrian mo­ne­tas. Tbi­
li­sis uka­nas­kne­li ja­fa­ria­ni ami­ras gar­dac­va­le­bis Sem­deg qa­laqs mar­Tav­dnen `tfileli berebi~
(u­xu­ces­Ta sab­Wo), rom­leb­mac 1122 wels da­viT IV aR­ma­Se­ne­bels ga­das­ces Tbi­li­si.

28. arabuli kultura

arab­Ta sa­xa­li­fo­Si sa­xel­mwi­foeb­rio­bis gan­vi­Ta­re­bas­Tan er­Tad Ca­mo­ya­lib­da da gan­vi­Tar­da

is­la­mu­ri kul­tu­ra. ara­beb­ma aiT­vi­ses da ga­daa­mu­Sa­ves ira­ne­le­bis, si­rie­le­bis, eg­vip­te­le­bis,
Sua aziis xal­xe­bis, eb­rae­le­bis, ase­ve eli­nis­tur­-ro­mau­li kul­tu­ru­li mem­kvid­reo­ba da Se­de­
gad did war­ma­te­bebs miaR­wies mxat­vrul li­te­ra­tu­ra­Si, fi­lo­lo­gia­Si, is­to­ria­Si, geog­ra­fia­Si,
ma­Te­ma­ti­ka­Si, as­tro­no­mia­Si, me­di­ci­na­Si, fi­lo­so­fia­sa da ar­qi­teq­tu­ra­Si. am mxriv gan­sa­kuT­re­
biT mniS­vne­lo­va­ni iyo ira­ni­sa da bi­zan­tiis gav­le­na. kul­tu­ris gan­vi­Ta­re­bas xels uw­yob­dnen
Ta­vad xa­li­fe­bi. gan­sa­kuT­re­biT aR­sa­niS­na­via aba­sia­ni xa­li­fe­bi, poe­te­bis me­go­ba­ri ha­run al­-ra­
Si­di da mec­nie­re­bis mfar­ve­li al­-ma­mu­ni (813-833 ww.). ha­run al­-ra­Sid­ma baR­dad­Si di­di bib­lio­
Te­ka daaar­sa. is da mi­si er­Tgu­li pir­ve­li ve­zi­ri ja­fa­ri cno­bi­li kre­bu­lis `a­Tas er­Ti Ra­mis~
mTa­va­ri per­so­na­Je­bi arian. al­-ma­mu­nis brZa­ne­biT baR­dad­Si aa­ges `sib­rZnis sax­li~ da ob­ser­va­
to­ria, ara­bul ena­ze Tar­gmnes Zve­li ber­Ze­ni geog­ra­fis, ma­Te­ma­ti­ko­si­sa da as­tro­no­mis klav­
dios pto­le­maio­sis as­tro­no­miu­li Txzu­le­ba. mniS­vne­lo­va­ni iyo ara­bi geog­ra­fe­bis Sro­me­bi;
ara­beb­ma Seq­mnes pir­ve­li kom­pa­si. VIII­-IX sau­ku­nee­bis mij­na­ze Seiq­mna gra­ma­ti­kis pir­ve­li sa­xel­
mZRva­ne­lo, ro­me­lic sa­fuZ­vlad dae­do am ti­pis wig­nebs sxva qvey­neb­Sic. ara­beb­ma Ci­ne­le­bis­gan
is­wav­les qa­Ral­dis dam­za­de­bis sai­dum­lo. qa­Ral­di eg­vip­tur pa­pi­rus­ze uf­ro ia­fi iyo. ami­tom
VIII­-IX ss. mij­na­ze baR­dad­Si amu­Sav­da qa­Ral­dis mwar­moe­be­li pir­ve­li sa­war­mo. qa­Ral­dis war­moe­
bis sai­dum­lo ev­ro­pa­Si, es­pa­neT­Si swo­red ara­beb­ma Sei­ta­nes. X-XV ss-Si gan­sa­kuT­re­biT ay­vav­da
ara­bul­-es­pa­nu­ri ci­vi­li­za­cia. am ci­vi­li­za­ciis cen­tre­bi kor­do­ba, se­vi­lia, ma­la­ga da gra­na­da
gax­dnen. aq iq­mne­bo­da msof­lio xe­lov­ne­bis Se­dev­re­bi. kor­do­ba­Si amox­snes bro­lis war­moe­bis
sai­dum­lo, mzad­de­bo­da iS­via­Ti si­la­ma­zis saiu­ve­li­ro na­war­mi, spi­los Zval­ze da xe­ze nak­ve­Ti
na­ke­To­be­bi. se­vi­lia cno­bi­li iyo mu­si­ka­lu­ri in­stru­men­te­bis _ gi­ta­ris, li­tav­ris dam­za­de­biT.
gra­na­da­Si ai­go sam­Se­neb­lo xe­lov­ne­bis ub­rwyin­va­le­si ni­mu­Si _ al­ham­bra (a­rab. `wi­Te­li ci­xe­si­
mag­re~), ro­me­lic ci­xe­si­mag­ris, sa­sax­li­sa da me­Ce­Tis­gan Sed­ge­bo­da.

29. qarTuli samefo-samTavroebi VIII-X saukuneebSi

arab­Ta or­sau­ku­no­van­ma ba­to­no­bam Zlier daa­sus­ta sa­qar­Tve­lo. qvey­nis bu­neb­ri­vi po­

li­ti­ku­ri cen­tri moi­Sa­la. VIII­-IX sau­ku­ne­Ta mij­na­ze sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze Ca­mo­ya­lib­da
_57_
axa­li po­li­ti­ku­ri er­Teu­le­bi: tao-klarjeTis samefo, afxazTa samefo, hereTis samefo, kaxeTis
samTavro, Tbilisis saamiro. maT So­ris mim­di­na­reob­da brZo­la kav­ka­siis re­gion­Si pir­ve­lo­
bis­Tvis. am brZo­la­Si, qar­Tu­li sa­xel­mwi­foe­bis gar­da, mo­na­wi­leob­dnen me­zo­be­li som­xu­ri da
al­ba­nu­ri sa­me­foe­bi.
hereTis samefo: he­re­bi qar­Tli­sa da al­ba­ne­Tis sa­me­foebs So­ris mcxov­re­bi qar­Tu­li to­mi
iyo. Sem­deg he­re­Ti qar­Tlis er­T-er­Ti sae­ris­Ta­vo gax­da. ara­bo­bis dros ami­ras emor­Ci­le­
bo­da, arab­Ta da­sus­te­bis Sem­deg ki iq cal­ke po­li­ti­ku­ri er­Teu­li Ca­mo­ya­lib­da, Tum­ca sxva
po­li­ti­ku­ri er­Teu­le­bis­gan gan­sxva­ve­biT Ta­vad arab­Ta xel­Sew­yo­bi­Ta da mxar­da­We­riT. 837
wels adar­ba­da­gan­Si ajan­ye­bu­li babeqis da­mar­cxe­ba­Si dax­ma­re­bis­Tvis xa­li­fam mTav­ris ti­tu­
li uw­ya­lo­ba he­re­Tic mflo­bels sahl ib­n-sum­bats. Sem­dgom­Sic ara­be­bi sak­maod swya­lob­dnen
he­reTs, vi­nai­dan Se­wu­xe­bu­li iy­vnen sxva qar­Tu­li sa­xel­mwi­foe­bis­gan. he­re­Tis pir­vel me­fed
ix­se­nie­ba ha­ma­mi (893 w.). X s.-is bo­los he­re­Ti ka­xe­Tis mTa­var­ma miier­Ta da er­Tia­ni ran­Ta da
kax­Ta sa­me­fo Seq­mna.
kaxeTis samTavro: VIII sau­ku­nis Sua xa­ne­bis­Tvis ara­bul qro­ni­keb­Si xSir­de­ba cno­be­bi qar­
Tlis mTia­ne­Tis mo­sax­leo­bis _ wanarebis ajan­ye­be­bis Se­sa­xeb. VIII sau­ku­nis bo­los wa­nar­Ta
mTa­var­ma gri­gol qorepiskoposma Seq­mna axa­li po­li­ti­ku­ri er­Teu­li _ ka­xe­Tis sam­Tav­ro. am
sam­Tav­ros cen­tri jer TianeTi iyo, Sem­deg ki _ Telavi. ka­xe­Tis mTav­re­bis qo­re­pis­ko­po­sis ti­
tu­li Ta­vi­dan ar­Ce­vi­Ti iyo, Sem­deg ki mem­kvid­reo­bi­Ti gax­da. XI s. da­saw­yis­Si kvi­ri­ke III did­ma
(1010-1037) daip­yro he­re­Ti da Seq­mna `ran­Ta da kax­Ta sa­me­fo~. sa­bo­lood, ka­xeT­-he­re­Ti er­
Tian sa­qar­Tve­los da­viT aR­ma­Se­ne­bel­ma Seuer­Ta 1104-1105 wleb­Si.
afxazTa samefo: VIII s-is bo­los da­sav­leT sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze afxazeTis samefo Ca­
mo­ya­lib­da. af­xa­ze­Tis mTa­va­ri, ise­ve, ro­gorc eg­ri­sis mmar­Tve­li, bi­zan­tiis xel­qvei­Ti iyo,
mag­ram VIII s-is bo­los bi­zan­tia da­sus­tda da af­xaz­Ta mTa­var­ma leon II-m Ta­vi­si pa­pis, xa­zar­Ta
xa­ka­nis dax­ma­re­biT mTe­li da­sav­le­Ti sa­qar­Tve­lo gaaer­Tia­na da ua­ri ga­nac­xa­da bi­zan­tiis va­
sa­lo­ba­ze. de­da­qa­la­qad quTaisi ga­moac­xa­da. af­xa­ze­Tis ek­le­sia kon­stan­ti­no­po­lis sa­pat­riar­
qos eq­vem­de­ba­re­bo­da, X s.-is da­saw­yis­Si ki mcxe­Tas dae­mor­Ci­la. saek­le­sio enad dam­kvid­rda
qar­Tu­li. gauq­mda ber­Znu­li epar­qie­bi da Seiq­mna axa­li epar­qie­bi (Wyon­di­dis, moq­vis, be­diis).
tao-klarjeTis qarTvelTa samefo: sam­xreT­-da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si tao-­klar­je­Tis da­
mou­ki­de­bel sam­Tav­ros sa­fuZ­ve­li Cau­ya­ra aSot bagrationma, ro­me­lic VIII s-is II na­xe­var­Si qar­
Tlis eris­mTa­va­ri iyo. aSo­ti, ro­gorc Cans, ara­bebs dau­pi­ris­pir­da da iZu­le­bu­li gax­da, qar­
Tli dae­to­ve­bi­na. igi Sav­SeT­sa da klar­jeT­Si ga­da­vi­da. klar­jeT­Si man dan­greu­li artanuji
aRa­Se­na da axa­li sam­Tav­ros cen­trad aq­cia. aSots mxa­ri dau­Wi­ra bi­zan­tiis im­pe­ra­tor­ma da
mas ku­ra­pa­la­to­ba ubo­Za. aSo­tis dros tao-­klar­jeT­Si di­di saek­le­sio sa­mo­nas­tro mSe­neb­
lo­ba wa­moiw­yo ber­ma grigol xanZTelma. daw­ye­bu­li aR­mSe­neb­lo­ba Sem­dgom­Sic gag­rZel­da. am
pe­riod­Si ai­go xanZTa, opiza (klar­jeT­Si), safara (sam­cxe­Si), kumurdo, wyarosTavi (ja­va­xeT­Si),
tbeTi, iSxani, xaxuli, oSki, parxali, oTxTa (tao­Si) da sxv. ni­ga­lis xeo­ba­Si Ta­vis mo­wi­naaR­mde­
geeb­Tan er­T-er­Ti brZo­li­sas aSo­ti da­mar­cxda da gaq­ceul­ma Ta­vi ek­le­sias Sea­fa­ra, mag­ram
igi sa­kur­Txe­vel­Si mok­les. aSo­ti ar­ta­nuj­Si dak­rZa­les.
bag­ra­tion­Ta sag­va­reu­lo war­mo­So­biT is­to­riu­li sam­xreT­qar­Tu­li pro­vin­cia spe­ri­
dan iyo. VIII sau­ku­nis bo­los bag­ra­tio­ne­bi qar­Tlis me­fe­Ta STa­mo­ma­val far­na­va­zia­nebs dau­
moy­vrdnen. 888 wli­dan aSo­tis Svil­TaS­vil­ma adar­na­se II-m `qarTvelTa mefis~ ti­tu­li mii­
Ro. aSo­tis mem­kvid­reeb­ma sa­me­fo orad gay­ves: taod (a­dar­na­se ku­ra­pa­la­tis STa­mo­mav­le­bi) da
klarjeTad (bag­rat I ku­ra­pa­la­tis STa­mo­mav­le­bi). bag­ra­tion­Ta am or Stos So­ris di­nas­tiu­ri
brZo­la das­rul­da me­sa­me Tao­ba­Si (IX-X ss.-is mij­na­ze). taoe­li bag­ra­tio­ne­bi (ma­Ti cen­tri iyo
ba­na da ol­Ti­si) inar­Cu­ne­ben `qar­Tvel­Ta me­fo­bas~, xo­lo klar­ji bag­ra­tio­ne­bis xel­Si (ma­Ti
cen­tri ar­ta­nu­jia) rCe­ba eris­Tav­Te­ris­Ta­vo­ba. isi­ni mxo­lod no­mi­na­lu­rad aRia­re­ben taoe­li
bag­ra­tio­ne­bis uze­nae­so­bas. qar­Tvel­Ta sa­me­fo Zlie­re­bis mwver­vals aR­wevs da­viT III di­dis
(961-1001) dros.
_58_
 Tbilisis saamiro: mur­van yrus laS­qro­bis Sem­deg Tbi­li­sis ami­ras TiT­qmis mTe­li aR­mo­
sav­leT sa­qar­Tve­lo emor­Ci­le­bo­da. VIII s-is bo­lo­dan, ro­de­sac sa­qar­Tve­los cal­keu­li mxa­
ree­bi gan­Ta­vi­suf­lda, mi­si sam­flo­be­lo Sem­cir­da da is mxo­lod Si­da qar­Tlis na­wil­sa da qve­
mo qarTls moi­cav­da. arab­Ta sa­xa­li­fos da­sus­te­bis Sem­deg Tbi­li­sis ami­ra da­mou­ki­deb­lo­bis
gzas daad­ga da xa­li­fas xarks aRar ug­zav­ni­da. 853 wels Tbi­li­sis ami­ra sahakis da­sas­je­lad xa­
li­fam ara­bi sar­da­li buRa Turqi ga­mog­zav­na. bu­Ram Tbi­li­si ai­Ro da sa­ha­ki mok­la. IX s-is 80-
ia­ni wle­bi­dan, ami­ra ja­fa­ris dros, Tbi­li­sis saa­mi­ro da­mou­ki­de­bel sam­Tav­rod Ca­mo­ya­lib­da.
Sua sau­ku­neeb­Si po­li­ti­ku­ri da eko­no­mi­ku­ri upi­ra­te­so­bis mo­sa­po­veb­lad di­di mniS­vne­lo­ba
hqon­da sa­vaW­ro gze­bis, sam­xed­ro ma­gis­tra­le­bi­sa da iq ar­se­bu­li ci­xee­bis flo­ba­sa da ga­kon­
tro­le­bas. qar­Tu­li sa­me­foe­bis da­ma­kav­Si­re­be­li Zi­ri­Ta­di gze­bi qar­Tlze ga­dio­da. Si­da qarTls
xel­say­re­li sam­xed­ro-­stra­te­giu­li mde­ba­reo­ba hqon­da. is sa­qar­Tve­los te­ri­to­ria­ze ar­se­bul
TiT­qmis yve­la did po­li­ti­kur er­Teuls esaz­Rvre­bo­da. swo­red ami­tom kav­ka­siis re­gion­Si he­ge­mo­
no­bis mo­po­ve­bis­Tvis brZo­la niS­nav­da `brZo­las qar­Tlsa ze­da~. qarTls sxva­das­xva dros flob­
dnen af­xaz­Ta me­fee­bi, ka­xe­Tis qo­re­pis­ko­po­se­bi, tao-­klar­je­Tis me­fe-­mTav­re­bi. Si­da qar­Tlis
feo­da­lu­ri sag­va­reu­loe­bi ki po­li­ti­ku­ri vi­Ta­re­bis Se­sa­ba­mi­sad xan erT Za­las uWe­ren mxars, xan
meo­res. IX-X sau­ku­neeb­Si Si­da qar­Tlis­Tvis brZo­la­Si upi­ra­te­so­bas af­xaz­Ta me­fe­ni flob­dnen. es
re­gio­ni maT sauf­lis­wu­lo ma­mu­lad aq­cies da tax­tis mem­kvid­res svam­dnen mmar­Tve­lad. X sau­ku­nis
70-ia­ni wle­bi­dan Si­da qar­Tlis­Tvis brZo­la­Si aq­tiu­rad Caer­To taos me­fe da­viT III ku­ra­pa­la­ti.
ama­Si mas xe­li Seuw­yo af­xaz­Ta sa­me­fos da­sus­te­ba­mac, sa­dac gior­gi II­-is Svi­lebs So­ris
mim­di­na­reob­da brZo­la sa­me­fo tax­ti­saT­vis. af­xa­ze­Tis uka­nas­knel me­fes Teo­do­sis Svi­li ar
hyav­da. af­xaz­Ta sa­me­fos er­Ta­der­Ti mem­kvid­re iyo gior­gi II­-is qa­liS­vi­lis gu­ran­dux­tis va­Ji
bag­rat bag­ra­tio­ni.

30. saqarTvelo X saukunis bolosa da XI saukuneSi

daviT III kurapalati. saqarTvelo-bizantiis urTierTobebi

X s-is II naxevarSi taos sa­Ta­ve­Si daviT III bagrationi id­ga. 976-979 wleb­Si bi­zan­tia Si­naa­
reu­lo­bam moic­va. mci­rew­lo­van im­pe­ra­tors im­pe­riis mci­re aziis er­T-er­Ti ol­qis mmar­Tve­li,
barda skliarosi, dau­pi­ris­pir­da. im dros bi­zan­tiis laS­qars me­Tau­rob­da barda foka, ro­mel­sac
da­viT bag­ra­tion­Tan pi­ra­di me­gob­ro­ba akav­Si­reb­da. bar­da fo­kam ur­Cia mci­rew­lo­va­ni im­pe­ra­
to­ris de­das, dax­ma­re­bis­Tvis da­vi­Tis­Tvis mie­mar­Ta. dax­ma­re­bis sa­nac­vlod im­pe­ra­to­ri da­viTs
gar­kveul mi­webs aRuT­qvam­da, rac mas si­coc­xle­Si sa­gam­geb­lod ga­dae­ce­mo­da. da­viT bag­ra­tion­
ma im­pe­ra­to­ris da­sax­ma­reb­lad 12000-ka­cia­ni mxed­ro­ba gag­zav­na. maT daa­mar­cxes ajan­ye­bu­le­bi.
am dam­sa­xu­re­bis­Tvis da­viT­ma im­pe­ra­to­ris­gan da­na­pi­re­bi mi­we­bi da `aRmosavleTis kurapalatis~
ti­tu­li mii­Ro. Se­moer­Te­bul te­ri­to­ria­ze ga­dio­da er­T-er­Ti mniS­vne­lo­va­ni sa­vaW­ro gza, ro­
me­lic baR­da­dis sa­xa­li­fo­dan dvi­nis, ar­ta­nu­ji­sa da kar­nu qa­la­qis (i­gi­ve Teo­do­sio­po­li, ar­
zru­mi) gav­liT tra­pe­zun­tis­ken mie­mar­Te­bo­da. 987 wels bi­zan­tia­Si isev mox­da areu­lo­ba. bar­da
sklia­ro­si meo­red ajan­yda. im­pe­ra­tor­ma basili II-m sklia­ro­sis wi­naaR­mdeg kvlav bar­da fo­ka
gag­zav­na, mag­ram fo­ka da sklia­ro­si Se­Tan­xmdnen. bar­da fo­kam Sem­deg sklia­ro­sic moat­yua,
daat­yve­va, mci­re azia da an­tio­qia dai­mor­Ci­la da im­pe­ra­tors ax­la Ta­vad dau­pi­ris­pir­da. am da­
pi­ris­pi­re­ba­Si da­viT ku­ra­pa­la­ti bar­da fo­kas mxa­re­ze iyo. 989 wels im­pe­ra­tor­ma ajan­ye­bu­le­bi
daa­mar­cxa da bar­das mom­xre­Ta wi­naaR­mdeg ja­ri gag­zav­na, mag­ram da­viT­ma da­na­Sau­lis pa­tie­ba
sTxo­va im­pe­ra­tors da aRuT­qva, rom mi­si sik­vdi­lis Sem­deg mi­si sam­flo­be­lo ba­si­lis sa­xel­mwi­
fos Seuer­Tde­bo­da. im­pe­ra­tor­ma da­vi­Ti­sa­gan fi­ci mii­Ro.
_59_
 saqarTvelos gaerTianeba
X s-is 70-ian wleb­Si qar­Tul sa­me­fo-­sam­Tav­ro­Ta So­ris gan­sa­kuT­re­biT gam­wvav­da brZo­la
Si­da qar­Tli­saT­vis, rom­lis cen­tri iyo ufliscixe. Si­da qar­Tlze ga­dio­da sa­qar­Tve­lo­ze
ga­ma­va­li yve­la Zi­ri­Ta­di saer­Ta­So­ri­so Tu Si­da sa­vaW­ro gza. vis xel­Sic iyo Si­da qar­Tli, is
flob­da upi­ra­te­so­bas sa­qar­Tve­los gaer­Tia­ne­bis saq­me­Si. IX-X ss-Si Si­da qar­Tlis­Tvis brZo­
la­Si af­xa­ze­Tis sa­me­fos upi­ra­te­so­ba ga­moik­ve­Ta. af­xaz­Ta mefem giorgi II-m (922-957 ww.) ka­
xeT­Sic ilaS­qra da mi­si di­di na­wi­li dai­ka­va. Tum­ca am dros da­sav­leT da aR­mo­sav­leT sa­qar­
Tve­los gaer­Tia­ne­bas xe­li Seu­Sa­la gior­gi II-s gar­dac­va­le­bam. mis Sem­deg af­xa­ze­Tis tax­tze
er­Tma­neTs mi­si sa­mi va­Ji _ leo­ni, de­met­re da Teo­do­si cvlian. arc erT maT­gans va­Ji, tax­tis
mem­kvid­re ar hyav­da. 975 wels tax­tze usi­naT­lo Teo­do­si avi­da. amiT isar­geb­les ka­xe­leb­ma
da Si­da qar­Tli da­laS­qres. ka­xe­leb­ma Seip­yres uf­lis­ci­xe­Si myo­fi gurgeni, mi­si Ze bagrati,
dedofali guranduxti da ka­xeT­Si waiy­va­nes. ro­de­sac es am­ba­vi da­viT III ku­ra­pa­lat­ma gai­go,
mTe­li Ta­vi­si Za­le­biT ka­xe­Tis­ken daiZ­ra. ka­xe­lebs See­Sin­daT, da­viTs mo­ci­qu­li gaug­zav­nes da
da­za­ve­ba sTxo­ves. maT Sep­yro­bi­le­bi gaa­Ta­vi­suf­les, qar­Tli da uf­lis­ci­xe ki ukan daab­ru­nes.
im dros qarTls gur­ge­nis meuR­le, gu­ran­duxt de­do­fa­li ga­na­geb­da, ro­me­lic gior­gi II af­xaz­
Ta me­fis asu­li iyo, af­xa­ze­Tis sa­me­fos ki mi­si Zma Teo­do­si mar­Tav­da. gu­ran­dux­tis meuR­le
gur­ge­ni bag­rat II qar­Tvel­Ta me­fis Svi­li da mem­kvid­re iyo, gur­ge­ni­sa da gu­ran­dux­tis mem­
kvid­re ki bag­ra­ti (mo­ma­val­Si gaerTianebuli saqarTvelos pirveli mefe bagrat III) gax­ldaT.
am­gva­rad, es axal­gaz­rda uf­lis­wu­li ma­mis mxri­dan taos na­wi­lis tax­tis mem­kvid­re iyo, de­dis
mxri­dan ki _ af­xa­ze­Tis sa­me­fo­sa (da­sav­leT sa­qar­Tve­los) da Si­da qar­Tlis tax­ti­sa. qar­Tlis
eris­Ta­vis, ioane maruSis Zis Taos­no­biT, af­xa­ze­Ti­sa da qar­Tlis di­de­bu­leb­ma, eris­Ta­veb­ma da
az­nau­reb­ma uS­vi­lo da­viT ku­ra­pa­lats Ses­Ta­va­zes, Ta­vis mem­kvid­red bag­ra­ti ga­moec­xa­de­bi­na,
ri­Tac taos ori­ve na­wi­li (da­viT III­-is da bag­rat II -is sam­flo­be­loe­bi), da­sav­le­Ti sa­qar­Tve­lo
da Si­da qar­Tli gaer­Tian­de­bo­da, rac gan­xor­ciel­da ki­dec.
978 wels, af­xa­ze­Tis me­fis Teo­do­sis gar­dac­va­le­bis Sem­deg, mci­rew­lo­va­ni bag­ra­ti af­xa­
zeT­Si ga­daiy­va­nes da me­fed akur­Txes. ma­le is qar­TlSi ga­da­vi­da daS­li­li sa­me­fos mo­sa­wes­
ri­geb­lad. qar­Tlis az­nau­rebs ar sur­daT bag­ra­tis mi­Re­ba, rad­gan `Ti­Toeu­lad ga­na­geb­des
saq­me­Ta qar­Tli­sa­Ta~. am az­nau­rebs sa­Ta­ve­Si qavTar tbeli Caud­ga da isi­ni me­fes brZo­liT
Sex­vdnen. axal­gaz­rda me­fem zo­gi maT­ga­ni da­xo­ca, zo­gi ki gaaq­cia da qar­Tlis saq­mee­bi moa­
wes­ri­ga. Sem­deg man gaag­rZe­la sam­flo­be­loe­bis ga­far­Toe­ba. mi­si pa­pis, bag­rat II­-is gar­dac­
va­le­bis Sem­deg `qar­Tvel­Ta me­fis~ ti­tu­li da­viT ku­ra­pa­lat­ma mii­Ro, Tum­ca 1001 wels isic
gar­daic­va­la da es ti­tu­li uk­ve bag­rat III-s ga­dae­ca mem­kvid­reo­biT. ma­mis, gur­ge­nis gar­dac­
va­le­bis Sem­deg bag­rat­ma sa­mem­kvid­reo ma­mu­li _ Crdi­loeT taoc mii­Ro. amis Sem­deg man ga­
daw­yvi­ta, klar­je­Tic Se­moeer­Te­bi­na. am miz­niT bag­rat­ma Ta­vis­Tan, fa­nas­ker­tSi sa­dar­ba­zod
miiw­via klar­je­Tis bag­ra­tion­Ta STa­mo­mav­le­bi _ sum­ba­ti da gur­ge­ni (a­Sot I-is Zis adar­na­ses
mem­kvid­ree­bi), Seip­yro isi­ni da Tmog­vis ci­xe­Si ga­mo­ke­ta, sa­dac gar­daic­va­la ki­dec ori­ve. ma­
Ti mem­kvid­ree­bi bi­zan­tia­Si gaiq­cnen. vinc ki klar­je­Tis bag­ra­tion­Ta sax­li­dan sam­Sob­lo­Si
dar­Ca, yve­lam pa­tim­ro­ba­Si da­lia su­li. ma­Ti mi­wa-­wya­li bag­rat­ma Se­moier­Ta.
1008-1010 wleb­Si bag­ra­ti ka­xe­Ti­sa da he­re­Tis ci­xe­si­mag­ree­bis asa­Re­bad awar­moeb­da brZo­
las, rac mi­si ga­mar­jve­biT das­rul­da da man ka­xeT­-he­re­Tic dai­ka­va. am­ri­gad, bag­rat III ku­ra­
pa­la­ti gaer­Tia­ne­bu­li sa­qar­Tve­los pir­ve­li me­fe gax­da. mi­si ti­tu­le­bi iyo: `me­fe af­xaz­Ta da
qar­Tvel­Ta, ran­Ta da kax­Ta ku­ra­pa­la­ti~. gaer­Tia­ne­bu­li sa­qar­Tve­los de­da­qa­la­qad quTaisi
ga­moc­xad­da. bag­ra­tis me­fo­bis dros ai­go bediisa da bagratis taZrebi, nikorwminda, daiw­yo
sve­tic­xov­lis mSe­neb­lo­ba. 1014 wels me­fe fa­nas­ker­tSi gar­daic­va­la. igi be­dia­Si dak­rZa­les.

_60_
 giorgi I

bag­rat III­-is dros daw­ye­bu­li sa­qar­Tve­los gaer­Tia­ne­ba mSvi­do­bia­ni pro­ce­si ar yo­fi­la.

sam­Tav­roe­bi, ise ro­gorc di­di feo­da­le­bi, kvlav gan­dgo­ma­sa da da­mou­ki­deb­lo­bas cdi­lob­
dnen. bag­rat III­-is Sem­deg tax­tze mi­si Ze _ gior­gi I (1014-1027 ww.) avi­da. mas ga­me­fe­bis­Ta­na­ve
ga­nud­ga ka­xeT­-he­re­Ti. gior­gi I-­ma Ta­vis sa­ga­reo po­li­ti­ka­Si im mi­we­bis­Tvis brZo­la air­Cia,
rom­le­bic ad­re da­viT ku­ra­pa­la­tis sam­flo­be­lo­Si Se­dio­da, 1001 wels da­viT ku­ra­pa­la­tis
gar­dac­va­le­bis Sem­deg ki, an­der­Zi­sa­mebr, bi­zan­tiis im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­vi­da. gior­gi I
sam­xreT tao­Si SeiW­ra da dai­ka­va igi. bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri ba­si­li II am dros bul­ga­re­leb­Tan
omiT iyo da­ka­ve­bu­li, ro­me­lic 1019 wels war­ma­te­biT daas­ru­la, taos­ken daiZ­ra da gior­gi I-s
pa­su­xi mos­Txo­va `da­viT ku­ra­pa­la­tis mem­kvid­reo­bis~ miT­vi­se­bis­Tvis.
bi­zan­tia-­sa­qar­Tve­los So­ris ga­dam­wyve­ti brZo­la 1021 wels mox­ da sof. Sirimnis mi­da­
moeb­Si. ori­ve mxa­rem di­di da­nak­li­si ga­ni­ca­da. gior­gi I iZu­le­bu­li gax­da, ukan dae­xia da
sa­qar­Tve­los siR­rme­Si ga­mag­re­bu­li­yo. ba­si­li II-m sas­ti­kad moaox­ra sam­xre­Ti sa­qar­Tve­lo
da ga­mo­sa­zam­Treb­lad tra­pi­zon­Si da­ba­nak­da. sam­xed­ro kam­pa­nia mom­dev­no wel­sac gag­rZel­da.
gior­gi I iZu­le­bu­li gax­da, bi­zan­tias da­za­ve­bo­da. za­vis pi­ro­be­bis mi­xed­viT, sa­qar­Tve­lo uars
am­bob­da da­viT ku­ra­pa­la­tis sam­flo­be­lo­ze da kon­stan­ti­no­pol­Si mZev­lad tax­tis mci­rew­lo­
van mem­kvid­res bag­rat uf­lis­wuls ag­zav­ni­da.

bagrat IV
gior­gi I gar­dac­va­le­bis Sem­deg tax­tze cxra wlis bag­rat IV (1027-1072) avi­da. me­fis mci­rew­
lov­no­biT isar­geb­les cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­bi­sad­mi mtru­lad gan­wyo­bil­ma taoel­ma feo­da­
leb­ma da Ta­vian­Ti ci­xee­bi bi­zan­tie­lebs ga­das­ces. am mov­le­nas uSua­lod moh­yva im­pe­riis ja­re­
bis sa­qar­Tve­lo­Si Se­moW­ra. bi­zan­tie­leb­ma moar­bies ja­va­xe­Ti, Tria­le­Ti da Sav­SeT­-klar­je­Ti.
1028 wels bi­zan­tiis axal­ma im­pe­ra­tor­ma ro­ma­noz III-m sa­qar­Tve­los­Tan da­za­ve­ba ga­daw­yvi­ta.
kon­stan­ti­no­pol­Si Ca­vid­nen mel­qi­se­dek ka­Ta­li­ko­si da ma­riam de­do­fa­li. za­vis Ta­nax­mad, im­
pe­ra­tor­ma bag­rat IV-s ku­ra­pa­la­tis ti­tu­li ubo­Za da co­lad Ta­vi­si Zmis­Svi­li ele­ne Ser­To.
mag­ram verc am di­nas­tiur­ma qor­wi­ne­bam moa­wes­ri­ga sa­bo­lood or qve­ya­nas So­ris ur­Tier­To­ba.
ele­ne de­do­fa­li ma­le gar­daic­va­la, amas moh­yva bi­zan­tiu­ri gar­ni­zo­ne­bis ana­ko­fiis ci­xe­Si Ca­
ye­ne­ba. sa­qar­Tve­lo-­bi­zan­tiis ur­Tier­To­ba­Si da­Za­bu­lo­ba Se­nar­Cun­da. XI sau­ku­nis 40-ian wleb­Si
bi­zan­tia aq­tiu­rad Cae­ria sa­qar­Tve­los sa­Si­nao saq­meeb­Si. me­fe bag­rat IV­-i­sa da klde­ka­ris eris­
Tav liparit baRvaSis da­pi­ris­pi­re­ba­Si im­pe­ra­tor­ma li­pa­ri­tis mxa­re dai­Wi­ra. 1046 wels sa­si­re­
Tis brZo­la­Si eris­Tav­ma daa­mar­cxa me­fe. qvey­ni­saT­vis am me­tad kri­ti­kul vi­Ta­re­ba­Si bag­rat IV-m
mii­Ro ga­daw­yve­ti­le­ba, bi­zan­tia­Si Ca­su­li­yo da im­pe­ra­tor kon­stan­ti­ne IX mo­no­max­Tan gae­mar­Ta
mo­la­pa­ra­ke­ba. sa­qar­Tve­los me­fes sak­maod did­xans _ sa­mi we­li _ moux­da bi­zan­tia­Si dar­Ce­na. es
iyo me­fis sa­pa­tio tyveo­ba. 1055 wli­saT­vis bag­rat IV kon­stan­ti­no­po­li­dan sa­qar­Tve­lo­Si dab­
run­da. ma­le kon­stan­ti­ne mo­no­ma­xic gar­daic­va­la da sa­qar­Tve­los sa­me­fo kar­ma mkveT­ri na­bi­ji
ga­dad­ga _ li­pa­rit baR­va­Si Seip­yro da bi­zan­tia­Si gaa­Ze­va.
XI s.-is 60-ian wleb­Si im­pe­ria ise aq­tiu­rad ve­Rar ereo­da kav­ka­siur po­li­ti­ka­Si, rad­
gan axa­li dam­pyrob­le­bis _ Tur­q-sel­Cuk­Ta Se­mo­se­veb­ma mniS­vne­lov­nad Sea­sus­ta bi­zan­tiis
po­zi­cie­bi aR­mo­sav­leT­Si. am­gvar­ma vi­Ta­re­bam sag­rZnob­lad imoq­me­da sa­qar­Tve­lo-­bi­zan­tiis
ur­Tier­To­ba­ze. im­pe­ria aRar cdi­lob­da gaem­wva­ve­bi­na ur­Tier­To­ba sa­qar­Tve­los­Tan da daax­
loe­bis gzebs eZeb­da, ra­Ta sa­qar­Tve­lo Tur­q-sel­Cu­keb­Tan brZo­la­Si Cae­ba. am miz­niT bi­zan­
tiis im­pe­ra­tor­ma kon­stan­ti­ne X du­kam bag­ra­tion­Ta sag­va­reu­los­Tan da­na­Te­sa­ve­ba ga­daw­yvi­ta
da Ta­vi­si Zis­Tvis sa­co­led iT­xo­va bag­rat IV­-is asu­li mar­Ta (bi­zan­tia­Si ma­ria­mad wo­de­bu­li).
qor­wi­ne­ba Sed­ga da 1065-1081 wleb­Si mar­Ta-­ma­riam bag­ra­tio­ni bi­zan­tiis de­do­fa­li iyo. am
faq­tma sag­rZnob­lad daaT­bo or qve­ya­nas So­ris ur­Tier­To­ba.
_61_
31. Turq-selCukebi

XI sau­ku­ne­Si ax­lo aR­mo­sav­leT­Si axa­li xal­xi _ Tur­q-sel­Cu­ke­bi ga­moC­ndnen. sel­Cu­ke­bi

oRu­ze­bis sa­xe­liT cno­bi­li mom­Ta­ba­re to­me­bi iy­vnen. Tav­da­pir­ve­lad isi­ni Sua azia­Si, kas­pii­sa
da ara­lis zRvebs So­ris mom­Ta­ba­reob­dnen. ma­Ti Zi­ri­Ta­di saq­mia­no­ba me­sa­qon­leo­ba iyo. sel­
Cu­kian­Ta sa­xel­wo­de­ba maT Ta­vi­si me­Tau­ris, sel­Cu­kis sa­xe­li­dan mii­Res, ro­mel­mac cal­keu­li
to­me­bi gaaer­Tia­na. X s.-mde sel­Cu­ke­bi mra­val RmerTs scem­dnen Tay­vans, am droi­dan ki maT
is­la­mi mii­Res. ama­ve sau­ku­nis bo­lo­dan maT mSob­liu­ri ve­le­bi da­to­ves da dap­yro­bi­Ti ome­bi
daiw­yes. am omebs ram­de­ni­me mi­ze­zi hqon­da. jer er­Ti, isi­ni sa­Zov­re­bis did nak­le­bo­bas ga­nic­
did­nen da iZu­le­bu­li iy­vnen, axal­-a­xa­li mi­we­bi eZeb­naT. ma­Ti el­Ce­bi er­T-er­Ti mo­la­pa­ra­ke­bis
dros aR­niS­nav­dnen, rom `maT de­da­mi­wa­ze ad­gi­li ar aqvT~; meo­re, sam­xed­ro ala­fis mo­po­ve­ba
da sa­mi­waT­moq­me­do mdi­da­ri re­gio­ne­bis xel­Si Cag­de­ba sur­daT.
sulTan ToRrul-begis (1038-1063 ww.) dros maT daip­yres xo­rez­mi, ira­ni, era­yi, qur­Tis­
ta­ni da sam­xreT kav­ka­sia­Si Se­moiW­rnen. 1055 w. ToR­rul­-beg­ma arab­Ta sa­xa­li­fos de­da­qa­la­qi
baRdadi ai­Ro. xa­li­fam is sul­Tnad da­lo­ca da Tor­Rul­-beg­ma Tav­ze or­rqia­ni gvir­gvi­ni
daid­ga. ori rqa sim­bo­lu­rad aR­mo­sav­le­Ti­sa da da­sav­le­Tis mbrZa­ne­bels aR­niS­nav­da. aR­mo­sav­
le­TiT dap­yro­be­bis gag­rZe­le­bam bi­zan­tias­Tan da­pi­ris­pi­re­ba ga­moiw­via. dap­yro­be­bi ToR­rul­-
be­gis mem­kvid­ris alf-arslanis (1063-1072 ww.) dro­sac gag­rZel­da. gan­sa­kuT­re­biT mniS­vne­lo­
va­ni iyo omi bi­zan­tias­Tan. bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri ro­man IV dio­ge­ne (1067-1071 ww.) Ta­vad Caud­ga
jars sa­Ta­ve­Si da Tur­qeb­Tan sab­rZol­ve­lad gae­mar­Ta. Tav­da­pir­ve­lad man war­ma­te­bas miaR­wia,
mag­ram 1071 wels manaskertTan brZo­la­Si al­f-ar­slan­ma daa­mar­cxa bi­zan­tiel­Ta ja­ri, Ta­vad
im­pe­ra­to­ri ki tyved Ca­var­da. bi­zan­tiam mci­re aziis aR­mo­sav­leT sam­flo­be­loe­bi da­kar­ga.
al­f-ar­sla­nis Sem­deg sul­Ta­ni mi­si Svi­li maliq-Sahi (1072-1092 ww.) gax­da. mi­si me­fo­bis
xa­na Tur­q-sel­Cuk­Ta sa­xel­mwi­fos po­li­ti­ku­ri Zlie­re­bis ze­ni­tad iT­vle­ba, ki­dev uf­ro ga­
far­Tov­da sa­xel­mwi­fos saz­Rvre­bi da da­sav­le­TiT xmel­Ta­Sua zRvas miaR­wia. mis dros sa­me­
fo xe­li­suf­le­ba ki­dev uf­ro gam­yar­da da cen­tra­li­ze­bu­li gax­da. ama­Si di­di dam­sa­xu­re­ba
miuZ­Rvis pir­vel ve­zirs nizam al-mulqs, ro­me­lis xel­mZRva­ne­lo­biT ram­de­ni­me mniS­vne­lo­va­ni
re­for­ma gan­xor­ciel­da. ni­zam al­-mul­qi pir­ve­li ve­zi­ri iyo al­f-ar­sla­ni­sa da ma­liq­-Sa­his
kar­ze. is gax­da sel­Cuk­Ta sa­xel­mwi­fos sa­ga­reo da sa­Si­nao po­li­ti­kis su­lis­Cam­dgme­li. mas mie­
we­re­ba po­li­ti­ku­ri traq­ta­ti `sia­seT­-na­me~ (`wig­ni po­li­ti­kis Se­sa­xeb~), sa­dac Ca­mo­ya­li­be­bu­
lia sa­xel­mwi­fos mar­Tvis prin­ci­pe­bi. ni­zam al­-mul­qis xel­mZRva­ne­lo­biT re­for­me­bi ga­tar­da
sa­xel­mwi­fo mar­Tvis, sa­sa­mar­Tlo, sam­xed­ro sfe­roeb­Si.
1092 wels ma­liq­-Sa­hi gar­daic­va­la da mis Svi­lebs So­ris xe­li­suf­le­bis­Tvis brZo­la ga­CaR­da,
ro­me­lic oc wel­ze met­xans gag­rZel­da. sa­bo­lood Tur­q-sel­Cuk­Ta sa­xel­mwi­fo ram­de­ni­me sa­me­fod
dai­yo, ro­mel­Ta So­ris XII s.-Si siZ­lie­riT ga­moir­Ceo­da mci­re aziis ikoniis (rumis) sasulTno.

Turq-selCukebi saqarTveloSi
XI sau­ku­nis 40-ia­ni wle­bis bo­los kav­ka­sia­Si Tur­q-sel­Cuk­Ta pir­ve­li laS­qa­ri ga­moC­nda.
maT jer bi­zan­tiis Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­ma­va­li som­xu­ri te­ri­to­rie­bi moaox­res. bi­zan­tiis im­pe­
ria SeZ­le­bis­dag­va­rad ige­rieb­da kav­ka­siis mi­sad­go­meb­Tan Tur­q-sel­Cu­kebs.
XI s.-is 60-ia­ni wle­bi­dan Tur­q-sel­Cuk­Ta Se­mo­se­ve­bi sa­qar­Tve­lo­Si Cveu­leb­riv mov­le­nad
iq­ca. 1064 wels Tur­q-sel­Cuk­Ta sul­Ta­ni al­far­sla­ni uzar­ma­za­ri laS­qriT Se­moiW­ra sa­qar­
Tve­lo­Si. bag­rat IV ojax­Tan er­Tad tao­dan qu­Tais­Si brun­de­bo­da, ro­de­sac mou­lod­ne­lad
mte­ri Tavs wa­moad­ga. bag­rat IV-m moa­xer­xa, Tur­q-sel­Cu­kebs gas­clo­da da qar­TlSi ga­da­su­li­
yo. al­far­slan­ma al­ya Se­moar­tya axal­qa­laqs. me­ci­xov­ne­Ta Tav­gan­wi­ru­li brZo­lis miu­xe­da­vad,
qa­la­qi dae­ca. mter­ma sas­ti­kad aaox­ra axal­qa­la­qi da mTe­li ja­va­xe­Ti. aqe­dan Tur­q-sel­Cu­ke­bi
som­xeT­Si ga­da­vid­nen da ani­si ai­Res. 1067-68 wleb­Si al­f-ar­sla­ni kvlav Se­moiW­ra sa­qar­Tve­lo­
_62_
Si. am­je­rad Tur­q-sel­Cu­keb­ma ka­xe­Ti da qar­Tli moar­bies. 6 kvi­ris man­Zil­ze aox­reb­dnen Tur­
qe­bi qve­ya­nas, Sem­deg da­zam­Trda da maT da­to­ves sa­qar­Tve­lo.
sul­Tan­ma Tbi­li­si da rus­Ta­vi gan­Zis ami­ra fad­lons ga­das­ca. miu­xe­da­vad xar­kis ga­dax­dis
da­Ji­ne­bu­li moT­xov­ni­sa, bag­rat IV al­f-ar­sla­ni­sa­gan ga­mog­zav­nil ZRvens iReb­da, mo­ci­qu­lebs
ua­riT is­tum­reb­da da xar­kis ga­dax­das dip­lo­ma­tiu­rad ari­deb­da Tavs.
ma­nas­ker­tis brZo­la­Si da­mar­cxe­bis Sem­deg, 1074 wels, sa­za­vo xel­Sek­ru­le­biT bi­zan­tiis
im­pe­riam Ta­vi­si aR­mo­sav­le­Ti pro­vin­cie­bis di­di na­wi­li sel­Cu­kebs dauT­mo. sa­qar­Tve­lo sel­
Cuk­Ta pi­ris­pir mar­to dar­Ca. ax­lad ga­me­fe­bu­li giorgi II (1072-1089) sa­Si­nao prob­le­me­bis
mog­va­re­biT iyo da­ka­ve­bu­li, ro­de­sac 1075 wels Tur­q-sel­Cuk­Ta sar­da­li sa­ran­gi mra­val­ric­
xo­va­ni ar­miis Tan­xle­biT moad­ga sa­qar­Tve­los saz­Rvrebs. sof. farcxisTan brZo­la­Si Tur­qeb­
ma sas­ti­ki mar­cxi ige­mes da ukuiq­cnen. Tum­ca es war­ma­te­ba Cqa­ra ga­fer­mkrTal­da, rad­gan 1080
wli­dan sa­qar­Tve­lo­Si `didi Turqoba~ daiw­yo.
Tur­q-sel­Cu­ke­bi oja­xe­biT Se­mo­diod­nen sa­qar­Tve­lo­Si da ga­zaf­xu­li­dan zam­Tris pi­ram­de
aq sax­lde­bod­nen. yo­ve­li wlis ga­zaf­xul­ze Tur­q-sel­Cu­ke­bi mtkvris, iv­ri­sa da alaz­nis na­pi­
reb­ze Ca­mod­ge­bod­nen xol­me da es na­yo­fie­ri mi­we­bi Ta­vianT sa­Zov­re­bad aq­cies. mtris Se­mo­
se­vas daer­To mZi­me zam­Ta­ric, ra­mac er­Ti­-o­rad gaar­Tu­la qar­Tve­le­bis mdgo­ma­reo­ba. si­ci­vem
ga­xiz­nu­li mo­sax­leo­ba sa­Si­nel pi­ro­beb­Si Caag­do.
gior­gi II cdi­lob­da, am mZi­me vi­Ta­re­bi­dan ga­mo­sa­va­li moe­na­xa. me­fem moiw­via sa­me­fo dar­
ba­zi da maT­Tan mo­TaT­bi­re­bis Sem­deg, 1083 wels, sul­Tan ma­liq­-Sahs eax­la is­pa­han­Si, rom mSvi­
do­bis sa­nac­vlod za­vi eT­xo­va. sa­qar­Tve­los mud­mi­vi xar­ki dae­kis­ra; sa­nac­vlod mom­Ta­ba­re­ni
qvey­ni­dan ga­vid­nen. sul­Tan­ma gior­gis ka­xeT­-he­re­Ti ubo­Za da mis da­sa­ka­veb­lad ja­ri ga­moa­
yo­la. 1088 wels ise­dac ga­Wir­ve­bul da aox­re­bul qve­ya­nas axa­li ube­du­re­ba daat­yda Tavs _
mi­wis­Zvra. qve­ya­na­Si Seq­mni­li vi­Ta­re­ba uf­ro aq­tiu­ri na­bi­je­bis ga­dad­gmas moiT­xov­da. gior­gi
II­-is kur­si bev­ris­Tvis miu­Re­be­li iyo. 1089 wels sa­me­fo kar­ze ar­se­bul­ma po­li­ti­kur­ma daj­
gu­fe­bam gior­gi II aq­tiur po­li­ti­kas Ca­moa­So­ra. tax­tze mi­si er­Ta­der­Ti va­Ji da­viT IV avi­da.

32. daviT aRmaSenebeli

da­viT IV tax­tze avi­da 1089 wels, 16 wlis asak­Si. am drois­Tvis me­fis xe­li­suf­le­ba vrcel­
de­bo­da da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si (de­da­qa­la­qi qu­Tais­Si iyo), sam­xreT da aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­
los na­wil­Si. aR­mo­sav­leT­Si ar­se­bo­bas ga­nag­rZob­da ka­xe­Tis da­mou­ki­de­be­li sa­me­fo, Si­da da
qve­mo qar­TlSi ki _ Tbi­li­sis saa­mi­ro. sam­cxe-­ja­va­xe­Ti da tao-­klar­je­Ti, mar­Ta­lia, sa­qar­
Tve­los me­fis iu­ris­diq­cia­Si Se­dio­da, mag­ram `di­di Tur­qo­bis~ Se­de­gad aq mo­sax­leo­ba mkveT­
rad iyo Sem­ci­re­bu­li. da­viT­ma ga­me­fe­bis­Ta­na­ve daiw­yo brZo­la cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­bis
mo­wi­naaR­mde­ge did­gva­rov­ne­bis wi­naaR­mdeg. ma­Ti da Tur­q-sel­Cu­ke­bis Ta­re­Sis aR­sak­ve­Tad man
mci­re­ric­xo­va­ni mo­bi­lu­ri raz­me­bi Seq­mna, rom­le­bic mou­lod­ne­lad es­xmod­nen Tavs mters da
did zians aye­neb­dnen. da­viT­ma Seip­yro ur­Ci feo­da­li, klde­ka­ris eris­Ta­vi liparit baRvaSi,
Tum­ca mo­na­nie­bis Sem­deg Seiw­ya­la igi da gaa­Ta­vi­suf­la. li­pa­rit­ma ur­Co­ba ar moi­Sa­la da 1097
wels da­viT­ma is xel­meo­red daa­pa­tim­ra. am­je­rad me­fem li­pa­rit baR­va­Si bi­zan­tia­Si gaa­Ze­va.
ro­de­sac li­pa­ri­tis Ze, rati, gar­daic­va­la, da­viT­ma gaauq­ma kldekaris saerisTavo, ro­gorc
ad­mi­nis­tra­ciu­li er­Teu­li, da sa­me­fo ma­muls Seuer­Ta; ur­Co­bis­Tvis da­sa­ja ase­ve msxvi­li
feo­da­le­bi abuleTisZeebi da ma­mu­le­bi (zedaznis cixe) Ca­moar­Tva.
da­viT­ma Tan­da­Ta­no­biT gaauq­ma Zve­li, mem­kvid­reo­bi­Ti sae­ris­Ta­voe­bi da es sam­flo­be­
loe­bi er­Tgul az­nau­rebs ga­das­ca `sakargavad~, sam­sa­xu­ris sa­nac­vlod. da­viT­ma sa­xel­mwi­fos
_63_
te­ri­to­riu­li zrdis Se­sa­ba­mi­sad Ca­moa­ya­li­ba `monapire saerisTavoebi~, ro­mel­Ta fun­qcia sa­
xel­mwi­fo saz­Rvre­bis dac­va iyo.
saeklesio reforma. 1103 wels da­viT­ma ruis-urbnisis saek­le­sio kre­ba moiw­via. am drois­
Tvis ek­le­sia­Si araer­Ti ma­Ra­li Ta­nam­de­bo­ba eka­vaT araf­riT ga­mor­Ceul, zog­jer _ uRirs
ada­mia­neb­sac ki, rom­le­bic msxvil feo­da­lur sag­va­reu­loebs war­moad­gen­dnen an qrTa­miT iy­
vnen da­niS­nu­li. da­viTs sur­da, ek­le­sia ase­Ti pi­re­bis­gan gaew­min­da. am saq­me­Si mas mxars uWer­da
mi­si aR­mzrde­li, giorgi Wyondideli. kre­bis dad­ge­ni­le­biT, ek­le­sii­dan ga­ni­dev­nen daum­sa­xu­
reb­lad aR­ze­ve­bu­li mRvdel­msa­xu­re­bi da maT ma­gier Rir­seu­li da me­fis xe­li­suf­le­bis mom­xre
pi­re­bi dai­niS­nen.
saek­le­sio re­for­mis Sem­deg me­fem di­di saek­le­sio-­sa­mo­nas­tro mSe­neb­lo­ba wa­moiw­yo. mi­si
me­fo­bis dros aSen­da gelaTisa da iyalTos sa­su­lie­ro aka­de­mie­bi.
saxelmwifos mmarTvelobiTi struqtura. da­viT­ma sa­xel­mwi­fo sa­mo­xe­leo apa­ra­tis re­for­mac
gaa­ta­ra. gaer­Tian­da ori Ta­nam­de­bo­ba: sae­ro _ mwignobarTuxucesisa da sa­su­lie­ro, Wyondidelisa.
mwig­no­bar­Tu­xu­ce­si me­fis kan­ce­la­riis uf­ro­si iyo, xo­lo Wyon­di­de­li _ er­T-er­Ti yve­la­ze gav­
le­nia­ni epis­ko­po­si. am gaer­Tia­ne­bis Se­de­gad me­fis er­Tgul ada­mians SeeZ­lo Ca­reu­li­yo, ro­gorc
sae­ro, ase­ve saek­le­sio saq­meeb­Si. pirveli mwignobarTuxuces-Wyondideli me­fis aR­mzrde­li da
mar­jve­na xe­li giorgi gax­da. mas me­fis mo­xe­le­Ta So­ris pir­ve­li ad­gi­li eWi­ra.
Seiq­mna e. w. `savaziro~, ro­mel­sac mwig­no­bar­Tu­xu­ce­si-­Wyon­di­de­li xel­mZRva­ne­lob­da. me­
fe qve­ya­nas sa­xel­mwi­fo mo­xe­le­Ta meS­veo­biT mar­Tav­da. sa­va­zi­ros wev­re­bi iy­vnen did­mo­xe­lee­
bi, ro­mel­Ta­gan Ti­Toeu­li gar­kveul uw­ye­bas ga­na­geb­da da Ta­vi­si xel­qvei­Ti mo­xe­lee­bi hyav­da.
es did­mo­xe­lee­bi iy­vnen: amirspasalari _ sam­xed­ro sfe­ros me­Tau­ri, mandaturTuxucesi _ sa­
po­li­cio uw­ye­bis me­Tau­ri, meWurWleTuxucesi _ sa­fi­nan­so uw­ye­bis xel­mZRva­ne­li.
da­viT­ma Seq­mna sa­daz­ver­vo uw­ye­ba _ `mstovarTa~ apa­ra­ti. es iyo sai­dum­lo sam­sa­xu­ri,
ro­me­lic qvey­nis Sig­niT ar­se­bu­li an­ti­sa­xel­mwi­foeb­ri­vi daj­gu­fe­be­bi­sa da ga­re­Se mtre­bis
moq­me­de­be­bis fa­rul Ses­wav­las awar­moeb­da da am in­for­ma­cias me­fe­sa da sa­va­zi­ros ga­das­cem­
da. mstov­re­bi Si­na­gan saq­me­Ta uw­ye­bis xel­mZRva­nels _ man­da­tur­Tu­xu­cess eq­vem­de­ba­re­bod­nen.
sasamarTlo reforma. umaR­les sa­sa­mar­Tlos sa­qar­Tve­lo­Si `saajo kari~ ewo­de­bo­da. da­viT
IV­-mde `saa­jo kar­ze~ Se­sul saq­meebs me­fe ga­ni­xi­lav­da, da­viT­ma ki umaR­les sa­sa­mar­Tlo­Si Se­
mo­su­li saq­mee­bis gan­xil­va sam mo­xe­les: mwignobarTuxucess da or mwignobars daa­va­la. sa­qar­
Tve­lo­Si mcxov­reb ne­bis­mier ada­mians, ga­nur­Cev­lad erov­ne­bi­sa, sar­wmu­noe­bi­sa da wo­de­bi­sa,
SeeZ­lo sa­sa­mar­Tlo­Si eCiv­la da sa­mar­Tlia­ni ga­daw­yve­ti­le­bis ime­di hqo­no­da.
samxedro reforma. qvey­nis gaZ­lie­re­bis­Tvis udi­de­si mniS­vne­lo­ba hqon­da sam­xed­ro sfe­ros
reor­ga­ni­za­cias. da­viT­ma qvey­nis mTe­li laS­qa­ri sam na­wi­lad _ `mona-spad~, mecixovneebad da
molaSqreebad da­yo. `mo­na-­spa~ me­fis pi­rad gvardias war­moad­gen­da, ro­mel­sac, pir­vel rig­Si,
me­fis dac­va da sas­wra­fo sam­xed­ro da­va­le­be­bis Ses­ru­le­ba eva­le­bo­da. is 5 000 ka­cis­gan Sed­
ge­bo­da. me­ci­xov­nee­bis mo­va­leo­ba ci­xee­bi­sa da qa­la­qe­bis dac­va iyo. ja­ris da­nar­Cen na­wils mo­
laS­qree­bi Sead­gen­dnen. miu­xe­da­vad ase­Ti Ro­nis­Zie­be­bi­sa, qvey­nis siZ­lie­ris­Tvis sa­si­coc­xlod
mniS­vne­lo­va­ni iyo mud­mi­vi ja­ris Seq­mna. 1118 wels da­viT­ma co­lad Seir­To Crdi­loeT kav­ka­
sia­Si mom­Ta­ba­re yiv­CaR­Ta mTav­ris, aTraqa SaraRanisZis qa­liS­vi­li, guranduxti. amis Sem­deg
Crdi­lo kav­ka­sii­dan yivCaRTa 40 000 ojaxi gad­moa­sax­la. yiv­Ca­Re­bi kar­gi meom­re­bi iy­vnen. maT
mi­wis nak­ve­Te­bi dau­ri­ges imis saz­Rau­rad, rom Ti­Toeul ojaxs mud­miv jar­Si er­Ti Seia­ra­Re­
bu­li mo­laS­qre ga­moey­va­na. am Ro­nis­Zie­biT me­fem ram­de­ni­me mniS­vne­lo­va­ni prob­le­ma ga­daw­yvi­
ta: Seiq­mna mud­mi­vi ja­ri da qve­ya­nis sam­xed­ro po­ten­cia­li mniS­vne­lov­nad gai­zar­da; am ja­ris
ga­mo­ye­ne­ba SeiZ­le­bo­da ro­gorc ga­re­Se, ase­ve Si­nau­ri mtris wi­naaR­mdeg da qvey­nis mo­sax­leo­
bis Zi­ri­Tad na­wils, ro­me­lic sa­meur­neo saq­mia­no­bas eweo­da, sam­xed­ro val­de­bu­le­ba mxo­lod
gan­sa­kuT­re­bul Sem­Txve­va­Si dae­kis­re­bo­da.
da­vi­Tis sam­xed­ro re­for­me­bi meo­mar­Ta anaz­Rau­re­ba­sac See­xo. Tu ma­nam­de mo­laS­qree­bi
brZo­la­Si mo­po­ve­bul alafs ina­wi­leb­dnen, ax­la maT sa­xel­mwi­fo xa­zi­ni­dan _ sa­Wur­Wli­dan _
_64_
ja­ma­gi­ri dae­niS­naT, brZo­lis Se­de­gad mo­po­ve­bu­li na­dav­li ki sa­xel­mwi­fo xa­zi­na­Si Se­dio­da.
ara­nak­leb mniS­vne­lo­va­ni iyo jar­Si dis­cip­li­nis gaZ­lie­re­ba _ aik­rZa­la jar­Si `saeS­ma­ko­ni sim­
Re­ra­ni, sa­xio­ba­ni da gan­cxro­ma­ni da gi­ne­ba RmrTi­sa sa­Zu­le­li da yo­ve­li uwe­soe­ba mos­po­bil
iyo laS­qar­Ta Si­na mis­Ta~.
saganmanaTleblo reforma. da­vi­Ti did yu­rad­Re­bas aq­cev­da ga­naT­le­bis sa­kiT­xebs. mi­
si uSua­lo Ca­re­viT ai­go gelaTis samonastro kompleqsi, sa­dac umaR­le­si ga­naT­le­bis cen­tri,
akademia daar­sda. aka­de­miis xel­mZRva­ne­li, ro­mel­sac moZRvarT-moZRvars uwo­deb­dnen, qve­ya­na­Si
udi­de­si av­to­ri­te­tiT sar­geb­lob­da. ge­la­Tis aka­de­miis pir­ve­li xel­mZRva­ne­li cno­bi­li fi­lo­
so­fo­si ioane petriwi iyo. aq­ve moR­va­weob­da cno­bi­li qar­Tve­li swav­lu­li arsen iyalToeli,
ro­me­lic Sem­deg aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si, iyalTos akademiaSi ga­da­vi­da. am aka­de­mieb­Si axal­
gaz­rdebs, RvTismetyvelebasTan er­Tad, mec­nie­re­bis sxva­das­xva dargs _ gramatikas, ariTmetikas,
geometrias, astronomias, filosofias da sxv. _ as­wav­lid­nen. ge­la­Tis aka­de­mia­Si gax­sni­li iyo
qsenoni avad­myo­fe­bis­Tvis, sa­dac medicina is­wav­le­bo­da. qar­Tve­li axal­gaz­rde­bi ga­naT­le­bas
saz­Rvar­ga­re­Tac Re­bu­lob­dnen. da­viT­ma 40 axal­gaz­rda gag­zav­na bi­zan­tia­Si sas­wav­leb­lad.
sagareo politika. da­viT­ma me­fo­ba Ca­mo­sax­le­bul Tur­qeb­Tan brZo­liT daiw­yo. Tav­da­pir­ve­
lad man yma mo­laS­qree­bi­sa da wvri­li az­nau­re­bis­gan sam­xed­ro raz­me­bi Sek­ri­ba, rom­le­bic Tavs
es­xmod­nen Tur­qebs da anad­gu­reb­dnen maT. am brZo­las xe­li ima­nac Seuw­yo, rom 1092 wels maliq-
Sahi gar­daic­va­la da Tur­q-sel­Cuk­Ta sa­xel­mwi­fo­Si mis Svi­lebs So­ris tax­tis­Tvis brZo­la at­
yda. da­viT­ma Sea­viw­ro­va sam­xreT sa­qar­Tve­lo­Si mom­Ta­ba­re Tur­qe­bi, Tum­ca sul­Tnis­Tvis xar­kis
ga­dax­da ar Seuw­yve­tia. is elo­de­bo­da Se­sa­fe­ris mo­ments, ro­de­sac, er­Ti mxriv, moZ­lie­re­bu­li
sa­xel­mwi­fo SeZ­leb­da Tur­qe­bis­Tvis Rir­seu­li wi­naaR­mde­go­bis ga­we­vas da, meo­re mxriv, saer­Ta­
So­ri­so vi­Ta­re­bac sa­qar­Tve­los sa­sar­geb­lod Seic­vle­bo­da. ase­Ti mo­men­ti Za­lian ma­le dad­ga.
1096 wels daiw­yo I jva­ros­nu­li laS­qro­ba. 1098 wels jva­ros­neb­ma si­riis um­niS­vne­lo­va­ne­si qa­
la­qi _ antioqia ai­Res, xo­lo 1099 wels _ ierusalimi. dap­yro­bil te­ri­to­ria­ze daar­sda axa­li
jva­ros­nu­li sa­me­fo-­sam­Tav­roe­bi, maT So­ris _ ierusalimis samefo. jva­ros­ne­bis mier an­tio­qii­sa
da ie­ru­sa­li­mis aRe­bis Sem­deg da­viT aR­ma­Se­ne­bel­ma Tur­qebs xar­kis ga­dax­da Seuw­yvi­ta. `qar­Tlis
cxov­re­bis~ kre­bul­Si Se­su­li da­viT aR­ma­Se­neb­lis is­to­ri­ko­sis (XI s.) Txzu­le­ba­Si we­ria: `a­mas
Jam­sa ga­mo­vi­des fran­gni, aRi­Res ie­ru­sa­li­mi da an­tio­qia da Se­wev­ni­Ta RmrTi­sai­Ta, moe­Se­na qve­
ya­na qar­Tli­sa, gan­Zlier­da da­viT da ga­nam­rav­lna spa­ni, da ar­Ra­ra mis­ca sul­tan­sa xa­ra­ja da
Tur­qni ver­Ra­ra dai­zam­Treb­des qarTls~. is­to­ri­ko­si sa­qar­Tve­los gaZ­lie­re­bas da Tur­q-sel­
Cu­ke­bis­Tvis xar­kis ga­dax­dis Sew­yve­tas pir­da­pir jva­ros­ne­bis mier an­tio­qii­sa da ie­ru­sa­li­mis
aRe­bas ukav­Si­rebs. jva­ros­ne­bis mier sel­Cu­ke­bis da­mar­cxe­bas da­viT me­fis­Tvis uaR­re­sad di­di
mniS­vne­lo­ba hqon­da; ise­ve ro­gorc qar­Tve­li me­fis war­ma­te­bu­li brZo­la Tur­q-sel­Cu­ke­bis wi­
naaR­mdeg jva­ros­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis­Tvis uaR­re­sad xel­say­re­li iyo.
Tur­q-sel­Cu­ke­bis­gan ga­Ta­vi­suf­le­bis Sem­deg da­viT aR­ma­Se­ne­be­li sa­qar­Tve­los sxva­das­xva
kuT­xee­bis Se­moer­Te­bas Seud­ga. 1104 wels me­fis mom­xre feo­da­leb­ma Seip­yres ka­xe­Tis me­fe
aRsarTani da da­viTs mih­gva­res. 1104-1105 wlebSi da­viT­ma ka­xeT­-he­reT­Si ilaS­qra da sa­qar­Tve­
los es Zir­Zve­li kuT­xee­bi Se­moier­Ta. ka­xeT­-he­re­Tis me­zo­be­li mus­li­mu­ri sam­Tav­ros mmar­Tve­
li _ ganjis aTabagi See­ca­da, da­vi­Tis win­svlis­Tvis wi­naaR­mde­go­ba gae­wia da ka­xe­leb­Tan er­Tad
Seeb­rZo­la mas, mag­ram 1104 wels erwuxTan brZo­la­Si da­vi­Tis laS­qar­Tan sas­ti­kad da­mar­cxda.
ka­xeT­-he­re­Tis Se­moer­Te­bis Sem­deg da­vi­Tis ti­tu­li gax­da `mefe afxazTa da qarTvelTa, ranTa
da kaxTa~. mom­dev­no eta­pi iyo brZo­la qve­mo qar­Tlis­Tvis, sa­dac Tur­qe­bis Zi­ri­Ta­di Za­le­bi
iyo Tav­moy­ri­li. 1110 wels da­viT­ma ai­Ro ci­xe-­qa­la­qi samSvilde, xo­lo 1115 wels _ rusTavi.
1118 wels loresa da agaranis aRe­biT da­viT­ma qve­mo qar­TlSi po­zi­cie­bi sa­bo­lood gaim­ya­ra.
amis Sem­deg qar­Tve­li me­fis ti­tu­la­tu­ra­Si Cnde­ba `mefe somexTa~ (lore-taSiris som­xu­ri sa­
me­fos mi­we­bis flo­bis ga­mo). qar­Tve­li me­fis­gan da­mou­ki­de­bel qa­la­qe­bad mxo­lod Tbi­li­si da
dma­ni­si rCe­bo­da. da­vi­Ti­sa­gan Se­viw­roe­bu­li Tbi­li­se­le­bi iZu­le­bu­li gax­dnen, sa­qar­Tve­los
sa­me­fos sa­sar­geb­lod yo­vel­wliu­rad aTi aTa­si di­na­ri ga­dae­xa­daT. da­vi­Tis mier am qa­la­qe­
_65_
bis da­ma­kav­Si­re­be­li sa­vaW­ro gze­bis xel­Si Cag­de­bam iqaur vaW­rebs Se­mo­sa­va­li mniS­vne­lov­nad
Seum­ci­ra. gar­da ami­sa, dma­ni­se­leb­sa da gan­je­lebs sxva­das­xva ga­da­sa­xa­dis ga­dax­da uwev­daT.
swo­red ami­tom maT gauC­ndaT qar­Tvel­Ta me­fis wi­naaR­mdeg mus­li­mu­ri koa­li­ciu­ri laS­qro­
bis mow­yo­bis idea. sul­Tnis gan­kar­gu­le­biT, Seik­ri­ba mus­lim­Ta koa­li­ciu­ri ar­mia, ro­mel­sac
sa­Ta­ve­Si mar­di­nis mmar­Tve­li najm ad-din ilRazi Caudga. najm ad­-din il­Ra­zi mus­li­mur sam­
ya­ro­Si sak­maod cno­bi­li sar­da­li iyo. man daa­mar­cxa an­tio­qiis jva­ros­nu­li sam­Tav­ros mmar­
Tve­li roJeri, ro­me­lic mas­Tan brZo­las See­wi­ra. 1121 wlis 10 agvistos man­glis­-Tria­le­Tis
gziT sa­qar­Tve­lo­Si Tur­q-sel­Cuk­Ta laS­qa­ri Se­mo­vi­da. brZo­la didgoris velze mox­da. il­Ra­
zis laS­qa­ri daax­loe­biT 300 000 meom­ris­gan Sed­ge­bo­da. da­vi­Tis laS­qar­Si 40 000 qar­Tve­li, 15
000 yiv­Ca­Ri, 500 da­qi­ra­ve­bu­li osi da 100 jva­ro­sa­ni mo­laS­qre iyo. (did­go­ris brZo­la­Si jva­
ro­sa­ni rain­de­bis mo­na­wi­leo­ba da­viT aR­ma­Se­neb­lis jva­ros­neb­Tan ur­Tier­To­ba­ze met­yve­lebs).
brZola 12 agvistos Sed­ga. brZo­lis daw­ye­bis win qar­Tvel­Ta laS­qars 200 meo­ma­ri ga­moe­yo da
mtris ja­ris­ken daiZ­ra. mo­wi­naaR­mde­gem CaT­va­la, rom isi­ni an da­sa­ne­beb­lad mi­diod­nen, an _
mo­sa­la­pa­ra­keb­lad da sa­ku­Tar gan­la­ge­ba­Si SeuS­va. am meom­reb­ma uec­rad iSiS­vles xmle­bi da
mo­wi­naaR­mde­gis mo­wi­na­ve raz­me­bis Cex­va daiw­yes. ama­so­ba­Si da­viT­ma Zi­ri­Ta­di ja­riT Seu­tia da
mtris gan­la­ge­ba­Si ki­dev uf­ro me­ti areu­lo­ba Sei­ta­na. brZo­lis sas­wo­ri qar­Tvel­Ta mxa­res
sa­bo­lood ma­Sin ga­dai­xa­ra, ro­de­sac, qar­Tvel­Ta dar­Ce­ni­li laS­qriT, da­vi­Tis mem­kvid­rem, uf­
lis­wul­ma de­met­rem flan­gi­dan Seu­tia mo­wi­naaR­mde­ges. mtris laS­qris did­ma na­wil­ma zur­gi
Seaq­cia brZo­lis vels. rva dRis gan­mav­lo­ba­Si qa­laq ani­sis mi­sad­go­me­bam­de sdia qar­Tvel­Ta
da yiv­Cay­Ta jar­ma mters. Tav­Si daW­ri­li il­Ra­zi mci­reo­de­ni ama­lis Tan­xle­biT dab­run­da
Ta­vis qve­ya­na­Si... did­go­ris brZo­lis Sem­deg, 1122 wels, da­viT­ma Tbilisi aiRo. Tbi­li­si sa­qar­
Tve­los de­da­qa­la­qad gamocxadda. 1223 wels me­fem dmanisic aiRo da amiT qar­Tu­li mi­we­bis Se­
moer­Te­ba daas­ru­la. mom­dev­no wli­dan da­viT aR­ma­Se­ne­bel­ma sa­qar­Tve­los saz­Rvre­bis ga­re­Ta
te­ri­to­rie­bis Se­moer­Te­ba daiw­yo. 1124 wels sa­qar­Tve­los Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­mo­vi­da Sirvani da
som­xe­Tis qa­la­qe­bi, maT So­ris, so­mex­Ta sa­tax­to qa­la­qi anisi. am te­ri­to­rie­bis Se­moer­Te­bis
Sem­deg sa­qar­Tve­los me­fis ti­tu­la­tu­ra­Si gaC­nda `SarvanSa da SahanSa~ (Sar­van­Sa _ Sir­va­nis,
xo­lo Sa­han­Sa _ ani­sis sa­me­fos mmar­Tve­li). sa­bo­lood da­viT IV aR­ma­Se­neb­lis sru­li ti­tu­li
ase JRer­da: `me­fe af­xaz­Ta da qar­Tvel­Ta, ran­Ta da kax­Ta, so­mex­Ta, Sar­van­Sa da Sa­han­Sa~. da­viT
aR­ma­Se­ne­be­li gar­daic­va­la 1125 wlis 24 ianvars. is dak­rZa­lu­lia gelaTis monasterSi.

33. jvarosnuli laSqrobebi

winapiroba da mizezebi
I laS­qro­ba XI sau­ku­nis 80-ia­ni wle­bis bo­los Tur­q-sel­Cu­ke­bis­gan Se­viw­roe­bul­ma bi­zan­
tiis im­pe­ra­tor­ma aleq­si I-­ma kom­ne­nos­ma da­sax­ma­reb­lad ro­mis paps mi­mar­Ta. ro­mis pa­pi urban II
dae­Tan­xma am Txov­nas. man 1095 wels q. klermonSi saek­le­sio kre­ba­ze is­to­riu­li sit­yva war­moT­
qva. pap­ma ev­ro­pel me­fe-­mTav­rebs `wmin­da mi­wis~ ga­sa­Ta­vi­suf­leb­lad jva­ros­nu­li laS­qro­bis­
ken mou­wo­da. ur­ban II­-is sit­yve­biT, am laS­qro­bis mi­za­ni aR­mo­sav­leT­Si mcxov­re­bi qris­tia­ne­bis
dax­ma­re­ba da qris­tes saf­la­vis Tur­q-sel­Cu­ke­bis­gan ga­Ta­vi­suf­le­ba iyo. laS­qro­bis mo­na­wi­
leebs is ze­ciur sa­moT­xes dah­pir­da. si­nam­dvi­le­Si ram ga­moiw­via jva­ros­nu­li laS­qro­be­bi?
mar­Ta­lia, bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ris Txov­na da aR­mo­sav­le­Tis qris­tia­ni mo­sax­leo­bis mxar­da­
We­ris sur­vi­li mniS­vne­lo­va­ni faq­to­ri iyo, mag­ram ro­mis pa­pi­sa da ev­ro­pe­li me­fe-­mTav­re­bis
mzad­yof­na, eb­rZo­laT `ur­wmu­noe­bis~ wi­naaR­mdeg, sxva mi­ze­ze­bi­Tac iyo ga­mow­veu­li: a) ro­mis
pa­pebs bi­zan­tia­Si da Tur­q-sel­Cu­ke­bis mier dap­yro­bil te­ri­to­rieb­ze mcxov­re­bi qris­tia­
_66_
ni mo­sax­leo­bis, axa­li qvey­ne­bi­sa da mi­we­bis Ta­vi­si Za­lauf­le­bis qveS moq­ce­va sur­daT. es ki
axal­-a­xa­li Se­mo­wi­ru­lo­be­biT ka­To­li­ku­ri ek­le­siis Se­mo­sav­le­bis zrdas ga­moiw­vev­da; b) ro­mis
pa­pi xe­dav­da ev­ro­pa­Si Seq­mnil mdgo­ma­reo­bas, sa­dac uam­ra­vi Ra­ri­bi rain­di iyo. ev­ro­pe­li feo­
da­le­bi sa­ku­Tar mi­webs sa­mem­kvid­reod mxo­lod uf­ros va­Jebs aZ­lev­dnen, ra­Ta ma­mu­li ar da­
na­wev­re­bu­li­yo. da­nar­Ce­ni va­Je­bis xved­ri an sa­mo­nas­tro cxov­re­ba iyo, an rain­do­ba. im drois
rain­de­bis um­rav­le­so­ba umi­waw­ylo iyo da Ta­vis Sro­mas, xmals yid­da. isi­ni Zi­ri­Ta­dad sxva­
das­xva me­fe-­mTav­rebs em­sa­xu­re­bod­nen, ro­gorc da­qi­ra­ve­bu­li meom­re­bi da ev­ro­pis Sua­gul­Si
ga­Ca­Re­bul Si­nao­meb­Si mo­na­wi­leob­dnen. ev­ro­pis rain­dTa um­rav­le­so­ba oc­ne­bob­da axal­-a­xal
laS­qro­beb­ze, sa­dac di­di sim­did­ri­sa da mi­waw­ylis Sov­na SeiZ­le­bo­da; miT ume­tes aR­mo­sav­leT­
Si, rom­lis `zRap­rul sim­did­re­ze~ ev­ro­pa­Si le­gen­de­bi da­dio­da; g) es laS­qro­ba da­ba­li fe­nis
war­mo­mad­gen­le­bis­Tvi­sac ara­nak­leb mim­zid­ve­li iyo. gle­xo­ba mZi­me mdgo­ma­reo­ba­Si iyo Ca­var­
dni­li. maT­Tvis aR­mo­sav­leT­Si ja­ris­ka­cad was­vla qo­ne­bis dag­ro­ve­bis Se­saZ­leb­lo­ba iyo; d)
es laS­qro­ba mniS­vne­lo­va­ni iyo ev­ro­pis sa­vaW­ro qa­la­qe­bis­Tvi­sac _ ge­nuis­Tvis, ve­ne­ciis­Tvis.
Tur­q-sel­Cuk­Ta dap­yro­beb­ma Sea­fer­xa ev­ro­pis vaW­ro­ba aR­mo­sav­leT­Tan _ iran­Tan, in­doeT­Tan,
Ci­neT­Tan. am qa­la­qebs xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­re­Tis vaW­ro­ba­Si gaZ­lie­re­bu­li Tur­q-sel­Cu­ke­bis sa­
xiT kon­ku­ren­ti ga­mouC­nda; ase­ve ev­ro­pe­le­bis dax­ma­re­bis sa­nac­vlod am qa­la­qe­bis kon­ku­ren­ti
bi­zan­tia sxva­das­xva daT­mo­ba­ze wa­vi­do­da, rac ase­ve mniS­vne­lo­va­ni iyo.

I jvarosnuli laSqroba
pa­pis mo­wo­de­bas ev­ro­pis sxva­das­xva qvey­nis sa­xe­lo­va­ni rain­de­bi _ her­co­gi gotfrid
buloneli da mi­si Zma balduini, gra­fi raimond tuluzeli, apu­liis, ka­lab­rii­sa da si­ci­liis
her­co­gis Svi­li boemund tartaneli, in­gli­sis me­fis Zma nor­man­diis her­co­gi ro­ber­ti, saf­
ran­ge­Tis me­fis Zma hu­go da sxve­bi ga­moex­maur­nen. ie­ru­sa­li­mis ga­sa­Ta­vi­suf­leb­lad 1096 wels
oT­xi Zi­ri­Ta­di ar­mia daiZ­ra. isi­ni 1097 wels kon­stan­ti­no­pol­Si Seer­Tdnen da iqi­dan er­Tad
gaag­rZe­les gza mci­re azii­sa da si­ria-­pa­les­ti­nis­ken. mom­dev­no wels maT si­riis um­niS­vne­lo­
va­ne­si qa­la­qi _ antioqia ai­Res, xo­lo 1099 wels _ ie­ru­sa­li­mi. jva­ros­ne­bis dap­yro­bil te­ri­
to­ria­ze daar­sda axa­li jva­ros­nu­li sa­me­fo-­sam­Tav­roe­bi (an­tio­qiis, tri­po­lis, ede­sis), maT
So­ris ierusalimis samefo, rom­lis pir­ve­li me­fe got­frid bu­lo­ne­li gax­da.

II, III da IV laSqrobebi

1144 wels mus­lim­ma mmar­Tve­leb­ma ede­sis sam­Tav­ro daip­yres. es sam­Tav­ro Crdi­loe­Ti­dan da
Crdi­lo­-aR­mo­sav­le­Ti­dan sxva jva­ros­nul sa­xel­mwi­foebs icav­da. ami­tom am sa­me­fo-­sam­Tav­roe­
bis­Tvis mi­si da­ce­ma Za­lian sa­Si­Si iyo. ede­sis da­sab­ru­neb­lad moew­yo II jva­ros­nu­li laS­qro­ba
(1145-1149 ww.), ro­mel­sac saf­ran­ge­Tis me­fe lui VII da ger­ma­niis me­fe konrad III Caud­gnen sa­Ta­ve­Si.
Tum­ca es laS­qro­ba mi­si me­Tau­re­bis Seu­Tan­xme­be­li moq­me­de­be­bis ga­mo wa­ru­ma­teb­lad das­rul­da.
1187 wels eg­vip­te­Si aiu­bia­ne­bis di­nas­tiis mmar­Tve­lo­bis da­maar­se­bel­ma, sul­Tan­ma salah-
ad-dinma, anu sa­la­din­ma, ie­ru­sa­li­mis sa­me­foc ai­Ro. ie­ru­sa­li­mis da­ce­mam ev­ro­pa­Si di­di re­
zo­nan­si ga­moiw­via. im drois ev­ro­pis sam­ma yve­la­ze Zlier­ma mo­nar­qma _ in­gli­sis me­fe riCard
I lomgulma, saf­ran­ge­Tis me­fe filip II-m da saR­vTo ro­mis im­pe­ra­tor­ma fridrix I barbarosam
mo­na­wi­leo­ba mii­Res III jva­ros­nul laS­qro­ba­Si. pir­ve­lad aR­mo­sav­leT­Si 1189 wels 100-a­Ta­sia­ni
ja­riT frid­rix I ga­moC­nda. man ru­mis sa­sul­Tnos de­da­qa­la­qi iko­nia ai­Ro, mag­ram an­tio­qiis­
ken mi­ma­va­li frid­ri­xi er­T-er­Ti mdi­na­ris ga­da­lax­vi­sas daix­rCo. mi­si ar­miis di­di na­wi­li
sam­Sob­lo­Si dab­run­da, xo­lo mci­re na­wil­ma gza ga­nag­rZo da in­gli­sel da frang jva­ros­nebs
Seuer­Tda. ri­Card I-i­sa da fi­lip II­-is ja­re­bi 1191 wlis zaf­xul­Si q. ak­ras­Tan Seer­Tdnen. maT
SeZ­les am qa­la­qis aRe­ba. Tum­ca ma­le maT So­ris uTan­xmoe­ba Ca­mo­var­da da fi­lip II sam­Sob­lo­Si
dab­run­da. ri­Card I-­ma mar­tom ga­nag­rZo brZo­la. man or brZo­la­Si daa­mar­cxa sa­la­di­nis ar­mia
_67_
(er­T-erT brZo­la­Si ga­mov­le­ni­li vaJ­ka­co­bis­Tvis mas `lom­gu­li~ Sear­qves); ri­Car­dma ai­Ro, Sem­
deg da­kar­ga da me­re isev daib­ru­na qa­la­qi ia­fa (meo­red 55 rain­diT). mas ie­ru­sa­li­mis aRe­bac
SeeZ­lo, mag­ram ico­da, rom qa­la­qis Se­sa­nar­Cu­neb­lad Za­la ar eyo­fo­da. ami­tom sa­la­din­Tan
da­za­ve­ba ar­Cia. za­vis Ta­nax­mad ie­ru­sa­li­mis sa­me­fo ag­rZe­leb­da ar­se­bo­bas, oRond mi­si de­da­
qa­la­qi ak­ra­Si un­da yo­fi­li­yo. ie­ru­sa­li­mi sa­la­di­nis xel­Si rCe­bo­da im pi­ro­biT, rom qris­tian
mloc­ve­lebs da vaW­rebs am qa­laq­Si Ses­vla da ga­daad­gi­le­ba Ta­vi­suf­lad un­da SeZ­le­bo­daT.
1202 wels daiw­yo IV jva­ros­nu­li laS­qro­ba, ro­me­lic eg­vip­tis wi­naaR­mdeg un­da yo­fi­li­yo
mi­mar­Tu­li. gar­kveu­li sa­fa­su­ris sa­nac­vlod jva­ros­ne­bis ge­me­biT eg­vip­te­Si ga­day­va­na ve­ne­ciam
ikis­ra. mag­ram da­niS­nul dros ve­ne­cia­Si mxo­lod jva­ro­sa­ni rain­de­bis me­sa­me­di ga­moc­xad­da,
rom­leb­sac ge­me­bis da­sa­qi­ra­ve­be­li Tan­xa ar hqon­daT. ve­ne­ciel­Ta wa­qe­ze­biT jva­ros­neb­ma ai­Res
ad­ria­ti­kis zRvis na­pi­ras mde­ba­re sa­vaW­ro qa­la­qi za­da­ri, ro­me­lic un­gre­Tis me­fes emor­Ci­le­
bo­da. za­da­ris aRe­bis Sem­deg ve­ne­cie­leb­ma jva­ros­nebs eg­vip­te­Si laS­qro­bis ma­giv­rad bi­zan­tiis­
ken ga­laS­qre­ba Ses­Ta­va­zes. ve­ne­cie­lebs xmel­Ta­Suaz­Rvis­pi­reT­Si Zlie­ri sa­vaW­ro kon­ku­ren­tis
Ca­mo­ci­le­ba sur­daT, xo­lo jva­ros­nebs _ mdi­da­ri na­dav­lis xel­Si Cag­de­ba. sa­ba­bad maT is ga­
moi­ye­nes, rom bi­zan­tia daa­da­na­Sau­les mus­li­mur sa­xel­mwi­foeb­Tan karg ur­Tier­To­ba­sa da qris­
tia­nu­li saq­mis Ra­lat­Si. ase­ve ga­moi­ye­nes da­pi­ris­pi­re­ba im­pe­ra­tor­sa da mis Zmas So­ris. mis­ma
Zmam im­pe­ra­to­ri tax­ti­dan Ca­moag­do da ci­xe­Si ga­mo­ke­ta. sa­mar­Tlia­no­bis aR­dge­nis mo­ti­viT 1204
wels jva­ros­neb­ma da ve­ne­cie­leb­ma kon­stan­ti­no­po­li ai­Res da ga­Zar­cves. jva­ros­neb­ma kon­stan­
ti­no­pol­Si im­pe­ra­to­rad er­T-er­Ti wi­nam­ZRo­li, flan­drie­li gra­fi bal­dui­ni air­Cies. ase Ca­mo­
ya­lib­da axa­li sa­xel­mwi­fo, ro­mel­sac is­to­ri­ko­se­bi laTinTa imperias uwo­de­ben (bi­zan­tie­le­bi
jva­ros­nebs la­Ti­nebs uwo­deb­dnen). bal­dui­ni Tavs bi­zan­tiis im­pe­ra­tor­Ta mem­kvid­red miiC­nev­da.
ev­ro­pel­ma meom­reb­ma bi­zan­tia sru­lad ver dai­mor­Ci­les. la­Tin­Ta im­pe­riis gar­da bi­zan­tiis yo­
fil te­ri­to­ria­ze ase­ve Ca­mo­ya­lib­da nikeisa da trapizonis im­pe­rie­bi.
V jva­ros­nu­li laS­qro­ba 1217-1221 ww. _ un­gre­Tis me­fe an­driam, kar­di­nal­ma pe­la­gius­ma,
ie­ru­sa­li­mis me­fe ioa­nem da kvip­ro­sis me­fe hu­gom ai­Res qa­la­qi da­mie­ta eg­vip­te­Si, mag­ram ma­
le­ve da­kar­ges.
VI jva­ros­nu­li laS­qro­ba 1228-1229 ww. _ saR­vTo ro­mis im­pe­ra­tor­ma frid­rix II-m eg­vip­tis
sul­Tan­Tan mo­la­pa­ra­ke­bis gziT ie­ru­sa­li­mi daib­ru­na, Tum­ca jva­ros­neb­ma qa­la­qi 1244 w. sa­
bo­lood da­kar­ges.
VII 1248-1254 ww. da­VIII 1270-1271 ww. jva­ros­nu­li laS­qro­be­bi. ori­ve laS­qro­bas me­Tau­rob­
da qris­tia­no­bis­Tvis gu­lan­Te­bu­li saf­ran­ge­Tis me­fe lui IX. mi­si ori­ve sam­xed­ro kam­pa­nia
mar­cxiT das­rul­da. VII laS­qro­bi­sas man qa­la­qi da­mie­ta ai­Ro, mag­ram ma­le tyved Cau­var­da
eg­vip­tis sul­Tans da Ta­vi­suf­le­ba mxo­lod am qa­la­qis dab­ru­ne­bi­sa da di­di ga­mo­sas­yi­dis sa­
nac­vlod daib­ru­na.
VIII laS­qro­ba moew­yo 1268 wels an­tio­qiis da­kar­gvis ga­mo, ro­me­lic 170 we­li jva­ros­ne­bis
xel­Si iyo. Tum­ca saf­ran­ge­Tis me­fem lui IX-m mi­zans ver miaR­wia. mog­via­ne­biT lui IX wmin­da­nad
Se­rac­xes.

rainduli ordenebi
jva­ros­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis Seq­mnis Sem­deg `wmin­da mi­wa­ze~ sa­su­lie­ro-­rain­du­li or­de­ne­bi
Seiq­mna. es or­de­ne­bi ma­nam­dec ar­se­bu­li Cveu­leb­ri­vi re­li­giu­ri or­de­ne­bis­gan (mag., be­ne­diq­
tel­Ta or­de­ni VI sau­ku­ni­dan ar­se­bob­da) gan­sxvav­de­bod­nen. rain­du­li or­de­nis wev­re­bic dau­
qor­wi­neb­lo­bis aR­Tqmas deb­dnen, ma­Tac si­Ra­ri­be­Si un­da ec­xov­raT; Tum­ca re­li­giu­ri or­de­ne­bis
wev­re­bis­gan gan­sxva­ve­biT, rom­le­bic bo­ro­te­bas `su­lie­ri max­vi­liT~ eb­rZod­nen, rain­de­bi fics
deb­dnen, rom fi­zi­ku­rad, max­vi­liT xel­Si dai­cav­dnen qria­tia­no­bas da qris­tia­nebs. pir­ve­li
rain­du­li or­de­ni 1119 wels ram­de­ni­me rain­dma daaar­sa. am or­dens tamplierebis sa­xe­liT vic­
nobT. ma­Ti pir­ve­li re­zi­den­cia ie­ru­sa­lim­Si, so­lo­mo­nis taZ­ris ad­gi­las age­bu­li ek­le­siis max­
_68_
lob­lad mde­ba­reob­da (`templ~ _ frang. ta­Za­ri). Tav­da­pir­ve­lad tam­plie­re­bi miz­nad isa­xav­dnen
sa­lo­ca­vad mi­ma­val­Ta dac­vas da jva­ros­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis gaZ­lie­re­bis xel­Sew­yo­bas. tam­
plie­re­bis sa­mo­si TeT­ri mo­sas­xa­mi iyo, ro­mel­zec wi­Te­li jva­ri iyo ga­mo­sa­xu­li. er­Ti wlis Sem­
deg Seiq­mna meo­re _ ioa­ni­te­bis, anu hospitalierebis, or­de­ni. hos­pi­ta­lie­re­bi ie­ru­sa­lim­Si wm.
ioa­ne naT­lis­mcem­lis mo­nas­tris ad­gi­las daar­se­bul hos­pi­tal­Si msa­xu­rob­dnen da avad­myof da
Ra­rib qris­tian mom­loc­ve­lebs ex­ma­re­bod­nen. jva­ros­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis Seq­mnis Sem­deg saZ­mo
sa­su­lie­ro-­rain­dul or­de­nad ga­da­keT­da. ioa­ni­te­bis sa­mo­si TeT­rjvre­bia­ni Sa­vi mo­sas­xa­mi iyo.
Tav­da­pir­ve­lad or­de­ne­bis wes­de­ba wev­re­bis si­Ra­ri­be­Si cxov­re­bas iT­va­lis­wi­neb­da, mag­ram
dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si ori­ve or­den­ma di­di sim­did­re daag­ro­va. jva­ros­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis
da­ce­mis Sem­deg tam­plie­re­bi moR­va­weob­dnen saf­ran­geT­Si, sa­dac me­vax­Seo­biT, ses­xe­bis ga­ce­miT
di­di qo­ne­ba daag­ro­ves. ma­Ti gav­le­na saf­ran­geT­Si ise gai­zar­da, rom XIV sau­ku­ne­Si me­fe filip
IV lamazma es or­de­ni gaa­nad­gu­ra. rac See­xe­ba ioa­ni­tebs, jva­ros­ne­bis da­mar­cxe­bis Sem­deg
xmel­Ta­Sua zRvis sxva­das­xva kun­Zul­ze saq­mia­nob­dnen. sa­bo­lood k. mal­ta­ze dam­kvid­rdnen, sa­
dac mal­tis or­de­ni daaar­ses. am ori or­de­nis gar­da, ev­ro­pa­Si ar­se­bob­da XII sau­ku­ne­Si `wmin­da
mi­wa­ze~ ger­ma­ne­li rain­de­bis mier daar­se­bu­li tevtonTa or­de­ni, arab­Ta wi­naaR­mdeg meb­rZo­li
es­pa­ne­le­bis ka­lat­ra­vas or­de­ni da sxv.

34. saqarTvelo daviT aRmaSeneblis memkvidreebis dros

demetre I da giorgi III

da­viT IV aR­ma­Se­neb­lis gar­dac­va­le­bis Sem­deg tax­tze avi­da mi­si va­Ji de­met­re I (1125-1156).
mas uk­ve hqon­da sa­xel­mwi­fos saq­mee­bis gaZ­Ro­lis ga­moc­di­le­ba. gar­dac­va­le­bam­de ram­de­ni­me
xniT ad­re da­viT IV-m de­met­re uf­lis­wu­li Ta­na­mo­say­dred dais­va. sa­ga­reo as­pa­rez­ze de­met­re
I-is mTa­va­ri saz­ru­na­vi ma­ma­mi­sis dros mo­po­ve­bu­li te­ri­to­rie­bis Se­nar­Cu­ne­ba iyo. mar­Ta­lia,
man ai­Ro, mag­ram ver Sei­nar­Cu­na, ise­Ti mniS­vne­lo­va­ni qa­la­qe­bi, ro­go­re­bic iyo dvi­ni da gan­Za.
de­met­re I iZu­le­bu­li iyo, da­viT aR­ma­Se­neb­lis mier sa­me­fos­Tvis uSua­lod Seer­Te­bu­li Sir­
va­ni da ani­si ymad­na­fi­co­bis pi­ro­biT daeT­mo mi­si Zve­li mflo­be­le­bi­saT­vis. de­met­res dros
gar­Tul­da sa­Si­nao vi­Ta­re­bac. 1130 wels de­met­res wi­naaR­mdeg moew­yo di­de­bul­Ta SeT­qmu­le­ba,
rom­lis mi­za­ni iyo mi­si na­xe­var­Zmis, uf­lis­wul vax­tan­gis ga­me­fe­ba. SeT­qmu­le­ba dro­ze ad­re
ga­mom­JRav­nda da de­met­re I-­ma dam­na­Sa­ve­Ta Sep­yro­ba moa­xer­xa. de­met­re I-s rTu­li ur­Tier­To­ba
hqon­da uf­ros Svil­Tan, tax­tis mem­kvid­re da­viT­Tan. uTan­xmoe­ba bo­los se­rio­zul da­pi­ris­
pi­re­ba­Si ga­dai­zar­da. da­viT ba­to­niS­vil­ma ma­mis tax­ti­dan Ca­mog­de­ba moin­do­ma. SeT­qmu­le­ba
uSe­de­god das­rul­da. de­met­re I-­ma apa­tia vaJs Ca­de­ni­li, mag­ram maT So­ris ur­Tier­To­ba sa­bo­
lood ga­fuW­da. da­viT uf­lis­wuls arc amis Sem­deg Seuw­yve­tia brZo­la tax­tis­Tvis. 1155 wli­
saT­vis man mainc miaR­wia mi­zans, ma­ma tax­ti­dan Ca­moag­do da mo­nas­ter­Si be­rad aR­kve­ca. da­viT
V-m mxo­lod eq­vsi Tve ime­fa. sa­bo­lood igi sa­me­fo ka­ris in­tri­gebs See­wi­ra. sik­vdi­lis win man
Ta­vi­si er­Ta­der­Ti va­Ji, mci­rew­lo­va­ni de­met­re (dem­na) Ta­vis Zmas gior­gis Sea­ved­ra da di­de­bu­
leb­Tan er­Tad pi­ro­ba daa­de­bi­na, rom uf­lis­wuls srul­wlo­va­ne­bis Ses­ru­le­bis Sem­deg tax­tze
aiy­van­dnen. da­viT V-is gar­dac­va­le­bis Sem­deg tax­tze kvlav de­met­re I dab­run­da, mag­ram is ma­le
gar­daic­va­la da tax­ti mis­ma meo­re vaJ­ma gior­gi III-m (1156-1184) dai­ka­va.
gior­gi III aq­tiur sa­ga­reo po­li­ti­kas ata­reb­da. man dai­ka­va sam­xreT kav­ka­siis er­T-er­Ti
yve­la­ze stra­te­giu­li qa­la­qi ani­si, Sem­deg ai­Ro qa­la­qi dvi­ni. mog­via­ne­biT am qa­la­qe­bis Se­
nar­Cu­ne­ba sa­qar­Tve­lom ver SeZ­lo, Tum­ca­Ra ma­Ti dauf­le­bi­saT­vis brZo­la­ze xe­li ar au­Ria.
1177 wels sa­qar­Tve­lo­Si daiw­yo sa­me­fo xe­li­suf­le­bis wi­naaR­mdeg mi­mar­Tu­li er­T-er­Ti yve­la­
_69_
ze di­di ga­mos­vla, ro­me­lic `orbelTa amboxebis~ sa­xe­li­Taa cno­bi­li, rad­gan mas me­Tau­rob­da
sa­qar­Tve­los ja­ris amir­spa­sa­la­ri iva­ne or­be­li. am­bo­xe­bis sa­ba­bad iq­ca demnas pre­ten­zie­bi
sa­me­fo tax­tze. gior­gi ar api­reb­da Zmis­Tvis mi­ce­mu­li pi­ro­bis Ses­ru­le­bas da tax­tis daT­mo­
bas. swo­red es iq­ca feo­dal­Ta SeT­qmu­le­bis sa­fuZ­vlad. ajan­ye­ba­Si Car­Tu­li aR­moC­nda TiT­qmis
yve­la gav­le­nia­ni feo­da­li. gior­gi III-m Seit­yo ajan­ye­bis daw­ye­ba da sas­wra­fo zo­me­bi mii­Ro,
meam­bo­xe­Ta Tav­Sey­ris ad­gils _ lo­res ci­xes al­ya Se­moar­tya. ajan­ye­bu­leb­ma Tan­da­Tan me­fis
mxa­re­ze ga­das­vla daiw­yes. lo­res ci­xi­dan dem­na uf­lis­wu­lic gai­pa­ra da pa­tie­bis Txov­niT bi­
Zas eax­la. amis Sem­deg ajan­ye­bu­le­bi da­neb­dnen. gior­gi III­-is brZa­ne­biT dem­na uf­lis­wu­li jer
daab­rma­ves, Sem­deg ki daa­sa­Wu­ri­ses.
gior­gi III-s va­Ji ar hyav­da. 1179 wels me­fem uf­ros qa­liS­vils, Ta­mars, Ta­vad daad­ga gvir­gvi­
ni. 1184 wels gior­gi III­-is gar­dac­va­le­bis Sem­deg qvey­nis er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­li Ta­ma­ri gax­da.

Tamar mefe
Ta­ma­ris ga­me­fe­bis Sem­deg di­de­bu­le­bi See­cad­nen axal­gaz­rda qa­lis tax­tze as­vliT esar­
geb­laT da me­fes ul­ti­ma­tu­mi wau­ye­nes. maT aRar sur­daT sa­me­fo kar­ze ae­ta­naT `mda­bio~ war­
mo­So­bis pi­re­bi, rom­le­bic or­bel­Ta ajan­ye­bis Sem­deg gior­gi III-s hyav­da da­wi­nau­re­bu­li. Ta­ma­ri
iZu­le­bu­li gax­da, daT­mo­ba­ze wa­su­li­yo da ma­mis er­Tgu­li msa­xu­re­bi: amir­spa­sa­lar­-man­da­tur­Tu­
xu­ce­si yubasari da msa­xur­Tu­xu­ce­si afridoni ga­daa­ye­na. am cvli­le­be­biT sa­me­fo kar­ze ar­se­bu­
li wi­naaR­mde­go­ba TiT­qos mog­var­da, mag­ram ma­le di­de­bul­Ta er­Tma na­wil­ma axa­li moT­xov­ne­bi
wa­moa­ye­na, ro­me­lic saer­Tod sa­me­fo xe­li­suf­le­bis Sez­Rud­vas isa­xav­da miz­nad. am daj­gu­fe­bas
me­Wur­Wle­Tu­xu­ce­si yuTlu-arslani Taos­nob­da. me­Wur­Wle­Tu­xu­ces yuT­lu­-ar­sla­nis geg­ma im­de­
nad Ta­mam po­li­ti­kur moT­xov­nebs Sei­cav­da, rom Ta­mar­ma da mis­ma ga­re­moc­vam igi zo­ga­dad sa­
me­fo xe­li­suf­le­bis da­sas­ru­lad miiC­nia. yuT­lu­-ar­sla­nis prog­ra­ma iT­va­lis­wi­neb­da gar­kveu­li
sa­ka­non­mdeb­lo uf­le­be­biT aR­Wur­vi­li or­ga­nos _ karavis Seq­mnas. Sua sau­ku­neeb­Si me­fe Ta­vis
xe­li­suf­le­bas axor­cie­leb­da sa­me­fo dar­ba­zi­sa da sa­va­zi­ros meS­veo­biT, ro­mel­Tac mxo­lod da
mxo­lod sa­TaT­bi­ro uf­le­ba hqon­daT. yuT­lu­-ar­sla­nis mi­xed­viT ki ka­rav­Si myof­ni ga­daw­yvet­dnen
Ta­nam­de­bo­beb­ze da­niS­vna-­mox­snis, zo­ga­dad wya­lo­bi­sa da Se­ris­xvis sa­kiT­xebs, Sem­deg ga­daw­yve­ti­
le­bas me­fes wa­rud­gen­dnen da aR­sru­le­bas daa­val­de­bu­leb­dnen. Sua sau­ku­nee­bis mo­nar­qiis­Tvis
es war­moud­ge­ne­li iyo. me­fe RvTiv­kur­Txeu­lad iT­vle­bo­da da mi­si uf­le­be­bis Sez­Rud­va ar SeiZ­
le­bo­da. sa­me­fo kar­ma sas­wra­fod mii­Ro ga­dam­wyve­ti zo­me­bi. me­fis er­Tgul­ma pi­reb­ma moa­xer­xes
me­Wur­Wle­Tu­xu­ce­sis Sep­yro­ba da amiT SeT­qmul­Ta ba­naks se­rio­zu­li dar­tyma mia­ye­nes, mag­ram es
jer ki­dev ar niS­nav­da ga­mos­vlis da­sas­ruls. qve­ya­na sa­mo­qa­la­qo omis zRur­blTan id­ga. aseT vi­
Ta­re­ba­Si me­fem mii­Ro dip­lo­ma­tiu­ri ga­daw­yve­ti­le­ba _ man SeT­qmu­leb­Tan mo­sa­la­pa­ra­keb­lad ori
sa­pa­tio qal­ba­to­ni _ xva­Saq co­qa­li da kra­vai ja­ye­li miav­li­na. ajan­ye­bu­leb­ma daT­mes po­zi­cie­bi.
isi­ni uars am­bob­dnen Ta­vianT po­li­ti­kur moT­xov­neb­ze, sa­ma­gie­rod, Ta­ma­ri maT xel­Seu­xeb­lo­bis
ga­ran­tias aZ­lev­da. sa­me­fo ka­ri mci­re daT­mo­ba­ze mainc wa­vi­da. imie­ri­dan me­fe Ta­vis brZa­ne­ba­Si
aR­niS­nav­da, rom ga­daw­yve­ti­le­ba mii­Ro: `Ta­nad­go­mi­Ta da er­Tne­bao­bi­Ta dar­ba­zi­ser­Ta~. feo­dal­Ta
ga­mos­vlis Caw­yna­re­bis­Ta­na­ve, qve­ya­na­Si mSvi­do­bam dai­sad­gu­ra. ma­Ra­li sa­xe­loe­bic gav­le­nian sag­
va­reu­loebs So­ris ga­da­na­wil­da.
am pe­riod­Si sa­me­fo kar­ma Ta­ma­ris gaT­xo­ve­ba­ze daiw­yo zrun­va. ar­Ce­va­ni rus uf­lis­wul­ze,
an­dria bo­go­lub­skis vaJ­ze, iu­ri­ze Se­Cer­da, ro­me­lic, bi­Zis­gan dev­ni­li, yiv­Ca­Rebs afa­reb­da Tavs.
Ta­mar­ma da iu­ri an­drias Zem iqor­wi­nes. maT Svi­li ar Ses­Ze­niaT. ma­le Ta­mar me­fe iu­ris (mas sa­
qar­Tve­lo­Si gior­gi ru­sad moix­se­nieb­dnen) gae­ya­ra mi­si mra­va­li pi­rov­nu­li nak­lo­va­ne­be­bis ga­mo.
sa­me­fo kar­ze kvlav dad­ga Ta­ma­ris xe­la­xa­li gaT­xo­ve­bis sa­kiT­xi. am­je­rad Ta­ma­ri da­qor­win­da
da­viT sos­lan­ze, bag­ra­tion­Ta ose­Tis Stos war­mo­mad­ge­nel­ze. 1191 wels da­sav­leT da sam­xreT sa­
qar­Tve­los feo­dal­Ta na­wil­ma sa­qar­Tve­lo­dan ga­Ze­ve­bu­li iu­ri kvlav moiw­via da ge­guT­Si me­fed
ga­moac­xa­da. sa­me­fo laS­qar­ma SeZ­lo ajan­ye­bul­Ta da­mar­cxe­ba. iu­ri an­drias Ze bi­zan­tia­Si gaa­Ze­ves.
_70_
 sagareo politika

Tamari da salah ad-dini

Ta­ma­ris me­fo­bis da­saw­yis­Si­ve, mas­Tan ur­Tier­TTav­daus­xme­lo­bis xel­Sek­ru­le­ba gaa­for­ma
eg­vip­tis sul­Tan­ma sa­lah ad­-din­ma, igi­ve sa­la­din­ma. im drois aR­mo­sav­le­Tis er­T-er­Ti uZ­
lie­re­si mmar­Tve­li ie­ru­sa­li­mis sa­me­fos aRe­bas geg­mav­da da mas am ope­ra­ciis win qris­tia­nul
sa­qar­Tve­los­Tan kar­gi ur­Tier­To­bis Se­nar­Cu­ne­ba sur­da. mar­Ta­lia, sa­qar­Tve­lo eg­vip­ti­dan
da ie­ru­sa­li­mi­dan Sors mde­ba­reob­da, mag­ram max­lo­bel aR­mo­sav­leT­Si er­T-erT Zlier sa­
xel­mwi­fod iT­vle­bo­da da mas SeeZ­lo jva­ros­ne­bis­Tvis dam­xma­re ja­ris gag­zav­na. sa­la­din­Tan
kar­gi ur­Tier­To­ba Ta­ma­ris in­te­re­seb­Sic Se­dio­da. es kar­gad Cans Sem­dgo­mi mov­le­ne­bi­da­nac.
1192 wels sa­qar­Tve­los mo­ci­qu­li eax­la sul­Tans, ra­Ta ga­moec­xa­de­bi­na vrce­li sa­Ci­va­ri ie­ru­
sa­lim­sa da mis sa­na­xeb­Si qar­Tve­le­bis kuT­vni­li mi­we­bi­sa da mo­nas­tre­bis Tao­ba­ze. igi Cio­da,
rom qar­Tve­lebs waar­Tves mo­nas­tre­bi da mi­we­bi da iT­xov­da maT dab­ru­ne­bas. sa­la­din­Tan sxva
dro­sac gaug­zav­nia Ta­mars el­Ci (am­je­rad mac­xov­ris jvris ga­mo­sas­yi­dad). rai­me kon­fliq­ti
sa­la­din­Tan Ta­mars ara­so­des hqo­nia.
xe­li­suf­le­bis gan­mtki­ce­bis Sem­dgom sa­me­fo ka­ris mTa­va­ri saz­ru­na­vi sa­ga­reo as­pa­rez­ze
gaaq­tiu­re­ba da qvey­nis saer­Ta­So­ri­so av­to­ri­te­tis gaz­rda gax­da. 1192 wels gior­gi-­la­Sas
da­ba­de­bis aR­sa­niS­na­vad qar­Tvel­Ta laS­qar­ma qvey­nis sam­xreT mo­saz­Rvre qvey­ne­bi bar­da­vi da
ar­zru­mi daar­bia. sa­qar­Tve­los gaaq­tiu­re­bam me­zo­be­li mus­li­mi mmar­Tve­le­bi SeaS­fo­Ta.
Samqoris brZola. aR­mo­sav­le­Tis mxri­dan sa­qar­Tve­los Sirvani eme­zob­le­bo­da. Sirvan-Sahi
sa­qar­Tve­los ymad­na­fi­ci iyo, anu mas­Tan va­sa­lur da­mo­ki­de­bu­le­ba­Si im­yo­fe­bo­da. sam­xreT­-
-aR­mo­sav­le­Ti­dan ki Ta­ma­ris sa­me­fos eldegizianebis saaTabago (sam­Tav­ro) esaz­Rvre­bo­da. es
po­li­ti­ku­ri er­Teu­li daax­loe­biT Ta­na­med­ro­ve sam­xreT azer­bai­ja­nis te­ri­to­rias moi­cav­da.
XII s-is bo­los Sir­van­sa da saa­Ta­ba­gos So­ris ur­Tier­To­ba gam­wvav­da. el­de­gi­zia­ne­bis sa­me­fos
aTa­ba­gis gar­dac­va­le­bis Sem­deg mis Zmis­Svi­lebs So­ris tax­tis­Tvis brZo­la daiw­yo. am brZo­
la­Si abu beqrma gai­mar­jva, xo­lo mi­si Zma, amir-mirani, qvey­ni­dan gaiq­ca da Ta­vi Sir­van­-Sah­
Tan Sea­fa­ra. abu beq­rma Sir­vans Seu­tia. sa­qar­Tve­los ymad­na­fic­ma Sir­van­-Sah­ma Ta­mar me­fes
dax­ma­re­ba sTxo­va, ris pa­su­xa­dac sa­qar­Tve­los sa­me­fo kar­ma aTa­bag abu beq­ris wi­naaR­mdeg
laS­qro­ba ga­daw­yvi­ta. brZo­la abu beq­ris wi­naaR­mdeg 1195 wels SamqorTan mox­da. am brZo­la­Si,
qar­Tve­leb­Tan er­Tad, Sir­van­-Sa­hi­sa da amir -mi­ra­nis laS­qa­ric mo­na­wi­leob­da. qar­Tvel­Ta laS­
qar­ma gai­mar­jva. abu beq­ri tyved Ca­var­dnas ga­daur­Ca. brZo­la­Si Ta­vi isa­xe­la me­wi­na­ve ja­ris
sar­dal­ma, Salva axalcixelma, ro­mel­mac baR­da­dis xa­li­fas sab­rZo­lo dro­Sa moi­po­va.
basianis brZola. Ta­ma­ris dros sa­qar­Tve­los bi­zan­tiis nac­vlad, uk­ve uk­ve Tur­q-sel­
Cuk­Ta sa­sul­Tnoe­bi gau­me­zob­lda. maT­gan yve­la­ze Zlie­ri iyo mci­re aziis sel­Cuk­Ta rumis
sasulTno, ro­me­lic gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da ruqn ad-din suleiman Sahis dros (1196-1204
ww). ruqn ad­-din­ma sa­qar­Tve­lo­Si laS­qro­ba ga­daw­yvi­ta da 1202 wels jer ar­zrums ga­da­vi­da,
Sem­deg ki uzar­ma­za­ri laS­qriT basianis vel­ze da­ba­nak­da. aqe­dan man el­Ce­bi gaug­zav­na Ta­mars
we­ri­liT, sa­dac mis­gan mor­Ci­le­bas iT­xov­da. gar­da ami­sa, igi Ta­mars co­lad Ser­Tvas hpir­de­
bo­da im Sem­Txve­va­Si, Tu igi qris­tia­no­bas uar­yof­da, wi­naaR­mdeg Sem­Txve­va­Si ki xar­Wad das­miT
emuq­re­bo­da. am Seu­rac­xyo­fis ga­mo amir­spa­sa­lar­ma za­qa­ria mxar­grZel­ma Ta­vi ver Sei­ka­va da
elCs si­la gaaw­na. qar­Tve­le­bis laS­qa­ri ba­sia­nis­ken daiZ­ra. Ta­mar­ma da­lo­ca ja­ri da var­Ziam­de
mia­ci­la. ba­sia­nis brZo­la­Si qar­Tve­leb­ma brwyin­va­le ga­mar­jve­bas miaR­wies.

Tamar mefe da IV jvarosnuli laSqroba

ba­sia­nis brZo­li­dan ori wlis Sem­deg (1204 wels) sa­qar­Tve­los sa­me­fo laS­qar­ma Sa­vi zRvis
sam­xreT­-aR­mo­sav­leT sa­na­pi­ro dai­ka­va. Ta­mar­ma kar­gad ga­moi­ye­na mim­di­na­re IV jva­ros­nu­li
laS­qro­ba da bi­zan­tiis prob­le­me­bi (jva­ros­ne­bis mier kon­stan­ti­no­po­lis aRe­ba). man dax­ma­re­ba
gau­wia im­pe­rii­dan dev­nil bag­ra­tion­Ta sa­me­fo sax­lis na­Te­savs _ aleq­si kom­ne­noss, ro­me­lic
_71_
ax­lad­Seq­mnil sa­xel­mwi­fos _ trapizonis imperias sa­Ta­ve­Si Cau­ye­na. sa­qar­Tve­los me­fis mier
Sa­vi zRvis sa­na­pi­ro­ze axa­li saq­ris­tia­no sa­xel­mwi­fos daar­se­ba im dros, ro­ca jva­ros­neb­ma
kon­stan­ti­no­po­li daip­yres, Ta­ma­ris po­li­ti­kur sib­rZnes mow­mobs. sa­qar­Tve­los mo­kav­Si­re
tra­pi­zo­nis sa­me­fom 250 wel­ze met xans iar­se­ba.
1210 wels sa­qar­Tve­los laS­qar­ma amir­spa­sa­lar za­qa­ria mxar­grZe­lis sar­dlo­biT Crdi­
loeT iran­Si ilaS­qra. daar­bies ira­nis qa­la­qe­bi: ma­ran­di, Tav­ri­zi, yaz­vi­ni da did­Za­li na­dav­
liT dab­run­dnen ukan.
1206 wels Ta­ma­ris meuR­le, da­viT sos­la­ni gar­daic­va­la da Ta­mar­ma Ta­vi­si va­Ji, la­Sa-­gior­
gi tax­tze Ta­na­mo­say­dred anu Ta­nam­mar­Tve­lad aiy­va­na. ma­le Ta­ma­ric gar­daic­va­la. mi­si sik­
vdi­lis Ta­ri­Ri dRem­de ar aris da­zus­te­bu­li. sxva­das­xva mec­nie­ri sxva­das­xva wels asa­xe­lebs
(1207, 1210 an 1213).

giorgi IV laSa
Ta­mar me­fis gar­dac­va­le­bis Sem­deg sa­me­fo tax­ti mis­ma Zem _ gior­gi IV-m (1210-1223) dai­ka­va.
axal­gaz­rda me­fes pa­ta­rao­bi­dan­ve meo­re sa­xels, la­Sa­sac eZax­dnen, rac `sof­lis gan­ma­naT­le­
bels~ niS­navs. gior­gi la­Sas ga­me­fe­bis­Ta­na­ve or mniS­vne­lo­van prob­le­mas­Tan moux­da Se­ja­xe­ba: 1.
sa­qar­Tve­los ga­nud­gnen mo­xar­ke qvey­ne­bi (gan­Za, xla­Ti, ar­zru­mi, nax­We­va­ni) da me­fes maT xe­lax­
la da­sa­mor­Ci­leb­lad di­di Za­lis­xme­va das­Wir­da. 2. va­zir­Ta da di­de­bul­Ta di­di na­wi­li uk­ma­yo­
fi­lo iyo me­fiT. amis mi­ze­zi iyo la­Sas mier pa­pis _ gior­gi III­-is po­li­ti­kis ga­nax­le­ba. man Ta­vi­si
er­Tgu­li da Ta­na­moaz­re di­de­bu­le­bi Se­moik­ri­ba gar­Se­mo da Ta­ma­ris dros da­wi­nau­re­bu­li mo­xe­
lee­bi (gan­sa­kuT­re­biT mxar­grZe­le­bi) daam­cro, ro­mel­Tac sa­me­fo ka­ri da­to­ves da Tav­-Ta­vianT
ci­xe-­qa­la­qeb­Si ga­da­vid­nen sac­xov­reb­lad. Sua sau­ku­nee­bis wya­roe­bi la­Sa-­gior­gis sxva­das­xvag­va­
rad axa­sia­Teb­dnen. mi­si Ta­na­med­ro­ve is­to­ri­ko­si mas ga­mor­Ceul sar­dlad da Wkvian sa­xel­mwi­fo
moR­va­wed miiC­nevs, ma­Sin ro­de­sac XIV sau­ku­nis me­ma­tia­ne la­Sa-­gior­gis amo­ra­lur da sa­xel­mwi­fo
saq­mee­bi­sad­mi gul­gril pi­rov­ne­bad war­moa­Cens da XIII sau­ku­ne­Si ga­mo­Ce­nil axa­li dam­pyrob­le­
bis _ mon­Ro­le­bis sa­qar­Tve­lo­Si ba­to­no­bas la­Sas­droin­de­li cod­ve­bis sas­je­lad miiC­nevs. XIV
sau­ku­nis qar­Tve­li me­ma­tia­nis Jam­TaaR­mwer­lis cno­biT, me­fe me­gob­rob­da rindebTan. ek­le­sia ki
uar­yo­fi­Tad afa­seb­da me­fis dau­qor­wi­neb­lo­bas da uka­no­no col­Tan Svi­lis ga­Ce­nas, ro­mel­sac
la­Sam ma­mis sa­pa­tiv­sa­ce­mod da­vi­Ti daar­qva. ram­de­ni­me wlis Sem­deg sa­me­fo kar­ma ai­Zu­la me­fe,
ara­ka­no­nie­ri meuR­le sa­sax­li­dan gae­Ze­ve­bi­na. aR­sa­niS­na­via, rom la­Sa-­gior­gi bo­lom­de er­Tgu­li
dar­Ca Ta­vi­si siy­va­ru­li­sa da mas sxva co­li aRar Seur­Tavs.
gior­gi IV-s hqon­da far­To sa­ga­reo po­li­ti­ku­ri geg­me­bi _ api­reb­da mo­na­wi­leo­bas V jva­
ros­nul laS­qro­ba­Si. ro­gorc Cans, swo­red am faqts ukav­Sir­de­ba im dros Seq­mni­li le­gen­da
Zle­va­mo­sil axal­gaz­rda qris­tian me­fe­ze, ro­me­lic jva­ros­ne­bis da­sax­ma­reb­lad moiC­qa­ro­
da. ru­su­da­nis (1222-1245 ww.) da ro­mis pap honorius III-is mi­mo­we­ra­Si ix­se­nie­ba sa­qar­Tve­los
me­fee­bis, jer la­Sa-­gior­gis da Sem­deg ru­su­da­nis, jva­ros­ne­bis da­sax­ma­reb­lad ie­ru­sa­lim­Si
laS­qro­bis sur­vi­li. Tum­ca sa­qar­Tve­lo­Si mon­Rol­Ta mou­lod­nel­ma ga­mo­Ce­nam da maT­Tan Se­ta­
ke­beb­ma es geg­me­bi Ca­Sa­la. la­Sa-­gior­gi mon­Ro­leb­Tan brZo­leb­Si mi­Re­bu­li Wri­lo­be­biT gar­
daic­va­la Ta­vi­si dis ru­su­da­ni­sa da Sir­van­Sah aR­sar­Ta­nis qor­wi­lis dRes 1223 wels.

35. saxelmwifoebrivi wyoba saqarTveloSi

sa­xel­mwi­fo mmar­Tve­lo­ba: sa­qar­Tve­los sa­xel­mwi­fos mar­Tav­da me­fe. um­niS­vne­lo­va­ne­si sa­kiT­xe­

bis ga­da­saw­yve­tad me­fe iw­vev­da dar­bazs, rom­lis wev­rTa uf­le­ba-­mo­va­leo­be­bi zus­tad iyo ga­we­ri­
li. yve­la­ze sa­pa­tio wev­re­bi iy­vnen va­zi­re­bi, ka­Ta­li­ko­si da moZ­Rvar­T-moZ­Rva­ri, rom­le­bic oq­ro­Ti
_72_
mo­We­dil se­leb­ze is­xdnen. dar­ba­zis da­nar­Cen wev­rTa­gan zo­gi Cveu­leb­riv sel­ze ij­da, zo­gi ki fex­
ze id­ga. dar­ba­zis msvle­lo­bis dros sa­val­de­bu­lo iyo Ta­nam­de­bob­ri­vi ie­rar­qiis dac­va. dar­bazs
kon­kre­tu­li mniS­vne­lo­va­ni am­be­bis ga­da­saw­yve­tad iw­vev­dnen. sxva dros me­fes qvey­nis mar­Tva­Si sa­va­
zi­ro ex­ma­re­bo­da. Ta­ma­ris me­fo­bis pe­riod­Si sa­va­zi­ros Se­mad­gen­lo­ba eqvs ka­cam­de gai­zar­da. mwig­
no­bar­Tu­xu­ces- Wyon di­de­lis gar­da, ro­me­lic sa­va­zi­ros xel­mZRva­ne­lob­da, Seiq­mna sam­Ta va­zir­Ta
da or­Ta va­zir­Ta jgu­fe­bi. sam­Ta va­zir­Ta jguf­Si Se­diod­nen amir­spa­sa­la­ri, man­da­tur­Tu­xu­ce­si da
aTa­ba­gi, ro­me­lic sa­va­zi­ros axa­li wev­ri iyo da mis mo­va­leo­bas uf­lis­wu­lis aR­zrda war­moad­gen­
da. or­Ta va­zir­Ta jguf­Si Se­diod­nen me­Wur­Wle­Tu­xu­ce­si da msa­xur­Tu­xu­ce­si, ro­me­lic ase­ve axa­li
va­zi­ri iyo. mi­si fun­qcia sa­me­fo sax­li­sa da mi­si meur­neo­bis xel­mZRva­ne­lo­ba iyo. qve­ya­na sae­ris­
Ta­voe­bad iyo­fo­da. maT saq­vey­nod gam­ri­ge mo­xe­lee­bi _ eris­Ta­ve­bi xel­mZRva­ne­lob­dnen. da­vi­Tis
dros eris­Ta­vebs me­fe niS­nav­da. Ta­ma­ris droi­dan, ro­de­sac di­daz­nau­reb­ma gar­kveu­li pri­vi­le­gie­bi
mii­Res, eris­Ta­vo­ba bev­rma sag­va­reu­lom mem­kvid­reo­biT mii­Ro. ar­se­bob­da uf­ro msxvi­li ad­mi­nis­tra­
ciu­li er­Teu­le­bic _ sae­ris­Tav­T-sae­ris­Ta­voe­bi, rom­leb­Sic ram­de­ni­me sae­ris­Ta­vo Se­dio­da. sqe­mis
sa­xiT sa­qar­Tve­los sa­me­fos mmar­Tve­lo­bi­Ti struq­tu­ra ase SeiZ­le­ba ga­mov­sa­xoT:

m e f e

savaziro darbazi
I vaziri _ yve­la va­zi­ri
mwignobarTuxuces-Wyondideli ma­Ti xel­qvei­Ti mo­xe­lee­bi
samTa vazirTa jgufi _ sa­su­lie­ro xel­mZRva­ne­le­bi
aTabagi (II vaziri), saq­vey­nod gam­ri­ge di­di mo­xe­lee­bi _
amirspasalari, administraciuli erTeulebis saTaveSi
mandaturTuxucesi. mdgo­ mi moxeleebi, erisTavT-erisTavebi:
qar­Tlis, kaxeTis, hereTis, samcxis, svane-
orTa vazirTa jgufi _
Tis, raWisa da Takveris, cxumis, odiSis,
meWurWleTuxucesi, ani­sisa da dvinis.
msaxurTuxucesi.

36. evropuli wodebriv-warmomadgenlobiTi organoebi evropaSi

parlamenti inglisSi
1199 wli­dan in­glis­Si jon umiwawylo me­fob­da. is sak­maod sus­ti mmar­Tve­li aR­moC­nda. mi­
si sa­ga­reo da sa­Si­nao po­li­ti­kiT sa­zo­ga­doe­bis arc er­Ti fe­na ar iyo kma­yo­fi­li, maT So­ris,
arc ek­le­sia. 1215 wels me­fis xe­li­suf­le­bi­Ta da po­li­ti­kiT uk­ma­yo­fi­lo da ga­da­sa­xa­de­biT
Se­wu­xe­bul­ma ba­ro­neb­ma ajan­ye­ba moaw­yves. maT rain­de­bi da mo­qa­la­qee­bi Seuer­Tdnen. ajan­ye­
bu­leb­ma gai­mar­jves da me­fe iZu­le­bu­li gax­da, xe­li moe­we­ra 63 mux­lis­gan Sem­dga­ri do­ku­men­
tis­Tvis, ro­mel­sac `Tavisuflebis didi qartia~ ewo­de­ba. am do­ku­men­tiT me­fis xe­li­suf­le­ba
iz­Ru­de­bo­da da Za­lauf­le­bis na­wi­li ba­ron­Ta ri­ge­bi­dan ar­Ceu­li 25 ka­cis­gan Sem­dgar sab­Wos
ga­dae­ce­mo­da. miu­xe­da­vad Tan­xmo­bi­sa, jo­ni ar api­reb­da qar­tiis pi­ro­be­bis Ses­ru­le­bas. amis
_73_
ga­mo in­glis­Si sa­mo­qa­la­qo omi daiw­yo da am om­Si jon umi­waw­ylo dai­Ru­pa. me­fed akur­Txes mi­
si va­Ji hen­ri III. ma­mis msgav­sad, verc hen­rim SeZ­lo sa­me­fos efeq­tu­ri mar­Tva. 1263 wels mas
aS­ka­rad dau­pi­ris­pir­dnen ba­ro­ne­bi les­te­ris gra­fis, simon de monforis me­Tau­ro­biT. me­fis
ja­re­bi da­mar­cxdnen da qvey­nis faq­tiu­ri mmar­Tve­li si­mon de mon­fo­ri gax­da. 1265 wels man
moiw­via ba­ron­Ta sab­Wo. es Ta­ri­Ri in­gli­sis parlamentis mu­Sao­bis da­saw­yi­sad iT­vle­ba. axa­li
par­la­men­ti ori pa­la­ti­sa­gan Sed­ge­bo­da _ lor­dTa pa­la­ta­Si pe­re­bi da epis­ko­po­se­bi Se­diod­
nen, Tem­Ta pa­la­ta­Si ki _ or- ori rain­di Ti­Toeu­li sag­ra­fo­dan da or- ori mo­qa­la­qe yve­la
TviT­mmar­Tve­li qa­la­qi­dan. mog­via­ne­biT me­fe eduard I-­ma (1272-1307 ww.) efeq­tu­ri ad­mi­nis­tra­
ciu­li re­for­me­bi gaa­ta­ra da qvey­nis ka­non­mdeb­lo­ba ki­dev uf­ro daix­ve­wa. eduard I-is mier
ga­ta­re­bu­li re­for­me­bis Se­de­gad mi­Re­bu­li par­la­men­ti is­to­ria­Si `sanimuSo parlamentis~ sa­
xe­liT Se­vi­da, Tum­ca, miu­xe­da­vad am re­for­me­bi­sa, Zi­ri­Ta­di Za­lauf­le­ba mainc me­fis xel­Si
rCe­bo­da. in­gli­sis msa­gav­sad, od­nav mog­via­ne­biT wo­deb­riv- war­mo­mad­gen­lo­bi­Ti or­ga­noe­bi
ev­ro­pis sxva sa­xel­mwi­foeb­Sic Seiq­mna.

generaluri Statebi safrangeTSi

1302 wels saf­ran­ge­Tis me­fem, filipe IV lamazma pir­ve­lad moiw­via e. w. ge­ne­ra­lu­ri Sta­te­
bi, ro­me­lic ma­nam­de ar­se­bu­li sa­me­fo sab­Wos ga­far­Toe­bul va­riants war­moad­gen­da. Sta­teb­Si
mxo­lod did­gva­rov­ne­bi Se­diod­nen. maT ar SeeZ­loT ga­daw­yve­ti­le­bis mi­Re­ba. am­gva­rad Sta­tebs
Ta­vi­dan mxo­lod sa­TaT­bi­ro or­ga­nos fun­qcia hqon­da. es ar iyo mud­miv­moq­me­di or­ga­no. ro­
gorc we­si, me­fe Sta­tebs ma­Sin iw­vev­da, ro­de­sac fi­nan­su­ri mxar­da­We­ra sWir­de­bo­da. ge­ne­ra­lu­
ri Sta­te­bis ro­li saf­ran­geT- in­gli­sis as­wlia­ni omis dros (1337-1453 ww.) gai­zar­da, rad­gan
sa­me­fo kars mTe­li am pe­rio­dis gan­mav­lo­ba­Si feo­dal­Ta fi­nan­su­ri mxar­da­We­ra gan­sa­kuT­re­biT
esa­Wi­roe­bo­da.

kortesi espaneTSi
Sua sau­ku­nee­bis es­pa­neT­Si wo­deb­riv- war­mo­mad­gen­lo­biT or­ga­nos kor­te­si war­moad­gen­da,
ro­mel­Sic ad­gi­lob­ri­vi feo­da­le­bi er­Tian­de­bod­nen. 1188 wels mow­veu­li kor­te­si ev­ro­pa­Si
yve­la­ze Zvel par­la­men­tis ti­pis or­ga­nod iT­vle­ba. me­fes kor­te­sis daT­xov­na SeeZ­lo. Tum­ca,
iseT Sem­Txve­veb­Si, ro­de­sac kor­te­sis wev­ri feo­da­le­bi ar­mias me­Tau­rob­dnen an sa­xel­mwi­fo
xa­zi­nas ga­na­geb­dnen, me­fes mo­la­pa­ra­ke­ba er­Cia, ra­Ta maT­gan sao­ma­ri moq­me­de­be­bis da­fi­nan­se­ba
mie­Ro. sa­nac­vlod ki kor­te­sis wev­re­bi da­ma­te­biT pri­vi­le­giebs iReb­dnen.

landtagi germaniaSi
Sua sau­ku­nee­bis ger­ma­nul sa­xel­mwi­foeb­Si ar­se­bul wo­deb­riv­-war­mo­mad­gen­lo­biT or­ga­nos
lan­dta­gi er­qva. lan­dtag­Si Se­diod­nen sa­su­lie­ro da sae­ro di­de­bu­le­bi, rom­le­bic sa­xel­mwi­
fos sxva­das­xva mxa­ris war­mo­mad­gen­le­bi iy­vnen.

37. monRolTa imperia

mon­Ro­lu­ri to­me­bi cen­tra­lu­ri aziis ste­peb­Si mom­Ta­ba­reob­dnen. isi­ni kar­gi cxe­nos­ne­

bi da meom­re­bi iy­vnen. 1206 wels er­T-er­Ti to­mis be­la­dis vaJ­ma, TemuCinma mon­Rol­Ta to­me­bi
gaaer­Tia­na da amiT to­mebs So­ris gau­Ta­ve­bel omebs bo­lo mou­Ro. mas Cingiz yaeni anu `WeS­
_74_
ma­ri­ti xelisufali“ uwo­des. 1211 wels mon­Ro­leb­ma di­di dap­yro­bi­Ti ome­bi wa­moiw­yes. maT
daipyres CineTi da da­sav­le­Ti­sa­ken daiZ­rnen. mon­Ro­le­bi sa­laS­qrod oja­xe­bia­nad mi­diod­nen.
ma­Ti laS­qa­ri aTeu­le­bad, aseu­le­bad da aTia­Ta­seu­le­bad (dumnebad) iyo­fo­da. aTia­Ta­seu­le­bis
me­Tau­re­bad anu du­man­-noi­ne­bad xSi­rad uf­lis­wu­le­bi iniS­ne­bod­nen.
jar­Si um­kac­re­si dis­cip­li­na su­fev­da. er­Ti meom­ris Ra­la­tis­Tvis mTel aTeuls sik­vdi­
liT sjid­nen. Tu aTeu­li brZo­la­Si si­laC­res ga­moi­Cen­da, mTel aseuls xo­cav­dnen. amas­Tan,
mon­Rol­Ta laS­qa­ri aR­Wur­vi­li iyo im droi­saT­vis mo­wi­na­ve Ci­nu­ri sam­xed­ro teq­ni­kiT.
aseT­ma dis­cip­li­nam da sam­xed­ro mom­za­de­bam mon­Ro­lebs sa­Sua­le­ba mis­ca, umok­les dro­Si
uzar­ma­za­ri te­ri­to­rie­bi daep­yroT. Ci­ne­Tis da­mor­Ci­le­bis Sem­deg Cin­giz yaen­ma mTe­li yu­rad­
Re­ba Sua aziis dap­yro­ba­ze ga­dai­ta­na. 1219 wels yu­rul­Tai­ze ga­daw­yda xorezmze laS­qro­ba.
ram­de­ni­me we­li­wad­Si Cin­giz yaen­ma xo­rez­mi, av­Ra­ne­Ti da Crdi­loeT ira­ni daip­yro. xo­rez­m-Sa­
hi mu­ha­me­di kas­piis­pi­re­Tis­ken gaiq­ca, sa­dac gar­daic­va­la ki­dec. mi­si mem­kvid­re jalaledini
ram­den­jer­me da­mar­cxda mon­Ro­leb­Tan da iZu­le­bu­li gax­da in­doeT­Si gaq­ceu­li­yo.
1227 wels Cin­giz­-yae­ni gar­daic­va­la da dap­yro­bi­li mi­we­bi mis sam Svils So­ris ga­na­wil­da:
Crdi­loe­Ti na­wi­li _ oqros urdo _ baTo-yaens er­go, xo­rez­mi da ira­ni _ CaRatas, xo­lo mon­
Ro­le­Ti da Ci­ne­Ti _ did yaens ugedeis. 1229 wels did­ma yaen­ma uge­deim yu­rul­Tai moiw­via,
sa­dac da­sav­leT­Si laS­qro­ba dad­gin­da. mon­Ro­le­bi da­sav­le­Tis­ken ram­de­ni­me mi­mar­Tu­le­biT
un­da daZ­ru­liy­vnen. er­Ti na­wi­li max­lo­be­li aR­mo­sav­le­Ti­sa da kav­ka­siis da­sap­yro­bad wa­vi­do­
da, meo­re _ vol­gis bul­ga­re­Tis, yiv­Ca­ye­bi­sa da ru­se­Tis da­sa­ka­veb­lad. ase­Ti di­di laS­qro­bis
or­ga­ni­ze­bas dro sWir­de­bo­da. ami­tom mi­si daw­ye­ba ram­de­ni­me wliT ga­dai­do. mon­Ro­leb­ma mxo­
lod iran­sa da azer­bai­jan­Si laS­qro­ba daaC­qa­res, rad­gan am re­gion­Si ma­Ti dau­Zi­ne­be­li mte­ri
ja­la­le­di­ni moq­me­deb­da. mi­si da­mar­cxe­ba ki mon­Rol­Ta upir­ve­les mi­zans war­moad­gen­da.
1240-1242 wleb­Si mon­Ro­leb­ma uk­ve po­lo­ne­Ti, un­gre­Ti, av­stria, bos­nia, ser­be­Ti da bul­
ga­re­Ti moar­bies. da­sav­leT ev­ro­pis sa­xel­mwi­foe­bi udi­de­si saf­rTxis wi­na­Se aR­moC­ndnen. ger­
ma­nia­Si taZ­reb­Si sa­gan­ge­bod ase lo­cu­lob­dnen: `Rmer­To, gvix­sen Ta­Tar­Ta ris­xvi­sa­gan~.
bal­ka­nel xalxs ki mon­Ro­le­bi RvTi­sa­gan ga­mog­zav­nil sas­je­lad miaC­nda da Tvlid­nen, rom
sa­xel­wo­de­ba `ta­tar~ (`Ta­Ta­ri~) mom­di­na­reobs ber­Znu­li sit­yvi­sa­gan _ `tar­tar~ _ jo­jo­xe­Ti.
1256 wels Cin­giz­-yae­nis Svi­liS­vil­ma hulagum ira­nis te­ri­to­ria­ze ki­dev er­Ti mon­Ro­lu­ri
sa­xel­mwi­fo _ ilxanTa ulusi Seq­mna, ro­mel­sac da­maar­seb­lis sa­xe­lis mi­xed­viT hulaguianTa
sa­xel­mwi­fo ewo­da. am sa­xel­mwi­fos Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­vi­da: ira­ni, Tur­qme­ne­Ti, av­Ra­ne­Ti, era­
yi, mci­re azia, sam­xreT kav­ka­sia. 1258 wels hu­la­gum q. baRdadi ai­Ro da Ta­vi­si sa­xel­mwi­fos
de­da­qa­la­qad aq­cia. sam­xreT kav­ka­siis sa­xel­mwi­foe­bi oq­ros ur­dos ulu­sis gav­le­ni­sa­gan ga­Ta­
vi­suf­ldnen da il­xan­Ta ulu­sis daq­vem­de­ba­re­ba­Si ga­da­vid­nen. oq­ros ur­do sam­xreT kav­ka­sia­ze
gav­le­nis aR­dge­nas es­wra­fo­da. kav­ka­sia TiT­qmis na­xe­va­ri sau­ku­nis man­Zil­ze oq­ros ur­do­sa da
il­xa­nebs So­ris da­pi­ris­pi­re­bi­sa da brZo­lis as­pa­re­zi iyo.
il­xan­Ta sa­yae­no­Si re­for­me­bi gaa­ta­ra ya­zan yaen­ma (1295-1305 ww.). man ag­ra­rul­-ad­mi­nis­
tra­ciu­li re­for­me­bi gaa­ta­ra, is­la­mi mii­Ro da il­xan­Ta ulu­si is­la­mur sa­xel­mwi­fod aq­cia.

38. saqarTvelo XIII-XIV saukuneebSi

jalal ed-dinis laSqrobebi. saqarTvelos dapyroba monRolTa mier

sa­qar­Tve­lo­Si mon­Ro­le­bi pir­ve­lad 1221 wlis ga­zaf­xul­ze ga­moC­ndnen. Cin­giz­-yae­
nis brZa­ne­biT dev­nil xo­rez­mSa­his mem­kvid­res ja­la­le­dins ori sau­ke­Te­so noi­ni _ jebe da
subudai dae­dev­na. mde­va­ri sa­qar­Tve­los saz­Rvrebs moad­ga. sa­qar­Tve­los me­fe gior­gi IV la­
_75_
Sam mom­xdurs mxo­lod 10 000 meo­ma­ri Sea­ge­ba. mon­Ro­leb­ma qar­Tve­le­bi daa­mar­cxes, Tum­ca
qvey­nis siR­rme­Si Ses­vla ver ga­be­des. 1222 wels je­be da su­bu­dai ki­dev er­Txel Se­moiW­rnen
sa­qar­Tve­lo­Si. am­je­rad me­fem 90 aTa­si meo­ma­ri daax­ved­ra mters. brZo­lis dros mon­Ro­leb­
ma ukan dai­xies. ga­mar­jve­ba­Si dar­wmu­ne­bu­li qar­Tve­le­bi dae­dev­nen, mag­ram es mon­Rol­Ta
sam­xed­ro xri­ki aR­moC­nda. ma­Ti er­Ti na­wi­li brZo­lis ve­li­dan mo­So­re­biT iyo Ca­saf­re­bu­
li. qar­Tve­le­bi al­ya­Si aR­moC­ndnen. msxver­pli di­di iyo. Sem­dgom­Si je­be da su­bu­dai ki­dev
er­Txel daes­xnen sa­qar­Tve­los, uom­rad gaia­res saz­Rvris­pi­ra mxa­re da da­ru­ban­dis gav­liT
Crdi­loeT kav­ka­sia­Si ga­da­vid­nen. iq rus­-yiv­Cay­Ta gaer­Tia­ne­bu­li laS­qa­ri daa­mar­cxes da
mon­Ro­leT­Si dab­run­dnen. Cin­giz­-yaen­ma ira­ni­sa da kav­ka­siis da­laS­qvra droe­biT ga­da­do da
sam­Sob­lo­Si dab­run­da. amiT isar­geb­la xo­rez­mSah­ma ja­la­le­din­ma da an­ti­mon­Ro­lu­ri Za­le­
bis gaer­Tia­ne­ba daiw­yo. man kav­ka­siis mTlia­nad da­mor­Ci­le­ba ga­daw­yvi­ta. 1225 wels xo­rez­
mSah­ma sa­qar­Tve­los sa­me­fos Se­mad­gen­lo­ba­Si moq­ceu­li som­xu­ri mi­we­bis dar­be­va daiw­yo.
Sir­van­ma da adar­ba­da­gan­ma xo­rez­mSa­his uze­nae­so­ba aRia­res. 1225 wlis ag­vis­to­Si ja­la­le­
di­ni sa­qar­Tve­lo­Si Se­moiW­ra da garnisis vel­ze qar­Tvel­Ta ja­ri da­mar­cxa. ga­mar­jve­bul­ma
xo­rez­mSah­ma sa­qar­Tve­los sa­me­fo kars mor­Ci­le­ba mos­Txo­va da mon­Rol­Ta wi­naaR­mdeg koa­
li­ciis Seq­mnis wi­na­da­de­biT mi­mar­Ta. sa­qar­Tve­los sa­me­fo kar­ma ua­riT upa­su­xa. 1226 wels
ja­la­le­din­ma Tbi­li­si ai­Ro, sas­ti­kad aaox­ra qa­la­qi, me­fe ru­su­da­ni da sa­me­fo ka­ri qu­Tais­Si
gai­xiz­na. qar­Tve­li me­ma­tia­nis cno­biT, dam­pyro­bel­ma Tbi­lis­Si 100 000 mcxov­re­bi gaJ­li­ta.
Sem­deg ki­dev 5 we­li ja­la­le­di­ni ga­mud­me­biT aox­reb­da sa­qar­Tve­los sxva­das­xva kuT­xes. wi­
naaR­mde­go­bis gam­we­vi ara­vin iyo.
1235 wels kav­ka­sia­Si mon­Rol­Ta ja­ri Se­moiW­ra. maT daar­bies Sir­va­ni, som­xe­Ti da sa­qar­Tve­
lo da yo­vel­gva­ri wi­naaR­mde­go­bis ga­re­Se ai­Res Tbi­li­si. Sem­deg mter­ma cal­-cal­ke raz­me­bi
Seu­sia sxva­das­xva kuT­xes. qar­Tvel­ma di­de­bu­leb­ma, rom­le­bic Tav­-Ta­vianT ci­xeeb­Si Sei­ket­nen,
ua­ri Tqves brZo­la­ze. aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo mon­Ro­leb­ma TiT­qmis ub­rZol­ve­lad dai­ka­ves,
da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si ga­das­vla ki ver SeZ­les. qar­Tvel di­de­bul­Ta­gan mon­Ro­lebs pir­ve­
lad amir­spa­sa­la­ri avag mxar­grZe­li dau­zav­da. mas sxveb­mac mi­ba­Zes. bo­los, 1243 wels, sa­qar­
Tve­los sa­me­fo ka­ric iZu­le­bu­li gax­da, mon­Ro­lebs da­za­ve­bo­da. za­vis Ta­nax­mad, sa­qar­Tve­los
me­fe mon­Rol­Ta uze­naes uf­le­bas cnob­da. aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si, ro­gorc mon­Rol­Ta­gan
omiT dap­yro­bil qve­ya­na­Si, qar­Tul xe­li­suf­le­bas­Tan er­Tad, mon­Ro­li mo­xe­lee­bi da sar­dle­
bi (noinebi) Cad­ge­bod­nen ja­ri­TurT. da­sav­le­Ti sa­qar­Tve­lo am mxriv Ta­vi­su­fa­li iq­ne­bo­da.
sa­qar­Tve­los yo­vel­wliu­rad 50 000 perperis ga­dax­da da mon­Rol­Ta laS­qro­ba­Si mo­na­wi­leo­ba
dae­kis­ra.
yae­ni ru­su­da­nis Zes _ da­viT VI-s sru­liad sa­qar­Tve­los me­fed cnob­da. da­vi­Ti jer ur­do­
Si ba­To yaen­Tan gag­zav­nes me­fed da­sam­tki­ceb­lad. man ki me­fo­bis mi­sa­Re­bad ya­ra­yo­rum­Si gag­
zav­na mon­Rol­Ta did yaen man­gus­Tan. da­viTs ram­de­ni­me wlis man­Zil­ze mou­wia oq­ros ur­do­Si
da ya­ra­yo­rum­Si yof­na. ama­so­ba­Si me­fe ru­su­da­ni das­neul­da da 1245 wels gar­daic­va­la. qve­ya­na
ume­fod dar­Ca.
ume­fo­bis pi­ro­beb­Si mon­Ro­leb­ma sa­qar­Tve­lo 9 administraciul erTeulad _ dumnad
day­ves. du­ma­ni ise­Ti ad­mi­nis­tra­ciu­li er­Teu­li iyo, rom­lis mo­sax­leo­bas 10 000 meom­ris
ga­moy­va­na SeeZ­le­bo­da. dum­ne­bis sa­Ta­ve­Si qar­Tve­li di­de­bu­le­bi Caa­ye­nes. 1246 wli­dan mon­
Ro­leb­ma daa­we­ses yo­ve­li me­xu­Te ma­ma­ka­cis yo­vel­wliu­ri laS­qar­wve­va, rac um­Zi­mes mdgo­
ma­reo­ba­Si ag­deb­da sa­qar­Tve­los mo­sax­leo­bas. Sem­dgom­Si me­fis, mTav­re­bi­sa Tu ve­zi­re­bis
mon­Rol­Ta laS­qar­Si xSi­rad gas­vlis ga­mo qvey­nis mar­Tvis sa­da­vee­bi Sem­Txve­viT pi­rebs uvar­
de­bo­daT xelT.
1247 wels mon­Ro­leb­ma er­Tdrou­lad ori me­fe da­niS­nes: la­Sa-­gior­gis Ze da­viT VII (`u­lu~,
anu uf­ro­si _ qar­Tul is­to­riog­ra­fia­Si dam­kvid­re­bu­li sa­xe­li) da ru­su­da­nis Ze da­viT VI
(`na­ri­ni~, anu um­cro­si). (ru­su­da­nis gar­dac­va­le­bis Sem­deg yaen­Tan war­gzav­ni­li da­viT VI did­
xans ar ga­moC­nda. mis­gan ara­vi­Ta­ri cno­ba ar mo­dio­da. di­de­bu­leb­ma ga­daw­yvi­tes, me­fed da­sam­
_76_
tki­ceb­lad axa­li kan­di­da­ti _ da­viT la­Sas Ze gaeg­zav­naT. am­gva­rad, meo­re da­vi­Tic sa­yae­no­Si
gag­zav­nes, sa­dac mon­Ro­leb­ma ori­ve maT­ga­ni me­fed daam­tki­ces.)
ormefoba da­ma­te­bi­Ti xel­Sem­wyo­bi ga­re­moe­ba iyo qvey­nis da­quc­ma­ce­bi­saT­vis. mon­Ro­lu­ri
sa­mar­Ta­li da­saS­ve­bad Tvli­da ram­de­ni­me me­fes (yaens) er­Ti me­fis uf­ro­so­biT, rac qar­Tu­li
sa­xel­mwi­fo sa­mar­TliT war­moud­ge­ne­li da dauS­ve­be­li iyo. swo­red ami­tom iyo, rom or­me­fo­
bam co­ta xans gas­ta­na.
Tav­da­pir­ve­lad ori­ve da­vi­Ti Tbi­lis­Si ij­da, si­ge­leb­ze er­Tad awer­dnen xels da saer­To
fuls Wrid­nen. mag­ram 1253 wlisTvis maT qve­ya­na orad gay­ves. orad gai­yo xa­zi­nac. da­viT na­
ri­ni qu­Tais­Si ga­da­vi­da da lix­T-i­me­re­Tis me­fed daj­da, xo­lo da­viT ulus lix­T-a­me­ri dar­Ca
sa­me­fod.
1254-1256 wlebSi xar­kis da­we­se­bis miz­niT mon­Rol­Ta mTel sa­yae­no­Si mo­sax­leo­bis ma­sob­
ri­vi aRwera Ca­tar­da, rad­gan mon­Ro­leb­ma am drois­Tvis faq­tob­ri­vad daas­ru­les dap­yro­bi­Ti
ome­bi da da­ka­ve­bu­li mi­we­bis eko­no­mi­kur da ad­mi­nis­tra­ciul aT­vi­se­bas Seud­gnen. mon­Rol­Ta
sa­xel­mwi­fos Se­mad­gen­lo­ba­Si sa­qar­Tve­lo `gurjistanis vilaieTis~ sa­xe­liT cal­ke sam­xed­ro­-
ad­mi­nis­tra­ciul er­Teu­lad Se­vi­da. mon­Ro­leb­ma sa­qar­Tve­lo cnes, ro­gorc sam­xreT kav­ka­siis
qris­tia­nu­li gaer­Tia­ne­ba da va­sa­lu­ri mus­li­mu­ri qvey­ne­bi ra­ni da Sar­va­ni Ca­moa­ci­les. vi­
laie­Tebs di­di yae­nis mier dad­ge­ni­li moad­gi­lee­bi mar­Tav­dnen. mon­Ro­le­bi dap­yro­bi­li qvey­
ne­bis­gan laS­qro­beb­Si er­Tgul mo­na­wi­leo­ba­sa da xar­kis uk­leb­liv ga­dax­das moiT­xov­dnen. ga­
da­sa­xa­de­bi­sa­gan ga­Ta­vi­suf­ldnen ek­le­sia, mo­xu­ce­bi, bav­Sve­bi da qa­le­bi. sul sa­qar­Tve­lo­Si 14
sa­xis Zi­ri­Ta­di mon­Ro­lu­ri (`sa­Ta­Ta­ro~) ga­da­sa­xa­di (mag., ma­li _ Zi­ri­Ta­di ga­da­sa­xa­di, yaf­Ce­ri
_ anu `sa­ba­la­xe~ ga­da­sa­xa­di pi­rut­yvis yo­lis­Tvis, ulu­fa _ ad­gi­lob­ri­vi mon­Ro­li mo­xe­lee­
bi­saT­vis gan­kuT­vni­li ZRve­ni da sxv.) moq­me­deb­da.
mon­Ro­li xar­kis am­kre­fi mo­xe­lee­bis gau­maZ­Rro­bam da TviT­ne­bo­bam da­ma­te­bi­Ti sa­fuZ­ve­li
Seq­mna qve­ya­na­Si an­ti­mon­Ro­lu­ri ga­mos­vle­bis­Tvis. mon­Rol­Ta ba­to­no­bis wi­naaR­mdeg cal­-cal­
ke ajan­ydnen jer da­viT VI na­ri­ni, Sem­deg ki da­viT VII ulu. ori­ve ajan­ye­ba mon­Ro­leb­ma war­ma­
te­biT Caax­Ses da qar­Tvel­ma me­feeb­ma da­sav­leT sa­qar­Tve­los Sea­fa­res Ta­vi, sa­dac mon­Ro­lebs
SeR­we­va uWir­daT. da­mar­cxe­bis um­Tav­re­si mi­ze­zi iyo qar­Tvel me­fe­Ta Seu­Tan­xme­be­li moq­me­de­ba
da qar­Tve­li di­de­bu­le­bis­Tvis Ta­vi­su­fa­li ar­Ce­va­nis ga­ke­Te­bis uf­le­bis mi­ce­ma, ris Se­de­ga­
dac maT­ma ume­te­so­bam yaen­Tan xle­ba ar­Cia.
XIII s. 60-ian wlebSi il­xan­Ta ulus­sa da oq­ros ur­dos So­ris omi daiw­yo. am pi­ro­beb­Si di­di
mniS­vne­lo­ba hqon­da, vin gaa­kon­tro­leb­da kav­ka­sio­nis gad­mo­sas­vlels. ami­tom il­xan­Ta sa­xel­mwi­
fos da­maar­se­bel­ma hu­la­gum (1256-1265) da­viT ulu da sam­cxis mTa­va­ri sar­gis ja­ye­li Se­moi­ri­ga.
XIII s.-is 60-70-ian wlebSi sa­qar­Tve­lo fron­tis xazs war­moad­gen­da or uzar­ma­zar mon­Ro­
lur sa­xel­mwi­fos So­ris. oq­ros ur­do­sa da il­xan­Ta ulu­sis yae­ne­bi da uf­lis­wu­le­bi mTel
sa­qar­Tve­lo­Si da­Ta­re­Sob­dnen, nad­gur­de­bo­da qa­la­qe­bi da da­be­bi. qar­Tve­lebs eva­le­bo­daT
mo­ri­geo­ba `sibaze~ (mon­Ro­lu­ri sa­da­ra­jo san­gre­bi, ro­me­lic sa­qar­Tve­lo-­Sir­va­nis saz­Rvar­ze
ga­keT­da da Crdi­loe­Ti­dan Se­moW­ri­li mtris Se­ka­ve­bas isa­xav­da miz­nad). aq um­Zi­me­si pi­ro­be­bi
iyo, gav­rce­le­bu­li iyo in­feq­ciu­ri daa­va­de­be­bi (muc­lis ti­fi), ro­mel­mac TviT me­fe da­viT
ulu da mi­si va­Ji gior­gi uf­lis­wu­lic ki im­sxver­pla.
XIII s. 70-80-ian wleb­Si qar­Tu­li laS­qa­ri kvlav mon­Rol­Ta sa­ga­reo da Si­nao­meb­Si iReb­da mo­
na­wi­leo­bas. am po­li­ti­kur da­pi­ris­pi­re­bebs da in­tri­gebs See­wi­ra demetre II Tav­da­de­bu­li (1271-
1289), ro­mel­mac sa­ku­Ta­ri si­coc­xle qvey­nis aox­re­bi­sa­gan ga­dar­Ce­nis sam­sxver­plo­ze mii­ta­na.
mon­Rol­Ta ba­to­no­bam Zi­ri ga­mouT­xa­ra sa­qar­Tve­los sa­xel­mwi­fos mTlia­no­bas. di­de­bu­le­bi
da mTav­re­bi feo­da­lu­ri sa­mar­Tlis _ `Sew­ya­le­bis~ nor­miT sar­geb­lob­dnen da Tavs aR­wev­dnen
me­fis daq­vem­de­ba­re­bas. sam­cxis mTa­var­ma sar­gis ja­yel­ma da­viT ulus­Tan uTan­xmoe­bis Sem­deg
Ta­vi­si sam­flo­be­lo yaens `Seaw­ya­la~ da 1266 wels `xa­sin­jud~ (yae­nis sa­kuT­re­ba) daam­tki­ce­bi­na.
amie­ri­dan sam­cxe uSua­lod yae­nis sa­kuT­re­bad iT­vle­bo­da, aq verc er­Ti mon­Ro­li mo­xe­le ver
Se­vi­do­da da arc qar­Tvel me­fes hqon­da rai­me uf­le­ba aseT mi­wa­ze. mar­Ta­lia `xa­sin­jud~ ga­moc­
_77_
xa­de­ba di­di sa­ga­da­sa­xa­do Se­Ra­va­Ti iyo da mxa­ris eko­no­mi­kur win­svla­sac xels uw­yob­da (a­mis
ma­ga­li­Tia di­di aR­mSe­neb­lo­ba sam­cxe­Si XIII s.-is bo­los), mag­ram iw­vev­da qvey­nis sxva kuT­xee­bis
ki­dev uf­ro ga­par­ta­xe­bas, mo­sax­leo­bis ma­sob­riv mig­ra­cias uf­ro mSvi­do­bia­ni re­gio­nis­ken.

1221 1222 1225 1226 1235 1245 1247 1254-56

jebe da jebe da jalal jalal ed- monRolTa
subudais subudais ed-dinis dinis mier jaris
laSqroba laSqroba laSqroba Tbilisis aReba Semosvla

39. giorgi V brwyinvale da monRolTa batonobis dasasruli

XIV sau­ku­nis da­saw­yi­sis­Tvis mon­Rol­Ta ba­to­no­bam mZi­me da­Ri daas­va qvey­nis gan­vi­Ta­re­bas.
cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­ba mTlia­nad moS­li­li iyo. odes­Rac er­Tia­ni sa­qar­Tve­lo ram­de­ni­me
po­li­ti­kur er­Teu­lad iyo da­yo­fi­li. amas ema­te­bo­da isic, rom cal­keu­li di­de­bu­le­bi araf­
rad ag­deb­dnen sa­me­fo xe­li­suf­le­bas da Ta­vianT ma­mu­leb­Si ga­nu­zo­me­li Zlauf­le­biT sar­geb­
lob­dnen.
1316 wels il­xan­Ta yae­ni gax­da abu-saidi. qve­ya­nas rea­lu­rad pir­ve­li ve­zi­ri _ Cobani ga­
na­geb­da. mas­Tan me­gob­ru­li ur­Tier­To­ba daam­ya­ra de­met­re II­-is vaJ­ma gior­gim, ro­me­lic ma­mis
tra­gi­ku­lad da­Rup­vis Sem­deg de­du­leT­Si, pa­pis _ sam­cxis mTav­ris be­qa ja­ye­lis kar­ze iz­rde­
bo­da. Co­ban­-noi­nis Tan­xmo­biT igi gior­gi V-is sa­xe­liT 1318 wels sa­qar­Tve­los sa­me­fo tax­tze
avi­da. gior­gi V ar cdi­lob­da mon­Ro­leb­Tan aS­ka­ra brZo­la­sa da da­pi­ris­pi­re­bas.
man mo­xer­xe­bu­lad ga­moi­ye­na Co­ban­Tan me­gob­ro­ba da SeZ­lo am kav­Si­ris sa­Sua­le­biT aRek­ve­
Ta mon­Rol­Ta Ta­re­Si. gior­gi V-m moi­po­va uf­le­ba, xar­ki Ta­vad aek­ri­fa, ri­Tac qve­ya­na mon­Rol
mo­xe­le­Ta Tav­ga­su­lo­bi­sa­gan ix­sna.
1327 wels il­xan­Ta yaen­ma Co­ban­-noins Ra­lat­Si das­do bra­li da sik­vdi­liT da­sa­ja. am faq­
tma sail­xa­nos daS­la ki­dev uf­ro daaC­qa­ra. amiT isar­geb­la sa­qar­Tve­los me­fem da mon­Ro­lebs
xar­ki Seuw­yvi­ta. 1335 wels yaen abu-­sai­dis gar­dac­va­le­bis Sem­deg ki mon­Rol­Ta as­wlo­van ba­
to­no­bas bo­lo moe­Ro.
sa­ga­reo po­li­ti­kis da­re­gu­li­re­bis Sem­deg gior­gi V-m sa­Si­nao prob­le­me­bis mog­va­re­ba
daiw­yo. man ka­xeT­Si, ci­vis mTa­ze, sa­dar­ba­zod miiw­via me­fis xe­li­suf­le­bis mo­wi­naaR­mde­ge ka­
xeT­-he­re­Ti­sa da som­xi­Tis eris­Ta­ve­bi, amo­xo­ca isi­ni da ma­Ti sam­flo­be­loe­bi sa­me­fo taxts Se­
moum­tki­ca. XIV sau­ku­nis 20-ian wleb­Si da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si Si­da da­pi­ris­pi­re­ba iyo da­viT
na­ri­nis Svi­lebs _ kon­stan­ti­ne­sa da mi­qaels So­ris. 1329 wels mi­qae­li gar­daic­va­la.
amiT isar­geb­la gior­gi V-m da da­sav­leT sa­qar­Tve­lo Seier­Ta. qvey­nis er­Tia­no­bis aR­dge­
nis gza­ze mniS­vne­lo­va­ni na­bi­ji ga­daid­ga. gior­gi V-s ga­me­fe­bi­sas sam­cxe cal­ke ad­mi­nis­tra­ciu­
li er­Teu­li iyo. 1334 wels sam­cxis mTa­var be­qa ja­ye­lis gar­dac­va­le­bis Sem­deg mTa­va­ri gax­da
me­fis bi­ZaS­vi­li (de­dis mxri­dan) sar­gis II ja­ye­li. gior­gi V-m igi aTa­ba­gad da amir­spa­sa­la­rad
da­niS­na, ri­Tac gam­dga­ri sam­cxis mTa­va­ri kvlav cen­tra­lur xe­li­suf­le­bas dauq­vem­de­ba­ra.
mon­Rol­Ta ba­to­no­bam mTlia­nad mo­Sa­la qve­ya­na­Si sa­sa­mar­Tlo sis­te­ma. gior­gi V-m ka­
no­nie­re­bis aR­dge­nis miz­niT sa­qar­Tve­los mTis mo­sax­leo­bis­Tvis Sead­gi­na ka­non­Ta kre­bu­li
`Zeglisdeba~. qvey­nis po­li­ti­kur­ma da eko­no­mi­kur­ma gaZ­lie­re­bam mniS­vne­lov­nad ga­zar­da sa­
qar­Tve­los saer­Ta­So­ri­so av­to­ri­te­ti. ro­mis pa­pis ioane XXII-is bu­lis mi­xed­viT, ka­To­li­ku­
ri sae­pis­ko­po­so ka­Ted­ra qa­laq smir­ni­dan Tbi­lis­Si iq­na gad­mo­ta­ni­li. 1329 wels ro­mis pap­ma
Tbi­lis­Si ka­To­li­ke­Ta epis­ko­po­sad ioa­ne flo­ren­cie­li da­niS­na.
XIV s.-is 30-ia­ni wle­bis da­saw­yis­Si gior­gi V brwyin­va­les dip­lo­ma­tiu­ri ur­Tier­To­ba hqon­

_78_
da saf­ran­ge­Tis me­fes­Tan _ filip VI valuasTan. kvlav amo­tiv­tiv­da er­Tia­ni jva­ros­nu­li laS­
qro­bis mow­yo­bis idea eg­vip­tis sul­Tnis wi­naaR­mdeg `wmin­da mi­wis~ ga­sa­Ta­vi­suf­leb­lad.
mog­via­ne­biT ev­ro­pa­Si daw­ye­bul­ma as­wlo­van­ma om­ma jva­ros­nu­li laS­qro­bis idea ga­nu­xor­
cie­le­be­li da­to­va. miu­xe­da­vad ami­sa, sa­qar­Tve­los uf­le­be­bi `wmin­da mi­wa­ze~ gior­gi V-is me­
fo­bi­sas da­cu­li iyo. eg­vip­tis sul­Tan­ma al-nasirma (1293-1340) sa­qar­Tve­los me­fes gad­mos­ca
jvris mo­nas­te­ri da qris­tes saf­la­vis taZ­ris ga­sa­Re­bi. gior­gi brwyin­va­lem ara mar­to gan­dev­
na mon­Ro­le­bi sa­qar­Tve­lo­dan, ara­med Ta­vis gav­le­nis qveS moaq­cia ra­ni da Sir­va­ni. amas­Ta­na­ve,
sa­qar­Tve­lo aq­tiu­rad ereo­da tra­pi­zo­nis im­pe­riis saq­meeb­Sic. gior­gi V- m Wkvia­nu­ri da Tan­
mim­dev­ru­li po­li­ti­kis wya­lo­biT SeZ­lo sa­qar­Tve­los er­Tia­no­bis aR­dge­na. man mon­Rol­Ta­gan
ga­nad­gu­re­bu­li qve­ya­na eko­no­mi­ku­rad da po­li­ti­ku­rad gaaZ­lie­ra. sa­qar­Tve­lo max­lo­bel aR­
mo­sav­leT­Si an­ga­riS­ga­sa­wev Za­lad iq­ca.

40. osmaleTis saxelmwifos Camoyalibeba (saSinao da sagareo politika)

os­mal­Ta im­pe­riis Ca­mo­ya­li­be­bam sam­xreT­-aR­mo­sav­leT ev­ro­pis xal­xe­bis is­to­ria­Si mniS­

vne­lo­va­ni ro­li iTa­ma­Sa. XIII sau­ku­ne­Si mon­Rol­Ta Se­mo­se­ve­biT Se­viw­roe­bul­ma Tur­qul­ma to­
meb­ma, rom­le­bic cen­tra­lur azia­Si sax­lob­dnen, nel­-ne­la sam­xre­Ti­sa­ken daiw­yes ga­da­nac­
vle­ba da ama­ve sau­ku­nis Sua xa­neb­Si da­sax­ldnen mci­re azia­Si ru­mis, anu iko­niis sa­sul­Tnos
te­ri­to­rieb­ze, ro­me­lic im pe­rio­dis yve­la­ze Zlier Tur­qul sa­xel­mwi­fos war­moad­gen­da. XIII
sau­ku­nis da­sas­ruls ru­mis sa­sul­Tno ram­de­ni­me wvril sam­Tav­rod _ sae­mi­rod dai­Sa­la. er­T-
erT aseT sam­Tav­ros sa­Ta­ve­Si ed­ga osmani. swo­red mi­si sa­xe­li­dan ewo­da mTel im­pe­rias da mis
mo­sax­leo­bas os­ma­le­Ti da os­ma­le­bi. os­man­Ta sa­xel­mwi­fom Ta­vi­dan­ve daiw­yo Ta­vi­si da­sus­te­
bu­li me­zob­lis, bi­zan­tiis wi­naaR­mdeg brZo­la da uk­ve XIV sau­ku­nis pir­vel oc we­li­wad­Si mas
mci­re aziis Crdi­lo-­da­sav­leT pro­vin­cie­bi da Sa­vi zRvis­pi­ra ci­xe-­qa­la­qe­bi waar­Tva.
os­ma­le­Tis sa­xel­mwi­fos sam­xed­ro war­ma­te­be­bis ga­mo mis jars uer­Tde­bod­nen sxva­das­xva
war­mo­mav­lo­bis xal­xe­bi da to­me­bi, Zi­ri­Ta­dad Tur­qu­le­no­va­ni to­me­bi. 1331 wels, os­man pir­ve­
lis mem­kvid­ris or­ha­nis mier qa­la­qe­bis bur­si­sa da ni­keis aRe­biT os­man­Ta im­pe­riam daas­ru­la
bi­zan­tiis sa­kuT­re­ba­Si ar­se­bu­li mi­we­bis dap­yro­ba mci­re azia­Si. orhanma im­pe­riis de­da­qa­la­qi
bursaSi ga­dai­ta­na, ro­me­lic qvey­nis mTa­var sa­vaW­ro qa­la­qad iq­ca.
Tav­da­pir­ve­lad Tur­qe­bi bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze mar­biel laS­qro­bebs ala­fis mo­
sa­po­veb­lad aw­yob­dnen, murad I-is (1359-1389) tax­tze as­vlis Sem­deg ki uk­ve am te­ri­to­rie­bis
dap­yro­ba daiw­yes, dai­ka­ves qa­la­qi adrianopoli, sa­dac de­da­qa­la­qic ga­dai­ta­nes. 1370 wels
bi­zan­tiis im­per­to­ri os­ma­le­Tis va­sa­li gax­da da mas yo­vel­wliu­ri xar­kis ga­dax­da dae­kis­ra.
1371 wels os­ma­leb­ma di­di brZo­la ga­mar­Tes ser­be­bis wi­naaR­mdeg mdi­na­re ma­ri­cis vel­ze.
iq mo­po­ve­bu­li ga­mar­jve­biT Tur­qebs ma­ke­do­niis da ser­be­Tis Si­da te­ri­to­rie­bi­sa­ken gza gaex­
snaT. os­mal­Ta im­pe­riis Sem­dgom ga­far­Toe­ba­Si di­di ro­li Seas­ru­la kosovos brZolam (1389 w.),
ro­mel­Sic os­ma­lebs ser­bi da bos­nie­li me­fe-­mTav­re­bi dau­pi­ris­pir­dnen. brZo­la­Si da­mar­cxe­
bis Se­de­gad ser­be­bi os­ma­le­bis va­sa­le­bi gax­dnen. Tum­ca am brZo­la­Si os­ma­leb­ma di­di za­ra­lic
na­xes. gar­da imi­sa, rom bev­ri ja­ris­ka­ci dai­Ru­pa, ama­ve brZo­la­Si mok­les mu­rad I. amis ga­mo,
os­ma­leb­ma swra­fad dai­xies ad­ria­no­po­lis­ken.
XIV sau­ku­nis bo­los os­ma­leb­ma mTe­li bul­ga­re­Tis dap­yro­ba SeZ­les. mu­rad I-is war­moe­bul
dap­yro­biT brZo­leb­Si, os­mal­Ta ja­ris war­ma­te­bas ram­de­ni­me mi­ze­zi hqon­da:
1. ro­gorc we­si, os­ma­lebs mo­wi­naaR­mde­gis jar­Tan Se­da­re­biT ric­xob­ri­vi upi­ra­te­so­ba hqon­
daT;
_79_
2. os­mal­Ta Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­diod­nen ma­nam­de dap­yro­bi­li bal­ka­ne­Tis sa­xel­mwi­foe­bis mTav­
re­bi, rom­leb­mac Ta­vian­Ti sam­flo­be­loe­bis da­sa­ca­vad is­la­mi mii­Res;
3. os­mal­Ta war­ma­te­bebs xels uw­yob­da bal­ka­nel me­fe-­mTav­rebs So­ris ar­se­bu­li SuR­li, ris
ga­moc isi­ni os­mal­Ta wi­naaR­mdeg gaer­Tia­ne­bas ver axer­xeb­dnen;
4. XIV sau­ku­nis 60-ian wleb­Si mu­rad I-­ma os­mal­Ta jar­Si mniS­vne­lo­va­ni re­for­me­bi gaa­ta­ra.
os­mal­Ta im­pe­riis Zi­ri­Tad sam­xed­ro da­say­rdens war­moad­gen­dnen ianiCarebi.
pir­ve­li ia­ni­Ca­re­bi iy­vnen qris­tia­ni bav­Sve­bi, rom­le­bic os­ma­lebs dap­yro­bi­li qvey­ne­bi­dan
(al­ba­ne­Ti­dan, sa­qar­Tve­lo­dan, som­xe­Ti­dan, bul­ga­re­Ti­dan, ru­se­Ti­dan, uk­rai­ni­dan, ser­be­Ti­
dan, sa­ber­Zne­Ti­dan) tyvee­bad mih­yav­daT da ja­ris­ka­ce­bad zrdid­nen.
ami­saT­vis os­ma­le­bi Zlier da Wkvian bav­Svebs ar­Cev­dnen. sam­xed­ro wvrTnas­Tan er­Tad isi­ni
zo­gad ga­naT­le­ba­sac iReb­dnen. ia­ni­Ca­rebs ek­rZa­le­bodT oja­xis Seq­mna, isi­ni sul­Tnis mo­ne­
bad iT­vle­bod­nen da ya­zar­meb­Si cxov­rob­dnen. ia­ni­Ca­re­bis Zi­ri­Ta­di mo­va­leo­ba iyo dap­yro­biT
omeb­Si mo­na­wi­leo­ba. gar­da ami­sa, maT eva­le­bo­daT qa­la­qis ga­lav­ne­bis dac­va, sul­Tnis pi­ra­di
dac­va da qa­laq­Si wes­ri­gis dam­ya­re­ba. mog­via­ne­biT maT sab­rZo­lo aR­Wur­vi­lo­bas cec­xlsas­ro­
li ia­ra­Ric dae­ma­ta.
os­ma­le­Tis gaZ­lie­re­bas Si­SiT uyu­reb­dnen ge­nui­sa da ve­ne­ciis qa­laq­-sa­xel­mwi­foe­bi, ev­
ro­pe­li me­fe-­mTav­re­bic. amis ga­mo 1396 wels moew­yo jva­ros­nu­li laS­qro­ba os­ma­le­Tis wi­
naaR­mdeg, mas­Si mo­na­wi­leo­ba mii­Res un­grel­ma, Cex­ma, po­lo­nel­ma, fran­gma da sxva ev­ro­pel­
ma rain­deb­ma. Tum­ca, jva­ro­san­Ta li­de­rebs So­ris ar­se­bul­ma da­pi­ris­pi­re­bam da gau­mar­Tav­ma
stra­te­giam es kam­pa­nia mar­cxiT daas­ru­la. q. nikopolTan os­ma­le­Tis sul­Tan­ma baia­zeT I-­ma
sas­ti­kad daa­mar­cxa jva­ros­ne­bi. daax­loe­biT aTi aTa­si rain­di tyved Ca­var­da. ma­Ti um­rav­le­
so­ba baia­zeT­ma moak­vle­vi­na.
XIV sau­ku­nis bo­los os­ma­leb­ma bi­zan­tiis te­ri­to­rie­bis ume­te­si na­wi­li daip­yres. kon­stan­
ti­no­po­li yo­ve­li mxri­dan os­ma­lu­ri mi­we­biT iyo Se­mo­saz­Rvru­li. 1400 wels baia­zeT­ma al­ya
Se­moar­tya kon­stan­ti­no­pols da Stur­mi­saT­vis moem­za­da. Tum­ca swo­red am dros mci­re azia­Si
axa­li dam­pyrob­lis _ Temur-lengis ar­mia SeiW­ra. baia­ze­Ti iZu­le­bu­li gax­da, al­ya moex­sna da
Te­mur­-len­gTan sab­rZol­ve­lad mom­za­de­bu­li­yo. brZo­la Te­mur­-len­gsa da os­ma­lebs So­ris gai­
mar­Ta 1402 wels angorasTan (q. an­ka­ra). os­ma­le­bi brZo­la­Si sa­si­ti­kad da­mar­cxdnen, baia­ze­Ti
ki tyved Ca­var­da da mom­dev­no wels tyveo­ba­Si gar­daic­va­la. an­go­ris brZo­la­Si ga­mar­jve­bis
Sem­deg Te­mur­-len­gma moar­bia mTe­li mci­re azia, daip­yro bur­sa, iz­mi­ri da sxva qa­la­qe­bi da
os­ma­le­Tis er­Tia­ni sa­me­fo dau­na­wi­la baia­ze­Tis oTx Svils, ra­Ta Cqa­ra ver gaer­Tia­ne­bu­li­
yo. Se­de­gad, baia­ze­Tis mem­kvid­res meh­med I-s sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si mo­sas­vle­lad xan­grZli­vi
brZo­la das­Wir­da Ta­vis Zmeb­Tan, rac sa­bo­lood sa­mo­qa­la­qo om­Si ga­dai­zar­da. os­mal­Ta im­pe­
riam Za­le­bis mok­re­ba XV sau­ku­nis 20-ia­ni wle­bi­dan moa­xer­xa.

41. Temur-lengis laSqrobebi

Te­mur­-len­gi (1336-1405 ww.) ga­Tur­qe­bu­li mon­Ro­lu­ri to­mis war­mo­mad­ge­ne­li iyo. mis mTa­
var mi­zans Cin­giz­-yae­nis im­pe­riis aR­dge­na war­moad­gen­da. man gaaer­Tia­na Sua azia da Sem­deg
laS­qro­bebs aw­yob­da oq­ros ur­dos, ira­ni­sa da mi­si dam­xma­re qvey­ne­bis wi­naaR­mdeg.
Te­mur­-len­gi is­to­ria­Si Se­su­lia, ro­gorc er­T-er­Ti yve­la­ze sas­ti­ki dam­pyro­be­li. mi­si
Ta­na­med­ro­ve er­T-er­Ti is­to­ri­ko­sis gad­mo­ce­miT, sa­dac ki Te­mu­ris ja­ri gaiv­li­da `a­Rar is­
mo­da arc ZaR­le­bis ye­fa, arc Ci­te­bis JRur­tu­li da arc bav­Svis ti­ri­li.~ ma­ga­li­Tad, is­fa­
han­Si umow­ya­lod gaJ­li­ta di­di da pa­ta­ra da go­ra­ke­bi aR­mar­Ta 70 aTa­si moW­ri­li Ta­viT. Te­
_80_
mur­-len­gma 1386-1403 wlebSi rva­jer ilaS­qra sa­qar­Tve­lo­Si, am laS­qro­be­bis dros man mTe­li
aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo mi­was­Tan gaas­wo­ra, daan­gria da ga­Zar­cva ci­xe-­qa­la­qe­bi. I laS­qro­ba
_ oq­ros ur­dos­Tan da­pi­ris­pi­re­bis ga­mo Te­mur­-lengs das­Wir­da kav­ka­sia­ze gav­le­nis mo­po­ve­ba.
1386 wlis Se­mod­go­ma­ze igi sa­qar­Tve­los­ken daiZ­ra, ai­Ro Tbi­li­si, daat­yve­va bag­rat V (1360-
1393), de­do­fa­li ana, uf­lis­wu­li da­vi­Ti da Ta­vis­Tan, ya­ra­baR­Si waiy­va­na.
II laS­qro­ba _ Te­mu­ri for­ma­lu­rad ga­mah­ma­dia­ne­bul bag­rats en­do da 12 000-ia­ni ja­ri gaa­
ta­na sa­qar­Tve­los da­sa­mor­Ci­leb­lad. am jars viw­ro xeo­ba­Si daux­vdnen gior­gi da kon­stan­ti­ne
ba­to­niS­vi­le­bi da gaa­nad­gu­res, tyvee­bic daix­snes. am am­biT gan­ris­xe­bul­ma Te­mur­-len­gma 1387
wlis ga­zaf­xul­ze, di­di ja­ri ga­moag­zav­na. qar­Tve­le­bi mom­za­de­bul­ni dax­vdnen, mo­sax­leo­
ba da­xiz­nes, ci­xee­bi gaa­mag­res, Te­mu­ris mo­wi­naaR­mde­ge oq­ros ur­dos mbrZa­ne­bel ToxTamiS-
xanTan daam­ya­res kav­Si­ri. mar­Ta­lia, brZo­la­Si qar­Tve­le­bi da­mar­cxdnen, mag­ram Te­mur­-len­gma
ve­Rar SeZ­lo brZo­lis gag­rZe­le­ba da ukan gab­run­da.
III laS­qro­ba _ Tox­Ta­mi­Sis da­mar­cxe­bis da Sua aziis dap­yro­bis Sem­deg Te­mur­-len­gi 1394
wlis zaf­xul­Si sam­cxes See­sia 40 000-ia­ni ja­riT da sas­ti­kad aaox­ra.
IV laS­qro­ba _ 1394 wlis Se­mod­go­ma­ze Te­mur­ma da­laS­qra Tria­le­Ti da arag­vis xeo­ba.
V laS­qro­ba _ 1399 wels Te­mur­-len­gi 100 000-ia­ni laS­qriT 1 Tve aox­reb­da ka­xeT­-he­reTs.
VI laS­qro­ba _ yve­la­ze da­man­gre­ve­li iyo Te­mur­-len­gis laS­qro­ba 1400 wlis ga­zaf­xul­ze.
mar­to qve­mo qar­TlSi 15 ci­xe ai­Ro (bir­Tvi­sis ci­xis ga­mok­le­biT). ai­Ro Tbi­li­sic. Sem­deg mux­
ran­Si da­ba­nak­da, daar­bia qsnis xeo­ba, daaq­cia go­ric. gan­sa­kuT­re­biT mZaf­ri iyo wi­naaR­mde­go­ba
Zov­re­Tis (Za­mis) da svel­ne­Tis ci­xeeb­ze. Te­mur­ma Sem­dgom aaox­ra sam­cxe, ga­moia­ra klde­kar­ze
da TeZ­mis xeo­ba­Si daaq­cia rko­nis da qva­Ta­xe­vis mo­nas­tre­bi. Sem­deg See­sia arag­vis xeo­bas. ukan
mob­ru­ne­bi­sas gaia­ra tao­Si, ai­Ro 7 ci­xe, maT So­ris fa­nas­ker­tic. waiy­va­na 60 aTas­ze me­ti tyve.
VII laS­qro­ba _ Sam­qor­Si da­ba­na­ke­bul Te­mur­-len­gTan mi­vid­nen gior­gi VII­-is (1393-1407)
el­Ce­bi. dai­do za­vi Sem­de­gi pi­ro­be­biT: 1) sa­qar­Tve­lo ga­daix­di­da xarks; 2) moT­xov­nis­Ta­na­ve
ga­moiy­van­da jars; 3) ar Ca­ke­tav­da gzebs; 4) qar­Tve­le­bi ar Sea­viw­ro­veb­dnen mus­li­mebs; 5) mus­
li­mur qvey­neb­Si qar­Tve­le­bi aS­ka­rad ar Seas­ru­leb­dnen qris­tia­nul we­sebs; 6) sa­nac­vlod sa­
qar­Tve­lo Te­mu­ris­gan Re­bu­lob­da usaf­rTxoe­bis aR­Tqmas. es za­vi dai­do 1401 wlis seq­tem­ber­
Si, mag­ram Te­mur­ma amis miu­xe­da­vad ukan gab­ru­ne­bi­sas daan­gria Tor­To­mis ci­xe da amoJ­li­ta
200 qar­Tve­li me­ci­xov­ne. VIII laS­qro­ba _ Te­mur­-len­gis uka­nas­kne­li Se­mo­se­va 1403 wlis ga­zaf­
xul­ze daiw­yo xar­kis ga­daux­de­lo­bis sa­ba­biT. mZi­me brZo­lis Sem­deg ai­Ro bir­Tvi­sis ci­ca­bo
da miud­go­me­li ci­xe. seq­tem­ber­-oq­tom­ber­Si Te­mur­-len­gma da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si ilaS­qra,
700-mde da­ba-­mo­nas­te­ri daar­bia, mag­ram da­zam­Tre­bis Si­SiT Ta­vad­ve sTxo­va za­vi gior­gi VII-s.
aR­dga Sam­qo­ris za­vis pi­ro­be­bi da Te­mur­-len­gi sa­bo­lood gae­ca­la sa­qar­Tve­los. 1405 wels
Te­mur­-len­gi gar­daic­va­la da mis mem­kvid­re­Ta So­ris brZo­la ga­CaR­da sam­flo­be­lo­be­bis da­na­
wi­le­bi­saT­vis, Se­de­gad Te­mur­-len­gis sa­xel­mwi­fo mra­val sa­me­fo-­sam­Tav­rod dai­Sa­la da sa­bo­
lood gaq­ra.

42. kaTolikuri evropa da bizantiis dacema

XV sau­ku­nis 30-ia­ni wle­bi­dan, mas Sem­deg, rac os­ma­leb­ma ga­nag­rZes bi­zan­tiis te­ri­to­
rie­bis miT­vi­se­ba, im­pe­ra­tor­ma ioa­ne VIII-m mo­la­pa­ra­ke­be­bi daiw­yo da­sav­leT ev­ro­pis sa­xel­
mwi­foeb­Tan, maT So­ris _ ro­mis pap­Tan, ra­Ta saer­To Za­liT gam­kla­ve­bod­nen os­ma­lur eq­span­
sias. am mo­la­pa­ra­ke­be­bi­sas mTa­var wi­naaR­mde­go­bas re­li­giu­ri da­pi­ris­pi­re­ba war­moad­gen­da;
ka­To­li­ku­ri da mar­Tlma­di­deb­lu­ri ek­le­sie­bi sa­ku­Tar po­zi­ciebs ar Tmob­dnen. 1439 wels
_81_
florenciaSi Seik­rib­nen ka­To­li­ku­ri da mar­Tlma­di­deb­lu­ri ek­le­sie­bis war­mo­mad­gen­le­bi,
ro­mis pa­pis, bi­zan­tiis im­pe­ra­to­ri­sa da kon­stan­ti­no­po­lis pat­riar­qis me­Tau­ro­biT. bi­zan­tiis
mTa­var mi­za­ni iyo ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­foe­bis­gan sam­xed­ro da fi­nan­su­ri dax­ma­re­bis mi­Re­ba. ro­
mis pa­pi ki cdi­lob­da, Ta­vi­si Za­lauf­le­ba aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­zec gaev­rce­le­bi­na. sa­bo­lood
ori­ve ek­le­sias So­ris dai­do xel­Sek­ru­le­ba `florenciis unia~. xel­Sek­ru­le­bis Ta­nax­mad, mar­
Tlma­di­deb­le­bi cnob­dnen pa­pis xe­li­suf­le­bas, amis sa­nac­vlod ki da­sav­leT ev­ro­pa bi­zan­tias
daex­ma­re­bo­da. miu­xe­da­vad imi­sa, rom ioa­ne VIII da mi­si mem­kvid­re kon­stan­ti­ne XI pa­leo­lo­ge­bi
cdi­lob­dnen, Sees­ru­le­bi­naT uniis pi­ro­be­bi, Se­Tan­xme­ba mainc gauq­mda da mar­Tlma­di­deb­lur­
ma ek­le­sieb­ma is uar­yves. bi­zan­tiis mo­sax­leo­ba­Si, mmar­Tvel wreeb­Si da RvTis­msa­xu­reb­Si ar­
se­bul uar­yo­fiT da­mo­ki­de­bu­le­bas pa­pis mi­marT kar­gad ga­mo­xa­tavs bi­zan­tie­li mo­xe­li­sa da
flo­tis me­Tau­ris lu­ka no­ta­ra­sis sit­yve­bi, kon­stan­ti­no­po­lis ked­le­bis dac­vi­sas rom war­
moT­qva: `mir­Cev­nia, qa­la­qis cen­trSi vi­xi­lo mus­li­mu­ri Cal­ma, vid­re la­Ti­nu­ri mit­ra~. (lu­ka,
mi­si va­Ji da si­Ze Tur­qeb­ma sik­vdi­liT da­sa­jes, xo­lo co­li mo­nad ga­yi­des)
1453 wlis ap­ril­Si os­ma­le­Tis sul­Tan­ma mehmed II-m kon­stan­ti­no­pols al­ya Se­moar­tya. kon­
stan­ti­no­po­lis me­ci­xov­nee­bi 7 kvi­ris gan­mav­lo­ba­Si ige­rieb­dnen os­mal­Ta ie­ri­Sebs, Tum­ca
sa­bo­lood 29 maiss ga­dam­wyvet brZo­la­Si os­ma­leb­ma Stur­miT ai­Res qa­la­qi. bi­zan­tiis im­pe­ra­
tor kon­stan­ti­ne XI brZo­la­Si dai­Ru­pa. os­ma­leb­ma qa­laqs sa­xe­li Seuc­va­les da mas is­tan­bu­li
(stamboli) daar­qves. es iyo er­T-er­Ti pir­ve­li brZo­la, sa­dac axa­li sam­xed­ro teq­no­lo­gie­bi
_ den­Ti da ar­ti­le­ria ga­moi­ye­nes.
bev­ri mkvle­va­ri miiC­nevs, rom Sua sau­ku­nee­bi­dan axal droe­ba­ze ga­das­vla swo­red kon­stan­
ti­no­po­lis da­ce­mis pe­riod­ze mo­dis. am droi­dan daiw­yo gan­vi­Ta­re­ba ev­ro­pul­ma aRorZinebam.
es iyo ga­dam­wyve­ti mo­men­ti msof­lio is­to­ria­Si; kon­stan­ti­no­po­lis da­ce­mam da bi­zan­tiis
ga­nad­gu­re­bam mniS­vne­lov­nad Sec­va­la im­droin­del msof­lio­Si ar­se­bu­li po­li­ti­ku­ri, eko­no­
mi­ku­ri da kul­tu­ru­li mdgo­ma­reo­ba. os­ma­le­Tis im­pe­riis mier xmel­Ta­Sua zRvis aR­mo­sav­leT
au­zis da­ka­ve­bam da Sem­dgom­Si da­sav­le­TiT gag­rZe­le­bul­ma eq­span­siam di­di gav­le­na moax­di­na
ev­ro­pul sa­xel­mwi­foeb­ze. kon­stan­ti­no­po­lis aRe­biT os­ma­leb­ma um­niS­vne­lo­va­ne­si sam­xed­ro-­
stra­te­giu­li da sa­vaW­ro pun­qti Caig­des xel­Si. maT xel­Si msof­lio um­niS­vne­lo­va­ne­si sax­
me­le­To da saz­Rvao sa­vaW­ro gze­bi aR­moC­nda, rom­le­bic xmel­Ta­Sua, egeo­sis da Sa­vi zRve­bis
meS­veo­biT ev­ro­pas azias­Tan akav­Si­reb­dnen. aman di­di zia­ni mia­ye­na ev­ro­pul sa­xel­mwi­foebs,
pir­vel rig­Si ki ge­nuas da ve­ne­cias, rom­leb­sac amie­ri­dan sa­vaW­ro gzeb­ze mi­mos­vli­saT­vis os­
ma­le­Tis ne­bar­Tva esa­Wi­roe­bo­daT. mar­Ta­lia, pir­vel xa­neb­Si meh­med II-m ge­nuel da ve­ne­ciel
vaW­rebs xel­Seu­xeb­lo­bis da Ta­vi­su­fa­li vaW­ro­bis uf­le­ba mis­ca, mag­ram es droe­bi­Ti mov­le­na
iyo. nel­-ne­la os­ma­leb­ma Sea­viw­ro­ves ge­nue­le­bi da ve­ne­cie­le­bi da sa­bo­lood sru­lad Ca­moa­
ca­les sa­vaW­ro cen­tre­bi, rom­le­bic maT yo­fi­li bi­zan­tiis im­pe­riis te­ri­to­ria­ze hqon­daT.
bi­zan­tiis da­ce­mam di­di zia­ni mia­ye­na im­dron­del kul­tu­ras: Ta­vi­si ar­se­bo­bis bo­lo xa­ne­bam­de
bi­zan­tia mTe­li ev­ro­pis kul­tu­ris da ga­naT­le­bis um­niS­vne­lo­va­ne­si cen­tri iyo; kon­stan­ti­no­
po­lis meS­veo­biT xde­bo­da kul­tu­ru­li miR­we­ve­bis gac­vla ev­ro­pa­sa da azias So­ris. kon­stan­
ti­no­po­lis da­ce­mam sru­lad gaa­nad­gu­ra es kul­tu­ru­li kav­Si­re­bi.
meo­re mxriv, kon­stan­ti­no­po­lis aRe­bam ev­ro­pel mo­vaW­reebs da zRvaos­nebs di­di sti­mu­
li mis­ca, ra­Ta maT axa­li gze­bi eZeb­naT in­doeT­Si mo­sax­ved­rad. SeiZ­le­ba iT­qvas, rom di­di
geog­ra­fiu­li aR­mo­Ce­ne­bi gar­kveul­wi­lad os­ma­lur­ma dap­yro­beb­mac ga­na­pi­ro­ba. gar­da ami­sa,
os­ma­le­bis­gan gaq­ceu­li bi­zan­tiel­ma mkvlev­reb­ma ev­ro­pa­Si Cai­ta­nes an­ti­ku­ri cod­na da gar­
kveul­wi­lad da­sa­ba­mi dau­des ev­ro­pul aRorZinebas.

_82_
43. antiosmaluri koalicia. saqarTvelos daSla samefo-samTavroebad

1453 wels, Tur­qe­bis mier kon­stan­ti­no­po­lis aRe­bi­sa da bi­zan­tiis im­pe­riis da­ce­mis Sem­
deg, ro­mis pa­pis, pius II-is ini­cia­ti­viT, daiw­yo mza­de­ba jva­ros­nu­li laS­qro­bis­Tvis, ro­mel­
Sic, bur­gun­diis, un­gre­Tis, nea­po­lis, ve­ne­cii­sa da po­lo­ne­Tis gar­da, qar­Tve­li me­fe-­mTav­
re­bi, tra­pi­zo­nis sa­me­fo da ira­nis Sa­hi uzun hasani un­da Cab­mu­liy­vnen. am miz­niT 1459 wels
sa­qar­Tve­lo­Si pa­pis el­Ci, ludoviko bolonieli Ca­mo­vi­da. Tum­ca es geg­ma Cai­Sa­la. 1461 wels
Tur­qeb­ma tra­pi­zo­nis im­pe­riac daip­yres.
am pe­riod­Si sa­qar­Tve­lo­Si giorgi VIII (1446-1466 ww.) me­fob­da. 1463 wels sam­cxis mTav­ris
yvar­yva­res wa­qe­ze­biT ime­re­Tis eris­Tav­ma, da­viT na­ri­nis STa­mo­ma­val­ma, bag­rat­ma, Ta­vi me­fed
ga­moac­xa­da. gior­gi da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si ga­da­vi­da ja­riT. CixorTan Sed­ ga brZo­ la, ro­
mel­Sic gior­gi da­mar­cxda. 1465 wels TavfaravanTan yvar­yva­rem gior­gi VIII Ra­la­tiT Seip­yro.
am dros gior­gis Zmis­wul­ma, kon­stan­ti­nem, gaq­ce­va moa­xer­xa. bag­rat­ma Seq­mni­li si­tua­ciiT
isar­geb­la, qar­TlSi ga­da­vi­da da, bag­rat VI­-is sa­xe­liT, Ta­vi sa­qar­Tve­los me­fed ga­moac­xa­da.
yvar­yva­rem me­fe gior­gis da­pa­tim­re­biT ver ixei­ra, ami­tom gaa­Ta­vi­suf­la igi, ra­Ta bag­ra­ti­sa
da gior­gis da­pi­ris­pi­re­biT esar­geb­la. Tum­ca gior­gim 1466 wels mxo­lod ka­xeT­Si moa­xer­xa ga­
me­fe­ba. am droi­dan daiw­yo ka­xe­Tis, ro­gorc cal­ke sa­me­fos da mi­si di­nas­tiis is­to­ria. 1478
wels bag­rat VI gar­daic­va­la. mis­ma vaJ­ma, aleq­san­drem, tax­tze as­vla ver SeZ­lo da ra­Wa-­leC­
xum­Si ga­mag­rda. qar­Tlsa da ime­reT­Si gior­gi VIII­-is Zmis­wu­li, kon­stan­ti­ne II ga­mef­da. 1483
wels sof. ara­deT­Tan brZo­la mox­da kon­stan­ti­ne­sa da yvar­yva­re aTa­bags So­ris, ro­mel­Sic
me­fe da­mar­cxda. amiT isar­geb­la aleq­san­dre bag­ra­tis Zem, qu­Tai­si dai­ka­va da me­fed ekur­Txa.
am droi­dan iw­ye­ba ime­re­Tis sa­me­fos is­to­ria. kon­stan­ti­ne dar­wmun­da, rom mis mcde­lo­bas,
gaeer­Tia­ne­bi­na sa­qar­Tve­lo, Se­de­gi ar moh­qon­da. 1490 wels man moiw­via ka­Ta­li­ko­si, epis­ko­po­
se­bi da war­Ci­ne­bu­le­bi. ma­Ti rCe­viT, igi dau­zav­da ka­xe­Ti­sa da ime­re­Tis me­feebs, ase­ve sam­cxis
aTa­bags. er­Tia­ni sa­qar­Tve­lo sa­bo­lood dai­Sa­la da mis nac­vlad sami samefo _ qar­Tli, ka­xe­
Ti, ime­re­Ti _ da xuTi samTavro (sam­cxe-­saa­Ta­ba­go, sa­meg­re­lo, gu­ria, af­xa­ze­Ti da sva­ne­Ti)
Ca­mo­ya­lib­da.

44. didi geografiuli aRmoCenebi

da­sav­le­Ti­sa da aR­mo­sav­le­Tis da­ma­kav­Si­re­be­li sa­vaW­ro-­sa­qa­rav­no mar­Sru­te­bis ga­da­ket­
vam ev­ro­pe­lebs al­ter­na­tiu­li gze­bis Zie­ba daaw­ye­bi­na. am mxriv pir­ve­li na­bi­ji por­tu­ga­liam
ga­dad­ga. por­tu­ga­lie­leb­ma af­ri­kis sa­na­pi­ros sa­gul­da­gu­lo kvle­va daiw­yes. am drois­Tvis
gaum­jo­bes­da saz­Rvao ru­ke­bi da kom­pa­si, gaC­nda swra­fi ial­qnia­ni ge­mi _ `ka­ra­ve­la~. es yve­
la­fe­ri uf­ro Sor man­Zil­ze ga­daad­gi­le­bis sa­Sua­le­bas iZ­leo­da. 1487 wels por­tu­ga­liel­ma
zRvao­san­ma, barTolomeo diasma, af­ri­kis Se­mov­liT, in­doe­Tis okea­ne­Si gas­vla sca­da. man miaR­
wia af­ri­kis uki­du­res sam­xreT wer­tils da mas `keTili imedis koncxi~ uwo­da. dia­sis mar­Sru­ti
uf­ro war­ma­te­biT ga­na­xor­cie­la vasko da gamam, ro­me­lic 1498 wels gas­cda koncxs da in­doe­Tis
okea­ne­Si ga­vi­da. 10-Tvia­ni mog­zau­ro­bis Sem­deg igi qa­laq kal­ku­tas (in­doe­Ti) miad­ga. 1502 wels
ga­mam ima­ve mi­mar­Tu­le­biT meo­red imog­zau­ra. 1504 wlidan mo­yo­le­bu­li, yo­vel Tve sa­Sua­
lod erT ge­mi mainc miem­gzav­re­bo­da li­sa­bo­ni­dan azia­Si. saz­Rvao vaW­ro­bis mo­no­po­liis­Tvis
brZo­la­Si por­tu­ga­liis mTa­va­ri mo­wi­naaR­mde­ge es­pa­ne­Ti iyo. ita­liel mog­zaurs qristefore
kolumbs (1446-1506 ww.) in­doe­Tis­ken umok­le­si saz­Rvao gzis aR­mo­Ce­na­ze fiq­ri ar as­ve­neb­da
_83_
da am­tki­ceb­da, rom am miz­niT um­jo­be­si iq­ne­bo­da ara aR­mo­sav­le­TiT, ara­med da­sav­le­Tis mi­
mar­Tu­le­biT gam­gzav­re­ba. Ta­vi­si idee­bi ko­lum­bma por­tu­ga­liis xe­li­suf­le­bas gaac­no. maT
ua­riT gais­tum­res zRvao­sa­ni. ma­Sin ko­lum­bma es­pa­ne­Tis sa­me­fo kars mi­mar­Ta. 1492 wels es­pa­
ne­Tis sa­me­fo ka­ris da­fi­nan­se­biT da mxar­da­We­riT, 3 pa­ta­ra xo­mal­dis (`san­ta ma­rias~, `ni­nias~,
`pin­tas~) 90-ka­cia­ni eki­pa­Ji qris­te­fo­re ko­lum­bis xel­mZRva­ne­lo­biT, 69-dRia­ni mog­zau­ro­bis
Sem­deg ame­ri­kis na­pi­rebs miad­ga. Tum­ca ko­lum­bi Tvli­da, rom aziis uki­du­res aR­mo­sav­leT
sa­na­pi­ros miad­ga. amis Sem­deg ko­lum­bma ki­dev 3 eq­spe­di­cia moaw­yo da si­coc­xlis bo­lom­de
dar­wmu­ne­bu­li iyo, rom in­doe­Tis­ken sa­va­li umok­le­si gza aR­moa­Ci­na. co­ta xan­Si ita­liel­ma
mog­zaur­ma amerigo vespuCim daam­tki­ca, rom ko­lum­bis aR­mo­Ce­ni­li mi­wa axa­li kon­ti­nen­ti iyo.
swo­red mis sa­pa­tiv­ce­mu­lod ewo­da kon­ti­nents amerika. 1494 wels es­pa­neT­sa da por­tu­ga­lias
So­ris dai­do tordesilas xelSekruleba, sa­ko­lo­ni­za­cio te­ri­to­riis ga­yo­fis Se­sa­xeb. por­
tu­ga­lie­li mez­Rvau­re­bi aR­mo­sav­le­Tis mi­mar­Tu­le­biT imog­zau­reb­dnen in­doe­Tis­ken da Ci­ne­
Tis­ken, xo­lo es­pa­ne­le­bi _ da­sav­le­Tis mi­mar­Tu­le­biT _ ame­ri­kis kon­ti­nen­tam­de. mas Sem­deg,
rac ves­pu­Cim daam­tki­ca, rom es axa­li kon­ti­nen­ti iyo, ev­ro­pe­leb­ma daiw­yes fiq­ri da­sav­le­
Tis mi­mar­Tu­le­biT in­doeT­Si mox­ved­ris Se­sa­xeb. pir­ve­lad ase­Ti proeq­ti por­tu­ga­liel­ma
zRvao­san­ma fernando magelanma Sei­mu­Sa­va. mi­si eq­spe­di­cia 1519 wels Se­mod­go­ma­ze q. se­vi­lii­dan
ga­vi­da da da­sav­le­Tis mi­mar­Tu­le­biT daiZ­ra. ma­ge­lan­ma ge­zi sam­xreT­-da­sav­le­Ti­sa­ken ai­Ro.
eq­spe­di­ciam sam­xre­Ti­dan Se­moua­ra ame­ri­kis kon­ti­nents, sa­dac viw­ro sru­te ipo­va (dRes mas
magelanis srute ewo­de­ba) da mi­si gav­liT wynar oke­ne­Si aR­moC­nda. amis Sem­deg man ge­zi Crdi­
lo-­da­sav­le­Ti­sa­ken ai­Ro da 1521 wels fi­li­pi­ne­bis kun­Zu­lebs miaR­wia, sa­dac ma­ge­la­ni ad­gi­
lob­riv to­meb­Tan Se­ta­ke­bis Se­de­gad dai­Ru­pa. mi­si eq­spe­di­cia ma­le­ve ga­mob­run­da ukan da,
af­ri­kis kon­ti­nen­tis sam­xre­Ti­dan Se­mov­liT, 1522 wels es­pa­neT­Si dabrunda. miu­xe­da­vad imi­sa,
rom Ta­vad ma­ge­la­ni mog­zau­ro­bis das­ru­le­bas ver moes­wro, mis eq­spe­di­cias di­di mniS­vne­lo­ba
hqon­da _ man pir­vel­ma imog­zau­ra azia­Si da­sav­le­Tis mi­mar­Tu­le­biT da, rac yve­la­ze mniS­vne­
lo­va­nia, es iyo pirveli sazRvao mogzauroba dedamiwis garSemo.
tor­de­si­las xel­Sek­ru­le­bis da­de­bis Sem­deg es­pa­ne­leb­ma ame­ri­kis aT­vi­se­ba daiw­yes. am kon­
ti­nen­tze, Ta­na­med­ro­ve meq­si­kis te­ri­to­ria­ze, jer ki­dev Zve­li wel­TaR­ric­xvis I aTas­wleul­Si
ar­se­bob­da ol­me­ke­bis ci­vi­li­za­cia. co­ta mog­via­ne­biT, ax. w-is da­saw­yis­Si, maias tom­ma cen­tra­
lur ame­ri­ka­Si sa­xel­mwi­fo Seq­mna. maT sa­ku­Ta­ri dam­wer­lo­bac ki hqon­daT. es­pa­nel­Ta ga­mo­Ce­
nis dros, XV-XVI ss. mij­na­ze meq­si­ka­Si ar­se­bob­da ac­te­ke­bis, xo­lo pe­ru­Si _ in­ke­bis sa­xel­mwi­
foe­bi. ori­ve maT­ga­ni es­pa­ne­leb­ma gaa­nad­gu­res.

45. Sua saukuneebidan axali droisken _ evropa

universitetebis xana evropasa da aRmosavleTSi

ise­ve ro­gorc par­la­men­ti, uni­ver­si­te­tic Sua sau­ku­nee­bis war­mo­naq­mnia. Zvel ber­Znebs
da ro­mae­lebs uni­ver­si­te­te­bi, am sit­yvis Ta­na­med­ro­ve ga­ge­biT, ar hqon­daT. maT hqon­daT
umaR­le­si ga­naT­le­ba, isi­ni as­wav­lid­nen sa­mar­Tals, ri­to­ri­kas da fi­lo­so­fias, mag­ram es ar
iyo mud­mi­vi swav­le­bis for­ma. uni­ver­si­te­te­bis aR­mav­lo­bis mi­ze­zi gax­da swav­le­bis aRor­Zi­
ne­ba. Tum­ca mi­si mniS­vne­lo­bis ga­mo es mov­le­na is­to­ria­Si `XII sau­ku­nis aRor­Zi­ne­bis~ sa­xe­liT
Se­vi­da. XII sau­ku­nis gan­mav­lo­ba­Si da­sav­leT ev­ro­pa­Si Zi­ri­Ta­dad es­pa­neT­Si mcxov­re­bi ara­
bi mec­nie­re­bis meS­veo­biT gaic­nes aris­to­te­les, ev­kli­des, pto­le­maio­sis da an­ti­ku­ri xa­nis
sxva mec­nie­re­bis (fi­zi­ko­se­bis, ariT­me­ti­ko­se­bis) Sro­me­bi, ase­ve ro­mau­li sa­mar­Tlis teq­ste­bi,
rom­le­bic sau­ku­nee­bis gan­mav­lo­ba­Si uc­no­bi iyo ev­ro­pel­TaT­vis. cod­nis wyur­vil­ma mTe­li ev­
_84_
ro­pi­dan Sek­ri­ba axal­gaz­rde­bi, maT ki bo­lo­nia­sa da pa­riz­Si Ca­moa­ya­li­bes sa­mec­nie­ro wree­bi,
rom­leb­mac Seq­mnes uni­ver­si­te­te­bi _ os­ta­te­bi­sa da mec­nie­re­bis sa­zo­ga­doe­ba. 1158 wli­dan
saR­vTo ro­mis im­pe­ra­to­ris frid­rix I bar­ba­ro­sas ga­daw­yve­ti­le­biT boloniis universitets
kvle­vi­sa da swav­le­bis sru­li damoukidebloba mie­ni­Wa. XIII sau­ku­ne­Si bo­lo­niis uni­ver­si­tet­Si
uk­ve 10 aTa­sam­de stu­den­ti swav­lob­da mTe­li ev­ro­pi­dan. yve­la­ze Zve­li uni­ver­si­te­te­bi iyo
pa­ri­zis (sor­bo­nis), sa­la­man­kis, oq­sfor­dis, kem­bri­jis, mon­pe­lies, pa­duis da sxva uni­ver­si­
te­te­bi, rom­le­bic XIII saukunis da­saw­yis­Si daar­sda. (Tu ma­nam­de umaR­le­si sas­wav­leb­le­bi _
aka­de­mie­bi ek­le­sia-­mo­nas­treb­Tan ar­se­bob­da, uni­ver­si­te­te­bi da­mou­ki­de­be­li sas­wav­leb­le­bi
iyo). uni­ver­si­te­teb­Si Zi­ri­Ta­dad is­wav­le­bo­da Teo­lo­gia, xe­lov­ne­ba, sa­mar­Ta­li da me­di­ci­na.
uni­ver­si­te­teb­Si swav­le­bas­Tan er­Tad aq­tiu­ri kvle­vi­Ti sa­mu­Saoe­bic war­moeb­da. Sua sau­ku­
nee­bis uni­ver­si­te­teb­Si as­wav­lid­nen sa­bu­ne­bis­met­yve­lo mec­nie­re­ba­sac. uni­ver­si­te­teb­Si moR­
va­weob­dnen ise­Ti cno­bi­li Teo­lo­ge­bi, ro­go­re­bic iy­vnen pa­ri­zis uni­ver­si­te­tis doq­to­re­bi
al­bert di­di da To­ma ak­vi­ne­li. miu­xe­da­vad imi­sa, rom isi­ni sa­su­lie­ro pi­re­bi iy­vnen, maT
da­we­res aris­to­te­les naS­ro­me­bis ko­men­ta­re­bi. es faq­ti ewi­naaR­mde­ge­ba im mo­saz­re­bas, rom
TiT­qos Sua sau­ku­nee­bis uni­ver­si­te­te­bi mxo­lod re­li­gia­ze da­fuZ­ne­bu­li sas­wav­leb­le­bi iyo.

humanizmi
Sua sau­ku­nee­bis qris­tia­nu­li sam­ya­ros kul­tu­ris xa­sia­Ti Zi­ri­Ta­dad bib­liam gan­saz­Rvra,
mus­li­mu­ri sam­ya­ros­Tvis ki yu­ran­ma. XIV s-dan ev­ro­pa­Si daiw­yo im­droin­de­li sa­zo­ga­doe­bis
um­Tav­re­si Ri­re­bu­le­be­bis ga­da­fa­se­ba da sam­ya­ro­sad­mi, ada­mia­ne­bi­sad­mi ax­le­bu­ri da­mo­ki­de­bu­
le­bis Ca­mo­ya­li­be­ba, rac xe­lov­ne­bi­sa da cod­nis yve­la sfe­ro­Si ai­sa­xa. ev­ro­pe­li swav­lu­le­bi
did in­te­ress iCe­nen ara­bu­li sam­ya­ro­dan da bi­zan­tii­dan Se­mo­su­li antikuri (Zve­li ber­Znu­li
da la­Ti­nu­ri) li­te­ra­tu­ris mi­marT. ev­ro­pel­ma mec­nie­reb­ma aR­moa­Ci­nes, rom an­ti­ku­ri fi­lo­
so­fia ga­ni­xi­lav­da iseT sa­kiT­xeb­sac, rom­leb­zec ek­le­sias amom­wu­ra­vi pa­su­xe­bi ar gaaC­nda.
Zi­ri­Ta­dad es exe­bo­da ada­mia­nis bu­ne­bas da mis rols am sam­ya­ro­Si. an­ti­ku­ri fi­lo­so­fii­sa
da xe­lov­ne­bis Ses­wav­lis Se­de­gad Seiq­mna Se­xe­du­le­ba­Ta axa­li sis­te­ma, ro­me­lic is­to­ria­Si
`humanizmis~ sa­xe­liT Se­vi­da. hu­ma­niz­mi yve­la­ze maR­la adamians da adamianur faseulobebs
aye­neb­da. es mim­di­na­reo­ba Tav­da­pir­ve­lad fi­lo­so­fia­Si aR­mo­cen­da da co­ta xan­Si hu­ma­niz­mi
xe­lov­ne­bis da li­te­ra­tu­ris mTa­va­ri da­say­rde­ni gax­da.
hu­ma­nis­te­bi re­li­gias ar upi­ris­pir­de­bod­nen. maT miaC­ndaT, rom xels uw­yob­dnen WeS­ma­ri­
ti rwme­ni­sa da ek­le­siis aRor­Zi­ne­bas da, amas­Ta­na­ve, qris­tia­no­ba­sa da an­ti­kur fi­lo­so­fias
So­ris ve­ra­fers sa­wi­naaR­mde­gos ver xe­dav­dnen.

aRorZineba
da­sav­leT ev­ro­pis kul­tu­ris is­to­ria­Si am xa­nas aRor­Zi­ne­bis xa­na, anu renesansi ewo­de­ba.
`re­ne­san­si~ fran­gu­li sit­yvaa da aRor­Zi­ne­bas niS­navs _ aRor­Zi­ne­bis gan­vi­Ta­re­bas di­dad Seuw­
yo xe­li sabeWdi dazgis ga­mo­go­ne­bam. igi Seq­mna ger­ma­nel­ma ga­mom­go­ne­bel­ma iohan gutenbergma,
ro­mel­mac XV sau­ku­nis Sua xa­neb­Si da­beW­da ram­de­ni­me wig­ni. maT So­ris pir­ve­li iyo bib­lia.
XV sau­ku­ni­dan aRor­Zi­ne­ba uf­ro far­Tod gav­rcel­da mTel ev­ro­pa­Si. bi­zan­tiis da is­
la­mu­ri es­pa­ne­Tis da­ce­mis Sem­deg iqau­ri swav­lu­le­bi ev­ro­pi­sa­ken daiZ­rnen da Tan gai­yo­les
mra­va­li Zve­li xel­na­we­ri. aRor­Zi­ne­bis mTa­var centrs ita­lia war­moad­gen­da. XIV sau­ku­ne­Si
ita­lia pa­tar­-pa­ta­ra sa­xel­mwi­foe­bad iyo da­yo­fi­li, maT So­ris wam­yvan rols qa­laq­-sa­xel­mwi­
foe­bi _ flo­ren­cia, ve­ne­cia da ro­mi as­ru­leb­dnen. XIV-XV sau­ku­nee­bis mij­na­ze am qa­la­qe­bis
mo­qa­la­qeeb­ma vaW­ro­bi­Ta da xe­los­no­biT mniS­vne­lo­va­ni qo­ne­bis dag­ro­ve­ba moa­xer­xes. yve­la­ze
da­wi­nau­re­bu­li qa­la­qi iyo florencia, rom­lis gan­vi­Ta­re­ba­sac mis­ma mmar­Tvel­ma lorenco
mediCim Seuw­yo xe­li. is mfar­ve­lo­bas uwev­da mec­nie­rebs, mwer­lebs, fi­lo­so­fo­seb­sa da xe­lo­
_85_
va­nebs. Se­de­gad flo­ren­cia ev­ro­pu­li kul­tu­ris cen­tri gax­da. aRor­Zi­ne­bis xa­nis os­ta­te­bi
xSi­rad er­Tdrou­lad iR­vwod­nen sxva­das­xva sfe­ro­Si _ ar­qi­teq­tu­ra­Si, qan­da­ke­ba­Si, fer­we­ra­sa
da, xSi­rad, li­te­ra­tu­ra­Sic.
aRor­Zi­ne­bis xa­nis mwer­lo­ba­Si sru­lad war­moC­nda epo­qis hu­ma­nis­tu­ri idea­le­bi _ Ta­vi­
suf­le­ba, si­la­ma­ze, srul­yo­fi­le­ba. am pe­riod­Si moR­va­weob­dnen dan­te ale­gie­ri, fran­Ces­ko
pet­rar­ka da jo­va­ni bo­ka­Co. sa­mi­ve maT­ga­ni flo­ren­cia­Si cxov­rob­da. dan­te aRor­Zi­ne­bis xa­nis
er­TerT fu­Zem­deb­lad iT­vle­ba. mi­si poe­ma `RvTaeb­ri­vi ko­me­dia~ msof­lio kla­si­ku­ri li­te­
ra­tu­ris er­T-er­Ti um­niS­vne­lo­va­ne­si Zeg­lia. pet­rar­kas hu­ma­niz­mis ma­ma­sac uwo­deb­dnen, mis­ma
sa­siy­va­ru­lo so­ne­teb­ma mka­fiod war­moa­Ci­na ada­mia­nis su­lie­ri sam­ya­ros siR­rme da mi­si emo­
cie­bis sim­did­re; bo­ka­Cos mier da­we­ril moT­xro­ba­Ta kre­buls ki `de­ka­me­ro­ni~ hqvia. na­war­
moeb­Si gaJ­Re­re­bu­li an­ti­re­li­giu­ri Te­me­bis ga­mo wigns da mis av­tors ek­le­siam dev­na dauw­yo.
aRor­Zi­ne­bis xa­nis mniS­vne­lo­va­ni moR­va­we iyo flo­ren­cie­li po­li­ti­ko­si, dip­lo­ma­ti da fi­
lo­so­fo­si ni­ko­lo ma­kia­ve­li. man po­li­ti­ku­ri xa­sia­Tis naS­ro­me­bi Seq­mna da da­sa­ba­mi dau­do
po­li­ti­kur rea­lizms, rac yve­la po­li­ti­ku­ri da dip­lo­ma­tiu­ri qme­de­bi­saT­vis nam­dvi­li sa­xe­
lis dar­qme­vas gu­lis­xmob­da. aRor­Zi­ne­bis xa­nis mwer­lo­bas rea­liz­mTan da hu­ma­niz­mTan er­Tad
axa­sia­Teb­da ko­mi­ku­ri xa­sia­Tic, rac ar­se­bu­li rea­lo­bis mwva­ve kri­ti­kas war­moad­gen­da. am
mxriv gan­sa­kuT­re­biT ga­mo­sar­Ce­via XVI sau­ku­ne, ker­Zod, es­pa­ne­li mwer­lis mi­gel de ser­van­te­
sis `don ki­xot la­man­Ce­li~ da fran­gi mwer­lis fran­sua rab­les `gar­gan­tua da pan­tag­rue­li~.
Sua sau­ku­neeb­Si na­war­moe­be­bi Zi­ri­Ta­dad la­Ti­nu­rad iwe­re­bo­da, XV sau­ku­ni­dan ki sa­fuZ­
ve­li ey­re­ba erov­nul mwer­lo­bas, na­war­moe­be­bi iq­mne­ba ita­liu­rad, in­gli­su­rad, es­pa­nu­rad,
fran­gu­lad, rac am ene­bis gan­vi­Ta­re­bas uw­yob­da xels. gar­da ami­sa, mxat­vru­li Se­moq­me­de­ba
uf­ro far­To ma­se­bi­saT­vis gax­da xel­mi­saw­vdo­mi. ev­ro­pul qa­la­qeb­Si daar­sda Teat­re­bi, ra­mac
xe­li Seuw­yo dra­ma­tur­giis gan­vi­Ta­re­bas. am pe­rio­dis yve­la­ze cno­bi­li dra­ma­tur­ge­bi iy­vnen
es­pa­ne­li lo­pe de ve­ga da in­gli­se­li ui­liam Seq­spi­ri.
aRor­Zi­ne­bis xa­nis msof­lmxed­ve­lo­ba _ hu­ma­niz­mi da rea­liz­mi Se­sa­niS­na­vad ga­moi­xa­ta XIV­-
-XVI sau­ku­nee­bis mxat­vro­ba­sa da qan­da­ke­ba­Si. aRor­Zi­ne­bis xa­nis xe­lo­va­ne­bi iy­vnen leo­nar­do
da vin­Ci, mi­qe­lan­je­lo bua­na­ro­ti, san­dro bo­ti­Ce­li, ra­fae­li, do­na­te­lo, ti­cia­ni da sxve­bi.
axa­li kul­tu­ra XV sau­ku­nis bo­lo­dan ita­lii­dan Crdi­loe­Tis­ken iw­yebs gav­rce­le­bas, sa­dac
axa­li ita­liu­ri kul­tu­ri­sa da Crdi­loeT ev­ro­pis ad­gi­lob­ri­vi erov­nu­li tra­di­cie­bis Ser­
wymiT Ca­mo­ya­lib­da Crdi­loev­ro­pu­li aRor­Zi­ne­ba.
aRor­Zi­ne­bis idee­bi ai­sa­xa ar­qi­teq­tu­ra­zec. am epo­qis ar­qi­teq­to­reb­ma ara mar­to aa­Ror­
Zi­nes an­ti­ku­ri tra­di­cie­bi, ara­med uam­ra­vi sxva siax­lec Se­moi­ta­nes. di­di mniS­vne­lo­ba mie­
ni­Wa si­met­ria­sa da pro­por­ciebs, geo­met­ria­sa da na­ge­bo­bis Se­mad­ge­nel na­wi­leb­Si wes­rigs.
gan­vi­Tar­da sae­ro xa­sia­Tis sa­mo­qa­la­qo ar­qi­teq­tu­ra; Sen­de­bo­da qa­la­qis mra­val­sar­Tu­lia­ni
Se­no­be­bi, ra­tu­Se­bi (qa­la­qis TviT­mmar­Tve­lo­bis Se­no­be­bi), sa­vaW­ro gil­die­bis sax­le­bi, uni­
ver­si­te­te­bi, baz­re­bi; Ca­mo­ya­lib­da qa­la­qis sa­sax­lis ti­pi _ pa­la­co _ anu mdi­da­ri mo­qa­la­qis
_ biur­ge­ris sa­sax­le; Seic­va­la qa­la­qe­bis da­geg­ma­re­ba; Tu Sua sau­ku­neeb­Si ar­qi­teq­to­re­bi,
mo­qan­da­kee­bi, mxat­vre­bi Zi­ri­Ta­dad ek­le­sii­sa da msxvi­li feo­da­le­bis Sek­ve­Tebs as­ru­leb­dnen,
aRor­Zi­ne­bis xa­na­Si dam­kveT­Ta so­cia­lu­ri wre ga­far­Tov­da. xSi­rad ama Tu im mSe­neb­lo­bis ini­
cia­to­re­bi iy­vnen xe­lo­san­Ta gaer­Tia­ne­be­bi, sa­vaW­ro gil­die­bi, qa­la­qis TviT­mmar­Tve­lo­be­bi,
ker­Zo pi­re­bi _ biur­ge­re­bi da sxva war­Ci­ne­bu­le­bi.

_86_
46. reformacia evropaSi

XVI sau­ku­nis da­saw­yis­Si ger­ma­nia po­li­ti­ku­rad da­quc­ma­ce­bu­li qve­ya­na iyo da mi­si cal­
keu­li mxa­ree­bi, sam­Tav­roe­bi srul da­mou­ki­deb­lo­bas inar­Cu­neb­dnen, miu­xe­da­vad imi­sa, rom
saR­vTo ro­mis im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­diod­nen. sa­xel­mwi­fo­Si er­Tia­ni sa­ga­da­sa­xa­do sis­te­
ma da ar­mia ar ar­se­bob­da. ad­gi­lob­ri­vi di­de­bu­le­bi ga­da­sa­xa­debs Ta­vian­Ti Se­xe­du­le­bi­sa­mebr
kref­dnen. yve­la­ze karg mdgo­ma­reo­ba­Si did mTav­reb­Tan er­Tad sa­su­lie­ro ze­da fe­na iyo, ro­
me­lic gle­xe­bis­gan amo­Re­bu­li ga­da­sa­xa­de­biT did sar­ge­bels po­veb­da. gar­da ami­sa, ro­mis pa­pis
mor­Ci­le­ba­Si myof saek­le­sio pi­rebs di­di po­li­ti­ku­ri Za­lauf­le­ba hqon­daT da xSi­rad TviT
me­fe-­mTav­reb­sac ar uwev­dnen an­ga­riSs.
swo­red am pe­rio­di­dan ro­mis pa­pis ini­ca­ti­viT di­di ga­sa­qa­ni mie­ca indulgenciebiT vaW­ro­
bas. in­dul­gen­cia iyo pa­pis mier dam­tki­ce­bu­li si­ge­li, ro­me­lic ne­bis­mier mok­vdavs SeeZ­lo
eyi­da da amiT Ca­de­ni­li cod­va mie­te­ve­bo­da. mRvdle­bi da epis­ko­po­se­bi xalxs um­tki­ceb­dnen,
rom in­dul­gen­cie­bis yid­viT, ara­Tu uk­ve Ca­de­ni­lis, ara­med mo­ma­val­Si Ca­sa­de­ni cod­vis­gan ga­
Ta­vi­suf­le­bac ki SeiZ­le­bo­da. ger­ma­nia­Si in­dul­gen­cie­biT vaW­ro­ba dae­va­la ber io­han te­cels,
ro­me­lic mTel ger­ma­nia­Si mog­zau­rob­da da xal­xmra­val ad­gi­leb­Si in­dul­gen­ciebs yid­da.
ka­To­li­ku­ri ek­le­siis mier in­dul­gen­ciiT vaW­ro­bis wi­naaR­mdeg pir­ve­lad qa­laq vi­ten­
ber­gis uni­ver­si­te­tis RvTis­met­yve­le­bis pro­fe­so­ri da be­ri martin luTeri (1483-1546 ww.)
ga­mo­vi­da. 1517 wels man ek­le­siis kar­ze miak­ra `95 Tezisi~, ro­mel­Sic is gmob­da in­dul­gen­ciiT
vaW­ro­bas da am­tki­ceb­da, rom su­lis xsna in­dul­gen­ciiT da wmin­da ad­gi­le­bis mo­loc­viT ki ara,
ara­med WeS­ma­ri­ti si­na­nu­liT da rwme­niT miiR­we­va. lu­Te­ri­saT­vis miu­Re­be­li iyo ka­To­li­ku­ri
prin­ci­pi, rom­lis Ta­nax­mad, ada­mia­nis su­lis xsna SeiZ­le­ba `ke­Ti­li saq­mee­biT~ _ wir­va-­loc­
va­ze sis­te­ma­tu­ri das­wre­biT, mar­xviT, wmin­da ad­gi­le­bis mo­loc­viT, Se­mo­wi­ru­lo­be­bis ga­Re­
biT da sxv. lu­Ters miaC­nda, rom su­lis xsna rwme­nis ga­re­Se war­moud­ge­ne­lia da rom ada­mia­ni
uf­lis wi­na­Se mxo­lod rwme­niT ga­mar­Tlde­ba. ase­ve is fiq­rob­da, rom RvTis­msa­xu­re­ba ara
la­Ti­nur, ara­med ad­gi­lob­ri­vi mo­sax­leo­bis eneb­ze un­da aR­sru­le­bu­li­yo. man pir­vel­ma Tar­
gmna biblia germanulad da amiT ger­ma­nul sa­li­te­ra­tu­ro enas Cau­ya­ra sa­fuZ­ve­li. lu­Te­ri
ime­dov­neb­da, rom mi­si Te­zi­se­bi ka­To­li­kur ek­le­sia­Si jan­saR ka­maTs ga­moiw­vev­da, Tum­ca pap­ma
lu­Ters mwva­leb­lo­ba daab­ra­la da 1521 wels is ek­le­sii­dan gan­kve­Ta. amis sa­pa­su­xod lu­Ter­
ma pa­pis si­ge­li sa­ja­rod daw­va ko­con­ze da, pi­ri­qiT, is ga­moac­xa­da mwva­leb­lad. ro­mis pa­pis
mxa­re dai­Wi­ra saR­vTo ro­mis im­pe­ra­tor­ma karl V-m, ro­me­lic im dros omeb­Si iyo Cab­mu­li da
ro­mis pa­pi­sa da ka­To­li­ku­ri sam­Rde­loe­bis mxar­da­We­ra sWir­de­bo­da. man lu­Te­ri mTav­re­bi­sa
da mo­qa­la­qee­bis kre­ba­ze ga­moi­Za­xa. lu­Ter­ma Ta­vi­si po­zi­cia Sem­de­gi sit­yve­biT ga­mo­xa­ta: `a­qa
vdga­var da sxvag­va­rad ar Zal­miZs!~. karl V-m mi­si da­ka­ve­bis brZa­ne­ba gas­ca, mag­ram lu­Te­ri
er­Tma mTa­var­ma Sei­fa­ra. lu­Te­ris wa­mow­ye­bul moZ­rao­bas di­de­bu­lebs da mo­qa­la­qeebs So­ris
ga­mouC­nda bev­ri mxar­dam­We­ri, rom­leb­sac ger­ma­nu­li ek­le­siis ro­mis pa­pis mmar­Tve­lo­bi­dan
mSvi­do­bia­ni ga­mo­yo­fa sur­daT. lu­Te­ris mier Ca­mo­ya­li­be­bu­li moZ­Rvre­bis mim­dev­rebs ewo­daT
protestantebi, xo­lo ka­To­li­ku­ri ek­le­siis wi­naaR­mdeg daw­ye­bul moZ­rao­bas _ reformacia.
1545 wels ro­ mis pap­
ma pav­le III-m ita­ liis qa­laq trentSi kre­ba moiw­via. kre­ba­ze ga­ni­xi­
les ka­To­li­kur ek­le­sia­Si ar­se­bu­li prob­le­me­bi, Tum­ca sab­Wos rea­lu­ri re­for­me­bi ar gau­
ta­re­bia, mxo­lod ni­keis saek­le­sio kre­ba­ze (325 w.) mi­Re­bu­li ga­daw­yve­ti­le­be­bis da bib­liis
la­Ti­nu­ri Tar­gma­nis ka­no­nie­re­ba daam­tki­ca ki­dev er­Txel. mar­tin lu­Te­ris da re­for­ma­ciis
mi­marT ki kri­ti­ku­li po­zi­cia Sei­nar­Cu­na. karl V-s ime­di hqon­da, rom pa­pis mxar­da­We­riT da
re­for­ma­ciis da­mar­cxe­biT sa­xel­mwi­fos er­Tia­no­bis Se­nar­Cu­ne­bas SeZ­leb­da, mag­ram lu­Te­ris
mom­xre ger­ma­nel di­de­bu­leb­Tan brZo­la­Si man ga­mar­jve­bas ver miaR­wia da iZu­le­bu­li gax­da,
daT­mo­beb­ze wa­su­li­yo. 1555 wels q. augsburgSi karl V-m ger­ma­nel di­de­bu­leb­Tan re­li­giu­ri
za­vi da­do, rom­lis Ta­nax­ma­dac yo­vel mTa­vars uf­le­ba mie­ni­Wa, Ta­vis sam­flo­be­lo­Si pro­tes­
_87_
tan­to­ba an ka­To­li­ko­ba aer­Cia. ger­ma­niis 7 mTav­ri­dan 3 pro­tes­tan­ti, anu lu­Te­ra­nu­li aR­
msa­reb­lo­bis mim­de­va­ri gax­da.

luTeranoba
XVI sau­ku­nis 20-30-ian wleb­Si lu­Te­ra­no­ba TiT­qmis mTel Crdi­loeT ev­ro­pa­Si gav­rcel­da.
da­nia­Si, Sve­deT­Si, nor­ve­gia­Si, is­lan­dia­sa da fi­neT­Si lu­Te­ra­no­ba sa­xel­mwi­fo re­li­giad ga­
moac­xa­des. pro­tes­tan­tu­li ek­le­sie­bi Zlier gan­sxvav­de­ba ka­To­li­ku­ris­gan.
lu­Te­ris Ta­nax­mad, ek­le­siis me­Tau­ri ro­mis pa­pis nac­vlad sae­ro pi­ri un­da yo­fi­li­yo.
ua­ri iT­qva saek­le­sio ie­rar­qiu­lo­ba­ze, ada­mians Rmer­TTan aRar esa­Wi­roe­bo­da Sua­ma­va­li _
pa­pi, mRvde­li, aba­ti da a.S. lu­Ters miaC­nda, rom rwme­nis sa­fuZ­ve­li mxo­lod bib­liaa da mi­si
gan­mar­te­bis uf­le­ba mar­to sa­su­lie­ro pi­rebs ki ara, ne­bis­mier mor­wmu­nes aqvs, xo­lo rwme­nis
sa­kiT­xeb­Si ga­daw­yve­ti­le­bis mi­Re­ba xde­ba ara um­rav­le­so­bis an um­ci­re­so­bis mi­xed­viT, ara­med
mxo­lod sa­ku­Ta­ri sin­di­sis kar­na­xiT. ami­tom lu­Te­ra­ne­bis­Tvis saer­Tod mniS­vne­lo­ba da­kar­ga
saek­le­sio kre­beb­ma, pa­pis ga­daw­yve­ti­le­beb­ma da a.S. gauq­mda ber­-mo­naz­vno­bac. rwme­na mTlia­
nad bib­lias dae­fuZ­na da bib­liis gar­da, yve­la­fe­ri uar­yo­fil iq­na. RvTis­msa­xu­re­ba yve­las
ara la­Ti­nu­rad, ara­med Ta­vis ena­ze un­da wa­re­mar­Ta. aik­rZa­la xa­te­bi­sa da siw­min­dee­bis (maT
So­ris RvTis­mSob­lis) Tay­va­nis­ce­ma. saek­le­sio sai­dum­loe­be­bi­dan mxo­lod zia­re­ba­sa da naT­
lo­bas aRia­reb­dnen. am saek­le­sio sai­dum­loe­be­bis Se­sas­ru­leb­lad ki lu­Te­ra­nu­li Te­mi ir­Cev­
da pas­tors. pas­to­ric, Ta­vis mxriv, mxo­lod Te­mis wi­na­Se iyo an­ga­riS­val­de­bu­li. zo­gier­Ti
Teo­lo­gis az­riT, lu­Ter­ma ek­le­siis av­to­ri­te­ti bib­liis av­to­ri­te­tiT Sec­va­la da qris­tia­
no­ba wig­nis re­li­giad aq­cia.

kalvinizmi
Svei­ca­ria­Si re­for­ma­cias sa­Ta­ve­Si ed­ga saf­ran­ge­Ti­dan dev­ni­li Jan kal­vi­ni (1509-1564
ww.), rom­lis moZ­Rvre­bac did­wi­lad lu­Te­ris moZ­Rvre­bis msgav­si iyo. mis mim­dev­rebs kal­vi­nis­
te­bi ewo­daT. kal­vi­nis moZ­Rvre­bis er­T-er­Ti prin­ci­pis Ta­nax­mad, war­ma­te­ba saq­mia­no­ba­Si, maT
So­ris pro­fe­siul­Si, ada­mia­nis RvTis rCeu­lo­bis er­T-er­Ti ni­Sa­nia, mi­si ad­gi­lia cxov­re­ba­Si,
mag­ram ara am­qvey­niu­ri si­ke­Tee­bis mo­sa­po­ve­be­li sa­Sua­le­ba. am prin­cip­ma dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si
di­di gav­le­na moax­di­na sa­zo­ga­doe­bis eko­no­mi­kur gan­vi­Ta­re­ba­ze. ase­ve di­di mniS­vne­lo­ba hqon­
da saek­le­sio sfe­ro­Si ie­rar­qiu­lo­bis uar­yo­fas, rad­gan is dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si sae­ro sa­zo­
ga­doe­ba­zec ai­sa­xa _ Rmer­Tis wi­na­Se yve­la ada­mia­ni Ta­nas­wo­ri iyo. Sem­dgom­Si am pro­ce­seb­ma
xe­li Seuw­yo ev­ro­pa­Si res­pub­li­ku­ri mmar­Tve­lo­bis Ca­mo­ya­li­be­bas.

anglikanuri eklesia
1534 wels in­glis­Si henri VIII-m ro­mis pap­Tan ur­Tier­To­ba gaw­yvi­ta da Ta­vi in­gli­sis ek­le­
siis me­Tau­rad ga­moac­xda. aR­sa­niS­na­via, rom, ro­de­sac mar­tin lu­Te­ri pir­ve­lad dau­pi­ris­pir­
da ro­mis paps, hen­ri VIII-m mxa­ri am uka­nas­knels dau­Wi­ra, mag­ram ma­le­ve Seic­va­la po­zi­cia. saq­me
isaa, rom hen­ri qvey­nis aR­mSe­neb­lo­ba­sa da omeb­ze di­di rao­de­no­bis Tan­xebs xar­jav­da. ka­To­
li­ku­ri ek­le­sia ki in­glis­Si did qo­ne­bas flob­da. in­gli­sis ek­le­siis da­fuZ­ne­biT da mis sa­Ta­
ve­Si mos­vliT mTe­li es qo­ne­ba pir­da­pir me­fis gan­kar­gu­le­ba­Si ga­da­vi­da. am ga­daw­yve­ti­le­bas
in­gli­sel­ma di­de­bu­leb­mac dau­Wi­res mxa­ri. hen­ri VIII­-i­sa da gan­sa­kuT­re­biT mi­si va­Jis eduard
VI­-is me­fo­bis pe­riod­Si ga­tar­da mniS­vne­lo­va­ni re­for­me­bi, rom­lis Se­de­ga­dac Ca­mo­ya­lib­da
an­gli­ka­nu­ri ek­le­sia. an­gli­ka­no­bis prin­ci­pe­bis Ca­mo­ya­li­be­ba­Si hen­ri VIII-­sTan da eduard VI-­
Tan er­Tad di­di ro­li iTa­ma­Sa ken­ter­be­riel­ma ar­qie­pis­ko­pos­ma To­mas kran­mer­ma. ro­mel­mac
an­gli­ka­nu­ri ek­le­sia ka­To­li­cizms, lu­Te­ra­niz­msa da kal­vi­nizms So­ris moaq­cia. 1571 wels Se­
_88_
mu­Sa­ve­bul `rwme­nis 39 mux­lSi~ an­gli­ka­nu­ri ek­le­siis Zi­ri­Ta­di prin­ci­pe­bia Tav­moy­ri­li. Tu­ki
lu­Te­ra­ne­bi qris­tia­no­bas mxo­lod bib­lia­ze day­rdno­biT ga­ni­xi­la­ven, an­gli­ka­ne­bi bib­lias­Tan
er­Tad ey­rdno­bian mo­ci­qu­le­bis qa­da­ge­bebs da wmin­da ma­me­bis Se­go­ne­bebs. an­gli­ka­no­bas er­Tgva­
ri Sua­le­du­ri ad­gi­li uWi­ravs ka­To­li­ciz­msa da kal­vi­nizms So­ris. an­gli­ka­no­ba ar uar­yofs
arc pi­ra­di rwme­nis mniS­vne­lo­bas ada­mia­nis su­lis xsna­Si da arc ek­le­siis Sua­mav­lur rols am
sa­kiT­xSi. Se­sa­ba­mi­sad, ar­se­bobs saek­le­sio ie­rar­qiac _ epis­ko­po­se­bi, mRvdle­bi da diak­vne­bi.
amiT an­gli­ka­nu­ri ek­le­sia gan­sxvav­de­ba tra­di­ciu­li pro­tes­tan­to­bi­sa­gan.

47. kontrreformacia. iezuitebis ordeni.

re­for­ma­ciis Se­de­gad daax­loe­biT 30-wlian mo­nak­veT­Si ev­ro­pis bev­rma qve­ya­nam mTa­var

re­li­giad pro­tes­tan­to­ba air­Cia. ro­mis pa­pi da ka­To­li­ku­ri ek­le­sia di­di saf­rTxis wi­na­Se
dad­ga. pa­pi Zi­ri­Ta­dad ev­ro­pis sam­xreT­Si (i­ta­lia, es­pa­ne­Ti, saf­ran­ge­Ti, por­tu­ga­lia) inar­
Cu­neb­da gav­le­nas. 1545 wels pap­ma pav­le III-m tren­tis saek­le­sio kre­ba moiw­via, ro­mel­sac
re­for­ma­ciis wi­naaR­mdeg Ro­nis­Zie­be­bi un­da See­mu­Sa­ve­bi­na da See­Ce­re­bi­na pro­tes­tan­tiz­mis
Sem­dgo­mi gav­rce­le­ba ev­ro­pa­Si. ami­saT­vis ka­To­li­keb­ma ev­ro­pis qvey­neb­Si daiw­yes misioneruli
moRvaweoba da, imav­drou­lad, ka­To­li­ke mRvdel­-mo­naz­vne­bis ga­naT­le­bis asa­maR­leb­lad daaar­
ses ram­de­ni­me sa­su­lie­ro se­mi­na­ria; gaZ­lier­da cen­zu­ra li­te­ra­tu­ra­ze, Seiq­mna `ak­rZa­lu­li
wig­ne­bis~ sia. gam­kac­rda inkviziciac _ ka­To­li­kur qvey­neb­Si pro­tes­tan­te­bis dev­nam sas­ti­ki
for­me­bi mii­Ro. pa­pis er­T-er­Ti mniS­vne­lo­va­ni na­bi­ji iyo iezuitTa ordenis Seq­mna. or­de­nis
be­rebs eva­le­bo­daT yve­la sa­Sua­le­biT eb­rZo­laT ka­To­li­ku­ri ek­le­siis opo­nen­tTa da pro­
tes­tan­tTa wi­naaR­mdeg. ie­zui­tebs um­kac­re­si dis­cip­li­na hqon­daT. ie­zui­te­bis xel­mZRva­nels
ge­ne­ra­li ewo­de­bo­da. is ro­mis pa­pis Sem­deg ka­To­li­kur ek­le­sia­Si gav­le­niT meo­re pi­ri iyo.
ie­zui­te­bis or­de­nis Sem­qmne­li da pir­ve­li ge­ne­ra­li iyo ignasio loiola. ie­zui­te­bi emor­Ci­
le­bod­nen mxo­lod ge­ne­rals da uSua­lod ro­mis paps.

48. kaTolike misionerebi saqarTveloSi

ka­To­li­ke mi­sio­ne­re­bi sa­qar­Tve­lo­Si jer ki­dev XIII sau­ku­ne­Si ga­moC­ndnen. 1329 wels ro­
mis pa­pis brZa­ne­biT os­ma­le­bis mier Se­viw­roe­bul, q. smir­na­Si (q. iz­mi­ri Tur­qeT­Si) mde­ba­
re ka­To­li­ku­ri ek­le­siis sae­pis­ko­po­so cen­tri Tbi­lis­Si gad­moi­ta­nes. pir­ve­li mi­sio­ne­re­bi
franciskelTa or­de­nis wev­re­bi _ e.w. mi­no­ri­te­bi (um­cro­si Zme­bi) iy­vnen. am mi­sio­ne­reb­ma Tbi­
lis­Si mo­nas­te­ri daaar­ses da ka­To­li­ko­bis pro­pa­gan­da daiw­yes. ima­ve sau­ku­nis 40-ian wleb­Si
sa­qar­Tve­lo­Si ga­moC­ndnen dominikelTa or­de­nis wev­re­bi, rom­leb­mac ase­ve Ta­vian­Ti mo­nas­te­ri
daaar­ses Tbi­lis­Si.
XVI sau­ku­nis da­saw­yis­Si, ro­ca os­ma­leT­ma bos­for­-dar­da­ne­lis sru­tee­bi Ca­ke­ta, Tbi­li­sis
ka­To­li­ku­ri sae­pis­ko­po­so gauq­mda da mrev­li Sem­cir­da. do­mi­ni­ke­le­bi da fran­cis­ke­le­bi sa­
qar­Tve­lo­Si Se­mos­vlas ve­Rar be­dav­dnen.
XVII sau­ku­nis 10-ia­ni wle­bi­dan ev­ro­pas­Tan ur­Tier­To­be­bi Se­da­re­biT ga­mo­coc­xlda da sa­
qar­Tve­lo­Si mi­sio­ner­Ta moR­va­weo­bac ga­nax­lda. mec­nie­ri mog­zau­ris, pietro dela vales mox­
_89_
se­ne­bis Sem­deg sa­qar­Tve­los cxov­re­bi­Ta da mas­Tan eko­no­mi­ku­ri ur­Tier­To­biT dain­te­re­se­
bul­ma rom­ma mi­sio­ne­re­bad TeatinelTa or­de­nis wev­re­bi _ avi­ta­bi­le, ar­qan­je­lo lam­ber­ti,
ju­di­Ce mi­la­ne­li, qris­to­fo­ro de kas­te­li da sxve­bi ga­moag­zav­na. Tea­ti­nel­Ta sa­moR­va­weo
as­pa­re­zi mTe­li sa­qar­Tve­lo iyo, gan­sa­kuT­re­biT qar­Tli, gu­ria da sa­meg­re­lo. ka­To­li­ku­ri
Te­me­bi daar­sda qar­Tul qa­la­qeb­Si: Tbi­lis­Si, gor­Si, qu­Tais­Si, ba­Tum­Si, axal­ci­xe­Si da sxv.
1626 wels va­ti­kan­Si Sead­gi­nes spe­cia­lu­ri in­struq­cia sa­qar­Tve­lo­Si mi­sio­ne­ru­li mu­Sao­
bis Se­sa­xeb. mi­sio­ne­rebs un­da efiq­raT, Tu ro­gor gaev­rce­le­bi­naT da daec­vaT ka­To­li­ku­ri
ek­le­siis dog­me­bi. mi­sio­ne­rebs va­ti­ka­nis­Tvis un­da ec­no­be­bi­naT qve­ya­na­Si ar­se­bu­li vi­Ta­re­ba
da mie­caT sa­Wi­ro Ro­nis­Zie­ba­Ta re­ko­men­da­cia, un­da moe­naT­laT bav­Sve­bi, es­wav­le­bi­naT bav­
Sve­bis­Tvis la­Ti­nu­ri ena, ra­Ta Sem­dgom­Si maT­gan Seer­CiaT ise­Te­bi, rom­le­bic SeZ­leb­dnen
swav­lis gag­rZe­le­bas rom­Si. ka­To­li­ke mi­sio­ne­re­bi ka­To­li­ciz­mis qa­da­ge­biT un­da cdi­liy­vnen,
gae­zar­daT ro­mis po­li­ti­ku­ri gav­le­na ax­lo aR­mo­sav­le­Tis qvey­neb­Si da ad­gi­leb­ze Sees­wav­laT
iran­Tan da­ma­kav­Si­re­be­li sa­vaW­ro mar­Sru­te­bi. ka­To­li­ke mi­sio­ne­reb­Tan mii­Ro Tav­da­pir­ve­lad
ga­naT­le­ba ni­ko­loz Co­lo­yaS­vil­ma (ev­ro­pe­li mi­sio­ne­re­bi da mog­zau­re­bi mas ni­ki­fo­re ir­ba­
xis sa­xe­liT moix­se­nieb­dnen), Sem­deg ki ita­lia­Si, ber­Znul sko­la­Si gaag­rZe­la swav­la. sa­qar­
Tve­lo­Si dab­ru­ne­bis Sem­deg is ka­xe­Tis me­fis Tei­mu­raz I-is ka­ris moZ­Rva­ri gax­da. 1625 wels
Tei­mu­raz I ni­ko­loz Co­lo­yaS­vils el­Cad gzav­nis ro­mis pap­Tan da es­pa­ne­Tis me­fes­Tan. rom­Si
yof­ni­sas man aq­tu­ri mo­na­wi­leo­ba mii­Ro pirveli qarTuli wignis da­beW­dva­Si, mi­si­ve dax­ma­re­
biT Ca­mois­xa pir­ve­li qar­Tu­li sas­tam­bo Srif­ti, Se­mu­Sav­da da ga­moi­ca qar­Tul­-i­ta­liu­ri
leq­si­ko­ni da `loc­va­ni~.
ka­To­li­ke mi­sio­ne­re­bis sa­qar­Tve­lo­Si moR­va­weo­ba ram­de­ni­me Tval­saz­ri­siT aris sain­te­re­
so da mniS­vne­lo­va­ni:
1. mi­sio­ne­re­bi sa­qar­Tve­lo­Si ro­mis pa­pis Za­lauf­le­bis da ka­To­li­ciz­mis dam­kvid­re­bi­saT­
vis moq­me­deb­dnen;
2. re­li­giur mo­ti­veb­Tan er­Tad maT sa­qar­Tve­lo­Si da mTlia­nad kav­ka­sia­Si kul­tu­ru­li,
eko­no­mi­ku­ri da po­li­ti­ku­ri ur­Tier­To­be­bis gam­ya­re­bac eva­le­bo­daT;
3. mi­sio­ne­re­bi qar­Tvel me­fe-­mTav­rebs da ev­ro­pel mo­nar­qebs Tu ro­mis paps So­ris el­Ce­bis
rol­sac as­ru­leb­dnen;
4. os­ma­lu­ri eq­span­siis ga­mo ev­ro­pas mow­yve­ti­li sa­qar­Tve­lo mi­sio­ne­re­bis meS­veo­biT im­
droin­de­li ev­ro­pis kul­tu­rul da sa­mec­nie­ro miR­we­vebs ec­no­bo­da. gar­da ami­sa, mi­sio­
ne­re­bis dax­ma­re­biT qar­Tve­li bav­Sve­bi ev­ro­pa­Si miem­gzav­re­bod­nen sas­wav­leb­lad;
5. ka­To­li­ke mi­sio­ne­re­bis moR­va­weo­bis Se­de­gad dag­rov­da di­di rao­de­no­bis ofi­cia­lu­ri
we­ri­le­bi, Ca­na­we­re­bi, dRiu­re­bi, an­ga­ri­Se­bi da Ca­na­xa­te­bi, rom­le­bic um­niS­vne­lo­va­nes
wya­roebs war­moad­gens sa­qar­Tve­los XVII-­XVIII sau­ku­nee­bis is­to­riis Ses­wav­li­saT­vis.

49. religiuri omebi evropaSi

religiuri omebi safrangeTSi (1562-1598)

pro­tes­tan­to­bis gav­rce­le­bam ev­ro­pis sa­xel­mwi­foeb­Si da­pi­ris­pi­re­ba ga­moiw­via. re­li­
giu­ri da­pi­ris­pi­re­ba ma­le sam­xed­ro da po­li­ti­kur kon­fliq­teb­Si ga­dai­zar­da. frang pro­
tes­tan­tebs hugenotebi ewo­de­bo­daT. sa­xel­mwi­fo hu­ge­no­tebs aviw­roeb­da da dev­ni­da, xSi­rad
hu­ge­no­tebs jgu­fe­bad apa­tim­reb­dnen da xo­cav­dnen, Tum­ca hu­ge­no­te­bis rao­de­no­ba sul uf­ro
da uf­ro iz­rde­bo­da. re­li­giur­ma da­pi­ris­pi­re­bam gan­sa­kuT­re­biT mZi­me xa­sia­Ti 50-ian wleb­Si
mii­Ro. am pe­rio­di­dan da­pi­ris­pi­re­ba iw­ye­ba saf­ran­ge­Tis sa­me­fo tax­tze.
_90_
 me­fe an­ri II va­luas sa­mi uZeo va­Ji hyav­da da, Se­sa­ba­mi­sad, mem­kvid­reo­bis sa­kiT­xi mwva­ved
id­ga. an­ris gar­dac­va­le­bis Sem­deg saf­ran­geTs er­Tma­ne­Tis mi­yo­le­biT mi­si sa­mi va­Ji mar­Tav­da.
1560 wels tax­tze avi­da an­ris va­Ji Sarl IX, ro­me­lic sul 10 wli­sa iyo, ami­tom qve­ya­nas de­
da­mi­si eka­te­ri­ne me­di­Ci mar­Tav­da. swo­red am dros, 1562 wels ka­To­li­ke­Ta li­de­ris her­cog
fran­sua gi­zis Seia­ra­Re­bul­ma ama­lam er­T-erT so­fel­ze gav­li­sas amo­xo­ca mloc­ve­li pro­tes­
tan­te­bi, ra­mac pro­tes­tan­ti mo­sax­leo­bis di­di aR­Sfo­Te­ba ga­moiw­via. saf­ran­ge­Ti orad gai­yo.
er­Tma­neTs dau­pi­ris­pir­dnen ka­To­li­ke da hu­ge­no­ti di­de­bu­le­bi. saf­ran­geT­Si xan­grZli­vi sa­
mo­qa­la­qo omi daiw­yo. ka­To­li­ke me­fes da mis mom­xreebs mxars uWer­dnen es­pa­ne­Tis sa­me­fo da
ro­mis pa­pi. es­pa­neT­ma saf­ran­geT­Si ka­To­li­kee­bis da­sax­ma­reb­lad ja­ric ki Seiy­va­na, ro­me­lic
pa­riz­Si 1594 wlam­de dar­Ca. omis daw­ye­bi­dan aTi wlis Sem­deg, mxa­ree­bis Se­ri­ge­bis miz­niT 1572
wels saf­ran­geT­Si dai­geg­ma hu­ge­not­Ta li­de­ris, na­va­ris me­fis an­ri bur­bo­nis da saf­ran­ge­Tis
me­fis Sarl IX­-is dis mar­ga­ri­ta va­luas qor­wi­li. qor­wil­ze da­sas­wre­bad pa­riz­Si mra­val­ma
ka­To­li­ke da hu­ge­not­ma di­de­bul­ma moi­ya­ra Ta­vi. eka­te­ri­ne me­di­Cis ga­daw­yve­ti­le­biT ka­To­
li­keeb­ma hu­ge­no­te­bis li­de­re­bis ga­nad­gu­re­ba ga­daw­yvi­tes. mag­ram am pro­ces­ma ukon­tro­lo xa­
sia­Ti mii­Ro. 23 ag­vis­tos, wmin­da bar­Tlo­mes dRe­sas­wau­lis wi­na Ra­miT daiw­yes pa­riz­Si Tav­moy­
ri­li hu­ge­no­te­bis sax­le­bi­dan ga­mo­dev­na da ma­sob­ri­vi xoc­va. pa­riz­Si daw­ye­bu­li rep­re­sie­bi
ram­de­ni­me kvi­ras gag­rZel­da da saf­ran­ge­Tis sxva raio­neb­sac moe­do. ma­sob­ri­vi xoc­va-­Jle­tis
Se­de­gad mok­les aTeul aTa­so­biT ada­mia­ni. es sis­xlia­ni am­ba­vi is­to­ria­Si `barTlomes Ramis~
sa­xe­liT Se­vi­da. `bar­Tlo­mes Ra­mem~ di­di uk­ma­yo­fi­le­ba ga­moiw­via ev­ro­pis ara mar­to pro­
tes­tant mo­sax­leo­ba­Si, ara­med yve­la hu­ma­nist ada­mian­Si. aman ki­dev uf­ro gaam­wva­va da­pi­ris­
pi­re­ba ka­To­li­keeb­sa da pro­tes­tan­tebs So­ris. saf­ran­geT­Si sa­mo­qa­la­qo omi di­di sim­Zaf­riT
ga­nax­lda. 1576 wels me­fis mier ga­mo­ce­mu­li Se­sa­ri­ge­be­li ediq­tis miu­xe­da­vad, 80-ian wleb­
Si sa­mo­qa­la­qo da­pi­ris­pi­re­bam um­wva­ve­si xa­sia­Ti mii­Ro, ro­de­sac er­Tma­neTs dau­pi­ris­pir­dnen
saf­ran­ge­Tis me­fe an­ri III, hu­ge­no­ti an­ri bur­bo­ni da ra­di­ka­lu­rad gan­wyo­bi­li ka­To­li­kee­bis
li­de­ri an­ri gi­zi. saq­me isaa, rom an­ri III­-is mier mi­Re­bu­li ediq­tiT ka­To­li­kee­bi uk­ma­yo­fi­lo
dar­Cnen da me­fes dau­pi­ris­pir­dnen. es da­pi­ris­pi­re­ba is­to­ria­Si `sa­mi an­ris omis~ sa­xe­liT aris
cno­bi­li. am brZo­la­Si an­ri III da an­ri gi­zi mok­les. Se­de­gad, ga­mar­jve­ba an­ri bur­bons dar­Ca.
ka­To­li­ku­ri pa­ri­zi uars am­bob­da an­ri bur­bo­nis qa­laq­Si SeS­ve­ba­ze, amis ga­mo man for­ma­lu­
rad ka­To­li­ko­ba mii­Ro da saf­ran­ge­Tis sa­me­fo tax­tze an­ri IV­-is sa­xe­liT avi­da. man bur­bon­Ta
di­nas­tiis mmar­Tve­lo­bas Cau­ya­ra sa­fuZ­ve­li. an­ri IV Wkvia­ni da ener­giu­li mmar­Tve­li ga­mod­ga.
man ome­bis­gan ga­nad­gu­re­bu­li meur­neo­bis da qa­la­qe­bis aR­sad­ge­nad Seam­ci­ra ga­da­sa­xa­de­bi da
Seud­ga qvey­nis aR­mSe­neb­lo­bas. 1598 wels an­ri IV-m q. nantSi ga­mos­ca re­li­giu­ri ediq­ti (nantis
ediqti), rom­lis Ta­nax­ma­dac pro­tes­tan­teb­ma Ta­vi­su­fa­li aR­msa­reb­lo­bis uf­le­ba mii­Res.

50. ocdaaTwliani omi (1618-1648 ww.)

1555 wels da­de­bul­ma aug­sbur­gis zav­ma bo­lo ver mou­Ro ka­To­li­kee­bi­sa da pro­tes­tan­te­
bis da­pi­ris­pi­re­bas ger­ma­ne­li xal­xis saR­vTo ro­mis im­pe­ria­Si. miu­xe­da­vad imi­sa, rom im­pe­riis
Se­mad­gen­lo­ba­Si na­xe­var sau­ku­ne­ze me­ti xnis gan­mav­lo­ba­Si pro­tes­tan­te­bi mSvi­dad cxov­rob­dnen,
im­pe­ra­tor­ma fer­di­nand II-m daiw­yo im­pe­ria­Si Se­ma­val te­ri­to­ria­ze, bo­he­mia­Si mcxov­re­bi Ce­xi
pro­tes­tan­te­bis _ hu­si­te­bis (maT sa­xe­li Ce­xe­Tis erov­nu­li gmi­ri­sa da ideo­lo­gis ian hu­sis
pa­tiv­sa­ce­mad mii­Res) Se­viw­roe­ba. 1617 wels pra­Ra­Si pro­tes­tan­tu­li sam­loc­ve­loe­bi da­xu­res,
ra­sac moh­yva Ce­xe­bis aR­Sfo­Te­ba. 1618 wels fer­di­nan­dma pra­Ra­Si gag­zav­na Ta­vi­si ori war­mo­
mad­ge­ne­li, rom­leb­sac ad­gi­lob­ri­vi mmar­Tve­lo­ba un­da Cae­ba­re­bin­daT. Cex­ma di­de­bu­leb­ma sa­
_91_
TaT­bi­rod mi­su­li im­pe­ra­to­ris ka­To­li­ke war­mo­mad­gen­le­bi pra­Ris ci­xis ci­ta­de­lis fan­jri­dan
ga­da­ya­res. es mov­le­na is­to­ria­Si de­fen­stra­ciis (`fen­ster~ ger­ma­nu­lad fan­ja­ras niS­navs) sa­xe­
liT aris cno­bi­li. am faq­tma da­pi­ris­pi­re­ba ki­dev uf­ro gaaR­rma­va. bo­he­mia­Si Ce­xi di­de­bu­le­bis
ajan­ye­ba daiw­yo, Tum­ca im­pe­ra­tor­ma moa­xer­xa ajan­ye­bis Cax­So­ba da Ce­xeT­Si um­kac­re­si re­for­
me­bi gaa­ta­ra. ama­so­ba­Si im­pe­ra­tors au­jan­ydnen Crdi­loeT ger­ma­ne­li pro­tes­tan­ti di­de­bu­le­bi,
rom­le­bic Si­Sob­dnen, rom fer­di­nan­di maT­ga­nac moiT­xov­da ga­ka­To­li­ke­bas. daiw­yo xan­grZli­vi
omi ger­ma­nel pro­tes­tant di­de­bu­leb­sa da im­pe­ra­tors So­ris. pir­vel etap­ze es omi ger­ma­niis
saz­Rvrebs ar gas­cde­nia, Tum­ca ma­le­ve kon­fliq­tSi ev­ro­pis sxva sa­xel­mwi­foe­bic Caer­Tnen. im­
pe­ra­tors mxa­ri dau­Wi­res es­pa­nel­ma ka­To­li­ke hab­sbur­geb­ma, xo­lo di­de­bu­lebs _ pro­tes­tan­tma
da­niis me­fem. im­pe­ra­to­ris ar­mia Seia­ra­Re­bi­Ta da mom­za­de­biT di­de­bu­le­bis ja­reb­ze maR­la id­ga
da, Se­sa­ba­mi­sad, ga­mar­jve­bac maT mxa­re­ze iyo. ga­mar­jve­bul­ma fer­di­nan­dma gai­laS­qra Crdi­loeT
ger­ma­nia­Si, sa­dac da­niis ja­re­bi daa­mar­cxa da iqau­ri qa­la­qe­bi mi­was­Tan gaas­wo­ra.
1630 wli­dan ger­ma­nias­Tan om­Si Caer­To Sve­de­Ti. am qvey­nis pro­tes­tan­ti me­fe gus­tav II adol­
fi Si­SiT uyu­reb­da ger­ma­niis im­pe­ra­to­ris dap­yro­biT omebs Crdi­loeT ger­ma­nia­Si da bal­tiis
zRvis auz­Si. Tav­da­pir­ve­lad gus­tav II adolfs mxars ar uWer­dnen ger­ma­ne­li lu­Te­ra­ne­bi. mi­si
er­Ta­der­Ti mo­kav­Si­re saf­ran­ge­Ti iyo, ro­me­lic hab­sbur­ge­bis da­sus­te­bas cdi­lob­da da Sve­debs
fi­nan­su­rad ex­ma­re­bo­da. 1631 wels saim­pe­ra­to­ro ja­reb­ma pro­tes­tan­te­bis qa­la­qi mag­de­bur­gi
mi­was­Tan gaas­wo­res, ra­mac lu­Te­ra­ne­bis di­di aR­Sfo­Te­ba ga­moiw­via da isi­ni Sve­debs miem­xrnen.
oT­xwlia­ni omis Sem­deg gus­tav adol­fi er­T-erT brZo­la­Si mok­les da Sve­deb­ma ger­ma­niis sam­
xreT te­ri­to­rie­bi da­kar­ges. pro­tes­tan­ti ger­ma­ne­li di­de­bu­le­bi im­pe­ra­tors dau­zav­dnen.
1635 wli­dan, mas Sem­deg, rac Sve­de­Ti da ger­ma­ne­li di­de­bu­le­bi om­Si da­mar­cxdnen, saf­
ran­ge­Tis xe­li­suf­le­ba aq­tiur moq­me­de­ba­ze ga­da­vi­da. maT es­pa­ne­li da ger­ma­ne­li hab­sbur­ge­bis
gaer­Tia­ne­bis per­speq­ti­va aSi­neb­daT da ami­tom ger­ma­niis te­ri­to­ria­ze myo­fi es­pa­ne­Ti­sa da ger­
ma­niis im­pe­ra­to­ris ja­re­bis wi­naaR­mdeg omi daiw­yes. imav­drou­lad Crdi­loeT ger­ma­niis te­ri­
to­rieb­ze xe­lax­la SeiW­rnen Sve­de­Tis ja­re­bi. fran­geb­ma da Sve­deb­ma aaox­res ger­ma­niis te­ri­to­
rie­bi. ger­ma­niis ja­rebs brZo­lis re­sur­se­bi ga­moe­liaT da sa­bo­lood im­pe­ra­tor­ma za­vi iT­xo­va.
1648 wels ger­ma­niis Crdi­lo-­da­sav­leT re­gion vestfaliaSi mxa­reebs So­ris sa­za­vo xel­Sek­
ru­le­ba (vestfaliis zavi) dai­do. za­vis mi­xed­viT Sve­deT­ma ger­ma­niis Crdi­loeT te­ri­to­rie­bis
na­wi­li miier­Ta, saf­ran­geT­ma ger­ma­niis­gan mii­Ro el­za­sis mxa­re; Svei­ca­riam da ni­der­lan­deb­ma
saR­vTo ro­mis im­pe­rii­sa­gan da­mou­ki­deb­lo­ba mii­Res, ase­ve di­di su­ve­re­ni­te­ti ebo­Za ger­ma­nul
sa­me­fo-­sam­Tav­roeb­sac, im pi­ro­biT, rom isi­ni sam­xed­ro kav­Sirs ar Sek­rav­dnen im­pe­riiis wi­
naaR­mdeg. ma­Ti da­mo­ki­de­bu­le­ba im­pe­ra­to­ri­sad­mi mxo­lod for­ma­lur xa­siaTs ata­reb­da. hab­
sbur­gebs sa­mar­Ta­vad Zi­ri­Ta­dad dRe­van­de­li av­striis te­ri­to­ria dar­CaT. ger­ma­niis te­ri­to­
ria­ze ki 300-mde da­mou­ki­de­be­li sa­me­fo, sam­Tav­ro da qa­laq­-sa­xel­mwi­fo Ca­mo­ya­lib­da. pro­tes­
tan­teb­ma am za­viT kvlav Ta­vi­su­fa­li aR­msa­reb­lo­bis uf­le­ba mii­Res.

51. niderlandebis revolucia

ni­der­lan­de­bi ev­ro­pis Crdi­lo-­da­sav­leT na­wil­Si mde­ba­reob­da. im droi­saT­vis ni­der­lan­

de­bis te­ri­to­ria­ze sa­ma­sam­de qa­la­qi da aTa­so­biT so­fe­li iyo ga­Se­ne­bu­li. re­for­ma­ciis wleb­
Si ni­der­lan­de­bis ume­tes na­wil­Si kal­vi­niz­mi gav­rcel­da. pro­tes­tan­tiz­mis gaZ­lie­re­bam qve­ya­
na­Si xe­li Seuw­yo ba­ton­ymo­bis gauq­me­bas da axa­li eko­no­mi­ku­ri ur­Tier­To­be­bis Ca­mo­ya­li­be­bas.
di­di geog­ra­fiu­li aR­mo­Ce­ne­bis Sem­deg xmel­Ta­Sua zRvis sa­vaW­ro gze­bi­sa da qa­la­qe­bis
mniS­vne­lo­ba mkveT­rad dae­ca da Zi­ri­Tad­ma sa­vaW­ro mar­Sru­teb­ma Crdi­lo-­da­sav­le­Tis mi­mar­
_92_
Tu­le­biT _ da­sav­leT ev­ro­pis sa­xel­mwi­foe­bis sa­na­pi­roeb­ze ga­dai­nac­vla. swo­red am droi­dan
iw­ye­ba ni­der­lan­de­bis saz­Rvao qa­la­qe­bis eko­no­mi­ku­ri gan­vi­Ta­re­ba (maT So­ris Ta­vi­dan yve­la­ze
me­tad an­tver­pe­ni iyo ga­mor­Ceu­li). skan­di­na­vii­dan, bri­ta­ne­Ti­dan, ase­ve ame­ri­kis, af­ri­ki­sa da
aziis ko­lo­nie­bi­dan Se­mo­su­li sa­qo­ne­li ger­ma­nia­sa da saf­ran­geT­Si, ume­te­sad, ni­der­lan­de­bis
saz­Rvao qa­la­qe­bis gav­liT xvde­bo­da.
XVI s-is Sua xa­neb­Si ni­der­lan­de­bi po­li­ti­ku­rad es­pa­ne­Tis me­fe fi­li­pe II-s emor­Ci­le­bo­da.
ka­To­li­ke fi­li­pes ar mos­won­da, rom mis sa­me­fo­Si Se­ma­val ni­der­lan­deb­Si kal­vi­niz­mi iyo gav­rce­
le­bu­li. is ime­dov­neb­da, rom Tu ni­der­lan­de­bis mo­sax­leo­bas kvlav ka­To­li­ko­ba­ze moaq­cev­da, am
qve­ya­nas uf­ro ad­vi­lad dai­mor­Ci­leb­da. mag­ram ni­der­lan­de­bis mo­sax­leo­ba mas ar dae­mor­Ci­la. ad­
gi­lob­ri­vi TviT­mmar­Tve­lo­bis war­mo­mad­gen­leb­ma gaap­ro­tes­tes fi­li­pe II- is da­geg­mi­li Ro­nis­Zie­
be­bi da ua­ri Tqves gaz­rdi­li ga­da­sa­xa­de­bis ga­dax­da­ze. 1566 wels ni­der­lan­deb­Si ajan­ye­ba daiw­yo.
ajan­ye­bu­leb­ma ka­To­li­ku­ri ek­le­sia-­mo­nas­tre­bis rbe­va daiw­yes. fi­li­pe II-m ajan­ye­bis Ca­sax­So­bad
ni­der­lan­deb­Si dam­sje­li raz­mi gag­zav­na, ro­mel­sac sa­Ta­ve­Si ga­moc­di­li sar­da­li, hercogi alba
Cau­ye­na. Ta­vi­dan al­bam gar­kveul war­ma­te­bas miaR­wia. man Seq­mna spe­cia­lu­ri sa­sa­mar­Tlo _ `a­reu­
lo­bis saq­me­Ta sab­Wo~, ro­mel­mac 8 aTas­ze me­ti ada­mia­ni sik­vdi­liT da­sa­ja (a­mi­tom mas `sis­xlia­ni
sab­Wo~ uwo­des), mag­ram dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si ajan­ye­bu­leb­ma SeZ­les es­pa­ne­le­bis Se­viw­roe­ba.
1581 wels Crdi­loeT ni­der­lan­de­bis Svid­ma pro­vi­ni­ciam gaer­Tia­ne­bu­li sa­xel­mwi­fo Ca­
moa­ya­li­ba da es­pa­ne­Tis­gan da­mou­ki­deb­lo­ba ga­moac­xa­da. sam­xreT ni­der­lan­de­bi ki es­pa­ne­Tis
mmar­Tve­lo­bis qveS rCe­bo­da. es­pa­ne­Tis wi­naaR­mdeg omeb­Si ni­der­lan­debs pro­tes­tan­tu­li in­
gli­si ex­ma­re­bo­da. swo­red ami­tom es­pa­neT­ma in­gli­sis saz­Rvao flo­tis ga­nad­gu­re­ba ga­daw­yvi­
ta, ami­saT­vis uzar­ma­za­ri Tan­xe­bi gai­Ro da Seq­mna 130 ge­mis­gan Sem­dga­ri flo­ti, ro­mel­sac
`uZleveli armada~ ewo­da. 1588 wels `uZ­le­ve­li ar­ma­da~ in­gli­sis­ken daiZ­ra. la man­Sis sru­tis
gav­lis dros mas Tavs daes­xa in­gli­sis flo­ti. daq­saq­su­li da dab­neu­li es­pa­nu­ri xo­mal­de­bi
Ria zRva­Si ga­vid­nen, sa­dac Stor­mSi mox­vdnen da ma­Ti ume­te­so­ba ga­nad­gur­da (brZo­la­Si sul
7 ge­mi dai­Ru­pa). amis Sem­deg es­pa­ne­leb­ma er­Tma­ne­Tis mi­yo­le­biT Crdi­loeT da sam­xreT ni­der­
lan­de­bis um­niS­vne­lo­va­ne­si qa­la­qe­bi da­kar­ges. 1648 wels dai­do miunsteris sazavo xel­Sek­ru­
le­ba, rom­lis Ta­nax­mad ni­der­lan­de­bi da­mou­ki­de­bel sa­xel­mwi­fod ga­moc­xad­da.

52. inglisis revolucia

1603 wels in­gli­sis sa­me­fo tax­tze axa­li di­nas­tiis, stiuar­te­bis, war­mo­mad­ge­ne­li jeims I
(1603-1625 ww.) avi­da. stiuar­te­bis sa­me­fo oja­xi Sot­lan­dias XIV sau­ku­ni­dan mar­Tav­da. axa­li me­fe
er­Tpi­rov­nul ga­daw­yve­ti­le­bebs iReb­da da xalxs axal- axal ga­da­sa­xa­debs akis­reb­da. mo­sax­leo­ba
da par­la­men­ti uk­ma­yo­fi­le­bas ga­moT­qvam­da me­fis er­Tpi­rov­nu­li da uka­no­no ga­daw­yve­ti­le­be­bis
ga­mo. jeims I-is Sem­deg tax­tze mi­si va­Ji Carlz I (1625-1649 ww.) avi­da, ro­me­lic par­la­men­ti­sad­mi
ma­ma­ze ara­nak­leb Seu­ri­ge­be­li aR­moC­nda. in­gli­si saf­ran­geT­Tan da es­pa­neT­Tan wa­ru­ma­te­bel oms
awar­moeb­da. ami­tom Car­lzi mo­sax­leo­bas par­la­men­tis mier da­we­se­bul­ze met ga­da­sa­xa­debs TviT­
ne­bu­rad ax­de­vi­neb­da. mas, vinc ga­da­sa­xads ar ga­daix­di­da, apa­tim­reb­dnen. par­la­men­ti omis­Tvis
sak­ma­ris Tan­xebs ar ga­mo­yof­da da me­fis fa­vo­ri­tis, pir­ve­li mi­nis­tris ga­dad­go­mas moiT­xov­da.
1628 wels me­fem ara­sa­sur­ve­li par­la­men­ti daiT­xo­va da axa­li moiw­via. axal­ma par­la­men­tma
Carlzs wa­rud­gi­na `peticia uflebebis Sesaxeb~, ro­me­lic ase­ve miu­Re­be­li aR­moC­nda me­fis­Tvis.
sam Tve­Si me­fem axa­li par­la­men­tic daiT­xo­va. ami­tom is is­to­ria­Si `xanmokle parlamentis~
sa­xe­liT Se­vi­da. qvey­nis eko­no­mi­ku­ri da fi­nan­su­ri mdgo­ma­reo­ba sak­maod mZi­me iyo. vaW­re­bi
dae­mor­Cil­nen yo­fi­li par­la­men­tis mo­wo­de­bas da ga­da­sa­xa­debs ar ix­did­nen. me­fe ki kon­trSe­
te­va­ze ga­da­vi­da. mi­si brZa­ne­biT, mis­Tvis miu­Re­bel ada­mia­nebs apa­tim­reb­dnen.
_93_
 mar­Ta­lia, 1603 wli­dan in­glis­sa da Sot­lan­dias er­Ti me­fe hyav­da, mag­ram Sot­lan­dia re­
li­giur sa­kiT­xeb­Si gar­kveu­li av­to­no­miiT sar­geb­lob­da. me­fem da mis­ma mrCev­leb­ma Sot­lan­
diis ek­le­siis saq­meeb­Si Ca­re­va ga­daw­yvi­tes. sa­pa­su­xod Sot­lan­dia ajan­yda. maT sak­maod kar­
gi ar­mia hyav­daT da in­gli­se­le­bi ram­den­jer­me daa­mar­cxes. Carlzs axa­li ar­mia sWir­de­bo­da,
mag­ram amis­Tvis Tan­xe­bi ar gaaC­nda. me­fem da­mam­ci­re­be­li za­vi da­do da di­di kon­tri­bu­ciis
ga­dax­da ikis­ra. amas­Ta­na­ve, Sot­lan­die­leb­ma moiT­xo­ves, rom ma­Ti saq­mee­bi mxo­lod par­la­
ments ga­ne­xi­la da ara me­fes. in­gli­sis mo­sax­leo­bac axa­li par­la­men­tis mow­ve­vas iT­xov­da. me­fe
iZu­le­bu­li gax­da, da­Tan­xme­bu­li­yo. 1640 wlis bo­los Seik­ri­ba axa­li par­la­men­ti, ro­me­lic is­
to­ria­Si „xangrZlivi parlamentis~ sa­xe­liT dar­Ca. mom­dev­no wels par­la­men­tma mii­Ro ka­no­ni,
rom­li­Tac par­la­men­tis daT­xov­na da da­niS­vna mxo­lod mi­si­ve ga­daw­yve­ti­le­biT iyo Se­saZ­le­
be­li. ima­ve wels par­la­men­tma ga­mos­ca sap­ro­tes­to we­ri­li (`didi remonstracia~), ro­mel­Sic
me­fes da sa­su­lie­ro li­de­rebs uka­no­no saq­meeb­Si am­xel­da. di­di re­mon­stra­ciis sa­pa­su­xod me­
fem mTa­va­ri opo­zi­cio­ne­ri de­pu­ta­te­bis da­pa­tim­re­ba ga­niz­ra­xa, mag­ram ver SeZ­lo. 1642 wlis
da­saw­yis­Si man lon­do­ni da­to­va, qvey­nis Crdi­loeT­Si gaem­gzav­ra da par­la­men­tis wi­naaR­mdeg
omi daiw­yo. Tav­da­pir­ve­lad me­fis ar­miam war­ma­te­bas miaR­wia par­la­men­tis ga­mouc­del jar­Tan
brZo­la­Si. mag­ram Tan­da­Ta­no­biT ga­moC­ndnen ni­Wie­ri mxe­dar­TmTav­re­bi. maT So­ris gan­sa­kuT­re­
biT ga­moir­Ceo­da oliver kromveli. man `axali nimuSis~ ar­mia Ca­moa­ya­li­ba. mi­si ja­ri cxe­no­sa­ni
meom­re­bis­gan (ka­va­le­rii­sa­gan) Sed­ge­bo­da. ar­miis sa­fuZ­vels mkac­ri dis­cip­li­na war­moad­gen­da;
ja­ris­ka­cebs sas­ti­kad ek­rZa­le­bo­daT mSvi­do­bian mo­sax­leo­ba­sa da da­sax­le­beb­ze Tav­das­xma.
par­la­men­tis ar­miam ram­de­ni­me mniS­vne­lo­va­ni da­mar­cxe­ba age­ma me­fes. Carlz I Sot­lan­dia­Si
gaiq­ca. xan­grZli­vi omi me­fis mom­xree­bis da­mar­cxe­biT das­rul­da. Ta­vad me­fe daa­pa­tim­res.
1649 wels Carlz I gaa­sa­mar­Tles da sik­vdi­liT da­sa­jes. res­pub­li­kis ga­moc­xa­de­bis Sem­deg in­
glis­Si umaR­le­si xe­li­suf­le­ba oli­ver krom­vel­ma Caig­do xel­Si.
1653 wlidan man qvey­nis er­Tpi­rov­nu­li mar­Tva daiw­yo, par­la­men­ti daiT­xo­va da qvey­nis diq­
ta­to­ri gax­da. krom­vel­ma in­glis­Si mdgo­ma­reo­bis mo­sa­wes­ri­geb­lad qve­ya­na sam­xed­ro ol­qe­bad
da­yo da ma­Ti mar­Tva Ta­vis er­Tgul ge­ner­lebs mian­do. krom­ve­li puritani iyo. (pu­ri­ta­niz­mi
XVI sau­ku­ne­Si in­glis­sa da Sot­lan­dia­Si Ca­mo­ya­li­be­bu­li axa­li pro­tes­tan­tu­li (kal­vi­nis­tu­ri)
mim­di­na­reo­ba iyo, ro­me­lic dau­pi­ris­pir­da ro­gorc ka­To­li­cizms, ise an­gli­ka­nur ek­le­sia­sac.
pu­ri­ta­ne­bi ga­mo­diod­nen me­fis, ro­gorc ek­le­siis pir­ve­li pi­ris, da saek­le­sio sa­sa­mar­Tloe­bis
wi­naaR­mdeg da moiT­xov­dnen, rom mRvdle­bi mrevls aer­Cia. am mim­di­na­reo­bis mom­xree­bi Zi­ri­Ta­
dad axa­li Ta­va­daz­nau­ro­ba, mrew­ve­le­bi da vaW­re­bi iy­vnen.) krom­ve­lis pu­ri­tan­ma ge­ner­leb­ma
gan­sa­kuT­re­biT mkac­ri Ro­nis­Zie­be­bi ka­To­li­kur ir­lan­dia­Si gaa­ta­res. maT ir­lan­die­lebs mi­we­bi
Ca­moar­Tves da in­gli­sel ja­ris­ka­cebs dau­na­wi­les, Tum­ca sa­bo­lood ir­lan­dia­Si fe­xi ver moi­
ki­des. krom­ve­lis ja­re­bis rep­re­siebs da maT wi­naaR­mdeg brZo­las ir­lan­diis mo­sax­leo­bis me­sa­
me­di See­wi­ra. am mov­le­nam sa­Ta­ve dau­do in­glis- ir­lan­diis mra­val­sau­ku­no­van da­pi­ris­pi­re­bas.
krom­ve­lis gar­Se­mo Se­mok­re­bi­li pu­ri­ta­ne­bi mo­sax­leo­bas mkac­ri we­se­biT cxov­re­bas ai­Zu­leb­
dnen: aik­rZa­la yo­vel­gva­ri sa­na­xao­ba, Teat­re­bi, qu­Cis mu­si­ko­se­bi da sxva ga­sar­To­be­bi. krom­ve­li
aq­tiur sa­ga­reo po­li­ti­ka­sac awar­moeb­da. imi­saT­vis, rom in­gli­si yve­la­ze Zlier saz­Rvao sa­xel­
mwi­fod eq­cia, krom­vel­ma sxva­das­xva sa­xis re­for­ma gaa­ta­ra da ni­der­lan­deb­Tan om­Sic Cae­ba. om­Si
ga­mar­jve­bis Se­de­gad in­gli­si mTel ev­ro­pa­Si wam­yva­ni saz­Rvao qve­ya­na gax­da. 1658 wels oli­ver
krom­ve­li mZi­me avad­myo­fo­bis Se­de­gad gar­daic­va­la. or­wlia­ni qao­sis Sem­deg in­gli­sis bur­Jua­ziam
da Ta­va­daz­nau­ro­bam me­fed Carlz I-is va­Ji, Carlz II akur­Txa im pi­ro­biT, rom is kon­sti­tu­ciur
mo­nar­qias daam­ya­reb­da, anu me­fis xe­li­suf­le­bas par­la­men­ti gau­wev­da kon­trols. imav­drou­lad
Carlz II-m pi­ro­ba da­do, rom re­vo­lu­ciis mo­na­wi­lee­bi­sa da mom­xree­bis dev­nas ar daiw­yeb­da, axal
me­sa­kuT­reebs mi­was ar Ca­moar­Tmev­da da kvlav Zvel Ta­va­daz­nau­ro­bas ar daub­ru­neb­da.
1660 wels in­glis­Si stiuar­te­bis sa­me­fo di­nas­tia aR­dga. Carlz II-m (1660-1685) ga­me­fe­bis­
Ta­na­ve daar­Rvia Se­Tan­xme­ba da re­vo­lu­ciis mo­na­wi­lee­bis sas­ti­ki dev­na daiw­yo. man krom­ve­
li­sa da re­vo­lu­ciis sxva cno­bi­li li­de­re­bis gva­me­bi saf­la­ve­bi­dan amoay­re­vi­na da sa­xal­xod
_94_
sax­rCo­be­la­ze Ca­moa­ki­de­bi­na. in­glis­Si axa­li sa­mo­qa­la­qo da­pi­ris­pi­re­ba mom­wif­da, ro­me­lic
XVII sau­ku­nis 80-ian wleb­Si, Carlz II- is gar­dac­va­le­bi­dan sa­mi wlis Sem­deg, `u­sis­xlo anu sa­
xe­lo­va­ni re­vo­lu­ciiT~ das­rul­da, ro­de­sac par­la­men­tma sa­me­fo tax­tze Car­lzis Svi­liS­vi­li
me­ri da mi­si meuR­le, ho­lan­diis mmar­Tve­li ui­liam ora­ne­li aiy­va­na. Carlz II- is va­Ji, jeims II
(1685-1688 ww.) iZu­le­bu­li gax­da, saf­ran­geT­Si gaq­ceu­li­yo.

53. absolutizmi safrangeTSi

ab­so­lu­tiz­mi anu ab­so­lu­tu­ri mo­nar­qia sa­xel­mwi­fos mmar­Tve­lo­bis for­maa, ro­me­lic da­

sav­leT ev­ro­pis sa­xel­mwi­foeb­Si Sua sau­ku­neeb­sa da axal dros iyo dam­kvid­re­bu­li. mmar­
Tve­lo­bis es for­ma gu­lis­xmobs me­fis, mo­nar­qis mier sa­ka­non­mdeb­lo da aR­mas­ru­le­be­li xe­
li­suf­le­bis srul kon­trols, xe­li­suf­le­bis maq­si­ma­lur cen­tra­li­za­cias, biu­rok­ra­tiu­li
apa­ra­tis far­To qsels, mra­val­ric­xo­van ar­mia­sa da po­li­cias. ab­so­lu­tiz­mma gan­sa­kuT­re­bul
srul­yo­fas miaR­wia XVII-­XVIII ss. saf­ran­geT­Si da ev­ro­pis bevr qve­ya­na­Si (mag., fi­li­pe II _ es­
pa­neT­Si, pet­ re I _ ru­ seT­Si da a. S.). zog­ jer hen­ ri VIII-­
sa da mi­si mem­kvid­
ree­bis droin­ del
in­glis­sac ab­so­lu­tiz­mis xa­nad miiC­ne­ven, Tum­ca ma­Ti Za­lauf­le­ba gar­kveul­wi­lad mainc iz­
Ru­de­bo­da par­la­men­tis mier.
saf­ran­geT­Si ab­so­lu­tiz­mis ay­va­ve­ba lui XIII-­sa da mi­si pir­ve­li mi­nis­tris, kar­di­nal ri­
Se­lies sa­xe­lebs ukav­Sir­de­ba. Tvra­me­ti wlis gan­mav­lo­ba­Si saf­ran­geTs faq­tob­ri­vad ri­Se­lie
mar­Tav­da. pir­ve­li mi­nis­tris Ta­nam­de­bo­bis mi­Re­bis Sem­deg ri­Se­lie aq­tiu­rad Seud­ga fran­gi
pro­tes­tan­te­bis (hu­ge­no­te­bis) Se­viw­roe­bas. me­fis ja­reb­ma ai­Res hu­ge­no­te­bis qa­la­qi la­ro­
Se­li. imav­drou­lad maT sxva ci­xe­si­mag­ree­bi da ga­mag­re­bu­li qa­la­qe­bic Ca­moar­Tves, Tum­ca
da­mar­cxe­bul hu­ge­no­tebs ri­Se­lie lmo­bie­rad moeq­ca da Ta­vi­su­fa­li aR­msa­reb­lo­bis uf­le­ba
Seu­nar­Cu­na. ri­Se­liem mkac­ri zo­me­bi gaa­ta­ra me­fis­gan gan­dgo­mi­li di­de­bu­le­bis wi­naaR­mdeg
da maT pri­vi­le­gie­bi Ca­moar­Tva. amis Se­de­gad me­fis cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­ba ki­dev uf­ro
gaZ­lier­da. ri­Se­liem sa­ga­reo po­li­ti­ka­Sic did war­ma­te­bebs miaR­wia. es­pa­ne­li da ger­ma­ne­li
hab­sbur­ge­bis wi­naaR­mdeg 1618 wli­dan ga­Ca­Re­bul oc­daaT­wlian om­Si 1635 wli­dan saf­ran­ge­Ti
sa­ku­Ta­ri ar­miiT Caer­To. mar­Ta­lia, ri­Se­lie omis das­ru­le­bas ver moes­wro, mag­ram mi­si aq­
tiu­ri sa­ga­reo po­li­ti­kis Se­de­gad, ves­tfa­liis za­viT saf­ran­geT­ma el­za­sis da lo­Ta­rin­giis
te­ri­to­rie­bi mii­Ro. 1642 wlis bo­los gar­daic­va­la ri­Se­lie, daax­loe­biT na­xe­var we­li­wad­Si
ki _ me­fe lui XIII. me­fed 5 wlis uf­lis­wu­li lui XIV akur­Txes, ro­mel­mac 1715 wlam­de ime­
fa. saf­ran­ge­Tis pir­vel mi­nis­trad ita­liu­ri war­mo­So­bis moR­va­we, ju­lio ma­za­ri­ni dai­niS­na,
ro­mel­mac ri­Se­lies daw­ye­bu­li saq­me Rir­seu­lad gaag­rZe­la. 1661 wels kar­di­na­li ma­za­ri­ni
gar­daic­va­la. am droi­saT­vis lui XIV uk­ve 22 wli­sa iyo. qve­ya­na in­te­re­siT elo­da, vis da­niS­
nav­da me­fe Ta­vis pir­vel mi­nis­trad. man ki, yve­la­saT­vis mou­lod­ne­lad, ga­nac­xa­da, rom Ta­vad
gauZ­Rve­bo­da sa­xel­mwi­fo mmar­Tve­lo­bis saq­mes.
fran­gul­ma ab­so­lu­tiz­mma Ta­vis mwver­vals swo­red lui XIV­-is dros miaR­wia. man saf­ran­geT­
Si ab­so­lu­tu­ri mo­nar­qia daam­ya­ra _ me­fe qvey­nis er­Tpi­rov­nu­li mmar­Tve­li gax­da. igi an­ga­riSs
ar uwev­da arc Ta­va­daz­nau­ro­bis da arc mdi­da­ri va­War­-xe­los­ne­bis fe­nis _ bur­Jua­ziis azrs.
mi­si ga­mo­naT­qva­mi _ `saxelmwifo me var!~ _ mka­fiod ga­mo­xa­tavs fran­gu­li ab­so­lu­tiz­mis arss.
lui XIV-m sa­xel­mwi­fos sa­mar­Ta­vad spe­cia­lu­ri sa­me­fo sab­Woe­bi daaar­sa. maT­gan mTa­va­ri iyo
ministrTa sabWo, ro­me­lic sa­ga­reo po­li­ti­kas, sam­xed­ro da sxva, gan­sa­kuT­re­bu­li mniS­vne­lo­
bis, saq­meebs ga­ni­xi­lav­da. gar­da ami­sa, ar­se­bob­da finansTa, savaWro, sasuliero da didi sabWo
(u­ze­nae­si sa­sa­mar­Tlo). lui XIV-m, sa­fi­nan­so re­for­mis gan­sa­xor­cie­leb­lad, fi­nan­sTa sab­Wos
_95_
mmar­Tve­lad da­niS­na Jan kolberi, ro­me­lic ni­Wie­ri da ener­giu­li moR­va­we ga­mod­ga. kol­be­ris
mTa­var eko­no­mi­kur prin­cips proteqcionizmi war­moad­gen­da. am prin­ci­pis mi­xed­viT, sa­xel­mwi­fos
xe­li un­da Seew­yo qvey­nis eko­no­mi­ki­saT­vis da ekon­tro­le­bi­na is, ra­Ta maq­si­ma­lu­rad gaz­rdi­
li­yo erov­nu­li pro­duq­ciis war­moe­ba da ga­sa­Re­ba. kol­ber­ma miaR­wia imas, rom saf­ran­ge­Ti­dan
uf­ro me­ti pro­duq­cia ga­dio­da sa­ga­reo ba­zar­ze, vid­re Se­mo­dio­da, anu eq­spor­tis mo­cu­lo­ba
aWar­beb­da im­por­ti­sas da, Se­sa­ba­mi­sad, qve­ya­na­Si fi­nan­se­bis na­ka­di iz­rde­bo­da. ga­mar­Tu­li eko­
no­mi­ku­ri sis­te­mis wya­lo­biT saf­ran­geT­Si di­di sam­Se­neb­lo, sa­war­moo da kul­tu­ru­li saq­mia­no­ba
mim­di­na­reob­da _ ige­bo­da axa­li gze­bi, xi­de­bi da ar­xe­bi, iz­rde­bo­da sam­xed­ro da sa­vaW­ro flo­
ti. sa­me­fo ka­ri Se­mo­su­li sax­sre­biT did dax­ma­re­bas uwev­da mwer­lebs, mxat­vrebs, mu­si­ko­sebs,
mec­nie­rebs, Teat­ris moR­va­weebs. lui XIV-s gan­sa­kuT­re­biT uy­var­da ba­le­ti. bav­Svo­ba­Si man mo­na­
wi­leo­ba mii­Ro sa­ba­le­to war­mod­ge­na­Si, sa­dac mzis RvTae­bis, apo­lo­nis ro­li Seas­ru­la. swo­red
amis Sem­deg Sear­qves mas `mefe-mze~. lui XIV­-is Taos­no­bi­Ta da mfar­ve­lo­biT daar­sda saf­ran­geT­
Si cek­vis sa­me­fo aka­de­mia. lui XIV­-is dros­ve, Jan kol­be­ris ini­cia­ti­viT, Seiq­mna safrangeTis
mecnierebaTa akademia, sa­dac war­moeb­da kvle­ve­bi mec­nie­re­bis sxva­das­xva dar­gSi.
absolutizmis xanis ekonomikuri ideebi. merkantilizmi _ mer­kan­ti­lis­te­bis az­riT, Tu war­moe­
bu­li pro­duq­cia mxo­lod sa­ku­Tar qve­ya­na­Si iyi­de­ba, ma­Sin fu­li xe­li­dan xel­Si ga­da­dis da mi­si
rao­de­no­ba ar ma­tu­lobs, xo­lo Tu pro­duq­cia saz­Rvar­ga­reT ga­dis, qve­ya­na­Si fu­lis rao­de­no­ba
iz­rde­ba. Se­sa­ba­mi­sad, qvey­nis gam­did­re­bi­saT­vis, au­ci­le­be­lia, rac SeiZ­le­ba me­ti pro­duq­ti gai­yi­
dos saz­Rvar­ga­reT, ga­re­dan ki nak­le­bi pro­duq­ti Se­mo­vi­des. aq­tiu­ri sa­vaW­ro ba­lan­sis mi­sa­Re­bad
mer­kan­ti­lis­tebs sa­Wi­rod miaC­ndaT sa­xel­mwi­fos mier vaW­ro­bis mTlia­nad sa­ku­Tar xel­Si aRe­ba.
isi­ni moiT­xov­dnen, rom mmar­Tve­li wree­bi Ca­reu­liy­vnen qvey­nis eko­no­mi­ka­Si da daec­vaT erov­nu­
li pro­duq­cia mi­si war­moe­bis wa­xa­li­se­bis gziT. am sis­te­mas, ro­gorc aRi­niS­na, proteqcionizmi
ewo­de­ba. ma­ga­li­Tad, in­gli­sis de­do­fal­ma eli­sa­bed­ma daa­we­sa kvi­ra­Si ori `Tev­zis dRe~, ro­ca
xor­cis ga­yid­va ik­rZa­le­bo­da. ro­gorc we­si, am dReeb­Si Tev­zze moT­xov­na ma­tu­lob­da. uf­ro me­
tic, de­do­fal­ma in­gli­sur Sal­ze moT­xov­ni­le­bis ga­saz­rde­lad brZa­na, rom gar­dac­vli­le­bi mxo­
lod Sa­lis tan­sac­mliT daek­rZa­laT. kol­be­ri swo­red mer­kan­ti­liz­mis prin­ci­pe­biT moq­me­deb­da
da mis­ma eko­no­mi­kur­ma po­li­ti­kam saf­ran­ge­Ti im­droin­del msof­lio­Si er­T-erT yve­la­ze mdi­dar
sa­xel­mwi­fod aq­cia. kol­ber­ma, me­fes­Tan Se­Tan­xme­biT da sa­me­fo xa­zi­nis gaz­rdis miz­niT, mra­va­li
re­for­ma gaa­ta­ra _ daaa­we­sa ma­Ra­li sa­ba­Jo ta­ri­fe­bi uc­xour sa­qo­nel­ze, gaauq­ma Si­da sa­ba­Joe­bi,
ak­rZa­la ned­leu­lis ga­ta­na, fran­gu­li ko­lo­nia­liz­mis ga­sam­ya­reb­lad daa­fuZ­na araer­Ti sa­vaW­ro
kom­pa­nia, rom­leb­sac ko­lo­nie­bi­dan saf­ran­geT­Si di­di rao­de­no­bis pro­duq­cia Se­moh­qon­daT da,
imav­drou­lad, saf­ran­geT­Si war­moe­bu­li sa­qo­ne­li ko­lo­nieb­Si gah­qon­daT.

54. osmaleTis gaZliereba. sefianTa iranis Camoyalibeba.

osmaleTis gaZliereba
os­ma­le­Ti gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da XVI s-Si suleiman I kanonmdeblis/ brwyinvalis (1520-
1566 ww.) mmar­Tve­lo­bi­sas. swo­red mis dros daiw­yo os­ma­le­Tis im­pe­riis ga­far­Toe­ba ev­ro­pis­ken.
1521 wels su­lei­man­ma un­gre­Tis sa­me­fos er­T-er­Ti um­niS­vne­lo­va­ne­si ci­xe-­qa­la­qi bel­gra­di
ai­Ro. amiT man xel­Si Caig­do sa­mo­mav­lo omis sa­war­moeb­lad da­say­rde­ni pun­qti. Sem­deg wels os­
ma­leb­ma ai­Res kun­Zu­li ro­do­si, ro­me­lic ase­ve mniS­vne­lo­va­ni sa­vaW­ro-­stat­re­giu­li pun­qti iyo.
1526 wels mniS­vne­lo­va­ni brZo­la gai­mar­Ta su­lei­ma­nis ar­mia­sa da un­greT­-Ce­xe­Tis gaer­Tia­ne­bul
jars So­ris un­greT­Si q. mohaCTan. am brZo­la­Si os­ma­leb­ma ad­vi­lad gai­mar­jves da ma­le mTe­li
un­gre­Ti daip­yres, dai­ka­ves de­da­qa­la­qi budac. su­lei­mans cen­tra­lu­ri ev­ro­pi­sa­ken mi­ma­va­li gza
gaex­sna. 1529 wels os­ma­le­bi ev­ro­pis Sua­gul­Si SeiW­rnen da alya Se­moar­tyes venas, mag­ram mis aRe­
_96_
ba­Si did­Tov­lo­bam Seu­Sa­la xe­li. av­stria­sa da os­ma­leTs So­ris dai­do sa­za­vo xel­Sek­ru­le­ba,
rom­lis Ta­nax­ma­dac, av­striam un­gre­Tis da­sav­le­Ti da Crdi­lo-­da­sav­le­Ti na­wi­le­bi Sei­nar­Cu­na,
sa­nac­vlod ki os­ma­le­Tis sa­sar­geb­lod yo­vel­wliu­ri xar­kis ga­dax­da dae­kis­ra.
aR­mo­sav­leT da cen­tra­lur ev­ro­pa­Si war­moe­bu­li sam­xed­ro kam­pa­nie­bis pa­ra­le­lu­rad su­lei­
man­ma dip­lo­ma­tiu­ri ur­Tier­To­be­bi daam­ya­ra saf­ran­ge­Tis me­fe fran­sua I-Tan. 1536 wels am or
qve­ya­nas So­ris ga­for­mda xel­Sek­ru­le­ba `mSvi­do­bis, me­gob­ro­bi­sa da vaW­ro­bis Se­sa­xeb~. xel­Sek­ru­
le­bis Ta­nax­mad am ori sa­xel­mwi­fos mo­qa­la­qeebs er­Tma­neT­Tan mi­mos­vli­sa da vaW­ro­bis uf­le­ba
mie­caT. os­ma­le­Ti­sa da saf­ran­ge­Tis mo­kav­Si­reo­ba es­pa­ne­Ti­sa da av­striis wi­naaR­mdeg iyo mi­mar­Tu­
li. os­ma­leTs ev­ro­pa­Si mo­kav­Si­ris yo­la xels aZ­lev­da, xo­lo hab­sbur­ge­bis­gan Se­viw­roe­bul saf­
ran­geTs os­ma­leT­Tan ga­for­me­bu­li alian­si amo­sun­Tqvis sa­Sua­le­bas mis­cem­da. gar­da ami­sa, saf­
ran­ge­Ti iq­ne­bo­da er­Ta­der­Ti ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­fo, ro­me­lic os­ma­leT­Tan vaW­ro­bas moa­xer­xeb­da.
su­lei­man I brZo­lebs awar­moeb­da aR­mo­sav­le­Tis mi­mar­Tu­le­bi­Tac. re­gion­Si Tur­qe­bis ga­ba­to­
ne­bas Ta­vi­dan­ve mtru­lad Sex­vda ax­lo aR­mo­sav­le­Tis meo­re di­di sa­xel­mwi­fo _ sefianTa irani.

sefianTa iranis Camoyalibeba

XIV sau­ku­nis da­saw­yis­Si iran­Si se­fe­vies (sefianTa) or­de­ni Ca­mo­ya­lib­da, rom­lis da­maar­
se­be­li iyo se­fi ad­-di­ni. XV sau­ku­ni­dan am or­de­nis mim­dev­reb­ma po­li­ti­ku­ri pre­ten­zie­bi
wa­moa­ye­nes da TeTrbatknianTa Sa­hebs dau­pi­ris­pir­dnen. (TeT­rbtak­nia­ne­bi Tur­qma­nu­li to­me­
bi iy­vnen, ro­mel­Ta dro­Sa­ze TeT­ri cxva­ri iyo ga­mo­sa­xu­li. maT dap­yro­bi­li hqon­daT ira­ni,
era­yi da azer­bai­ja­nis te­ri­to­rie­bi). se­fian­Ta Zi­ri­Tad sam­xed­ro Za­las mci­re da Sua aziis 7
Tur­qma­nu­li to­mi war­moad­gen­da, rom­le­bic wi­Tel Tav­sa­bu­ra­vebs ata­reb­dnen, ris ga­moc maT
yizilbaSebs (wi­Tel­Ta­via­nebs) uwo­deb­dnen. se­fia­neb­ma yi­zil­ba­Seb­ze day­rdno­biT daa­mar­cxes
TeT­rbat­knia­ni Tur­qma­ne­bi. XVI sau­ku­nis da­saw­yis­Si se­fia­neb­ma ira­nis dap­yro­ba moa­xer­xes da
axal sa­xel­mwi­fos Cau­ya­res sa­fuZ­ve­li, rom­lis pir­ve­li Sa­hi gax­da ismail I (1502-1524), man
ira­nis sa­xel­mwi­fo re­li­giad Siiz­mi ga­moac­xa­da.

iran-osmaleTis pirveli dapirispireba

ax­lo aR­mo­sav­leT­Si ori mZlav­ri sa­xel­mwi­fos po­li­ti­ku­ri in­te­re­se­bi dau­pi­ris­pir­da
er­Tma­neTs. maT So­ris pir­ve­li omi Ses­ve­ne­be­biT 40 wlis gan­mav­lo­ba­Si (1514-1555 ww.) grZel­de­
bo­da. iran­-os­ma­le­Tis omis gan­mav­lo­ba­Si ira­nis Sahi Tamazi 1541-1554 wleb­Si oT­xjer Se­moe­
sia sa­qar­Tve­los da sas­ti­kad aaox­ra Tbi­li­si, go­ri, var­Zia, ja­va­xe­Ti­sa da qar­Tlis sof­le­bi.
imav­drou­lad os­ma­leb­ma sa­qar­Tve­lo­sa da som­xe­Tis da­sav­leT na­wi­li mii­ta­ces. sa­bo­lood
da­pi­ris­pi­re­ba 1555 wlis q. amasiaSi (su­lei­man­sa da Sah­-Ta­mazs So­ris) da­de­bu­li za­viT das­
rul­da. za­vis pi­ro­be­bis Ta­nax­mad Tur­qeT­ma da iran­ma sam­xreT kav­ka­sia Sem­deg­nai­rad gai­na­wi­
les: Tur­qeTs er­go ime­re­Tis sa­me­fo sa­meg­re­lo-­gu­riis sam­Tav­roe­biT da sam­cxe-­saa­Ta­ba­gos
da­sav­le­Ti na­wi­li; ag­reT­ve, som­xe­Tis da­sav­le­Ti na­wi­li; irans Sex­vda qar­Tli­sa da ka­xe­Tis sa­
me­foe­bi, sam­cxe-­saa­Ta­ba­gos aR­mo­sav­le­Ti na­wi­li (mtkvris au­zi), mTe­li azer­bai­ja­ni da som­xe­
Tis aR­mo­sav­le­Ti na­wi­li. ama­siis zavs sa­qar­Tve­lo­saT­vis uaR­re­sad uar­yo­fi­Ti Se­de­gi hqon­da.
sa­qar­Tve­los gaer­Tia­ne­bis ne­bis­mie­ri mcde­lo­ba sa­fuZ­vel­Si­ve aR­moC­nda Cak­lu­li. ira­ni ar
dauS­veb­da os­ma­le­Tis kuT­vni­li te­ri­to­riis _ da­sav­leT sa­qar­Tve­los Ca­re­vas aR­mo­sav­leT sa­
qar­Tve­los Si­naur saq­meeb­Si, rad­gan amas ira­nis sa­Si­nao saq­meeb­Si os­ma­le­Tis Ca­re­vad miiC­nev­
da. os­ma­le­Tic ar dauS­veb­da da­sav­leT sa­qar­Tve­los Seer­Te­bas aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­los­Tan,
rad­gan es uka­nas­kne­li ira­nis xel­de­bu­li qve­ya­na iyo da es os­ma­le­Tis Si­naur saq­meeb­Si ira­nis
Ca­re­vad CaiT­vle­bo­da. amas­Ta­na­ve, vid­re os­ma­le­Ti da ira­ni za­vis pi­ro­bebs icav­dnen, da­mou­
ki­deb­lo­bi­saT­vis meb­rZol qar­Tul sa­me­foebs am mo­qiS­pe sa­xel­mwi­foe­bis dax­ma­re­bis ime­di ar
un­da hqo­no­daT. isi­ni mTlia­nad sa­ku­Tar sust Za­leb­ze da­mo­ki­de­bu­li rCe­bod­nen.
_97_
55. saqarTvelo XVI-XVII saukuneebSi. brZola osmaleTisa da
sefianTa iranis winaaRmdeg

ama­siis za­vis pi­ro­be­bi ar cno qar­Tlis me­fe luarsab I-ma da yi­zil­ba­Se­bis wi­naaR­mdeg
brZo­la gaag­rZe­la. 1556 wels qar­TlSi ira­ne­le­bi Se­moiW­rnen. brZo­la so­fel garisTan mox­da.
qar­Tve­lebs axal­gaz­rda uf­lis­wu­li si­mon I sar­dlob­da.­Mman mte­ri ukuaq­cia, mag­ram ira­nel­
Ta er­Ti raz­mi swo­red iq aR­moC­nda, sa­dac luar­sab I da mi­si Tan­mxle­bi pi­re­bi id­gnen. xan­Si
Se­su­li me­fe ira­ne­lebs ek­ve­Ta, mag­ram brZo­li­sas cxe­ni waeq­ca. yi­zil­ba­Seb­ma luar­sab I sa­sik­
vdi­lod daW­res, igi brZo­lis vel­ze­ve gar­daic­va­la. luar­sab I sik­vdi­lis Sem­deg tax­ti dai­ka­va
mis­ma vaJ­ma simon I (1556-1569; 1578-1600), ro­mel­mac ma­mis po­li­ti­ka ga­nag­rZo.
si­mon I-­ma ram­den­jer­me sca­da, Tbi­li­si yi­zil­baS­Ta xe­li­dan ga­moeg­li­ja, mag­ram uSe­de­god.
1562 w. me­fes uRa­la­ta Zmam, da­viT­ma da zo­gierT Ta­vad­Tan er­Tad Sahs eax­la. Sah­-Ta­maz­ma da­
vi­Ti di­di pa­ti­viT mii­Ro, igi gaa­mus­li­mes, dauT-xani uwo­des da qve­mo qar­Tli ubo­Zes. si­mo­ni
ar epue­bo­da ira­ne­lebs, mag­ram 1569 w. farcxisis brZo­la­Si si­mon I daat­yve­ves. Sah­ma si­mons
is­la­mis mi­Re­ba mos­Txo­va. me­fem ua­ri ga­nac­xa­da da igi ala­mu­Tis ci­xe­Si ga­mo­ke­tes. 1569-1578
wleb­Si qar­Tlis me­fed dauT­-xa­ni iT­vle­bo­da, Tum­ca mi­si Za­lauf­le­ba mxo­lod Tbi­lis­sa da
qve­mo qar­Tlze vrcel­de­bo­da. mo­sax­leo­ba mas mxars ar uWer­da. XVI sa­ku­nis 70-ian wleb­Si iran­
Si daiw­yo brZo­la Sa­his tax­ti­saT­vis. es ga­re­moe­ba Tur­q-os­ma­lebs mTel kav­ka­sia­ze Ta­vian­Ti
gav­le­nis gav­rce­le­bis Se­sa­niS­nav Se­saZ­leb­lo­bas aZ­lev­da. ma­Tac ar daa­yov­nes da 1578 wels
ira­nis wi­naaR­mdeg omi ga­naax­les.

iran-osmaleTis II omi (1578-1590 ww.) da saqarTvelo

sul­Tan­ma sar­dlad mustafa lala-faSa da­niS­na. 1578 wels Tur­q-os­ma­leb­ma mTlia­nad
daip­yres sam­cxe-­saa­Ta­ba­go da Cil­di­ris tbas­Tan sas­ti­kad daa­mar­cxes ira­ne­le­bi. mus­ta­fa la­
la-­fa­Sam ma­le Tbi­li­sic ai­Ro. ka­xe­Tis me­fem, aleq­san­dre II-m (1574-1605 ww.) os­ma­leb­Tan mo­ri­
ge­ba am­jo­bi­na. so­fel sar­Ti­Wa­las­Tan os­mal­Ta sar­dals mie­ge­ba, sa­Cuq­re­bi miar­Tva, mor­Ci­le­ba
ga­mouc­xa­da da ka­xe­Ti aox­re­bi­sa­gan ix­sna.
1579 wels sa­qar­Tve­los dap­yro­bil te­ri­to­ria­ze sul­Tan­ma Seq­mna os­ma­lu­ri ad­mi­nis­tra­
ciu­li er­Teu­li _ gurjistanis vilaieTi. amis Sem­deg os­ma­leb­ma mar­Tlma­di­de­be­li mo­sax­
leo­bis Se­viw­roe­ba daiw­yes. 1595 wels aR­we­res vi­laie­Tis mo­sax­leo­ba, Se­moi­Res os­ma­lu­ri
mi­wis­mflo­be­lo­bis we­si da ise­Ti ka­no­ne­bi, rom eko­no­mi­ku­rad uf­ro xel­say­re­li gam­xda­ri­yo
is­la­mis mi­Re­ba. XVII s.-is da­saw­yi­si­dan sul­Tan­ma sam­cxe-­saa­Ta­ba­go da­nar­Cen sa­qar­Tve­los Ca­
moa­So­ra da aq axalcixis safaSo Seq­mna.
os­ma­le­Tis war­ma­te­be­biT SeS­fo­Te­bu­li ira­nis Sa­hi xu­da­ben­de iZu­le­bu­li gax­da, si­mon I gae­
Ta­vi­suf­le­bi­na. qar­TlSi Ca­mo­su­li si­mon me­fe sa­Ta­ve­Si Caud­ga os­mal­Ta wi­naaR­mdeg brZo­las.
amis miu­xe­da­vad sam­xreT kav­ka­siis mniS­vne­lo­va­ni te­ri­to­ria os­ma­le­Tis gav­le­nas daeq­vem­de­ba­ra.
1590 wels ira­ni iZu­le­bu­li gax­da, os­ma­leT­Tan za­vi dae­do da mTel kav­ka­sia­ze eT­qva ua­ri.
1598 wels si­mon I-­ma os­ma­leT­Tan omi ga­naax­la da um­niS­vne­lo­va­ne­si go­ris ci­xe waar­Tva.
1600 wels far­cxis­Tan brZo­la­Si os­ma­leb­ma moa­xer­xes si­mon me­fis dat­yve­ve­ba. igi stam­bols
gag­zav­nes da ie­di­yu­les ci­xe­Si ga­mo­ke­tes. qar­Tlis me­fe pa­tim­ro­ba­Si gar­daic­va­la 1611 wels.

iran-osmaleTis III omi. Sah-abasi da saqarTvelo

se­fian­Ta iran­Si Sah­-a­bas I-is (1587-1629 ww.) ga­me­fe­bis Sem­deg vi­Ta­re­ba sru­le­biT Seic­va­la.
axal­ma Sah­ma ga­nam­tki­ca cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­ba, ga­na­xor­cie­la mniS­vne­lo­va­ni re­for­me­bi,
Seq­mna axa­li sam­xed­ro raz­me­bi (me­To­fe­Ta da me­zar­baz­ne­Ta na­wi­le­bi), Ca­moa­ya­li­ba da­qi­ra­ve­
bul meo­mar­Ta (e. w. yu­lis) ja­ri. Sah­-a­ba­sis dros iran­Si mniS­vne­lov­nad gai­zar­da kav­ka­siel­Ta
_98_
gav­le­na. yu­lis jar­Si Zi­ri­Ta­dad qar­Tve­le­bi, som­xe­bi, Cer­qe­ze­bi msa­xu­rob­dnen. Sa­his kar­ze
qar­Tu­li war­mo­So­bis araer­Ti cno­bi­li sar­da­li moR­va­weob­da (mag., qar­Tve­li ala­ver­di-­xan
un­di­la­Ze). Sah­-a­ba­sis re­for­meb­ma mniS­vne­lov­nad ga­zar­da ira­nis sam­xed­ro siZ­lie­re. se­fia­neb­
ma kav­ka­sia­Si da­kar­gu­li uf­le­be­bis aR­dge­na ga­daw­yvi­tes da 1603 wels os­ma­leTs omi ga­mouc­
xa­des, ro­me­lic mci­reo­de­ni Ses­ve­ne­be­biT TiT­qmis 35 we­li­wads gag­rZel­da. Sah­-a­bas­ma erev­nis
ci­xe ai­Ro. mas mxa­ri dau­Wi­res ka­xe­Ti­sa da qar­Tlis me­feeb­ma. 1605 wels ira­ne­leb­ma ur­miis
tbas­Tan sas­ti­kad daa­mar­cxes os­mal­Ta ar­mia. os­ma­le­Ti iZu­le­bu­li gax­da, aR­mo­sav­leT kav­
ka­sia­Si ira­nis ba­to­no­ba ec­no. 1612 wlis zaviT, iran­-os­ma­leT­ma ki­dev er­Txel gai­yo kav­ka­sia.
maT Zi­ri­Ta­dad ama­siis za­vis pi­ro­be­bi mii­Res, mxo­lod er­Ti Ses­wo­re­biT _ sam­cxe-­saa­Ta­ba­go
mTlia­nad os­ma­le­Tis xel­Si ga­da­vi­da.
os­ma­leT­Tan da­za­ve­bam Sah­-a­bass xe­le­bi gaux­sna qar­Tli­sa da ka­xe­Tis sa­kiT­xis mo­sag­va­
reb­lad. 1614-1617 wleb­Si Sah­-a­bas­ma 4 di­di laS­qro­ba moaw­yo qar­Tl-ka­xe­Tis wi­naaR­mdeg. ira­
ne­leb­ma mxo­lod 1614 wels ka­xe­Ti­dan 200 aTa­si ka­ci ga­daa­sax­les ira­nis xriok re­gion­Si _
fereidanSi. Se­mo­se­ve­bis Se­de­gad mo­sax­leo­bis­gan da­ca­rie­le­bul iv­ri­sa da alaz­nis na­yo­fier
ve­leb­ze Tur­qma­ne­bis Ca­mo­sax­le­ba daiw­yo. am laS­qro­be­bis miu­xe­da­vad, Sah­-a­bas­ma ver moa­xer­xa
aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­los da­mor­Ci­le­ba. qar­Tve­le­bi med­gar wi­naaR­mde­go­bas uwev­dnen mters.
1625 wels giorgi saakaZis an­tii­ra­nu­li ajan­ye­bis Se­de­gad mo­xer­xda qar­Tl-ka­xe­Tis ga­Ta­vi­suf­
le­ba da gaer­Tia­ne­ba Tei­mu­raz I-is me­fo­biT. Tum­ca iran­ma mainc miaR­wia sa­wa­dels ga­mah­ma­
dia­ne­bu­li qar­Tve­le­bis xe­liT. 1632 wels Sah­ma qar­Tlis mmar­Tve­lad (`vali~) dauT­xa­nis va­Ji
rostomi das­va. am droi­dan mo­yo­le­bu­li 1745 wlam­de qar­TlSi mxo­lod ga­mah­ma­dia­ne­bu­li
bag­ra­tio­ne­bi is­xdnen. 1648 wels iran­ma ima­ve mdgo­ma­reo­ba­Si Caag­do ka­xe­Tic. faq­tob­ri­vad aR­
mo­sav­leT sa­qar­Tve­los sa­me­foeb­ma su­ve­re­ni­te­ti da­kar­ges da ira­nul sa­xa­noe­bad ga­daiq­cnen.
1612 wlis za­vis pi­ro­be­bi ki­dev er­Txel daa­das­tu­ra 1639 wlis zohabis zav­ma. sa­qar­Tve­los
gax­le­Ca ori im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si sa­mi sau­ku­nis man­Zil­ze qvey­nis gan­vi­Ta­re­bis Se­ma­fer­xe­
be­li mov­le­na iyo, rac sa­qar­Tve­los gaer­Tia­ne­bis mTa­var xel­Sem­Slel faq­tors war­moad­gen­da.

lepantos brZola. osmaleTi XVII saukunis 80-90-ian wlebSi

lepantos brZola
1570 wels os­ma­leb­ma ve­ne­cie­le­bis kon­tro­li­re­ba­di kun­Zu­li kvip­ro­si dai­ka­ves da iq Ta­
vi­si mmar­Tve­lo­ba Ca­moa­ya­li­bes. kvip­ro­si­dan os­ma­le­bi re­gu­la­ru­lad es­xmod­nen Tavs xmel­
Ta­Suaz­Rvis­pi­ra ita­liur da es­pa­nur qa­la­qebs. sam­xreT ev­ro­pa se­rio­zu­li saf­rTxis wi­na­Se
aR­moC­nda. 3 Tvis Sem­deg ro­mis pa­pis ol­qis, ve­ne­cii­sa da es­pa­ne­Tis saz­Rvao Za­le­bi kvip­ro­
sis­ken daiZ­rnen. ma­Ti da os­ma­le­bis ge­me­bi er­Tma­ne­Tis pi­ris­pir gan­lag­dnen dRe­van­de­li sa­
ber­Zne­Tis sa­na­pi­roeb­Tan ax­los. lepantos brZola er­T-er­Ti yve­la­ze di­di saz­Rvao da­pi­ris­
pi­re­baa msof­lio is­to­ria­Si. ev­ro­pel mo­kav­Si­re­Ta flot­Si 207 ga­le­ra da 6 ga­lea­si (di­di
zo­mis ga­le­ra, ro­mel­zec qve­me­xe­bi iyo gan­la­ge­bu­li da pir­ve­lad swo­red am brZo­la­Si iq­na
ga­mo­ye­ne­bu­li) Se­dio­da, xo­lo os­mal­Ta flo­ti 210 ga­le­ras da 66 ga­liots (Se­da­re­biT mci­re
ga­le­ras) iT­vli­da.
brZo­la­Si ev­ro­pe­leb­ma gai­mar­jves. es iyo os­mal­Ta pir­ve­li di­di mar­cxi ev­ro­pa­Si _ daiw­
yo os­ma­le­Tis im­pe­riis Se­Ce­re­bis pe­rio­di. miu­xe­da­vad am di­di mar­cxi­sa, os­ma­leb­ma moa­xer­xes
sam­xed­ro flo­tis aR­dge­na da kvip­ro­si mainc Sei­nar­Cu­nes. le­pan­tos brZo­li­dan mo­yo­le­bu­li
TiT­qmis er­Ti sau­ku­nis gan­mav­lo­ba­Si os­ma­le­bi kvlav ag­rZe­leb­dnen Se­te­vas ev­ro­pis qvey­neb­ze.
brZo­le­bi Zi­ri­Ta­dad av­strias­Tan, po­lo­neT­Tan da ve­ne­cias­Tan mim­di­na­reob­da, mag­ram uSe­de­
god _ os­ma­le­Ti axa­li te­ri­to­rie­bis miT­vi­se­bas ve­Rar axer­xeb­da.

_99_
 venis meore alya. `saRvTo liga~.
os­ma­le­Ti­sa da ev­ro­pis da­pi­ris­pi­re­ba­Si er­T-er­Ti mTa­va­ri mov­le­na iyo ve­nis meo­re al­ya.
os­ma­le­Tis­Tvis ve­nis aRe­bas da ga­kon­tro­le­bas udi­de­si mniS­vne­lo­ba hqon­da ev­ro­pa­Si po­zi­
cie­bis gam­ya­re­bi­saT­vis, ev­ro­pe­lebs ki ve­nis da­kar­gva did saf­rTxes uq­mni­da _ ve­na­Si ga­mag­
re­bu­li Tur­qe­bi ad­vi­lad SeZ­leb­dnen ev­ro­pis aneq­sias. 1683 wels os­ma­leb­ma axa­li kam­pa­nia
wa­moiw­yes da di­di ve­zi­ris ya­ra mus­ta­fas sar­dlo­biT 100-a­Ta­sia­ni ar­miiT ve­nas Se­moar­tyes
al­ya. or­Tvia­ni al­yis Sem­deg qa­la­qis re­sur­se­bi amoi­wu­ra, ve­na ma­sob­riv­ma Sim­Sil­ma moic­va.
swo­red am drois­Tvis ve­nas miuax­lov­dnen po­lo­ne­Ti­sa da ger­ma­nu­li sam­Tav­roe­bis gaer­Tia­ne­
bu­li ja­re­bi po­lo­ne­Tis me­fis ian sobeskis me­Tau­ro­biT. brZo­la sa­bo­lood ev­ro­pe­li mo­kav­
Si­ree­bis ga­mar­jve­biT da­sa­rul­da. os­mal­Ta im­pe­riis Seq­mni­dan mo­yo­le­bu­li Tur­qebs ara­so­des
ga­nuc­diaT ise­Ti sas­ti­ki mar­cxi, ro­go­ric 1683 wels ve­nas­Tan ga­mar­Tul brZo­la­Si. am pe­rio­
di­dan mo­yo­le­bu­li os­ma­leT­ma Tan­da­Tan da­kar­ga Ta­vi­si te­ri­to­rie­bi ev­ro­pa­Si da nel­ne­la
daq­vei­Te­bis gzas daad­ga.
1684 wels ro­mis pa­pis ini­cia­ti­viT Ca­mo­ya­lib­da an­tios­ma­lu­ri koa­li­cia `saRvTo liga~,
ro­mel­Sic av­stria, ve­ne­cia da po­lo­ne­Ti Se­vid­nen. ma­le maT ru­se­Tic dae­ma­ta. `saR­vTo li­gis~
wev­rma sa­xel­mwi­foeb­ma yve­la mxri­dan Seu­ties os­ma­leTs da mis mier ev­ro­pa­Si mi­ta­ce­bu­li te­
ri­to­rie­bis dab­ru­ne­ba daiw­yes.

56. moskovis samTavros Camoyalibeba

XIV sau­ku­nis bo­los da XV sau­ku­nis da­saw­yis­Si Te­mur­len­gis ga­ma­nad­gu­re­be­li Se­mo­se­ve­bis

Se­de­gad oq­ros ur­dom da­sus­te­ba daiw­yo. oq­ros ur­dos da­sus­te­bis pa­ra­le­lu­rad Zlier­de­bo­
da ru­su­li sam­Tav­roe­bi, gan­sa­kuT­re­biT ki mos­ko­vis sam­Tav­ro, ro­me­lic sa­Ta­ve­Si Caud­ga sxva
sam­Tav­roebs mon­Ro­le­bis wi­naaR­mdeg brZo­la­Si.
1462 wels mos­ko­vis sam­Tav­ros tax­tze iva­ne III avi­da. man mon­Ro­li dam­pyrob­le­bis wi­naaR­
mdeg brZo­la daiw­yo da sa­bo­lood 1480 wels isi­ni qvey­ni­dan gan­dev­na, xar­kis ga­dax­dac Seuw­
yvi­ta; iva­nem Ta­vi `mTe­li ru­se­Tis mmar­Tve­lad~ ga­moac­xa­da. daiw­yo ru­se­Tis sa­me­fos gaer­Tia­
ne­bi­sa da cen­tra­li­ze­bu­li sa­xel­mwi­fos Ca­mo­ya­li­be­bis xan­grZli­vi pro­ce­si.

ivane IV mrisxane (1547-1584 ww.)

1547 wels mos­ko­vis mTa­var­ma iva­ne IV-m me­fis wo­de­ba mii­Ro. es ti­tu­li (rus. _ `car~) ro­
mis da bi­zan­tiis im­pe­ra­tor­Ta (kei­sar­Ta, ce­zar­Ta) ti­tu­lis ru­sul ver­sias war­moad­gens. amiT
ru­se­Tis me­fe pre­ten­zias ac­xa­deb­da bi­zan­tiis im­pe­riis ad­gil­ze qris­tia­nul sam­ya­ro­Si.
iva­ne IV Zlie­ri mmar­Tve­li ga­mod­ga. me­fo­bis pir­ve­li­ve wleb­Si man er­Tgu­li da sai­me­do
xal­xi Se­moik­ri­ba da re­for­me­bis ga­ta­re­bas Seud­ga. pir­vel rig­Si man ur­Ci feo­da­le­bis Se­
viw­roe­ba da alag­mva daiwyo. me­fem ga­mos­ca axa­li sa­mar­Tlis wig­ni, rom­lis mi­xed­vi­Tac yve­
la mniS­vne­lo­va­ni saq­me sa­me­fo sa­sa­mar­Tlo­Si ixi­le­bo­da. Seiq­mna ad­gi­lob­ri­vi TviT­mmar­Tve­
lo­be­bi, sa­dac qa­la­qe­bis mdi­dar vaW­rebs da xe­los­nebs ir­Cev­dnen. iva­ne IV­-is dros Ca­mo­ya­
lib­da me­To­fe­Ta mud­mi­vi ja­ri (`strel­ce­bi~). mi­si er­T-er­Ti um­niS­vne­lo­va­ne­si re­for­ma iyo
`opriCninebis~ in­sti­tu­tis Ca­mo­ya­li­be­ba. am re­for­miT man sa­xel­mwi­fos mi­we­bis di­di na­wi­li
sa­me­fo mmar­Tve­lo­ba­Si ga­dai­ta­na da am te­ri­to­riebs op­riC­ni­ne­bi uwo­da, iq mcxov­reb di­de­bu­
lebs _ boia­rebs mi­we­bi Ca­moar­Tva da me­fis san­do pi­rebs _ opriCnikebs ga­das­ca. op­riC­ni­ke­bi
usaz­Rvro Za­lauf­le­biT sar­geb­lob­dnen, isi­ni sas­ti­kad us­wor­de­bod­nen me­fis mo­wi­naaR­mde­
_100_
geebs. mo­sax­leo­ba mud­mi­vad SiS­Si cxov­rob­da. mkac­ri da sas­ti­ki sa­Si­nao po­li­ti­kis ga­mo xal­
xma iva­ne IV-s `mris­xa­ne~ uwo­da. mi­si me­fo­bis dros ne­bis­mie­ri ra­mis Tqma sa­Si­Si iyo; sa­me­fo
ka­ris mo­xe­le zed­me­tad mxia­ru­li an mo­Ru­Su­li sa­xis an zed­me­tad Cu­mi an
xma­ma­Ra­li la­pa­ra­kis ga­moc ki SeiZ­le­bo­da sik­vdi­liT das­ji­li­yo. iva­ne mris­xa­ne sas­ti­kad
us­wor­de­bo­da yve­la fe­nis ada­mians _ ub­ra­lo xalxs Tu di­de­bu­lebs.
iva­ne IV­-is dros gag­rZel­da ru­se­Tis saz­Rvre­bis ga­far­Toe­ba. XVI sau­ku­nis 50-ian wleb­Si
man yazanisa da astraxanis sa­xa­noe­bi daip­yro da amiT gza gaex­sna aR­mo­sav­le­TiT cim­bi­ris sa­
xa­noe­bi­sa­ken. am ori pro­vin­ciis dap­yro­biT iva­ne IV-m kon­tro­li daa­we­sa md. vol­gis sa­vaW­ro
ar­te­ria­ze, rom­lis meS­veo­bi­Tac ru­se­Ti kas­piis zRva­ze ga­vi­da. iva­ne IV­-is dap­yro­be­bis Sem­deg
etaps cim­bi­ris sa­xa­nos dap­yro­ba war­moad­gen­da. cim­bi­ris dap­yro­ba Zvi­rad Ri­re­bu­li bew­veu­
liT vaW­ro­bis xel­Si Ca­sag­de­bad iyo mniS­vne­lo­va­ni. ami­saT­vis iva­nem rus vaW­rebs cim­bir­Si
ci­xe­si­mag­ree­bi aa­Se­ne­bi­na da po­zi­cie­bi gaam­ya­re­bi­na. cim­bir­Si mo­vaW­re ru­seb­ma vol­gis­pi­rel
ka­zak­Ta raz­me­bis dax­ma­re­biT cim­bi­ris sa­xa­nos dap­yro­ba moa­xer­xes. cim­bi­ri­saT­vis war­moe­bul
brZo­leb­Si ka­za­kebs di­di sam­xed­ro up­ra­te­so­ba hqon­daT _ isi­ni cec­xlsas­ro­li ia­ra­RiT iy­
vnen Seia­ra­Re­bu­li, cim­bi­re­li TaT­re­bi ki mxo­lod mSvil­d-is­re­biT da Su­be­biT da maT sa­Ta­na­
do wi­naaR­mde­go­bas ver uwev­dnen. xan­grZli­vi brZo­le­bis Sem­deg ru­seT­ma sa­bo­lood moa­xer­xa
da­sav­leT cim­bi­ris da­mor­Ci­le­ba. iva­ne IV brZo­lebs awar­moeb­da yirimis saxanos wi­naaR­mde­gac.
50-ian wleb­Si man da­laS­qra yi­ri­mis sa­xa­no, mag­ram da­mor­Ci­le­ba ver SeZ­lo. mog­via­ne­biT yi­ri­
mis xan­ma ru­seT­Si gai­laS­qra, mos­ko­vi ai­Ro da ga­daw­va.

livoniis omi da reC-pospolita

iva­ne IV ru­se­Tis po­zi­cie­bis gam­ya­re­bas da­sav­le­Ti­Tac cdi­lob­da. ru­se­Tis eko­no­mi­ki­saT­
vis bal­tiis zRva­ze ga­sas­vle­lis qo­nas di­di mniS­vne­lo­ba eni­We­bo­da. bal­tiis­pi­ra mi­we­bis aT­
vi­se­biT ru­si Ta­va­daz­nau­ro­ba iyo dain­te­re­se­bu­li, xo­lo ev­ro­pas­Tan uf­ro ax­lo kav­Si­re­bis
dam­ya­re­biT _ vaW­re­bi. ami­saT­vis ki ru­seTs Sve­deT­Tan, po­lo­neT­Tan da lit­vas­Tan da­pi­ris­pi­
re­ba mou­wev­da.
1558 wels iva­ne IV-m xan­grZli­vi omi daiw­yo bal­tiis­pi­re­Tis da­sauf­leb­lad. Tav­da­pir­ve­
lad man brZo­la livoniis ordenis wi­naaR­mdeg daiw­yo. li­vo­niis or­de­ni ger­ma­ne­li rain­de­bis
mier iyo da­fuZ­ne­bu­li da ma­Ti sam­flo­be­loe­bi dRe­van­de­li Crdi­loeT lat­vii­sa da sam­xreT
es­to­ne­Tis te­ri­to­riebs moi­cav­da. omis pir­vel etap­ze ru­seT­ma war­ma­te­bas miaR­wia da li­vo­
niis te­ri­to­rie­bic dai­ka­va. or­de­ni dai­Sa­la. omi ga­nax­lda 1561 wels, ro­de­sac ru­se­Tis wi­
naaR­mdeg om­Si Sve­de­Ti, po­lo­ne­Ti da lit­va Caeb­nen.
1569 wels po­lo­ne­Tis sa­me­fo­sa da lit­vis did sam­Tav­ros So­ris dai­do xel­Sek­ru­le­ba _
`lub­li­nis unia~, ro­me­lic am ori sa­xel­mwi­fos gaer­Tia­ne­bas da saer­To xe­li­suf­le­bis Ca­mo­
ya­li­be­bas gu­lis­xmob­da. axal sa­xel­mwi­fos po­lo­ne­Tis gvir­gvi­ni­sa da lit­vis di­di sam­Tav­ros
res­pub­li­ka (po­lo­nu­rad _ reC pospolita), anu po­lo­neT­-lit­vis Ta­na­me­gob­ro­ba, ewo­da. am sa­
xel­mwi­fos po­li­ti­ku­ri sis­te­ma im­droin­del msof­lio­Si uni­ka­lu­ri iyo _ es iyo res­pub­li­ka,
ro­mel­sac me­fe mar­Tav­da. me­fes sei­mi ir­Cev­da. sei­mi war­mo­mad­gen­lo­bi­Ti or­ga­no iyo da mas­Si
po­lo­ne­li da lit­ve­li feo­da­le­bi iy­vnen ga­wev­ria­ne­bu­li. reC pos­po­li­tas Seq­mnam ru­se­Tis
mdgo­ma­reo­ba mkveT­rad gaaua­re­sa. po­lo­ne­Ti­sa da lit­vis gaer­Tia­ne­bu­li ja­re­bi ru­se­Tis te­
ri­to­ria­ze SeiW­rnen da araer­Ti qa­la­qi ai­Res. 1582 wels dai­do za­vi, rom­li­Tac mos­kov­ma da­ka­
ve­bu­li te­ri­to­rie­bi daT­mo. li­vo­nia reC pos­po­li­tas Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­vi­da. mom­dev­no wels
Sve­deT­Tan da­de­bu­li za­viT ru­seT­ma sxva te­ri­to­rie­bi da qa­la­qe­bic daT­mo.

_101_
57. petre I (1682-1725 ww.)

ga­me­fe­bis pir­ve­li­ve wleb­Si pet­rem aq­tiu­ri sa­ga­reo po­li­ti­kis ga­ta­re­ba daiw­yo. 1695-96
wleb­Si man sa­xel­da­xe­lod Seq­mna saz­Rvao flo­ti da Tur­qTa wi­naaR­mdeg sam­xre­TiT azo­vis
zRva­ze gai­laS­qra, azovis cixe ai­Ro da amiT zRva­ze ga­sas­vle­li moi­po­va. Tum­ca pet­res mTa­
var mi­zans sam­xre­TiT Sav zRva­ze ga­sas­vle­lis mo­po­ve­ba war­moad­gen­da, ris­Tvi­sac Tur­qeb­Tan
se­rio­zu­li brZo­la mou­wev­da. mas mo­kav­Si­ree­bi sWir­de­bo­da. am miz­niT 1697-1698 wleb­Si pet­
rem ev­ro­pa­Si moaw­yo `didi elCoba~. sain­te­re­soa, rom pet­rem­de ru­seT­Si me­fis qvey­nis ga­reT
gas­vla ak­rZa­lu­li iyo. ami­tom pet­rem am el­Co­ba­Si sai­dum­lod mii­Ro mo­na­wi­leo­ba, ro­gorc
mog­zau­ro­bis er­T-er­Tma ri­giT­ma wev­rma. pet­re I-­ma ver moa­xer­xa ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­foe­bis
an­tios­ma­lur koa­li­cia­Si Cab­ma, Tum­ca am mog­zau­ro­bas mainc di­di mniS­vne­lo­ba hqon­da ru­se­
Ti­saT­vis. pet­re gaec­no ev­ro­pis im­droin­del kul­tu­rul da teq­ni­kur miR­we­vebs da ru­seT­Si
dab­ru­ne­bul­ma qvey­nis ev­ro­pul yai­da­ze gar­daq­mna daiw­yo.
man boia­rebs pri­vi­le­gie­bi gauuq­ma; qve­ya­na gu­ber­nie­bad da­yo, Seq­mna umaR­le­si sa­xel­mwi­fo
or­ga­no senati da kolegiebi (sa­mi­nis­troe­bi); ek­le­sia sru­lad dauq­vem­de­ba­ra sa­su­lie­ro ko­
le­gias _ sinods; mis dros ru­seT­Si aSen­da bev­ri sa­war­mo, gan­vi­Tar­da kul­tu­ra da ga­naT­le­bis
sfe­ro. pet­res ga­ta­re­bu­li re­for­me­bis miu­xe­da­vad hyav­da mo­wi­naaR­mde­gee­bic. 1698 wels mas
me­To­fe­Ta (strel­ce­bis) ajan­ye­bis Cax­So­ba mou­wia.

sagareo politika
pet­re I-­ma swo­rad Sea­fa­sa ev­ro­pa­Si ar­se­bu­li si­tua­cia, isar­geb­la ev­ro­pis sa­xel­mwi­foe­
bis mouc­le­lo­biT da bal­tiis zRva­ze ga­sas­vle­lis mo­sa­po­veb­lad Sve­deTs dau­pi­ris­pir­da.
Sve­de­Tis flo­ti wam­yvan Za­las war­moad­gen­da bal­tiis zRvis auz­Si da, Se­sa­ba­mi­sad, iq ga­sas­
vle­lis mo­sa­po­veb­lad mi­si da­mar­cxe­ba ga­Wir­de­bo­da. ev­ro­pi­dan ru­seT­Si dab­ru­ne­bis dros
pet­rem kav­Si­ri daam­ya­ra po­lo­neT­Tan da da­nias­Tan da 1700 wels Sve­de­Tis wi­naaR­mdeg daiw­yo
omi, ro­me­lic 21 wels grZel­de­bo­da (1700-1721 ww.) da igi `CrdiloeTis omis~ sa­xe­liT aris
cno­bi­li. omis pir­vel etap­ze Sve­de­bis jar­ma me­fe karl XII­-is xel­mZRva­ne­lo­biT di­di upi­ra­
te­so­ba moi­po­va da mo­kav­Si­ree­bi daa­mar­cxa. omis saw­yi­si eta­pis ga­dam­wyve­ti brZo­la gai­mar­
Ta Sve­de­bis er­T-erT yve­la­ze Zlier da mniS­vne­lo­van ci­xe­si­mag­re narvasTan, sa­dac ru­se­bis
ja­ri sas­ti­kad da­mar­cxda. pet­re mos­kov­Si dab­run­da da ar­miis re­for­mi­re­ba daiw­yo. Seiq­mna
re­gu­la­ru­li ar­mia, wo­de­ba­Ta axa­li sis­te­ma; ja­ris ga­saw­vrTne­lad man ev­ro­pi­dan Ca­moiy­va­na
spe­cia­lis­te­bi. am Ro­nis­Zie­be­bis Sem­deg brZo­la ga­naax­la. 1709 wels mox­da Crdi­loe­Tis omis
um­niS­vne­lo­va­ne­si da ga­dam­wyve­ti brZo­la poltavis velze, sa­dac ru­seb­ma gai­mar­jves.
os­ma­le­Ti Si­Sob­da, rom Sve­deb­Tan ga­mar­jve­bis Sem­deg pet­re I sam­xre­Ti­Tac ga­nag­rZob­da
laS­qro­bebs da ami­tom ru­seTs omi ga­mouc­xa­da. pet­re I iZu­le­bu­li gax­da, Ta­vi­si ja­ri sam­
xreT­-da­sav­le­Ti­sa­ken ga­daes­ro­la. os­ma­leT­Tan war­moe­bul brZo­leb­Si ru­se­Tis jar­ma war­ma­
te­bebs ver miaR­wia da 1713 wels pet­re I iZu­le­bu­li gax­da, za­vi dae­do, rom­lis Ta­nax­ma­dac
ru­seT­ma azo­vis ci­xe­si­mag­re da zRva­ze ga­sas­vle­li da­kar­ga.
za­vis da­de­bis Sem­deg pet­rem kvlav Sve­de­Tis wi­naaR­mdeg daiw­yo moq­me­de­ba. Crdi­loe­Tis
21-wlia­ni omi ru­se­Tis ga­mar­jve­biT das­rul­da _ 1721 wels ru­seT­sa da Sve­deTs So­ris dai­do
sa­za­vo xel­Se­ku­ru­le­ba, rom­lis Ta­nax­ma­dac ru­seT­ma om­Si da­ka­ve­bu­li te­ri­to­rie­bi _ es­to­ne­
Ti da li­vo­nia mii­Ro da, rac mTa­va­ria, moi­po­va baltiis zRvaze gasasvleli. bal­tiis zRvas­Tan
mdi­na­re ne­vis Se­sar­Ta­vis mim­de­ba­re te­ri­to­ria­ze pet­rem aa­go qa­la­qi peterburgi da de­da­qa­
la­qi aq gad­moi­ta­na.
Crdi­loe­Tis om­Si miR­weu­li ga­mar­jve­bis aR­sa­niS­nad ru­se­Ti imperiad ga­moc­xad­da, xo­lo
pet­re I-s mTe­li ru­se­Tis im­pe­ra­to­ri ewo­da.
_102_
 Sve­deT­Tan war­moe­bu­li xan­grZli­vi omis das­ru­le­bis Sem­deg pet­re I-­ma kas­piis zRvis sa­
na­pi­roe­bis da­sauf­leb­lad daiw­yo brZo­la. 1722-23 wleb­Si ru­se­Tis jar­ma kas­piis da­sav­leT
sa­na­pi­roe­bi daip­yro. pet­re I-is mier kas­piis zRvis te­ri­to­rie­bis dap­yro­ba spar­se­Tis uk­ma­yo­
fi­le­bas iw­vev­da. pet­re I ki mis wi­naaR­mdeg laS­qro­bis­Tvi­sac em­za­de­bo­da da ami­saT­vis
qar­Tlis me­fe vax­tang VI-­sTan Se­Tan­xme­bac ki gaa­for­ma, Tum­ca 1723 wels man spar­seT­Tan
xel­Sek­ru­le­ba da­do da spar­seT­Tan saom­rad gam­za­de­bu­li vax­tang VI mters mar­to Sea­to­va.

58. vaxtang VI

1632 wlidan qar­TlSi da, Sem­deg, ka­xeT­Sic ira­ne­le­bis mier da­niS­nu­li mus­li­mi mmar­Tve­
le­bi is­xdnen (pir­ve­li ga­mus­li­me­bu­li mmar­Tve­li, rostom-xani svi­mon I-is Zmis, daud­-xa­nis
Ze iyo). qarTls qar­Tlis bag­ra­tio­ne­bis STa­mo­mav­le­bi mar­Tav­dnen, ka­xe­Ti ki ira­ne­li xa­ne­bis
xel­Si iyo. qar­Tlis mmar­Tve­le­bi, igi­ve `gurjistanis valebi~, val­de­bul­ni iy­vnen, ira­nel­Ta
mier war­moe­bul brZo­leb­Si mie­RoT mo­na­wi­leo­ba. giorgi XI, qar­Tlis me­fe 1676 wli­dan, Ta­vi­si
ja­riT, av­Ra­neT­Si ib­rZo­da. igi ira­nis ja­re­bis mTa­var­sar­da­li da av­Ra­ne­Tis mmar­Tve­lic ki
gax­da. sa­nam gior­gi XI om­Si iyo, qarTls mi­si Zmis­wu­li, `janiSini~ (moad­gi­le) vaxtangi (Sem­deg­
Si qar­Tlis me­fe vax­tang VI) mar­Tav­da. va­li au­ci­leb­lad mus­li­mi un­da yo­fi­li­yo, ja­ni­Si­nis­
Tvis ki es sa­val­de­bu­lo ar iyo. vax­tan­gi xels uw­yob­da qvey­nis eko­no­mi­kur da kul­tu­rul gan­
vi­Ta­re­bas. mis dros, 1709 wels, Tbi­lis­Si daar­sda stamba, sa­dac saxareba da `vefxistyaosani~
dai­beW­da; Sed­ga `swavlul kacTa komisia~, ro­me­lic sais­to­rio kre­bu­lis `qarTlis cxovrebis~
ga­nax­le­ba­sa da gag­rZe­le­ba­ze mu­Saob­da. gior­gi XI da mi­si mem­kvid­re, `gur­jis­ta­nis va­li~ qai­
xos­ro (vax­tan­gis Zma) av­Ra­ne­leb­Tan brZo­las See­wir­nen. 1711 wels, qai­xos­ros da­Rup­vis Sem­deg,
Sah­ma ar­Ce­va­ni vax­tan­gze Sea­Ce­ra. 1712 wels `gur­jis­ta­nis va­lad~ anu qar­Tlis tax­tze da­sam­
tki­ceb­lad vax­tan­gi is­pa­han­Si gaem­gzav­ra. mis ama­la­Si iyo sulxan-saba orbelianic. Sah­ma vax­
tangs is­la­mis mi­Re­ba mos­Txo­va. vax­tan­gma ua­ri ga­nac­xa­da. Sah­ma is daat­yve­va, xo­lo `gur­jis­
ta­nis va­lad~ mi­si mus­li­mi Zma, iese ali yuli-xani daam­tki­ca.
vax­tan­gma sca­da, ira­nis Sah­ze gav­le­na ev­ro­pe­li mo­nar­qe­bis sa­Sua­le­biT moex­di­na da sul­
xan­-sa­ba ev­ro­pa­Si el­Cad gag­zav­na. 1714 wels sul­xan­-sa­ba romis paps da saf­ran­ge­Tis me­fe lui
XIV-s. Sex­vda. sul­xan­-sa­ba saf­ran­ge­Tis eko­no­mi­ku­rad dain­te­re­se­ba­sac See­ca­da. man ev­ro­pul
sa­xel­mwi­fos, sa­qar­Tve­los gav­liT, ia­fi ab­re­Su­mis mi­wo­de­ba Ses­Ta­va­za. 1715 wels lui XIV
gar­daic­va­la da es el­Co­ba uSe­de­god das­rul­da. vax­tan­gi iZu­le­bu­li gax­da, is­la­mi mie­Ro da
amis Sem­deg Sah­ma igi `gur­jis­ta­nis va­lad~ (qar­Tlis me­fed) daam­tki­ca. vax­tan­gi ga­mud­me­biT
cdi­lob­da ira­nis gav­le­nis­gan qvey­nis dax­snas da am­je­rad gaZ­lie­re­bul ru­seTs mi­mar­Ta.
1715 wli­dan ru­se­Tis me­fis, pet­re I-is el­Ci iran­Si iyo artem volinski, ro­mel­sac gar­
kveu­li daz­ver­vi­Ti sa­mu­Saoe­bis Ca­ta­re­bac eva­le­bo­da. 1719 wels igi as­tra­xa­nis gu­ber­na­to­
rad da­niS­nes. vo­lin­skim vax­tan­gTan mo­la­pa­ra­ke­be­bi daiw­yo. pet­re I-s kas­piis zRvis da­sav­leT
sa­na­pi­ros da­ka­ve­ba hqon­da gan­zra­xu­li da am saq­me­Si vax­tan­gis dax­ma­re­ba sWir­de­bo­da. am geg­mas
qar­TlSi aR­frTo­va­ne­biT Sex­vdnen. 1722 wels pet­re I-is jar­ma kas­piis sa­na­pi­ro­ze sam­xed­ro
moq­me­de­be­bi daiw­yo. ima­ve wels Tur­qe­Tis sul­Tan­mac moin­do­ma vax­tan­gis ga­da­bi­re­ba. mi­si sa­
xe­liT vax­tangs arzrumis faSa ew­via. ira­nis wi­naaR­mdeg brZo­lis sa­nac­vlod sul­Ta­ni vax­tangs
mTel sa­qar­Tve­los hpir­de­bo­da. qar­Tlis me­fem es wi­na­da­de­ba ar mii­Ro. ama­so­ba­Si ru­se­Tis
jar­ma kas­piis­pi­reT­Si sam­xed­ro moq­me­de­be­bi Sea­Ce­ra.
1723 wels ira­nis axa­li Sa­his, Ta­ma­zis brZa­ne­biT, ka­xe­Tis me­fem, konstantinem, da­qi­ra­ve­bu­li
le­ke­bis, gan­ji­sa da erev­nis xa­ne­bis dax­ma­re­biT, sam­Tvia­ni brZo­lis Sem­deg Tbi­li­si ai­Ro. vax­tan­
_103_
gi cxin­val­Si ga­mag­rda. ar­zru­mis fa­Sam vax­tangs kvlav Ses­Ta­va­za, sul­Tnis Za­lauf­le­ba ec­no da
mi­si wi­na­da­de­ba mie­Ro. me­fis dar­ba­zic Tur­qe­bis wi­na­da­de­bis­ken ix­re­bo­da, mag­ram vax­tangs ru­
se­bis dax­ma­re­bis ime­di hqon­da da ami­tom Tur­qeb­Tan mo­la­pa­ra­ke­bas aWia­nu­reb­da. ro­ca Tur­qeb­ma
ieW­ves, rom vax­tan­gi at­yueb­daT, qar­TlSi SeiW­rnen. 1724 wels Tur­qe­bi da ru­se­bi SeTanxmdnen,
rom Tur­qe­Ti cnob­da kas­piis­pi­re­Tis ru­seT­Tan Seer­Te­bas, sa­nac­vlod ki aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­
los, aR­mo­sav­leT som­xeT­sa da ira­nis Crdi­lo-­da­sav­leT na­wils mii­Reb­da. ima­ve wels vax­tang VI,
1200-kaciani ama­liT, ru­seT­Si ga­da­sax­lda. mas­Tan er­Tad iyo sul­xan­-sa­ba or­be­lia­nic.

59. erekles epoqa

XVIII s-is 60-iani wlebi da georgievskis traqtati. vax­tang VI­-is ru­seT­Si ga­dax­ve­wis Sem­deg
aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­los jer Tur­qe­bi dae­pat­ro­nen (e. w. „os­ma­lo­ba“), Sem­deg ki _ spar­se­le­bi
(„yi­zil­ba­So­ba“). ma­le ira­ne­le­bis axal xe­li­su­fals, nadir-Sahs, Tur­qe­bis wi­naaR­mdeg qar­Tve­
le­bis dax­ma­re­ba das­Wir­da. ami­tom 1744 wels man uf­le­ba mis­ca Teimuraz II-s da mis vaJs, erekle
II-s, rom pir­ve­li qarTlis mefed kur­Txeu­li­yo qris­tia­nu­li we­siT, xo­lo meo­re _ kaxeTis
mefed. for­ma­lu­rad isi­ni ira­nis va­sa­le­bad iT­vle­bod­nen. Tei­mu­ra­zi am da­mo­ki­de­bu­le­bi­dan
Ta­vis daR­we­vas cdi­lob­da da qris­tia­nul ru­seT­Si dax­ma­re­bis saT­xov­ne­lad ram­de­ni­me el­Co­
bac gag­zav­na. 1760 wels igi Ta­va­dac gaem­gzav­ra pe­ter­bur­gSi, mag­ram mis­ma el­Co­bam Se­de­gi ver
moi­ta­na. ukan dab­ru­ne­bi­sas, gza­Si Tei­mu­ra­zi gar­daic­va­la da q. astraxanSi simamris, vaxtang
VI-is gverdiT dakrZales.
qar­Tl-ka­xe­Tis me­fe erek­le II gax­da. mis dros qve­ya­na mniS­vne­lov­nad gaZ­lier­da. erev­nis,
gan­jis da nax­We­va­nis xa­ne­bi erek­les emor­Ci­le­bod­nen. 1751 wels man ira­nis tax­tis er­T-er­Ti
pre­ten­den­ti, azat-xanic ki daa­mar­cxa. erek­lem Seq­mna axa­li ti­pis re­gu­la­ru­li ar­mia „morige
jari“, ro­me­lic war­ma­te­biT eb­rZo­da Se­moW­ril mters, gan­sa­kuT­re­biT le­kebs. qarTl-kaxeTis
Ta­va­de­bi val­de­bu­li iy­vnen, am jar­Si yo­vel­wliu­rad gar­kveu­li rao­de­no­bis mo­laS­qre gaeg­
zav­naT. ima­ve pe­riod­Si ime­reT­Si solomon I me­fob­da, ro­mel­mac 1757 wels xresilis brZolaSi
daa­mar­cxa Tur­qe­bi. mi­si ini­cia­ti­viT 1759 wels moiw­vies saek­le­sio kre­ba, ro­mel­zec da­sav­
leT sa­qar­Tve­los mTav­reb­ma da di­de­bu­leb­ma me­fes Seh­fi­ces, rom uars it­yod­nen „tyveTa
syidvaze“. so­lo­mon­ma da erek­lem er­Tma­neT­Tan me­gob­ro­bi­sa da ur­Tier­Tdax­ma­re­bis xel­Sek­
ru­le­ba gaa­for­mes. 1768 wels daiw­yo ruseT-TurqeTis omi, ro­me­lic 1774 wlamde gag­rZel­da da
mas­Si ru­se­bis mxa­res ori­ve qar­Tve­li me­fe ib­rZo­da. 1770 wels ru­seb­ma sa­qar­Tve­lo­Si general
totlebenis me­Tau­ro­biT ja­ri ga­mog­zav­nes. tot­le­be­ni erek­les­Tan er­Tad gae­mar­Ta aw­yu­ris
ci­xis asa­Re­bad, sa­dac Tur­qu­li gar­ni­zo­ni id­ga. ru­seb­ma ci­xe ver ai­Res da ukan, qar­TlSi gab­
run­dnen. mar­to dar­Ce­nil­ma erek­lem qar­Tvel­Ta mci­re­ric­xo­va­ni ja­ri as­pin­Zis­ken daZ­ra da
aspinZis brZolaSi Tur­qe­bi­sa da le­ke­bis gaer­Tia­ne­bu­li ja­ris da­mar­cxe­ba SeZ­lo. amis Sem­deg
is qar­TlSi dab­run­da da ru­se­Tis im­pe­ra­to­ri ekaterine II ai­Zu­la, tot­le­be­ni ukan gaew­via.
1774 wels ru­seT­sa da Tur­qeTs So­ris quCuk-kainarjis zavi ga­for­mda. sa­qar­Tve­los­Tvis faq­
tiu­rad ara­fe­ri Sec­vli­la _ da­sav­leT sa­qar­Tve­lo kvlav Tur­qe­bis gav­le­nis qveS dar­Ca. am
om­Si mo­na­wi­leo­bis ga­mo erek­les ur­Tier­To­ba gau­fuW­da ara mxo­lod Tur­qeT­Tan da mis mo­kav­
Si­re le­keb­Tan, ara­med iran­Ta­nac, ro­mel­sac ar aw­yob­da ru­se­Tis ase­Ti aq­tiu­ro­ba kav­ka­sia­Si.
miu­xe­da­vad ami­sa, erek­le mainc ag­rZe­leb­da ru­seT­Tan daax­loe­bis po­li­ti­kas da 1782 wels man
ofi­cia­lu­rad mi­mar­Ta eka­te­ri­ne II-s qar­Tl-ka­xe­Tis mfar­ve­lo­ba­Si mi­Re­bis Txov­niT. 1783 wlis
24 ivliss georgievskis ci­xe-­si­mag­re­Si xe­li moa­we­res traqtats qar­Tl-ka­xe­Tis ru­se­Tis mfar­
ve­lo­ba­Si Ses­vlis Se­sa­xeb. traq­ta­tis Ta­nax­mad, ru­se­Ti cnob­da qar­Tl-ka­xe­Tis tax­tze erek­
_104_
le­sa da mi­si STa­mo­mav­le­bis sa­mu­da­mo uf­le­bas; ru­se­Ti val­de­bu­le­bas iReb­da, ar Ca­reu­li­yo
qar­Tl-ka­xe­Tis sa­Si­nao saq­meeb­Si da am qvey­nis mtre­bi sa­ku­Tar mtre­bad CaeT­va­la; ama­ve dros
qar­Tl-ka­xeTs ru­se­Tis dau­kiT­xa­vad ar un­da ewar­moe­bi­na da­mou­ki­de­be­li sa­ga­reo po­li­ti­ka;
qar­Tu­li ek­le­siis mmar­Tve­lo­ba uc­vle­li rCe­bo­da. traq­tats ax­lda sai­dum­lo pun­qte­bic:
ru­seTs qar­Tl-ka­xeT­Si un­da ga­moeg­zav­na 2 ba­ta­lio­ni da 4 zar­ba­za­ni, xo­lo omis Sem­Txve­va­Si
un­da gae­zar­da ja­ris rao­de­no­ba; qar­Tu­li ja­ri, sa­Wi­roe­bis Sem­Txve­va­Si, ru­se­Tis xar­je­biT
mo­na­wi­leo­bas mii­Reb­da maT mier war­moe­bul omeb­Si; sxve­bis mier mi­ta­ce­bu­li qar­Tu­li mi­we­bis
da­ka­ve­bis Sem­Txve­va­Si ru­se­Ti val­de­bu­li iyo, isi­ni qar­Tl-ka­xe­Tis­Tvis ga­dae­ca.
qarTl-kaxeTis aneqsia. geor­giev­skis traq­ta­tis da­de­bis Sem­deg erek­le II-s ur­Tier­To­ba dae­
Za­ba iran­Tan. ira­nis Sah­ma, aRa-mahmad-xanma erek­les mos­we­ra we­ri­li, ro­mel­Sic ru­seT­Tan ur­
Tier­To­bis gaw­yve­tas da ira­nis qve­Sev­rdo­mo­bis aRia­re­bas moiT­xov­da. wi­naaR­mdeg Sem­Txve­va­Si
is af­rTxi­leb­da qar­Tvel me­fes, rom mis sa­me­fos aaox­reb­da. erek­les kvlav ru­se­bis dax­ma­re­
bis ime­di hqon­da, mag­ram mot­yuv­da. 1795 wels krwanisTan mox­da brZo­la, ro­mel­Sic ira­nel­Ta
35000-ian ar­mias moum­za­de­be­li erek­le 5000 meom­riT dau­pi­ris­pir­da. or­dRia­ni brZo­lis Sem­deg
qar­Tve­le­bi da­mar­cxdnen da ira­ne­leb­ma Tbi­li­si ai­Res. ma­le aRa-­mah­mad -xa­ni ukan gab­run­da. sa­
mo­mav­lod igi kvlav api­reb­da sa­qar­Tve­lo­Si laS­qro­bas, mag­ram ama­so­ba­Si SeT­qmu­leb­ma mok­les.
1798 wlis 11 ian­vars 78 wlis erek­le gar­daic­va­la. tax­tze mi­si uf­ro­si va­Ji, giorgi XII avi­da.
1801 wlis da­saw­yis­Si ru­se­Tis im­pe­ra­tor­ma pavle I-ma xe­li moa­we­ra paqts qar­Tl-ka­xeT­Si me­fo­bis
gauq­me­bis Se­sa­xeb. ima­ve wels gior­gi XII gar­daic­va­la da 12 seq­tem­bers ru­se­Tis axal­ma im­pe­ra­
tor­ma aleqsandre I-ma ga­mos­ca axa­li manifesti qar­Tl-ka­xeT­Si me­fo­bis gauq­me­bis Se­sa­xeb.
imereTis samefos gauqmeba. 1789 wels ime­re­Tis de­le­ga­ciam erek­le II-s aR­mo­sav­leT da da­
sav­leT sa­qar­Tve­los gaer­Tia­ne­ba Ses­Ta­va­za, mag­ram erek­lem ua­ri ga­nac­xa­da im mo­ti­viT, rom
amiT Tur­qe­Ti ga­Ri­zian­de­bo­da. ime­reT­Si erek­les Svi­liS­vi­li, solomon II ga­mef­da.
qar­Tl-ka­xe­Tis ru­seT­Tan Seer­Te­bis Sem­deg, 1802 wels, ru­se­Tis mfar­ve­lo­ba­Si Se­vi­da sa­
meg­re­los mTa­va­ri grigol dadiani. 1804 wels so­lo­mon II iZu­le­bu­li gax­da, dae­do elaznauris
SeTanxmeba, rom­lis Ta­nax­mad, ime­re­Ti da gu­ria ru­se­Tis mfar­ve­lo­ba­Si Se­vi­da. ru­seT­ma esec
ar ik­ma­ra da 1810 wels ime­reT­Si mefoba gaauqma. so­lo­mon II Tur­qeT­Si gaiq­ca da iqi­dan cdi­
lob­da ru­se­Tis wi­naaR­mdeg brZo­las. man dax­ma­re­bis­Tvis na­po­leon bo­na­par­tsac ki mi­mar­Ta,
mag­ram uSe­de­god. solomon II 1815 wels trapizonSi gardaicvala.

60. aSS-is Camoyalibeba

in­glis­ma ame­ri­kis kon­ti­nen­tis ko­lo­ni­za­cia XVII sau­ku­nis dam­degs daiw­yo. 1607 wels, me­fe
jeims I-is ne­bar­TviT, at­lan­tis okea­nis sa­na­pi­ro­ze lon­do­nis saaq­cio sa­zo­ga­doe­bam daar­sa pir­
ve­li in­gli­su­ri ko­lo­nia _ vir­ji­nia, sa­dac pir­vel da­sax­le­bas jeim­sTau­ni uwo­des. XVIII s-is 70-
ia­ni wle­bis­Tvis Crdi­loeT ame­ri­kis aR­mo­sav­leT sa­na­pi­ro­ze 13 in­gli­su­ri ko­lo­nia ar­se­bob­da.
am ko­lo­nie­bis mo­sax­leo­bis Zi­ri­Tad na­wils pu­ri­ta­ne­bi (pro­tes­tan­tu­li mim­di­na­reo­bis wev­re­bi,
rom­le­bic mkac­ri re­li­giu­ri da cxov­re­bi­seu­li prin­ci­pe­biT ga­moir­Ceod­nen.) Sead­gen­dnen. ame­
ri­kul­ma sa­qo­nel­ma baz­ri­dan Tan­da­Ta­no­biT ga­mo­dev­na bri­ta­nu­li sa­qo­ne­li. in­gli­se­le­bi sxva­
das­xva ga­da­sa­xa­de­bis, ba­Je­bi­sa da Sez­Rud­ve­bis da­we­se­biT See­cad­nen ko­lo­nis­te­bis war­ma­te­be­bis
Se­ne­le­bas. aman ame­ri­ke­li ko­lo­nis­te­bis pro­tes­ti ga­moiw­via. isi­ni Tvlid­nen, rom ma­Ti ne­bis
gauT­va­lis­wi­neb­lad in­gli­sis par­la­ments axa­li ga­da­sa­xa­de­bis Se­mo­Re­bis uf­le­ba ar hqon­da.
ami­tom maT sa­mar­Tlia­nad miiC­nies, in­gli­sis par­la­men­tSi sa­ku­Ta­ri war­mo­mad­gen­le­bi hyo­lo­
daT. ame­ri­ku­li ko­lo­nie­bi­sa da di­di bri­ta­ne­Tis xe­li­suf­le­bis da­pi­ris­pi­re­bam piks miaR­wia
_105_
1773 wels, ro­ca os­tin­doe­Tis kom­pa­niam ga­daw­yvi­ta, ko­lo­nieb­Si gae­sa­Re­bi­na di­di bri­ta­ne­Tis
saw­yo­beb­Si Ca­wo­li­li Cai. am sa­vaW­ro aq­ciis gan­sa­xor­cie­leb­lad kom­pa­niam mTav­ro­bis­gan mii­Ro
mo­no­po­lia ko­lo­nieb­Si Cais Se­ta­na­ze da Ta­vi­si agen­te­bis meS­veo­biT sca­da amis gan­xor­cie­le­
ba. ko­lo­nis­teb­ma ieW­ves, rom Sem­dgom­Si kom­pa­nia sxva sa­qo­nel­zec moin­do­meb­da mo­no­po­liis
mo­po­ve­bas, rac ame­ri­kis te­ri­to­ria­ze Ta­vi­su­fa­li vaW­ro­bis das­ru­le­bis tol­fa­si iq­ne­bo­da.
daiw­yo wi­naaR­mde­go­bis moZ­rao­ba. zo­gierT qa­laq­Si (niu­-ior­kSi, fi­la­del­fia­Si...), ub­ra­lod,
ver Sei­ta­nes Cai; mxo­lod bos­to­nis nav­sad­gur­Si SeZ­lo gem­ma Ses­vla, mag­ram in­diel­Ta sa­mos­Si
ga­dac­mu­li bos­to­ne­le­bi gem­ze aiW­rnen da gad­mo­sat­vir­Tad gam­za­de­bu­li yu­Te­bi­dan mTe­li Cai
okea­ne­Si ga­da­ya­res. es faq­ti is­to­ria­Si `bostonis Cais smis~ sa­xe­liT Se­vi­da. di­di bri­ta­ne­Tis
mTav­ro­bam por­ti da­xu­ru­lad ga­moac­xa­da im drom­de, vid­re bos­to­ne­le­bi Cais sa­fa­surs ar ga­
daix­did­nen. ko­lo­nia­Si sam­xed­ro mmar­Tve­lo­ba dam­yar­da. amis sa­pa­su­xod, 1774 wels, ko­lo­nie­bis
war­mo­mad­gen­leb­ma moiw­vies I kontinenturi kongresi, ra­Ta mo­la­pa­ra­ke­biT ga­daeW­raT sa­ka­ma­To
sa­kiT­xe­bi. mag­ram in­gli­sis xe­li­suf­le­bam kon­gres­Tan Ta­nam­Srom­lo­ba­ze ua­ri ga­nac­xa­da. daiw­
yo kon­fron­ta­cia. 1775 wels bostonTan mox­da pir­ve­li Seia­ra­Re­bu­li Se­ta­ke­ba bri­ta­ne­Ti­sa da
ko­lo­nis­te­bis ja­rebs So­ris. ima­ve wels filadelfiaSi mow­veul­ma II kontinenturma kongresma
Ta­vi sa­ka­non­mdeb­lo or­ga­no _ kongresad (par­la­men­tad) ga­moac­xa­da da in­glis­Tan ur­Tier­To­
ba gaw­yvi­ta. Seiq­mna mo­xa­li­se­Ta ar­mia, ro­mel­sac sa­Ta­ve­Si jorj vaSingtoni Caud­ga. 1776 wlis 4
ivliss kon­gres­ma mii­Ro tomas jefersonis mier Se­mu­Sa­ve­bu­li „damoukideblobis deklaracia“ da
Seiq­mna amerikis SeerTebuli Statebi. 1783 wels in­glis­ma Ta­vi da­mar­cxe­bu­lad cno da parizis
zaviT aRia­ra aS­S-is da­mou­ki­deb­lo­ba. jeims medisonis proeq­tis sa­fuZ­vel­ze, 1787 wels kon­gres­
ma mii­Ro aS­S-is kon­sti­tu­cia, ro­me­lic, gar­kveu­li Ses­wo­re­be­biT, dRem­de Za­la­Sia.
aSS Seq­mna pir­vel­ma 13-ma ko­lo­niam (Stat­ma), rac mis dro­Sa­ze ai­sa­xa. ame­ri­kis dro­Sas aqvs
13 wi­Te­li da TeT­ri zo­li, xo­lo mar­cxe­na kuT­xe­Si lurj fon­ze Ta­vi­dan ga­mo­sa­xu­li iyo 13
varskvlavi. dro­Ta gan­mav­lo­ba­Si var­skvla­ve­bis (Sta­te­bis) rao­de­no­ba iz­rde­bo­da da ax­la aS­S-
is dro­Sa­ze 50 varskvlavia da­ta­ni­li.

61. ganmanaTlebloba

XVIII s-is Sua xa­ne­bi­dan saf­ran­ge­Tis me­sa­me wo­de­ba (gle­xe­bi, vaW­re­bi, xe­los­ne­bi, me­war­mee­
bi), ro­me­lic mo­sax­leo­bis um­rav­le­so­bas Sead­gen­da, uk­ma­yo­fi­lo iyo me­fis mier ga­ta­re­bu­li
sa­Si­nao po­li­ti­kiT. ga­da­sa­xa­de­bis ga­dam­xde­li mxo­lod es wo­de­ba iyo, xo­lo pir­ve­li ori _
Ta­vad­-az­nau­ro­ba da sam­Rvde­loe­ba _ ga­Ta­vi­suf­le­bu­li iyo am val­de­bu­le­bis­gan. gar­kveu­lad,
swo­red am wo­de­bis war­mo­mad­ge­nel­Ta in­te­re­sebs ga­mo­xa­tav­da axa­li ideu­ri moZ­rao­ba, ro­me­
lic gan­ma­naT­leb­lo­bis sa­xe­li­Taa cno­bi­li. gan­ma­naT­leb­lo­bis mTa­va­ri ideo­lo­giu­ri da­say­
rde­ni aRor­Zi­ne­bis xa­nis hu­ma­niz­mi iyo. XVIII s-Si gan­ma­naT­leb­lo­bam di­di gav­le­na moax­di­na
so­cia­lur Se­xe­du­le­ba­Ta Ca­mo­ya­li­be­ba­ze. gan­ma­naT­leb­lo­bis mTa­va­ri de­bu­le­be­bi iyo: 1. yve­la
ada­mia­nu­ri da sa­zo­ga­doeb­ri­vi prob­le­mis ga­daW­ra­Si go­ne­bis Car­Tva; 2. Ta­vi­su­fa­li az­rov­ne­
ba da an­ti­dog­ma­tiz­mi da 3. an­tik­le­ri­ka­liz­mi. gan­ma­naT­leb­lo­ba ey­rdno­bo­da de­mok­ra­tizms,
ra­cio­na­lizms da is­to­riul op­ti­mizms. pir­ve­li ukav­Sir­de­ba kul­tu­ra­sa da cod­nas­Tan far­
To ma­se­bis zia­re­bis au­ci­leb­lo­bas. meo­re gu­lis­xmobs go­ne­bis Seuz­Ru­da­vi Se­saZ­leb­lo­bis
rwme­nas, xo­lo me­sa­me _ mec­nie­re­bi­sa da sa­zo­ga­doe­bis prog­re­sis rwme­nas. gan­ma­naT­leb­lo­ba,
Ta­vi­si kla­si­ku­ri ga­ge­bi­Ta da far­To mniS­vne­lo­biT, XVIII sau­ku­nis frang moaz­rov­neebs ukav­
Sir­de­ba. di­di fran­gi gan­ma­naT­leb­le­bi iy­vnen volteri, ruso, didro, monteskie. isi­ni ak­ri­ti­
keb­dnen xe­li­suf­le­bis ar­se­bul mo­dels da axal Se­xe­du­le­bebs am­kvid­reb­dnen. mag., mon­tes­kies
_106_
ekuT­vnis az­ri, rom po­li­ti­ku­ri Ta­vi­suf­le­bis au­ci­le­be­li pi­ro­ba xe­li­suf­le­bis sam Stos _
sakanonmdeblo, aRmasrulebel da sasamarTlo xelisuflebas _ So­ris da­na­wi­le­bis prin­ci­pia.
isi­ni er­Tma­ne­Tis­gan da­mou­ki­deb­lad un­da ar­se­bob­dnen da er­Tma­neTs TviT­ne­bo­bis sa­Sua­le­ba
ar un­da mis­cen. gan­ma­naT­le­bo­bis­Tvis da­ma­xa­sia­Te­be­li iyo ra­cio­na­liz­mi. am dros aR­mo­cen­da
aTeiz­mic. did­ro wer­da: „Tu go­ne­ba ze­ciu­ri sa­Cu­qa­ria da igi­ve SeiZ­le­ba rwme­nis Se­sa­xe­bac
iT­qvas, ma­Sa­sa­da­me, Rmer­Tma Cven ga­mog­vig­zav­na ori sa­Cu­qa­ri, rom­le­bic Seu­Tav­se­be­lia da
er­Tma­neTs ewi­naaR­mde­ge­ba“. did­ros ini­cia­ti­viT Seiq­mna pir­ve­li en­cik­lo­pe­dia, ro­mel­Sic im
drois mec­nie­ru­li miR­we­ve­bis Se­de­gad sam­ya­ros Se­sa­xeb dag­ro­ve­bu­li cod­na iyo Tav­moy­ri­li.
gan­ma­naT­leb­le­bi Tvlid­nen, rom xe­li­suf­le­ba sa­zo­ga­doe­bis Se­Tan­xme­bis pro­duq­tia, ro­me­lic
un­da dai­dos xal­xsa da mis mier ar­Ceul xe­li­suf­le­bas So­ris. ami­tom xe­li­suf­le­bis mxri­dan
TviT­ne­bo­bis Sem­Txve­va­Si Za­la­do­bas Za­la­do­biT un­da gae­ces pa­su­xi da is un­da daem­xos.
fran­gi gan­ma­naT­leb­le­bis ideeb­ma gav­le­na moax­di­na ame­ri­kis da­mou­ki­deb­lo­bis dek­la­ra­
cia­sa da 1789 wlis saf­ran­ge­Tis `a­da­mia­ni­sa da mo­qa­la­qis uf­le­ba­Ta dek­la­ra­cia­Si~ asa­xul
de­bu­le­beb­ze da zo­ga­dad saf­ran­ge­Tis re­vo­lu­ciis ideo­lo­gia­ze.

ganmanaTleblobis xanis ideebis gavlena saqarTveloze

sa­gan­ma­naT­leb­lo idee­bi XVII-­XVIII sau­ku­neeb­Si sul­xan­-sa­ba or­be­lia­ni­sa da da­viT gu­ra­miS­
vi­lis Se­moq­me­de­ba­Sic ig­rZno­ba. ori­ve moR­va­we qvey­nis gan­vi­Ta­re­bi­saT­vis did mniS­vne­lo­bas
ani­Web­da axal­gaz­rde­bis ga­naT­le­bas. sul­xan­-sa­ba or­be­lians ekuT­vnis igav­-a­ra­ke­bis kre­bu­li
`sib­rZne sic­rui­sa~, xo­lo da­viT gu­ra­miS­vil­ma Seq­mna `swav­la mos­wav­le­Ta~. ori­ve na­war­moeb­
Si gan­xi­lu­lia pi­rov­ne­bis Ta­vi­suf­le­bis, zneo­bis, sa­mar­Tlia­no­bi­sa da ga­naT­le­bis sa­kiT­xe­bi.
bi­zan­tiis da­ce­mi­sa da mus­li­mur ga­re­moc­va­Si aR­mo­Ce­nis Sem­deg sa­qar­Tve­lo izo­li­re­bul
mdgo­ma­reo­ba­Si moeq­ca. miu­xe­da­vad imi­sa, rom 1801 wels sa­qar­Tve­lo Zal­da­ta­ne­biT miuer­Tes ru­
se­Tis im­pe­rias, ru­se­Ti aR­moC­nda de­re­fa­ni ev­ro­pas­Tan ur­Tier­To­bi­saT­vis da am kav­Sir­ma gauad­
vi­la sa­qar­Tve­los ev­ro­pu­li iden­tu­ro­bis Ca­mo­ya­li­be­ba. ev­ro­pul kul­tu­ras­Tan daax­loe­ba­Si
er­T-er­Ti um­niS­vne­lo­va­ne­si ro­li iTa­ma­Sa qar­Tvel­ma poet­ma, mTar­gmnel­ma, sam­xed­ro pir­ma, sa­zo­
ga­do moR­va­wem da qar­Tu­li ro­man­tiz­mis fu­Zem­de­bel­ma aleqsandre WavWavaZem. man qar­Tul ena­ze
Tar­gmna mra­va­li ev­ro­pe­li mwer­lis na­war­moe­bi, maT So­ris vol­te­ris. aleq­san­dre Wav­Wa­va­Zem mniS­
vne­lo­va­ni ro­li iTa­ma­Sa sa­qar­Tve­lo­Si ev­ro­pu­li gan­ma­naT­leb­lo­bis da­ner­gva­Si. aleq­san­dre Wav­
Wa­va­Zem xe­li Seuw­yo ev­ro­pu­li cxov­re­bis we­sis gav­rce­le­bas aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si. igi iyo
pir­ve­li qar­Tve­li, ro­mel­mac Cvens qve­ya­na­Si roia­li da et­li Se­moi­ta­na. is iyo pir­ve­li qar­Tve­li
Ta­va­di, ro­mel­mac Ta­vi­su­fa­li mu­Sa­xe­lis da­qi­ra­ve­ba daiw­yo da gle­xe­bi gaa­Ta­vi­suf­la.
qar­Tul­ma gan­ma­naT­leb­lo­bam Ta­vis umaR­les mwver­vals XIX sau­ku­nis 60-ia­ni wleb­Si miaR­
wia, ro­de­sac qar­Tu­li sa­zo­ga­doeb­ri­vi da kul­tu­ru­li cxov­re­bis as­pa­rez­ze `Ter­gda­leu­le­
bi~ ga­moC­ndnen. ilia Wav­Wa­va­Zem, ia­kob go­ge­baS­vil­ma, va­Ja-­fSa­ve­lam, di­mit­ri baq­ra­Zem da sxveb­
ma di­di ro­li Seas­ru­les qar­Tu­li kul­tu­ri­sa da ga­naT­le­bis gan­vi­Ta­re­ba­Si. gan­sa­kuT­re­biT
mniS­vne­lo­va­ni iyo `qar­Tvel­Ta So­ris we­ra-­kiT­xvis ga­mav­rce­le­be­li sa­zo­ga­doe­bis~ daar­se­ba.

62. safrangeTis revolucia

XVIII sau­ku­ne­Si saf­ran­geT­Si mmar­Tve­lo­bis for­ma ab­so­lu­tu­ri mo­nar­qia iyo. 1789 wlis 5
maiss me­fe lui XVI-m moiw­via wo­deb­riv­-war­mo­mad­gen­lo­bi­Ti or­ga­no generaluri Statebi, ra­Ta
qve­ya­na­Si axa­li ga­da­sa­xa­de­bi dae­we­se­bi­na. ge­ne­ra­lur Sta­teb­Si saf­ran­ge­Tis sa­mi­ve wo­de­ba iyo
war­mod­ge­ni­li. Ta­va­daz­nau­ro­bas da sam­Rvde­loe­bas 300-300 de­pu­ta­ti hyav­da, xo­lo me­sa­me wo­
_107_
de­bas _ 600. Sta­te­bis sxdo­ma­ze me­sa­me wo­de­bis war­mo­mad­gen­leb­ma moiT­xo­ves, rom ga­da­sa­xa­de­bi
aris­tok­ra­tia­sac ga­dae­xa­da. me­fem uar­yo ma­Ti moT­xov­na da ga­nac­xa­da, rom ga­daw­yve­ti­le­ba
mii­Re­bo­da ara de­pu­tat­Ta saer­To ken­Wis­yriT, ara­med wo­de­ba­Ta mi­xed­viT. me­sa­me wo­de­bis war­
mo­mad­gen­le­bi ar dae­mor­Cil­nen me­fes da Ta­vi jer erovnul krebad, Sem­deg ki damfuZnebel
krebad ga­moac­xa­des, ra­Ta axa­li kon­sti­tu­cia See­mu­Sa­ve­bi­naT.
1789 w. 14 ivliss pa­ri­ze­leb­ma xe­li­suf­le­bis Zi­ri­Ta­di da­say­rde­ni _ ci­xe­si­mag­re bastilia
ai­Res da me­fe ai­Zu­les, dam­fuZ­ne­be­li kre­ba ec­no. 1789 wels kre­bam `adamianisa da moqalaqis
uflebaTa deklaracia~ mii­Ro. am dek­la­ra­ciiT ga­moc­xad­da, rom yve­la ada­mia­ni Ta­vi­su­fa­li da
Ta­nas­wo­ria, xo­lo Za­lauf­le­bis sa­fuZ­ve­li xal­xia. 1791 wels saf­ran­geT­Si mii­Res konstitucia,
rom­lis Ta­nax­mad, sakanonmdeblo organo iyo erovnuli kreba, xo­lo aRmasrulebeli _ mefe da misi
ministrebi. kre­bis de­pu­ta­tebs air­Cev­da 25 wels miR­weu­li da­ba­de­biT fran­gi mo­qa­la­qe. 1792 wels
ax­lad ar­Ceul­ma kre­bam omi ga­mouc­xa­da av­strias da pru­sias, ro­mel­Ta mo­nar­qe­bi saf­ran­ge­Tis re­
vo­lu­ciis mi­marT mtru­lad iy­vnen gan­wyo­bi­li. swo­red maT­Tan kav­Sir­Si mxi­le­bis ga­mo, 1792 wlis
zaf­xul­Si pa­ri­zis mo­sax­leo­bam daa­pa­tim­ra me­fe da daam­xo mo­nar­qia. lui XVI da mi­si meuR­le,
de­do­fa­li ma­ria­-an­tua­ne­ta sik­vdi­liT da­sa­jes. ima­ve wlis seq­tem­ber­Si air­Cies axa­li konventi
(e­rov­nu­li kre­ba). kon­ven­tSi ga­moi­yo sa­mi daj­gu­fe­ba _ iakobinelebi (ra­di­ka­lu­ri frTis war­mo­
mad­gen­le­bi), Jirondistebi (bur­Jua­ziis in­te­re­se­bis ga­mom­xat­ve­li par­tia) da e. w. Waobi (mer­ye­vi
um­rav­le­so­ba, ro­me­lic xan er­Ti frTis­ken ix­re­bo­da da xan _ meo­ris­ken). xe­li­suf­le­bis sa­Ta­ve­Si
jer Ji­ron­dis­te­bi mo­vid­nen, mag­ram isi­ni ia­ko­bi­ne­leb­ma Sec­va­les da Ta­vian­Ti diq­ta­tu­ra daam­ya­
res. isi­ni ma­sob­ri­vad apa­tim­reb­dnen da sik­vdi­liT sjid­nen „re­vo­lu­ciis mtrebs“. ia­ko­bi­ne­leb­ma
Ji­ron­dis­te­bis li­de­re­bic sik­vdi­liT da­sa­jes. ia­ko­bi­nel­Ta li­de­re­bi iy­vnen robespieri, dantoni,
marati, sen-Jiusti. gar­kveu­li xnis Sem­deg TviT ia­ko­bi­nel­Ta So­ri­sac wi­naaR­mde­go­be­bi gaC­nda.
ro­bes­pier­ma da mis­ma mom­xreeb­ma sik­vdi­liT da­sa­jes uf­ro zo­mie­ri po­li­ti­ko­si dan­to­ni da mi­si
mom­xree­bi. 1794 wlis ivlisSi anu TermidorSi (fran­gma re­vo­lu­cio­ne­reb­ma Tveebs re­vo­lu­ciu­ri
sa­xe­le­bi daar­qves) ia­ko­bi­ne­le­bi daam­xes da kon­ven­tma aR­mas­ru­le­be­li xe­li­suf­le­ba 5 ka­cis­gan
Sem­dgar direqtorias ga­ das­ca. 1799 wlis noem­ber­Si anu 18 briumers di­req­to­rias Za­lauf­le­ba
Ca­moar­Tves da sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si sami konsuli Caud­ga. rea­lu­rad qve­ya­nas pir­ve­li kon­su­li,
ge­ne­ra­li napoleon bonaparti mar­Tav­da, ro­mel­mac 1804 wels Ta­vi imperatorad ga­moac­xa­da.

63. napoleonis omebi

saf­ran­ge­Tis re­vo­lu­ciam di­di ze­gav­le­na moax­di­na ev­ro­pis qvey­ne­bis Sem­dgom gan­vi­Ta­re­

ba­ze. saf­ran­geT­Si mo­nar­qiis dam­xo­bam da me­fe lui XVI­-is sik­vdi­liT das­jam ev­ro­pis mo­nar­
qe­bis aR­Sfo­Te­ba ga­moiw­via. maT saf­ran­ge­Tis wi­naaR­mdeg ome­bi daiw­yes. amas gar­da, ev­ro­pis
sa­xel­mwi­foe­bis na­wi­li ime­dov­neb­da, rom re­vo­lu­ciu­ri Si­da brZo­le­biT da­sus­te­bul saf­
ran­geTs gar­kveul te­ri­to­riebs waar­Tmev­da da Tan er­T-erT Zlier kon­ku­rents moi­So­reb­da
saer­Ta­So­ri­so vaW­ro­ba­Si.
1799 wli­dan, ro­de­sac saf­ran­ge­Tis sa­Ta­ve­Si na­po­leon bo­na­par­ti mo­vi­da, saf­ran­ge­Ti kon­
trSe­te­va­ze ga­da­vi­da da ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­foe­bis dap­yro­ba daiw­yo. omi saf­ran­geT­sa da ev­ro­
pis da­nar­Cen sa­xel­mwi­foebs So­ris 1815 wlam­de gag­rZel­da da is is­to­ria­Si `na­po­leo­nis ome­bis~
sa­xe­liT Se­vi­da. saf­ran­ge­Tis wi­naaR­mdeg brZo­lis dros ev­ro­pis sa­xel­mwi­foe­bi ram­den­jer­me
gaer­Tian­dnen da er­Tob­liv moq­me­de­beb­ze Se­Tan­xmdnen. Tum­ca 1812 wlam­de isi­ni war­ma­te­bas ver
aR­wev­dnen. saf­ran­geT­Tan da­mar­cxe­bu­li sa­xel­mwi­foe­bi iZu­le­bu­li xde­bod­nen, ga­mar­jve­buls
da­za­ve­bod­nen, mi­si pi­ro­be­bi ec­noT da gaer­Tia­ne­bas droe­biT mainc ga­mo­TiS­vod­nen.
_108_
 1801 wels na­po­leon­ma av­stria daa­mar­cxa. av­striis im­pe­ra­tor­ma saf­ran­ge­Tis mier bel­
gii­sa da rai­nis mar­cxe­na na­pi­ris dap­yro­ba aRia­ra; man ase­ve da­mou­ki­deb­lad cno lom­bar­diis
(i­ta­liis na­wi­li), Svei­ca­rii­sa da ho­lan­diis res­pub­li­ke­bi, Tum­ca, faq­tob­ri­vad, es res­pub­li­
ke­bi saf­ran­ge­Tis gav­le­nis qveS moeq­ca.
1805 wels in­gli­si, ru­se­Ti, av­stria, Sve­de­Ti, da­nia da si­ci­liis sa­me­foe­bi saf­ran­ge­Tis wi­
naaR­mdeg gaer­Tian­dnen. ev­ro­pul sa­xel­mwi­foebs na­po­leo­nis mier da­ka­ve­bu­li te­ri­to­rie­bi­dan
fran­gu­li ja­ris na­wi­le­bis gan­dev­na da iq mo­nar­qiu­li re­Ji­me­bis aR­dge­na sur­daT. Ta­vis mxriv,
na­po­leo­ni in­glis­Si SeW­ras geg­mav­da. mag­ram es geg­ma Cai­Sa­la, rad­gan 1805 wels trafalgarTan
saz­Rvao brZo­la­Si ad­mi­ral nelsonis me­Tau­ro­biT in­gli­sis flot­ma saf­ran­geT­-es­pa­ne­Tis flo­
ti gaa­nad­gu­ra. sa­ma­gie­rod kon­ti­nen­tze na­po­leo­ni sam­xed­ro ope­ra­ciebs kvlav war­ma­te­biT
axor­cie­leb­da. mo­kav­Si­reeb­ma Zi­ri­Tad Za­lebs ita­liis fron­tze mou­ya­res Ta­vi. amiT na­po­leon­
ma isar­geb­la da ul­mis ci­xe­si­mag­res­Tan av­striis ar­mia ai­Zu­la ka­pi­tu­la­cia ga­moec­xa­de­bi­na.
1805 wlis Se­mod­go­ma­ze na­po­leo­ni ve­na­Si trium­fiT Se­vi­da. ga­dar­Ce­ni­li av­striu­li na­wi­
le­bi Ce­xeT­Si ru­sul ar­mias Seuer­Tdnen. mag­ram 2 de­kem­bers na­po­leon­ma isi­ni austerlicTan
brZolaSi sas­ti­kad daa­mar­cxa. aus­ter­lic­Tan brZo­las xSi­rad `sami imperatoris brZolasac~
uwo­de­ben, rad­gan mas­Si saf­ran­ge­Tis, av­trii­sa da ru­se­Tis im­pe­ra­to­re­bi pi­ra­dad mo­na­wi­leob­
dnen. mo­kav­Si­re­Ta ar­mia sru­li ga­nad­gu­re­bis­gan qar­Tu­li war­mo­So­bis rus­ma ge­ner­lma, petre
bagrationma ix­sna. man uz­run­vel­yo da­mar­cxe­bu­li ar­miis ukan da­xe­va. aus­ter­li­cis brZo­lis
Sem­deg av­stria iZu­le­bu­li gax­da, xe­li moe­we­ra saf­ran­geT­Tan za­vis­Tvis. av­striam cno saf­
ran­ge­Tis mier dap­yro­bi­li te­ri­to­rie­bi da uzar­ma­za­ri kon­tri­bu­ciis ga­dax­da ikis­ra; av­stria
ase­ve cnob­da sam­xreT ger­ma­nul mi­web­ze axa­li gaer­Tia­ne­bis, `rainis kavSiris~ Seq­mnas, ro­me­
lic saf­ran­ge­Tis mfar­ve­lo­bis qveS Se­vi­do­da. av­striam am xel­Sek­ru­le­biT Ta­vi­si mi­we­bis di­di
na­wi­li da­kar­ga. mom­dev­no wels na­po­leon­ma pru­siac daa­mar­cxa da ber­lin­Si Se­vi­da.
1806 wlis 21 de­kem­bers na­po­leon­ma xe­li moa­we­ra dek­rets `kontinenturi blokadis~ Se­
sa­xeb. es dek­re­ti saf­ran­geT­ze da­mo­ki­de­bul yve­la sa­xel­mwi­fos in­glis­Tan vaW­ro­bas da bri­
ta­nu­li sa­qon­lis ev­ro­pa­Si Se­mo­ta­nas krZa­lav­da. am Ro­nis­Zie­be­biT na­po­leo­ni in­gli­sis­Tvis
fi­nan­su­ri za­ra­lis mi­ye­ne­bas cdi­lob­da. Ta­vis mxriv, in­glis­mac ga­mouc­xa­da saf­ran­geTs blo­
ka­da: yve­la neit­ra­lur xo­malds, ro­me­lic saf­ran­ge­Tis­ken sa­qon­liT dat­vir­Tu­li mie­mar­Te­
bo­da, aka­veb­da da saf­ran­ge­Tam­de ar uS­veb­da.
1807 wels na­po­leon­ma pru­sii­sa da ru­se­Tis ja­ris na­wi­le­bi daa­mar­cxa. ru­se­Ti iZu­le­bu­
li gax­da, qa­laq til­zit­Si (aR­mo­sav­leT pru­sia) saf­ran­geT­Tan za­vi dae­do. til­zi­tis za­vis
pi­ro­be­biT, ru­se­Ti ev­ro­pa­Si mom­xdar yve­la te­ri­to­riul­-po­li­ti­kur cvli­le­bas cnob­da da
na­po­leo­nis mier ga­moc­xa­de­bul kon­ti­nen­tur blo­ka­das uer­Tde­bo­da. 1808 wels saf­ran­geT­ma
es­pa­ne­Tis oku­pa­cia daiw­yo da mar­tSi na­po­leo­nis ja­reb­ma mad­ri­di dai­ka­ves. bo­na­par­tma es­pa­
ne­Tis me­fis tax­tze sa­ku­Ta­ri Zma aiy­va­na.
1810 wlis bo­lo­dan na­po­leon­ma ru­seT­Si laS­qro­bis­Tvis mza­de­ba daiw­yo. (ru­se­Ti kon­ti­
nen­tur blo­ka­das ar­Rvev­da da es gax­da omis mi­ze­zi). amis­Tvis man spe­cia­lu­rad di­di ar­mia
Sek­ri­ba, ro­mel­Sic fran­ge­bis gar­da ase­ve uk­ve dap­yro­bi­li qvey­ne­bis ja­re­bic Se­diod­nen. ru­
seb­ma Tav­dac­va sa­mi mi­mar­Tu­le­biT ga­daw­yvi­tes. pir­ve­li ar­mia, rom­lis sa­Ta­ve­Sic ge­ne­ra­li m.
bar­klai-­de-­to­li id­ga, de­da­qa­la­qis pe­ter­bur­gis mi­mar­Tu­le­bas icav­da, meo­re ar­mia, rom­lis
sa­Ta­ve­Si id­ga ge­ne­ra­li p. bag­ra­tio­ni _ mos­ko­vis mi­mar­Tu­le­bas, me­sa­me ar­mia ki ge­ne­ral a.
tor­ma­so­vis me­Tau­ro­biT _ kie­vis mi­mar­Tu­le­bas.
1812 wels na­po­leo­nis ar­mia ru­seT­Si Se­vi­da da mos­ko­vis­ken daiZ­ra. I-­ma da II ru­sul­ma
ar­mieb­ma ukan dai­xe­va daiw­yes da q. smo­len­skTan gaer­Tian­dnen. bar­klai-­de-­to­li vi­Ta­re­bas
swo­rad afa­seb­da (is dai­niS­na gaer­Tia­ne­bu­li ar­miis mTa­var­sar­dlad) da mi­si geg­mac Se­sa­ba­mi­
si iyo. is na­po­leo­nis ru­se­Tis siR­rme­Si Set­yue­bas da omis ga­Wia­nu­re­bas zam­Tris dad­go­mam­de
api­reb­da. ru­su­li ci­vi zam­Tris dad­go­mis­Ta­na­ve fran­gul ar­mias pa­tar­-pa­ta­ra dar­tyme­biT
gaa­nad­gu­reb­da. Tum­ca, rad­gan ru­su­li ar­mia ukan ixev­da, ami­tom is Ta­nam­de­bo­bi­dan ga­daa­ye­nes
_109_
da im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre I-­ma ru­se­Tis ar­miis mTa­var­sar­dlo­ba ge­ne­ral m. kutuzovs Caa­ba­
ra. ku­tu­zov­ma ge­ne­ra­lu­ri brZo­lis ga­mar­Tva fran­geb­Tan borodinos velze ga­daw­yvi­ta. 1812
wlis 26 ag­vis­tos bo­ro­di­nos vel­ze gai­mar­Ta saf­ran­ge­Ti­sa da ru­se­Tis ar­miebs So­ris brZo­
la. mar­cxe­na flan­gi, ro­mel­sac ge­ne­ra­li bag­ra­tio­ni me­Tau­rob­da, fran­ge­bis Se­te­vas did­xans
ige­rieb­da. bag­ra­tio­ni am brZo­la­Si sa­sik­vdi­lod daiW­ra.­sa­bo­lood ru­seb­ma Ta­vi­si po­zi­cie­bis
na­wi­li da­to­ves. mag­ram fran­geb­ma mo­wi­naaR­mde­gis ar­miis ga­nad­gu­re­ba ver SeZ­les. miu­xe­da­vad
ami­sa, meo­re dRes ku­tu­zov­ma brZo­lis ga­nax­le­bis­gan Ta­vi Sei­ka­va, bar­klai-­de-­to­lis geg­mas
daub­run­da da mos­ko­vis­ken dai­xia. ku­tu­zov­ma mos­ko­vis dac­la da ub­rZol­ve­lad da­to­ve­ba ga­
daw­yvi­ta. man ga­nac­xa­da: `mos­ko­vis da­kar­gviT mTe­li ru­se­Ti ar dae­ce­ma, ar­miis ga­nad­gu­re­biT
ki mos­ko­vic da ru­se­Tic dai­Ru­pe­bao~.
2 seq­tem­bers na­po­leo­nos ar­mia mos­kov­Si Se­vi­da. am dros qa­laq­Si xan­Za­ri gaC­nda da fran­
ge­bi da­ca­rie­le­bul da ga­dam­wvar mos­kov­Si aR­moC­ndnen. na­po­leons Ta­vi ga­mar­jve­bu­lad miaC­nda
da mos­kov­Si elo­da ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris el­Cebs. mag­ram ru­seb­ma mci­re dar­tyme­biT geg­ma­zo­mie­
rad daiw­yes fran­gu­li ar­miis ga­nad­gu­re­ba. ma­Sin na­po­leon­ma ru­sebs Ta­vad Ses­Ta­va­za da­za­ve­ba,
mag­ram ua­ri mii­Ro. ama­so­ba­Si zam­Tris da yin­ve­bis moax­loe­bis ga­mo 6 oq­tom­bers saf­ran­ge­Tis
ar­miam mos­ko­vi da­to­va da sam­xre­Tis­ken daiZ­ra, mag­ram iq ru­seb­ma brZo­le­bi gau­mar­Tes da ar
gaa­ta­res. na­po­leo­ni iZu­le­bu­li ga­xa­des, kvlav smo­len­skis­ken Seb­ru­ne­bu­li­yo da saf­ran­ge­Tis­
ken ima­ve gziT dab­ru­ne­bu­li­yo, sai­da­nac mo­vi­da. es gza ga­par­ta­xe­bu­li iyo da sur­saT­-sa­no­va­gis
Sov­na uzar­ma­za­ri fran­gu­li ar­miis­Tvis Za­lian Wir­da. gar­da ami­sa, ku­tu­zo­vis geg­miT fran­gul
ar­mias Tavs es­xmod­nen ru­su­li ja­re­bi da par­ti­za­ne­bi. amas dae­ma­ta naad­re­vad daw­ye­bu­li yin­ve­
bi. ku­tu­zov­ma mdi­na­re be­re­zi­na­ze ga­das­vli­sas ga­dam­wyve­ti Se­te­va mii­ta­na saf­ran­ge­Tis ar­mia­ze.
fran­ge­bi da­mar­cxdnen. na­po­leon­ma ar­miis xel­mZRva­ne­lo­ba mar­Sal miu­rats ga­das­ca, Tvi­Ton ki
pa­riz­Si dab­run­da. ukan da­xe­vi­sas bo­na­par­tis ar­miis di­di na­wi­li ga­nad­gur­da.
1812 wlis bo­los pa­riz­Si dab­ru­ne­bu­li na­po­leo­ni axa­li ar­miis Sek­re­bas Seud­ga.­mag­ram
Zal­Ta Ta­na­far­do­ba uk­ve mis­Tvis ise­Ti xel­say­re­li aRar iyo. saf­ran­ge­Tis wi­naaR­mdeg ru­se­
Ti, pru­sia, av­stria da Sve­de­Ti gaer­Tian­dnen.
1813 wlis 16-19 oq­tom­bers laifcigTan mox­da ga­dam­wyve­ti brZo­la, ro­mel­Sic na­xe­var mi­
lion­ze me­ti ada­mia­ni mo­na­wi­leob­da. es iyo yve­la­ze sas­ti­ki da sis­xlia­ni brZo­la, ro­me­lic
is­to­ria­Si `xalxTa brZolis~ sa­xe­liT Se­vi­da. na­po­leo­ni da­mar­cxda. 1814 wlis mar­tis bo­los
mo­kav­Si­re­Ta Za­le­bi uk­ve pa­ri­zis­ken daiZ­rnen. 31 marts mo­kav­Si­ree­bi pa­riz­Si Se­vid­nen. bur­
bo­ne­bis mom­xre fran­geb­ma sa­me­fo di­nas­tiis aR­dge­na moiT­xo­ves. na­po­leo­nis yo­fi­li sa­ga­reo
saq­me­Ta mi­nis­tri taleirani da zo­gi mo­xe­le mo­nar­qis­te­bis mxa­re­ze ga­da­vid­nen. se­nat­ma na­po­
leo­ni im­pe­ra­to­ro­bi­dan ga­daa­ye­na da saf­ran­ge­Tis me­fed lui XVIII (saf­ra­ge­Tis re­vo­lu­ciis
pe­riod­Si sik­vdi­liT das­ji­li lui XVI­-is Zma) ga­moac­xa­da.
na­po­leon­ma im­pe­ra­to­ro­ba­ze ua­ri Tqva da igi kunZul elbaze ga­daa­sax­les. kun­Zul­ze gam­
gzav­re­bis win na­po­leo­ni sa­ku­Tar gvar­dias ga­moem­Svi­do­ba.
saf­ran­geT­Si kon­sti­tu­ciu­ri mo­nar­qia dam­yar­da. Tum­ca Ta­va­daz­nau­ro­bis mcde­lo­bas, sru­
lad aRed­gi­naT qve­ya­na­Si mo­nar­qiu­li tra­di­cie­bi, bur­Jua­ziis mxri­dan uk­ma­yo­fi­le­ba moh­yva.
na­po­leo­ni mov­le­ne­bis gan­vi­Ta­re­bas kun­Zu­li­dan ak­vir­de­bo­da. ama­ve dros, 1814 wel­s,ev­ro­pu­li
sa­xel­mwi­foe­bis mo­na­wi­leo­biT ve­na­Si kongresi mim­di­na­reob­da, ro­mel­sac ev­ro­pa­Si wes­ri­gi un­da
daem­ya­re­bi­na da saz­Rvre­bi daed­gi­na. kon­gre­sis mim­di­na­reo­bis dros mo­na­wi­le sa­xel­mwi­foebs
So­ris az­rTa sxva­das­xvao­ba iyo. na­po­leon­ma ga­daw­yvi­ta, am vi­Ta­re­biT esar­geb­la. 1815 wlis 1
marts is aTas­ka­cia­ni raz­miT da 6 zar­baz­niT saf­ran­ge­Tis sam­xreT sa­na­pi­ro­ze ga­da­vi­da da pa­
ri­zis­ken Za­lian swra­fad daiZ­ra. saf­ran­ge­Tis me­fis mier mis wi­naaR­mdeg gag­zav­ni­li ja­re­bi
na­po­leo­nis mxa­re­ze ga­da­vid­nen ise, rom arc er­Txel ar gaus­vriaT. Na­po­leo­ni pa­rizs miad­ga.
is pa­riz­Si trium­fiT Se­vi­da. me­fe Ta­vi­si ama­li­TurT saz­Rvar­ga­reT gaiq­ca. na­po­leo­nis wi­naaR­
mdeg in­gli­si, ru­se­Ti, pru­sia, av­stria, Sve­de­Ti, es­pa­ne­Ti da ev­ro­pis da­nar­Ce­ni sa­xel­mwi­foe­bi
sas­wra­fod gaer­Tian­dnen. 1815 wlis 18 iv­niss na­po­leo­nis ar­mia in­gli­sel­Ta da pru­siel­Ta ja­
_110_
reb­ma vaterloosTan brZo­la­Si sa­bo­lood gaa­nad­gu­res. mo­kav­Si­re­Ta ja­re­bi kvlav saf­ran­geT­Si
SeiW­rnen da pa­ri­zi dai­ka­ves. na­po­leon­ma Za­lauf­le­ba mxo­lod asi dRiT daib­ru­na da am pe­riods
is­to­ria­Si asec uwo­de­ben `napoleonis 100-dRiani mmarTveloba~. amis Sem­deg saf­ran­geT­Si isev
burbonTa dinastia aRad­gi­nes. na­po­leon­ma im­pe­ra­to­ro­ba­ze kvlav ua­ri ga­nac­xa­da. is ame­ri­ka­Si
gam­gzav­re­bas geg­mav­da, mag­ram ver moa­xer­xa, rad­gan in­gli­sur es­kad­ras saf­ran­ge­Tis sa­na­pi­ro
blo­ka­da­Si hyav­da moq­ceu­li. na­po­leo­ni iZu­le­bu­li gax­da, in­gli­se­lebs Ca­ba­re­bo­da. in­gli­sis
mTav­ro­bam da­nar­Cen mo­kav­Si­reeb­Tan Se­Tan­xme­biT na­po­leo­ni wmin­da elenes kunZulebze ga­daa­sax­
la (at­lan­tis okea­nis sam­xreT na­wil­Si), sa­dac is gar­daic­va­la ki­dec 1821 wels.

1805 1805 1806 1807 1812 1813 1815

trafalgari austerlici kontinenturi tilzitis borodino laifcigi vaterloo
blokada zavi

venis kongresi
1814 wlis seq­tem­brSi ga­mar­jve­bul­ma sa­xel­mwi­foeb­ma ve­na­Si kon­gre­si moiw­vies. kon­gre­
sis das­kvniT aqts maT 1815 wlis 9 iv­niss moa­we­res xe­li. miC­neu­lia, rom saer­Ta­So­ri­so ur­
Tier­To­beb­Si axali etapi swo­red ve­nis kon­gre­siT iw­ye­ba. am etaps `venis sistemas~ uwo­de­ben.
ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­foe­bis­Tvis um­Tav­re­si gax­da ev­ro­pa­Si wo­nas­wo­ro­bi­sa da ba­lan­sis Se­nar­
Cu­ne­ba. pa­su­xis­mgeb­lo­ba ki Ta­vad `did saxelmwifoebs~: did bri­ta­neTs, saf­ran­geTs, pru­sias,
av­stria­sa da ru­seTs ekis­re­bo­da. am sis­te­mam saer­Ta­So­ri­so sa­da­vo sa­kiT­xe­bis mSvi­do­bia­ni
gziT ga­daw­yve­ta daam­kvid­ra. pir­ve­lad dai­ner­ga saer­Ta­So­ri­so praq­ti­ka­Si mo­la­pa­ra­ke­be­bi
Seia­ra­Re­bis Sez­Rud­vi­sa da Sem­ci­re­bis Se­sa­xeb. saer­Ta­So­ri­so ur­Tier­To­be­bis ve­nis sis­te­ma,
e. w. `ev­ro­pu­li kon­gre­si~ uaR­re­sad mdgra­di aR­moC­nda.
venis kongresis daskvniTi aqtis Tanaxmad:
• varSavis sahercogo (aRmosavleTiT, didi nawili) samudamod uerTdeboda ruseTis impe­rias.
• varSavis sahercogos nawili Sedioda prusiis SemadgenlobaSi.
• prusias gadaecemoda miwebi rainis marcxena sanapiroze.
• germaniis saxelmwifoebi da Tavisufali qalaqebi qmnidnen samudamo kavSirs, romelic
iwo­deboda `saerTo germanul kavSirad~.
• niderlandebis olqebi da belgiis yofili provinciebi erTiandebodnen niderlande­bis
samefoSi.
• Seiqmna axali saxelmwifo Sveicaria.
• veneciis olqi da dalmacia gadaecemoda avstrias.

64. saqarTvelo ruseTis imperiis SemadgenlobaSi

ruseTis mier qarTl-kaxeTis samefos gauqmeba

aRa-mahmad-xanis Semoseva
geor­giev­skis traq­tat­ma uki­du­re­sad gaam­wva­va qar­Tl-ka­xe­Tis po­li­ti­ku­ri mdgo­ma­reo­
ba. 90-ia­ni wle­bis da­saw­yis­Si erek­le II-s ur­Tier­To­ba dae­Za­ba spar­seT­Tan. spar­seT­Si am dros
Sa­his tax­tis­Tvis brZo­la aRa-­mah­mad­-xa­nis ga­mar­jve­biT das­rul­da. man we­ri­li ga­moug­zav­na
erek­les, ro­mel­Sic ru­seT­Tan ur­Tier­To­bis gaw­yve­tas da spar­se­Tis qve­Sev­rdo­mo­bis aRia­
re­bas moiT­xov­da. erek­les ru­se­Tis ja­ris dax­ma­re­bis ime­di hqon­da. es iyo er­T-er­Ti mi­ze­zi
_111_
imi­sa, rom igi ira­nel­Ta Se­mo­te­vis wi­naaR­mdeg je­rov­nad ar moem­za­da. 1795 wels ira­nis Sa­hi
35 000-ia­ni ja­riT qar­Tl-ka­xeT­Si Se­moiW­ra. erek­lem 5 000 mo­laS­qre­ze me­tis Seg­ro­ve­ba ver
moas­wro, ru­seb­ma ki ja­ri drou­lad ar ga­mog­zav­nes. krwanisTan or­dRia­ni brZo­lis Sem­deg,
11 seq­tem­bers spar­se­leb­ma Tbi­li­si ai­Res. aRa-­mah­mad­-xan­ma daar­bia da aaox­ra Tbi­li­si da qa­
la­qis 22 000 mcxov­re­bi spar­seT­Si tyved gag­zav­na, Ta­va­dac spar­seT­Si sa­Si­nao mdgo­ma­reo­bis
gar­Tu­le­bis ga­mo Tbi­li­si da­to­va da ukan gab­run­da.

giorgi XII-is mmarTveloba

1798 wels erek­le II gar­daic­va­la da tax­tze mi­si uf­ro­si va­Ji gior­gi XII avi­da. mi­si ga­me­fe­
ba ar sur­daT mis de­di­nac­vals da­re­jans da na­xe­var­Zmebs. gior­gi tax­tze mya­rad ver grZnob­da
Tavs, ami­tom ga­daw­yvi­ta, sa­qar­Tve­los ga­reT moe­Zeb­na mo­kav­Si­re. gior­gis na­xe­var­Zme­bi iran­
Tan ur­Tier­To­bis gaum­jo­be­se­bis mom­xre­ni iy­vnen da ar eTan­xme­bod­nen gan­sve­ne­bu­li ma­mis sa­ga­
reo po­li­ti­kas. gior­gi XII-m ru­seT­Tan ki­dev uf­ro daax­loe­ba ga­daw­yvi­ta da im­pe­ra­tor pav­le
I-s ru­seT­_qar­Tl-ka­xe­Tis xel­Sek­ru­le­bis axa­li proeq­ti gaug­zav­na.
gior­gi XII­-is `saTxovari punqtebi~ ru­se­Tis im­pe­ra­tors:
1. qar­Tl-ka­xe­Tis me­fe iRebs val­de­bu­le­bas, rom pir­naT­lad Seas­ru­los yve­la­fe­ri, ra­sac
ru­se­Tis im­pe­riis qve­Sev­rdo­me­bi as­ru­le­ben. is aRia­rebs yve­la ka­non­sa da brZa­ne­bas,
ro­mel­sac ru­se­Tis im­pe­ra­to­ri ga­mos­cems, cnobs ru­se­Tis im­pe­ra­tors sa­ku­Tar xel­
mwi­fed da TviT­mpyro­be­lad.
2. gior­gi XII iT­xovs, rom is dar­Ces qar­Tl-ka­xe­Tis me­fed, xo­lo mis Sem­deg qar­Tl-ka­xe­Tis
me­fee­bad dam­tkic­dnen mi­si mem­kvid­ree­bi, rom­le­bic ru­se­Tis im­pe­riis er­Tgu­li qve­Sev­
rdo­me­bi iq­ne­bian. (e­rek­le II­-is an­der­Zis Ta­nax­mad, gior­gi XII­-is Sem­deg tax­tze mi­si
na­xe­var­Zma un­da asu­li­yo).
3. qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fo­Si ru­se­Tis saim­pe­ra­to­ro ka­ris mier dad­ge­ni­li mmar­Tve­lo­ba da
ka­no­ne­bi un­da ga­tar­des, mag­ram is mi­sa­Re­bi un­da iyos qar­Tve­li xal­xi­saT­vis.
4. Ta­vis mxriv, qar­Tl-ka­xe­Tis me­feebs ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris brZa­ne­bu­le­bis ga­re­Se uf­le­
ba ar un­da hqon­deT sa­ku­Ta­ri ka­no­ne­bis ga­mo­ce­mi­sa.
6. qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos mTe­li Se­mo­sa­va­li un­da ga­dae­ces ru­se­Tis im­pe­riis xe­li­suf­le­
bas sa­Wi­roe­bis mi­xed­viT mox­ma­re­bi­saT­vis.
8. gior­gi XII qar­Tl-ka­xe­Tis ci­xe­si­mag­reeb­Si eq­vsi aTa­si ja­ris­ka­cis da­ye­ne­bas iT­xovs.
1799 wels aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si rus­Ta pol­ki Se­mo­vi­da, ro­mel­sac ge­ne­ra­li
iva­ne la­za­re­vi me­Tau­rob­da. lo­gi­nad Ca­var­dni­li gior­gi XII­-is mTa­va­ri saz­ru­na­vi Zme­bi­sa
da da­re­jan de­dof­lis mxri­dan mom­di­na­re saf­rTxis Ta­vi­dan aci­le­ba iyo. erek­le II­-is qvri­vi
da­re­ja­ni da mi­si Svi­le­bi (gior­gi me­fis na­xe­var­Zme­bi) aq­tiu­rad moq­me­deb­dnen gior­gi XII­-is
wi­naaR­mdeg. isi­ni qar­Tl-ka­xe­Tis sxva­das­xva kuT­xe­Si Ta­va­debs ibi­reb­dnen da azer­bai­ja­nis sa­
xa­noe­bi­sa da axal­ci­xis fa­Sas dax­ma­re­biT api­reb­dnen sa­me­fo tax­tis xel­Si Cag­de­bas. 1800 wels
qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos `saT­xo­va­ri pun­qte­bis~ yve­la pi­ro­ba­ze pav­le I-­ma qar­Tvel el­Cebs da­
de­bi­Ti pa­su­xi gas­ca, Tum­ca sa­qar­Tve­lo­Si myof ge­ne­ral kno­rings sai­dum­lo we­ril­Si mis­we­ra,
rom gior­gi XII gar­dac­va­le­bis Sem­deg ne­bar­Tvis mi­Re­bam­de axa­li me­fe ar ekur­Txe­bi­na. ru­se­
Tis im­pe­ra­tors qar­Tl-ka­xeT­Si me­fo­bis gauq­me­ba da ru­seT­Tan Seer­Te­ba sur­da.
1800 wlis 18 de­kem­bers pav­le I arc ki dae­lo­da gior­gis gar­dac­va­le­bas da xe­li moa­we­ra
ma­ni­fests qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos ru­seT­Tan Seer­Te­bis Se­sa­xeb. pav­le I-is mier xel­mo­we­ri­li
ma­ni­fes­ti sai­dum­lod gaug­zav­nes ge­ne­ral kno­rings sa­Ta­na­do mi­Ti­Te­biT:
gior­gi XII­-is gar­dac­va­le­bam­de ma­ni­fes­ti ar un­da ga­moec­xa­de­bi­naT. gior­gi XII 1800 wlis
28 de­kem­bers gar­daic­va­la. mis­ma vaJ­ma, da­viT­ma qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fo ka­ris sa­zei­mo Sek­re­ba­
ze Ta­vi qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos gam­geb­lad ga­moac­xa­da. is dar­wmu­ne­bu­li iyo, rom ma­le im­pe­
ra­to­ri­sa­gan me­fed dam­tki­ce­bis si­gel­sac mii­Reb­da. 1801 wlis 11 marts pav­le I SeT­qmu­leb­ma
_112_
mok­les. ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris tax­ti dai­ka­va mis­ma Svil­ma aleqsandre I-ma. da­viT ba­to­niS­vil­
ma axal im­pe­ra­tors gaug­zav­na we­ri­lo­bi­Ti mox­se­ne­ba qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos mmar­Tve­lo­bis
mow­yo­ba­ze. ru­se­Tis axal­ma im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre I-­ma qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos ru­seT­Tan
Seer­Te­bis sa­kiT­xi gan­sa­xil­ve­lad sa­xel­mwi­fo sab­Wos ga­das­ca. sa­xel­mwi­fo sab­Wom xmis um­rav­
le­so­biT qar­Tl-ka­xe­Tis ru­seT­Tan Seer­Te­bis au­ci­leb­lo­ba daam­tki­ca. Sed­ga axa­li manifesti,
ro­mel­sac 1801 wlis 12 seqtembers ru­se­Tis im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre I-­ma moa­we­ra xe­li. qar­Tl-
ka­xe­Ti ru­se­Tis gu­ber­niad ga­daiq­ca.

dasavleT saqarTvelos samefo-samTavroebis gauqmeba

1801 wlis­Tvis ime­re­Tis me­fe so­lo­mon II cdi­lob­da, mTel da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­ze gaev­
rce­le­bi­na Ta­vi­si xe­li­suf­le­ba da sa­meg­re­lo­sa da gu­riis mTav­re­bi dae­mor­Ci­le­bi­na.
so­lo­mon II­-is az­riT, Tu igi da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­Si ga­ba­ton­de­bo­da, ma­Sin ru­se­Ti mas
geor­giev­skis traq­ta­tis msgav­si pi­ro­be­biT mfar­ve­lo­ba­Si mii­Reb­da da cnob­da mis xe­li­suf­le­
bas mTav­reb­ze. 1801 wlis mov­le­neb­ma so­lo­mon II­-is ime­de­bi gaa­qar­wyla.
qar­Tl-ka­xeT­Si ga­ba­to­ne­bis Sem­deg ru­seT­ma da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­sa da Sa­vi zRvis sa­na­pi­
ro­ze fe­xis mo­ki­de­ba dai­sa­xa miz­nad. am dros da­sav­leT sa­qar­Tve­lo da­quc­ma­ce­bu­li da me­fe-­
mTa­var­Ta Si­nao­me­bis­gan iyo da­sus­te­bu­li.
ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris aleq­san­dre I-is brZa­ne­biT sa­qar­Tve­los mTa­var­mar­Te­bel­ma pavle
cicianovma ime­reT­Si ja­ri Seiy­va­na. so­lo­mon II ci­cia­novs gza­ze dax­vda. 1804 wels sofel
elaznaurSi (dRe­van­de­li xa­ra­gau­lis r-ni) so­lo­mon II-­sa da pav­le ci­cia­novs So­ris dai­do
traqtati (elaznauris traqtati), rom­lis Ta­nax­ma­dac ime­re­Ti ru­se­Tis mfar­ve­lo­bis qveS Se­
vi­da. ci­cia­nov­ma ru­si mo­xe­le lit­vi­no­vi 80 ja­ris­ka­ci­sa­gan Sem­dga­ri raz­miT qu­Tais­Si gag­
zav­na. sa­meg­re­los, ime­re­Ti­sa da gu­riis mmar­Tve­lad da­niS­nul lit­vi­novs eva­le­bo­da ru­se­Tis
im­pe­riis po­li­ti­ku­ri ba­to­no­bis gan­mtki­ce­ba, sa­meg­re­lo­sa da gu­riis mTav­re­bis po­zi­cie­bis
gaZ­lie­re­ba da ime­re­Tis me­fis Sez­Rud­va. mas Sem­deg, rac rus­Ta ja­ri qu­Tais­Si Se­vi­da, ime­
re­Tis me­fe gae­ca­la Ta­vis sa­tax­to qa­laqs, rad­gan eSi­no­da, rom dai­Wer­dnen da ru­seT­Si ga­
daa­sax­leb­dnen. so­lo­mon II dar­wmun­da, rom mis sa­me­fos gauq­me­ba elo­da. amis Se­sa­Ce­reb­lad
man an­ti­ru­su­li koa­li­ciis Seq­mna­ze zrun­va daiw­yo. is fa­ru­lad dau­kav­Sir­da spar­seT­sa da
os­ma­leTs da spar­seT­Si ga­dax­ve­wil aleq­san­dre erek­les Ze ba­to­niS­vils. ru­se­Tis mTav­ro­bis
gan­sa­kuT­re­bu­li in­te­re­sis sa­gans war­moad­gen­da Sa­vi zRvis nav­sad­gu­re­bi: ba­Tu­mi, fo­Ti da
anak­lia, sa­dac Tur­qTa gar­ni­zo­ne­bi id­ga. amaT­gan yve­la­ze mniS­vne­lo­va­ni fo­Tis nav­sad­gu­ri
iyo. ru­se­Ti­saT­vis fo­Tis mniS­vne­lo­ba im­de­nad di­di iyo, rom pav­le ci­cia­nov­ma pe­ter­bur­gi­
dan im­pe­ra­to­ris brZa­ne­ba mii­Ro: ne­bis­mie­ri xer­xiT fo­Ti dae­ka­ve­bi­na ise, rom os­ma­leT­Tan
omi ar ga­moew­via. Tum­ca omi mainc daiw­yo. 1806 wels Tur­qeT­ma ru­seTs omi Ta­vad ga­mouc­xa­da.
Tur­qe­Ti sar­geb­lob­da im ga­re­moe­biT, rom ev­ro­pa­Si na­po­leo­nis wi­naaR­mdeg war­moe­bul brZo­
leb­Si ru­se­Ti mar­cxde­bo­da. arc ru­seT­ma daa­yov­na moq­me­de­ba. 1809 wels ru­se­bis mo­kav­Si­re
gu­riis mTa­var­ma, ma­mia gu­riel­ma fo­Ti ai­Ro da ru­sebs ga­das­ca. 1810 wels so­xum­Tan ru­se­Tis
sa­de­san­to raz­mma so­xu­mic dai­ka­va. af­xa­ze­Tis mTa­var­ma, sa­far­-beg (gior­gi) Ser­va­Si­Zem ru­se­
Tis im­pe­ra­tors af­xa­ze­Tis sam­Tav­ros ru­se­Tis qve­Sev­rdo­mo­ba­Si Ses­vlis Tao­ba­ze Txov­niT
mi­mar­Ta. gior­gi Ser­va­Si­Zes ru­se­Tis qve­Sev­rdo­mo­bis da­ma­das­tu­re­be­li si­ge­li ebo­Za da af­xa­
ze­Tis mTav­ris ti­tu­li Seu­nar­Cun­da.
1810 wels axal­ma mTa­var­mar­Te­bel­ma tormasovma qu­Tais­Si ime­re­Tis sa­me­fo xe­li­suf­le­bis
dam­xo­ba sa­ja­rod ga­moac­xa­da. ima­ve dRes ru­se­Tis ja­re­bi gu­rii­sa da sa­meg­re­los mTav­re­bis
Tan­xle­biT gae­mar­Tnen var­ci­xi­sa­ken, sa­dac ime­re­Tis me­fe iyo ga­mag­re­bu­li. so­lo­mon­ma Tavs
gaq­ce­viT uS­ve­la da axal­ci­xis sa­fa­So­Si ga­da­vi­da. amie­ri­dan so­lo­mon II ru­se­Tis wi­naaR­mdeg
aS­ka­ra brZo­la­ze ga­da­vi­da da sa­Ta­ve­Si Caud­ga ime­re­Tis ajan­ye­bas. Tum­ca so­lo­mo­nis Za­le­bi
ru­se­Tis Za­leb­Tan Se­da­re­biT sus­ti iyo. ajan­ye­ba da­mar­cxda. so­lo­mon II da mi­si mom­xree­bi
_113_
ime­reTs gae­cal­nen. ime­re­Tis sa­me­foc ru­se­Tis gu­ber­niad ga­daiq­ca. axal­ci­xis sa­fa­So­dan so­
lo­mo­ni sa­qar­Tve­lo­Si aRar dab­ru­ne­bu­la.
1815 wels so­lo­mon II or­moc­daer­Ti wlis asak­Si tra­pi­zon­Si gar­daic­va­la da iq dak­rZa­
les. 1990 wels so­lo­mon II­-is neS­ti tra­pi­zo­ni­dan qu­Tais­Si gad­moas­ve­nes da ge­la­Tis ta­Zar­Si
dak­rZa­les.
ime­re­Tis sa­me­fos gauq­me­bis Sem­deg da­sav­leT sa­qar­Tve­los sam­Tav­roeb­ma _ sa­meg­re­lom,
gu­riam, af­xa­zeT­ma da sva­neT­ma for­ma­lu­ri av­to­no­miu­ri uf­le­be­bi Sei­nar­Cu­nes, Tum­ca XIX
sau­ku­nis man­Zil­ze, sxva­das­xva dros maT es uf­le­be­bic da­kar­ges (guriam _ 1829 wels, svaneTma
_ 1859 wels, afxazeTma _ 1864 wels da samegrelom _ 1867 wels) da ru­se­Tiis im­pe­riis na­wi­lad ga­
daiq­cnen.

ajanyebebi saqarTveloSi carizmis winaaRmdeg XIX saukunis pirvel mesamedSi

kaxeTis 1802 da mTiuleTis 1804 wlebis ajanyebebi
ru­su­li mmar­Tve­lo­bis dam­ya­re­bas sa­qar­Tve­lo­Si di­di uk­ma­yo­fi­le­ba moh­yva. me­fo­bis
gauq­me­bis Se­de­gad Ta­vad­-az­nau­ro­bam sa­xel­mwi­fo sam­sa­xu­ri da Se­mo­sa­va­li da­kar­ga. ru­su­li
ja­ris ga­mo­sak­ve­bad da Se­sa­na­xad gle­xo­bas uf­ro me­ti ga­da­sa­xa­di dae­kis­ra. xSi­rad mTav­ro­ba
TviT­ne­bu­rad awe­seb­da sxva­das­xva sa­qon­lis Se­sas­yid fa­sebs. ru­si mo­xe­lee­bi da ja­ris­ka­ce­bi
Tav­xe­du­rad iq­ceod­nen. da­mou­ki­deb­lo­bis da­kar­gvam da ru­si mo­xe­lee­bis TviT­ne­bo­bam sa­qar­
Tve­lo­Si ram­de­ni­me ajan­ye­ba ga­moiw­via, ker­Zod, 1802 wels _kaxeTSi, 1804 wels _ aRmosavleT
saqarTvelos mTianeTSi, 1810 wels _ imereTSi, 1812 wels _ kvlav kaxeTSi, 1819-20 wlebSi _
dasavleT saqarTveloSi;1832 wels ki sru­liad sa­qar­Tvels mas­Sta­biT mom­zad­da SeTqmuleba.
1802 wlis iv­lis­Si ka­xeT­Si Seik­rib­nen qar­Tve­li Ta­va­de­bi da ru­se­Tis im­pe­ra­to­ri­sad­mi
pe­ti­cia Sead­gi­nes. isi­ni did uk­ma­yo­fi­le­bas ga­moT­qvam­dnen imas­Tan da­kav­Si­re­biT, rac ma­ni­
fes­tSi ewe­ra _ TiT­qos qar­Tvel­ma xal­xma sa­ku­Ta­ri me­fis xe­li­suf­le­ba­ze ne­ba­yof­lo­biT Tqva
ua­ri. pe­ti­ciis av­to­re­bi moiT­xov­dnen 1783 wlis geor­giev­skis traq­ta­tis pi­ro­be­bis aR­dge­
nas. isi­ni moiT­xov­dnen qar­Tl-ka­xe­Tis me­fed erek­le II­-is va­Jis, iu­lon ba­to­niS­vi­lis das­mas.
daiw­yo iu­lo­ni­sa da ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris er­Tgu­le­ba­ze xal­xis da­fi­ce­ba. amis sa­pa­su­xod
xe­li­suf­le­bam Sek­re­bis mo­na­wi­le­Ta na­wi­li daa­pa­tim­ra, na­wi­li ki iran­Si myof aleq­san­dre ba­
to­niS­vil­Tan gaiq­ca.
1804-1813 wleb­Si ru­seT­-spar­se­Tis omi mim­di­na­reob­da. am omis dros aR­mo­sav­leT sa­qar­
Tve­lo fron­tis xazs war­moad­gen­da. ru­si mo­xe­lee­bi ad­gi­lob­riv mo­sax­leo­bas ai­Zu­leb­dnen,
ja­ris sa­Wi­roe­bis­Tvis ufa­sod ga­moey­va­naT xar­-u­re­mi, cxe­ne­bi; uz­run­ve­le­yoT isi­ni sur­saT­-
sa­no­va­giT. 1804 wels mTa­var­mar­Te­be­li ci­cia­no­vi spar­se­le­bis wi­naaR­mdeg om­Si gae­Su­ra. amiT
mTiu­leb­ma isar­geb­les da ajan­ydnen. maT ime­reT­Si mo­ci­qu­le­bi gag­zav­nes da erek­les va­Je­bi
_ iu­lon da far­naoz ba­to­niS­vi­le­bi miiw­vies. far­naoz ba­to­niS­vil­ma SeZ­lo, ajan­ye­bu­lebs
Seer­Te­bo­da, iu­lo­ni ki ru­seb­ma Seip­yres da sa­qar­Tve­lo­dan gaa­sax­les. Sem­deg far­naoz ba­to­
niS­vi­lis Seip­yro­bac SeZ­les da ru­seT­Si ga­daa­sax­les. 1811 we­li mou­sav­lia­ni iyo. mo­sax­leo­
bam ua­ri Tqva mTav­ro­bi­saT­vis pu­ris da­bal fas­Si mi­yid­va­ze. amis pa­su­xad mTa­var­mar­Te­bel­ma
pau­lu­Cim mo­sax­leo­bis da­wio­ke­ba daiw­yo 1812 wlis da­saw­yis­Si uki­du­re­sad Se­viw­roe­bu­li da
Seu­rac­xyo­fi­li ka­xe­Tis mo­sax­leo­ba ajan­yda. ajan­ye­bu­lebs sa­Ta­ve­Si ba­to­niS­vi­li gri­gol ioa­
nes Ze Caud­ga, ro­me­lic ka­xe­leb­ma qar­Tli­dan gad­moiy­va­nes da me­fed ga­moac­xa­des. es ajan­ye­bac
mar­cxiT dam­Tav­rda.
1812 wlis zaf­xul­Si ru­seT­Si na­po­leo­nis ar­mia SeiW­ra. am dros jer ki­dev ar iyo das­ru­
le­bu­li omi iran­Tan, ro­me­lic, Ta­vis mxriv, Seq­mni­li vi­Ta­re­bis ga­mo­ye­ne­ba­sa da kav­ka­sia­Si Zve­
li ba­to­no­bis aR­dge­nas cdi­lob­da. aseT vi­Ta­re­ba­Si, 1812 wlis Se­mod­go­mis da­saw­yis­Si, ka­xeT­Si
kvlav ajan­ye­bam ifeT­qa. am­je­rad mas sa­Ta­ve­Si ira­ni­dan dab­ru­ne­bu­li aleq­san­dre ba­to­niS­vi­li
(e­rek­les Ze) Caud­ga. mRel­va­re­ba qar­Tlsac moe­do. qar­Tvel­Ta da­sax­ma­reb­lad da­Res­tni­dan 1200
_114_
le­ki Ca­mo­vi­da. spar­se­Tis mmar­Tvel­ma abas­-mir­zam aleq­san­dre ba­to­niS­vil­Tan Se­saer­Teb­lad da
rus­Ta gan­sa­dev­nad Tbi­lis­ze ga­laS­qre­ba ga­daw­yvi­ta, mag­ram ru­seb­ma daas­wres da mou­lod­ne­li
ie­ri­SiT abas­-mir­zas ja­re­bi sas­ti­kad daa­mar­cxes. aleq­san­drec da­mar­cxda da mi­si ja­ri dai­Sa­la.
1819-1820 wleb­Si ime­re­Tis, gu­rii­sa da ra­Wis mo­sax­leo­bac ajan­yda. maT sa­Ta­ve­Si da­sav­leT
sa­qar­Tve­los Ta­va­de­bi da saek­le­sio moR­va­wee­bi Caud­gnen. maT ime­reT­Si me­fo­bis aR­dge­na da tax­
tze so­lo­mon I-is Svi­liS­vi­lis, iva­ne aba­Si­Zis ay­va­na sur­daT. ru­se­Tis ar­miam es ajan­ye­bac Caax­So.

1832 wlis SeTqmuleba

XIX sau­ku­nis 20-ian wleb­Si erov­nu­li moZ­rao­bis ga­mo­coc­xle­ba daiw­yo pe­ter­bur­gsa da
mos­kov­Si, sa­dac bag­ra­tion­Ta sa­me­fo sax­lis wev­re­bi iy­vnen ga­da­sax­le­bu­li. xe­li­suf­le­ba yo­
vel­nai­rad cdi­lob­da, sa­me­fo sax­lis wev­rebs sam­Sob­los­Tan rac SeiZ­le­ba nak­le­bi kav­Si­ri
hqo­no­daT. ba­to­niS­vi­le­bis oja­xe­bi pe­ter­bur­gsa da mos­kov­Si qar­Tve­li sa­zo­ga­doe­bis Tav­
Sey­ris ad­gi­li iyo. 1825 wels di­mit­ri ba­to­niS­vi­lis xel­mZRva­ne­lo­biT pe­ter­bur­gSi pir­ve­
li sai­dum­lo or­ga­ni­za­cia Ca­mo­ya­lib­da. mi­si wev­re­bi sa­qar­Tve­los ga­Ta­vi­suf­le­bis gzeb­ze
msje­lob­dnen. 1826 wels mos­kov­Si oq­ro­pir ba­to­niS­vi­lis xel­mZRva­ne­lo­biT meo­re sai­dum­lo
or­ga­ni­za­ciac Ca­mo­ya­lib­da. 1827-1829 wleb­Si SeT­qmu­le­bis cen­trma ru­se­Ti­dan Tbi­lis­Si gad­
moi­nac­vla. aq SeT­qmu­lebs Seuer­Tdnen: aleq­san­dre Wav­Wa­va­Ze, gri­gol or­be­lia­ni, aleq­san­dre
or­be­lia­ni, di­mit­ri yi­fia­ni, fi­la­del­fos kik­na­Ze da sxve­bi. 1830 wels maT Sead­gi­nes fa­ru­li
or­ga­ni­za­ciis wes­de­ba, sa­xel­wo­de­biT `aqti goniuri~. aq­ti fa­ru­li sa­zo­ga­doe­bis wev­rad mi­Re­
bis pi­ro­bebs, wev­rTa uf­le­beb­sa da mo­va­leo­bebs gan­saz­Rvrav­da.
ru­se­Tis ba­to­no­bi­sa­gan sa­qar­Tve­los gan­Ta­vi­suf­le­bis gze­bis Se­sa­xeb qar­Tvel­Ta So­ris
az­rTa sxva­das­xvao­ba ar­se­bob­da. er­Ti na­wi­li, ge­ne­ral iva­ne af­xa­zis me­Tau­ro­biT, Tvli­da,
rom sa­qar­Tve­lo jer po­li­ti­ku­rad da eko­no­mi­ku­rad un­da gaZ­lie­re­bu­li­yo da da­mou­ki­deb­
lo­bis aR­dge­nis dro mxo­lod asi wlis Sem­deg dad­ge­bo­da. sxva­nai­rad sa­qar­Tve­lo spar­se­Ti­sa
da os­ma­le­Tis ag­re­siis obieq­tad ga­daiq­ceo­da. meo­re na­wi­li, ro­mel­Ta azrs SeT­qmul­Ta Zi­ri­
Ta­di na­wi­li ga­mo­xa­tav­da, ru­se­Tis wi­naaR­mdeg ajan­ye­bas Se­saZ­leb­lad miiC­nev­da. ma­Ti az­riT,
qar­Tve­li eri mzad iyo ara mar­to da­mou­ki­deb­lo­bis mo­po­ve­bis, ara­med mi­si Se­nar­Cu­ne­bi­saT­vi­
sac. SeT­qmul­Ta gar­kveu­li na­wi­lis az­riT, sa­Wi­ro iyo ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris dar­wmu­ne­ba ima­Si,
rom ka­no­nie­ri da TviT ru­se­Tis­Tvi­sac uf­ro sa­sar­geb­lo iq­ne­bo­da im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si
sa­qar­Tve­los av­to­no­miu­ri sa­me­fos Seq­mna. SeT­qmu­le­bi Seq­mni­li vi­Ta­re­bis ga­mo­ye­ne­bas cdi­
lob­dnen _ im dros, 1830-1831 wleb­Si,­di­di erov­nu­li ajan­ye­ba mim­di­na­reob­da po­lo­neT­Si, ro­
me­lic ru­se­Tis im­pe­riis Se­mad­gen­lo­ba­Si Se­dio­da. gar­da ami­sa, isi­ni saf­ran­ge­Tis, in­gli­sis,
os­ma­le­Ti­sa da spar­se­Tis sa­ga­reo in­te­re­seb­zec am­ya­reb­dnen ime­debs. SeT­qmu­le­bi da­mou­ki­deb­
lo­bis aR­dge­nis Sem­dgom sa­xel­mwi­fos mow­yo­ba­zec fiq­rob­dnen. isi­ni ga­ni­xi­lav­dnen sa­xel­mwi­
fos mmar­Tve­lo­bis sam for­mas: monarqias, konstituciur monarqiasa da respublikas. mo­nar­
qiis mom­xree­bi Zi­ri­Ta­dad bag­ra­tion­Ta sa­me­fo sag­va­reu­los wev­re­bi iy­vnen; kon­sti­tu­ciu­ri
mo­nar­qiis mo­dels mxars di­mit­ri ba­to­niS­vi­li, eliz­bar eris­Ta­vi da SeT­qmul­Ta ume­te­so­ba
uWer­da; res­pub­li­ku­ri mo­de­lis mom­xre ki solomon dodaSvili iyo. SeT­qmu­le­bi ajan­ye­bis
daw­ye­bis­Tvis xel­say­rel dros elod­nen. amis ga­mo ajan­ye­bis daw­ye­bis Ta­ri­Ri ram­den­jer­me ga­
da­des. 1832 wlis noem­ber­Si ajan­ye­bis geg­ma Sei­mu­Sa­ves. am geg­mas `pirveli Ramis gankarguleba~
uwo­des. Tum­ca SeT­qmu­lebs aRar das­cal­daT. SeT­qmu­le­ba gam­JRav­nda. er­T-erT SeT­qmuls, ie­se
fa­la­van­diS­vils, sa­ku­Ta­ri Zmis, Tbi­li­sis sa­mo­qa­la­qo gu­ber­na­to­ris _ ni­ko fa­la­van­diS­vi­lis
gad­mo­bi­re­ba dae­va­la. ni­ko­loz fa­la­van­diS­vil­ma Zmas mxar­da­We­ra­ze ua­ri uT­xra da mos­Txo­
va, Ta­vad­ve ec­no­be­bi­na xe­li­suf­le­bi­saT­vis SeT­qmu­le­bis Se­sa­xeb. ie­se Zmas dae­mor­Ci­la da
SeT­qmu­le­ba gas­ca. xe­li­suf­le­bam SeT­qmu­le­bi daa­pa­tim­ra. sa­sa­mar­Tlom aq­tiur mo­na­wi­leebs
sik­vdi­liT das­jis ga­na­Ce­ni ga­mou­ta­na, mag­ram ru­se­Tis im­pe­ra­tor­ma ni­ko­loz I-­ma ga­na­Ce­ni Seam­
su­bu­qa _ sik­vdi­liT ara­vin daus­jiaT. SeT­qmu­le­bis aq­tiu­ri mo­na­wi­lee­bi, maT So­ris, oq­ro­pir,
_115_
di­mit­ri da Ta­mar ba­to­niS­vi­le­bi, aleq­san­dre da luar­sab or­be­lia­ne­bi, eliz­bar da di­mit­ri
eris­Ta­ve­bi, so­lo­mon do­daS­vi­li, aleq­san­dre Wav­Wa­va­Ze da sxve­bi sxva­das­xva va­diT ru­se­Tis
im­pe­riis gu­ber­nieb­sa da mxa­reeb­Si ga­daa­sax­les.

65. rusuli mmarTveloba da misi reformireba

ru­se­Tis im­pe­riis xe­li­suf­le­bam dai­na­xa, rom an­ti­ru­su­li ga­mos­vle­bis dros maT sa­Ta­ve­Si
bag­ra­tion­Ta sa­me­fo sax­lis war­mo­mad­gen­le­bi ud­ge­bod­nen. ami­tom im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre I-­
ma ga­daw­yvi­ta, sa­qar­Tve­lo­dan bag­ra­tion­Ta mTe­li sa­me­fo sax­li ga­dae­sax­le­bi­na. is mzad iyo,
bag­ra­tio­ne­bi­saT­vis sau­ke­Te­so pi­ro­be­bi Seeq­mna pe­ter­bur­gSi, oRond ki sa­me­fo sax­lis arc
er­Ti war­mo­mad­ge­ne­li sa­qar­Tve­lo­Si ar dae­to­ve­bi­na. ru­se­Tis im­pe­riis xe­li­suf­le­ba wya­lo­bas
ar ak­leb­da ru­seT­Si ga­da­sax­le­bul sa­qar­Tve­los sa­me­fo sax­lis war­mo­mad­gen­lebs. er­Ta­der­Ti,
rac ga­da­sax­le­bu­lebs ek­rZa­le­bo­daT, sam­Sob­lo­Si dab­ru­ne­ba iyo.
1811 wels im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre I-­ma mcxeTis sakaTalikoso taxtic gaauqma. ru­se­Tis xe­li­
suf­le­bam ka­Ta­li­kos­-pat­riar­qis Ta­nam­de­bo­ba sa­qar­Tve­los egzarqosis Ta­nam­de­bo­biT Sec­va­la. sa­
qar­Tve­los avtokefalurma eklesiam arseboba Sewyvita. bu­neb­ri­via, ru­se­Tis mier qar­Tu­li sa­me­
foe­bis Seer­Te­bis Sem­deg, aq mmar­Tve­lo­bis axa­li, ru­su­li sis­te­ma dam­yar­da. ru­se­Tis mTav­ro­bam
qar­Tl-ka­xe­Tis axal mmar­Tve­lo­bas `sa­qar­Tve­los mmar­Tve­lo­ba“ uwo­da. mas sa­Ta­ve­Si ed­ga sa­qar­
Tve­los mTa­var­sar­da­li.
sxvag­va­rad mas mTa­var­mmar­Tvels, mog­via­ne­biT ki mTavarmarTebels uwo­deb­dnen. mTa­var­
mar­Te­be­li iyo umaR­le­si Ta­nam­de­bo­bis pi­ri, ro­me­lic ru­se­Tis im­pe­ra­to­ris mier dai­niS­na
jer aR­mo­sav­leT sa­qar­Tve­los, Sem­deg ki da­sav­leT sa­qar­Tve­lo­sa da kav­ka­siis gam­geb­lad. mas
emor­Ci­le­bo­da kav­ka­sia­Si gan­la­ge­bu­li mTe­li ru­su­li ja­ri. sa­mo­qa­la­qo saq­mee­bis mar­Tva­Si
mTa­var­mar­Te­bels Ta­na­Sem­we ex­ma­re­bo­da. yve­la Zi­ri­Tad Ta­nam­de­bo­ba­ze ru­si mo­xe­lee­bi da­niS­
nes. saq­mis war­moe­ba ru­sul ena­ze mim­di­na­reob­da, is ki qar­Tu­li mo­sax­leo­bis um­rav­le­so­bis­
Tvis uc­xo iyo. ami­tom rus mo­xe­leebs moad­gi­lee­bad ad­gi­lob­ri­vi, qar­Tve­li Ta­vad­-az­nau­re­bi
dau­niS­nes. Tum­ca esec ar iyo sak­ma­ri­si, rad­gan ru­su­li mmar­Tve­lo­bis pir­vel xa­neb­Si ru­su­li
ena Ta­vad­-az­nau­ro­bis mxo­lod mci­re na­wil­ma ico­da.
XIX s-is 30-ia­ni wle­bi­dan sam­xreT kav­ka­sia­Si ru­su­li ko­lo­nie­bi, ker­Zod, sam­xed­ro da­
sax­le­be­bi Seiq­mna. da­sax­le­beb­Si Zi­ri­Ta­dad sam­sa­xu­ri­dan ga­dam­dga­ri dao­ja­xe­bu­li ja­ris­ka­
ce­bic­xov­rob­dnen. mTav­ro­ba maT mi­wi­Ta da sa­mu­Sao ia­ra­Re­biT uz­run­vel­yof­da. ko­lo­nis­tebs
mTav­ro­ba, ro­gorc da­say­rden Za­las, ise ga­ni­xi­lav­da. Si­da Tu ga­re kon­fliq­te­bis dros isi­ni
mu­dam mzad­yof­na­Si un­da yo­fi­liy­vnen. sa­qar­Tve­los ko­lo­ni­za­cia ara mar­to sam­xed­ro da­sax­
le­be­bis Seq­mnis gziT xor­ciel­de­bo­da. kav­ka­sia­Si asax­leb­dnen ag­reT­ve sxva­das­xva re­li­giu­ri
mim­di­na­reo­bis mim­dev­rebs: du­xo­bo­rebs, ma­lak­nebs, su­bot­ni­kebs da sxv., ro­mel­Ta ru­se­Tis Si­
da gu­ber­nieb­Si da­to­ve­ba xe­li­suf­le­bas sa­sur­ve­lad ar miaC­nda.

mefisnacval m. voroncovis mmarTveloba

sa­qar­Tve­lo­Si daw­ye­bul­ma ajan­ye­beb­ma ru­se­Tis xe­li­suf­le­bas daa­na­xa, rom sa­qar­Tve­los
mo­sax­leo­bis um­rav­le­so­ba ru­su­li mmar­Tve­lo­biT uk­ma­yo­fi­lo iyo. saim­pe­ra­to­ro xe­li­suf­
le­bam CaT­va­la, rom au­ci­le­be­li iyo gar­kveu­li re­for­me­bis ga­ta­re­ba. 1840-41 wlebSi ram­de­ni­
me re­for­ma ga­tar­da. sam­xreT kav­ka­sia or msxvil ad­mi­nis­tra­ciul er­Teu­lad _ saqarTvelo-
imereTis guberniad da kas­piis ol­qad dai­yo.
pir­vel­Si Se­dio­da 11 maz­ra. 1840 wli­dan Tbi­lis­Si Se­moi­Res saqalaqo mmarTveloba,
qalaqis Tavisa da eqvsi xmosanis Se­mad­gen­lo­biT. qa­la­qis Tavs mTe­li mo­sax­leo­ba ir­Cev­da, eqvs
_116_
war­mo­mad­ge­nels (xmo­sans) ki _ uZ­ra­vi qo­ne­bis mflo­be­le­bi, vaW­re­bi da xe­los­ne­bi (Ti­Toeu­li
_ or­-or war­mo­mad­ge­nels.) maT Za­lian Sez­Ru­du­li uf­le­be­bi hqon­daT. qa­la­qis mmar­Tve­le­bis
kom­pe­ten­cia­Si Se­dio­da zrun­va qa­la­qis ke­Til­mow­yo­ba­ze, sa­xel­mwi­fo ga­da­sa­xa­de­bis drou­lad
ak­re­fa­ze, xe­los­no­bis, me­ba­Reo­bi­sa da meur­neo­bis sxva dar­ge­bis­Tvis xe­lis Sew­yo­ba­ze.
1844 wels mTa­var­mar­Teb­lis Ta­nam­de­bo­ba mefisnacvlis in­sti­tut­ma Sec­va­la. am or Ta­nam­de­
bo­bas So­ris gan­sxva­ve­ba is iyo, rom me­fis­nac­va­li Seuz­Ru­dav uf­le­bebs flob­da, mxa­ris TiT­
qmis yve­la sa­kiT­xis ga­daw­yve­ta da­mou­ki­deb­lad SeeZ­lo da sa­mi­nis­troeb­ze da­mo­ki­de­bu­li aRar
iyo. pir­ve­li me­fis­nac­va­li gax­da mixeil voroncovi (1844-1856 ww.). Ta­vi­si wi­na­mor­be­de­bi­sa­gan
gan­sxva­ve­biT, igi ad­gi­lob­ri­vi prob­le­me­biT in­te­res­de­bo­da; cdi­lob­da, moq­ni­li po­li­ti­kiT
qar­Tve­leb­Si ru­su­li mmar­Tve­lo­bi­sad­mi ndo­ba gaeR­vi­ve­bi­na. vo­ron­covs, uwi­na­res yov­li­sa, sa­
Wi­rod miaC­nda ara ad­mi­nis­tra­ciul, ara­med kul­tu­rul Ro­nis­Zie­ba­Ta gan­xor­cie­le­ba. man ne­
bar­Tva gas­ca, aRed­gi­naT qarTuli Teatri. 1850 wels Tbi­li­sis gim­na­ziis sce­na­ze, ro­me­lic
Tbi­li­sis mTa­va­ri qu­Cis _ go­lo­vi­nis (dRe­van­de­li rus­Ta­ve­lis) gam­zir­ze, me­fis­nac­vlis sa­sax­
lis gver­diT mde­ba­reob­da, pir­ve­lad daid­ga ama­ve sko­lis yo­fi­li mos­wav­lis, gior­gi eris­Ta­vis
pie­sa `gay­ra~. 1852 wels Tbi­lis­Si ru­se­Tis saim­pe­ra­to­ro geog­ra­fiu­li sa­zo­ga­doe­bis kavkasiis
ganyofilebis muzeumi daar­sda, rom­lis ba­za­ze Sem­deg kav­ka­siis mu­zeu­mi Ca­mo­ya­lib­da. mu­zeu­
mis pir­ve­li di­req­to­ri iyo ger­ma­ne­li mec­nie­ri gus­tav ra­de. 1847 wels mi­xeil vo­ron­cov­ma
Txov­niT mi­mar­Ta cno­bil qar­Tvel poet­sa da sa­zo­ga­do moR­va­wes, vax­tang or­be­lians, Ta­vi­si
sax­sre­biT ae­go Se­no­ba sajaro biblioTekisTvis, ra­sac vax­tang or­be­lia­ni das­Tan­xmda da 1851
wels Se­no­ba sa­ja­ro bib­lio­Te­kas ga­dae­ca. 1860-ian wleb­Si da­we­se­bu­le­be­bis reor­ga­ni­za­ciis Se­
de­gad Tbi­li­sis sa­ja­ro bib­lio­Te­ka da kav­ka­siis mu­zeu­mi erT sis­te­mad gaer­Tian­da da `kav­ka­siis
mu­zeu­mi da tfi­li­sis sa­ja­ro bib­lio­Te­ka~ ewo­da. ad­gi­lob­riv mo­sax­leo­ba­Si ru­su­li enis gav­
rce­le­bis miz­niT vo­ron­co­vi, sxva Ro­nis­Zie­beb­Tan er­Tad, qar­Tve­li Ta­vad­-az­nau­re­bis Svi­lebs
sas­wav­leb­lad gzav­ni­da mos­ko­vi­sa da pe­ter­bur­gis sas­wav­leb­leb­Si. kav­ka­siis me­fis­nac­vlis di­di
ama­gi­Ta da xel­Sew­yo­biT daax­loe­biT 30 aTa­si kacs Ta­va­daz­nau­ru­li wo­de­ba daum­tkic­da. am Ro­
nis­Zie­be­bis Se­de­gad m. vo­ron­cov­ma SeZ­lo saer­To enis ga­mo­nax­va qar­Tvel Ta­va­daz­nau­ro­bas­Tan
da mi­si mniS­vne­lo­va­ni na­wi­lis ru­se­Tis er­Tgul qve­Sev­rdo­mad ga­daq­ce­va.

66. aleqsandre II-is reformebi

saglexo reforma
XIX sau­ku­nis Sua xa­ne­bi­saT­vis ru­se­Ti Ta­vi­si gan­vi­Ta­re­bis do­niT mniS­vne­lov­nad Ca­mor­
Ce­bo­da da­sav­leT ev­ro­pis qvey­nebs. aS­ka­ra gax­da, rom ba­ton­ymu­ri so­cia­lur­-e­ko­no­mi­ku­ri da
po­li­ti­ku­ri sis­te­ma Rrma kri­zis­Si Se­vi­da, ro­me­lic qve­ya­nas gan­vi­Ta­re­bis sa­Sua­le­bas ar aZ­
lev­da. im dros, ro­de­sac da­sav­leT ev­ro­pis qvey­neb­Si ka­pi­ta­lis­tu­ri war­moe­ba swra­fi tem­pe­
biT vi­Tar­de­bo­da, ba­ton­ymu­ri ru­se­Ti erT ad­gils tkep­ni­da.
ru­se­Tis eko­no­mi­ku­ri Ca­mor­Ce­na kar­gad ga­moC­nda 1853-1856 ww. yi­ri­mis omis dros, ro­de­
sac aS­ka­ra gax­da sam­xed­ro Seia­ra­Re­ba­Si da­sav­le­Tev­ro­pe­le­bis upi­ra­te­so­ba. qve­ya­nas re­for­
me­bi sWir­de­bo­da.
ru­se­Tis axal­ma im­pe­ra­tor­ma, aleq­san­dre II-m mos­ko­vis gu­ber­niis Ta­va­daz­nau­ro­bas­Tan Sek­re­
ba­ze jer ga­nac­xa­da: `jobs ba­ton­ymo­ba ga­vauq­moT ze­mo­dan, vid­re es gle­xeb­ma gaa­ke­Ton qve­mo­dan~.
1861 wlis 19 Te­ber­vals aleq­san­dre II-m xe­li moa­we­ra ma­ni­fests `ba­ton­ymu­ri da­mo­ki­de­
bu­le­bi­dan ga­mo­su­li gle­xe­bis Se­sa­xeb~. ma­ni­fes­tis mi­xed­viT yma gle­xi dau­yov­neb­liv iReb­da
pi­rov­nul Ta­vi­suf­le­bas, xde­bo­da Ta­vi­su­fa­li mo­qa­la­qe. mas SeeZ­lo Ta­vi­si sa­xe­liT ga­mo­su­
li­yo sa­sa­mar­Tlo­Si, dae­do sxva­das­xva sa­xis xel­Sek­ru­le­ba, gaex­sna sam­rew­ve­lo sa­war­mo da a.S.
_117_
yo­ve­li­ve es glexs aZ­lev­da Ta­vi­si Se­saZ­leb­lo­be­bis ga­mo­ye­ne­bis sa­Sua­le­bas. re­for­mi­saT­vis
mza­de­ba kav­ka­siis sa­me­fis­nac­vlo­Si 1861 wels daiw­yo, sam we­li­wads gag­rZel­da da 1864 wels ga­
tar­da. qar­Tvel­ma Ta­va­daz­nau­ro­bam moiT­xo­va, re­for­ma gu­ber­nie­bis Ta­va­daz­naur­Ta yri­lo­ba­ze
gan­xi­lu­li­yo. Tbi­li­sis gu­ber­niis Ta­va­daz­naur­Ta yri­lo­ba­ze proeq­tis Sed­ge­na dimitri yifians
dae­va­la. man qar­Tl-ka­xe­Tis 240 me­ma­mu­les daug­zav­na kiT­xva­ri, ra­Ta ga­moeT­qvaT Ta­vian­Ti Se­xe­
du­le­ba imis Se­sa­xeb, Tu ro­gor uyu­reb­dnen ba­ton­ymo­bis gauq­me­bas. ma­Ti mo­saz­re­be­bis sa­fuZ­
vel­ze di­mit­ri yi­fian­ma Seq­mna e. w. `umravlesobis proeqti~. me­ma­mu­le­Ta mci­re na­wil­ma gri­gol
or­be­lia­nis me­Tau­ro­biT, war­moad­gi­na e.w. `umciresobis proeqti~. `um­rav­le­so­bis proeq­tis~ Ta­
nax­mad ba­ton­ymo­bis­gan gan­Ta­vi­suf­le­bu­li glexs sax­l-ka­ri­sa da ka­lo-­sab­Zlis ad­gi­li­saT­vis
ara­fe­ri moeT­xo­ve­bo­da, mag­ram sa­ba­to­no ad­gil­-ma­mu­le­bis _ sax­nav­-sa­Te­si, sa­ve­na­xe da sa­ba­la­xe
mi­we­bis, tyi­sa da wylis xma­re­bi­saT­vis ki pat­ro­nis­Tvis un­da eZ­lia ga­da­sa­xa­di da gae­wia be­ga­ra
(e. i. Sro­mi­Ti ga­da­sa­xa­di), ra­zec er­Tma­neT­Si ne­ba­yof­lo­biT mo­rig­de­bod­nen.
um­ci­re­so­bis proeq­tis av­to­re­bi mTlia­nad izia­reb­dnen um­rav­le­so­bis mier ga­moT­qmul
yve­la prin­ci­pul mo­saz­re­bas, ker­Zod, yme­bis umi­wod gan­Ta­vi­suf­le­bis Se­sa­xeb da da­mo­ki­de­
bu­li mdgo­ma­reo­bi­dan ga­mo­su­li gle­xe­bis mo­ma­va­li cxov­re­bis uz­run­vel­sa­yo­fad sa­Wi­rod
miaC­ndaT gle­xis uf­le­bis aRia­re­ba yve­la­fer ima­ze, rac mi­si ala­li Sro­miT iyo Seq­mni­li da
ga­ke­Te­bu­li: Si­naur sa­qo­nel­ze, sa­sof­lo-­sa­meur­neo ia­ra­Reb­ze, sax­lsa da sa­meur­neo na­ge­bo­
beb­ze, ba­Reb­sa da ve­na­xeb­ze. glexs uf­le­ba hqon­da, gae­yi­da sxvis mi­wa­ze ga­Se­ne­bu­li ba­Ri, im
pi­ro­biT, rom myid­ve­li ikis­reb­da mis yve­la val­de­bu­le­bas mflo­be­lis mi­marT.
ar­se­bob­da ki­dev k. mamacaSvilis proeqti, ro­me­lic ymis mi­wiT ga­Ta­vi­suf­le­bas moiT­xov­
da. gle­xe­bis ma­mu­le­biT uz­run­vel­yo­fa imi­tom iyo sa­Wi­ro, rom ar ga­Ce­ni­li­yo proletariati
(mu­Sa­Ta kla­si), mi­si az­riT, wes­ri­gi­sa da mSvi­do­bia­no­bis es dau­Zi­ne­be­li mte­ri. gar­da ami­sa,
is dar­wmu­ne­bu­li iyo, rom ada­mia­ni, ro­mel­sac Ta­vis qve­ya­na­Si ad­gil­-ma­mu­li ar hqon­da, ver
dain­te­res­de­bo­da am qvey­nis be­di­Ta Tu ube­do­biT.
qar­Tve­li me­ma­mu­lee­bis `mtki­ce po­zi­ciis~ ga­mo, xe­li­suf­le­ba iZu­le­bu­li gax­da mci­re
daT­mo­ba­ze wa­su­li­yo maT mi­marT. ru­seT­Tan Se­da­re­biT sa­qar­Tve­lo­Si re­for­ma me­ma­mu­le­TaT­
vis uf­ro xel­say­rel pi­ro­beb­Si gan­xor­ciel­da. amas­Tan da­kav­Si­re­biT ilia Wav­Wa­va­Zem da­we­
ra `kri­ti­ku­li Se­niS­vne­bi~ da war­moad­gi­na sa­ku­Ta­ri Tval­Ta­xed­va. ilia WavWavaZis proeqtis
Ta­nax­mad, is glex­Ta droe­bi­Ti val­de­bu­le­bis ka­te­go­riu­lad wi­naaR­mde­gi iyo. mi­si az­riT,
glex­Ta sa­kiT­xis ga­daw­yve­ta un­da da­fuZ­ne­bo­da, gle­xi­sa da me­ma­mu­lis in­te­res­Ta sa­bo­loo
ga­TiS­vas, yve­la Za­fis gaw­yve­tas, ro­me­lic na­ba­to­nar­sa da nay­mevs er­Tma­neT­Tan iZu­le­biT akav­
Si­reb­da; wi­naaR­mdeg Sem­Txve­va­Si glex­Ta sa­kiT­xi ima­ve ba­ton­ymu­ri mdgo­ma­reo­bis mxo­lod sa­xe­
Sec­vli­li for­miT gag­rZe­le­ba iq­ne­bo­da. mas au­ci­leb­lad miaC­nda, dad­ge­ni­li­yo mi­wis nak­ve­Tis
me­ma­mu­lis­Tvis sa­bo­lood Ca­mo­So­re­bis pi­ro­be­bi.

sasamarTlo, saerobo da saqalaqo reformebi

1864 wels im­pe­ra­tor­ma ga­mos­ca `a­xa­li sa­sa­mar­Tlo wyo­bi­sa da sa­mar­Tlis war­moe­bis Zi­
ri­Ta­di de­bu­le­be­bi~. re­for­mis Za­liT po­li­cias Ca­moer­Tva sis­xlis sa­mar­Tlis saq­me­Ta Zie­bis
uf­le­ba. amie­ri­dan saq­mes iZieb­da sa­sa­mar­Tlos ga­mom­Zie­be­li, ro­me­lic po­li­cias ar eq­vem­de­
ba­re­bo­da. sa­sa­mar­Tlo re­for­mis Za­liT gauq­mda fi­zi­ku­ri sas­je­le­bi (maT­ra­xiT ce­ma, mwkriv­Si
ga­ta­re­ba da sxv.).a­leq­san­dre II­-is sa­sa­mar­Tlo re­for­mis Zi­ri­Ta­di prin­ci­pe­bi iyo Sem­de­gi: 1.
mo­sax­leo­bis yve­la fe­nis­Tvis iq­mne­bo­da er­Ti sa­sa­mar­Tlo uw­ye­ba, ro­me­lic ad­mi­nis­tra­cii­sa­
gan da­mou­ki­de­be­li iq­ne­bo­da; 2. mo­sa­mar­Tli­sa da sa­sa­mar­Tlos ga­mom­Zieb­lis ga­da­ye­ne­ba dauS­
ve­be­lad cxad­de­bo­da; 3. ka­no­nis wi­na­Se yve­la wo­de­ba ga­Ta­nab­rda; 4. ga­na­Ce­nis ga­mo­ta­na na­fic
msa­jul­Ta pre­ro­ga­ti­va xde­bo­da; 5. sa­sa­mar­Tlo pro­ces­ze bral­de­buls ad­vo­ka­ti dai­cav­da.
re­for­ma sru­li sa­xiT ar gav­rce­le­bu­la bal­tiis­pi­reT­ze, po­lo­neT­ze, be­lo­ru­sia­ze, cim­bir­
sa da kav­ka­sia­ze. im­pe­ra­tor­ma mi­zan­Se­wo­ni­lad ar CaT­va­la am mxa­reeb­Si sa­sa­mar­Tlo re­for­mis
_118_
im­gva­rad ga­ta­re­ba, ro­gorc ru­seT­Si ga­tar­da. amis mi­ze­zad xe­li­suf­le­ba mo­sax­leo­bis moum­
za­deb­lo­bas asa­xe­leb­da.
1864 wels ru­se­Tis im­pe­riis gu­ber­nieb­sa da maz­reb­Si axa­li ar­Ce­vi­Ti or­ga­noe­bi _ ero­be­
bi Seiq­mna. Tum­ca am or­ga­noeb­Si amom­rCe­vel­Ta rao­de­no­ba Seiz­Ru­da qo­neb­ri­vi cen­ziT; ase­ve
Sez­Ru­du­li iyo ma­Ti fun­qcie­bi _ maT exe­bo­daT mxo­lod sa­meur­neo saq­mee­bi _ gze­bis, saa­vad­
myo­foe­bis da sko­le­bis mov­la da a. S. am pe­riod­Si sae­ro­bo re­for­ma im­pe­riis mxo­lod ru­sul
gu­ber­nieb­Si ga­tar­da. ase­ve Sez­Ru­du­li uf­le­be­bi hqon­da sa­qa­la­qo TviT­mmar­Tve­lo­beb­sac.
amom­rCe­vel­Ta ric­xvi aqac Sez­Ru­du­li iyo qo­neb­ri­vi cen­ziT: amom­rCe­ve­li SeiZ­le­bo­da yo­fi­
li­yo va­Wa­ri, me­war­me an sa­vaW­ro da­we­se­bu­le­bis me­pat­ro­ne, rom­lis wliu­ri Se­mo­sa­va­li 6000
ma­neT­ze nak­le­bi ar iyo.

67. ruseT-osmaleTis omebi da saqarTvelo

qar­Tl-ka­xe­Tis sa­me­fos dap­yro­biT ru­seT­ma Seiq­mna plac­dar­mi sam­xreT kav­ka­sia­Si sam­flo­

be­loe­bis ga­sa­far­Toeb­lad, Tum­ca amis­Tvis mas spar­seT­sa da os­ma­leT­Tan brZo­le­bi un­da ewar­
moe­bi­na. XIX sau­ku­nis pir­ve­li­ve aT­wleul­Si ru­seTs uk­ve ori­ve sa­xel­mwi­fos­Tan omi hqon­da.
1806-1812 wlebis omi. os­ma­leT­Tan am omis dros ru­se­Ti pa­ra­le­lu­rad eb­rZo­da spar­seT­
sac. amas daer­To ru­se­Tis ar­miis mar­cxi na­po­leo­nis wi­naaR­mdeg aus­ter­lic­Tan. ru­se­Tis ja­
re­bis di­di na­wi­li bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze eb­rZo­da os­ma­leTs da kav­ka­sia­Si di­di rao­
de­no­biT ja­re­bis gad­mos­ro­la SeuZ­le­be­li iyo. am vi­Ta­re­ba­Si sam­xreT kav­ka­sia­Si gan­la­ge­bul
ru­se­Tis ar­mias did dax­ma­re­bas uwev­da qar­Tve­le­bi­sa da som­xe­bis sa­xal­xo laS­qa­ri. amis miu­xe­
da­vad, ru­seT­ma gai­mar­jva da omi buqarestis zaviT dam­Tav­rda. os­ma­leT­ma cno qar­Tl-ka­xe­Tis
sa­me­fos, ime­re­Tis, gu­riis, af­xa­ze­Tis, sa­meg­re­los sam­Tav­roe­bis ga­das­vla ru­se­Tis mflo­be­
lo­ba­Si. ru­seT­ma mii­Ro Sa­vi zRvis sa­na­pi­ro so­xu­mi­dan re­dut­ka­lem­de (yu­le­vam­de). os­ma­leTs
daub­run­da omis dros ru­se­Tis ja­re­bis mier da­ka­ve­bu­li ana­pa, fo­Ti da axal­qa­la­qi.
1828-1829 wlebis omi. 1828 wlis ap­ril­Si ru­seT­ma omi ga­mouc­xa­da os­ma­leTs. sab­rZo­lo
moq­me­de­be­bi daiw­yo bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zul­ze. ru­se­Tis sar­dlo­ba swo­red aq geg­mav­da mTa­
var sam­xed­ro ope­ra­ciebs. kav­ka­siis fron­tze brZo­lebs un­da Seem­su­bu­qe­bi­na ru­se­Tis ja­re­bis
mdgo­ma­reo­ba bal­ka­neT­ze.
ru­se­Ti sar­geb­lob­da bal­ka­ne­Tis mar­Tlma­di­de­be­li mo­sax­leo­bis mxar­da­We­riT da cdi­
lob­da os­ma­le­Tis Se­viw­ro­ve­bas am re­gion­Si. bal­ka­ne­Ti­dan os­ma­le­Tis gan­dev­na sur­daT da­
sav­leT ev­ro­pis qvey­neb­sac (in­gliss, saf­ran­geTs, av­strias), mag­ram maT aSi­neb­daT ru­se­Tis
mo­sa­lod­ne­li ga­ba­to­ne­ba am re­gion­Si.
ru­se­Tis sam­xed­ro flot­ma dar­da­ne­lis sru­tis blo­ki­re­ba moax­di­na, ai­Res qa­la­qi var­na
da Sez­Ru­des os­ma­le­Tis sam­xed­ro flo­tis moq­me­de­ba Sav zRva­ze. 1829 wlis zaf­xul­Si xan­
grZli­vi wi­naaR­mde­go­bis Sem­deg ru­se­Tis ar­miam ga­da­la­xa bal­ka­ne­Tis mTe­bi da ad­ria­no­pol­Si
Se­vi­da.
kav­ka­siis fron­tze sao­ma­ri moq­me­de­be­bi daiw­yo 1828 wlis iv­nis­Si. om­Si ru­se­Tis mxa­re­ze
ib­rZo­da qar­Tu­li sa­xal­xo laS­qa­ri. om­Si mo­na­wi­leob­dnen ru­se­Tis jar­Si myo­fi qar­Tve­li ge­
ner­le­bi da ofic­re­bi. ru­se­Tis ja­reb­ma ai­Res qa­la­qe­bi yar­si, fo­Ti, axal­qa­la­qi, axal­ci­xe,
ar­taa­ni. ru­se­Tis ja­reb­ma aleq­san­dre Wav­Wa­va­Zis sar­dlo­biT daip­yres baia­ze­Tis sa­fa­So. 1829
wlis zaf­xul­Si ru­se­Tis ja­reb­ma ga­dam­wyve­ti Se­te­va daiw­yes, dai­ka­ves ar­zru­mi da sam­xre­Ti­
dan tra­pi­zo­nis blo­ki­re­ba moax­di­nes. ru­se­Tis ar­miis war­ma­te­be­biT SeS­fo­Te­bul­ma av­striam
saer­Ta­So­ri­so kon­gre­sis mow­ve­vis ini­cia­ti­va daa­ye­na.
1829 wels ad­ria­no­pol­Si ru­seT­sa da os­ma­leTs So­ris dai­do sa­za­vo xel­Sek­ru­le­ba.
adrianopolis zavs sam­xreT sa­qar­Tve­los mo­sax­leo­bis eT­ni­ku­ri Se­mad­gen­lo­bis ra­di­ka­lu­ri
_119_
Sec­vla moh­yva. ma­nam­de axal­ci­xis sa­fa­Sos mo­sax­leo­bis ab­so­lu­tur um­rav­le­so­bas ga­mus­li­me­
bu­li qar­Tve­le­bi Sead­gen­dnen. sam­xreT sa­qar­Tve­lo­Si dam­kvid­re­bis Sem­deg ru­se­Tis xe­li­suf­
le­ba ise aviw­roeb­da ad­gi­lob­riv mo­sax­leo­bas, rom qar­Tvel mus­lim­Ta di­di na­wi­li yo­fi­li
sa­fa­Sos te­ri­to­rii­dan ai­ya­ra da os­ma­leT­Si ga­da­sax­lda. ad­ria­no­po­lis za­vis da­de­bi­dan
Tvra­me­ti Tvis gan­mav­lo­ba­Si sam­cxe-­saa­Ta­ba­go­dan os­ma­leT­Si 70-75 aTa­si qar­Tve­li mus­li­mi
ga­da­sax­lda.

yirimis omi _ 1853-56 ww.

yi­ri­mis om­ma mniS­vne­lo­va­ni gav­le­na moax­di­na saer­Ta­So­ri­so ur­Tier­To­beb­ze da xe­li Seuw­
yo bri­ta­neT­-saf­ran­ge­Tis po­zi­cie­bis gan­mtki­ce­bas os­ma­le­Tis im­pe­ria­Si, mis ga­daq­ce­vas na­
xev­rad ko­lo­niur qvey­nad. yi­ri­mis om­ma ga­moaaS­ka­ra­va ag­reT­ve ru­se­Tis si­sus­te da­sav­leT
ev­ro­pis qvey­neb­Tan Se­da­re­biT. yi­ri­mis omis dros kav­ka­siis fron­tze os­mal­Ta sar­dal­ma
omer­fa­Sam moaox­ra af­xa­ze­Ti, gu­ria da sa­meg­re­lo da axal­ci­xis da­ka­ve­bas cdi­lob­da. Crdi­lo
kav­ka­sii­dan os­ma­le­Tis mo­kav­Si­re imam Samilis raz­me­bi Tavs es­xmod­nen qar­Tul sof­lebs. yi­ri­
mis omi 1856 wlis mar­tSi dam­Tav­rda parizis zaviT. za­vis pi­ro­be­bi See­xo kav­ka­sia­sac. yar­sis
sa­nac­vlod mo­kav­Si­reeb­ma ru­seTs daub­ru­nes se­vas­to­po­li da yi­ri­mis na­xe­var­kun­Zu­li mTlia­
nad. Tur­qeb­ma da­to­ves sa­meg­re­lo­sa da af­xa­zeT­Si maT mier da­ka­ve­bu­li te­ri­to­ria.

1877-1878 wlebis omi

1877 wlis 12 ap­rils ru­se­Tis im­pe­ra­tor­ma aleq­san­dre II-m xe­li moa­we­ra ma­ni­fests os­ma­
leT­Tan omis daw­ye­bis Se­sa­xeb. sab­rZo­lo moq­me­de­be­bi Ta­vi­dan­ve daiw­yo or fron­tze _ bal­
ka­neT­sa da kav­ka­sia­Si. omis pe­riod­Si sa­qar­Tve­lo­Si Seiq­mna sa­xal­xo laS­qa­ri, rom­lis ri­geb­Si
40 000-mde meb­rZo­li Se­vi­da.
ru­se­Tis ar­miam swra­fi ma­nev­ri­re­biT dai­ka­va ru­mi­ne­Ti da 3 mi­mar­Tu­le­biT Seu­tia bal­ka­
neT­ze gan­la­ge­bul os­ma­lur ar­mias. ga­da­la­xa bal­ka­ne­Tis mTe­bi, sa­dac ga­dam­wyvet brZo­leb­Si
Sipkis uReltexilTan daa­mar­cxa su­lei­man­-fa­Sas ar­mia da so­fia dai­ka­va. omis msvle­lo­ba­ze
ga­dam­wyve­ti gav­le­na moax­di­na 1877 wlis noem­ber­Si plev­nis da­ce­mam. ru­se­Tis ar­mia Se­te­va­ze
ga­da­vi­da da os­ma­le­Tis ar­miis ana­to­liis kor­pu­si gaa­nad­gu­ra. ru­se­Tis ar­miis ga­mar­jve­beb­ma
SeaS­fo­Ta ev­ro­pis sa­xel­mwi­fo­Ta mTav­ro­be­bi. isi­ni sul­Tans omis Sew­yve­tas da da­za­ve­bas ur­
Cev­dnen. ev­ro­pis qvey­neb­Tan ur­Tier­To­bis gar­Tu­le­bis Ta­vi­dan asa­ci­leb­lad aleq­san­dre II-m
os­ma­le­Tis sul­Tnis wi­na­da­de­ba mii­Ro.
1878 wlis 19 Te­ber­vals da­ba san­-ste­fa­no­Si ru­seT­sa da os­ma­leTs So­ris wi­nas­wa­ri za­vi
dai­do. san-stefanos zavi miu­Re­be­li aR­moC­nda ev­ro­pis qvey­ne­bi­saT­vis. ru­seTs ev­ro­pis qvey­
neb­Tan omis aS­ka­ra sa­SiS­roe­ba dae­muq­ra. in­glis­ma da av­stria­-un­greT­ma da­des ru­se­Tis wi­naaR­
mdeg mi­mar­Tu­li xel­Sek­ru­le­ba. ev­ro­pis qvey­neb­ma ru­se­Tis gav­le­nis Sez­Rud­vis da san­-ste­fa­
nos za­vis pi­ro­be­bis ga­da­sin­jvis miz­niT saer­Ta­So­ri­so kon­gre­sis mow­ve­vas miaR­wies. ger­ma­niis
kan­cle­ris, oto fon bis­mar­kis Tav­mjdo­ma­reo­biT ber­lin­Si Sed­ga saer­Ta­So­ri­so kon­gre­si.
1878 wlis 1 iv­liss xe­li moe­we­ra berlinis traqtats. am za­vis Se­de­gad sa­qar­Tve­lom aWara da
tao-klarjeTi daib­ru­na.

_120_
68. ilia WavWavaZe da Tergdaleulebis moRvaweoba

XIX sau­ku­nis 60-ian wleb­Si sa­qar­Tve­lo­Si sa­moR­va­weo as­pa­rez­ze ga­mo­vid­nen e. w.

`Tergdaleulebi~ _ ru­se­Tis uni­ver­si­te­teb­Si ga­naT­le­ba­mi­Re­bu­li axal­gaz­rde­bi. `Ter­gda­
leu­le­bis~ aRia­re­bu­li li­de­ri iyo ilia Wav­Wa­va­Ze, xo­lo mas­Tan er­Tad moR­va­weob­dnen aka­ki
we­re­Te­li, ia­kob go­ge­baS­vi­li, ser­gei mes­xi, ni­ko ni­ko­la­Ze, gior­gi we­re­Te­li da sxve­bi. maT
Ta­vi­dan­ve Sei­mu­Sa­ves sa­moq­me­do geg­ma, ro­me­lic sxva­das­xva sfe­ros moi­cav­da. `Ter­gda­leu­
leb­ma~ ga­moy­ves ori Zi­ri­Ta­di prob­le­ma _ erov­nu­li da­mou­ki­deb­lo­bi­sa da so­cia­lu­ri Ta­
nas­wo­ro­bis miR­we­va (saw­yis etap­ze ba­ton­ymo­bis gauq­me­ba). amis Se­sa­xeb isi­ni wer­dnen Ta­vianT
daar­se­bul Jur­nal- ga­ze­Teb­Si: 1863 wels i. Wav­Wa­va­Zem ga­mos­ca Jur­na­li `saqarTvelos moambe~,
1866 wels s. mes­xma da g. we­re­Tel­ma _ ga­ze­Ti `droeba~, xo­lo 1877 wels i. Wav­Wa­va­Zem _ ga­ze­Ti
`iveria~. es Jur­nal­-ga­ze­Te­bi sa­xel­mwi­fos mxri­dan mkacr cen­zu­ras eq­vem­de­ba­re­bo­da. sta­tie­
bi­sa da na­war­moe­be­bis av­to­rebs uf­le­ba ar hqon­daT, xma amoe­RoT erov­nul sa­kiT­xze. ami­tom
aseT Te­meb­Tan Se­xe­bis dros, Zi­ri­Ta­dad uc­xoe­Tis am­bebs aSu­qeb­dnen da iq xSi­rad sa­qar­Tve­
los gu­lis­xmob­dnen, rac mkiT­xve­lis­Tvis na­Te­li iyo. zog­jer erov­nul­-gan­ma­Ta­vi­suf­le­bel
ideebs sa­ku­Ta­ri na­war­moe­be­bis moq­med gmi­rebs ga­moaT­qme­vi­neb­dnen xol­me, rom cen­zo­re­bi ver
ga­mo­da­ve­bod­nen.
1875 wels `Ter­gda­leu­le­bis~ ini­cia­ti­viT daar­sda Tbi­li­sis saadgilmamulo-sa­Tava­daz­
nauro banki. am banks 30 wlis man­Zil­ze me­Tau­rob­da i. Wav­Wa­va­Ze. mog­via­ne­biT ase­Ti ban­ki
qu­Tais­Sic daar­sda. ban­ke­bis Seq­mnis mi­za­ni ase­Ti iyo: ba­ton­ymo­bis gauq­me­bis Sem­deg ga­Ra­ri­
be­bu­li Ta­va­daz­nau­ro­ba iZu­le­bu­li gax­da, ma­mu­le­bi gae­yi­da. am mi­webs Zi­ri­Ta­dad mdi­da­ri
uc­xoe­le­bi yi­du­lob­dnen. ban­ke­bi Ta­va­daz­nau­ro­bas imis sa­Sua­le­bas aZ­lev­da, rom mi­wa ki ar
gae­yi­daT, ara­med dae­gi­ra­ve­bi­naT da Tan­xis ban­kSi dab­ru­ne­bis Sem­deg mi­wa ukan daeb­ru­ne­bi­
naT. am ban­ke­bis Se­mo­sav­lis sak­mao na­wi­li kul­tu­rul­-sa­gan­ma­naT­leb­lo saq­mia­no­bas _ qar­Tul
Teatrs, mu­zeums, sko­lebs, ni­Wie­ri axal­gaz­rde­bis uc­xoeT­Si swav­la-­ga­naT­le­bas da a. S. xmar­
de­bo­da.
1879 wels Ter­gda­leu­le­bi­sa­ve ini­cia­ti­viT Seiq­mna `qarTvelTa Soris wera-kiTxvis gamav­
rcelebeli sazogadoeba~, rom­lis Tav­mjdo­ma­re iyo jer di­mit­ri yi­fia­ni, Sem­deg ki ilia Wav­
Wa­va­Ze. am or­ga­ni­za­ciis saq­mia­no­ba­Si aq­tiu­rad mo­na­wi­leob­dnen a. we­re­Te­li, i. go­ge­baS­vi­li, n.
ni­ko­la­Ze da sxve­bi. im­xa­nad, ro­de­sac qar­Tu­li ena idev­ne­bo­da, `qar­Tvel­Ta So­ris we­ra-­kiT­
xvis ga­mav­rce­le­be­li sa­zo­ga­doe­ba~ xsni­da qar­Tul sko­lebs ara mar­to sa­qar­Tve­lo­Si, ara­med
ru­se­Tis im­pe­riis im qa­la­qeb­Sic, sa­dac qar­Tve­le­bi kom­paq­tu­rad sax­lob­dnen (vla­di­kav­ka­zi,
ba­qo). qar­Tu­li erov­nu­li sko­lis Ca­mo­ya­li­be­ba­Si di­di ro­li Seas­ru­la ia­kob go­ge­baS­vi­lis
sa­xel­mZRva­ne­loeb­ma, gan­sa­kuT­re­biT `de­da enam~.
70-ian wleb­Si Ter­gda­leul­Ta ri­ge­bi orad gai­yo: pir­vel dass kvlav i.­Wav­Wa­va­Ze ed­ga sa­
Ta­ve­Si, xo­lo meo­re dass _ s. mes­xi, g. we­re­Te­li da n. ni­ko­la­Ze. ilia Wav­Wa­va­Ze da mi­si mim­
dev­re­bi Tvlid­nen, rom sa­qar­Tve­los um­Tav­re­si prob­le­ma erov­nu­li sa­kiT­xis ga­daW­ra da
sxva­das­xva so­cia­lur fe­nas So­ris har­mo­niis dam­ya­re­ba un­da yo­fi­li­yo. da­pi­ris­pi­re­ba ki am
sa­kiT­xis uka­na plan­ze ga­da­we­vas ga­moiw­vev­da. `meo­re da­sis~ ideebs ga­ze­Ti `droe­ba~ ga­mox­
tav­da. ni­ko ni­ko­la­Ze, gior­gi we­re­Te­li da ser­gei mes­xi erov­nu­li moZ­rao­bis prog­ra­ma­Si
socialisturi ideebis Se­ta­nas moiT­xov­dnen. isi­ni Tvlid­nen, rom so­cia­lu­ri sa­kiT­xi so­cia­
lis­tur moZ­Rvre­ba­ze day­rdno­biT un­da ga­daW­ri­li­yo, ra­sac ilia Wav­Wa­va­Ze da mi­si mom­xree­bi
ewi­naaR­mde­ge­bod­nen. Tum­ca am `das­ma~ did­xans ar iar­se­ba. XIX sau­ku­nis 80-ian wleb­Si jer s.
mes­xi gar­daic­va­la, Sem­deg ga­ze­Ti `droe­ba~ dai­xu­ra, xo­lo n. ni­ko­la­Ze po­li­ti­kur saq­mia­no­bas
Ca­mo­Sor­da. `meo­re­da­se­le­bis~ ume­te­so­ba kvlav ilia Wav­Wa­va­Zes Seuer­Tda, xo­lo g. wereTelma
1893 wels daar­sa gazeTi `kvali~ da re­vo­lu­ciu­rad gan­wyo­bi­li axal­gaz­rdo­ba Se­moik­ri­ba. ase
Seiq­mna `me­sa­me da­si~.

_121_
69. revoluciebi evropaSi XIX saukuneSi

1830-31 wlebis revoluciebi

1815 wels ve­nis kon­gres­ze mi­Re­bul­ma ga­daw­yve­ti­le­beb­ma da ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­foe­bis
mier te­ri­to­rie­bis xe­la­xal­ma ga­da­na­wi­le­bam ev­ro­pa­Si Seq­mna da­Za­bu­lo­bis mra­va­li ke­ra, rom­
le­bic ma­le­ve re­vo­lu­cieb­Si ga­dai­zar­da. saf­ran­ge­Tis did­ma re­vo­lu­ciam XIX sau­ku­nis ev­
ro­pa­Si biZ­gi mis­ca axa­li ideo­lo­giu­ri Se­xe­du­le­be­bis war­moq­mnas. maT So­ris um­Tav­re­si iyo:
liberalizmi, socializmi da konservatizmi.
li­be­ra­liz­mis mTa­va­ri ideaa in­di­vi­dis pi­ra­di Ta­vi­suf­le­ba da ker­Zo sa­kuT­re­ba. am ideis
gan­xor­cie­le­ba ga­na­pi­ro­bebs mTe­li sa­zo­ga­doe­bi­sa da sa­xel­mwi­fos (kon­sti­tu­cio­na­liz­mi, xe­
li­suf­le­bis da­na­wi­le­ba, ad­gi­lob­ri­vi TviT­mmar­Tve­lo­bis Ca­sax­va) gan­vi­Ta­re­bas.
kon­ser­va­tiz­mi _ XIX sau­ku­ne­Si ka­pi­ta­liz­mis aRor­Zi­ne­bis pi­ro­beb­Si sa­zo­ga­doe­bis na­wi­li
oc­ne­bob­da Zve­li drois dab­ru­ne­ba­sa da Zve­li re­Ji­mis aR­dge­na­ze. kon­ser­va­tiz­mis mTa­va­ri
fa­seu­lo­ba iyo tra­di­cie­bi­sa da mrwam­sis Se­nax­va, sa­xel­mwi­fo­Si wes­ri­gis Se­nar­Cu­ne­ba da mi­si
evo­lu­ciu­ri gan­vi­Ta­re­ba. kon­ser­va­to­re­bi­saT­vis miu­Re­be­li iyo xe­li­suf­le­bis re­vo­lu­ciis
gziT Sec­vla. XVIII-­XIX ss-is sam­rew­ve­lo re­vo­lu­ciam um­Zi­mes ma­te­ria­lur mdgo­ma­reo­ba­Si Caag­
do mo­sax­leo­bis qve­da fe­ne­bi. ma­Ti na­wi­lis­Tvis ga­mo­sa­vals war­moad­gen­da ker­Zo sa­kuT­re­bis
sru­li uar­yo­fa da qo­ne­ba­ze saer­To sa­kuT­re­bis dam­ya­re­ba. am fe­nis mis­wra­fe­be­bis ga­mo­xa­
tu­le­bas war­moad­gen­da so­cia­liz­mis ideo­lo­gia. am ideo­lo­giis fu­Zem­de­be­li iyo ger­ma­ne­li
fi­lo­so­fo­si da eko­no­mis­ti karl marqsi. mar­qsi am­tki­ceb­da, rom ka­pi­ta­liz­mi, ise­ve ro­gorc
mi­si wi­na­mor­be­di so­cia­lur- eko­no­mi­ku­ri sis­te­me­bi, gar­dau­va­lad war­mo­Sobs Si­na­gan da­pi­ris­
pi­re­bas, rac mas sa­bo­loo da­ce­mam­de miiy­vans. ka­pi­ta­lizms Caa­nac­vlebs so­cia­liz­mi da ka­cob­
rio­bas miiy­vans usa­xel­mwi­foo, uk­la­so sa­zo­ga­doe­bam­de. aseT sis­te­mas ko­mu­niz­mi ewo­de­ba. XIX
sau­ku­nis pir­vel na­xe­var­Si ev­ro­pis sa­xel­mwi­foeb­Si mom­xda­ri re­vo­lu­cie­bis Zi­ri­Tad da­say­
rdens swo­red es sa­mi ideo­lo­gia war­moad­gen­da.

ivlisis revolucia safrangeTSi

saf­ran­geT­Si bur­bon­Ta sa­me­fo di­nas­tiis aR­dge­nis Sem­deg lui XVIII­-i­sa (1814-1824) da Sarl
X-is (1824-1830) me­fo­bis xa­na­Si, saf­ran­geT­Si Tan­da­Ta­no­biT iz­rde­bo­da pro­tes­ti mmar­Tve­li
di­nas­tiis wi­naaR­mdeg. mo­sax­leo­ba­Si dag­ro­ve­bu­li uk­ma­yo­fi­le­biT ga­mow­veu­li Se­de­ge­bis Ta­
vi­dan asa­ci­leb­lad 1830 wels me­fe Sarl X-m ga­moi­ye­na sa­kon­sti­tu­cio pun­qti da par­la­men­ti
daiT­xo­va, saar­Cev­no ka­no­ni Sec­va­la (SeZ­le­bul bur­Jua­zias, ro­mel­sac ma­nam­de ar­Cev­neb­Si mo­
na­wi­leo­bis uf­le­ba hqon­da, es uf­le­ba waar­Tva) da pre­sis Ta­vi­suf­le­ba gaauq­ma.
axa­li brZa­ne­bu­le­ba 26 iv­liss ga­moq­vey­nda. ima­ve dRes ak­rZa­lu­li aTi di­di ga­ze­Tis Jur­
na­lis­teb­ma pro­vin­cieb­Si pro­tes­tis we­ri­li daag­zav­nes. qu­Ca­Si ga­mo­vid­nen mu­Se­bi, rom­leb­mac
ga­ze­Te­bis da­xur­vis ga­mo sam­sa­xu­re­bi da­kar­ges, ase­ve res­pub­li­ku­ri par­tiis wev­re­bi da pa­ri­
zis viw­ro qu­Ceb­Si ba­ri­ka­de­bi aR­mar­Tes, sai­da­nac Tavs es­xmod­nen me­fis jars. Ta­vis mxriv, ja­
ris did na­wils brZo­la sru­le­biT ar sur­da da, Se­sa­ba­mi­sad, ajan­ye­bu­leb­ma me­sa­me dRes me­fis
sa­sax­le ai­Res. amiT yve­la­fe­ri das­rul­da. ajan­ye­bu­leb­ma bur­Jua­ziu­li droe­bi­Ti mTav­ro­ba
Ca­moa­ya­li­bes, sam­xed­ro mi­nis­trad la­faie­ti da­niS­nes. Sarl X-m ajan­ye­bu­leb­Tan mo­la­pa­ra­ke­ba
sca­da, mag­ram uSe­de­god. ajan­ye­bu­le­bi lui-filipe orleanels uWer­dnen mxars. Sarl X tax­ti­
dan ga­dad­ga Ta­vi­si Svi­liS­vi­lis sa­sar­geb­lod, Tum­ca ajan­ye­bu­leb­ma arc es dauS­ves da me­fed
lui-­fi­li­pe or­lea­ne­li ga­moac­xa­des. mas mxars ge­ne­ra­li la­faie­ti uWer­da. Sarl X in­glis­Si
gaiq­ca. per­Ta pa­la­tam me­fis ti­tu­la­tu­ra­Si Caa­ma­ta sit­yve­bi `xal­xis ne­biT~. amie­ri­dan me­fes
ek­rZa­le­bo­da Zi­ri­Ta­di ka­no­ne­bis gauq­me­ba. gauq­mda cen­zu­ra. iv­li­sis re­vo­lu­ciam­de saf­ran­
geT­Si moq­me­di ka­non­mdeb­lo­biT ar­Cev­neb­Si xmis mi­ce­mis uf­le­ba hqon­daT mxo­lod imaT, vi­sac
_122_
300 fran­kis ga­dax­da SeeZ­lo, anu Zi­ri­Ta­dad mdi­dar mi­waT­mflo­be­leb­sa da bur­Jua­zias. axa­li
ka­no­niT, ar­Cev­neb­Si mo­na­wi­leo­bis mi­sa­Re­bad au­ci­le­be­li ga­da­sa­xa­di 200 fran­kam­de daiy­va­nes
da Se­de­gad amom­rCe­vel­Ta ric­xvi gai­zar­da, Tum­ca mo­sax­leo­bis um­rav­le­so­ba jer ki­dev ver
mii­Reb­da mo­na­wi­leo­bas ar­Cev­neb­Si. 1830 wlis ga­dat­ria­le­bam yve­la­ze di­di war­ma­te­ba bur­
Jua­zias mou­ta­na, maT yve­la mniS­vne­lo­va­ni Ta­nam­de­bo­ba dai­ka­ves mTav­ro­ba­Si. Tum­ca iv­li­sis
re­vo­lu­ciam uar­yo­fi­Tad imoq­me­da saf­ran­ge­Tis sa­ga­reo po­li­ti­ka­ze. pru­siis, av­strii­sa da
ru­se­Tis mTav­ro­be­bi eW­vis Tva­liT uyu­reb­dnen kon­sti­tu­ciur mo­nar­qias saf­ran­geT­Si. amis
ga­mo lui-­fi­li­pi iZu­le­bu­li iyo, kon­taq­te­bi eZeb­na in­glis­Tan, ev­ro­pa­Si er­Ta­derT sa­xel­
mwi­fos­Tan, sa­dac par­la­men­tu­ri wyo­ba iyo. saf­ran­ge­Tis re­vo­lu­ciam di­di gav­le­na moax­di­na
ev­ro­pis sxva­das­xva mci­re­ric­xo­van ereb­ze, rom­le­bic sxva di­di sa­xel­mwi­foe­bis kon­tro­lis
qveS cxov­rob­dnen. saf­ran­ge­Tis re­vo­lu­ciis ga­mar­jve­bam maT ajan­ye­bis Se­de­gad ga­Ta­vi­suf­le­
bis ime­di mis­ca.

belgiis revolucia
ve­nis kon­gre­sis er­T-er­Ti ga­daw­yve­ti­le­bis Ta­nax­mad Seiq­mna ni­der­lan­de­bis gaer­Tia­ne­
bu­li sa­me­fo, ro­mel­Sic bel­giac gaer­Tian­da, bel­gie­li xal­xis ne­bis sa­wi­naaR­mde­god. 1815
wli­dan mo­yo­le­bu­li, bel­giur mo­sax­leo­ba­Si sa­me­fos xe­li­suf­le­bis wi­naaR­mdeg uk­ma­yo­fi­le­ba
yo­vel­wliu­rad iz­rde­bo­da. saf­ran­geT­Si war­ma­te­biT das­ru­le­bul­ma iv­li­sis re­vo­lu­ciam bel­
giel xal­xSi di­di mRel­va­re­ba ga­moiw­via.
1830 wlis 24 ag­vis­tos sa­Ra­mos bru­sel­Si sa­yo­vel­Tao ga­mos­vle­bi daiw­yo. pir­vel etap­ze
mTav­ro­ba sis­xlis­Rvras moe­ri­da. Se­de­gad bel­giis TiT­qmis yve­la di­di qa­la­qi Cae­ba ga­mos­vleb­
Si. ni­der­lan­de­bis me­fem vil­helm I-­ma ajan­ye­bu­leb­Tan mo­la­pa­ra­ke­ba ga­daw­yvi­ta, mag­ram sa­sur­
vel Se­degs ver miaR­wia. me­fis jar­sa da ajan­ye­bu­lebs So­ris daiw­yo sam­xed­ro da­pi­ris­pi­re­ba,
ro­me­lic ajan­ye­bu­le­bis ga­mar­jve­biT das­rul­da da Seiq­mna droe­bi­Ti mTav­ro­ba. vil­helm I-­ma
dax­ma­re­bis­Tvis mi­mar­Ta ev­ro­pis did sa­xel­mwi­foebs, rom­leb­mac 1830 wlis bo­los lon­don­Si
moiw­vies kon­fe­ren­cia di­di bri­ta­ne­Tis, av­striis, pru­siis, ru­se­Tis da saf­ran­ge­Tis mo­na­wi­
leo­biT. er­TTvia­ni msje­lo­bis Sem­deg kon­fe­ren­ciam bel­gia da­mou­ki­de­bel sa­xel­mwi­fod cno.

poloneTis ajanyeba
iv­li­sis re­vo­lu­ciis Sem­deg ru­se­Tis im­pe­ra­tor­ma ni­ko­loz I-­ma (1825-1855) ga­daw­yvi­ta po­
lo­nu­ri ar­miis gauq­me­ba, ra­sac po­lo­ne­Tis qveiT­Ta ka­de­te­bis ajan­ye­ba moh­yva (29 noem­bers).
ka­de­teb­ma da maT­ma mom­xre mo­qa­la­qeeb­ma ver moa­xer­xes moek­laT an dae­ka­ve­bi­naT im­pe­ra­to­ris
Zma, kon­stan­ti­ne, ro­me­lic Seia­ra­Re­bu­li Za­le­bis xel­mZRva­ne­li iyo po­lo­neT­Si. Tum­ca ai­
Res ia­ra­Ris saw­yo­be­bi da ia­ra­Ri mo­sax­leo­bas dau­ri­ges. Se­de­gad, var­Sa­vis Crdi­loeT na­wi­li
sru­lad dai­ka­ves. 1831 wlis Te­ber­val­Si ni­ko­loz I-­ma po­lo­neT­Si 115 000-ka­cia­ni ja­ri Seiy­
va­na, ro­mel­sac 40 000-ia­ni po­lo­nu­ri ar­mia dau­pi­ris­pir­da. ram­de­ni­med­Ria­ni brZo­lis Sem­deg
ga­dam­wyvet brZo­la­Si po­lo­ne­le­bi da­mar­cxdnen. po­lo­ne­Tis gan­ma­Ta­vi­suf­le­be­li moZ­rao­ba
sa­bo­lood da­mar­cxda.

saberZneTis revolucia
os­ma­le­Tis im­pe­riis wi­naaR­mdeg mi­mar­Tu­li gan­ma­Ta­vi­suf­le­be­li omi sa­ber­ZneT­Si 1821
wli­dan 1832 wlam­de mim­di­na­reob­da. pir­vel­sa­ve wels am­bo­xe­bam moic­va ma­ke­do­nia, kre­ta da
cen­tra­lu­ri sa­ber­Zne­Ti. 1827 wli­dan ber­Zen ajan­ye­bu­lebs mxar­da­We­ra ga­mouc­xa­des did­ma
bri­ta­neT­ma, saf­ran­geT­ma da ru­seT­ma, rom­le­bic sa­ber­Zne­Tis dax­ma­re­biT xmel­Ta­Sua zRvis
auz­Si da bal­ka­neT­ze os­ma­le­Tis po­zi­cie­bis da­sus­te­bas isa­xav­dnen miz­nad. mo­kav­Si­reeb­ma na­
_123_
va­ri­nos brZo­la­Si daa­mar­cxes os­ma­le­Tis ar­mia. sa­bo­lood, 1832 wels, stam­bol­Si da­de­bu­li
za­viT (kon­stan­ti­no­po­lis za­viT) ev­ro­pis wam­yvan­ma sa­xel­mwi­foeb­ma (did­ma bri­ta­neT­ma, saf­
ran­geT­ma da ru­seT­ma) sa­ber­Zne­Ti da­mou­ki­de­bel sa­xel­mwi­fod ga­moac­xa­des.

1848 wlis revoluciebi

safrangeTi
ve­nis kon­gre­sis Sem­deg saf­ran­geT­Si bur­bo­ne­bis mo­nar­qia aR­dga, mag­ram 1830 wlis re­vo­
lu­ciis Sem­deg qve­ya­na­Si kon­sti­tu­ciu­ri mo­nar­qia dam­yar­da. me­fed lui-filipe orleaneli
ga­moc­xad­da. 1848 wli­saT­vis lui-­fi­li­pes av­to­ri­te­ti mo­sax­leo­bis Tval­Si sag­rZnob­lad iyo
Se­la­xu­li. sa­Sua­lo fe­na, mu­Sa­Ta kla­si da gle­xe­bi isev ga­Wir­ve­biT cxov­rob­dnen; mo­sax­leo­bis
udi­des na­wils jer ki­dev ar hqon­da ar­Cev­neb­Si mo­na­wi­leo­bis mi­Re­bis uf­le­ba. isi­ni pa­ri­zis
qu­Ceb­Si ga­mo­vid­nen da ba­ri­ka­de­bi aR­mar­Tes. ma­Ti na­wi­li me­fis sa­sax­le­sac ki miuax­lov­da.
amiT SeS­fo­Te­bul­ma me­fem mi­nis­tre­bi daiT­xo­va, gvar­dias ki dax­ma­re­bis­ken mou­wo­da, Tum­ca
erov­nu­li gvar­diis wev­re­bi mas ar dae­mor­Cil­nen. lui-­fi­li­pe iZu­le­bu­li gax­da, dae­to­ve­bi­na
qve­ya­na da in­glis­Si wa­su­li­yo. Seiq­mna droe­bi­Ti mTav­ro­ba. ro­me­lic SeZ­le­bu­li bur­Jua­ziiT
da res­pub­li­ke­le­biT da­kom­pleq­tda. ase Cae­ya­ra sa­fuZ­ve­li safrangeTis meore respublikas.
ax­lad ar­Ceul­ma droe­biT­ma mTav­ro­bam mu­Sa­Ta sa­kiT­xe­bis mo­sag­va­reb­lad Ca­moa­ya­li­ba ko­mi­sia
lui bla­nis me­Tau­ro­biT. eko­no­mi­ku­ri kri­zi­sis da­saZ­le­vad droe­biT­ma mTav­ro­bam ma­le­ve Se­
moi­Ro e. w. erov­nu­li sa­xe­los­noe­bis geg­ma, ro­me­lic iT­va­lis­wi­neb­da pa­riz­Si yve­la msur­ve­
lis da­saq­me­bas sa­zo­ga­doeb­riv saq­mia­no­ba­Si. xe­li­suf­le­bis am geg­mam ar gaa­mar­Tla. amis ga­mo
mTav­ro­bam pro­vin­cie­bi­dan Ca­mo­su­li mu­Se­bi sam­sa­xu­re­bi­dan daiT­xo­va da gvar­dia­Si sam­sa­xu­ri
Ses­Ta­va­za, erov­nu­li sa­xe­los­noe­bi ki da­xu­ra. mu­Seb­ma pa­riz­Si ba­ri­ka­de­bi aR­mar­Tes, isi­ni sa­
mu­Sao­ze dab­ru­ne­bas moiT­xov­dnen. ajan­ye­bul mu­Sebs ax­lad ar­Ceu­li mTav­ro­ba dau­pi­ris­pir­da.
mom­xdar Se­ta­ke­bebs ori­ve mxri­dan msxver­pli moh­yva. lui bla­ni qvey­ni­dan gaiq­ca, yve­la so­cia­
lis­tu­ri ga­ze­Tis ga­mo­ce­ma aik­rZa­la. mTav­ro­bam axa­li kon­sti­tu­cia mii­Ro, ro­mel­Sic ara­fe­ri
iyo naT­qva­mi mSro­mel­Ta da­saq­me­bi­sa da ma­Ti uf­le­be­bis Se­sa­xeb. ama­ve kon­sti­tu­ciiT sa­yo­
vel­Tao ar­Cev­ne­biT un­da ar­Ceu­li­yo par­la­men­ti, xo­lo aR­mas­ru­le­bel xe­li­suf­lad _ pre­zi­
den­ti 4-wlia­ni va­diT. dai­niS­na sap­re­zi­den­to ar­Cev­ne­bi. res­pub­li­ke­lebs pre­zi­den­tad lui
eJen ka­ve­nia­kis ar­Ce­va un­do­daT, Tum­ca mas se­rio­zu­li kon­ku­ren­ti ga­mouC­nda lui napoleonis
(na­po­leon bo­na­par­tis Zmis­Svi­li) sa­xiT. ka­ve­nia­kis Zlie­ri mxa­re is iyo, rom ar­Cev­ne­bis win mas
di­di Za­lauf­le­ba hqon­da, ro­me­lic Ta­vis sa­si­ke­Tod SeeZ­lo ga­moe­ye­ne­bi­na, Tum­ca iv­nis­Si xal­
xis sas­ti­ki dar­be­vis ga­mo, is mo­sax­leo­ba­Si di­di po­pu­la­ro­biT ar sar­geb­lob­da. na­po­leons ar
hqon­da Za­lauf­le­ba, sa­ma­gie­rod mas di­di wi­nap­ris sa­xe­li umag­reb­da zurgs. 1848 wels Ca­tar­
da pre­zi­den­tis ar­Cev­ne­bi, ro­mel­Sic lui na­po­leon­ma gai­mar­jva.
lui na­po­leon­ma Ta­vi­dan­ve daiw­yo sa­ku­Ta­ri po­zi­cie­bis gam­ya­re­ba. is cdi­lob­da, wam­yvan
Ta­nam­de­bo­beb­ze Ta­vi­si mom­xree­bi dae­niS­na; pa­ra­le­lu­rad aviw­ro­veb­da res­pub­li­ke­le­bis po­zi­
ciebs. 2-wlia­ni mar­Tvis Sem­deg lui na­po­leon­ma sa­ka­non­mdeb­lo or­ga­nos _ erov­nul asam­bleas
mos­Txo­va, ga­dae­xe­daT kon­sti­tu­cii­saT­vis da mis­Tvis meo­re va­diT ar­Ce­vis uf­le­ba mie­caT,
ra­zec asam­blea ar da­Tan­xmda. ma­Sin na­po­leo­ni ga­dam­wyvet brZo­la­ze ga­da­vi­da. 1851 wels, mi­
si brZa­ne­biT, erov­nu­li asam­blea daiT­xo­ves. 1852 wels Ca­ta­re­bu­li ple­bis­ci­tiT, 7 mi­lion­ze
met­ma mo­qa­la­qem dau­Wi­ra mxa­ri na­po­leo­nis­Tvis sap­re­zi­den­to va­dis gag­rZe­le­bas, ima­ve dRes
se­nat­ma na­po­leo­ni imperatorad gamoacxadada. mas napoleon III bonaparti ewo­da, saf­ran­ge­Tis
II res­pub­li­ka ki im­pe­riad iq­ca.

_124_
 italia
1815 wels, ve­nis kon­gre­sis ga­daw­yve­ti­le­biT, ape­ni­nis na­xe­var­kun­Zul­ze mde­ba­re ita­liu­ri
sa­me­fo-­sam­Tav­roe­bi _ pie­mon­t-sar­di­niis, lom­bar­diis, ve­ne­ciis, tos­ka­nis, ori si­ci­liis (i­gi­ve
nea­po­lis) da sxva wvri­li sam­Tav­roe­bi _ av­strias ga­dae­ca da hab­sbur­gTa di­nas­tiis kon­tro­
lis qveS moeq­ca. maT So­ris iyo pa­pis ol­qic, ro­me­lic gan­sa­kuT­re­bu­li sta­tu­siT sar­geb­lob­
da. es iyos ro­mis ka­To­li­ku­ri ek­le­siis sam­flo­be­lo, ro­me­lic ita­liis cen­tra­lur raions
moi­cav­da. pa­pis olqs, ro­gorc we­si, mci­re ar­miac hyav­da, Tum­ca mis usaf­rTxoe­bas XIX sau­ku­
ne­Si ev­ro­pis ori udi­de­si ka­To­li­ku­ri sa­xel­mwi­fo _ av­stria da saf­ran­ge­Ti uz­run­vel­yof­da.
XIX sau­ku­ne­Si pa­po­ba ar iyo mxo­lod re­li­giu­ri in­sti­tu­ti. pa­pis ol­qi ape­ni­nis na­xe­var­
kun­Zu­lis er­T-erT sam­Tav­ros war­moad­gen­da da Se­sa­ba­mi­sad ev­ro­pis po­li­ti­kur cxov­re­ba­Sic
aq­tiu­rad mo­na­wi­leob­da. is faq­ti, rom ita­liis sa­me­fo-­sam­Tav­roe­bi av­striis im­pe­ra­to­ris
sam­flo­be­lo­Si Se­dio­da, ro­mis pa­pis olqs ki mfar­ve­lo­bas saf­ran­ge­Ti da av­stria uwev­da,
niS­nav­da imas, rom Tu­ki ev­ro­pis ne­bis­mie­ri sxva sa­xel­mwi­fo am te­ri­to­riis dauf­le­bas Seec­
de­bo­da, an Ta­vad ita­liur sa­me­fo-­sam­Tav­roebs So­ris te­ri­to­rie­bis ga­da­na­wi­le­bis sa­kiT­xi
dad­ge­bo­da, kon­fliq­tSi au­ci­leb­lad Caer­Tve­bo­da av­striac da saf­ran­ge­Tic.
1816 wli­dan ita­lia po­li­ti­kur­ma da eko­no­mi­kur­ma kri­zis­ma moic­va. ita­liur sa­xel­mwi­
foeb­Si eko­no­mi­kis wam­yvan dargs sof­lis meur­neo­ba war­moad­gen­da, Tum­ca teq­no­lo­giu­ri Ca­
mor­Ce­ni­lo­bis, gau­mar­Ta­vi sa­ga­da­sa­xa­do sis­te­mi­sa da arae­feq­tu­ri re­for­me­bis ga­mo eko­no­mi­
ka ver vi­Tar­de­bo­da.
XIX sau­ku­nis 20-ia­ni wle­bi­dan ita­lia­Si di­na­miu­ri da ra­di­ka­lu­ri po­li­ti­ku­ri re­for­me­bi­sa
da cvli­le­be­bis gan­sa­xor­cie­leb­lad sa­mo­qa­la­qo moZ­rao­ba daiw­yo. pir­ve­li am­bo­xe­be­bi 1820-21
wleb­Si si­ci­lia­Si (i­ta­liis sam­xre­Ti) da pie­mon­tSi (i­ta­liis Crdi­loe­Ti) mox­da. ori­ve am­bo­xe­ba
av­striul­ma ja­reb­ma Caax­Ses. 1830 wels, saf­ran­ge­Tis re­vo­lu­ciis Sem­deg, ita­liu­ri sa­xel­mwi­
foe­bi ki­dev er­Txel moic­va ajan­ye­bam, Tum­ca kvlav uSe­de­god _ ajan­ye­bu­le­bi da­mar­cxdnen.
1830 wli­dan mo­yo­le­bu­li, ita­lie­li xal­xis gan­ma­Ta­vi­suf­le­bel moZ­rao­bas sa­Ta­ve­Si
juzepe maZini (1805-1872 Caud­ga) id­ga. mis mTa­var ideas li­be­ra­lur Ri­re­bu­le­beb­ze da­fuZ­ne­
bu­li erov­nu­li da­mou­ki­deb­lo­ba war­moad­gen­da.
1831 wels mar­sel­Si yof­ni­sas man Ca­moa­ya­li­ba or­ga­ni­za­cia `a­xal­gaz­rda ita­lia~ da miz­nad
dai­sa­xa ita­liis gaer­Tia­ne­ba. ma­Zi­nis miaC­nda, rom `a­jan­ye­ba par­ti­za­nu­li daj­gu­fe­be­bis ga­mo­
ye­ne­biT brZo­lis ut­yua­ri me­To­dia yve­la im eri­saT­vis, vinc Ta­vi­si qvey­nis uc­xou­ri uR­lis­gan
ga­Ta­vi­suf­le­bi­saT­vis ib­rZvis~.
1848 am­bo­xe­bis mTa­va­ri su­lis­Cam­dgme­li ax­lad ar­Ceu­li ro­mis pa­pi pius IX gax­da, ro­mel­
mac Ta­vis sam­flo­be­lo­Si re­for­me­bis ga­ta­re­ba daiw­yo. sa­zo­ga­doe­bam es faq­ti axa­li eris da­
saw­yi­sad miiC­nia da gaaq­tiur­da.
pir­ve­li ga­mos­vle­bi daiw­yo pa­ler­mo­Si, kun­Zul si­ci­lia­ze, nea­po­lis sa­me­fos de­da­qa­
laq­Si, sa­dac av­striis mfar­ve­lo­bis qveS bur­bon­Ta di­nas­tiis war­mo­mad­gen­le­bi me­fob­dnen.
აjanyebulebma sam­Tav­ro­bo ja­re­bi kun­Zu­li­dan gan­dev­nes. Seiq­mna droe­bi­Ti mTav­ro­ba, ro­
mel­mac ofi­cia­lu­rad ga­moac­xa­da bur­bon­Ta di­nas­tiis dam­xo­ba. si­ci­liis re­vo­lu­ciam biZ­gi
mis­ca ga­mos­vlebs cen­tra­lur da Crdi­loeT ita­lia­Si _ pie­mon­ti­sa da sar­di­niis me­fem karlo
albertim Ta­vad­ve daiw­yo re­for­me­bis ga­ta­re­ba, mii­Ro kon­sti­tu­cia, rom­li­Tac mo­sax­leo­
bas sa­mo­qa­la­qo Ta­vi­suf­le­bis ga­ran­tie­bi mia­ni­Wa. kar­lo al­ber­tis po­li­ti­kam ime­di Cau­sa­xa
tos­ka­nis, lom­bar­diis da ve­ne­ciis mo­sax­leo­ba­sac, rom­leb­mac Ta­vin­Ti te­ri­to­rie­bi­dan av­
striu­li ja­re­bi gan­dev­nes da droe­bi­Ti mTav­ro­be­bi Ca­moa­ya­li­bes. ita­lia­Si dab­run­da ma­Zi­
nic. revolucionerebs So­ris di­di de­ba­te­bi gai­mar­Ta imis Tao­ba­ze, Tu ro­go­ri ti­pis sa­xel­
mwi­foe­bi Ca­moe­ya­li­be­bi­naT. na­wi­li ajan­ye­bu­le­bi­sa _ zo­mie­ri li­be­ra­le­bi _ mxars uWer­dnen
kar­lo al­ber­tis, ra­di­ka­lu­rad gan­wyo­bi­li res­pub­li­ke­le­bi ki ita­liis er­Tia­ni sa­xel­mwi­fos
fe­de­ra­lur mo­del­ze mow­yo­bas uWer­dnen mxars. maT ro­mi­dan gan­dev­nes pa­pi da 1849 wეls ro­mi
res­pub­li­kad ga­moac­xa­des.
_125_
 saer­To jam­Si az­rTa sxva­das­xvao­bam re­vo­lu­ciis mim­di­na­reo­ba­ze ur­yo­fi­Tad imoq­me­da,
rad­ga­nac ax­lad Ca­mo­ya­li­be­bul­ma ita­liur­ma sa­xel­mwi­foeb­ma av­striis wi­naaR­mdeg gaer­Tia­ne­
ba ver SeZ­les. 1849 wეls rom­Si er­Tdrou­lad Se­vid­nen nea­po­lis me­fis _ fer­di­nan­dis, es­pa­
ne­Ti­sa da saf­ran­ge­Tis ja­re­bi. ajan­ye­bu­le­bi, ju­ze­pe ma­Zi­ni­sa da ju­ze­pe ga­ri­bal­dis me­Tau­
ro­biT, er­Ti Tvis gan­mav­lo­ba­Si icav­dnen qa­laqs, vid­re mo­wi­naaR­mde­geeb­ma ro­mi ar ai­Res. პapi
pius IX qa­laq­Si dab­run­da da ua­ri Tqva im re­for­me­bis ga­ta­re­ba­ze, rom­li­Tac re­vo­lu­ciam­de
gaiT­qva sa­xe­li. av­striul­ma ja­reb­ma kus­to­zas brZo­la­Si daa­mar­cxes kar­lo al­ber­tis sam­xed­
ro na­wi­le­bi. კarlo al­ber­ti ga­dad­ga da tax­ti Ta­vis vaJs viqtor-emanuel II-s dauT­mo. mi­si
mTav­ro­bis pre­mie­ri-­mi­nis­tri gax­da kamilo kavuri. man pie­mon­tis sa­me­fo­Si eko­no­mi­ku­ri da
po­li­ti­ku­ri re­for­me­bis ga­ta­re­ba daiw­yo.

germania
1815 wels, ve­nis kon­gre­sis ga­daw­yve­ti­le­biT, Seiq­mna germaniis kavSiri, ro­me­lic 39 ger­
ma­nu­le­no­van sa­me­fo-­sam­Tav­ros aer­Tia­neb­da. maT So­ris or mTa­var Za­las prusiis sa­me­fo da
avstriis im­pe­ria war­moad­gen­da. maT So­ris ar­se­bob­da kon­ku­ren­cia, Tu ro­me­li moa­xer­xeb­da
ger­ma­nu­li mi­we­bis gaer­Tia­ne­bas.
1840 wels pru­siis tax­tze avi­da frid­rix vil­helm IV, ro­mel­mac sa­xel­mwi­fo­Si re­for­me­bis ga­
ta­re­ba daiw­yo; frid­rix vil­hel­mma moiw­via erov­nu­li asam­blea (lan­dta­gi), ro­me­lic pru­siis pro­
vin­cie­bis sak­re­bu­loe­bis de­pu­ta­te­bi­sa­gan Sed­ge­bo­da; 1848 wels ber­lin­Si Sek­re­bil­ma lan­dta­gis
wev­reb­ma moiT­xo­ves sa­yo­vel­Tao ar­Cev­ne­bis Ca­ta­re­ba da sxva de­mok­ra­tiu­li re­for­me­bis ga­ta­re­bac.
ber­lin­Si re­vo­lu­ciu­ri ga­mos­vle­bi daiw­yo. me­fe re­vo­lu­cio­ne­rebs sa­yo­vel­Tao ar­Cev­
nebs Se­pir­da. imav­drou­lad fran­kfur­tSi re­vo­lu­cio­ne­reb­ma mTav­ro­bis­gan da­mou­ki­deb­lad
Sek­ri­bes par­la­men­ti _ asam­blea da kon­sti­tu­cia mii­Res (ro­me­lic saf­ran­ge­Tis 1830 wlis
kon­sti­tu­ciis msgav­si iyo). asam­bleam Ses­Ta­va­za me­fes mie­Ro gvir­gvi­ni im pi­ro­biT, Tu igi
kon­sti­tu­ciu­ri mo­de­lis dam­kvid­re­bas da­Tan­xmde­bo­da da Se­da­re­biT de­mok­ra­tiul kon­sti­tu­
cias mii­Reb­da. ama­so­ba­Si me­fe­mac mii­Ro kon­sti­tu­cia. fran­kfur­tis par­la­men­tma ver moa­xer­xa
qve­ya­na­Si re­for­me­bis ga­ta­re­ba, re­vo­lu­cio­ne­re­bi mzad ar aR­moC­ndnen qvey­nis sa­Ta­ve­Si mo­sas­
vle­lad. amis Sem­xed­va­re me­fem po­zi­cie­bis gam­ya­re­ba daiw­yo da xal­xis­Tvis mi­ce­mu­li pi­ro­be­bi
mxo­lod na­wi­lob­riv Seas­ru­la. re­vo­lu­cia pru­sia­Si (ger­ma­nia­Si) da­mar­cxda.

avstria
ita­liur da ger­ma­nul sa­xel­mwi­foeb­Si mom­xda­ri re­vo­lu­cie­bis mTa­var mi­zans, sa­ka­non­
mdeb­lo cvli­le­beb­Tan er­Tad, qvey­nis gaer­Tia­ne­ba war­moad­gen­da. av­stria­Si ki 1848 wels re­
vo­lu­ciu­ri ga­mos­vle­bi daiw­yo sxva­das­xva re­gion­Si, sa­dac ara­ger­ma­nu­li war­mo­mav­lo­bis ere­bi
cxov­rob­dnen. av­stria­Si daw­ye­bu­li ga­mos­vle­bi mi­mar­Tu­li iyo sxva­das­xva ere­bis mier da­mou­
ki­deb­lo­bis mo­po­ve­bi­sa­ken da rea­lu­rad av­striis im­pe­rias daS­lis saf­rTxis wi­na­Se aye­neb­da.
1840 wli­dan mo­yo­le­bu­li un­gre­le­bi gaaq­tiur­dnen. maT sa­Ta­ve­Si ed­gaT axal­gaz­rda laioS
koSuti (1802-1894). sak­re­bu­lo­Si Sek­re­bi­li un­gre­le­bi moiT­xov­dnen im­pe­rii­dan un­gre­Tis ga­
mo­yo­fas, un­gru­lis sa­xel­mwi­fo enad ga­moc­xa­de­ba­sa da erov­nu­li mTav­ro­bis Seq­mnas.
1848 wels ga­mos­vle­bi daiw­yo ve­na­Si. axal­gaz­rde­bis mTa­var moT­xov­nas kon­sti­tu­ciu­ri mo­
nar­qiis Seq­mna war­moad­gen­da. pa­ra­le­lu­rad am ga­mos­vlebs ah­yvnen un­gre­le­bic. re­vo­lu­cias,
ko­tuS­Tan er­Tad, sa­Ta­ve­Si ed­ga cno­bi­li poe­ti Sandor petefi. ajan­ye­bu­lebs im­pe­riis ja­re­bi
dau­pi­ris­pir­dnen, Tum­ca, im­pe­ra­to­ri fer­di­nan­di ma­le­ve da­Tan­xmda kon­sti­tu­ciu­ri mo­nar­qiis
Ca­mo­ya­li­be­bas da un­gre­Ti­sa da bo­he­miis av­to­no­miis Seq­mnas. un­grel­ma ajan­ye­bu­leb­ma erov­
nu­li sei­mi Seq­mnes. ima­ve wlis ga­zaf­xul­ze av­striis mTav­ro­bam moa­xer­xa ve­na­Si daw­ye­bu­li
mRel­va­re­bis Cax­So­ba da un­greT­Si ajan­ye­bis Ca­sax­So­bad omi daiw­yo.
_126_
 1848-1849 wleb­Si mim­di­na­reob­da av­stria­-un­gre­Tis omi. av­striis mxa­res am om­Si Car­
Tul­ni iy­vnen xor­va­te­bi, ser­be­bi da ru­mi­ne­le­bi, rom­le­bic uk­ma­yo­fi­lo iy­vnen un­gre­Tis
re­vo­lu­ciiT, rad­gan is mxo­lod un­gre­li xal­xis in­te­re­sebs icav­da. gar­da ami­sa, avstrias
daxmareba aRmouCina ruseTis imperatorma nikoloz I-ma, ro­mel­mac un­greT­Si ja­ri Seiy­va­na. Ta­
vis mxriv, un­gre­lebs dax­ma­re­bas uwev­dnen slo­va­ke­bi, po­lo­ne­le­bi da un­gre­li eb­rae­le­bi.
sa­bo­lood av­strie­leb­ma gai­mar­jves da un­greT­Si Ta­vi­si mmar­Tve­lo­ba aRad­gi­nes. av­stria­
Si ki saim­pe­ra­to­ro xe­li­suf­le­bam gaauq­ma ax­lad mi­Re­bu­li kon­sti­tu­cia da im­pe­ria isev mo­
nar­qis­tul mar­Tvis mo­dels daub­ru­na.

1830 1848

 
safrangeTi, belgia/niderlandebi, safrangeTi, italia,
poloneTi, saberZneTi prusia, avstria

70. germaniis da italiis gaerTianeba

germania. 1815 wels, ve­nis kon­gre­sis ga­daw­yve­ti­le­biT, Seiq­mna germaniis kavSiri, ro­me­lic
39 ger­ma­nu­le­no­van sa­me­fo-­sam­Tav­ros aer­Tia­neb­da. maT So­ris or mTa­var Za­las prusiis samefo
da avstriis imperia war­moad­gen­da. Ti­Toeul sa­me­fo-­sam­Tav­ros su­ve­re­ni­te­ti mie­ni­Wa. yve­la am
sa­xel­mwi­fos mo­sax­leo­bis um­rav­le­so­ba ger­ma­ne­le­bi iy­vnen, Tum­ca ar­se­bob­da gan­sxva­ve­be­bic,
rom­le­bic am sam­Tav­roe­bis gaer­Tia­ne­bas uS­li­da xels, ker­Zod: mmar­Tve­lo­bis sis­te­me­bi, eko­
no­mi­ka da re­li­gia. sam­xreT­ger­ma­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis mTa­var re­li­giur mi­mar­Tu­le­bas ka­To­
li­ciz­mi war­moad­gen­da, Crdi­loe­Tis sa­xel­mwi­foe­bi­sas ki _ pro­tes­tan­tiz­mi.
1861 wels pru­siis sa­me­fo tax­tze fridrix vilhelm I avi­da. er­Ti wlis Sem­deg qvey­nis mi­nis­tr-
pre­zi­den­tis (i­gi­vea, rac pre­mier­-mi­nis­tri) Ta­nam­de­bo­ba­ze oto fon bismarki dai­niS­na. bis­marks
swam­da, rom ger­ma­niis gaer­Tia­ne­ba un­da mom­xda­ri­yo ara re­vo­lu­ciiT, anu `qve­mo­dan~, ara­med
`ze­mo­dan~. mi­si cno­bi­li ga­mo­naT­qva­mia: `re­vo­lu­cias am­za­de­ben ge­nio­se­bi, ax­de­nen fa­na­ti­ko­se­bi,
na­yo­fiT ki sar­geb­lo­ben ava­za­ke­bi~. Ta­nam­de­bo­ba­ze da­niS­vnis­Ta­na­ve pre­mier­-mi­nis­trma daiT­xo­va
par­la­men­ti da qve­ya­na­Si Zi­reu­li re­for­me­bis ga­ta­re­ba daiw­yo. 1860-ia­ni wle­bis da­saw­yis­Si ga­
ta­re­bu­li sam­xed­ro re­for­mis Se­de­gad pru­siis ja­ri Ta­na­med­ro­ve ar­miad iq­ca. bis­mar­ki xe­dav­
da, rom gaer­Tia­ne­ba me­zo­bel qvey­neb­Tan sao­ma­ri ope­ra­cie­bis ga­re­Se ver mox­de­bo­da. ami­tom mas,
pir­vel rig­Si, sa­Wi­rod miaC­nda qvey­nis eko­no­mi­ku­ri gan­vi­Ta­re­ba da Zlie­ri ja­ris Seq­mna; ase­ve
mniS­vne­lo­va­ni iyo dip­lo­ma­tiu­ri omis war­moe­ba. Ta­vi­si miz­nis (ger­ma­niis gaer­Tia­ne­bis) gan­xor­
cie­le­bi­saT­vis bis­marks me­zo­bel qvey­neb­Tan sa­mi omi das­Wir­da. 1864 wels prusiam, av­strias­Tan
er­Tad, omi ga­mouc­xa­da da­niis sa­me­fos. omis mi­za­ni Slezvigisa da holStainis Se­moer­Te­ba iyo.
es ori sam­Tav­ro tra­di­ciu­lad da­niis sa­me­fos eq­vem­de­ba­re­bo­da. es tra­di­cia ram­de­ni­me sa­za­vo
xel­Sek­ru­le­bi­Tac iyo gam­ya­re­bu­li. rvaT­via­ni omis Sem­deg da­nia da­mar­cxda. Slez­vi­gi pru­sias
ga­dae­ca, hol­Stai­ni ki _ av­strias. pru­siis msgav­sad, av­striis im­pe­ria­sac hqon­da ger­ma­niis Ta­vis
gar­Se­mo gaer­Tia­ne­bis am­bi­cia. 1866 wels, mas Sem­deg, rac dar­wmun­da, rom saf­ran­ge­Ti da ru­se­Ti
pru­sii­sa da av­striis om­Si ar Cae­reod­nen, bis­mar­kma italiasTan samxedro aliansi gaa­for­ma da
pru­siis ja­reb­ma hol­Stai­ni dai­ka­ves. av­stria Cae­ba om­Si, er­Ti mxriv, ita­liis da, meo­re mxriv,
pru­siis wi­naaR­mdeg. sa­bo­lood, 1866 wlis zafxulSi pru­siis ja­reb­ma gai­mar­jves da, da­de­bu­li
sa­za­vo xel­Sek­ru­le­bis Ta­nax­mad, av­strias 300 mi­lio­ni fran­kis ode­no­bis kon­tri­bu­ciis ga­dax­da
_127_
dae­kis­ra. pru­siam Seier­Ta ha­no­ve­ri, Slez­vig­-hol­Stai­ni, he­sen­-ka­se­li, na­sau da fran­kfur­ti.
axa­li te­ri­to­rie­bis Se­moer­Te­bis Sem­deg Ca­mo­ya­lib­da Crdilo-germanuli kavSiri; kav­Si­ris pre­
zi­den­tad pru­siis me­fe da­sa­xel­da. Seiq­mna axa­li kon­sti­tu­cia, ro­me­lic kon­sti­tu­ciu­ri mo­nar­
qiis mo­del­ze iyo da­fuZ­ne­bu­li. iq­mne­bo­da or­pa­la­tia­ni par­la­men­ti; ze­da pa­la­ta (bundesrati)
Sed­ge­bo­da re­gio­ne­bis war­mo­mad­gen­le­bis­gan, qve­da pa­la­ta (raixstagi) ki _ sa­yo­vel­Tao ar­Cev­
ne­bis gziT mo­su­li par­la­men­ta­re­bis­gan; oT­xwlia­ni biu­je­ti mtkic­de­bo­da qve­da pa­la­tis mier;
mi­nis­tre­bi pa­su­xis­mge­be­li iy­vnen mxo­lod me­fis (da ara par­la­men­tis) wi­na­Se; ar­Ceul par­la­men­
ta­rebs axa­li ka­non­mdeb­lo­bis gan­xil­vis uf­le­ba ar hqon­daT.
bis­mar­kis Sem­deg amo­ca­nas sam­xre­Tis ger­ma­nu­li sa­xel­mwi­foe­bis Se­moer­Te­ba war­moad­gen­da.
am sam­flo­be­loeb­ze di­di po­li­ti­ku­ri da eko­no­mi­ku­ri gav­le­na hqon­da saf­ran­geTs. Se­sa­ba­mi­sad,
amo­ca­nis ga­daw­yve­ti­sas bis­marks saf­ran­geT­Tan mou­wev­da da­pi­ris­pi­re­ba, ro­me­lic, Ta­vis mxriv,
SeS­fo­Te­bu­li iyo mis Crdi­lo­-aR­mo­sav­leT saz­Rvreb­Tan Zlie­ri ger­ma­nu­li kav­Si­ris daar­se­biT.
bis­mar­kma SeZ­lo saf­ran­ge­Tis im­pe­ra­tor na­po­leon III­-is om­Si CaT­re­va. 1870 wlis zaf­xul­
Si saf­ran­geT­ma omi ga­mouc­xda pru­sias. ro­gorc uk­ve iT­qva, kar­gad or­ga­ni­ze­bul­ma da om­Si
ga­mow­vrTnil­ma pru­siis ar­miam 2 seqtembers, sedanis brZolaSi saf­ran­ge­Tis 100-a­Ta­sia­ni ar­
mia, da TviT na­po­leo­nic, al­ya­Si moaq­cia da daat­yve­va. 1871 wels frankfurtSi dai­do sa­za­vo
xel­Sek­ru­le­ba pru­sia­sa da saf­ran­ge­Tis ax­lad Ca­mo­ya­li­be­bul mTav­ro­bas So­ris. saf­ran­geTs
5 miliardi oqros frankis ga­dax­da dae­kis­ra. am Tan­xis sru­lad ga­dax­dam­de saf­ran­ge­Tis te­ri­
to­riebs ger­ma­nu­li sam­xed­ro na­wi­le­bi dai­ka­veb­dnen. pru­siam saf­ran­geTs Ca­moa­ci­la eko­no­mi­
ku­ri da sam­xed­ro Tval­saz­ri­siT me­tad mniS­vne­lo­va­ni ori stra­te­giu­li re­gio­ni Crdi­lo­-aR­
mo­sav­leT na­wil­Si _ elzasi da loTaringia. ima­ve wels ver­sa­lis sa­sax­lis sar­kee­bian dar­baz­Si
ger­ma­nel­ma me­fe-­mTav­reb­ma vilhelm I ger­ma­niis im­pe­ra­to­rad ga­moac­xa­des. axa­li im­pe­ria 4
sa­me­fos, 18 sam­Tav­ros, 3 Ta­vi­su­fa­li qa­la­qis (ham­bur­gis, bre­me­ni­sa da liu­be­kis) da 1 saim­pe­
ra­to­ro pro­vin­ciis _ el­zas­-lo­Ta­rin­gii­sa­gan Sed­ge­bo­da.
italia. ita­liel xalxs qvey­nis gaer­Tia­ne­bi­saT­vis xan­grZli­vi brZo­la das­Wir­da. XIX sau­ku­nis
20-ian wleb­Si daw­ye­bu­li erov­nul­-gan­ma­Ta­vi­suf­le­be­li moZ­rao­ba, sxva­das­xva in­ten­si­vo­bi­Ta da
aq­tiu­ro­biT, 1870 wlam­de gag­rZel­da da sa­bo­lood ita­liis gaer­Tia­ne­biT das­rul­da. XIX sau­ku­
nis 50-ia­ni wle­bi­dan daiw­yo ita­liis erov­nul­-gan­ma­Ta­vi­suf­le­be­li moZ­rao­bis axa­li eta­pi. axal
moZ­rao­bas ori mTa­va­ri li­de­ri hyav­da _ pie­mon­t-sar­di­niis sa­me­fos premier-ministri kamilo di
kavuri, ro­me­lic zo­mier li­be­ra­lur kurss mis­dev­da, da juzepe maZini, ro­me­lic re­vo­lu­ciis
mom­xre iyo. ita­liis gaer­Tia­ne­bi­saT­vis ka­mi­lo ka­vu­rim pie­mon­tis sa­me­fo­Si efeq­tu­ri eko­no­mi­ku­
ri re­for­me­bis ga­ta­re­ba daiw­yo, ra­mac qve­ya­na sag­rZnob­lad gaaZ­lie­ra. ka­vu­ris es­mo­da, rom mi­si
miz­nis (i­ta­liis gaer­Tia­ne­bis) gan­xor­cie­le­bas, sul co­ta, er­Ti Zlie­ri ev­ro­pu­li sa­xel­mwi­fos
mxar­da­We­ra mainc sWir­de­bo­da. im droi­saT­vis ev­ro­pa­Si po­zi­ciebs im­ya­reb­da na­po­leon III, ro­me­lic
cdi­lob­da, ev­ro­pis mTa­va­ri ar­bit­ri yo­fi­li­yo. 1858 wels Sed­ga saidumlo Sexvedra ka­vu­ri­sa da
na­po­leons So­ris. im­pe­ra­tor­ma mas sam­xed­ro dax­ma­re­ba aRuT­qva im pi­ro­biT, rom nica da savoia
saf­ran­ge­Tis mflo­be­lo­ba­Si ga­da­vi­do­da. 1859 wels daiw­yo omi av­stria­sa da pie­mon­t-sar­di­nias
So­ris, ro­mel­Sic saf­ran­ge­Ti pie­mon­t-sar­di­niis mo­kav­Si­red ga­mo­vi­da. miu­xe­da­vad imi­sa, rom na­
po­leon III wi­naaR­mde­gi iyo re­vo­lu­ciis mom­xre juzepe garibaldisTan kav­Sir­ze, ka­vu­ris­Tan sai­
dum­lo Se­Tan­xme­bis sa­fuZ­vel­ze man om­Si aq­tiu­ri mo­na­wi­leo­ba mii­Ro da mi­si­ve Sek­re­bi­li mo­xa­
li­see­biT ram­de­ni­me brZo­la­Si daa­mar­cxa av­strie­le­bi. 1859 wlis bolos ciurixSi da­de­bu­li zaviT
lom­bar­dia pie­monts Seuer­Tda, xo­lo ve­ne­cia kvlav av­strie­lebs dar­CaT. omis pa­ra­le­lu­rad,
Crdi­loeT da cen­tra­lur ita­liur sam­Tav­roeb­Si _ parmaSi, toskanasa da modenaSi _ saf­ran­ge­Tis
ja­re­bis ze­dam­xed­ve­lo­biT ple­bis­ci­ti Ca­tar­da da es re­gio­ne­bic pie­monts Seur­Tda.
1860 wels ga­ri­bal­di, 1000 mo­xa­li­ses­Tan er­Tad, kunZul siciliaze ga­da­vi­da, sa­dac an­ti­sam­
Tav­ro­bo ga­mos­vle­bi iyo daw­ye­bu­li. man jer palermo ai­Ro da Sem­deg _ mTe­li kun­Zu­li. ma­le
ga­ri­bal­dim mTe­li neapolis samefo dai­ka­va. ka­vu­ri Si­Sob­da, rom ga­ri­bal­dis ase­Ti aq­tiu­ri moq­
me­de­ba av­strii­sa da saf­ran­ge­Tis uk­ma­yo­fi­le­bas ga­moiw­vev­da da ami­tom si­ci­lia­Si mci­re ja­ri
_128_
gag­zav­na. Ta­vis mxriv, ga­ri­bal­dic moe­ri­da sis­xlis­Rvras da sa­mo­qa­la­qo omis daw­ye­bas da, sa­bo­
lood nea­po­lis sa­me­fo pie­mon­tis me­fes, viqtor-emanuel II-s ga­das­ca. 1861 wels ita­liis pir­vel­
ma par­la­men­tma viqtor-emanueli sruliad italiis mefed gamoacxada. ro­mi da ve­ne­cia jer ki­dev
cal­ke sam­Tav­roe­bad rCe­bod­nen. ve­ne­cias av­striu­li ja­re­bi akon­tro­leb­dnen, roms ki, saf­ran­
ge­Tis gar­ni­zon­ze day­rdno­biT, _ papi pius IX. 1866 wels, av­stria-­pru­sias So­ris da­de­bu­li sa­za­vo
xel­Sek­ru­le­bis Sem­deg, ve­ne­cia viq­tor­-e­ma­nue­lis mflo­be­lo­ba­Si aR­moC­nda. 1870 wels, na­po­leon
III-is pru­sie­leb­Tan brZo­la­Si da­mar­cxe­bis Sem­deg, saf­ran­ge­Tis axal­ma mTav­ro­bam Ta­vi­si ja­re­bi
ro­mi­dan gaiw­via. ev­ro­pis wam­yvan ka­To­li­kur qvey­neb­Tan Se­Tan­xme­biT, ima­ve Tves, pa­pis sit­yvie­ri
wi­naaR­mde­go­bis miu­xe­da­vad, rom­Si ita­liu­ri ja­re­bi Se­vid­nen. ita­lia sru­lad gaer­Tian­da.

71. samoqalaqo omi aSS-Si

XIX sau­ku­nis da­saw­yis­Si aS­S-is mo­sax­leo­bis rao­de­no­ba 7 mi­lions aWar­beb­da, Tum­ca maT So­ris
milionze me­ti Sav­ka­nia­ni mo­na iyo. aS­S-is ar­se­bo­bis ad­reul pe­riod­Si bev­ri po­li­ti­ku­ri li­de­ri
fiq­rob­da, rom mo­naT­mflo­be­lo­ba Tan­da­Ta­no­biT da­kar­gav­da aq­tua­lo­bas da gauq­mde­bo­da, mag­ram
ase ar mox­da. Crdi­loe­Ti­sa da sam­xre­Tis Sta­teb­Si am sa­kiT­xi­sad­mi gan­sxva­ve­bu­li da­mo­ki­de­bu­le­ba
ar­se­bob­da, rac Zi­ri­Ta­dad ma­Ti eko­no­mi­ku­ri mow­yo­bis gan­sxva­ve­biT iyo gan­pi­ro­be­bu­li da rac
sa­bo­lood maT So­ris se­rio­zu­li da­pi­ris­pi­re­bis sa­fuZ­vlad iq­ca. Crdi­loe­Tis Sta­te­bis gri­li
kli­ma­tis pi­ro­beb­Si wvril­fer­me­rul meur­neo­bas mo­ne­bis Sro­ma ar sWir­deb­da. amas­Tan Crdi­loeT
Sta­te­bis pu­ri­ta­ni mo­sax­leo­bi­saT­vis ada­mia­nis mo­no­ba miu­Re­be­li iyo. sam­xre­Tis cxe­li kli­ma­tis
pi­ro­beb­Si ki, sa­dac aso­biT heq­tar­ze iyo ga­da­Wi­mu­li bam­bis, Saq­ris ler­wmi­sa da Tam­ba­qos plan­
ta­cie­bi, mo­sav­lis moy­va­na mo­ne­bis Sro­mis ga­mo­ye­ne­bis ga­re­Se uf­ro rTu­li iyo.
Crdi­loe­Tis Sta­te­bis ini­cia­ti­vi­Ta da ze­gav­le­niT 1808 wels kon­gres­ma ak­rZa­la mo­ne­biT
vaW­ro­ba da af­ri­kis kon­ti­nen­ti­dan qvey­nis te­ri­to­ria­ze axa­li mo­ne­bis Se­moy­va­na. XIX s-is pir­
vel meoT­xed­Si ame­ri­kis Seer­Te­bu­li Sta­te­bi in­ten­siu­rad far­Tov­de­bo­da _ te­ri­to­ria gaor­
mag­da, mo­sax­leo­ba ga­sam­mag­da. axa­li te­ri­to­rie­bis aT­vi­se­ba­Si mniS­vne­lo­van rols as­ru­leb­da
TviT ame­ri­kel­Ta mig­ra­cia da­sav­le­Tis­ken. mo­no­bis sa­kiT­xi ki­dev uf­ro gam­wvav­da axal­Se­moer­
Te­bul te­ri­to­rieb­Tan da­kav­Si­re­biT. Crdi­loeT­sa da sam­xreTs So­ris wo­nas­wo­ro­bis Se­nar­Cu­
ne­ba po­li­ti­ku­ri mniS­vne­lo­bis sa­kiT­xad iq­ca.
1856 wels Seiq­mna respublikuri par­tia, ro­me­lic aq­tiu­rad uWer­da mxars mo­no­bis gauq­me­
bas. res­pub­li­ke­le­bis Tval­sa­Ci­no li­de­ri iyo abraam linkolni. mi­si po­pu­la­ro­ba sul uf­ro
iz­rde­bo­da da 1860 wels res­pub­li­kur­ma par­tiam igi sap­re­zi­den­to ar­Cev­neb­ze sa­ku­Tar kan­di­
da­tad daa­sa­xe­la. lin­kol­nma ar­Cev­neb­Si gai­mar­jva. amis sa­pa­su­xod sam­xre­Tis mo­naT­mflo­be­
lur­ma Sta­teb­ma qvey­ni­dan ga­mo­yo­fa ga­daw­yvi­tes. 1861 wels 11-ma mo­naT­mflo­be­lur­ma Stat­ma
(34 Sta­ti­dan) axa­li sa­xel­mwi­fo, amerikis konfederaciuli Statebi daa­fuZ­na, de­da­qa­la­qiT
riCmondSi. axal­ma sa­xel­mwi­fom mii­Ro axa­li kon­sti­tu­cia, rom­lis sa­fuZ­vels mo­naT­mflo­
be­lo­ba war­moad­gen­da. qve­ya­na sa­mo­qa­la­qo da­pi­ris­pi­re­bis wi­na­Se dad­ga. Ta­vis sai­na­gu­ra­cio
sit­yva­Si pre­zi­den­ti lin­kol­ni dah­pir­da sam­xre­Tis Sta­tebs, rom Za­la­dob­ri­vad ar gaauq­meb­da
maT te­ri­to­ria­ze mo­no­bas, Tum­ca qvey­ni­dan gas­vlis uf­le­bas verc erT Stats ver mis­cem­da
da mou­wo­deb­da, dab­ru­ne­bod­nen Seer­Te­bul Sta­tebs. lin­kol­nis mi­mar­Tvam Se­de­gi ar ga­moi­Ro.
pre­zi­den­tma lin­kol­nma da kon­fe­de­ra­ciis ax­lad ar­Ceul­ma pre­zi­den­tma, jeferson devisma
ja­re­bis mo­bi­li­za­cia ga­moac­xa­des. pir­ve­li Se­ta­ke­be­bi Carlstonis portSi mox­da. ame­ri­kis is­
to­ria­Si yve­la­ze sis­xlis­mRvre­li omi, ro­mel­mac 600 000-ze me­ti ada­mia­nis si­coc­xle Sei­wi­ra,
1861 wlidan daiw­yo da 1865 wlamde gag­rZel­da. Crdi­loe­Tis 23 Sta­ti 22-mi­lio­nia­ni mo­sax­leo­
biT dau­pi­ris­pir­da sam­xre­Tis 11 Stats, ro­mel­Ta mo­sax­leo­ba 9 mi­lions Sead­gen­da. amas­Tan
Crdi­loe­Tis Sta­tebs ga­ci­le­biT gan­vi­Ta­re­bu­li mrew­ve­lo­ba da in­fras­truq­tu­ra hqon­da. sam­
_129_
xre­Tis upi­ra­te­so­ba iyo pat­rio­tu­li mux­ti. isi­ni Tav­dac­viT oms awar­moeb­dnen sa­ku­Tar te­
ri­to­ria­ze da ga­moc­di­li sam­xed­ro me­Tau­re­bi hyav­daT. omis pir­vel wleb­Si sam­xre­Ti xSi­rad
imar­jveb­da brZo­leb­Si, mag­ram oms ver igeb­da. nel­-ne­la Crdi­loeT­ma SeZ­lo upi­ra­te­so­bis mo­
po­ve­ba. 1865 wels sa­mo­qa­la­qo omi Crdi­loe­Tis ga­mar­jve­biT das­rul­da. kon­sti­tu­cia­Si gaC­nda
me-13 damateba, rom­lis Za­li­Tac mo­no­ba qvey­nis mTel te­ri­to­ria­ze aik­rZa­la.
1864 wels lin­kol­ni meo­re va­diT air­Cies qvey­nis pre­zi­den­tad. is Ta­vis meuR­les­Tan er­
Tad va­Sin­gto­nis for­dis Teat­rSi speq­tak­lze da­sas­wre­bad gae­Su­ra. speq­tak­lis mim­di­na­reo­
bi­sas, pre­zi­den­tis lo­Ja­Si ia­ra­Ria­ni ma­ma­ka­ci SeiW­ra, es­pa­nu­rad daiy­vi­ra: `a­se dae­mar­Te­baT
ti­ra­nebs!~ da pre­zi­dents es­ro­la. daW­ri­li lin­kol­ni di­liT gar­daic­va­la. pre­zi­den­tis pos­
ti vi­ce-­pre­zi­den­tma endriu jonsonma dai­ka­va.

72. I msoflio omi

samxedro blokebis Seqmna da gamomwvevi mizezebi

msoflio omis winapirobebi
XX sau­ku­nis da­saw­yis­Si ev­ro­pa iyo msof­lio po­li­ti­kis cen­tri. aR­mo­sav­le­TiT mde­ba­
reob­da uzar­ma­za­ri ru­se­Tis im­pe­ria, da­sav­le­TiT _ pru­sias­Tan omis Se­de­gad dak­ni­ne­bu­li
av­stria­-un­gre­Tis im­pe­ria da saf­ran­geT­Tan om­Si ga­mar­jve­bu­li da gaZ­lie­re­bu­li ger­ma­niis
im­pe­ria. ger­ma­nias sur­da, sxva ev­ro­pu­li qvey­ne­bis msgav­sad moe­po­ve­bi­na ko­lo­nie­bi af­ri­ka­sa
da azia­Si. rig ko­lo­niur kon­fliq­teb­Si ger­ma­ne­le­bi ex­ma­re­bod­nen saf­ran­ge­Ti­sa da in­gli­sis
wi­naaR­mdeg ajan­ye­bul erebs, ris ga­moc ur­Tier­To­be­bi bri­ta­neT­Tan da saf­ran­geT­Tan dae­Za­ba.
XIX sau­ku­nis bo­lo­sa da XX sau­ku­nis da­saw­yis­Si msof­lios wam­yva­ni sa­xel­mwi­foe­bi cdi­lob­
dnen srul eko­no­mi­kur daq­vem­de­ba­re­ba­Si moeq­ciaT Ca­mor­Ce­ni­li re­gio­ne­bi.
saf­ran­ge­Ti oc­ne­bob­da el­za­sis da lo­Ta­rin­giis (lo­re­nis) dab­ru­ne­ba­ze. miu­xe­da­vad ami­
sa, ev­ro­pis yve­la­ze Zlier sa­xel­mwi­fod mainc bri­ta­ne­Ti rCe­bo­da. bri­ta­ne­Tis im­pe­rias eka­
va de­da­mi­wis meeq­vse­di na­wi­li. im­pe­riis Se­sa­nar­Cu­neb­lad bri­ta­ne­lebs msof­lio­Si sau­ke­Te­so
flo­ti hyav­daT. ev­ro­pis ga­reT ar­se­bob­da ori Zlie­ri sa­xel­mwi­fo, rom­le­bic aq­tiu­rad cdi­
lob­dnen saer­Ta­So­ri­so as­pa­rez­ze ga­mos­vlas, es iyo ame­ri­kis Seer­Te­bu­li Sta­te­bi da ia­po­nia.
bo­lo aT­wleu­le­bis man­Zil­ze aSS-s eko­no­mi­ka sag­rZnob­lad win wa­vi­da da qve­ya­na­Si ar wyde­bo­
da imig­ran­te­bis di­ne­ba. ia­po­nia ki, ro­me­lic XIX sau­ku­nis Sua pe­rio­dam­de Ca­ke­til cxov­re­bas
eweo­da, ax­la cdi­lob­da das­weo­da sam­xed­ro da teq­no­lo­giur sfe­ro­Si da­sav­leT ev­ro­pas. maT
om­Si daa­mar­cxes Ci­ne­Ti da ru­se­Ti, ra­mac ga­zar­da ma­Ti am­bi­cie­bi.
bal­ka­ne­Tis na­xe­var­kun­Zu­lis na­wi­li ekuT­vno­da da­sus­te­bul os­ma­le­Tis im­pe­rias. av­strias
da ru­seT­sac hqon­daT am re­gion­Si Ta­vi­si in­te­re­se­bi. 1912 wels bal­ka­neT­Si daiw­yo ga­ma­Ta­vi­
suf­le­be­li omi, rac 1913 wels Tur­qe­bis ev­ro­pi­dan gan­dev­niT das­rul­da, mag­ram ax­lad Ca­
mo­ya­li­be­bu­li bal­ka­nu­ri sa­xel­mwi­foe­bi uk­ma­yo­fi­lo­ni dar­Cnen, ser­beT­sac da bul­ga­reT­sac
sur­daT me­zob­le­bis xar­jze sa­ku­Ta­ri te­ri­to­rie­bis ga­far­Toe­ba.
did sa­xel­mwi­fo­Ta So­ris ar­se­bul­ma wi­naaR­mde­go­be­bis moug­va­reb­lo­bam xe­li Seuw­yo
pirveli msoflio omis (1914-1918 ww.) ga­Ca­Re­bas. ev­ro­pis did sa­xel­mwi­fo­Ta ko­lo­niur­ma kon­
fliq­teb­ma ga­moiw­via ev­ro­pa­Si ram­de­ni­me mtru­li ba­na­kis Ca­mo­ya­li­be­ba. uk­ve XIX sau­ku­nis 70-
ia­ni wle­bis bo­lo­dan daiw­yo di­di sa­xel­mwi­foe­bis gaer­Tia­ne­ba sam­xed­ro-­po­li­ti­kur blo­keb­
Si. 1879 wels sam­xed­ro-­po­li­ti­ku­ri kav­Si­ri dai­do germaniasa da avstria-ungreTs So­ris. 1882
wels am xel­Sek­ru­le­bas Seuer­Tda italia. ase Seiq­mna ev­ro­pa­Si pir­ve­li sam­xed­ro-­po­li­ti­ku­ri
kav­Si­ri _ sam­xed­ro blo­ki (ger­ma­nia, av­stria­-un­gre­Ti, ita­lia), ro­mel­sac `samTa kavSirs“ uwo­
_130_
deb­dnen. mog­via­ne­biT sam­Ta kav­Sirs Seuer­Tda Tur­qe­Tic.
pa­ra­le­lu­rad mim­di­na­reob­da saf­ran­geT­-ru­se­Tis daax­loe­ba. 1891-1892 wlebSi da­de­bu­li
xel­Sek­ru­le­be­biT ga­for­mda safrangeT-ruseTis kav­Si­ri, ro­me­lic ger­ma­niis wi­naaR­mdeg iyo
mi­mar­Tu­li. 1904-1907 wleb­Si dai­do did britaneT-safrangeTisa da did britaneT-ruseTis sam­
xed­ro-­po­li­ti­ku­ri xel­Sek­ru­le­be­bi. Ca­mo­ya­lib­da meo­re sam­xed­ro-­po­li­ti­ku­ri blo­ki (saf­
ran­ge­Ti, di­di bri­ta­ne­Ti, ru­se­Ti), ro­mel­sac `antantas“ (`guliTad kavSirs~) uwo­deb­dnen.
pir­ve­li msof­lio omis msvle­lo­bis dros, 1915 wels italia samTa kavSiridan gamovida da
antantas SeuerTda. 1917 wels amerikis SeerTebuli Statebic antantis mxareze Caeba omSi. pir­ve­
li msof­lio omis win gan­vi­Ta­re­bul­ma mov­le­neb­ma cxad­yo, rom did sa­xel­mwi­foebs er­Tma­neTs
So­ris ar­se­bu­li wi­naaR­mde­go­be­bis mog­va­re­ba mSvi­do­bia­ni gziT ar sur­daT. omi gar­dau­va­li
gax­da. omi­saT­vis yve­la­ze ukeT ger­ma­nia moem­za­da. ger­ma­niis saim­pe­ra­to­ro ka­ri Tvli­da, rom
Seq­mnil sam­xed­ro-­po­li­ti­kur si­tua­cia­Si sam­Ta kav­Si­ri SeZ­leb­da an­tan­tis da­mar­cxe­bas. sam­
xed­ro blo­keb­Si Se­ma­val sa­xel­mwi­fo­Ta miz­ne­bi ase ga­moi­yu­re­ba:
`samTa kavSiris~ miznebi:
ger­ma­nia: bel­giis aR­mo­sav­leT pro­vin­cie­bis (lie­Ji da an­tver­pe­ni) da­ka­ve­ba, ko­lo­nie­bis
ga­da­na­wi­le­ba (daT­mo­be­bi di­di bri­ta­ne­Ti­sa da ru­se­Tis­gan), he­ge­mo­nia cen­tra­lur ev­
ro­pa­Si.
av­stria­-un­gre­Ti: ser­be­Ti­sa da ru­mi­ne­Tis na­wi­lis mier­Te­ba.
Tur­qe­Ti: azia­Si os­ma­le­Tis im­pe­riis sam­flo­be­loe­bis Se­nar­Cu­ne­ba.
antantis saxelmwifoTa miznebi:
di­di bri­ta­ne­Ti: msof­lio he­ge­mo­nis sta­tu­sis gan­mtki­ce­ba da Se­nar­Cu­ne­ba, ko­lo­niu­ri
gav­le­nis zrda.
saf­ran­ge­Ti: el­zas­-lo­ta­rin­giis (lo­re­nis) dab­ru­ne­ba, ko­lo­nieb­ze gav­le­nis zrda.
ser­be­Ti: bos­niis mier­Te­ba.
ru­se­Ti: te­ri­to­riu­li ga­far­Toe­ba da bos­for­-dar­da­ne­lis sru­tee­bis kon­tro­li.
ita­lia: ita­lie­le­biT da­sax­le­bu­li mo­saz­Rvre mi­we­bis mier­Te­ba.

omis mimdinareoba
I msof­lio omis sa­ba­bi gax­da te­ro­ris­tu­li aq­ti. 1914 wlis 28 ivniss q. saraevoSi ser­bma na­
cio­na­lis­tma stu­den­tma gavrilo principim mok­la av­stria­-un­gre­Tis tax­tis mem­kvid­re franc
ferdinandi da misi meuRle. av­stria­-un­greT­ma ser­beTs jer ul­ti­ma­tu­mi wau­ye­na, er­Ti Tvis
Sem­deg, 28 iv­liss ki omi ga­mouc­xa­da. ru­se­Tis im­pe­ria mar­Tlma­di­de­bel ser­beTs Ta­vis mo­kav­
Si­red Tvli­da da moZ­me ser­bi xal­xis da­sa­ca­vad ja­ris mo­bi­li­za­cia ga­moac­xa­da. amis sa­pa­su­xod
1914 wlis 1 agvistos ger­ma­niam ru­seTs omi ga­mouc­xa­da (es TariRi I msoflio omis dasawyisad
iTvleba). 3 agvistos ger­ma­niam saf­ran­geT­sac ga­mouc­xa­da omi, 4 agvistos ki uk­ve did­ma bri­
ta­neT­ma _ ger­ma­nias. umok­les dro­Si ev­ro­pis TiT­qmis yve­la qve­ya­na om­Si aR­moC­nda Car­Tu­li.
ger­ma­niis xe­li­suf­le­bam ico­da, rom omi or fron­tze _ saf­ran­geT­Tan da ru­seT­Tan Za­lian
rTu­li iq­ne­bo­da. vi­nai­dan saf­ran­ge­Ti ru­seT­ze ga­ci­le­biT swra­fad Caa­ta­reb­da mo­bi­li­za­cias,
ger­ma­niis gen­Stab­Si ga­daw­yda _ saf­ran­ge­Tis­Tvis rac SeiZ­le­ba ma­le mie­ye­ne­bi­naT Zlie­ri dar­
tyma, rom ru­seT­Tan uf­ro Ta­vi­suf­lad eo­maT. ger­ma­niis ge­ne­ra­lu­ri Sta­bis uf­ro­sis, graf
al­fred fon Slifenis gegmis Ta­nax­mad ger­ma­ne­lebs ja­re­bi bel­gia­Si un­da Seey­va­naT da saf­
ran­ge­Tis­Tvis Crdi­loe­Ti­dan See­tiaT. ger­ma­nias kar­gad gaw­vrTni­li mi­lion­na­xev­ria­ni ja­ri da
msof­lio­Si sau­ke­Te­so ar­ti­le­ria hyav­da. saf­ran­ge­Tis ja­ris upi­ra­te­so­bad iT­vle­bo­da ma­Ti
pat­rio­tu­li su­lis­kve­Te­ba da sab­rZo­lo Ji­ni. saf­ran­ge­Tis sar­dlo­bam ga­daw­yvi­ta ini­cia­ti­vis
xel­Si aRe­ba da el­zas­-lo­ta­rin­gia­ze Se­te­va. neitralurma belgiam ua­ri ga­nac­xa­da ger­ma­niis
ja­re­bis ga­ta­re­ba­ze, rac au­ci­le­be­li iyo `Sli­fe­nis geg­mis~ ga­sa­xor­cie­leb­lad. ami­tom 4 ag­vis­

_131_
tos ger­ma­nia SeiW­ra bel­gia­Si. ger­ma­ne­leb­ma bel­giis de­da­qa­la­qi briu­se­li dai­ka­ves. ima­ve dRes
fran­ge­bi Se­vid­nen el­zas­sa da lo­ta­rin­gia­Si. ger­ma­nul­ma ar­ti­le­riam fran­ge­bi ai­Zu­la, ukan
dae­xiaT di­di da­na­kar­ge­biT. amas moh­yva di­di bri­ta­ne­Tis Cab­ma om­Si. ev­ro­pis sxva qvey­ne­bis­gan
gan­sxva­ve­biT, bri­ta­nu­li ar­mia mxo­lod mo­xa­li­see­biT iyo da­kom­pleq­te­bu­li, ami­tom igi Se­da­re­
biT mci­re­ric­xo­va­ni, mag­ram sak­maod kar­gad mom­za­de­bu­li iyo. omis daw­ye­bis­Ta­na­ve bri­ta­ne­leb­
ma saf­ran­geT­Si ga­das­xes oT­xi di­vi­zia. bri­ta­ne­Tis sam­xed­ro mi­nis­trma lor­dma ki­Ce­ner­ma ga­
moac­xa­da mo­xa­li­se­Ta axa­li mi­Re­ba. miu­xe­da­vad msur­vel­Ta di­di ode­no­bi­sa, maT gaw­vrTnas dro
das­Wir­da. am jars ki­Ce­ne­ris `a­xa­li ja­ri~ uwo­des. 1914 wlis oq­tom­ber­-noem­ber­Si fron­tis
xa­zi sta­bi­lu­ri gax­da. Svei­ca­rii­dan la-­man­Sam­de gai­Wi­ma 700-ki­lo­met­ria­ni san­gre­bi, rom­le­bic
Sem­dgom 3 wels TiT­qmis uc­vle­lad Se­nar­Cun­da. ori­ve da­pi­ris­pi­re­bu­li mxa­re uam­rav ada­mia­
nur da sam­xed­ro re­surss xar­jav­da od­na­vi win­svlis­Tvis. yve­la mcde­lo­ba uSe­de­go iyo. sis­xli
uaz­rod iR­vre­bo­da marnis, ipris, somis, gan­sa­kuT­re­biT ki verdenis brZo­leb­Si. ger­ma­ne­leb­ma
mainc sca­des, gaer­RviaT fran­ge­bis ri­ge­bi da 1915 wlis aprilSi qa­laq iprTan Seu­ties, sa­dac
pir­ve­lad ga­moi­ye­nes ma­sob­ri­vi ga­nad­gu­re­bis qimiuri iaraRi _ qlo­ris ga­zi. bri­ta­nul­ma sar­
dlo­bam brZo­la­Si axal­gaz­rda, cu­dad mom­za­de­bu­li mo­xa­li­see­bi gauS­va, rom­le­bic ger­ma­nul­ma
tyviam­frqve­veb­ma gaa­nad­gu­ra. ger­ma­ne­leb­ma am faqts `yrma­Ta Jle­ta~ uwo­des. bri­ta­nul­ma jar­ma
gaZ­lo, mag­ram udi­de­si da­na­kar­ge­biT. ip­ris brZo­la iyo ger­ma­ne­le­bis uka­nas­kne­li mcde­lo­ba,
moe­po­ve­bi­naT swra­fi ga­mar­jve­ba. amis Sem­deg ger­ma­niis ar­mia Tav­dac­va­ze ga­da­vi­da da Za­le­bis
na­wi­li aR­mo­sav­le­Tis fron­tze ga­dais­ro­la. daiw­yo po­zi­ciu­ri omi sangrebSi.
1915 wlis Te­ber­val­Si saf­ran­ge­Tis ar­miam sa­mi mi­mar­Tu­le­biT Seu­tia, mag­ram uSe­de­god.
1916 wels gan­sa­kuT­re­biT di­di msxver­pli moh­yva verdenis da somis brZo­lebs. bri­ta­ne­leb­ma
ga­moi­go­nes axa­li ia­ra­Ri _ tanki, ro­mel­sac SeeZ­lo tran­See­bis da mav­Tul­xlar­Te­bis ga­mag­re­ba­
Ta gar­Rve­va. pir­ve­li ga­moc­da tan­keb­ma so­ma­ze brZo­li­sas gaia­res. ger­ma­ne­leb­mac ma­le ga­mouS­ves
tan­ke­bis sa­ku­Ta­ri mo­de­le­bi. 1917 wels bri­ta­neT­Si sa­yo­vel­Tao sam­xed­ro sam­sa­xu­ri Se­moi­Res.
saf­ran­geT­Si Seic­va­la omis sar­dlo­ba. ger­ma­niis sar­dlo­ba­Sic mox­da cvli­le­ba, mxe­dar­TmTav­
re­bad dai­niS­nnen ru­seb­Tan om­Si war­ma­te­bu­li ge­ner­le­bi hindenburgi da ludendorfi. ger­ma­niam
fron­tis xa­zi Sek­ve­ca da ga­naax­la. axal xaz­ze ai­go mZlav­ri be­to­nis san­gre­bi da ga­mag­re­be­bi. am
xazs ger­ma­ne­leb­ma `zig­fri­dis xa­zi~, xo­lo mo­kav­Si­reeb­ma `hin­den­bur­gis xa­zi~ uwo­des.

sazRvao da sahaero omi

ger­ma­nu­li flo­ti bri­ta­nul­ze ga­ci­le­biT sus­ti iyo, ami­tom isi­ni eri­de­bod­nen Ria mas­Sta­
bur brZo­lebs. saz­Rvao om­Si ger­ma­nia Zi­ri­Ta­dad bri­ta­ne­Tis te­ri­to­riu­li wyle­bis da­naR­mviT
Se­moi­far­gla. ger­ma­nu­li wyal­qve­Sa na­ve­bi afer­xeb­dnen bri­ta­ne­Tis flots in­doe­Ti­sa da at­lan­
tis okea­ne­Si.
1916 wels ger­ma­nul flots sa­Ta­ve­Si Caud­ga ad­mi­ra­li ri­hard fon Spee­ri. man bri­ta­nu­li
flo­tis­Tvis al­yis Se­mor­tyma da ga­nad­gu­re­ba ga­niz­ra­xa. bri­ta­ne­leb­ma Seit­yves ger­ma­nel­Ta geg­mis
Se­sa­xeb da ga­ci­le­biT me­ti ge­mi gag­zav­nes nor­ve­giis na­pi­reb­Tan, sa­dac un­da Sem­dga­ri­yo es ope­ra­
cia. ger­ma­ne­leb­ma ori bri­ta­nu­li krei­se­ri Ca­Zi­res, da uk­ve ga­mar­jve­bu­lad miaC­ndaT Ta­vi. dRis
meo­re na­xe­var­Si bri­ta­nel­Ta flo­tis meo­re na­wi­li ga­moC­nda. ger­ma­ne­le­bi da­mar­cxdnen. iut­lan­diis
saz­Rvao brZo­lis Sem­deg ger­ma­nul flots Crdi­loeT zRva­Si sao­ma­ri ope­ra­cie­bi aRar ga­nu­xor­
cie­le­bia.
pir­ve­li msof­lio omis daw­ye­bi­sas ae­rop­la­ne­bi jer axa­li xi­li iyo. maT Zi­ri­Ta­dad iye­neb­dnen
sa­daz­ver­vod, iS­via­Tad _ da­sa­bom­bad. omis da­saw­yis­Si upi­ra­te­so­ba hqon­da ger­ma­nul avia­cias, ro­
me­lic re­gu­la­ru­lad utev­da da­sav­leT fron­tze mo­kav­Si­re­Ta po­zi­ciebs. 1916 wlis iv­lis­Si Zal­
Ta ba­lan­si bri­ta­nu­li da fran­gu­li axa­li TviT­mfri­na­ve­bis xar­jze Seic­va­la. Tum­ca maT Za­lian
mci­re ra­diu­siT SeeZ­loT fre­na da ami­tom daz­ver­vis­Tvis di­ri­Jab­leb­sac iye­neb­dnen. pir­ve­li
msof­lio omi iyo pir­ve­li mas­Sta­bu­ri omi, sa­dac avia­cia ga­moi­ye­nes.
_132_
 qarTvelebi I msoflio omSi
I msof­lio om­Si mo­na­wi­leob­dnen qar­Tve­le­bic. mas Sem­deg, rac 1914 wlis noem­ber­Si os­ma­
le­Tis im­pe­ria ger­ma­niis mxa­res om­Si Cae­ba, sa­qar­Tve­lo fron­tis­pi­ra qvey­nad ga­daiq­ca. ru­
se­Tis ja­reb­ma Tur­qe­Tis wi­naaR­mdeg Se­te­va daiw­yes sa­mi mi­mar­Tu­le­biT: ar­zru­mis, ol­Ti­si­sa
da erev­nis. Tur­qe­Tis sar­dlo­bam ar­zrum­Si did Za­lebs mou­ya­ra Ta­vi. aq dis­lo­ci­re­bu­li
Tur­qe­Tis me­sa­me ar­miis sar­dlo­ba TviT sam­xed­ro mi­nis­trma enver-faSam ikis­ra. en­ver­-fa­Sa va­
rau­dob­da Zlie­ri Se­te­vis daw­ye­bas sariyamiSis raionSi, xo­lo Sem­deg ba­Tu­mis da­ka­ve­bas. sa­ri­
ya­mi­Sis brZo­le­bi 1914 wlis de­kem­ber­Si mim­di­na­reob­da, sa­dac ru­seb­ma. war­ma­te­bebs miaR­wies.
pir­vel msof­lio om­Si daax­loe­biT 200 000 qar­Tve­li mo­na­wi­leob­da.

73. ruseTis revolucia

1917 wels Te­ber­val­Si ru­seT­Si re­vo­lu­cia mox­da. omi­Ta da eko­no­mi­ku­ri ga­Wir­ve­biT ga­
daR­lil­ma mo­sax­leo­bam ga­mos­vle­bi daiw­yo da im­pe­ra­to­ris ga­dad­go­ma moiT­xo­va. ru­se­Tis
de­da­qa­laq­Si gvar­diis na­wi­leb­Si di­di iyo omis sa­wi­naaR­mde­go gan­wyo­bi­le­ba. 27 Te­ber­vals
gar­ni­zo­neb­Si ajan­ye­ba daiw­yo. ja­ris­ka­ceb­ma stra­te­giu­li obieq­te­bi dai­ka­ves. pet­rog­rad­Si
Ca­mo­ya­lib­da pa­ra­le­lu­ri sa­xe­li­suf­le­bo or­ga­noe­bi: mu­Sa­Ta de­pu­ta­te­bis sab­Wos droe­bi­Ti
aR­mas­ko­mi (li­de­ri _ kar­lo Cxei­Ze) da sa­xel­mwi­fo sa­TaT­bi­ros droe­bi­Ti ko­mi­te­ti. im­pe­ra­
tor­ma ni­ko­loz II-m ga­daw­yvi­ta, Ta­vi­si Zmis, mi­xei­lis sa­sar­geb­lod tax­ti­dan ga­dam­dga­ri­yo
da Seq­mni­li­yo droebiTi mTavroba (gior­gi lvo­vis me­Tau­ro­biT). ga­mos­vle­bis dros droe­biT
mTav­ro­ba­sa da pet­rog­ra­dis mu­Sa­Ta sab­Wos aR­mas­koms So­ris az­rTa sxva­das­xvao­ba ar­se­bob­da
mo­nar­qiis Se­nar­Cu­ne­bis sa­kiT­xze. sa­bo­lood res­pub­li­kis mom­xre­Ta po­zi­ciam gai­mar­jva da 3
marts mi­xeil­sac ua­ri aT­qme­vi­nes tax­tze. ru­seT­Si dam­yar­da or­xe­li­suf­le­bia­no­ba (Za­lauf­
le­bas ina­wi­leb­dnen droe­bi­Ti mTav­ro­ba da mu­Sa­Ta da ja­ris­kac­Ta de­pu­ta­te­bis sab­Woe­bi).
droe­biT­ma mTav­ro­bam ver ga­be­da ra­di­ka­lu­ri so­cia­lu­ri re­for­me­bis gan­xor­cie­le­ba, elo­
de­bo­da dam­fuZ­ne­be­li kre­bis, ro­gorc le­gi­ti­mu­ro­bis mqo­ne or­ga­nos mow­ve­vas. amas­Tan igi
ag­rZe­leb­da oms ua­neq­sio, ukon­tri­bu­cio da de­mok­ra­tiu­li za­vis miR­we­vam­de. omis sa­kiT­xSi
am­gvar po­zi­cias moh­yva mo­sax­leo­ba­Si uk­ma­yo­fi­le­ba (rad­gan re­vo­lu­ciis dros er­T-er­Ti mTa­
va­ri moT­xov­na _ omis Sew­yve­ta iyo). Tan­da­Tan po­pu­la­ro­ba moi­po­va bolSevikebis ra­di­ka­lur­ma
me­mar­cxe­ne lo­zun­geb­ma. gan­sa­kuT­re­biT di­di iyo ma­Ti gav­le­na mu­Sa­Ta ko­mi­te­teb­ze, ro­mel­
Ta meS­veo­biT Seq­mnes sam­xed­ro raz­me­bi `wiTeli gvardia~. bol­Se­vi­ke­bi moiT­xov­dnen sab­Woe­
bis­Tvis Za­lauf­le­bis ga­da­ce­mas. 1917 wlis oq­tom­ber­Si bol­Se­vi­keb­ma Seia­ra­Re­bu­li ajan­ye­ba
daiw­yes. ajan­ye­bas sa­Ta­ve­Si Caud­ga lev trocki. pet­rog­ra­dis zam­Tris sa­sax­les, sa­dac im­yo­
fe­bo­da droe­bi­Ti mTav­ro­ba, bol­Se­vi­ke­bis mxa­re­ze ga­da­sul­ma kron­Stad­tel­ma mez­Rvau­reb­ma
al­ya Se­moar­tyes. pa­ra­le­lu­rad gvar­diis na­wi­leb­ma dai­ka­ves stra­te­giu­li da­niS­nu­le­bis pun­
qte­bi: fos­ta, te­leg­ra­fi, sam­xed­ro ol­qis Sta­bi, ri­Tac mTav­ro­ba srul izo­la­cia­Si moaq­cies.
1917 w. 25 oq­tom­bris Ra­mes krei­ser `avroras~ mier zal­pis mi­ce­mis da wi­nas­wa­ri saar­ti­le­rio
da­bom­bvis Sem­deg daiw­yo Se­te­va zam­Tris sa­sax­le­ze, ro­me­lic­sa­xel­mwi­fo ga­dat­ria­le­biT das­
rul­da. sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si, leninis me­Tau­ro­biT, bolSevikebi mo­vid­nen. axal­ma xe­li­suf­
le­bam 1918 wlis 3 marts ger­ma­nia­sa da mis mo­kav­Si­reeb­Tan brest-litovskSi se­pa­ra­tu­li za­vi
da­do da omi­dan ga­vi­da.
1917 _>

_133_
 Tebervlis burJuaziul-demokratiuli oqtombris socialisturi revolucia
revolucia
___________________________________________________________________________________

Tebervlis burJuaziul-demokrati­uli re­ 1917 wlis oqtomberSi ruseT­Si kidev erTi

vo­­luciis mizani saxelmwifos demokra­ti­u­
li gardaqm­ nebi _ mefis monarqiis demok­ ra­
tiuli respublikiT Secvla da feo­ da­luri
miwaTmflobelobis sabolood gauq­­me­ba iyo.
Tumca muSaTa da glexTa inte­re­se­­bis gamom­
xatveli partiebi Tvlidnen, rom is Zalebi,
vinc revolucia moax­dina da dro­ebi­Ti mTav­
roba Camoay­aliba, burJuaziu­li fe­­nis war­
momad­genlebi iyvnen da amitomac mxo­­­lod
bur­ Juaziis interesebis dasacavad izru­ neb­
dnen.
revolucia moxda da saxelmwifos saTaveSi
amjerad ruseTis social-demokratiuli mu­
SaTa partia (bolSevikebis) movida. partiis
saTaveSi vladi­mer lenini idga.
bolSevikebi (rusuli sityvidan _ `bolSe~
_ meti, umetesi) _ ruseTis social-demok­
ratiuli muSaTa partiis nawili. 1903 wels
ru­­seTis social-demokratiuli muSa­Ta par­
tia or nawilad gaiyo, radgan maT So­ ris
qveynis momavalTan dakavSirebiT azrTa sxva­
dasxvaoba arsebobda. partiis nawils, sa­ dac
misi wevrebis umravlesoba iyo gaer­Tia­nebu­
li, bolSevikebi, xolo meore nawils men­Se­vi­
ke­bi (rusuli sityvi­dan _ `menSe~ _ nak­lebi)
ewoda.
bolSevikebis gancxadebiT, maTi mizani mu­­
SaTa da glexTa diqtaturis pirobebSi Zli­­
eri saxelmwifosa da, amasTanave, socia­ lu­
rad Tanaswori _ socialisturi sazo­ ga­
do­
ebis aSeneba iyo, sadac kerZo sakuTreba ar
iqneboda da yvelaferi xalxis, anu saxel­mwi­
fos sakuTreba iqneboda

74. samxreT kavkasia da brestis zavi

1917 wlis Te­ber­val­-mar­tis re­vo­lu­ciis Se­de­gad daem­xo ru­se­Tis im­pe­ria. ar­se­bo­ba daas­
ru­la kav­ka­siis sa­me­fis­nac­vlo­mac. ru­se­Tis droe­biT­ma mTav­ro­bam sam­xreT kav­ka­siis /a­mier­kav­
ka­siis mar­Tva-­gam­geo­ba Caa­ba­ra amier­kav­ka­siis gan­sa­kuT­re­bul ko­mi­tets, e. w. ozakoms (Особый
Закавказский Комитет). oza­ko­mi da­kom­pleq­tda qar­Tve­li, azer­bai­ja­ne­li, so­me­xi da ru­si wev­re­
biT. mas­Si Se­diod­nen yve­la­ze gav­le­nia­ni po­li­ti­ku­ri par­tie­bis war­mo­mad­gen­le­bi.
oza­ko­mis gar­da ar­se­bob­da al­ter­na­tiu­li xe­li­suf­le­bac. re­vo­lu­ciur xe­li­suf­le­bas
war­moad­gen­da muSaTa da jariskacTa deputatebis sabWo (Tav­mjdo­ma­re noe Jor­da­nia). qar­Tve­
leb­ma, som­xeb­ma da azer­bai­ja­ne­leb­ma sa­ku­Ta­ri erov­nu­li sa­kiT­xe­bis ga­da­saw­yve­tad Seq­mnes
erovnuli sabWoebi. xe­li­suf­le­bis es sa­mi sa­xes­xvao­ba mSvi­do­bia­nad Ta­naar­se­bob­da.
1917 wlis ap­ril­Si Ca­mo­ya­lib­da `saqarTvelos erovnuli interpartiuli sabWo~ (Tav­mjdo­
ma­re aka­ki Cxen­ke­li). sab­Wo iyo pir­ve­li po­li­ti­ku­ri gaer­Tia­ne­ba, sa­dac qar­Tve­li po­li­ti­
ku­ri moR­va­wee­bi, yve­la po­li­ti­ku­ri par­tii­sa da mim­di­na­reo­bis war­mo­mad­gen­le­bi Seik­rib­nen
da sa­ja­rod daiw­yes msje­lo­ba sa­qar­Tve­los bed­ze. erovnulma sabWom gadawyvita erovnuli
yrilobis mowveva, ro­mel­sac eq­ne­bo­da me­ti le­gi­ti­mu­ri uf­le­ba, ela­pa­ra­ka qar­Tve­li xal­xis
sa­xe­liT. sa­qar­Tve­los pir­ve­li erov­nu­li yri­lo­bis gax­snis wi­na xa­neb­Si ru­seT­Si mom­xdar­ma
bol­Se­vi­kur­ma ga­dat­ria­le­bam rTul mdgo­ma­reo­ba­Si Caa­ye­na qar­Tve­li po­li­ti­ko­se­bi. kav­ka­siis
po­li­ti­kur­ma Za­leb­ma ar cnes sab­Wo­Ta ru­se­Tis mTav­ro­ba.

_134_
 1917 wlis 15 noem­bers ev­ge­ni ge­geW­ko­ris Tav­mjdo­ma­reo­biT Tbi­lis­Si mu­Sao­ba daiw­yo
amierkavkasiis damoukidebelma mTavrobam _ komisariatma. xe­li­suf­le­bis axa­li or­ga­nos Seq­
mniT amier­kav­ka­sia ofi­cia­lu­rad gae­mij­na sab­Wo­Ta ru­seTs. ama­ve dros ga­moc­xad­da, rom
amier­kav­ka­siis ko­mi­sa­ria­ti xe­li­suf­le­bis or­ga­nos rols Seas­ru­leb­da ru­seT­Si ka­no­nie­ri xe­
li­suf­le­bis aR­dge­nam­de.
1917 wlis 19 noem­bers Tbi­lis­Si gaix­sna sa­qar­Tve­los pir­ve­li erov­nu­li yri­lo­ba. yri­
lo­bam mii­Ro dad­ge­ni­le­ba, ro­mel­Sic aRi­niS­na, rom ru­seT­Si de­mok­ra­tiu­li wyo­bi­le­bis dam­
ya­re­bis Sem­Txve­va­Si sa­qar­Tve­lo rCe­bo­da ru­se­Tis sa­xel­mwi­fos Se­mad­gen­lo­ba­Si av­to­no­miu­ri
er­Teu­lis sa­xiT. am re­zo­lu­cias dau­pi­ris­pir­dnen erov­nul­-de­mok­ra­te­bi.
1918 wlis 6 ian­vars bol­Se­vi­keb­ma ax­lad ar­Ceu­li ru­se­Tis dam­fuZ­ne­be­li kre­ba ga­re­kes.
ru­seT­Si dam­yar­da bolSevikuri diqtatura. ru­seT­Si ka­no­nie­ri xe­li­suf­le­bis aR­dge­nis da
de­mok­ra­tiu­li wyo­bi­le­bis mom­lo­di­ne kav­ka­siel po­li­ti­ko­sebs ime­di sa­bo­lood gauc­ruv­daT.
1918 wlis 10 Te­ber­vals amier­kav­ka­siis ko­mi­sa­riat­ma moiw­via amier­kav­ka­siis seimi (par­la­
men­ti). sei­mi Sed­ge­bo­da ru­se­Tis dam­fuZ­ne­bel kre­ba­Si ar­Ceu­li da bol­Se­vi­ke­bis mier ga­mo­Ze­
ve­bu­li amier­kav­ka­sie­li de­pu­ta­te­bi­sa­gan. sei­mis Tav­mjdo­ma­red air­Cies kar­lo Cxei­Ze.
1918 wlis 3 marts bol­Se­vi­keb­ma ger­ma­nias­Tan da mis mo­kav­Si­reeb­Tan qa­laq bres­t-li­tov­
skSi da­des se­pa­ra­tu­li za­vi. es za­vi bol­Se­vi­kebs xe­li­suf­le­bis Se­sa­nar­Cu­neb­lad sWir­de­bo­
daT. bres­tis za­vis Ta­nax­mad, er­Ti mxriv, ru­se­Ti da meo­re mxriv, ger­ma­nia, av­stria­-un­gre­Ti,
bul­ga­re­Ti da Tur­qe­Ti ac­xa­deb­dnen, rom omi maT So­ris Sew­yve­ti­lia; te­ri­to­rie­bi, rom­le­
bic Se­Tan­xme­bu­li mxa­ree­bis mier dad­ge­ni­li xa­zis da­sav­le­TiT mde­ba­reob­da da ad­re ru­seTs
ekuT­vno­da, amis Sem­deg mi­si aRar iq­ne­bo­da (fi­ne­Ti, var­Sa­vis sa­her­co­go/­po­lo­ne­Ti, bal­tiis­
pi­re­Ti); ru­se­Ti pi­ro­bas deb­da, rom gaa­Ta­vi­suf­leb­da aR­mo­sav­leT ana­to­liis pro­vin­ciebs da
daub­run­deb­da Tur­qeTs, ase­ve jars gaiy­van­da ar­da­ga­nis, yar­si­sa da ba­Tu­mis ol­qe­bi­dan da ar
Cae­reo­da am ol­qe­bis sa­xel­mwi­foeb­riv­-sa­mar­Tleb­ri­vi mow­yo­ba­Si; da­deb­da zavs ax­lad­Seq­mnil
uk­rai­nis sa­xal­xo res­pub­li­kas­Tan da sxv.
Tur­qe­Tis xe­li­suf­le­bam amier­kav­ka­siis mTav­ro­bas bres­tis za­vis pi­ro­ba­Ta Ses­ru­le­ba
mos­Txo­va. amier­kav­ka­sia rTul mdgo­ma­reo­ba­Si aR­moC­nda. seim­ma Tur­qe­Tis moT­xov­na uar­yo.
amier­kav­ka­siis ko­mi­sa­riat­sa da seims kar­gad es­mo­da, rom omi Tur­qeT­Tan ad­vi­li ar iyo, ami­
tom dip­lo­ma­tiu­ri gziT sca­des kon­fliq­tis mog­va­re­ba.
14 marts qa­laq tra­pi­zon­Si daiw­yo amier­kav­ka­sia-­Tur­qe­Tis sa­za­vo mo­la­pa­ra­ke­ba. amier­kav­
ka­siis de­le­ga­cias aka­ki Cxen­ke­li me­Tau­rob­da. Tur­qe­Tis de­le­ga­cia ka­te­go­riu­lad moiT­xov­da
bres­t-li­tov­skis za­vis pi­ro­be­bis Ses­ru­le­bas. Tur­qe­Tis ar­miam sao­ma­ri moq­me­de­be­bi daiw­yo
da sam­xreT kav­ka­siis saz­Rvreb­Si Se­moiW­ra. Seiq­mna kri­zi­su­li vi­Ta­re­ba. Tur­qe­Tis ar­miis Se­ma­
Ce­re­be­li Za­la kav­ka­siis mTav­ro­bas ar hyav­da. aseT mZi­me si­tua­cia­Si 9 ap­rils Seik­ri­ba amier­
kav­ka­siis sei­mi. seim­ma ga­moac­xa­da amierkavkasiis demokratiuli federaciuli respublikis
da­mou­ki­deb­lo­ba. amier­kav­ka­siis fe­de­ra­ciul res­pub­li­ka­Si im­Ta­viT­ve ga­moik­ve­Ta in­te­res­Ta
da­pi­ris­pi­re­ba. ger­ma­nu­li orien­ta­ciis sa­qar­Tve­los, in­gli­su­ri orien­ta­ciis som­xe­Ti­sa da
Tur­qu­li orien­ta­ciis azer­bai­ja­nis erT sa­xel­mwi­fo­Si ar­se­bo­ba SeuZ­le­be­li iyo. sa­ga­reo
po­li­ti­ku­ri orien­ta­ciis gar­da, amier­kav­ka­siis sa­xel­mwi­fo­Ta er­To­bas xels uS­li­da te­ri­
to­riis sa­kiT­xic _ qar­Tve­lebs, som­xeb­sa da azer­bai­ja­ne­lebs er­Tma­neT­Tan sa­saz­Rvro da­va
hqon­daT.
1918 wlis 11 maiss (a­mier­kav­ka­siis sei­mis ga­daw­yve­ti­le­biT 1918 wlis 18 ap­rils Se­moi­Res
axa­li sti­lis (gri­go­ria­nu­li) ka­len­da­ri da es dRe ga­moc­xad­da 1 mai­sad). ba­Tum­Si ga­nax­lda
amier­kav­ka­sia-­Tur­qe­Tis sa­za­vo mo­la­pa­ra­ke­be­bi. Tur­qe­Ti po­zi­cias ar cvli­da. aka­ki Cxen­kel­ma
sa­qar­Tve­los erov­nul sab­Wos Ses­Ta­va­za ger­ma­niis, ro­gorc I msof­lio om­Si Tur­qe­Tis mo­kav­Si­
ris, dax­ma­re­biT sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bis ga­moc­xa­de­ba. am Sem­Txve­va­Si ger­ma­nis el­Ci fon
losovi kis­ru­lob­da Tur­qeT­Tan mo­la­pa­ra­ke­beb­Si Sua­mav­lo­bas. aka­ki Cxen­ke­li Seud­ga ger­ma­niis
dax­ma­re­biT sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bis mom­za­de­bas. man daar­wmu­na sa­qar­Tve­los erov­nu­li
_135_
sab­Wo, rom amier­kav­ka­siis sa­mo­kav­Si­reo sa­xel­mwi­fos ga­dar­Ce­na SeuZ­le­be­lia da Tur­qe­Tis ag­
re­siis­gan Ta­vis daR­we­vis er­Ta­der­Ti sa­Sua­le­ba sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bis ga­moc­xa­de­baa.
1918 wlis 26 maiss amier­kav­ka­siis sei­mis uka­nas­kne­li sxdo­ma gai­mar­Ta. seim­ma amier­kav­ka­
siis de­mok­ra­tiu­li fe­de­ra­ciu­li res­pub­li­ka daS­li­lad ga­moac­xa­da, Tvi­Ton ki uf­le­ba­mo­
si­le­ba moix­sna. ima­ve dRes me­fis­nac­vlis yo­fil re­zi­den­cia­Si, go­lo­vi­nis (dRe­van­de­li rus­
Ta­ve­lis) gam­zir­ze, ima­ve dar­baz­Si, sa­dac Ta­vi­si uka­nas­kne­li sxdo­ma ga­mar­Ta amier­kav­ka­siis
seim­ma, gaix­sna sa­qar­Tve­los erov­nu­li sab­Wos sxdo­ma. erov­nul sab­Wos noe Jordaniam gaac­no
`saqarTvelos damoukideblobis aqti~, rom­lis Ta­nax­mad ga­moc­xad­da sa­qar­Tve­los da­mou­ki­
deb­lo­ba. mTav­ro­bis Tav­mjdo­ma­rem, noe ra­miS­vil­ma msof­lios sa­xel­mwi­fo­Ta mTav­ro­bebs ude­
pe­Sa sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis Seq­mnis faq­ti. 28 maiss Tbi­lis­Si sei­mis so­mex­ma
da azer­bai­ja­nel­ma de­pu­ta­teb­ma Ta­vi­si qvey­ne­bis da­mou­ki­deb­lo­ba ga­moac­xa­des.

76. I msoflio omis dasasruli

I msof­lio omis da­sas­ru­li daaC­qa­ra 1917-1918 wleb­Si gan­vi­Ta­re­bul­ma mov­le­neb­ma. 1917

wlis aprilSi aSS-s om­Si Cab­mam `an­tan­tis~ mxa­res da da re­vo­lu­ciis Se­de­gad ru­se­Tis omi­dan
ga­mo­TiS­vam Zal­Ta ba­lan­si uc­vle­li da­to­va. ger­ma­ne­leb­ma aR­mo­sav­le­Ti­dan Za­le­bi da­sav­le­Tis
fron­tze ga­dais­ro­les, ra­mac mci­re xniT Seam­su­bu­qa ma­Ti mdgo­ma­reo­ba, Tum­ca upi­ra­te­so­bas
mainc mo­kav­Si­ree­bi flob­dnen. 1918 wlis ga­zaf­xul­ze ev­ro­pa­Si uk­ve 500 000 ame­ri­ke­li ja­
ris­ka­ci im­yo­fe­bo­da. aS­S-is om­Si Car­Tva ga­mo­fi­tu­li mo­kav­Si­ree­bis­Tvis ga­dar­Ce­nis tol­fa­si
iyo. sxva fron­teb­zec upi­ra­te­so­ba an­tan­tis qvey­ne­bis­ken ga­da­vi­da. ax­lo aR­mo­sav­leT­Si bri­
ta­ne­leb­ma dai­ka­ves baR­da­di, ba­qo, ie­ru­sa­li­mi. bri­ta­nul­ma daz­ver­vam SeZ­lo, ara­bebs So­ris
pro­pa­gan­diT ga­moew­via an­tios­ma­lu­ri ajan­ye­ba. Tur­qe­bi mix­vdnen, rom ajan­ye­bas ver Caax­Sob­
dnen da 1918 wlis 30 oqtombers ka­pi­tu­la­cia ga­moac­xa­des. 3 noembers ka­pi­tu­la­cia ga­moac­xa­da
av­stria­-un­greT­mac. ger­ma­nia izo­la­cia­Si aR­moC­nda. qve­ya­na­Si qao­si da re­vo­lu­ciu­ri gan­wyo­ba
su­fev­da. blo­ka­dis ga­mo qve­ya­na­Si sak­ve­bi­sa da pir­ve­li mox­ma­re­bis sag­ne­bis de­fi­ci­ti iyo. me­
mar­cxe­ne po­li­ti­kur­ma Za­leb­ma moiT­xo­ves omis sas­wra­fod Sew­yve­ta da ber­lin­Si sa­yo­vel­Tao
ga­fic­va moaw­yves. 1918 wlis 9 noem­bers ger­ma­niis sam­xed­ro xel­mZRva­ne­lo­bam ga­dat­ria­le­ba
moaw­yo. kai­ze­ri vil­helm II ai­Zu­les, tax­tze ua­ri eT­qva da ger­ma­nia dae­to­ve­bi­na. 7 noem­bers
ge­ne­ral­-pol­kov­nik­ma lu­den­dor­fma `an­tan­tas­Tan~ sam­Svi­do­bo mo­la­pa­ra­ke­be­bi daiw­yo. mo­kav­
Si­reeb­ma wa­moa­ye­nes pi­ro­ba, rom ger­ma­ne­lebs sas­wra­fod dae­to­ve­bi­naT oku­pi­re­bu­li te­ri­
to­rie­bi da mTe­li teq­ni­ka maT­Tvis ga­dae­caT. lu­den­dor­fi iZu­le­bu­li iyo das­Tan­xme­bo­da am
wi­na­da­de­bas. 1918 wlis 11 noembers, di­lis 5 saaT­ze, saf­ran­geT­Si, kompienis tyeSi, rki­nig­zis
va­gon­Si xe­li moe­we­ra zavs.

parizis sazavo konferencia

omis das­ru­le­bis Sem­deg mra­va­li ev­ro­pu­li qvey­nis sa­zo­ga­doeb­ri­vi az­ri ger­ma­ne­le­bis
da ger­ma­niis mi­marT mkac­ri zo­me­bis ga­ta­re­bas moiT­xov­da. bri­ta­nel po­li­ti­kos­Ta az­riT, Tu
ger­ma­ne­lebs mie­ce­mo­daT sa­xel­mwi­fos Seq­mnis sa­Sua­le­ba, isi­ni xe­lax­la aa­Ror­Zi­neb­dnen ger­
ma­nul mi­li­ta­rizms. saf­ran­ge­Tis pre­mier­-mi­nis­tris JorJ klemansos az­riT, ev­ro­pa­Si mSvi­do­
bis dam­ya­re­bis er­Ta­der­Ti sa­Sua­le­ba iyo ger­ma­niis im­gva­ri da­sus­te­ba, rom is ve­Ra­ra­so­des
dam­dga­ri­yo fex­ze. aSS-s prezidenti vudro vilsoni, ro­me­lic omis Sew­yve­ti­sas Sua­mav­lob­da
ger­ma­nia­sa da mo­kav­Si­reebs So­ris, ger­ma­niis mTav­ro­bas hpir­de­bo­da, rom sa­za­vo xel­Sek­ru­le­ba
ar iq­ne­bo­da Za­lian mZi­me. mas sje­ro­da, rom Tu ger­ma­ne­lebs usa­mar­Tlod moeq­ceod­nen, isi­ni
au­ci­leb­lad ifiq­reb­dnen Su­ris­Zie­ba­ze. Tum­ca vil­son­ma ver SeZ­lo, az­ri Seec­va­la mo­kav­Si­
_136_
ree­bis­Tvis. pa­ri­zis sa­za­vo kon­fe­ren­cias vud­ro vil­son­ma wa­rud­gi­na 14 punqti, ro­me­lic, mi­si
az­riT, mo­la­pa­ra­ke­be­bis sa­fuZ­ve­li un­da yo­fi­li­yo.
vilsonis 14 punqti
1. Ria sa­za­vo mo­la­pa­ra­ke­be­bi;
2. zRveb­ze naos­no­bis sru­li Ta­vi­suf­le­ba;
3. sa­ba­Jo Sez­Rud­ve­bis gauq­me­ba;
4. ga­ran­tie­bis da­we­se­ba Seia­ra­Re­bis Sem­ci­re­ba­ze;
5. ko­lo­niu­ri sa­kiT­xe­bis miu­ker­Zoeb­lad mog­va­re­ba;
6. ger­ma­niis mier ru­se­Tis yve­la oku­pi­re­bu­li te­ri­to­riis ga­Ta­vi­suf­le­ba;
7. bel­giis ga­Ta­vi­suf­le­ba da aR­dge­na;
8. ger­ma­niis mier saf­ran­ge­Tis­Tvis yve­la oku­pi­re­bu­li mi­wis dab­ru­ne­ba el­zas­-lo­Ta­rin­
giis
CaT­vliT;
9. ita­liis saz­Rvre­bis Ses­wo­re­ba erov­nu­li niS­niT;
10. av­stria­-un­gre­Tis im­pe­riis ere­bis­Tvis da­mou­ki­deb­lo­bis mi­ni­We­ba;
11. ger­ma­niis mier ru­mi­ne­Tis, ser­biis da Cer­no­go­riis ga­Ta­vi­suf­le­ba;
12. os­ma­le­Tis im­pe­riis te­ri­to­ria­ze erov­nu­li av­to­no­mie­bis Seq­mna;
13. da­mou­ki­de­be­li po­lo­ne­Tis Seq­mna;
14. er­Ta li­gis Seq­mna, ro­mel­sac axa­li saer­Ta­So­ri­so wes­ri­gi un­da daem­ya­re­bi­na
da mSvi­do­bis dac­vis ga­ran­ti gam­xda­ri­yo.
vil­so­nis 14 pun­qti ger­ma­niis­Tvis mi­sa­Re­bi iyo, mag­ram mo­kav­Si­re­Ta sam­xed­ro me­Tau­re­
bi ar Tan­xmde­bod­nen ama­ze. maT sur­daT ger­ma­niis­gan sru­li ka­pi­tu­la­cia. pa­ri­zis (ver­sa­
lis) sa­za­vo xel­Sek­ru­le­ba­ze mu­Sao­ba 4 Tvis gan­mav­lo­ba­Si mim­di­na­reob­da. ger­ma­niis mxa­re ar
daas­wres sa­mu­Sao pro­cess. xel­Sek­ru­le­bis gac­no­bis sa­Sua­le­ba ger­ma­niis de­le­ga­cias mxo­lod
xel­mo­we­ris dros, 1919 wlis 28 iv­niss mie­ca. STa­beW­di­le­ba um­Zi­me­si iyo. xel­Sek­ru­le­bis pi­
ro­be­bi mo­sa­lod­nel­ze mkac­ri aR­moC­nda. gaw­bi­le­bu­li dar­Ca vil­so­nic.
mar­Ta­lia, mi­si 14 pun­qti mo­kav­Si­reeb­ma ar mii­Res, mag­ram da­Tan­xmdnen mTa­vars: er­Ta li­
gis Seq­mnas.
vil­so­ni dab­run­da sam­Sob­lo­Si, rom kon­gre­sis da ame­ri­ke­li xal­xis mxar­da­We­ra moe­po­ve­
bi­na er­Ta li­gis sa­kiT­xze. Sta­teb­Si sa­zo­ga­doe­bis di­di na­wi­li Tvli­da, rom rai­me ti­pis ev­ro­
pul or­ga­ni­za­cia­Si ga­wev­ria­ne­ba niS­nav­da aSS-s CaT­re­vas gau­Ta­ve­bel ev­ro­pul prob­le­meb­sa da
kon­fliq­teb­Si. 1919 wlis seq­tem­ber­Si vil­son­ma ma­ta­reb­liT moaw­yo tur­ne da­sav­le­Tis Sta­
teb­Si, rom mo­sax­leo­ba daer­wmu­ne­bi­na er­Ta li­gis ideis mxar­da­We­ra­Si. man es tur­ne ver daas­
ru­la. mog­zau­ro­bis dros dam­bla dae­ca da va­Sin­gton­Si daab­ru­nes. 1920 wlis mar­tSi se­nat­ma
ve­to daa­do aSS-s er­Ta li­ga­Si ga­wev­ria­ne­bas. kon­gre­sis sxdo­mis das­ru­le­bis­Ta­na­ve in­va­li­dis
et­lSi mjdom­ma pre­zi­den­tma vil­son­ma ga­nac­xa­da: `Cven gvqon­da San­si, gav­mxda­ri­ya­viT msof­lio
li­de­ri. Cven dav­kar­geT es San­si da mow­me­ni gav­xde­biT am am­bis tra­gi­ku­li Se­de­ge­bi­sa~.

erTa liga
I msof­lio omis Sem­deg gaC­nda Se­xe­du­le­ba, rom ome­bi po­li­ti­kur gau­geb­ro­ba­Ta da saer­
Ta­So­ri­so po­li­ti­ka­Si sa­zo­ga­doeb­rio­bis Cau­rev­lo­bis Se­de­gia. sa­yo­vel­Tao mSvi­do­bis mi­saR­
we­vad, sa­xel­mwi­fo­Ta So­ris dia­lo­gi­sa da saer­Ta­So­ri­so we­se­bis uze­nae­so­bis da­sam­kvid­reb­
lad 1919 wels pa­ri­zis sa­za­vo kon­fe­ren­cia­ze da­fuZ­nda msoflioSi pirveli saerTaSoriso
organizacia _ erTa liga. er­Ta li­gis wes­de­ba 1920 wlis 10 ian­vars Se­vi­da Za­la­Si. mi­si dam­fuZ­
ne­be­li iyo 44 qve­ya­na. Tum­ca mis wev­rebs So­ris ar iyo ori um­niS­vne­lo­va­ne­si sa­xel­mwi­fo: aSS
da ru­se­Ti. er­Ta li­ga­Si sxva­das­xva dros 60-mde sa­xel­mwi­fo iyo ga­wev­ria­ne­bu­li. maT So­ris
ger­ma­nia _ 1926 wels, xo­lo sab­Wo­Ta kav­Si­ri 1934 wels mii­Res er­Ta li­ga­Si (o­ri­ve _ sab­Wos
mud­mi­vi wev­ris sta­tu­siT). ag­re­siu­li po­li­ti­kis ga­mo er­Ta li­gi­dan sxva­das­xva dros ga­ric­xes:
_137_
ia­po­nia da ger­ma­nia (1933 w.), ita­lia (1937 w.), ssrk (1939 w.). bev­ri qve­ya­na Ta­vi­si ne­biT to­veb­da
li­gas. bo­lo asam­bleis dros (1946 w. 19 ap­rils) mas­Si iric­xe­bo­da 34 sa­xel­mwi­fo.
er­Ta li­gis mu­Sao­bas xel­mZRva­ne­lob­da ge­ne­ra­lu­ri mdi­va­ni. er­Ta li­gis mTa­va­ri mmar­
Tve­li or­ga­noe­bi, rom­le­bic mde­ba­reob­dnen Je­ne­va­Si, iyo: 1. sab­Wo _ Sed­ge­bo­da 4 mud­mi­vi
(di­di bri­ta­ne­Ti, saf­ran­ge­Ti, ita­lia, ia­po­nia) da 4 ar­Ce­vi­Ti wev­ris­gan. sab­Wos fun­qcia iyo,
kon­fliq­tis dros Sees­ru­le­bi­na me­dia­to­ris ro­li, eko­no­mi­ku­ri san­qcie­bis gziT gae­neit­
ra­le­bi­na ag­re­so­ri qve­ya­na. 2. asam­blea _ msof­lio par­la­men­tis Seq­mnis pir­ve­li mcde­lo­ba.
asam­blea­ze ga­ni­xi­le­bo­da sxva­das­xva sa­xis msof­lio prob­le­me­bi da mii­Re­bo­da ga­daw­yve­ti­le­
be­bi. Ti­Toeul qve­ya­nas hqon­da er­Ti xma. ne­bis­mier sa­xel­mwi­fos hqon­da uf­le­ba, veto daedo
nebismier gadawyvetilebaze. am er­Ti Se­xed­viT de­mok­ra­tiul­ma prin­cip­ma araq­me­di­Tu­na­ria­ni
ga­xa­da er­Ta li­ga. vi­nai­dan mniS­vne­lo­va­ni sa­kiT­xe­bi xSi­rad ib­lo­ke­bo­da.
er­Ta li­gis Seq­mnas I msof­lio omis `did mo­na­nie­bad~ ac­xa­deb­dnen da mas ci­vi­li­za­ciis
ga­dar­Ce­nis er­Ta­derT sa­Sua­le­bad miiC­nev­dnen. rwme­na, rom mSvi­do­ba yve­la sa­xel­mwi­fos saer­
To in­te­re­si da sur­vi­lia da rom yve­la po­ten­ciu­ri kon­fliq­tis Ta­vi­dan aci­le­ba SeiZ­le­ba,
idea­lis­tu­ri da uto­pis­tu­ri iyo. 20-ian wleb­Si er­Ta li­gam mar­Tlac SeZ­lo ram­de­ni­me kon­
fliq­tis efeq­tu­rad mog­va­re­ba, mag­ram 30-ia­ni wle­bis moug­va­re­bel­ma kon­fliq­teb­ma (ia­po­niis
ag­re­sia man­ju­ria­Si, ger­ma­niis mier rai­nis oku­pa­cia, ita­liis mier eTio­piis oku­pa­cia, es­pa­
ne­Tis sa­mo­qa­la­qo omi, ger­ma­niis ag­re­sia Ce­xos­lo­va­kia­sa da av­stria­ze) az­ri dau­kar­ga er­Ta
li­gis ar­se­bo­bas da msof­lio axal mas­Sta­bur om­Si CaiT­ria.
1941 wels gai­mar­Ta er­Ta li­gis ge­ne­ra­lu­ri asam­bleis uka­nas­kne­li sxdo­ma. xo­lo 1946
wlis ap­ril­Si er­Ta li­gam TviT­lik­vi­da­cia ga­moac­xa­da da as­pa­re­zi Ta­vis mem­kvid­res, gaer­Tia­
ne­bu­li ere­bis or­ga­ni­za­cias dauT­mo.

77. saqarTvelos pirveli demokratiuli respublika

1918 wlis 26 maiss sa­qar­Tve­los erov­nu­li sab­Wos sxdo­ma­ze sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­

ba ga­moc­xad­da. ax­lad Seq­mni­li sa­xel­mwi­fos umaR­les sa­ka­non­mdeb­lo or­ga­nos war­moad­gen­
da erovnuli sabWo, rom­lis Tav­mjdo­ma­re gax­da kar­lo Cxei­Ze. erov­nul­ma sab­Wom da­mou­ki­
deb­lo­bis ga­moc­xa­de­bis dRes­ve daam­tki­ca koa­li­ciu­ri mTav­ro­ba noe ra­miS­vi­lis Tav­mjdo­ma­
reo­biT, Tum­ca erT Tve­Si sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bis Tav­mjdo­ma­re
noe ra­miS­vi­lis nac­vlad gax­da noe Jor­da­nia. ima­ve wlis oq­tom­ber­Si erov­nul sab­Wos ewo­da
saqarTvelos parlamenti, ro­me­lic daiT­xo­ves dam­fuZ­ne­be­li kre­bis ar­Cev­neb­Tan da­kav­Si­re­
biT. 1919 wels Ca­tar­da sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis umaR­le­si sa­ka­non­mdeb­lo
or­ga­nos, damfuZnebeli krebis ar­Cev­ne­bi. ar­Cev­neb­Si di­di upi­ra­te­so­biT gai­mar­jves so­cial­-
-de­mok­ra­teb­ma. maT 130 de­pu­ta­tis man­da­ti­dan moi­po­ves 109. so­cia­lis­t-fe­de­ra­lis­teb­ma da
erov­nul­-de­mok­ra­teb­ma mii­Res 8-8 man­da­ti.
dam­fuZ­ne­be­li kre­bis pir­ve­li sxdo­mam daa­das­tu­ra 1918 wlis 26 maiss erov­nu­li sab­
Wos mier dam­tki­ce­bu­li `saqarTvelos damoukideblobis aqti“, Sem­dgom ki daam­tki­ca sa­qar­Tve­
los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis axa­li, er­Tpar­tiu­li (social-demokratiuli) mTav­ro­ba noe
Jordanias Tav­mjdo­ma­reo­biT.
sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis dro­Sa da ger­bi iva­ne ja­va­xiS­vi­lis kon­sul­
ta­ciiT Seq­mnes iakob nikolaZem da ioseb Sarlemanma. 1918 wel­sve dam­tkic­da sa­qar­Tve­los
sa­xel­mwi­fo sam­fe­ro­va­ni dro­Sa, sa­xel­mwi­fo ger­bad ki TeT­ri gior­gi Svi­di mna­To­biT. sa­xel­
mwi­fo him­nis kon­kur­sSi gai­mar­jva kote focxveraSvilis `didebam“. 1919 wels sa­qar­Tve­lo­Si
Ca­tar­da ad­gi­lob­ri­vi xe­li­suf­le­bis ar­Cev­ne­bi. TviT­mmar­Tve­lo­beb­Si um­rav­le­so­ba so­cial­-
de­mok­ra­tiu­li par­tiis war­mo­mad­gen­leb­ma moi­po­ves.
_138_
 1919 wlis iv­lis­Si sa­qar­Tve­los res­pub­li­kis mTav­ro­bam sa­ku­Ta­ri droe­bi­Ti fu­la­di niS­
nis _ bonis ga­moS­ve­ba daiw­yo. imav­drou­lad Ca­mo­ya­lib­da sa­xel­mwi­fo ban­ki. fi­nan­se­bis sim­ci­
ris miu­xe­da­vad sa­xel­mwi­fos­Tvis so­cia­lu­ri da kul­tu­ru­li prog­ra­me­bi prio­ri­te­tu­li iyo.
1918 wlis 3 seq­tem­bers Tbi­li­sis uni­ver­si­te­ti ga­moc­xad­da sa­xel­mwi­fo uni­ver­si­te­tad. 1919
wels daar­sda sa­qar­Tve­los mu­zeu­mi, 1920 wels _ sa­qar­Tve­los erov­nu­li sam­xat­vro ga­le­rea
da sa­qar­Tve­los cen­tra­lu­ri sa­mec­nie­ro ar­qi­vi.
1921 wlis 21 Tebervals sa­qar­Tve­los dam­fuZ­ne­bel­ma kre­bam mii­Ro sa­qar­Tve­los de­mok­ra­
tiu­li res­pub­li­kis konstitucia.

saqarTvelos demokratiuli respublikis saSinao politika

ekonomika
ru­se­Tis im­pe­riis ngre­vam da I-­ma msof­lio om­ma sa­qar­Tve­los mZi­me eko­no­mi­ku­ri mem­kvid­
reo­ba dau­to­va. mrew­ve­lo­bis asa­mu­Sa­veb­lad mTav­ro­bam uc­xou­ri in­ves­ti­cie­bis
mo­zid­va­ze gaa­ke­Ta aq­cen­ti. 1918 wlis zaf­xu­li­dan ger­ma­nu­li ka­pi­ta­lis dax­ma­re­biT daiw­
yo WiaTuris manganumis amo­Re­ba da eq­spor­ti.­Ppir­vel msof­lio om­Si ger­ma­niis mar­cxis Sem­deg
sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bam man­ga­nu­mis eq­spor­ti sa­xel­mwi­fo mo­no­
po­liad ga­moac­xa­da da eq­spor­tis uf­le­ba ga­das­ca spe­cia­lu­rad Seq­mnil `Wia­Tu­ris man­ga­nu­
mis saeq­spor­to sa­zo­ga­doe­bas“. sa­zo­ga­doe­bas mo­ge­bis 35 % sa­xel­mwi­fo biu­je­ti­saT­vis un­da
ga­dae­ca. saz­Rvar­ga­reT man­ga­num­ze moT­xov­ni­le­ba Zal­ze di­di iyo, rac iZ­leo­da eq­spor­tis
mniS­vne­lov­nad gaz­rdis sa­Sua­le­bas. gan­xor­ciel­da ag­reT­ve tyibulis qvanaxSiris sa­ba­doe­bis
nacionalizaciac. sa­qar­Tve­los eko­no­mi­kis swraf rea­bi­li­ta­cias xels uS­li­da is ga­re­moe­ba,
rom aras­ta­bi­lu­ri po­li­ti­ku­ri vi­Ta­re­bis ga­mo uc­xoe­li ka­pi­ta­lis­te­bi eri­de­bod­nen sa­qar­
Tve­los mrew­ve­lo­ba­Si ka­pi­ta­lis da­ban­de­bas. ris­kze ar mi­dio­da arc ad­gi­lob­ri­vi bur­Jua­zia.
1920 wels Ca­mo­ya­lib­da `sa­qar­Tve­los res­pub­li­kis umaR­le­si eko­no­mi­ku­ri sab­Wo“. mis fun­
qcias Sead­gen­da eko­no­mi­kis gan­vi­Ta­re­ba­ze zrun­va. sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis
mTav­ro­ba Seud­ga se­rio­zu­li agraruli reformis ga­ta­re­bas, ro­me­lic saxelmwifo fondebidan
kerZo sakuTrebaSi miwis gacemas iTvaliswinebda. sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis
mTav­ro­bis so­cia­lu­ri da eko­no­mi­ku­ri po­li­ti­kiT gaT­va­lis­wi­ne­bu­li bev­ri Ro­nis­Zie­ba drois
sim­ci­ris ga­mo bo­lom­de ver das­rul­da. yve­la­ze war­ma­te­bu­li eko­no­mi­ku­ri re­for­ma aR­moC­
nda da­mou­ki­de­be­li qvey­nis fu­la­di niS­nis _ bo­nis emi­sia, ro­mel­mac xe­li Seuw­yo Se­da­re­biT
eko­no­mi­kur sta­bi­lu­ro­bas. qar­Tu­li bo­nis kur­si me­zo­be­li qvey­ne­bis va­lu­tas­Tan Se­da­re­biT
sim­ya­riT ga­moir­Ceo­da.

brZola qveynis erTianobisTvis

sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis sa­Si­nao po­li­ti­kis mTa­va­ri prob­le­ma iyo se­pa­
ra­tiz­mi. af­xa­ze­Tis da Si­da qar­TlSi mcxov­re­bi ose­bis se­pa­ra­tizms aqe­zeb­da da mxars uWer­da
sab­Wo­Ta ru­se­Ti. sam­cxe­sa da aWa­ra­Si se­pa­ra­tizms aR­vi­veb­da Tur­qe­Ti.
1918 wlis 9 Te­ber­vals Tbi­lis­Si sa­qar­Tve­los erov­nu­li sab­Wos aR­mas­ru­le­bel ko­mi­tet­sa
da af­xa­ze­Tis sa­xal­xo sab­Wos So­ris da­de­bu­li Se­Tan­xme­biT af­xa­zeTs sa­qar­Tve­los Se­mad­gen­
lo­ba­Si eni­We­bo­da far­To av­to­no­mia. 1918 wlis mar­tSi so­xu­mis ol­qSi ru­se­Tis mxar­da­We­riT
gaaq­tiur­dnen af­xa­zi bol­Se­vi­ke­bi, rom­le­bic af­xa­ze­Tis sab­Wo­Ta ru­seT­Tan Seer­Te­bas moiT­
xov­dnen. maT dai­ka­ves so­xu­mi da af­xa­zeT­Si sab­Wo­Ta xe­li­suf­le­ba ga­moac­xa­des. sab­Wo­Ta ru­
seT­ma af­xa­zeT­Si yu­ba­nel ka­zak­Ta raz­mi Seag­zav­na.
1918 wlis mais­Si sa­qar­Tve­los sa­xal­xo gvar­diam valiko juRelis me­Tau­ro­biT sa­mur­za­
ya­no­dan (o­Cam­Ci­ris raio­ni­dan) war­ma­te­biT Seu­tia so­xums. af­xaz­ma se­pa­ra­tis­teb­ma dai­xies da
_139_
erov­nu­li sab­Wo zed­met sis­xlis­Rvras moe­ri­da. Tum­ca af­xa­zi se­pa­ra­tis­te­bi­saT­vis miu­Re­be­
li aR­moC­nda qar­Tul mxa­re­Tan Se­Tan­xme­ba da sao­ma­ri moq­me­de­be­bi ga­nax­lda. qar­Tul­ma jar­ma
ge­ne­ral giorgi mazniaSvilis sar­dlo­biT yu­ba­ni­dan Se­mo­su­li ka­zak­Ta raz­mi da af­xaz se­pa­ra­
tis­tTa Za­le­bi daa­mar­cxa da maT tuaf­sem­de mis­dia.
Sem­dgom­Si ru­se­Tis mo­xa­li­se­Ta ar­mia kvlav See­ca­da af­xa­zeT­Si ga­dat­ria­le­ba moew­yo. af­
xa­ze­Tis sa­xal­xo sab­Wo­Si Zlier­de­bo­da an­ti­qar­Tu­li gan­wyo­bi­le­ba. sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­
li res­pub­li­kis mTav­ro­bam, qvey­nis te­ri­to­riu­li mTlia­no­bis dac­vis in­te­re­se­bi­dan ga­mom­di­
na­re, daiT­xo­va af­xa­ze­Tis sa­xal­xo sab­Wo da da­niS­na axa­li ar­Cev­ne­bi. 1919 wlis ga­zaf­xul­ze
sa­yo­vel­Tao, pir­da­pi­ri, Ta­nas­wo­ri da fa­ru­li saar­Cev­no ka­no­nis sa­fuZ­vel­ze ar­Ceul iq­na
af­xa­ze­Tis sa­xal­xo sab­Wo. 1919 wlis 20 marts af­xa­ze­Tis sa­xal­xo sab­Wom mii­Ro aq­ti sa­qar­Tve­
los Se­mad­gen­lo­ba­Si afxazeTis avtonomiis Sesaxeb, ro­me­lic daam­tki­ca sa­qar­Tve­los dam­fuZ­
ne­bel­ma kre­bam.
sa­qar­Tve­los te­ri­to­riu­li mTlia­no­bis dar­Rve­vas isa­xav­da miz­nad sam­xreT ose­Tis erov­
nu­li sab­Wo. isi­ni ru­se­Tis dax­ma­re­biT api­reb­dnen is­to­riu­li Si­da qar­Tlis Seer­Te­bas Crdi­
loeT oseT­Tan, e. i. faq­tob­ri­vad, ru­seT­Tan. cxa­dia, am geg­mas mxars uWer­da sab­Wo­Ta ru­se­Tis
po­li­ti­ku­ri xel­mZRva­ne­lo­ba. osi se­pa­ra­tis­te­bi gan­sa­kuT­re­biT gaaq­tiur­dnen sa­qar­Tve­los
da­mou­ki­deb­lo­bis aR­dge­nis Sem­deg. osi se­pa­ra­tis­te­bis moZ­rao­ba gan­sa­kuT­re­biT gaZ­lier­da
1920 wli­dan, mas Sem­deg, rac bol­Se­vi­keb­ma Za­lauf­le­ba moi­po­ves Crdi­loeT kav­ka­sia­Si. maT
Seaia­ra­Res se­pa­ra­tis­te­bi da waa­qe­zes bol­Se­vi­ku­ri ga­dat­ria­le­bis­ken Si­da qar­Tlis Crdi­
lo na­wil­Si. sa­pa­su­xod sa­qar­Tve­los mTav­ro­bam Si­da qar­TlSi gag­zav­na sa­xal­xo gvar­dii­sa da
re­gu­la­ru­li ja­ris na­wi­le­bi, rom­leb­mac Caax­Ses se­pa­ra­tis­tTa Seia­ra­Re­bu­li ajan­ye­ba. Si­da
qar­TlSi mTlia­nad aR­dga sa­qar­Tve­los iu­ris­diq­cia.
1918 wlis 3 marts xel­mo­we­ri­li bres­t-li­tov­skis za­viT sab­Wo­Ta ru­seT­ma baTumis, yarsisa
da artaanis olqebi Tur­qeTs dauT­mo. amier­kav­ka­siis ko­mi­sa­riat­ma da amier­kav­ka­siis de­mok­ra­
tiu­li fe­de­ra­ciu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bam Tur­qe­Tis Se­Ce­re­ba ver SeZ­les. Tur­qeb­ma ba­Tu­mi
dai­ka­ves, Sem­deg ki bor­jo­mam­dec mo­vid­nen. 1918 wlis 4 iv­niss ba­Tum­Si sa­qar­Tve­los de­mok­ra­
tiul res­pub­li­ka­sa da Tur­qeTs So­ris dai­do xel­Sek­ru­le­ba. xel­Sek­ru­le­bis Za­liT saz­Rva­ri
gaiv­lo mdi­na­re Co­loq­ze, abas­Tum­ni­sa da aw­yu­ris sam­xre­TiT. Tur­qe­Ti amiT ar dak­ma­yo­fil­da.
iv­lis­Si Tur­qe­Tis mTav­ro­bam, vi­Tom­da sam­xreT­-da­sav­leT sa­qar­Tve­los (ba­Tu­mis, yar­si­sa da
ar­taa­nis ol­qe­bis) mo­sax­leo­bis ne­bis ga­mo­sav­le­nad, re­fe­ren­du­mi Caa­ta­ra. re­fe­ren­du­mi Ca­
tar­da im­xa­nad mi­Re­bu­li saer­Ta­So­ri­so nor­me­bis dar­Rve­viT.
Tur­qe­Tis mTav­ro­bam ga­moac­xa­da, rom re­fe­ren­du­mis Se­de­ge­bis mi­xed­viT ba­Tu­mis, yar­si­
sa da ar­taa­nis ol­qe­bi Tur­qe­Tis Se­mad­gen­lo­ba­Si rCe­bo­da. mag­ram, Sem­dgom I msof­lio om­Si
da­mar­cxe­bis da 1918 wlis 30 oqtombers da­de­bu­li mudrosis zavis Se­de­gad Tur­qeT­ma da­to­va
amier­kav­ka­siis oku­pi­re­bu­li te­ri­to­rie­bi.
1919 wlis se­pa­ra­tis­tul moZ­rao­bas sa­Ta­ve­Si Caud­ga ser­ver­-be­gi (a­Ta­ba­gi), ro­mel­mac Seq­
mna e. w. `sam­xreT­-da­sav­leT kav­ka­siis“ mTav­ro­ba. qar­Tul­ma jar­ma ge­ne­ral giorgi kvinitaZis
sar­dlo­biT gaa­Ta­vi­suf­la axal­ci­xe, axal­qa­la­qi da ar­taa­ni. am­ri­gad, ur­Tu­les vi­Ta­re­ba­Si
sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bam zo­gier­Ti te­ri­to­riu­li da­na­kar­gis miu­
xe­da­vad, mainc SeZ­lo qvey­nis te­ri­to­riu­li mTlia­no­bis Se­nar­Cu­ne­ba.
1918 wlis oq­tom­ber­Si saz­Rvre­bis Tao­ba­ze sa­qar­Tve­lo­sa da som­xeTs So­ris daiw­yo mo­la­
pa­ra­ke­ba. som­xe­Ti sa­qar­Tve­lo­sa­gan moiT­xov­da sam­cxe-­ja­va­xe­Tis da qve­mo qar­Tlis daT­mo­bas.
ima­ve wlis noem­ber­Si mud­ro­sis za­vis Ta­nax­mad Tur­qe­Tis ja­reb­ma lores raioni da­to­ves. iq
som­xe­Tis ja­ri Se­vi­da. sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­ba iZu­le­bu­li gax­
da ia­ra­Ris Za­liT daec­va qvey­nis te­ri­to­riu­li mTlia­no­ba. 1918 wlis 20 de­kem­bers qar­Tu­li
re­gu­la­ru­li ja­ri da sa­xal­xo gvar­dia Se­te­va­ze ga­da­vi­da. som­xe­Tis jar­ma di­di da­na­kar­ge­
biT ukan dai­xia. amier­kav­ka­sia­Si in­gli­sis sam­xed­ro mi­siis Suam­dgom­lo­bis Sem­deg 1918 wlis
31 de­kem­bers sa­qar­Tve­lo­sa da som­xeTs So­ris sao­ma­ri moq­me­de­be­bi Sew­yda. sa­qar­Tve­lo­sa da
_140_
som­xe­Tis ja­reb­ma da­to­ves sa­da­vo te­ri­to­ria, sa­dac bri­ta­ne­Tis sam­xed­ro mi­siis wi­na­da­de­biT
Seiq­mna lo­res neit­ra­lu­ri zo­na, ro­mel­sac sa­za­vo kon­fe­ren­ciis mier sa­kiT­xis sa­bo­lood ga­
daw­yve­tam­de mo­nac­vleo­biT dai­ka­veb­da qar­Tu­li da som­xu­ri ja­ri.

saqarTvelos sakiTxi versalis sazavo konferenciaze

sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiul­ma res­pub­li­kam saer­Ta­So­ri­so aRia­re­bis mi­saR­we­vad miz­nad
dai­sa­xa er­Ta li­ga­Si ga­wev­ria­ne­ba. 1920 wlis 1 seq­tem­bers sa­qar­Tve­los dam­fuZ­ne­bel­ma kre­bam
spe­cia­lu­ri me­mo­ran­du­miT mi­mar­Ta er­Ta li­gas sa­qar­Tve­los mi­Re­bis Se­sa­xeb.
1920 wlis 15 noem­bers Je­ne­va­Si mu­Sao­ba daiw­yo er­Ta li­gis pir­vel­ma se­siam. dRis wes­ri­gis
er­T-er­Ti Zi­ri­Ta­di sa­kiT­xi iyo rig sa­xel­mwi­fo­Ta, maT So­ris sa­qar­Tve­los, gaer­Tia­ne­ba li­ga­Si.
er­Ta li­ga­Si sa­qar­Tve­los mi­Re­bis sa­kiT­xze ken­Wis­yra­Si mo­na­wi­leob­da 24 sa­xel­mwi­fo. xma mis­ca
mxo­lod aT­ma sa­xel­mwi­fom: sam­xreT af­ri­kam, bo­li­viam, ko­lum­biam, ita­liam, nor­ve­giam, pa­rag­
vaim, spar­seT­ma, por­tu­ga­liam, Svei­ca­riam da Ci­lem (ga­wev­ria­ne­bis­Tvis sa­Wi­ro iyo 16 xma); sa­qar­
Tve­lo er­Ta li­gis wev­ri ver gax­da. Tav­Se­ka­ve­bis Zi­ri­Tad mi­ze­zad ki sa­xel­de­bo­da er­Ta li­gis
wes­de­bis mux­li, rom­lis Ta­nax­ma­dac li­gas me­tad gauZ­nel­de­bo­da axa­li wev­re­bis te­ri­to­rie­bis
Tav­das­xmi­sa­gan dac­va da ma­Ti saer­Ta­So­ri­so uf­le­be­bis uz­run­vel­yo­fa. ori faq­to­ri:
a) sab­Wo­Ta ru­se­Tis rea­lu­ri in­te­re­se­bi sam­xreT kav­ka­sia­Si da in­te­res­Ta da Zal­Ta Ta­na­
far­do­ba am mi­mar­Tu­le­biT;
b) kav­ka­siis qvey­ne­bis aras­ta­bi­lu­ri vi­Ta­re­ba _ ai­Zu­leb­da ev­ro­pis sa­xel­mwi­foebs, Ta­vi
See­ka­ve­bi­naT sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bis aRia­re­bi­sa­gan.

78. saqarTvelos aneqsia bolSevikuri ruseTis mier

sab­Wo­Ta xe­li­suf­le­ba ru­se­Tis im­pe­riis te­ri­to­rie­bis da­kar­gvas ver egue­bo­da, Tum­ca

sa­qar­Tve­los mTav­ro­bam moa­xer­xa da 1920 wlis 7 maiss ru­se­Tis so­cia­lis­tu­ri fe­de­ra­ciu­li
sab­Wo­Ta res­pub­li­kis mTav­ro­bas­Tan da­do xel­Sek­ru­le­ba, rom­lis Ta­nax­mad, ru­se­Ti cnob­da
sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bas, iReb­da val­de­bu­le­bas, ar Ca­reu­li­yo sa­qar­Tve­los sa­Si­nao
saq­meeb­Si da Tavs ar das­xmo­da mas. sa­qar­Tve­lo, Ta­vis mxriv, iReb­da val­de­bu­le­bas, rom ar
daeS­va sa­ku­Tar te­ri­to­ria­ze ru­se­Tis mi­marT mtru­li qme­de­be­bi da ko­mu­nis­tu­ri or­ga­ni­za­
cie­bis­Tvis ar Seez­Ru­da moq­me­de­bis Ta­vi­suf­le­ba. miu­xe­da­vad ami­sa, ru­se­Ti em­za­de­bo­da sa­qar­
Tve­los oku­pa­cii­saT­vis. 1920 wlis bo­los, azer­bai­ja­nis da som­xe­Tis dap­yro­bis Sem­deg, je­ri
sa­qar­Tve­lo­ze mid­ga.
1921 wlis ian­var­Si mos­kov­Si sa­bo­lood da­zus­tda sa­qar­Tve­los­Tan omis geg­ma:
lo­res raion­Si (bor­Ca­los maz­ra), ro­mel­sac Se­reu­li (qar­Tul­-som­xu­ri) ad­mi­nis­tra­cia
ga­na­geb­da, ajan­ye­bis in­sce­ni­re­ba un­da mow­yo­bi­li­yo da­`a­jan­ye­bu­li mSro­me­le­bis~ da­sax­ma­reb­
lad som­xe­Ti­sa da Azer­bai­ja­nis te­ri­to­rii­dan sa­qar­Tve­los saz­Rvreb­Si XI ar­mia un­da Se­moW­
ri­li­yo. geg­mis rea­li­ze­ba or­jo­ni­ki­Ze­sa da ki­rovs dae­va­la. 1921 wlis 12 Te­ber­vals Ra­miT
bor­Ca­los maz­ris ru­sul da som­xur sof­leb­Si `a­jan­ye­ba“ daiw­yo. 15 Te­ber­vals sta­lin­ma
mos­ko­vi­dan or­jo­ni­ki­Zes ac­no­ba, rom XI ar­mias dau­yov­neb­liv un­da dae­ka­ve­bi­na Tbi­li­si. 19 Te­
ber­vals Tbi­li­sis mi­sad­go­meb­Tan ga­mar­Tul brZo­la­Si qar­Tul­ma jar­ma da sa­xal­xo gvar­diam
wi­Tel ar­mias ukan daa­xe­vi­na. sas­ti­ki brZo­le­bi gai­mar­Ta ase­ve so­fel ko­jor­Tan. 1921 wlis
22 Te­ber­vals faq­tob­ri­vad ru­se­Tis mxar­dam­Wer­ma Tur­qe­Tis mTav­ro­bam sa­qar­Tve­los ul­ti­
ma­tu­mi wa­rud­gi­na da ar­taa­ni­sa da ar­Tvi­nis raio­ne­bis dac­la mos­Txo­va. Seq­mnil vi­Ta­re­ba­Si
sa­qar­Tve­los mTav­ro­bam Tur­qeT­Tan oms ar­taa­ni­sa da ar­Tvi­nis daT­mo­ba am­jo­bi­na. qar­Tu­
li ja­ri am raio­ne­bi­dan gaiy­va­nes. ru­se­bis ka­va­le­riam Tbi­liss Seu­tia. 24 Te­ber­vals sa­qar­
_141_
Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis Seia­ra­Re­bu­li Za­le­bis mTa­var­sar­dlis ge­ne­ral giorgi
kvinitaZis ga­daw­yve­ti­le­biT, qar­Tul­ma jar­ma ukan da­xe­va daiw­yo. 25 Tebervals Tbi­lis­Si ru­
se­Tis XI wi­Te­li ar­miis na­wi­le­bi Se­vid­nen. Tur­qe­Tis mTav­ro­bam ki­dev er­Txel sca­da Seq­mni­li
mdgo­ma­reo­bis sa­Ta­vi­sod ga­mo­ye­ne­ba. am­je­rad man sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis
mTav­ro­bas ul­ti­ma­tu­mis sa­xiT mos­Txo­va ba­Tum­sa da ba­Tu­mis ol­qSi myo­fi qar­Tu­li ja­ris
ga­nia­ra­Re­ba, ra­zec ua­ri mii­Ro. brZo­la daiw­yo ba­Tum­Sic. qar­Tve­leb­ma gan­dev­nes Tur­qe­bi.
de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­ba ba­Tum­Si ga­da­vi­da. Seq­mni­li mZi­me vi­Ta­re­bis miu­xe­da­
vad, sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­ba ar daTanxmda sabWoTa ruseTis winaSe
kapitulacias. ba­Tum­Si ga­mar­Tul dam­fuZ­ne­be­li kre­bis sxdo­ma­ze ga­daw­yda sa­qar­Tve­los de­
mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bis emig­ra­cia­Si was­vla, sa­dac maT ru­se­Tis mier dap­yro­bi­li
sa­qar­Tve­los gan­Ta­vi­suf­le­bi­saT­vis brZo­la un­da gaeg­rZe­le­bi­naT. TviT dam­fuZ­ne­bel kre­bas,
ro­gorc qvey­nis umaR­les sa­ka­non­mdeb­lo or­ga­nos, Ta­vi­si uf­le­ba­mo­si­le­ba ar moux­snia. 1921
wlis 17 marts sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­kis mTav­ro­bam ba­Tu­mi da­to­va da emig­ra­
cia­Si gaem­gzav­ra. Tur­qeb­ma isev sca­des ba­Tu­mis da­ka­ve­ba. qar­Tu­li ja­ri­sa da sa­xal­xo gvar­
diis na­wi­leb­ma, ge­ne­ral giorgi mazniaSvilis me­Tau­ro­biT, gmi­ru­li wi­naaR­mde­go­ba gau­wies
Tur­qebs da SeZ­les ma­Ti ukug­de­ba.
sa­qar­Tve­lo-­ru­se­Tis omi 1921 wlis Te­ber­val­-mar­tSi sa­qar­Tve­los de­mok­ra­tiu­li res­
pub­li­kis da­ce­mi­Ta da ru­se­Tis sao­ku­pa­cio re­Ji­mis dam­ya­re­biT das­rul­da. sab­Wo­Ta xe­li­suf­
le­bam im­Ta­viT­ve iz­ru­na saer­Ta­So­ri­so as­pa­rez­ze kav­ka­siis dap­yro­bis ga­for­me­ba­sa da sam­xreT
saz­Rvre­bis usaf­rTxoe­ba­ze: 1921 wlis 16 marts Tur­qeT­Tan ga­for­mda mos­ko­vis xel­Sek­ru­le­
ba, rom­lis sa­fuZ­vel­zec qa­laq yar­sSi, ru­se­Tis ini­cia­ti­viT, dai­do ki­dev er­Ti xel­Sek­ru­le­ba
sam­xreT kav­ka­siis res­pub­li­ke­bis bol­Se­vi­kur mTav­ro­beb­sa da Tur­qeTs So­ris.

79. sabWoTa kavSiris Seqmna

ru­se­Tis re­vo­lu­ciis Sem­deg ga­Ca­Re­bul sa­mo­qa­la­qo om­Si sa­bo­loo ga­mar­jve­ba bol­Se­vi­keb­ma

moi­po­ves da 1922 wels axa­li sa­xel­mwi­fos Seq­mna ga­moac­xa­des. sab­Wo­Ta kav­Si­ris Se­mad­gen­lo­ba­Si
Tav­da­pir­ve­lad 4, Sem­dgom­Si ki 15 res­pub­li­ka, maT So­ris sa­qar­Tve­loc, Se­dio­da. axa­li sa­xel­
mwi­fos Seq­mnis ori proeq­ti ar­se­bob­da. er­Tis av­to­ri ma­Sin­de­li erov­ne­ba­Ta saq­mee­bis mi­nis­tri
io­seb sta­li­ni iyo. es proeq­ti iT­va­lis­wi­neb­da axa­li sa­xel­mwi­fos Seq­mnas ru­se­Tis sab­Wo­Ta
fe­de­ra­ciu­li res­pub­li­kis sa­xiT, ro­mel­Sic av­to­no­miu­ri er­Teu­le­bis sa­xiT Se­vi­dod­nen sxva
ere­bic. igi cno­bi­lia `av­to­no­mi­za­ciis geg­mis~ sa­xe­liT. meo­re proeq­ti, ro­me­lic gan­xor­ciel­
da ki­dec, ekuT­vno­da sab­Woe­bis li­ders vla­di­mir le­nins. es proeq­ti iT­va­lis­wi­neb­da sru­liad
axa­li sa­xel­mwi­fos _ sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiris (Se­mok­le­biT ssrk) Seq­mnas,
sa­dac cal­-cal­ke Ta­nas­wo­ruf­le­bia­ni res­pub­li­ke­bis sa­xiT Se­vi­do­da 4 res­pub­li­ka (ru­se­Tis,
uk­rai­nis, be­lo­ru­siis da amier­kav­ka­siis). qar­Tve­li bol­Se­vi­ke­bis na­wi­li amier­kav­ka­siis fe­de­ra­
ciis wi­naaR­mde­gi iyo. ma­Ti az­riT, sab­Wo­Ta sa­qar­Tve­lo da­mou­ki­de­be­li res­pub­li­kis sa­xiT un­da
Se­su­li­yo sab­Wo­Ta kav­Sir­Si. es jgu­fi, ro­mel­sac `nacional-uklonistebi~ uwo­des, ko­mu­nis­tu­
ri par­tiis Si­da opo­zi­ciad ga­daiq­ca da 30-ia­ni wle­bis par­tiul rep­re­siebs em­sxver­pla.
1922 wlis ap­ril­Si amier­kav­ka­siis ko­mu­nis­tu­ri or­ga­ni­za­cie­bis I-­ma yri­lo­bam moi­wo­na amier­
kav­ka­siis fe­de­ra­ciis Seq­mnis idea. 1922 wlis 30 dekembers sabWoebis I yrilobaze gamocxadda
sab­Wo­Ta so­cia­lis­tu­ri res­pub­li­ke­bis kav­Si­ris Seq­mna. 1924 wels dam­tkic­da sab­Wo­Ta kav­Si­ris
kon­sti­tu­cia.

_142_
80. 1924 wlis antisabWoTa ajanyeba saqarTveloSi

sab­Wo­Ta re­Ji­mis dam­ya­re­bas sa­qar­Tve­lo­Si di­di wi­naaR­mde­go­ba moh­yva. sa­qar­Tve­los sxva­

das­xva raion­Si ga­mos­vle­bi 1921 wli­dan­ve daiw­yo. wi­Tel ar­mias­Tan sab­rZol­ve­lad Seia­ra­Re­bu­li
raz­me­bi Sek­ri­bes qaixosro (qaquca) ColoyaSvilma da mixeil laSqaraSvilma. qa­qu­ca Co­lo­yaS­vi­li
pir­ve­li msof­lio omis dros jer av­striis, Sem­deg ki kav­ka­siis fron­tze ib­rZo­da. sariyamiSis
brZolis dros gmi­ro­bis­Tvis igi oqros xmliT daa­jil­do­ves. Sem­deg is sa­qar­Tve­los da­mou­ki­de­
be­li res­pub­li­kis ar­mia­Si msa­xu­rob­da. 1922 wli­dan qa­qu­ca Co­lo­yaS­vi­li par­ti­za­nu­lad ib­rZo­
da wi­Te­li ar­miis wi­naaR­mdeg. man da mi­si raz­mis wev­reb­ma er­Tma­neTs Seh­fi­ces, rom sa­qar­Tve­los
da­mou­ki­deb­lo­bi­saT­vis ib­rZo­leb­dnen. ami­tom maT `Seficulebs~ uwo­deb­dnen.
1922 wels genuaSi (i­ta­lia) Ca­tar­da saer­Ta­So­ri­so kon­fe­ren­cia, ro­mel­Sic 29 qve­ya­na mo­
na­wi­leob­da. kon­fe­ren­cia eko­no­mi­kur da fi­nan­sur sa­kiT­xebs ga­ni­xi­lav­da. ama­ve kon­fe­ren­ciis
dRis wes­rig­Si id­ga sab­Wo­Ta kav­Si­ris iu­ri­diu­lad cno­bis sa­kiT­xi. kon­fe­ren­ciis mo­na­wi­leebs
spe­cia­lu­ri we­ri­liT mi­mar­Ta saqarTvelos kaTolikos-patriarqma ambrosi xelaiam. mi­mar­Tva­Si
is xazs us­vam­da sab­Wo­Ta ru­se­Tis mier sa­qar­Tve­los oku­pa­ciis da bol­Se­vi­ke­bis mier sam­Rvde­
loe­bis dev­nis faqts. is sTxov­da kon­fe­ren­cias, ga­moe­ye­ne­bi­na Ta­vi­si gav­le­na ru­seT­ze, ra­Ta
mas sa­qar­Tve­lo­dan sao­ku­pa­cio ja­ri gaey­va­na da qar­Tvel xalxs mis­ce­mo­da sa­Sua­le­ba, ec­xov­ra
ise, ro­gorc mas sur­da. sam­wu­xa­rod, ev­ro­pis qvey­nebs am dros sa­qar­Tve­los­Tvis ar eca­laT.
1922 wlis ga­zaf­xul­ze Ca­mo­ya­lob­da `saqarTvelos damoukideblobis komiteti~, ro­mel­Sic
sxva­das­xva par­tie­bi gaer­Tian­dnen. ima­ve wels, sa­yo­vel­Tao ajan­ye­bis or­ga­ni­ze­bis miz­niT, ge­
ne­ral­ma kote afxazma `samxedro centri~ daaar­sa. ko­te af­xa­zi i.­Wav­Wa­va­Zis dis­Svi­li iyo. is
gax­ldaT erov­nul­-de­mok­ra­tiu­li par­tiis er­T-er­Ti da­maaar­se­be­li. 1923 wels sam­xed­ro cen­
tris wev­re­bi daa­pa­tim­res da dax­vri­tes. ima­ve wlis 26 maiss sa­qar­Tve­los da­mou­ki­deb­lo­bis
ko­mi­tet­ma er­Ta li­gas mi­mar­Ta dax­ma­re­bis­Tvis, ra­Ta aR­kve­Ti­li­yo eris ga­nad­gu­re­ba, ek­le­
sia-­mo­nas­tre­bis ngre­va. Tum­ca es mi­mar­Tvac uSe­de­go aR­moC­nda. ma­le sa­qar­Tve­los da­mou­ki­
deb­lo­bis ko­mi­te­tis wev­re­bic daa­pa­tim­res. miu­xe­da­vad ami­sa, 1924 wels sa­qar­Tve­lo­Si ajan­ye­ba
daiw­yo. 28 ag­vis­tos ga­mos­vla daiw­yo Wia­Tu­ra­Si, Sem­deg mTel sa­qar­Tve­los moe­do da brZo­le­
bi sam dRes grZel­de­bo­da. qa­qu­ca Co­lo­yaS­vi­lis raz­mma man­gli­si ai­Ro da du­Se­Tis asa­Re­ba­dac
ib­rZo­da, mag­ram ajan­ye­ba da­mar­cxda. brZo­lebs da xe­li­suf­le­bis rep­re­siebs 4000-mde ada­mia­ni
See­wi­ra. qa­qu­ca Co­lo­yaS­vil­ma, Ta­na­meb­rZo­leb­Tan er­Tad, sa­qar­Tve­lo da­to­va da Tur­qe­Tis
gav­liT saf­ran­geT­Si emig­ra­cia­Si wa­vi­da.

sabWoTa kavSiri 20-30-ian wlebSi da saqarTvelo mis SemadgenlobaSi

ru­se­Tis sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si bol­Se­vi­ke­bis mos­vlis Sem­deg maT xel­Si eko­no­mi­ku­rad
dauZ­lu­re­bu­li qve­ya­na aR­moC­nda. sa­Wi­ro iyo qvey­nis gan­vi­Ta­re­bis axa­li gze­bis Zie­ba; qve­ya­na
rom mom­Zlav­re­bu­li­yo, le­ni­ni iZu­le­bu­li gax­da, mci­re do­ziT ker­Zo sa­kuT­re­ba daeS­va. axal
eko­no­mi­kur po­li­ti­kas is­to­ria­Si moix­se­nie­ben, ro­gorc `neps~ (rus. axa­li eko­no­mi­ku­ri po­li­
ti­ka). is 1927 wlam­de gag­rZel­da. ne­pis dros msxvi­li da sa­Sua­lo war­moe­ba sa­xel­mwi­fos xel­Si
dar­Ca, mag­ram wvril war­moe­ba­Si daS­ve­bul iq­na ker­Zo biz­ne­si; ne­ba­dar­Tu­li iyo sa­sof­lo-­sa­
meur­neo mi­we­bis ija­riT aRe­ba da iq da­qi­ra­ve­bu­li Sro­mis ga­mo­ye­ne­ba; sa­xel­mwi­fos kon­tro­lis
qveS dauS­ves ker­Zo vaW­ro­bis gan­vi­Ta­re­ba; Seiq­mna Sro­mis bir­Je­bi, sai­da­nac xde­bo­da sa­war­moe­
bis mu­Sa­xe­liT mo­ma­ra­ge­ba; gauq­mda ufa­so sa­xel­mwi­fo mom­sa­xu­re­ba.
1927 wlis­Tvis ko­mu­nis­tu­ri par­tiis Sig­niT Za­lauf­le­bis­Tvis brZo­la das­rul­da. ko­
mu­nis­te­bis eli­ta Zi­ri­Ta­dad troc­ki­sa da sta­li­nis ir­gvliv daj­guf­da. am brZo­la­Si gai­
mar­jva sta­li­nis daj­gu­fe­bam, ro­mel­sac qvey­nis gan­vi­Ta­re­bis sa­ku­Ta­ri stra­te­gia hqon­da.
qve­ya­na­Si yve­la sfe­ro, gan­sa­kuT­re­biT eko­no­mi­ka, wi­nas­war un­da da­geg­mi­li­yo. 1928 wli­dan
da­wes­da e. w. `xuTwliani gegmebis sis­te­ma~. sa­Si­nao po­li­ti­kis er­T-erT Zi­ri­Tad kur­sad qvey­
_143_
nis industrializacia ga­moc­xad­da. es niS­nav­da axa­li fab­ri­ka-­qar­xne­bis mSe­neb­lo­bas, tran­
spor­tis (gan­sa­kuT­re­biT, sar­ki­nig­zos) gaZ­lie­re­bas. prio­ri­te­tu­li gax­da mZi­me mrew­ve­lo­bis
dar­ge­bi. war­moe­bis tem­pe­bis ga­saz­rde­lad 1933 wels kom­par­tiam da­ner­ga e. w. so­cia­lis­tu­ri
Se­jib­re­bis sis­te­ma, ro­ca cal­keu­li mSro­me­le­bi an mTe­li sa­war­moe­bi xuT­wlia­ni geg­mis ga­da­
War­be­biT Ses­ru­le­ba­Si ejib­re­bod­nen er­Tma­neTs.
in­dus­tria­li­za­ciis dros sa­qar­Tve­lo­Si amu­Sav­da zes­ta­fo­nis fe­ro­man­ga­nu­mis qar­xa­na,
gai­zar­da man­ga­nu­mis da qva­nax­Si­ris mo­po­ve­ba (Wia­Tu­ra­sa da tyi­bul­Si), me­ti in­ten­si­vo­biT
amu­Sav­da ba­Tu­mis nav­Tob­ga­da­ma­mu­Sa­ve­be­li qar­xa­na, ai­go hid­roe­leq­tro­sad­gu­re­bi _ za­he­si
(mtkvar­ze), rion­he­si da a. S.
sa­Si­nao po­li­ti­kis meo­re Zi­ri­Ta­di kur­si iyo koleqtivizacia. 20-ian wleb­Si ssrk-is sof­
lis mo­sax­leo­ba Sed­ge­bo­da mdi­da­ri (e. w. kulakebi), sa­Sua­lo da Ra­ri­bi gle­xo­bis­gan. 1927 wli­
dan sab­Wo­Ta xe­li­suf­le­bam sof­lis meur­neo­bis gan­vi­Ta­re­bis axa­li kur­si Sei­mu­Sa­va. in­di­vi­dua­
lu­ri sag­le­xo meur­neo­be­bi ko­leq­tiur sag­le­xo meur­neo­beb­Si _ kolmeurneobebSi un­da gaer­
Tia­ne­bu­liy­vnen. glexs sa­kuT­re­ba­Si mi­wis um­niS­vne­lo na­wi­li rCe­bo­da. sof­lad ker­Zo sa­kuT­re­ba
ko­leq­tiu­ri sa­kuT­re­biT ic­vle­bo­da, rom­lis gan­mge­be­li for­ma­lu­rad Ta­vad ko­leq­ti­vi, faq­
tob­ri­vad ki sa­xel­mwi­fo iyo. 1929-1938 wleb­Si qve­ya­na­Si 250 aTa­si kol­meur­neo­ba Seiq­mna. vinc am
pro­cess ewi­naaR­mde­ge­bo­da, maT ku­la­ke­bad ac­xa­deb­dnen da sjid­nen _ xvret­dnen an asax­leb­dnen.
ama­ve dros sa­qar­Tve­lo­Si aRor­Zin­da sof­lis meur­neo­bis dar­ge­bi _ me­ve­na­xeo­ba, me­si­min­deo­ba;
kol­xe­Tis Wao­bis daS­ro­bis Sem­deg aq ga­Sen­da Cai­sa da cit­ru­se­bis plan­ta­cie­bi.
1932-33 wle­bi mou­sav­lia­ni iyo. mar­cvleu­lis mTe­li ma­ra­gi, rac ki uk­rai­na­Si mo­vi­da, gle­
xo­bas Ca­moar­Tves da amiT Sim­Si­lo­ba ga­moiw­vies. mar­Ta­lia, sof­lis ko­leq­ti­vi­za­ciiT sab­Wo­Ta
xe­li­suf­le­bam qa­la­qis mo­sax­leo­bi­sa da ar­miis pro­duq­te­biT sta­bi­lu­ri mo­ma­ra­ge­bis prob­le­
ma ga­daW­ra, mag­ram am dros sof­leb­Si 7 mi­lio­ni ada­mia­ni dai­Ru­pa Sim­Si­liT.
axa­li rea­lo­be­bi­dan ga­mom­di­na­re, sab­Wo­Ta xe­li­suf­le­bam axa­li kon­sti­tu­cia mii­Ro (1936 w.),
ro­mel­mac sa­xel­mwi­fo mar­Tvis Zi­ri­Tad or­ga­nod mSro­mel­Ta de­pu­ta­te­bis sab­Woe­bi ga­moac­xa­da,
xo­lo eko­no­mi­kis sa­fuZ­vlad _ sa­xel­mwi­fo da ko­leq­tiu­ri sa­kuT­re­ba. 1936 wlis kon­sti­tu­ciiT
gauq­mda amier­kav­ka­siis sab­Wo­Ta so­cia­lis­tu­ri fe­de­ra­ciu­li res­pub­li­ka. sa­qar­Tve­lo, som­xe­Ti
da azer­bai­ja­ni sab­Wo­Ta kav­Si­ris Se­mad­gen­lo­ba­Si mo­kav­Si­re res­pub­li­ke­bis sta­tu­siT Se­vid­nen.
30-ian wleb­Si mkveT­rad gaZ­lier­da sxvag­va­rad moaz­rov­ne­Ta wi­naaR­mdeg jer ki­dev 20-ian
wleb­Si daw­ye­bu­li rep­re­sie­bi. Seiq­mna Sro­ma-­gas­wo­re­bis ba­na­ke­bis qse­li, ro­me­lic 1930 wli­dan
ax­lad Seq­mnil sa­xel­mwi­fo sam­mar­Tve­los _ `gu­lags~ (rus. - Sro­miT­-ga­mo­sas­wo­re­be­li ba­na­ke­
bis da ko­lo­nie­bis mTa­va­ri sam­mar­Tve­lo) daeq­vem­de­ba­ra. ssrk-Si ora­sam­de gu­la­gi ar­se­bob­da.
gu­la­geb­Si asax­leb­dnen aris­tok­ra­tiis, sam­Rvde­loe­bis, gle­xo­bis, in­te­li­gen­ciis war­mo­mad­
gen­lebs. 20-30-ian wleb­Si mTels sab­Wo­Ta kav­Sir­Si, maT So­ris sa­qar­Tve­lo­Si, dain­gra an sxva
da­niS­nu­le­bis obieq­tad ga­da­keT­da mra­va­li sa­kul­to na­ge­bo­ba: ek­le­sie­bi, si­na­go­ge­bi, me­Ce­Te­bi
da a. S. kom­par­tiam (sta­lin­ma) wmen­da sa­ku­Tar ri­geb­Sic moaw­yo. amis mi­za­ni ise­Ti kad­re­bis
war­mo­Ce­na da da­wi­nau­re­ba iyo, rom­leb­sac re­vo­lu­ciis wi­na­Se gan­sa­kuT­re­bu­li dam­sa­xu­re­ba
ar miuZ­Ro­daT da ami­tom usit­yvod emor­Ci­le­bod­nen be­lads. sa­ma­gie­rod xal­xis mtre­bad ga­
moc­xad­dnen kom­par­tiis li­de­re­bi: troc­ki, ka­me­ne­vi, zi­no­vie­vi, bu­xa­ri­ni, ri­ko­vi da sxv. amas
moh­yva `xal­xis mtre­bad~ Se­rac­xu­li Cveu­leb­ri­vi mo­qa­la­qee­bis ga­da­sax­le­be­bi da dax­vre­te­bi.
`xal­xis mtrebs~ da maT oja­xis wev­rebs Sua azia­sa da cim­bir­Si asax­leb­dnen. 1936-38 wleb­Si,
ofi­cia­lu­ri mo­na­ce­me­biT, 700 aTa­sam­de ada­mia­ni dax­vri­tes. did­ma rep­re­sieb­ma sa­qar­Tve­lo­Si
bev­ri sa­xe­lo­va­ni ma­mu­liS­vi­lis si­coc­xle Sei­wi­ra. maT So­ris iy­vnen: mwe­ra­li mi­xeil ja­va­xiS­
vi­li, li­te­ra­to­ri vax­tang ko­te­tiS­vi­li, poe­te­bi _ ti­cian ta­bi­Ze, pao­lo iaS­vi­li, ni­ko­lo
mi­wiS­vi­li, di­ri­Jo­ri ev­ge­ni mi­qe­la­Ze, re­Ji­so­ri san­dro ax­me­te­li, mxat­vre­bi pet­re oc­xe­li,
di­mit­ri Se­var­dna­Ze da sxve­bi; ase­ve kom­par­tiis li­de­re­bi: ma­mia ora­xe­laS­vi­li, bu­du mdi­va­ni
da sxv. am dros sa­qar­Tve­los kom­par­tiis pir­ve­li mdi­va­ni iyo lav­ren­ti be­ria.

_144_
81. evropa I msoflio omis Semdgom.

italia da germania 20-30-ian wlebSi

XX sau­ku­nis 20-ian wleb­Si ev­ro­pa­Si axa­li po­li­ti­ku­ri mim­di­na­reo­ba fa­Siz­mi gav­rcel­da.
fa­Sis­tu­ri par­tie­bi Ca­mo­ya­lib­da ev­ro­pis sxva­das­xva qve­ya­na­Si, Tum­ca xe­li­suf­le­bis sa­Ta­
ve­Si mxo­lod es­pa­neT­Si, por­tu­ga­lia­Si, ita­lia­sa da ger­ma­nia­Si mo­vid­nen. be­ni­to mu­so­li­nim,
ita­liel­ma po­li­ti­kur­ma moR­va­wem da fa­Sis­tu­ri mim­di­na­reo­bis da­maar­se­bel­ma, es ter­mi­ni
pir­ve­lad 1919 wels ga­moi­ye­na. ter­mi­ni fa­Siz­mi war­mo­So­bi­lia la­Ti­nu­ri sit­yvis­gan `fas­ces~,
rac wne­lis ko­nas niS­navs. Zvel rom­Si wne­lis ko­na Za­lauf­le­bis sim­bo­lo iyo. mas ata­reb­dnen
diq­ta­to­ris dac­vis wev­re­bi.
Tav­da­pir­ve­lad be­ni­to mu­so­li­nim 200-ka­cia­ni `SavxalaTianTa~ fa­Sis­tu­ri sam­xed­ro moZ­
rao­ba, `italiis mebrZolTa kavSiri~ Seq­mna. mis Se­mad­gen­lo­ba­Si pir­vel msof­lio om­Si nam­yo­fi
na­cio­na­lis­tu­rad gan­wyo­bi­li ja­ris­ka­ce­bi Se­diod­nen. 1921 wels es moZ­rao­ba fa­Sis­tur par­tiad
gar­daiq­mna. mom­dev­no wels fa­Sis­teb­ma ita­lia­Si am­bo­xi moaw­yves da xe­li­suf­le­ba iZu­le­bu­li
gax­da, mmar­Tve­lo­ba mu­so­li­nis­Tvis ga­dae­ca. 1922 wels ita­liis pre­mier­-mi­nis­tri be­ni­to mu­
so­li­ni gax­da da am Ta­nam­de­bo­ba­ze 1943 wlam­de dar­Ca. mu­so­li­nim Ca­moa­ya­li­ba diq­ta­to­ru­li
mmar­Tve­lo­ba. fa­Sis­tu­ri ideo­lo­giis mi­xed­viT sa­zo­ga­doe­ba, sa­xel­mwi­fo er­Ti mTlia­ni iyo da
igi mxo­lod ma­Sin iq­ne­bo­da Zlie­ri, ro­de­sac yve­las er­Ti par­tii­sa da umaR­le­si li­de­ris wi­
nam­ZRo­lo­biT saer­To miz­ne­bi eq­ne­bo­da. mu­so­li­nis sit­yve­bi naT­lad ga­mo­xa­tavs fa­Siz­mis arss:
`yve­la­fe­ri sa­xel­mwi­fo­Si, ara­fe­ri sa­xel­mwi­fos ga­reT, ara­fe­ri sa­xel­mwi­fos wi­naaR­mdeg.~ fa­
Sis­te­bi eb­rZod­nen ro­gorc li­be­ra­lizms, ise so­cia­lizms. isi­ni Tvlid­nen, rom ori­ve mim­di­na­
reo­ba sa­zo­ga­doe­bis wev­rebs er­Tma­ne­Tis wi­naaR­mdeg ga­naw­yob­da: li­be­ra­liz­mi _ in­di­vi­dua­liz­
mis xaz­gas­miT, xo­lo so­cia­liz­mi _ kla­sebs So­ris kon­fliq­tis gam­wva­ve­biT, rac sa­bo­loo jam­Si
sa­xel­mwi­fos Zlie­re­bas Zirs uT­xri­da. mu­so­li­nim ak­rZa­la Ta­vi­su­fa­li pre­sa, prof­kav­Si­re­bi.
1919 wlidan ger­ma­nia­Si Za­la­Si Se­vi­da res­pub­li­kis kon­sti­tu­cia. dam­fuZ­ne­be­li kre­ba q. vai­
mar­Si mu­Saob­da, ami­tom mas `vaimaris konstitucia~ daar­qves, xo­lo sa­xel­mwi­fos _ vaimaris
respublika. ger­ma­nias mZi­me tvir­Tad aw­va sa­re­pa­ra­cio Tan­xe­bi. man sam­xed­ro flo­ti ga­mar­jve­
bul qvey­nebs ga­das­ca da sa­ku­Ta­ri te­ri­to­rie­bis na­wi­lic daT­mo. gar­da ami­sa, qve­ya­na faq­tob­
ri­vad saer­Ta­So­ri­so izo­la­cia­Si moeq­ca. pir­ve­li saer­Ta­So­ri­so Se­Tan­xme­ba ger­ma­niam 1922 wels
italiis q. rapaloSi sab­Wo­Ta ru­seT­Tan da­do. 1925 wlis lokarnos xelSekrulebiT ger­ma­nias ev­
ro­pa­Si dip­lo­ma­tiu­ri sta­tu­si daub­run­da da mom­dev­no wels is er­Ta li­ga­Si mud­miv wev­rad mii­
Res. 1925 wels ger­ma­niis pre­zi­den­tad 77 wlis paul hindenburgi _ yo­fi­li ge­ne­ra­li, fel­dmar­
Sa­li _ air­Cies. 1929 wels msof­lio­Si eko­no­mi­ku­ri kri­zi­si daiw­yo, ro­me­lic `didi depresiis~
sa­xe­li­Taa cno­bi­li. aseT pi­ro­beb­Si ger­ma­ne­li xal­xis ndo­ba moi­po­va na­cio­nal­-so­cia­lis­tur­ma
par­tiam (li­de­ri adolf hitleri), ro­me­lic mkveT­ri re­for­me­bi­sa da cvli­le­be­bis mom­xre iyo.
ger­ma­niis nacional-socialisturi muSaTa partia 1919 wels Seiq­ mna. er­ Ti wlis Sem­ deg
mis sa­Ta­ve­Si hit­le­ri moeq­ca. adolf hit­ler­ma ga­na­vi­Ta­ra fa­Sis­tu­ri ideo­lo­gia (fa­Siz­mis
am mim­di­na­reo­bam na­ciz­mis sa­xe­li mii­Ro). na­cis­te­bi uar­yof­dnen erebs So­ris Ta­nas­wo­ro­bas
da ra­sis­tul mo­saz­re­bebs ey­rdno­bod­nen. ma­Ti az­riT, ada­mia­ne­bis uf­le­be­bi imis mi­xed­viT
ga­ni­saz­Rvre­bo­da, ro­mel erov­ne­bas, ra­sas mie­kuT­vne­bod­nen isi­ni. amas­Tan er­Tad, er­Ti ra­sa
cxad­de­bo­da umaR­le­sad, ro­mel­sac sa­xel­mwi­fo­Si da Sem­deg msof­lio­Sic upi­ra­te­si, wam­yva­ni
ro­li un­da hqo­no­da. umaR­le­si ra­sa cxov­re­bis uke­Tes pi­ro­bebs im­sa­xu­reb­da, vid­re da­nar­Ce­ni
aras­rul­fa­so­va­ni ra­se­bi. na­cio­nal­-so­cia­lis­te­bis sim­bo­lo svastika iyo.
1923 wels hit­ler­ma, Ta­vis Ta­na­moaz­reeb­Tan er­Tad, sa­xel­mwi­fo ga­dat­ria­le­bis mow­yo­ba
sca­da (e. w. „ludxanis putCi“), ris­Tvi­sac daa­pa­tim­res da 5 wliT Ta­vi­suf­le­bis aR­kve­Ta miu­
sa­jes. ci­xe­Si man da­we­ra naS­ro­mi `Cemi brZola~ (`Mein Kampf~), ro­mel­Sic na­cis­te­bis ideo­lo­
giu­ri msof­lmxed­ve­lo­ba Ca­moa­ya­li­ba. hit­le­ri ci­xi­dan va­da­ze ad­re ga­mouS­ves.
_145_
 1932 ger­ma­nia­Si wels or­jer Ca­ta­re­bul sa­par­la­men­to ar­Cev­neb­Si na­cis­teb­ma xme­bis um­
rav­le­so­ba moi­po­ves. 1933 wels hin­den­bur­gma hit­le­ri kanclerad (pre­mier­-mi­nis­trad) da­niS­na.
Za­lauf­le­ba na­cis­teb­ma Caig­des xel­Si, rac vai­ma­ris res­pub­li­kis da­sas­ruls niS­nav­da.
na­cis­teb­ma xe­li­suf­le­ba­Si mos­vlis­Ta­na­ve qve­ya­na­Si mkac­ri dis­cip­li­na daam­ya­res. sa­xel­mwi­
fo uw­ye­ba­Si sxvag­va­rad moaz­rov­neeb­sa da eb­rae­lebs sam­sa­xu­ri­dan uS­veb­dnen. daiw­yo ma­sob­ri­vi
da­pa­tim­re­be­bi; Tum­ca ama­ve dros qve­ya­na­Si dis­cip­li­nis dam­ya­re­bam, ro­me­lic msof­lio eko­no­mi­
ku­ri kri­zi­sis das­ru­le­bas daem­Txva, gar­kveu­li eko­no­mi­ku­ri war­ma­te­be­bi ga­moiw­via. gan­vi­Tar­da
sam­xed­ro in­dus­tria, ra­mac axa­li sa­mu­Sao ad­gi­le­bis Seq­mna da teq­ni­ku­ri win­svla daaC­qa­ra.
na­cis­te­bis sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si mos­vlis­Ta­na­ve ger­ma­niam da­to­va er­Ta li­ga. ev­ro­pis li­
de­re­bi See­cad­nen, ger­ma­niis­Tvis aR­mo­sav­leT­Si sab­Wo­Ta kav­Si­ri dae­pi­ris­pi­re­bi­naT. 1934 wels
sab­Wo­Ta kav­Si­ri er­Ta li­ga­Si mud­mi­vi wev­ris sta­tu­siT mii­Res. 1935 wels ger­ma­niam saa­ris mxa­
re­Si ple­bis­ci­ti Caa­ta­ra da Seier­Ta is. 1936 wels ger­ma­ne­leb­ma dai­ka­ves rai­nis de­mi­li­ta­ri­
ze­bu­li zo­na. 1938 wels ger­ma­niam Seier­Ta av­stria (e. w. avstriis anSlusi) da di­di ger­ma­niis
Seq­mna ga­moac­xa­da. am dros ev­ro­pis qvey­ne­bi, gan­sa­kuT­re­biT di­di bri­ta­ne­Ti, e. w. daSoSminebis
politikas em­xro­bod­nen anu yo­vel­mxriv cdi­lob­dnen, daT­mo­be­bi­Ta da mo­la­pa­ra­ke­be­biT ae­ci­le­
bi­naT axa­li omi. hit­lers es xels aZ­lev­da. es kar­gad ga­moC­nda Ce­xos­lo­va­kiis kuT­vnil sudetis
olqTan mi­mar­Te­ba­Si. im mo­ti­viT, rom su­de­tis ol­qSi ger­ma­nul mo­sax­leo­bas aviw­roeb­dnen, hit­
ler­ma jer mi­si cal­ke ga­mo­yo­fa, xo­lo Sem­deg ger­ma­niis­Tvis mier­Te­ba moiT­xo­va. 1938 wlis
28 seqtembers oT­xi ev­ro­pu­li qvey­nis _ germaniis, didi britaneTis, safrangeTisa da italiis _
li­de­re­bi (hit­le­ri, Cem­ber­le­ni, da­la­die da mu­so­li­ni) miunxenSi Seik­rib­nen. Cem­ber­len­ma war­
moad­gi­na memorandumi, ro­me­lic faq­tob­ri­vad hit­le­ris moT­xov­nebs ak­ma­yo­fi­leb­da. es me­mo­
ran­du­mi gaac­nes iq­ve, meo­re oTax­Si myof Ce­xos­lo­va­kiis de­le­ga­cias da da­Tan­xme­ba mos­Txo­ves.
am me­mo­ran­du­mis Ta­nax­mad, Ce­xos­lo­va­kiis ja­rebs aT dRe­Si un­da dae­to­ve­bi­naT su­de­tis ol­qi,
xo­lo ger­ma­niis ja­re­bi pir­ve­li oq­tom­bri­dan eta­pob­ri­vad dai­ka­veb­dnen dac­lil te­ri­to­rias.
es Se­Tan­xme­ba is­to­ria­Si Se­su­lia `miunxenis garigebis~ sa­xe­liT. in­glis­Si Ca­sul­ma Cem­ber­len­ma
ae­ro­por­tSi ga­nac­xa­da: `me Tqven mSvi­do­ba Ca­mo­gi­ta­neT~, mag­ram, sam­wu­xa­rod, es mo­lo­di­ni ar
ga­mar­Tlda. sul ma­le daiw­yo ger­ma­niis da sab­Wo­Ta kav­Si­ris daax­loe­ba. am etap­ze ur­Tier­Tda­
pi­ris­pi­re­ba arc erT mxa­res ar aw­yob­da. amas­Tan, ori­ve sa­xel­mwi­fos pre­ten­zia hqon­da po­lo­
neT­sa da bal­tiis­pi­reT­ze. 1939 wlis 23 agvistos mos­kov­Si dai­do ger­ma­nia-­ru­se­Tis Tav­daus­xme­
lo­bis (molotov-ribentropis) paq­ti. paq­tis ofi­cia­lu­ri na­wi­lis Ta­nax­mad, am qvey­ne­bis wi­naaR­
mdeg war­moe­bul om­Si ori­ve qve­ya­nas neit­ra­li­te­ti un­da See­nar­Cu­ne­bi­na. paqts ax­lda saidumlo
punqtebic, ro­mel­Ta Ta­nax­mad, ger­ma­nias er­ge­bo­da da­sav­leT po­lo­ne­Ti, ssrk-s ki _ be­sa­ra­bia
(im dros ru­mi­ne­Tis te­ri­to­ria), fi­ne­Ti, lit­va, lat­via, es­to­ne­Ti da aR­mo­sav­le­Ti po­lo­ne­Ti.

82. samoqalaqo omi espaneTSi

XX sau­ku­nis 20-ia­ni wle­bis bo­los da 30-ia­ni wle­bis da­saw­yis­Si eko­no­mi­ku­ri kri­zi­si es­pa­neT­
Sic mZvin­va­reb­da. 1931 wels es­pa­neT­Si mo­nar­qia usis­xlo re­vo­lu­ciis gziT daem­xo da res­pub­li­ka
ga­moc­xad­da. Tum­ca aman qve­ya­nas mSvi­do­ba ver mou­ta­na. er­Tma­neTs dau­pi­ris­pir­dnen me­mar­cxe­nee­bi
(ko­mu­nis­te­bi, anar­qis­te­bi, so­cia­lis­te­bi da res­pub­li­ke­le­bi) da me­mar­jve­nee­bi (kon­ser­va­to­re­bi da
fa­Sis­tu­ri `espanuri falanga~). 1936 wlis Te­ber­vlis sa­par­la­men­to ar­Cev­neb­Si me­mar­cxe­ne sa­xal­xo
fron­tma gai­mar­jva, mag­ram axal­ma mTav­ro­bam ver SeZ­lo qve­ya­na­Si wes­ri­gis dam­ya­re­ba. mu­Sa­Ta ga­
fic­ve­bi grZel­de­bo­da, ka­ta­lo­nia da­mou­ki­deb­lo­bas iT­xov­da, gax­Sir­da po­li­ti­ku­ri mkvle­lo­be­bi.
amis sa­pa­su­xod ma­ro­ko­Si gan­la­ge­bul es­pa­nur sam­xed­ro na­wil­Si am­bo­xi daiw­yo, ro­mel­sac sa­Ta­ve­Si
ge­ne­ra­li francisko franko Caud­ga. man dax­ma­re­bis­Tvis ger­ma­nii­sa da ita­liis mTav­ro­bebs mi­mar­
Ta. fran­kos mxa­ri dau­Wi­ra ka­To­li­kur­ma ek­le­siam. wlis bo­los­Tvis mas na­xe­va­ri es­pa­ne­Ti uk­ve
_146_
aRe­bu­li hqon­da. res­pub­li­ke­lebs mxars uWer­dnen sxva­das­xva qvey­ne­bi­dan Ca­mo­su­li mo­xa­li­see­bi,
e. w. `in­ter­na­cio­na­lu­ri bri­ga­de­bi~. sab­Wo­Ta kav­Sir­ma es­pa­neT­Si sam­xed­ro ga­moc­di­le­bis mqo­ne
ko­mu­nis­te­bi (nkvd-s war­mo­mad­gen­le­bi) da sam­xed­ro aR­Wur­vi­lo­ba gag­zav­na. 1937 wlis mar­tSi res­
pub­li­ke­leb­ma gva­da­la­xa­ras­Tan ita­liel­Ta sam­xed­ro kor­pu­si gaa­nad­gu­res. amis sa­pa­su­xod ger­ma­
nul­ma avia­ciam ap­ril­Si bas­ku­ri qa­la­qi gernika da­bom­ba, sa­dac, sam­xed­roeb­Tan er­Tad, mSvi­do­bia­ni
mo­sax­leo­bac dai­Ru­pa. 1939 wels fran­kis­teb­ma jer bar­se­lo­na ai­Res, Sem­deg ki _ mad­ri­di. res­pub­
li­kur­ma ar­miam ka­pi­tu­la­cia ga­moac­xa­da. sa­mo­qa­la­qo omi das­rul­da. ev­ro­pis qvey­neb­ma da aS­S-ma
ka­no­nie­rad cnes fran­kos mTav­ro­ba. sa­mo­qa­la­qo om­Si 300 aTa­sam­de ada­mia­ni dai­Ru­pa.

83. `didi depresia~ da f. ruzveltis `axali kursi~

1929 wels msof­lio eko­no­mi­kur­ma kri­zis­ma moic­va, ro­me­lic 10 wels grZel­de­bo­da. am kri­
zis­ma ga­moiw­via ban­ke­bis ga­kot­re­ba, in­dus­triu­li war­moe­bi­sa da sof­lis meur­neo­bis daq­vei­Te­ba,
qa­la­qe­bis ga­Ra­ta­ke­ba, sof­lis meur­neo­bis na­war­mze fa­se­bis 50%-iT dak­le­ba, ma­sob­ri­vi umu­
Sev­ro­ba. es mov­le­na `didi depresiis~ sa­xe­liT Se­vi­da is­to­ria­Si. mi­si Se­de­ge­bi ume­te­sad aS­S-ma
iw­vnia, ami­tom xSi­rad did dep­re­sia­Si ame­ri­kis eko­no­mi­kur kri­ziss gu­lis­xmo­ben. di­di dep­re­
siis Zi­ri­Ta­di mi­ze­ze­bi iyo: 1) ara­sak­ma­ri­si fu­la­di re­sur­se­bi. mrew­ve­lo­bis swra­fi tem­pe­biT
gan­vi­Ta­re­bam da axa­li ti­pis pro­duq­ciis (av­to­man­qa­na, TviT­mfri­na­vi, ra­dio da sxv.) Seq­mnam sa­
qon­lis rao­de­no­bi­sa da asor­ti­men­tis mra­val­je­ra­di zrda ga­moiw­via. gan­saz­Rvrul­ma fu­lad­ma
re­sur­seb­ma da pro­duq­ciis ma­te­bam deflacia (fa­se­bis da­ce­ma) ga­moiw­via, ra­sac mra­va­li mci­re
da sa­Sua­lo sa­war­mos ga­kot­re­ba moh­yva; 2) mra­va­li msxvi­li sa­war­mo mainc ag­rZe­leb­da pro­duq­
ciis war­moe­bas, ra­sac War­bwar­moe­bis kri­zi­si moh­yva; 3) me­di­ci­nis gaum­jo­be­se­bam da cxov­re­bis
do­nis awe­vam mok­vdao­bis Sem­ci­re­ba da mo­sax­leo­bis rao­de­no­bis swra­fi zrda ga­moiw­via.
1920-ian wleb­Si daiw­yo sa­Sua­lo fe­nis spe­ku­la­ciu­ri bu­mi. ame­ri­ke­le­bis ume­te­so­ba sax­
srebs sxva­das­xva aq­cieb­Si aban­deb­da. aq­cieb­ze moT­xov­na iz­rde­bo­da. Tu mo­qa­la­qeebs sax­sre­bi
ar hqon­daT, ban­ke­bi­dan sesxs iReb­dnen da aq­ciebs yi­du­lob­dnen. aq­cie­bis fa­si dRi­Tid­Re iz­
rde­bo­da, rac did­xans ver gag­rZel­de­bo­da. 1929 wlis 24 oqtombers, `Sav xuTSabaTs~ daiw­yo aq­
cie­bis swra­fi gau­fa­su­re­ba. gai­yi­da 13 mi­lio­ni aq­cia, xo­lo 29 oq­tom­bers, `sa­Si­nel sam­Sa­baTs~
_ 16,5 mi­lio­ni aq­cia. sul mom­dev­no dReeb­Si gai­yi­da 30 mi­lio­ni aq­cia. aq­cie­bi gau­fa­sur­da
da mi­lio­no­biT in­ves­to­ri ga­kot­rda. mTe­li kvi­ris man­Zil­ze aS­S-is sa­vaW­ro eko­no­mi­kur­ma ba­
zar­ma 30 mlrd. do­la­ri da­kar­ga. ban­ke­bi, rom­le­bic ad­re aq­cie­bis Ses­yid­vas afi­nan­seb­dnen da
klien­te­bis na­wils amis­Tvis fuls aZ­lev­dnen, uZ­lur­ni aR­moC­ndnen, da­nar­Ce­ni klien­te­bis­Tvis
va­li daeb­ru­ne­bi­naT, ga­da­sa­xa­de­bi ga­dae­xa­daT an me­war­mee­bis­Tvis ses­xi ga­moe­yoT; bev­ri ban­ki
ga­kot­rda. imis ga­mo, rom me­war­meebs ban­ke­bi­dan kre­di­te­bis mi­Re­ba aRar SeeZ­loT, bev­ri sa­war­
moc ga­kot­rda, ra­mac, Ta­vis mxriv, umu­Sev­ro­bis ka­tas­tro­fu­li zrda ga­moiw­via. yo­ve­li meoT­
xe ame­ri­ke­li umu­Se­va­ri dar­Ca. um­Zi­mes mdgo­ma­reo­ba­Si Ca­var­da da­sav­leT ev­ro­pac, rad­gan ma­Ti
war­moe­ba jer ise Zlie­ri ar iyo da ame­ri­kul sa­ban­ko ses­xeb­ze iyo da­mo­ki­de­bu­li, aS­S-ma ki
swra­fad moiT­xo­va kre­di­te­bis dab­ru­ne­ba. 1932 wels aS­S-is pre­zi­den­tad de­mok­ra­ti franklin
delano ruzvelti air­Cies. man dau­yov­neb­liv mia­Re­bi­na kon­gress 70 sa­ka­non­mdeb­lo aq­ti, rom­
le­bic war­moe­bis, sof­lis meur­neo­bis, vaW­ro­bis ga­jan­sa­Re­bas ema­xu­re­bo­da. yve­la am Ro­nis­Zie­
bam er­Ti sa­xel­wo­de­ba _ `axali kursi~ mii­Ro. axa­li kur­sis er­T-er­Ti pir­ve­li na­bi­ji ban­ke­bis
rao­de­no­bis Sem­ci­re­ba iyo (1933 w-dan 1939 w.-mde 15%-iT Sem­cir­da). aq­ti­ve­bi 37%-iT gam­sxvil­
da. sa­zo­ga­doeb­ri­vi saq­mia­no­bis­Tvis sa­xel­mwi­fom 12 mlrd. do­la­ri ga­mo­yo. sa­xel­mwi­fo Ta­vad
asaq­meb­da mo­sax­leo­bas sxva­das­xva sfe­ro­Si, mag: xee­bis dar­gva­ze, nia­da­gis ero­zias­Tan brZo­la­
ze, mdi­na­ree­bis da­suf­Ta­ve­ba­ze, nak­rZa­le­bis Seq­mna­ze; fer­me­rebs ga­moe­yoT sax­sre­bi, ra­Ta maT
nak­le­bi rao­de­no­bis, mag­ram xa­ris­xia­ni mar­cvleu­li moey­va­naT. amiT mar­cvleu­lis fa­se­bi gai­
_147_
zar­da. da­wes­da fiq­si­re­bu­li fa­se­bi da xel­fa­se­bi. dad­gin­da mSro­mel­Ta pen­sie­bis mo­cu­lo­ba.
sa­pen­sio asa­ki 65 wliT ga­ni­saz­Rvra. umu­Sev­rebs, Sez­Ru­du­li Se­saZ­leb­lo­bis pi­re­bis, ob­leb­sa
da qvri­vebs dae­niS­naT dax­ma­re­ba. dad­gin­da sa­mu­Sao saa­Te­bis maq­si­ma­lu­ri zRva­ri da aik­rZa­la
mo­zar­de­bis mu­Sao­ba. 1936 wels ruz­vel­ti pre­zi­den­tad axa­li va­diT air­Cies. 1937 wels aS­S-is
mrew­ve­lo­bam 1929 wlis, anu dep­re­siam­de ar­se­bul niS­nuls miaR­wia.

84. meore msoflio omis winapirobebi

I msof­lio omis Sem­deg gaC­nda ime­di, rom mo­ma­val­Si ka­cob­rio­ba Ta­vi­dan ai­ci­leb­da omeb­
sa da kon­fliq­tebs, mag­ram es rwme­na ma­le Seir­ya. omiT daT­rgu­nul da di­di dep­re­siiT wel­Si
ga­texil ev­ro­pa­Si sul uf­ro iz­rde­bo­da ko­mu­nis­tu­ri da fa­Sis­tu­ri ideo­lo­gie­bis po­pu­la­
ru­lo­ba; li­be­ra­lur­-de­mok­ra­tiu­li Ri­re­bu­le­be­bi Tan­da­Tan gau­fa­sur­da, rad­gan ada­mia­nebs
sam­sa­xu­ri da ele­men­ta­ru­li saar­se­bo pi­ro­be­bi enat­re­bo­daT, ra­di­ka­lu­ri ideo­lo­gie­bis war­
mo­mad­gen­le­bi ki maT eko­no­mi­kur aR­mav­lo­bas hpir­de­bod­nen. xal­xma dau­je­ra am da­pi­re­bebs,
Tum­ca maT ar hqon­daT rea­lu­ri war­mod­ge­na mar­qsiz­msa da fa­Siz­mze.
1920-ian wleb­Si di­di bri­ta­ne­Ti sa­Si­nao kri­zis­ma moic­va. did­ma dep­re­siam qvey­nis eko­no­
mi­ka mZi­me dRe­Si Caag­do. gai­zar­da umu­Sev­ro­ba. mo­sax­leo­ba so­cia­lur re­for­mebs iT­xov­da, me­
mar­cxe­ne ideo­lo­gia po­pu­la­ru­li gax­da. bri­ta­nul ko­lo­nieb­Si gan­ma­Ta­vi­suf­le­be­li moZ­rao­ba
bo­boq­rob­da. sa­Si­nao vi­Ta­re­ba Se­da­re­biT ga­mos­wor­da 1935 wli­dan, ro­de­sac xe­li­suf­le­ba­Si
lei­bo­ris­te­bis nac­vlad kon­ser­va­to­re­bi mo­vid­nen 10 wliT. maT sa­ga­reo po­li­ti­kis kur­sad e.
w. `daSoSminebis politika~ ga­moac­xa­des, rac, axa­li omis Ta­vi­dan aci­le­bis miz­niT, ne­bis­mier
po­li­ti­kur Za­las­Tan mo­la­pa­ra­ke­be­bis ga­mar­Tvas da gar­kveul daT­mo­beb­ze was­vlas gu­lis­xmob­da
di­di bri­ta­ne­Tis­gan gan­sxva­ve­biT, saf­ran­ge­Ti iZu­le­bu­li iyo, uf­ro aq­tiu­rad Car­Tu­li­yo ev­
ro­pul prob­le­meb­Si. ger­ma­nias­Tan da­Za­bu­li ur­Tier­To­be­bis pi­ro­beb­Si, 1929-32 wleb­Si saf­ran­
geT­ma e. w. `maJinos xaziT~ (san­gre­bi­Ta da mav­Tul­xlar­Te­biT) gaa­mag­ra aR­mo­sav­leT saz­Rva­ri.
1922 wels ger­ma­nia­sa da sab­Wo­Ta kav­Sirs So­ris qa­laq ra­pa­lo­Si Ta­nam­Srom­lo­bis xel­Sek­
ru­le­ba dai­do, ro­me­lic mo­ma­val­Si mi­mar­Tu­li iq­ne­bo­da da­sav­leT ev­ro­pis wi­naaR­mdeg. 1923
wlis noem­ber­Si, ro­ca na­cis­teb­ma sa­xel­mwi­fo ga­dat­ria­le­bis mow­yo­ba sca­des da ger­ma­niis xe­
li­suf­le­bam SeZ­lo ajan­ye­bis aR­kve­Ta, da­sav­le­Tis po­li­ti­ko­se­bi mix­vdnen, rom au­ci­le­be­li
iyo ver­sa­lis sa­za­vo pi­ro­be­bis Sem­su­bu­qe­ba.
1933 wels, ger­ma­nia­Si na­cis­tu­ri xe­li­suf­le­bis mos­vlis Sem­dgom, ev­ro­pis qvey­neb­ma ko­
leq­tiu­ri usaf­rTxoe­bis sis­te­mis Se­mu­Sa­ve­ba­ze daiw­yes fiq­ri. maT sca­des, Seeq­mnaT
stra­te­giu­li sam­kuT­xe­di da sab­Wo­Ta kav­Si­ris­Tvis dae­pi­ris­pi­re­bi­naT ger­ma­nia. swo­red
ami­tom 1934 wels erTa ligaSi, sab­Wos mud­mi­vi wev­ris sta­tu­siT, miiRes ssrk. sta­lins Ta­vi­si
geg­me­bi hqon­da. mas da­sav­leT­Tan ur­Tier­To­bis gaum­jo­be­se­ba da po­li­ti­ku­ri izo­la­ciis­gan
Ta­vis daR­we­va un­do­da, mag­ram ara ev­ro­pu­li prob­le­me­bis mo­sag­va­reb­lad, ara­med ev­ro­pa­Si
ko­mu­nis­tu­ri par­tie­bis le­ga­li­za­ciis ga­saio­leb­lad.
1933 wlidan, rac germaniam erTa liga datova, na­cis­te­bi Tan­mim­dev­ru­lad ar­Rvev­dnen ver­sa­
lis xel­Sek­ru­le­bis pi­ro­bebs. 1935 wels maT saaris mxareSi Caatares plebisciti, rom­lis Se­de­
gad igi raixs miuer­Tes; 1936 wels daikaves rainis demilitarizebuli zona; Se­moi­Res sa­val­de­bu­
lo sam­xed­ro sam­sa­xu­ri da aa­Ror­Zi­nes rai­xis avia­cia. av­stria­Si na­cis­teb­ma moaw­yves kan­cler
dol­fu­sis mkvle­lo­ba da moam­za­des nia­da­gi av­striis `anSlusisTvis~ (Seer­Te­ba). 1938 wlis
martSi hit­le­ri trium­fiT Se­vi­da ve­na­Si da `di­di ger­ma­niis~ Seq­mna ga­moac­xa­da. av­striel­Ta
di­di na­wi­li si­xa­ru­liT Sex­vda hit­lers, rad­ga­nac I msof­lio omis Sem­deg dan­greu­li im­pe­riis
_148_
aRor­Zi­ne­bis ime­di Cae­sa­xaT. ev­ro­pis po­li­ti­ko­se­bi mix­vdnen, rom ko­leq­tiu­ri usaf­rTxoe­bis
po­li­ti­kas sa­sur­ve­li Se­de­ge­bi ar moh­qon­da. bri­ta­ne­Tis Taos­no­biT upi­ra­te­so­ba `da­SoS­mi­ne­bis
po­li­ti­kas~ mie­ni­Wa. 1935 wels ev­ro­pam Tva­li da­xu­Wa faSisturi italiis agresiaze eTiopiaSi.
er­Ta li­gam mxo­lod eko­no­mi­ku­ri san­qcie­bi gaa­ta­ra ita­liis wi­naaR­mdeg. 1936 wels, es­pa­ne­Tis
sa­mo­qa­la­qo omis daw­ye­bis Sem­deg, bri­ta­neT­ma da saf­ran­geT­ma mou­wo­des ev­ro­pul qvey­nebs, ar
Ca­reu­liy­vnen sao­mar moq­me­de­beb­Si da arc ia­ra­Ri mie­wo­de­bi­naT ro­me­li­me mxa­ris­Tvis. am na­bi­jiT
ev­ro­pam droe­biT ai­ci­la Ta­vi­dan axa­li msof­lio omis daw­ye­ba, Tum­ca es­pa­ne­Ti ko­mu­nis­te­bi­sa
da fa­Sis­te­bis sa­Ta­re­Sod ga­wi­ra. hit­lers xels aZ­lev­da `da­SoS­mi­ne­bis po­li­ti­ka~. igi `mSvi­do­
bia­ni ag­re­siis~ kurss daad­ga. hit­le­ri ar dak­ma­yo­fil­da arc miun­xe­nis ga­ri­ge­biT.
man ber­lin­Si dai­ba­ra Ce­xos­lo­va­kiis pre­zi­den­ti eduard be­ne­Si da Ce­xos­lo­va­kiis upi­ro­
bo ka­pi­tu­la­cia moiT­xo­va. be­neSs sxva gza aRar hqon­da _ ger­ma­nu­li ja­ri uk­ve saz­Rvris iqiT
iyo ga­da­su­li. av­strii­sa da su­de­tis ol­qis­gan gan­sxva­ve­biT, sa­dac hit­lers di­di aR­lu­miT
See­geb­nen, pra­Ra mdu­ma­red da Si­SiT Sex­vda dam­pyro­bels. Ce­xos­lo­va­kiis dap­yro­bis Sem­deg cxa­
di gax­da, rom hit­le­ris mi­za­ni mxo­lod germanuli miwebis gaerTianeba ar iyo. `da­SoS­mi­ne­bis
po­li­ti­kam~ az­ri da­kar­ga. ma­le gair­kva, rom hit­le­ris sab­Wo­Ta kav­Sir­ze wa­qe­ze­bis po­li­ti­
kac mcda­ri iyo. sta­lin­ma ger­ma­nias­Tan droe­biT da­za­ve­ba ga­daw­yvi­ta, ra­Ta dro moe­go Za­
le­bis mo­bi­li­za­ciis­Tvis. 1939 wlis 23 agvistos mos­kov­Si dai­do ger­ma­nia-­sab­Wo­Ta kav­Si­ris
urTierTTavdausxmelobis (e. w. molotov-ribentropis) paqti. paqts ax­lda sai­dum­lo pun­qte­
bi, rom­lis mi­xed­viT xel­mom­wer­ma mxa­reeb­ma gaiy­ves gav­le­nis sfe­roe­bi aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­Si.
ger­ma­nias er­ge­bo­da da­sav­leT po­lo­ne­Ti, xo­lo ssrk-s _ be­sa­ra­bia, fi­ne­Ti, bal­tiis­pi­re­Tis
qvey­ne­bi da aR­mo­sav­leT po­lo­ne­Ti. am sai­dum­lo da­ma­te­bis Se­sa­xeb msof­lios­Tvis cno­bi­li
gax­da mxo­lod 1945 wels, ro­de­sac da­sav­lel mo­kav­Si­reebs na­cis­tu­ri ar­qi­ve­bi Cau­var­daT
xel­Si. sab­Wo­Ta kav­Sir­-ger­ma­niis Tav­daus­xme­lo­bis paq­tiT sta­lin­ma hit­le­ri waa­qe­za po­lo­
neT­Si in­ter­ven­ciis­Tvis. man kar­gad ico­da, po­lo­neT­Tan omi msof­lio omad rom ga­daiq­ceo­da.
amas­Tan, ime­dov­neb­da, rom da­sus­te­bu­li ger­ma­nia ssrk-sTan meo­re fron­tis gax­snas ve­Rar ga­
be­dav­da. bri­ta­neT­ma po­lo­neT­Tan sa­mo­kav­Si­reo xel­Sek­ru­le­ba gaa­for­ma.
1939 wlis 1 seqtembers hitleri poloneTSi SeiWra, 3 seq­tem­bers ki bri­ta­neT­ma da saf­ran­
geT­ma ger­ma­nias omi ga­mouc­xa­da. daiwyo II msoflio omi.

85. meore msoflio omis dasawyisi

1939 wlis¡1 seq­tem­bers, ger­ma­niis po­lo­neT­Si SeW­riT, daiw­yo II msof­lio omi. mo­lo­tov­-
-ri­ben­tro­pis paq­tma axa­li geo­po­li­ti­ku­ri vi­Ta­re­ba Seq­mna. da­sav­le­Tis sa­xel­mwi­foe­bi (didi
britaneTi, safrangeTi, kanada) dau­pi­ris­pir­dnen `RerZis blokisa~ (germania, italia, iaponia) da
ssrk-s alianss.
II msoflio omis pirvel etapi nacistebis poloneTSi SeWridan safrangeTSi SeWramde (1940
wlis maisi) grZeldeboda. am etaps `ucnaur oms~ uwo­de­ben. bri­ta­ne­Ti da saf­ran­ge­Ti ar iy­vnen
mzad omis­Tvis. Cem­ber­le­ni ag­rZe­leb­da `da­SoS­mi­ne­bis po­li­ti­kas~. da­sav­leTs fa­ru­li ime­di
hqon­da, rom ger­ma­nia Ta­vis ag­re­sias aR­mo­sav­le­TiT, ru­se­Tis wi­naaR­mdeg­war­mar­Tav­da, rom­lis
dap­yro­ba­zec di­di xa­nia, oc­ne­bob­da. 1940 wlis ap­ril­Si hit­ler­ma gax­sna da­sav­le­Tis fron­ti.
mais­Si Cem­ber­le­ni ga­dad­ga da axalma premier-ministrma uinston CerCilma Sec­va­la mo­kav­Si­re­
Ta po­li­ti­ka. `uc­nau­ri omi~ das­rul­da.
ger­ma­niis Se­te­vis Sem­deg po­lo­ne­Ti mar­to aR­moC­nda dam­pyro­bel­Ta pi­ris­pir. fran­geb­ma
ar Seu­ties ger­ma­nias, in­gli­se­leb­ma ki mxo­lod prok­la­ma­cie­bi Ca­mo­ya­res ber­lin­Si. 9 seq­tem­
_149_
bers ger­ma­ne­leb­ma var­Sa­vas al­ya Se­moar­tyes. nan­gre­ve­bad qceu­li qa­la­qis mo­sax­leo­ba san­
grebs Txri­da da xan­grZli­vi al­yis­Tvis em­za­de­bo­da. 15 seq­tem­bers na­cis­teb­ma gaav­rce­les
de­zin­for­ma­cia, rom var­Sa­va dae­ca. 17 seqtembers ssrk-s jari SeiWra poloneTSi mi­si dax­ma­re­
bis sa­ba­biT. si­nam­dvi­le­Si ger­ma­nia da ssrk mo­lo­tov­-ri­ben­tro­pis paq­tis sai­dum­lo pi­ro­bebs
axor­cie­leb­dnen da po­lo­neTs Sua­ze iyof­dnen. es naT­lad ga­mom­JRav­nda ma­Sin, ro­de­sac po­lo­
ne­Tis oku­pa­ciis Sem­deg ssrk-sa da ger­ma­niis ja­reb­ma er­Tob­li­vi sam­xed­ro aR­lu­mi Caa­ta­res
qa­laq bres­tSi. 28 seq­tem­bers dai­do ssrk-ger­ma­niis axa­li xel­Sek­ru­le­ba me­gob­ro­bi­sa da saz­
Rvre­bis Se­sa­xeb. ger­ma­niam lit­va ssrk-s gauc­va­la po­lo­nu­ri mi­we­bis na­wil­Si. 5-kvi­ria­ni Tav­
gan­wi­ru­li brZo­lis Sem­deg, po­lo­ne­leb­ma ka­pi­tu­la­cia ga­moac­xa­des. po­lo­neT­ze swra­fi sam­
xed­ro ga­mar­jve­bis Sem­deg dam­kvid­rda ter­mi­ni `elviseburi omi~, anu `blickrigi~, ro­me­lic
ger­ma­niis sam­xed­ro taq­ti­kis ga­nu­yo­fel na­wi­lad iq­ca 1941 wlis mi­wu­ru­lam­de. dap­yro­bil
po­lo­neT­Si na­cis­teb­ma Seq­mnes ge­ma­niis Seia­ra­Re­bu­li Za­le­bis _ ver­max­tis daq­vem­de­ba­re­ba­Si
myo­fi po­lo­ne­Tis sa­ge­ne­ral­gu­ber­na­to­ro. po­lo­ne­Ti na­cis­tu­ri ideo­lo­gii­sa da ra­sob­ri­vi
po­li­ti­kis sac­del po­li­go­nad ga­daiq­ca. saa­vad­myo­foe­bi­dan ga­mo­ya­res mo­xu­ce­bi da unar­Sez­
Ru­du­li ada­mia­ne­bi. bav­SvTa sax­leb­Si daiw­yes bav­SvTa ga­dar­Ce­va. `ra­sob­ri­vad uvar­gis~ ada­mia­
nebs (maT So­ris bav­Svebs) xo­cav­dnen an sa­me­di­ci­no eq­spe­ri­men­te­bis­Tvis iye­neb­dnen. osvencimsa
da maidanekSi Seiq­mna sa­kon­cen­tra­cio ba­na­ke­bi.
sab­Wo­Ta kav­Si­ris mier dap­yro­bil aR­mo­sav­leT po­lo­neT­Si Ca­tar­da fsev­do­re­fe­ren­du­mi,
ro­mel­mac daa­das­tu­ra am te­ri­to­riis uk­rai­nis ssr-sTan da be­lo­ru­siis ssr-sTan mier­Te­ba.
daiw­yo sab­Wo­Ta te­ro­ri. 1941 wlis zaf­xu­lam­de sab­Wo­Ta uSiS­roe­bam xe­li­suf­le­bis­Tvis `po­
li­ti­ku­rad miu­Re­be­li~ 2 mi­lio­nam­de ada­mia­ni gu­la­geb­sa da Sua aziis res­pub­li­keb­Si ga­daa­
sax­la. ssrk-po­lo­ne­Tis omis dros tyved Ca­var­dni­li po­lo­ne­le­bi tyve­Ta ba­na­keb­Si moa­Tav­ses.
iq isi­ni ga­daar­Cies da 26 000 po­lo­ne­li sam­xed­ro tyve (u­me­te­so­ba re­zer­vis ofi­ce­ri) katinis
tyeSi dax­vri­tes da saer­To sa­ma­re­Si daa­saf­la­ves.

ssrk-fineTis omi. ssrk-s mier baltiis respublikebisa da dasavleT ukrainis

okupacia
II msof­lio omis daw­ye­bis­Ta­na­ve sta­li­ni Seud­ga mo­lo­tov­-ri­ben­tro­pis xel­Sek­ru­le­bis
da­ma­te­bi­Ti mux­le­bis pi­ro­ba­Ta rea­li­ze­bas, rom­lis mi­zans me­fis­droin­de­li ru­se­Tis im­
pe­riis saz­Rvre­bis aR­dge­na war­moad­gen­da. 1939 wlis 30 noem­bers wi­Tel­ma ar­miam ga­da­la­xa
`manerheimis xazi~ (fi­ne­Tis pre­zi­dent ma­ner­hei­mis Taos­no­biT fi­neT-ssrk-s saz­Rvar­ze age­bu­
li sam­xed­ro-­Tav­dac­vi­Ti sis­te­ma). war­moiq­mna 950-km-ia­ni fron­tis xa­zi. 1500 tan­ki­Ta da 3000
TviT­mfri­na­viT Sea­ra­Re­bu­li wi­Te­li ar­mia swraf ga­mar­jve­bas elo­da, mag­ram fi­ne­leb­ma Seu­po­
va­ri wi­naaR­mde­go­ba gau­wies Tav­dam­sxme­lebs da sa­mi Tvis gan­mav­lo­ba­Si gmi­ru­lad eb­rZod­nen.
wi­Tel­ma ar­miam 200 000-mde ja­ris­ka­ci da­kar­ga ma­Sin, ro­ca fi­ne­Tis ar­miis da­na­kar­gi 25 000-s
ar aRe­ma­te­bo­da. fi­ne­Tis om­ma cxad­yo wi­Te­li ar­miis si­sus­te, ris ga­moc sta­lin­ma brZo­lis
gag­rZe­le­ba mi­zan­Seu­won­lad miiC­nia da 1940 wlis martSi fineTTan zavi dado. ka­re­liis na­wi­li
da na­xe­var­kun­Zu­li ka­las­tain­saa­ren­to ssrk-s ga­dae­ca.
1941 wels fi­neT­ma daar­Rvia za­vi da da­kar­gu­li te­ri­to­rie­bis da­sab­ru­neb­lad sab­Wo­Ta
kav­Sir­Tan omi ga­naax­la, ro­me­lic 1944 wlam­de gag­rZel­da. fi­neT­Tan omis gamo erTa ligam ssrk
Tavisi rigebidan garicxa. fi­neT­Tan mar­cxma sta­lins ukan ver daa­xe­vi­na. mas mtki­ced hqon­da
gan­zra­xu­li im te­ri­to­rie­bis mi­Re­ba, rom­leb­sac hit­le­ri uT­mob­da.
sab­Wo­Ta uSiS­roe­bam Seam­za­da nia­da­gi aneq­sii­saT­vis. lit­va­Si, lat­via­sa da es­to­neT­Si Ca­
mo­ya­lib­da ad­gi­lob­ri­vi ko­mu­nis­tu­ri jgu­fe­bi, ro­mel­Tac `da­sax­ma­reb­lad moux­mes sab­Woebs~.
mos­kov­ma ga­nac­xa­da, rom sab­Wo­Ta kav­Si­ris­Tvis sa­si­coc­xlod au­ci­le­be­li iyo mo­saz­Rvre qvey­
neb­Si sab­Wo­Ta re­Ji­mi­sad­mi me­gob­ru­lad gan­wyo­bi­li xe­li­suf­le­bis ar­se­bo­ba. 1940 wlis ivnisSi
wi­Te­li ar­mia bal­tiis­pi­reT­Si Se­vi­da. am qvey­ne­bis aneq­sia `po­lo­nu­ri sce­na­riT~ gan­xor­ciel­
_150_
da. Ca­tar­da fsev­do-­ple­bis­ci­ti, rom­lis Se­de­gad bal­tiis­pi­re­Tis qvey­ne­bi ssrk-is Se­mad­ge­
nel sab­Wo­Ta res­pub­li­ke­bad ga­moc­xad­da. nkvd-m bal­tiis­pir­TSic dau­yov­neb­liv daiw­yo mo­sax­
leo­bis `wmen­da~. 27 iv­niss wi­Tel­ma ar­miam ga­na­xor­cie­la ru­mi­ne­Tis ori raio­nis _ be­sa­ra­bii­sa
da bu­ko­vi­nas _ aneq­sia. Seiq­mna mol­da­ve­Tis sab­Wo­Ta so­cia­lis­tu­ri res­pub­li­ka.

daniisa da norvegiis dapyroba

me­sa­me rai­xis­Tvis di­di eko­no­mi­ku­ri da sam­xed­ro mniS­vne­lo­ba hqon­da skan­di­na­viis qvey­ne­
bis re­sur­sebs. hit­ler­ma da­geg­ma sam­xed­ro ope­ra­cia `ve­ze­riu­bun­gi~, ro­me­lic miz­nad isa­xav­
da da­niis dap­yro­bas da mis plac­dar­mad ga­mo­ye­ne­bas nor­ve­giis dap­yro­bi­sas. 1940 wlis ga­zaf­
xul­ze ger­ma­niam SeZ­lo am geg­mis gan­xor­cie­le­ba da Ta­vi­si gav­le­na skan­di­na­viis qvey­neb­zec
gaav­rce­la. da­nia­Si mo­nar­qia Se­nar­Cun­da. norvegiaSi na­cis­teb­ma mTav­ro­bis me­Tau­rad vidkun
kvislingi das­ves. SvedeTma neitraliteti Sei­nar­Cu­na. nor­ve­gia rai­xis ko­mi­sa­ria­tad ga­da­keT­
da, Tum­ca hit­le­ris ne­biT, mas da­mou­ki­de­be­li qvey­nis sta­tu­si Ser­Ca.
omi dasavleTis frontze
1940 wlis zaf­xu­lis­Tvis na­cis­tu­ri ar­mia mzad iyo, See­tia da­sav­le­Tis­Tvis. hit­le­ris
sam­xed­ro geg­ma iT­va­lis­wi­neb­da sam etaps: 1. ni­der­lan­deb­Si SeW­ra 2. sax­me­le­To ope­ra­cie­bi
saf­ran­geT­Si. 3. sa­hae­ro ope­ra­cia bri­ta­ne­Tis wi­naaR­mdeg sa­me­fo flo­tis neit­ra­li­ze­bis miz­
niT.
ni­der­lan­de­bi 18 dRe­Si dae­ca, mas mih­yva bel­gia da luq­sem­bur­gi, saf­ran­geT­ma ki 33 dRe
gauZ­lo. `ga­dau­la­xav~ ma­Ji­nos xazs ger­ma­nul­ma tan­keb­ma ub­ra­lod gver­di auq­cies da saf­ran­
geT­Si bel­gii­dan SeiW­rnen. es iyo meo­re `blic­-kri­gi~. safrangeTis kapitulacia ga­for­mda 1940
wlis 22 ivniss kompienis tyeSi, zus­tad im ad­gil­ze da im va­gon­Si, sa­dac 1918 wlis 11 noem­bers
ger­ma­niam xe­li moa­we­ra pir­vel msof­lio om­Si da­mar­cxe­bis do­ku­ments. ka­pi­tu­la­ciis pi­ro­be­bi
iT­va­lis­wi­neb­da saf­ran­ge­Tis ga­nia­ra­Re­bas, 2 mi­lio­ni fran­gi ja­ris­ka­cis ger­ma­nia­Si Sav mu­Sad
gaig­zav­nas. saf­ran­ge­Ti or na­wi­lad gay­ves. Crdi­loe­Ti ga­moc­xad­da oku­pi­re­bul zo­nad, sam­
xreT saf­ran­geT­Si, qa­laq viS­Si ki na­cis­teb­ma Seq­mnes ko­la­bo­ra­cio­nis­tu­li mTav­ro­ba mar­Sal
anri petenis me­Tau­ro­biT. fran­gi ofic­re­bis na­wil­ma moa­xer­xa did bri­ta­neT­Si ga­das­vla, sa­
dac general Sarl de golis me­Tau­ro­biT Seiq­mna fran­gu­li winaaRmdegobis moZraoba. na­cis­te­bi
Tvlid­nen, rom geg­mis Sem­de­gi eta­pi, sa­hae­ro omi bri­ta­neT­Tan, io­li iq­ne­bo­da. `luf­tva­fes~
dae­va­la bri­ta­nu­li nav­sad­gu­re­bi­sa da qar­xne­bis da­bom­bva, Sem­deg ki ger­ma­niis flo­ti Seu­tev­da
la-­man­Sis sru­tiT. Tum­ca geg­ma Ca­var­da. bri­ta­nul­ma avia­ciam efeq­tu­ri wi­naaR­mde­go­ba gau­wia
mters da sa­pa­su­xod ger­ma­nu­li qa­la­qe­bis da­bom­bva daiw­yo. 3-Tvia­ni brZo­le­bis Sem­deg na­cis­
teb­ma sa­hae­ro omi Sea­Ce­res da bri­ta­neT­Si SeW­ris geg­ma gaur­kve­ve­li va­diT ga­da­des. na­cis­teb­ma
mi­ni­ma­lu­ri da­na­kar­ge­biT na­xe­va­ri ev­ro­pa da udi­de­si re­sur­se­bi Caig­des xelT.
1940 wlis 22 seqtembers ger­ma­niam, ia­po­niam da ita­liam xe­li moa­we­res `samTa paqts~. hit­
le­ris war­ma­te­beb­ma sta­li­ni SeaS­fo­Ta. 1940 wlis noem­ber­Si, ssrk sa­ga­reo saq­me­Ta mi­nis­tris
via­Ces­lav mo­lo­to­vis ber­lin­Si yof­nis dros, mxa­reebs So­ris da­Za­bu­li ur­Tier­To­ba ga­moik­
ve­Ta. 18 de­kem­bers hit­ler­ma ga­mos­ca di­req­ti­va ope­ra­cia `barbarosas~
mom­za­de­bis Se­sa­xeb. `bar­ba­ro­sas geg­ma~, ro­mel­sac sa­xe­li `saR­vTo ro­mis im­pe­riis~ im­pe­
ra­tor frid­rix bar­ba­ro­sas pa­tiv­sa­ce­mad ewo­da, iyo na­cis­tu­ri ger­ma­niis ssrk-ze Tav­das­xmis
geg­mis ko­du­ri sa­xel­wo­de­ba. is iT­va­lis­wi­neb­da ssrk-s el­vi­se­bu­ri Se­te­viT da­mar­cxe­bas did
bri­ta­neT­Tan omis dam­Tav­re­bam­de.
1941 wlis ap­ril­Si daiw­yo sao­ma­ri moq­me­de­be­bi bal­ka­neT­Sic. fa­Sis­tu­ri ita­liis ja­re­bi
al­ba­ne­Ti­dan sa­ber­ZneT­Si SeiW­ra. mu­so­li­nim ver SeZ­lo ber­Zne­bis da­mar­cxe­ba da saS­ve­lad hit­
lers moux­mo. na­cis­te­bi SeiW­rnen iu­gos­la­via­Si da 11 dRe­Si daip­yres, Tum­ca di­di da mra­va­le­
ro­va­ni iu­gos­la­viis mar­Tva io­li ar iyo. xor­va­teb­ma da­mou­ki­deb­lo­ba ga­moac­xa­des, ser­beb­ma
io­sip broz ti­tos xel­mZRva­ne­lo­biT wi­naaR­mde­go­bis moZ­rao­ba Seq­mnes. na­cis­teb­ma gaag­rZe­les
_151_
trium­fa­lu­ri svla sa­ber­Zne­Tis­ken. bal­ka­ne­Tis kri­zis­ma sta­li­ni ai­Zu­la, sa­pa­su­xo svla­ze
efiq­ra. man ger­ma­ne­le­bis SeW­ris wi­na dRes iu­gos­la­vias­Tan me­gob­ro­bis xel­Sek­ru­le­ba gaa­for­
ma; da­do Tav­daus­xme­lo­bis paq­ti ia­po­nias­Tan.
1941 wlis iv­ni­sis da­saw­yis­Si ssrk-ger­ma­niis saz­Rvris mTel pe­ri­met­rze ver­max­tis Za­le­bis
mo­bi­li­za­cia mim­di­na­reob­da. yve­la xvde­bo­da, rom hit­le­ri ssrk-ze Tav­da­sas­xme­lad em­za­de­
bo­da.

86. germaniis Tavdasxma ssrk-ze da samxedro operaciebi

germania-ssrk-s frontze

meore msoflio omis meore etapi (1941-1943 ww.)

1941 wlis 22 ivniss sab­Wo­Ta saz­Rvar­Tan Tav­moy­ri­li ver­max­tis 156 di­vi­zia sa­mi mi­mar­Tu­
le­biT ga­da­vi­da Se­te­va­ze. ar­mia­Ta jguf `Crdi­loeTs~ (mTa­var­sar­da­li ge­ne­ral­-fel­dmar­Sa­li
fon lee­bi) un­da ae­Ro bal­tiis qvey­ne­bi da Se­te­va gaeg­rZe­le­bi­na le­nin­gra­dis mi­mar­Tu­le­biT.
ar­mia­Ta jguf `centrs~ (mTa­var­sar­da­li ge­ne­ral­-fel­dmar­Sa­li fon bo­ki), un­da See­tia de­
da­qa­laq mos­ko­vi­saT­vis da, Se­sa­ba­mi­sad, is yve­la­ze Zlie­rad iyo aR­Wur­vi­li. ar­mia­Ta jguf
`sam­xreTs~ (mTa­var­sar­da­li ge­ne­ral­-fel­dmar­Sa­li fon run­dSted­ti), un­da daep­yro uk­rai­na.­
sab­Wo­Ta kav­Sir­ze Tav­da­sas­xme­lad mo­bi­li­ze­bu­li iyo ger­ma­niis sa­te­li­ti qvey­ne­bis _ ru­mi­ne­
Ti­sa da fi­ne­Tis _ sam­xed­ro Se­naer­Te­bic. ger­ma­niis omi sab­Wo­Ta kav­Si­ris wi­naaR­mdeg ori­ve
mxa­ris­Tvis gan­sa­kuT­re­biT mZi­me aR­moC­nda.
na­cis­teb­ma omis daw­ye­bis­Ta­na­ve gaa­nad­gu­res sab­Wo­Ta avia­ciis di­di na­wi­li, tyved Caig­des
mra­va­li sab­Wo­Ta meo­ma­ri. ger­ma­nu­li tan­ke­bi di­di sis­wra­fiT mii­wev­dnen win. bal­tiis­pi­reT­Si,
be­lo­ru­sia­sa da uk­rai­na­Si ger­ma­ne­lebs ise xvde­bod­nen, ro­gorc gan­ma­Ta­vi­suf­leb­lebs. qa­laq
lvov­Si uk­rai­nel­ma na­cio­na­lis­teb­ma mi­tin­gi Caa­ta­res da­mou­ki­deb­lo­bis moT­xov­niT. mag­ram
na­cis­te­bi­sad­mi mxar­da­We­ra ma­le gaq­ra.
1941 wlis noem­ber­Si ver­max­tis ar­mia mos­kovs 30 km-ze miuax­lov­da. de­kem­ber­Si, mas Sem­deg,
rac sab­Wo­Ta daz­ver­vam Seit­yo, rom ia­po­nia ar api­reb­da ssrk-ze Tav­das­xmas, cim­bi­ru­li di­vi­
zie­bi mos­ko­vis­ken gad­mois­ro­les. amis Se­de­gad kon­trSe­te­va­ze ga­das­vla
mo­xer­xda. ger­ma­ne­leb­ma mos­ko­vi­dan 300 km-iT dai­xies. sab­Wo­Ta ar­miis did wi­naaR­mde­go­bas
ema­te­bo­da ru­se­Tis cno­bi­li `ge­ne­ra­li~ _ zam­Ta­ri, yin­vam da mZi­me kli­ma­tur­ma pi­ro­beb­ma xan­
grZli­vi omis­Tvis moum­za­de­be­li ver­max­tis ar­mia di­dad daa­za­ra­la.
`bar­ba­ro­sas geg­mis~ Ca­var­dnis Sem­deg, 1942 wels, na­cis­tTa sar­dlo­bam Sei­mu­Sa­va axa­li
geg­ma, rom­lis mi­xed­viT Se­te­va gan­vi­Tar­de­bo­da sam­xre­TiT, uk­rai­nis don­ba­sis sam­rew­ve­lo
raio­ne­bi­sa da ba­qos nav­To­bis xel­Si Ca­sag­de­bad. amiT na­cis­tebs sur­daT, moe­po­ve­bi­naT xan­
grZli­vi omis war­moe­bi­saT­vis sa­Wi­ro re­sur­se­bi. mag­ram sam­xre­TiT win­svla bev­rad rTu­li
aR­moC­nda. sab­Wo­Ta ar­mia Tav­ga­mo­de­biT ib­rZo­da, da­na­kar­gebs ar eri­de­bo­da da ukan da­xe­vi­sas
to­veb­da ga­dam­wvar mi­was, da­ca­rie­le­bul qa­la­qebs, ro­mel­Ta sam­rew­ve­lo da­niS­nu­le­bis pun­
qte­bi uk­ve aR­mo­sav­leT­Si iyo eva­kui­re­bu­li. imas, ris ga­da­ta­nac SeuZ­le­be­li iyo, anad­gu­
reb­dnen, ma­ga­li­Tad, sta­li­nu­ri xuT­wle­dis sia­ma­ye `dnep­rhe­si~ ko­mu­nis­teb­ma aa­feT­qes, rom
mters ar Ca­var­dno­da xel­Si.
ger­ma­niis sab­Wo­Ta kav­Sir­ze Tav­das­xmam Sec­va­la msof­lio Zal­Ta gan­la­ge­ba. did bri­ta­neTs
San­si mie­ca, sab­Wo­Ta kav­Sir­Tan er­Tad Seeq­mna an­ti­hit­le­ru­li koa­li­cia. ise­Ti an­ti­ko­mu­nis­
tis­Tvis, ro­go­ric Cer­Ci­li iyo, am na­bi­jis ga­dad­gma ar iyo io­li. sta­li­nis­Tvis Cer­Cil­Tan
alian­si ga­re dax­ma­re­bis er­Ta­der­Ti Se­saZ­lo wya­ro iyo. 1941 wlis 12 iv­liss mos­kov­Si xe­li
_152_
moa­we­res ssrk-di­di bri­ta­ne­Tis ur­Tier­Tdax­ma­re­bis xel­Sek­ru­le­bas, 14 ag­vis­tos ki aS­S-sa da
did bri­ta­neTs So­ris ga­for­mda e. w. `atlantikis qartia~, ro­mel­mac xe­li Seuw­yo an­ti­hit­
le­ru­li koa­li­ciis Seq­mnas. er­Ti Tvis Sem­deg `at­lan­ti­kis qar­tias~ mxa­ri dau­Wi­ra ssrk-m da
fa­Siz­mis wi­naaR­mdeg meb­rZol­ma 14-ma sa­xel­mwi­fom. qar­tiis mTa­va­ri mi­za­ni iyo Rer­Zis sa­xel­
mwi­fo­Ta wi­na­Se aSS-s sau­ku­no­van izo­la­cio­niz­mze ua­ris de­mon­stri­re­ba. qar­tia iyo axa­li
msof­lio wes­ri­gis Seq­mnis pir­ve­li mcde­lo­ba.

iaponiis Tavdasxma perl-harborze

qar­tiis mi­Re­bis miu­xe­da­vad aSSs kon­gre­si ar Cqa­rob­da om­Si Cab­mas. Tum­ca mov­le­ne­bis gan­
vi­Ta­re­bam ame­ri­kel­Ta yoy­mans bo­lo mou­Ro. 1941 wlis 7 dekembers ia­po­nur­ma avia­ciam da­bom­ba
wynar okea­ne­Si, ha­vais kun­Zu­leb­ze gan­la­ge­bu­li perl-harboris ame­ri­ku­li sam­xed­ro ba­za. ga­
nad­gur­da 19 ge­mi, 150 TviT­mfri­na­vi; dai­Ru­pa 2500-mde ame­ri­ke­li sam­xed­ro da sa­mo­qa­la­qo pi­
ri. aSS-s kon­gres­ma xma mis­ca sam­xed­ro da­fi­nan­se­bis gaz­rdas. hit­le­ri, ro­me­lic ime­dov­neb­da
ev­ro­pa­Si omis das­ru­le­bas aSS-s om­Si Car­Tvam­de, iZu­le­bu­li gax­da, 11 de­kem­bers raix­stag­Si
ga­mos­vli­sas ofi­cia­lu­rad ga­moec­xa­de­bi­na omi am sa­xel­mwi­fos­Tvis. `didi sameulis~ alian­sis
Ca­mo­ya­li­be­ba ise­Ti­ve mou­lod­ne­lo­ba iyo, ro­gorc Ta­vis dro­ze ssrk-ger­ma­niis Tav­daus­xme­
lo­bis paq­ti. sab­Wo­Ta ideo­lo­gia yo­vel­Tvis sas­ti­kad ewi­naaR­mde­ge­bo­da da­sav­lur de­mok­ra­
tiul Ri­re­bu­le­bebs. sta­li­nis­Tvis da­sav­lu­ri li­be­ra­liz­mi ise­Ti­ve miu­Re­be­li iyo, ro­gorc
fa­Siz­mi. meo­re mxriv, Cer­Cil­ma da ruz­vel­tmac Tva­li da­xu­Wes sta­li­nis da­na­Sau­le­beb­ze, rac
yo­vel­Tvis miu­Reb­lad da gau­mar­Tleb­lad miaC­ndaT.

lend-lizis programa
sa­meu­lis er­T-er­Ti pir­ve­li mniS­vne­lo­va­ni Ro­nis­Zie­ba iyo 1941 wels bri­ta­ne­Ti­dan qa­laq
mur­man­skam­de saz­Rvao gzis gax­sna hu­ma­ni­ta­ru­li tvir­Tis ga­da­sa­zi­dad. aSS-m ga­mo­Zeb­na ki­dev er­
Ti al­ter­na­tiu­li, sax­me­le­To gza. ssrk-s tvir­Ti spar­se­Tis yu­ris gav­liT mie­wo­de­bo­da. `lend-
lizis~ (aSS-s dax­ma­re­bis prog­ra­ma ger­ma­niis wi­naaR­mdeg meb­rZo­li qvey­ne­bis­Tvis: Tav­da­pir­ve­lad
ex­ma­re­bo­da did bri­ta­neTs ama­ra­geb­da did bri­ta­neT­sa da saf­ran­geTs, Sem­deg ki sab­Wo­Ta kav­Sirs,
Ci­neTs da sxva mo­kav­Si­re sa­xel­mwi­foebs sab­rZo­lo ma­sa­liT, sur­sa­Ti­Ta da ned­leu­liT).
di­di sa­meu­lis po­li­ti­ku­ri geg­me­bi 1942 wlis 1 ian­vars va­Sin­gto­nis paq­tSi iq­na gac­xa­de­
bu­li, rom­lis Ta­nax­mad `Rer­Zis koa­li­ciis~ wi­naaR­mdeg meb­rZol­ma 26-ma sa­xel­mwi­fom Seq­mna
sam­xed­ro kav­Si­ri `gaerTianebuli erebi~. paq­tis wev­rma sa­xel­mwi­foeb­ma ai­Res val­de­bu­le­ba,
ar dae­doT ara­vi­Ta­ri se­pa­ra­tu­li xel­Sek­ru­le­ba. am paq­tma 4 wlis Sem­deg sa­fuZ­ve­li dau­do
gaer­Tia­ne­bu­li ere­bis or­ga­ni­za­ciis Seq­mnas.
1942 wlis mai­si­dan mo­kav­Si­re­Ta avia­ciam daiw­yo ger­ma­niis qa­la­qe­bis in­ten­siu­ri da­bom­bva.
kam­pa­niis mi­za­ni iyo ger­ma­nu­li mo­sax­leo­bis da­Si­ne­ba da na­cis­te­bis­Tvis mxar­da­We­ris Se­sus­
te­ba.­sta­lin­ma di­di sa­meu­lis alian­sis amoq­me­de­bis­Ta­na­ve mos­Txo­va bri­ta­ne­lebs da ame­ri­ke­
lebs ev­ro­pa­Si meore frontis gax­sna. ger­ma­nu­li sam­xed­ro Za­le­bis 150 di­vi­zia aR­mo­sav­le­Tis
fron­tze iyo kon­cen­tri­re­bu­li ma­Sin, ro­de­sac Crdi­loeT af­ri­ka­Si mxo­lod oT­xi di­vi­zia im­
yo­fe­bo­da. mo­kav­Si­ree­bi mzad ar iy­vnen sax­me­le­To brZo­le­bis sa­war­moeb­lad, sa­ma­gie­rod maT­ma
avia­ciam moa­xer­xa aR­mo­sav­le­Tis fron­ti­dan `luf­tva­fes~ Za­le­bis Ta­vis­ken mi­zid­va.
da­sav­le­Tis fron­tis gax­snis ga­Wia­nu­re­bas obieq­tu­ri mi­ze­ze­bi hqon­da. ev­ro­pul por­tebs
na­cis­te­bi akon­tro­leb­dnen, Crdi­loeT saf­ran­geT­Si ki mo­kav­Si­re­Ta Se­saZ­lo Se­mo­te­vis Se­sa­Ce­
reb­lad sa­na­pi­ro Tav­dac­vi­Ti xa­zi aa­Se­nes. xmel­Ta­Sua zRva­Si bri­ta­ne­le­bi inar­Cu­neb­dnen mal­
tis gar­ni­zons da akon­tro­leb­dnen sue­cis arxs. Crdi­loeT af­ri­ka­Si gan­la­ge­bul ger­ma­nul
kor­puss, ro­mel­sac ge­ne­ra­li er­vin ro­me­li me­Tau­rob­da, 1943 wlis maisSi mo­kav­Si­reeb­ma al­ya
Se­moar­tyes da afrikis datoveba ai­Zu­les.
_153_
 1943 wlis iv­lis­Si daiw­yo Se­te­va sam­xreT ita­lia­ze. mar­Sal­ma ba­do­liom daar­wmu­na ita­
liis me­fe, moex­sna du­Ce da da­Tan­xme­bo­da mo­kav­Si­reeb­Tan mo­la­pa­ra­ke­be­bis war­moe­bas.
na­cis­teb­ma da­pa­tim­re­bu­li mu­so­li­ni spe­co­pe­ra­ciiT ga­moix­snes, mi­lan­Si ga­daiy­va­nes da
Crdi­loeT ita­liis fa­Sis­tur res­pub­li­kas Cau­ye­nes sa­Ta­ve­Si.
II msof­lio omis mTa­va­ri fron­ti aR­mo­sav­leT­ze ga­dio­da. 1942 wels ver­max­tis Za­le­bi
ve­Rar axer­xeb­dnen am mi­mar­Tu­le­biT win­svlas. er­Teu­li lo­ka­lu­ri war­ma­te­be­bi ver qmni­da
ga­mar­jve­bis ilu­zias. sab­Wo­Ta ar­miam SeZ­lo sam­xed­ro re­sur­se­bis ga­nax­le­ba. stalingradTan
ger­ma­nu­li di­vi­zie­bi mZi­me mdgo­ma­reo­ba­Si aR­moC­ndnen. er­Ta­der­Ti xsna ukan da­xe­va iyo, mag­
ram mos­kov­Tan mar­cxis Sem­deg ki­dev er­Ti ukan da­xe­va hit­le­ris­Tvis miu­Re­be­li iyo. man fel­
dmar­Sal fon pau­liuss ub­rZa­na, ne­bis­mier fa­sad gaeZ­lo, vid­re gu­de­ria­nis sa­tan­ko di­vi­zie­bi
mieS­ve­le­bod­nen. dad­ga zam­Ta­ri. gu­de­ria­nis di­vi­zieb­ma ver moa­xer­xes al­yis gar­Rve­va da ukan
gab­run­dnen. sam­Tvia­ni Tav­gan­wi­ru­li xel­Car­Tu­li brZo­le­bis Sem­deg, 1943 wlis Te­ber­val­Si,
pau­liu­sis ar­mia da­neb­da. sta­lin­grad­Tan da­xo­cil da ga­yi­nul ja­ris­kac­Ta rao­de­no­bam ori­ve
mxri­dan 1 mi­lions ga­daa­War­ba. es iyo sam­xed­ro is­to­riis yve­la­ze mas­Sta­bu­ri brZo­la. sta­lin­
grad­Tan ga­mar­jve­ba gax­da II msof­lio om­Si Semobrunebis wertili.
1943 wlis ga­zaf­xul­ze wi­Tel­ma ar­miam `didi samamulo omis~ (a­se uwo­deb­dnen ssrk-Si ger­
ma­niis wi­naaR­mdeg oms) man­Zil­ze pir­ve­lad Seu­tia er­Tia­ni fron­tiT. kurskis mi­sad­go­meb­Tan
ga­mar­Tul satanko brZolaSi sab­Wo­Ta ar­miam ger­ma­nu­li sa­tan­ko Za­le­bis mniS­vne­lo­va­ni na­wi­li
gaa­nad­gu­ra. Cer­Ci­lis xa­to­va­ni ga­mo­naT­qva­miT, `zRvis moq­ce­va Seic­va­la miq­ce­viT~. in­for­ma­
ciam sta­lin­grad­Tan ger­ma­ne­le­bis da­mar­cxe­bis Se­sa­xeb mTel ev­ro­pa­Si gaam­xne­va wi­naaR­mde­
go­bis moZ­rao­ba. Tu ma­nam­de fa­ru­li or­ga­ni­za­cie­bi wvril­ma­ni sa­bo­ta­JiT kma­yo­fil­de­bod­nen,
amis Sem­deg maT uf­ro mas­Sta­bu­ri geg­me­bis gan­xor­cie­le­ba daiw­yes.

87. Teiranis, ialtis da potsdamis konferenciebi.

operacia `overlordi~

mo­kav­Si­re­Ta mTa­var prob­le­mad rCe­bo­da po­li­ti­ku­ri da stra­te­giu­li moq­me­de­be­bis

koor­di­na­ciis gaum­jo­be­se­ba. am miz­niT Ca­tar­da di­di sa­meu­lis li­de­re­bis sa­mi uSua­lo Sex­
ved­ra Teiranis (1943 wlis noem­be­ri-­de­kem­be­ri), ialtis (1945 wlis Te­ber­va­li) da potsdamis
(1945 wlis iv­li­si­-ag­vis­to) kon­fe­ren­cieb­ze. am Sex­ved­reb­ze mxa­ree­bi saub­rob­dnen sam Zi­ri­
Tad sa­kiT­xze: omis miz­neb­ze, wynar okea­ne­sa da ev­ro­pa­Si sam­xed­ro-­po­li­ti­kur prio­ri­te­teb­
ze da omis Sem­dgo­mi ev­ro­pis mow­yo­bis geg­meb­ze. di­di sa­meu­li er­Txmad Se­Tan­xmda, rom omis
saboloo mizani germaniis upirobo kapitulacia un­da yo­fi­li­yo. da­nar­Cen or sa­kiT­xTan da­kav­
Si­re­biT Zne­li aR­moC­nda saer­To enis ga­mo­nax­va.
an­ti­hit­le­ru­li koa­li­ciis Tei­ra­nis kon­fe­ren­cia­ze dai­geg­ma ram­de­ni­me stra­te­giu­li na­
bi­ji: ope­ra­cia `o­ver­lor­di~ (aS­S-sa da bri­ta­ne­Tis de­san­tis ga­das­xma Crdi­loeT saf­ran­geT­Si)
un­da gan­xor­cie­le­bu­li­yo 1944 wlis mais­Si, wlis bo­lom­de un­da Car­Tu­li­yo Tur­qe­Ti an­ti­
hit­le­rul koa­li­cia­Si, mo­kav­Si­reebs iu­gos­la­vie­li par­ti­za­ne­bis­Tvis un­da gae­wiaT fa­ru­li
sam­xed­ro dax­ma­re­ba. kon­fe­ren­cia­ze ga­ni­xi­les ger­ma­niis mo­ma­va­li mow­yo­bis sa­kiT­xic. ruz­
vel­tma wa­moa­ye­na omis Sem­deg ger­ma­niis xuT av­to­no­miur sa­xel­mwi­fod da­yo­fis geg­ma. Cer­Ci­
li icav­da du­nais­pi­re­Tis kon­fe­de­ra­ciis Seq­mnis ideas, sa­dac Se­vi­do­da av­stria, un­gre­Ti da
ger­ma­niis ram­de­ni­me pro­vin­cia. sta­lin­ma mxa­ri ar dau­Wi­ra maT. po­lo­ne­Tis sa­kiT­xis gan­xil­vis
dros sta­lin­ma daa­das­tu­ra pre­ten­zia am te­ri­to­riis mi­marT.
aSS sao­mar moq­me­de­bebs awar­moeb­da or fron­tze: ger­ma­nias­Tan da ia­po­niis wi­naaR­mdeg
wynar okea­ne­Si. am­de­nad, aS­S-sTvis mniS­vne­lo­va­ni iyo sao­ma­ri prio­ri­te­te­bis sa­kiT­xi, ro­me­
_154_
lic gan­sa­kuT­re­biT mwva­ved dais­va ial­tis kon­fe­ren­cia­ze. ssrk ia­po­nias­Tan ur­Tier­To­ba­Si
icav­da 1941 wels da­de­bul neit­ra­li­te­tis pi­ro­bebs da ar api­reb­da omis dam­Tav­re­bam­de am
pi­ro­be­bis Sec­vlas. ev­ro­pis omis Sem­dgom mow­yo­bas­Tan da­kav­Si­re­biT mo­kav­Si­reebs ar hqon­daT
saer­To xed­va. da­sav­leT ev­ro­pa Ta­vis­Ta­vad CaiT­va­la an­glo­-a­me­ri­ku­li gav­le­nis sfe­rod, xo­
lo aR­mo­sav­leT ev­ro­pas­Tan da­kav­Si­re­biT Ta­vi­si geg­me­bi hqon­da sta­lins.
1944 wlis 6 ivniss gaixsna dasavleTis fronti. bri­ta­nu­li, ka­na­du­ri, po­lo­nu­ri da ame­ri­
ku­li na­wi­le­bi normandiis sanapiroze ga­das­xdnen. operacia `overlordi~ war­ma­te­biT daiw­yo.
ar­mias sar­dlob­da aS­S-is generali duait eizenhaueri. `o­ver­lor­dSi~ mo­na­wi­leob­da 156 000
ja­ris­ka­ci, 2 000 sam­xed­ro xo­mal­di, 4 000 sa­de­san­to ka­tar­Ra, 10 000 TviT­mfri­na­vi. okea­nis
qveS gay­va­ni­li nav­Tob­sa­de­ni Seu­Ce­reb­lad awo­deb­da maT saw­vavs. ope­ra­cia mim­di­na­reob­da 1944
wlis 6 iv­ni­si­dan 1944 wlis 25 ag­vis­tom­de. 19 ag­vis­tos saf­ran­ge­Tis wi­naaR­mde­go­bis moZ­rao­bam
pa­riz­Si ajan­ye­ba daiw­yo. fiu­re­ris brZa­ne­biT pa­ri­zis na­cis­tTa gar­ni­zons ajan­ye­bu­li qa­la­qi
mi­was­Tan un­da gaes­wo­re­bi­na. mag­ram maT es ver SeZ­les. fran­gul­-a­me­ri­kul­ma na­wi­leb­ma drou­
lad mous­wres da 25 ag­vis­tos generali de goli sa­zei­mo vi­Ta­re­ba­Si Sevida parizSi.
sxvag­va­rad wa­ri­mar­Ta var­Sa­vis be­di. 1944 wlis 1 ag­vis­tos ajan­ye­bu­li qa­la­qi unu­ge­Sod
elo­da dax­ma­re­bas. po­lo­nur­ma wi­naaR­mde­go­bis moZ­rao­bam ar ico­da, rom sab­Wo­Ta sar­dlo­ba
ar api­reb­da maT dax­ma­re­bas. sta­li­ni ar cnob­da po­lo­ne­Tis wi­naaR­mde­go­bis ar­mias, rad­ga­nac
ma­Ti mi­za­ni iyo po­lo­ne­Tis da­mou­ki­deb­lo­bis mo­po­ve­ba. ger­ma­nu­li gar­ni­zo­ni uk­ve api­reb­da
qa­la­qis da­to­ve­bas, ro­de­sac sab­Wo­Ta ja­reb­ma qa­la­qis mi­sad­go­meb­Tan dai­ba­na­kes da Sew­yvi­tes
sab­rZo­lo moq­me­de­ba. mos­ko­vis ra­dio, ro­me­lic ma­nam­de var­Sa­vas ajan­ye­bis­ken mou­wo­deb­da, am­
je­rad ajan­ye­bu­lebs `dam­na­Sa­ve­Ta ban­dad~ moix­se­nieb­da. ama­so­ba­Si qa­laq­Si Se­mo­vi­da da­ma­te­bi­
Ti na­cis­tu­ri Za­la. var­Sa­va 64 dRis man­Zil­ze gmi­ru­lad ib­rZo­da Ta­vi­suf­le­bis­Tvis. dai­Ru­pa
250 000 mo­qa­la­qe. da­mar­cxe­bu­li da ga­nad­gu­re­bu­li qa­la­qi da­to­va ger­ma­nul­ma gar­ni­zon­ma.
1945 wlis 17 ian­vars da­ca­rie­le­bul da da­du­me­bul qa­laq­Si sab­Wo­Ta ar­mia Se­vi­da.

88. II msoflio omis dasasruli

1943-1945 wleb­Si wi­Te­li ar­mia Seu­Ce­reb­lad mii­wev­da win ram­de­ni­me mi­mar­Tu­le­biT _ jer
dnep­ris­ken, Sem­deg vis­las da du­nais mi­mar­Tu­le­biT bal­ka­ne­Tis­ken. omis bo­lo etap­ze, 1945
wlis ian­var­Si sab­Wo­Ta ar­miam mdi­na­re ode­ris gav­liT ber­li­nis­ken ai­Ro ge­zi. sta­lins sur­da,
daes­wro da­sav­le­li mo­kav­Si­ree­bis­Tvis da rac SeiZ­le­ba me­ti te­ri­to­ria dae­ka­ve­bi­na aR­mo­
sav­leT ev­ro­pa­Si. swo­red ama­ze iyo da­fuZ­ne­bu­li sab­Wo­Ta ar­miis sam­xed­ro taq­ti­ka. sab­Wo­Ta
ja­ris na­wi­li al­yas ar­tyam­da na­cis­te­bis did daj­gu­fe­bas da ja­ris Zi­ri­Tad na­wils kvlav
win­svlis sa­Sua­le­bas aZ­lev­da. am­gva­ri al­ya­Se­mor­tymu­li nar­Ce­ne­bi aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­Si ber­
li­nis da­ce­mis Sem­de­gac moi­Zeb­ne­bo­da.
omis bo­lo eta­pis sam­xed­ro ope­ra­cie­bi 1945 wlis ian­vri­dan daiw­yo. ame­ri­ku­li da bri­ta­
nu­li bom­bdam­Se­ne­bi mi­was­Tan as­wo­reb­dnen ger­ma­nul qa­la­qebs. aR­mo­sav­le­Tis fron­tze ver­max­
tis ja­ris­ka­ce­bi ltol­vi­le­bad iq­cnen. hit­ler­ma mi­mar­Ta uka­nas­knel Za­lis­xme­vas da brZa­na
mo­xa­li­se­Ta `fol­kSturm~ raz­me­bis da­kom­pleq­te­ba, sa­dac 14 wlis ze­moT asa­kis yve­la ma­ma­ka­ci
gaa­wev­ria­nes. es iyo sko­lis mos­wav­le­Ta, in­va­lid­Ta da ve­te­ran­Ta nak­re­bi, ro­me­lic sik­vdi­
lis­Tvis iyo gan­wi­ru­li. na­cis­te­bi cdi­lob­dnen, uk­va­lod gae­nad­gu­re­bi­naT sa­kon­cen­tra­cio
ba­na­ke­bi. ial­tis kon­fe­ren­cia­ze ga­daw­yda, rom ber­lin­ze sa­bo­loo Se­te­vas sab­Wo­Ta ja­re­bi ga­
na­xor­cie­leb­dnen. ber­li­nis mi­mar­Tu­le­biT svla sab­Wo­Ta ja­reb­ma mar­Sal Ju­ko­vis me­Tau­ro­biT
jer ki­dev 1945 wlis 12 ian­vars daiw­yes. mo­kav­Si­reeb­ma gaa­Ta­vi­suf­les ni­der­lan­de­bi, saq­so­nia
da ber­li­nis­ken daiZ­rnen. ber­li­nis gar­Se­mo wre Tan­da­Tan ik­vre­bo­da. al­ya­Se­mor­tymu­li ber­
_155_
li­ni­dan Ta­vis daR­we­vas cdi­lob­dnen umaR­le­si ran­gis na­cis­te­bi. er­T-er­Ti bo­lo TviT­mfri­
na­vi, ro­me­lic ber­li­ni­dan af­rin­da, na­cis­tu­ri ar­qi­viT iyo sav­se.
ber­lin­Tan Tav­moy­ri­li iyo mi­lion­ze me­ti sab­Wo­Ta ja­ris­ka­ci da ofi­ce­ri. Ju­ko­vis Ca­na­
fiq­riT, ber­li­nis aRe­ba Tva­lis­mom­Wre­li speq­tak­li un­da yo­fi­li­yo. 16 ap­rils, di­lis xuT
saaT­ze 140-ma pro­Jeq­tor­ma mou­lod­ne­lad gaa­na­Ta Cab­ne­le­bu­li qa­la­qi. daiw­yo ma­si­re­bu­li
da­bom­bva. sab­Wo­Ta qvei­Ti ja­re­bi da sa­tan­ko di­vi­zie­bi Se­te­va­ze ga­da­vid­nen. 2 maiss raix­stag­
ze sab­Wo­Ta ja­ris­ka­ceb­ma mi­xeil ego­rov­ma da me­li­ton qan­Ta­riam sab­Wo­Ta dro­Sa aR­mar­Tes.
1945 wlis 8 maiss ger­ma­niis ver­max­tis fel­dmar­Sal­ma kai­tel­ma mo­kav­Si­re­Ta sar­dlo­bis wi­na­Se
xe­li moa­we­ra ger­ma­niis usit­yvo ka­pi­tu­la­cias. ev­ro­pa­Si omi das­rul­da.

omi iaponiasTan
ia­po­nel sam­xed­roebs ar sur­daT ka­pi­tu­la­cia. pot­sda­mis pi­ro­be­bi miu­Re­be­li iyo sam­xed­ro
eli­tis­Tvis. im­pe­ra­to­ri hi­ro­hi­to, ia­po­niis mTav­ro­ba da sam­xed­ro sab­Wo da­ne­be­bi­saT­vis oTx
pi­ro­bas moiT­xov­dnen: erov­nu­li po­li­ti­kis da saim­pe­rio in­sti­tu­te­bis Se­nar­Cu­ne­bas, sam­xed­ro
Sta­bis mier ga­nia­ra­Re­bis da de­mo­bi­li­za­ciis uf­le­bis da­to­ve­bas, ia­po­niis te­ri­to­riis oku­pa­ciis
ar­daS­ve­bas da ia­po­niis mTav­ro­bi­saT­vis omis dam­na­Sa­vee­bis ga­sa­mar­Tle­bis uf­le­bis ga­da­ce­mas.
pot­sda­mis kon­fe­ren­ciis dros aSS pre­zi­dents, hari trumens, moax­se­nes ne­va­da­Si bir­Tvu­
li ia­ra­Ris war­ma­te­bu­li ga­moc­dis Se­sa­xeb. ga­daw­yda ia­po­niis wi­naaR­mde­go­bis ga­te­xa bir­Tvu­
li ia­ra­Ris ga­mo­ye­ne­biT. sa­miz­ned Seir­Ca hirosima, mniS­vne­lo­va­ni sam­rew­ve­lo da sam­xed­ro
cen­tri da er­Ta­der­Ti qa­la­qi, sa­dac aSS daz­ver­vis mo­na­ce­me­biT ar iyo gan­la­ge­bu­li sam­xed­ro
tyve­Ta ba­na­ke­bi. hi­ro­si­mis da­bom­bvi­dan 16 saa­Tis Sem­deg ga­keT­da TeT­ri sax­lis ofi­cia­lu­ri
gan­cxa­de­ba, ro­mel­sac ar moh­yo­lia ia­po­niis mTav­ro­bis pa­su­xi.
ga­daw­yda ki­dev er­Ti qa­la­qis _ nagasakis da­bom­bva. 1945 wlis 9 agvistos ame­ri­kul­ma bom­dam­
Sen­ma na­ga­sa­kis Tav­ze dauS­va ato­mu­ri bom­bi, met­sa­xe­lad `msu­qa­na~. qa­laq­Si yve­la­fe­ri pir­wmin­
dad ga­nad­gur­da. ia­po­ne­leb­ma mas `u­Zeg­lo sa­saf­lao~ uwo­des. hi­ro­si­mis da na­ga­sa­kis msxver­
plTa rao­de­no­bis zus­tad dad­ge­na gaar­Tu­la omis droin­del­ma ara­zus­tma mo­na­ce­meb­ma, saer­To
pa­ni­kam da ukon­tro­lo mig­ra­ciam. amas­Tan, pir­vel dRes ga­dar­Ce­ni­li ada­mia­ne­bi wle­bis gan­mav­
lo­ba­Si ixo­ce­bod­nen mi­Re­bu­li ra­dioaq­tiu­ri das­xi­ve­bis ga­mo. zo­ga­di mo­na­ce­me­biT, hi­ro­si­mi­sa
da na­ga­sa­kis afeT­qe­biT da­Ru­pul­Ta da das­xi­ve­bul­Ta rao­de­no­bam aseu­lo­biT aTass miaR­wia.
9 ag­vis­tos mo­kav­Si­re­Ta Txov­niT sab­Wo­Ta sax­me­le­To Za­leb­ma daiw­yes sao­ma­ri moq­me­de­ba
man­ju­ria­Si gan­la­ge­bu­li ia­po­nel­Ta kvan­tu­nis ar­miis wi­naaR­mdeg. sab­Wo­Ta ja­reb­ma gaa­Ta­vi­
suf­les Ci­ne­Tis Crdi­lo­-aR­mo­sav­leT na­wi­li, Crdi­loeT ko­rea, kun­Zu­li sa­xa­li­ni da ku­ri­lis
kun­Zu­le­bi. 1945 wlis 27 ag­vis­tos ame­ri­ke­leb­ma daiw­yes de­san­tis ga­das­xma ia­po­niis
ar­qi­pe­la­gis oT­xi­ve kun­Zul­ze. 2 seqtembers ia­po­niis sar­dlo­bam to­kios yu­re­Si ame­ri­kul
sa­xa­zo gem `mi­su­ri­ze~ mo­kav­Si­re­Ta wi­na­Se usit­yvo ka­pi­tu­la­cia ga­moac­xa­da. meo­re msof­lio
omi ofi­cia­lu­rad das­rul­da.

89. qarTvelebi II msoflio omSi

II msof­lio omi sab­Wo­Ta ideo­lo­giam `sa­ma­mu­lo omad~ ga­moac­xa­da. igi sa­ma­mu­lo iyo ara mar­
to ru­se­bis, ara­med sab­Wo­Ta kav­Sir­Si mcxov­re­bi yve­la xal­xis­Tvis, maT So­ris qar­Tve­le­bis­Tvi­
sac. daiw­yo fron­tze ma­sob­ri­vi gaw­ve­va. sa­qar­Tve­lo­dan mTe­li omis man­Zil­ze 700 000 qar­Tve­li
gaiw­vies, ro­mel­Ta ume­te­so­bas 18-dan 45 wlam­de asa­kis ma­ma­ka­ce­bi iy­vnen. ara­ru­si ja­ris­ka­ce­bis
_156_
sab­rZo­lo su­lis­kve­Te­bis asa­maR­leb­lad omis da­saw­yis­Si Seiq­mna erov­nu­li, maT So­ris qar­Tu­li
sam­xed­ro Se­naer­Te­bi. qar­Tu­li di­vi­zie­bi ib­rZod­nen mos­kov­Tan, le­nin­grad­Tan, kur­skTan, uk­rai­
na­sa da be­lo­ru­sia­Si, aR­mo­sav­leT ev­ro­pis qvey­neb­Si. gan­sa­kuT­re­biT mZi­me iyo qar­Tu­li di­vi­zie­
bis­Tvis 1942 wlis mais­-iv­lis­Si qer­CTan war­moe­bu­li brZo­le­bi, sa­dac 70 000 qar­Tve­li dai­Ru­pa.
1942 wlis ag­vis­to­Si ver­max­tis Za­le­bi kav­ka­sio­nis uRel­te­xils moad­gnen. Tav­dac­viT
brZo­leb­Si gan­sa­kuT­re­biT ga­moi­Ci­nes Ta­vi qar­Tve­leb­ma. kav­ka­siis dac­vis nam­dvi­li gmi­ri iyo
ge­ne­ra­li kon­stan­ti­ne le­se­li­Ze. 1943 wlis ian­var­Si kav­ka­siu­ri Se­naer­Te­bi Se­te­va­ze ga­da­
vid­nen da ger­ma­ne­le­bi Crdi­loeT kav­ka­siis mTis­wi­ne­Ti­dan ukuag­des. qar­Tve­le­bi aq­tiu­rad
mo­na­wi­leob­dnen par­ti­za­nul brZo­leb­Si ara mar­to ssrk-s, ara­med ev­ro­pis te­ri­to­ria­zec.
gan­sa­kuT­re­biT gaiT­qva sa­xe­li ita­liis erov­nul­ma gmir­ma fo­re mo­su­liS­vil­ma. aR­sa­niS­na­via,
rom tyvee­bi da par­ti­za­ne­bi, rom­le­bic sab­Wo­Ta te­ri­to­riis miR­ma aR­moC­ndnen, sam­Sob­lo­Si
dab­ru­ne­bis Sem­deg sta­li­nu­ri rep­re­sie­bis msxver­plni gax­dnen. sab­Wo­Ta uSiS­roe­bam maT bra­li
das­do qar­Tul emig­ra­cias­Tan da im­pe­ria­lis­tur Za­leb­Tan Ta­nam­Srom­lo­ba­Si da cim­bi­ri­sa da
Sua aziis gu­la­geb­Si gais­tum­ra.
ssrk-ger­ma­niis oms qar­Tu­li po­li­ti­ku­ri emig­ra­cia araer­Tgva­rov­nad afa­seb­da. so­cial­-
-de­mok­ra­te­bi (noe Jor­da­nia, irak­li we­re­Te­li, aka­ki Cxen­ke­li, ev­ge­ni ge­geW­ko­ri da sxv.) ar
em­xro­bod­nen hit­le­rul ger­ma­nias­Tan aS­ka­ra Tu fa­rul alianss. erov­nul­-de­mok­ra­te­bis (spi­
ri­don ke­dia, re­vaz ga­baS­vi­li, zu­rab ava­liS­vi­li, gri­gol ro­ba­qi­Ze da sxv.)
az­riT, ger­ma­niis mier ssrk-s da­mar­cxe­ba sa­qar­Tve­los ga­Ta­vi­suf­le­bis er­Ta­der­Ti San­si
iyo. par­tia cdi­lob­da hit­le­ris dain­te­re­se­bas sa­qar­Tve­los sa­kiT­xiT, Tum­ca es ver moa­
xer­xa. amis miu­xe­da­vad, qar­Tve­le­bi aR­moC­ndnen ver­max­tis Se­mad­gen­lo­ba­Sic. isi­ni 1921 wels
sa­qar­Tve­lo­dan ev­ro­pa­Si wa­su­li emig­ran­te­bi da omis dros tyved Ca­var­dni­li qar­Tve­li ja­
ris­ka­ce­bi iy­vnen. qar­Tu­li Se­naer­Te­bi Sed­ge­bo­da 15 ba­ta­lio­nis­gan, rom­leb­sac qar­Tu­li sa­
xe­le­bi er­qvaT: `gior­gi saa­ka­Ze~, `me­fe erek­le II~, `da­viT aR­ma­Se­ne­be­li~, `Ta­mar me­fe~, `So­Ta
rus­Ta­ve­li~, `i­lia Wav­Wa­va­Ze~­.sab­Wo­Ta ar­miis aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­sa da ger­ma­nia­Si Ses­vlis Sem­
deg ger­ma­ne­le­bis mxa­res meb­rZo­li qar­Tve­le­bis ume­te­so­ba dax­vri­tes.

ajanyeba teqselze
ver­max­tis Ta­mar me­fis sa­xe­lo­bis ba­ta­lio­ni 1945 wlis zam­Tar­Si ger­ma­ne­leb­ma kun­Zul
teq­sel­ze (ni­der­lan­de­bi) ga­das­xes da bri­ta­nu­li de­san­ti­sa­gan kun­Zu­lis dac­va daa­va­les. ba­
ta­lion­Si 800-mde qar­Tve­li ja­ris­ka­ci da 400-mde ger­ma­ne­li ofi­ce­ri iric­xe­bo­da. ger­ma­nel­Ta
po­zi­cie­bis Se­sus­te­bas­Tan er­Tad, qar­Tve­le­bis­Tvis cxa­di gax­da, rom mo­kav­Si­re­Ta ja­reb­Tan
da­pi­ris­pi­re­bis Sem­Txve­va­Si mar­cxi gar­dau­va­li iq­ne­bo­da. 1945 wlis 5 ap­ri­lis Ra­mes qar­Tve­
leb­ma ajan­ye­ba daiw­yes. ma­le maT TiT­qmis mTe­li kun­Zu­li dai­ka­ves. ajan­ye­bu­lebs mo­kav­Si­re­Ta
ja­ris dax­ma­re­bis ime­di hqon­daT, mag­ram ger­ma­nu­li dam­xma­re Za­la uf­ro ma­le mo­vi­da. brZo­lam
22 mai­sam­de gas­ta­na. dai­Ru­pa 800-mde ger­ma­ne­li, 500- mde qar­Tve­li da 100-ze me­ti ad­gi­lob­
ri­vi mcxov­re­bi. teq­se­lis ajan­ye­bas `ev­ro­pis uka­nas­kne­li omi~ uwo­des.

90. meore msoflio omis Sedegebi

ka­cob­rio­bam drois mok­le pe­riod­Si ga­dai­ta­na 2 msof­lio omi (1914-1918 da 1939-1945 wle­
bi), ro­mel­mac udi­de­si ngre­va da msxver­pli moi­ta­na. am omeb­Si dai­Ru­pa bev­rad me­ti ada­mia­ni,
vid­re yve­la wi­na omis dros er­Tad. I da II msof­lio ome­bis Se­de­gad msof­lio he­ge­mo­nis ro­li
da­kar­ges ev­ro­pis wam­yvan­ma sa­xel­mwi­foeb­ma (di­di bri­ta­ne­Ti, saf­ran­ge­Ti, ger­ma­nia..), as­pa­rez­
_157_
ze ga­mo­vid­nen aSS da sab­Wo­Ta kav­Si­ri, ro­mel­Tac mniS­vne­lov­nad gan­saz­Rvres XX sau­ku­nis is­
to­riu­li pro­ce­se­bi. meo­re msof­lio om­Si sao­ma­ri moq­me­de­be­bi mim­di­na­reob­da azia­Si, wyna­ri
okea­nis auz­Si, Crdi­loeT af­ri­ka­Si, ame­ri­kis kon­ti­nen­tze da ev­ro­pa­Si. om­Si 72 sa­xel­mwi­fo
iyo Cab­mu­li, uSua­lod sam­xed­ro moq­me­de­be­bi 40 sa­xel­mwi­fos te­ri­to­ria­ze mim­di­na­reob­da.
6-wlia­ni omis Se­de­gad sag­rZnob­lad Seic­va­la msof­lio ru­ka: war­moiS­va da­mou­ki­de­be­li sa­xel­
mwi­foe­bi, ger­ma­nia gai­yo or sa­xel­mwi­fod, om­Si ga­mar­jve­bul­ma ssrk-m aR­mo­sav­leT ev­ro­pis
da bal­ka­ne­Tis di­di na­wi­lis da­mor­Ci­le­ba da Ta­vi­si gav­le­nis qveS moq­ce­va moa­xer­xa, daip­yro
bal­tiis­pi­re­Tis qvey­ne­bi, azia­Si k. sa­xa­li­ni, ku­ri­lis kun­Zu­le­bi da ko­reis Crdi­loeT na­wi­li.
om­Si daax­loe­biT 110 mi­lio­ni ada­mia­ni iyo mo­bi­li­ze­bu­li. sxva­das­xva mo­na­ce­miT 60-dan 75 mi­
lio­nam­de ada­mia­ni dai­Ru­pa, maT So­ris daax­loe­biT 40 mi­lio­ni mSvi­do­bia­ni mo­qa­la­qe.
meo­re msof­lio om­Si ga­mar­jve­bu­li ssrk-s, aSS-s, di­di bri­ta­ne­Ti­sa da saf­ran­ge­Tis mo­na­
wi­leo­biT ger­ma­niis q. niurnbergSi 1945 wlis 20 noem­bri­dan 1946 wlis 1 oq­tom­bram­de mim­di­na­
reob­da `saerTaSoriso samxedro tribunali~. man gaa­sa­mar­Tla na­cis­ti dam­na­Sa­vee­bi. sul am sa­
sa­mar­Tlo pro­ce­seb­ze war­dga 177 bral­de­bu­li. maT bra­lad wau­ye­nes ag­re­siu­li omis mom­za­de­ba,
war­moe­ba da ka­cob­rio­bis wi­naaR­mdeg Ca­de­ni­li da­na­Sau­le­be­bi (ra­siz­mi, holokosti da sxv.).

gaeros Seqmna
II msof­lio omis daw­ye­bis win er­Ta li­ga ve­Rar as­ru­leb­da mas­ze da­kis­re­bul fun­qciebs. omis
daw­ye­bis Sem­deg ga­moik­ve­Ta az­ri, rom un­da Seq­mni­li­yo axa­li, efeq­tu­ri saer­Ta­So­ri­so or­ga­ni­za­
cia. 1942 wlis 1 ian­vars va­Sin­gto­nis dek­la­ra­ciis mi­Re­biT, ro­mel­sac xe­li moa­we­ra 26-ma sa­xel­
mwi­fom, xo­lo Sem­dgom­Si mas Seuer­Tda ki­dev 21 sa­xel­mwi­fo, Seiq­mna `gaerTianebuli erebis~ sam­
xed­ro kav­Si­ri. kav­Si­ris wev­ri yve­la sa­xel­mwi­fo val­de­bu­le­bas iReb­da, eb­rZo­la `Rer­Zis blo­kis~
wi­naaR­mdeg da ar dae­do mas­Tan se­pa­ra­tu­li xel­Sek­ru­le­be­bi. 1945 wlis 25 iv­niss, san­-fran­cis­kos
sao­pe­ro Teat­ris dar­baz­Si sa­zei­mo vi­Ta­re­ba­Si mii­Res `gaer­Tia­ne­bu­li ere­bis~ wes­de­ba. 51 sa­xel­
mwi­fos mier da­fuZ­ne­bu­li `gae­ros~ Stab­bi­na mde­ba­reobs niu­-ior­kSi. ga­daw­yve­ti­le­be­bis mi­Re­ba­Si
upi­ra­te­si mniS­vne­lo­ba mie­ni­Wa gae­ros uSiS­roe­bis sab­Wos, rom­lis mud­miv­moq­me­di wev­re­bi, ve­tos
uf­le­biT, gax­dnen: aSS, di­di bri­ta­ne­Ti, saf­ran­ge­Ti, ssrk (1991 wli­dan _ ru­se­Ti), Ci­ne­Ti.
gae­ros miz­ne­bia: msof­lio mSvi­do­bi­sa da uSiS­roe­bis Se­nar­Cu­ne­ba, efeq­tu­ri ko­leq­tiu­ri
zo­me­bi­sa da Ro­nis­Zie­be­bis mi­Re­ba mSvi­do­bis saf­rTxi­sa da ag­re­siis aR­sak­ve­Tad; saer­Ta­So­ri­so
da­ve­bis mSvi­do­bia­nad ga­daw­yve­ta; ada­mia­nis uf­le­be­bis pa­ti­vis­ce­ma; saer­Ta­So­ri­so Ta­nam­Srom­
lo­ba eko­no­mi­ku­ri, so­cia­lu­ri, kul­tu­ru­li, hu­ma­ni­ta­ru­li sa­kiT­xe­bis ga­da­saw­yve­tad. 1948
wels gae­rom mii­Ro `adamianis uflebaTa sayovelTao deklaracia~. dRes or­ga­ni­za­cia­Si 200-mde
qve­ya­naa ga­wev­ria­ne­bu­li. sa­qar­Tve­lo am or­ga­ni­za­ciis 179-e wev­ria 1992 wlidan.

91. civi omis dasawyisi

II msof­lio omis das­ru­le­bis Sem­deg sab­Wo­Ta kav­Sir­ma aR­mo­sav­leT ev­ro­pis qvey­neb­ze kon­
tro­lis da­we­se­ba moa­xer­xa, rac ram­de­ni­me mi­ze­ziT iyo gan­pi­ro­be­bu­li: 1. omis da­mam­Tav­re­bel
etap­ze mTe­li aR­mo­sav­leT ev­ro­pis te­ri­to­ria sab­Wo­Ta ja­rebs hqon­daT da­ka­ve­bu­li; 2. sab­Wo­
Ta ja­re­bis di­di war­ma­te­be­bis fon­ze, mTel msof­lio­Si sab­Wo­Ta kav­Si­ri­sa da zo­ga­dad ko­mu­
niz­mis mi­marT sim­pa­Tie­bi gai­zar­da; 3. 1945 wlis Te­ber­val­Si ial­tis kon­fe­ren­cia­ze sta­li­ni
da­Tan­xmda, rom aR­mo­sav­leT ev­ro­pis ax­lad ga­Ta­vi­suf­le­bul qvey­neb­Si mo­kav­Si­re­Ta meT­val­yu­
reo­biT Ca­ta­re­bu­li­yo de­mok­ra­tiu­li ar­Cev­ne­bi da xe­li­suf­le­ba­Si xal­xis mier ar­Ceu­li mTav­
ro­be­bi mo­su­liy­vnen. sa­nac­vlod ruz­vel­ti da Cer­Ci­li dah­pir­dnen sta­lins, rom ssrk-s saz­
_158_
Rvar­Tan ar­se­bu­li qvey­ne­bi me­gob­ru­lad iq­ne­bod­nen gan­wyo­bi­li sab­Wo­Ta re­Ji­mi­sad­mi. am fon­ze
omis das­ru­le­bis­Ta­na­ve sab­Wo­Ta kav­Sir­ma moa­xer­xa, rom aR­mo­sav­leT ger­ma­nia­Si, po­lo­neT­Si,
bul­ga­reT­Si, un­greT­Si, ru­mi­neT­Si, al­ba­neT­sa da Ce­xos­lo­va­kia­Si xe­li­suf­le­bis sa­Ta­ve­Si so­
cia­lis­tu­ri (ko­mu­nis­tu­ri) Za­le­bi mo­su­liy­vnen. Seiq­mna e. w. `socialisturi banaki~, rom­lis
Se­mad­gen­lo­ba­Sic, sa­ber­Zne­Tis gar­da, mTe­li bal­ka­ne­Tic Se­vi­da. sab­Wo­Ta kav­Si­ris aq­tiur moq­
me­de­bebs di­di aR­Sfo­Te­ba moh­yva da­sav­leT ev­ro­pa­sa da aS­S-Si. 1946 wels aS­S-Si vi­zi­tis dros,
u. Cer­Cil­ma war­moT­qva sit­yva, rom­li­Tac faq­tob­ri­vad daiw­yo msof­lio­Si `civi omi~ _ da­pi­
ris­pi­re­ba er­Ti mxriv, aS­Ssa da mis mo­kav­Si­reebs, meo­re mxriv, sab­Wo­Ta kav­Sirs So­ris.
1946-1990 wle­bis ci­vi omi uax­le­si is­to­riis mTa­va­ri gan­msaz­Rvre­li faq­to­ri gax­da. or
_ ka­pi­ta­lis­tur da so­cia­lis­tur _ ba­na­kad ga­yo­fi­li da ato­mu­ri ia­ra­RiT aR­Wur­vi­li msof­
lio Riad da­pi­ris­pi­re­bas ver be­dav­da. is­to­riis es epo­qa lo­ka­lu­ri ome­biT da bir­Tvu­li
ka­tas­tro­fis ga­mud­me­bu­li mo­lo­di­nis Si­SiT iyo aR­sav­se. 1946-1949 wleb­Si sta­li­nis brZa­ne­
biT uSiS­roe­bis sam­sa­xu­reb­ma daiw­yes aR­mo­sav­leT ev­ro­pis qvey­ne­bis kon­ser­va­tiu­li da li­be­
ra­lu­ri mi­mar­Tu­le­bis po­li­ti­kur par­tie­bis Se­viw­ro­ve­ba. am par­tia­Ta li­de­re­bi daa­pa­tim­res,
mok­les an gaa­Ze­ves qvey­ni­dan. pre­sa­ze dam­yar­da cen­zu­ra. me­mar­cxe­ne da so­cia­lis­tu­ri mi­mar­
Tu­le­bis par­tie­bi Seuer­Tdnen ko­mu­nis­tur par­tiebs da, am­de­nad, ar­Cev­ne­bis Se­de­gad aR­mo­sav­
leT ev­ro­pis TiT­qmis yve­la qve­ya­na­Si xe­li­suf­le­ba­Si ko­mu­nis­te­bi mo­vid­nen.
1946 wlis seq­tem­ber­Si sab­Wo­Ta kav­Sir­Si aSS sael­Cos dip­lo­mat­ma jorj kenanma sa­xel­mwi­
fo de­par­ta­ments gaug­zav­na de­pe­Sa, ro­mel­sac mkvle­va­re­bi miiC­ne­ven ci­vi omis arao­fi­cia­lur
da­saw­yi­sad: `sab­Wo­Ta re­Ji­mi aris ve­lu­ri da arap­rog­no­zi­re­ba­di. igi mo­wo­de­bu­lia daan­grios
ka­pi­ta­lis­tu­ri sam­ya­ro. mo­gi­wo­debT Se­vi­mu­SaoT axa­li glo­ba­lu­ri xan­grZliv­moq­me­di stra­
te­gia sab­Wo­Ta kav­Si­ris wi­naaR­mdeg~.
omis Sem­deg ger­ma­nia oTx (a­me­ri­kul, in­gli­sur, fran­gul da sab­Wo­Ta) zo­nad iyo da­
yo­fi­li. sa­bo­lood gaer­Tian­da da­sav­leT ev­ro­pis mo­kav­Si­ree­bis mier kon­tro­li­re­ba­di sa­mi
zo­na, ra­mac axa­li Zlie­ri ger­ma­nu­li sa­xel­mwi­fos Seq­mnas Cau­ya­ra sa­fuZ­ve­li. rac See­xe­ba
sab­Wo­Ta zo­nas, aq ko­mu­nis­tu­ri ger­ma­niis de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­ka (gdr) Seiq­mna. 1947 wels
aS­S-is pre­zi­den­tma h. trumenma kon­gress wa­rud­gi­na proeq­ti, ro­me­lic is­to­ria­Si `trumenis
Sekavebis doqtrinis~ sa­xe­liT Se­vi­da. mas­Si Ca­mo­ya­lib­da aS­S-is axa­li sa­ga­reo po­li­ti­ku­ri kur­
si, ro­me­lic gu­lis­xmob­da Ta­vi­su­fa­li ere­bi­saT­vis sxva­das­xva ti­pis (e­ko­no­mi­kur, sam­xed­ro)
dax­ma­re­bis ga­we­vas, ra­Ta am qvey­neb­Si to­ta­li­ta­ru­li an ko­mu­nis­tu­ri re­Ji­mi ar Seq­mni­li­yo
(kon­kre­tul Sem­Txve­va­Si tru­me­ni moiT­xov­da 400 mln. do­lars sa­ber­Zne­Ti­sa da Tur­qe­Tis da­
sax­ma­reb­lad). `tru­me­nis Se­ka­ve­bis doq­tri­na~ iyo `ci­vi omis~ ofi­cia­lu­ri ga­moc­xa­de­ba. 1947
wli­dan daiw­yo moq­me­de­ba `marSalis gegmamac~, ro­me­lic aS­S-is sa­xel­mwi­fo mdi­van­ma, jorj
marSalma Ca­moa­ya­li­ba. ofi­cia­lu­rad geg­mas `evropis rekonstruqciis programa~ ewo­da da igi
omis Se­de­gad eko­no­mi­ku­rad da­sus­te­bu­li da­sav­leT ev­ro­pis qvey­ne­bis fi­nan­sur mxar­da­We­ras
gu­lis­xmob­da. prog­ra­mis Ta­nax­mad, 4 wlis gan­mav­lo­ba­Si aSS-s fi­nan­su­ri dax­ma­re­ba (16 mlrd.
do­la­ri) 17-ma ev­ro­pul­ma sa­xel­mwi­fom mii­Ro. gan­sa­kuT­re­biT di­di dax­ma­re­ba gae­wia da­sav­leT
ger­ma­nias. 1947 welsve das. ger­ma­nias germaniis federaciuli respublika (gfr) ewo­da. mas sa­
Ta­ve­Si konrad adenaueri Caud­ga. mis­ma mTav­ro­bam, pir­vel rig­Si, eko­no­mi­kis mi­nis­tris ludvig
erxardis Za­lis­xme­viT da aSS-s fi­nan­su­ri dax­ma­re­biT moa­xer­xa, rom 1950 wlis­Tvis gfr-is
war­moe­ba omam­de ar­se­bul niS­nuls gau­tol­da, 1956-Si igi gaor­mag­da, xo­lo 1962-Si ga­sam­
mag­da. yo­ve­li­ve amas ssrk-ma `sa­Ta­na­do~ po­li­ti­ka dau­pi­ris­pi­ra. 1947 wlis mi­wu­ruls Seiq­mna
gdr. 1949 wels mos­kov­Si sab­Wo­Ta kav­Sir­ma, bul­ga­reT­ma, un­greT­ma, ru­mi­neT­ma, po­lo­neT­ma da
Ce­xos­lo­va­kiam xe­li moa­we­res `ekonomikuri urTierTdaxmarebis kavSiris~ xel­Sek­ru­le­bas; es
kav­Si­ri upi­ris­pir­de­bo­da da­sav­leT ev­ro­pis qvey­nebs da ko­mu­nis­tu­ri re­Ji­mis qvey­nebs So­ris
eko­no­mi­kur Ta­nam­Srom­lo­bas gu­lis­xmob­da.

_159_
92. nato da varSavis paqtis qveynebi

1949 wlis 4 aprils va­Sin­gton­Si aS­S-ma, ka­na­dam, did­ma bri­ta­neT­ma, saf­ran­geT­ma, ita­liam,
ni­der­lan­deb­ma, por­tu­ga­liam, luq­sem­bur­gma, bel­giam, nor­ve­giam, da­niam da is­lan­diam xe­li
moa­we­res Crdi­lo­-at­lan­ti­ku­ri Ta­nam­Srom­lo­bis or­ga­ni­za­ciis, natos Seq­mnas (NATO - The North
Atlantic Treaty Organization). or­ga­ni­za­ciis Stab­bi­na bel­giis de­da­qa­laq briuselSi mde­ba­reobs.
mog­via­ne­biT alianss Seuer­Tdnen sa­ber­Zne­Ti, Tur­qe­Ti, ger­ma­niis fe­de­ra­ciu­li res­pub­li­ka,
es­pa­ne­Ti, so­cia­lis­tu­ri ba­na­kis daS­lis Sem­deg ki _ Ce­xe­Ti, po­lo­ne­Ti, un­gre­Ti, es­to­ne­Ti,
lit­va, lat­via, ru­mi­ne­Ti, slo­va­ke­Ti, slo­ve­nia da bul­ga­re­Ti, xor­va­tia, al­ba­ne­Ti. na­tos
Tav­da­pir­ve­li mi­za­ni iyo er­Tia­ni Za­le­biT ssrk-sgan mo­sa­lod­ne­li sam­xed­ro ag­re­siis Ta­vi­dan
aci­le­ba. na­tos xel­Sek­ru­le­bis me-5 mux­lis Ta­nax­mad, mxa­ree­bi Tan­xmde­bian, rom or­ga­ni­za­ciis
ne­bis­mier wevr qve­ya­na­ze Tav­das­xma ga­ni­xi­le­ba, ro­gorc yve­la­ze Tav­das­xma.
1955 wels, na­tos sa­pa­su­xod, so­cia­lis­tu­ri ba­na­kis qvey­neb­ma _ ssrk-m, al­ba­neT­ma, bul­ga­
reT­ma, Ce­xos­lo­va­kiam, gdr-m, un­greT­ma, po­lo­neT­ma da ru­mi­neT­ma _ xe­li moa­we­res varSavis
paqts. mog­via­ne­biT, ssrk-sTan ur­Tier­To­bis gaua­re­se­bis ga­mo, paq­ti­dan ga­mo­vi­da al­ba­ne­Ti. am
paq­tis Zi­ri­Ta­di mi­za­ni iyo na­tos alian­si­dan mo­sa­lod­ne­li saf­rTxis Ta­vi­dan aci­le­ba. ase
Seiq­mna ev­ro­pa­Si ori ur­Tier­Tda­pi­ris­pi­re­bu­li sam­xed­ro blo­ki, Tum­ca omam­de saq­me ar mi­su­
la. ko­mu­nis­tu­ri ba­na­kis daS­lis Sem­deg, 1991 wels, var­Sa­vis paq­tma ar­se­bo­ba Sew­yvi­ta da mi­si
wev­re­bis di­di na­wi­li na­tos Seuer­Tda.

93. civi omis epoqis omebi: korea, vietnami, karibis krizisi, avRaneTi

ko­reis omi. 1945 wlis ag­vis­to­Si ssrk-ma da aS­S-ma ko­rea ia­po­ne­le­bis­gan gaw­min­des. ma­Ti
Se­Tan­xme­bis Ta­nax­mad, qve­ya­na or na­wi­lad _ Crdi­loeT da sam­xreT ko­read gai­yo. 1950 wels ko­
mu­nis­tu­ri Crdi­loeT ko­reis ja­reb­ma, qvey­nis gaer­Tia­ne­bis sa­ba­biT, sam­xreT ko­reis wi­naaR­mdeg
omi wa­moiw­yes. ima­ve dRes gae­rom mii­Ro re­zo­lu­cia sam­xreT ko­reis­Tvis dax­ma­re­bis ga­we­vis Se­sa­
xeb. om­Si mas dax­ma­re­bas na­tos wev­ri qvey­ne­bi uwev­dnen, Crdi­loeTs ki _ Ci­ne­Ti da ssrk (Seia­ra­
Re­biT). or we­li­wad­Si, ori­ve mxri­dan di­di msxver­plis miu­xe­da­vad (2 mln. da­Ru­pu­li da daW­ri­
li), omi uSe­de­god das­rul­da da ko­rea dRem­de or sa­xel­mwi­fo­daa ga­yo­fi­li (38-e pa­ra­lel­ze).
vietnamis omi. saf­ran­ge­Tis yo­fi­li ko­lo­nia viet­na­mi 1954 wlis Sem­deg or na­wi­lad _ Crdi­
loeT (ko­mu­nis­tur) da sam­xreT viet­na­mad _ gai­yo. 1959 wlidan Crdi­loeT viet­na­mis ja­reb­ma,
ma­Ti li­de­ris, xo Si minis me­Tau­ro­biT, par­ti­za­ne­bis dax­ma­re­bis sa­ba­biT omi wa­moiw­yes. sam­xreT
viet­na­mis mTav­ro­bas aSS ex­ma­re­bo­da, ro­mel­mac 1965 wlidan viet­nam­Si di­di rao­de­no­biT ja­re­bi
ga­dais­ro­la. Crdi­loeT viet­nams ki Ci­ne­Ti (sam­xed­ro Za­liT) da ssrk (Seia­ra­Re­bi­Ta da sam­xed­
ro mrCev­le­biT) ex­ma­re­bod­nen. aS­S-ma am om­Si qi­miu­ri ia­ra­Ri _ de­fo­lian­te­bi (e.w. na­rin­jis­fe­ri
agen­ti) ga­moi­ye­na. es qi­miu­ri niv­Tie­re­ba fo­Tol­cve­nas iw­vev­da da tyeebs Se­fa­re­bu­li mo­wi­
naaR­mde­gis Za­le­bis aR­mo­sa­Ce­nad ga­moi­ye­ne­bo­da. sa­bo­lood es omi aS­S-is da­mar­cxe­biT das­rul­
da, rom­lis ja­reb­ma 1973 wels da­to­ves qve­ya­na. amiT isar­geb­les Crdi­loeT viet­na­mis ja­reb­ma,
daar­Rvies sam­Svi­do­bo xel­Sek­ru­le­ba da 1975 wlis maisSi ai­Res sam­xreT viet­na­mis de­da­qa­la­qi
sai­go­ni. viet­na­mi gaer­Tian­da. omi das­rul­da mas­Si mo­na­wi­le qvey­ne­bis­Tvis di­di za­ra­liT (aSS-m
da­kar­ga 58 aTa­si, sam­xreT viet­nam­ma _ 250 aTa­si, xo­lo Crdi­loeT viet­nam­ma _ 1 mln. ada­mia­ni).
karibis krizisi. `ci­vi omis~ kul­mi­na­cia iyo e. w. `karibis krizisi~. 1959 wels ku­ba­Si sa­xel­
mwi­fo ga­dat­ria­le­ba mox­da da qvey­nis sa­Ta­ve­Si re­vo­lu­ciis li­de­ri fidel kastro mo­vi­da. man
ku­ba­Si aS­S-is kom­pa­nie­bis qo­ne­bis na­cio­na­li­za­cia (sa­xel­mwi­fo sa­kuT­re­ba­Si ga­da­ce­ma) daiw­yo. am
faq­tma aS­S-is ga­Ri­zia­ne­ba ga­moiw­via da 1962 wels ku­ba ame­ri­ku­li sa­xel­mwi­foe­bis or­ga­ni­za­cii­dan
_160_
ga­ric­xes. amis sa­pa­su­xod kas­trom ssrk-sTan daax­loe­ba daiw­yo. 1962 wlis­Tvis na­tos wevr Tur­
qeT­Si, ro­me­lic ssrk-is me­zo­be­li iyo, di­di rao­de­no­biT ato­mu­ri ra­ke­te­bi iyo gan­la­ge­bu­li. amis
sa­pa­su­xod ssrk-s sa­xel­mwi­fos li­der­ma nikita xruSCovma 1962 wlis agvistoSi ku­ba­Si sai­dum­lod
daiw­yo sab­Wo­Ta ato­mu­ri ra­ke­te­bis gan­la­ge­ba da sam­xed­ro da­na­yo­fe­bis ga­das­xma. ima­ve wels oq­
tom­ber­Si es ra­ke­te­bi ame­ri­kul­ma sa­daz­ver­vo TviT­mfri­nav­ma daa­fiq­si­ra. amoq­me­de­bis Sem­Txve­va­Si
isi­ni ame­ri­kis mTel te­ri­to­rias da­fa­rav­dnen. pre­zi­den­tma jon kenedim ga­daw­yvi­ta ku­bis sam­
xed­ro blo­ka­dis daw­ye­ba. 200-mde ame­ri­kul­ma gem­ma ku­bas al­ya Se­moar­tya. pa­ra­le­lu­rad ke­ne­dim
xruS­Covs ra­ke­te­bis de­mon­ta­Ji mos­Txo­va. ssrk-is mxri­dan Tav­das­xmis Sem­Txve­va­Si aSS ato­mu­ri
omis daw­ye­biT dai­muq­ra. ato­mu­ri omi yo­vel wuTs SeiZ­le­bo­da daw­ye­bu­li­yo. 10-dRia­ni mo­la­pa­ra­
ke­be­bis Sem­deg aSS da ssrk Se­Tan­xmdnen, rom sab­Wo­Ta kav­Si­ri dau­yov­neb­liv daiw­yeb­da ra­ke­te­bis
de­mon­taJs da ku­bi­dan ga­ta­nas, aSS ki saz­Rvao al­yas mox­sni­da da ar ec­de­bo­da fi­del kas­tros
re­Ji­mis dam­xo­bas. gar­da ami­sa, aS­S-ma ato­mu­ri ra­ke­te­bi TurqeTidanac gai­ta­na.
avRaneTis omi. 1973 wels av­Ra­neT­Si monarqia daemxo. sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si ge­ne­ra­li daud
xani mo­vi­da. 1978 wels aprilSi, ssrk-is dax­ma­re­biT, av­Ra­neT­Si sa­xel­mwi­fo ga­dat­ria­le­ba mox­
da da sa­Ta­ve­Si so­cia­lis­tu­ri mTav­ro­ba mo­vi­da. Tum­ca so­cia­lis­tur­ma gar­daq­mneb­ma mo­sax­
leo­bis uk­ma­yo­fi­le­ba ga­moiw­via da sa­mo­qa­la­qo omi daiw­yo, ro­mel­sac av­Ra­ne­li mojahidebi
(a­rab. `wmin­da saq­mis­Tvis meb­rZo­li~ _ mus­li­mu­ri sar­wmu­noe­bis­Tvis meb­rZo­le­bi) xel­mZRva­ne­
lob­dnen. sab­Wo­Ta kav­Sirs ar aw­yob­da av­Ra­neT­Si mov­le­ne­bis am­gva­ri gan­vi­Ta­re­ba; gar­da ami­sa,
ssrk-Si Tvlid­nen, rom sa­xel­mwi­fo me­Tau­ri hazifula amini aS­S-Tan daax­loe­bas cdi­lob­da.
yo­ve­li­ve amis ga­mo 1979 wlis bolos sab­Wo­Ta ja­re­bi av­Ra­neT­Si SeiW­rnen. ami­ni Ca­moag­des da
ssrk-sTvis mi­sa­Re­bi pi­rov­ne­ba _ babraq qarmali da­niS­nes. omi 10 wels gag­rZel­da. erT mxa­res
ib­rZod­nen av­Ra­ne­Tis so­cia­lis­tu­ri mTav­ro­bi­sa da ssrk-is ja­re­bi, xo­lo meo­re mxa­res _ av­Ra­
ne­li mo­ja­hi­de­bi, rom­leb­sac sam­xed­ro da fi­nan­sur dax­ma­re­bas aSS, sau­dis ara­be­Ti, pa­kis­ta­ni,
Ci­ne­Ti da ira­ni uwev­dnen. es omi 1989 wlis Tebervlamde gag­rZel­da. om­Si mo­na­wi­leo­ba mii­Ro
500 000-mde sab­Wo­Ta da 300 000-ze met­ma av­Ra­nel­ma ja­ris­kac­ma da 200 000-mde mo­ja­hid­ma. omi
sa­bo­lood sab­Wo­Ta ja­re­bis mier av­Ra­ne­Tis da­to­ve­biT das­rul­da. 1992 wels ki mo­ja­hi­deb­ma
daa­mar­cxes av­Ra­ne­Tis mTav­ro­bis ja­re­bi. av­Ra­ne­Tis omiT `ci­vi omi~ das­rul­da.

94. antisabWoTa moZraoba aRmosavleT evropaSi

io­seb sta­li­ni 1953 wlis 5 marts gar­daic­va­la. sa­xel­mwi­fos sa­Ta­ve­Si nikita xruSCovi mo­
vi­da. mi­si mmar­Tve­lo­bis pe­riods ssrk-s is­to­ria­Si `daT­bo­bis xa­na~ ewo­de­ba. pe­rio­di grZel­
de­bo­da 1950-ia­ni wle­bis Sua xa­ne­bi­dan 1960 wle­bis da­saw­yi­sam­de, ro­de­sac sab­Wo­Ta kav­Sir­Si
rep­re­sie­bi da cen­zu­ra sag­rZnob­lad Ser­bil­da. daT­bo­bis da­saw­yi­sad iT­vle­ba xruS­Co­vis mier
par­tiis XX yri­lo­ba­ze, 1956 wlis 25 Te­ber­vals war­moT­qmu­li sit­yva: `pi­rov­ne­bis kul­tsa da
mis Se­de­geb­ze~. am ga­mos­vla­Si xruS­Cov­ma dag­mo sta­li­ni da mis mier sab­Wo­Ta kav­Sir­Si gan­xor­
cie­le­bu­li rep­re­sie­bi. sit­yvis das­ru­le­bi­sa da 1956 wlis 5 marts mi­si sa­xal­xod ga­moq­vey­
ne­bis Sem­deg qve­ya­na­Si daiw­yo sta­li­nis di­di wmen­dis Se­de­gad ga­da­sax­le­bul­Ta da mok­lul­Ta
ofi­cia­lu­ri rea­bi­li­ta­ciis tal­Ra. ase­ve Ser­bil­da cen­zu­ra sit­yvis Ta­vi­suf­le­ba­ze. sab­Wo­Ta
kav­Si­ris is­to­riis am pe­riods sxva­das­xvag­va­rad afa­seb­dnen. mas jer `ga­dam­wyve­ti Se­mob­ru­ne­
bis“, `di­di gar­daq­mne­bis saz­Rva­ri“, Sem­deg ki `ga­nu­xor­cie­le­be­li Se­saZ­leb­lo­be­bi­sa da met­-
nak­le­bad gac­rue­bu­li ime­de­bis epo­qa“ uwo­des, rad­gan 50-60-ian wleb­Si daw­ye­bu­li re­for­me­bi
sru­lad ver gan­xor­ciel­da da sa­bo­loo jam­Si _ `gai­yi­na“.

_161_
 antisabWoTa gamosvla ungreTSi. budapeSti _ 1956 weli
XX sau­ku­nis II na­xe­var­Si sab­Wo­Ta kav­Si­ris daq­vem­de­ba­re­ba­Si myo­fi aR­mo­sav­leT ev­ro­pis
qvey­ne­bi re­vo­lu­ciu­ri ga­mos­vle­biT See­cad­nen, Ta­vi­dan moe­So­re­bi­naT sab­Wo­Ta re­Ji­mi.
aR­mo­sav­leT ger­ma­nia­Si, po­lo­neT­Si, un­greT­sa da Ce­xos­lo­va­kia­Si an­ti­sab­Wo­Ta moZ­rao­bam
mTe­li epo­qa Seq­mna. mos­kov­Si, ko­mu­nis­tu­ri par­tiis XX yri­lo­ba­ze daw­ye­bul­ma des­ta­li­ni­za­
ciam di­di re­zo­nan­si ga­moiw­via, gan­sa­kuT­re­biT aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­Si. xruS­Co­vis `daT­bo­bis~
po­li­ti­kis rea­lu­rad ze­da­pi­ru­lo­ba yve­la­ze kar­gad aC­ve­na un­gre­Tis mov­le­neb­ma.
1956 wlis 22 oq­tom­bers bu­da­peS­tSi par­la­men­tis win Sek­re­bi­li 200 000 de­mon­stran­
ti moiT­xov­da mra­val­par­tiul ar­Cev­nebs, po­lit­pa­tim­re­bis ga­Ta­vi­suf­le­bas, sab­Wo­Ta ja­re­bis
gay­va­nas da bu­da­peS­tis mTa­va­ri par­ki­dan sta­li­nis Zeg­lis aRe­bas. ma­ni­fes­tan­teb­ma sca­des
sa­xel­mwi­fo ra­dio­sad­gu­ris aRe­ba, gais­ma pir­ve­li gas­ro­lac. mTav­ro­bam da­kar­ga kon­tro­li
de­da­qa­laq­ze. pro­tes­tis tal­Ra pro­vin­cieb­sac ga­dae­ca. xe­li­suf­le­ba iZu­le­bu­li gax­da, pre­
mier­-mi­nis­tris pos­tze re­for­ma­to­ri imre nadi dae­niS­na. na­dim Ca­moa­ya­li­ba mra­val­par­tiu­li
mTav­ro­ba da daiw­yo mo­la­pa­ra­ke­ba sab­Wo­Ta kav­Sir­Tan. 24 oq­tom­bers bu­da­peS­tis qu­Ceb­Si ga­moC­
nda pir­ve­li sab­Wo­Ta tan­ke­bi. aman uf­ro gaa­Ri­zia­na mo­mi­tin­ge­ni.
daiw­yo `Ta­vi­suf­le­bis­Tvis meb­rZol­Ta~ Seia­ra­Re­bu­li jgu­fe­bis Ca­mo­ya­li­be­ba. mos­kov­Si
po­lit­biu­ros TaT­bir­ze ga­daw­yda uf­ro se­rio­zu­li na­bi­jis ga­dad­gma. un­greT­Si gaig­zav­na
ar­miis na­wi­le­bi. es nam­dvi­li oku­pa­cia iyo. mos­ko­vi au­ci­leb­lad miiC­nev­da pa­su­xis­mgeb­lo­bis
ga­da­na­wi­le­bas. ope­ra­cia ara ssrk-is, ara­med mTe­li so­cia­lis­tu­ri ba­na­kis sa­xe­liT un­da Ca­ta­
re­bu­li­yo. un­greT­Si in­ter­ven­ciis Tao­ba­ze Tan­xmo­ba mii­Res Ci­ne­Tis, po­lo­ne­Tis, ru­mi­ne­Ti­sa
da iu­gos­la­viis­gan. 3 000 sab­Wo­Ta tan­ki uk­rai­ni­sa da ru­mi­ne­Tis mxri­dan SeiW­ra un­greT­Si.
sab­Wo­Ta ja­reb­ma al­ya Se­moar­tyes bu­da­peSts. 1 noem­bers im­re na­dim ra­dio­Ti mi­mar­Ta mo­sax­
leo­bas. man ga­nac­xa­da, rom pro­tes­tis niS­nad un­gre­Ti to­vebs var­Sa­vis paqts, rad­gan mi­si
Tan­xmo­bis ga­re­Se Seiy­va­nes ja­re­bi qve­ya­na­Si da amiT dair­Rva paq­tis pi­ro­ba. un­gre­Ti ac­xa­debs
neit­ra­li­tets da mi­mar­Tavs gae­ros da msof­lio sa­zo­ga­doe­bas dax­ma­re­bis mo­wo­de­biT. 4 noem­
bers wi­Tel­ma ar­miam dai­ka­va bu­da­peS­ti. Za­le­bi uTa­nas­wo­ro iyo. qa­la­qis qu­Ceb­Si brZo­le­bi
mim­di­na­reob­da, rom­lis das­ru­le­bis Sem­deg rep­re­sie­bi daiw­yo. bu­da­peS­tis dar­be­viT sab­Wo­
Ta kav­Sir­ma aS­ka­rad ga­nuc­xa­da da­sav­leTs, rom aR­mo­sav­leT ev­ro­pa­Si ko­mu­nis­tu­ri re­Ji­me­bis
xel­yo­fas ar dauS­veb­da.

`praRis gazafxuli~
1968 wlis ian­var­Si Ce­xos­lo­va­kia­Si xe­li­suf­le­ba Seic­va­la. sa­Ta­ve­Si mo­vi­da re­for­ma­tor­
Ta jgu­fi aleqsandr dubCekis me­Tau­ro­biT. daiw­yo sau­ba­ri eko­no­mi­kur da sis­te­mur re­for­
meb­ze, `a­da­mia­nu­ri so­cia­liz­mis~ aRor­Zi­ne­ba­ze, Ser­bil­da cen­zu­ra, gaC­nda upar­tio­Ta klu­be­
bi. re­for­ma­to­rebs sur­daT, ini­cia­ti­va xal­xis­gan wa­mo­su­li­yo da ara ze­mo­dan da amiT par­tiis
Sig­niT re­for­me­bis mo­wi­naaR­mde­ge­nic gae­Cu­me­bi­na. ap­ri­lis ar­Cev­neb­Si dub­Ce­kis mom­xreeb­ma
um­rav­le­so­ba moi­po­ves ko­mu­nis­tu­ri par­tiis xel­mZRva­ne­lo­ba­Si. 1968 wlis 21 ag­vis­tos Ce­
xos­lo­va­kia­Si Se­vid­nen var­Sa­vis xel­Sek­ru­le­bis 5 sa­xel­mwi­fos (sab­Wo­Ta kav­Si­ri, bul­ga­re­Ti,
un­gre­Ti, po­lo­ne­Ti, ger­ma­niis de­mok­ra­tiu­li res­pub­li­ka) ja­re­bi. daiw­yo sam­xed­ro ope­ra­cia
`du­nai~. 36 saaT­Si tan­keb­ma mTel Ce­xos­lo­va­kia­ze daam­ya­res kon­tro­li. 27 ag­vis­tos mos­kov­Si
ga­mar­Tul mo­la­pa­ra­ke­beb­ze Ce­xos­lo­va­kiis axal­ma xe­li­suf­le­bam sab­Woe­Tis li­de­rebs aRuT­qva
`WeS­ma­ri­ti so­cia­liz­mis~ aR­dge­na. 1968 wels Ce­xos­lo­va­kia­Si gan­vi­Ta­re­bu­li mov­le­ne­bi is­to­
ria­Si dar­Ca `praRis gazafxulis~ sa­xe­liT.

_162_

95. 1956 wlis 9 martis gamosvla TbilisSi

ko­mu­nis­tu­ri par­tiis XX yri­lo­ba­ze daw­ye­bul des­ta­li­ni­za­ciis kurss di­di re­zo­nan­si

moh­yva sa­qar­Tve­lo­Sic. wle­bis man­Zil­ze sta­li­ni­sa da so­cia­lis­tu­ri sam­Sob­los siy­va­ruls
er­Tnai­ri Za­liT uner­gav­dnen axal­gaz­rdo­bas. qar­Tve­li axal­gaz­rdo­bis­Tvis sta­li­nis siy­va­
ru­li sam­Sob­los siy­va­ruls niS­nav­da. mos­ko­vis po­li­ti­kis ase­Ti ue­ca­ri da mkveT­ri Se­mob­ru­
ne­ba axal­gaz­rdo­bi­saT­vis gau­ge­ba­ri iyo. sta­li­nis kri­ti­kas qar­Tve­li axal­gaz­rdo­ba sa­ku­Ta­
ri erov­nu­li sia­ma­yis Seu­rac­xyo­fad aRiq­vam­da. amas ema­te­bo­da isic, rom de­mok­ra­ti­za­ciis
daw­ye­bul­ma pro­ce­seb­ma xe­li Seuw­yo sa­zo­ga­doe­bis aq­tiu­ro­bis zrdas. 1956 wlis 3 mar­ti­dan
Tbi­li­sis umaR­le­si sas­wav­leb­le­bis stu­den­teb­ma daiw­yes ma­ni­fes­ta­cie­bis ga­mar­Tva, rom­leb­
sac mo­sax­leo­bac uer­Tde­bo­da. Tbi­li­sis qu­Ce­bi de­mon­stran­te­biT aiv­so. sta­li­nis Zeg­lTan
imar­Te­bo­da mra­va­la­Ta­sia­ni mi­tin­ge­bi. 5-9 marts mi­tin­geb­ma da de­mon­stra­cieb­ma ga­nuw­yve­te­
li xa­sia­Ti mii­Ro. sap­ro­tes­to moZ­rao­ba moe­do mTel sa­qar­Tve­los. mra­va­la­Ta­sia­ni mi­tin­ge­bi
tar­de­bo­da gor­Si, Te­lav­Si, qu­Tais­Si, ba­Tum­sa da TiT­qmis yve­la raio­nul cen­trSi. Tbi­lis­
Si ga­mar­Tul mra­va­la­Ta­sian mi­tin­geb­ze moiT­xov­dnen sta­li­nis kri­ti­ki­sa da qar­Tve­li eris
Seu­rac­xyo­fis Sew­yve­tas. mo­mi­tin­gee­bi ase­ve moiT­xov­dnen ni­ki­ta xruS­Co­vis ga­da­ye­ne­bas da
po­li­ti­ku­ri xel­mZRva­ne­lo­bis sa­Ta­ve­Si sta­li­nis Zve­li Ta­na­meb­rZo­lis, xruS­Co­vis mier gan­
dev­ni­li via­Ces­lav mo­lo­to­vis da­ye­ne­bas. ni­ki­ta xruS­Cov­ma vi­Ta­re­bis gan­mux­tva ga­daw­yvi­ta
Za­lis de­mon­stri­re­biT. 1956 wlis 9 marts, Ra­miT, sab­Wo­Ta ar­miis na­wi­leb­ma tan­ke­biT Seu­ties
de­mon­stran­tebs. mok­les 150-ze me­ti ada­mia­ni, Zi­ri­Ta­dad axal­gaz­rde­bi, mra­va­li daW­res da
daa­sa­xiC­res.

96. uZraobis epoqa sabWoTa kavSirSi

1964-1982 wleb­Si sab­Wo­Ta kav­Sirs leo­nid breJ­ne­vi mar­Tav­da. mi­si mmar­Tve­lo­bis pe­riods
`uZ­rao­bis xa­na~ ewo­da, rad­gan rea­lu­rad cxov­re­bis arc er­Ti sfe­ro ar gan­vi­Ta­re­bu­la. pi­ri­
qiT, breJ­ne­vis mmar­Tve­lo­bis bo­lo pe­riod­Si qve­ya­na­Si daR­mav­lo­ba daiw­yo.
ssrk ga­nag­rZob­da ag­re­siul sa­ga­reo po­li­ti­kas, rac `breJ­ne­vis doq­tri­na­Si~ ga­moi­xa­ta.
am doq­tri­nis mi­xed­viT, mos­kovs ar un­da daeS­va aR­mo­sav­leT ev­ro­pis so­cia­lis­tu­ri qvey­ne­bis
de­mok­ra­ti­za­cia, rac faq­tob­rvad imas niS­nav­da, rom is un­da Ca­reu­li­yo am qvey­ne­bis sa­Si­nao
saq­meeb­Si. (mag., 1968 wlis `pra­Ris ga­zaf­xu­li~) miu­xe­da­vad ase­Ti po­li­ti­ki­sa, aSS See­ca­da,
mo­la­pa­ra­ke­be­bi daew­yo ssrk-sTan. 1972 wels aS­S-is pre­zi­den­tma ri­Card niq­son­ma da leo­nid
breJ­nev­ma mos­kov­Si xe­li moa­we­res ra­ket­sa­wi­naaR­mde­go da sxva stra­te­giu­li Seia­ra­Re­bis war­
moe­bis Sez­Rud­vis xel­Sek­ru­le­bas. ma­Ti Sex­ved­ris er­Tgvar gag­rZe­le­bas war­moad­gen­da 1973
wels helsinkSi `evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis organizaciis~ _ euTos (OS­CE) Seq­mna.
1975 wels 35 sa­xel­mwi­fos (ev­ro­pis qvey­ne­bi, ssrk, aSS da ka­na­da) me­Taur­ma xe­li moa­we­ra das­
kvniT aqts, rom­lis Ta­nax­mad, es sa­xel­mwi­foe­bi aRia­reb­dnen er­Tma­ne­Tis te­ri­to­riul mTlia­
no­bas da ada­mia­nis uf­le­bebs. ga­daw­yda ag­reT­ve, rom sam­xed­ro, eko­no­mi­kur, sa­mec­nie­ro da
teq­no­lo­giur sfe­roeb­Si maT So­ris Ta­nam­Srom­lo­ba un­da gan­mtki­ce­bu­li­yo.
XX sau­ku­nis 70-ia­ni wle­bis bo­lo­dan sab­Wo­Ta kav­Sir­ma da­sav­leT saz­Rvar­ze, aR­mo­sav­leT
ger­ma­nia­sa da Ce­xos­lo­va­kia­Si ra­ke­te­bis gan­la­ge­ba daiw­yo, rom­le­bic da­sav­leT ev­ro­pis qvey­
ne­bis­ken iyo mi­mar­Tu­li. amis sa­pa­su­xod, aS­S-is pre­zi­den­tis, ro­nald rei­ga­nis ini­cia­ti­viT,
_163_
aS­S-ma msgav­si ra­ke­te­bi ev­ro­pa­Si ga­na­la­ga. isi­ni ssrk-ken iyo mi­mar­Tu­li. amas gar­da, ro­nald
rei­gan­ma ak­rZa­la ssrk-sTvis ame­ri­ku­li mar­cvleu­li­sa da ma­Ra­li teq­no­lo­gie­bis mi­yid­va. swo­
red rei­gan­ma uwo­da ssrk-s `bo­ro­te­bis im­pe­ria~ (1983 w.). 1983 wli­dan aS­S-Si axa­li prog­ra­ma _
`stra­te­giu­li Tav­dac­vi­Ti sis­te­ma~ Sei­mu­Sa­ves. mi­si mi­za­ni iyo ise­Ti sa­ra­ke­to da kos­mo­su­ri
da­nad­ga­re­bis war­moe­ba, rom­le­bic ne­bis­mier sa­ra­ke­to Tav­das­xmas moi­ge­rieb­da. am prog­ra­mas
mas­me­diam `var­skvla­vu­ri ome­bis~ prog­ra­ma Sear­qva. aSS-s mTa­va­ri mo­kav­Si­re am dros di­di bri­
ta­ne­Ti iyo, rom­lis pre­mier­-mi­nis­tri, `rki­nis le­dad~ wo­de­bu­li mar­ga­ret tet­Ce­ri gax­ldaT.
am prog­ra­mis sa­pa­su­xod ssrk iZu­le­bu­li gax­da, Ta­va­dac daew­yo axal prog­ra­meb­ze mu­Sao­ba
da da­sav­leTs `ga­ma­le­bul Seia­ra­Re­ba­Si~ ah­yo­lo­da. Tum­ca amas Zlie­ri eko­no­mi­ka sWir­de­bo­da,
rac ssrk-s ar gaaC­nda. faq­tob­ri­vad, am dros, ssrk-Si daiw­yo mwva­ve eko­no­mi­ku­ri da po­li­ti­
ku­ri kri­zi­si, ra­mac sa­bo­lood mi­si dan­gre­va ga­moiw­via.

97. erovnuli moZraobebi da ssrk-is daSla

60-ia­ ni wle­ bi­dan ssrk-Si daiw­ yo e. w. `disidenturi~ anu sxvag­va­rad moaz­rov­ne­Ta moZ­
rao­ba. am moZ­rao­ba­Si gaer­Tia­ne­bul­ni iy­vnen sxva­das­xva mrwam­sis ada­mia­ne­bi _ ko­mu­nis­te­bi­dan
daw­ye­bu­li, li­be­ra­le­biT dam­Tav­re­bu­li. yve­la maT­gans aer­Tia­neb­da er­Ti ram _ swraf­va ssr
kav­Si­ris de­mok­ra­ti­za­ciis­ken. di­si­den­tu­ri moZ­rao­bis gaZ­lie­re­bas xels uw­yob­dnen ra­dio­
sad­gu­re­bi `Ta­vi­suf­le­ba~, `a­me­ri­kis xma~, `bi-­bi-­si~, `ger­ma­nu­li tal­Ra~ da sxv., rom­le­bic
uc­xour da sab­Wo­Ta kav­Si­ris xal­xTa eneb­ze mauw­yeb­lob­dnen da sab­Wo­Ta xalxs obieq­tur
in­for­ma­cias aw­vdid­nen. ama­ve dros daiw­yo e. w. `sa­miz­da­tis~ xa­na. fa­ru­lad ibeW­de­bo­da da
xal­xSi vrcel­de­bo­da ak­rZa­lu­li li­te­ra­tu­ra. di­si­den­tu­ri moZ­rao­bis li­der­Ta So­ris iy­vnen
aka­de­mi­ko­si a. sa­xa­ro­vi, mwe­ra­li a. sol­Je­ni­ci­ni, k. bu­kov­ski da sxve­bi. am moZ­rao­bis gaaq­tiu­
re­ba­Si di­di ro­li iTa­ma­Sa hel­sin­kis Sek­re­bam, sa­dac ssrk-m ai­Ro ada­mian­Ta uf­le­be­bis dac­vis
val­de­bu­le­ba. `helsinkis jgufebi~ Ca­mo­ya­lib­da ru­seT­Si, uk­rai­na­Si, sa­qar­Tve­lo­Si, som­xeT­Si
da bal­tiis­pi­re­Tis res­pub­li­keb­Si.
qar­Tu­li erov­nu­li moZ­rao­bis ga­mor­Ceu­li fi­gu­re­bi iy­vnen zviad gamsaxurdia da merab
kostava. 1974 wels ma­Ti Taos­no­biT Seiq­mna ada­mian­Ta da eris uf­le­ba­Ta dam­ca­vi or­ga­ni­za­
cia `a­da­mia­nis uf­le­ba­Ta sai­ni­cia­ti­vo jgu­fi~. 1975 wels Tbi­lis­Si `sa­miz­da­tis~ li­te­ra­tu­
rul- pub­li­cis­tu­ri Jur­na­li `oq­ros saw­mi­si~ (red­.zviad gam­sa­xur­dia) ga­mo­vi­da. am Jur­nal­Si
ibeW­de­bo­da ak­rZa­lu­li li­te­ra­tu­ru­li na­war­moe­be­bi, pub­li­cis­tu­ri we­ri­le­bi qar­Tu­li eni­sa
da kul­tu­ris dev­nis sa­kiT­xeb­ze. 1976 wli­dan z. gam­sa­xur­dias da m. kos­ta­vas re­daq­to­ro­
biT ga­mo­vi­da ki­dev er­Ti Jur­na­li `sa­qar­Tve­los moam­be~, ro­mel­Sic sab­Wo­Ta mTav­ro­bis­Tvis
ara­sa­sur­ve­li in­for­ma­cia ibeW­de­bo­da. ima­ve wels am ada­mia­ne­bis ini­cia­ti­viT Ca­mo­ya­lib­da
hel­sin­kis jgu­fi, mag­ram ma­le z. gam­sa­xur­dia da m. kos­ta­va daa­pa­tim­res da sxva­das­xva va­diT
Ta­vi­suf­le­bis aR­kve­Ta miu­sa­jes.
1978 wels ga­moq­vey­nda sa­qar­Tve­los ssr kon­sti­tu­ciis proeq­ti, ro­me­lic sa­qar­Tve­los
ssr uze­naes sab­Wos un­da daem­tki­ce­bi­na. ad­rin­de­li kon­sti­tu­ciis­gan gan­sxva­ve­biT, proeq­
tSi aRar iyo mux­li, rom­lis Ta­nax­ma­dac qar­Tu­li ena sa­qar­Tve­los ssr sa­xel­mwi­fo enad iyo
aRia­re­bu­li. am faq­tma qar­Tu­li sa­zo­ga­doe­bis, gan­sa­kuT­re­biT, stu­den­te­bis, aR­Sfo­Te­ba ga­
moiw­via. 14 aprils, uze­nae­si sab­Wos mim­di­na­reo­bis dRes, rus­Ta­ve­lis gam­zir­ze gran­dio­zu­li
sap­ro­tes­to de­mon­stra­cia gai­mar­Ta. vi­Ta­re­ba ga­ni­mux­ta mas Sem­deg, rac sa­qar­Tve­los kom­par­
tiis ck-is I-­ma mdi­van­ma eduard Se­var­dna­Zem daar­wmu­na mos­ko­vis cen­tra­lu­ri xe­li­suf­le­bis
war­mo­mad­gen­le­bi, rom am mux­lis aR­dge­na au­ci­le­be­li iyo.
_164_
 1985 wels ssrk kom­par­tiis ge­ne­ra­lur mdiv­nad mixail gorbaCovi air­ Cies. mi­si da mi­ si
gun­dis lo­zun­ge­bi iyo: `a­xa­li po­li­ti­ku­ri az­rov­ne­ba~, `gar­daq­mna~, `sa­ja­roo­ba~ da `po­li­ti­
ku­ri sis­te­mis de­mok­ra­ti­za­cia~. maT aRia­res, rom qve­ya­na­Si uam­ra­vi prob­le­ma iyo, maT So­ris,
ada­mian­Ta uf­le­be­bis dac­vis mxri­vac. m. gor­ba­Cov­ma na­xe­va­ri mi­lio­ni ja­ris­ka­ciT Seam­ci­ra
sab­Wo­Ta ar­mia da ga­nac­xa­da, rom sa­xel­mwi­fo mi­li­ta­ris­tu­li eko­no­mi­ki­dan ga­nia­ra­Re­ba­ze ga­
da­vi­do­da. is dah­pir­da aR­mo­sav­leT ev­ro­pis mo­kav­Si­re qvey­ne­bis li­de­rebs, rom sab­Wo­Ta kav­
Si­ri aRa­ra­so­des Cae­reo­da maT saq­meeb­Si da maT mie­ce­mo­daT sa­Sua­le­ba, Ta­vad aer­CiaT qvey­nis
gan­vi­Ta­re­bis gza. amiT aR­mo­sav­leT ev­ro­pis qvey­neb­Si de­mok­ra­tiu­li gardaqmnis xana daiw­yo.
bevr maT­gan­Si Seic­va­la ko­mu­nis­tu­ri re­Ji­mi. am pro­ce­sis kul­mi­na­cia iyo 1989 wels berlinis
kedlis dangreva da ger­ma­niis gaer­Tia­ne­ba.
`gar­daq­mnis~ po­li­ti­kam sab­Wo­Ta kav­Sir­Si erov­nu­li moZ­rao­bis gaaq­tiu­re­ba ga­moiw­via. da­
mou­ki­deb­lo­bis moT­xov­niT daiw­yo ga­mos­vle­bi sa­qar­Tve­lo­Si, es­to­neT­Si, lit­va­Si, lat­via­Si,
azer­bai­jan­Si da sxv.

1989 wlis 9 aprili TbilisSi

1989 wlis ga­zaf­xul­ze Tbi­lis­Si mTav­ro­bis sa­sax­lis win ram­de­ni­me dRis gan­mav­lo­ba­Si mim­
di­na­reob­da mi­tin­gi da­mou­ki­deb­lo­bis moT­xov­niT. 1989 wlis 9 ap­rils sab­Wo­Ta jar­ma daar­bia
mo­mi­tin­gee­bi. dar­be­vis dros 16 ada­mia­ni dai­Ru­pa. am faqts di­di ga­mox­mau­re­ba moh­yva mTel
msof­lio­Si.
1990 wels sab­Wo­Ta res­pub­li­keb­Si umaR­le­si or­ga­noe­bis ar­Cev­ne­bi Ca­tar­da da mTel rig
res­pub­li­keb­Si xe­li­suf­le­bis sa­Ta­ve­Si erov­nu­li moZ­rao­bis war­mo­mad­gen­le­bi, yo­fi­li di­si­
den­te­bi mo­vid­nen. mos­ko­vi uk­ve ve­Rar akon­tro­leb­da Seq­mnil si­tua­cias. 1991 wlis de­kem­ber­
Si ru­se­Tis, uk­rai­nis da be­lo­ru­siis pir­ve­li pi­re­bis Sex­ved­ra­ze sab­Wo­Ta kav­Si­ri daS­li­lad
ga­moc­xad­da.

98. saqarTvelos damoukideblobis aRdgena

1990 wlis 28 oq­tom­bers sa­qar­Tve­lo­Si Ca­tar­da mra­val­par­tiu­li ar­Cev­ne­bi, rom­lis Se­

de­ga­dac uze­naes sab­Wo­Si zviad gam­sa­xur­dias me­Tau­ro­biT saar­Cev­no blok­ma `mrgvali magida-
Tavisufali sasaqarTvelom~ um­rav­le­so­ba mii­Ro. zviad gam­sa­xur­dia uze­nae­si sab­Wos Tav­jdo­
ma­red air­Cies. uze­naes­ma sab­Wom 1991 wlis 31 marts moaw­yo referendumi, ro­me­lic sa­qar­Tve­los
mo­qa­la­qeebs sa­Sua­le­bas aZ­lev­da, ga­moe­xa­taT Ta­vian­Ti da­mo­ki­de­bu­le­ba sa­qar­Tve­los da­mou­
ki­deb­lo­bis aR­dge­nis mi­marT 1918 wlis 26 mai­sis aq­tis sa­fuZ­vel­ze. mo­sax­leo­bis 98%-ma mxa­ri
dau­Wi­ra da­mou­ki­deb­lo­bis aR­dge­nas. 1991 wlis 9 aprils uze­naes­ma sab­Wom mii­Ro saqarTvelos
damoukideblobis aRdgenis aqti, xo­lo 26 maiss zviad gamsaxurdia prezidentad iqna arCeuli.

_165_
_166_