Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
istoriis
mokle kursi
abiturientebisaTvis
nata axmeteli, besik lorTqifaniZe
ISBN 978-9941-11-660-5
www.diogene.ge
sarCevi
_6_
1. qvis xana saqarTveloSi. brinjaos xana saqarTveloSi
2. Zveli aRmosavleTi
egvipte
Zveli egviptis civilizaciis CamoyalibebaSi udidesi roli Seasrula mdinare nilosma.
pirveli dasaxlebebi uSualod mdinaris gaswvriv Seiqmna. swored amitom uwoda berZenma isto
rikosma herodotem egviptes `nilosis nobaTi~. egviptelTa sameurneo yofa mTlianad mdinare
nilosis yovelwliur adidebaze iyo damokidebuli. adidebis Sedegad nilosi aTasobiT kvad
ratul kilometrs tboravda. wylis donis daklebis Semdeg ki mdinare uamrav Slams tovebda.
mosaxleoba iwyebda am Slamiani miwis damuSavebas, romelic saukeTeso iyo saxnav-saTesad. im
adgilebSi, sadac adidebuli mdinare ver aRwevda, egviptelebs wyali arxebiT gahyavdaT.
Zv. w. IV aTaswleulSi egvipteSi ori samefo Camoyalibda. nilosis saTaveebTan samxreT, anu
zemo, egvipte mdebareobda, nilosis deltaSi ki _ CrdiloeT, anu qvemo, samefo. daaxloebiT
Zv. w. 3000 wels zemo samefos mefem menesma qvemo samefo daipyro. erTiani egviptis mmarTvels
faraoni (`didi saxli~) ewoda. am saxelmwifom yvelaze didxans, sami aTas wels, iarseba. am xnis
manZilze egvipteSi mmarTvelebis, faraonebis 33 dinastia Seicvala. istorikosebi dinastiebs
romauli cifrebiT aRniSnaven da egviptis istorias Zvel, Sua da axal samefod yofen.
III-IV dinastiebis mmarTvelobis periodi, daaxloebiT Zv. w. 2600-2150 ww., Zveli egviptis
gansakuTrebuli Zlierebis, `ayvavebis xana~ iyo, romelsac `piramidebis epoqas~ uwodeben.
swored am epoqis faraonebma daiwyes piramidebis mSenebloba. pirveli iyo faraon joseris
piramida, romelic pirveli vezirisa da arqiteqtoris imhotepis gegmiT aigo. man mSeneblo
baSi xisa da Tixis nacvlad pirvelad gamoiyena qva. IV dinastiis xanaSi aigo sayovelTaod
cnobili _ faraonebis xeofsis, xefrenisa da mikerinis piramidebi (adgilmdebareobis mixedviT
maT gizas piramidebs uwodeben). Tumca saxelmwifos xazina veRar afinansebda grandiozul
mSeneblobebs, amitom mogviano xanis piramidebi SedarebiT momcro zomisaa. daaxloebiT Zv. w.
III aTaswleulis dasasruls daiwyo Zveli samefos dacema. daiwyo Sinaomebi, romelic TiTqmis
2 saukune gagrZelda. Zv. w. XX-XVIII ss.-Si kvlav aRdga erTiani, Zlieri samefo. am periods Sua
samefos xanas eZaxian. faraonebma dedaqalaqi memfisidan TebeSi gadaitanes, mimdebare velebi
ki sakuTari akldamebis asaSeneblad gamoyves. Tebes maxloblad aSenda luqsorisa da karnakis
STambeWdavi taZrebi. Sua samefos dacema Zv. w. XVII-XVI ss.-Si aRmosavleTidan egvipteSi aziu
ri momTabare semituri modgmis tomebis hiqsosebis SemoWram ganapiroba. maTi samxedro gan
viTareba egviptelebisas aRemateboda. cxeni, swrafi sabrZolo etlebi da mSvild-isari eg
viptisTvis manamde ucnobi iyo. CrdiloeT egviptis dampyrobeli hiqsosebi swrafad moergnen
_8_
egviptis yofas, SeiTvises misi kultura. Tuki egviptes manamde urTierToba mxolod libiasa
da nubiasTan hqonda, amieridan aziis qveynebTanac daamyara urTierToba. Zv. w. XVI saukuneSi
Tebes egviptelebma gandevnes hiqsosebi. egviptis erTianoba aRdga. am periods axali samefos
xanas uwodeben. egvipte axlo aRmosavleTis uZlieres imperiad gadaiqca. Tutmos III-is (Zv. w.
1390-1353) armia da floti yovelwliurad awyobda did laSqrobebs aziaSi. egviptelTa sam
xedro nawilebma mdinare evfratamde miaRwies.
egvipteSi mravalRmerTianoba iyo. maTTvis agebuli iyo uamravi taZari. am taZrebis
qurumebma droTa ganmavlobaSi didi gavlena moipoves. isini faraonebsac ki aRar epuebod
nen. qurumebs daupirispirda faraoni amenhotep IV (Zv. w. 1353-1336). man da misma meuRlem ne
fertitim gadawyvites, erTi RmerTis Tayvaniscema daewesebinaT. erTaderT RmerTad RvTaeba
atoni gamoacxadda, romelsac mzis diskos saxiT gamosaxavdnen. axali RmerTis pativsacemad
faraonma saxeli Seicvala da exnatoni dairqva, aaSena axali dedaqalaqi (axetatoni). faraon
ma uaryo yvela sxva egvipturi RmerTi da maTi saxelis xsenebac ki akrZala. es reformebi
droebiTi aRmoCnda, exnatonis gardacvalebis Semdeg qurumebma aRadgines Zveli RmerTebis
kulti. maTi brZanebiT exnatonisa da nefertitis saxelebi egvipteSi iseve idevneboda, ro
gorc manamde Tavad isini devnidnen egviptur RmerTebs.
exnatonis reforma monoTeizmis (erTRmerTianobis) SemoRebis pirveli warumatebeli mcde
loba iyo. Zvel egviptelebs swamdaT, rom bunebasa da adamianebis cxovrebas RmerTebi ganageb
dnen. RmerTebi maT adamianebis saxiT hyavdaT warmodgenili, romlebsac cxovelis Tavebi hqon
daT. RmerTebi ciur sxeulebTan, nilosTan, raime mniSvnelovan saqmianobasTan iyvnen gaigivebu
li. egviptelebis rwmeniT, Tu micvalebulis sxeuls kargad Seinaxavdnen, misi suli icocxlebda,
amitom gardacvalebis Semdeg mdidari egviptelebis gvamebis mumificireba xdeboda. egviptele
bis azriT, saiqioSi yvela ver moxvdeboda. gardacvlilTa sulebs RmerTi osirisi asamarTlebda.
wesieri adamianis suli saiqioSi xvdeboda. Zv. w. XI saukunidan egvipte TandaTanobiT dasustda,
ris Sedegadac Zv. w. VII s.-Si is jer asurelebma, xolo Zv. w. VI s.-Si iranelebma daipyres.
Zv.w. III dasawyisi _ III bolo Zv.w. XX-XVIII ss. Zv.w. XVI-XI ss. Zv.w.VII Zv.w.VI
Zveli samefo Sua samefo axali samefo daipyres daipyres
`piramidebis xana~ asurelebma iranelebma
_9_
damwerlobis gamogoneba. Zv.w. IV aTaswleulis boloTi TariRdeba piqtografiuli (xatovani)
damwerlobis pirveli nimuSebi. Sumerebi sawer masalad Tixas iyenebdnen. svel Tixis firfi
taze werdnen da aSrobdnen. Zv. w. IV aTaswleulis dasasrulsa da III aTaswleulis dasawyisSi
SuamdinareTSi CrdiloeTidan semituri tomebi SemoiWrnen. isini CrdiloeT SuamdinareTSi
gabatondnen da iq aqadis qalaq-saxelmwifo Camoayalibes. Zv. w. XXIII s.-Si CrdiloeT Suamdi
nareTSi, aqadis samefoSi, axalgazrda mefe sargoni gamefda. man SeZlo Zlieri armiis Seqmna,
Semdeg ki samxreTiT Sumerebis winaaRmdeg gailaSqra. sargonma SumerTa qalaqebi daipyro da
sparseTis yuremde miaRwia. SuamdinareTi amieridan erTian saxelmwifod Camoyalibda, romel
sac saTaveSi semituri warmoSobis aqaduri dinastia edga.
Zv. w. XVIII saukuneSi am brZolaSi aqtiurad Caeba qalaqi babiloni. male gaerTianebuli
samefos centri swored babiloni gaxda. igi mesopotamiis savaWro, religiur da samecniero
centrad iqca. babilonma SeiTvisa Sumerul-aqaduri kultura, qalaqis mfarveli RvTaeba
marduqi mesopotamiis wamyvan kultad Camoyalibda. babilonis samefo gansakuTrebiT gaZ
lierda mefe xamurabis periodSi (Zv. w. 1792-1750 ww.). man daipyro mezobeli qveynebi da xelT
igdo im droisaTvis SuamdinareTze gamavali mTavari savaWro gzebi. xamurabma Tavis samefoSi
mravali reforma Caatara. msoflio istoriaSi igi Sevida, rogorc erT-erTi udidesi kanon
mdebeli. man Seqmna 282 muxlisagan Semdgari kanonTa krebuli. xamurabis sikvdilis Semdeg
babilonis samefo dasustda. Zv. w. X s.-Si ki asureTis saxelmwifom ramdenjerme dalaSqra
babiloni da Tavis sazRvrebSi moaqcia is. Zv. w. VII s.-is dasawyisSi asurelebma babiloni dai
morCiles. imave saukunis bolos babilonis Zlireba kidev erTxel aRdga. is gansakuTrebiT
gaZlierda nabuqodonosoris (Zv. w. 604-562) dros, rodesac babilonis samefos sazRvrebi
xmelTaSua zRvasa da sparseTis yures Soris gadaiWima. man ganaaxla RvTaeba marduqis taZari
da qalaqis galavani, aago babilonis koSki (godoli) da dakidebuli baRebi, romelic Zvelma
berZnebma msoflios erTerT saocrebad miiCnies. misi mefobis dros babiloni msoflios udi
des qalaqad da vaWrobis centrad iqca. Semdeg babilonis samefo kvlav dasustda da Zv.w. VI
saukuneSi sparseTis aqemenianma mefe kirosma daipyro.
asureTis samefo
Zv. w. III aTaswleulis II naxevarSi arabeTis n./k.-idan wina aziaSi SemoWrili semituri to
mebis STamomavlebi iyvnen asurelebi, anu asirielebi. maTi dasaxlebis centrs warmoadgenda
qalaqi asuri (berZn. forma `asiria~). asureTi md. tigrosis Sua da zemo welze mdebareob
da. CrdiloeT maRalmTianeTSi Tavidanve ganviTarda mesaqonleoba, samxreT SuamdinareTis
dablobebSi ki _ miwaTmoqmedeba. bunebrivi sazRvrebis (zRvebisa da qedebis) arqonis gamo
asurelebs arsebuli teritoriis SesanarCuneblad gamudmebuli brZola uwevdaT. asureTis
mdebareobis gamo mis teritoriaze gadioda ZiriTadi savaWro marSrutebi. teritoriis da sa
vaWro gzebis dasacavad asurelebi meomar xalxad Camoyalibdnen. Tavdapirvelad asurelebi
babilonsa da miTans emorCilebodnen. Zv. w. XV-XIV ss.-idan asureTi damoukidebeli samefoa.
asureTis mefeebma TandaTan daipyres mezobeli qveyana _ miTanis samefo da xeTuri olqebi.
asureTis teritoria gansakuTrebiT gaizarda mefe tiglaTfileser I-is (1115-1077 ww.)
dros. CrdiloeTiT man `nairis~ qveynebi dalaSqra. samxreTiT ki qalaqi babiloni daipyro da
finikiis qalaqebi daxarka. asureTis Zlierebas drodadro safrTxes uqmnidnen dasavleTidan
SemoWrili arameuli tomebi, CrdiloeTidan ki _ urartus samefo.
asureTis xelaxali gaZliereba (e. w. `axalasuruli xana~) dakavSirebulia Zv. w. VIII s.-Si
tiglaTfileser III-is reformebTan administraciul da samxedro sferoSi. man Seqmna samxed
ro aristokratiis privilegirebuli fena, brinjaos iaraRi Secvala rkinis iaraRiT, armiaSi
Seqmna kavaleria da daxvewa saomari etlebis forma. qveiTi jaris wamyvan Zalas rkinis jav
SniT SeWurvili da xis didi fariT daculi mSvildosnebi warmoadgendnen.
_10_
misi memkvidris sargon II-is (Zv.w. 722-705) dros asureTi kidev ufro gaZlierda. sargonma
dalaSqra urartu, babiloni. misma vaJma sinaqeribma axal dedaqalaqad q. ninevia airCia.
garegnuli Zlevamosilebisa da didebis miuxedavad, asureTi Sinaganma krizisma moicva. xan
grZlivma dapyrobiTma omebma qveynis resursebi gaaCanaga, samefo sagvareulos SigniT taxtis
Tvis brZola xSirad saxelmwifo gadatrialebiT mTavrdeboda. Sinaur qaoss gareSe safrTxec
daemata. asureTis winaaRmdeg gaerTiandnen babiloni da midia. babilonis mefe nabofalasarma
samxreTidan Seutia asureTs, xolo midiis mefe kiaqsarma _ CrdiloeTidan. maTi jarebi q. asur
Tan Sexvdnen erTmaneTs. 612 wels mokavSireebma ninevia aiRes. 605 wels qarxemiSTan babilonis
mefe nabuqodonosorma sabolood daamarcxa asureTis ukanaskneli mefe asurubaliti.
urartu
Zv. w. IX s.-Si samxreT kavkasiaSi, vanisa da urmiis tbebis midamoebSi Camoyalibda urartus
saxelmwifo. misi dedaqalaqi iyo tuSfa. urartu gansakuTrebiT gaZlierda mefeebis argiSTi
I-isa da sarduri II-is dros. am dros urartus mefeebma dalaSqres samxreT kavkasiis qveynebic,
maT Soris pirveli qarTuli saxelmwifoebrivi gaerTianebebi _ diaoxi da kolxa. urartus
istoriis Sesaxeb upirvelesi wyaroa asuruli da Tavad urartuli lursmuli warwerebi, rom
lebic ZiriTadad asurelebTan da sxva mezobel xalxebTan brZolebis, samSeneblo da sakul
to saqmianobis aRweras moicavs.
_11_
urartus samefo Zlier daasusta Zv. w. VIII s.-Si CrdiloeTidan momTabare tomebis:
skviTebisa da kimerielebis Semosevam. Zv. w. VII saukuneSi dRevandeli iranis teritoriaze mi
diis samefos gaZlierebam safrTxe Seuqmna urartus saxelmwifos. midielebma jer asureTis
samefo daipyres, Semdeg ki, daaxloebiT 590 w., urartus samefoc. urartu ganTqmuli iyo
liTonis (rkina, brinjao) warmoebiT. urartelebma Zv. w. IX s.-Si asurelebisgan SeiTvises da
ufro gaamartives lursmuli damwerloba.
diaoxi da kolxa
Zv. w. II aTaswleulis bolos qarTvelurma tomebma Seqmnes pirveli saxelmwifoebrivi
gaerTianebebi _ diaoxi da kolxa. asureTis mefe tiglaTfileser I Tavis warweraSi mogviT
xrobs asurelTa galaSqrebaze `nairis qveynebis~ winaaRmdeg. asurelebi `nairis~ maTi qveynis
CrdiloeTiT mdebare vrcel miwa-wyals eZaxdnen. sxva datyvevebul mefeTa Soris am warwe
raSi ixsenieba daienis (diaoxis, taoxis) mefe sieni. SemdgomSi diaoxs ixsenieben urartuli
warwerebi. urartus mefeebi menua (Zv. w. 819-786 ww.) da mi si Ze argiSTi (Zv. w. 786-764 ww.)
mogviTxroben TavianT Zlevamosil laSqrobaze diaoxis winaaRmdeg. misi teritoria Woroxis
auzs da Savi zRvis samxreT sanapiroebs moicavda.
diaoxi Zv. w. XII-VIII ss. arsebobda. argiSTis Semdeg es qveyana aRar Cans. samagierod urar
tus mefe sarduri II-is warweraSi ixsenieba samxreT-dasavleT saqarTvelos meore didi gaer
Tianeba _ kolxa (kulxa). rogorc Cans, diaoxis miwebi urartum da kolxam gainawiles da da
mezoblebis Semdeg maT Soris omebi daiwyo. Zv. w. VIII s. bolos CrdiloeT kavkasiidan daiwyo
momTabare skviTebisa da kimerielebis Semosevebi; isini jer samxreT kavkasiaSi SemoiWrnen,
aqedan ki _ axlo aRmosavleTSi. am Semosevebis Sedegad urartu Zalian dasustda, xolo kol
xa saerTod ganadgurda.
3. aqemenianuri irani
Zv. w. VI saukuneSi wina aziaSi Camoyalibda msoflios udidesi saxmeleTo imperia, aqeme
nianuri irani. imperiis saTaveSi idga wina aziaSi mcxovrebi erT-erTi iranulenovani tomis,
sparselebis, mmarTveli aqemenianTa sagvareulo. Zv. w. VII saukuneSi sparselebi aseve iranu
lenovani tomebis mier Seqmnili saxelmwifos _ midiis SemadgenlobaSi Sediodnen da xarks
ixdidnen.
kirosi
Zv. w. 553 wels midiis winaaRmdeg ajanyeba daiwyo sparseTis mefe kiros II-m (Zv. w. 558-530).
brZolam sam weliwads gastana da sparselTa gamarjvebiT dasrulda. Zv.w. 550 wels kirosma aiRo
midiis dedaqalaqi ekbatana da Tavi sparseTisa da midiis mefed gamoacxada. kirosma gaagrZe
la dapyrobebi da momdevno ori wlis ganmavlobaSi daikava parTia da hirkania _ manamde midiis
SemadgenlobaSi myofi iranuli olqebi. Semdeg kirosma mcire aziisken ilaSqra. mas miemxro
mcire aziis erT-erTi samefo _ kilikia da samxedro daxmarebac ki SesTavaza. amis gamo kiross
arasdros gaugzavnia kilikiaSi sparseli mmarTvelebi, gansxvavebiT sxva qveynebisgan, romlebic
winaaRmdegobas uwevdnen. kilikiis sparselebis mxareze gadasvlis Semdeg kirosi ukve lidiis
samefosac miuaxlovda. im dros lidiis samefos mcire aziaSi gamorCeuli adgili eWira. misi
mfarvelobis qveS iyvnen sanapiroze mdebare berZnuli qalaqebi. kirosi lidiisken daiZra. gza
_12_
dagza is Tavis armias im qveynis meomrebiTac avsebda, romelTa teritoriazec gadioda. kirosma
elCebi mcire aziis sanapiros berZnul qalaq-saxelmwifoebSic gagzavna da mouwoda, mis mxareze
gadasuliyvnen. magram mcireazielma berZnebma dacda amjobines. lidiis dedaqalaqis _ sardes
aRebis Semdeg kirosma iq sparseli mmarTveli daniSna da mcire aziis berZnuli qalaqebisken gae
marTa. berZnebma kiross elCebi gaugzavnes da mfarveloba sTxoves im pirobiT, ra pirobiTac
manamde lidiis mefis mfarvelobis qveS imyofebodnen. magram kirosma elCebs upasuxa, mas Sem
deg, rac lidiis bedi gadawyda, berZnul qalaqebsac Tavad ganvusazRvrav pirobebso. qalaqebis
nawili sparselebs sakuTari neba-surviliT damorCilda, nawili ki brZolis Sedegad daipyres.
kirosma laSqrobebi aRmosavleTiT gaagrZela da Sua aziis nawili daipyro. Semdeg ki ba
bilonic daikava. qalaqis mcxovreblebs kirosis armiisTvis winaaRmdegoba ar gauweviaT, rad
gan kirosma isini usamarTlo mefis batonobisagan ixsna. kirosma babilonis mTavar RvTaebas
_ marduqs taZarSi msxverpli Seswira da qalaqis mcxovreblebs mSvidobas da xelSeuxeblobas
Sehpirda. aseve, im mosaxleobas, romelic babilonis mefeebis mier iZulebiT iyvnen Suamdi
nareTSi gadmosaxlebuli, man neba darTo, sakuTar samSobloSi dabrunebuliyvnen. kirosma
formalurad SeinarCuna babilonis samefo da socialur struqturaSi araferi Seucvlia.
babiloni mefis erT-erTi rezidencia gaxda. qveyanaSi, erTi SexedviT, yvelaferi ucvleli
darCa. amas garda, kirosis mmarTveloba babilonSi ucxoelTa batonobad ar miuRiaT, radgan
man mefoba `marduqis xelidan~ miiRo da yvela rituali Seasrula, magram sinamdvileSi babi
lonis damoukidebeli saxelmwifo aqemenianTa erT-erT olqad gadaiqca.
babilonis damorCilebis Semdeg dasavleTiT mdebare qveyanebi _ siria, palestina da fi
nikia _ egviptis sazRvramde sparselebs daeqvemdebara. aqemenianTa saxelmwifo vrcel te
ritoriaze gadaiWima da amis Semdeg kirosma gadawyvita, sazRvrebi ukve saxelmwifos Crdi
lo-aRmosavleTis mxridan gaemagrebina, raTa Sua aziidan momTabare tomebi _ masagetebi ar
SemoWriliyvnen. amisaTvis man Zv. w. 530 Sua aziaSi ilaSqra, magram mdinare amudariis sanapi
roze momTabareebTan brZolaSi daiRupa.
kambise
Zv. w. 530 wels taxtze avida kirosis memkvidre kambise. man egvipteze gailaSqra. Zv. w. 525
wels egviptelTa armia sparselebTan brZolaSi damarcxda da egviptec aqemenianTa saxelmwi
fos SemadgenlobaSi Sevida. kambisem faraonis tituli miiRo da egviptis mefed yvela wesis
dacviT ekurTxa. Zv. w. 522 wels sparseTSi ajanyeba daiwyo da kambisec samSoblosken gaeSura,
Tumca gzaSi SeTqmulebma mokles.
darios I
aqemenianTa iranis Semdegi mefe gaxda darios I (Zv. w. 522-486). mefobis pirvel or wels
dariosi mTel imperiaze modebuli ajanyebebis Caqrobas mounda. saxelmwifoSi wesrigis dam
yarebis Semdeg dariosma reformebis gatareba daiwyo. man saxelmwifo teritoriul-adminis
traciul erTeulebad _ 20 satrapiad dayo. rogorcwesi, satrapiis sazRvrebi emTxveoda Zveli
qveynebis saxelmwifo da eTnografiul sazRvrebs. satrapiis farglebSi daSvebuli iyo iseTi
SemTxvevebic, roca esa Tu is qalaqi TviTmmarTvelobas, avtonomias inarCunebda (mag., fini
kiuri qalaqebi, berZnuli qalaqebis nawili). satrapiis saTaveSi mefis moxeleebi _ satrapebi
idgnen. satrapis Tanamdeboba kirosisa da kambises drosac arsebobda da is adgilobrivi
mmarTvelis funqcias asrulebda, romelic erTdroulad olqSi umaRlesi samoqalaqo da sam
xedro piri iyo. ZiriTadad satrapebi adgilobrivi warCinebulebidan iniSnebodnen. dariosis
reformis Sedegad ki satrapebad umetesad sparselebs niSnavdnen; maT adgilebze umaRlesi
samoqalaqo da sasamarTlo xelisufleba hqondaT, krebdnen gadasaxadebs, romlebic oqros,
_13_
vercxlis, xetyis, sxvadasxva produqtebisa da saqonlisgan Sedgeboda. satrapiis jaris mTa
varsardals mefe piradad niSnavda. satrapebi da mxedarTmTavrebi uSualod damokidebuli
iyvnen centralur xelisuflebaze, maT mudmivad amowmebda saidumlo policia. dariosis re
formis Sedegad Seiqmna didi biurokratiuli aparati, romelic samefo kancelariidan imar
Teboda.
mefis rezidencia persepolisSi iyo, magram saxelmwifos administraciul centrs qalaqi
suza warmoadgenda. suzis garda sxva did qalaqebSic _ babilonSi, ekbatanaSi, memfissa da sxva
satrapiebis dedaqalaqebSic arsebobda kancelariebi. yvela moxeles Tvalyurs adevnebda umaR
lesi moxele _ xazarapeti, romelsac imavdroulad mefis piradi gvardia `aTi aTasi ukvdavic~
emorCileboda (gvardias amgvarad imitom iwodeboda, rom maTi raodenoba mudam ucvleli iyo.
romelime meomris daRupvis SemTxvevaSi, mis adgilze swrafad ayenebdnen sxva gamocdil meo
mars).
dariosma ekonomikuri reformebic gaatara. man imperiaSi fulis saerTo erTeuli Semoi
Ro. es iyo oqros `dariki~. aseve iWreboda vercxlis `sikli~. `darikis~ moWra mxolod mefes
SeeZlo, sikls ki satrapiebSi (ZiriTadad mcire aziaSi) Wridnen. vaWrobisa da komunikaciis
gansaviTareblad dariosma moawesriga gzebi, Seqmna mudmivi safosto sadgurebi, romlebic
informaciis swrafi gavrcelebis saSualebas iZleoda. axalma samoneto da administraciulma
politikam xeli Seuwyo sagadasaxado sistemis mowesrigebas.
mkacrad iyo dadgenili satrapiebSi mosaxleobis Semadgenloba (Tu romeli xalxi iyo ama
Tu im satrapiaSi gaerTianebuli) da gadasaxadebi. Tavad sparselebi gadasaxadebisgan gaTa
visuflebuli iyvnen. isini saxelmwifo aparatSi, mefis `ukvdavTa gvardiasa~ da armiaSi msa
xurobdnen.
aqemenianTa imperiis SemadgenlobaSi qarTuli tomebis nawilic moeqca. Tanamedrove sa
qarTvelos samxreT-dasavleTiT mcxovrebi sasperebi, mosxebi, tibarenebi, mosinikebi, mak
ronebi, marebi sparseTis XVIII da XIX satrapiebSi iyvnen gaerTianebuli. herodotes Tanaxmad,
qarTuli tomebidan _ kolxebi satrapiis SemadgenlobaSi ar Sediodnen, magram sakuTari neba-
surviliT ixdidnen yovel mexuTe wels xarks: 100 yrmasa da 100 qalwuls.
dariosma imperiaSi saerTaSoriso enad arameuli SemoiRo (arameuli ena Zv.w. I aTaswleul
Si axlo aRmosavleTSi yvelaze gavrcelebuli ena iyo). mTeli imperiis teritoriaze oficia
luri dokumentebi arameul enaze igzavneboda.
aqemeniani mefeebi, iseve rogorc Zveli samyaros sxva monarqebi, xSirad sakuTar war
werebs sasaxleTa kedlebze, kldeze akveTinebdnen, raTa maTi wakiTxva yvelas SesZleboda.
dRemde SemorCenilia qalaq suzis dariosis warwera, romelic aq sasaxlis agebis Sesaxeb mog
viTxrobs.
qserqse
darios I-is gardacvalebis Semdeg saxelmwifos saTaveSi misi memkvidre qserqse I (Zv. w.
486-465 w.) Caudga. sagareo politikaSi man aqemenianTa tradiciuli kursi gaagrZela. dariosis
dros daiwyo da Semdeg qserqses mefobisas gagrZelda iranelebisa da berZnebis dapirispire
ba, romelic istoriaSi berZnul-sparsuli omebis saxeliTaa cnobili. qserqsem saxelmwifoSi
erT-erTi umniSvnelovanesi _ religiuri reforma Caatara da iranelTa saerTo religiad
zoroastrizmi gamoacxada. man akrZala imperiaSi mcxovrebi sxvadasxva xalxis adgilobrivi
RvTaebebi da kultebi da ahuramazdas savaldebulo Tayvaniscema daawesa.
uZveles droSi sparselebi sxvadasxva RmerTs scemdnen Tayvans. Zv.w. VII-VI ss-Si zaraTuStram
(berZnulad zoroastrma) Camoayaliba moZRvreba, romelsac Semdeg zoroastrizmi ewoda. zo
roastrizmi dualisturi religiaa, romlis mixedviT, samyaroSi ori urTierTsapirispiro
sawyisis _ sikeTisa da borotebis, sinaTlisa da sibnelis, sicocxlisa da sikvdilis mudmivi
_14_
brZola mimdinareobs. dadebiT sawyiss naTeli RvTaeba ahura mazda ganasaxierebs. am religias
agreTve uwodeben mazdeanobas (ahura mazdas saxelis mixedviT) an cecxlTayvanismcemlobas
(maTi mTavari salocavi wminda cecxlia).
xmelTaSua zRvis aRmosavleT sanapiros viwro zoli uZveles droidanve dasaxlebuli iyo
semituri modgmis qanaanelTa tomebiT. am mdidar, nayofier, samiwaTmoqmedo kulturiTa da
meTevzeoba-zRvaosnobiT ganTqmul qveyanas Zveli berZnebi uwodebdnen `finikias~, rac ber
Znulidan iTargmneba rogorc `mewamuli~. am regionSi ar iyo didi mdinareebi, adgilobrivi
masStabebiT yvelaze mniSvnelovani iyo iordane palestinaSi da oronti siriasa da finikiaSi.
amis gamo irigacia sustad iyo ganviTarebuli. mTis masivebi aRmosavleT xmelTaSuazRvispi
reTs ramdenime nawilad yofda. es ori faqtori xels uSlida regionis erT sameurneo er
Teulad Camoyalibebas.
III aTaswleulis SuaxanebSi finikiis teritoriaze Camoyalibda ramdenime Zlieri qalaq-sa
xelmwifo, maT Soris gansakuTrebiT gaZlierdnen biblosi, sidoni, ugariTi da tvirosi. qala
qebis ZiriTad mosaxleobas xelosnebi da vaWrebi Seadgendnen.
finikia mdidari iyo bunebrivi resursebiT _ spilenZisa da rkinis madniT, tyeebiT, maT So
ris saxelganTqmuli kedriT. es simdidre egviptelebisa da SuamdinareTis saxelmwifoebis in
teress iwvevda. samiwaTmoqmedo miwebis simcirem da zRvasTan siaxlovem gansazRvra am regionis
ekonomikis ganviTarebis Tavisebureba: saxmeleTo vaWroba ganviTarda SuamdinareTTan da saz
Rvao egviptesTan. Zv. w-is II aTaswleulidan finikiis qalaq-saxelmwifoebma sazRvao vaWrobaSi
pirveloba moipoves. maT Soris gamoirCeodnen tvirosi da sidoni. xetyis siWarbem xeli Seuwyo
gemTmSeneblobis ganviTarebas. maT did niCbian gemebs, romlebsac brtyeli gembani da ialqne
bi hqondaT, Soreul qveynebSi mogzauroba SeeZloT. saqonliT datvirTuli finikiuri gemebi
imdroindeli msoflios yvela wertilSi aRwevdnen. berZeni istorikosis, herodotes cnobiT,
Zv. w-is VII-VI ss. mijnaze finikielebma afrikasac ki Semouares. finikiur qalaq-saxelmwifoebze
did zegavlenas axdendnen mezobeli didi civilizaciebi da qveynebi: asureTi, egvipte, xaTi.
Zv. w. XI s-Si gansakuTrebiT dawinaurda q. tvirosi, romelmac daiwyo mTeli xmelTaSuaz
RvispireTis masobrivi kolonizacia. finikielebi Soreul mxareebSi aarsebdnen axal dasax
lebebs _ koloniebs. damaarsebeli qalaqebi koloniebze ara mxolod ekonomikur gavlenas
axdendnen, aramed Tavis kulturasac avrcelebdnen koloniis mimdebare adgilobriv mosax
leobaSi. kolonizaciis procesi ramdenime mizeziT iyo gamowveuli. qalaqebi arc ise didi
iyo da soflis meurneobisaTvis gamosadegi miwebis simcire ver uzrunvelyofda maT yvela
moqalaqes. amdenad, moqalaqeTa nawili cdilobda axal miwebze dasaxlebas da iq sakuTa
ri meurneobis ganviTarebas. meore mizezi iyo sazRvao vaWrobis ganviTareba. finikielebs
sxvadasxva qveynidan SehqondaT maTTvis saWiro saqoneli, xolo sakuTar nawarms xelsayrel
fasad yiddnen. xmelTaSuazRvispireTSi qalaqebis daarseba am process aadvilebda. Zv. w-is
_15_
XI saukuneSi tviroselebma CrdiloeT afrikaSi daaarses qalaqi utika, xolo pirenes naxevar
kunZulze _ gadesi. TandaTanobiT finikielebma aiTvises dasavleT sicilia, malta da balea
ris kunZulebi. maT mier daarsebul qalaqebs Soris yvelaze mniSvnelovani iyo Zv. w. 825 w.
CrdiloeT afrikaSi daarsebuli qalaqi karTageni.
finikiis mTavari qalaqebi _ tvirosi, sidoni da biblosi _ satranzito vaWrobis Sedegad
mdidrdebodnen. tvirosi cnobili iyo samRebro saxelosnoebiT, sadac Semotanil qsovils
Rebavdnen mewamuli saRebaviT, romelsac moluskebisgan amzadebdnen. aseve Zalian fasobda
finikieli ostatebis mier damzadebuli nakeTobebi _ oqrosa da vercxlis Tasebi, saiuveliro
nawarmi. vaWrobasTan erTad finikielebi mekobreobasac ar Takilobdnen.
Zv. w. IX-VII ss-Si finikiis qalaqebi asureTis daqvemdebarebaSi moeqcnen. asurelTa xarkis
simZimis gamo finikieli mefeebi gamudmebiT janydebodnen, magram warmatebas ver aRwevdnen,
radgan qalaq-saxelmwifoebs Soris arsebuli savaWro konkurenciis gamo gaerTianebas ver
axerxebdnen. Zv. w. VI s-is SuaxanebSi finikia daipyro sparseTis aqemenianma mefe kirosma. Zv.
w. VIII-VII saukuneebidan finikielebis konkurentebi xmelTaSuazRvispireTSi gaxdnen berZnuli
qalaq-saxelmwifoebi (polisebi). berZnebma didi sakolonizacio moZraoba wamoiwyes. berZneb
ma TandaTanobiT SeZles finikielebis Canacvleba. maT gamoigones axali, ufro swrafmavali
samxedro gemebi _ trierebi da mTel xmelTaSuazRvispireTSi gabatondnen. Zv. w. 332 w. finikia
daipyro aleqsandre makedonelma. aq damkvidrda elinisturi kultura, gabatonebul enebad
iqca berZnuli da arameuli. ax. w. III s-Si finikiis qalaqebma sabolood daasrules arseboba.
finikielebis saxelTan aris dakavSirebuli kacobriobis udidesi miRweva _ anbanis gamo
goneba. finikiel vaWrebs Tavisi farTo kontaqtebis gamo sWirdebodaT damwerlobis marti
vi wesi (da ara aqaduri lursmuli an egvipturi ieroglifebi). am Ziebam samxreT finikiaSi
warmoSva pirveli xazovani damwerloba, romelSic TiToeuli niSani ukve winaswar dadgenil
marcvals ki aRar aRniSnavda, aramed Tanxmovans, romelsac, SeiZleboda, nebismieri xmovani
darTvoda an ar darTvoda. finikiur anbanSi Camoyalibda 22 aso-niSani. SemdgomSi am damwer
lobas gaecnnen berZnebi, gadaiRes da Tavis mxriv daumates xmovani niSnebi, riTac anbanurma
sistemam sabolood Camoyalibebuli saxe miiRo.
5. Zveli saberZneTi
berZnuli kolonizacia
antikuri epoqis saberZneTi ar iyo politikurad erTiani. Zv. w. VIII s-Si TiTqmis yvela
berZnul qalaqSi warmoiqmna damoukidebeli saxelmwifo. maT berZnebi polisebs uwodebdnen.
Tavdapirvelad `polisi~ mxolod geografiul teritorias aRniSnavda. mxolod mogviane
biT gaxda is qalaq-saxelmwifos sinonimi. yovel poliss hyavda sakuTari jari, hqonda xazina,
Wrida sakuTar monetas. momdevno ori saukunis ganmavlobaSi berZnebma sakuTari polisebis
gareT daiwyes sacxovrebeli adgilis Zieba. polisis ekonomikis safuZveli miwaTmoqmedeba,
xelosnoba da samTamadno saqme iyo. saberZneTis yvela qalaqs miwisa da liTonis sabadoebis
simcire zRudavda. qalaqebi erTmaneTs xSirad eomebodnen. polisebis SigniTac xSiri iyo
dapirispireba miwismflobelebsa da Raribebs Soris. Zv. w. VIII s-dan polisebis mosaxleobam
axali teritoriebis aTviseba daiwyo. amis ZiriTadi mizezi swored miwis simcire iyo. meore
mizezi qalaqebSi arsebuli uTanxmoebebi da, xSirad, samoqalaqo omebic iyo. aseT SemTxvevaSi
polisidan midiodnen axali, ukeTesi qalaqis daarsebis surviliT. amave mizeziT mravali ga
Raribebuli da valebSi Cafluli berZenic tovebda samSoblos.
_16_
koloniis daarseba metad sapasuxismgeblo saqme iyo. masSi qurumebi da winaswarmetyve
lebi ereodnen. dasaxlebis adgilis SerCevisas Semdeg pirobebs iTvaliswinebdnen: a) qalaqi
zRviT advilad unda yofiliyo misadgomi; b) qalaqis dacva ioli unda yofiliyo; g) axali
dasaxleba nayofieri miwebiT unda yofiliyo garSemortymuli; d) qalaqs mudmivad unda hqo
noda sasmeli wyali.
koloniebi iqca berZnuli saqonlis gasaRebis axal bazrad. Tavis mxriv, koloniebidan
saberZneTSi Sedioda damatebiTi nedleuli, rac metropoliis mzard ekonomikas Zlier sWir
deboda. TandaTan berZnuli koloniebi msoflio savaWro centrebad iqca. xmelTaSua zRvis
auzSi arsebulma zogierTma berZnulma koloniam adgilobrivi mosaxleoba Tavisi gavlenis
sferoSi moaqcia da damoukidebel saxelmwifod Camoyalibda. koloniisa da metropoliis anu
`deda qalaqis~ erTmaneTTan damokidebuleba gansxvavebuli iyo. zogjer kolonia sruliad
damoukidebel qalaqad yalibdeboda, zog SemTxvevaSi ki metropoliis gavlenis qveS rCeboda.
aTeni
Sua saberZneTSi mdebare atikis olqi ZvelTaganve saberZneTis centrs warmoadgenda. ati
kis mTavarma qalaqma, aTenma, TandaTan mTel atikaze moipova gavlena. aTenSi Caisaxa mmarTve
lobis forma, romelsac demokratia ewodeba. kacobriobis istoriaSi aq pirvelad SemoiRes
`moqalaqis~ cneba.
aTeni saberZneTis 750 poliss Soris erT-erTi qalaq-saxelmwifoTagani da farTobis
sididiT meore qalaqi iyo spartis Semdeg. igi Sedgeboda sakuTriv qalaqis, misi navsad
guris (pireosis) da garSemo mdebare teritoriisgan (soflebi, patara dasaxlebebi, zRvis
sanapiro zoli). polisis CamoTvlili nawilebi erTmaneTs avsebdnen ekonomikuri Tvalsaz
risiT. berZnuli wyaroebi aTens `aTenelTa qalaqad, aTenelTa saxelmwifod~ moixsenieben.
qalaq-saxelmwifoTa simravlis miuxedavad, berZnebi Tavs erTiani berZnuli samyaros wevre
bad miiCnevdnen, radgan hqondaT erTi ena, Tayvans scemdnen erTsa da imave RmerTebs, ikri
bebodnen saerToberZnul religiur dResaswaulebze. Tavdapirvelad aTenSi Zalauflebas
_17_
aristokratia flobda. poliss saTaveSi basilevsi, anu mefe edga. aRmasrulebel xelisuf
lebas warmoadgenda arqontTa 9-kaciani kolegia, romelsac areopagi, anu aristokratTa
sabWo irCevda.
Zv. w. VII saukuneSi aTenSi mciremiwianobis gamo Zalian bevri gaRaribda. maT Semosavali ar
hqondaT da vals iRebdnen. valis gadaxda umravlesobas aRar SeeZlo da aristokratis mona
xdeboda. amas daemata sastiki kanonebi, romlebic aristokratebma xalxs dauweses.
solonis reformebi
Zv. w. 594 wels pirvel arqontad airCies soloni, romelmac reformebis gziT Secvala
sazogadoeba. man daamkvidra:
• Tavisufali adamianis, anu moqalaqis cneba. solonma akrZala valis gamo Tavisufali ada
mianis gayidva da misi monad qceva. mcire aziaSi gayiduli adamianebi samSobloSi daabru
nes. amieridan mona mxolod ucxoeli, araberZeni SeiZleboda yofiliyo: aTenSi mona ara
adamianad, aramed im sulier iaraRad iTleboda, romelic aucilebelia saojaxo meurneo
bis warmarTvisa da funqcionirebisTvis.
• didgvarovanT CamoerTvaT ukanonod miTvisebuli miwebi da mflobelebs daubrunes.
• solonis dros ganisazRvra miwismflobelobis maqsimumi.
• solonis reformebma gazarda demosis _ Tavisufali moqalaqeebis uflebebi. Tumca, Ta
namdebobis miRebisa da politikuri uflebebis moculobis ganmsazRvreli pirovnebis
qonebrivi mdgomareoba iyo.
• saxalxo kreba polisis marTvis umaRles organos warmoadgenda da xmis micemis ufleba
aTenis yvela moqalaqes Tanabrad hqonda. garda amisa, maT SeeZloT nafic msajulebad
gaxdoma.
• saxalxo sabWo irCevda umaRles moxeleebs _ cxra arqonts ori zeda qonebrivi klasidan.
maTgan yvelaze meti Zalaufleba pirvel arqonts hqonda.
• saxalxo krebis sxdomas amzadebda da mimdinare sakiTxebs agvarebda oTxive qonebrivi
klasidan arCeuli 100-100 adamianisgan Semdgari sabWo, anu bule.
klisTenes mmarTveloba
aTenSi demokratiuli principebis damkvidreba gagrZelda klisTenes drosac. Zv. w. 509
wels klisTenem:
• gaauqma aTenis moqalaqeTa dayofa qonebis mixedviT. demosze didgvarovanTa gavlena rom
Seesustebina da gvarebi gaeTiSa, klisTenem mTeli atika sam teritoriul olqad dayo: 1)
sanapiro, 2) qalaqi aTeni da misi Semogareni, 3) Sida mxare. amgvarad bule teritoriuli
principiT kompleqtdeboda. klisTenes dros kvlav yvela moqalaqe monawileobda saxal
xo krebasa da sasamarTlos muSaobaSi. mxolod 400-Ta sabWo Secvala 500-Ta sabWom.
• qonebrivi cenzis mixedviT mxolod umaRlesi saxelmwifo moxeleebis arCeva xdeboda ze
da ori fenidan.
• aTenuri mmarTveloba tiraniisgan (erTpirovnuli mmarTvelobisgan) rom daecva, klis
Tenem SemoiRo ostrakismosi, anu `natexTa sasamarTlo~. yovelwliurad saxalxo krebaze
ganixilavdnen sakiTxs: xom ar iyvnen qalaqSi adamianebi, romlebic safrTxes uqmnidnen
arsebul saxelmwifo wyobas. krebis monawileebi Tixis natexebze anu ostrakonebze wer
dnen aseT pirTa saxelebs. kenWisyraSi sul mcire, 6000 moqalaqes unda mieRo monawileo
ba. visi saxelic yvelaze metad gameordeboda, mas atikidan 10 wlis vadiT aZevebdnen.
_18_
perikle da aTenis `oqros xana~
demokratiis sabolood Camoyalibeba aTenSi dakavSirebulia perikles saxelTan. igi 15
wels (444-429) ucvlelad iyo aTenis strategosi (mTavarsardali), marTavda principiT: `Cven
vqmniT drois mcire monakveTSi, magram ara drois mcire monakveTisaTvis~.
perikles dros:
• aTenis umaRlesi mmarTveli organo iyo saxalxo kreba _ eklesia. krebaSi 20 wels zemoT
yvela aTeneli mamakaci monawileobda. kreba yovel meaTe dRes ikribeboda akropolisis
maxloblad, mogvianebiT ki aTenis TeatrSi. aTenelTa azriT, aTenis nebismier moqalaqes
SeeZlo gasZRoloda krebas, amitom krebis Tavmjdomares wilisyriT niSnavdnen.
wilisyraSi yvela moqalaqe monawileobda. saxalxo kreba wyvetda aTenis politikis,
finansebis, omisa da zavis sakiTxebs, usmenda ucxoel elCebs. krebaze yvela aTenels
SeeZlo nebismieri, Tundac yofiTi sakiTxis wamoWra. sakiTxis gadawyveta xdeboda Ria an
faruli kenWisyriT.
saxalxo krebaze gansaxilvel kanonebs amzadebda xuTasTa sabWo _ bule. igi ganixi
lavda agreTve Tanamdebobis pirTa saqmeebsac. saxalxo kreba erTi wlis vadiT irCevda
saxelmwifo moxeleebs, romlebsac orjer zedized Tanamdebobis dakavebis ufleba ar
hqondaT. gamonaklisi iyo pirveli strategosis, anu mTavarsardlis Tanamdeboba.
sasamarTlos, anu naficTa sabWos mTeli aTeni irCevda. mosamarTleni ara marto aTen
Si, aramed aTenis mokavSire qalaqebSic iyvnen. arc erTma braldebulma ar icoda winas
war, Tu romeli mosamarTle ganixilavda mis saqmes, rac qrTamis aRebas gamoricxavda.
veqili, anu braldebulis damcveli maSin ar arsebobda. sasamarTloze Tavs TviT bral
debuli an misi naTesavi icavda.
• aTenis Tavdacva da samxedro sakiTxebi exeboda strategosTa kolegias. masSi 10 strate
gosi, anu sardali monawileobda, romelTagan erTi mTavari iyo. perikles droidan stra
tegosTa kolegia ganagebda diplomatiur da yovelgvar saxelmwifo saqmeebs.
Zvel aTenelebs swamdaT, rom poliss adamianebi qmnian da ara damcavi galavnebi an meom
rebis gareSe darCenili sabrZolo xomaldebi.
• 451 wels periklem gamosca kanoni `wminda moqalaqeoba~, romlis mixedviTac ganisazRvra,
vin iyo aTenis moqalaqe: yvela mamakaci, romelsac mama aTeneli hyavda, xolo deda aseve
aTenelis Svili iyo. bavSvis mamobis aRiareba misi dabadebisTanave unda momxdariyo, rom
mas moqalaqeoba mieRo. aTeneli moqalaqeobas kargavda brZolaSi gamoCenili laCrobis,
qurdobis, valebis gadauxdelobis, RmerTebis upativcemulobis gamo.
periklem gaauqma aTenelebisTvis yvelanairi saarCevno SezRudva. igi Tvlida, rom Ra
ribi adamiani ver iqneboda kargi saxelmwifo moxele. amitom man Zv. w. 451 wels pirvelad
SemoiRo xelfasi Tanamdebobis pirisaTvis. xelfasi dawesda ara mxolod Tanamdebobaze,
aramed sxdomaSi monawileobisTvisac. es zrdida demosis movaleobebs. aTenis mdidari
moqalaqeebi valdebuli iyvnen, erTi wlis ganmavlobaSi Tavis Tavze aeRoT erTi sabrZo
lo xomaldis aRWurvis an Teatraluri warmodgenebis xarjebi.
aTenis moqalaqeobas da, Sesabamisad, politikur uflebebs moklebuli iyvnen qalebi,
bavSvebi, monebi da ucxoeli Tavisufali moqalaqeebi _ metoikebi. amgvarad, 400 000 aTe
nelidan aTenis moqalaqed mxolod 40 000 kaci iTvleboda.
_19_
sparta
aTenisgan gansxvavebuli iyo samxreT saberZneTis polisuri sazogadoeba. Zv. w. XII s.-Si
dorielTa tomebma peloponesis samxreTiT lakoniis miwebi daipyres. aq Camoyalibebuli sa
xelmwifos centri iyo sparta. mogvianebiT spartelebma miwebis simciris gamo mezobeli mese
niis miwebi daipyres. spartaSi aTenisgan gansxvavebuli mmarTveloba arsebobda.
spartas namdvili polisisTvis damaxasiaTebeli centralizebuli mmarTveloba hqonda,
Tumca mis teritoriaze ar iyo arc erTi galavanSemovlebuli qalaqi. spartelebi danawile
buli iyvnen xuT dasaxlebaSi, romlebic ufro soflebs warmoadgenda, vidre qalaqebs.
spartis sazogadoeba sami didi jgufisgan Sedgeboda: 1) daaxloebiT 10 000 sparteli
sruluflebiani moqalaqe iyo. maT `Tanasworebs~ uwodebdnen, radgan yvelas erTi sididis mi
wis nakveTi hqonda; 2) hilotebi _ dapyrobili mesenielebi spartelebma TavianT sasargeblod
momuSave hilotebad, anu miwis muSebad, aqcies, Tumca sakuTari sacxovrebeli adgilidan ar
auyriaT. maTi ricxvi 200 aTass Seadgenda. hilotebi sakuTar miwis nakveTebs amuSavebdnen
da `Tanasworebs~ mosavlis naxevars uxdidnen. 3) periekebi _ qalaqis ganapiras mcxovrebi
vaWar-xelosnebi, romlebic Tavisufalni iyvnen, magram politikuri uflebebi ar hqondaT.
spartelebi maT dacinviTa da zizRiT epyrobodnen. sul spartaSi daaxloebiT 60 aTasi pe
rieki cxovrobda. yvela sparteli Sedioda `TanasworTa TemSi~. isini mxolod samxedro da
saxelmwifo saqmeebiT iyvnen dakavebuli, xolo saarsebo wyaros hilotebis Sromis wyalobiT
iRebdnen.
sparta samxedro-oligarqiul saxelmwifod Camoyalibda. misi pirveli kanonebis Semdgen
lad legendaruli pirovneba, likurge iTvleba. spartas ori basilevsi (mefe) marTavda. isi
ni memkvidreobiT iRebdnen mefis tituls. 30 wlis zemoT sparteli mamakacebi eswrebodnen
saxalxo krebas, anu apelas. apelaze daswrebis ufleba mxolod sruluflebian moqalaqeebs
hqondaT. kreba uxucesTa sabWos (herusiis) wevrebs _ 28 heronts aristokratiis wridan mTe
li sicocxlis manZilze irCevda. Tumca saxelmwifos mmarTvelobis sakiTxebSi apelas inicia
tivis gamoCenis ufleba ar hqonda. krebas SeeZlo an mieRo, an uareyo mefisa da herontebis
mier SeTavazebuli sakiTxebi. spartis saxalxo krebaze yovelwliurad irCevdnen 5 efors
(zedamxedvels). isini meTvalyureobdnen mefisa da herontebis saqmianobas. maT TviT mefis
dapatimrebis uflebac ki hqondaT. herontebisa da eforebis arCevas krebaze xalxis yviri
lis mixedviT adgendnen _ visi dasaxelebisasac ufro xmamaRla iyvirebdnen, arCeulic is iyo.
msoflios mraval enaSi damkvidrebuli termini `lakonizmi~ azris mokled da mkafiod
gamoTqmas niSnavs. spartelebs bavSvobidanve sityvaZunwobas aCvevdnen. samaris qvebze spar
telebi mxolod gardacvlilis saxels awerdnen, xolo brZolaSi daRupulis saflavis qvas
mokle ganmartebas urTavdnen _ `en polemo~, anu `brZolaSi~. aTenisgan gansxvavebiT, sadac
qalebs araviTari politikuri uflebebi ar gaaCndaT da Caketil, ojaxur cxovrebas eweod
nen, spartaSi maT SedarebiT meti pativiscemiT epyrobodnen, vinaidan isini samSoblos moma
val meomrebs uzrdidnen. saberZneTis sxva polisebisgan gansxvavebiT spartaSi, saxelmwifo
imdenad akontrolebda moqalaqis pirad qonebas, rom azri dakarga gamdidrebisken miswrafe
bam. didi xnis ganmavlobaSi spartaSi fulic ki ar iWreboda da mis nacvlad kveris formis
rkinis zodebs iyenebdnen. ucxoelTa zegavlenis SiSiT spartelebi krZalavdnen yovelgvar
sagareo vaWrobas; ikrZaleboda ucxoelis spartaSi cxovreba, arc spartels ar unda ecxovra
samSoblos gareT.
_20_