Sie sind auf Seite 1von 7

MISCELLANEA 495

Listy filologické CXXXI, 2008, 3–4, pp. 495–501

EINE BISHER
UNBERÜCKSICHTIGTE AUSGABE
VON TERTULLIANS DE PATIENTIA,
PRAG 1676

P E T R KI T Z L E R (Prag – Olomouc)

Der alte Druck von Tertullians Schrift De patientia, dem diese Mittei-
lung gewidmet ist, ist vor allem dadurch außergewöhnlich, dass es sich
um die erste und wohl auch die einzige Edition dieses bei uns nur wenig
bekannten und zitierten Schriftstellers handelt, die auf dem böhmischen
Gebiet erschien. Das Buch im Duodez-Format mit 33 Folien trägt fol-
genden Titel: Quinti Septimii Florentis Tertulliani presbyteri de pa-
tientia liber, Pragae, Typis Universit. Carolo-Ferdinandeae, in Coll. Soc.
Jesu ad S. Clementem. 1676 (siehe auch das Foto des Titelblattes unten
auf der Seite 500). Auf dem Titelblatt finden wir eine handschriftliche
Notiz Bibliothecae Slanensis, Schol[ae] Piarum, die auf fol. 1 wieder
auftaucht: Bibliothecae Slanensis L. P. 1685 [4?]. Das benützte Impres-
sum beweist, dass es sich nachweisbar um den Druck der jesuitischen
Klementiner-Druckerei in Prag handelt;1 das Fehlen der Buchstaben
AMDG und vor allem der Bewilligung des Provinzials der Gesellschaft
Jesu bezeugt jedoch, dass der Druck von einer Privatperson bestellt
worden sei.

1
Vgl. MONIKA KOLDINSKÁ, Jezuitská tiskárna v Praze (1635-1773): Na základì
pramenù z Národního archivu [Die Jesuitische Druckerei in Prag (1635-1773): auf
der Grundlage der Quellen aus dem Nationalen Archiv], in: Sborník Národního muzea
v Praze, Øada C: Literární historie – Acta Musei nationalis Pragae, Series C: Historia
litterarum 50, 2005, No. 1-4.

06kitzler.pm6 495 20.2.2009, 17:10


496 MISCELLANEA

Dieser Altdruck, der weder in J.-P. Mignes Patrologie, 2 noch in


einer mir bekannten tertullianischen Fachliteratur erwähnt wird,3 ist in
zwei weiteren Exemplaren,4 die ich persönlich untersuchen konnte,
bekannt. Das erste befindet sich in der Wiener Sammlung der Inku-
nabeln und Altdrucke der Österreichischen Nationalbibliothek unter
Sign. 71.Aa.120,5 der zweite in der Bibliothek des Prager Vyšehrad-
kapitels unter Sign. II.B.j.67.6
Fotografien der Prager Ausgabe, die ich zur Verfügung habe, sind
auf folgender Website zu finden: http://www.tertullian.org/editions/
editions.htm#1676_Prague.
Die Abweichungen von dem kritischen Text, der 1999 durch J.-Cl.
Fredouille publiziert worden ist,7 führe ich unten an. Die Textvarianten
bezeichne ich auf Grund des kritischen Apparattes von Fredouille (seine
Textgliederung miteinbezogen); ortographische und Interpunktions-
varianten berücksichtige ich nicht. Wenn die Lesung in der Prager Aus-
gabe eine Parallele in Handschriften oder in alten Drucken hat, setze ich
sie in Klammern, wobei ich die Siglen von Fredouille übernehme.8

*
2
Vgl. Patrologia latina, 1,58.
3
Auch die Verzeichnisse der jesuitischen Drücken registrieren diese Ausgabe
nicht; vgl. z. B. FRANZ MARTIN PELZL, Böhmische, mährische und schlesische Gelehrte
und Schriftsteller aus dem Orden der Jesuiten, Prag 1786; CARLOS SOMMERVOGEL,
Dictionnaire des ouvrages anonymes et pseudonymes publiés par des religieux de la
Compagnie de Jésus, I-II, Paris 1884; CARLOS SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Com-
pagnie de Jésus, (éd.) AUGUSTIN ET ALOIS DE BACKER, I-XI, Bruxelles 1890-1913. Für
die Hinweise auf diese Literatur bin ich Herrn Dr. Martin Svatoš verpflichtet.
4
Für diese Information bin ich Frau Mag. Monika Koldinská und Frau Dr. Anežka
Baïurová aus der Bibliothek der Akademie der Wissenschaften in Prag verpflichtet.
5
Für prompte Besorgung einiger Fotografien des Wienerexemplars danke ich
herrzlich Frau Ingrid Tanzberger und vor allem Frau Anne Plattner aus der ÖNB in
Wien.
6
Für die Ermöglichung, das Prager Exemplar aus Vyšehrad zu untersuchen, danke
ich herzlich dem Direktor der Kapitelskanzelei, Dr. Jan Kotous. Dieses Exemplar, das
auf dem Titelblatt ein ehemaliges Eigentumsmerkmal „Weininger“ trägt, ist heut-
zutage in sehr schlechtem Zustand erhalten, ohne Einband und mit vielen Rissen.
7
TERTULLIEN, De la patience (De patientia), (éd.) JEAN-CLAUDE FREDOUILLE, Paris
1999 (Sources Chrétiennes, 310; erste Ausgabe 1984). Die Prager Ausgabe bezeichne
ich mit P, die Edition von J.-Cl. Fredouille mit SC.
8
b = Hirsaugiensis amissus cuius aliquot lectiones a Beato Rhenano traditae sunt;
M = Montepessulanus H 54, saec. XI; P = Selestatiensis 88 (Paterniacensis 439), saec.
XI; F = Florentinus Magliabechianus, conv. soppr. I,VI,10, saec. XV; X = Luxem-
burgensis 75, saec. XV; O = Vaticanus Ottobonianus lat. 25, saec. XIV; B = M.

06kitzler.pm6 496 20.2.2009, 17:10


MISCELLANEA 497

P SC

1,6 proposita Dei rebus (MP R B) praeposita Dei rebus


2,7 apellatione honorent (MP) honorant
2,7 illi in adfectatione (R3 B) in illam adfectatione
2,2 patitur simul occurrere patitur occurrere
2,3 nomen cum familia ipsius (b2 FX) nomen familiam ipsius
2,3 luxuriam, avaritiam, luxuria avaritia iniquitate
iniquitatem, malignitatem malignitate
(MP FX R B Krm)
2,3 insolescentem (MP F O R B Krm) insolescentes
3,2 Nasci se Deus in utero patitur matris, et Nasci se Deus patitur: in utero
expectat, natus adolescere matris et expectat et natus adolescere
(MP FX R B Krm)
3,3 ob salutem scilicet (F X Krm Brf) absolutam scilicet
3,3 venire offensa patientia eruditus (F) veniam offensae patientiae eruditus
3,7 gladium in ultorem gladium ultorem
3,9 subeundae morti (Ppc) subiendae morti
3,9 voluptate patientiae (MP FX R B Krm) patientiae voluptate
3,11 effectam (MP FX R B) effectum
4,5 de obsequii exhibitione debita (Ppc R B) de obsequii exhibitione debiti
4,5 numquam impatiens obsequitur aut numquam impatiens obsequitur
patiens quis obluctatur (R3 B Brf) aut patiens quis [non] obluctatur
4,6 acceptor (FX O R B) acceptator
4,6 latere retractet (R3 B) late retractet
4,6 cui item (MP FX R B Krm) cui enim
5,2 contrarium quoque (MP FX R B Krm) contrarium eius quoque
5,2 si quod vitandum (MP FX R B) si quid vitandum
5,6 nec invidisset (R B Krm Brf) nec [enim] invidisset
5,7 palam cum sit, impatientiam (R B) palam cum sit aut inpatientiam
5,8 per quam delinqere (R3 B Krm) per quam primus delinqere
5,8 delinquere intraverit (MP ac FX G R3 B) delinquere intraverat

Mesnartii editio, Parisiis 1545; R1 = Beati Rhenani editio princeps, Basileae 1521; R2
= Beati Rhenani editio secunda, Basileae 1528; R3 = Beati Rhenani editio tertia,
Basileae 1539; R = consensus R1, R2, R3; Gel = S. Gelenii editio prior, Basileae 1550;
Pam = I. Pamelii editio, Antverpiae 1584; Rig = N. Rigaltii editio, Lutetiae 1634,
16412; Krm = E. KROYMANN, Wien – Leipzig 1906 (CSEL 47); Brf = J. H. BORLEFFS,
Turnhout 1954 (CCL 1); andere Abkürzungen: ac = ante correctionem; pc = post
correctionem; mg = in margine.

06kitzler.pm6 497 20.2.2009, 17:10


498 MISCELLANEA

5,8 adjutare structus (MP FX R B) adiutare instructus


5,10 traducem illum (P R B Krm Brf) traducem [ad] illum
5,11 perit mox (MP FX R B Krm Brf) perit immo
5,15 iram filium (MP R B Krm) irae filium
5,18 nam si prima deliquit (B Krm) si prima deliquit
5,19 postea causas postmodum causas
5,21 Nam ut compendio Iam vero, ut compendio
(MP FX R B Krm Brf)
5,21 unusquisque fiat, bonus unusquisque fiat, <si> bonus
5,23 de Aaron sibi deos de Aaron deos sibi
5,25 prophetis manus intulerunt (P R B) manus prophetis intulerunt
5,25 domino autem ipsi (P R B) domino autem ipso
7,1 ne (MP FX R B Krm) linguae (b FX) nec digne quidem malefacere
quidem malefacere
7,3 Ita detrimentum (MP FX O R B) detrimentorum
7,5 quoniam Dei omnia quoniam Dei [sunt] omnia
7,5 quoque nos quoque nos [sumus]
7,6 amissum dolentes aegre sustinemus amissum aegre sustinemus
7,8 Libentes igitur (b FX Brf) Libenter igitur
7,8 manum inferre posset (MP FX R B) manum inferre possit
7,11 adhibere, qui rem adhibere, [sunt] qui rem
7,12 cum per viam (coni. R1mg R2 R3 B) cum per vias
7,12 in mores bestiarum (Rig) inmemores bestiarum
7,13 cum illis sumus (MP FX R B Krm) cum illis stamus
8,1 minorum (MP FX R B Krm) et minorum delibatione laedemur
deliberatione (MP FX O R1 R2) laedemur
8,2 vapulat (FX R B) vapulabit
8,2 caedis (MP FX R B Krm) caedes
8,5 percussero maledicto (Bmg) percussero maledictus
9,5 esse cum Christo (FX) esse cum domino
10,1 ubique una (MP X R B) ubique vana
10,1 quidem loco maxime (B) quidem loco cum maxime
10,1 cum ab alterius (B) cum alterius
10,2 veritatem certam (MPac FX R B) veritatem certamen
10,7 erit non defendendi (Gel Krm Brf) erit non defendi
10,7 impatientiam cavit impatientiam non cavit
(MP FX R B Krm Brf)
10,8 deterior facta est deterior inventa est
10,8 aut non offendit non aut offendit

06kitzler.pm6 498 20.2.2009, 17:10


MISCELLANEA 499

11,1 multiplicia spiritus incitamenta multiplicia ipsius incitamenta


(MP FX R B)
11,2 sua exuberantia cedas (Ppc FX) sua exuperantia
11,2 nulla necessitas impatientiae nulla necessitas patientiae
(MP FX R B Krm Brf)
11,5 quia qua ex parte (MP FX R B) qui aliqua ex parte
11,8 stultus haec senserit stultus hoc senserit
11,9 nisi ante ea contempserit (b R R B) nisi ante contempserit ea
12,1 septies sed septuagies (MP FX R B) septies et septuagies
12,2 prius jam doleret (MP FX R B) prius iram dolorem
12,2 amputaret (MP FX R B) amputarit
12,5 subvenire. Cum disjuncto – sustineri, subvenire? Haec expectat –
haec expectat… (MP FX R B Brf) salutem. Cum disiuncto…
12,5 Quantum boni – confert! alterum … alterum … quantum – confert
(MP FX R B Brf)
12,6 Sic et illis Sic et [in] illis
12,9 ita patientiam sumit (P FX R B) id a patientia sumit
12,9 utique quia patiens utique quia [ipse] patiens
13,1 cum eadem (coni. R1mg R2mg R3 B) cum eandem
13,1 multipliciter adlaboret multipliciter adlaboremus
(coni. R1mg R2mg R3B)
13,2 puroque aquae potu (Gel Krm) puroque potu
13,5 procurat continentiam carnis (O B Krm) procurat continentia carnis
13,6 et in illa patientia mundi (B) et in illa penuria mundi
14,2 fide domino dedita (MP FX R B Krm) fide domino debita
14,5 et pastus foraminosae (R3 B) et pastus refossae
14,6 reduplicata possedit (Gel Pam) conduplicata possedit
14,7 securus sic de domino (Ppc R B) securus [sit] de domino
14,7 sustinuit tam (MP FX R B) sustinuit eam
15,2 nec immerito (Gel Krm Brf) nec inmerito [enim]
15,6 ubi deus, ibidem et (MP FX R B Krm) ubi Deus, ibi et
15,7 si nos cum spiritu (R3 B) si non cum spiritu
15,7 ac tempore tangatur (MP F R B) ac tempore angatur
16,1 opera caelestis et vera (Gel) opera, caelestis et verae
16,4 viderint suam sui viderint sua et sui
16,4 praesides (MP FX R B) praesidis
16,4 quam patientia ( MP FX R2 R3 B) patientia, quam
16,4 subter ignis expectat (MP FX R B) subterraneus ignis expectat

06kitzler.pm6 499 20.2.2009, 17:10


500 MISCELLANEA

Der Titelblatt von Prager Ausgabe von Tertullians


De patientia (1676)

06kitzler.pm6 500 20.2.2009, 17:10


MISCELLANEA 501

Summary

SO-FAR UNNOTICED EDITION


OF TERTULLIAN’S DE PATIENTIA, PRAGUE 1676

This short notice calls attention to the so-far unnoticed edition of Ter-
tullian’s De patientia which was published in Prague in 1676, being the
only edition of this author that has originated in the Czech lands. Except
for the described copy, only two other copies of this edition are known:
in Österreichische Nationalbibliothek in Vienna (sign. 71.Aa.120) and
in the capitular library in Prague – Vyšehrad (sign. II.B.j.67). In addi-
tion, the collation of this edition is given with respect to the last critical
edition of De patientia by J.-Cl. Fredouille (Paris 1999).

06kitzler.pm6 501 20.2.2009, 17:10

Das könnte Ihnen auch gefallen