PERLITT, VATKE

UND

WELLHAUSEN (1965), 88

EN VERDER

Periodisering door Smend, de Wettes Arbeit, 1958: a) Jena en Heidelberg, tot 1811: kritisch / opzetten Bijbelkritiek: analytisch; geschriften: Beytrag zur Charakteristik des Hebrismus (1807; BCH) b) Berlijn, 1811-18: positief / schrijven Dogmatik: synthetisch; invloed Schleiermacher: der Sinn fur das Religise; geschriften: Lehrbuch der christlichen Dogmatik (1813), Lehrbuch der hebrisch-jdischen Archologie (1814), ber Religion und Theologie (1815), Die neue Kirche (1815; anoniem) c) Basel, vanaf 1818 Cf. TZ 14, 107ff. en EvTh 22, 345ff. K. Barth, Die protestantische Theologie des 19. Jahrhunderts , 1947, 282: Ohne Herder kein Schleiermacher und kein de Wette. Ohne Herder unmglich das spezifische Pathos der theologischen Historik des 19. Jahrhunderts. De Wette in aansluiting bij J. Fries: inner[e] Organisation des menschlichen Geistes (D I: 1). Haben wir so die reine Idee der Religion gewonnen, so mssen wir uns kritische Grundstze und Regeln zu verschaffen suchen, um dieselbe in ihren mannichfaltigen und unreinen Erscheinungen in der Geschichte zu erkennen, und von den ihr beygemischten fremdartigen Bestandtheilen zu sondern (D I: 2). Symbolen und Mythen sind zur Einkleidung bersinnlicher Wahrheiten bey einem sinnlichen, des freyen Denkens unfhigen Volke nothwendig (D I: 33). [W]ir den von der Geschichte gelieferten angeblich religisen Stoff mit den Aussprchen und Gesetzen des idealen Vernunftglaubens und des religisen Gefhls vergleichen, um zu sehen, was denselben rein angehrt (D I: 30f.) Universalisme en particularisme - cf. de Wettes Arbeit (77-)85 en EvT 22, 171f. Tijdloos: verhouding God-mens ("Idee der Religion Israels"), tijdgebonden: theocratie ("die konkrete Geschichte Israels"). Cf. Rogerson: tijdgebonden: openbaring, begrepen door begrip = Verstand; tijdloos: eeuwige waarheden, begrepen door Vernunft. Deze gedachten komen ook bij J.F. Fries vandaan. Cf. Biblische Dogmatik, 21818, 35: dogmaverstand-begrip // symbool-gevoel-beeld // fantasie-mythe-geschiedenis. Fr die ideale Entwickelung der Mosaischen Religion sind die prophetischen Schriften und Psalmen die Hauptquelle. Whrend im Pentateuch das Positive, Feststehende gegeben ist, finden wir hier das Freye, Fortschreitende, Hervorbringende; dort das Symbol, hier den Glauben (D I: 51). Methode: lediglich historisch (D I 62f.). []berhaupt [werden] Elemente der Lessingschen Entwicklungsvorstellungen unvermittelt neben dem Prinzip einer groen Anfangs-Offenbarung geduldet () (Perlitt, 91).

D I: 114 (alleen in Dritte Auflage; cf. Pasto 1998: 443 n. 13) (vgl. F.D.E. Schleiermacher, Der christliche Glaube 8 en 12): Das Judenthum ist die verunglckte Wiederherstellung des Hebraismus und die Mischung der positiven Bestandtheile desselben mit fremden mythologisch-metaphysischen Lehren, worin ein reflectirender Verstand, ohne lebendige Begeisterung des Gefhls, waltet: ein Chaos, welches eine neue Schpfung erwartet. Die charakteristischen Merkmale sind: 1. Statt der sittlichen Richtung metaphysisches Nachdenken, und darin manche Fortschritte. 2. Neben der miverstandenen Symbolik eine schriftliche Religionsquelle, ohne selbstndige Hervorbringungskraft. Daher 3. whrend der Hebraismus Sache des Lebens und der Begeisterung war, ist das Judenthum Sache des Begriffs und des Buchstabenwesens. Over Mozes Whrend die ganze alte Welt einer grberen oder geistigeren Schnheit huldigt, tritt dieser ernste Hebrer allein, im Gefhl seiner eigenen Geistkraft, als Herold der Wahrheit auf. Er hebt den mythologischen Schleier, welcher die Idee des hchsten heiligen Gottes verhllte, und lst die Bnde, welche den Menschen an die Natur fesselten Das rohe Volk, dem er diese hhere Offenbarung mittheilte, konnte freilich noch nicht aller Sttze entbehren; darum knpfte er die Verehrung des hchsten Gottes an ein beschrnktes politisches Interesse, und machte ihn zum National- und Staatsgott, dessen heiliger Wille sich in Recht und Gesetz aussprach. (RTh 84f.) Cf. EvTh 22, 173 en de Wette (1958), 97. De Wette stellt also Mose als den Universalisten, das Volk als die Partikularisten heraus, um auf diese Weise der Pentateuch- und Moseprobleme Herr zu werden. (Perlitt, 107) Mose vereinigte in sich die ganze mittlerische Vollgewalt: 1. die gesetzgebende Gewalt; 2. die beschlieende und richterliche; 3. die vollziehende; 4. die priesterliche, letztere jedoch nur anfangs; und in dieser hohen Wrde behauptete er sich ohne Verfassungs-Formen blo durch Geistesberlegenheit (Lehrbuch der hebrisch-jdischen 2 Archologie, 1830, 142). N.a.v. PASTO 1998 Compensatie van de teleurstellende ballingschapservaring: 1) codificatie en classificatie van wetten; 2) creren van een theocratie. Kenmerkend voor de post-exilische Joden: 1) ongewone nadruk op zonde en ongewone nadruk op de verzoening daarvan door rituelen; 2) verwarring van symbolische uitdrukkingen van Gods universele heerschappij met het geloof in een particularistische God

Dit had een religie met wezenlijk tegenstrijdige elementen tot gevolg elementen die inherent waren aan het Hebrasme, maar die pregnant naar voren kwamen na de ballingschap (D I: 64, 91, 110): 1) opvatting van God als universeel vs. particularistisch godsbeeld; 2) vrije en profetische godsdienst vs. geformaliseerde priesterlijke cultus; 3) opvatting van geloofskennis als gevoel vs. conceptualiserende kennis. De oude Egyptenaren en de oude Grieken misten volgens De Wette 1) het overstijgen van de Natur en 2) een ethische opvatting van de godheid; hoewel de Grieken dichtbij deze idealen kwamen, bereikten ze die toch niet, vanwege het ontbreken van een coherent nationaal staatslichaam (RTh 81-3). Volgens De Wette preekte Jezus van Nazareth de positieve elementen uit het Hebrasme, terwijl de Farizeers en de Talmoedische rabbis de volgens De Wette negatieve benadrukten als psitief ( D I: 184-5). Jezus transcendeerde het particularisme en bracht de universeel-Hebreeuwse elementen tot volmaking. Het Rooms-Katholicisme -volgens De Wette ein zum Judenthum herabgesunkenes Christenthum- verdonkerde Jezus evangelie, waarop Martin Luther een reformatie van de kerk begon. In De Wettes tijd komt het dogmatische, conservatieve Protestantisme op, waartegen volgens De Wette de liberale godgeleerdheid ten strijde moet trekken (RTh 88ff.). H.-J. KRAUS, GESCHICHTE DER HISTORISCH-KRITISCHEN ERFORSHUNG ALTEN TESTAMENTS (31982), 174 en v.
DES

12 januari 1780 te Ulla (tussen Erfurt en Weimar) geboren. 1786 gymnasium te Weimar, waar toen J.G. Herder ephorus was. Studie in Jena bij Gabler en Paulus. 1805: Dissertatio critica. Vanaf 1807 lezingen in Heidelberg en contact met J.F. Fries. Definitie Christelijk geloof: 1) zedelijk geloof, waardenbesef, kennis van het goede; 2) esthetisch geloof, nl. in het bevatten van schoonheid en doelmatigheid van de dingen; 3) religieus geloof, nl. in aandacht en aanbidding. Basis: humanisme van Herder. Daarbovenop: religieverstaan van Schleiermacher en antropologie van Fries. Cf. Biblische Dogmatik, 21818, 35: dogma-verstand-begrip // symboolgevoel-beeld // fantasie-mythe-geschiedenis. Doel van alle onderzoek: erbauliche Auslegung voor het sittlichfromme Leben. Hier heeft de theologische hermeneutiek een taak: das zum Erbaulichen fhrende exegetische Verfahren zu regulieren. Die Grundregel lautet: da die erbauliche Erklrung sich durchaus auf die grammatisch-historische und deren Ergebnisse grnden mu. (Kraus, 186; citaat uit ber die erbauliche Erklrung der Psalmen, 1836, 36)

Es ist natrlich, da bei der erbaulichen Behandlung das, was Gott and Israel getan, weil dies auch bei den Christen Teilnahme finden mu, zuerst direkt aufzufassen und ins Licht zu stellen, dann aber auf die Vollendung der offenbarenden und heilstiftenden (erlsenden) Ttigkeit Gottes in Christo zu erweitern ist. (id., 46) N.a.v. Psalm 2: Der Gesalbte des Herrn im hchsten Sinne ist Christus. Gott hat ihn geweiht und bestimmt, Knig seines Reiches zu sein im Himmel und auf Erden. (id., 51) [U]nd so knnen wir auch Knige und Beambte Gesalbte nennen; denn in einem christlichen Staate soll Gerechtigkeit herrschen, die Gesetze Gottes sollen gehandhabt, Sittenzucht gebt werden Gesalbte knnen wir auch nennen die Diener des gttlichen Wortes, welche, die Wahrheit verkndend und die Menschen zum Glauben und zur Liebe erziehend, dem Reiche Gottes nher stehen als die weltlichen Beamten. Gesalbte des Herrn sind endlich alle diejenigen, welche in dieser oder jener Stellung in gesetzlicher Beamtung oder in freier Wirksamkeit, fr das Reich Gottes, fr die sittliche Verbesserung der Menschen arbeiten. ( id.) Erbauung is dus niet alleen persoonlijk voor De Wette, maar ook maatschappelijk! - cf. Kraus, 188. Die grammatisch-historische Exegese hat aufzufassen, was ein Schriftsteller bewut ankndigt. Bewut waren dem biblischen Autor der eigentmliche Inhalt und Charakter des Alten Bundes oder des Hebraismus, dessen Mittelpunkt der Theokratie ist. (Kraus 188; citaat uit id., 14) nbewust is het werken van de goddelijke Geest in de gemoederen van de vromen, waarin het goddelijk-menselijk leven wordt ontwikkeld; dit werken komt pas in het Nieuwe Testament ten volle openbaar. [N]un kann die erbauliche Auslegung -im Vertrauen auf den gttlichen Geist- den ins Letzte gehenden religisen Sinn des AT erheben. Damit klrt sich auch das Verstndnis der Vorbilder. In allen Vorbildern und in allem Vorbildlichen ist nichts Bewutes. Sie gehren dem Gebiet des Unbewuten an. Das Unbewute, das wir im AT anzuerkennen und aufzunehmen haben, ist seiner Natur nach stets ein Allgemeines, Unbestimmtes, Schwebendes Das allgemein Menschliche dasjenige, was auer jenen allgemeinen klar bewuten Wahrheiten und den deutlichen Weissagungen auf Christum den Alten Bund mit dem Neuen verknpft und das Lebenselement ausmacht, in welchem sich die Entwicklung des einen zum andern fortbewegt. ( Theologische Studien und Kritiken, 1835 II, 22) Beytrag zur Charakteristik des Hebrismus (1807; BCH): Psalmen, Job, Prediker: hoe gaan die om met het probleem van de Zweckwidrigkeit? M.a.w.: hoe verenigt een mens zijn innerlijke vrijheid met zijn uiterlijke omstandigheden? In navolging van Fries, zei De Wette dat dat een zaak van de Ahndung was: de menselijke capaciteit die de eeuwige werkelijkheden voelt en ze uitdrukt in mythen, gedichten, kunst etc. Op het niveau van de rede is het theodicee-probleem niet op te lossen. In Job wordt de theodicee niet opgelost voor de rede; het tijdelijke wordt niet met het eeuwige verenigd. Job vindt slechts een oplossing in

blind geloof; en het is niet het geloof van liefde, maar dat van het gevoel van zwakheid en nietigheid (BCH, 286). In de Psalmen wordt er veel op het theodicee-probleem ingegaan: meer dan de helft van de Psalmen bestaat, zo De Wette, uit Unglckspsalmen (BCH, 253-67). In Prediker vinden we, zo De Wette, skeptische Hebreeuwse filosofie en geloof op een opmerkelijke wijze samen. De grote religieuze waarde van Prediker ligt in zijn vasthouden aan het geloof in God ondanks de doelloosheid van de wereld, die hij voelt. Karakteristiek voor de Hebreeuwse vroomheid was dus een innerlijkheid die was gebaseerd op pogingen om klaar te komen met de tegenstellingen van het bestaan. De Wette vergelijkt de Hebreeuwse godsdienst met een kind dat nooit jong was geweest, maar altijd met zijn innerlijk bezig is. Het is dus geen wonder dat zowel de profetische als de historische tradities zo veel ruimte besteden aan de zelfkritiek van de natie (BCH, 251). En toch was het, zo De Wette, juist deze trek van de Hebreeuwse godsdienst die voorbereidde op de komst van het Christendom. Naast de vele problemen die de Hebreer heeft ervaren en die we in bovengenoemde Bijbelboeken tegenkomen, vinden we er ook intuties van een toekomstige orde van bestaan waaruit genoemde tegenstellingen verdwenen zijn. De Hebreeuwse godsdienst was een Religion des Unglcks - het Christendom een Religion der Vertrstung ( BCH, 245); maar deze vertroosting is niet materieel, maar spiritueel (BCH, 312)! Christus belooft in de Bergrede (Mattes 5) troost aan de geestelijk armen. Zijn oplossing van het theodicee-probleem is: liefde en gehoorzaamheid (Rogerson, 68). In 1809 begint De Wette met de Orintalist J.C.W. Augusti in Jena aan een Bijbelvertaling. Geen 19e-eeuws Duits, maar Duits met Hebrasmen, naar Luther. De Wette vindt dat je wat betreft de Hebreeuwse Bijbel vorm niet van inhoud kunt scheiden. De vorm is kinderlijk -zie de vele conjuncties door een w- en de inhoud was kinderlijk. Maar de Bijbelvertaling moet een zo goed mogelijke toegang voor dominees, studenten en andere belangstellenden geven tot de Bijbel. Maar het wordt ook een commentaar. Wat betreft de Psalmen, verwerpt De Wette in de meeste gevallen een cultische interpretatie. Ook verwerpt hij de gedachte dat de Psalmen metrisch gedicht zouden zijn. Hij zegt dat ze meest bestaan uit korte zinnen die Gefhle moeten uitdrukken, zij het dan met behulp van het parallellisme. Belangrijk in De Wettes Hbergse periode: verhouding rede-openbaring, status van wonderen, relatie tussen religie en moraliteit, functie van traditioneel-Christelijke dogmas.