878.9.A7CR C.

1
Sancti Augustini Confe
Stanford University Libraries

3 6105 048 472 711

 UNI
D
R
O
VER
F
N JUN
A IOR
T
S SIT
LELAND

ORGA 891
NIZE 1
D

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES

 SANCTI AUGUSTINI

CONFESSIONUM

LIBRI TREDECIM.

AUF GRUNDLAGE DER OXFORDER EDITION

HERAUSGEGEBEN UND ERLÄUTERT

VON

KARL VON RAUMER.

1833

GÜTERSLOH.

DRUCK UND VERLAG VON C. BERTELSMANN.

1876.

}
 3789

116204
 VORREDE.

Seit vielen Jahren pflege ich an einem Abend jeder Woche mit
Studierenden ausgezeichnete Werke zu lesen. Es war im Jahre 1929,
dass ich in diesen Abendstunden zum ersten male Augustins Confes-
sionen zu lesen begann.
Ich selbst hatte die Bekenntnisse im December 1813 in Frankfurt
kennen lernen, wo ich sie in der Bibliothek meines verewigten Freun-
des Christian Schlosser fand, bei welchem ich in Quartier lag. Der
Krieg ruhte in jenem Monate, die Pause gewährte mir Musse zum lesen.
--- Augustins Werk hatte mich sogleich sehr ergriffen, aber erst später
ward es mir klar, wie geeignet dasselbe sei mit Studenten gelesen zu
werden.
Es war jedoch die Frage : ob ich denn geeignet sei ihnen das Buch
auszulegen. Wer weiss es nicht, wie viel schwerer es ist andere beim
Lesen eines Autors zu leiten, als ihn für sich zu lesen. Im letztern
Falle sei man immerhin gewissenhaft bemüht denselben richtig zu ver-
stehen, dennoch nimmt man es, besonders mit dem Verständnis schwie-
riger Stellen, nicht immer in dem Maasse genau, als wenn man andern
Rede stehn soll über den Sinn derselben.
Dazu kam ein zweites, dass mir nämlich vor fünf und zwanzig
Jahren fast alle Hilfsmittel zur Auslegung noch fehlten. Die Benedic-
tiner-Ausgabe bot zwar Lesarten , aber nur hin und wieder eine gele-
gentliche Interpretation ; in Lexicis , den Du Cange eingerechnet , war
ebenfalls selten Hilfe zu finden ; die mir damals bekannt gewordenen
Uebersetzungen liessen mich bei schwierigen Stellen im Stich, sie um-
giengen die Schwierigkeiten. Erst spät erhielt ich den ersten Theil der
,,Bibliotheca Patrum ecclesiae catholicae," welcher 1838 zu Oxford er-
schien. Dieser Theil enthält Augustins Confessionen . Man gab den-
selben, wie der Herausgeber Pusey in der Vorrede sagt , den Vortritt,
quia indolem S. Patris, ingenium, vitam, mores optime declarent, tum vero
quia iis, qui pietati graviter studuerunt, nunquam non (si modo licuerit)
VI VORREDE .

in manibus versatae sint. S Durch Vergleichung bis dahin noch nicht

verglichener Codices berichtigte Pusey den Text und fügte erklärende
Citate aus andern Schriften Augustins hinzu , welche er meist der Edi-
tion der Confessionen von M. Dubois (Paris 1776) entnahm .
Nachdem ich nun im Laufe vieler Jahre mit Studierenden wieder-
holt die Confessionen gelesen, so kam mir der Gedanke dieselben mit
den Erklärungen zu ediren, welche ich bei jenem gemeinsamen Lesen
gegeben. Ich legte hierbei den Text der oxforder Edition zu Grunde ;
nur selten nahm ich eine andere Lesart auf und dies nicht ohne den
Grund anzugeben. Von den erwähnten Citaten, welche Dubois und
Pusey gaben, deren Werth ich bei der Erklärung erprobt hatte, liess
ich nur hier und da einige weg.
So z. B. glaubte ich von den vielen , zur Charakterisirung des
Manichäismus angeführten Stellen um so mehr manche beseitigen zu
können, als der Leser aus Bauers Buche über diese Secte die befrie-
digendste Belehrung schöpfen kann. - Hin und wieder habe ich dage-
gen Parallelstellen aus Augustins Schriften hinzugefügt. Hiebei ge-
währte mir des Herrn Abt Gangauf : „ Metaphysische Psychologie des
h. Augustinus ", die beste Hilfe, da der Verf. die in Augustins verschie-
denen Werken sich findenden Aussprüche über die wichtigsten Gegen-
stände der christlichen Dogmatik mit grossem Fleisse gesammelt und
zusammengestellt hat.
Zu den von Pusey angeführten Citaten aus der Bibel habe ich zu-
weilen andere hinzugefügt. Da Augustin die Worte der Vulgata an-
führt, so glaubte ich auch die Zählung der Psalmen, wie sie die Vul-
gata abweichend vom hebräischen Grundtext gibt, beibehalten zu
müssen.2

1 ) Durchschnittlich lasen wir jedesmal etwa anderthalb Stunden

und vier bis fünf Seiten gegenwärtiger Ausgabe, welche von vier bis
fünf Studierenden übersetzt wurden. Schneller fortzuschreiten erlaubt
ein so ernst tiefsinniges Buch nicht. Ein durchaus genaues Uebersetzen
ist nöthig. Besonders darf bei Bildern Augustins kein Wort gebraucht
werden, was dem Bilde nicht entspricht. Er, Lehrer der Rhetorik, hält
ein Bild durchaus fest und springt nicht über auf ein zweites u. s . w.,
was bei uns so gewöhnlich , weil wir den Terminus a quo , das sinnliche
Original des Bildes, gewöhnlich ganz aus den Augen verlieren.
2) Bis zum 8. Psalm stimmen nämlich beide Zählungen überein, dann
aber verbindet die Vulg. den 9. mit dem 10. Psalm zu einem einzigen ,
daher denn der 11. Psalm des Grundtextes in der Vulg. als der 10.
 VORREDE. VII

Dankbar muss ich erwähnen, dass ich mich mit mehrern meiner
verehrten Collegen, besonders auch mit meinem Sohne Professor Ru-
dolph v. R. über den Sinn mancher schwierigen Stelle besprochen habe.
Zu meiner Beruhigung trafen wir meist zusammen , zuweilen fand sichs,
dass eine Stelle doppelte Auslegung zuliess, zuweilen aber gab ich meine
Interpretation gern für eine mitgetheilte bessere auf.
Ich war zuerst zweifelhaft : ob ich nicht bloss die zehn ersten
Bücher der Confessionen aufnehmen sollte. Nur diese enthalten Be-
kenntnisse. Die ersten neun Bücher berichten nämlich über die ersten
35 Lebensjahre Augustins, sie gehen bis zu seiner Bekehrung, Taufe
und zu dem Tode seiner Mutter Monnica. Im 43. Lebensjahre schrieb
er die Confessionen und fügte jenen Büchern ein zehntes Buch hinzu ,
welches, wie er sagt : die an ihn ergangene Frage beantwortet : wie zur
Zeit, da er die Confessionen schreibe, sein Leben und seine christliche
Erkenntniss beschaffen sei - (quis adhuc sim, in ipso tempore confes-
sionum mearum).
Mit dieser Beantwortung müssen natürlich Bekenntnisse abschlies-
sen, die es ja nur mit der Vergangenheit und Gegenwart, nicht mit der
Zukunft zu thun haben. Man begreift kaum, wie Augustin dazu kam,
die letzten drei Bücher ( 11. 12. 13.) den Confessionen anzuschliessen ,
was sich aufs Bestimmteste aus dem 6. Capitel des 2. Buches seiner
Retractationen ergibt. Da spricht er von dreizehn Büchern seiner Con-
fessionen und fügt hinzu : A primo usque ad decimum de me scripti sunt :
in tribus caeteris, de scripturis sanctis ; ab eo quod scriptum est : In prin-
cipio fecit Deus coelum et terram, usque ad sabbati requiem. Aus diesen
eigenen Worten Augustins ergibt es sich schon, dass nur die zehn
ersten Bücher von ihm handeln, Confessionen sind, die drei letzten
Bücher nicht ; aber zugleich, dass er dennoch diese letzten Bücher zu
den Confessionen zählte . Weil er dies that, so glaubte ich dieselben
nicht weglassen zu dürfen, ohne mich dem Vorwurf auszusetzen, dass
ich das Werk nicht vollständig gegeben.
Die Confessionen sind eine ernste Beichte im Angesicht Gottes vor

zählt. So ist die Zählung der Vulg. immer um eins zurück, der 90 .
Psalm ist bei ihr der 89. u. s . w. Dagegen theilt sie den 147. Psalm
in zwei Psalmen, Vers 1 bis Vers 11 bildet bei ihr den 146., Vers 12
bis Vers 20 den 147. Psalm und so geschieht es, dass der Grundtext
und die Vulg. in der Zählung der 3 letzten Psalmen wieder überein-
stimmen.
VIII VORREDE.

aller Welt abgelegt. Streng die Wahrheit suchend , mit wachem Ge-
wissen vertieft sich Augustin in den Abyssus seiner Sündhaftigkeit, und
verfolgt die Sünden bis in die dunkelsten Schlupfwinkel, bis zu der
Grenze, da der Mensch bekennen muss : wer kann merken, wie oft er
fehle, vergib mir auch die verborgenen Fehler. - Eine solche Beichte
war unerhört. Suchen ja die Menschen meist, seit Adam und Eva's
Vorgang, statt ihre Sünden zu bekennen, dieselben möglichst zu ver-
schweigen, zu bedecken und zu beschönigen.
Augustin wollte nichts verschweigen, sondern aller Welt laut sagen ,
was er Böses gethan, geredet, gedacht, er wollte nichts entschuldigen,
sondern seine Schulden bekennen und Gott um Gnade bitten.
Kein Wunder, dass ein in seiner Art so einziges Buch auf alle,
denen es ein heiliger Ernst war, ein gottgefälliges heiliges Leben zu
führen und selig zu werden, den tiefsten Eindruck machte, dass es ihnen
zum Spiegel ward, in welchem sie ihr eigenes Leben betrachteten und
zu einem Wächter und Wecker ihres Gewissens .
Erst im vergangenen Jahrhundert erschienen zwei Schriften, welche
auf Augustins Buch zurückwiesen, nämlich Hamanns Bekenntnisse und
Rousseaus Confessions. Es wird die Eigenthümlichkeit der Bekenntnisse
Augustins klarer heraustreten, wenn wir vergleichen, was er und die
zwei andern Bekenner selbst über ihre Confessionen äussern.¹
Rousseau beginnt sein Werk so : „ Ich unternehme etwas Beispiel-
loses, dessen Ausführung keinen Nachahmer haben wird. Ich will mei-
nem Geschlechte einen Menschen in der ganzen Wahrheit der Natur
zeigen, und dieser Mensch bin ich selbst. “
„Ich allein. Ich fühle mein Herz und kenne die Menschen. Ich
bin nicht geschaffen wie irgend einer von denen, welche ich gesehen ;
ich wage es zu glauben anders beschaffen zu sein, als irgend einer auf
der Erde. Bin ich nicht besser als alle , so bin ich wenigstens anders.
Ob die Natur gut oder bös daran gethan, die Form zu zerbrechen, in
welcher sie mich gebildet, darüber kann man nur urtheilen, nachdem
man mich gelesen hat." -
„ Möge die Posaune des jüngsten Gerichts erschallen , wann es auch
sei ; ich werde kommen und mich vor den höchsten Richter, mein Buch
in der Hand, stellen. Laut werde ich sagen : siehe das habe ich gethan,
das habe ich gedacht, das war ich. Mit derselben Freimüthigkeit habe

1) Vgl. meine Geschichte der Pädagogik 2 , 189 ff,

 VORREDE. IX

ich Gutes wie Böses von mir ausgesagt. Ich habe nichts Böses ver-
schwiegen, nichts Gutes zugesetzt, und wenn ich etwa irgend eine un-
bedeutende Ausschmückung anbrachte, so geschah es nur um eine Ge-
dächtnislücke auszufüllen ; ich konnte wohl einmal irrig etwas als wahr
annehmen, wenn ich wusste, dass es wirklich wahr sein konnte, nie
etwas, wovon ich wusste, es sei falsch. Ich habe mich ganz so gezeigt,
wie ich war, verächtlich und niederträchtig wenn ich es war ; gut, gross-
müthig, erhaben, wenn ich es war ; ich habe mein Inneres enthüllt, so
wie du es selbst gesehen hast, ewiges Wesen ; versammle um mich die
zahllose Menge meiner Mitmenschen ; sie mögen meine Bekenntnisse
hören, sie mögen seufzen über meine Unwürdigkeit, sie mögen erröthen
über meine Elendigkeiten. Möge jeder von ihnen seinerseits zu den
Füssen deines Thrones mit derselben Aufrichtigkeit sein Herz aufdecken,
und dann möge auch nur ein Einziger , wenn er es wagt , zu dir spre-
chen: ich war besser als dieser Mensch. "
Wer nur einige Selbsterkenntnis hat, wird über diesen Eingang er-
schrecken, was soll er aber erst sagen, wenn er das Buch zu Ende
liest ? - Konnte Rousseau bei wachem Gewissen so schreiben , und wenn
sein Gewissen schlief, wie konnte er dann bekennen ? -- Er erklärt sein
Unternehmen, Bekenntnisse zu schreiben, für beispiellos. Kannte er
Augustins berühmte Confessiones nicht ? ...
. . .
Wie so ganz den Rousseauschen Confessions entgegengesetzt , aber
im tiefsten Grunde mit Augustin harmonirend sind Hamanns „ Gedanken
über meinen Lebenslauf“ . „ Ich habe, " sagt Hamann , „ in denselben mit
Gott und mit mir selbst geredet ; den ersten in Ansehung meines Lebens
gerechtfertigt und mich angeklagt, mich selbst darin angegeben und
entdeckt, alles zum Preise des allein guten Gottes. . . . Mein Sohn gib
mir Dein Herz ! --- Da ist es, mein Gott ! Du hast es verlangt, so blind,
hart, felsig, verkehrt, verstockt es war. Reinige es , schaffe es neu, und
lass es die Werkstatt Deines guten Geistes sein. Es hat mich so oft
getäuscht, als es in meiner Hand war, dass ich selbiges nicht mehr für
meines erkennen will. Es ist ein Leviathan, den Du allein zähmen
kannst, durch Deine Einwohnung wird es Ruhe, Trost und Seligkeit
geniessen. "
Seine frechen Confessions in der Hand, tritt Rousseau hin in ver-
blendeter, hochmüthiger Dreistigkeit Gott und Menschen herausfordernd.
Der Leviathan , den Gott allein zähmen kann, ist ungezähmt Rousseaus
Götze : sein Herz ist ihm die höchste Instanz, an welche er wiederholt
X VORREDE .

appellirt, als an den Richter über Wahrheit und Irrthum, über Gut
und Böse . An ihm bewährte sich aber das Wort : wer sich auf sein
Herz verlässt, ist ein Thor. Wie anders Augustin ! Er demüthigt sich
tief vor Gott und spricht mit dem Psalmisten : ein geängstetes und zer-
schlagenes Herz wirst Du Gott nicht verachten . Im zehnten Buch sei-
ner Bekenntnisse schreibt er : "" Wer die Wahrheit thut , kommt an das
Licht. Ich will sie bekennend vor dir in meinem Herzen thun, in mei-
ner Schrift aber vor vielen Zeugen. Und dir zwar , o Herr, vor dessen
Augen der Abgrund des menschlichen Gewissens aufgedeckt ist, was
könnte Dir in mir verborgen sein, wollte ichs Dir auch nicht bekennen ?
Ich würde wohl Dich vor mir, nicht aber mich vor Dir verbergen. Jetzt
aber, nun ich mir selbst misfalle, da leuchtest Du mir freundlich und
wirst von mir geliebt und ersehnt, dass ich über mich erröthe, mich
verwerfe, Dich erwähle, und weder mir noch Dir gefallen möchte, es
sei denn durch deine Gnade. . . . Welche Frucht wird es nun bringen ,
o mein Herr, dem mein Gewissen täglich beichtet, wenn ich vor Deinem
Angesicht auch den Menschen durch diese Schrift bekenne, wie ich
gegenwärtig sei. Wollen sie mir Glück wünschen, wenn sie gehört, wie
weit ich mich Dir durch Deine Gnade nähere, oder wollen sie für mich
beten, wenn sie vernehmen, wie sehr ich durch meine irdische Schwere
von Dir zurückgehalten werde ? So Gesinnten will ich mein Inneres
zeigen. . . . Das brüderliche Gemüth liebe an mir, was Du ihm als
liebenswürdig, es bedaure an mir, was Du als bedauernswürdig bezeich-
nest ; jenes brüderliche Gemüth , das , wenn es mein Thun billigt, sich
zugleich über mich freut, wenn es mich aber straft, dann zugleich
über mich betrübt ist, weil es mich liebt, möge es mich loben oder
tadeln. ― Was ich Gutes habe, ist Dein Werk und Geschenk, was
Böses, ist meine Sünde und Deine gerechte Strafe. Du aber, o Herr,
erbarme dich meiner nach Deiner grossen Barmherzigkeit, um Deines
Namens willen, gib nicht auf, was Du in mir angefangen hast, vollende,
was an mir noch unvollkommen."
Mussten nicht so heilig ernste Bekenntnisse auf jeden heilsbedürf-
tigen Leser einen tiefen Einruck machen ? Wie ich war, spricht Augu-
stinus heute noch zum Leser, das habe ich dir so aufrichtig als es mir
möglich, bekannt, sage du mir nun aufrichtig wie bist du ? Hat sich
seit fast 1500 Jahren, seit ich beichtete, das Menschengeschlecht etwa
gebessert und gereinigt , oder ängstet dich die Sündhaftigkeit, verlocken
dich die Versuchungen wie sie mich einst ängsteten und verlockten ?
 VORREDE. ΧΙ

Wenn dann der Leser sich gewissenhaft prüft, muss er nicht antworten :
ich bin ein Mensch wie du, in Sünden empfangen und geboren , mein
Leben ist ein Leben voller Anfechtungen, voll peinlichen Irrens, und
voller Unruhe. Ich bitte Gott um einen neuen gewissen Geist, mein
Herz sehnt sich durch Gottes Gnade Ruhe zu finden, wie das deinige
einst Ruhe in Gott fand.
Es fand Ruhe, denn Augustins Reue war keine Reue zum Tode,
sondern zum Leben. Nachdem er in schmerzvoller Erkenntnis seiner
Sünden demüthig gebeichtet, da ward er erst seiner grossen Naturga-
ben froh, die er früher, wie er wiederholt bekennt, von Ehrgeiz getrie-
ben nur misbrauchte, indem er sich ohne Ruhe und Rast, bald trotzig,
bald verzagt abmühte, eitle Auszeichnungen vor andern zu erjagen.
Wie oft wiederholte er aber nun des Apostels Wort : was hast du, das
du nicht empfangen hast , so du es aber empfangen hast, was rühmest
du dich denn ? Wie dankbar erkannte er seine Gaben als göttliche
Gnadengaben, und in Frieden mit Gott, weihte er sie Ihm, von welchem
alle gute Gabe und alle vollkommene Gabe kommt, und der Herr
weihte ihn zum auserwählten Rüstzeug seiner Kirche. ---
Kaum habe ich nach allem Gesagten noch auseinander zu setzen,
warum mir Augustins Bekenntnisse so vorzüglich geeignet schienen, mit
Studierenden gelesen zu werden. Ich durfte ja hoffen, das Lesen des
trefflichen Buchs werde in manchem meiner lieben jungen Freunde hei-
lige Gedanken und fromme Entschlüsse erwecken und so beitragen ihrem
Leben eine ernste Richtung zu geben.

Zudem belehrt das Buch über so vieles Wichtige . Wie anziehend

ist die Erzählung, welche Augustinus von seinem Bildungsgange gibt,
wenn er von seinem ersten Sprechenlernen, seinen Schul- und Univer-
sitäts-Studien spricht ; wen interessierte nicht die Art seines Auftretens
als Lehrer der Rhetorik in Karthago , Rom und Mailand ? Das Erzie-
hungs- und Lehrwesen jener Zeit wird uns hier lebendig vor Augen
gestellt. Wer läse nicht mit tiefer Theilnahme Augustins Schilderun-
gen aus dem Jugendalter der christlichen Kirche, was er von ihrer Ver-
wicklung mit dem Heidenthum erzählt und wie sie allmählig frei wird
und zur Besinnung und Einsicht kommt über den himmelweiten Unter-
schied der heidnischen Religionsphilosophie von den Lehren der heiligen
Schrift ! Wer folgte nicht mit ernster Spannung Augustins ebenso tief-
sinnigen als frommen Betrachtungen , wenn er z . B. von Gottes wunder-
barer Unbegreiflichkeit spricht, oder ein andres mal vom unergründ-
XII VORREDE.

lichen Abgrund des menschlichen Gedächtnisses . - Doch genug um in

der Kürze anzudeuten was mich bestimmte Augustins Werk mit Studie-
renden zu lesen. Aus diesem gemeinsamen Lesen giengen, wie ich schon
erwähnte, die Erklärungen hervor, welche ich in dieser Ausgabe mit-
theile. Ich schmeichelte mir , es könnten dieselben auch andern
das Verstehn von Augustins Werk erleichtern . Möchte ich mich nicht
täuschen, möchte ich in diesen meinen Erläuterungen den Sinn der er-
läuterten Stellen getroffen haben ! Wo ich aber geirrt, wünsche ich auf-
richtig eines Bessern belehrt zu werden , von Männern welche in Sinn
und Sprache Augustins tiefer eingedrungen sind.

Erlangen , den 25. Juli 1855.

Karl v. Raumer.

Die vorliegende neue Auflage ist im wesentlichen ein Wiederab-

druck der im Jahr 1855 erschienenen ersten Ausgabe . Doch sind in die
Anmerkungen eine Anzahl von Verbesserungen aufgenommen worden,
welche der Verfasser in sein Handexemplar eingetragen hatte.
 ARGUMENTUM.

LIBER PRIMUS.

A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum de-

cimum quintum. Infantiae peccata agnoscit et pueritiae ; atque hac
aetate in lusum et puerilia quaeque oblectamenta , quam in litterarum
studia procliviorem se fuisse confitetur. p. 1--28.

1233 1
Cap. 1. Deum vult laudare ab ipso excitatus.
2. Deum quem invocat in ipso esse, ipsumque in Deo .
3. Deus sic ubique totus, ut res nulla ipsum totum capiat.
4. Dei majestas et perfectiones inexplicabiles.
5. Petit amorem Dei, et delictorum veniam
6. Infantiam suam describit ; laudat Dei providentiam et
aeternitatem 6
7. Infantia quoque peccatis obnoxia 10
8. Unde puer loqui didicerit 11
9. Odium litterarum, amor lusus, et vapulandi timor in
pueris. 12
10. Amore lusus et spectaculorum avocatur a litterarum
studio. 14
REE
222

11. Morbo pressus Baptismum flagitat, quem mater certo

consilio differt 15
2

12. Ad litteras cogebatur, quo tamen Deus utebatur bene. 17

13. Quibus studiis potissimum sit delectatus 17
14. Litteras Graecas oderat 20
15. Precatio ad Deum 21
16. Improbat modum juventutis erudiendae 21
17. Prosequitur contra modum exercendae juventutis in
re litteraria 23
18. Quod homines curant servare leges grammaticorum,
et non divinorum praeceptorum 24
19. Pueritiae vitia quae in majores aetates transeunt • 26
20. Pro bonis sibi in pueritia collatis Deo gratias agit. 27

LIBER SECUNDUS.
Ad aetatem aliam progreditur , primumque adolescentiae suae , id
est, sextum decimum vitae annum, quem in paterna domo studiis inter-
missis consumpserat arbitrio, proprio ac libidinibus indulgens, ad mentem
revocat cum gravi dolore, in quibus maxime miratur , se furtum quod-
dam gratis perpetrasse ; quod contra , cor humanum non nisi aliqua
boni specie in malum trahi. p. 29-42.
XIV ARGUMENTUM.

Cap. 1. Adolescentiae aetatem et vitia recolit. 29

2. Annum aetatis suae decimum sextum in ardore libi-

2007
dinoso consumptum . 30

Cap. 3. De peregrinatione studiorum causa , et de parentum

20
proposito 32
4. Furtum cum sodalibus perpetratum 35
5. Neminem peccare sine causa 36
6. Omnia quae boni specie ad vitia invitant, in solo Deo
esse vera et perfecta 37
7. Gratias agit Deo pro remissione peccatorum, quodque
a multis servatus sit. 39
8. Amavit in furto consortium simul peccantium 40
9. Contagiosa res sodales mali 41
10. In Deo omne bonum 42

LIBER TERTIUS.

De annis aetatis illius decimo septimo , decimo octavo , et decimo

nono transactis Carthagine , ubi dum studiorum gratia commorabatur,
spectaculis et flagitiis ultro se dedit. Ciceronis Hortensio in amorem
sapientiae accenditur. Eam superbe quaerens , in Manichaeorum hae-
resin incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias exagitat , de
flagitiis et facinoribus, et de verâ justitiâ disserit luculenter . Überes ac
perennes pro filio lachrymas fundens Monnica de futurâ ejus resipis-
centiâ certior fit, a Deo immisso, somnio , et sancti cujusdam Episcopi
responso. p . 43-67.
Cap. 1. Amore quem venabatur capitur 43
2. Amavit spectacula tragica . 44
3. In schola rhetoris ab Eversorum factis abhorrebat 46
4. Hortensius Ciceronis excitavit illum ad ardorem phi-
losophiae . 48
5. Fastidiit sacras Litteras propter simplicitatem stili 49
6. A Manichaeis quomodo captus 50
7. Doctrina Manichaeorum absurda cui suffragabatur 54
8. Contra Manichaeos dicit quae flagitia semper dete-
standa, quae facinora 57
9. Discrimen inter peccata, et inter Dei judicium et ho-
minum 60
10. Nugae Manichaeorum de terrae fructibus 61
11. Planctus et somnium matris de filio 64
12. Quale responsum mater Augustini accepit a quodam
episcopo de ipsius conversione . 66

LIBER QUARTUS.

Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium ,

atque alios secum in eumdem errorem pertraxisse ; tum etiam consu-
luisse mathematicos : et amicum sibi interea morte praereptum , acer-
biori quam aequum esset animi dolore fuisse prosecutum ; cujus insignem
conversionem memorat, et mortis eius occasione , de vana et de solida
amicitia et quam fluxa sint et caduca terrena omnia , pluribus disserit.
Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto , a se anno aetatis vige-
simo sexto aut vigesimo septimo conscriptorum ; necnon quam facili ne-
gotio liberalium artium libros atque Aristotelis Categorias, anno aetatis
ferme vigesimo, per sese intellexerit. p . 68-95.
 ARGUMENTUM. XV

6889
Cap. 1. Quamdiu et quomodo alios seduxerit.
2. Rhetoricam docet , concubinam fovet , et aruspicem
qui victoriam promittebat, contemnit •
Cap. 3. Ab astrologia, cui deditus erat, per senem medicinae
et rerum peritum revocatur 71
4. Morbum et baptismum amici narrat, quem etiam suis
erroribus involverat ; eoque morte sublato , dolet

6829
gravissime. Mirabilis efficacia sacramenti Baptismi. 73
5. Cur fletus dulcis miseris 75

8888888
6. Quantus ex amici morte dolor 76
7. Impatientia doloris mutat locum 77
8. Tempus et amicorum colloquia dolori medentur 78
9. De humana amicitia. Beatus qui amat in Deo 79
10. Labiles creaturae, nec in eis potest anima requies-
cere . 80
11. Omnia creata sunt instabilia. Solus Deus stabilis . 81
12. Amor non improbatur , modo in his quae placent,
amemus Deum. 83
13. Amor unde proveniat. 86
14. Libri de Apto et Pulchro Hierio nuncupati . Unde
hunc amaverat . 86
15. Quod corporalibus imaginibus contenebratus , non
potuit capere spiritualia . 88
16. Categorias Aristotelis et liberalium artium libros
per se intellexit 92

LIBER QUINTUS .
Annum aetatis suae exhibet vigesimum nonum , quo scilicet , com-
perta Fausti Manichaei imperitia in iis, quae isti se divinitus scire jac-
titabant, propositum in illa secta proficiendi abjecit ; quo etiam Romam,
ubi rhetoricam profiteretur , et deinde Mediolanum ut eamdem artem
doceret, abdita Dei providentia missus est ; ubi coepit audito Ambrosio
resipiscere, et Manichaeismo abdicato, catechumenus in Ecclesia Catho-
lica denuo fieri decrevit. p . 96-121 .
Cap. 1. Excitat mentem ad Deum laudandum 96
2. Dei praesentiam iniquos non effugere : itaque ad eum
debere converti 97
3. De Fausto manichaeo, et de philosophorum caecitate
qui per creaturas Creatorem non cognoverunt 98
4. Sola Dei cognitio beat 101
5. Manichaei de astris imperitia indignum eum fide in
caeteris faciebat 101
6. Faustus eloquens, sed liberalium disciplinarum expers. 104
7. Alienatur a secta Manichaeorum 106
8. Proficiscitur Romam contra matris voluntatem . 107
9. Febri correptus periculose laborat 110
10. Errores ante susceptam Evangelii doctrinam 112
11. Qualiter Augustinus contulerit cum catholicis 116
12. Fraus discipulorum Romae in praeceptores 117
13. Docturus rhetoricam mittitur Mediolanum ; ab Am-
brosio suscipitur · 118
14. Audito Ambrosio, paulatim ab erroribus resipiscit 119
LIBER SEXTUS .
Monnicae matris ejus , adventus , et pium erga Ambrosium obse-
quium. Ambrosii mores et vitae habitus. Aug. annum aetatis agens
XVI ARGUMENTUM .

trigesimum, Ambrosii conciones frequentat , et doctrinam Catholicam a

Manichaeis falso insimulari clarius intelligit ; fidei tamen naturam et
utilitates haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapitur,
dum de vita melius instituenda deliberat ; mortis quoque ac judicii metu
perculsus, ad vitae conversionem in dies accenditur. p. 122-149.
Cap. 1. Augustinus nec Manichaeus nec catholicus 122
2. Epulae et synaxis apud sepulcra martyrum 123
3. Occupationes et studia Ambrosii 125
4. Doctrinam Ecclesiae Ambrosio concionante intelligit. 127
5. De sacrorum Librorum auctoritate et necessario usu. 129
6. De miseria ambitiosorum, adducto exemplo mendici
laetantis . 133
7. Alypium a Circensium insania convertit 135
8. Alypius capitur insania ludorum gladiatoriorum , a
quibus antea abhorruerat 137
9. Alypius ut fur apprehenditur 138
10. De integritate Alypii et adventu Nebridii 140
11. Anxius Augustinus de instituenda vita deliberat 142
12. Contentio inter Alypium et Augustinum de matri-
monio et caelibatu . 144
13. Uxor quaeritur Augustino . 146
14. De vita communi agenda cum amicis deliberat • 146
15. In locum discedentis concubinae alia succedit . 148
16. Mortis et judicii metum nunquam deposuit 148

LIBER SEPTIMUS.

Juventutis suae exordium, id est annum aetatis trigesimum primum,

ob mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii valde
perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi , cum de Deo non nisi
corporaliter sentire potuerit ; Manichaeos ergo impie sentire probe cer-
nit, Ecclesiae vero fidem omnino amplecti nequit : a Mathematicorum
erroribus revocatur ; quaestione tamen, unde malum ? misere torquetur ;
plurimum e Platonicorum libris proficit, neque tamen sufficiunt, cum de
Christi incarnatione prave senserit ; arreptis vero S. Scripturis , et
praesertim Apostolo Paulo , dubitationes ejus omnes concidunt.
p. 150-182 .
Cap. 1. Deum cogitat tanquam aliquid corporeum per infi-
nita spatia diffusum 150
2. Momentum quo Nebridius confutarat Manichaeos 152
3. Liberum arbitrium causa peccati 153
4. Deum incorruptibilem esse oportet 155
5. Quaerit iterum unde malum, et quae radix ejus 155
6. Mathematicorum divinationes rejicit . 157
7. Misere torquetur inquirens unde sit malum 160
8. Quomodo divina misericordia subvenerit Augustino . 162
9. In Platonicorum libris Verbi aeterni divinitatem,
non incarnati humilitatem invenit. 162
10. Clarius innotescunt jam Augustino divina 166
11. Quomodo creaturae sunt, et non sunt 167
12. Omnia bona, quaecumque sunt . 168
13. Omnia condita laudant Deum 170
14. Sanae mentis homini nihil displicet inter creatu-
ras Dei 170
15. Quomodo veritas et falsitas in creaturis 171
16. Omnia bona, licet quibusdam non apta 171
 ARGUMENTUM. XVII

Cap. 17. Quae retardent a cognitione divinorum 172

18. Solus Christus via ad salutem 175
19. Quid senserit de Christi incarnatione 176
20. Ex Platonicis libris peritior, sed inflatior evaserat . 178
21. Quid in sacris Libris invenerit , non inventum in
Platonicis. 180

LIBER OCTAVUS.

Vitae ipsius partem attingit celeberrimam , annum aetatis trigesi-

mum secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset , audita ab
eo Victorini conversione, ad imitandum exarsit. Tum vero, iis quae de
Antonio Aegyptio monacho et duorum aulicorum conversione a Ponti-
tiano didicit, magis magisque accensus , post vehementem luctam inter
carnem et spiritum, codicem Apostoli coelesti admonitus oraculo inspexit ;
lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino immutatur, et diruptis
cupiditatum vinculis totus ad Deum convertitur. p. 183--209.
Cap. 1. Studio vitae melius instituendae ad Simplicianum ire
statuit 183
2. De Victorino rhetore converso 185
3. Quod Deus et Angeli magis gaudent in peccatorum
conversione 189
4. Quare plus laetandum sit in conversione nobilium . 191
5. Quae remorabantur eum a conversione 192
6. Pontitianus narrat Antonii vitam 194
7. Rodebatur intus audito Pontitiano 198
8. In hortum secedit ; quid ibi egerit 199
9. Unde fit ut animus imperet sibi , et resistatur. 202
10. Adversus Manichaeos qui ex duabus contrariis vo-
luntatibus duas contrarias naturas asseverant 203
11. Lucta spiritus et carnis in Augustino 205
12. Vocis admonitu quomodo totus conversus. 207

LIBER NONUS.

Uni jam Deo vivere studens, Rhetoricae professionem, sed non ante
transactas vindemiales ferias quae proxime instabant , abjicere statuit.
Interim rure Cassicjaco apud amicum ejus Verecundum ad percipiendam
Baptismi gratiam se parat ; ac tandem cum Alypio , et filio suo Adeo-
dato baptizatur. Nec multo post, Africam repetens, Ostiam venit, cum
amicis et matre Monnica, cujus vitam et sanctos mores brevi compendio
exhibet, quaeque ibidem defungitur, anno aetatis suae 56, Augustini 33.
p. 210-241 .
Cap. 1. Laudat Dei bonitatem, agnoscens suam miseriam 210
2. Deserere rhetorices professionem differt usque ad
vindemiales ferias 211
3. Verecundus concedit illi rus suum 214
4. Libri apud Cassiciacum scripti. Epistolae ad Nebri-
dium. Quibus coelitus perfusus gratiis , et quam
vivido pietatis sensu, dum Psalmos evolvit. Acer-
rimo dolore dentium subito liberatur 216
5. Ambrosium consulit quid legendum . 222
6. Mediolani baptizatur cum Alypio et Adeodato. 222
7. Ecclesiastici cantus institutio Mediolani. Inventio
corporum SS. Protasii et Gervasii. 224
XVIII ARGUMENTUM.

Cap. 8. Evodii conversio. Matris obitus , ejusque a teneris

educatio . 226
9. Laudabiles matris suae mores prosequitur 229
10. Colloquium cum matre de regno coelorum 231
11. De ecstasi et morte matris 234
12. Quomodo luxerit mortem matris. Sacrificium pro
defunctis . • • 235
13. Orat pro matre defuncta 238

LIBER DECIMUS .

Quemadmodum prioribus Libris aperuit, qualis ante perceptam bap-

tismi gratiam fuerit , in hoc scrutatur , qualis esset quo tempore haec
scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quae ad ipsum
cognoscendum ineunda sit via disquirens, omnes animae suae facultates
lustrat ; sed in primis memoriam, cujus vim plane stupendam exhibet,
Deumque in ipsa habitare dignari ostendit. Deinde inquirit in actus,
in sensus et affectus suos , ex triplici tentatione , voluptatis , curiosi-
tatis et superbiae ; et quid circa unamquamque praescribat temperantia
Christiana, luculenter docet. Tum de Christo Mediatore disserit , cujus
ope omnes animae suae languores sanatum iri confidit. p. 242-294
Cap. 1. In Deo solo spes et gaudium • 242
2. Cum Deo nota sint arcana, quid est confiteri illi 242
3. Quo fructu confitebitur deinceps quis sit , non quis
fuerit 243
4. Quod magni sint fructus hujuscemodi confessionis 244
5. Homo sese totum non novit 246
6. Quid amat , cum Deum amat ; et quomodo ex crea-
turis Deus cognoscitur 246
7. Corporea aut sensitiva virtute Deus non invenitur. 249
8. Memoriae vis 249
9. Memoria disciplinarum 252
10. Disciplinae in memoriam non introducuntur per
sensus, sed ex ejus abditiore sinu eruuntur. 253
11. Quid sit discere . 254
12. Rerum Mathematicarum memoria 255
13. Memoria meminisse nos meminimus 255
14. Quomodo memoria continet affectus animi. Laeta
non laeti quomodo recordamur 256
15. Etiam quae absunt meminimus. 257
16. Et oblivionis memoria est. 258
17. Magna memoriae vis , sed ultra progrediendum ut
attingatur Deus 260
18. Non inveniretur ea res quae excidit , nisi memoria
teneretur . 261
19. Quid sit reminisci. 262
20. Ut beatitudinem omnes appetant , oportet eam no-
verint 263
21. Quomodo memoria beatam vitam continet 264
22. Beata vita quae, et ubi 265
23. Item prosequitur quae sit beata vita , et ubi 266 1
24. Gratulatur quod sua in memoria Deus locum habeat. 267
25. In quo memoriae gradu reperiatur Deus . 268
26. Ubi invenitur Deus. 268
27. Quomodo hominem rapiat Dei pulchritudo 269
28. Miseriae hujus vitae 269
29. In Deo spes tota • 270
 ARGUMENTUM. XIX

Cap. 30. Confitetur ut se habet ad tentationes carnalis libi-

dinis . 270
31. Ut se gerit ad tentationes gulae 273
32. Ut se gerit ad odorum illecebras 276
33. Ut se gerit ad voluptates aurium 277
34. Ut se gerit ad oculorum illecebras 279
35. Ut se habet ad secundum tentationis genus , quod
est curiositatis. 281
36. Ut se habet ad tertium tentationis genus , quod est
superbiae. 284
37. Ut movetur laudibus humanis 286
38. Et virtuti periculum a vana gloria 289
39. Amoris proprii vis et natura 289
40. Quod in se et caeteris rebus Deum investigavit 290
41. Triplex cupiditas 291
42. Nonnulli ad daemones tanquam redeundi ad Deum
mediatores infeliciter recurrerunt 291
43. Christus verus mediator 293

LIBER UNDECIMUS.
Quae ex instituto dicenda occurrebant , quo tandem modo ad Of-
ficia Divina exequenda fuerit perductus, silentio praeterit , Deum ex eo
laudaturus, quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit. Moysen
non nisi in Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium quidem libri
Geneseos, In principio fecit Deus coelum et terram. De his disserens ,
occurrit obtrectantibus, „ quid faceret Deus antequam coelum et terram
conderet ; et unde ei in mentem venerit tandem aliquando ea facere ,
cum antea non fecisset. " Dum vero iis refellendis insistit, de Tempore
copiose et accurate disserit. 295-318 .
Cap. 1. Cur confitemur Deo scienti 295
2. Petit a Deo Scripturarum sanctarum intelligentiam . 295
3. Quae scripsit Moyses de creatione coeli et terrae,
intelligere non potest nisi donante Deo . 298
4. Creatura clamat creatorem Deum 299
5. Ex nihilo conditus mundus 299
6. Quomodo Deus dixit, ut fieret mundus 300
7. Verbum Dei coaeternum Deo . 300
8. Verbum Dei ipsum est principium quo docemur om-
nem veritatem. 301
9. Quomodo Verbum Dei loquatur cordi 302
10. Obtrectantes quid faceret Deus antequam coelum et
terram conderet 302
11. Objectioni respondet quod aeternitas Dei nescit
tempora 303
12. Quid Deus fecerit ante mundi creationem 303
13. Quod ante tempora a Deo creata nullum tempus
fuerit 304
14. Temporis differentiae tres . 305
15. Mensura temporis in quo 305
16. Quale tempus metiri liceat, et quale non . 307
17. Ubi tempus praeteritum et futurum. 307
18. Quomodo praeterita et futura tempora sint prae-
sentia 308
19. Non capit modum, quo Deus docet futura 309
20. Differentiae temporis quomodo nominandae 309
21. Quomodo tempus liceat metiri . 309
xx ARGUMENTUM .

Cap. 22. Petit aenigmatis istius solutionem a Deo. 310

23. Quid sit tempus . 310
24. Tempus est quo metimur motum corporis 312
25. Rursus Deum interpellat . 312
26. Quomodo tempus metimur. 313
27. Quomodo metimur tempus permanens in animo 313
28. Animo metimur tempora 315
29. Se in temporalia distentum cupit in Deum colligi 317
30. Coarguit rursum obtrectantes, quid fecerit Deus ante
mundi creationem 317
31. Quomodo cognoscit Deus, quomodo creatura 318
LIBER DUODECIMUS .
Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur , In principio
fecit Deus coelum et terram ; in quo coeli nomine significari docet crea-
turam illam spiritualem vel intellectualem , quae faciem Dei semper
contemplatur ; terrae autem vocabulo informem materiam, ex qua rerum
corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum alias interpre-
tandi rationes haudquaquam improbandas esse ; imo ex Scripturae di-
vinae profunditate sensum multiplicem erui posse et debere , quinimo,
quidquid omnino veri in eius verbis inveniri potest, id in iis revera con-
tineri, confitetur. p. 319-344.
Cap. 1. Difficilis inquisitio veri 319
2. De duplici coelo et terra 319
3. Quid tenebrae super faciem abyssi 320
4. Quid terra invisibilis et incomposita . 320
5. Cur sic appellata videtur materia informis 320
6. Quid olim cum Manichaeis senserit de materia in-
formi, quid modo 320
7. Deus fecit de nihilo coelum, id est Angelos ; et ter-
ram, id est informem materiam 321
8. Materia informis ex nihilo : ex hac omnia visibilia. 322
9. Cur absque dierum mentione scriptum est, Deum fe-
cisse in principio coelum et terram 323
10. A Deo cupit edoceri . 323
11. Quid a Deo didicerit. 323
12. Creatura duplex carens tempore 325
13. Cur sine dierum commemoratione dicit Scriptura,
quod in principio fecit Deus coelum et terram 326
14. Scripturae profunditas 326
15. Quae de Deo deque Angelis et informi materia sentit
Augustinus, non possunt oblocutores negare. 327
16. Rem habere non vult cum iis qui contradicunt veri-
tati divinae • 329
17. Ut coeli et terrae nominibus aliud et aliud intelligi
potest 330
18. Quis error innoxius in Scripturis 332
19. Quae liquido vera · 332
20. In principio creavit etc. varie intellectum. 333
21. Terra erat invisibilis etc. varie intellectum 333
22. Aliquid esse a Deo conditum , de quo sileat liber
Genesis, nihil repugnat . 334
23. Duo dissensionum genera in Scripturis interpretandis . 336
24. Ex multis veris non debet fidenter asseri hoc aut
illud sensisse Moysen 336
25. Adversus eos qui aliorum interpretandi rationem
temere rejiciunt 337
 ARGUMENTUM. XXI

Cap. 26. Qui sermo deceat Scripturam 338

27. Scripturam decet humile simplexque verborum genus. 339
28. Ut varie intelligitur ab eruditis Scriptura. 340
29. Quot modis dicitur aliquid prius 341
30. Tractatores Scripturae diversa sentientes, concordent
invicem charitate et studio veritatis 343
31. Sensisse putandus est Moyses quidquid veri potest
in ipsius verbis inveniri . 343
32. Veri Scripturae sensus a Spiritu sancto revelantur. 344

LIBER DECIMUS TERTIUS.

Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet , quod cum
rebus a se creatis nullatenus indigeret, eas non tantum condiderit , sed
singulas quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum , ipsiusque
Spiritus sancti proprietatem, primis Geneseos verbis insinuari ostendit ;
et de ejus in nobis effectibus praeclare omnino disserit. Deinde tota
conditi Universi historia nobis allegorice exhiberi docet mirabilem illum
ordinem , quem in instituenda et sanctificanda Ecclesia Deus servare
voluit, cum non alio plane fine condita fuerint universa. p. 345–379.
Cap. 1. Invocat Deum , cujus bonitate se praeventum ag-
noscit 345
2. Creaturae ex Dei bonitate subsistunt et perficiuntur. 346
3. Ex Dei gratia omnia. 347
4. Deus non eget rebus conditis 347
5. Trinitas qui Deus est, ex primis verbis Geneseos in-
telligitur • 348
6. Cur dictus est Spiritus superferri super aquas. 348
7. Effectus Spiritus sancti 349
8. Intellectuali creaturae ad beatam requiem non
sufficit quidquid Deo minus est 349
9. Cur solus Spiritus sanctus superferebatur super aquas. 350
10. Ex dono Dei omnia 351
11. Symbola Trinitatis in homine 351
12. Mundi creatio formationem Ecclesiae praefigurat 353
13. Renovatio hominis dum hic vivit nondum perfecta 354
14. Fide et spe corroboramur . 355
15. Explanat ver. 6. cap . 1 Gen. Fiat firmamentum etc.
Quid firmamentum, quid superiores aquae 355
16. Solus Deus se scit omnino sicuti est. 357
17. In ver. 9 : Congregentur aquae , Quid mare , quid
arida . Explicatur ver. 11 : Germinet terra etc. 358
18. In ver. 14 : Fiant luminaria etc. Quae luminaria
dividentia inter diem et noctem 359
19. Tractat eumdem versiculum, Fiant luminaria etc. 361
20. In ver. 20 : Producant aquae etc. Quae reptilia,
quae volatilia . 362
21. In ver : 24 : Producat terra animam vivam etc. 363
22. In ver. 26 : Faciamus hominem ad imaginem etc.
Renovatio mentis 366
23. In eumdem versiculum : Et praesit piscibus maris
etc. De quibus christianus judicet 366
24. In ver. 28 : Et benedixit eos Deus dicens, Crescite etc. 368
25. In ver. 29 : Ecce dedi vobis omnem herbam • •
in escam etc. • 370
26. Voluptas et utilitas ex beneficio in proximum collato. 371
27. Quid per pisces et cetos significetur. 372
XXII ARGUMENTUM .

Cap. 28. In ver. 31 : Et vidit Deus omnia quae fecit , et ecce

bona valde etc. 373
29. Quomodo intelligendum quod Deus octies vidit bona
esse opera sua 373
30. Manichaeorum deliria. 374
31. Piis idem probatur quod Deo placuit 374
32. Compendio enarrat opera Dei 375
33. Omnia de nihilo sive de concreata materia 376
34. Totius creationis mundi allegorica expositio 377
35. Optat pacem · 378
36. Diem septimum vespera quare non sequatur 378
37. Deus in nobis quando quiescet. 378
38. Aliter Deus, aliter homo videt creata 378

EXPLICIT INDEX CAPITUM.

 S. AUGUSTINI

CONFESSIONES.
 S. AUR. AUGUSTINI

HIPPONENSIS EPISCOPI

CONFESSIONE S.

LIBER PRIMUS.

A Dei laudibus exorsus, recolit vitae suae primordia ad annum decimum

quintum. Infantiae peccata agnoscit et pueritiae ; atque hac aetate
in lusum et puerilia quaeque oblectamenta, quam in litterarum studia
procliviorem se fuisse confitetur.

1. Magnus es, Domine, et laudabilis valde : magna vir- I.

Deum
tus tua, et sapientiae tuae non est numerus.¹ Et laudare te vult lau-
dare ab
vult homo, aliqua portio creaturae tuae ; et homo circumferens ipso ex-
citatus.
mortalitatem suam, circumferens testimonium peccati sui , et Ps. 144,
3 ; 146,5.
testimonium quia superbis resistis : et tamen laudare te vult . 4,
6.
homo, aliqua portio creaturae tuae. Tu excitas , ut laudare i1 Pet. 5
te delectet ; quia fecisti nos ad te , et inquietum est cor 5.
nostrum, donec requiescat in te. Da mihi, Domine, scire et
intelligere utrum sit prius invocare te, an laudare te ; et

1 ) Non est numerus : ist ohne 5) Inquietum . . . vgl. L. 4, 12,

Maass, unermesslich.
2) Testimonium ... resistis. Der
Tod der Sünden Sold (Röm. 6, 23),
daher mortalitas testimonium pec-
cati ; zugleich bezeugt er , dass
Gott den Hoffärtigen widersteht,
da Adam und Eva in Hoffnung zu
sein wie Gott, die Frucht des Bau-
mes assen, auf deren Genuss Gott
den Tod gesetzt. 1 Mos . 2 , 17 ;
3, 5 .
3) Tu excitas, ut laudare te de-
lectet : ut delectet laudare te.
4) Ad te Röm. 11 , 36 ; Eph. 1 ,
5 ; Col. 1 , 16. εἰς αὐτόν.
18 u. L. 6 , 16 , 26 , auch L. 2,
10, 18.
6) Tam magnum quippe bonum
et natura rationalis ut nullum sit
bonum quo beata sit nisi Deus.
Aug. de Nat. boni, c . 7.
7) Da mihi praedicatus
enim es nobis . A. untersucht, wie
der Mensch dazu kommt an Gott
zu glauben , ihn zu erkennen , an-
zurufen und zu loben. Röm. 10,
14 legt er zu Grunde , dazu Ps .
21 , 27 u. Matth. 7, 7. Folgende Stei-
gerung ergiebt sich ihm : 1. die
Predigt, 2. der Glaube aus der Pre-
1
 2 S. AUGUSTINI EPISCOPI

scire te prius sit, an invocare te. Sed quis te invocat , nes-

ciens te ? Aliud enim pro alio potest invocare nesciens te.
Rom An potius invocaris, ut sciariss ? Quomodo autem invocabunt
10, 14.
in quem non crediderunt? aut quomodo credent sine praedi-
Ps . 21, cante ? Et laudabunt Dominum qui requirunt eum . Quae-
27.
Mat.
7. 7, rentes enim invenient eum , et invenientes laudabunt eum.
Quaeram te, Domine, invocans te ; et invocem te , credens in
te : praedicatus enim es nobis . Invocat te, Domine, fides mea
quam dedisti mihi , quam inspirasti mihi per humanitatem⁹
Filii tui, per ministerium praedicatoris tui.
II. 2. Et quomodo¹ invocabo Deum meum, Deum et Dominum
Deum
quem meum ? Quoniam utique in me ipsum eum vocabo, cum invo-
invocat
in ipso cabo eum. Et quis locus est in me quo veniat in me Deus
esse, ip-
sumque meus ? quo Deus veniat in me, Deus qui fecit coelum et ter-
in Deo ram? Itane , Domine Deus meus , est quidquam in me quod
Or capiat te ? An vero coelum et terra quae fecisti , et in quibus
me fecisti, capiunt te ? An quia sine te non esset³ quidquid est, fit
Sinca
ut quidquid est] capiat te ? Quoniam itaque et ego sum, quid peto
ut venias in me, qui non essem, nisi esses in me ? Non enim ego
jam in inferis, et tamen etiam ibi es. Nam etsi descendero in in-
Ps
8. 138, fernum, ades. Non ergo essem , Deus meus non omnino
essem, nisi esses in me. An potius non essem, nisi essem in
Rom. te, ex quo omnia, per quem omnia , in quo omnia ? Etiam
11, 36.
sic, Domine, etiam sic. Quo te invoco, cum in te sim ? aut
7
unde venias in me ? Quo enim recedam extra coelum et ter-

digt. 3. Invocare et quaerere Do- quidquid vis ut veniat ad te. Aug.

minum von Seiten des durch die
Predigt gläubig Gewordenen um
4. Gott zu finden (invenire) und zu
erkennen (scire) u. 5. wenn er Gott
gefunden, ihn zu loben (laudare).
8) Oder ist's nicht vielmehr so,
dass du angerufen wirst um ge-
kannt zu werden.
9) Humanitatein . Menschwer-
dung.
1 ) Invocabo , anrufen , und zu-
gleich vocabo in me ipsum, zu mir
herein rufen, um Wohnung bei mir
zu machen (Joh. 14, 23) . L. 13, 1 .
2) Invocas quidquid amas : invo-
cas quidquid in te vocas : invocas
in Psal. 85.
3) Non esset , nicht existirte.
(L. 7, 20, 26 ) . Joh . 1 , 3 .
4) Infernum , vgl. Eph. 4 , 9 ;
Phil. 2 , 10 ; 1 Petri 3, 19.
5) In quo : Röm. 11 , 36 : eis av-
Tov: in ipso, Vulg.
6) Quo , wenn ich dich anrufe,
Wohnung in mir zu machen , wohin
rufe ich dich, da ich ja in dir bin ?
Oder unde , von woher sollst du
zu mir kommen ?
7) Recedam ... wohin sollte ich
mich entfernen über Himmel und
Erde hinaus ? denn diese hast du
erschaffen und erfüllst sie (fecisti
et imples).
 CAIC
frien
CONFESSIONUM LIBER I. 3

ram , ut inde in me veniat Deus meus , qui dixit : Coelum et

Jer. 23,
terram ego impleo ? Someth !, a left over 24.
3. Capiunt ergone te coelum et terra, quoniam tu imples III.
Deus sic
ea ? An imples, et restat, quoniam non te capiunt ? Et quoique
totus, ut
refundis quidquid impleto coelo et terra restat ex te ? All res nulla .
8.43
non opus habes, ut quoquam continearis, qui contines omnia ; ipsum
totum
capiat.
quoniam quae imples , continendo imples ? Non enim vasa
quae te plena sunt, stabilem te faciunt ; quia etsi frangantur,
non effunderis. Et cum effunderis super nos , non tu jaces, Act. 2,
18.
sed erigis nos ; nec tu dissiparis , sed colligis nos. Sed qui
imples omnia, te toto imples omnia ? An quia non possunt
te totum capere omnia, partem tui capiunt, et eamdempartem
simul omnia capiunt ? An³ singulas singula, et majores ma-
jora, minores minora capiunt ? Ergo est aliqua pars tui major,
aliqua minor. An ubique totus es, et res nulla te totum capit ?
4. Quid es ergo, Deus meus ? quid , rogo , nisi Dominus IV.
Dei ma-
Deus ? Quis enim Dominus praeter Dominum ?1 aut quis jestas et
2 perfec-
Deus praeter Deum nostrum? Summe, optime, potentissime, tiones

1) Imples . . ex te, Himmel und 1 ) Praeter dominum, neben dem

Erde, von Gott erfüllt, wie ein mit
einer Flüssigkeit angefülltes Ge-
fäss. Wie aber , wenn mehr Flüs-
sigkeit da ist , als das Gefäss fasst ?
Quo refundis ? wohin ergiessest du
den Ueberfluss ?
2) An non opus . . . colligis nos :
oder bedarfst du keines Gefässes,
das dich fasse, zusammenhält, du,
der du selbst Alles zusammenhältst .
Denn die Gefässe , welche du er-
füllst , die hältst du zusammen,
nicht diese dich ; sie machen dich
nicht selbständig, denn werden sie
auch zerbrochen , so wirst du da-
durch nicht ausgegossen (ausge-
schüttet). Wirst du über uns aus-
gegossen (der h. Geist) , so zer-
fliesst du nicht , sondern richtest
uns auf, du wirst nicht zerstreut,
vielmehr sammelst du uns . Effun-
dam de spiritu meo super omnem
carnem. Apg. 2 , 17. Joel 2 , 28,
auch Jes. 44, 3.
3) An singulas sc. partes singula,
einzelne Creaturen. Dagegen vgl.
L. 7, 1 , 2. * bist doch ruhig ; du wandelst deine
einzigen wahrhaften Herrn ? Ps.
17, 32 .
2 ) Summe nihil perdens .
Gottes geheimnisstiefe Unbegreif-
lichkeit von A. angedeutet. „ Höch-
ster, Bester, Mächtigster, Allmäch-
tigster, Barmherzigster und (doch)
Gerechtester - Verborgenster und
Gegenwärtigster - Schönster und
Stärkster fest stehend und doch
nicht zu fassen --- unwandelbar
und alles verwandelnd nie neu,
nie alt Alles erneust du , die
Stolzen aber übergiebst du dem
Veralten, der Vergänglichkeit und
dem Vergessen , ohne dass sie es
merken immer wirkend, immer
ruhig sammelnd und doch nicht
bedürftig tragend, erfüllend, be-
deckend schaffend , erhaltend,
vollendend suchend, da dir doch
nichts fehlt. Du liebst ohne Auf-
wallung, du bist ein eifriger Gott,
und doch ohne (menschliche) Eifer-
sucht ; es gereut dich ohne dass
es dich schmerzt , du zürnst und
1*
 4 S. AUGUSTINI EPISCOPI

inexpli-
cabiles. omnipotentissime , misericordissime et justissime , secretissime
Ps.
32. 17, et praesentissime, pulcherrime et fortissime, stabilis et incom-
prehensibilis ; immutabilis , mutans omnia ; nunquam novus,³
nunquam vetus ; innovans omnia, et in vetustatem perducens
Job 9, 5, superbos, 4 et nesciunt : semper agens , semper quietus ; colli-
e vers.
vet.
gens, et non egens ; portans, 5 et implens, et protegens ; creans,
et nutriens , et perficiens ; quaerens, cum nihil desit tibi. Amas,
6 7
nec aestuas ; zelas, et securus es ; poenitet te, et non doles ;
irasceris et tranquillus es ; opera mutas, nec mutas consilium :

Werke , nicht deinen Rathschluss ; 6) Zelas et securus es, wörtlich :

du nimmst auf , was du findest
und doch niemals verloren hast ;
nie dürftig freust du dich des Ge-
winns ; nie habsüchtig forderst du
Zinsen. Es wird dir , o Herr, ge-
liehen , und doch , wer besitzt et-
was , das nicht dein wäre. Du
zahlst Schulden und schuldest
Keinem ; du erlässest Schulden
ohne dadurch zu verlieren. " Eigen-
schaften in Gott die bei Menschen
einander ausschliessen , zum Theil
einander überhaupt widersprechen
darin tritt uns Gottes wunder-
bare Unbegreiflichkeit entgegen.
3) Nunquam novus ― vetus , in
ihm kein Futurum , kein Praete-
ritum , Ein Praesens , Ein hodie ;
zeitlos, ewig, Cap. 6, 10.
4) Omnis homo qui spiritum
suum sequitur superbus est, Aug.
in Ps. 141 , 4. cum anima seipsa
delectatur superba est ; quia se
pro summo habet , cum superior
sit Deus. Idem. ep. 55. §. 18. Vgl.
Stellen der Psalmen über das Ende
der Stolzen, so Ps . 36, 35. 36. Ps .
72, 3. 6. 7. 9. 18-20. Dem
„ erneuen " haben wir kein entspre-
chendes transitives , veraltern ",
alt machen.
5) Portans, z. B. 5 Mos. 32, 11 ,
Gott trug sein Volk wie ein Adler
seine Jungen auf den Flügeln trägt ;
implens (Jer. 23 , 24) : coelum et
terram impleo, auch Ps. 138, 7. 8;
protegens in tegmine --- in vela-
mento alarum tuarum (Ps. 35 , 8 ;
62, 8). So zugleich unter (portans),
drinnen (implens) und drüber (pro-
tegens) vgl. L. 4, 16, 31 .
du eiferst und bist unbesorgt,
sicher. Hos . 2 , 19 heisst es : ich
will mich mit dir verloben in
Ewigkeit. Auf einen solchen Ehe-
bund Gottes mit dem Volk Israel
beziehn sich so viele Stellen der
h . Schrift. Aber Israel fiel un-
zählige mal von seinem Gott ab,
andern Göttern zu , was die Bibel
Ehebruch , Hurerei nennt. Gegen
solchen Ehebruch zelat deus. So
heisst es 2 Mos . 34, 14 : Noli ado-
rare deum alienum , Dominus ze-
lotes nomen ejus Ne ineas
pactum cum hominibus illarum re-
gionum ne cum fornicati fuerint
cum diis suis , et adoraverint simu-
lacra eorum, vocet te quispiam ut
comedas de immolatis. Nec uxorem
de filiabus eorum accipies filiis
tuis , ne postquam ipsae fuerint
fornicatae , fornicari faciant et
filios tuos in deos suos. Aber
securus es, du bist trotz alles ehe-
brecherischen Abfallens Israels (ja
aller Völker ) sicher , dass dein
Bund in Ewigkeit besteht. Durch
Christus ward er erneut und er-
weitert. Eph. 5. 23-32 heisst es :
„der Mann ist des Weibes Haupt,
gleichwie auch Christus das Haupt
ist der Gemeinde" - ( des geistigen
Israel, der Kirche). 22 Ihr Männer
liebet eure Weiber , gleichwie
Christus auch geliebet hat die Ge-
meinde." Das ist der neue ewige
Bund zwischen Christus dem Bräu-
tigam und der Braut , der Kirche.
Apoc. 22, 17.
7) Poenitet te, vgl . 1 Mos . 6, 6.
Jon. 3, 10.
 CONFESSIONUM LIBER I. 5

recipis quod invenis, et nunquam amisisti ; nunquam inops ,

et gaudes lucris ; nunquam avarus , et usuras exigis. Super-
erogatur 10 tibi, ut debeas ; et quis habet quidquam non tuum ?
Reddis debita nulli debens, donas debita nihil perdens. Et
quid diximus, 12 Deus meus, vita mea, dulcedo mea sancta ?
aut quid dicit aliquis , cum de te dicit ? Et vae tacentibus
de te ; quoniam loquaces muti sunt.
5. Quis mihi dabit acquiescere in te ? Quis mihi dabit V.
Petit
ut venias in cor meum, et inebries illud , ut obliviscar mala amorem
Dei, et
mea, et unum bonum meum amplectar te ? Quid mihi es ? rum delicto-
Miserere, ut loquar. Quid tibi sum ipse, ut amari te jubeas veniam.
a me, et nisi faciam irascaris mihi, et mineris ingentes mise-
rias ? Parvane² ipsa est , si non amem te ? Hei mihi ! Dic
mihi per miserationes tuas, Domine Deus meus, quid sis mihi.
Ps 34,
Dic animae meae : Salus tua ego sum. Sic dic , ut audiam . 3.
Ecce aures cordis mei ante te , Domine ; aperi eas , et dic
animae meae: Salus tua ego sum. Curram post vocem hanc,
et apprehendam te. Noli³ abscondere a me faciem tuam :
moriar, ne moriar, ut eam videam.
6. Angusta est domus animae meae quo venias ad eam ;
dilatetur abs te. Ruinosa est ; refice eam. Habet quae offen-
dant oculos tuos ; fateor et scio : sed quis mundabit eam ?
aut cui alteri praeter te clamabo , Ab occultis meis munda Ps. 18,
13, 14.

8) Recipis, vorher quaerens : das 12 ) Quid diximus , scil. de te :

verlorene Schaf , der verlorene
Groschen.
9) Lucris ... usuras, das Gleich-
niss von den Pfunden. Matth. 25,
27. Luc. 19, 23.
10) Supererogatur. Luc. 10, 35.
ὅ τι ἂν προσδαπανήσης : quodcum-
que supererogaveris , was du, sagt
der Samariter , über die zwei
Groschen die ich dir gegeben, aus-
legen solltest. „Es wird dir (o
Herr) mehr ausgegeben, als du ge-
geben hast , damit du schuldest,
und doch , wer hat etwas , das
nicht dein sei. " In diesem Sinne
heisst es Sprüchw. 19 , 17 : wer
sich der Armen erbarmet , leihet
dem Herrn .
11 ) Reddis debita , Matth. 25 ,
40. Donas : auf die Bitte : vergieb
uns unsere Schulden.
was habe ich mit Allem gesagt -
ja was kann irgend einer, der von
dir spricht , nur vorbringen , was
deinem Wesen entspräche , es in
Worten ausspräche ?
1 ) mein vieles Böse .
2 ) Parvane ipsa est sc. miseria .
3) Noli abscondere . . . videam,
vgl . 2 Mos. 33 , 18-20. ,,Mein
Angesicht kannst du nicht sehen,
denn kein Mensch wird leben der
mich siehet." Darauf A.: moriar
ne moriar , ut eam videam : mein
alter Mensch möge (immerhin )
sterben , damit ich dein Antlitz
sehe und nicht geistlich sterbe.
L. 2, 2, 4 : Domine occidis nos ne
moriamur abs te.
 6 S. AUGUSTINI EPISCOPI

10.. 115, me, Domine, et ab alienis parce servo tuo ?5 Credo,6 propter
Ps
5 31 , quod et loquor ; Domine, tu scis. Nonne tibi prolocutus sum
Ps.
adversum me delicta mea , Deus meus; et tu dimisisti im-
Ps. 26, pietatem cordis mei ? Nons judicio contendo tecum qui veri-
12 .
tas es ; et ego nolo⁹ fallere meipsum, ne mentiatur iniquitas
mea sibi. Non ergo judicio contendo tecum ; quia si iniqui-
3.Ps. 129, tates observaveris, Domine; Domine, quis sustinebit?
VI. 7. Sed tamen, sine me loqui apud misericordiam tuam,
Infan-
tiam me terram et cinerem . Sine tamen loqui ; quoniam ecce mi-
suam de-
scribit, sericordia tua est, non homo irrisor meus , cui loquor. Et
laudat
Dei pro- tu fortasse irrides me ; sed conversus misereberis mei. Quid
viden-
tiam et enim est quod volo dicere , Domine Deus meus , nisi quia¹
aeterni- nescio unde venerim huc ? in istam dico vitam² mortalem,
tatem.
Gen. 18, an mortem vitalem, nescio. Et susceperunt me consolationes
27.
Jer. 12, miserationum tuarum, sicut audivi a parentibus carnis meae,
15.
ex quo et in qua formasti me in tempore ; non enim ego
memini. Exceperunt ergo me consolationes lactis humani.
Nec mater mea, vel nutrices meae sibi ubera implebant : sed
tu mihi per eas dabas alimentum infantiae , secundum insti-
tutionem tuam et divitias usque ad fundum rerum dispositas .

4) Duae sunt enim origines pec-
catorum ;una spontaneâ cogitatione,
alia persuasione alterius ; quo per-
tinere arbitror quod propheta dicit,
Ab occultis meis munda me, Do-
mine , et ab alienis parce servo
tuo. Aug. de Lib. Arb. 1. iii. c. 10.
5) Servo tuo , bewahre deinen
Knecht vor fremden Sünden, dass
er sich nicht verführen lasse zur
Theilnahme an denselben.
6) Credo, 2 Cor. 4, 13, nach Ps .
115, 10.
7) Prolocutus . . . adversum me
delicta mea ; habe ich dir nicht,
als Zeuge gegen mich, meine Sün-
den bekannt?
8) Non judicio contendo tecum :
vel. Ps. 50 , 6. 142 , 2 ; Jer. 12 , 1. Hiob
9, 2. 3 , und viele andere Stellen gegen
die Ankläger Gottes wie auch gegen
die, welche sich unterfangen ihn
zu vertheidigen. Z. B. Hiob 38.
9) Nolo . . . ich will mich nicht
selbst täuschen (dadurch dass ich
mich entschuldige) , dass nicht
meine Sünde sich selbst belügt.
1) Quia nescio, dass ich nicht weiss.
2) Vitam vitalem, in dieses
sterbliche Leben , in welchem von
Anbeginn der Todeskeim, oder die-
sen lebendigen Tod. Ex quo esse
incipit (homo) in hoc corpore , in
morte est An potius et in
vita et in morte simul est : in vita
scilicet in qua vivit , donec tota
detrahatur : in morte autem , quia
jam moritur , cui vita detrahitur,
dessen Leben in einem weg ab-
nimmt) De civ. D. 13, 10. Seneca
ep. 24 sagt: Quotidie morimur,
quotidie enim demitur aliqua pars
vitae, et tunc quoque cum cresci-
mus vita decrescit. Infantiam ami-
simus , deinde pueritiam , deinde
adolescentiam, usque ad hesternum
quicquid transit temporis periit.
Vgl. not. 15.
3) Ex quo- patre in qua - matre.
4) Ad fundum, dem tiefen Seyn
der Dinge anerschaffen , auf den
Grund ihres Seyns als energische
Samen, Potenzen, niedergelegt, ih-
nen einverleibt.
 CONFESSIONUM LIBER I. 7

Tu etiam mihi dabas nolle amplius quam dabas ; et nutrien-

tibus me dare mihi velle quod eis dabas. Dare enim mihi
per ordinatum affectum volebant quo ex te abundabant .
Nam bonum erat eis bonum meum ex eis ; quod non ex eis ,
sed per eas erat : ex te quippe bona omnia, Deus ; et ex Deo
meo salus mihi universa. Quod animadverti postmodum, cla-
mante te mihi per haec ipsa quae tribuis intus et foris . Nam
tunc sugere noram , et acquiescere delectationibus, 9 flere autem
offensiones carnis meae ; nihil amplius.
8. Post et ridere coepi , dormiens primo, deinde vigilans .
Hoc enim de me mihi indicatum est et credidi , quoniam sic
videmus et alios infantes : nam ista mea non memini. Et ecce
paulatim sentiebam [ubi essem] et voluntates meas volebam
ostendere eis per quos implerentur , et non poteram ; quia for
illae intus erant, [ foris autem illi, nec ullo suo sensu valebant
introire in animam meam . Itaque jactabam membra¹º et
voces, signa similia voluntatibus meis, pauca quae poteram,
qualia poteram : non enim erant veri similia. Et cum mihi
non obtemperabatur, vel non intellecto12 , vel ne obesset , in-
dignabar13 non subditis majoribus , et liberis non servientibus ,
et me de illis flendo vindicabam. Tales esse infantes didici¹4

5) Nutrientibus me scil. dabas 8 ) Tribuis intus , dahin das su-

velle mihi dare , du gabest ihnen
den Willen mir ( Milch) zu geben.
6 ) Ordinatum affectum , von dir
angeordneten Liebestrieb."
7) Nam bonum . . . denn dass
mir von (aus ) ihnen Gutes zufloss
war ihnen selbst etwas Gutes (sie
hatten Freude daran) ; sie aber
erzeugten jenes Gute nicht, es kam
mir nur durch sie ( per eas : matrem,
nutricem) zu. Wofern diese Stelle
nicht vielmehr ganz physisch so
zu deuten ist. Sie (mater et nu-
trices ?) wollten mir , getrieben
durch den von dir angeordneten
(ihnen eingepflanzten) Instinct die
Milch geben, an der sie Ueberfluss
hatten. Das Gute was mir von
ihnen so zu Theil wurde, kam ihnen
selbst zu Gute da sie auf solche
Weise vom Milchandrang befreit
wurden.
gere noram ein angebohrenes
Talent.
9) Delectationibus , sc. carnis ,
was dem Fleische wohl that
offensiones, was ihm wehe that.
10) Jactabam membra et voces :
ich strampelte und schrie. Hesek.
6, 11 .
11 ) Similia, ähnlich ; verisimilia :
nicht meinen voluntatibus ganz
entsprechend , ihnen adaequat , so
dass über das, was ich begehrte,
den Erwachsenen kein Zweifel ge-
blieben wäre.
12 ) Intellecto , Dat. zu mihi.
13) Indignabar , so ärgerte ich
mich über die mir nicht unter-
würfigen Erwachsenen , und die
Freien die mir nicht zu Dienste
waren.
14) Didici, kennen gelernt. Ipsi
sc. infantes.
 AUGUS

EPISC
S.
∞
quos discere potui , et me talem fuisse magis mihi ipsi indi-
caverunt nescientes , quam scientes nutritores mei.
9. Et ecce infantia mea olim mortua15 est , et ego vivo.
Tu autem, Domine, (qui et semper vivis , et nihil moritur in
te, 16 quoniam ante primordia saeculorum, et ante omne quod
vel ante dici potest, tu es, et Deus es Dominusque omnium
quae creasti : et apud te rerum omnium instabilium stant
causae ; 18 et rerum omnium mutabilium immutabiles manent
origines ; et omnium irrationabilium19 et temporalium sempi-
ternae vivunt rationes) , dic20 mihi [ supplici tuo,] Deus , et mi-
sericors misero tuo, dic mihi utrum jam alicui aetati meae
mortuae successerit infantia mea : an illa est²¹ quam egi intra
viscera matris meae ? Nam et de illa mihi nonnihil indicatum
est, et praegnantes ipse vidi feminas. Quid ante hanc²² etiam ,
dulcedo mea , Deus meus ? fuine alicubi , aut aliquis ? Nam
quis mihi dicat ista, non habeo ; nec pater nec mater potue-
runt, nec aliorum experimentum, nec memoria mea. An irri-
des me ista quaerentem, teque de hoc quod novi, laudari a
me jubes, et confiteri me tibi ?
10. Confiteor tibi, Domine coeli et terrae, laudem dicens
tibi de primordiis et infantia mea quae non memini ; et de-
disti ea homini ex aliis de se conjicere, et auctoritatibus etiam
muliercularum multa de se credere . Eram enim et vivebam
etiam tunc, et signa , quibus sensa mea nota aliis facerem,
jam in fine infantiae quaerebam. Unde hoc tale animal23

15) Mortua infantia. L. 7 , 1 : die rationes der an sich ratione

mortua adolescentia. Vgl. not. 2.
16) Nihil moritur in te, ihm le-
ben sie alle. Luc. 20, 38, wofern
es nicht vielmehr die incorruptibi-
litas dei charakterisirt. Summe esse
atque summe vivere idipsum es,
heisst es weiterhin. Vgl. L. 7,
4, 6.
17 ) Ante dici was Vorzeit
genannt werden kann.
18) Stant causae : aller an sich
unbeständigen Dinge Ursachen sind
in dir fest begründet , und aller
wandelbaren Dinge unwandelbare
Ursprünge. Ps . 18, 8 : das Gesetz
des Herrn ist ohne Wandel.
19) Irrationabilium . . . rationes,
carentium leben in Gott die
Ideen, Prototypen. Bei der Schö-
pfung aus Nichts äussert sich der
göttliche Gedanke als Wort , das
Wort als Creatur.
20) Dic , schliesst sich an das
vorhergehende "" domine " und zu-
gleich an das folgende „deus" an.
21) Illa est sc. aetas.
22) Quid ante hanc sc . aetatem
intra viscera matris. ― Alicubi -
aliquis, irgendwo und irgend wer
(ein Ich).
23) Animal , beseeltes Wesen.
ψυχικὸς ἄνθρωπος : homo animal,
Vulg .
 CONFESSIONUM LIBER I. 9

nisi abs te , Domine ? An quisquam [se faciendi erit artifex ?

aut ulla24 vena trahitur aliunde, qua esse et vivere currat in
nos, praeterquam quod tu facis nos, Domine , cui esse et vi- Ps3. . 99.
vere25 non aliud atque aliud est ; quia summe esse , atque
Mal. 3,
summe vivere idipsum es ? Summus enim es, et non mutaris ; 8.
passed
neque peragitur26 in te hodiernus dies, et tamen27 in te per-
agitur , quia in te sunt et ista omnia : non enim haberent
Ps. 101 ,
vias [transeundi , nisi contineres ea . Et quoniam anni tui 28.
non deficiunt, anni tui hodiernus dies : et quam multi jam
dies nostri et patrum nostrorum per hodiernum tuum tran-
sierunt, et ex illo28 acceperunt modos , et utcumque exstite-
runt , et transibunt adhuc alii , et accipient , et utcumque
existent ! Tu autem idem ipse es ; et omnia crastina 29 atque Ibid.
ultra , omniaque hesterna et retro hodie30 facies, hodie fecisti.
Quid ad me, si quis non intelligat 231 Gaudeat32 et ipse, dicens :

24) Aut ulla . . . oder quillt
anderswo irgend eine Quelle , aus
welcher Seyn und Leben in uns
flösse.
25) Esse et vivere . Esse oder
substantia des Menschen reicht in
die Ewigkeit (L. 7 , 12. not. 2),
vita bezeichnet sein zeitliches ir-
disches Leben (vita mortalis) , in
welchem sein esse lebendig wirk-
sam erscheint. Gott ist das höchste
ewige Seyn und das höchste ewige
Leben selbst , daher in ihm kein
Gegensatz zwischen (ewigem) Seyn
und (zeitlichem) Leben .
26) Peragitur in te: in dir und
für dich beginnt und endet nicht,
vorüberziehend , der heutige Tag.
27) Tamen .. contineres ea.
Dennoch bewegt sich der heutige
Tag vom Morgen bis zum Abend
in dir , weil in dir die ganze
Schöpfung. Deine Ewigkeit um-
fasst die Zeiten, wie Schattenspiel-
bilder an der Wand ziehen sie auf
dem Hintergrunde deiner Ewigkeit
vorüber (transeunt ).
28) Ex illo . . . hodierno , und
erhielten von ihm (von deinem
Heute der Ewigkeit) mannigfal-
tiges Gepräge (Charakter) und
waren wie sie waren.
29) Crastina atque ultra , alles
Morgende und was drüber hinaus
liegt etc.
30) Hodie, hast du in deinem
Heute, in der Ewigkeit deiner Ge-
genwart gewirkt, die Vergangenes,
Zukünftiges und unser mensch-
liches Praesens umfasst. Vgl. L.
11 , 13 , 16.
31 ) Sic intelligamus Deum , si
possumus, quantum possumus, sine
qualitate bonum; sine quantitate
magnum; sine indigentia creatorem ;
sine situ praesidentem ; sine habitu
omnia continentem ; sine loco ubique
totum ; sine tempore sempiternum ;
sine ullâ sui mutatione mutabilia
facientem , nihilque patientem.
Quisquis Deum ita cogitat , etsi
nondum potest omni modo inve-
nire quid sit , pie tamen cavet,
quantum potest, aliquid de eo sen-
tire quod non sit. Aug. de Trinit.
1. v. c. 1 .
32) Gaudeat et ipse . . . inve-
nire te. Auch der welcher fragt :
was ist das ? weil er solchen Spe-
culationen nicht folgen kann, auch
er freue sich und möge lieber dich
finden indem er dich nicht findet
(und demüthig spricht : solches
Erkenntniss ist mir zu hoch) , als
dass er dich nicht findet , indem
 10 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ex. 16, Quid est hoc ? Gaudeat etiam sic ; et amet non inveniendo
15.
invenire potius , quam inveniendo non invenire te.
VII. 11. Exaudi , Deus. Vae peccatis hominum ! Et homo
Infantia
quoque dicit haec, et misereris ejus ; quoniam tu fecisti eum, et pec-
peccatis
obnoxia. catum non fecisti in eo . Quis me commemorat peccatum in-
fantiae meae ? Quoniam nemo mundus a peccato coram te
Job 25, nec infans cujus est unius diei vita super terram. Quis me
4.
commemorat ? An quilibet tantillus nunc parvulus, in quo vi-
deo quod non memini de me ? Quid ergo tunc peccabam ? An
quia uberibus inhiabam plorans ? Nam si nunc faciam , non
quidem uberibus, sed escae congruenti annis meis ita inhians ,
deridebor atque reprehendar justissime. Tunc ergo reprehen-
denda faciebam : sed quia reprehendentem intelligere non po-
teram ; nec mos reprehendi me , nec ratio sinebat. Nam
exstirpamus et ejicimus ista crescentes. Nec vidi quemquam
scientem, cum aliquid purgat , bona projicere. An pro tem-
pore etiam illa bona erant , flendo petere etiam quod noxie
daretur ; indignari acriter non subjectis hominibus , liberis et
majoribus, hisque a quibus genitus est , multisque praeterea
prudentioribus non ad nutum voluntatis obtemperantibus ; fe-
riendo nocere³ niti quantum potest, quia non obeditur imperiis
quibus perniciose obediretur ? Ita imbecillitas membrorum in-
fantilium innocens est , non animus infantium. Vidi ego et
expertus sum¹ zelantem parvulum : nondum loquebatur , et
intuebatur pallidus amaro aspectu collactaneum suum . Quis
hoc ignorat ? Expiare se dicunt ista matres atque nutrices
nescio quibus remediis . Nisi vero et ista innocentia est , in
fonte lactis ubertim manante atque abundante, opis egentissi-
mum, et illo adhuc uno alimento vitam ducentem, consortem
non pati . Sed blande tolerantur haec , non quia nulla vel
parva, sed quia aetatis accessu peritura sunt . Quod licet
噬

er hochmüthig wähnt : er habe dich einem Kinde geschah , würde es

gefunden, dein Wesen begriffen. nicht in spätern Jahren für böse
gelten ?
1) Quoniam in eo. Lib. 9, 3) Niti nocere majoribus etc.
6, 14 : tu bene feceras eum (Adeo- feriendo.
datum ). 4) Expertus sum, ich beobachtete.
2) Pro tempore war etwa 5) Aetatis accessu , mit den
das flendo petere , indignari etc. Jahren.
etwas Gutes , weil es eben von
 CONFESSIONUM LIBER I. 11
approve
probes, cum ferri aequo animo eadem ipsa non possunt, quando
in aliquo annosiore deprehenduntur.
12. Tu itaque, Domine Deus meus , qui dedisti, vitam in-
fanti, et corpus , quod ita ut videmus instruxisti sensibus,
compegisti membris, figura decorasti , proque ejus universitate
atque incolumitate omnes conatus animantis insinuasti ; jubes
me laudare te in istis et confiteri tibi , et psallere nomini Ps.
2. 91.
tuo, Altissime: quia Deus es omnipotens et bonus , etiamsi
sola ista fecisses, quae nemo alius potest facere , nisi tu , une ,
7 8
a quo est omnis modus ; formosissime, qui formas omnia, et
lege tua ordinas omnia. Hanc ergo aetatem , Domine , qua
me vixisse non memini , de qua aliis credidi , et quam me
egisse ex aliis infantibus conjeci, quanquam ista multum fida
conjectura sit , piget me annumerare huic vitae meae , qua
vivo in hoc saeculo. Quantum enim attinet ad oblivionis meae
tenebras , par illi est qua vixi in matris utero. Quod si et
in iniquitate conceptus sum, et in peccatis me mater mea in Ps.
7. 50,
utero aluit; ubi, oro te, Deus meus, ubi, Domine, ego servus
tuus , ubi aut quando innocens fui ? Sed ecce omitto illud
tempus : et quid mihi jam cum eo est, cujus nulla vestigia
recolo ?
13. Nonne ab infantia huc' pergens veni in pueritiam ; Unde
VIII .
vel potius ipsa in me venit, et successit infantiae ? Nec dis- puer lo-
qui didi-
cessit² illa : quo enim abiit ? et tamen jam non erat. Non cerit.
enim eram infans³ qui non farer, sed jam puer loquens eram.
Et memini hoc ; et unde loqui didicerim , post adverti. Non
enim¹ docebant me majores homines praebentes mihi verba

6) Universitate , und alle Triebe dem Wege in mein jetziges Le-

eines lebendigen Wesens zur Er-
haltung seines vollen und unver-
sehrten Daseins eingepflanzt hast.
7) Omnis modus , jede Art des
Daseyns.
8) Formosissime qui formas om-
nia, Schönster der du alles schön
bildest.
9) Piget . . saeculo : mag ich
kaum zu dem Leben rechnen, das
ich in dieser Welt (Zeitlichkeit)
lebe.
1 ) Nonne ... pueritiam : bin
ich nicht , aus der Kindheit auf
bensalter (zunächst) in das Kna-
benalter gelangt ?
2 ) Discessit , die infantia ist
nicht völlig abgetreten (L. 4, 10.
L. 11 , 18, 23) nicht vernichtet, sie
lebt im hodie Gottes (c. 6).
3) Infans qui non farer, ein Un-
mündiger der den Mund nicht
brauchen konnte.
4) Non enim memoria :
denn es unterrichteten mich nicht
Erwachsene, indem sie mir Worte
nach einer bestimmten Methode
mittheilten , wie bald nachher
Buchstaben , sondern ich selbst,
 12 S. AUGUSTINI EPISCOPI

certo aliquo
min ordine doctrinae , sicut paulo post litteras : sed
ego ipse mente quam dedisti mihi , Deus meus, cum gemitibus
et vocibus variis, et variis membrorum motibus edere vellem
sensa cordis mei ut voluntati pareretur , nec valerem quae
volebam omnia, nec quibus volebam omnibus , praesonabam
memoria ; cum ipsi appellabant rem aliquam , et cum secun-
dum eam vocem corpus ad aliquid movebant, videbam et te-
nebam hoc ab eis vocari rem illam, quod sonabant, cum eam
vellent ostendere . Hoc autem eos velle [exex motu corporis
aperiebatur , tanquam verbis naturalibus omnium gentium ,
quae fiunt vultu et nutu oculorum , [caeterorumque membro-
rum actu, et sonitu vocis indicante affectionem animi , in pe-
tendis , habendis , rejiciendis , fugiendisve rebus . Ita verba in
variis sententiis , locis suis posita ilst
, et ed
crebro audita quarum®
rerum signa essent, paulatim colligebam, measque jam volun-
tates edomito in eis signis ore , per haec enuntiabam. Sic
cum his inter [quos ] eram , [voluntatum enuntiandarum] signa
communicavi, et vitae humanae procellosam societatem altius .
ingressus sum , pendens ex parentum auctoritate , nutuque
majorum hominum .
IX .
Odium 14. Deus, Deus meus, quas ibi miserias expertus sum et
littera-
rum, ludificationes ! quandoquidem¹ recte mihi vivere puero id pro-
amor lu-
sus, et ponebatur, obtemperare monentibus, ut in hoc saeculo florerem,
vapulan-
di timor et excellerem linguosis artibus, ad honorem hominum et falsas
in pue-
ris.
kraft des Geistes , den du mein 5) Hôc-ostendere : das Ding werde
Gott mir gegeben hast (wenn ich von ihnen mit dem (Namen) be-
mit Seufzern und Gebehrden meine nannt , das (den) sie aussprachen,
Herzensgedanken äussern wollte , wenn sie es zeigen wollten. Hôc
damit man meinem Willen ge- quod sonabant.
horchte , und ich nicht im Stande 6) Quarum colligebam , be-
war alles und allen was ich wollte griff ich allmählig , welche Dinge
zu äussern ) sprach still innerlich die Worte bezeichneten .
die Worte che ich sie laut aus- 7) Edomito, abgerichtet.
sprach (praesonabam memoria). 8) Voluntatum communi-
Das Wort musste erst innerlich cavi, so bin ich mit denen unter
reifen für das Sprachorgan. Ueber- welchen ich lebte in eine Gemein-
haupt geht der λόγος ἐνδιάθετος schaft der Bezeichnung der Wil-
dem λόγος προφορικός voraus. lensäusserungen getreten.
Memoria : es waren Worte, die das
Kind von Erwachsenen gehört und 1 ) Quandoquidem monen-
behalten, ohne im Stande zu sein tibus ut, da mir in den Knaben-
dieselben alsbald nachzusprechen, jahren als Richtschnur des Lebens.
dazu machte erst das praesonare empfohlen ward denen zu gehorchen
fähig. die mich ermahnten .
 CONFESSIONUM LIBER I. 13
Seut
.2
divitias famulantibus Inde in scholam datus sum ut discerem
litter , in quibus quid utilitatis esset ignorabam miser , et
as
tamen si segnis in discendo essem , vapulabam . Laudabatur
enim hoc³ a majoribus ; et multi ante nos vitam istam agen-
nt
tes , praestruxera aerumnosas vias , per quas transire coge-
ba mu r , mu lt ip li ca to labore et dolore filiis Adam . Invenimus
au te m , Do mi ne , ho nes rogantes te ; et didicimus ab eis ,
mi
se nt ie nt es te, ut poteramus , esse magnum aliquem , qui posses ,
etia non apparens sensibus nostris ] exaudire nos et subve-
m
nire nobis . Nam puer coepi rogare te, auxilium et refugium
meum ; et in tuam invocationem rumpebam nodos linguae
meae ; et rogabam te parvus , non parvo affectu , ne in schola
vapularem .] Et cum me non exaudiebas , (quod non erat ad Ps. 3. 21 ,
insipientiam mihi, ridebantur a majoribus hominibus , usque
ab ipsis parentibus , qui mihi accidere mali nihil volebant ,
plagae meae , magnum tunc et grave malum meum .
15. Estne quisquam , Domine, tam magnus animus, prae-
grandis affectu tibi cohaerens ? estne, inquam, quisquam (facit
enim hoc quaedam etiam stoliditas , ) est ergo , qui tibi pie
great
cohaerendoita sit affectus granditer, 10 ut equuleos et ungu-
las, atque hujuscemodi varia tormenta, [pro
pro quibus effugiendis

2 ) Famulantibus ... mich auszu- Multi clamant in tribulatione , et

zeichnen durch rhetorische Künste,
welche dienten Ehre bei Menschen
zu gewinnen und trügerische
(falsas, "9 ungewisse ") Reichthümer.
3) Hoc sc. vapulare.
4) Praestruxerant : . Adam :
hatten vor uns mühevolle Schul-
wege (Methoden ) angelegt, welche
einzuschlagen wir gezwungen wur-
den, wodurch uns Adams Kindern
Arbeit und Schmerz vermehrt
wurde. Filiis : Dat. incommodi.
5) Sentientes , ut poteramus (so
gut ichs als Knabe vermochte),
te esse
6) Rumpebam nodos linguae,
löste ich die Zunge.
7) quod, (sc. non exaudire) non
mihi, mir weislich geschah,
ad salutem. Gebetsnichterhörun-
gen sind ebenso dankenswerthe
Zeichen göttlicher Führung und
Vaterliebe wie Gebetserhörungen .
non exaudiuntur ; sed ad salutem ,
non ad insipientiam. Clamavit
Paulus ut auferretur ab eo stimu-
lus carnis , et non est exauditus
ut auferretur , et dictum est ei :
Sufficit tibi gratia mea, nam virtus
in infirmitate perficitur. Ergo non
est exauditus ; sed non ad insi-
pientiam, sed ad sapientiam. Aug.
ad. loc.
8) Praegrandi . . . mit so über-
schwenglicher Liebe dir anhan-
gend.
9) Stoliditas . . . eine gewisse
Stumpfheit bewirkt diess auch.
10) Affectus granditer, so erhaben,
grossartig gestimmt.
11 ) Equuleus , „ eine hölzerne
Foltermaschine in Gestalt eines
Pferdes , worauf Sklaven ausge-
spannt wurden, " Ungula : Kralle,
auch Marterinstrument .
 14 S. AUGUSTINI EPISCOPI
pray
tibi per universas terras cum timore magno supplicatur , ita
parvi aestimet , deridens eos qui haec acerbissime formidant ,]
quemadmodum parentes nostri ridebant tormenta quibus pueri
a magistris affligebamur ? Non enim aut minus ea metueba-
mus, aut minus te de his evadendis ] deprecabamur : et pecca-
bamus tamen minus scribendo , aut legendo , aut cogitando de
litteris, quam exigebatur a nobis . Non enim deerat , Domine ,
memoria vel ingenium , quae nos habere voluisti pro illa
delighted
aetate satis ; sed delectabat ludere : et vindicabatur ? in nos
ab eis qui talia utique agebant. Sed majorum 13 nugae ne-
gotia vocantur ; puerorum autem talia cum sint , puniuntur
a majoribus : et nemo miseratur pueros, vel illos, vel utrosque.th
Nisi vero approbet quisquam bonus rerum arbiter vapulasse
ball
me, quia ludebam pila puer, et eo ludo impediebar quominus
celeriter discerem litteras , quibus major 14 deformius luderem :
aut aliud faciebat idem ipse a quo vapulabam ;] qui si in aliqua
quaestiuncula a condoctore suo victus esset, magis bile¹5 atque
invidia torqueretur , quam ego cum in certamine pilae a collu-
sore meo superabar ?
X.
Amore 16. Et tamen peccabam, Domine Deus, ordinator et creator
lusus et
specta- omnium rerum naturalium , peccatorum autem tantum ordi-
culorum nator : Domine Deus meus , peccabam faciendo contra prae- 1
avocatur

12) Vindicabatur agebant, tenebrae et factae sunt tenebrae ;

und es wurde an uns von solchen
gestraft , die selbst dergleichen
trieben.
13) Sed majorum . . . majoribus,
aber die Spielereien der Erwach-
senen nennt man Geschäfte ; trei-
ben aber Knaben dergleichen (nu-
gas), so werden sie von den Er-
wachsenen bestraft , deren nugae
weit strafbarer sind.
14) Quibus major . . . mit denen
ich später hässlicher spielen sollte.
15) Bile . . . pilae, mehr gequält
wurde von Galle, als ich, wenn ich
beim Spiele mit dem Balle von
meinem Mitspieler besiegt wurde.
1) Tantum ordinator , Ordner
(Lenker) dass die Sünden keine
Unordnung, nichts deinen Absichten
widersprechendes anrichten dürfen.
In Ps. 7. v. fin. Non dixit Fiant
et tamen ipsas ordinavit. - Aliud
fecit et ordinavit ; aliud autem non
fecit, sed tamen etiam hoc ordina-
vit. Jam vero tenebris significari
peccata etc. De Civ. Dei, 1. ii. c.
17. Deus sicut naturarum bonarum
optimus Creator, ita malarum vo-
luntatum justissimus ordinator. c.
20. sola lux placuit Creatori : tene-
brae autem angelicae etsi fuerant
ordinandae, non tamen fuerant
approbandae. c. 21. nec mala vo-
luntas, quia naturae ordinem ser-
vare noluit, ideo justi Dei leges
omnia bene ordinantis effugit. De
Praedestin. Sanctor. c. 16. Est in
malorum potestate peccare. Ut
autem peccando hoc vel hoc illa
malitia faciant, non est in eorum-
potestate sed Dei dividentis tene-
bras, et ordinantis eas .
 CONFESSIONUM LIBER I. 15

cepta parentum et magistrorum illorum. Poteram2 enim ararum

litte-
used
postea bene uti litteris, quas volebant ut discerem quocumque studio ,
animo illi mei. Non enim meliora eligens , inobediens eram ,
sed amore ludendi, amans in certaminibus superbas victorias ,
et scalpi aures 3 meas falsis fabellis, quo prurirent ardentius ,
eadem curiositate magis magisque per oculos emicante in
4
spectacula ludosque majorum ; quos tamen qui edunt, ea
dignitate praediti excellunt , ut hoc pene omnes optent par-
vulis suis : quos tamen caedi libenter patiuntur, si spectaculis
talibus impediuntur a studio, quo eos ad talia edenda cupiunt
pervenire. Vide ista, Domine , misericorditer , et libera nos
callin
jam invocantes te ; libera etiam eos qui nondum te invocant,
ut invocent te, et liberes eos.
XI.
17. Audieram enim ego adhuc puer de vita aeterna no- Morbo
bis promissa per humilitatem¹ Domini Dei nostri descendentis 2 pressus
Baptis-
pride
ad superbiam nostram ; et signabar³ jam signo crucis ejus, et mum
flagitat,
quem
condiebar ejus sale, jam inde ab utero matris meae , quae mater
certo
multum speravit in te. Vidisti , Domine , cum adhuc puer consilio
differt.

2) Poteram ... mei. Cap. 12 , 19 . Filius Dei . . . Superbia quippe

3) Aures spectacula ; zuerst
darauf versessen Märlein zu hören,
dann leuchtete dieselbe Neugier
mir aus den auf die Schauspiele
gehefteten Augen. "
4) Edunt . . pervenire. Grosse
Inconsequenz. Die, welche Schau-
spiele geben sind so geehrt, dass
fast alle Aeltern wünschen, ihre
Kleinen möchten es einmal jenen
gleich thun. Dennoch ists ihnen
ganz recht , dass ihre Kinder
Schläge bekommen, wenn sie sich
durch solche Schauspiele vom Stu-
dieren abhalten lassen. Nichts
desto weniger wünschen sie dass
die Kinder, eben durch solch Stu-
dieren, es einmal dahin bringen
möchten Schauspiele zu geben.
5) Libera etiam . . . liberes eos .
Befreie die, welche dich noch nicht
anrufen , dass sie beten können
und du sie die Betenden völlig frei
machst. Alles Gnade.
1) Ut enim causa omnium mor-
borum curaretur, id est superbia,
descendit et humilis factus est
facit voluntatem suam ; humilitas
facit voluntatem Dei. Aug. tractat.
24. in Joann .
2) Descendentis. Vgl. L. 4, 12, 19.
3 ) Signabar etc. Diess war das
sacramentum catechumenorum oder
sacramentum salis, da den Kate-
chumenen Salz gegeben ward, das
mit einem besondern Segen geweiht
war. Augustin sagt : Nam et ca-
techumenos per signum Christi
puto sanctificari, et quod ac-
cipiunt quamvis non sit corpus
Christi, sanctum est tamen et sanc-
tius quam cibi quibus alimur. De
peccat. merit. 2, 26. Vgl. De cat.
rud. cap. 26, 50 (wo statt sacra-
mento sane, sacr. salis zu lesen
ist) und 3 Mos. 2, 13. Marc. 9, 49.
Bingham Tom. 4. pag. 38. - Ich
ward als ein Christo geweihtes
Opfer mit seinem Salz gesalzen,
geweiht. (Auch Salz bei der Taufe) .
Thier- und Pflanzenopfer (Speis-
opfer), bei allen Salz .
4) Ab utero, seitdem ich geboh-
ren.
16 S. AUGUSTINI EPISCOPI
orx
essem, et quodam die pressu stomachi repente aestuarem pene
moriturus ; vidisti, Deus meus, quoniam custos meus jam eras,
quo motu animi et qua fide baptismum Christi tui Dei et Domini
mei_flagitavi a pietate matris meae, et matris omnium nostrum
Ecclesiae tuae. Et conturbata mater carnis meae , [quoniam
et sempiternam salutem meam charius parturiebat corde casto
in fide tua, jam curaret festinabunda ut Sacramentis saluta- 1
ribus initiarer et abluerer, te, Domine Jesu , confitens in re-
missionem peccatorum , nisi statim recreatus essem. Dilata
est itaque mundatio mea, quasi necesse esset ut adhuc sordi-
U
darer, si viverem ; quia videlicet
M post lavacrum illud major
et periculosior in sordibus delictorum reatus foret. Ita jam
credebam , et illa et omnis domus, nisi pater solus , qui tamen
non evicit in me jus maternae pietatis , quominus in Christum
crederem , sicut ille nondum crediderat . Nam illa satagebat
ut tu mihi pater esses , Deus meus , potius quam ille : et in
hoc adjuvabas eam ut superaret virum, cui melior serviebat ;
quia et in hoc tibi utique id jubenti serviebat.
18. Rogo te, Deus meus, vellem scire, si tu etiam velles ,
quo consilio dilatus 10 sum ne tunc baptizarer : utrum bono
meo mihi quasi laxata sunt lora peccandi, an non laxata sunt ?
Unde ergo etiam nunc de aliis atque aliis sonat undique in
auribus nostris, Sine illum , faciat ; nondum enim baptizatus
est : et tamen in salute corporis non dicimus, Sine, vulneretur
amplius ; nondum enim sanatus est ? Quanto ergo melius

5) Et conturbata . . . abluerer : recht bezüglich meiner gegen das

und meine leibliche Mutter, weil
sie auch mein ewiges (Seelen-) Heil
als ein theures Pfand unterm Her-
zen trug das im Glauben an dich
geheiligt (keusch, rein) war würde
eilend gesorgt haben . • Ihr lag
die Wiedergeburt A.'s durch die
Taufe am Herzen .
6) Reatus : man glaubte die
Taufe wasche die Schuld der vor
der Taufe begangenen Sünden ab,
vgl. L. 6, 13, 23. Luc. 9, 6, 14
(darum verschob Constantin seine
Taufe in Nikomedien bis kurz vor
seinem Tode 337 p.)
7) Nisi ... crederem , nur den
Vater ausgenommen, welcher jedoch
nicht (in Kraft der ihm zustehen-
den patria potestas) sein Vater-
Recht der frommen Mutterliebe so
geltend machte, dass er mich ver-
hindert hätte an Christum zu glau-
ben (und getauft zu werden).
8) Melior, sie, als die bessere .
9) Velles, wenn du es mich
wolltest wissen lassen.
10) Dilatus sum, ich bin hinge-
halten worden.
11) Quanto eam : wäre es
also nicht viel besser gewesen, ich
wäre schnell geheilt und es wäre
mit mir durch der Meinen und
meine eigene Sorge so verfahren
worden, dass das (durch die Taufe)
gesicherte (gerettete) Heil meiner
Seele, unter deinem Schutz fortan
geschützt gewesen wäre.
 CONFESSIONUM LIBER I. 17
quickly
et cito sanarer, et id ageretur mecum meorum meaque dili-
gentia , ut recepta salus animae meae tuta esset tutela tua , ' how 1848
qui dedisses eam ? Melius vero . Sed 12 quot et quanti fluctus
impendere tentationum post pueritiam videbantur , noverat
eos jam illa mater ; et terram per eos unde postea formarer,
quam ipsam jam effigiem committere volebat.
XII.
19. In ipsa tamen pueritia , de qua mihi minus quam de Ad lit-
teras
adolescentia metuebatur, non amabam litteras , et me in eas cogeba-
tur, quo
urgeri oderam ; et urgebar tamen , et bene mihi fiebat , nectamen
Deus
faciebam ego bene : non enim discerem, nisi cogerer. Nemo utebatur
autem invitus bene facit, 2 etiam si bonum est quod facit . bene.
Nec qui³ me urgebant, bene faciebant; sed bene mihi fiebat
abs te, Deus meus . Illi enim non intuebantur quo referrem
quod me discere cogebant, praeterquam ad satiandas insatia-
biles cupiditates copiosae inopiae et ignominiosae gloriae,
Mat. 10,
Tu vero cui numerati sunt capilli capitis nostri , errore omnium 30.
qui mihi instabant ut discerem, utebaris ad utilitatem meam ;
f
meó autem, qui discere nolebam , utebaris ad poenam meam,
qua plecti non eram indignus tantillus puer et tantus peccator.
Ita de non bene facientibus tu bene faciebas mihi ; et de pec-
exited
cante meipso juste retribuebas mihi. Jussisti enim , et sic
est, ut poena sua sibi sit omnis inordinatus animus .
XIII.
20. Quid autem erat causae cur Graecas litteras oderam, quibus

12) Sed quot . . . volebat. Sinn :
die Mutter wusste wie viele und
wie mächtige Fluten von Versuchun-
gen ihren Sohn nach den Knaben-
jahren bedrohten, und wollte lieber
die Erde aus welcher er späterhin
gebildet werden sollte , als das
(durch die Taufe wiederhergestellte )
Ebenbild Gottes selbst, den Fluten
der Versuchungen Preis geben .
Construire et volebat (malebat)
terram unde postea formarer com-
mittere per eos, (fluctus) quam
ipsam jam effigiem. Terra : der
Erdenkloss , bevor ihm der Herr
den lebendigen Odem eingeblasen
und zu seiner effigies verklärt hat.
Hier terra: der natürliche Mensch
vor der Wiedergeburt, vor Er-
neuung der effigies durch das Sa-
crament der Taufe. Committere per
eos, für mittere ? durch die Fluten
schwimmen lassen ? Oder für c.
eis : Preis geben, oder Beides : der
Gefahr beim Durchschwimmen
Preis geben.
1) Discerem, ich würde ―― ohne
Zwang nichts gelernt haben.
2) Bene facit, handelt sittlich
gut.
3) Nec qui ... gloriae : die mich
zum lernen nöthigten, handelten
(bei ihrer verkehrten Absicht) auch
nicht gut, sie sahen nicht darauf
dass ich einmal das Gelernte zu
nichts anwenden würde, als
vgl. c. 10.
4) Ut poena . . . animus, dass
jeder ungeregelte (zuchtlose) Geist
sich selbst zur Strafe sei. Vgl .
Cap. 18, 29 ; L. 2, 2 , 4 ; L. 2, 6, 13.
2
 18 S. AUGUSTINI EPISCOPI
wis haurir
studiis quibus puerulus imbuebar, ne nunc quidem mihi satis explo-
potissi-
mum sit ratum est . Adamaveram enim Latinas , non quas primi ma-
delec-
tatus. gistri, sed quas docent qui grammatici vocantur. Nam illas
primas ubi legere et scribere et numerare discitur, non minus
onerosas poenalesque² habebam, quam omnes Graecas. Unde
Ps. 77, tamen et hoc nisi de peccato et vanitate vitae , qua caro
39. e.
vers . vet, eram, et spiritus ambulanss et non revertens ? Nam utique
meliores, quia certiores erant primae illae litterae , (quibus
X
d

fiebat in me, et factum est , et habeo illud ut et legam ( si

he
ic

quid scriptum invenio , et scribam ipse si quid volo , quam

c
atr

illae quibus tenere cogebar Aeneae,nescio cujus errores , ob-

is

litus errorum meorum ; et plorare Didonem mortuam , quia

se occidit ob amorem, cum interea meipsum in his a te mo-
rientem, Deus vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus. [
21. Quid enim miserius misero non miserante seipsum,
et flente Didonis mortem, quae fiebat amando Aeneam ; non
flente autem mortem suam, quae fiebat non amando te , Deus
lumen cordis mei, et panis (oris intus animae meae, et virtus 10
maritans mentem meam et sinum cogitationis meae ? Non
te amabam , et fornicabar abs12 te , et fornicanti sonabat
undique, Euge, euge . Amicitia enim mundi hujus, fornicatio

1 ) Primi magistri : Elementar- nämlich bei schlafendem Ge-

lehrer des Latein A.'s Mutter-
sprache war bekanntlich Latein.
2 ) Poenales, peinlich .
3) Ambulans, ein ( auf Irrwegen)
herumschweifender und nicht (zu
Gott) rückkehrender Geist.
4) Habeo, inne habe.
5) Illae sc. litterae, worunter also
ebensowohl das Lesen der Dichter
und Prosaiker, Declamiren etc.
verstanden wird, als der erste Ele-
mentarunterricht, Kennenlernen der
Buchstaben etc.
6) Nescio cujus : ist er eine histo-
rische oder eine mythische Person ?
7) In his a te morientem, mich,
der ich vertieft in diese , von dir
abstarb . L. 2, 2, 4.
8) Miserius . was ist mitleids-
würdiger als ein Leidender der
nicht Mitleid mit sich selbst hat
wissen und irrendem Wissen.
9) Panis : Brod des Mundes der
innen in meiner Seele , geistige
Speise. L. 2, 1.
10) Virtus meae: Kraft die
mein Gemüth befruchtet und den
Schooss meines Denkens .
11) Subjugemus nobis hanc foemi-
nam si viri sumus: - sequamur
Christum caput nostrum, ut et nos
sequatur cui caput sumus . Aug. de
vera relig. c. 41. vid. inf. 1. xiii.
c. 32 .
12 ) Fornicabar abs te, ich hurte,
trieb Ehebruch mit Andern, treu-
los gegen dich , und dem Ehebre-
cher erschallte von allen Seiten ,
brav ! brav ! Fornicari, gewöhnliches
Wort und Bild bei den Propheten
für den Abfall yon Gott. Hes. 16 .
Jer. 3 etc. Vgl . c. 4 , not. 6 .
 CONFESSIONUM LIBER I. 19

est abs te ; 13 et Euge, euge dicitur , ut pudeat¹4 si non ita

homo sit . Et haec (non flebam, sed flebam Didonem " exstinc-
tam, ferroque extrema secutam, " 15 sequens ipse extrema¹6
creat
condita tua , relicto te, et terra " iens in terram : et si pro-
hiberer ea legere, dolerem, 18 quia non legerem quod dolerem.
Talis dementia honestiores et uberiores litterae putantur, quam
illae quibus legere et scribere didici ,
22. Sed nunc in anima mea clamet Deus meus , et veritas
tua dicat mihi : Non est ita, non est ita ; melior est prorsus
doctrina illa prior . Nam ecce paratior sum oblivisci errores
Aeneae, atque omnia ejusmodi , quam scribere et legere. At
enim vela 19 pendent liminibus grammaticarum scholarum : sed
non illa magis honorem secreti , quam tegumentum erroris
significant. Non clament adversus me , quos jam non timeo,
dum confiteor tibi quae vult anima mea , Deus meus , et
acquiesco20 in reprehensione malarum viarum mearum , ut di-
ligam bonas vias tuas .) Non clament adversum me venditores
grammaticae vel emptores : quia si proponam eis, interrogans
utrum verum sit quod Aeneam aliquando Carthaginem venisse
Poeta dicit ; indoctiores se nescire respondebunt , doctiores
autem etiam negabunt verum esse. At si quaeram quibus
litteris scribatur Aeneae nomen, omnes mihi , qui haec didice-
1
runt , verum respondebunt ; secundum id pactum² et placitum,
quo inter se homines ista signa firmarunt. Item, si quaeram
quid horum majore vitae hujus incommodo quisque obliviscatur,

13 ) Recedere ab illo simplici et 18) Dolerem . . . dolerem : so

singulari bono, in istam multitudi-
nem voluptatum, in amorem saeculi
corruptionemque terrenam , fornicari
est a Deo. Aug. Serm. 142. c. 2 .
14) Ut pudeat, dass sich der
Mensch schäme, wenn er nicht so
geartet ist. Vgl. L. 2, 3 , 7. L. 2,
9, 17 ; L. 3, 3, 6.
15) Aeneid. vi. 456 .
16) Extrema condita (auch con-
ditiones, L. 3, 6 , 10) deine von dir
fernsten, geringsten Geschöpfe. L.
12, 28, 38. not. 1 .
17) Terra iens in terram : ich
Erde die zur Erde zurückkehrt.
1 Mos. 3 , 19. donec revertaris in
terram de qua sumtus es.
würde mirs schmerzlich gewesen
sein das nicht lesen zu dürfen , was
mir Schmerz erregte. L. 3, 2.
19 ) Vela ... significant : es hän-
gen Vorhänge vor den Eingängen
der gelehrten Schulen, sie bedeuten
aber nicht so wohl ein Ehrerbie-
tung gebietendes Geheimniss als
vielmehr eine Hülle des Irrthums.
20) Adquiesco : ich finde Ruhe
im Verwerfen meiner bösen Wege.
21) Pactum . . . firmarunt, nach
dem Uebereinkommen und Gutbe-
finden, durch welche die Menschen
jene Zeichen unter sich festgesetzt
haben.
2*
 20 S. AUGUSTINI EPISCOPI

legere et scribere , an poetica illa figmenta ; quis non videat

quite
quid responsurus sit, qui non est penitus oblitus sui ? Pecca-
bam ergo puer cum illa inania istis utilioribus amore prae-
ponebam , vel potius ista oderam , illa amabam. Jamvero
unum et unum duo , duo et duo quatuor , odiosa cantio22
mihi erat ; et dulcissimum spectaculum vanitatis equus ligneus
plenus armatis , et Trojae incendium , atque23 ipsius umbra
Creusae.
XIV . 23. Cur ergo Graecam etiam grammaticam¹ oderam talia
Litteras
Graecas cantantem? Nam et Homerus peritus texere tales fabellas ,
oderat.
et dulcissime vanus est , et mihi tamen amarus erat puero .
Credo etiam Graecis pueris Virgilius ita sit, cum eum sic discere2
coguntur, ut ego illum. Videlicet difficultas, difficultas omnino
ediscendae peregrinae linguae quasi felle aspergebat³ omnes
suavitates Graecas fabulosarum narrationum. Nulla 1 enim
verba illa noveram, et saevis terroribus ac poenis ut nossem
instabatur mihi vehementer. Nam et Latina aliquando infans.
utique nulla noveram ; et tamen advertendo didici sine ullo
metu atque cruciatu , inter etiam blandimenta nutricum , et
joca arridentium , et laetitias alludentium. Didici vero illa
sine poenali onere urgentium , cum me urgeret (cor meum
ad parienda concepta sua , quae non possem, nisi aliqua verba
didicissem, non a docentibus , sed a loquentibus, in quorum
et ego auribus parturiebam quidquid sentiebam . Hinc satis
elucet majorem habere vim ad discenda ista liberam curiosi-
tatem , quam meticulosam necessitatem. Sed illius fluxum
haec restringit legibus tuis , Deus , legibus tuis a magistrorum
ferulis usque ad tentationes martyrum ; valentibus legibus tuis

22) Odiosa cantio, ein verhasstes 5) Poenali ... sentiebam , ohne

Geleier. Vgl. cantasti, L. 2, 3, 7.
und 6 , 8, 13.
23) Ipsius umbra Creusae. Aen.
2, 771 .
1) Grammaticam, Litteratur.
2) Discere, verstehn lernen.
3) Felle adspergebat, vergällte.
4) Arridentium - alludentium :
mir zulachten, zuspielten, wie Müt-
ter und nutrices zu thun pflegen.
peinliche Belästigung von Drängern .
Das Herz drängte vielmehr Em-
pfangenes zu gebähren ; das geschah
in Worten die ich von Sprechenden
gelernt , in deren Ohren ich
kreissend zur Welt brachte, was ich
dachte.
6) Sed illius sc. curiositatis flux-
um, haec (necessitas) restringit
(hemmt) Necessitas meticulosa ,
Furcht einflössender Zwang.
 CONFESSIONUM LIBER I. 21

miscere salubres amaritudines , revocantes nos ad te a jucun-

ditate pestifera, qua recessimus a te .
24. Exaudi , Domine , deprecationem meam ne deficiat Precatio
XV.
anima mea sub disciplina tua ; neque deficiam in confitendo ad Deum.
tibi miserationes ' tuas , quibus eruisti me ab omnibus viis
meis pessimis ; ut dulcescas² mihi super omnes seductiones
quas sequebar ; et amem te validissime et amplexer manum
tuam totis praecordiis meis, et eruas me ab omni tentatione
usque in finem . Ecce enim tu , Domine , rex meus et Deus
meus, tibi serviat³ [quidquid utile puer didici tibi serviat
quod loquor , et scribo , et lego , et numero : quoniam cum
vana discerem , tu disciplinam dabas mihi ; et in eis vanis
peccata delectationum mearum dimisisti mihi . Didici enim
in eis multa verba utilia ; sed et quae in rebus non vanis
disci possunt : et ea via tuta est in qua pueri ambularent.6 XVI.
25. Sed vae tibi, flumen ( moris humani ! Quis resistet Improbat
modum
tibi ? quandiu non siccaberis ? quosque volves Evae filios injuventu-
tis eru-
mare magnum et formidolosum, quod vix transeunt qui lig- diendae.
num² conscenderint ? Nonne ego in te legi et tonantem
Jovem et adulterantem? Et utique non posset haec duo ; sed

7) Jucunditate pestifera, von der 2) Lignum conscenderint, in das

verderblichen Lust durch welche
wir uns von dir entfernt haben.
Dies zielt auf A.'s Lust an den
Dichtern.
1) Miserationes , Erbarmungen ,
nicht 7 mal, sondern 77 mal 7 mal ,
erbarmtest du dich, vergabst du
mir. Aehnliche Bedeutung hat der
Plural öfters bei A.
2) Non enim expugnatur in no-
bis temporalium amor nisi aliquâ
suavitate aeternorum. Aug. de
Musica, 1. vi. c. 16.
3) Tibi serviat. Dir diene : „ dein
Geschenk und Gab."
4) Disciplinam dabas mihi, nahmst
du mich in Zucht.
5) Peccata delectationum mearum
in eis vanis.
6) Ambularent, wandeln sollten .
1 ) Moris, Herkommen, Gewohn-
heit.
Schiff der Kirche steigen, um das
mare magnum et formidolosum ,
das Weltmeer zu überschiffen.
Folgende Stelle deutet zugleich auf
das Kreuz und das Sahiff. Quare
crucifixus est ? Quia lignum tibi
humilitatis ejus necessarium erat.
Superbia enim tumueras, et longe
ab illa patria projectus eras ; et
fluctibus hujus saeculi interrupta
est via, et qua transeatur ad pa-
triam non est, nisi ligno porteris.
Ipse factus est via , et hoc per
mare ; tu, qui quomodo ipse
ambulare in mari non potes, navi
portare, ligno portare : crede in
crucifixum et poteris pervenire.
Aug. in Joan. tract. ii. §. 4.
3) Nonne ... legi ; las ich nicht
zur Zeit, da ich noch von dir, o
Fluss, fortgetrieben wurde etc. Das
Folgende bezieht sich auf Ter.
Eun. Act. 3. Sc. 5.
 22 S. AUGUSTINI EPISCOPI

actum est , ut haberet auctoritatem ad imitandum verum

adulterium, lenocinante falso tonitruo. Quis autem penulato-
rum5 magistrorum audit aure sobria, ex eodem pulvere ho-
minem clamantem et dicentem : "" Fingebat haec Homerus , et
humana ad Deos transferebat ; divina mallem ad nos ? "7 Sed
cked
I wi verius dicitur quod fingebat haec quidem ille ; sed hominibus
hen flagitiosis divina tribuendo , ne flagitia flagitia putarentur , et
ut quisquis ea fecisset , non homines perditos , sed coelestes
deos videretur imitatus .
26. Et tamen , o flumen tartareum , jactantur in te
filii hominum , cum mercedibus [ ut haec discant et magna
res10 agitur, cum hoc agitur publice in foro , in conspectu
legum supra mercedem salaria decernentium ; et saxa tua
percutis et sonas¹¹ dicens} Hinc 12 verba discuntur, hinc acqui-
ritur eloquentia rebus persuadendis 13 sententiisque explicandis
maxime necessaria.] Ita vero non cognosceremus verba haec,
imbrem aureum , et gremium , et fucum , et templa coeli , et
alia verba quae in eo loco scripta sunt, nisi Terentius 4 indu-
ceret nequam adolescentem proponentem sibi Jovem ad exem-
plum stupri , dum spectat tabulam quamdam pictam in pariete,
ubi inerat pictura haec : „ Jovem quo pacto Danaae misisse

4) Ut haberet : dass dieser (näm- 8) O flumen sc. moris humani .

lich Chärea des Terenz) eine Au-
torität hätte (auf die er sich be-
rufen könnte), um einen wahren
Ehebruch (einen menschlichen)
nachahmend zu begehen, wobei der
falsche Donnerer (tonitruus) den
Kuppler machte. Aber Jupiter
könnte ja nicht beides, donnern
und ehebrechen.
5) Paenulatorum, Paenula : ein
Oberrock, besonders im Winter
und beim Regen getragen . Ta-
citus (Dial. 39) spottet über die
paenula der Redner : quantum hu-
militatis putamus eloquentiae attu-
lisse paenulas istas, quibus adstricti
et velut inclusi cum judicibus fa-
bulamur.
6) Ex eodem pulvere hominem .
Ein Mensch der Staub ist wie sie,
kein Jupiter tonans , keine göttliche
Autorität, nämlich Cicero.
7) Cicero, Tuscul. i. c. 26 , 65.
9) Jactantur . . . mercedibus : die
Menschenkinder werden (von den
Aeltern etc. ) in dich hineingewor-
fen mit Honoraren (für die Lehrer).
10) Et magna res . .. . decernen-
tium : und (man meint) ein Grosses
stehe auf dem Spiele , wenn dies
(Ter. Eunuch etc.) öffentlich auf
dem Forum gespielt wird, angesichts
der Gesetze, welche ( den Lehrern)
fixen Gehalt, ausser den Honora-
ren, bestimmen. Also ist die Obrig-
keit mit der Art zufrieden, wie
die magistri paenulati lehren.
11) Sonas dicens, rauschest und
sprichst.
12) Hinc, von hier, aus dieser
Quelle.
13) Rebus persuadendis, um et-
was aufzuschwatzen , die Leute zu
beschwätzen .
14) Terentius, Eun. 3, 5. V. 43 .
A.'s Citat ist nicht ganz wörtlich .
 CONFESSIONUM LIBER I. 23

aiunt in gremium quondam imbrem aureum , fucum factum

mulieri ?" Et vide quemadmodum se concitat ad libidinem,
quasi coelesti magisterio :

At quem deum (inquit) ? Qui templa coeli summa sonitu concutit. She
Ego homuncio id non facerem ? Ego vero feci illud ita , ac lubens.15

Non omnino per hanc turpitudinem verba ista commodius

discuntur ; sed per haec verba turpitudo ista confidentius per-
petratur . Non accuso verba , quasi vasa electa atque pre-
tiosa ; sed vinum erroris [quod in eis nobis propinabatur ab
ebriis doctoribus : et nisi biberemus, caedebamur, [nec appellare
16
aliquem judicem sobrium licebat .] Et tamen ego , Deus,
meus, in cujus conspectu jam secura est recordatio mea ,
libenter haec didici , et eis delectabar miser, et ob hoc bonae
spei puer appellabar.
27. Sine me, Deus meus, dicere aliquid et de ingenio Prose-
XVII.
meo munere tuo, in quibus a me fdeliramentis atterebatur. contra
quitur
Proponebatur enim mihi negotium2 animae meae satis inquie- modum
exercen-
tum , praemio laudis , et dedecoris vel plagarum metu , ut dae ju-
ventutis
dicerem verba Junonis irascentis et dolentis quod non posset ineraria.
re lit-
Italia Teucrorum avertere regem, quae nunquam Junonem
dixisse audieram sed figmentorum poeticorum vestigia erran-
tes sequi cogebamur , et tale aliquid dicere solutis verbis,4
quale Poeta dixisset versibus ; et ille dicebat laudabilius , in
quo pro dignitate adumbratae personae , irae ac doloris si-
milior affectus eminebat , verbis sententias congruenter vestien-
tibus. Utquid mihi illud , o vera vita mea , Deus meus , quod
mihi recitanti acclamabatur prae multis coaetaneis et con-

15 ) In Eunucho, cf. Aug. de Civ. Aufgabe die meine Seele nicht

Dei, 1. ii. c. 7 sqq.
16) Adpellare judicem : an einen
Richter appelliren .
17) In cujus • • mea vor des-
sen Angesicht ich mich dessen in
Sicherheit (jener Gefahr entrissen
und begnadigt) erinnere.
1) Deliramentis, mit wie albernem
Treiben ich es (ingenium ), meine
Geistesgaben, munera tua abnützte.
2) Negotium metu: eine
wenig beunruhigte - weil ihm
vorschwebte wie ihm die Lösung
Lob, aber auch Tadel und Schläge
bringen könnte .
3) Aeneid. i. 36-75 .
4 ) Solutis verbis ; in ungebunde-
ner Rede, Prosa .
5) Ut quid für cur. Z. B. Matth.
27, 46 : Deus meus ut quid dereli-
quisti me, wofür Ps. 22, 2 : cur
dereliquisti steht (Vulg.) ; griech .
ivati. Vgl. Cic. Attic. 7 , 7 .
 24 S. AUGUSTINI EPISCOPI

lectoribus meis ? Nonne ecce illa omnia fumus et ventus ?

Itane aliud non erat ubi exerceretur ingenium et lingua mea?
Laudes tuae, Domine, laudes tuae per Scripturas tuas sus-
sense penderent palmitem cordis mei , et non raperetur per inania
hip
nugarum turpis praeda volatilibus . Non enim uno modo sa-
crificatur transgressoribus angelis .
XVIII. 28. Quid autem mirum quod in vanitates ita ferebar ,
Quod
homines
curant et a te, Deus meus, ibam foras, quando mihi imitandi pro-
servare ponebantur homines, qui aliqua facta sua ano
non mala , si cum
leges
gramma-
ticorum, barbarismo aut soloecismo enuntiarent , reprehensi confunde-
et non bantur :2 si autem libidines suas integris et rite consequen-
divino-
rum
praecep- tibus verbis copiose ornateque narrarent, laudati gloriabantur?
torum . Vides haec, Domine, et taces , longanimis , et multum miseri-
cors,3 et verax. Numquid semper tacebis ? Et nunc eruis de
Ps. 26, hoc immanissimo profundo quaerentem te animam , et sitien-
8.
tem delectationes tuas, et cujus cor dicit tibi : Quaesivi vul-
tum tuum; vultum tuum, Domine, requiram . Nam longe
a vultu tuo , in affectu tenebroso. Non enim pedibus aut
spatiis locorum itur abs te , aut reditur ad te. Aut vero5

6) Laudes ... volatilibus : „ Dein Verlieren in die Aussenwelt , die

Lob, o Herr, dein Lob in deinen
Schriften hätte den (niederliegen-
den) Rebschoss meines Herzens
aufrichten (rankend), und nicht
durch leere Nichtswürdigkeiten
hätte er fortgerissen werden sollen,
eine schmähliche Beute des Ge-
vögels. " Nicht die Aeneide, auch
nicht mir gespendetes Menschen-
lob, sondern das dir , o Herr, in
der heiligen Schrift gespendete
Lob, hätte den Trieb meines Her-
zens beleben, erheben, zum Wett-
eifer bewegen sollen. Volatilia ist
doppelsinnig gebraucht für Gevő-
gel und zugleich für die Potesta-
tes aëris (Eph. 2, 2 ; 6 , 12), da A.
fortfährt : non . · angelis : auf
mancherlei Weise wird den abge-
fallenen Engeln geopfert.
1 ) Ibam foras. A. sagt : deus in-
terior intimo meo ( L. 3, 6, 11 ), da-
her ibam foras : ich entfernte mich
von Gott. Besonders gilt dies von
dem manichäischen sinnlichen sich
Creaturen.
2) Confundebantur • gloria-
bantur, vor Scham vergehen woll-
ten, sich aber rühmten , wurden
sie gelobt, wenn sie ihre lüderlichen
Streiche in fehlerfreien und wohl-
gesetzten Worten erzählten.
3) Misericors, et verax , barm-
herzig ― aber auch wahrhaftig ;
die angedrohten Strafen bleiben
nicht aus (2 Petr. 3, 3-9).
4) Nam longe . ad te. Denn
fern von deinem Angesicht sein
das heisst in finsterer (innerer)
Leidenschaft sein, denn nicht räum-
lich entfernt man sich von dir und
nähert man sich dir.
5) Aut vero • proficiscenti.
Der verlorene Sohn selbst könnte
nicht wohl gemeint sein, denn von
ihm heisst es: peregre profectus
est in regionem longinquam ( Luc.
15, 13 ) ; wofern A. nicht, wie er
es liebt, in der Erzählung nur eine
Allegorie sieht . Es ist nur gei-
stige Entfernung von Gott zu ver-
 CONFESSIONUM LIBER I. 25

filius ille tuus minor equos , aut currus , vel naves quaesivit,
aut avolavit penna visibili , aut moto poplite iter egit , ut in
longinqua regione vivens prodige dissiparet quod dederas
proficiscenti ? Dulcis pater quia dederas , et egeno redeunti
Luc. 15,
dulcior. In affectu ergo libidinoso , id enim est tenebroso, 11-32.
atque id est longe a vultu tuo.
6
29. Vide, Domine meus , et patienter [ ut vides ] vide ,
quomodo diligenter observent filii hominum [pacta litterarum
et syllabarum accepta a prioribus locutoribus, et a te accepta rec
aeterna pacta perpetuae salutis negligant ; ut qui illa sonorum
vetera placita teneat aut doceat , si contra disciplinam gram-
maticam , sine aspiratione primae syllabae, ominem , dixerit,
displiceat magis hominibus , quam si contra tua praecepta
hominem oderit , cum sit homo . Quasis vero quemlibet
inimicum hominem perniciosius sentiat quam ipsum odium ,
quo in eum irritatur, aut vastet quisquam persequendo alium
gravius, quam cor suum vastat inimicando. Et certe non
est interior litterarum scientia , quam scripta conscientia,
id se alteri facere quod nolit pati. Quam tu secretus es,
habitans in excelsis in silentio , Deus solus magnus , legelo Is. 33, 5.
infatigabili spargens [ poenales caecitates super illicitas cupi-

stehen, keine leibliche Bewegung Schaden zuzufügen im Stande wäre,

(Raumveränderung). Vielleicht be-
zieht er aber den filius minor un-
mittelbar auf sich (wie L. 4, 16,
30). Moto poplite : mit bewegtem
Knie, zu Fuss.
6) Vide negligant . Patien-
ter, wie es im Kirchenliede heisst :
Fahre fort, Zions Hort, Langmuth
auszuüben , und die Welt zu lieben .
- Die von frühern Sprechern über-
lieferten Gesetze beobachten sie
sorgfältig, nicht die von dir empfan-
genen ewigen.
7) Cum sit homo, da er, selbst
ein Mensch, seines Gleichen hasst.
8) Quasi . inimicando. Als
wenn er von irgend einem ihm
feindlich gesinnten Menschen ver-
derblicheres erleiden könnte, als
vom Hasse selbst der ihn gegen
(diesen Menschen ) aufbringt, oder
als wenn einer, indem er den an-
dern verfolgt diesem schwerern
als er seinem Herzen durch dies
feindselige Wesen zufügt.
9) Interior • pati. Gott ist
interior intimo. Das sprachliche
Wissen ist nicht innerlicher, steht
Gott nicht näher, als der ins Herz
geschriebene Gewissensvorwurf :
man thue dem andern, was man
selbst nicht leiden möge . Scripta :
Rom. 2, 15 τὸ ἔργον του νόμου
γραπτὸν ἐν ταῖς καρδίαις αὐτῶν.
10) Lege infatigabili etc.: der
du nach einem unermüdlich wir-
kenden Gesetze zur Strafe aus-
giessest Blindheiten über unerlaubte
Begierden. L. 2, 2 , 4 ; L. 4, 9, 14.
Coecitates. Die Verblendung zeigt
sich in so unsinnigem Urtheilen,
dass man einen Sprechschnitzer
höher anschlägt als den Hass, sich
über jenen mehr schämt. - Ebenso
im Folgenden : cum homo etc.
 26 S. AUGUSTINI EPISCOPI

ditates ! Cum homo eloquentiae famam quaerit , astans ante

hominem judicem , circumstante hominum multitudine , [ini-
micum suum odio immanissimo insectans , vigilantissime cavet
ne per linguae errorem dicat , Inter hominibus ; et ne per
mentis furorem hominem auferat ex hominibus, non cavet.
XIX. 30. Horum ' ego puer morum in limine jacebam miser ,
Pueritiae
vitia et hujus arenae² palaestra erat illa, ubi magis timebam bar-
quae in
aetates barismum facere, quam cavebam si facerem , non facientibus
majores
trans- invidere. Dico haec et confiteor tibi , Deus meus , in quibus
eunt.
23. 30, laudabar ab eis, quibus placere tunc mihi³ erat honeste vivere .
Ps.
Non enim videbam voraginem turpitudinis in quam projectus
eram ab oculis tuis. Nam in illis jam quid me foedius fuit ,
ubi etiam talibus displicebam , fallendo innumerabilibus men-
daciis et paedagogum , et magistros , et parentes amore lu-
dendi, studio spectandi³ nugatoria , et imitandi ludicra inquie-
tudine ? Furta etiam faciebam de cellario parentum et de
mensa , vel gula imperitante , vel ut haberem quod darem
pueris, ludum suum mihi , quo pariter utique delectabantur, ]
tamen vendentibus. In quo etiam ludo fraudulentas victorias,
vanae excellentiae cupiditate] victus , saepe aucupabar.
ipse [var
Quid autem tam nolebam pati, atque atrociter, si deprehen-
derem, arguebam, quam id quod aliis faciebam, et si depre-
hensus arguerer , saevire magis quam cedere libebat ? Istane
est innocentia puerilis ? Non est , Domine , non est : oro te ,
Deus meus . Nam haec ipsa sunt quae a paedagogis et

1) Horum . . . miser ; in limine 5) Spectandi . . . imitandi : erst

horum morum : auf der Thür-
schwelle der Schule wo solche
Sitten (oder Gewohnheiten wie
cap. 16 : „ moris humani "). Cap.
13: vela pendent liminibus gram-
maticarum scholarum etc.
2) Arenae palaestra : eines sol-
chen Kampfplatzes Ringkunst
war es.
3 ) Mihi erat : mir gleich galt
mit honeste vivere.
4) In illis in deinen Augen, was
konnte scheusslicher sein als ich,
da ich auch (schon) solchen miss-
fiel, talibus displicebam, quibus
placere tunc mihi erat honeste
vivere.
Schauspiele (Possen) sehen, dann
nachahmen, selbst spielen , mit
spielsüchtiger Unruhe (Leiden-
schaft).
6) Victorias aucupabar : ich er-
lauerte Siege .
7) Quid autem was tadelte
ich so roh, wenn ich andere dar-
auf ertappte, als eben das , was
ich andern that, nämlich fraudu-
lentas victorias : Betrug beim Spiel.
8) Nam haec succedunt.
Alles dies geht aus dem Knaben-
alter, nur verwandelt , auf das
spätere höhere Alter über. Statt
Erzieher und Lehrer hat der Mann
Könige und Präfecten , statt der
 CONFESSIONUM LIBER I. 27
いた D rd:
magistris , a nucibus, et pilulis , et passeribus , ad praefectos дстве
et reges , aurum , praedia , mancipia , haec ipsa omnino quae sa
succedentibus majoribus aetatibus transeunt ] sicuti ferulis
majora supplicia succedunt . Humilitatis ergo signum in
statura pueritiae, Rex noster, probasti, cum aisti, Talium est Mat.
14 . 19,
regnum coelorum.]
XX.
31. Sed tamen, Domine, tibi excellentissimo atque optimo Pro bonis
conditori et rectori universitatis, Deo nostro gratias , etiamsi sibi in
pueritia
me puerum tantum esse voluisses. Eram enim etiam tunc, collatis
vivebam atque sentiebam, meamque¹ incolumitatem, vestigium "
secretissimae unitatis ex qua eram curae habebam ; custo-
diebam interiore sensu [integritatem sensuum meorum , inque
ipsis parvis, parvarumque rerum cogitationibus veritate delec-
tabar. Falli nolebam, memoria vigebam , locutiones instrue-
bar, amicitia mulcebar, fugiebam dolorem , abjectionem , igno-
rantiam. Quid in tali animante non mirabile atque lauda-
bile? At ista omnia Dei mei dona sunt ; non mihi ego dedi
haec : et bona sunt , et haec omnia ego . Bonus ergo est
I will reforce.for
qui fecit me, et ipse est bonum meum , et illi exsulto [bonis
omnibus quibus etiam puer eram. Hoc enim peccabam, quod
non in ipso, sed in creaturis ejus5, me atque caeteris, volup-
tates , sublimitates, veritates quaerebam ; atque ita irruebam

Nüsse, Schusser und Sperlinge hat
er Gold, Landgüter, Sclaven ---
aber ebenso treten grössere Strafen
an die Stelle der Ruthen.
9) Humilitatis . . . coelorum : du
hast die Kleinheit der Knaben als
ein Symbol der Demuth (?) -
aber nicht ihre innocentia belobt.
Vgl. L. 1 , 7 über die innocentia
der Kinder.
1 ) Meamque habebam : und
mir lag mein unversehrtes Dasein
am Herzen, eine Spur (Zeichen)
der geheimnissvollsten Einheit
(Vereinigung ) der ich mein Dasein
verdankte.
2) Nihil est esse, quam unum
esse. Itaque in quantum quidque
unitatem adipiscitur , in tantum
est. Unitatis est enim operatio
convenientia et concordia , quâ
sunt, in quantum sunt. Nam sim-
plicia per se sunt, quia una sunt ;
quae autem non sunt simplicia,
concordia partium imitantur unita-
tem, et in tantum sunt, in quan-
tum assequuntur. Aug. de moribus
Manich . c. 6.
3) Locutione instruebar : mit
Sprechkunst wurde ich ausgerüstet
oder in Sprechkunst ward ich
unterwiesen .
4) Bona sunt . . puer eram.
A. sagt von seinen Gaben im Kna-
benalter, sie waren gut, also ist
der gut, schliesst er, der mich ge-
schaffen , sie mir gegeben hat, er
selbst ist mein (höchstes) Gut, ihn
preise ich durch alles Gute meines
Knabendaseins, wodurch ich auch
als Knabe wirklich war.
5) Vgl. L. 7, 12. not. 2.
28 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER I.

in dolores, confusiones , errores. Gratias tibi, dulcedo mea,

et honor meus, let
et fiducia mea , Deus meus : plesomma
you gratias tibi
ma de
donis tuis ; sed tu mihi ea serva. Ita enim servabis me ; et
augebuntur , et perficientur quae dedisti mihi , et ero ipse
tecum ; quia et ut sim, tu dedisti mihi.

6) Ero mihi ich selbst selbst gegeben hast, das esse, die
werde mit dir sein, weil du mir essentia, sonst substantia, natura .
nicht bloss dona, als Accidenzen L. 7, 12, not. 2.
des Daseins , sondern auch dieses
 LIBER SECUNDUS .

Ad aetatem aliam progreditur, primumque adolescentiae suae , id est,

sextum decimum vitae annum , quem in paterna domo studiis inter-
missis consumpserat arbitrio proprio ac libidinibus indulgens , ad
mentem revocat cum gravi dolore , in quibus maxime miratur, se
furtum quoddam gratis perpetrasse : quod contra , cor humanum
non nisi aliqua boni specie in malum trahi.

1. Recordari volo transactas foeditates meas , et carnales I.

Adoles-
corruptiones animae meae : non quod eas amem ; sed ut amem aetatem
centiae
te, Deus meus . Amore amoris tui facio istud , recolens vias et vitia.
recolit.
meas nequissimas in amaritudine recogitationis¹ meae , ut tu
dulcescas mihi, dulcedo non fallax , dulcedo felix et secura,
et colligens me a dispersione in qua frustatim discissus sum,
dum ab uno² te aversus in multa evanui.3 Exarsi enim ali-
quando satiari inferis in adolescentia , et silvescere5 ausus
sum variis et umbrosis amoribus ; et contabuit species mea ;
et computrui coram oculis tuis placens mihi, et placere cupiens
oculis hominum .

1 ) Recogitationis, meines erneu- teritur, cum eum natura sua cogit,

ten, aufgefrischten Andenkens.
2) Ab uno evanui, von dir
dem Einen abgekehrt mich in die
Vielheit verlor.
3) Ut enim in circulo quantum-
vis amplo unum est medium quo
cuncta convergunt, quod centrum
geometrae vocant , et quamvis to-
tius ambitus partes innumerabiliter
secari queant, nihil tamen est
praeter illud unum, quo caetera
pariliter dimetiantur, et quod om-
nibus quasi quodam aequalitatis
jure dominetur. Hinc vero in quam-
libet partem si egredi velis , eo
amittuntur omnia , quo in plurima
pergitur. Sic animus a seipso
fusus, immensitate quadam diver-
beratur, et verâ mendicitate con-
ubique unum quaerere, et multi-
tudo non sinit. Aug. 1. i. de Ordine,
c. 2. vide inf. 1. ix. c. 4. §. 10. et
xii. c. 16. sub fin.
4) Satiari inferis, von der Hölle
gesättigt zu werden, ihre Freuden
bis zur Sättigung - bis auf die
Neige zu geniessen.
5) Silvescere - amoribus : ich
wagte es (mit der Hölle anzubin-
den) und in wechselnden und licht-
scheuen Liebesgenüssen zu verwil-
dern . Silvescere : ins Holz wachsen
des Weinstocks . Aehnlich ins
Kraut schiessen, nämlich ohne
Früchte zu bringen . Vgl . Cap . 2 ,
not. 5 : Sterilia semina. - Arbus-
culae mutuo contactu computrescent .
Colum . 5, 10 , 7 .
 30 S. AUGUSTINI EPISCOPI
et
II. 2. Et quid erat quod me delectabat, nisi amare teamari ?
Annum
aetatisde- Sed non tenebatur modus ab animo usque ad animum qua-
suae
cimum tenus est luminosus limes amicitiae ; sed exhalabantur nebulae
sextum
in ar- de limosa concupiscentia carnis et scatebra pubertatis, et ob-
dore li-
bidinoso
con- nubilabant atque offuscabant cor meum, ut non discerneretur
sump- serenitas dilectionis a caligine libidinis. Utrumque2 in con-
tum .
fuso aestuabat, et rapiebat imbecillam aetatem per abrupta
cupiditatum , atque mersabat gurgite flagitiorum . Invaluerat
super me ira tua , et nesciebam . Obsurdueram³ stridore
catenae mortalitatis meae, poena superbiae animae meae ; et
4
ibam longius a te, et sinebas ; et jactabar, et effundebar, et
diffluebam, et ebulliebam per fornicationes meas , et tacebas.
O tardum gaudium meum ! Tacebas tunc, et ego ibam porro
longe a te in plura et plura sterilia semina dolorum, superba
dejectione, et inquieta lassitudine.
3. Quis mihi modularetur aerumnam meam , et novissi-
marum rerum fugaces pulchritudines in usum verteret , earum-
que suavitatibus metas praefigeret , ut usque ad conjugale

1 ) Sed . . . amicitiae : es wurde heit und unruhiger Abspannung.

von mir nicht (im Lieben) die
Weise festgehalten (eingehalten)
dass es von der Seele (des Einen)
bis zur Seele ( des Andern) gieng,
auf dem Wege der Freundschaft
so weit es licht ist. - Usque : so
dass die Liebe nicht am Leiblichen
haften blieb, sondern zum animus
eindrang.
2) Utrumque aestuabat : beide,
lichte Liebe und finstere Lust wal-
leten, gährten durch einander.
3) Obsurdueram , ich war taub
geworden gegen Gottes Stimme
durch das Klirren der Kette meiner
Sterblichkeit, der Strafe . . .
4) Jactabar meum : (ich
trieb mich herum) vergeudete
meine Kraft, zerfloss (ward schwach)
und kochte (wallte ) auf durch
meine Hurereien, und du schwie-
gest, o du meine zu späte Freude.
L. 10, 27 , 38 : Sero te amavi.
5) Ego ibam . . . Domine ; und
ich entfernte mich weiter und
weiter von dir um mehr und mehr
unfruchtbaren Samen der Schmer-
zen zu säen, in stolzer Verworfen-
O wer meinem Elend ein Maass
gesetzt und die flüchtigen Schön-
heiten des steten Wechsels frucht-
bar gemacht und ihren Reizen ein
Ziel vorgesteckt hätte, dass die
Fluten meiner Jugend am Ufer der
Ehe gebrandet wären , und ihnen
vielleicht eine Beruhigung werden
konnte, befriedigt durch den Zweck
des Kinderzeugens, wie dein Ge-
setz vorschreibt, o Herr.
Sterilia semina, unfruchtbare
Saat der Hurerei, aus welcher
nicht Kinder aber Schmerzen ge-
bohren werden . Erinnert an Eph.
5, 11 ; τοῖς ἔργοις τοῖς ἀκάρποις
τοῦ σκότους. Das Gegentheil von
sterilia ist das : in usum verteret
und die von Gott fine procreando-
rum liberorum eingesetzte Ehe.
Lex : seid fruchtbar und mehret
euch. Nach Lib . 4, 2, 2 erfuhr
A.: quid distaret inter conjugalis
placiti modum , quod foederatum
esset generandi gratia et pactum
libidinosi amoris, ubi proles etiam
contra votum nascitur.
 CONFESSIONUM LIBER II . 31

littus exaestuarent fluctus aetatis meae, si tranquillitas in eis

non poterat esse , fine procreandorum liberorum contenta,
sicut praescribit lex tua , Domine , qui formas etiam propa-
ginem mortis nostrae, potens imponere lenem manum ad tem-
peramentum spinarum a paradiso tuo seclusarum ? Non enim
longe est a nobis omnipotentia tua , etiam cum longe sumus
a te. Aut certe sonitum nubium tuarum vigilantius adver-
terem : Tribulationem autem carnis habebunt hujusmodi ; ego 1. Cor
autem vobis parco ; et , Bonum est homini mulierem non ver. 1.
tangere ; et, Qui sine uxore est , cogitat ea quae sunt Dei, ver 32,
33.
quomodo placeat Deo : qui autem matrimonio junctus est,
cogitat ea quae sunt mundi , quomodo placeat uxori. Has
ergo voces exaudirem vigilantior , et abscisus propter regnum
Mat. 19,
coelorum , felicior exspectarem amplexus tuos . 12.
4. Sed efferbui miser, sequens impetum fluxus mei relicto
te ; et excessi omnia legitima tua , nec evasi flagella tum : quis⁹
enim hoc mortalium ? Nam tu semper aderas 10 misericorditer
saeviens, et amarissimis aspergens offensionibus omnes illicitas
jucunditates meas , ut ita quaererem sine offensione jucundari ; et
ubi hoc possem, non invenirem quidquam, praeter te, Domine ,
Ps 93,
praeter te qui fingis ' dolorem in praecepto, et percutis ut sanes, 25.

6) Qui formas : der du Kinder mas, plasmas Formas , inquit ,

des Todes schaffst. Auch des ge-
fallenen, sterblichen Geschlechts
erbarmst du dich und schaffst ihm
Sprösslinge Deus neque ab ipsa
natura vitiata depravataque, suam
abstinuit bonitatem, ut auferret
hominum foecundidatem. De nupt.
et concupisc. 2 , 9. Ebenso de
civ. D. 22, 24 : Gott habe auch
nach dem Falle nicht benedictionem
generandi entzogen.
7) Temperamentum spinarum, c.
3, 6 : vepres libidinum. Die con-
cupiscentia carnis lenkt Gott mild
zum Guten durch Einsetzung der
Ehe.
8) Exspectarem, hätte ich har-
ren sollen auf die Umarmungen
der himmlischen Liebe.
9) Quis denn welcher
Sterbliche entgeht deiner Stäupung
(flagella).
10) Aderas, warest mir nahe.
11) Fingis enim est , facis, for-
dolorem in praecepto , i . e. de do-
lore praeceptum nobis facis , ut
ipse dolor praeceptum sit nobis.
Quomodo nobis dolor est praecep-
tum ? Quando te flagellat qui pro
te mortuus est. Qui et istos filios
sic voluisti exercere et erudire , sic
voluisti eis praecepta dare, ut non
essent sine timore, ne amarent
aliquid aliud, et obliviscerentur te
verum bonum suum. S. Aug. ad
loc. Man könnte diese Stelle so
verstehn : der du Schmerz in dein
Gebot legst. Wie Gottes Segens-
wort, so hat sein Fluch und die
in seinem Gesetze ausgesprochene
Strafandrohung fort und fort wir-
kende Energie -- sie wirkt
Schmerz . Vgl . L. 4 , 9, 14 : Nam
ubi non invenit legem tuam in
poena sua ? Vgl . I, 18 , 29 , Anm .
10 -- Statt dolorem liest die Vulg.
laborem .
 32 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Deut. occidis 12 nos ne moriamur abs te. Ubi eram, et quam longe
32, 39.
exsulabam a deliciis domus tuae , anno illo sexto decimo
aetatis carnis meae, cum accepit in me sceptrum , et totas
manus ei dedi , vesania libidinis , licentiosae 13 per dedecus hu-
manum, illicitae autem per leges tuas ? Non fuit cura meorum
ruentem excipere me¹4 matrimonio ; sed cura fuit tantum ut
discerem sermonem facere quam optimum , et persuadere
dictione.
III. 5. Et anno quidem illo intermissa erant studia mea , dum
De pere- mihi reducto a Madauris, in qua vicina urbe jam coeperam
grina-
tione
studi- litteraturae atque oratoriae percipiendae gratia peregrinari ,
orum
causa, et longinquioris apud Carthaginem peregrinationis sumptus prae-
de paren-
tum pro- parabantur, animositate² magis quam opibus patris , municipis
posito.
Thagastensis admodum tenuis. Cui narro haec ? Neque enim
tibi , Deus meus ; sed apud te narro haec generi meo , generi
humano , quantulacumque ex particula incidere potest in istas
meas litteras. Et utquid hoc ? Ut videlicet ego et quisquis
Ps . 129, haec legit, cogitemus de
1. quam profundo clamandum sit ad
te. Et quid propius auribus tuis , si cor confitens et vita ex
fide est ? Quis enim non extollebat laudibus tunc hominem 6
patrem meum , quod ultra vires rei familiaris suae impenderet
filio quidquid etiam longe peregrinanti studiorum causa opus
esset ? Multorum enim civium longe opulentiorum nullum tale
negotium pro liberis erat : cum interea non satageret idem

12) Occidis, vgl. L. 1 , 5 , 5 : ein nur sehr wenig bemittelter

moriar ne moriar. Ne moriamur
abs te, dass wir dir nicht abster-
ben.
13) Der Wahnsinn der Ausschwei-
fungen welcher sich frech alles
erlauben darf , zur Schande der
Menschen (ihres sittlichen Verfalls)
die solch schändliches Leben unter
sich dulden , aber unerlaubt ist
jener Wahnsinn nach deinen Ge-
setzen. L. 5, 8 , 14.
14) Ruentem excipere : den
Stürzenden aufzufangen.
1 ) Madauris . Madauri , orum
und Madaura , ae.
2 ) Animositate . . . tenuis , mehr
aus Hoffart meines Vaters , als
dass er es übrig gehabt , da er
Bürger war.
3) Apud te , vor deinem Ange-
sicht (sonst coram v. in conspectu).
4) De quam profundo : die Tiefe
der Sünde ist so gross , dass wir
sie nicht erkennen. Man meinte
A.'s Vater thue für seinen Sohn
aus väterlicher Liebe über Ver-
mögen , während ihn nur animo-
sitas spornte , es ihn auch nicht
kümmerte qualis crescerem tibi .
5) Auribus tuis, als deine Ohren ;
da es im citirten Ps. 129, 2 heisst :
fiant aures tuae intendentes in
vocem deprecationis meae .
6) Hominem patrem , im Gegen-
satz des himmlischen Vaters . Eph.
3, 15.
 CONFESSIONUM LIBER II. 33

pater qualis crescerem tibi, aut quam castus essem ; dum-

modo essem disertus, vel desertus potius a cultura tua, Deus,
qui es unus verus et bonus Dominus agri tui cordis mei.
6. Sed ubi sexto illo et decimo anno , interposito otio
ex necessitate domestica feriatus ab omni schola , cum paren-
tibus esse coepi, excesserunt caput meum vepres libidinum ;"
et nulla erat eradicans manus. Quinimo , ubi me ille pater
in balneis vidit pubescentem, 9 et inquieta indutum adolescen-
tia, quasi jam ex hoc in nepotes gestiret, gaudens matri in-
dicavit ; gaudens vinolentia 10 in qua te iste mundus oblitus
est creatorem suum , et creaturam tuam pro te amavit , de
vino invisibili
perversae atque inclinatae in ima voluntatis
suae. Sed matris in pectore jam inchoaveras templum tuum,
et exordium sanctae habitationis tuae : nam ille adhuc cate-
chumenus, et hoc recens erat. Itaque illa exsilivit pia tre-
pidatione ac tremore ; et quamvis 12 mihi nondum fideli , timuit
tamen vias distortas, in quibus ambulant qui ponunt ad te ler.
27. 2,
tergum, et non faciem.
7. Hei mihi ! et audeo dicere tacuisse te, Deus meus ,
cum irem abs te longius ! Itane tu tacebas tunc mihi ? Et
cujus erant, nisi tua , verba illa per matrem meam, fidelem
tuam, quae cantasti¹³ in aures meas ? Nec inde quidquam
descendit in cor , ut facerem illud . Volebat enim illa, et secreto
memini ut monuerit cum sollicitudine ingenti ne fornicarer,
maximeque ne adulterarem cujusquam uxorem . Qui mihi
monitus muliebres videbantur, quibus obtemperare erubesce-
rem . Illi autem tui erant, et nesciebam ; et te tacere puta-

7) Dummodo manus : ver- 10) Vinolentia . . . de vino, be-

Isssen von deiner Pflege , o Gott,
der du der einzige . . . Herr deines
Ackers, meines Herzens bist . Auf
dem Acker wuchsen die Dornen
der Lüste, dass sie mir über dem
Kopf zusammenschlugen . Vgl . das
Gleichniss vom Säemann , Matth.
13, 3 ; Marc. 4, 2 ; Luc. 8, 5.
8) Ex necessitate domestica
feriatus : ich hatte Ferien weil es
im väterlichen Hause an Geld ge-
brach, erst etwas gesammelt wer-
den musste. S. ob.
9) Pubescentem Zeichen
der Mannbarkeit und Sinnlichkeit.
rauscht durch den unsichtbaren
Wein etc.
11 ) Exsilivit : Phil. 2, 12.
12) Quamvis . . . timuit, ob ich
gleich noch nicht gläubig , beson-
ders noch nicht getauft war , und
daher in Aussicht auf Absolution
durch die Taufe mit geringerer
Scheu sündigen konnte. L. 1,
11, 18.
13) Cantasti , welche du mir
so oft wiederholtest bis zum
Ueberdruss des unbekehrten A.
L. 1 , 13, 22. Odiosa cantio.
3
 34 S. AUGUSTINI EPISCOPI

bam , atque illam loqui , per quam mihi tu non tacebas , et in

Ps.
6. 115, illa contemnebaris a me filio ejus, filio ancillae tuae, servo
tuo. Sed nesciebam, et praeceps ibam tanta caecitate, ut in-
ter coaetaneos meos puderet 14 me minoris dedecoris , quoniam
audiebam eos jactantes flagitia sua , et tanto gloriantes magis ,
quanto magis turpes essent : et libebat facere non solum libi-
dine facti, verum etiam laudis. Quid dignum est vituperatione
nisi vitium ? Ego ne vituperarer, vitiosior fiebam ; et ubi non
suberat quo admisso aequarer 15 perditis, fingebam me fecisse
quod non feceram, ne¹6 viderer abjectior quo eram innocentior ,
et ne vilior haberer quo eram castior .
8. Ecce cum quibus comitibus iter17 agebam platearum
Babyloniae , et volutabar in coeno ejus, tanquam in cinnamis
et unguentis pretiosis . Et in18 umbilico ejus , quo tenacius
haererem , calcabat me inimicus invisibilis , et seducebat me ,
Jer. 51, quia ego seductilis eram . Non enim 19 et illa , quae jam de
6.
medio Babylonis fugerat, sed ibat in caeteris ejus tardior,
mater carnis meae, sicut monuit me pudicitiam , ita curavit
quod de me a viro suo audierat, jamque pestilentiosum et in
posterum periculosum sentiebat, coercere termino conjugalis
affectus, si resecari ad vivum non poterat . Non curavit hoc ,
quia metus erat ne impediretur spes mea compede uxoria ;
non spes illa quam in te futuri saeculi habebat mater, sed
spes litterarum, quas ut nossem nimis volebat parens uterque :
ille , quia de te20 prope nihil cogitabat, de me autem inania ;

14) Puderet me minoris dedeco-
ris , ich schämte mich , wenn ich
ninder schändlich gelebt , als die
coaetanei. Vgl. L. 1 , 13, 21 , dazu
not. 14.
15) Aequarer , ichs gleich that.
16) Ne innocentior , dass
ich nicht (in den Augen der Al-
tersgenossen) in dem Maasse ver-
ächtlicher erschiene , als ich un-
schuldiger war.
17) Iter agebam , mich herum-
trieb.
18) Et in umbilico . . . invisi-
bilis : und im Mittelpunkt der Stadt
trat mich der unsichtbare Feind
(mit Füssen in den Koth) , damit
ich desto fester klebte. Im ent-
gegengesetzten Sinne zeigt man in
der Kirche des h. Grabes den um-
bilicus terrae, wie denn Jerusalem
und Babylon cinander entgegen-
gesetzt sind.
19 ) Non enim . . . non poterat .
Meine leibliche Mutter , die zwar
aus der Mitte (dem umbilicus)
Babels eilend geflohen war, in den
übrigen Strassen (caeteris ejus sc.
plateis) aber langsamer gieng -
non curavit coercere termino con-
jugalis affectus ( id) quod . . . sen-
tiebat, si resecari ad vivum non
poterat (wenn es nicht bis aufs
Leben ausgeschnitten werden
konnte).
20) De te etc. weil er über dich
fast gar keine Gedanken hatte.
 CONFESSIONUM LIBER II. 35

illa autem, quia non solum nullo detrimento, sed etiam non-
nullo adjumento ad te adipiscendum futura existimabat usitata
illa studia doctrinae. Ita enim conjicio , recolens, ut possum,
mores2 parentum meorum . Relaxabantur22 etiam mihi ad
ludendum habenae , ultra temperamentum severitatis, in dis-
solutionem affectionum variarum, et in omnibus erat caligo
intercludens mihi, Deus meus, serenitatem veritatis tuae ; et
Ps. 72,
prodibat Thet
tanquam ex adipe23 iniquitas mea. 7.
9. Furtum certe punit lex tua, Domine, et lex tou
scripta
t in Furtum
IV.
cordibus hominum, quam ne ipsa quidem delet iniquitas. cum so-
dalibus
Quis enim fur aequo animo furem patitur ? Nec copiosus perpe- tratum.
adactum inopia. Et ego furtum facere volui et feci , nulla
compulsus egestate nec penuria , sed fastidio justitiae, et² sa- aa
gina iniquitatis. Nam id furatus sum quod mihi abundabat ,
et multo melius : nec ea re volebam frui quam furto appete-
bam ; sed ipso furto et peccato . Arbor erat pirus in vicinia
vineae nostrae pomis onusta , nec forma nec sapore illecebro-
sis . Ad hanc excutiendam atque³ asportandam , nequissimi
adolescentuli perreximus nocte intempesta, quousque ludum
de pestilentiae more in areis produxeramus ; et abstulimus
inde onera ingentia , non ad nostras epulas , sed vel projicienda
porcis, etiamsi aliquid inde comedimus ; dum tamen fieret a
nobis quod eo liberet quo non liceret. Ecce cor meum , Deus ,
ecce cor meum quod miseratus es in imo abyssi. Dicat tibi
nunc ecce cor meum quid ibi quaerebat , ut essem gratis
malus, et malitiae meae causa nulla esset nisi malitia. Foeda
erat, et amavi eam ; amavi perire : amavi defectum meum ;

21) Mores : Charakter. schüttelten Früchte.

22) Relaxabantur . . . variarum :
man liess mir zum Spielen die
Zügel mehr schiessen , als das
rechte Maass der Strenge erlaubt,
so dass ich mich in mancherlei
Gelüste verlor.
23) Adipe, aus fettem Erdreich .
1) Copiosus , der Reiche der
Ueberfluss hat.
2) Sagina iniquitatis dem fasti-
dio justitiae entgegengesetzt , dem
Ekel die Gier.
3) Asportandam . Totum pro
parte , der Baum für die abge-
4) Nocte intempesta : „, in später
Nacht bis zu der" wir gespielt.
5) Dum . . . liceret : nur um
das zu thun wonach mir um so
mehr, eo magis gelüstete , weil es
unerlaubt war. Röm. 7, 7 sq.
6 ) Gratis . malitia : dass ich
um nichts böse war , ohne irgend
etwas dadurch erreichen zu wollen ,
ich war boshaft nur um boshaft
zu sein.
7) Amavi defectum • deficie-
bam : ich liebte den Abfall , die
Sünde , nicht das , was die Sünde
veranlasste, das Object.
3*
 36 S. AUGUSTINI EPISCOPI

non illud ad quod deficiebam, sed defectum meum ipsum

amavi : turpis anima et dissiliens a firmamento tuo in exter-
minium ; non dedecore aliquid , sed dedecus appetens .
V. 10. Etenim species est pulchris corporibus, et auro , et
Nemi-
nem argento, et omnibus ; et in contactu2 carnis congruentia valet
peccare
sine plurimum, caeterisque sensibus est sua cuique accomodata³
causa.
modificatio corporum ; habet etiam honor temporalis , et im-
peritandi atque superandi potentia suum decus, unde etiam
vindictae aviditas oritur : et tamen in cuncta haec adipiscenda
non est egrediendum abs te , Domine, neque deviandum a
lege tua. Et vita quam hic vivimus habet illecebram suam
propter quemdam modum decoris sui, et convenientiam cum
his omnibus infimis pulchris. Amicitia quoque hominum charo
nodo dulcis est propter unitatem de multis animis. Propter
universa haec atque hujusmodi, peccatum admittitur , dum
immoderata in ista inclinatione cum extrema bona sint, me-
liora et summa deseruntur, 9 tu , Domine Deus noster, et ve-
ritas tua, et lex tua . Habent enim et haec ima delectationes,
P3. 63, sed non sicut Deus meus qui fecit omnia ; quia in ipso de-
11.
lectatur justus, et ipse est deliciae rectorum corde.
11. Cum itaque de facinore quaeritur qua causa factum
sit, credi non solet , nisi cum appetitus adipiscendi alicujus
illorum bonorum , quae infima diximus, esse potuisse apparue-
rit , aut metus amittendi . Pulchra sunt enim et decora , quan-

8) Dissiliens a firmamento tuo, Rache heissen, denn um sich zu

wie Cap. 10 : devius a stabilitate
tua. Die Seele die , sich von dei-
ner Grundfeste trennend , sich selbst
verbannt.
1 ) Species : schöne Körper ge-
währen einen schönen , reizenden
Anblick. Reiz (Augen-) des Sicht-
baren.
2) Contactu . . . plurimum , für
das Gefühl (Berührung) hat fleisch-
liche Sympathie starken Reiz.
3) Adcommodata modificatio,
entsprechende Eigenthümlichkeit.
4) Superandi potentia , die Macht
über andern zu sein.
5 ) Vindictae aviditas , die Be-
gierde nach Befreiung aus der
Sklaverei. Vindicta kann nicht
rächen, deviandum est a lege tua,
domine ; um frei zu werden brauchte
der Sklave nicht Gott zu ver-
lassen (egrediendum abs te) noch
von seinem Gesetz abzuweichen .
Vgl. L. 10, 36, 58. not. 2 .
6) Et vita pulchris , auch
das irdische Leben hat seinen Reiz
durch eine gewisse Art seiner An-
muth und seiner Harmonie mit
allem irdischen Schönen .
7) Nodo, theures Band.
8) Immoderată in istă inclina-
tione.
9) Animum enim peccati argui-
mus, cum eum convincimus superi-
oribus desertis ad fruendum infe-
riora praeponere. Aug. de Lib.
Arb . 1. 3. c. 1 .
 CONFESSIONUM LIBER II. 37

quam prae¹º bonis superioribus et beatificis abjecta et jacen-

tia . Homicidium fecit. Cur fecit ? Adamavit ejus conjugem
aut praedium, aut voluit depraedari unde viveret, aut timuit
ab illo tale aliquid amittere , aut laesus ulcisci se exarsit.
Num homicidium sine causa faceret , ipso homicidio delecta-
tus ? Quis crediderit ? Nam et de quo dictum est vecordi et
nimis crudeli homine , quod gratuito potius malus atque cru-
delis erat, praedicta est tamen causa : „ Ne per otium, inquit ,
torpesceret manus aut animus. " Quare id quoque ? cur ita ?
Ut scilicet illa exercitatione scelerum, capta urbe, honores,
imperia, divitias assequeretur, et careret 2 metu legum , et
difficultate rerum, propter inopiam rei familiaris , et conscien-
tiam scelerum . Nec ipse igitur Catilina amavit facinora sua ;
sed utique aliud cujus causa illa faciebat.
12. Quid ego miser in te amavi, o furtum meum , o fa- Omnia
VI.
cinus illud meum nocturnum sexti decimi anni aetatis meae ? boni
quae
Non enim pulchrum eras, cum furtum esses ; aut vero aliquid adspecie
vitia
es, ut loquar ad te ? Pulchra erant poma illa quae furati su- in
invitant,
solo
mus, quoniam creatura tua erat, pulcherrime omnium, creator Deo
vera esse
et
omnium , Deus bone , Deus summum bonum, et bonum verum perfecta.
meum : pulchra erant illa poma ; sed non ipsa concupivit anima
mea miserabilis . Erat enim mihi meliorum copia ; illa autem
decerpsi tantum ut furarer. Nam decerpta projeci, epulatus '
inde solam iniquitatem, qua laetabar fruens. Nam et si quid
illorum pomorum intravit in os meum, condimentum ibi faci-
nus erat. Et nunc, Domine Deus meus, quaero quid me in
furto delectaverit, et ecce species2 nulla est : non dico sicut
in aequitate atque prudentia ; sed neque sicut in mente ho-
minis atque memoria et sensibus et vegetante vita ; neque
sicut speciosa sunt sidera et decora locis suis et terra et
mare plena fetibus, qui succedunt nascendo decedentibus ; non

10) Prae : in Vergleich zu sondern die Sünde , das Stehlen

11 ) Sallust. de Bell. Catil. c. 9.
12 ) Careret . . . rerum : von der
Furcht vor den Gesetzen und aus
seiner misslichen Lage (Klemme)
befreit würde .
1 ) Epulatus , nicht die Birnen,
derselben war mein Genuss , qua
iniquitate fruens laetabar.
2) Species : Reiz. (Schönes,
Reizendes .)
3) Decora locis suis (Dat .) welche
ihre Orte , die Himmelsräume
zieren.
38 S. AUGUSTINI EPISCOPI

saltem ut est quaedam defectiva species et umbratica vitiis

fallentibus .
13. Nam et superbia celsitudinem imitatur ; cum tu sis
unus super omnia Deus excelsus. Et ambitio quid nisi hono-
res quaerit et gloriam ; cum tu sis prae cunctis honorandus
unus et gloriosus in aeternum ? Et saevitia potestatum5 timeri
vult : quis autem timendus, nisi unus Deus ? Cujus potestati
eripi aut subtrahi quid potest ? quando, aut ubi , aut quo , vel
a quo ? Et blanditiae lascivientium amari volunt : sed neque
blandius est aliquid tua charitate , nec amatur quidquam sa-
lubrius, quam illa prae cunctis formosa et luminosa veritas
tua. Et curiositas affectare videtur studium scientiae ; cum
tu omnia summe noveris. Ignorantia quoque ipsa atque
stultitia, simplicitatis et innocentiae nomine tegitur ; quia te
simplicius quidquam non reperitur. Quid te autem innocen-
6
tius , quandoquidem opera sua malis inimica sunt ? Et igna-
via quasi quietem appetit : quae vero quies certa praeter Do-
minum ? Luxurias satietatem atque abundantiam se cupit vo-
cari : tu autem es plenitudo et indeficiens copia incorruptibi-
lis suavitatis. Effusio⁹ liberalitatis obtendit umbram : sed
bonorum omnium largitor affluentissimus tu es . Avaritia
multa possidere vult ; et tu possides omnia . Invidentia de
excellentia litigat : 10 quid te excellentius ? Ira vindictam¹¹
quaerit : te justius quis vindicat ? Timor insolita et repentina
exhorrescit, rebus quae amantur adversantia, dum praecavet 12
4) Non saltem . . . fallentibus : tranquillitatem et ineffabile lumen
meine That hatte nicht einmal Dei de se proferre unde peccata
jenen mangelhaften nachäffenden puniantur , sed ipsa peccata sic
Reiz wie ihn Sünden haben , die ordinare, ut quae fuerunt delecta-
uns täuschen ( durch den Schein) menta homini peccanti sint instru-
indem sie sich als Tugenden menta Domino punienti. Aug. in
stellen. Ps. 7, 15.
5) Potestatum , potestati , potest, 8) Luxuria satietatem ; die Uep-
der Mächtige ― der Macht pigkeit möchte gern Sättigung
hat die Macht. (Genüge) heissen.
6) Innocentius ― - a non nocendo. 9) Effusio umbram : die
Der Gegensatz : terribiles nocentes Verschwendung heuchelt Freige-
L. 3, 3, 5. bigkeit zu sein. Umbra s. not. 17.
7) Post hanc autem dispensa- 10) Litigat, streitet sich über den
tionem justum veniet judicium ; de Vorzug.
quo ita dicit, ut intelligamus uni- 11) Vindictam : die Rache ist
cuique homini supplicium fieri de mein spricht der Herr.
peccato suo, et ejus iniquitatem in 12) Praecavet , wacht ängstlich
poenam converti ; ne putemus illam für ...
 CONFESSIONUM LIBER II. 39

securitati : tibi enim quid insolitum ? quid repentinum ? aut

quis a te¹3 separat quod diligis ? aut ubi, nisi apud te, firma
securitas ? Tristitia rebus amissis contabescit, quibus se oblec-
tabat cupiditas ; quia ita sibi nollet , sicut tibi auferri nihil
potest .
14. Ita fornicatur anima, cum avertitur abs te, et quae-
rit extra te ea, quae pura et liquida non invenit , nisi cum
redit ad te. Perverse te imitantur omnes qui longe se a te
faciunt, et extollunt se adversum te. 14 Sed 15 etiam sic te
imitando indicant creatorem te esse omnis naturae ; et ideo
non esse quo a te omnimodo recedatur. Quid ergo in illo
furto ego dilexi ? et in quo Dominum meum vel vitiose atque
perverse imitatus sum ? An libuit facere contra legem saltem
fallacia, quia potentatu non poteram, ut mancam libertatem 16
captivus imitarer faciendo impune quod non liceret , tenebrosa
omnipotentiae similitudine ? Ecce est ille servus fugiens Do-
minum suum , et consecutus umbram . O putredo , o monstrum
vitae, et mortis profunditas ! Potuitne libere quod non licebat,
non ob aliud, nisi quia non licebat ?
15. Quid retribuam Domino, quod recolit haec memoria Gratias VII
mea, et anima mea non metuit inde ? Diligam te, Domine, agit Deo
pro re-
missione
et gratias agam, et confitear nomini tuo, quoniam tanta di- ресса-
misisti mihi mala et nefaria opera mea . Gratiae tuae deputo torum,
quodque
a
multis
et misericordiae tuae , quod peccata mea tanquam glaciem servatus
sit.
solvisti. Gratiae tuae deputo et quaecumque non feci mala : Ps. 115,
4

13) Quis a te: Röm. 8, 35. 5 : fugitivam libertatem . Vgl.

14) Nam et animae in ipsis pec-
catis suis nonnisi quamdam simi-
litudinem Dei , superbâ et prae-
posterâ , et ut ita dicam servili
libertate sectantur. Aug. de Trin.
1. xi. c. 5. Ipsum etiam Deum
Patrem peccantes imitantur impia
superbia, justi pia liberalitate. C.
Secundin. Manich. c. 10 .
15) Sed . · recedatur : indem
sie dir so nachahmen verrathen
sie , dass du der Schöpfer der
ganzen Natur seist , daher es
nichts gebe , wodurch man sich
von dir ganz entfernen könnte.
Vgl. L. 7, 12. not. 2.
16) Mancam libertatem. L. 3, 3,
not. 17.
17) Servus . umbram. Adum-
brare : abschattiren, unvollkommen
nachahmen, nachäffen. Der Teufel
ist ein Affe Gottes. Servus : der
Knecht flieht vor seinem Herrn
und erreicht dessen Schatten.
Gott ein Licht , dessen umbra der
Teufel. Umbratica species , nach-
äffende Schönheit (Reiz) ; obtendit
umbram liberalitatis : versteckt
sich hinter das Schattenbild. ( S.
not. 4. ) Vgl. L. 6, 7 , 12. not. 15.
L. 10, 31. not. 9.
1) Deputo, rechne ichs zu , ver-
danke ichs.
 40 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quid enim non facere potui, qui etiam gratuitum² facinus

amavi ? Et omnia³ mihi dimissa esse fateor ; et quae mea
sponte feci mala, et quae te duce non feci . Quis est hominum
qui suam cogitans infirmitatem, audet viribus suis tribuere
castitatem atque innocentiam suam ; ut minus amet te ,
quasi minus ei necessaria fuerit misericordia tua , qua donas
peccata conversis ad te ? Qui enim vocatus a te secutus est
vocem tuam, et vitavit ea quae me de meipso recordantem
et fatentem legit , non me derideat ab eo medico aegrum
sanari, a quo sibi praestitum est ut non aegrotaret, vel po-
tius ut minus aegrotaret : et ideo te tantumdem , imo vero
amplius diligat ; quia per quem me videt tantis peccatorum
meorum languoribus exui, per eum se videt tantis peccatorum
languoribus non implicari.
VIII.
Amavit 16. Quem fructum habui miser aliquando ' in iis quae
in furto nunc recolens erubesco, maxime in illo furto in quo ipsum
consor-
tium furtum amavi ? Nihil aliud ; cum et ipsum esset nihil, et eo
simul
peccan- ipso ego miserior. Et tamen solus id non fecissem, sic recor-
tium.
Rom . 6, dor animum tunc meum ; solus omnino id non fecissem. Ergo
21. amavi ibi etiam consortium eorum cum quibus id feci . Non
ergo nihil aliud quam furtum amavi ; imo vero nihil aliud ,

2) Gratuitum facinus , wie Cap. vom Gesunden das Krankwerden

4: gratis malus.
3) Et omnia · non feci ; alles
Gnade Gottes.
4) Ut minus amet te : um ein
Recht zu haben dich weniger zu
lieben.
5) Noli modicum diligere, quasi
a quo tibi modicum dimissum est :
sed potius multum dilige a quo
tibi multum tributum est. Si enim
diligit , cui donatum est ne red-
deret ; quanto magis debet diligere,
cui donatum est ut haberet? Nam
et quisquis ab initio pudicus per-
manet, ab illo regitur ; et quisquis
ex impudico pudicus fit , ab illo
corrigitur ; et quisquis usque in
finem impudicus est, ab illo deseri-
tur. Aug. de Sancta Virginitat.
C. 42.
6) Non me implicari : Gott
ists der den Kranken heilt , der
abhält. Ut minus aegrotaret ,
denn die potentia zu sündigen ist
in jedem. Languoribus implicari :
in Schwächen verstrickt zu werden.
1) Miser aliquando : einst elend.
2) Nihil ... nihil : nichts andres
als den Diebstahl (die That), selbst
liebte ich; miserior , weil ich das
Böse selbst liebte , cum et ipsum
(furtum) esset nihil , da der Ge-
genstand des Diebstahls selbst
nichts (von keinem Werth) war.
3) Non ergo nihil est. Also
liebte ich auch die Gemeinschaft
Mitschuldiger. Also habe ich
nicht nichts andres als den Dieb-
stahl geliebt (da ich ja auch das
consortium liebte ) ? o nein , ein
anderes Nichts liebte ich viel-
mehr, weil auch jenes (consortium)
nichts ist.
 CONFESSIONUM LIBER II. 41

quia et illud nihil est . Quid est revera ? Quis est qui doceat
me, nisi qui illuminat cor meum et discernit umbras ejus ?
Quid est quod mihi venit in mentem quaerere, et discutere ,
et considerare ? Quia si tunc amarem poma illa quae furatus
sum, et eis frui cuperem, possem etiam solus, si satis esset
committere illam iniquitatem , qua pervenirem ad voluptatem
meam ; nec confricatione consciorum animorum accenderem
pruritum cupiditatis meae. Sed quoniam in illis pomis, volup-
tas mihi non erat , ea erat in ipso facinore , quam faciebat
consortium simul peccantium .
17. Quid erat ille affectus animi ? Certe enim plane tur- Conta-
IX.
pis erat nimis ; et vae mihi erat qui habebam illum. Sed resgiosa
tamen quid erat ? Delicta quis intelligit ? Risus erat, quasi mali.
sodales
titillato corde, quod fallebamus eos qui haec a nobis fieri non Ps
13.. 18,
putabant, et vehementer nolebant. Cur ergo eo² me delecta-
bat, quo id non faciebam solus ? An quia etiam nemo facile
solus ridet ? Nemo quidem facile ; sed tamen etiam solos et
singulos homines , cum alius nemo praesens est , vincit
risus aliquando , si aliquid nimis ridiculum, vel sensibus
occurrit, vel animo. At ego illud solus non facerem³, non
facerem omnino solus. Ecce est coram te, Deus meus , viva
recordatio animae meae. Solus non facerem furtum illud , in
quo me non libebat id quod furabar, sed quia furabar : quod
me solum facere prorsus non liberet, ne facerem. O nimis
inimica amicitia, seductio mentis investigabilis, ex ludo et
joco nocendi aviditas , et alieni damni appetitus ; nulla lucri
mei, nulla ulciscendi libidine ; sed cum dicitur : Eamus, facia-
mus ; et pudet non esse impudentem.

4) Quid est . . . umbras ejus : 1) Vae, mir wars wehe .

was ist denn wahrhaft was hat
ein wahres Seyn ? (Nur Gott und
was in ihm wurzelt) . Wer könnte
mir das lehren ausser Gott , der
mein Herz erleuchtet und dessen
Schatten durchschaut.
5 ) Si satis esset, wenn ich nichts
weiter als das Obst gewollt, daran
genug gehabt.
6) Nec accenderem : hätte nicht
nöthig gehabt den Kitzel zu ent-
zünden .
7) Quam scil. voluptatem.
2) Eo .. quo: deshalb mehr
als etc. oder : deshalb weil.
3 ) Omnino solus non facerem :
ganz allein hätte ichs nicht ge-
than.
4) Ex ludo et joco : zum Spass
und Scherz.
5 ) Et pudet , wenn aufgefordert
wird : eamus , dann schämt man
sich , nicht unverschämt zu sein,
der unverschämten Aufforderung
entgegen zu treten.
 42 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER III.

X. 18. Quis exaperit istam tortuosissimam et implicatis-

In Deo
omne simam nodositatem ? Foeda est ; nolo2 in eam intendere, nolo
bonum.
eam videre . Te volo , justitia et innocentia, pulchra et de-
cora³ honestis luminibus, et insatiabili satietate. Quies est
apud te valde, et vita imperturbabilis . Qui intrat in te ,
Mat.
21. 25, intrat in gaudium Domini sui ; et non timebit , et habebit
se optime in optimo. Defluxi4 abs te ego, et erravi, Deus
meus , nimis devius a stabilitate tua in adolescentia, et factus
sum mihi regio egestatis.

1 ) Quis exaperit etc. wer löst
diese verworrenste (gewundenste)
und verwickelteste Verknotigung ?
(welches letztere Wort Simon Dach
hat).
2) Nolo etc. ich mag sie nicht
fest ins Auge fassen, fixiren.
3) Decora satietate : herr-
lich in ehrlicher Klarheit und von
einer Sättigung der man nicht satt
werden kann.
4) Defluxi . . . tua : ich habe
mich von dir in zeitliches, vergäng-
liches verlaufen und irrte , mein
Gott, auf Abwegen allzu fern von
deiner Feste von dir , der ein-
zigen ewigen Substantia . Vgl. L.
4 , 11 , 16. Fluxa: das zeitlich
Verfliessende, Vergängliche im Ge-
gensatz des unwandelbaren, ewigen
Gottes.
Rückblick auf Cap. 4 bis Cap.
10. A. stiehlt Birnen nicht um der
Birnen willen , er stiehlt um zu
stehlen (c. 4). An sich unsünd-
liche Genüsse können doch zur
Sünde verleiten , wenn sie auf
gottlose Weise erstrebt werden.
Immer lassen sich aber Gründe
und Zwecke des Sündigens nach-
weisen (c. 5). Welchen Reiz hatte
aber jener Diebstahl für mich ?
Nicht dass er reizend und schön
gewesen wäre wie es Tugenden ,
Geistesgaben und Creaturen sind ,
es fehlte ihm selbst die umbratica
species der Sünden , da jede sich
den Schein von einer Tugend giebt.
Gelüstete es mir zu sündigen nur
um Unerlaubtes zu thun ( c. 6) ?
A. dankt Gott dass er ihm began-
gene Sünden vergeben von andern
ihn abgehalten habe. Alle Tu-
gend, ja alles Unterlassen von
Sünden, verdankt der Mensch ein-
zig der Gnade Gottes (c. 7). Aber
allein würde er, A. , den Diebstahl
nicht verübt haben, nur mit Ge-
nossen. O nimis inimica amicitia
(c. 8 , 9) ! Delicta quis intelligit ?
Ich wende mich von der wider-
wärtigen Betrachtung der Sünde
weg zur Betrachtung der Gerech-
tigkeit und Unschuld und des
Friedens in Gott (c. 10).
 LIBER TERTIUS .

De annis aetatis illius decimo septimo , decimo octavo, et decimo nono

transactis Carthagine , ubi dum studiorum gratia commorabatur,
spectaculis et flagitiis ultro se dedit- Ciceronis Hortensio in amo-
rem sapientiae accenditur. Eam superbe quaerens, in Manichaeo-
rum haeresin incurrit, quorum dum hic obiter errores et ineptias
exagitat, de flagitiis et facinoribus, et de verâ justitiâ disserit lu-
culenter. Uberes ac perennes pro filio lachrymas fundens Monnica
de futurâ ejus resipiscentiâ certior fit, a Deo immisso somnio, et
sancti cujusdam Episcopi responso .

1. Veni Carthaginem ; et circumstrepebat ' me undique sar- Amore

I.
tago flagitiosorum amorum. Nondum amabam, et amare ama- quem venaba-
bam, et secretiore² indigentia oderam me minus indigentem . tur tur. capi-
Quaerebam quod amarem, amans amare, et oderam securita-
tem, et viam sine muscipulis. Quoniam³ fames mihi erat in-
tus ab interiore cibo teipso, Deus meus, et ea fame non esu-
riebam ; sed eram sine desiderio alimentorum incorruptibilium :
non quia plenus eis eram , sed quo inanior , eo fastidiosior.
Et ideo non bene valebat anima mea ; et ulcerosa projiciebat
avida contactu sensibilium. Sed
se foras miserabiliter scalpi

1) Circumstrepebat ... amorum : dass ich voll derselben gewesen

es umlärmte (umschwärmte) mich
von allen Seiten ein Wust von
schändlichen Liebeshändeln.
2) Secretiore : . . indigentem :
aus einem geheimeren (tiefern und
bessern) Bedürfniss (nach Liebe)
zürnte ich mir , dass ich weniger
liebesbedürftig war .
3) Quoniam . fastidiosior:
denn es war meinem Innern ein
Hunger eingepflanzt von dir mein
Gott , der du selbst die innere
(Hunger erweckende ) Speise bist ;
und dieser Hunger war nicht
wirksam (wach , lebendig) in mir,
sondern ich war ohne Verlangen
nach unvergänglicher Speise ; nicht
wäre, vielmehr je leerer ich war,
um so mehr widerstand sie mir.
Auf cibus interior bezieht sich
secretior indigentia. → Vgl. L. 1 ,
13, 21 : Deus panis oris intus ani-
mae meae u. L. 4, 12, 18 : Et ecce
ubi est, ubi sapit veritas. Intimus
cordi est. L. 4 , 1 , 1 : Fruens te
cibo qui non corrumpitur nach
Joh. 6 , 27 : βρωσις μένουσα εἰς
ζωὴν αἰώνιον , nicht ἀπολλυμένη.
L. 7 , 10, 16 : cibus sum grandium,
cresce , et manducabis me. Der
Hunger war in A. als eine schla-
fende potentia ohne Energie.
4) Scalpi avida , begierig gerie-
ben zu werden, wegen der jucken-
 44 S. AUGUSTINI EPISCOPI

si5 non haberent animam, non utique amarentur. Amare et

amari dulce mihi erat , magis si et amantis corpore fruerer.
Venam igitur amicitiae coinquinabam sordibus concupiscentiae,
candoremque ejus obnubilabam de tartaro libidinis ; et tamen
foedus atque inhonestus, elegans et urbanus esse gestiebam
abundanti vanitate. Rui etiam in amorems quo cupiebam
capi . Deus meus, misericordia mea, quanto felle mihi suavi-
tatem illam, et quam bonus aspersisti ! quia et amatus sum ,
et perveni⁹ occulte
hind ad vinculum fruendi,
beau et colligabar laetus
Auron
Caerumnosis nexibus, ut caederer virgis ferreis ardentibus zeli,
et suspicionum, et timorum, et irarum, atque rixarum.
II. 2. Rapiebant me spectacula theatrica, plena imaginibus '
Amavit
specta-
cula miseriarum mearum, et fomitibus ignis mei, Quid est quod
tragica. ibi homo vult dolere, cum spectat luctuosa atque tragica ,
quae tamen pati ipse nollet ? Et tamen pati vult ex eis dolo-
rem spectator, et dolor ipse est voluptas ejus. Quid est, nisi
miserabilis insania ? Nam eo magis eis movetur quisque, quo
minus a talibus affectibus sanus est : quanquam cum ipse pa-
titur, miseria ;cum aliis compatitur , misericordia dici solet.¹
Sed qualis tandem misericordia in rebus fictis et scenicis ?
Non enim ad subveniendum provocatur auditor ; sed tantum
ad dolendum invitatur :] et actori earum imaginum amplius

den ulcera. Projiciebat se foras , mit traurigen Banden binden , um

warf sich hinaus auf die Aussen-
welt , in einer dem cibus interior
entgegengesetzten Richtung.
5) Sed si , (scil. sensibilia) non
haberent animam. Vgl. L. 2 , 2.
not. 1.
6) Venam . . libidinis , die
Quelle der Freundschaft verúnrei-
nigte ich, ihren reinen Glanz ver-
dunkelte ich durch höllische Be-
gierde.
7) Et tamen vanitate : und
so abscheulich und unehrbar ich
war, wollte ich , aus übermässiger
Eitelkeit , doch für fein und ge-
bildet gelten.
8) Amorem, eine der vielen Lieb-
schaften (amores).
9) Perveni rixarum ; insge-
heim gelangte ich zur Fessel des
Genusses , und liess mich lustig
dann gegeisselt zu werden mit den
glühenden eisernen Ruthen der
Eifersucht , des steten Verdachts,
des steten Fürchtens , Zürnens
und Zankens . Der Plural. timo-
rum etc. drückt die häufige
Wiederholung aus (wie in dieser
so in vielen andern Stellen , z. E.
miserationes tuae , deine immer
wiederholten Erbarmungen).
1 ) Imaginibus, Vorstellungen .
2 ) Quid est , vgl . L. 1 , 13, 21 :
et si prohiberer ea legere, dolerem ,
quia non legerem quod dolerem .
3 ) Miseria misericordia:
Leiden, Mitleid.
4) Quippe ex eo misericordia
dicitur quod miserum faciat cor do-
lentis alieno malo. Aug. de Morib.
Eccles . c. 27.
 CONFESSIONUM LIBER III. 45

favet, cum amplius dolet. Et si calamitates illae hominum

vel antiquae vel falsae sic agantur, ut qui spectat non doleat ;
abscedit inde fastidiens et reprehendens : si autem doleat , ma-
net intentus , et gaudens lacrymatur.
3. Ergo amantur et dolores ? Certe omnis homo gaudere
vult . An cum miserum neminem esse libeat , libet tamen esse
misericordem ; quod quia non sine dolore est , hac una causa
Vein
amantur dolores ? Et hoc de illa vena amicitiae est. Sed quo
Pitch
vadit ? quo fluit ? Utquid decurrit in torrentem picis bullien-
everme
tis aestus immanes tetrarum libidinum, in quos ipsa mutatur
turned awa
et vertitur per nutum proprium de coelesti serenitate detorta
atque dejecta ? Repudietur ergo misericordia ? Nequaquam .
Ergo amentur dolores aliquando. Sed cave immunditiam,
Dan. 3,
anima mea, sub tutore Deo meo, Deo patrum nostrorum, et 52.
laudabili et superexaltato in omnia saecula ; cave immundi-
tiam. Neque enim nunc non misereor ; sed tunc in theatris
Shame
congaudebam amantibus, cum sese fruebantur per flagitia,
came
quamvis haec imaginarie
Live up gererent in fudo spectaculi.
made sad Cum
P.tiful
autem sese amittebant , quasis misericors contristabar ; et
utrumque delectabat tamen . Nunc vero magis misereor gau- C
En t
dentem in flagitio, quam velutloss dura perpessum detrimento
. vělo
perniciosae voluptatis, et amissione miserae felicitatis. Haec
certe verior 10 misericordia ; sed non in ea delectat dolor. Nam
etsi approbatur officío charitatis qui dolet miserum ; mallet
tamen utique non esse quod doleret , qui germanitus miseri-
cors est . Si enim 12 est malevola benevolentia, quod fieri non
potest ; potest et ille qui veraciter sinceriterque miseretur,

5) Utquid ... dejecta : warum 7) Imaginarie spectaculi :

verläuft sich die Quelle (vena) in
einen wilden Pechstrom , der
kochend heraufbringt entsetzlich
aufwallende scheussliche Gelüste,
in welche die Quelle sich verwan-
delt und verkehrt, abgelenkt und
hinabgestürzt von himmlischer
Klarheit , durch ihren eigenen
(Gott widerstrebenden) Hang (Nei-
gung der dejecta nach unten).
Gefälle. Bullientis , vgl. лaoi-
Sovta Jud. 13 .
6) Neque misereor , auch
jetzt bin ich nicht ohne Mitleid.
im Theater aufführten.
8) Quasi misericors , als wäre
ich (wahrhaft) mitleidig.
9) Velut . . . voluptatis : als wi-
derführe ihm hartes , wenn ihm
die gefährliche Lust entgeht.
10) Verior misericordia im Ge-
gensatz von quasi misericors.
11 ) Officio caritatis , durch die
Liebespflicht.
12) Si enim misereatur :
gäbe es ein böswilliges Wohl-
wollen, was unmöglich, dann könnte
auch der wahrhaft Mitleidige
 46 S. AUGUSTINI EPISCOPI

cupere esse miseros ut misereatur . Nonnullus itaque dolor

approbandus, nullus amandus est. Hoc enim tu , Domine
morechan
Deus, qui animas amas, longe lateque purius quam nos, et
wound d
22, Cor.
16. incorruptibilius 13 misereris, quod nullo dolore sauciaris. Et
ad haec quis idoneus ?
4. At ego tunc miser dolere amabam,
hardship et quaerebam ut
esset quod dolerem, quando mihi in aerumna aliena, et falsa,
extet saltatoria, 14 ea magis placebat actio histrionis, meque alli-
ciebat vehementius,
ncerful qua mihi lacrymae excutiebantur.
flock Quid
autem mirum cum infelix pecus aberrans a grege tuo, et im-
patiens custodiae tuae turpi scabie foedarer? Et inde erant
dolorum amores, non15 quibus altius penetrarer ; non enim
amabam talia perpeti, qualia spectare ; sed quibus auditis et
fictis , tanquam in superficie radereral:laquos
way tamen quasi ungues
bloody mer
scalpentium fervidus16 tumor, et sanies horrida con-
sequebatur. Talis vita mea, numquid vita erat, Deus meus ?
III. meeapar
In scho- 5. Et circumvolabat super me fidelis a longe misericor-
la rheto-
ris ab dia tua. In² quantas iniquitates distabui, et sacrilegam cu-
Everso- riositatem
rum facmages . secutus sum, ut deserentem te, deduceret me ad
tis ab-
horrebat. ima infida, et circumventoria obsequia daemoniorum , quibus
immolabam facta mea mala, et in omnibus flagellabas me !
A daring deed numerous ustom
Ausus sum etiam in celebritates solemnitatum tuarum, intra
walks Your einelo men
parietes ecclesiae tuae concupiscere et beats
to be agere negotium pro-
curandi fructus mortis : unde me verberasti gravibus poenis ;
sed nihil ad culpam meam, o tu praegrandis misericordia mea ,
Deus meus, refugium meum a terribilibus nocentibus, 5 in qui-

wünschen dass es Leidende gäbe , Distabui (in Bezug auf tabes. c. 2)

um Mitleiden erweisen zu können .
13) Incorruptibilius , ausdauern-
der (unvergänglicher) .
14) Saltatoria, pantomimisch.
15) Non . . . penetrarer , nicht
solcher Schmerzen die mir tiefer
giengen.
16) Fervidus tumor , brennende
Geschwulst.
1 ) Misericordia tua , göttliches
treues Mitleid im Gegensatz der
menschlichen misericordia und .
,,quasi" misericordia . Cap . 2.
2) In quantas ... daemoniorum.
wie verfaulte ich in grossen Sün-
den, auch gieng ich frevelhaftem
Fürwitz nach (ut curiositas dedu-
ceret me deserentem te) so dass
er mich, der ich dich verliess , in
treulose Abgründe verleitete und
zum Gehorsam gegen Dämonen,
die mich (hinterrücks ) überlisteten.
Daemonion oder daemonium.
3) Celebritate solemnitatum tua-
rum, bei vollem Gottesdienst.
4) Agere . . . mortis : Verabre-
dung zum Genuss tödtlicher Frucht
zu nehmen .
5) Nocentibus libertatem .
 CONFESSIONUM LIBER III. 47
ery over hil l
bus vagatus sum praefidenti collo , ad longe recedendum a te,
amans vias meas et non tuas, amans fugitivam libertatem .
6. Habebant et illa studia quae honesta vocabantur,
celleret in eis,
ductum suum intuentem fora litigiosa , ut excellerem
1
hoc laudabilior, quo fraudulentior. Tanta est caecitas homi-
num de caecitate etiam gloriantium. Et major jam eram in
schola rhetoris ; et gaudebam superbe, et tumebam typho ;
quanquam longe sedatior, Domine, tu scis, et remotus omnino
ab eversionibus quas faciebant Eversores (hoc enim nomen
scaevum etshdiabolicum,
a tore velut insigne urbanitatis est) , inter
quos impudenti, quia talis non eram : et cum
eis eram , et amicitiis eorum delectabar aliquando, a quorum
semper factis abhorrebam, hoc est ab eversionibus , quibus
proter ventorum verecundiam , quam pertur-
insectabantur
barent gratis illudendo atque inde pascendo malevolas laetitias
suas. Nihil est illo actu similius actibus daemoniorum. Quid

Nocentes, schadende - böse Geister
und Menschen , vornämlich die
eversores. Dagegen es L. 2 , -6
von Gott heisst : quid innocentius
te ? - Vagatus : unter denen ich
mich herumtrieb mit „ allzudreistem
Halse" den Kopf (vermessen )
hoch tragend . - Fugitivam liber-
tatem , vgl. L. 2 , 7. libertatem
servi fugientis dominum suum.
6) Habebant . . litigiosa ; die
artes liberales hatten ihr Anzie-
hendes im Hinblick auf Rechts-
händel.
7) Sedatior , gesetzter , mehr
Maass haltend als die eversores.
8) Eversores ... fallere . „ Dieser
Name (eversores) ominös und
teuflisch gilt als ein Ehrenname
(von Menschen ) feiner Lebensart."
Erinnert an das nomen scaevum :
aimable roué, ein liebenswürdiger
Mensch , doch werth gerädert zu
werden . Abhorrebam ab eversio-
nibus etc. , ich hatte einen Abscheu
vor ihren Eversionen ( ihrem teufli-
schen Verführen) durch die sie
unverschämt der Einfalt (Beschei-
denheit) Unerfahrener nachstellten,
die sie irre zu machen suchten,
indem sie aus reiner Schadenfreude
mit ihnen ihr Spiel trieben. Die
Gesetze erwähnen diese sittlichen
Zerstörer, diese Seelenmörder. Es
heisst : sub curatore sunt minores
aetate , majores eversores , insani
(Justinian ) . Eversores (activ) sind
selbst eversi (passiv) und perversi,
durch trügende Geister verhöhnt
und verführt ohne dass sie es
merken ( occulte).
9) Quid enim est detestabilius ,
et quod magis thesaurizet iram,
in die irae , et revelationis justi
judicii Dei, quam de malo alterius
malâ diaboli similitudine laetari ?
Aug. de Catechiz. rud. c. 11. Et
hoc fecit per infima ministeria,
quibus id agere voluptatis est,
quos exterminatores et angelos
iracundiae, divinae Scripturae no-
minant, quamvis ipsi nesciant quid
de se agatur boni. His similes
sunt homines, qui gaudent miseriis
alienis , et risus sibi ac ludicra
spectacula exhibent , vel exhiberi
volunt eversionibus " et erroribus
aliorum . De Vera Relig. c. 40.
Quis „eversori“ minari saltem au-
debat ? [quo tempore Donatistae
valuerunt] Ep. (ad Bonifac.) 185 .
c. 4. vid. et inf. 1. v. c. 12 , 22.
 48 S. AUGUSTINI EPISCOPI

itaque verius quam eversores vocarentur ? Eversi plane prius

ipsi atque perversi , deridentibus eos et seducentibus fallacibus
occulte spiritibus, in eo ipso quo alios irridere amant et
fallere. courred
IV. 7. Inter hos ego, imbecilla¹ tunc aetate discebam libros
Horten-
sius eloquentiae, in qua eminere cupiebam fine damnabili et ven-
Cicero-
nis ex- toso
citavit or de per gaudia vanitatis humanae ; et usitato² jam discendi
illum
ardoremad ordine perveneram in librum quemdam canão cujusdam Ciceronis ,
philoso- cujus linguam fere omnes mirantur, pectus non ita . Sed liber
phiae.
ille ipsius exhortationem continet ad ph &ffect et voca-
** tur Hortensius. Ille vero liber mutavit affectum meum, et
ad teipsum, Domine, mutavit preces meas, et vota ac deside-
ria mea fecit alia. Viluit mihi repente omnis vana spes , et
Fex
immortalitatem sapientiae concupiscebam aestu5 cordis incre-
litsup
dibili ; et surgere coeperam ut ad te redirem. Non enim ad
1 6
acuendam linguam, quod videbar emere maternis mercedi-
19
bus, cum agerem annum aetatis undevigesimum , jam defuncto
patre ante biennium : non ergo ad acuendam linguam refere-
8
bam illum librum ; neque mihi locutionem, sed quod loqueba-
tur persuaserat.
8. Quomodo ardebam, Deus meus, quomodo ardebam re-
volare a terrenis ad te ; et nesciebam quid ageres mecum !
Apud te est enim sapientia . Amor autem sapientiae nomen
Graecum habet piλooopiav, quo me accendebant illae litterae .
flath
Sunt qui seducant per philosophiam, magno et blando et
honesto nomine colorantes et fucantes errores suos : et prope
Kinds
omnes qui ex illis et supra temporibus tales erant, notantur?
in eo libro et demonstrantur ; et manifestatur ibi salutifera

1) Imbecilla aetate. A. war 19 6) Acuendam linguam, feine Red-

Jahre alt. L. 6, 11, 18 und im
Folgenden.
2) Usitato dicendi ordine, in der
herkömmlichen Folge , in welcher
die Autoren gelesen wurden .
3) Cujusdam Ciceronis : eines
gewissen C. Stärker L. 5 , 5 , not.
1. Manichaeum nescio quem : ein
obscurer Mann, Manichaeus.
4) Exhortationem Hortensius :
Ermahnung Ermahner.
5) Aestu cordis , Herzensdrang.
L. 6, 11 , 18.
nerbildung.
7) Maternis mercedibus, den Ho-
noraren welche die Mutter gab -
der Vater war zwei Jahre vorher
(371 ) gestorben . S. unten.
8) Locutionem quod loque-
batur : nicht den Styl sondern den
Inhalt hatte das Buch mir über-
zeugend gelehrt.
9) Notantur , werden recensirt
oder aufgeführt , und demonstran-
tur : charakterisirt.
 CONFESSIONUM LIBER III. 49

illa admonitio Spiritus tui per servum tuum bonum et pium :

Videte ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem Col.
8. 9. 2,
seductionem, secundum traditionem hominum, secundum ele-
menta hujus mundi, et non secundum Christum ; quia in
ipso inhabitat omnis plenitudo divinitatis corporaliter. Et
ego illo tempore, scis tu , lumen cordis mei, quoniam nondum
mihi haec apostolica nota erant ; hoc tamen solo delectabar
in illa exhortatione, quod non illam aut illam sectam, sed
ipsam, quaecumque esset , sapientiam ut diligerem,
or et quaere-
hold
rem, et assequerer, et tenerem atque amplexarer fortiter,
excitabar¹º sermone illo , et accendebar, et ardebam ; et hoc¹¹
solum me in tanta flagrantia refrangebat, quod nomen Christi
non erat ibi. Quoniam hoc nomen secundum misericordiam
tuam, Domine, hoc nomen Salvatoris mei Filii tui , in ipso
adhuc lacte matris, tenerum cor meum praebiberat, 12 et alte
retinebat ; et quidquid sine hoc nomine fuisset , quamvis litte-
ratum, et expolitum, et veridicum, non me totum rapiebat.
9. Itaque institui animum intendere in Scripturas sanctas, ..
Fastidiit
ut viderem quales essent. Et ecce video rem non comper- sacras
Litteras
tam superbis , neque nudatam pueris ; sed incessu humilem, propter
simplici.
successu excelsam et velatam mysteriis : et non ram ego tatem
stili.
talis ut intrare in eam possem, aut inclinare cervicem ad
way
ejus gressus. Non enim sicut modo loquor , ita sènsi cum
attendi ad illam Scripturam : sed visa2 est mihi indigna quam
Tullianae dignitati compararem . Tumor³ enim meus refugie-
bat modum ejus ; et acies mea non penetrabat interiora ejus.

10) Excitabar : quod excitabar Fortgang und verhüllt in Myste-

ut diligerem non illam etc.
11) Hoc refrangebat : nur
dies stiess mich trotz meines bren-
nenden Enthusiasmus zurück.
12) Praebiberat : mit der Mutter-
milch hatte mein Herz den Namen
eingesogen, prae : ehe ich zu Ver-
stande kam.
1) Et ecce gressus : und
siehe ich erblicke in ihr (der h.
Schrift) ein Ding , das nicht er-
forscht von den Stolzen , nicht den
Knaben enthüllt ist , sondern nie-
drig beim Eingang, erhaben beim
rien : ich aber war nicht so be-
schaffen, dass ich hätte eintreten
können oder mich bücken um ihrer
Spur zu folgen. Pueris : den Kin-
dern am Verstande. Incessu etc.
man denke an eine hochgewölbte
Kirche mit sehr niederm Eingang.
2) Sed visa compararem :
sie schien mir unwürdig mit der
ciceronianischen Würde nur ver-
glichen zu werden.
3) Tumor etc. meine Aufgebla-
senheit scheute ihr Maasshalten
(Gegentheil des tumor) und mein
Scharfblick etc.
4
 S. AUGUSTINI EPISCOPI
50
ina
OPE
Verumtamen illa erat quae cresceret cum parvulis ; sed ego
dedignabar esse parvulus , et turgidus5 fastu mihi grandis
videbar. tough
VI. 10. Incidi itaque¹ in homines superbe delirantes, et car-
A Mani- foo mu ch
chaeis nales nimis et loquaces, in quorum ore laquei diaboli, et vis-
quomo-
do
tus. cap- cum
mini confectum commixtione
Jesu Christi, syllabarum²
et Paracleti
sancti. Haec nomina non recedebant³ de ore eorum, sed
4) Quae cresceret , sie war der
Art , dass sie mit den Kleinen
wachsen sollte.
5) Turgidus , geschwollen von
Stolz dünkte ich mir gross zu sein.
1) Nosti , Honorate , non aliam
ob causam nos in tales homines
incidisse , nisi quod se dicebant
terribili auctoritate separatâ, merâ
et simplici ratione eos qui se au-
dire vellent introducturos ad Deum,
et errore omni liberaturos. Quid
enim me aliud cogebat, annos fere
novem, spretâ religione quae mihi
puerulo a parentibus insita erat,
homines illos sequi ac diligenter
audire, nisi quod nos superstitione
terreri et fidem nobis ante rationem
imperari dicerent, se autem nullum
premere ad fidem nisi prius dis-
cussâ et enodatâ veritate ? Die
Manichäer versprachen also dem
A. ihn von der einschreckenden
Autorität (terribili auctoritate)
der Kirche frei zu machen ; die
Christen, sagten sie , würden durch
Aberglauben eingeschreckt , es
werde ihnen befohlen zu glauben,
vor allem Begreifen , sie aber
drängten niemand zu glauben,
ohne vorher die Wahrheit unter-
sucht und entwickelt zu haben
(„Denkgläubige“ jener Zeit. Vgl.
L. 6 , 5 zu Anfang.) Quis non
his pollicitationibus illiceretur,
praesertim adolescentis animus,
cupidus veri , etiam nonnullorum
in schola doctorum hominum dis-
putationibus superbus et garrulus,
qualem me tunc invenerunt , sper-
nentem scilicet quasi aniles fabulas,
et ab eis promissum apertum et
sincerum verum tenere atque hau-
1.tile
y
e r
V
moth trap.
nominis
consolatoris tui, Spiritus
nostri et Do-
rire cupientem ? Sed quae rursum
ratio revocabat ne apud eos penitus
haererem , ut me in illo gradu
quem vocant Auditorum tenerem,
ut hujus mundi spem et negotia
non dimitterem , nisi quod ipsos
quoque animadvertebam plus in
refellendis aliis disertos et copiosos
esse, quam in suis probandis firmos
et certos manere ? Aug. de Utili-
tate Credendi. Prooem.
2) Syllabarum : und ein Vogel-
leim bereitet durch Einmischung
der Sylben deines Namens ;
der todten Sylben , (Buchstaben
würden wir sagen) statt des le-
bendigen Namens.
3) Pro exemplo sit confessio
Fausti famosissima ap. Aug. c.
Faust. XX. 1. „Nos Patris quidem
Dei omnipotentis et Christi Filii
ejus , et Spiritus Sancti , unum
idemque sub triplici appellatione
colimus numen, sed Patrem quidem
ipsum lucem incolere summam ac
principalem , quam Paulus alias
inaccessibilem vocat : Filium vero
in hac secunda ac visibili luce
consistere, qui quoniam sit et ipse
geminus, (ut eum Apostolus novit,
Christum dicens esse Dei virtutem
et Dei sapientiam 1. Cor. 1 , 30)
virtutem quidem ejus in sole habi-
tare credimus , sapientiam vero in
luna : nec non et Spiritus Sancti,
qui et majestas tertia , aëris hunc
omnem ambitum sedem fatemur
ac diversorium , cujus ex viribus
ac spiritali profusione terram quo-
que concipientem gignere patibilem
Jesum , qui est vita ac salus ho-
minum, omni suspensus ex ligno."
„ His obscoenissimis pannis," justa
indignatione ait Aug. teterrimis
 CONFESSIONUM LIBER III. 51
no se thers
tenus sono et strepitu linguae ; et caeterum , cor inane veri .
Et dicebant, Veritas, et veritas ; et multum eam dicebant
mihi, et nusquam erat in eis; sed falsa loquebantur, non de 2.
1 Joh.
4.
te tantum, qui vere Veritas es, sed etiam de istis elementis
hujus mundi creatura tua, de quibus etiam vera dicentes
philosophos transgredi debui prae amore tuo, mi Pater summe
bone , pulchritudo pulchrorum omnium. O Veritas, Veritas,
quam intime etiam tum medullae animi mei suspirabant tibi,
cum te illi sonarentRenorr
mihi frequenter et multipliciter voce sola ,
et libris multis
desiri et ingentibus ! Et illa erant fercula in quibus
ng feed
4
mihi esurienti te, inferebantur pro te sol et luna, 5 pulchra
opera tua ; sed tamen opera tua , non tu , nec ipsa prima .
Priora enim spiritualia opera tua , quam ista corporea, quam-
vis lucida et coelestia .
Ac ego nec priora illa , sed teipsam,
ひじ de
te, Veritas,
huriin
a qua non est commutatio nec momenti obum- 17. Jac. 1
bratio, esuriebam et sitiebam ; et apponebantur adhuc mihi

quibusdam allatis, „conamini as- cogitatio adeo a locis corporalibus

suere ineffabilem Trinitatem, di-
centes Patrem in secreto quodam
lumine habitare , Filii autem in
sole virtutem , in luna sapientiam;
Spiritum vero sanctum in aere."
c. Faust. 1. XX. c. 7 .
4) Esurienti te , der ich nach
dir Hunger hatte.
5) Οὗτοι τὸν ἥλιον καὶ τὴν σε-
λήνην θεοὺς ὀνομάζουσι, ποτὲ μὲν
αὐτὸν ἀποκαλοῦντες Χριστόν· ποτὲ
δὲ πλοῖα λέγοντες εἶναι τὰς τῶν
τελευτώντων ψυχὰς ἀπὸ τῆς ὕλης
μετάγοντα πρὸς τὸ φῶς οὕτω γάρ
φησι κατὰ μέρος τῆς πονερᾶς ἀπαλ
λάττεσθαι κράσεως· Καὶ τὴν σελή
νην δέ μηνοειδῆ καὶ διχότομον
γίνεσθαι τῷ κενοῦσθαι · καὶ τὰς
φωτοειδεῖς ψυχὰς ἀπὸ μὲν τῆς
ὕλης λαμβάνειν, ἀποτίθεσθαι δὲ
εἰς τὸ φῶς· καὶ οὕτω κατὰ βραχὺ
τῆς πονηρᾶς τὸ φῶς ἀπαλλάττεσθαι
xoάoews. Theodoret Haer. Fab .
i. 27. Non norunt isti lucem nisi
quem carneis oculis vident. Et
ideo istum solem - isti sic colunt,
ut particulam dicant esse lucis
illius in qua habitat Deus. de Gen.
c. Man. 1. i. c. 3. Carnalis vestra
non recedit, ut solem illum visi-
bilem ac per hoc corporeum, qui
contineri nisi corporali loco non
potest, et Deum et partem Dei
esse dicatis. C. Secundin. Manich.
c. 20. Quidquid vero undique pur-
gatur luminis, per quasdam naves,
quas esse lunam et solem volunt,
regno Dei tamquam propriis sedi-
bus, reddi. Quas itidem naves de
substantia Dei, pura perhibent fa-
bricatas. ― Naves autem illas,
id est, duo coeli luminaria ita
distinguunt, ut lunam dicant factam
ex bona aqua, solem vero ex igne
bono. c. Haeres . Repleri lunam
dicunt, sicut repletur navis, ex fu-
gitiva Dei parte, quam commixtam
principibus tenebrarum et eorum
sordibus inquinatam credere - non
dubitant. Hinc ergo impleri lunam,
cum eadem pars Dei magnis labo-
ribus ab inquinamento purgata, de
toto mundo atque omnibus cloacis
fugiens redditur Deo lugenti dum
redeat : repleri vero per mensem
dimidium, et alio dimidio in solem
refundi, velut in aliam navem. Ep.
55. c. 4.
4*
52 S. AUGUSTINI EPISCOPI
eam
they ते r
in illis ferculis phantasmata splendida, quibus jam melius
erat amare istum solem, saltem istis oculis verum, quam illa
falsa animo decepto per oculos. Et tamen, quia te' putabam ,
manducabam ; non avides quidem , quia nec sapiebas in ore
meo sicuti es ; neque enim tu eras figmenta illa inania ; nec
nutriebar eis, sed exhauriebar magis. Cibus in somnis simil-
limus est cibis vigilantium, quo tamen dormientes non alun- ?
tur ; dormiunt enim : at illa nec similia erant ullo modo tibi,
sicut nunc mihi locuta es ; quia illa ¹0 erant corporalia phan-
tasmata, falsa corpora, quibus certiora sunt vera corpora ista
quae videmus visu carneo, sive coelestia sive terrestria : cum
pecudibus et volatilibus videmus haec ; et certiora sunt, quam
cum imaginamur ea. Et rursus certius imaginamur ea, quam
ex eis suspicamur alia grandiora , et infinita, quae omnino
nulla sunt, qualibus ego tunc pascebar inanibus ; et non pasce-
bar. At tu , amor meus, in quem¹¹ deficio ut fortis sim, nec
ista corpora es quae videmus, quanquam in coelo
estan shed'; nec ea es
quae non videmus ibi, quia 12 tu ista condidisti , nec in sum-
mis tuis conditionibus habes. Quanto ergo longe es a phan-
tasmatibus illis meis, phantasmatibus corporum quae omnino
non sunt ! quibus certiores sunt phantasiae corporum eorum

6) Phantasmata , Hirngespinste. Wirklichkeit haben die Vorstel-

7) Te putabam , dich meinte ;
die eitlen Speisen genoss er als
wären sie sinnliche Zeichen des
Uebersinnlichen.
8) Superstitio quaedam puerilis
me ab ipsâ (veri) inquisitione de-
terrebat , et ubi factus erectior
illam caliginem dispuli , mihique
persuasi docentibus potius quam
jubentibus esse credendum , incidi
in homines quibus lux ista quae
oculis cernitur inter summa et di-
vina colenda videretur. Non assen-
ticbar , sed putabam eos magnum
aliquid tegere illis involucris, quod
essent aliquando aperturi. Aug.
in proeloquio libri de Vitâ beatâ.
9) Locuta es, sc. veritas.
10) Quia illa · • et non pasce-
bar. A. stellt 3 Grade der Wahr-
heit und Wirklichkeit . Am wirk-
lichsten ist die Existenz der Körper
die wir mit Augen sehn ; geringere
lungen von Körpern , die Bilder
derselben in uns, cum imaginamur
ea (corpora) , sie uns einbilden.
Diese nennt A. phantasiae ; dage-
gen phantasmata sind es , wenn
wir ex corporibus (und phantasiis)
suspicamur illa grandiora et infi-
nita , quae omnino nulla sunt
nach Analogie der Körper und
Vorstellungen von Körpern geahn-
dete etc. Siehe weiterhin : Quanto
ergo longe etc. und L. 7 , 17 , 23
not. 9.
11) In quem • sim , 2 Cor.
12, 10.
12) Quia • habes. Tu ista
coelestia quae videmus condidisti,
und du zählst sie nicht zu deinen
höchsten Schöpfungen . Der Ge-
gensatz der summae conditiones
sind die extrema condita. L. 1,
13, 21.
 CONFESSIONUM LIBER III. 53

quae sunt ; et eis certiora corpora , quae tamen non es : sed

nec¹³ anima es , quae vita est corporum. Ideo melior vita
corporum certiorque quam corpora. Sed tu vita es animarum ,
vita vitarum, vivens te ipsa, et non mutaris, vita animae
meae.
11. Ubi ergo mihi tunc eras,Pret
et quam longe ? Et longe¹4
peregrinabar abs te, exclusus et a siliquis porcorum, quos de
de ?
siliquis pascebam . Quanto enim , meliores grammaticorum et Luc.
16. 15,
poetarum fabellae , quam illa decipula ! Nam versus et carmen
et Medea volans utiliores certe, quam quinque elementa 15
varie fucata, propter quinque antra tenebrarum, quae omnino
nulla sunt, et occidunt credentem. Nam versum et carmen
food
etiam ad vera pulmenta 16 transfero. Volantem autem Medeam

13) Sed nec ... animae meae.
Gott nicht anima oder vita cor-
porum, Weltseele , sondern Leben
der Seelen, Leben der Leben, Le-
ben auch meiner Seele , vivens te
ipsa welches das Leben hat in
ihm selber , substantiell (Joh. 5 ,
26). Ueber vyǹ vgl. L. 7 , 19
not. 6. L. 10, 6, 10. zu Ende ; L.
10, 20, 21 , zu Anfange.
14) Et longe pascebam.
Wie der verlorene Sohn war ich
weit von dir, dir entfremdet (Luc.
15, 13), und ganz in manichäische
Fantastereien verloren, selbst von
den Trebern der Schweine ausge-
schlossen , die ich mit Trebern
fütterte. ( Luc. 15, 16.) - (Trebern ,
eigentlich ausgepresste Schoten
des Johannisbrotes). Offenbar be-
zieht sich dies auf A.'s Lehramt.
Die Siliquae sind die Klassiker,
mit welchen er die porci d. i . seine
Zuhörer , als Professor der Rhe-
torik fütterte . Dies ergiebt sich
klar aus dem Folgenden.
15) Juxta unam vero partem ac
latus illustris illius ac sanctae ter-
rae erat tenebrarum terra pro-
funda et immensa magnitudine ,
in qua habitabant ignea corpora,
genera scilicet pestifera. Hic infi-
nitae tenebrae , ultra quas erant
aquae caenosae ac turbidae cum
suis inhabitatoribus , quarum in-
terius venti horribiles ac vehemen-
tes cum suo principe et genitori-
bus. Rursum regio ignea et cor-
ruptibilis cum suis ducibus et na-
tionibus. Pari more introrsum gens
caliginis ac fumi plena , in qua
morabatur immanis princeps om-
nium et dux, habens circa se innu-
merabiles principes , quorum om-
nium ipse erat mens atque origo :
haeque fuerunt naturae quinque
terrae pestiferae. Manich . ap.
Aug. c. Ep. Manichaei , c. 15.
Quinque antra gentis tenebrarum
cum suis habitatoribus in quibus
Manichaei phantasmata veritatis
sibi nomen ausa sunt usurpare (ib.
c. 18. ) novimus tenebras , aquas,
ventos , ignem , fumum , novimus
etiam animalia, serpentia, natantia,
volantia quadrupedia , bipedia (ib.
c. 31.). Quinque elementa quae
genuerunt principes proprios , genti
tribuunt tenebrarum ; eaque ele-
menta his nominibus nuncupant,
fumum , tenebras , ignem , aquam,
ventum. In fumo nata animalia
bipedia, unde homines ducere ori-
ginem censent, in tenebris serpentia,
in igne quadrupedia , in aquis na-
talia, in vento volatilia . de Haeres .
c. 46.
16) Vera pulmenta im Gegensatz
der phantasmata, welche die Ma-
nichäer auftrugen. Was er durch
das Studium der Klassiker ge-
wonnen an Bildung, das übertrage
 54 S. AUGUSTINI EPISCOPI
I
‫حالم‬
etsi cantabam, non asserebam ; etsi cantari audiebam , non
credebam ; illa autem credidi. Vae, vae! quibus gradibus
rava in
Prov. 9.
18. deductus sum in profunda inferi ? Quippe laborans et aestuans
worthless 4.
inopia veri, cum te, Deus meus (tibi enim confiteor, qui mè
miseratus es et nondum confitentem), cum te non secundum
intellectum mentis, quo me praestare voluisti belluis , sed se-
cundum sensum carnis¹7 quaererem. Tu¹8mautem eras interior
intimo meo, et superior summo meo. 19 Offendi illam mulie-
without
rem20 audacem, inopem prudentiae, aenigma Salomonis , seden-
Prov. 9, Stoo! Stran
13-17. tem super sellam in foribus, et dicentem: Panes occultos
libenter edite, et aquam dulcem furtivam bibite. Quae me
seduxit, quia invenit foris habitantem in oculo carnis meae,
et talia2 ruminantem apud me, qualia per illum vorassem.
VII.
Doctrina 12. Nesciebam ' enim aliud vere quod est ; et quasi 2
Mani-
chaeo- acutule movebar ut suffragarer stultis deceptoribus, cum a
rura ab me quaererent unde malum ?3 et utrum forma corporea Deus
The cor
cui suf- finiretur et haberet capillos et ungues ? et utrum justi existi-
fragaha-
tur mandi essent qui haberent uxores multas simul, et occiderent

homines, et sacrificarent de animalibus ? Quibus rerum ignarus

perturbabar ; et recedens5 a veritate, ire in eam mihi vide-

er auf wahre, (nicht erträumte)
geistige Speisen.
17) Sensum carnis , den auch
die Thiere haben. Siehe oben :
corpora coelestia et terrestria „cum
pecudibus et volatilibus videmus
haec."
18) Tu autem eras interior in-
timo meo ; auf sein Innerstes ver-
weist A. den Gott Suchenden ; foris,
in der Sinnenwelt suchten ihn die
Manichäer.
19) Vid . L. vii. c. 10. L. x. c. 7.
20) Mulier audax : die Reprä-
sentantin des Fürwitzes, und alles
unheimlichen, ungöttlichen, neugie-
rigen Grübelns und Treibens.
21) Ruminantem, geistiges Wie-
derkäuen dessen, was die Augen
eingeschlungen (aufgenommen).
1) Nesciebam .. est: denn ich
kannte das Andere nicht, was wirk-
lich ist. A. kannte nur phantas-
mata " quae omnino nulla sunt"
(c. 6), erzeugt aus dem Ruminiren
dessen, „, quae oculo vorassem.“
2) Acutule movebar : es kitzelte
mich beizupflichten, ich that mir
aberwitzig auf dies Beipflichten
etwas zu gute.
3) Euod. Dic mihi unde male
facíamus ? Aug. Eam quaestionem
moves, quae me admodum adoles-
centem vehementer exercuit, et fa-
tigatum in haereticos impulit atque
dejecit. Quo casu ita sum afflic-
tus, et tantis obrutus acervis ina-
nium fabularum, ut nisi mihi amor
inveniendi veri opem divinam im-
petravisset, emergere inde, atque
in ipsam primam quaerendi liber-
tatem respirare non possem. Aug.
de Lib. Arbit. 1. i. c. 2.
4) Uxores • • animalibus.
Abraham. David . Jüdischer Opfer-
dienst.
5) Recedens videbar : indem
ich (durch manichäische Lehren)
mich von der Wahrheit entfernte,
 CONFESSIONUM LIBER III. 55

bar ; quia non noveram malum non esse nisi privationem

boni, usquecons
ad quod omnino non est. Quod ' unde viderem ,
cujus videre usque ad corpus erat oculis, et animo usque ad
phantasma ? Et non noveram Deum esse spiritum , non cui
membra essent per longum et latum, nec cui esse moles esset :
quia moles in parte minor est quam in toto suo ; et si infinita
sit, minor est in aliqua parte certo spatio definita, quam per
infinitum ; et non est tota ubique, sicut spiritus , sicut Deus.
Et quid in nobis esset, secundum quod essemus similes Deo
useful
et recte in Scriptura diceremur ad imaginem Dei, prorsus 27.
Gen. I,
ignorabam .
13. Et non noveram justitiam veram interiorem, non ex
consuetudine judicantem, sed ex lege rectissima Dei omnipo-
tentis, qua formarentur mores regionum et dierum pro regio-
nibus et diebus ; cum ipsa ubique ac semper esset, non alibi
alia , nec alias aliter ; secundum quam justi essent Abraham ,
et Isaac, et Jacob, et Moyses, et David , et illi omnes laudati
ore Dei : sed eos ab imperitis judicari iniquos, judicantibus 3.
1 Cor. 4,
ex humano die, et universos mores humani generis 10 ex parte
moris sui metientibus, tanquam si quis nescius in armamentis
quid cui membro accommodatum sit, ocrea velit caput contegi,
et galea calceari, et murmuret quod non apte conveniat : aut

wähnte ich mich ihr zu nähern, occupet, et breviore breviorem, mi-

auf sie einzugehen.
6) Privationem non est :
Schmälerung des Guten , bis es
zuletzt nicht mehr ist ( existirt).
Vgl. 7, 12 und 16 .
7) Quod phantasma. Wie
hätte ich dies einsehn können, ich,
dessen Sehn mit leiblichen Augen
(oculis carnis) bis zum Körper, mit
Geistesaugen bis zum phantasma
trug.
8) Et non Deus, die moles,
die räumliche Masse ist nicht über-
all ganz , wie der persönliche
Gott. Ganz entsprechendes sagt
A. von der Seele des Menschen ,
des Ebenbildes Gottes : si corpus
non est , nisi quod per loci spa-
tium aliqua longitudine , latitudine ,
altitudine ita sistitur vel movetur ,
ut majore sui parte majorem locum
nusque sit in parte quam in toto,
non est corpus anima ; per totum
quippe corpus , quod animat , non
locali diffusione, sed quadam vitali
intentione porrigitur. Nam per
omnes ejus (corporis) particulas
tota simul adest. (Epistola 166 ,
cap. 2, 4 , S. 444 im zweiten Th.
der Antwerpner Bened: Ausgabe
von 1700.)
9) Qua formarentur • aliter :
nach welchem Gesetz sich bilden
sollen die Sitten der Länder und
Zeiten wie es deren Eigenthüm-
lichkeit gemäss, während das gött-
liche Gesetz selbst überall und im-
mer (dasselbe ) ist, nicht nach Ort
und Zeit sich wandelt. Ps. 19, 8.
10) Ex parte moris sui, einseitig
nach der Sitte seiner Zeit und
seines Landes beurtheilt.
56 S. AUGUSTINI EPISCOPI

in uno die ' indicto a pomeridianis horis justitio , quisquam

stomachetur non sibi concedi quid venale proponere, quia
mane concessum est : aut in una domo videat aliquid tractari
manibus a quoqam 12 servo, quod facere non sinatur qui po-
cula ministrat : aut aliquid post praesepia fieri, quod ante
mensam prohibeatur ; et indignetur, cum sit unum habitacu-
lum et una familia, non ubique atque omnibus idem tribui.13
Sic sunt isti qui indignantur, cum audierint illo saeculo licuisse
justis aliquid , quod isto non licet justis ; et quia illis aliud
praecepit Deus, istis aliud pro temporalibus causis, cum eidem¹4
justitiae utrique servierint : cum 15 in uno homine, et in uno
die, et in unis aedibus videant aliud alii membro congruere,
et aliud jamdudum licuisse, post horam non licere ; quiddam
in illo angulo permitti aut juberi, quod in isto juste vetetur
et vindicetur. Numquid 16 justitia varia est et mutabilis ? Sed
tempora quibus praesidet, non pariter eunt ; tempora enim
sunt. Homines¹7 autem quorum vita super terram brevis est,
quia sensu non valent causas contexere saeculorum priorum,
aliarumque gentium quas experti non sunt, cum his quas ex-
perti sunt ; in uno autem corpore, vel die, vel domo , facile
possunt videre quid cui membro, quibus momentis, quibus

11) Die indicto . . . concessum
est : wenn für einen Nachmittag
Gerichts- und Handelsferien ange-
setzt sind, dass er dann nachmit-
tags nichts feil bieten könne , da
es doch vormittags erlaubt ge-
wesen.
12) A quoquam , nicht von
einem der schmutzige Arbeit ver-
richtet .
13) Tribui , aufgetragen und er-
laubt sei.
14) Eidem (divinae) justitiae illi
et isti servierint.
15) Cum in uno • vindicetur ;
Bezug auf die gegebenen Bei-
spiele armamenta, justitium, post
praesepia.
16) Numquid . . . enim sunt : ist
die (göttliche) Gerechtigkeit wan-
delbar ? ( Nein .) Aber die Zeiten
welche sie regiert verfliessen nicht
gleichförmig , (es ist nicht eine
Zeit wie die andere) denn sie sind
(wandelbare) Zeiten.
17) Homines etc. die kurze Zeit
lebenden Menschen, weil sie nicht
Zustände früherer Jahrhunderte
und anderer Völker die sie nicht
erlebt haben durch ihren Sinn mit
denen zu einigen (in Einklang zu
bringen) vermögen , welche sie
erlebt.
18) In hoc enim sensibili mundo
vehementer considerandum est,
quid sit tempus et locus ; ut quod
delectat in parte , sive loci sive
temporis, intelligatur tamen multo
esse melius totum, cujus illa pars
est : et rursus quod offendit in
parte, perspicuum sit homini docto,
non ob aliud offendere , nisi quia
non videtur totum , cui pars illa
mirabiliter congruit. Aug. de Or-
dine, L. ii. c. 19.
 CONFESSIONUM LIBER III. 57

partibus personisve congruat : in illis offenduntur, 18 his ser-

viunt. 19
14. Haec ego tunc nesciebam, et non advertebam ; et
feriebant undique ista oculos meos, et non videbam. Et can-
tabam carmina, et non mihi licebat ponere pedem quemlibet
ubilibet, sed in alio atque alio metro aliter atque aliter ; et
in uno aliquo versu , non omnibus locis eumdem pedem. Et
ars 20 ipsa qua canebam, non habebat aliud alibi, sed omnia
simul. Et non intuebar justitiam cui servirent boni et sancti
homines, longe excellentius atque sublimius habere simul
omnia quae praecepit, et nulla ex parte variari , et tamen
variis temporibus non omnia simul, sed propria distribuentem
ac praecipientem . Et reprehendebam caecus pios patres ;
non solum sicut Deus juberet atque inspiraret utentes prae-
sentibus, verum quoque sicut Deus revelaret futura praenun-
tiantes. 22
15. Numquid aliquando aut alicubi injustum est diligere Contra
VIII.
Deum ex toto corde, et ex tota anima, et ex tota mente, et Mani-
chaeos
diligere proximum tanquam seipsum ? Itaque flagitia quae dicit
quae fla-
sunt contra naturam, ubique ac semper detestanda atque semper
gitia
punienda sunt , qualia Sodomitarum fuerunt . Quae si omnes detes-
tanda,
gentes facerent , eodem criminis reatu divina lege tenerentur, quae
cinorafa-
.

19) Serviunt : stossen sich an ad eos quidem adtinet , qui illic

jene, schicken sich in diese.
20) Et ars etc. die Metrik , als
Gesetzgeberin für alle und jede
Gedichte , vergleicht A. mit der
justitia dei welche, sich gleich blei-
bend, alle Gesetze enthalte , aber
den verschiedenen Zeiten das Ge-
eignete zutheile und befehle.
21) Et reprehendebam etc. ich
Blinder tadelte die frommen Väter,
nicht allein wenn sie so wie Gott
ihnen befahl und eingab das Ge-
genwärtige brauchten , sondern auch
wenn sie so weissagten , wie Gott
ihnen die Zukunft enthüllte .
22) Qua in re hoc primum dico,
illorum hominum non tantum lin-
guam verum etiam vitam fuisse
propheticam ; __totumque illud reg-
num gentis Hebraeorum magnum
quemdam, quia et Magni Cujusdam,
fuisse prophetam. Quocirca quod
erant eruditi corde in sapientiâ
Dei , ( Ps. 89 , 12.) non solum in
iis quae dicebant, sed etiam in iis
quae faciebant ; quod autem ad
ceteros ac simul omnes illius gentis
homines , in iis quae in illis vel
de illis divinitus fiebant , prophetia
venturi Christi et Ecclesiae perscru-
tanda est. Omnia enim illa, sicut
dicit Apostolus ( 1 Cor. 10, 6. )
figurae nostrae fuerunt. S. Aug.
c. Faust. 1. xxii. c. 24. Der Pro-
pheten Wort und Leben weissagte
Christum , ja das ganze jüdische
Volk war durch das, was von Gott
an dem Volk und mittelst dessel-
ben geschahe , eine Weissagung
des zukünftigen Christus. „Scimus
autem , sicut vocibus , ita et rebus
prophetarum , tam dictis quam et
factis praedicatur resurrectio."
Tertull. de Resurr . Carn. c. 28.
 58 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Mat 22, quae non sic fecit homines ut se illo uterentur modo. Viola-
tur¹ quippe ipsa societas quae cum Deo nobis esse debet, cum
eadem natura , cujus ille auctor est, libidinis perversitate
polluitur. Quae autem contra mores hominum sunt flagitia,
pro morum diversitate² vitanda sunt ; ut pactum inter se civi-
tatis aut gentis consuetudine vel lege firmatum , nulla civis
aut peregrini libidine violetur. Turpis enim omnis pars est
suo universo non congruens. Cum autem Deus aliquid contra
morem aut pactum quorumlibet jubet , etsi nunquam ibi fac-
tum est, faciendum est : et si omissum, instaurandum ; et si
institutum non erat, instituendum est. Si enim regi licet
in civitate cui regnat , jubere aliquid quod neque ante
illum quisquam , nec ipse unquam jusserat ; et non³ contra
societatem civitatis ei obtemperatur, imo contra societatem
non obtemperatur, (generale quippe pactum est societatis
humanae obedire regibus suis ,) quanto magis Deo regnatori
universae creaturae suae, ad ea quae jusserit, sine dubita-
tione serviendum est ! Sicut enim in potestatibus societatis
humanae, major potestas minori ad obediendum praeponitur ;
ita Deus omnibus.
4
16. Item in facinoribus, ubi libido est nocendi , sive per
contumeliam , sive per injuriam ; et utrumque vel ulciscendi
causa, sicut inimico inimicus ; vel adipiscendi alicujus extra

1) Violatur . . . polluitur. Die minis utebantur, neque contra mo-

Gemeinschaft, welche wir mit Gott
haben sollen, wird verletzt , wenn
die Natur , deren Schöpfer er ist,
durch verkehrte (unnatürliche)
Lust befleckt wird.
2) Quando enim mos erat, crimen
non erat ; et nunc propterea crimen
est, quia mos non est alia enim
sunt peccata contra naturam , alia
contra mores, alia contra praecepta.
Aug. contra Faust. 1. xxii. c. 47.
Quae cum ita sint , haereticis qui-
dem, sive Manichaeis, sive quicum-
que alii patribus veteris Testa-
menti de pluribus calumniantur
uxoribus, satis superque responsum
est ; si tamen capiunt non esse
peccatum quod neque contra na-
turam committitur, quia non lasci-
viendi sed gignendi causâ illis foe-
rem, quia illis temporibus ea fac-
titabantur , neque contra praecep-
tum , quia nullâ lege prohibeban-
tur. August. de Bono Conjugali,
C. 25.
3) Et non serviendum est.
Befiehlt der König einer Stadt
etwas (Neues) so ist es nicht gegen
das Stadtrecht wenn man ihm ge-
horcht , vielmehr handelte man
diesem Recht zuwider , wenn man
ihm nicht gehorchte ; weil der Ge-
horsam gegen die Könige von der
(ganzen) menschlichen Gesellschaft
anerkannt ist. Die societas hu-
mana befasst alle societates civi-
tatum .
4) Quod agit indomita cupiditas
ad corrumpendum animum, et cor-
pus suum, Flagitium vocatur. Quod
 CONFESSIONUM LIBER III. 59

commodi, sicut latro viatori ; vel evitandi mali , sicut ei qui

timetur ; vel invidendo , sicut feliciori miserior ; aut in aliquo
A prosperatus, ei quem sibi aequari timet aut aequalem dolet ;
vel sola voluptate alieni mali , sicut spectatores gladiatorum,
aut irrisores, aut illusores quorumlibet : haec sunt capita ini-
quitatis, quae pullulant principandi et spectandi et sentiendi 10h
2, 16.
5
libidine, aut una , aut duabus earum, aut simul omnibus ; et
vivitur male adversus tria et septem, 6 psalterium decem chor- P.
9. 143,
darum decalogum tuum, Deus altissime et dulcissime. Sed
quae flagitia in te qui non corrumperis ? aut quae adversus
te facinora, cui noceri non potest ? Sed hoc vindicas quod in
se homines perpetrant, quia etiam cum in te peccant , impie
Ps. 26.
faciunt in animas suas, et mentitur iniquitas sibi, sive cor- 12.
rumpendo ac pervertendo naturam suam quam tu fecisti et
ordinasti , vel immoderate utendo concessis rebus, vel in non
concessa flagrando in eum usum qui est contra naturam ; 26. Rom. 1 ,
aut rei tenentur , animo et verbis saevientes adversus te, et Act. 9, 5.
adversus stimulum calcitrantes ; aut cum disruptis limitibus
humanae societatis, laetantur audaces privatis conciliationibus

autem agit , ut alteri noceat , Fa- praeceptum, id est, ad dilectionem

cinus dicitur. Et haec duo sunt
genera omnium peccatorum : sed
flagitia priora sunt. Quae cum
exinaniverint animum, et ad quan-
dam egestatem perduxerint , in
facinora prosilitur , quo removean-
tur impedimenta flagitiorum , aut
adjumenta quaerantur. Aug. de
Doctr. Christian. L. iii. §. 16 .
5) Haec enim tria genera vitio-
rum, id est, voluptas carnis et su-
perbia et curiositas omnia peccata
concludunt. Aug. in Ps . 8. vid. L.
x. c. 30 sqq. Joh. 2 , 16. Quo-
niam omne quod est in mundo,
concupiscentia carnis ( „ libido sen-
tiendi") et concupiscentia oculorum
(,,spectandi ") et superbia vitae
( libido principandi").
6) Decalogus enim legis decem
praecepta habet , quae sic sunt
distributa , ut tria pertineant ad
Deum , septem pertineant ad ho-
mines - Ad primum praeceptum
tres chordae pertinent , quia Deus
est Trinitas. Ad alterum vero
proximi, septem chordae : quomodo
vivatur inter homines. Haec
jungamus illis tribus ad dilectio-
nem Dei pertinentibus , si in psal-
terio decem chordarum volumus
cantare canticum novum . Ut
autem cantet canticum novum , sit
novus homo. Si dilectione faci-
tis , canticum novum cantatis : si
timore facitis , facitis tamen , por-
tatis quidem psalterium , sed non-
dum cantatis : si autem nec hoc
facitis, projicitis ipsum psalterium .
Melius est vel portare , quam pro-
jicere : sed rursus, melius cum vo-
luptate cantare , quam cum onere
portare. Aug. Serm. 9. de x Chor-
dis, c. 5, 6, 7.
7) Aut cum . . . offenderit : oder
wenn sie die ihnen gesteckten
Gränzen der menschlichen Gesell-
schaft durchbrechen, und kühn an
gesonderten Verbindungen oder
Spaltungen ihre Freude haben , je
nachdem ihnen etwas gefällt oder
sie ärgert .
 60 S. AUGUSTINI EPISCOPI

aut diremptionibus, prout quidque delectaverit aut offenderit.

Et ea fiunt cum tu derelinqueris, fons vitae , qui es unus et
verus creator et rector universitatis ; et privata superbia dili-
gitur in partes unum falsum. Itaque pietate humili reditur
in te, et purgas nos a consuetudine mala, et propitius es
Ps 101. peccatis confitentium, et exaudis gemitus compeditorum, et
21.
solvis a vinculis quae nobis fecimus , si jam non erigamus ad-
Ps. 74. versus te cornua falsae libertatis, avaritia plus habendi, et
5, 6.
damno totum amittendi ; 10 amplius amando proprium nostrum,
quam te omnium bonum .
IX. 17. Sed inter flagitia et facinora et tam multas iniquita-
Discri-
men in- tes, sunt peccata¹ proficientium , quae a bene judicantibus et
ter pec-
cata, et vituperantur ex regula perfectionis , et laudantur spe frugis,
inter
Dei ju- sicut herba segetis . Et sunt quaedam similia vel flagitio vel
dicium
et homi- facinori , et non sunt peccata ; quia nec te offendunt Dominum
num.
Deum nostrum , nec sociale consortium : cum conciliantur aliqua
in usum vitae congrua tempori, et incertum est an libidine
habendi ; aut puniuntur corrigendi studio potestate ordinata ,
et incertum est an libidine nocendi. Multa itaque facta quae homi-
nibus improbanda viderentur , testimonio tuo approbata sunt ;
et multa laudata ab hominibus , te teste damnantur : cum saepe se
aliter habet species facti, et aliter facientis animus, atque articu-
lus occulti² temporis . Cum vero aliquid tu repente inusitatum et

8) Honor hominis verus est vellent , illa medietate , per quam

imago ac similitudo Dei, quae non
custoditur nisi ad ipsum , a quo
imprimitur. Tanto magis itaque
inhaeretur Deo , quanto minus
diligitur proprium. Aug. de Trin.
xii. 11 .
9) Cave putes quidquam potuisse
verius dici quam id quod dictum
est, Radicem omnium malorum esse
avaritiam (1 Tim. 6, 10.) h. e. plus
velle quam sat est. Tantum autem
sat est, quantum sibi exigit naturae
in suo genere conservandae modus.
Avaritia enim - non in solo ar-
gento vel in nummis - sed in
omnibus rebus quae immoderate
cupiuntur intelligenda est, ubicun-
que omnino plus vult quisque quam
sat est. de Lib. Arb. 1. iii. §. 48.
Hoc est quod persuasum est (Adamo
et Evae) ut suam potestatem nimis
amarent, et, cum Deo pares esse
Deo subjecti erant, et corpora sub-
jecta habebant, - male uterentur,
i. e. contra legem Dei ; atque ita
quod acceperant amitterent ; dum id
quod non acceperant, usurpare volue-
runt. Aug. de Gen. c. Man. 1. ii. §. 22.
10) Amittendi , indem wir nach
mehr geizen , verlieren wir alles.
1) Sed inter . . . segetis. Fla-
gitia Schandthaten , fleischliche
Sünden besonders ; facinora , Ge-
waltthaten , wie Mord. Vgl. L. 4,
15 , 24. Die Sünden der Fort-
schreitenden (in der Heiligung)
werden, mit dem Maass der Voll-
kommenheit gemessen , getadelt,
in Hoffnung der Besserung aber
gelobt (?) (milder beurtheilt ?).
2) Articulus occulti temporis, der
Zeitpunct dessen Eigenthümlichkeit
den Menschen verborgen. Tantum
 CONFESSIONUM LIBER III. 61

improvisum imperas, etiam si hoc aliquando vetuisti , quam-

vis causam imperii tui pro tempore occultes , et quamvis con-
tra pactum sit aliquorum hominum societatis ; quis dubitet
esse faciendum, ³ quando ea justa est societas hominum , quae
servit tibi ? Sed beati qui te imperasse sciunt . Fiunt enim
omnia a servientibus tibi , vel ad exhibendum quod ad praesens
opus est, vel ad futura praenuntianda.4
18. Haec ego nesciens, irridebam illos sanctos servos et X.
Nugae
Prophetas tuos . Et quid agebam cum irridebam eos, nisi ut Mani-
chaeo-
irriderer abs te ; sensim atque paulatim perductus ad eas rum
terraede
nugas, ut crederem ficum2 plorare cum decerpitur, et matrem fracti-
bus.

porro opportunitatis affert ad ali- terea clausae erant , ut pulsantes

quid agendum seu non agendum
temporum secreta distinctio , ut
nunc melius faciat qui nec unam
duxerit , nisi se continere non
possit. Tunc autem, etiam plures
inculpabiliter ducebant et qui fa-
cilius continere possent , nisi aliud
pietas illo tempore postularet .
August. de Bono Conjugali , c. 15.
3) C. Faust. 1. xxii. c. 71. Quid
ergo jam de exspoliatis Aegyptiis
Faustus objicit , nesciens quid lo-
quatur? Quod faciendo Moyses
usque adeo non peccavit , ut non
faciendo peccaret. Deus enim jus-
serat qui utique novit non solum
secundum facta , verum etiam se-
cundum cor hominis , quid unus-
quisque , vel per quem perpeti de-
beat. -Divinis imperiis cedendum
obtemperando , non resistendum
est disputando. - Nec licuit Moysen
aliter quam Deus dixerat facere,
ut penes Dominum esset consilium
jubendi , penes famulum autem
obsequium peragendi. de Civ. Dei,
1. i. c. 26. Sicut de Samsone
aliud nobis fas non est credere (sc.
eum divinitus jussum mortem sibi
intulisse). Cum autem Deus jubet,
seque jubere sine ullis ambagibus
intimat, quis obedientiam in crimen
vocet , quis obsequium pietatis
accuset ?
4) Vid. sup. ad §. 14. not . 22.
1) Quia ergo illi obscuritatem
Scripturarum irriserunt, quae prop-
exercerentur , non ut parvulis ne-
garentur, humiliati sunt usque ad
terram , ut cogitare amplius non
possent , quam quod per terram
percipitur. Per terram quid dico?
Per carnem. Ut incorporalem
Deum sentire non possent, et quid-
quid de Deo cogitarent , nonnisi
corporaliter cogitarent. Aug. in Ps.
146. §. 13.
2) Πάντα νομίζουσιν ἔμψυχα,
καὶ τὸ πῦρ, καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸν
ἀέρα , καὶ τὰ σπέρματα· οὐ δὴ
χάριν οἱ καλούμενοι τέλειοι παρ
αὐτοῖς οὔτε ἄρτον κλωσιν, οὔτε λά-
χανον τέμνουσιν , ἀλλὰ καὶ τοῖς
ταῦτα ὁρῶσιν ὡς μιαιφόνοις προ-
φανῶς ἐπαρωνται· ἐσθίουσι δὲ ὁμῶς
τὰ τεμνόμενα καὶ τὰ κλώμενα.
Theod. Haer. Fab. i. 26. "Exεiv Se
ἐν τῷ κόσμῳ τῶν δύο τούτων ἀρ-
χῶν τὰς ὑποστάσεις , καὶ τὴν μὲν
μίαν ἀρχὴν πεποιηκέναι τὸ σῶμα.
τὴν δὲ ψυχὴν εἶναι τῆς ἑτέρας,
αὐτὴν δὲ εἶναι τὴν ψυχὴν τὴν ἐν
ἀνθρώποις καὶ ἐν παντὶ ζώῳ , καὶ
πετεινῷ, καὶ ἑρπετῷ, καὶ κνωδάλω
οὐ μόνον ἀλλὰ καὶ ἐν τοῖς φυτοῖς
τὴν τῆς ζωῆς ἰκμάδα κίνησιν εἶναι
ψυχῆς φάσκων , ἣν καὶ ἐν τοῖς ἀν-
θρώποις ὑπάρχουσαν λέγει. Τyrbo
de Manete ap. Epiph. Haer. 66 .
§. 8. Herbas enim atque arbores
sic putant vivere , ut vitam quae
illis inest , et sentire credant , et
dolere cum laeduntur : nec aliquid
inde sine cruciatu earum quemquam
posse vellere aut carpere. Prop-
62 S. AUGUSTINI EPISCOPI
ejus arborum lacrymis lacteis ? Quam tamen ficum si comedisset
aliquis sanctus, alieno³ sane, non suo scelere decerptam , misce-
ret visceribus, et anhelaret de illa angelos , imo vero particulas⭑
ter quod, agrum etiam spinis pur-
gare, nefas habent. (Aug. de Haer.)
Dicitis dolorem sentire fructum ,
cum de arbore carpitur, sentire
cum conciditur, cum teritur, cum
coquitur, cum manditur. c. Faust.
vi. 4. Expedire dicunt homini
foeneratorem esse quam agricolam.
Qui enim in usuram, inquiunt, dat
pecuniam, non laedit crucem lumi-
nis : qui autem agricola est, mul-
tum laedit crucem luminis. Quaeris
quam crucem luminis ? Membra,
inquiunt, illa Dei, quae capta sunt
in illo praelio, mixta sunt universo
mundo, et sunt in arboribus, in
herbis, in pomis, in fructibus. Dei
membra vexat , qui terram sulco
discindit: Dei membra vexat, qui
herbam de terra vellit : Dei membra
vexat qui pomum carpit de arbore.
Aug. in Ps. 140. §. 12. Anima namque
illa quam rationalem inesse arbo-
ribus arbitramini , arbore excisa
vinculo solvitur ; vos enim hoc di-
citis. Revolutionem hominis in
arborem, notum est vos , id est,
auctorem ipsum vestrum pro in-
genti poena, non tamen pro summa,
solere minitari. -- Illas perhibetis
et audire voces nostras , verba in-
telligere, et corpora motusque cor-
porum intueri , cogitationes deni-
que ipsas perspicere. De Mor.
Man. 1. ii. §. 55. Impietas rusti-
cana plane, magisque lignea quam
sunt ipsae arbores quibus patro-
cinium praebet, quae dolere vitem
quando uva decerpitur , et non so-
lum sentire ista cum caeduntur,
sed etiam videre atque audire cre-
dit. Aug. de Quant. Animae, §. 71 .
3) Ὅταν μέλλωσιν ἐσθίειν ἄρτον,
προς εύχονται πρῶτον οὕτω λέγοντες
πρὸς τὸν ἄρτον· οὔτε σὲ ἐγὼ ἐθέ-
ρισα, οὔτε ἤλεσα, οὔτε ἔθλιψά σε.
οὔτε εἰς κλίβανον ἔβαλον, ἀλλὰ
ἄλλος ἐποίησε ταῦτα, καὶ ἤνεγκέ
μοι, ἐγὼ ἀναιτίως ἔφαγον. καὶ
ὅταν καθ᾿ ἑαυτὸν εἴπῃ ταῦτα, λέγει
τῷ κατηχουμένῳ ηυξάμην ὑπέρ
σου καὶ οὕτως ἀφίσταται ἐκεῖνος.
Tyrbo ap. Epiph. Haer. 66. §. 28.
Acta Archelai, §. 9. Unde agri-
culturam, quae omnium artium est
innocentissima, tamquam plurium
homicidiorum ream dementer ac-
cusant : itaque ipsi Electi, nihil in
agris operantes, nec poma car-
pentes, nec saltem folia ulla vel-
lentes, exspectant haec afferi usibus
suis ab Auditoribus suis , viventes
de tot ac tantis secundum suam
vanitatem homicidiis alienis . ( de
Haer.) Vos cessantes expectatis
quis Auditorum vestrorum propter
vos pascendos cultello vel falcicula
armatus in hortum prosiliat, homi-
cida cucurbitarum, quarum vobis
offerat, mirum dictu, viva cadavera.
Eas cum decerpsit vester Audi-
tor, reus factus est, vestra indul-
gentia liberandus. c. Faust. vi. 4.
4) Ipsam partem naturae Dei
dicunt ubique permixtam in caelis,
in terris, sub terris , in omnibus
corporibus , siccis et humidis, in
omnibus carnibus, in omnibus se-
minibus arborum, herbarum, homi-
num, animalium : non potentia di-
vinitatis sine ullo nexu incoinqui-
nabiliter, inviolabiliter, incorrupti-
biliter omnibus rebus administran-
dis regendisque praesentem, quod
nos de Deo dicimus ; sed ligatam ,
oppressam, pollutam, quam solvi,
liberari, purgarique dicunt, non
solum per discursum solis et lunae,
et virtutes lucis, verum etiam per
Electos suos. Per Electos autem
suoa purgari dicunt eamdem ipsam
commixtam partem ac naturam
Dei, manducando scilicet et bi-
bendo : quia cam in alimentis om-
nibus dicunt ligatam teneri ; quae
cum ab Electis, velut sanctis , in
refectionem corporis manducando
et bibendo assumuntur, per eorum
sanctitatem solvi , signari et libe-
rari. Aug. de Nat. boni c. Man.
c. 44. Ipsam vero boni a malo
purgationem ac liberationem , non
 CONFESSIONUM LIBER III.
Dei, gemendo in oratione atque ructando :5 quae particulae
summi et veri Dei ligatae fuissent in illo pomo , nisi electi
sancti dente ac ventre solverentur .
solum per totum mundum et de
omnibus ejus elementis virtutes
Dei facere dicunt, verum etiam
Electos suos per alimenta quae
sumunt. Et eis quippe alimentis,
sicut universo mundo, Dei substan-
tiam perhibent esse commixtam :
quam purgari putant in Electis
suis eo genere vitae , quo vivunt
Electi Manichaeorum , velut sanc-
tius et excellentius Auditoribus
suis. Nam his duabus professio-
nibus, hoc est Electorum et Audi-
torum , ecclesiam suam constare
voluerunt. In ceteris autem homi-
nibus, etiam in ipsis Auditoribus
suis, hanc partem bonae divinae-
que substantiae quae mixta et col-
ligata in escis et potibus detinetur,
maximeque in eis qui generant
filios, artius et inquinatius colligari
putant. (de Haer.) Cibi qui de
frugibus et pomis parantur, si ad
sanctos, id est, ad Manichaeos
veniant, per eorum castitatem et
orationes et psalmos quidquid in
eis est luculentum et divinum pur-
gatur, id est, ex omni parte per-
ficitur, ut ad regna propria sine
ulla sordium difficultate referatur.
de mor. Manich. ii. 15. Nos, in-
quiunt, quia fide Manichaei illumi-
nati sumus, orationibus et psalmis
nostris, qui Electi sumus, purga-
mus inde vitam quae est in illo
pane, et mittimus illam ad thesau-
ros caelorum. Tales sunt Electi,
ut non sint salvandi a Deo, sed
salvatores Dei. Et ipse est Chri-
stus, dicunt, crucifixus in toto
mundo. Ego in Evangelio Salva-
torem acceperam Christum , vos
autem estis in libris vestris salva-
tores Christi Aug. in Ps. 1. c..
5) Quod ea, quae vobis quasi
purganda offeruntur ad epulas, ne-
fas putatis, si quis alius praeter
Electos ad cibandum tetigerit,
quantae turpitudinis et aliquando
sceleris plenum est ? Siquidem saepe
tam multa dantur, ut consumi fa-
63
Et credidi miser magis
cile a paucis non possint. Et quo-
niam sacrilegium putatur, vel aliis
dare , quod redundat, vel certe
abjicere, in magnas contrudimini
cruditates, totum, quod datum est,
quasi purgare cupientes. Jam vero
distenti, et prope crepantes , eos,
qui sub vestra disciplina sunt,
pueros ad devoranda reliqua cru-
deli dominatione compellitis, ita
ut cuidam sit Romae objectum,
quod miseros parvulos cogendo ad
vescendum tali superstitione neca-
verit. Quod non crederem, nisi
scirem , quantum nefas esse arbi-
tremini, vel aliis haec dare, qui
Electi non sunt, vel certe pro-
jicienda curare. Unde illa ves-
cendi necessitas restat quae ad
turpissimam crudelitatem paene
quotidie , aliquando tamen potest
et usque ad homicidium pervenire.
Aug. de mor. Manich. c. 15 cf. c.
13. Si autem occiduntur cum
decerpuntur , quomodo eis inest
vita, cui purgandae atque recrean-
dae manducando atque ructando
Vos asseritis subvenire. c. Faust.
vi. 4. Ista sacrilega deliramenta
Vos cogunt , non solum in caelo
atque in omnibus stellis, sed etiam
in terra , atque in omnibus quae
nascuntur in ea, confixum atque
concretum Christum dicere non
jam Salvatorem vestrum, sed a
vobis salvandum, cum ea manduca-
tis atque ructatis . ib. ii. 5. cf. v.
10. etc.
6) Nostis Fratres, quod non est
praetermittendum, quasi justos,
eminentiores , in se tenentes velut
primum gradum justitiae , Electos
vocari apud Manichaeos. Electi
quidem Dei sunt omnes sancti,
et habemus hoc in Scripturis :
sed usurparunt sibi illud no-
men , et quasi familiarius sibi
applicaverunt, ut tamquam proprie
jam Electi appellentur. Aug. in
Ps. 140. §. 10. Auditores qui ap-
pellantur apud eos, et carnibus
 64 S. AUGUSTINI EPISCOPI

esse misericordiam praestandam fructibus terrae, quam homi-

nibus, propter quos nascerentur. Si quis enim esuriens pete-
ret, qui Manichaeus non esset , quasi capitali supplicio dam-
nanda buccella videretur, si ei daretur.
XI.
Planctus 19. Et misisti manum tuam ex alto, et de hac profunda
est som- caligine eruisti animam meam, cum pro me fleret ad te ma-
nium
matris ter mea fidelis tua, amplius quam flent matres corporea funera.
de filio.
Ps. 143, Videbat enim illa mortem meam ex ' fide et spiritu, quem
7.
P.
13. 85, habebat ex te ; et exaudisti eam, Domine. Exaudisti eam ,
nec despexisti lacrymas ejus, cum profluentes rigarent terram
sub oculis ejus, in omni loco orationis ejus ; exaudisti eam.
Nam unde illud somnium, quo eam consolatus es, ut vivere
me concederet et habere secum eamdem mensam in domo ;
quod nolle coeperat, aversans et detestans blasphemias erroris
mei ? Vidit enim stantem se in quadam regula lignea, et ad-
venientem ad se juvenem splendidum, hilarem atque arriden-
tem sibi, cum illa esset moerens et moerore confecta : qui
cum causas quaesisset ab ea moestitiae suae quotidianarum-

vescuntur , et agros colunt , et si panem mendicanti dare prohibetis :

voluerint, uxores habent, quorum
nihil faciunt qui vocantur Electi.
Aug. Ep. 236. ad Deuter. Audito-
res vocantur , quod videlicet tan-
quam meliora et majora praecepta
observare non possint, quae obser-
vantur ab eis quos Electorum no-
mine discernendos et honorandos
putant. (Aug. c. litt. Petilian. iii.
17.) Auditoribus vestris, quos tan-
quam distinctos a genere sacerdo-
tum dixisti, secundum veniam haec
(carnes) edenda conceditis. (c.
Faust. xxx. 5.) His duabus pro-
fessionibus, hoc est, Electorum et
Auditorum, ecclesiam suam con-
stare voluerunt. de Haeres. of
καλούμενοι τέλειοι παρ αὐτοῖς .
Theodoret 1. c.
7) Hinc est, quod mendicanti
homini, qui Manichaeus non sit,
panem, vel aliquid frugum, vel
aquam ipsam , quae omnibus vilis
est, dari prohibetis, ne membrum
Dei, quod his rebus admixtum est,
suis peccatis sordidatum a reditu
impediat. Aug. de Mor. Manich.
c. 15. Quae cum ita sint, etiam
censetis tamen propter misericor-
diam vel potius propter invidiam
nummos dari. Quid hic prius ar-
guam, crudelitatem an vecordiam ?
Ib. c. 16. Panem mendicanti non
porrigit ; quaeris, quare ? Ne vitam
quae est in pane , quam dicunt
membrum Dei, substantiam divi-
nam, mendicus ille accipiat, et
liget eam in carne. Ergo buccella
ne detur mendico, et ploret in buc-
cella membrum Dei , mendicus
fame moriturus est ? Falsa miseri-
cordia in buccellam, facit verum
homicidium in hominem. Aug. in
Ps. 140. § . 11. Παρὰ Μανιχαίοις
ἔλεος οὐκ ἔστιν, ἀλλὰ καὶ ἐχθρόν
ἐστι παρ αὐτοῖς τὸ ἐλεεῖν πένητα.
Athanasius Hist. de Arian. ad
Monach . c. 61. Τὴν δὲ εἰς τοὺς
πένητας γινομένην διαβάλλουσι
φιλανθρωπίαν , τῆς ὕλης εἶναι
λέγοντες θεραπείαν. Theodoret.
Haer. Fab. 1. 26.
1) Ex fide et spiritu , kraft des
Glaubens und Geistes.
 CONFESSIONUM LIBER III. 65

que lacrymarum, docendi , ut2 assolet, non discendi gratia ,

atque illa respondisset perditionem meam se plangere ; jussisse
illum quo³ secura esset, atque admonuisse ut attenderet et
videret, ubi esset illa, ibi esse et me. Quod illa ubi attendit,
vidit me juxta se in eadem regula¹ stantem . Unde hoc , nisi
quia erant aures tuae ad cor ejus ?5 O tu, bone omnipotens ,
qui sic curas unumquemque nostrum, tanquam solum cures ;
et sic omnes, tanquam singulos !

20. Unde illud etiam, quod cum mihi narrasset ipsum

visum, et ego ad id trahere conarer, ut illa se potius non
desperaret futuram esse quod eram ; continuo sine aliqua
haesitatione, „ Non , inquit : non enim mihi dictum est, Ubi
ille, ibi et tu ; sed , Ubi tu, ibi et ille. " Confiteor tibi , Domine
recordationem meam quantum recolo , quod saepe non tacui,"
amplius me isto per matrem vigilantem responso tuo, quod
tam vicina interpretationis falsitate turbata non est , et tam
cito vidit quod videndum fuit , quod ego certe, antequam
dixisset, non videram, etiam tum commotum fuisse, quam
ipso somnio, quo feminae piae gaudium tanto post futurum,
ad consolationem tunc praesentis sollicitudinis , tanto ante
praedictum est . Nam novem ferme anni secuti sunt, quibus
ego in illo limo profundi ac tenebris falsitatis, cum saepe
surgere conarer, et gravius alliderer, volutatus sum : cum
tamen illa vidua casta, pia et sobria, quales amas, jam qui-
dem spe alacrior, sed fletu et gemitu non segnior, non desi-
neret horis omnibus orationum suarum de me plangere ad

2) Ut adsolet, wie gewöhnlich deuten mich unterfieng , dass sie

(bei solchen Erscheinungen etc.) .
3) Quo secura esset , damit sie
sich beruhigte.
4) Regula ; Richtscheit ; Hindeu-
tung auf die regula fidei .
5) O tu singulos , der du
für einen jeden von uns so sorgst,
als hättest du nur für ihn allein
zu sorgen, und dich aller so an-
nimmst, wie jedes Einzelnen.
6) Et ego . eram, und ich
das Gesicht gewaltsam dahin zu
vielmehr nicht daran verzweifeln
möchte, das zu werden, was ich
war. Constr.: ut illa potius non
desperaret se futuram esse.
7) Amplius .... . praedictum est.
Amplius me commotum
fuisse. - Vicina, nahe liegende.
Vidit quod videndum fuit : das
Richtige gesehn . ― Praedictum
est . . . feminae piae.
8) Gravius adliderer, heftiger
hineingestossen wurde.
5
 66 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps. 87,
3. te ; et intrabant in conspectum tuum preces ejus, et me ta-
men dimittebas adhuc⁹ volvi et involvi illa caligine.
XII. 21. Et dedisti alterum responsum interim , quod recolo.
Quale
respon-
sum ma- Nam et multa praetereo, propter quod ' propero ad ea quae
ter Au- me magis urgent confiteri tibi, et multa non memini . Dedisti
gustini
accepit a ergo alterum per sacerdotem tuum, quemdam episcopum nu-
quodam
episcopo tritum in Ecclesia , et exercitatum in Libris tuis . Quem cum
de ipsius
conver- illa femina rogasset ut dignaretur mecum colloqui , et refellere
sione.
errores meos, et dedocere me mala, ac docere bona (faciebat
enim hoc, si quos forte idoneos invenisset) ; noluit ille, pru-
denter sane, quantum sensi postea. Respondit enim me ad-
huc esse indocilem, eo quod inflatus essem novitate haeresis
illius, et nonnullis quaestiunculis³ jam multos imperitos exa-
gitassem, sicut illa indicaverat ei. "" Sed sine , inquit, illum
ibi, et tantum roga pro eo Dominum ; ipse legendo reperiet
quis ille sit error, et quanta impietas. " Simul etiam narravit
se quoque parvulum a seducta matre sua datum fuisse Mani-
chaeis, et omnes pene non legisse tantum, verum etiam scrip-
titasse libros eorum ; sibique apparuisse, nullo contra dispu-

9) Volvi . • caligine mich zu suam certatim, ut quisque posset,

wälzen in jener Finsternis und von
ihr eingehüllt zu werden.
1) Propter quod, deshalb weil.
2) Dedocere · bona , vom
Bösen abzubringen, das Gute bei-
zubringen .
3) Quaestiunculis exagitas-
sem, mit naseweisen Fragen beun-
ruhigt hätte. Vergl. den Anfang
von cap. 7 ; von den Manichäern
ward A. vorher durch solche Fra-
gen unruhig und verwirrt gemacht.
Er sagt 1. c. „ perturbabar. " Sed
me duo quaedam maxime , quae
incautam illam aetatem facile ca-
piunt, per admirabiles adtrivere
circuitus, quorum est unum fami-
liaritas, nescio quomodo repens
quadam imagine bonitatis tamquam
sinuosum aliquod vinculum multi-
pliciter collo involutum. Alterum
quod quaedem noxia victoria pene
mihi semper in disputationibus
proveniebat disserenti cum Christi-
anis imperitis , sed tamen fidem
defendere molientibus. Quo suc-
cessu creberrimo gliscebat adoles-
centis animositas, et impetu suo in
pervicaciae magnum malum im-
prudenter vergebat. Quod alter-
candi genus quia post eorum au-
ditionem aggressus eram, quidquid
meo vel qualicumque ingenio vel
aliis lectionibus poteram, solis
illis libentissime tribuebam. Ita
ex illorum sermonibus ardor in
certamina, ex certaminum proventu
amor in illos quotidie movebatur.
Ex quo accidebat, ut quidquid
dicerent, miris quibusdam modis,
non quia sciebam, sed quia opta-
bam verum esse, pro vero appro-
barem. Ita factum est, ut quamvis
pedetentim atque caute, tamen diu
sequerer homines nitidam stipulam
viventi animae praeferentes. [vid.
sup. §. 18. not. 7. ] Aug. de duab.
anim . c. Manich. §. 11 .
4) Ibi, unter den Manichäern.
5) Scriptitasse : oft abgeschrie-
ben.
 CONFESSIONUM LIBER III. 67

tante et convincente, quam esset illa secta fugienda ; itaque

fugisse. Quae cum ille dixisset , atque illa nollet acquiescere ,
sed instaret magis deprecando , et ubertim flendo , ut me vi-
deret et mecum dissereret ; ille jam substomachans taedio ,
"" Vade, inquit, a me ; ita vivas : fieri non potest ut filius ista-
rum lacrymarum pereat. " Quod illa ita se accepisse , inter
colloquia sua mecum saepe recordabatur, ac si de coelo so-
nuisset.

1
5*
 LIBER QUARTUS .

Pudet se Manichaeorum sectae addictum fuisse per novennium , atque

alios secum in eumdem errorem pertraxisse ; tum etiam consuluisse
mathematicos : et amicum sibi interea morte praereptum , acerbiori
quam aequum esset animi dolore fuisse prosecutum ; cujus insignem
conversionem memorat, et mortis ejus occasione, de vana et de so-
lida amicitia et quam fluxa sint et caduca terrena omnia, pluribus
disserit. Mentionem facit librorum de Pulchro et Apto, a se anno
aetatis vigesimo sexto aut vigesimo septimo conscriptorum; necnon
quam facili negotio liberalium artium libros atque Aristotelis Cate-
gorias, anno aetatis ferme vigesimo , per sese intellexerit.

I. 1. Per idem tempus annorum novem, ab undevigesimo

Quamdiu
et quo anno aetatis meae, usque ad duodetrigesimum, seducebamur
modo
alios se- et seducebamus, falsi atque¹ fallentes in variis cupiditatibus ;
duxerit.
et palam per doctrinas quas liberales vocant , occulte autem
2
falso nomine religionis. Hic superbi, ibi superstitiosi , ubique
vani. Hac³ popularis gloriae sectantes inanitatem , usque ad
theatricos plausus , et contentiosa carmina, et agonem corona-
rum fenearum, et spectaculorum nugas, et intemperantiam
libidinum illac autem purgari nos ab istis sordibus expeten-
tes, cum eis qui appellarentur electi et sancti , afferemus
escas, de quibus nobis in officina aqualiculi sui fabricarent

1 ) Falsi atque fallentes, betro- Preisgedichte ; Kampf um (welkende)

gen und betrügend, täuschend .
Falso nomine.
2) Superbi, auf Seiten der doc-
trina, die grammatici ; superstitiosi :
die Manichaer.
3) Hac (parte) die grammatici.
4) Contentiosa carmina : (Wett-)
Heukronen.
5 ) Cum eis adferremus etc.
6) Officinam aqualiculi vestri,
ubi Deum vestrum illo praelio con-
fractum, reformare possetis. C.
Faust. vi. 4.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER IV. 69

angelos et deos per quos liberaremur ; et sectabars ista atque

faciebam cum amicis meis , per me ac mecum deceptis. Irri-
deant me arrogantes, et nondum salubriter prostrati et elisi
a te, Deus meus ; ego tamen confitear tibi dedecora mea in
laude tua. Sine me , obsecro , et da mihi circumire 10 prae-
senti memoria praeteritos circuitus erroris mei, et immolare Ps.
14, 49,
tibi hostiam jubilations. Quid enim sum ego mihi sine te ,
nisi dux¹¹ in praeceps ? Aut quid sum cum mihi bene est ,
nisi sugens lac¹2 tuum, aut fruens 13 te cibo qui non corrum- Joh.
27. 6,
pitur ? Et quis 14 homo est quilibet homo, cum sit homo ? Sed
irrideant nos fortes et potentes ; nos autem infirmi et inopes Ps.
21. 73,
confiteamur tibi.
2. Docebam in illis annis artem rhetoricam, et victorio- Rhetor
II.i-
sam loquacitatem victus cupiditate vendebam. Malebam tamen, cam do-
cet, con-
Domine, tu scis, bonos habere discipulos , sicut ' appellantur fovet,
cubinamet
boni : et eos sine² dolo docebam dolos ; non quibus contra cem
aruspi-
qui
caput innocentis agerent, sed aliquando pro capite nocentis . victo-
riam

7) Suis Auditoribus ideo haec hieng dem an und trieb es mit

(homicidia vid. sup. 1. iii . 10, not.
2) arbitrantur ignosci, quia prae-
bent inde alimenta Electis suis ;
ut divina illa substantia in eorum
ventre purgata, impetret eis veniam,
quorum traditur oblatione purganda.
Animas Auditorum suorum in Elec-
tos revolvi arbitrantur, aut feliciore
compendio in escas Electorum suo-
rum, ut jam inde purgatae in nulla
corpora revertantur. Ceteras autem
animas et in pecora redire putant,
et in omnia quae radicibus fixa
sunt atque aluntur in terra. (de
Haer.) Poma ipsi non decerpitis,
herbamque non vellitis, sed tamen
ab auditoribus vestris decerpi et
evelli atque afferri vobis jubetis,
non ut iis qui afferunt tantum, sed
ut iis etiam quae afferuntur, pro-
desse possitis. Aug. de mor. Manich.
1. ii. §. 57. vid. sup. 1. iii . c. 10.
not. 3. Auditores, ante Electos
genua figunt, ut eis manus suppli-
cibus imponantur non a solis pres-
byteris vel episcopis aut diaconi-
bus eorum, sed a quibuslibet Elec-
tis. Aug. Ep. 236. ad Deuter.
8) Sectabar . . . faciebam : ich
meinen Freunden.
9) Dedecora mea, meine Schänd-
lichkeiten.
10) Circumire circuitus erroris
mei, meine früheren Irrwege in
meinem gegenwärtigen Gedächtnis
zu verfolgen.
11 ) Nullo regente , per suam
potestatem beatus esse solus Deus
potest. Aug. de Gen. c. Manich.
ii. 15.
12) Lac. Hebr. 5, 12. 13. 1 Cor.
3, 2. 1 Petr. 2, 2.
13) Fruens te cibo. L. 3, 1 : fa-
mes mihi erat ab interiore cibo, te
ipso, Deus meus.
14) Quis ... homo (qualis), wie
ist doch jeglicher Mensch geartet,
in so fern er ein Mensch ist?
1 ) Sicut adpellantur boni, was
man so gute nennt.
2 ) Sine dolo dolos : ohne
Trug (bona fide) lehrte ich ihnen
Trugkünste.
3) Contra agerent, gegen
einen Unschuldigen ( dessen Leben
und Wohl) auftreten könnten.
 70 S. AUGUSTINI EPISCOPI

promit-
tebat, Et, Deus , vidisti de loginquo lapsantem in lubrico, et in multo
contem fumo scintillantem fidem meam, quam exhibebam in illo ma-
nit.
Is.
Mat42,
. 12,3. gisterio diligentibus vanitatem, et quaerentibus mendacium,
20. socius eorum . In illis annis unam habebam, non eo quod
Ps. 4, 3 .
legitimum vocatur, conjugio cognitam, sed quam indagaverat5
vagus ardor, inops prudentiae ; sed unam tamen , ei quoque
servans tori fidem ; in qua sane experirer exemplo meo , quid
distaret inter conjugalis placiti modum quod foederatum esset
generandi gratia, et pactum libidinosi amoris , ubi proles etiam
contra votum nascitur, quamvis jam nata cogat se diligi.
3. Recolo etiam, cum mihi theatrici carminis certamen
inire placuisset , mandasse mihi nescio quem aruspicem , quid
ei dare mercedis vellem ut vincerem ; me autem foeda illa
sacramenta detestatum et abominatum respondisse, nec si
corona illa esset immortaliter aurea, muscams pro victoria
mea necari me sinere . Necaturus enim erat ille in sacrificiis
suis animantia , et illis honoribus invitaturus mihi suffragatura
daemonia videbatur . Sed hoc quoque malum non ex tua
castitate repudiavi, Deus cordis mei. Non enim amare te

4) Cognitam. 1 Mos. 4, 1. Adam Deum habet. Quisquis a Deo

cognovit uxorem suam.
5) Indagaverat, welche eine um-
schweifende Brunst ausgespürt.
6) Sed unam ... diligi : aber
es war doch nur eine , der ich
treu war, an der ich aber erfahren
sollte , welch grosser Unterschied
sei , zwischen einem (legitimen)
Ehebunde, geschlossen um Kinder
zu zeugen, und einer Verabredung
zu wollüstiger Liebe , aus welcher
Kinder auch gegen den Wunsch
gebohren werden ; doch wenn sie
einmal gebohren sind, die Aeltern
zwingen sie zu lieben.
7) Sacramenta des Teufels, Zau-
bereien.
8) Muscam : eine manichäische
Gewissenhaftigkeit, Scheu ein Thier
zu tödten • non ex tua casti-
tate repudiavi.
9) Ille est vere castus, qui Deum
attendit, et ad ipsum solum se te-
net. Aug. de vita beata , §. 18.
Si Deum quaereret , castus esset,
quia legitimum maritum anima
praeter Deum aliquid quaerit, non
caste Deum quaerit. Si uxor amet
maritum quia dives est , non est
casta. Non enim maritum amat
sed aurum mariti. Serm . 137. de
verb. Ev. Joan. c. 10. Qui aliud
praemium petit a Deo, et propterea
vult servire Deo ; carius facit quod
vult accipere , quam ipsum a quo
vult accipere. Quid ergo , nullum
praemium Dei ? Nullum , praeter
ipsum. Praemium Dei , ipse Deus
est. Hoc amat , hoc diligit : si
aliud dilexerit , non erit castus
amor. Recedis ab igne immortali,
frigesces , corrumperis . Noli rece-
dere, corruptio tua erit, fornicatio
tua erit. Aug. in Ps. 72. §. 32.
Timoris casti nomine ea voluntas
significata est, qua nos necesse erit
nolle peccare , et non sollicitudine
infirmitatis, ne forte peccemus, sed
tranquillitate caritatis cavere pec-
catum. De Civ. Dei , xiv. c. 9.
§. 5.
 CONFESSIONUM LIBER IV. 71

noveram, qui nisi fulgores corporeos 10 cogitare non noveram.

Talibus enim figmentis suspirans anima , nonne fornicatur abs
te, et fidit in falsis , et pascit ventos ? Sed 12 videlicet sacri-
ficari pro me nollem daemonibus, quibus me illa superstitione
ipse sacrificabam. Quid est enim aliud, ventos pascere, 13 Hos 1. . 12,
quam ipsos pascere ; hoc est, errando eis esse voluptati atque
derisui ?
4. Ideoque illos planos , ' quos mathematicos vocant, plane AbIII.
as-
consulere non desistebam, quod quasi nullum eis esset sacri- trologia,
cui dedi-
ficium, et nullae preces ad aliquem spiritum ob divinationem tus erat,
per se-
dirigerentur: quod tamen christiana et vera pietas consequen- nem me-
dicinae
ter2 repellit et damnat . Bonum est enim confiteri tibi , Do- et rerum
peritum
mine, et dicere, Miserere mei ; cura animam meam, quoniam tur.revoca-
peccavi tibi ; neque ad licentiam peccandi abuti indulgentia
tua, sed meminisse dominicae vocis , Ecce sanus factus es; Ps. 40,
jam noli peccare, ne quid tibi deterius contingat. Quam3 loh.
14, 5,

10) Volentes intelligere Deum , 11) Quis diligit quod ignorat ?

usque ad lucis istius visibilis cogi-
tationem venerunt , ultra ire non
potuerunt : et tales campos lucis
fecerunt in regno Dei , qualem vi-
debant hunc solem, quasi fructum
lucis illius. Aug. in Ps. 146. §.
13. Quia non distinguunt (Mani-
chaei) inter lucem quod est Deus,
et lucem quam fecit Deus etc.
(Aug. c. Faust . xxii. 8.) Alii Deum
esse non posse, nisi corpus igneum
putaverunt. Alii (Manichaei) can-
dorem lucis immensae per infinita
spatia usquequaque porrectum , ex
una tamen parte quasi nigro quo-
dam cuneo fissum , duo adversa
regna opinantes, et talia rebus
constituentes principia , cum suis
phantasmatis fabulati sunt. De
verâ relig. §. 96. Sed nec iterum
ideo tibi non videatur Deus quod
sol, quia sol tamquam rota quae-
dam est, non immensum lucis spa-
tium ; et dicas tibi , Ergo Deus
infinitae lucis est et immensae : ut
quasi tendas ipsum solem, et facias
illum non habere finem , nec hac
nec illac, nec sursum nec deorsum ;
et tamen lucem tibi immensam
proponas Deum : nec hoc est Deus.
Aug. Serm. iv. §. 5.
Et quid est Deum scire nisi eum
conspicere firmeque percipere ? Ni-
mirum autem cavendum est , ne
credens animus id quod non videt,
fingat sibi aliquid quod non est,
et speret diligatque quod falsum
est. Quod si sit , non erit caritas
de corde puro et conscientia bona
et fide non ficta. De Trin. viii.
§. 6.
12) Sed ... sacrificabam. Ich
hätte nicht gewollt dass für mich
den Dämonen geopfert würde,
während ich selbst mich ihnen
durch jenen Aberglauben opferte.
13) Ventos pascere. Hos . 12, 1 :
Ephraim pascit ventos, treibt Winde
auf die Weide , läuft ihnen nach.
Sprüchwörtlich wie : Wind säen,
den Bock melken.
1 ) Plănos . . . plăne. Betrüger,
planetarius : Astrolog = Mathe-
maticus. Vgl. L. 7 , 6. Plane :
irrend ?
2) Quod sc. consulere repellit
consequenter , consequent , ihrem
Wesen nach.
3) Quam conantur : welche
gesunde ( heilsame) Ansicht jene
zu vernichten sich unterfangen,
 72 S. AUGUSTINI EPISCOPI

totam illi salubritatem interficere conantur , cum dicunt : De

coelo tibi est inevitabilis causa peccandi ; et , Venus hoc fecit,
aut Saturnus, aut Mars. Scilicet, ut homo sine culpa sit,
caro et sanguis et superba putredo ; culpandus est autem coeli
ac siderum creator et ordinator. Et quis est hic, nisi Deus
Mat. 16, noster, suavitas et origo justitiae, qui reddis unicuique se-
27. Rom
2, 6.50, cundum opera ejus,
Ps. et cor contritum et humiliatum non
19. spernis?
5. Erat eo tempore vir sagax, medicae artis peritissimus ,
atque in ea nobilissimus , qui pro consule manu sua coronam
illam agonisticam imposuerat non sano capiti meo , sed non
1. Pet. 5, ut medicus. Nam illius morbi tu sanator, qui resistis super-
5.
Jac.
6. 4, bis, humilibus autem das gratiam. Numquid5 tamen etiam
per illum senem defuisti mihi , aut destitisti mederi animae
meae ? Quia enim factus ei eram familiarior , et ejus sermoni-
bus (erant enim sine verborum cultu, vivacitate sententiarum
jucundi et graves) assiduus et fixus inhaerebam ; ubi cognovit
ex colloquio meo libris genethliacorum esse me deditum, be-
nigne ac paterne monuit ut eos abjicerem , neque curam et
operam rebus utilibus necessariam, illi vanitati frustra impen-
derem dicens ita se illam didicisse , ut ejus professionem
primis annis aetatis suae deferre voluisset, qua vitam dege-
ret ; et si Hippocratem intellexisset, et illas utique litteras
potuisse intelligere : et tamen non ob aliam causam se postea ,
illis relictis , medicinam assecutum, nisi quod eas falsissimas
comperisset , et nollet vir gravis decipiendis hominibus victum
quaerere. „ At tu, inquit, quo te in hominibus sustentas,
rhetoricam tenes ; hanc autem fallaciam libero studio , non
necessitate rei familiaris sectaris ; quo magis mihi te oportet

die Ansicht, dass der Mensch nicht
durch die Sterne zum Sündigen
genöthigt werde , sondern selbst
dafür verantwortlich sei.
4) Scilicet , Vindicianus ex no-
mine postea designatus lib . 7. cap.
6 et ab Augustino laudatus in
Epist . 138. ad Marcellinum , n. 3 .
(Ben.)
5) Numquid meae warest
du mir nicht nahe , standest mir
bei durch jenen Greis, oder liessest
du ab meiner Seele (als medicus)
beizustehen ?
6) Erant .. . graves, sie waren
ohne Wortschmuck (zwar , doch)
durch die Lebendigkeit der Ge-
danken angenehm und gewichtig.
7) Libris genethliacorum, Bücher
über Nativitätsstellerei , Sterndeu-
terei.
8) Ut . . . voluisset , dass er
(beim census) die Beschäftigung
mit dieser eiteln Kunst als sein
 CONFESSIONUM LIBER IV. 73

de illa credere , qui eam tam perfecte discere elaboravi, quam

ex ea sola vivere volui. " A quo ego cum quaesissem quae
causa ergo faceret ut multa inde vere pronuntiarentur ; res-
pondit ille, ut potuit, vim9 sortis hoc facere in rerum natura
usquequaque diffusam. Si10 enim de paginis poetae cujuspiam
longe aliud canentis atque intendentis , cum forte quis con-
sulit, mirabiliter consonus negotio saepe versus exiret ; miran-
dum non esse dicebat, si ex anima humana , superiore aliquo
instinctu, nesciente quid in se fieret, non arte sed sorte so-
naret aliquid quod interrogantis rebus factisque concineret .
6. Et hoc quidem ab illo vel per illum procurasti mihi.
Et quid ipse postea per meipsum quaererem, in memoria mea
delineasti. Tunc autem nec ipse, nec charissimus meus Ne-
bridius, adolescens valde bonus et valde castus, 12 irridens to-
tum illud divinationis genus, persuadere mihi potuerunt ut
haec abjicerem : quoniam me amplius ipsorum auctorum13
movebat auctoritas ; et nullum certum quale quaerebam docu-
mentum adhuc inveneram, quo mihi sine ambiguitate appare-
ret, quae¹ ab eis consultis vera dicerentur, forte vel sorte,
non arte inspectorum siderum dici.
7. In illis annis , quo primum tempore in municipio quo Morbum
IV.
natus sum docere coeperam, comparaveram amicum societate tismum
et bap-
studiorum nimis charum, coaevum mihi et conflorentem flore narrat,
amici
adolescentiae. Mecum puer creverat , et pariter in scholam etiam
quem
ieramus, pariterque luseramus. Sed nondum erat sic amicus , roribus
suis er-
Gewerbe habe anzeigen wollen, Thun des Fragenden übereinstimme.
von dem er leben wolle. Vgl. L. 7, 6.
9) Vim sortis, die Kraft der Weis- 11 ) Ab illo . . . delineasti . Du
sagung. hast mir durch Vindicianus dies
10) Si enim concineret. zukommen lassen. L. 1 , 6, 7: tu
Wenn jemand Rath holt bei einem mihi per nutrices dabas alimentum .
Dichter , der etwas (dem Gegen- In Allem soli deo gloria.
stand der Anfrage) ganz Fremdes 12) Cautus, eine andere Lesart,
singt und bezweckt , und dann oft scheint besser zu dem irridens zu
ein zu der Angelegenheit wunder- stimmen. Ueber castus vgl. cap.
bar passender Vers hervorgienge 2 , 3 , not. 9.
(exiret , wie ein Loos ?) , so sei es 13) Auctorum : mathematicorum .
nicht zu verwundern , wenn aus der 14) Quae dici, was von den
menschlichen Seele durch einen Befragten Wahres gesagt würde,
höhern Instinct, so dass sie selbst ob das durch Zufall (forte) oder
nicht wisse , was in ihr geschehe , sorte : ,,superiore instinctu ", pro-
nicht durch Kunst , sondern orakel- phetische Gabe , aber nicht auf
mässig etwas ausgesprochen würde , Grund astrologischer Beobachtung
was mit der Lage (rebus) und dem gesagt werde.
 74 S. AUGUSTINI EPISCOPI

involve-
rat ; eo- quanquam ne tunc ' quidem sicuti est vera amicitia ; quia non
que est vera, nisi cum eam tu agglutinas inter inhaerentes tibi ,
morte
sublato, charitate diffusa in cordibus nostris per Spiritum sanctum
dolet
gravis-
sime. qui datus est nobis. Sed tamen dulcis erat nimis , cocta²
efficacia fervore parilium studiorum. Nam et a fide vera, quam non
Mirabilis
sacra- germanitus et penitus adolescens tenebat, deflexeram ego eum
menti
Bap- in superstitiosas fabellas et perniciosas, propter quas plange-
tismi.
bat me mater. Mecum jam errabat in animo homo ille, et
non poterat anima mea sine illo . Et ecce tu imminens 5 dorso
5.
Rom. 5. fugitivorum tuorum, Deus ultionum et fons misericordiarum
1. 93, simul, qui convertis nos ad te miris modis ;
Ps. ecce abstulisti
hominem de hac vita, cum vix explevisset annum in amicitia
mea , suavi mihi super omnes suavitates illius vitae meae.
Ps. 105, 8. Quis laudes tuas enumerat unus, in se uno quas
2.
Fs. 35, expertus est ? Quid tunc fecisti, Deus meus, et quam investi-
gabilis abyssus judiciorum tuorum ? Cum enim laboraret ille
febribus, jacuit diu sine sensu in sudore letali. Et cum de-
speraretur, baptizatus est nesciens , me non curante, et prae-
sumente id retinere potius animam ejus quod a me acceperat,
non quod in nescientis corpore fiebat. Longe autem aliter
erat ; nam recreatus est et salvus factus. Statimque ut pri-
mum cum eo loqui potui (potui autem mox ut ille potuit,
quando non discedebam , et nimis pendebamus ex invicem) ,
tentavi apud illum irridere, tanquam et illo irrisuro mecum

1 ) Ne tunc , auch nicht in der weichung vom rechten Glauben)

spätern Zeit (da ich zu lehren be-
gonnen) war es eine ächte Freund-
schaft.
2) Cocta fervore , (zusammen ?)
geschmolzen in der Hitze gleicher
Studien . Andere Lesart : coacta
Freundschaft vereinigt durch etc.
Das „ Zusammen" müsste man bei
cocta willkührlich suppliren , wo-
fern cocta nicht vielmehr heisst :
gereift in der Wärme gleicher
Studien. So sagt Plin. hist. nat.
12, 5 , 11 coctus solibus fructus.
3) Germanitus et penitus , ächt
und ganz durchdrungen von ihm
(dem Glauben).
4 ) Mecum . illo, mit mir irrte
er schon im Geiste , (durch Ab-
und meine Seele (in ihr die leiden-
schaftliche, fast sinnliche Freund-
schaft) konnte nicht ohne ihn leben.
Non poterat ; ebenso 8, 11 , not. 16.
Putasne sine istis poteris ?
5) Imminens dorso fugitivorum
tuorum. Vgl. L. 2, 6, 14.
6) Quis laudes etc.: wer kann
alle deine Wohlthaten preisend
aufzählen, die ihm, einem Einzelnen
zu Theil wurden , ihm dem Einen
(von den Millionen die gleiche
Wohlthaten von dir empfiengen).
7) Baptismum enim Manichaei,
(qualis tunc temporis erat Aug.)
pro nihilo habuerunt. 99 Manichaei
lavacrum regenerationis , id est,
aquam ipsam , dicunt esse super-
 CONFESSIONUM LIBER IV. 75

Baptismum quem acceperat mente atque sensus absentissimus ,

sed tamen jam se accepisse didicerat. Ad ille ita me exhor-
ruit ut inimicum, admonuitque mirabili et repentina libertate,
ut si amicus esse vellem, talia sibi dicere desinerem. Ego
autem stupefactus atque turbatus, distuli omnes motus meos ,
ut convalesceret prius, essetque idoneus viribus valetudinis
cum quo agere possem quod vellem. Sed ille abreptus de-
mentiae meae, ut apud te servaretur consolationi meae, post
paucos dies, me absente, repetitur febribus et defungitur.
9. Quo dolore contenebratum est cor meum ; et quidquid
aspiciebam, mors erat. Et erat mihi patria supplicium , et
paterna domus mira infelicitas ; et quidquid cum illo commu-
nicaveram , sine illo in cruciatum immanem verterat . Expete-
bant eum undique oculi mei , et non dabatur mihi ; et oderam
omnia, quia non haberent eum, nec mihi jam dicere poterant :
Ecce veniet, sicut cum viveret, quando absens erat. Factus
eram ipse mihi magna quaestio , et interrogabam animam Ps 6, .12.
41 ,
meam quare tristis esset, et quare conturbaret me valde ; et Ps.
5, 42,
nihil noverat respondere mihi. Et si dicebam, Spera in Deum;
juste non obtemperabat : quia verior erat et melior homo quem
charissimum amiserat, quam phantasma 10 in quod sperare
jubebatur. Solus fletus erat dulcis mihi et successerat amico
meo in deliciis animi mei.
10. Et nunc, Domine, jam illa transierunt, et tempore CurV.fle-
lenitum est vulnus meum. Possumne audire abs te qui veri- tus dul-
cis mi-
tas es, et admovere aurem cordis mei ori tuo , ut dicas mihi seris.
cur fletus dulcis sit miseris ? An ' tu , quamvis ubique adsis ,
longe abjecisti a te miseriam nostram ? Et tu in te manes ;
nos autem in experimentis2 volvimur. Et tamen nisi ad aures

fluam , nec prodesse aliquid , pro- 8) Sensu absentissimus. Wie

fano corde contendunt. Manichaei
visibile destruunt elementum, Pela-
giani autem etiam invisibile Sacra-
mentum." Aug. c. 2. Epp. Pelag.
1. ii. c. 2. ,,Quid eis (Pelagianis)
prodest, baptismum omnibus aeta-
tibus necessarium confiteri , quod
Manichaei dicunt in omni aetate
superfluum." ib. iv. 4. Baptis-
mum in aqua nihil cuiquam perhi-
bent salutis afferre : nec quemquam
eorum quos decipiunt, baptizandum
putant." de Haeres.
fern steht A. den Baptisten ; da
er selbst eine auf sensu absentes
wirkende Taufgnade annimmt.
9) Agere : verhandeln, besprechen.
10) Sup. L. iii. §. 10 et 12 inf.
§. 12.
1 ) An . nostram ? Antwort :
Joh. 3, 16 ; 11 , 35 etc.
2) Experimentis volvimur , wir
werden in mannigfaltigen Erfah-
rungen (Anfechtungen) herumge-
trieben .
 76 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tuas ploraremus, nihil residui de spe nostra fieret. Unde³

igitur suavis fructus de amaritudine vitae carpitur , gemere et
flere, et suspirare et conqueri ? An hoc ibi dulce est, quod
speramus exaudire te ? Recte istud in precibus , quia deside-
rium¹ perveniendi habent. Numquid in dolore amissae rei
et luctu quo tunc operiebar ? Neque enim sperabam reviviscere
illum, aut hoc petebam lacrymis ; sed tantum dolebam et fle-
bam . Miser enim eram , et amiseram gaudium meum . An
et fletus res amara est, et prae fastidios rerum quibus prius
fruebamur, et tunc dum ab eis abhorremus , delectat ?
VI.
Quantus 11. Quid autem ista loquor ? Non enim tempus quaerendi
ex amici
morte nunc est, sed confitendi tibi. Miser eram, et miser est omnis
dolor.
animus vinctus amicitia rerum mortalium ; et dilaniatur cum
eas amittit, et tunc sentit miseriam qua miser est et ante-
quam amittat eas . Sic ego eram illo tempore, et flebam
amarissime, et requiescebam in amaritudine. Ita miser eram ,
et habebam chariorem illo amico meo vitam ipsam miseram.¹
Nam quamvis eam mutare vellem, nollem tamen amittere
magis quam illum . Et nescio an vellem vel pro illo, sicut de
Oreste et Pylade traditur , si non fingitur, qui vellent pro
invicem vel simul mori, quia morte pejus eis erat non simul
vivere. Sed in me nescio quis affectus nimis huic contrarius
ortus erat ; et taedium vivendi erat in me gravissimum, et
moriendi metus. Credo quo magis illum amabam, eo magis
mortem, quae mihi eum abstulerat, tanquam atrocissimam
inimicam , oderam et timebam ; et eam repente consumpturam
omnes homines putabam, quia illum potuit. Sic² eram omnino ,
3) Unde . . conqueri ? Wie wird Weinen nur lieb , gehalten gegen
doch das Seufzen , Weinen , Stöh- den Ekel an dem was uns früher
nen und Klagen als liebe Frucht Genuss gewährte , was nun aber
der Lebensbitterkeit gepflückt. von uns verabscheut wird. ( Die
Ist das süss im seufzen, flere Leiche des Freundes ?)
dass wir Erhörung hoffen ? Nein . 1 ) Si quis dixerit : Non esse,
Solus fletus dulcis erat mihi (cap . quam miserum me esse mallem:
4 zu Ende). respondebo , Mentiris. Nam et
4) Desiderium perveniendi, Sehn- nunc miser es, nec ob aliud mori
sucht nach Erfüllung. non vis, nisi ut sis : ita cum miser
5) Numquid sc. desiderium per- nolis esse , esse vis tamen. Age
veniendi ? . . . Nein. igitur gratias ex eo quod es volens,
6) Miseram . . . amiseram. ut quod invitus es auferatur. Volens
7) Fletus res amara und kein enim es, et miser invitus es. Aug.
suavis fructus amaritudinis vitae. de lib. Arb. iii . § . 18.
8) Prae fastidio : ist uns das 2) Sic eram immunditia. So
 CONFESSIONUM LIBER IV . 77

memini. Ecce cor meum, Deus meus : ecce intus vide quia
memini, spes mea, qui me mundas a talium affectionum im-
munditia, dirigens oculos meos ad te, et evellens de laqueo Ps.
15. 24,
pedes meos. Mirabar enim caeteros mortales vivere , quia ille,
quem quasi non moriturum dilexeram , mortuus erat ; et me
magis, quia illi alter eram, vivere illo mortuo mirabar. Bene
quidam dixit de amico suo : „ Dimidium animae meae. " Nam
ego sensi animam meam et animam illius unam fuisse animam
in duobus corporibus : 5 et ideo mihi horrori erat vita , quia
nolebam dimidius vivere ; et ideo forte mori metuebam, ne
totus ille moreretur quem multum amaveram. 6
12. O dementiam nescientem diligere homines humaniter ! VII.
Impati-
o stultum hominem immoderate humana patientem , quod ego doloris
entia
tunc eram ! Itaque aestuabam, ¹ suspirabam, flebam, turbabar ; mutat
locum,
nec requies erat, nec consilium . Portabam2 enim conscissam
et cruentam animam meam, impatientem a me portari ; et
ubi eam ponerem non inveniebam. Non in amoenis nemori-
bus , non in ludis atque cantibus, nec in suave olentibus locis ,
nec in conviviis apparatis , neque in voluptate cubilis et lecti,
non denique in libris atque carminibus acquiescebat. Horrebant
omnia, et ipsa lux ; et quidquid non erat quod ille erat, im-
probum et odiosum erat, praeter gemitum et lacrymas . Nam³

war ich , dessen erinnere ich
mich • Siehe mein Inneres , wie
ich mich dessen (als eines Vergan-
genen ) erinnere , (sic eram ) du
meine Hoffnung reinigst mich von
der Unreinheit solcher Leiden-
schaften .
3) Quia illi alter sc. ego , weil
ich ihm ein zweites Ich war.
4) Quidam sc. Horaz Od . 1 , 3 :
Navis . . . Virgilium
Reddas incolumem , precor
Et serves animae dimidium
meae.
5) Qui duo corporibus, mentibus
unus erant. Ovid . Trist. 1. iv.
Eleg. iv. 72.
6) Retract. lib . iii . c. 6. In
quarto libro , cum de amici morte
animi mei miseriam confiterer,
dicens quod anima nostra una
quodammodo facta fuerat ex dua-
bus , „ Et ideo, " inquam , „forte
mori metuebam , ne totus ille mo-
reretur, quem multum amaveram : "
(c. 6.) quae mihi quasi declamatio
levis, quam gravis confessio vide-
tur ; quamvis utcumque temperata
sit haec ineptia in eo quod addi-
tum est, 99 forte."
1) Aestuabam : ich war in innerm
Aufruhr.
2) Portabam . . . inveniebam.
Ich trug meine zerrissene blutende
Seele, die ungeduldig war, dass sie
von mir getragen wurde , (nicht
von Gott. Deus vita animae.) und
ich fand keinen Ort , wo ich sie
hätte zur Ruhe legen können.
3) Nam in . . . miseriae ; nur
in Thränen fand die Seele einige
Ruhe, wurde sie von diesem Ruhe-
punkt weggetragen , so drückte sie
mich , wie eine grosse Elendslast
(Portabam animam).
 78 S. AUGUSTINI EPISCOPI

in eis solis aliquantula requies. Ubi autem inde auferebatur

anima mea, onerabat me grandis sarcina miseriae. Ad¹ te,
Domine, levanda erat et curanda , sciebam ; sed nec volebam,
nec valebam, eo magis quia non mihi eras aliquid solidum et
firmum , cum de te cogitabam . Non5 enim tu eras, sed vanum
phantasma, et error meus erat Deus meus . Si conabar eam
ibi ponere ut requiesceret, per inane labebatur, et iterum
ruebat super me ; et ego mihi remanseram infelix locus, ubi
nec esse possem , nec inde recedere. Quo enim cor meum
fugeret a corde meo ? quo a me ipso fugerem ? quo me non
sequerer ? Et tamen fugi de patria. Minus enim eum quae-
rebant oculi mei, ubi videre non solebant ; atque a Thagas-
tensi oppido veni Carthaginem.
VIII. 13. Non vacant tempora , nec otiose volvuntur per sen-
Tempus
et ami- sus nostros, faciunt in animo mira opera. Ecce veniebant et
corum
quia do- praeteribant de die in diem, et veniendo et praetereundo in-
lori me- serebant2 mihi species alias et alias memorias, et paulatim
dentur.
resarciebant me pristinis generibus delectationum, quibus cede-
bat dolor meus ille ; sed succedebant non quidem dolores alii ,
causae tamen aliorum dolorum. Nam unde me facillime et
in intima dolor ille penetraverat , nisi quia fuderam in are-
nam animam meam, diligendo moriturum ac si non moritu-

4) Ad te . . . cogitabam. Ad 1) Non vacant . . nostros. Die

te levanda erat (anima sarcina) et
curanda (anima conscissa et
cruenta ) : zu dir hätte ich die
Seele erheben (sie dir aufladen)
sollen , aber das wollte ich nicht
noch vermochte ichs , um So we-
niger als ich dich nicht als fest
und unbeweglich dachte. So botest
du keinen Ruhepunkt für meine
Seele.
5) Non enim . recedere. Denn
nicht du warst mein Gott, sondern
ein eitles Hirngespinnst. Versuchte
ichs meiner Seele auf diesem eine
Ruhestätte zu geben so fiel sie
hinunter ins Leere und stürzte auf
mich zurück , und ich war mir
(für meine Seele) zuletzt nur ein
unglücklicher Ort , wo ich weder
sein (bleiben) noch den ich ver-
lassen (mich von ihm entfernen)
konnte. Vgl. Cap. 4, 9.
Zeiten sind nicht leer , (die Zeit-
wogen) wälzen sich nicht müssig
durch unsre Sinne.
2) Inserebant delectatio-
num : sie pflanzten mir neue Ge-
stalten und Erinnerungen ein, und
stellten mich allmählig durch die
frühern Vergnügungsweisen her.
3) Vid. c. 10 et 12. §. 18. et
vi. 16 .
4) Fuderam etc. Auf Sand ge-
gossenes sickert ein und versiegt.
A. liebte den sterblichen Freund
so , als stürbe er nicht. Er ver-
gleicht nun seine (liebende) Seele
einer Flüssigkeit , die er in den
Freund geschüttet , als in ein un-
zerstörbares Gefäss ; sie war aber
auf Sand ausgegossen, in welchem
sie keinen Halt hatte , da der
Freund starb.
 CONFESSIONUM LIBER IV. 79

rum ? Maxime quippe me reparabant atque recreabant alio-

rum amicorum solatia, cum quibus amabam quod pro te ama-
bam : et hoc erat ingens fabula et longum mendacium, cujus
adulterina confricatione corrumpebatur mens nostra pruriens
in auribus. Sed illa mihi fabula non moriebatur, si quis
amicorum meorum moreretur. Alia erant quae in eis amplius
capiebant animum : colloqui et corridere, et vicissim benevole
obsequi ; simul legere libros dulciloquos, simul nugari, et si-
mul honestari ; dissentire interdum sine odio , tanquam ipse
homo secum, atque ipsa rarissima dissensione condire consen-
siones plurimas ; docere aliquid invicem, aut discere ab invicem ;
desiderare absentes cum molestia , suscipere venientes cum
laetitia his atque hujusmodi signis a corde amantium et re-
damantium procedentibus per os, per linguam, per oculos , et
mille motus gratissimos, quasi fomitibus conflare ' animos , et
ex pluribus unum facere.8
IX.
14. Hoc est quod diligitur in amicis ; et sic diligitur, ut De hu-
mana
rea ' sibi sit humana conscientia, si2 non amaverit redamantem, amicitia.
Beatus
aut si amantem non redamaverit, nihil quaerens ex ejus cor- qui amat
in Deo.
5) Adulterina confricatione sc. dass der Freund nichts leibliches
mendacii quod pro te amabam vom Freunde verlangt , als nur
(treulos gegen Gott). Zeichen des Wohlwollens. ― Es
6) Alia . . . laetitia. Schilde- ist von einem Wechselverhältniss
rung des geselligen Zusammen- zwischen zwei Freunden , A und
lebens s. g. Gebildeter. Vicissim B. die Rede, und A.'s Satz würde
obsequi : gegenseitiges willfahren, so lauten : si non amaverit A re-
(nachgeben). - Simul honestari, damantem B , aut si amantem A
sich unter einander Komplimente non redamaverit B. Man könnte
machen. - Dissensione . . . con- an Platos Symposion erinnert wer-
sensiones : und durch die höchst den. Dass Aug. aber himmelweit
seltne Verschiedenheit der Ansich- entfernt ist auf griechische Weise
ten ( Urtheile) selbst, die weit vor- unter A einen Mann unter B einen
herrschende Uebereinstimmung Knaben zu verstehen , das ergiebt
würzen. Desiderare . . . molestia, sich wenn es eines Beweises be-
die Abwesenden ungern vermissen. dürfte recht klar aus seiner schar-
7) Conflare etc. Die Gemüther fen Verwerfung der flagitia contra
wie durch mancherlei Zündstoff naturam (L. 3 , 8 , 15) , die ganz
zusammenschmelzen. mit Röm. 1 , 24-28 übereinstimmt.
8) Facere : alles dies capiebat Das Wort redamare ist wohl zu-
animum." erst von Cicero ( de amic. 14 , 49)
gebraucht, wo es heisst : quid enim
1 ) Rea sibi sit : sich Vorwürfe tam absurdum , quam delectari
macht. multis inanibus rebus . . . animo
2) Si non benevolentiae . autem , virtute praedito , eo , qui
Vgl. Platos Phaedrus : ows und vel amare , vel (ut ita dicam)
avtέows , dieser : die „ erwiederte redamare possit , non admodum
Liebe" , hier redamare , doch so, delectari.
 80 S. AUGUSTINI EPISCOPI

pore praeter indicia benevolentiae . Hinc³ ille luctus , si quis

moriatur: et tenebrae dolorum, et versa dulcedine in amari-
tudinem cor madidum, et ex amissa vita morientium mors
viventium. Beatus qui amat te , et amicum in te, et inimi-
cum propter te. Solus enim nullum charum amittit, cui om-
nes in illo chari sunt,qui non amittitur. Et quis est iste,
2, 1.1
1.Gen. nisi Deus noster, Deus qui fecit coelum et terram, et implet
Jer. 23, ea, quia implendo ea5 fecit ea ? Te nemo amittit , nisi qui
24.
Ps. 118.
142. dimittit : et qui dimittit, quo it, aut quo fugit, nisi a te pla-
6.Joh. 14,cido ad te iratum ? Nam ubi non invenit legem tuam in
poena sua ? Et lex tua veritas, et veritas tu.
X. 1 2
Labiles 15. Deus virtutum , converte nos, et ostende faciem
creatu-
rae, nec tuam et salvi erimus. Nam quoquoversum se verterit anima
in eis hominis, ad dolores figitur alibi praeterquam in te, tametsi
potest
anima figitur in pulchris extra te et extra se. Quae tamen nulla
requies-
cere. essent nisi essent abs te, quae oriuntur et occidunt, et oriendo
Ps. 79,
20. quasi esse incipiunt, et crescunt ut perficiantur, et perfecta
senescunt et intereunt : et non omnia senescunt , et omnia
intereunt. Ergo cum oriuntur et tendunt esse , quo magis
celeriter crescunt ut sint, eo magis festinant ut non sint : sic
est modus eorum. Tantum dedisti eis, quia partes sunt re-

3) Hinc ille luctus : im Tode 3) Sup. §. 13. *

sind der Leib und seine indicia
benevolentiae verschwunden.
4) Cor madidum : blutendes Herz.
5) Implendo ea, Jer. 23, 24. Er
gab dem Himmel und der Erde
das Dasein , indem er sie erfüllte,
weil ohne ihn keine Kreatur Exi-
stenz (esse) hat. Vgl. L. 1 , 2.
6 ) Nam . sua, wo stösst der
Fliehende nicht auf dein Gesetz,
das sich in seiner Strafe energisch ,
(wirksam) offenbart . Vgl. Ps . 93 ,
20 : qui fingis dolorem in praecepto .
L. 2, 2, 4.
1) Deus virtutum, Gott Zebaoth ,
Gott der Heerschaaren ; & Dεos
Tov dvvάμewv. Vgl. Ps. 79, 15. L.
2, 2 , 4.
2 ) Converte • tuam . Converte
nos fugientes a te , bekehre uns,
die von dir fliehend, dir den Rücken
zukehren. Conversi, zur facies dei
gewendet .
4) Extra se , ganz äusserliche :
Bezug auf das manichäische, sinn-
liche sich in die sichtbare Welt
verlieren.
5) Quasi esse incipiunt , gleich-
sam zu sein Beginnen für uns ;
den wahren Anfang ihres Seins
kennen wir nicht, kennt nur Gott.
Vgl. A.'s Gedanken über die Zeit.
L. 11 Cap. 10–28 , besonders
c. 18.
6) Non omnia senescunt , die in
der Jugend sterben, nicht.
7) Tendunt esse , zur Vollkom-
menheit ihres Seins streben - im
Gegensatz des esse incipiunt. Aber
perfecta senescunt.
8) Quo ... non sint, Symmetrie
des Wachsens und Alterns ..
9) Tantum • partes sunt.
Partes in doppeltem Sinn : Theile
und Rollen. Decedendo etc. indem
die einen abtreten , andre nach
diesen auftreten führen sie das
 CONFESSIONUM LIBER IV. 81

rum , quae non sunt omnes simul ; sed decedendo ac succe-

dendo agunt omnes universum, cujus partes sunt . Ecce sic¹0
peragitur et sermo noster per signa sonantia. Non enim erit
totus sermo , si unum verbum non decedat cum sonuerit¹¹
partes suas, ut succedat aliud. Laudet te ex illis anima mea,
Deus creator omnium ; sed non in eis infigatur glutine amo-
ris per sensus corporis. Eunt 12 enim quo ibant , ut non sint,
et conscindunt eam desideriis pestilentiosis ; quoniam ipsa
esse 13 vult et requiescere amat in eis quae amat . In illis
autem¹ non est ubi : quia non stant, fugiunt ; et quis ea se-
quitur sensu carnis ? aut quis ea 15 comprehendit , vel cum
praesto sunt ? Tardus est enim sensus carnis quoniam sensus
carnis est , et ipse 16 est modus ejus. Sufficit ad aliud ad quod
factus est: ad illud autem non sufficit, ut 17 teneat transcur-
rentia ab initio debito usque ad finem debitum. In verbo¹8
enim tuo per quod creantur, ibi audiunt : Hinc, 19 et hucusque.
16. Noli esse vana, anima mea, et obsurdescere in aure X!.
Omnia
cordis, tumultu vanitatis tuae. Audi et tu :2 Verbum ipsum creata
sunt in-
clamat ut redeas ; et ibi est locus quietis imperturbabilis, ubi stabilia.
Solus
Deus
stabilis.
Ganze auf, dessen Theile, o . dessen 15) Comprehendit , wer ergreift
actores (Schauspieler , qui agunt und begreift sie sensu carnis, selbst
universum) sie sind. wenn sie gegenwärtig sind.
10) Peragitur ganz aufgeführt, 16) Ipse est modus ejus , seine
durchgeführt. Natur selbst setzt ihm die Schranke.
11) Cum sonuerit partes suas, Vgl. C. 11 Anm. 9.
wenn es seine Rolle , seinen Part 17) Ut teneat · debitum dass
hat hören lassen. er das Vorübereilende festhalte
12) Eunt • non sint : sie ge- (als ein Ganzes auffasse) vom ver-
hen fort und fort dahin, wohin sie hängten Anfang bis zum verhäng-
seit ihrem Entstehen giengen, dem ten Ende.
Nichtsein zu ! 18 ) In verbo : λóyw. Hiob. 38,
13) Esse vult , scil . in eis . In 11. Ps. 89, 10.
hac vita homines magnis laboribus 19) Hinc et huc usque : terminus
requiem quaerunt et securitatem, a quo , (initium debitum) und ad
sed pravis cupiditatibus non inve- quem (finis debitus).
niunt. Volunt enim requiescere in
rebus inquietis et non permanen- 1) Noli obsurdescere , lass dich
tibus : et quia illae tempore subtra- nicht betäuben.
huntur et transeunt , timoribus et 2) Verbum deserat : das
doloribus eos agitant , nec quietos Wort selbst ruft dir zu : zurück-
esse permittunt. Aug. de Cat. Rud. zukehren zu ihm und da, bei ihm,
§. 24. ist der Ort unstörbarer Ruhe. Im
14) Non est ubi , ist keine blei- Gegensatz des ibi hiess es im vo-
bende Stätte ; dem ubi entgegen- rigen Cap . In illis (den Krea-
gesetzt ist (Cap. 11 ) ibi , die blei- turen) autem non est ubi, ist keine
bende sichere Stätte bei Gott. bleibende Stätte sicherer Ruhe.
 82 S. AUGUSTINI EPISCOPI

non deseritur amor , si ipse non deserat. Ecce illa discedunt ,

ut alia succedant , et omnibus suis partibus constet infima 3
universitas. Numquid ego aliquo discedo ? ait Verbum Dei.
Ibis fige mansionem tuam ; ibi commenda quidquid inde habes ,
anima mea , saltem fatigata fallaciis . Veritati commenda quid-
quid tibi est a veritate, et non perdes aliquid ; et reflorescent
Ps 102, putria tua, et sanabuntur omnes languores tui, et fluxa tua
3.
reformabuntur, et renovabuntur , et constringentur ad te : et
non te deponent quo descendunt ; sed stabunt tecum, et
123.Pet. 1 , permanebunt ad semper stantem ac permanentem Deum.
17. Utquid perversa sequeris carnem tuam? Ipsa te se-
quatur conversa. Quidquid per illam sentis, in parte est ; et
ignoras totum cujus hae partes sunt ; et delectant te tamen.
Sed si ad totum comprehendendum esset idoneus sensus car-
nis tuae, ac non et ipse in parte universi accepisset pro poena
tua justum modum, velles ut transiret quidquid existit in
praesentia, ut magis tibi omnia o placerent. Nam et quod
loquimur, per eumdum sensum carnis audis ; et non vis utique
stare syllabas, sed transvolare, ut aliae veniant , et totum au-
dias. Ita, semper omnia 12 quibus unum aliquid constat, et
non simul sunt omnia ea quibus constat ; plus delectant omnia
quam singula, si possint 13 sentiri omnia . Sed longe his me-

3) Infima universitas , irdisches Fleische, vielmehr möge dieses be-

Ganze.
4) Discedo , entferne ich mich
irgendwohin ? Jer. 23, 23.
5) Ibi . . . fallaciis : da gründe
deine bleibende Wohnung , dem
Worte (2óyos) vertraue an alles,
was du von ihm hast, endlich der
Täuschungen müde.
6) Fluxa tua reformabuntur
etc. dein verfliessendes wird wieder
eine Gestalt gewinnen und erneut
und fest mit dir verbunden wer-
den. Vgl. L. 2 , 10. Defluxi abs
te ego , • nimis devius a stabili-
tate tua.
7) Non te . . . Deum. Das Ver-
fliessende wird dich nicht absetzen,
niederschlagen da , wohin es hin-
abströmt , sondern es wird mit
dir bestehn und bleiben beim
ewig bestehenden und bleibenden
Gott.
8) Ut quid ... conversa : warum,
verkehrte Seele , folgst du dem
kehrt dir Folge leisten. Vgl. Röm.
7. 8. u. Gal. 5, 16. 17 .
9) Quidquid · • placerent. Caro
d. i. die leiblichen Sinne empfinden
nur einen Theil des Ganzen. Könn-
ten sie das Ganze fassen , wären
sie nicht dir zur Strafe in einem
Theile des Universum auf ein ge-
bührendes (justus) Maass be-
schränkt, so würdest du wünschen,
dass alles Gegenwärtige vorüber
zöge , damit du um so grösseres
Gefallen am Ganzen haben
könntest.
10) Vid. inf. ad L. xiii. c. 28.
11 ) Totus enim ille sermo non
de singulis syllabis aut litteris sed
de omnibus pulcher est. Aug. de
Gen. c. Manich. i . 21 .
12) Omnia, sc. transvolant.
13) Si possint, könnten sie auf
einmal, als Ein Ganzes empfunden,
aufgefasst werden.
 CONFESSIONUM LIBER IV. 83

lior qui fecit omnia, et ipse est Deus noster ; et non discedit,
quia nec succeditur ei.
18. Si placent corpora, et in arti- XII.
Deum ex illis lauda ,
Amor
ficem eorum retorque amorem ; ne in his quae tibi placent, non a-im-
prob
tu displiceas . Si placent animae , in Deo amentur : quia2 et tur,
modo in
his quae
ipsae mutabiles sunt, et in illo fixae stabiliuntur ; alioquin placen t,
irent et perirent. In illo ergo amentur ; et rape ad eum te- amemus
Deum.
cum quas potes, et dic eis : „ Hunc amemus, hunc amemus ; 17, Act. Ap.
27.
ipse fecit haec, et non est longe. Non³ enim fecit atque abiit,
sed ex illo in illo sunt. Ecce ubi est, ubi sapit veritas.
Intimus cordi est ; sed cor erravit ab eo . Redite, praevari- Is. 46,
8.
6
catores, ad cor, et inhaerete illi qui fecit vos. State cum
eo , et stabitis : requiescite in eo, et quieti eritis. Quo itis in

1) Quoquo te verteris , vestigiis est åb unoquoque nostrum , in illo

quibusdam quae operibus suis im-
pressit loquitur tibi, et te in exte-
riora labentem ipsis exteriorum
formis intro revocat. ―― Vae qui
derelinquunt te ducem, et oberrant
in vestigiis tuis ; qui nutus tuos
pro te amant, et obliviscuntur quid
innuas, O suavissima lux, purgatae
mentis sapientia : non enim cessas
innuere nobis quae et quanta sis ,
et nutus tui sunt omne creatura-
rum decus. Aug. de Lib. Arb. 1.
ii. c. 16. Warnung an so viele
Naturforscher , qui relinquunt te
ducem, et oberrant in vestigiis
tuis. Dazu : ne in his, quae tibi
placent , tu displiceas : dass du
nicht, vertieft in Betrachtung der
Kreaturen , welche dir gefallen,
dem Schöpfer missfallest.
2) Quia ... perirent , weil sie
selbst (an sich) wandelbar sind,
auf ihm aber fussend Bestand ge-
winnen (für die Ewigkeit), sonst
würden sie (vorüber) dahin gehn
und vergehn. Vgl. Cap. 10 : eunt
enim quo ibant ut non sint.
3) Non . abiit, wie ein mensch-
licher Künstler sich von seinem
fertigen Kunstwerk abwendet.
Gott ist Schöpfer und Erhalter
nicht bloss der ersten Schöpfung,
sondern auch der zweiten , der
wiedergeborenen Welt.
4) Hoc bonum non longe positum
enim vivimus, movemur, et sumus.
Sed dilectione standum est ad illud,
et inhaerendum illi , ut praesente
perfruamur a quo sumus , quo ab-
sente nec esse possemus. Aug. de
Trin. 1. viii. §. 5, 6. Pudeat cum
alia non amentur nisi quia bona
sunt , eis inhaerendo non amare
bonum ipsum unde bona sunt. Ib.
c. 3.
5) Sapit veritas. Im Herzen
schmeckt man (geniessend ) die
Wahrheit. Ob auch gemeint ist :
wo die veritas sapientes bildet?
Aehnlich wie Deus, cibus interior.
Vgl. L. 3, 1. not. 3.
6) Praevaricatores. Advocaten
die es heimlich mit der Gegenpar-
tei halten. Jes. 46 , 8. Hier : Ab-
trünnige die es mit den Götzen
den Gegnern des wahren Gottes ---
halten.
7) Quia homines appetentes ea
quae foris sunt , etiam a se ipsis
exsules facti sunt, data est etiam
conscripta lex, non quia in cordibus
scripta non erat ; sed quia tu fu-
gitivus eras cordis tui, ab illo qui
ubique est comprehenderis , et ad
te ipsum intro revocaris. Prop-
terea scripta lex quid clamat eis
qui deseruerunt legem scriptam in
cordibus suis ? Redite , praevari-
catores , ad cor. Aug. in Ps. 57.
§. 1. Vgl. Röm. 2, 15 .
6*
 84 S. AUGUSTINI EPISCOPI

aspera ? quo itis ? Bonum quod amatis, ab illos est : sed

quantum est ad illum, bonum est et suave ; sed amarum erit
juste, quia injuste amatur, deserto illo , quidquid ab illo est. 10
Quo vobis adhuc et adhuc ambulare vias difficiles et labo-
riosas ? Non est requies ubi quaeritis eam. Quaerite quod
quaeritis : sed ibi non est ubi quaeritis. Beatam vitam quae-
ritis in regione mortis ; non est illic . Quomodo enim beata
vita, ubi nec vita ?"
19. Et descendit 12 huc ipsa Vita nostra, et tulit mortem
nostram, et occidit eam de abundantia vitae suae : et tonuit
clamans, ut redeamus hinc ad eum in illud secretum unde
processit ad nos, in ipsum primum virginalem uterum, ubi ei
nupsit humana creatura, caro mortalis, ne esset semper mor-
talis ; et inde velut sponsus procedens de thalamo suo, exsul-
Ps.
6. 18, tavit ut gigas ad currendam viam. Non enim tardavit , sed
cucurrit ; clamans dictis, factis , morte, vita, descensu, 13 as-
censu ; clamans ut redeamus ad eum. Et 14 discessit ab oculis ,
ut redeamus ad cor , et inveniamus eum . Abscessit enim, et

8) Deficitur non ad mala , sed viam. Ps. 18 , 6. 7 und des Am-

3 male ; id est, non ad malas natu-
ras , sed ideo male , quia contra
ordinem naturarum , ob eo qui
summe est , ad id quod minus est.
Aug. de Civ. Dei, Î. xii. c. 8.
9) Sed • ab illo est : aber
nur so weit es ihm zugethan , ge-
weiht , ist es gut und angenehm,
aber mit Recht wird es bitter sein,
weil wenn man ihn verlässt, alles
was von ihm kommt mit Unrecht
geliebt wird.
10) Quid tam iniquum quam
ut bene sit desertori boni ? neque
ullo modo fieri potest ut ita sit.
Sed aliquando amissi superioris
boni non sentitur malum, cum ha-
betur quod amatum est inferius
bonum. Sed divina justitia est,
ut qui voluntate amisit quod amare
debuit , amittat cum dolore quod
amavit. Aug. de Gen. ad lit. 1.
viii. c. 14.
11) Quo vobis etc. was soll es
euch (fruchten) fort und fort auf
schwierigen mühsamen Wegen zu
irren ?
12) Et descendit . . . currendam
brosius : Veni redemtor gentium
liegt hier zu Grunde. Und don-
nernd ruft er dass wir von hier
zu ihm zurückkehren in jenes ge-
heime Heiligthum , aus dem er zu
uns hervorgieng (und eingieng)
in den ersten jungfräulichen Leib,
wo sich mit ihm der erschaffene
Mensch vermählte (vereinte ) , das
sterbliche Fleisch , damit es nicht
ewig sterblich bliebe ; und von da
(ex utero) gieng er hervor etc.
Ps. 18 , 6. 7. Et ipse tamquam
sponsus procedens de thalamo suo
exultavit etc.
13) Descensu, adscensu : Höllen-
fahrt, Himmelfahrt.
Excursus usque ad inferos,
Recursus ad sedem dei. Ambros.
1. c.
14) Et discessit . . . reliquit nos.
Er ist unsern Augen entrückt, aber
doch gegenwärtig im Herzen (wo
er Wohnung zu machen verhiess,
Joh. 14 , 23 , und dem er den h.
Geist sandte) , Joh . 16 , 13. 14 .
Röm. 5 , 5 .
 CONFESSIONUM LIBER IV. 85

ecce hic est. Noluit nobiscum diu esse, et non reliquit nos . Joh.
10. 1,
Illuc 15 enim abscessit, unde nunquam recessit , quia mundus 1,1 Tim.
15 .
per eum factus est ; et in hoc mundo erat, et venit in hunc 5. Ps. 40,
mundum peccatores salvos facere; cui confitetur anima mea , 6. Ps. 50,
et sanat eam, quia peccavit illi. Filii hominum usquequo Ps.
Ps . 72,
4, 3.
graves corde? Numquid et post descensum vitae non vultis Ps.
9. 83,
ascendere et vivere ? Sed quo ascenditis, 16 quando in alto ,
estis, et posuistis in coelum os vestrum ? Descendite, ut as-
cendatis, et ascendatis ad Deum. Cecidistis enim, ascendendo
contra eum. Dic eis ista , ut plorent in convalle plorationis,
et sic eos rape tecum ad Deum ; quia de Spiritu ejus haec
dicis eis, si dicis ardens igne charitatis .

15 ) Illuc < facere : er ist da-
hin gegangen , von wo er nie weg-
gegangen , weil die Welt durch
ihn gemacht ist. Non enim fecit
et abiit. Et in hoc ... facere :
er war in dieser Welt seiner
göttlichen Natur nach (Joh . 1 , 10),
und kam in diese Welt , seiner
menschlichen Natur nach , da das
Wort Fleisch ward (Joh . 1 , 11 .
14. 1 Tim. 1 , 15).
Der Sinn der Stelle von : Et
descendit bis factus est , scheint
dieser zu sein : Secretum, die un-
sichtbare , göttliche Geisterwelt ;
aus dieser Unsichtbarkeit trat
Christus heraus durch seine Mensch-
werdung (processit ad nos). Dies
processit ganz verschieden von dem
procedere de thalamo suo (utero
virginali) dem Eintritt ins irdische
Leben , das mit dem adscensus
endet. Den leiblichen Augen ent-
rückt , zurückgekehrt in das
secretum , ist er uns dennoch
gegenwärtig (ecce hic est). Inti-
mus cordi est , interior intimo.
Das Innerste des Menschen , der
ἔσω ἄνθρωπος , die heilige Stelle,
wo sich der Menschengeist und der
heilige Geist berühren (πνευμα
συμμαρτυρεῖ τῷ πνεύματι ἡμῶν)
sie gehört selbst zu jenem Secre-
tum , auch auf Erden gehört der
πνευματικὸς ἄνθρωπος zur Geister-
gemeinde.
16) Perversa celsitudo est , de-
serto eo cui debet animus inhae-
rere principio , sibi quodam modo
fieri atque esse principium - Est
igitur aliquid humilitatis miro
modo quod sursum faciat cor , et
est aliquid elationis quod deorsum
faciat cor Pia humilitas facit
subditum superiori ; nihil est au-
tem superius Deo : et ideo exaltat
humilitas , quae facit subditum
Deo. Elatio autem quae in vitio
est, eo ipso quo respuit subjectio-
nem , et cadit ab illo , quo non
est quidquam superius , et ex hoc
erit inferius. Aug. de Civ. Dei,
xiv. 13.
17) Poenitendi humilitate altitu-
dinem suam accipit anima. Aug.
de Lib. Arb. 1. iii. c. 5. Viam
nobis fecit per humilitatem : quia
per superbiam recesseramus a Deo,
redire ad eum nisi per humilitatem
non poteramus, et quem nobis prae-
poneremus ad imitandum, non ha-
bebamus . Omnis enim mortalitas
hominum superbia tumuerat. Ne
ergo dedignaretur homo imitari
hominem humilem, Deus factus est
humilis, ut vel sic superbia generis
humani non dedignaretur sequi
vestigia Dei. Aug. in Ps . xxxiii.
Enarr. 1. §. 4. cf. de Fide et
Symbolo, §. 6. Vgl. L. 5 , 3, 5. L.
10, 36, 58.
 86 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XIII . 20. Haec tunc non noveram, et amabam pulchra inferiora,

Amor
unde et ibam in profundum, et dicebam amicis meis : Num amamus
prove-
niat. aliquid, nisi pulchrum ? Quid est ergo pulchrum ? et quid est
pulchritudo ? Quid est quod nos allicit et conciliat¹ rebus
quas amamus ? Nisi enim esset in eis decus et species , nullo
modo nos ad se moverent. Et animadvertebam² et videbam
in ipsis corporibus aliud esse quasi totum, et ideo pulchrum ;
aliud autem quod ideo deceret, quoniam apte accommodaretur
alicui, sicut pars corporis ad universum suum, aut calceamen-
tum ad pedem, et similia . Et ista consideratio scaturivit in
animo meo ex intimo corde meo ; et scripsi libros de Pulchro
et Apto ; puto , duos aut tres . Tu scis, Deus : nam excidit
mihi. Non enim habemus eos ; sed aberraverunt a nobis,
nescio quomodo.
XIV . 21. Quid est autem quod me movit, Domine Deus meus,
Libri de
Apto et ut ad Hierium Romanae urbis oratorem scriberem illos libros,
Pulchro
Hierio quem non noveram facie, sed amaveram hominem ex doctrinae
nuncu-
pati.
Unde fama quae illi clara erat, et quaedam verba ejus audieram,
hunc
amave- et placuerant mihi ? Sed magis quia placebat aliis , et effere-
rat, bant eum laudibus, stupentes quod ex homine syro, docto
prius Graecae facundiae, postea in Latina etiam dictor mira-
bilis exstitisset, et esset scientissimus rerum ad studium sa-
pientiae pertinentium, mihi placebat. Laudatur homo , et ama-
tur absens. Utrumnam ab ore laudantis intrat in cor audi-
entis amor ille ? Absit : sed ex amante alio accenditur alius.
Hinc enim amatur qui laudatur, dum non fallaci corde lau-
datoris praedicari creditur ; id est, cum amans eum laudat .
22. Sic enim tunc amabam homines ex hominum judicio ;
non enim ex tuo , Deus meus, in quo nemo fallitur. Sed ta-
men, cur non sicut auriga nobilis, sicut venator" studiis po-

1) Conciliat nos : befreundet uns
mit den Dingen .
2) Et animadvertebam etc. A.
unterschied die Schönheit eines
Körpers in seiner Totalität und
Einheit , von der Schönheit ein-
zelner Theile eines Ganzen . vom
aptum derselben, insofern sie ihrem
Ganzen entsprechen, mit ihm har-
moniren . Vgl. c. 15.
1) Utrumnam fallitur. Nur
wenn wir jemanden nicht blos mit
dem Munde loben hören , sondern
aus aufrichtig liebendem Herzen,
werden wir durch solch Lob be-
wegt: den Gelobten auch zu lieben.
Non fallaci und nemo fallitur :
nur Gottes Urtheil täuscht nie.
2) Venator : der zur Strafe im
Circus mit wilden Thieren kämpfte .
Studiis etc. durch Volksgunst
bekannt, im Munde der Menschen.
 CONFESSIONUM LIBER IV. 87

pularibus diffamatus ; sed longe aliter et graviter,³ et ita

quemadmodum et me laudari vellem ? Non autem vellem ita
laudari et amari me, ut histriones ; quanquam eos et ipse
laudarem et amarem : sed eligens latere, quam ita notus
esse ; et vel haberi odio , quam sic amari . Ubi5 distribuuntur
ista pondera variorum et diversorum amorum in anima una ?
Quid est quod amo in alio, quod rursus, nisi odissem, non a
me detestarer et repellerem, cum sit uterque nostrum homo ?
Non enim , sicut equus bonus amatur ab eo qui nollet hoc
esse, etiam si posset ; hoc et de histrione dicendum est, qui
naturae nostrae socius est. Ergone amo in homine quod odi
esse, cum sim homo ? Grande profundum est ipse homo , cujus Mat.
30. 10,
etiam capillos tu, Domine, numeratos habes , et non minuun-
tur in te: et tamen capilli ejus magis numerabiles sunt,
quam affectus ejus, et motus cordis ejus .
23. At ille rhetor ex eo erat genere , quem sic amabam,
ut vellem me esse talem ; et errabam typho , et circumferebar Eph. 4,
omni vento, et nimis occulte gubernabar abs te. Et unde
scio, et unde certus confiteor tibi quod illum in amore lau-
dantium magis amaveram, quam in rebus ipsis de quibus lau-
dabatur ? Quia si non laudatum vituperarent eum iidem ipsi,
et vituperando atque spernendo ea ipsa narrarent, non accen-
derer in eum et non excitarer . Et certe res non aliae forent,
nec homo ipse alius ; sed tantummodo alius affectus narran-
tium. Ecce ubi jacet anima infirma, nondum haerens solidi-
tati veritatis. Sicut aurae linguarum flaverint a pectoribus
opinantium ; ita fertur et vertitur, torquetur ac retorquetur,

3) Graviter sc. laudabatur Hie- 7) In te. Da das : capilli etc.

rius.
4) Eligens latere etc. lieber un-
bekannt bleiben · ja selbst
lieber gehasst werden etc.
5) Ubi . una: woher stammen
diese (verschiedenen ) Gewichte
(Maasse , Würdigungen) der ver-
schiedenen Arten der Liebe in ein
und derselben Seele ?
6) Cum . . . homo, da wir beide
doch Menschen. Man liebt also
den Nächsten nicht wie sich selbst,
nicht als Zweck sondern als Mittel
will man ihn.
Citat von Matth . 10, 30, so drängt
sich's auf statt in te : sine te zu
lesen, entnommen aus dem unmit-
telbar vorangehenden V. 29 (sine
patre). Doch bin ich zweifelhaft,
ob "in" nicht bleiben und die
Stelle analog erklärt werden müsse,
wie : nihil moritur in te. Lib. 1 ,
6, 9. not. 16.
8) Jacet infirma : schwach
darnieder liegt.
9) Ita fertur et vertitur, getrieben
und umgetrieben .
 88 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et obnubilatur ei lumen, et non cernitur veritas. Et ecce est

ante nos. Et magnum quiddam mihi erat, si sermo meus et
studia mea illi viro innotescerent. Quae si probaret, flagra-
rem magis ; si autem improbaret, sauciaretur cor vanum et
inane 10 soliditatis tuae. Et tamen pulchrum illud atque ap-
tum, unde ad¹¹ eum scripseram , libenter animo versabam , ob
os contemplationis meae, et nullo collaudatore mirabar.
XV. 24. Sed¹ tantae rei cardinem in arte tua nondum vide-
Quod
corpora-
libus bam, Omnipotens, qui facis mirabilia solus : et ibat animus
imagini-
bus con- meus per formas corporeas ; et „ pulchrum , " 2 quod per seip-
tenebra-
tus, non Sum, aptum" autem, quod ad aliquid accommodatum , dece-
potuit
capere ret, definiebam et distinguebam, et exemplis corporeis³ astrue-
spiritu- bam. Et converti me ad animi naturam ; et non me sinebat
alia .
Ps . 135 , falsa opinio quam de spiritualibus habebam, verum cernere.
4.
Et irruebat in oculos ipsa vis veri, et avertebam palpitantem
mentem ab incorporea re ad lineamenta , et colores, et tumen-
tes¹ magnitudines. Et quia non poteram ea videre in animo ,
putabam me non posse videre animum meum. Et cum in
virtute pacem amarem, in vitiositate autem odissem discor-
diam ; in illa unitatem, in ista quamdam divisionem notabam . "
Inque illa unitate mens rationalis et natura veritatis ac summi

10) Inane soliditatis tuae : das 4) Tumentes magnitudines vgl.

deiner Festigkeit ermangelte, kei-
nen Halt an dir hatte.
11 ) Unde ... mirabar, worüber
ich dem Hierius geschrieben , das
wandte ich gern im Geiste hin
und her vor den Augen meiner
Betrachtung (ich betrachtete es
gern von allen Seiten im Geiste
mit dem innern Auge) und be-
wunderte es, war gleich kein Lo-
ber zugegen. Der Gegenstand an
sich ergriff den A.
1) Sed . .. solus : aber noch
erkannte ich nicht den Grund
(das Princip , Wesentliche ) dieses
grossen Gegenstandes ( der Aesthe-
tik) in deiner (Schöpfer- ) Kunst,
o Allmächtiger , der du allein Be-
wundernswürdiges schaffst . Mira-
bilia ; „ mirabar" schloss Cap. 14.
2) Pulchrum etc. vgl . C. 13.
3) Adstruebam, belegte es.
c. 2 , not. 10 u. c. 16 , 31 : (Pu-
tanti) quod tu, Domine deus, veri-
tas, corpus esses lucidum et im-
mensum. Tumens sol.
Schwellende Grössen.
5) Et quia .. • meum: und weil
ich nicht am Geiste (mit leib-
lichem Auge) Umrisse , Farben
und Grössen sehen konnte , so
meinte ich meinen Geist (über-
haupt) nicht sehen zu können
(auch nicht mit geistigem Auge).
6) Divisionem notabam, den
Zwiespalt gab ich an, als charak-
teristisches Merkmal.
7) Licet subtilissime disseratur,
ipsam mentem hominis in qua
factus est ad imaginem Dei,
quamdam scilicet rationalem vi-
tam, distribui in aeternae contem-
plationis veritatem , et in rerum
temporalium administrationem ,
atque ita fieri quasi masculum et
 CONFESSIONUM LIBER IV. 89

boni mihi esse videbatur : in ista8 vero divisione irrationabilis

vitae nescio quam substantiam et naturam summi mali, quae
non solum esset substantia , sed omnino vita esset , et tamen
abs te non esset, Deus meus, ex quo sunt omnia , miser opi-
nabar . Et tamen illam monadem appellabam, tanquam sine
ullo sexu 10 mentem ; hanc vero dyadem, iram in facinoribus ,
libidinem in flagitiis , nesciens quid loquerer. Non enim nove-
ram neque didiceram, nec ullam substantiam malum esse,
ne ipsam mentem nostram summum atque incommutabile
bonum.
25. Sicut 12 enim facinora sunt, si vitiosus est ille animi
motus, in quo est impetus, et se jactat insolenter ac turbide ;
et flagitia, si est immoderata illa animae affectio , qua carna-
les hauriuntur voluptates : ita errores et falsae opiniones vitam
contaminant, si rationalis mens ipsa vitiosa est ; qualis in me
tunc erat , nesciente alio lumine illam illustrandam esse ut sit
particeps veritatis , quia non est ipsa natura veritatis. Quo-
niam tu illuminabis lucernam meam, Domine ; Deus meus, Ps. 29. 17,
Joh
illuminabis tenebras meas : et de plenitudine tua nos omnes 16. .9.1,
Jac 1,
accepimus. Es enim tu lumen verum quod illuminat omnem 17.
hominem venientem in hunc mundum; quia in te non est
transmutatio, nec momenti obumbratio.

feminam , illa parte consulente, hiess. Vgl. J. Meursii denarius

hac obtemperante : in hac tamen
distributione non recte dicitur
imago Dei , nisi illud quod inhae-
ret contemplandae incommutabili
veritati. Aug. de Gen. ad lit. 1.
iii. c. 22.
8) In ista . . . opinabar. Miser
opinabar in ista ... mali sc. esse.
9) Monadem-unitatem.
10) Haud scio an legendum sit
sensu". Pusey. Es muss sexu
heissen. Die Pythagoräer nannten
die Monas vov: mentem ; Macro-
bius in Somn. Scip. 1 , 6 sagt :
uóvas mas idem et femina , ein
anderer : ὡς σπέρμα συλλήβδην
ἁπάντων ἄρσενά τε καὶ θήλειαν
μονάδα τίθενται. Sonach trat in
der Monas noch kein Geschlecht
für sich auf , wohl aber in der
Dyas , welche daher auch yάuos
Pythagoricus.
11) Nec ullam substantiam ma-
lum esse : dass kein böses Wesen
existire. Lesart: malum : dass
das Böse keine Substanz , kein
selbständiges Wesen sei. Für diese
Lesart spricht L. 2, 2, 2. de mor.
Man. wo es heisst : vos asseritis
quamdam naturam atque substan-
tiam malum esse.
12 ) Sicut . . . voluptates : denn
so wie Gewaltthaten entstehn, wenn
die Geistesbewegung sündlich ist,
in welcher ein heftiger Trieb , und
diese Bewegung sich anmaassend
und wüst gebehrdet ; Schandthaten
aber , wenn die Leidenschaft der
Seele maasslos ist, welche fleisch-
liche Lüste gierig geniesst ; so be-
flecken Irrthümer und falsche
Meinungen das Leben , wenn die
 90 S. AUGUSTINI EPISCOPI

26. Sed ego conabar ad te , et repellebar abs te, ut sa-

Pet. 5, perem mortem , quoniam superbis resistis. Quid autem su-
1.Pat
4, 6. perbius, quam ut assererem mira dementia me id esse natu-
raliter quod tu es ?13 Cum enim ego essem mutabilis, et eo
mihi manifestum esset, quod ideo utique sapiens esse cupie-
bam, ut ex deteriore melior fierem ; malebam tamen etiam te
opinari mutabilem, quam me non hoc esse quod tu es. Itaque
repellebar, et resistebas ventosae cervici meae : et imaginabar
Ps. 77,
39. formas corporeas , et caro carnem14 accusabam , et spiritus
ambulans 15 nondum revertebar ad te ; et ambulando ambula-

Vernunft selbst verderbt ist. So Ideo non est credendum animam

war die meine, da ich nicht wusste,
dass sie durch ein anderes Licht
erleuchtet werden müsse um an
der Wahrheit Theil zu haben,
weil sie nicht die wesentliche
Wahrheit selbst ist. - Den Ge-
walt- und Schandthaten diesen
Versündigungen an der Heiligkeit,
entsprechen demnach in intellec-
tueller Hinsicht Versündigungen
an der Wahrheit.
13) Ex his suis fabulis vanis at-
que impiis coguntur dicere, animas
bonas, quas censent ab animarum
malarum , naturae scilicet contra-
riae, commixtione liberandas , ejus,
cujus Deus est , esse naturae. de
Haer. Manichaei dicunt , animam
particulam Dei , naturae malae
commixtione habere peccatum. c.
2. Epp. Pelag. 1. ii. c. 2. Agnoscat
anima conditionem suam : non est
Deus. Cum se anima putat Deum,
offendit Deum : non invenit salva-
torem , sed invenit damnatorem .
Quoniam Deus quando animas
malas damnat , non se damnat :
si autem anima hoc est quod Deus,
se damnat. - Ideo pars Dei non
sum, quia substantia Dei , natura
Dei , errare non potest : sicut
tu ipse confiteris, erraveras. Erra-
verat ergo natura Dei ? Ierat in
immunditiam natura Dei ? Adul-
teria committebat natura Dei?
Stupra illicita faciebat natura Dei ?
Caeca nesciebat qua iret natura
Dei ? Facinoribus et flagitiis obrue-
batur natura Dei ? Erubesce , da
honorem Deo. Aug. Serm. 183.
nostram hoc esse quod Deus est :
quia si hoc esset , nec sua volun-
tate, nec aliqua necessitate in de-
terius mutaretur. Aug. de agone
Christiano, c. 10. Non in tantam
blasphemiam caderent, putando se
esse naturam et substantiam Dei.
c. Faust. xii. 13. Animas non so-
lum hominum sed etiam pecorum,
de Dei esse substantia, et omnino
partes Dei esse arbitrantur. Aug.
Ep. 236. ad. Deuter.
14) (Anima bona) quam Dei par-
tem atque naturam universo
mundo , et omnibus quae in eo
sunt , opinatur esse permixtam ;
in homine autem per concupis-
centiam decipi. Quam concupiscen-
tiam, quod saepe inculcandum est,
non vitium substantiae bonae, sed
malam vult esse substantiam. Aug.
Op. Imp. iii. 186. Peccatorum
originem non libero arbitrio volun-
tatis , sed substantiae tribuunt
gentis adversae : quam dogmati-
zantes esse hominibus mixtam,
omnem carnem, non Dei , sed ma-
lae mentis perhibent esse opificium,
quae a contrario principio , Deo
coaeterna est. adv. Haer. Caro
carnem accusabam : ich fleischlich
Gesinnter warf die Schuld nicht
auf meinen bösen Willen sondern
auf das Fleisch, dies sei böse weil
es vom bösen Prinzip stamme. Vgl.
L. 3 , 10 , 18. not. 2 : exew etc.
15) Et spiritus errat Deus.
Ein umirrender Geist und
umirrend verirrte ich mich in
Hirngespinnste , welche nicht exi-
 CONFESSIONUM LIBER IV. 91

bam in ea quae non sunt , neque in te, neque in me, neque

in corpore ; neque mihi creabantur a veritate tua , sed a mea
vanitate fingebantur ex corpore : et dicebam parvulis fidelibus
tuis, civibus meis, a quibus nesciens exsulabam, dicebam illis
garrulus et ineptus, Cur ergo errat anima quam fecit Deus ?
Et mihi nolebam dici , Cur ergo errat Deus ? Et contendebam
.
magis incommutabilem tuam substantiam coactam 16 errare,
quam meam mutabilem sponte deviasse , et poena errare
confitebar . 18
27. Et eram aetate annorum fortasse viginti sex aut
septem, cum illa volumina scripsi, volvens apud me corporalia
figmenta, obstrepentia cordis mei auribus ; quas 19 intendebam ,
dulcis veritas , in interiorem melodiam tuam, cogitans de

stiren . . . sondern von meiner per Dei misericordiam in poeni-

eiteln Speculation nach Eindrücken
der Körper gebildet wurden (von
sinnlicher Anschauung ausgehend ).
Vgl. oben : tumentes magnitudines,
not. 4, u. L. 3, 6, 10. Exsulabam
SC. ambulando. Ineptus , Es
war unpassend , ungehörig den
parvulis spitzfindige Fragen zu
thun, die sie nicht begriffen, durch
die sie im Glauben irre werden
konnten. - Cur etc. warum irrt
die Seele, die doch Gott geschaffen
hat? Aber ich wollte nicht dass
man mir (darauf) sagte : warum
irrt also Gott? Wenn nämlich die
menschliche Seele irrt, dieja nach
manichäischer Ansicht eine parti-
cula dei (vgl. not. 12). Auf diese
Frage versuchte A. eine Antwort :
et contendebam magis etc.
16) Coactam errare, gezwungen
(unfreiwillig ) durch den Conflict
mit dem bösen Prinzip .
17) Quam confitebar , ehe ich
bekannte, dass meine veränderliche
Natur freiwillig abgewichen sei
und zur Strafe irre.
18) Fel. Aut facta , aut missa,
aut data ex Deo est (anima).
Ergo si ex Deo est , et polluta
est, et venit Christus eam liberare
de pollutione, quare culpas Mani-
chaeum ? Aug. Ego dico animam
non naturam Dei , sed factam a
Deo , per liberum arbitrium pec-
casse, et peccato esse pollutam, et
tentia liberatam : tu autem ipsam
naturam Dei, quod Deus est, Deum
de Deo dicis in gente tenebrarum
captum atque pollutum : et multum
interest inter id quod de se Deus
genuit , et quod fecit non de se,
sed ex nihilo , id est, cum omnino
non esset , a Deo accepit ut esset,
id est, ut institueretur. Aug. Actt.
c. Fel. Manich. ii. 18. Carnalem
concupiscentiam , qua caro concu-
piscit adversus spiritum , non ex
vitiata in primo homine natura
nobis inesse infirmitatem, sed sub-
stantiam volunt esse contrariam,
sic nobis adhaerentem, ut quando
liberamur atque purgamur , sepa-
retur a nobis, et in sua natura etiam
ipsa immortaliter vivat : easque
duas animas , vel duas mentes,
unam bonam, alteram malam , in
uno homine inter se habere con-
flictum , quando caro concupiscat
adversus spiritum , et spiritus ad-
versus carnem. adv. Haer. Vid .
inf. v. 10. §. 18. vii. 3. §. 4. ix. 4.
§. 10.
19) Quas . . . decidebam. Wollte
ich auf die innere Melodie horchen,
so ward ich durch die Stimmen
meines Irrthums fortgerissen nach
aussen (in die Aussenwelt), suchte
ich fest zu stehen, so fiel ich durch
das Gewicht meines Stolzes in den
Abgrund. Vgl. L. 7 , 17 , stabam
frui.
 92 S. AUGUSTINI EPISCOPI

29. 3, "2 pulchro et apto, " et stare cupiens et audire te, et gaudio
Joh.
gaudere propter vocem sponsi, et non poteram : quia vocibus
erroris mei rapiebar foras, et pondere superbiae meae in ima
Ps.
10. 50, decidebam . Non enim dabas auditui meo gaudium et laeti-
tiam, aut exsultabant ossa mea, quae humiliata non erant .
XVI. 28. Et quid mihi proderat quod annos natus ferme vi-
Catego-
rias ginti, cum in manus meas venissent Aristotelica quaedam ,
Aristote-
lis et li- quas appellant decem Categorias, (quarum nomine, cum eas
beralium
artium rhetor Carthaginensis magister meus buccis typho crepantibus
libros
per se
intel- commemoraret, et alii qui docti habebantur, tanquam in nes-
lexit. cio quid magnum et divinum suspensus inhiabam, ) legi eas
solus et intellexi ? Quas cum contulissem cum eis qui se dice-
bant vix eas, magistris eruditissimis , non loquentibus tantum,
sed multa in pulvere depingentibus, intellexisse , nihil inde
aliud mihi dicere potuerunt, quam ego solus apud meipsum
legens cognoveram. Et satis aperte mihi videbantur loquen-
tes de substantiis, sicuti est homo ; et quae in illis essent,
sicuti est figura hominis, qualis sit ; et statura , quot pedum
sit ; et cognatio, cujus frater sit ; aut ubi sit constitutus ; aut
quando natus ; aut stet, aut sedeat ; aut calceatus vel arma-
tus sit ; aut aliquid faciat ; aut patiatur aliquid : et quaecum-
que in his novem generibus , quorum exempli gratia quae-
dam posui, vel in ipso substantiae genere innumerabilia repe-
riuntur.
29. Quid hoc mihi proderat, quando et oberat ? cum
etiam te, Deus meus , mirabiliter simplicem atque incommu-
tabilem , illis decem praedicamentis putans quidquid esset
omnino comprehensum , sic intelligere conarer, quasi et tu
subjectus² esses magnitudini tuae aut pulchritudini, ut illa
essent in te quasi in subjecto , sicut in corpore ; cum tua

1) Et satis reperiuntur. 1 . telische Kategorie Substanz , ovoía

,,Substantiis : ovoía . 2. Qualis :
τὸ ποιόν. - 3. Statura , quot pe-
dum sit : το ποσόν. - 4. Cog-
natio : πρός τι. 5. Ubi : που.
6. Quando : лоτέ. -- 7. Stet etc. :
κεῖσθαι. - 8. Aut calceatus vel
armatus sit eyev (ob er Stiefeln
oder Waffen hat ? ). - 9. Faciat :
ποιεῖν 10.. Patiatur : nάорεш .
Novem generibus . Die aristo-
trennt Augustin von den Acciden-
zen, (quae in illis substantiis es-
sent) der 9 folgenden Kategorieen
des Aristoteles , fügt aber hinzu :
an der Substanz könnten nicht 9,
sondern unzählige Accidenzen auf-
gefunden werden.
2) Subjectus . esset. Schön-
heit, Grösse etc. sind nicht Eigen-
 CONFESSIONUM LIBER IV. 93

magnitudo et tua pulchritudo tu ipse sis, corpus autem non

• eo sit magnum et pulchrum quo corpus est ; quia etsi minus
magnum et minus pulchrum esset, nihilominus corpus esset.
Falsitas enim erat quam de te cognitabam, non veritas ; et
figmenta miseriae meae , non firmamenta³ beatitudinis tuae.
Gen. 3,
Jusseras enim, et ita fiebat in me, ut terra spinas et tri- 18, 19.
bulos pareret mihi, et cum labore pervenirem ad panem
meum.
30. Et quid mihi proderat quod omnes libros artium
quas liberales vocant , tunc nequissimus malarum cupiditatum
servus per meipsum legi et intellexi , quoscumque legere
potui ? Et gaudebam in eis, et nesciebam unde esset quid-
quid ibi verum et certum esset . Dorsum5 enim habebam ad
lumen, et ad ea quae illuminantur, faciem : unde ipsa facies
mea, qua illuminata cernebam, non illuminabatur. Quidquid
de arte loquendi et disserendi , quidquid de dimensionibus
figurarum , et de musicis et de numeris , sine magna difficul-
tate, nullo hominum tradente, intellexi, scis tu, Domine Deus
meus ; quia et celeritas intelligendi, et dispiciendi acumen,
donum tuum est : sed non inde sacrificabam tibi . Itaque mihi
non ad usum, sed ad perniciem magis valebat, quia tam Ps. 58,
bonam partem substantiae meae sategi habere in potestate : 10.
Luc. 15,
et fortitudinem meam non ad te custodiebam ; sed profectus 30
12, 13.
sum abs te in longinquam regionem, ut eam dissiparem in
meretrices cupiditates. Nam quid mihi proderat bona res ,

schaften Gottes, als eines Subjec- 5) Dorsum etc. Man denke z. B.

tes ― wie dies beim Menschen
der Fall ist vielmehr sind sie
Gott so wesentlich, dass mit ihrem
Wegfallen oder auch mit ihrer
Verminderung Gottes Wesen ver-
nichtet wäre. Er ist nicht schön ,
sondern die Schönheit selbst etc.
3 ) Firmamenta, den „, figmenta"
entgegengesetzt. „ Erfindungen
meines Elends nicht fest in dir
gegründete Gedanken von Deinem
seligen Wesen. "
4) Et quid • potui. Den
(artes) liberales entgegen : servus .
-
Per me, für mich, ohne Anlei-
tung. Quoscumque etc. , welche
ich nur zu lesen bekommen konnte.
jemand betrachtete Nachts ein
Wandgemälde, das erleuchtet wäre
durch ein Licht , welches jemand
hinter ihm hielte . So hatte A.
dem göttlichen Lichte den Rücken,
den, von diesem Lichte erleuchte-
ten Kreaturen das Gesicht zuge-
wendet.
6) Quia .. cupiditates. Weil
ich ― wie der verlorene Sohn
nur darauf dachte ( mich bemühte )
einen so guten Theil meines Ver-
mögens in meiner Gewalt zu ha-
ben, um damit nach Willkür zu
schalten (des Vaters vergessend ).
Fortitudinem : und ich bewahrte
meine (geistige ) Zeugungskraft
 94 S. AUGUSTINI EPISCOPI

non utenti bene ? Non enim sentiebam illas artes etiam ab

studiosis et ingeniosis difficillime intelligi, nisi cum eis easdem
conabar exponere ; et erat ille excellentissimus in eis , qui me
exponentem non tardius sequeretur.
31. Sed quid mihi hoc proderat, putanti quod tu, Do-
mine Deus veritas, corpus esses lucidum et immensum, et ego
frustum de illo corpore ? Nimia perversitas ! sed sic eram .
Nec erubesco, Deus meus, confiteri tibi in me misericordias
tuas, et invocare te, qui non erubui tunc profiteri hominibus
blasphemias meas, et latrare adversum te. Quid ergo mihi
tunc proderat ingenium per illas doctrinas agile , et nullo
adminiculo humani magisterii tot nodosissimi libri enodati,
cum deformiter et sacrilega turpitudine in doctrina pietatis
errarem ? Aut quid tantum oberat parvulis tuis longe tardius
ingenium, cum a te longe non recederent, ut in nido Eccle-
siae tuae tuti plumescerent, et alas charitatis alimento sanae
Ps
8. 62, fidei nutrirent? O Domine, 10 Deus noster, in velamento ala-
Is, 46,
3 4. rum tuarum speremus ; et protege nos , et porta nos . Tu
portabis et parvulos, et usque ad canos tu portabis : quoniam
firmitas nostra quando tu es, tunc est firmitas ; cum autem¹¹
nostra est, infirmitas est. Vivit 12 apud te semper bonum
nostrum ; et quia inde aversi sumus , perversi sumus . Rever-

nicht zu deiner Ehre (ad te und 10) O domine · porta

so, dass ich dich nicht verlassen
hätte) sondern ich zog von dir
weg in ein fernes Land .. • (ut
eam sc . fortitudinem) dass ich sie
vergeudete in hurerischen Lüsten
(gottlosen Studien). Wegen forti-
tudo vgl. 1 Mos. 49, 3 : Ruben
primogenitus tu fortitudo mea. Vgl.
L. 1 , 18, 28 u. L. 10 , 34 , 53.
7) Non tardius , nicht gar zu
langsam .
8) Sed quid corpore. Vgl.
cap. 2, 3, not. 10.
9) Aut quid ... nutrirent. Dei-
nen Kindern war eine weit lang-
samere Fassungskraft nicht hin-
derlich, da sie sich nicht weit von
dir entfernten , um sicher (vor
Häresieen) im Neste deiner Kirche
flügge zu werden.
nos. Vgl. L. 1 , 4 : „portans et
implens et protegens " und daselbst
not. 5.
11) Cum autem etc. gründet sich
aber unsere Stärke nicht auf Gott,
sondern auf uns selbst , so ist sie
Schwachheit (scheint nur stark zu
sein). Umgekehrt 2 Cor. 12 , 10.
12) Vivit aeternitas tua .
Aversi, abgekehrt ; perversi, ver-
kehrt ; revertamus, lasst uns um-
zurückkehren, ut non evertamur,
dass wir nicht umgekehrt werden
- Ne
(Sodom) oder : ausgekehrt.
non sit : dass kein Ort sei, vgl .
ubi (c. 10) und ibi (c. 11). - Rui-
mus, ruit : weil wir von dir abge-
fallen fällt nicht ein unser
(Vater) Haus. L. 5, 2.
 CONFESSIONUM LIBER IV. 95

tamur jam, Domine, ut non evertamur ; quia vivit apud te

sine ullo defectu bonum nostrum, quod tu ipse es: et non
timebimus ne non sit quo redeamus , quia nos inde rui-
mus ; nobis autem absentibus non ruit domus nostra, aeter-
nitas tua.
 LIBER QUINTUS .

Annum aetatis suae exhibet vigesimum nonum, quo scilicet, comperta

Fausti Manichaei imperitia in iis , quae isti se divinitus scire jacti-
tabant, propositum in illa secta proficiendi abjecit ; quo etiam Ro-
mam, ubi rhetoricam profiteretur, et deinde Mediolanum ut eamdem
artem doceret, abdita Dei providentia missus est ; ubi coepit audito
Ambrosio resipiscere , et Manichaeismo abdicato, catechumenus in
Ecclesia Catholica denuo fieri decrevit.

I. 1. Accipe sacrificium confessionum mearum de manu lin-

Excitat
mentem guae meae, quam formasti et excitasti, ut confiteatur nomini
ad Deum
laudan
dum. tuo ; et sana omnia ossa mea, et dicant : Domine, quis simi-
Ps
10. 34, lis tibi ? Neque enim docet te quid in se agatur qui tibi con-
fitetur ; quia oculum tuum non excludit cor clausum, nec ma-
num tuam repellit duritia hominum : sed solvis ' eam , cum
Ps.
7. 18. voles ; aut miserans aut vindicans ; et non est qui se abscon-
dat a calore tuo. Sed2 te laudet anima mea, ut amet te ;
et confiteatur tibi miserationes tuas, ut laudet te. Non cessat
nec tacet laudes tuas universa creatura tua ; nec spiritus
omnis hominis per os conversum ad te, nec animalia nec³
corporalia per os considerantium ea ; ut exsurgat in te a
lassitudine anima nostra , innitens eis quae fecisti , et trans-
iens ad te qui fecisti haec mirabiliter : et ibi refectio et vera
fortitudo .

1) Solvis, du schmilzest die Härte. gat. Ergo ipsis carnalibus formis,

2 ) Sed . laudet te : aus dem
Bekennen der Erbarmungen Got-
tes erwächst das Loben, aus dem
Loben die Liebe zu Gott.
3) Nec corporalia sc. cessant
laudes, hören nicht auf dich zu
preisen, durch den Mund der sie
betrachtenden Menschen .
4) In quem locum quisque ceci-
derit, ibi debet incumbere ut sur-
quibus detinemur, nitendum est ad
eas cognoscendas, quas caro non
nuntiat. Eas enim carnales voco ,
quae per carnem sentiri queunt, id
est, per oculos , per aures, ceteros-
que corporis sensus. His ergo car-
nalibus vel corporalibus formis
inhaerere amore pueros necesse
est, adolescentes vero prope necesse
est, hinc jam procedente aetate
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER V. 97

2. Eant et fugiant a te inquieti et iniqui : et tu vides DeiII.

prae-
eos , sentiam
et distinguis umbras ; et ecce pulchra sunt cum eis iniquos
omnia, et ipsi turpes sunt. non ef-
Et quid nocuerunt tibi ?3 aut fugere
4 :
in quo imperium tuum dehonestaverunt, a coelis usque in itaque
ad eum
novissima5 justum et integrum ? Quo enim fugerunt, cum fu- debere
converti.
gerent a facie tua ? aut ubi tu non invenis eos ? Sed fuge- Ps.
7. 138,
runt, ut non viderent te videntem se, atque excaecati in te Gen.14. 16,
offenderent ; quia non deseris aliquid eorum quae fecisti; in 25.
Sap. 11,
te offenderent injusti, et juste vexarentur ; subtrahentes se
lenitati tuae, et offendentes in rectitudinem tuam, et cadentes
in asperitatem suam. Videlicet nesciunt quod ubique sis ,
quem nullus circumscribit locus, et solus es praesens , etiam
iis qui longe fiunt a te.Convertantur ergo et quaerant te ,
quia non sicut ipsi deseruerunt creatorem suum , ita et tu
deseruisti creaturam tuam. Ipsi convertantur , et quaerant
te ; et ecce ibi es in corde eorum, in corde confitentium tibi,
8
et projicientium se in te, et plorantium in sinu tuo post⁹
vias suas difficiles : et tu facilis tergens lacrymas eorum ; et
magis plorant et gaudent in fletibus, quoniam tu , Domine ,
non aliquis homo caro et sanguis, sed tu, Domine , qui fe-

non est necesse. Aug. de vera certi et congrui limites potestatum ,

Relig. c. 24. Vgl. meine Gesch. der
Pädag. 3, 1. S. 175.
1) Distinguis umbras , vgl . L. 2,
6, 14. not. 4 u. 16.
2) Sicut pictura cum colore
nigro, suo loco posito , ita univer-
sitas rerum, si quis possit intueri,
etiam cum peccatoribus pulchra
est, quamvis per se ipsos conside-
ratos sua deformitas turpet. Aug.
de Civit. Dei, 1. xi . c. 23.
3) Dicuntur in Scripturis inimici
Dei, qui non natura, sed vitiis ad-
versantur ejus imperio : nihil ei
valentes nocere , sed sibi. Inimici
enim sunt resistendi voluntate, non
potestate laedendi. Ibid . xii. 3.
4) Non efficiunt malitia sua ut
sub Dei administratoris imperio,
virtute, sapientia, et decus et ordo
universitatis aliqua ex parte tur-
petur ; cum suis quibuscumque vo-
luntatibus etiam malis tribuantur
et pondera meritorum , ut etiam
cum ipsis convenienter justeque
ordinatis universitas pulchra sit.
Aug. de Gen. ad lit. I. xi. c. 21 .
5) Novissima, wie L. 1 , 13 , 21 .
extrema condita tua, deine äusser-
sten, von dir fernsten, letzten Ge-
schöpfe. Vgl. L. 11 , 28, 38.
6) In te · suam: dass die
Ungerechten mit Recht geplagt
würden, wenn sie sich deiner Milde
entziehn , gegen deine Rechtwei-
sung (deinen ausgereckten Arm )
anlaufen und (fallen), ihrer eigenen
Härte verfallen .
7) Solus a te: du allein
bist (allen) gegenwärtig auch
denen , die sich weit von dir ent-
fernen.
8 ) Projicientium se in te , die
sich in deine Arme werfen.
9) Post ... facilis : nach ihren
mühseligen Wegen , und du leut-
selig etc.
7
 98 S. AUGUSTINI EPISCOPI

cisti, 10 reficis et consolaris eos. Et ubi ego eram, quando te

quaerebam ? Et tu eras ante me ; ego autem et a mell dis-
cesseram, nec me inveniebam ; quanto minus te!
III. 3. Proloquar in conspectu Dei mei annum illum undetri-
De Fau-
sto Ma- gesimum aetatis meae. Jam venerat Carthaginem quidam
nichaeo,
et de 1
Manichaeorum episcopus, Faustus nomine, magnus laqueus
philoso-
phorum
caeci- diaboli et multi implicabantu r in eo per illecebram suavilo-
tate qui quentiae ;2 quam ego tametsi laudabam , discernebam tamen
per crea-
turas
Creato- a veritate rerum, quarum discendarum avidus eram ; nec quali
rem
cogno-non vasculo sermonis, sed quid mihi scientiae comedendum appo-
verunt. neret nominatus3 apud eos ille Faustus, intuebar. Fama¹ enim
de illo praelocuta mihi erat quod esset honestarum omnium
doctrinarum peritissimus , et apprime disciplinis liberalibus
eruditus. Et quoniam multa philosophorum legeram, memo-
riaeque mandata retinebam, ex eis quaedam comparabam illis
6
Manichaeorum longis fabulis : et mihi probabiliora ista vide-
Sap. 13,
9. bantur, quae dixerunt illi , qui tantum potuerunt valere, ut
Ps. 137,
6. possent aestimare saeculum, quanquam ejus Dominum minime
Ps. $3,
19. invenerint. Quoniam magnus es, Domine, et humilia. re-
Ps. 50,
19. spicis ; excelsa autem a longes cognoscis : nec propinquas nisi
obtritis corde; nec inveniris a superbis, nec si illi curiosa⁹

10) Qui fecisti reficis, der du sie
geschaffen , schaffst sie neu , er-
neust sie.
11 ) A me discesseram. Vgl. ob.
ibi es in corde eorum , so hatte
ich mich und dich verlassen.
1 ) Faustus quidam fuit , gente
Afer, civitate Milevitanus , eloquio
suavis , ingenio callidus. Aug. c.
Faust. 1. i. init. Deliciarum af-
fluentia non solum Mattarios
(Manichaeos ita dictos quia in
mattis dormierunt) fastidiebat,
sed etiam domum patris sui homi-
nis pauperis Milevitani (ib . v. 5).
Delicias Fausti , notas omnibus
Auditoribus Manichaeorum et eis
maxime qui sunt Romae ( ib . 7 ) .
Erat Fausto ingenium (ib. xvi. 26).
2) Suaviloquentiae . rerum .
Il faut qu'il y ait dans l'éloquence
de l'agréable et du réel ; mais il
faut que cet agréable soit réel.
Pascal.
3) Nominatus , bei ihnen für
namhaft geltende, gerühmte.
4) Fama praelocuta , der
Ruf war ihm vorausgegangen .
5) Honestarum , ehrlicher , im
Gegensatz zu den doctrinis der
mathematici, zu unheimlichen ma-
gischen Doctrinen und Künsten .
6) Vid. e. g. sup. L. iii. c. 6.
not. 1.
7) Qui tantum saeculum,
die im Stande waren über die
Welt - Schöpfung , τὸν αἰῶνα
treffend zu urtheilen (otox άoαodar
στοχάζομαι , das aufgestellte Ziel,
otoxos, treffen).
8) Longe propinquas , den
Stolzen fern , nahest du dich nur
denen , die zerschlagenen Herzens
sind.
9) Curiosa peritia, Fürwitz.
 CONFESSIONUM LIBER V. 99

peritia numerent 10 stellas et arenam, et dimetiantur sidereas¹¹

plagas, et vestigent vias astrorum.
4. Mente enim sua quaerunt ista, et ingenio quod tu
dedisti eis ; et multa invenerunt, et praenuntiaverunt ante
multos annos defectus luminarium solis et lunae , quo die ,
qua hora, quanta 12 ex parte futuri essent ; et non eos fefellit
numerus, et ita factum est ut praenuntiaverunt : et scripse-
runt regulas indagatas, et leguntur hodie, atque ex eis prae-
nuntiatur quo anno et quo mense anni , et quo die mensis ,
et qua hora diei , et quota parte luminis sui defectura sit
luna vel sol ; et ita fiet ut praenuntiatur. Et mirantur haec
homines et stupent qui nesciunt ea, et exsultant atque extol-
luntur qui sciunt ; et per impiam superbiam recedentes 13 et
deficientes a lumine tuo, tanto ante 14 solis defectum futurum
praevident, et in praesentia suum non vident. Non enim
religiose quaerunt unde¹5 habeant ingenium quo ista quae-
runt. Et invenientes quia tu fecisti eos , non ipsi dant tibi
se ut serves quod fecisti , et quales se ipsi fecerant occidunt
se tibi, et trucidant exaltationes suas sicut volatilia et curio- Ps. 8, 8.
9.
sitates suas sicut pisces maris, quibus perambulant secretas
semitas abyssi, et luxurias 17 suas sicut pecora campi; ut tu,

10) Numerent arenam , Anspie- nicht dir opfern. Dem Folgenden

lung auf Hor. Od . 1 , 28 , WO
Archytas mensor numero carentis
arenae heisst.
11 ) Sidereas plagas : Sternen-
himmel.
12) Quanta ex parte , jetzt sagt
man: wie viel Zoll , da man den
Durchmesser der Sonnen- und
Mondscheibe in 12 Theile (Zoll)
theilt , und angiebt , wie viele
} solcher Zoll bei der Finsterniss be-
schattet sind.
13 ) Recedentes tuo , sich
von dir entfernend deinem Lichte
sich entziehn , sich verfinstern.
14) Tanto ante ... in prae-
sentia , so lange voraus . . . und
ihre gegenwärtige Verfinsterung
etc.
15) Unde. 1 Cor. 4, 7.
16) Et invenientes immor-
taliter. Quales se ipsi fecerant,
was sie selbst aus sich gemacht
liegt 1 Joh. 2 , 16 zu Grunde :
Quoniam omne quod est in mundo
concupiscentia carnis est et concu-
piscentia oculorum et superbia
vitae. Vgl. L. 10 , cap. 30-41
und L. 3 , 8 , 16. - Curiositates,
Fürwitz . Consumas mortuas
recreans immortaliter ; Gegensatz .
17) Pecora campi congruentis-
sime accipiuntur homines in carnis
voluptate gaudentes , ubi nihil ar-
duum , nihil laboriosum adscen-
dunt. - Vide nunc etiam volu-
cres coeli, superbos, de quibus di-
citur, posuerunt in coelum os suum.
Vide quam in altum vento porten-
tur , qui dicunt , linguam etc. Ps.
xi. 5. - Intuere etiam pisces
maris , h . e. curiosos , qui peram-
bulant semitas maris i. e. inqui-
runt in profundo hujus saeculi
temporalia, quae tanquam semitae
in mari tam cito evanescunt et
7*
 100 S. AUGUSTINI EPISCOPI

24. 4, Deus ignis edax, consumas mortuas curas eorum recreans

Deut.
Hebr. 12, eos immortaliter.
29.
Joh. 1, 3. 5. Sed non noverunt viam, Verbum tuum, per quod
Ib. 14, 6. fecisti ea quae¹s numerant , et ipsos qui numerant, et sensum
Ps. 146,
5. quo cernunt quae numerant, et mentem de qua numerant ; et
1 Cor.
1. 30, sapientiae tuae non est numerus. Ipse autem Unigenitus
Mat. 17, factus est nobis sapientia, et justitia, et sanctificatio ; et
24-27.
Is. 14, numeratus 19 ' est inter nos , et solvit tributum Caesari . Non
13.
Apoc. 12, noverunt hanc viam ,'20 qua descendant ad illum21 a se, et per
4.
Rom. 1, eum ascendant ad eum. Non noverunt hanc viam , et putant
21. se excelsos esse cum sideribus et lucidos ; et ecce ruerunt in
terram, et obscuratum est insipiens cor eorum . Et multa
vera de creatura dicunt, et Veritatem, creaturae Artificem ,
non pie quaerunt, et ideo non inveniunt : aut si inveniunt,
Ibid.
cognoscentes Deum, non sicut Deum honorant, aut gratias
agunt; sed evanescunt in cogitationibus suis , et dicunt se
esse sapientes, sibi tribuendo quae tua sunt, ac per hoc stu-
dent perversissima caecitate etiam tibi tribuere quae sua sunt,
ver. 23. mendacia scilicet in te conferentes , qui veritas es , et immu-
tantes gloriam incorrupti Dei in similitudinem imaginis
ver. 25. corruptibilis hominis, et volucrum, et quadrupedum, et ser-
pentum, et convertunt veritatem tuam in mendacium ; et co-
lunt, et serviunt creaturae potius quam Creatori.
6. Multa tamen ab eis, ex ipsa 22 creatura , vera dicta
retinebam ; et occurrebat23 mihi ratio per numeros et ordinem

intereunt , quam rursus aqua con- deducit (nos) tamquam dux , et in

fundatur , postquam transeuntibus
locum dederit. Non enim ait
tantum ambulant" sed "peram-
bulant" dixit , ostendens pertina-
cissimum studium inania et praeter-
fluentia requirentium . “ Aug. in Ps.
viii. §. 13.
18) Quae (accus.) numerant.
19) Numeratus Caesari .
Die Menschen so stolz , Christus
so demüthig.
20) Ipse patria quo imus , ipse
via qua imus ; per ipsum ad ipsum
eamus , et non erramus. Aug.
Ser. 92. Deus Christus patria est
quo imus ; homo Christus via est
qua imus. Ib. 123. §. 3. (Christus)
se ducit , tanquam via , et ad se
perducit, tanquam patria . Aug. in
Ps. lx. §. 4.
21 ) Descendant a se , von ihrer
(eingebildeten) Höhe herabsteigen.
L. 4, 12, 19. L. 10, 36, 58 .
22) Ex ipsa creatura, durch Be-
trachtung der Kreatur selbst ge-
funden , im Gegensatz der ma-
nichäischen astronomischen delira-
menta , welche jeder empirischen
Begründung und Erprobung er-
mangelten.
23) Occurrebat etc. und die
wissenschaftliche Begründung ihrer
Aussagen leuchtete mir ein durch
Berechnung etc.
 CONFESSIONUM LIBER V. 101

temporum, et visibiles attestationes siderum , et conferebam

cum dictis Manichaei, 24 quae de his rebus multa scripsit copio-
sissime delirans ; et non mihi occurrebat ratio nec solstitiorum
et aequinoctiorum, nec defectuum luminarium, nec quidquid
tale in libris saecularis25 sapientiae didiceram. Ibi autem
credere jubebar, et ad illas rationes numeris et oculis meis.
exploratas non occurrebat, et longe diversum erat.
7. Numquid , Domine Deus veritatis, quisquis novit ista, Sola IV.Dei
jam placet tibi ? Infelix enim homo qui scit illa omnia, te au- beata.
cognitio
tem nescit : beatus autem qui te scit, etiam si illa nesciat.¹
Qui vero et te et illa novit, non propter illa beatior, sed
propter te solum beatus est , si cognoscens te, sicut Deum Rom. 21. 1,
glorificet, et gratias agat, et non evanescat in cogitationibus
suis. Sicut enim melior est qui novit² possidere arborem, et
de usu ejus tibi gratias agit , quamvis nesciat vel quot cubitis
alta sit, vel quanta latitudine diffusa ; quam ille qui eam me-
titur, et omnes ramos ejus numerat, et neque possidet eam,
neque creatorem ejus novit aut diligit : sic fidelis homo, cujus
totus mundus divitiarum est, et quasi nihil habens, omnia 26, Cor.
10.
possidet, inhaerendo tibi cui serviunt omnia , quamvis nec³
saltem septentrionum gyros noverit ; dubitare stultum est quin
utique melior sit quam mensor¹ coeli, et numerator siderum ,
et pensor elementorum, et negligens tui, qui omnia in men- Sap. 21. 11,
sura et numero et pondere disposuisti.
8. Sed tamen quis quaerebat ' Manichaeum nescio quem V.
Mani-
etiam ista scribere, sine quorum peritia pietas disci poterat ? chaei de

24) Manichaeus bei den Latei- 2 ) Qui novit possidere , der es

nern ist identisch mit dem persi-
schen Namen Mani , dem griechi-
schen Manes. Aber Manichaeus
heisst auch ein Manichäer. Vgl.
cap . 5. not. 1 .
25) Saecularis sapientiae : Welt-
weisheit.
1) Laudabilior est animus , cui
nota est vel infirmitas sua , quam
qui ea non respecta , vias siderum
scrutatur etiam cogniturus , aut
qui jam cognitas tenet , ignorans
ipse qua ingrediatur ad salutem
ac firmitatem suam. Aug. de Trin .
iv. prooem .
versteht einen Baum zu besitzen,
von dem Besitz Nutzen zu ziehen .
3) Nec saltem . . . noverit , der
nicht einmal das Kreisen des Wa-
gens (grossen Bären) kennt - des
Sternbildes , das als ein solches
vorzüglich in die Augen fällt.
4) Mensor - mensura : nume-
rator numero ; pensor -- pon-
dere.
1) Quis quaerebat . . . scribere:
wer verlangte vom Manichäus,
dass er dergleichen schriebe. Nescio
quem ein obscurer Mensch , von
dem ich nichts näheres weiss .
 102 S. AUGUSTINI EPISCOPI

astris
imperi- Dixisti enim homini, Ecce pietas et sapientia ; quam ille
tia in- ignorare posset , etiamsi ista perfecte nosset : ista vero quia
dignum
eumcaete-
in fide non noverat, impudentissime audens docere , prorsus illam
ris
bat.facie- nosse non posset . Vanitas³ est enim mundana ista etiam
Job. 28, nota profiteri, pietas autem tibi confiteri . Unde¹ ille devius ,
28. sec.
LXX. ad hoc ista multum locutus est, ut convictus ab eis qui ista

vere didicissent, quis esset ejus sensus in caeteris quae abdi-

tiora sunt , manifeste cognosceretur. Non enim parvi existi-
mari se voluit, sed Spiritum sanctum consolatorem et ditato-
rem fidelium tuorum , auctoritate plenaria personaliter in se
esse persuadere conatus est. Itaque, cum de coelo ac stellis ,
et de solis ac lunae motibus falsa dixisse deprehenderetur,
quamvis ad doctrinam religionis ista non pertineant, tamen
ausus ejus sacrilegos fuisse satis emineret ; cum ea non solum
ignorata, sed etiam falsata, tam vesana superbiae vanitate
diceret, ut ea tanquam divinae personae tribuere sibe nite-
retur.
Eben so L. 1 , 13 , 20. Aeneae ren sich unterfieng , so ergab sich
nescio cujus. Es kann nach dem hieraus , dass er durchaus nichts
was in der Folge vom Manichäus von Frömmigkeit (illam sc. pieta-
gesagt wird , z. B. er habe sich tem ) wissen konnte , sie musste
für den h. Geist ausgegeben , nur ihm ganz fremd sein. Ein from-
von der Person des Manes verstan- mer Mann könnte ja nicht SO
den werden, nicht aber so : „dass , frech lügen.
ich weiss nicht welcher Manichäer." 3) Vanitas profiteri , wofern
Einen seltsamen Aufschluss über nämlich die Lehrer so sind wie
den Namen Manichäus , giebt A. sie cap. 3 , 4 geschildert werden,
in seinem Lib. de haeresibus cap. pralerisch (exsultant) und gottes-
46 : Manichaei a quodam Persa vergessen .
exstiterunt, qui vocabatur Manes : 4) Unde , von der pietas ab-
quamvis et ipsum , cum ejus in- irrend.
sana doctrina coepisset in Graecia 5) Ista sc. mundana , denen die
praedicari , Manichaeum discipuli abditiora (doctrina religionis) ent-
ejus appellare maluerunt , devi- gegen stehen.
tantes nomen insaniae. Unde qui- 6) Promissionem Domini Jesu
dam eorum quasi doctiores et eo Christi de Paracleto Spiritu-sancto
ipso mendaciores, geminata littera , in suo haeresiarcha Manichaeo
Mannichaeum vocant, quasi manna dicunt esse completam. Unde se
fundentem. Mávns Sklavenname, in suis litteris Jesu Christi
dem der Sklavinnenname María apostolum dicit , eo quod Jesus
(Wahnsinn) entspricht. Mannichaeus Christus se missurum esse promi-
von Manna und xéw : ergiessen, serit , atque in illo miserit Spi-
regnen lassen. ritum Sanctum . Propter quod
2) Quam non posset. etiam ipse Manichäus duodecim
Quam sc. pietatem -- ista : jenes discipulos habuit , ad instar apo-
Astronomische Prorsus stolici numeri, quem numerum Ma-
posset : da Manes von der Astro- nichaei hodieque custodiunt. Aug.
nomie nichts verstand und doch de Haeres.
auf's Unverschämteste sie zu leh- 7) Ob has scilicet fabulas astro-
 CONFESSIONUM LIBER V. 103

9. Cum enim audio christianum aliquem fratrem , illum

aut illum, istas nescientem , et aliud9 pro alio sentientem,
patienter intueor opinantem hominem ; nec illi obesse video ,
cum de te, Domine creator omnium, non credat indigna, si
forte situs et habitus creaturae corporalis ignoret . Obest¹¹
autem si hoc ad ipsam doctrinae pietatis formam pertinere
arbitretur, et pertinacius affirmare audeat quod ignorat . Sed
etiam talis infirmitas in fidei cunabulis a charitate matre sus-
tinetur, donec assurgat novus homo in virum perfectum, et Eph.
13. 14.4,
circumferri non possit omni vento doctrinae. In illo autem
qui¹2 doctor, qui auctor, qui dux et princeps eorum quibus
illa suaderet, ita fieri ausus est, ut qui eum sequerentur, non
quemlibet hominem, sed Spiritum tuum sanctum se sequi ar-
bitrarentur ; quis 13 tantam dementiam, sicubi falsa dixisse
convinceretur, non detestandam longeque abjiciendam esse
judicaret ? Sed 14 tamen nondum liquido compereram utrum
etiam secundum ejus verba , vicissitudines longiorum et bre-

nomicas Manichaeum Paracletum 9) Aliud pro alio, etwas unrich-

fuisse crediderunt sectatores ejus,
teste Felice ap. Aug. Acta c. Fel.
Man. i. 9. ,,Paulus enim dicit,
' ex parte scimus , et ex parte pro-
phetamus : cum venerit autem quod
perfectum est, abolebuntur ea quae
ex parte dicta sunt.' Nos audien-
tes Paulum hoc dicere , venit Ma-
nichaeus cum praedicatione sua,
et suscepimus eum secundum quod
Christus dixit , 'Mitto vobis Spi-
ritum sanctum :' et Paulus venit
et dixit, quia et ipse venturus est,
et postea nemo venit : ideo susce-
pimus Manichaeum. Et quia ve-
nit Manichaeus , et per suam prae-
dicationem docuit nos initium, me-
dium, et finem ; docuit nos de fa-
brica mundi , quare facta est , et
unde facta est , et quia fecerunt
(zwei Schöpfer, das gute und böse
Princip) ; docuit nos quare dies, et
quare nox ; docuit nos de cursu
solis et lunae : quia hoc in Paulo
non audivimus , nec in ceterorum
Apostolorum scripturis : hoc credi-
mus, quia ipse est Paracletus. "
8) Ista sc. mundana.
tiges statt des Richtigen dächte
sich irrte.
10 ) Non credat , wofern er nur
von dir nichts unwürdiges glaubt.
11) Obest autem ignorat.
Naturwissenschaftliche Irrthümer
schaden nur dann dem Irrenden,
wenn er meint , derlei gehöre in
den Bereich (Begriff) der doctrina
pietatis.
12 ) Qui doctor est. Qui
ausus est ita fieri doctor
eorum, quibus illa suaderet : denen
er solche Irrlehren aufband.
13) Quis . . non . . judicaret . .
tantam etc. Sicubi, wo, in welchem
Punkt nur immer.
14) Sed tamen • • praeponerem.
Dem A. war es noch nicht klar,
ob die Erscheinungen am Himmel
nicht auf doppelte Weise erklärt
werden konnten , nach der Lehre
des Manes ebensowohl , als nach
der der heidnischen Astronomen.
Dann würde er aber der Autori-
tät des Manes darum mehr Glauben
geschenkt haben, weil er an dessen
Heiligkeit glaubte.
 104 S. AUGUSTINI EPISCOPI

viorum dierum atque noctium, et ipsius noctis et diei, et de-

liquia luminum, et si quid ejusmodi in aliis libris legeram ,
posset exponi ; ut, si forte posset, incertum quidem mihi fieret
utrum ita se res haberet, an non ita ; sed ad fidem meam
illius auctoritatem, propter creditam sanctitatem, praeponerem.
VI. 10. Et per annos ferme ipsos novem, quibus eos animo
Faustus
elo- vagabundus audivi, nimis ' extento desiderio venturum exspec-
li- tabam istum Faustum. Caeteri enim eorum , in quos forte
quens,
sed
bera- incurrissem, qui talium rerum quaestionibus a me objectis de-
lium dis-
2
ciplina-
rum ex- ficiebant, illum mihi promittebant, cujus adventu collatoque
pers. colloquio facillime mihi haec, et si qua forte majora quaere-

rem , enodatissime expedirentur . Ergo ubi venit , expertus

sum hominem gratum et jucundum verbis , et ea ipsa quae
illi solent dicere, multo suavius garrientem . Sed quid ad meam
sitim pretiosiorum poculorum decentissimus4 ministrator ? Jam
rebus talibus satiatae erant aures meae : nec ideo mihi meliora
videbantur, quia melius dicebantur ; nec ideo vera quia diserta :
nec ideo sapiens anima, quia vultus congruus et decorum
eloquium. Illi autem qui eum mihi promittebant, non boni
rerum existimatores erant ; et ideo illis videbatur prudens et
sapiens, quia delectabat eos loquens. Sensi autem aliud genus
hominum etiam veritatem habere suspectam, et ei nolle ac-
quiescere si compto atque uberi sermone promeretur. Mes
autem jam docueras, Deus meus , miris et occultis modis ; et
propterea credo quod tu me docueris , quoniam verum est,
nec quisquam praeter te alius est doctor veri, ubicumque et
undecumque claruerit. Jam ergo abs te didiceram, nec eo

1 ) Nimis etc. zu lange hinge- 7) Ei (veritati) nolle adquies-

haltenen Sehnsucht. L. 6 , 11 , 18.
2 ) Deficiebant , nicht gewachsen
waren.
3) Enodatissime expedirentur ,
auf's Beste entwickelt werden
könnten .
4) Decentissimus ministrator,
der artigste (zierlichste) Mund-
schenk.
5) Vultus congruus, entsprechen-
des Minenspiel .
6) Non boni erant , waren
keine guten Würdiger des Sach-
gehalts (der Reden).
cere, sich nicht bei der Wahrheit
beruhigen, ihr nicht trauen wollten.
8) Me autem . . . claruerit. Ubi-
cumque et undecumque : wo auch
immer und durch welche Menschen
(auch immer) das Wahre ans
Licht kam. So : durch heidnische
Philosophen. L. 7, 9, 15 not. 12.
9) Jam ergo ministrari .
Der Vortrag allein begründet
keine Präsumtion für oder gegen
die Güte des Vorgetragenen , des
Inhalts.
 CONFESSIONUM LIBER V. 105

debere videri aliquid verum dici, quia eloquenter dicitur ; nec

eo falsum, quia incomposite sonant signa labiorum : rursus ,
nec ideo verum, quia impolite enuntiatur ; nec ideo falsum,
quia splendidus sermo est : sed perinde esse sapientiam et
stultitiam , sicut sunt cibi utiles et inutiles ; verbis autem
ornatis et inornatis, sicut vasis urbanis et rusticanis , utrosque
cibos posse ministrari.
11. Igitur aviditas mea, qua illum tanto tempore exspec-
taveram hominem, delectabatur quidem motu affectuque dis-
putantis, et verbis congruentibus , atque ad vestiendas senten-
tias facile occurrentibus . Delectabar autem et cum multis ,
vel etiam prae multis laudabam ac efferebam ; sed moleste
habebam quod in coetu audientium non sinerer illi10 ingerere
et partiri cum eo curas quaestionum mearum, conferendo
familiariter, et accipiendo ac reddendo sermonem . Quod¹¹
ubi potui, et aures ejus cum familiaribus meis eoque tempore
occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et pro-
tuli quaedam quae me movebant ; expertus¹2 sum prius homi-
nem expertem liberalium disciplinarum , nisi grammaticae, at-
que ejus ipsius usitato modo . Et quia legerat aliquas Tullia-
nas orationes, et paucissimos Senecae libros, et nonnulla poe-
tarum , et suae sectae si qua volumina Latine atque compo-
13
site¹³ conscripta erant, et quia aderat quotidiana sermocinandi
exercitatio ; inde suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius
magisque seductorium moderamine ingenii, et quodam lepore
naturali. Itane est ut recolo, Domine Deus meus , arbiter
conscientiae meae ? Coram 15 te cor meum et recordatio mea,
qui me tunc agebas abdito secreto providentiae tuae, et inho-

10) Illi ingerere et partiri, gegen
ihn vorzubringen und mit ihm die
mich drückenden Zweifel zu theilen
(sie ihm mitzutheilen).
11) Quod ubi . . . disserere : als
ich dies konnte und anfieng sein
Gehör mit meinen Freunden zu
einer Zeit in Anspruch zu nehmen,
da es nicht unschicklich war mit
ihm zu conversiren . Alternis dis-
serere , Wechselrede. Die decla-
matio war also Regel.
12) Expertus modo fand
ich in ihm zuerst einen Mann, der
unbekannt war mit den freien
Künsten , die Grammatik ausge-
nommen ; aber auch diese hatte
er nur auf gewöhnliche Weise ge-
trieben.
13) Composite conscripta : gut
stylisirt.
14) Et quia . . . eloquium : und
weil er Gelegenheit hatte täglich
Reden zu halten , so gewann er
dadurch eine Redefertigkeit.
15) Coram cor recordatio.
 106 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps. ut
21. 49, nestos errores meos jam convertebas 16 ante faciem meam ,
viderem et odissem .
VII. 12. Nam posteaquam ille mihi imperitus earum artium ,
Aliena-
tur a quibus eum excellere putaveram, satis apparuit, desperare
secta
Mani- coepi posse eum mihi illa quae me movebant aperire atque
chaeo-
rum. dissolvere ; quorum quidem ignarus posset veritatem tenere
1
pietatis, sed si manichaeus non esset. Libri quippe eorum
pleni sunt longissimis fabulis, 2 de coelo et sideribus, et sole
et luna quaemihi eum, quod utique cupiebam , collatis nu-
merorum rationibus, quas alibi ego legeram, utrum potius ita
essent ut Manichaei libris continebantur, an certe vel par
etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse jam
non arbitrabar. Quae tamen ubi consideranda et discutienda
protuli , modeste sane ille nec ausus est subire¹ ipsam sarci-
nam . Noverat enim se ista non nosse, nec eum puduit con-
fiteri. Non erat de talibus quales multos loquaces passus eram,
conantes ea me docere, et dicentes nihil. Iste vero cor habe-
bat, etsi non rectum ad te , nec tamen nimis incautum ad
seipsum. Non usquequaque imperitus erat imperitiae suae,
et noluit se temere disputando in ea coarctari, unde nec
exitus ei ullus, nec facilis esset reditus : etiam hinc mihi am-
plius placuit . Pulchrior est enim temperantia confitentis animi ,
quam illa quae nosse cupiebam : et eum in omnibus difficilio-
ribus et subtilioribus quaestionibus talem inveniebam .
13. Refracto itaque studio quod intenderam in Manichaei
litteras, magisque desperans de caeteris eorum doctoribus ,
quando in multis quae me movebant, ita ille nominatus ap-

16 ) Convertebas, Ps . 90 , 8. sich zu laden , der schweren Auf-

1 ) Sed si, wenn er nur nicht ein
Manichäer gewesen wäre.
2) Vid. sup. ad L. iii . c. 6.
§. 10.
3) Quae arbitrabar : quae
jam non arbitrabar eum mihi sub-
tiliter explicare posse, ―― Collatis
numerorum rationibus, durch Ver-
gleichung der (astronomischen)
Berechnungen. -- Par etiam inde,
eine gleich richtige vom Manichäus
gegeben werde.
4) Subire sarcinam, die Last auf
gabe sich zu unterziehen.
5) Non usquequaque .... placuit :
er war überhaupt nicht unbekannt
mit seiner Unkenntniss (er kannte
seine Unwissenheit) , und wollte
nicht durch dummdreistes Dispu-
tiren in eine Enge (Sackgasse)
getrieben werden , von der aus
weder irgend ein Ausgang (vor-
wärts) möglich noch eine Rückkehr
leicht wäre.
6) Quam illa : das Astronomische.
7) Refracto studio , da mein
eifriges Studium gebrochen war.
 CONFESSIONUM LIBER V. 107

paruit ; coepis cum eo pro studio ejus agere vitam, quo ipse
flagrabat in eas litteras, quas tunc jam rhetor Carthagini
adolescentes docebam ; et legere cum eo , sive quae ille audita
desideraret, sive quae ipse tali ingenio apta existimarem .
Caeterum 10 conatus omnis meus, quo proficere in illa secta
statueram , illo homine cognito prorsus intercidit : non ut ab
eis omnino separarer, sed quasi melius quidquam non inve-
niens, eo quo jam quoquo modo irrueram , contentus interim
esse decreveram, nisi aliquid forte quod magis eligendum
esset eluceret. Ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis
exstitit, meum quo captus eram relaxare jam coeperat, nec
volens nec sciens . Manus enim tuae, Deus meus, in abdito
providentiae tuae, non deserebant animam meam ; et de san-
guine cordis matris meae, per lacrymas ejus diebus ac nocti-
bus pro me sacrificabatur tibi ; et egisti mecum miris modis. 26.
Joel 2,
Tu illud egisti, Deus meus. Nam a Domino gressus homi- 23. Ps . 36.
nis diriguntur; et viam ejus volet. 12 Aut 13 quae procuratio
salutis, praeter manum tuam, reficientem quam fecisti ?
14. Egisti ergo mecum ut mihi persuaderetur Romam Proficis-
VIII.
pergere , et potius ibi docere quod docebam Carthagine. Et Romam
citur
hoc unde mihi persuasum est , non praeteribo confiteri tibi ; matris
contra
quoniam et in his altissimi tui recessus, et praesentissima in volunta-
tem.
nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est . Non ideo
Romam pergere volui, quod majores quaestus, majorque mihi
dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur ; quan-
quam et ista ducebant animum tunc meum : sed illa erat
causa maxima et pene sola , quod audiebam quietius ibi stu-
dere adolescentes , et ordinatiore disciplinae coercitione sedari,

8) Coepi ... vitam , fieng ich
an , mich seinem Studium an-
schliessend, mit ihm zu verkehren .
9) Quae audita desideraret,
Bücher die er nach Hörensagen
kennen zu lernen wünschte.
10) Caeterum statueram :
aller Eifer (Anlauf) durch welchen
ich es in der Secte zu etwas zu
bringen , mir vorgenommen hatte.
11) Egisti mecum , bist wunder-
bar mit mir verfahren (hast mich
wunderbar geleitet) .
12 ) Viam ejus volet : via ejus
delectatur.
13) Aut ... fecisti : gibts ein
Heilmittel ausser deiner Hand,
die neu schafft was du geschaffen.
1) Quoniam praedicanda
est , weil hierin (in diesen Leitun-
gen) deine tiefsten Verborgen-
heiten und (zugleich) deine gegen-
wärtigste Barmherzigkeit gegen
uns zu bedenken und zu preisen
ist. Vita hominum altos recessus
magnasque latebras habet Plin.
ep . 3, 3 §. 6.
2 ) Ordinatiore . . . irruant , sie
würden durch eine festere Strenge
 108 S. AUGUSTINI EPISCOPI

ne in ejus scholam quo magistro non utuntur, passim et pro-

terve irruant ;nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit .
Contra, apud Carthaginem foeda est et intemperans³ licentia
scholasticorum. Irrumpunt impudenter , et prope furiosa
fronte perturbant ordinem, quem quisque discipulis ad profi-
ciendum instituerit . Multa injuriosa faciunt mira hebetudine,
et punienda legibus , nisi consuetudo patrona sit ; hoc5 miserio-
res eos ostendens, quo jam, quasi liceat, faciunt quod per
tuam aeternam legem nunquam licebit ; et impune se facere
arbitrantur, cum ipsa faciendi caecitate puniantur, et incom-
parabiliter patiantur pejora, quam faciunt. Ergo quos mores ,
cum studerem , meos esse nolui ; eos , cum docerem, cogebar
perpeti alienos : et ideo placebat ire ubi talia non fieri, omnes
6. qui noverant , indicabant. Verum autem tu, spes mea et por-
Ps.
13. 26, tio mea in terra viventium, ad mutandum terrarum locum
pro salute animae meae , et Carthagini stimulos quibus inde
avellerer, admovebas , et Romae illecebras quibus attraherer,
proponebas mihi per homines qui diligebant vitam mortuam ,
hinc insana facientes , inde vana pollicentes ; et ad corrigendos
gressus meos utebaris occulte et illorum et mea perversitate.
Nam et qui perturbabant otium meum, foeda rabie caeci
erant ; et qui invitabant ad aliud , terram sapiebant. Ego
autem qui detestabar hic veram miseriam, illic falsam felicita-
tem appetebam .
15. Sed quare hinc abirem, et illuc irem , tu sciebas ,

der Disciplin in Ordnung gehalten,
dass sie sich nicht bald bei dem,
bald bei jenem Lehrer eindrängen ,
wiewohl sie nicht bei ihm hörten.
3) Intemperans licentia : maass-
lose Frechheit.
4) Irrumpunt . . . instituerit :
sie brechen (stürmen ) unverschämt
herein und wie rasend stören sie
die Ordnung welche jeder seinen
Schülern fest gestellt hat , um sie
(in ihren Studien) zu fördern.
5) Hoc . . . faciunt : was sie als
um so Elendere herausstellt (osten-
dens) als sie das, wie wenn es er-
laubt wäre thun , was doch nach
deinem ewigen Gesetz nie erlaubt
sein wird (L. 2 , 2 , 4) . -- Caeci-
tate, da sie doch durch die Blind-
heit ihres Thuns selbst bestraft
werden. Gericht der Verblendung.
Vgl. L. 1 , 18 , 29 : poenales coeci-
tates.
6) Stimulos pollicentes :
liessest du mich in Karthago
stacheln um mich von da loszu-
reissen und in Rom Lockspeisen
vorhalten (Beides ) durch Menschen
welche ein todtes Leben liebten ;
dort ( in Karthago ) durch solche
die heillos handelten , andrerseits
(in Rom) von solchen die Eitles
verhiessen .
7) Terram sapiebant : waren
irdisch gesinnt.
 CONFESSIONUM LIBER V. 109

Deus ; nec indicabas mihi nec matri, quae me profectum atro-

citer planxit, et usque ad mare secuta est . Sed fefelli eam
violenter me tenentem , ut aut revocaret, aut mecum perge-
ret ; et finxi me amicum nolle deserere , donec vento facto
navigaret. Et mentitus sum matri , et illi matri, et evasi :
quia et hoc tu dimisisti mihi misericorditer, servans me ab
aquis maris, plenum exsecrandis sordibus, usque ad aquam
gratiae tuae, qua me abluto siccarentur flumina maternorum
oculorum , quibus pro me quotidie tibi rigabat terram sub
vulto suo. Et tamen recusanti sine me redire, vix persuasi
ut in loco, qui proximus nostrae navi erat Memoria beati
Cypriani, maneret ea nocte . Sed ea nocte clanculo ego pro-
fectus sum : illa autem remansit orando et flendo . Et quid
a te petebat, Deus meus , tantis lacrymis, nisi ut navigare me
non sineres ? Sed tu alte consulens, 10 et exaudiens cardinem
desiderii ejus , non curasti quod tunc petebat, ut me faceres
quod semper petebat. Flavit ventus, et implevit vela nos-
tra, et littus subtraxit aspectibus nostris : in quo mane illa
insaniebat dolore, et querelis , ac gemitu implebat aures tuas
contemnentis ista ; cum12 et me cupiditatibus meis raperes ad
finiendas ipsas cupiditates, et illius carnale desiderium justo
dolorum flagello vapularet. Amabat enim secum praesentiam
meam more matrum, sed multis multo amplius ; et nesciebat
quid tu illi gaudiorum facturus esses de 3 absentia mea. Ne-
sciebat ; ideo flebat et ejulabat, atque illis cruciatibus argue-
batur14 in ea reliquiarium Evae, cum gemitu quaerens quod

8) Aquis maris . . aquam gra- 10) Alte consulens, nach deinem

tiae. Gnadenwasser der Taufe. -
Flumina oculorum Thränenströme .
Meer-, Tauf-, Thränen-Wasser.
9) Memoriae , Oratoria, in qui-
bus reconduntur Sanctorum cor-
pora. Aug. c. Faust. Manich. xx .
21. Populus Christianus Memorias
Martyrum religiosa solennitate
concelebrat, et ad excitandam imi-
tationem, et ut meritis eorum con-
societur atque orationibus adjuve-
tur : ita tamen ut nulli Martyrum ,
sed ipsi Deo Martyrum sacrifice-
mus , quamvis in Memoriis Mar-
tyrum constituamus altaria. Du
Cange, sub v.
hohen Rathschluss.
11) Flavit • · ista. Erinnert
an Aen. 4 , 409. an die „errores
Aeneae nescio cujus." L. 1,
13, 20.
12) Cum et . . . cupiditates , da
du mich durch meine Gelüste fort-
rissest um diesen Gelüsten selbst
ein Ende zu machen.
13) De absentia mea , welche
Freuden du ihr aus meiner Abwe-
senheit schaffen würdest : nämlich
die Freude über des Sohnes Be-
kehrung fern von der Heimath in
Mailand.
14) Arguebatur · . . Evae , ver-
 110 S. AUGUSTINI EPISCOPI

cum gemitu pepererat. Et tamen post accusationem fallacia-

rum et crudelitatis meae, conversa rursus ad deprecandum te
pro me, abiit ad solita , et ego Romam.
IX. 16. Et ecce excipior ibi flagello aegritudinis corporalis, et
Febri
correp- ibam ad interos, portans omnia mala quae commiseram et in
tus peri-
culose
laborat. te, et in me, et in alios, multa et gravia , super originalis
1 Cor. peccati vinculum quo omnes in Adam morimur. Non enim
15, 22,
Eph. 2 , quidquam eorum mihi donaveras in Christo ; nec ' solverat
14.
ille in cruce sua inimicitias quas tecum contraxeram peccatis
meis. Quomodo enim eas solveret in cruce phantasmatis, 2
quod de illo credideram ? Quam ergo falsa mihi videbatur
mors carnis ejus, tam vera erat animae meae : et quam vera
erat mors carnis ejus , tam falsa vita animae meae, quae id
Ps.58,
Heb. 9. non credebat. Et ingravescentibus febribus jam³ ibam et
peribam. Quo enim irem, si tunc hinc abirem, nisi in ignem

rieth sich in ihr das Erbtheil der
Eva.
1) Solverat . . . contraxeram, er
hatte nicht an seinem Kreuz
die Feindschaften weggenommen,
welche ich mir durch meine Sün-
den gegen dich zugezogen ― oder:
die (feindseligen) Schulden bezahlt,
welche ich dir durch meine Sün-
den schuldete.
2) Christum novissimis tempori-
bus venisse ad animos , non ad
corpora liberanda. Nec fuisse in
carne vera, sed simulatam speciem
carnis ludificandis humanis sensi-
bus praebuisse , ubi non solum
mortem, verum etiam resurrectionem
similiter mentiretur. Aug. de Hae-
res. Vid. inf. c. 10. fin. 1. ix. c.
3. §. 6. Απλή φύσις οὐκ ἀποθνήσ
κει. καὶ σκιὰ σαρκὸς οὐ σταυροῦται
μίαν οὖν ἔχων ἔμεινε τὴν φύσιν
καὶ ἐνέργειαν τὸ φῶς μηδὲν παθοῦς
σαν τῷ ἐπισκιάσματι τῆς σαρκὸς
οὐκ ἔχοντι φύσιν κρατουμένην .
(Manes Ep. ad Zeben. ap. Fabric .
Bibl. Gr. t. v. p. 284 ) . Sic Ma-
nichaeus es , qui nec crucifixum
credis, quia nec natum credis. Aug.
Serm . 116. §. 4. Sunt hodie qui
non credunt carnem habuisse Chri-
stum : quia et partum virginis de-
struunt , et nolunt eum natum ex
femina credere. "2Verbum caro
factum est," prorsus alienant a
sua fide , vel potius a sua infide-
litate. Totam istam dispensationem
salutis nostrae , quod factus est
homo pro inveniendo homine , qui
Deus fecerat hominem ; totum hoc,
quod Christus in remissionem pec-
catorum nostrorum verum , non
falsum sanguinem fudit, et de vero
suo sanguine chirographum pecca-
torum nostrorum delevit ; hoc to-
tum haeretici damnabiles evacuare
conantur. Totum hoc, ut Manichaei
credunt , quod apparuit oculis ho-
minum, spiritus fuit, caro non fuit.
Ib. Serm. 237. §. 1. Photiniani,
homo tantum ; Manichaei , Deus
tantum . Illi nihil divinum in
Domino confitentur ; isti quasi to-
tum divinum, et tamen tam falsum,
ut nec saltem humanum. Si enim
homo non erat, ergo mortuus non
est, ergo crucifixus non est , ergo
nec resurrexit . Qui ille resurgere
potuit, qui mortuus non est ? Ergo
et dubitanti discipulo falsas cica-
trices ostendit. Aug. Serm. 37.
Vgl. L. 9, 3, 6 .
3) Ibam abirem : war es
drauf und dran (jam) dass ich
gieng und untergieng. Denn wo-
 CONFESSIONUM LIBER V. 111

atque tormenta digna factis meis in veritate ordinis tui ? Et

illa hoc nesciebat, et tamen pro me orabat absens. Tu autem
ubique praesens, ubi erat exaudiebas eam ; et ubi eram mi-
serebaris mei , ut recuperarem salutem corporis mei, adhuc
insanus corde sacrilego . Neque enim desiderabam in illo tanto
periculo baptismum tuum ; et melior eram puer, quando illum
de materna pietate flagitavi, sicut jam recordatus atque con-
fessus sum . Sed in dedecus meum creveram , et consilia
medicinae tuae demens irridebam, 6 qui me non sivisti talem
bis mori. Quo vulnere si feriretur cor matris, nunquam sa-
naretur. Non enim satis eloquor quid erga me habebat animi ,
Gal. 4,
et quanto majore sollicitudine me parturiebat spiritu, quam f
carne pepererat.
17. Non itaque video quomodo sanaretur, si mea talis
illa mors transverberasset viscera dilectionis ejus. Et ubi⁹
essent tantae preces et tam crebrae sine intermissione, nus-
Ps. 50,
quam nisi ad te ? An vero tu, Deus misericordiarum, sperne- 19:
res cor contritum et humiliatum viduae castae ac sobriae,
frequentantis 10 eleemosynas , obsequentis atque servientis sanc-
tis tuis, nullum diem praetermittentis oblationem ad altare
tuum ; bis in die , mane et vespere, ad ecclesiam tuam sine
ulla intermissione venientis, non ad vanas fabulas et aniles
loquacitates , sed ut te audiret in tuis sermonibus, et tu illam
in suis orationibus. Hujusne tu lacrymas, quibus , non a te
aurum et argentum petebat , nec aliquod mutabile aut volubile
bonum, sed salutem animae filii sui ; tu cujus munere talis
erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo ? Nequaquam ,
Domine. Imo vero aderas, et exaudiebas , et faciebas ordine

hin wäre ich gegangen wenn ich so innige, ununterbrochene Gebete,

damals aus diesem Leben (hinc)
gieng.
4 ) Ubique praesens ubi erat
- ubi eram , du aller Orten hö-
rend, erhörend, erbarmend .
5) Sup. L. 1 , 11 , 17.
6) Vid. sup . L. 4, 4, 8.
7 ) Bis mori , zeitlich und ewig
sterben als ein solcher.
8) Illa . . . ejus , wenn ein
solcher (doppelter) Tod ihr lieben-
des Herz durchbohrt hätte.
9) Et ubi . . . ad te : wo wären
wo anders als bei dir. Die Gebete
wie persönlich lebend gedacht.
Aehnlich L. 9, 10, 24 : et reliqui-
mus ibi (suspiria) religatas pri-
mitias spiritus.
10) Frequentantis eleemosynas,
fleissig Almosen gab .
11) Oblationem. Du Fresne s .
v. oblatio : 1) = oblata s. hostia.
2) Ipsum sacrificium = προςφορά.
3) Quaecunque a fidelibus offerun-
tur. Oblationes altaris quae pro
missis decantandis sacerdoti fiunt.
 112 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quo praedestinaveras esse faciendum. Absit ut tu falleres eam

in illis visionibus et responsis tuis, quae jam commemoravi ,
et quae non commemoravi, 12 quae illa fideli pectore tenebat ;
13 tibi .
et semper orans, tanquam chirographa tua ingerebat
1. 117, Dignaris enim, quoniam in saeculum misericordia tua, eis
Ps.
quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus tuis debi-
tor fieri. 14
X. 18. Recreasti ergo me ab illa aegritudine, at salvum fe-
Errores
ante sus- cisti filium ancillae tuae, tunc interim corpore, ut esset¹ cui
ceptam
Evange-
lii doc- salutem meliorem atque certiorem dares . Et jungebar etiam
trinam tunc Romae falsis illis atque fallentibus sanctis : non enim
tantum Auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is
in cujus domo aegrotaveram et convalueram ; sed eis etiam
quos electos vocant. Adhuc enim mihi videbatur non esse nos
qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peccare natu-
ram ; et delectabat superbiam meam extra culpam esse ; et
Ps.
5. 40, cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut sanares
animam meam, quoniam peccabat tibi; sed excusare eam
amabam, et accusare nescio quid aliud , quod mecum esset, et
ego non essem.3 Verum autem totum ego eram, et adver-

12) Vid. sup. 1. iii. c. 12. init.
13) Ingerebat tibi : dir vorhielt.
14 ) Eis . . . debitor fieri, durch
deine Verheissungen deren Schuld-
ner zu werden , denen du alle
Schulden vergiebst. L. 1 , 4 : reddis
debita nulli debens.
1 ) Ut esset , dass am Leben
bliebe. Leibliches Sterben und
geistiger ewiger Tod wären Au-
gustins Theil gewesen, wenn er in
solcher Häresie gestorben.
2) Falsis - fallentibus : Betro-
genen und Betrügenden .
3) Qui sunt isti Electi ? Quibus
si dixeris , Peccasti ; statim illam
defensionem impiam et pejorem
ceteris magisque sacrilegam pro-
ferunt, Non ego peccavi , sed gens
tenebrarum. Quae est ista gens
tenebrarum ? Quae bellum gessit
cum Deo. Et ipsa peccat, cum tu
peccas ? Ipsa , inquit , quia com-
mixtus sum illi. Deus enim qui
te commiscuit , quid timuit ? Hoc
enim dicunt , quod illa gens tene-
brarum rebellaverit adversus Deum,
antequam mundus fieret ; et ille
cavens ne regna ejus loco adve-
niente hostili impetu vastarentur ,
misit huc membra sua, substantiam
suam, hoc quod ipse est ; si aurum,
aurum ; si lux , lucem ; quidquid
illud est, hoc misit, et miscuit vis-
ceribus gens tenebrarum, dicunt,
et fabricavit inde mundum. Et
nos animae, inquiunt, de ipsis mem-
bris Dei sumus: sed premimur hic
visceribus gentis tenebrarum , et
quidquid peccare dicimur, illa gens
peccat. Se quidem videntur excu-
sare a peccato : sed Deum suum
non excusant a crimine timoris ,
nec ipsam substantiam Dei sui a
crimine corruptibilitatis. Si enim
incorruptibilis Deus, si incommuta-
bilis, si incontaminabilis, si imma-
culabilis , si impenetrabilis , quid
ei factura erat gens illa ? Potuistis
premi, potuistis captivari, potuistis
inquinari , potuistis corrumpi :
potuit ergo et ille. Frustum enim
 CONFESSIONUM LIBER V. 113

sum me impietas mea me diviserat ; et id erat peccatum in-

sanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar ; et exse-
crabilis iniquitas te, Deus omnipotens , te in me ad perniciem
meam , quam me a te ad salutem malle superari. Nondum
ergo posueras custodiam ori meo , et ostium continentiae Ps.
3. 4,140,
circum labia mea, ut non declinaret cor meum in verba ma-
ligna, ad excusandas excusationes in peccatis , cum homini-
bus operantibus iniquitatem ; et ideo adhuc combinabam cum
electis eorum .

19. Sed tamen jam desperans in ea falsa doctrina me

6
posse proficere ; eaque ipsa
quibus si nihil melius reperirem ,
contentus esse decreveram, jam remissius negligentiusque re-
tinebam . Etenim suborta est etiam mihi cogitatio, pruden-
tiores caeteris fuisse illos philosophos, quos Academicos appel-
lant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant, nec ali-
quid veri ab homine comprehendi posse decreverant . " Ita
quodam modo , et portiuncula na- und es war eine fluchwürdige Un-
turae ipsius , convincit massam. gerechtigkeit, dass ich lieber wollte,
Quale est illud quod hoc misit, du, allmächtiger Gott, würdest in
tale est et illud quod ibi remansit. mir zu meinem Verderben über-
Hoc ipsi dicunt : ipsi fatentur quia wunden, als ich von dir zu meinem
duae substantiae sunt; una illa, et Heile. Du in mir , von dem mir
una ista. Libri eorum hoc habent : einwohnenden bösen Prinzip, wenn
et si negant, leguntur , et convin- die Sünde in mir die Oberhand
cuntur. Vis , o nefande , false behielt ich von dir , wenn ich
Electe, defendere peccatum tuum, mich als Sünder vor dir demüthigte,
ut quando aliquid mali feceris, mich allein als schuldig bekannte.
non tu fecisse videaris : quaeris Ps. 40, 5. Ps . 50, 5, 6.
in quem peccatum tuum refundas, 5) Nondum . electis eorum :
et refundis in gentem tenebrarum. denn noch hattest du meinem
Aug. in Ps. loco proxime cit . In- Munde keine Wache gesetzt und
viti peccamus et cogimur a con- eine Thür der Schweigsamkeit
traria et inimica nobis substantia. meinen Lippen , dass mein Herz
Fortunat. Disp . 2. §. 20. Dicimus, nicht abwiche und boshafte Worte
quod a contraria natura anima vorbrächte , um die Entschuldi-
cogatur delinquere. ib. §. 21. Sive gungen bei Versündigungen zu
bonum geramus , non est carnis ; entschuldigen (in Schutz zu nehmen).
quia ??manifesta sunt opera carnis" Entschuldigungen wie Adams und
etc. sive malum geramus , non est Evas nach dem Falle hier die:
animae, quia „fructus spiritus pax" nicht ich habe gesündigt , sondern
etc. Manes Ep. ad Menoch ap. ein fremdes , böses Prinzip. Vgl.
Aug. Op. Imp. iii. 177. Carnis auch Venus hoc fecit , aut Satur-
enim commixtione ducitur , non nus, aut Mars L. 4, 24. L. 9 , 4,
propria voluntate. Secundinus Ep. 10. Combinabam (ovvdvάow. LXX .
ad Aug. §. 2. 1. c. ) verkehrte ich mit den elec-
4) Verum • superari : aber tis, schloss mich ihnen an.
mein Ich war das Ganze (Ein 6) Eaque ipsa retinebam .
Ganzes), meine Gottlosigkeit hatte 7) Decreverant , sich dafür ent-
mich aber feindlich entzweit . . . schieden hatten.
114 S. AUGUSTINI EPISCOPI

enim et mihi liquidos sensisse videbantur, ut vulgo habentur, 9

etiam illorum intentionem nondum intelligenti . Nec dissimu-
lavi 10 eumdem hospitem meum reprimere a nimia fiducia , quam
sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus Manichaei libri
pleni sunt. Amicitia tamen eorum familiarius utebar, quam
caeterorum hominum qui in illa haeresi non fuissent. Nec
eam defendebam pristina animositate ; sed tamen familiaritas
eorum , plures enim eos Roma occultat , pigrius me faciebat
aliud quaerere ; praesertim desperantem in Ecclesia tua, Do-
mine coeli et terrae, creator omnium visibilium et invisibilium,
posse inveniri verum, unde me illi averterant : multumque
mihi turpe videbatur , credere figuram te habere humanae
carnis, et membrorum nostrorum lineamentis corporalibus
terminari. Et quoniam cum de Deo meo cogitare vellem ,
cogitare nisi moles corporum12 non noveram , neque enim vi-
debatur mihi esse quidquam quod tale non esset, ea maxima
et prope sola causa erat inevitabilis erroris mei.
20. Hinc enim et mali substantiam quamdam credebam
esse talem, et habere suam molem tetram et deformem ; sive
crassam, quam terram dicebant , sive tenuem atque subtilem ,
sicut est aeris corpus ; quam malignam mentem 13 per illam
terram repentem imaginantur. Et quia Deum bonum nullam
14
malam naturam creasse , qualiscumque ' 4 pietas me credere
8) Liquido etc. schien mir klar " Omnino " enim „ civitas Dei talem
ihre Meinung gewesen zu sein. dubitationem tamquam dementiam
9) ,,Tantum tunc variarum secta- detestatur , habens de rebus quas
rum studia flagrabant, ut nihil me- mente atque ratione comprehendit,
tuendum esset nisi falsi approbatio. etiamsi parvam , ' propter corpus
Pulsus autem quisque illis argumen- corruptibile quod aggravat animam, '
tis ab eo, quod se firmum et incon- (quoniam , sicut dicit Apost. ' ex
cussum tenere crediderat, tanto con- parte scimus') tamen certissimam
stantius atque cautius aliud quaere- scientiam." De Civ. Dei , 1. xix. c.
bat, quanto et in moribus major erat 18. Vgl. Cic. de nat. deorum
industria, et in natura rerum atque I, 3. 5.
animorum altissima et implicitissima 10) Nec dissimulavi • • repri-
latere veritas sentiebatur. Tanta mere : ich suchte ohne Hehl .
porro nunc fuga laboris et incuria abzubringen.
bonarum artium , ut simul atque 11) Vid. sup. ad 1. iii. ult.
sonuerit , acutissimis philosophis 12) Vid. sup . ad 1. iv. §. 3.
esse visum nihil posse comprehendi, not. 10.
dimittant mentes et in aeternum 13) Vid. sup . ad 1. iii. §. 11.
obducant. Aug. Ep. i. ad Hermog. not. 15.
Eorum tamen „ rationem , illi tem- 14) Qualiscunque pietas , meine
pori congruam , simul cum ipso Frömmigkeit , so gering sie auch
tempore sepultam esse" debuisse, war.
idem contendit (c. Acad . ii. 1.)
 CONFESSIONUM LIBER V. 115

cogebat ; constituebam ex adverso sibi duas moles, utramque

infinitam, sed malam angustius, 15 bonam grandius . Et ex hoc
initio pestilentioso me caetera sacrilegia séquebantur. Cum
enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem,
repercutiebar, quia non erat catholica¹6 fides quam esse arbi-
trabar. Et magis 17 pius mihi videbar , si te , Deus meus, cui
confitentur ex me miserationes tuae, vel ex caeteris partibus
infinitum crederem , quamvis ex una qua tibi moles mali op-
ponebatur, cogerer finitum fateri ; quam si ex omnibus parti-
bus in corporis humani forma te opinarer finiri . Et melius
mihi videbar credere nullum malum te creasse ; quod mihi
nescienti non solum aliqua substantia, sed etiam corporea
videbatur, qui et mentem cogitare non noveram , nisi eam
subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur
abs te ; quam credere abs te esse qualem putabam naturam
mali. Ipsum quoque Salvatorem nostrum unigenitum tuum,
tanquam de massa lucidissimae molis tuae 18 porrectum ad
nostram salutem, ita putabam, ut aliud de illo non crederem ,
nisi quod 19 possem vanitate imaginari. Talem20 itaque natu-
ram ejus nasci non posse de Maria virgine arbitrabar , nisi
carni concerneretur. Concerni autem et non inquinari non
videbam, quod mihi tale figurabam. Metuebam itaque credere
in carne natum , 21 ne credere cogerer ex carne inquinatum .

15) Quaero, utrum et ipsa terra ὡς ἂν φαίη , προβολὴν τοῦ Θεοῦ.

tenebrarum unum latus habuerit,
et cetera infinita sicut terra lucis ?
Non ita credunt , timent enim ne
Deo videatur aequalis. Dicunt
ergo illam per profundum immen-
sam, et per longum ; sursum versus
autem supra illam spatia infinitae
inanitatis affirmant. Et ne ipsa
vel simplum , terra autem luminis
duplum tenere videatur, angustant
eam a duobus etiam lateribus, etc.
Sed hoc nimis adtentis et studiose
inquirentibus quasi secreto demon-
strant. Aug. c. Ep. Manich. c. 21 .
16) Catholica etc. der kirchliche
Glaube war nicht so, wie ich meinte,
dass er sei.
17) Et magis finiri . Vgl . L.
3, 7 , 12.
18) ᾿Αποσταλεῖσαν δύναμιν τοῦ
ἀγαθοῦ, οὐκέτι φῶς αἰσθητὸν , ἀλλ'
Tit. Bostr. i. 20.
19) Nisi • · • imaginari , als was
ich mir nach meiner eiteln (nich-
tigen ) Ansicht vorstellen , wovon
ich mir ein Bild machen konnte .
20) Talem • figurabam : ich
meinte eine solche (Licht) Natur
könne nicht von Maria gebohren
sein ohne mit dem Fleischlichen
vermischt und dadurch befleckt
zu werden .
21) Vid. sup. c. 9. not. Οὐκ
οὐσίας ἥψατο σαρκός (τὸ φῶς)
[Χριστός] ἀλλὰ ὁμοιώματι καὶ σχή-
ματι σαρκὸς ἐσκιάσθη ἵνα μὴ κρατ
τηθῇ διὰ τῆς οὐσίας τῆς σαρκὸς
καὶ πάθῃ καὶ φθαρθῇ τῆς σκοτίας
φθειρούσης αὐτοῦ τὴν ἐνέργειαν
τήν φωτεινὴν (Manes 'Ep. ad Ze-
ben. ap. Fabric. B. G. v. 284) .
Incoinquinabilis substantia non
8*
 116 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Nunc spirituales tui blande et amanter ridebunt me, si has

confessiones meas legerint : sed tamen talis eram .
XI. 21. Deinde quae illi in Scripturis tuis reprehenderant,
Qualiter
Augus
tinus defendi posse non existimabam : sed aliquando sane cupiebam ,
contule- cum aliquo illorum librorum doctissimo conferre singula, et
rit cum
catho-
licis. experiri quid inde
versus eosdem sentiret . coram
Manichaeos Jam enim Helpidii
loquentis cujusdam ser-
et disserentis ad-

mones, etiam apud Carthaginem movere me coeperant, cum

talia de Scripturis proferret , quibus resisti facile non posset,
et imbecilla mihi responsio videbatur istorum. Quam quidem
non facile palam promebant, sed nobis secretius , cum dicerent
scripturas Novi Testamenti falsatas ' fuisse a nescio quibus ,
qui Judaeorum2 legem inserere Christianae fidei voluerunt ,

ideo non coinquinatur , quia nihil
attingit, sed quia permanet in sua
munditia , qualecunque sit , quid
attigerit. Sicut corpus invulnera-
bile aut impenetrabile numquid
illud dicimus, quod non percutitur
ferro, sed potius, quod etiam, cum
percutitur , non penetratur? Et
ideo magis probatur filius Dei
non posse de sanguine feminae
coinquinari, quia per feminam na-
tus est, quam si non per feminam
nasceretur , et membra illa devi-
tasset ; videretur enim judicasse,
posse se inde pollui , et minus a
nobis incoinquinabilis diceretur.
Euod. de fide c. 24.
1) Non decipiunt, nisi cum scien-
tiam quam non exhibent pollicen-
tur , et adversantes Legi et Pro-
phetis , quaecumque de illis Apo-
stolus sermoni suo inseruit , falsa
et a corruptoribus immissa esse
criminantur. Aug. de Div. Quaest.
83. qu. 68. Quoniam privilegio
quodam vos tuemini , ut de Scrip-
turis opprimi nequeatis , dicendo
eas esse falsatas. De mor. Manich.
1. ii. §. 55. cf. c. Faust. xiii. 5 .
xxii. 15. Manichaeus impiam te
docuit perversitatem , ut ex evan-
gelio quod haeresin tuam non
impedit, accipias, quod autem im-
pedit, non accipias. c. Faust. xviii.
7. Haec illi solent a corruptori-
bus Scripturarum immissa esse
dicere ; usque adeo nihil habet
quod contradicant , ut haec miseri
respondere cogantur. Sed quis
non intelligat convictorum ho-
minum aliam non esse potuisse
ultimam vocem ? Aug. de mor.
Eccl. Cath. 1. i . c. 9. De Testa-
mento novo sola accipientes ea,
quae in honorem et laudem filii
majestatis vel ab ipso dicta com-
perimus , vel ab ejus Apostolis,
sed jam perfectis ac fidelibus , dis-
simulavimus cetera, quae aut sim-
pliciter tunc et ignoranter a rudi-
bus dicta , aut oblique et maligne
ab inimicis objecta , aut impru-
denter a scriptoribus affirmata
sunt, et posteris tradita ; dico au-
tem hoc ipsum ; natum ex foemina
etc. Faust. xxxii. 7. cf. ib . c. 1.
2, 6. Videtis ergo (optime respon-
det Aug. c. 19.) id vos agere , ut
omnis de medio Scripturarum aufe-
ratur auctoritas , et suus cuique
animus auctor sit , quid in quaque
Scriptura probet , quid improbet,
id est , ut non auctoritati Scriptu-
rarum subjiciatur ad fidem , sed
sibi Scripturas ipse subjiciat : non
ut ideo illi placeat aliquid , quia
hoc in sublimi auctoritate scriptum
legitur ; sed ideo recte scriptum
videatur, quia hoc illi placuit.
2) Nec immerito nos ad hujus-
modi scripturas, tam inconsonantes
et varias , nunquam sane sine
judicio ac ratione aures afferimus,
 CONFESSIONUM LIBER V. 117

4
atque ipsi incorrupta³ exemplaria nulla proferrent . Sed me.
maxime captum et offocatum quodammodo deprimebant cor-
poralia cogitantem moles illae, sub quibus anhelans in auram
tuae veritatis liquidam et simplicem respirare non poteram.
22. Sedulo ergo agere coeperam , propter quod veneram, Fraus
XII.
ut docerem Romae artem rhetoricam, et prius domi congre- lorum
discipu-
gare aliquos , quibus et per quos innotescere coeperam ; et Romaein prae-
ecce cognosco alia Romae fieri, quae non patiebar in Africa . ceptores.
Nam revera illas eversiones ' a perditis adolescentibus ibi non
L fieri manifestatum est mihi. Sed subito, " inquiunt , „ne
mercedem magistro reddant , conspirant multi adolescentes ,
et transferunt se ad alium " ; desertores2 fidei , et quibus prae

sed contemplantes omnia , et cum corruptores divinorum librorum

aliis alia conferentes, perpendimus,
utrum eorum quidque a Christo
dici potuerit necne , multa enim
a majoribus vestris eloquiis Do-
mini nostri inserta verba sunt;
quae nomine signata ipsius cum
ejus fide non congruant ; praeser-
tim quia , ut jam saepe probatum
a nobis est , nec ab ipso haec
sunt, nec ab ejus Apostolis scripta ,
sed , multo post eorum assump-
tionem a nescio quibus , et ipsis
inter se non concordantibus, semi-
Judaeis , per famas opinionesque
comperta sunt. Faustus 1. xxxiii.
c. 3. Indeficientes ego praeceptori
meo refero gratias , qui me simi-
liter labentem retinuit , ut essem
hodie Christianus . Nam ego quoque
cum capitulum (Matt. 5, 17.) hoc
imprudens legerem, quemadmodum
tu , paene ieram in consilium Ju-
daeus fieri. Nec immerito ; etenim
si Christus legem non venit solvere
sed adimplere - vide, si quid im-
pedire jam poterat , quin factus
essem Judaeus. Sed huic periculo
me Manichaei veneranda fides
eripuit. Id . xix. 5. Et tamen me
quidem jam adversus capituli hujus
necessitudinem Manichaea fides
reddidit tutum, quae principio mihi
non cunctis , quae ex Salvatoris
nomine scripta leguntur passim
credere persuasit , sed probare si
sint eadem vera, si sana, si incor-
rupta ; esse enim permulta zizania,
etc. Id. xviii. 3. Volunt nescio quos
ante ipsius Manichaei tempora
fuisse ; corrupisse autem illos , qui
Judaeorum legem Evangelio miscere
cupiebant. Aug. de Util. Credendi ,
C. 3.
3) Proferendus est namque tibi
alius codex eadem continens , et
tamen incorruptus et verior , ubi
sola desint ea quae hic immissa
esse criminaris. Non faciam , in-
quis , ne ipse corrupisse credar.
Hoc enim soletis dicere. Aug. de
mor. Eccl. Cath. c. 19 , §. 61. Cum
ex adverso audieris " proba," non
confugias ad exempla veriora, vel
plurium codicum , vel antiquorum,
vel linguae praecedentis , unde hoc
in aliam linguam interpretatum
est , sed dicas „, inde probo hoc
illius esse, illud non esse, quia hoc
pro me sonat , illud contra me."
Tu es ergo regula veritatis ? c.
Faust. xi. 2. cf. xxxii. 16. de Util.
Credendi , c. 3. §. 7. Ep. 82 , §. 6 .
4) Sed me poteram : mich,
der ich wie erstickt war, drückten
jene Massen , unter denen ich,
schnaubend (schnaufend, ausath-
mend) gegen die reine einfache
Luft deiner Wahrheit , diese Luft
(die ich wegblies) nicht einathmen
konnte.
1 ) Vid. sup. ad. 1. iii. §. 6.
2) Desertores vilis est.
Wortbrüchige , denen virtus post
nummos.
 118 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps . 138, pecuniae charitate justitia vilis est. Oderat etiam istos cor
22.
meum, quamvis non perfecto odio.³ Quod enim ab eis pas-
surus eram, magis oderam fortasse , quam eo quod cuilibet
illicita faciebant. Certe tamen turpes sunt tales, et fornican-
tur abs te, amando volatica ludibria temporum et lucrum
luteum , quod cum apprehenditur, manum inquinat ; et amplec-
tendo mundum fugientem , contemnendo te manentem, et re-
vocantem, et ignoscentem redeunti ad te meretrici animae
humanae. Et nunc tales odi pravos et distortos , quamvis
1
eos corrigendos diligam , ut peccuniae doctrinam ipsam, quam
discunt, praeferant, ei vero te Deum veritatem et ubertatem
certi boni et pacem castissimam. Sed tunc eos magis pati
nolebam malos propter me, quam fieri propter te bonos vole-
bam.
XIII . 23. Itaque posteaquam missum est a Mediolano Romam
Doctu-
rus rhe-
toricam ad praefectum urbis, ut illi civitati rhetoricae magister provi-
mittitur deretur, impertita etiam evectione publica ; ¹ ego ipse² ambivi per
Medio-
ab Am-; eosdem ipsos manichaeis vanitatibus ebrios, quibus ut carerem,
lanum
brosio ibam, sed utrique nesciebamus , ut dictione proposita me pro-
suscipi-
tur. batum praefectus tunc Symmachus mitteret. Et veni Medio-
lanum ad Ambrosium episcopum, in optimis notum orbi ter-
rae, pium cultorem tuum ; cujus tunc eloquia³ strenue minis-
Potraban
103, 15. t adipem frumenti tui, et laetitiam olei, et sobriam vini

3) Perfecto odio , um Gottes veneratione discedit. " Narrat Ju-

willen.
4) Quod faciebant : denn
weil ich von ihnen dergleichen er-
leiden sollte hasste ich sie viel-
mehr, als weil sie thaten, was nie-
mandem erlaubt ist.
5) Volatica temporum,
flüchtigen Zeitvertreib.
6) Corrigendos , als solche die
zu bessern seien, damit sie fortan
etc. Sprüchw. 8, 10.
1) Evectio , quod aliis diploma,
facultas erat utendi equis cursui
publico destinatis , quod privato
haud licuit. Unde lex ab Honorio
data ferebat : „Ne quis sibi dein-
ceps cursum publicum privatus
usurpet, nisi cum aut a nobis evo-
catur , aut a clementiae nostrae
lius Capitolinus, in Pertinace, quod
is "",tunc praefectus cohortis , in
Syriam profectus, T. Aurelio impe-
ratore , a praeside Syriae , quia
sine diplomatibus cursum usurpa-
verat , pedibus ab Antiochia ad
legationem suam iter facere coactus
est. " Ed. Ben.
2) Ambivi • mitteret, ich be-
warb mich , dass Symachus mich,
sobald ich mich durch eine aufge-
gebene (Probe) Rede ausgewiesen ,
nach Mailand schicken möchte .
3) Eloquia tuo. Dessen 1
(Ambrosii) Predigten deinem Volke
kräftig darreichten deinen besten
Weizen und Freudenöl und des
(deines) Weines nüchterne Trun-
kenheit. Ps. 4 , 8. 44 , 8. 34 , 9.
80, 17.
 CONFESSIONUM LIBER V. 119

ebrietatem populo tuo . Ad eum autem ducebar abs te ne-

sciens, ut per eum ad te sciens ducerer. Suscepit me paterne
5
ille homo Dei, et peregrinationem meam satis episcopaliter
dilexit. Et eum amare coepi, primo quidem non tanquam
doctorem veri, quod in Ecclesia tua prorsus desperabam, sed
tanquam hominem benignum in me. Et studiose audiebam
disputantem in populo, non intentione qua debui, sed quasi
explorans ejus facundiam ; utrum conveniret famae suae, an
major minorve proflueret , quam praedicabatur : et verbis ejus
suspendebar intentus ; rerum autem incuriosus et contemptor
astabam ; et delectabar suavitate sermonis, quanquam erudi-
tioris , minus tamen hilarescentis atque mulcentis quam Fausti
erat, quod attinet ad dicendi modum. Caeterum rerum ipsa-
rum nulla comparatio : nam ille per manichaeas fallacias aber-
rabat ; iste autem saluberrime docebat salutem. Sed longe est Ps.
155. 118,
a peccatoribus salus, qualis ego tunc aderam : et tamen pro-
pinquabam sensim et nesciens.
24. Cum enim non satagerem discere quae dicebat, sed AuditoXIV.
tantum quemadmodum dicebat audire (ea ' mihi quippe jam Ambro- sio pau-
desperanti ad te viam patere homini, inanis cura remanserat) , latim
errori-ab
veniebant in animum meum simul cum verbis quae diligebam, bus re-
sipiscit.
res etiam quas negligebam. Neque enim ea dirimere poteram.
Et dum cor aperirem ad excipiendum² quam diserte diceret,
pariter intrabat et quam vere diceret, gradatim quidem. Nam
primo etiam ipsa defendi posse mihi jam coeperant videri ; et
fidem catholicam , pro qua nihil posse dici adversus oppugnan-
tes Manichaeos putaveram, jam non³ impudenter asseri existi-
4) Nesciens . . . sciens , durch 7) Verbis . . adstabam : auf
mir verborgene Leitung Gottes seine Worte hörte ich gespannt ,
kam ich zu Ambrosius , damit ich bekümmerte mich aber nicht um
durch ihn zu dir geführt würde den Inhalt, den ich verachtete. A.
und zwar sciens, d . i. so dass mir hatte nur ein rhetorisches Interesse.
nun die Augen aufgiengen über Vgl. c. 14.
die geheime göttliche Lebens-
führung. 1 ) Ea mihi : ea cura inanis re-
5) Peregrinationem dilexit , und manserat mihi desperanti viam
an meiner Uebersiedlung hatte er . patere homini ad te.
ein bischöfliches Wohlgefallen, als 2) Ad excipiendum : um aufzu-
Seelsorger der Glieder seiner Ge- fassen.
meinde, zu der sich jetzt auch Au- 3) Non impudentur adseri existi-
gustinus hielt. mabam , es sei nicht unverschämt
6) Quod sc. verum etc. welches die Wahrheit des kirchlichen
in deiner Kirche zu finden , ich Glaubens zu behaupten. Vgl. L.
ganz aufgegeben hatte. 6, 11 , 18 : possunt honeste intelligi.
120 S. AUGUSTINI EPISCOPI

mabam ; maxime audito uno atque altero , et saepius aenig-

mate soluto de Scriptis veteribus ; ubi, cum ad litteram acci-
perem , occidebar spiritaliter. Itaque plerisque illorum libro-
rum expositis locis, jam reprehendebam desperationem meam,
illam duntaxat qua credideram Legem et Prophetas detestan-
tibus atque irridentibus resisti omnino non posse. Nec tamen
jam ideo mihi catholicam viam tenendam esse sentiebam, quia
et ipsa poterat habere doctos assertores suos qui copiose et
non absurde objecta refellerent ; nec ideo jam damnandum
illud quod tenebam, quia defensionis partis aequabantur. Ita
enim Catholica non mihi victa videbatur , ut nondum etiam
victrix appareret .
25. Tunc vero fortiter intendi animum, si quo modo
possem certis aliquibus documentis Manichaeos convincere
falsitatis. Quod si possem spiritualem substantiam cogitare,
statim machinamenta illa omnia solverentur et abjicerentur
ex animo meo ; sed non poteram. Verumtamen de ipso mundi
hujus corpore, omnique natura quam sensus carnis attingeret,
multa probabiliora plerosque sensisse philosophos , magis ma-
gisque considerans atque comparans , judicabam . Itaque Aca-
demicorum more, sicut existimantur,6 dubitans de omnibus
atque inter omnia fluctuans, Manichaeos quidem relinquendos
esse decrevi : non arbitrans eo ipso tempore dubitationis meae
in illa secta mihi permanendum esse, cui jam nonnullos phi-
losophos praeponebam ; quibus tamen philosophis, quod sine
nomine salutari Christi essent , curationem languoris animae
meae committere omnino recusabam . Statui ergo tamdiu
esse catechumenus in catholica Ecclesia mihi a parentibus
commendata, donec aliquid certi eluceret quo cursum dirigerem.
4) Vid. sup. ad 1. iii. c. 7. p. chaeorum , acceptas Scripturas et
36. Irrisione foeda tanquam pro- lectas irrisit ; reprehendere voluit
prio quodam telo , contra Eccle- quod non intelligebat , et exagi-
siam utebantur Manichaei. Vid. tando et reprehendendo non intel-
sup. §. 16. et 1. iii. c. 10. et not. lecta, multos illaqueavit. " Aug. in
ibid. et alibi passim, quod reli- Ps. 146.
quiae Faust. et Secundini misera- 5) Ita · · adpareret. Catho-
biliter confirmant. " Bene nosti, lica ita non victa mihi videbatur
quod reprehendentes Manichaei ut etc. die kirchliche Sache er-
catholicam fidem , et maxime V. schien mir nur in so weit als nicht
T. discerpentes et dilaniantes, besiegte , dass sie mir doch noch
commovent imperitos. " Aug. dé nicht als Siegerin erschien.
Util. Credendi, c. 2, §. 4. „ Exstit 6) Vid. sup. ad §. 19.
quaedam perditissima secta Mani-
 CONFESSIONUM LIBER V.
Hanc vitae partem summatim
recenset Aug. in lib. de util. cre-
dendi (c. 8.) si forsan Honorato
viam eandem inire persuadeat :
quaedam autem habet illa narratio,
quae huic lucem affundant. „ Edam
tibi ut possum , cujusmodi viam
usus fuerim , cum eo animo quae-
rerem veram religionem, quo nunc
exposui esse quaerendam. Ut
enim a vobis trans mare abscessi,
jam cunctabundus atque haesitans,
quid mihi tenendum , quid dimit-
tendum esset : quae mihi cunctatio
in dies major oboriebatur , ex quo
illum hominem (sc. Faustum. c. 3.
c. 6.) , cujus nobis adventus , ut
nosti , ad explicanda omnia quae
nos movebant, quasi de coelo pro-
mittebatur, audivi, eumque excepta
quadam eloquentiâ talem quales
ceteros esse cognovi ; rationem ipse
mecum habui magnamque delibe-
rationem jam in Italia constitutus,
non utrum manerem in illa secta,
in quam me incidisse poenitebat,
sed quonam modo verum invenien-
dum esset , in cujus amorem sus-
piria mea nulli melius quam tibi
nota sunt. Saepe mihi videbatur
non posse inveniri, magnique fluctus
cogitationum mearum in Academi-
corum suffragium ferebantur. Saepe
rursus intuens quantum poteram ,
mentum humanam tam vivacem,
121
tam sagacem , tam perspicacem ,
non putabam latere veritatem, nisi
quod in ea quaerendi modus la-
teret, eundemque ipsum modum ab
aliqua divina auctoritate esse su-
mendum . Restabat quaerere, quae-
nam illa esset auctoritas ; cum in
tantis dissensionibus se quisque
illam traditurum polliceretur. Oc-
currebat igitur inexplicabilis silva,
cui demum inseri multum pigebat ;
atque inter haec sine ulla requie,
cupiditate reperiendi veri animus
agitabatur. Dissuebam me tamen
magis magisque ab istis, quos jam
deserere proposueram. Restabat
autem aliud nihil in tantis peri-
culis, quam ut divinam providentiam
lacrymosis et miserabilibus vocibus,
ut opem mihi ferret , deprecarer.
Atque id sedulo faciebam : et jam
fere me commoverant nonnullae
disputationes Mediolanensis epis-
copi, ut non sine spe aliqua de
ipso vetere Testamento multa quae-
rere cuperem, quae , ut scis , male
nobis commendata exsecrabamur.
Decreveramque tamdiu esse cate-
chumenus in Ecclesia, cui traditus
aparentibus eram, donec aut inve-
nirem quod vellem , aut mihi per-
suaderem non esse quaerendum.
Opportunissimum ergo me ac valde
docilem tunc invenire posset , si
fuisset qui posset docere.
 LIBER SEXTUS .

Monnicae matris ejus, adventus, et pium erga Ambrosium obsequium .

Ambrosii mores et vitae habitus . Aug. annum aetatis agens trige-
simum , Ambrosii conciones frequentat, et doctrinam Catholicam a
Manichaeis falso insimulari clarius intelligit : fidei tamen naturam et
utilitates haud attingit. Alypii amici ejus mores. In diversa rapi-
tur, dum de vita melius instituenda deliberat ; mortis quoque ac
judicii metu perculsus, ad vitae conversionem in dies accenditur.

I. 1. Spes mea a juventute mea ubi mihi eras , et quo¹

Augusti-
nus -nec recesseras ? An vero non tu feceras me, et discreveras me a
Mani
chaeus
nec ca- quadrupedibus et volatilibus coeli ? Sapientiorem me feceras ,
tholicus.
Is. 50, et ambulabam per tenebras et lubricum, et quaerebam te
10. foris² a me, et non inveniebam Deum cordis mei ; et veneram
Ps. 34,
6. in profundum maris, et diffidebam³ et desperabam de inven-
tione veri. Jam venerat ad me mater pietate fortis , terra
marique me sequens, et in periculis omnibus de te secura .
Nam et per marina discrimina ipsos nautas consolabatur,5 a
quibus rudes abyssi viatores , cum perturbantur, consolari
solent ; pollicens eis perventionem cum salute, quia hoc ei tu
per visum pollicitus eras. Et invenit me periclitantem quidem
graviter desperatione indagandae veritatis. Sed tamen ei cum

1) Quo recesseras , L. 3 " 3 , 5 : 5) Consolabatur. Consolari. De-

circumvolabat a longe.
2) Noli foras ire ; in teipsum
redi, in interiori homine habitat
veritas. Aug. de Vera Relig. c.
39. Vide inf. 1. vii. c. 7 et 10.
3) Diffidebam et desperabam,
ich zweifelte und verzweifelte das
Wahre zu finden .
4) De te secura , deiner gewiss
- furchtlos im Vertrauen auf
dich.
pon. und Passiv. Gellius 15 , 13
sagt: utor . . • et consolor com-
munia verba sunt , ac dici utroque
versum possunt : consolor te et
consolor abs te, id est tu me con-
solaris.
6 ) Rudes abyssi viatores : Neu-
linge im Seereisen.
7) Pollicens etc. erinnert an
Paulus Schifffahrt. Ap. Gesch. 27,
21-24.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VI. 123

indicassem, non me quidem jam esse manichaeum, sed neque

catholicum christianum, non, quasi inopinatum aliquid audie-
rit, exsilivit laetitia ; cum jam secura fieret ex ea parte mi-
seriae meae, in qua me tanquam mortuum sed resuscitandum
tibi flebat, et feretro cogitationis efferebat, ut diceres filio
viduae : Juvenis, tibi dico, surge ; et revivisceret et inciperet Luc. 7,
14. 15.
loqui, et traderes illum matri suae. Nulla ergo turbulenta
exsultatione trepidavit cor ejus, cum audisset ex tanta parte
jam factum quod tibi quotidie plangebat ut fieret ; veritatem
me nondum adeptum , 10 sed falsitati jam ereptum : imo vero
quia certa erat , et quod restabat te daturum, qui totum pro-
miseras ; placidissime et pectore pleno fiduciae respondit mihi ,
credere se in Christo, quod priusquam de hac vita emigraret ,
me visura esset fidelem catholicum . Et hoc quidem mihi . Tibi
autem, fons misericordiarum, preces et lacrymas densiores , ut
accelerares adjutorium tuum et illuminares tenebras meas ; et
studiosius ad Ecclesiam currere , et in Ambrosiam ora sus-
pendi , ad fontem salientis aquae in vitam aeternam. Dilige- Joh.
14. 4,
bat autem illum virum sicut angelum Dei, quod 12 per illum Gal,
14. 4,
cognoverat me interim ad illam 13 ancipitem fluctuationem jam
esse perductum, per quam transiturum me ab aegritudine ad
sanitatem, intercurrente arctiore periculo, quasi per accessio-
nem quam criticam medici vocant, certa praesumebat.
II.
2. Itaque cum ad Memorias¹ sanctorum, sicut in Africa Epulae

8) Jam, ich sei zwar nicht mehr.
9) Cum jam ... flebat , da sie
schon hinsichtlich dieses Theils
meines Elends ( der Anhänglichkeit
an die manichäische Lehre) sicher
gestellt, beruhigt ward.
10) Adeptum • ereptum : die
Wahrheit noch nicht gewonnen,
aber der Falschheit entronnen .
11 ) In ... suspendi , dem Am-
brosius den (offenen) Mund erwar-
tungsvoll) hinhalten . Ora für os.
Aen. 1 , 354 ; 6, 102. 495 .
12 ) Quod per, constr. quod cog-
noverat me • jam esse perduc-
tum per illum etc.
13) Ad illam • praesumebat.
Accessio et decessio febris : Anfall
und Aussetzen des Fiebers. Ac-
cessio critica : Paroxysmus .
1 ) Nec tamen nos eisdem Mar-
tyribus templa , sacerdotia , sacra ,
et sacrificia constituimus : quoniam
non ipsi, sed Deus eorum nobis est
Deus . Honoramus sane Memorias
eorum tamquam sanctorum homi-
num Dei , qui usque ad mortem
corporum suorum pro veritate
certarunt, ut innotesceret vera re-
ligio , falsis fictisque convictis :
quod etiam si qui antea sentiebant,
timendo reprimebant. Quis autem
audivit aliquando fidelium stantem
sacerdotem ad altare etiam super
sanctum corpus Martyris ad Dei
honorem cultumque constructum ,
dicere in precibus, offero tibi sa-
crificium, Petre vel Paule, vel Cy-
priane ; cum apud eorum Memorias
offeratur Deo, qui eos et homines
 124 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et apud solebat, pultes2 et panem et merum attulisset , atque ab osti-

xissyna
sepulcra ario prohiberetur ; ubi hoc episcopum vetuisse cognovit, tam
marty-
rum
pie atque obedienter amplexa³ est, ut ipse mirarer quam
facile accusatrix potius consuetudinis suae, quam disceptatrix 4
illius prohibitionis effecta sit . Non enim obsidebat spiritum
ejus vinolentia , eamque stimulabat in odium veri amor vini ,
sicut plerosque mares et feminas , qui ad canticum5 sobrieta-
tis, sicut ad potionem aquatam madidi nauseant. Sed illa
cum attulisset canistrum cum solemnibus epulis praegustandis7
atque largiendis , plus etiam quam unum pocillum pro suo
palato satis sobrio temperatum, unde dignationem sumeret ,
non ponebat. Et si multae essent, quae illo modo videbantur
honorandae, memoriae defunctorum ; idem ipsum unum, quod
ubique poneret, circumferebat ; quo jam non solum aquatis-

et Martyres fecit , et sanctis suis Nüchternheitspredigt, wiederholtes

Angelis caelesti honore sociavit ;
ut ea celebritate et Deo vero de
illorum victoriis gratias agamus,
et nos ad imitationem talium coro-
narum atque palmarum , eodem
invocato in auxilium , ex illorum
memoriae renovatione adhortemur ?
Quaecumque igitur adhibentur re-
ligiosorum obsequia in Martyrum
locis, ornamenta sunt Memoriarum ,
non sacra vel sacrificia mortuorum
tamquam deorum . Quicumque
etiam epulas suas eo deferunt,
quod quidem a Christianis melio-
ribus non fit, et in plerisque ter-
rarum nulla talis est consuetudo ;
tamen quicumque id faciunt, (quas
cum apposuerint , orant , et aufe-
runt , ut vescantur , vel ex eis
etiam indigentibus largiantur, )
sanctificari sibi eas volunt per
merita Martyrum in nomine Do-
mini Martyrum. Non autem esse
ista sacrificia Martyrum novit, qui
novit unum, quod etiam illic offer-
tur sacrificium Christianorum . De
Civ. Dei, 1. viii. c. 27.
2) Pultes. Puls : Brei aus Mehl,
Hülsenfrüchten ; auch bei Gottes-
diensten oder Opfern gebraucht.
3) Amplexa est : nahm es an,
fügte sich.
4) Disceptatrix : Richterin.
5) Canticum sobrietatis , etwa :
Ermahnen zur Nüchternheit.
6 ) Potionem aquatam : Gegensatz
von merum ; nachher : pocillum
temperatum .
7) Praegustandis : vorkosten, kre-
denzen.
8) Dignationem sumeret. „Dig-
natio : misericordia , liberalitas,
humanitas vox frequens Tertulliano
et Cypriano. " (Dufresne). Diese
eigentliche Bedeutung von dignatio
also bei 2 afrikanischen Vätern,
Augustin scheint sich als dritter
ihnen anzuschliessen. Den Aus-
druck dign . sumere konnte ich
sonst nirgends finden. Ein ausge-
zeichneter Kenner schrieb mir :
„dignatio, gleich caritas, benedictio
bedeutet dasselbe wie refectio ,
also dignationem sumere : eine Er-
frischung einnehmen. Dignatio
erinnert sogar an dignerium,
diner." Dignerium , auch disnerium:
prandium ( Dufresne s. v. digne-
rium). Nach unserer Stelle scheint
das dignationem sumere darin be-
standen zu haben , dass Monnica
aus dem Pocillum trank und zu-
gleich den Wein mit den Ihrigen
theilte , als Zeichen der Gemein-
schaft in Liebe. Vgl. 1 Cor . 11 ,
22. Der Sacramentsgenuss verei-
nigt die Abendmahlsgenossen mit
Christo, die Agape unter einander.
 CONFESSIONUM LIBER VI. 125

simo , sed etiam tepidissimo cum suis praesentibus per sorbi-

tiones exiguas partiretur : quia pietatem ibi quaerebat , non
voluptatem. Itaque ubi comperit⁹ a praeclaro praedicatore
atque antistite pietatis praeceptum esse ista non fieri , nec ab
eis qui sobrie facerent, ne ulla occasio se ingurgitandi daretur
ebriosis, 10 et quia illa quasi parentalia¹¹ superstitioni gentilium
essent simillima ; abstinuit se libentissime : et pro canistro
pleno terrenis fructibus, plenum purgatioribus votis pectus ad
memorias martyrum afferre didicerat ; ut et quod posset da-
ret egentibus , et sic communicatio12 Dominici corporis illic
celebraretur, cujus passionis imitatione immolati et coronati
sunt martyres. Sed tamen videtur mihi, Domine Deus meus,
et ita est in conspectu tuo de hac re cor¹³ meum, non facile
fortasse de hac amputanda consuetudine matrem meam fuisse 14
cessuram, si ab alio prohiberetur, quem non sicut Ambrosium
diligebat, quem propter salutem meam maxime diligebat ; eam
vero ille 15 propter ejus religiosissimam 16 conversationem , qua
in bonis operibus tam fervens spiritu frequentabat ecclesiam : 11,Rom. 12,
ita ut saepe erumperet , cum me videret, in ejus praedicatio-
nem , gratulans mihi quod talem matrem haberem ; nesciens
qualem illa me filium , qui dubitabam de illis omnibus, et in-
veniri posse viam vitae minime putabam .
3. Nec¹ jam ingemiscebam orando ut subvenires mihi ; Occupa-
III.
sed ad quaerendum intentus, et ad disserendum inquietus erat tiones
studia et

9) Comperit praeceptum esse a 14) Cessuram , würde nachgege-

praeclaro etc.
10) Iisdem rationibus adductus
Augustinus ipse , nondum Episco-
pus, Hipponensibus persuasit mo-
rem istum ultro abolere (vid . ejus
Ep. 29.) Aurelium etiam , Epis-
copum Carthaginensem, obtestatur
ut eundem e sede hac primaria
pelleret, quam caeterae haud du-
bie imitarentur. Ep. 22.
11) Parentalia: Todtenopfer ,
Todtenfeste zu Ehren der Eltern .
12) Eucharistiam enim inter an-
niversariam Martyrum commemo-
rationem apud ipsorum coemeteria
celebrare ubique mos erat. Vid.
Bingham xiii. 9. 6. xx. 7. 7 .
13) Cor meum meine Herzens
Meinung.
ben haben.
15) Ille sc . diligebat.
16) Religiosissimam eccle-
siam : wegen ihres so frommen
häufigen Kirchenbesuchs .
1) Nec animus meus : ich
seufzte nicht mehr betend nach
deiner Hülfe , sondern mein Geist
strengte sich an zu forschen, und
sehnte sich unruhig nach Be-
sprechung mit andern (über das,
was in ihm gährte). S. unten :
non enim quaerere ab eo (Ambro-
sio) poteram , quod volebam . A.
will, wie so viele , durch eitle in-
tellectuelle Anstrengung , (Specu-
lation) ohne nach Gottes Beistand
zu fragen , die tiefsten Geheim-
 126 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ambro
sii. animus meus . Ipsumque Ambrosium felicem quemdam homi-
nem secundum2 saeculum opinabar, quem sic tantae potesta-
tes³ honorarent ; caelibatus tantum ejus mihi laboriosus vide-
batur. Quid autem ille spei gereret , et adversus ipsius excel-
lentiae tentamenta quid luctaminis haberet, quidve solaminis
in adversis, et occultum os ejus quod erat in corde ejus,
quam sapida gaudia de pane tuo ruminaret ; 5 nec conjicere
noveram, nec expertus eram : nec ille sciebat aestus meos, nec
foveam periculi mei . Non enim quaerere ab eo poteram quod
volebam, sicut volebam, secludentibus me ab ejus aure atque
ore catervis negotiosorum hominum , quorum infirmitatibus
serviebat. Cum quibus quando non erat, quod per exiguum
temporis erat, aut corpus reficiebat necessariis sustentaculis ,
aut lectione animum. Sed cum legebat, oculi ducebantur
per paginas, et cor intellectum rimabatur , vox autem et lin-
gua quiescebant. Saepe cum adessemus , non enim vetabatur
quisquam ingredi, aut ei venientem nuntiari ' mos erat, sic
eum legentem vidimus tacite, et aliter nunquam : sedentesque
in diuturno silentio (quis enim tam intento esse oneri aude-
ret ?) discedebamus, et conjectabamus eum parvo ipso tempore,
quod reparandae menti suae nanciscebatur , feriatum ab stre-
pitu causarum alienarum , nolle in aliud avocari ; et cavere
fortasse ne auditore suspenso et intento , si qua obscurius

nisse ergründen. Die Furcht des
Herrn ist der Weisheit Anfang.
2) Secundum saeculum , in welt-
licher Hinsicht , nach weltlichem
Maassstab.
3) Potestates, obrigkeitliche Per-
sonen .
4) Occultum • ruminaret.
Offenb. 2 , 17. Vgl. L. 3 , 1 ; L.
1, 13 , 21 ; L. 4, 12, 18.
5) Immundum illud animal in
lege positum est, eo quod non ru-
minet ; non autem hoc ejus vitium,
sed natura est. Sunt autem ho-
mines qui per hoc animal signi-
ficantur , immundi proprio vitio,
non natura ; qui cum libenter au-
diant verba sapientiae , postea de
his omnino non cogitant. Quod
enim utile audieris , velut ab in-
testino memoriae ad os cogitationis
recordandi dulcedine revocare, quid
est aliud quam spiritaliter quodam-
modo ruminare ? Quod qui non
faciunt, illorum animalium genere
figurantur : unde ipsa a talibus
carnibus abstinentia tale vitium
nos cavere praemonuit. Cum enim
thesaurus desiderabilis sit ipsa
sapientia , de hac munditia rumi-
nandi , et immunditia non rumi-
nandi alio loco scriptum est, The-
saurus desiderabilis requiescit in
ore sapientis , vir autem stultus
glutit illum. c. Faust. vi. 7 .
6) Oculi . . paginas. Die Augen
liefen über die Seiten .
7) Nuntiari, angemeldet werden .
8) Strepitu , vom Lärmen (Un-
rube) fremder Angelegenheiten.
9) Ne . . . esset : ne necesse
esset etiam exponere. Ambrosius
las nicht laut, weil er es vielleicht
vermied genöthigt zu werden einem
 CONFESSIONUM LIBER VI. 127

posuisset ille quem legeret , etiam exponere necesse esset ; aut

de aliquibus difficilioribus disceptare quaestionibus, atque huic
operi temporibus impensis, minus quam vellet voluminum evol-
veret : quanquam et causa servandae vocis, quae illi facillime
obtundebatur, 10 poterat esse justior tacite legendi . Quolibet
tamen animo id ageret, bono utique ille vir agebat.
4. Sed certe mihi nulla dabatur copia sciscitandi quae
cupiebam de tam sancto oraculo tuo pectore illius, nisi cum
aliquid breviter esset audiendum . Aestus autem illi mei otio-
sum eum valde, cui refunderentur , requirebant, nec unquam
2 Tim.
inveniebant. Et eum quidem in populo verbum veritatis recte 2, 15.
tractantem omni die dominico audiebam ; et magis magisque
mihi confirmabatur omnes versutarum calumniarum nodos,
quos illi deceptores nostri adversus divinos Libros innectebant ,
posse dissolvi. Ubi vero etiam comperi ad imaginem tuam
hominem a te factum, a spiritualibus filiis tuis quos de matre
Catholica per gratiam regenerasti , non sic intelligi ut humani
corporis forma te terminatum crederent atque cogitarent :
quanquam quomodo se haberet spiritualis substantia , ne qui-
dem tenuiter atque in aenigmate suspicabar ; tamen gaudens
erubui non me tot annos adversus catholicam fidem, sed con-
tra carnalium cogitationum figmenta latrasse. Eo quippe
temerarius et impius fueram, quod ea quae debebam quae-
rendo dicere accusando dixeram. Tu enim , altissime et
proxime, secretissime et praesentissime, cui membra non sunt
alia majora et alia minora , sed ubique totus es, et nusquam
Gen. 1,
locorum es ; non es utique forma ista corporea : tamen fecisti 26.
hominem ad imaginem tuam; et ecce ipse a capite usque ad
pedes in loco est.
5. Cum ergo nescirem quomodo haec IV.
subsisteret imago
Doctri-
tua, pulsans proponerem quomodo credendum esset, non insul- nam Ec-
clesiae
tans opponerem quasi ita creditum esset : tanto igitur acrior Ambro-
sio con-
cura rodebat intima mea quid certi retinerem , quanto me intelligit,
cionante

hinhorchenden, gespannten Zuhörer uns) Erhabenster und dennoch uns

den Autor welchen er las , zu er-
klären , wenn dieser Autor sich
minder klar ausgedrückt.
10) Obtundebatur , heiser ward,
ausgieng.
11 ) Tu . . . proxime : du (über
Nächster.
1) Cum creditum esset : da
ich also nicht wusste , wie dieses
dein Ebenbild beschaffen sei , so
hätte ich anklopfend die Frage
 128 S. AUGUSTINI EPISCOPI

magis pudebat tam diu illusum et deceptum promissione cer-

torum , puerili errore et animositate , tam multa incerta quasi
certa garrisse. Quod enim falsa essent, postea mihi claruit.
Certum tamen erat quod incerta essent , et a me aliquando
pro certis habita fuissent, cum Catholicam tuam caecis con-
tentionibus accusarem, etsi² nondum compertam vera docentem,
non tamen ea docentem quae graviter accusabam. Itaque
confundebar, et convertebar : et gaudebam, Deus meus , quod
Ecclesia unica corpus Unici tui, in qua mihi nomen Christi
infanti est inditum, non³ saperet infantiles nugas ; neque hoc
haberet in doctrina sua sana, quod te creatorem omnium in
spatium loci quamvis summum et amplum, tamen undique
terminatum membrorum humanorum figura contruderet.
6. Gaudebam etiam quod vetera scripta Legis et Prophe-
tarum jam non illo oculo mihi legenda proponerentur, quos
antea videbantur absurda, cum arguebam tanquam ita sen-
tientes sanctos tuos ; verum autem non ita sentiebant : etɓ
tanquam regulam diligentissime commendaret, saepe in popu-
laribus sermonibus suis dicentem Ambrosium laetus audiebam,
26. Cor. 3, Littera occidit, spiritus autem vivificat : cum ea quae ad
litteram perversitatem docere videbantur , remoto mystico ve-
lamento spiritualiter aperiret, non dicens quod me offenderet,
quamvis ea diceret, quae utrum vera essent adhuc ignorarem .
Tenebam enim cor meum ab omni assensione, timens prae-
cipitium ; et suspendio magis necabar.
Volebam enim eorum
quae non viderem ita me certum fieri, ut certus essem quod
septem et tria decem sint. Neque enim tam insanus eram ,
ut ne hoc quidem putarem posse comprehendi ; sed sicut hoc,
ita caetera cupiebam, sive corporalia quae coram sensibus
meis non adessent ; sive spiritualia , de quibus cogitare nisi

vorlegen sollen : was zu glauben 4 ) Summum sc. spatium.

sei, nicht höhnend widerlegen als
glaube die Kirche so (wie A. sichs
einbildete).
2) Etsi docentem : von
welcher (der Kirche) ich zwar
noch nicht mit Gewissheit wusste,
dass sie wahres lehre.
3) Non • • nugas , keinen Ge-
schmack habe an kindischen Al-
bernheiten .
5) Quo sc. oculo lecta.
6) Et litera. Et laetus au-
diebam Ambrosium saepe . . . di-
centem (quod) tamquam regulam
diligentissime commendaret : Li-
tera etc.
7) Tenebam, retinebam.
8) Et ... necabar , und durch
die Ungewissheit ward ich noch
mehr verstimmt , gequält .
 CONFESSIONUM LIBER VI. 129

corporaliter nesciebam. Et sanari credendo poteram, 9 ut

purgatior acies mentis meae dirigeretur aliquo modo in veri-

tatem tuam semper manentem, et ex nullo 10 deficientem. Sed
sicut evenire assolet ut malum medicum expertus , etiam bono
timeat se committere ; ita erat valetudo animae meae, quae
utique nisi credendo sanari non poterat, et ne falsa crederet ,
curari recusabat ; resistens manibus tuis, qui medicamenta fidei
confecisti , et sparsisti super morbos orbis terrarum, et tantam
illis 12 auctoritatem tribuisti .
7. Ex hoc tamen quoque jam praeponens doctrinam DeV.sa-
catholicam ,modestius ibi minimeque fallaciter sentiebam crorum
Libro-
juberi ut crederetur quod non demonstrabatur (sive esset rum auc-

9) Vera religio , nisi credantur purgatio mentis nostrae, qua illud

ea quae quisque postea, si se bene
gesserit dignusque fuerit, assequa-
tur atque percipiat, et omnino sine
quodam gravi auctoritatis imperio,
iniri recte nullo pacto potest. Aug.
de util. credendi , c. 9. Neque
quisquam inveniendo Deo fit ido-
neus , nisi antea crediderit , quod
est postea cogniturus ; de lib. arb.
ii. 2. §. 6. Initium bonae vitae,
cui vita etiam aeterna debetur,
recta fides est. Est autem fides,
credere quod nondum vides , cujus
fidei merces est , videre quod cre-
dis. Aug. Serm. 43. init. Intel-
lige , ut credas , verbum meum ;
crede, ut intelligas , verbum Dei.
ib. fin. Nonne superbus inveniris,
cum dicis , primo videam et sic
credam? - Ipsa se lux ostendere
vult. Cui? Caeco non potest, non
videt. Unde non videt? Gravato
oculo multis peccatis. Remo-
veantur ergo iniquitates , dimittan-
tur peccata , levetur pondus ab
oculo , sanetur quod saucium est,
adhibeatur mordax praeceptum
quasi collyrium. Prius effice quod
tibi praecipitur , sana cor , munda
cor. 99 Beati mundo corde , quo-
niam ipsi Deum videbunt." Aug.
in Ps. xxxix. 13. Proinde substan-
tiam Dei , sine ulla sui commuta-
tione mutabilia facientem , et sine
ullo suo temporali motu tempora-
lia creantem, intueri et plene nosse
difficile est ; et ideo est necessaria
ineffabile ineffabiliter videri possit :
qua nondum praediti , fide nutri-
mur, et per quaedam tolerabiliora,
ut ad illud capiendum apti et ha-
biles efficiamur , itinera ducimur.
Aug. de Trin. 1. i. §. 3. cf. etiam
not. 2 proxime seq.
10) Ex nullo deficientem ; in
keiner Hinsicht abweichenden,
irrenden.
11) Valetudo : Gesundheitszu-
stand Krankheit , wie sanari
zeigt.
12) Illis sc. medicamentis.
1 ) Ex hoc imperari. „ Seit-
Idem die kirchliche Lehre schon
vorziehend (der manichäischen ) sah
ich , dass in der Kirche sehr be-
scheiden und ohne allen Hinterhalt
(gerade heraus) befohlen (verlangt)
werde zu glauben , was nicht be-
wiesen wurde , entweder in dem
Falle , dass etwas wirklich wäre,
aber für jemand keine Wirklich-
keit hätte, ihm nicht wahr zu sein
schiene - oder in dem Fall dass
etwas (z. B. von Häretikern für
wahr und wirklich ausgegebenes )
nicht als wirklich und wahr gelten
solle. Also einmal Gebot etwas
zu glauben , dann Gebot etwas
nicht zu glauben. Modestius quam
illic. Dies kirchliche Verfahren
(ibi) viel bescheidener als das der
Manichäer (illic ) welche durch
dreistes Verheissen der Wissen-
9
 130 S. AUGUSTINI EPISCOPI
toritate
et neces- quid, sed cui forte non esset , sive ne quid esset) , quam illic
sario temeraria pollicitatione scientiae credulitatem irrideri ; et
usu.
postea tam multa fabulosissima et absurdissima, quia demon-
strari non poterant, credenda imperari.2
schaft die Leichtgläubigkeit zum
Besten haben und später dann
befehlen vieles ganz Fabelhafte
und Absurde zu glauben , weil sie
es nicht beweisen können. Vgl.
L. 3 , 6 , 10. Not. 1. Statt : ne
quid esset liest die oxforder Ed.:
nec quid esset, und bemerkt : Sub-
intellige quod demonstraretur . "
Ne quid lesen die Benedictiner ;
diese und die oxforder Ed. citiren
keinen Cod. für nec quid. Auch
die ed. von Bruder liest ne. Bei
der Annahme von nec erklärte
mein verehrter Freund und Col-
lege Nägelsbach die Stelle SO :
crede quod non demonstratur, sive
est aliquid demonstrabile, sed non
cuivis, sive ne est quidem ex ulla
parte demonstrabile. Die Ueber-
einstimmung der Codd . hinsichtlich
der Lesart ne lässt aber die Con-
jectur nec nicht wohl zu.
2) Vos nostis tamen credentibus
quam vehementer insultare soleatis,
praesertim cum ipse, qui jam coe-
pit incerta narrare , plenam ac
firmam scientiam paullo ante pro-
miserit. Quapropter , aut ea
quae dicit proba mihi vera esse,
ut ostendas quae non possum cre-
dere, aut eum qui dicit, proba mihi
Spiritum Sanctum esse , ut credam
quae non potes ostendere. Ego
namque catholicam fidem profiteor,
et per illam me ad certam scien-
tiam perventurum esse praesumo ;
tu vero , qui fidem meam labefac-
tare conaris , certam scientiam
trade, si potes ; ut id , quod cre-
didi, temere me credidisse convincas.
Duo sunt quae mihi profers ; unum,
cum dicis Spiritum Sanctum esse
qui loquitur, et alterum, cum dicis
manifesta esse quae loquitur. Sed
tu nec hoc nec illud vales osten-
dere. Nihil aliud elegisti nisi
laudare quae credis , et irridere
quod credo. Cum igitur ego vicis-
sim laudavero quod credo, et quod
Deinde paulatim
credis irrisero , quid putas nobis.
esse judicandum, quidve faciendum,
nisi ut eos relinquamus , qui nos
invitant certa cognoscere, et postea
' imperant ut incerta credamus , et
eos sequamur , qui nos invitant
prius credere quod nondum vale-
mus intueri , ut ipsa fide valentio-
res facti quod credimus intelligere
mereamur, non jam hominibus, sed
ipsoDeo intrinsecus mentem nostram
illuminante atque firmante ? Et
quoniam quaesivi unde mihi probet,
nunc quaero unde ipse cognoverit.
Si dicit sibi revelatum a Spiritu
Sancto, suamque mentem divinitus
illustratam, ut ea quae dicit certa
et manifesta cognosceret, ipse sig-
nificat quid intersit inter cognos-
cere et credere. Ipse enim cog-
noscit , cui apertissime ista mon-
strantur ; eis autem quibus haec
narrat , non cognitionem insinuat,
sed credulitatem suadet. Cui quis-
quis temere consenserit, Manichaeus
efficitur , non certa cognoscendo
sed incerta credendo ; quales nos
imperitos adolescentulos aliquando
decepit. Debuit ergo non nobis
polliceri scientiam , neque mani-
festam cognitionem , neque ad id
quod quaeritur sine ulla ambigui-
tate perventionem , sed dicere po-
tius sibi ista esse monstrata , illos
autem quibus narrantur credere
sibi debere quae nesciunt. Sed si
hoc diceret , quis non ei respon-
deret: „ Si ergo incognita creditu-
rus sum , cur non ea potius cre-
dam , quae jam consensione doc-
torum indoctorumque celebrantur,
et per omnes populos gravissima
auctoritate firmata sunt ?" Hoc
ille metuens ne sibi diceretur,
offundit nebulas imperitis , primo
pollicens rerum certarum cogni-
tionem , et postea incertarum im-
perans fidem. Cui tamen si hoc
dicatur , ut saltem vel sibi haec
doceat esse monstrata , similiter
 CONFESSIONUM LIBER VI. 131

tu, 3 Domine, manu mitissima et misericordissima pertractans4

et componens cor meum , consideranti quam innumerabilia
crederem quae non viderem, neque cum gererentur adfuissem ;
sicut tam multa in historia gentium,5 tam multa de locis
atque urbibus quae non videram , tam multa amicis , tam
multa medicis, tam multa hominibus aliis atque aliis ; quae
nisi crederentur, omnino in hac vita nihil ageremus ; postremo,
quam inconcusse fixum fide retinerem, de quibus parentibus
ortus essem, quod scire non possem, nisi audiendo credidis-
sem : persuasisti mihi , non qui crederent' Libris tuis, quos
tanta in omnibus fere gentibus auctoritate fundasti ; sed qui

deficit, et hoc quoque ut credamus Apostolorum Ecclesiam, tam fidam,

jubet. Aug. c. Ep. Manich. c. 14.
Si ergo ad millia fabulosorum
phantasmatum, te auctoritati igno-
tissimae et furiosissimae subdidisti,
ut ideo haec omnia crederes, quia
in illis conscripta sunt libris , qui-
bus miserabili errore credendum
esse censuisti , cum tibi nulla de-
monstrentur ; cur non potius Evan-
gelicae auctoritati , tam fundatae,
tam stabilitae , tanta gloria diffa-
matae, atque ab Apostolorum tem-
poribus usque ad nostra tempora
per successiones certissimas com-
mendatae , non te subdis , ut cre-
das , ut videas , ut discas etiam
omnia illa quae te offendunt , ex
vana et perversa opinione te
offendere? Aug. c. Faust. xxxii.
19.
3) Tu Domine , sc. persuasisti
mihi consideranti etc.
4) Pertractans et componens, be-
rührtest und stilltest.
5) Consequetur omnium librorum
summa perversio , et omnium , qui
memoriae mandati sunt , librorum
abolitio, si quod tanta populorum
religione roboratum est, tanta ho-
minum et temporum consensione
firmatum , in hanc dubitationem
inducitur , ut ne historiae quidem
vulgaris fidem possit gravitatemque
.obtinere. De mor. Eccl. Cath. c.
29. §. 60. cf. c. Faust. xxxii. 21 .
et pluribus xxxiii . c. 6. quod his
claudit , quae cum ita sint , quis
tandem tanto furore caecatur
qui dicat hoc mereri non potuisse
tam numerosam fratrum concor-
diam , ut eorum scripta fideliter
ad posteros trajicerent, cum eorum
cathedras usque ad praesentes
Episcopos certissima successione
servaverint , cum hoc qualiumcun-
que hominum scriptis , sive extra
Ecclesiam, sive in ipsa Ecclesia,
tanta facilitate proveniat ?"
6) Si auferatur haec fides de
rebus humanis , quis non adtendat
quanta earum perturbatio et quam
horrenda confusio subsequatur ?
Quis enim mutua caritate diligetur
ab aliquo, cum sit invisibilis ipsa
dilectio , si , quod non video , cre-
dere non debeo ? Si ergo non cre-
dentibus nobis quae videre non
possumus , ipsa humana societas,
concordia pereunte , non stabit ;
quanto magis est fides , quamvis
quae non videntur, rebus adhibenda
divinis : quae si non adhibeatur,
non amicitia quorumlibet hominum,
sed ipsa summa religio violatur,
ut summa miseria consequatur .
Aug. de fide rerum quae non vi-
dentur, §. 4.
7) Crederent · fundasti , vgl.
c. 4 zu Ende, wo die libri als me-
dicamenta bezeichnet werden, qui-
bus auctoritatem tribuisti.
8) De quo libro certum erit cujus
sit, si litterae , quas Apostolorum
dicit et tenet Ecclesia ab ipsis
Apostolis propagata et per omnes
gentes tantâ eminentiâ declarata,
utrum Apostolorum sint, incertum
est , et hoc erit certum scripsisse
9*
132 S. AUGUSTINI EPISCOPI

non crederent esse culpandos , nec audiendos esse, si qui forte

mihi dicerent : Unde scis illos Libros unius veri et veracissimi
Dei spiritu esse humano generi ministratos ? Idipsum enim
maxime credendum erat, quoniam nulla pugnacitas calumnio-
sarum quaestionum, per tam multa quae legeram inter se
confligentium philosophorum, extorquere mihi potuit ut ali-
quando non crederem, te esse, quidquid 10 esses , quod ego
nescirem ; aut administrationem rerum humanarum ad te per-
tinere.
8. Sed id credebam aliquando robustius, aliquando exi-
lius ; semper tamen credidi et esse te, et curam nostri gerere ;
etiamsi ignorabam vel quid sentiendum esset de substantia
tua, vel quae via duceret aut reduceret ad te. Ideoque
cum essemus infirmi ad inveniendam liquida¹2 ratione verita-
tem , et ob hoc nobis opus esset auctoritate sanctarum Litte-
rarum ; jam credere coeperam nullo modo te fuisse tributurum
tam excellentem illi Scripturae per omnes jam terras auctori-
tatem, nisi et per ipsam tibi credi , et per ipsam te quaeri
voluisses. Jam enim absurditatem quae me in illis Litteris
solebat offendere, cum multa ex eis probabiliter exposita au-
dissem, ad sacramentorum13 altitudinem referebam ; eoque
mihi illa venerabilior et sacrosancta fide dignior apparebat
auctoritas, quo et omnibus ad legendum esset in promptu, 14
et secreti sui dignitatem in intellectu profundiore servaret ;
verbis apertissimis et humillimo genere loquendi se cunctis
praebens, et exercens 15 intentionem eorum, qui non sunt

Apostolos, quod huic Ecclesiae con-
trarii haeretici proferunt , aucto-
rum suorum nominibus appellati
longe post Apostolos exsistentium ?
c. Faust. xxxiii. 6.
9) Idipsum pertinere. Idip-
sum : der Glaube an die göttliche
Inspiration und Verbreitung der
heiligen Schrift fehlte dem A. ,
nicht aber der Glaube an Gott
und seine Regierung. Nulla etc.
denn keine Angriffe durch bös-
willige Zweifel die ich in so vielen
Büchern sich unter einander be-
kämpfender Philosophen gelesen
• konnten mirs abnöthigen etc.
10) Quidquid . nescirem,
welcher Art auch dein Wesen sein
mochte , was mir immerhin unbe-
kannt sein konnte - ohne dass
nämlich deshalb mein Glaube dass
du seist dadurch erschüttert zu
werden brauchte. Ebr. 11, 6.
11 ) Reduceret, nämlich den , der
sich von dir verirrt.
12) Liquida ratione, auf unzwei-
felhafte Weise , mit voller Ge-
wissheit.
13) Sacramentorum altitudinem,
Tiefe der heiligen Geheimnisse.
14) In promptu, zugänglich.
15) Exercens corde , und
das angestrengte Forschen ernster
Männer in Anspruch nahm .
 CONFESSIONUM LIBER VI. 133

leves corde : ut16 exciperet omnes populari sinu, et per an-

gusta foramina paucos ad te trajiceret, multo tamen plures,
quam si nec tanto apice auctoritatis emineret, nec turbas
gremio sanctae humilitatis hauriret. Cogitabam haec, et ade-
ras mihi ; suspirabam, et audiebas me : fluctuabam, et guber-
nabas me ; ibam per viam saeculi latam, nec deserebas.
9. Inhiabam honoribus , lucris , conjugio ; et tu irridebas. DeVI.
Patiebar in eis cupiditatibus amarissimas difficultates, te ambitio-
miseria
propitio tanto magis, quanto minus sinebas mihi dulcescere adducto sorum,
quod non eras tu. Vide cor meum, Domine, qui voluisti ut exemplo
mendici
hoc recordarer et confiterer tibi. Nunc tibi inhaereat anima laetantis.
mea, quam de visco2 tam tenaci mortis exuisti. Quam misera
erat ! et³ sensum vulneris tu pungebas, ut relictis omnibus
converteretur ad te qui es super omnia, et sine quo nulla
essent omnia ; converteretur, et sanaretur. Quam ergo miser
eram, et quomodo egisti ut sentirem miseriam meam, die illo
quo cum pararem recitare Imperatori laudes, quibus plura
mentirer, et mentienti faveretur ab5 scientibus, easque curas
anhelaret cor meum, et cogitationum tabificarum febribus
aestuaret ; transiens per quemdam vicum Mediolanensem , ani-
madverti pauperem mendicum , jam credo saturum, jocantem
atque laetantem : et ingemui, et locutus sum cum amicis qui
mecum erant, multos dolores insaniarum nostrarum ; quia
omnibus talibus conatibus nostris, qualibus tunc laborabam,
sub stimulis cupiditatum trahens infelicitatis meae sarcinam ,

16) Ut exciperet hauriret . erat constitutus," cum ibi rhetori-

- Popular sinu : im leutsel
i igen
Schooss. - Angusta foramina :
enge Pforte des Verstehens.
1) Amarissimas und dulcescere :
dass mir irgend etwas süss würde
ausser dir.
2) Visco tenaci, zähem Vogelleim,
in welchem die Füsse der Vögel
kleben bleiben. A. gebraucht den
Vergleich öfters.
3) Et . pungebas , du berühr-
test empfindlich die schmerzende
Wunde .
4) Forte an Valentiniano minori,
quia ejus "" comitatus apud Medio-
lanum," ex Possidio, cap. 1 , „,tum
cam profitebatur Augustinus ; qui
praeterea lib. 3 contra Petiliani
Litt. cap. 25 , scribit se in eadem
urbe „ Bautoni consuli , calendis
Januarii , laudem pro sua tunc
rhetorica professione recitasse. "
Ed. Ben.
5) Scientibus , von solchen die
wussten dass ich log.
6) Anhelaret • aestuaret: und
mein Herz diese Sorgen ausath-
mete , (ausseufzte) und durch Fie-
beranfälle auszehrender Gedanken
sich ängstete .
7) Jam saturum , der schon ge-
nug hatte, angetrunken war.
 134 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et trahendo exaggerans, nihil vellemus aliud nisi ad securam

laetitiam pervenire, quo nos mendicus ille jam praecessisset,
nunquam fortasse illuc venturos ! Quod enim jam ille pauculis
et emendicatis nummulis adeptus erat, ad hoc ego tam
aerumnosis anfractibus et circuitibus ambiebam, ad laetitiam
scilicet temporalis felicitatis . Non enim verum gaudium ha-
bebat, sed et ego illis ambitionibus multo falsius quaerebam .
Et certe ille laetabatur , ego anxius eram ; securus ille, ego
trepidus. Et si quisquam percontaretur me, utrum mallem
exsultare an metuere ; responderem, Exsultare. Rursus si
interrogaret, utrum me talem mallem qualis ille, an qualis
ego tunc essem ; meipsum curis timoribusque confectum elige-
rem: sed perversitate ; numquid veritate ? Neque enim eo me
praeponere illi debebam, quo doctior eram, quoniam non inde
gaudebam, sed placere inde quaerebam hominibus ; non ut
eos docerem, sed tantum ut placerem. Propterea et tu baculo
Ps. 41,
11. disciplinae tuae confringebas ossa mea.
10. Recedant ergo ab anima mea qui dicunt ei : Interest
unde quis gaudeat. Gaudebat mendicus ille vinolentia ; tu
gaudere cupiebas gloria. Qua gloria, Domine? Quae non est
in te. Nam sicut illud verum gaudium non erat, ita nec illa
vera gloria ; et amplius vertebat⁹ mentem meam. Et ille ipsa
nocte digesturus erat ebrietatem suam ; ego cum mea dormie-
ram et surrexeram, et dormiturus et surrecturus eram ; vide
quot diebus. Interest vero unde quis gaudeat , scio, et gau-
dium spei fidelis incomparabiliter distat ab illa vanitate ; sed
et tunc distabat inter nos. Nimirum quippe ille felicior erat,
non tantum quod hilaritate perfundebatur, cum ego curis 10
eviscerarer ; verum etiam, quod ille bene optando acquisiverat
vinum, ego mentiendo quaerebam typhum. Dixi tunc multa
in hac sententia charis meis, et saepe advertebam in his quo-
modo mihi esset ; et inveniebam male mihi esse, et dolebam
et conduplicabam ipsum12 male. Et si quid arrisisset prospe-

8) Ad hoc . . . ambiebam , das 10) Curis eviscerarer : Sorgen

suchte ich auf so mühseligen krum-
men Wegen und Umwegen zu er-
langen.
9) Vertebat , verkehrte er (der
falsche Ruhm) mein Gemüth.
mir das Herz abfrassen.
11 ) Typhum : Befriedigung des
Stolzes.
12 ) Ipsum sc. „male esse" male.
 CONFESSIONUM LIBER VI. 135

rum , taedebat apprehendere, quia pene priusquam teneretur,

avolabat.
11. Congemiscebamus in iis qui simul amice vivebamus , Aly-
VII. !
et maxime ac familiarissime cum Alypio et Nebridio ista col- pium
Circen-a
loquebar : quorum Alypius ex eodem, quo ego, ortus erat insania
sium
municipio, parentibus primatibus municipalibus, me minor tit.conver-
natu. Nam et studuerat apud me, cum in nostro docere
coepi oppido, et postea Carthagini : et diligebat me multum,
quod ei bonus et doctus viderer; et ego illum, propter mag-
nam virtutis indolem, quae in non magna aetate satis emine-
bat. Gurges tamen morum Carthaginensium, quibus² nugato-
ria fervent spectacula, absorbuerat eum in insaniam Circen-
sium : sed cum in eo3 miserabiliter volveretur, ego autem
rhetoricam ibi professus publica schola uterer , nondum me
audiebat ut magistrum, propter quamdam simultatem quae
inter me et patrem ejus erat exorta , et compereram quod
circum exitiabiliter amaret, et graviter angebar, quod tantam
spem perditurus, vel etiam perdidisse mihi videbatur. Sed
monendi eum et aliqua coercitione revocandi nulla erat copia ,
vel amicitiae benevolentia, vel jure magisterii. Putabam enim
eum de me cum patre sentire ; ille vero non sic erat. Itaque
postposita in hac re patris voluntate, salutare me coeperat,
veniens in auditorium meum, et audire aliquid atque abire.
12. Sed enim de memoria mihi lapsum erat agere cum
illo, ne vanorum ludorum caeco et praecipiti studio tam bo-
num interimeret ingenium. Verum autem, Domine, tu qui
praesides gubernaculis omnium quae creasti, non eum oblitus
eras futurum inter filios tuos antistitem sacramenti tui ; et
ut aperte tibi tribueretur ejus correctio, per me quidem illam ,
sed nescientem operatus es. Nam quodam die cum sederem
loco solito , et coram me adessent discipuli, venit, salutavit,
1) Primatibus, Honoratioren des den Gladiatorenspielen fervebant
Orts. omnia immanissimis voluptatibus.
2) Quibus sc. moribus , fervent 3 ) In eo sc. gurgite.
spectacula. „Die Sittenlosigkeit 4) Sed enim oblitus eras :
der Carthaginenser welche in ich hatte den Einen vergessen, du
den nichtsnützigen (circensischen) aber, der du doch Alles regierst,
Schauspielen wild hervorbricht, hattest ihn nicht vergessen .
hatte ihn in den Strudel dieses 5) Antistitem sacramenti tui : den
Wahnsinns hinuntergezogen . Priester deines Sacraments.
Im folgenden Cap. heisst es : bei
 136 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sedit, atque in ea quae agebantur animum intendit : et forte

lectio in manibus erat , quam dum exponerem, et opportune
mihi adhibenda videretur similitudo Circensium , quo illud
quod insinuabam et jucundius et planius fieret , cum irrisione
mordaci eorum quos illa captivasset insania ; tu scis, Deus
noster, quod tunc de Alypio ab illa peste sanando non cogi-
taverim. At ille in se rapuit, meque illud non nisi propter
se dixisse credidit. Et quod alius acciperet ad succensen-
dum mihi, accepit honestus adolescens ad succensendum sibi,
et ad me ardentius diligendum. Dixeras enim tu jam olim, &
Prov. 9. et innexueras Litteris tuis : Corripe sapientem, et amabit te.
8.
At ego illum jam non corripueram ; sed utens tu omnibus, et
scientibus et nescientibus, ordine quo nosti , et ille ordo ju-
stus est, de corde et lingua mea carbones ardentes operatus
es, quibus mentem spei bonae adureres tabescentem, ac sana-
res. Taceat laudes tuas qui miserationes tuas non conside-
rat, quae tibi de medullis meis confitentur. Etenim ille
post illa verba proripuit se ex fovea tam alta, qua libenter
demergebatur, et cum miserabili voluptate caecabatur ; et
excussit animum forti temperantia , et resiluerunt omnes Cir-
sensium sordes ab eo, ampliusque illuc non accessit. Deinde ¹2
patrem reluctantem evicit, ut me magistro uteretur : cessit ¹³
ille atque concessit. Et audire me rursus incipiens , illa me-
cum superstitione involutus est , amans in Manichaeis osten-
tationem 14 continentiae, quam veram et germanam putabat.

6) Rapuit, bezog es sogleich auf hängt , abschüttelt. (Man könnte

sich.
7) Adciperet : so würde aufge-
nommen haben .
8) Innexueras literis. Dat.
9) Adureres tabescentem : das
Faulende des Gemüths ausbrann-
test.
10) Taceat confitentur :
deine (unzähligen) Erbarmungen
treiben mich zum Loben und zum
Bekennen aus innerstem Herzen.
11 ) Etenim • adcessit. Bild
von einem , der in eine Schlamm-
grube hinabgelassen die so tief
dass es drin dunkel , und der sich
dann mit einem Schwung aus der-
selben schwingt und den Schlamm
der sich ihm in der Grube ange-
glauben A. habe das Bild von Hun-
den entnommen .)
12) Deinde . . . evicit : setzte es
beim widerstrebenden Vater durch.
13) Cessit . . . concessit , gab
nach und gab es zu.
14) Als Beispiel dieser ostentatio
folgendes. Accipis evangelium ?
Tu me interrogas, utrum accipiam,
in quo id ipsum accipere apparet,
quia, quae jubet, observo ? Ego
patrem dimisi et matrem, uxorem,
filios et cetera , quae evangelium
jubet , et interrogas , utrum acci-
piam evangelium ? - Ego argen-
tum et aurum rejeci , et aes in
zonis habere destiti , quotidiano
contentus cibo , nec de crastino
 CONFESSIONUM LIBER VI, 137

Erat 15 autem illa vecors et seductoria , pretiosas animas 26.

Prov. 6,
captans , nondum virtutis altitudinem scientes tangere , et
superficie decipi faciles, sed tamen adumbratae simulataeque
virtutis.
13. Non sane relinquens incantatam ' sibi a parentibus VIII.
Alypius
terrenam viam , Romam praecesserat, ut jus disceret ; et ibi capitur
insania
gladiatorii spectaculi hiatu² incredibili et incredibiliter abrep- ludorum
gladia-
tus est. Cum enim aversaretur et detestaretur talia, quidam toriorum
a quibus
ejus amici et condiscipuli , cum forte de prandio redeuntibus anteaabhor-
pervius esset, recusantem vehementer, et resistentem, familiari ruerat.
violentia duxerunt in amphitheatrum, crudelium et funestorum
ludorum diebus, haec dicentem : „Si corpus meum in illum
„locum trahitis , et ibi constituitis ; numquid et animum et
, oculos meos in illa spectacula potestis intendere ? Adero
„, itaque absens, ac sic et vos et illa superabo. " Quibus audi-
tis, illi nihilo secius eum adduxerunt secum , idipsum forte
3
explorare cupientes, utrum posset efficere. Quo¹ ubi ventum
est, et sedibus quibus potuerunt locati sunt, fervebant omnia
immanissimis voluptatibus. Ille clausis foribus oculorum, in-
terdixit animo ne in tanta mala procederet ;5 atque utinam
et aures obturavisset ! Nam quodam pugnae casu , cum cla-
mor ingens totius populi vehementer eum pulsasset, curiositate
victus, et quasi paratus quidquid illud esset , etiam visum

curans, nec unde venter impleatur Tugend , sondern) eines Schattens

aut corpus operiatur, solicitudinem
gerens , et quaeris a me , utrum
accipiam evangelium ? Vides in me
Christi beatitudines illas , quae
evangelium faciunt, et interrogas,
utrum illud accipiam ? Vides pau-
perem, vides mitem, vides pacificum,
puro corde lugentem , esurientem,
sitientem , persecutiones et odia
sustinentem propter justitiam , et
dubitas , utrum accipiam evange-
lium ? Faustus 1. v.
15) Erat • virtutis . Die ma-
nichäische continentia nahm theure
Seelen für sich ein , welche noch
nicht die Tugend bis in ihre Tiefe
ergründen und daher leicht durch
ihre Oberfläche getäuscht werden
konnten, wiewohl es doch nur die
Oberfläche (nicht einer wahren
von geheuchelter Tugend ist. Vgl.
L. 2 , 6 , 12 : quaedam defectiva
species et umbratica vitiis fallen-
tibus.
1) Incantatam : eingeredet (wie-
der und wieder).
2) Hiatu , Hinstarren , sich in
etwas ganz verlierend.
3) Efficere, (das Gesagte) durch-
setzen können.
4) Quo voluptatibus : sie
setzten sich , wo (bei der Menge
der Zuschauer) noch ein Platz
offen war. Fervebant voluptatibus.
Cap. 7 fervebant moribus.
5) Procederet, sich hinauswagte.
6) Pugnae casu , da einer im
Kampfe fiel ; weiterhin : quo ca-
dente.
 138 S. AUGUSTINI EPISCOPI

contemnere et vincere, aperuit oculos ;

et percussus est gra-
viore vulnere in anima , quam ille in corpore, quem cernere
concupivit ; eeciditque miserabilius quam ille quo cadente fac-
tus cst clamor qui per ejus aures intravit, et reseravit ejus
lumina, ut esset qua feriretur et dejiceretur audax adhuc
potius quam fortis animus , et eo infirmior quo de se prae-
sumpserat, qui debuit de te. Ut enim vidit illum sanguinem,
immanitatem simul ebibit , et non se avertit, sed fixit aspec-
tum ; et hauriebat furias, et nesciebat, et delectabatur scelere
certaminis , et cruenta voluptate inebriabatur. Et non erat
jam ille qui venerat, sed unus de turba ad quam venerat, et
verus eorum socius, a quibus adductus erat. Quid plura ?
Spectavit, clamavit, exarsit, abstulit inde secum insaniam qua
stimularetur redire, non tantum cum illis a quibus prius ab-
stractus est ; sed etiam prae illis, et alios trahens. Et inde
tamen manu validissima et misericordissima eruisti eum tu , et
docuisti non sui habere, sed tui fiduciam ; sed longe postea .
IX.
Alypius 14. Verumtamen jam hoc ad ' medicinam futuram in ejus
ut fur
appre- memoria reponebatur. Nam et illud , 2 quod cum adhuc stu-
henditur.deret jam me audiens apud Carthaginem, et medio die cogi-
taret in foro quod recitaturus erat, sicuti exerceri scholastici
solent, sivisti eum comprehendi ab aeditimis³ fori tanquam
furem. Non arbitror aliam ob causam te permisisse, Deus
noster, nisi ut ille vir tantus futurus jam5 inciperet discere,
quam non facile in dignoscendis causis homo ab homine dam-

7) Ut esset ... de te : dass eine mansit , ut exemplo sit fratribus

Blösse entstand , durch welche er
getroffen und niedergeworfen wer-
den konnte (wie ein Fechter ; ein
Gemüth mehr dreist als stark und
um so schwächer als es auf sich
vertraute, nicht, wie es gesollt, auf
dich.
8) Hauriebat furias, schlang die
Wuth in sich.
1 ) Medicinam futuram : um ihn
für die Zukunft zu heilen , vor
Irrthümern zn bewahren .
2) Et illud sc. ad medicinam.
3) Aeditimis (v. aedituis) fori,
Hüter des Forums ; aedituus , ein
Tempelhüter.
4) Alypius in nostra conjunctione
curas mundi hujus vitare cupienti-
bus. Aug. Ep. 22. (Romanianus)
est cognatus venerabilis et vere
beati Episcopi Alypii , quem toto
pectore amplecteris et merito ;
nam quisquis de illo viro benigne
cogitat, de magna Dei misericordia
et de mirabilibus Dei muneribus
cogitat. Cito , si Dominus adju-
verit, totum Alypium inseram prae-
cordiis tuis ; nam hoc sum maxime
veritus , ne ille vereretur aperire
omnia, quae in eum Dominus con-
tulit , ne alicui minus intelligenti
non divina munera concessa homi-
nibus , sed ipsum praedicare vide-
retur. Id. Ep. 27. §. 5. ad Paulin.
5) Jam, schon frühe.
 CONFESSIONUM LIBER VI. 139

nandus esset temeraria credulitate. Quippe ante tribunal

deambulabat solus cum tabulis ac stilo , cum ecce adolescens
quidam ex numero scholasticorum fur verus, securim clanculo
apportans, illo non sentiente ingressus est ad cancellos plum-
beos qui vico argentario desuper praeminent, et praecidere
plumbum coepit. Sono autem securis audito submurmurave-
runt argentarii qui subter erant, et miserunt qui apprehen-
derent quem forte invenissent. Quorum vocibus auditis, relicto
instrumento ille discessit , timens ne cum eo teneretur. Aly-
pius autem qui non viderat intrantem, exeuntem sensit , et
celeriter vidit abeuntem: et causam scire cupiens ingressus
est locum, et inventam securim stans atque admirans consi-
derabat. Cum ecce illi qui missi fuerant, reperiunt eum so-
lum ferentem ferrum cujus sonitu exciti venerant : tenent,
attrahunt ; congregatis inquilinis fori , tanquam furem mani-
festum se comprehendisse gloriantur, et inde offerendus judici
ducebatur.
15. Sed hactenus docendus fuit. Statim enim , Domine ,
subvenisti innocentiae cujus testis eras tu solus. Cum enim
duceretur vel ad custodiam, vel ad supplicium , fit eis obviam
quidam architectus cujus maxima erat cura publicarum fabri-
carum . Gaudent illi eum potissimum occurrisse, cui solebant
in suspicionem venire ablatarum rerum quae perissent de foro,
ut quasi tandem ille cognosceret a quibus haec fierent . Verum
autem viderat homo saepe Alypium in domo cujusdam sena-
toris ad quem salutandum ventitabat : statimque cognitum
manu apprehensa semovit a turbis, et tanti mali causam
quaerens, quid gestum esset audivit ; omnesque tumultuantes
qui aderant et minaciter frementes jussit venire secum. Et .
venerunt ad domum illius adolescentis qui rem commiserat.
Puer vero erat ante ostium, et tam parvus erat ut nihil
exindes domino suo metuens , facile posset totum indicare : cum
eo quippe in foro fuit pedissequus. Quem posteaquam recoluit
Alypius, architecto intimavit . At ille securim demonstravit
puero, quaerens ab eo cujus esset. Qui confestim, Nostra,

6) Cancellos praeminent : 7) Publicarum fabricarum :

Bleigitter , welche die (tiefer lau- öffentlicher Bauten.
fende) Wechslergasse überragen. 8) Exinde : dass er aus einer in-
 140 S. AUGUSTINI EPISCOPI

inquit : deinde interrogatus aperuit caetera . Sic in illam do-

mum translata causa, confusisque turbis quae de illo trium-
phare jam coeperant ; futurus dispensator9 verbi tui, et mul-
tarum in Ecclesia tua causarum examinator , experientior
instructiorque discessit.
X. 16. Hunc ergo Romae inveneram, et adhaesit mihi for-
De inte-
gritate tissimo vinculo , mecumque Mediolanum profectus est, ut nec
Alypii
et ad-
ventu me desereret, et de jure quod didicerat aliquid¹ ageret, secun-
Nebridii . dum votum magis parentum quam suum. Et ter jam asse-
derat² mirabili continentia caeteris, cum ille magis miraretur
eos qui aurum innocentiae praeponerent. Tentata est quoque
ejus indoles, non solum illecebra cupiditatis, sed etiam stimulo
timoris. Romae assidebat comiti largitionum Italicianarum.4
Erat eo tempore quidam potentissimus senator, cujus et be-
neficiis5 obstricti multi et terrori subditi erant . Voluit sibi
licere nescio quid ex more potentiae suae , quod esset per
leges illicitum ; restitit Alypius : promissum et praemium ;
irrisit animo : praetentae minae ; calcavit : mirantibus omni-
bus inusitatam animam, quae hominem tantum, et innumera-
bilibus praestandi nocendique modis ingenti fama celebratum,
vel amicum non optaret, vel non formidaret inimicum. Ipse
dicatio nichts für seinen Herrn in Occidente. Thesauros , vectiga-
fürchtete. lia Imperii, et cudendam monetam
9) Episcopus Thagastensis postea curabant ; dona , stipendia , et ne-
fuit, ( Aug. de gestis c. Emerito §. cessarias impensas erogabant.
1 et 5. ) adeoque litium , si quae Orientalis ille sex sub ipso „co-
inter Christianos obortae essent, mites largitionum inferiores" "ha-
judex et diremtor. buit per sex dioeceses submini-
strantes. Occidentalis item sex,
1) Ageret : praktizirte. Paren- et uterque plures alios ministros.
tum, vgl. c. 8 : incantatam viam. Formula hujus muneris exstat
2) Continentia mirabili caeteris . apud Cassiodor. Varr. L. v. c. 40.
3) Aurum etc. Virtus post num- Spelman Glossar. s. v.
mos. Hor. ep. 1 , 1 , 54. 5) Beneficiis obstricti , durch
4) Comites Italiciani et Galli- ihnen geleistete Dienste verbunden.
ciani, sunt Comites Largitionalium 6) Ex more potentiae suae, wie
titulorum , reique tributariae et er seine Macht zu missbrauchen
thesaurorum per Praefecturam gewohnt war, oder : nach Art wie
Praetorianam Italiae et Galliarum. eine Amtsgewalt , wie die seine,
Comes Sacrarum Largitionum. Qui gemissbraucht zu werden pflegt.
thesauris sacris ac publicis praee- 7) Praetentae minae : man suchte
rat et largitionibus Principis quas ihn dann durch Drohungen einzu-
ille Magistratibus , militibus , et schüchtern ; wörtlich : Drohungen
subditis erogabat. Du Cange, s. v. wurden vorgespannt (oder vorge-
Comites sacrarum largitionem. Viri halten).
illustres duo, alter in Oriente, alter
 CONFESSIONUM LIBER VI. 141

autem judex, cui consiliarius erat, quamvis et ipse fieri nollet,

non tamen aperte recusabat : sed in istum causam transferens,
ab eo se non permitti asserebat ; quia et revera si ipse face-
10
ret, iste¹º discederet . Hoc solo autem pene jam illectus erat
studio litterario, ut¹¹ pretiis praetorianis codices 12 sibi con-
ficiendos curaret : sed consulta justitia deliberationem in melius
vertit ; utiliorem judicans aequitatem qua prohibebatur, quam
Luc. 16,
potestatem qua sinebatur. Parvum est hoc ; sed qui in parvo 10-12.
fidelis est, et in magno fidelis est. Nec ullo modo erit inane, 13
quod de tuae Veritatis ore processit : Si in injusto mammona
fideles non fuistis ; quod verum est , quis credet vobis ? Et
si in alieno fideles non fuistis ; quod vestrum est, quis dabit
vobis ? Talis ille tunc inhaerebat mihi , mecumque nutabat in
consilio, quisnam esset tenendus vitae modus .
17. Nebridius etiam qui relicta patria vicina Carthagini,
atque ipsa Carthagine ubi frequentissimus erat, relicto rure
paterno optimo, relicta domo et non14 secutura matre, nullam
ob aliam causam Mediolanum venerat , nisi ut mecum viveret
in flagrantissimo studio15 veritatis atque sapientiae : pariter
suspirabat, pariterque fluctuabat , beatae vitae inquisitor ardens ,
et quaestionum difficillimarum scrutator acerrimus. Et erant
ora trium egentium , 16 et inopiam suam sibimet invicem anhe-
lantium, et a te exspectantium, ut dares eis escam in tem- Ps.15, 144,
pore opportuno. Et in omni amaritudine quae nostros sae-
culares¹7 actus de misericordia tua sequebatur, intuentibus
nobis finem cur ea pateremur, occurrebant tenebrae ; et aver-

8) Judex, d. i. der comes largi- 14) Non secutura matre , wie-

tionum, dessen Rath Alypius war,
(cui adsidebat) non aperte recusa-
bat , trat dem Senator nicht offen
entgegen.
9) Transferens causam " schob
die Schuld auf Alypius.
10) Iste discederet , würde jener
gegen ihn gestimmt haben oder
ganz abgetreten sein.
11) Pretiis praetorianis etc. i.
e. „ pecunia collecta ex jurisdictione
praetoria" Gerichtssporteln.
12) Codices conficiendos , sich
Bücher zu verschaffen (abschreiben
zu lassen ?)
13) Inane : ein leeres Wort.
wohl nicht zu erwarten war dass
ihm seine Mutter folgen würde
(wie Monnica dem A.).
15) Nebridium amicum meum,
qui cum esset rerum obscurarum
ad doctrinam pietatis maxime per-
tinentium diligentissimus et acerri-
mus inquisitor , valde oderat de
quaestione magna responsionem bre-
vem. Aug. Ep. 98. §. 8.
16) Egentium, Dürftiger (Hung-
riger). Sibimet invicem anhe-
lantium, sich einander klagten.
17) Saeculares actus, weltlichem
Treiben.
 142 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sabamur gementes, et dicebamus : Quamdiu haec ? Et hoc cre-

bro dicebamus ; et dicentes non relinquebamus ea ; quia non
elucebat certum aliquid quod illis relictis apprehenderemus.
XI. 18. Et ego maxime mirabar, satagens¹ et recolens, quam
Anxius
Augusti-
nus de longum tempus esset ab undevigesimo anno aetatis meae,
institu-
endavita quo fervere coeperam studio sapientiae ; disponens, ea inventa,
delibe- relinquere omnes vanarum cupiditatum spes inanes et insanias
rat.
mendaces : et ecce jam tricenariam aetatem gerebam, in eodem
luto haesitans aviditate fruendi praesentibus, fugientibus et
dissipantibus me, dum dico : Cras inveniam ; ecce manifestum
apparebit, et tenebo : ecce Faustus³ veniet, et exponet omnia.
O magni viri Academici ! nihil ad agendam vitam certi com-
prehendi potest. Imo quaeramus diligentius, et non despere-
mus. Ecce jam non sunt absurda in Libris ecclesiasticis quae
absurda videbantur, et possunt aliter atque honeste intelligi.
Figam pedes in eo gradu in quo puer a parentibus eram po-
situs, donec inveniatur perspicua veritas. Sed ubi quaeretur ?
quando quaeretur ? Non vacat + Ambrosio , non vacat legere.
Ubi ipsos codices quaerimus ? unde, aut quando comparamus ?
a quibus sumimus ? Deputentur tempora, distribuantur horae
pro salute animae. Magna spes oborta est : non docet catho-
lica fides quod putabamus, et vani accusabamus ; nefas habent
docti ejus credere Deum figura humani corporis terminatum :
et dubitamus pulsare quo aperiantur caetera ? Antemeridianis
horis discipuli occupant : caeteris quid facimus ? cur non id
agimus ? Sed quando salutamus amicos majores, quorum suf-

1) Satagens et recolens , da ich sowohl auf die Ausleger , als viel-

mit Kummer mich erinnerte.
2) _Studio_sapientiae , zielt auf
das Lesen des Hortensius. L. 3,
4, 7.
3) Faustus . . . intelligi Faustus :
L. 5 , 6 , 10. Academici. L. 5,
14 , 25. Ecce ... intelligi :
schon erscheint mir nicht mehr
absurd was mir früher in den
Büchern der Kirche so erschien,
es kann anders und vernünftig
verstanden werden. Honeste, dass
man nicht für unvernünftig gilt
wenn man es annimmt. Oder
honeste intelligi bezieht sich nicht
mehr auf die ausgelegte h. Schrift,
auf Stellen, an denen A. und an-
dere sich gestossen , welche aber
so verstanden werden können, dass
sie keinen Anstoss (honeste) geben.
Vgl. L. 6, 4, 6 hier besonders das
von des Ambrosius_Auslegung Ge-
sagte. Vgl. auch L. 5 , 14 , 24 :
non impudenter asseri.
4) Non vacat : cap. 3, 3.
5) Non docet etc. cap. 3 , 4. u.
L. 3, 7, 12.
6) Antemeridianis etc. in den
Vormittagsstunden nehmen mich
die Schüler in Anspruch .
 CONFESSIONUM LIBER VI. 143

fragiis opus habemus ? quando praeparamus quod emant

scholastici ? quando reparamus nos ipsos , relaxando animo ab
intentione curarum ?
19. Pereant omnia, et dimittamus haec vana et inania :
conferamus nos ad solam inquisitionem veritatis. Vita misera
est ; mors incerta . Si subito obrepit, quomodo hinc exibimus ?
et ubi nobis discenda sunt quae hic negleximus, ac non potius
hujus negligentiae supplicia luenda ? Quid , si mors ipsa omnem
curam sensu amputabit et finiet ? Ergo et hoc quaerendum.
Sed absit ut ita sit. Non vacat,8 non est inane quod tam
eminens culmen auctoritatis christianae fidei toto orbe diffun-
ditur. Nunquam tanta et talia pro nobis divinitus ageren-
tur, si morte corporis etiam vita animae consumeretur. Quid
cunctamur igitur relicta spe saeculi, conferre nos totos ad
quaerendum Deum et vitam beatam ? Sed exspecta : jucunda
sunt etiam ista ; habent non parvam dulcedinem suam : non
facile ab eis praecidenda est intentio , 10 quia turpe est ad ea
rursum redire. Ecce jam quantum est, ut impetretur ali-
quis honor? et quid amplius in his desiderandum ? Suppetit¹2
amicorum majorum copia : ut nihil aliud , et multum festine-
mus, vel praesidatus dari potest ; et ducenda uxor cum aliqua

7) Quando ... scholastici : wann vos non vidistis , propterea credere

bereite ich mich vor auf die Vor-
lesungen, welche die Schüler (be-
zahlen) kaufen ?
8) Non vacat . . diffunditur : es
ist etwas und nicht vergeblich
(zwecklos) , dass ein so ausseror-
dentlich hohes Ansehen des christ-
lichen Glaubens sich über den
ganzen Erdkreis verbreitet.
9) Ipsa vos Ecclesia ore mater-
nae dilectionis alloquitur. „ Ego
quam miramini per universum
mundum fructificantem atque cres-
centem, qualem me conspicitis ali-
quando non fui." Qui tempori-
bus illis in Judaea terra fideles
fuerunt, ex virgine nativitatem mi-
rabilem, ac passionem, resurrectio-
nem, adscensionem Christi , omnia
divina dicta ejus et facta praesen-
tes praesentia didicerunt. Haec
recusatis. Ergo haec adspicite,
haec quae cernitis cogitate ; quae
vobis non praeterita narrantur,
nec futura praenuntiantur , sed
praesentia demonstrantur. An vo-
bis inane vel leve videtur , et nul-
lum vel parvum putatis esse mira-
culum divinum , quod in nomine
unius crucifixi universum genus
currat humanum ?" Aug. de fide
rer. quae non videntur, §. 4, 7 .
10) Intentio , die Richtung auf
sie.
11) Ecce jam quantum est : siehe
wie wenig gehört noch dazu.
12) Suppetit ... potest : ich habe
eine Menge vornehmer, angesehe-
ner Freunde ; betreibe ich nur das
Eine (nichts andres ) und eilig , so
kann mir selbst ein Landvogtamt
gegeben werden.
 144 S. AUGUSTINI EPISCOPI

pecunia, ne¹ sumptum nostrum gravet ; 14 et ille erit modus 15

cupiditatis. Multi magni viri et imitatione dignissimi , sapien-
tiae studio cum conjugibus dediti fuerunt .
20. Cum haec dicebam, et alternabant hi venti et impel-
lebant huc atque illuc cor meum , transibant tempora, et tar-
dabam converti ad Dominum, et¹6 differebam de die in diem
vivere in te, et non differebam quotidie in memetipso mori.
Amans beatam vitam, timebam illam in sede sua ; et ab ea
fugiens , quaerebam eam . Putabam enim me miserum fore
nimis , si feminae privarer amplexibus ; 17 et medicinam miseri-
cordiae tuae ad eamdem infirmitatem sanandam non cogita-
bam, quia expertus non eram ; et propriarum virium crede-
bam esse continentiam, quarum mihi non eram conscius, cum
Sap.
21. 8, tam stultus essem ut nescirem, sicut scriptum est, neminem
posse esse continentem, nisi tu dederis. Utique dares , si
gemitu interno pulsarem aures tuas, et fide solida in te jac-
tarem curam meam.
XII. 21. Prohibebat me sane Alypius ab uxore ducenda , can-
Conten-
tio inter tans¹ nullo modo nos posse securo otio simul in amore sapi-
Alypium
et Augu- entiae vivere, sicut jam diu desideraremus, si id fecissem .
stinum
et matri- Erat enim ipse in ea re etiam tunc castissimus, ita ut mirum
monio et
coeli- esset ; quia vel experientiam concubitus ceperat in ingressu
batu.

13) Ne scil. uxor etc. dass die
Frau nicht den Haushalt beschwere,
die Ausgaben über das Maass der
Einnahme vermehre.
14) Vitae hujus mundi eram
implicatus , tenebrosam spem ge-
rens , de pulchritudine uxoris, de
pompa divitiarum , de inanitate
honorum, ceterisque noxiis et per-
niciosis voluptatibus. Aug. de util.
cred. §. 3.
15) Modus , das rechte Maass
und Ziel, nicht drüber hinaus.
16) Et differebam mori:
und ich verschob es von einem
Tag zum andern in dir zu leben ,
verschob es aber nicht in mir täg-
lich zu sterben . Eine halbe , nur
negative Bekehrung .
17) Ubi discussos eos (Manichaeos)
evasi, maxime trajecto isto mari,
diu gubernacula mea repugnantia
omnibus ventis , in mediis fluctibus
Academici tenuerunt. Deinde veni
in has terras , hic septentrionem
cui me crederem, didici. Animad-
verti enim et saepe in sacerdotis
nostri (Ambrosii) et aliquando in
sermonibus tuis (Theodore) cum
de Deo cogitaretur , nihil omnino
corporis esse cogitandum , neque
cum de anima ; nam id est unum
in rebus proximum Deo. Sed ne
in philosophiae gremium celeriter
advolarem, fateor uxoris honorisque
illecebra detinebar ; ut cum haec
essem consecutus, tum demum me,
quod paucis felicissimis licuit, totis
velis omnibusque remis in illum
sinum raperem, ibique conquiesce-
rem. Aug. de vita beata, §. 4.
1) Cantans, der mir immer wie-
derholte. L. 2, 3, 7 , quae cantasti
in aures meas etc.
 CONFESSIONUM LIBER VI. 145

adolescentiae suae, sed non haeserat ; magisque doluerat et

spreverat, et deinde jam continentissime vivebat. Ego autem
resistebam illi , exemplis eorum qui conjugati coluissent sapien-
tiam , et promeruissent2 Deum, et habuissent fideliters ac di-
lexissent amicos. A quorum ego quidem granditate animi
longe aberam , et deligatus morbo carnis mortifera suavitate,
trahebam catenam meam, solvi timens, et quasi concusso vul-
nere repellens verba bene suadentis , tanquam manum solven-
tis. Insuper etiam per me ipsi quoque Alypio loquebatur
serpens, et innectebat atque spargebat per linguam meam
dulces laqueos in via ejus , quibus illi honesti et expediti
pedes implicarentur.
22. Cum enim me ille miraretur,5 quem non parvipen-
deret, ita haerere visco illius voluptatis , ut me affirmarem,
quotiescumque inde inter nos quaereremus, caelibem vitam
nullo modo posse degere ; atque ita me defenderem , cum illum
mirantem viderem, ut dicerem multum interesse inter illud
quod ipse raptim et furtim expertus esset , quod pene jam
ne meminisset quidem, atque ideo nulla molestia facile con-
temneret, et delectationes consuetudinis meae, ad quas si
accessisset honestum nomen matrimonii, non eum mirari opor-
tere, cur ego illam vitam nequirem spernere ; coeperat et ipse
desiderare conjugium, nequaquam victus libidine talis volup-
tatis, sed curiositatis . Dicebat enim scire se cupere quidnam
esset illud, sine quo vita mea quae illi sic placebat, non mihi
vita, sed poena videretur. Stupebat enim liber ab illo vinculo
animus servitutem meam et stupendo ibat in experiendi cupi-
dinem, venturus in ipsam experientiam, atque inde fortasse
lapsurus in eam quam stupebat servitutem ; quoniam sponsio- Sir. 3, 27.
nem volebat facere cum morte ; et qui amat periculum, inci- Is. 28, 18.
dit in illud. Neutrum enim nostrum , si quod est conjugale

2) Promeruissent Deum , Gottes 5) Me etc.: miraretur me hae-

Gnade erworben hätten.
3) Habuissent fideliter , treulich
an ihren Freunden fest gehalten.
4) Illi (Dat. ) honesti , durch
welche (Schlingen) ihm die Füsse
welche auf ehrbaren Wegen frei
wandelten , verwickelt werden
sollten.
rere •
6) Ut me : ut adfirmarem me
nullo modo posse degere.
7) Consuetudinis : meines fortge-
setzten Umgangs, dem raptim ent-
gegengesetzt.
8) Neutrum · • tenuiter: keinen
von uns zog das an oder nur
10
 146 S. AUGUSTINI EPISCOPI

decus in officio regendi matrimonii et suscipiendorum liberorum,

ducebat, nisi tenuiter. Magna autem ex parte atque vehe-
menter consuetudo satiandae insatiabilis concupiscentiae me
captum excruciabat : illum autem admiratio capiendum trahebat.
Sic eramus, donec tu , Altissime, non deserens humum nostram,
miseratus miseros, subvenires miris et occultis modis.
23. Et instabatur impigre ut ducerem uxorem. Jam
XIII. petebam, jam promittebatur, maxime² matre dante operam ,
Uxor
quaeri-- quo me jam conjugatum Baptismus salutaris ablueret, quo
tur Au-
gustin o . me in dies gaudebat aptari , et vota sua ac promissa tua in
mea fide compleri animadvertebat. Cum sane et rogatu meo
et desiderio suo, forti clamore cordis abs te deprecaretur
quotidie, ut ei per visum ostenderes aliquid de futuro matri-
monio meo ; nunquam voluisti. Et videbat³ quaedam vana et
phantastica, quo cogebat impetus de hac re satagentis humani
spiritus ; et narrabat mihi, non cum fiducia qua solebat , cum
tu demonstrabas ei, sed contemnens ea. Dicebat enim discer-
nere se nescio quo sapore, quem verbis explicare non poterat ,
quid interesset inter revelantem te, et animam suam somni-
antem. Instabatur tamen, et puella petebatur, cujus aetas ferme
biennio minus quam nubilis erat ; et quia ea placebat, exspec-
XIV. tabatur.
De vita
commu- 24. Et multi amici agitaveramus animo, et colloquentes
ni agen- ac detestantes turbulentas humanae vitae molestias, pene jam
da cum
amicis
delibe- firmaveramus remoti a turbis otiose vivere : id otium ' sic mo-
rat.
liti , ut si quid habere possemus , conferremus in medium,
unamque rem familiarem conflaremus ex omnibus ; ut per
schwach , was an der Ehe ehr- Verheirathung vor der Taufe
würdig ist in der Pflicht den Haus- wünschte , ergiebt sich aus L.
stand zu leiten. 1, 11.
3) Et videbat . . . spiritus : sie
1 ) Et instabatur : es wurde mir sah einiges Nichtige und Phanta-
unablässig zugesetzt. stische, wozu sie der Drang ihres
2) Maxime .. • animadvertebat : hierüber bekümmerten mensch-
da die Mutter sich vorzüglich lichen Geistes trieb. Humani, ohne
Mühe gab, dass die heilsame Taufe göttliche Eingebung.
mich, wenn ich schon in (legitimer) 4) Revelantem te , wenn du ihr
Ehe lebte , reinigen möchte , und etwas offenbartest.
dies um so mehr als sie sich freute,
dass ich von Tag zu Tag für die 1) Id otium sic moliti , um zu
Taufe geeigneter , vorbereiteter dieser Ruhe zu gelangen hatten
würde , und wahrnahm dass etc. wir folgenden Lebensplan gemacht.
Warum Monnica eine legitime
 CONFESSIONUM LIBER VI. 147

amicitiae sinceritatem non esset aliud hujus et aliud illius ;

sed quod ex cunctis fieret unum , et universum singulorum
esset, et omnia omnium : cum videremur nobis esse posse
decem ferme homines in eadem societate, essentque inter nos
praedivites, Romanianus² maxime communiceps noster , quem³
tunc graves aestus negotiorum suorum ad comitatum attraxe-
rant, ab ineunte aetate mihi familiarissimus ; qui maxime
instabat huic rei, et magnam in suadendo habebat auctorita-
tem, quod ampla res ejus multum caeteris anteibat ; et pla-
cuerat nobis ut bini annui tanquam magistratus omnia neces-
saria curarent, caeteris quietis. Sed posteaquam coepit cogi-
tari utrum hoc mulierculae sinerent, quas et alii nostrum jam
habebant, et nos habere volebamus, totum illud placitum quod
bene formabamus, dissiluit in manibus, atque confractum et
abjectum est. Inde ad suspiria et gemitus, et gressus ad Mat. 7,
13.
sequendas latas et tritas vias saeculi, quoniam multae cogita- Ps. 32,
tiones erant in corde nostro : consilium autem tuum manet ii.
in aeternum. Ex quo consilio deridebas nostra, et tua prae-

2) Romanianus cognatus fuit positis oneribus mortuarum cura-

Alypii (Aug. Ep. 27 ad Paulin. )
indole Augustino ipsi mirabili (c.
Acad i. 1. ii. 1.) „ab ineunte ado-
lescentia divitiarum circumfluentia
exceptus," (ib.) et rebus , „quae
putantur adversis ex illecebrosis
vitae gurgitibus ereptus. " (ib. ) Di-
vitias ejus amplissimas plus semel
memorat Aug. (c. Acad. 1. c.) tum
quoque lites , quibus exercitatus
est, molestas, (c. Acad. 1. c. ii. 1 ,
2.) et quibus obnubilatum est
ejus ingenium ita ut paene omnes
lateret (c. Acad. ii. 2.) tum vero
maxima ejus erga Aug. ipsum be-
neficia, quem „ adolescentulum pau-
perem ad peregrina studia per-
gentem, et domo et sumtu et (quod
plus est) animo exceperit ; patre
orbatum amicitia consolatus sit,
hortatione animârit, ope adjuverit ;
Carthaginem, illustrioris professio-
nis gratiâ , remeantem necessariis
omnibus sustentaverit ;" --- "po-
stremo, quidquid de otio meo modo
gaudeo, quod a superfluarum cupi-
ditatum vinculis evolavi , quod de-
rum , respiro , resipisco , redeo ad
me, quod quaero intentissimus ve-
ritatem (Anno ante baptismum
ejus haec scripta sunt) quod inve-
nire jam aggredior , quod me ad
summum ipsum modum perventurum
esse confido, tu animâsti , tu impu-
listi, tu fecisti." (c. Acad . ii. 2.) Eum,
in Manichaeorum haeresin „ secum
praecipitem dedit" Aug. (c. Acad.
i. §. 3.) unde etiam eum pariter
emersisse sperandum est, cum Aug.
scripta diligentissime sibi compa-
raverit ; (Ep. 27.) neque tamen dif-
fitendum est , Aug. tum in libris
contra Academicos eum timide ad-
modum ad veram hanc philosophiam
adhortâsse , et Paulino commen-
66
dasse, qui ex omni, aut ex magna
parte per linguam ejus sanaretur."
(ib.)
3) Quem adtraxerant , den
schwere Verlegenheiten in seinen
Geschäften an den Hof gezogen
hatten.
4) Gressus (nomin.) die Schritte
wurden gerichtet.
10*
 148 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps
15.. 16.
144, parabas, nobis daturus escam in opportunitate, et aperturus
manum atque impleturus animas nostras benedictione.
XV. 25. Interea mea peccata multiplicabantur, et avulsa a
In locum
disce- latere meo tanquam impedimento conjugii , cum qua cubare
dentis
concu- solitus eram , cor ubi adhaerebat, concisum et vulneratum
binae
alia suc- mihi erat, et trahebat ' sanguinem. Et illa in Africam redie-
cedit. rat, vovens tibi alium se virum nescituram, relicto apud me

naturali ex illa filio meo. At ego infelix nec feminae imita-

tor, dilationis impatiens, tanquam² post biennium accepturus
eam quam petebam, quia non amator conjugii sed libidinis
servus eram , procuravi aliam , non utique conjugem : quo³
tanquam sustentaretur et perduceretur vel integer vel auctior
morbus animae meae, satellitio perdurantis consuetudinis, in
regnum uxorium. Nec sanabatur vulnus illud meum quod
prioris praecisione factum fuerat ; sed post fervorem dolorem-
que acerrimum putrescebat, et quasi frigidius , sed desperatius
dolebat.4
XVI. 26. Tibi laus , tibi gloria , fons misericordiarum . Ego
Mortis
etjudicii fiebam miserior et tu propinquior. Aderat jam jamque dextera
metum
nunquam tua ereptura me de coeno, et ablutura me ; et ignorabam.
deposuit.
Nec me revocabat a profundiore voluptatum carnalium gur-
gite , nisi metusmortis et futuri judicii tui , qui per varias
quidem opiniones ; nunquam tamen recessit de pectore meo.
Et disputabam ' cum amicis meis Alypio et Nebridio de fini-
bus bonorum et malorum, Epicurum accepturum fuisse palmam
in animo meo, nisi ego credidissem post mortem restare

1) Trahebat sanguinem : blutete. esse nisi in naturis bonis. Hoc

2) Tanquam ... petebam: als
der ich nach zwei Jahren die er-
halten würde , um welche ich ge-
worben.
3) Quo ... uxorium : quo satel-
litio perdurantis consuetudinis
morbus animae meae tamquam ...
auctior (perduceretur ) in regnum
uxorium. Sustentaretur , genährt,
erhalten würde. Integer : unge-
schwächt. Satellitio, durch welchen
Dienst.
4) Prioris sc. concubinae.
5) Dolor, quod praecipue malum
nonnulli arbitrantur, sive in animo
sive in corpore sit, nec ipse potest
enim ipsum quod resistit ut doleat,
quodam modo recusat non esse
quod erat , quia bonum aliquod
erat ; sed cum ad melius cogitur,
utilis dolor est ; cum ad deterius,
inutilis. Sunt autem mala sine
dolore pejora : pejus est enim gau-
dere de iniquitate , quam dolere
de corruptione . Item in corpore
melius est vulnus cum dolore, quam
putredo sine dolore, quae specia-
liter corruptio dicitur. Aug. de Nat.
Boni c. Manich. c. 20.
1) Et disputabam, ist vor Epicu-
rum zu wiederholen.
 CONFESSIONUM LIBER VI. 149

animae vitam, et tractus² meritorum, quod Epicurus credere

noluit. Et quaerebam, si essemus immortales et in perpetua
corporis voluptate sine ullo amissionis terrore viveremus ,
cur non essemus beati, aut quid aliud quaereremus ? Nesciens
idipsum ad magnam miseriam pertinere, quod ita demersus
et caecus cogitare non possem lumen honestatis et gratis3
amplectendae pulchritudinis, quam non videt oculus carnis, et
videtur ex intimo. Nec considerabam miser, ex qua vena
mihi manaret, quod ista ipsa, foeda tamen, cum amicis dulci-
ter conferebam ; nec esse sine amicis poteram beatus, etiam
secundum sensum quem tunc habebam in quantalibet affluen-
tia carnalium voluptatum. Quos utique amicos gratis dilige-
bam, vicissimque ab eis me diligi gratis sentiebam . O tor-
tuosas vias ! Vae animae audaci quae speravit , si a te reces-
sisset, se aliquid melius habituram ! Versa et reversa in ter-
gum , et in latera, et in ventrem ; et dura sunt omnia ; et tu
solus requies. Et ecce ades, et liberas a miserabilibus erro-
ribus, et constituis nos in via tua, et consolaris, et dicis :
Currite ; ego feram , et ego perducam, et ibi ego feram.

2) Tractus meritorum : der Nach- 4) Hinc enim maxime commen-

zug dessen was man verdient
gute und böse merita. Und ihre
Werke folgen ihnen nach." Offen-
barung 14, 13.
3 ) Gratis amplectendae , ohne
fleischlichen Genuss zu liebender
Schönheit. Weiterhin : amicos gratis
diligebam. L. 2, 2, 2.
datur, quale bonum sit Deus, quod
nemini eum deserenti bene est.
Aug. de Gen. ad Lit. lib. xi. cap.
5. Vide sup. lib. i. cap. 1 .
5) Ibi, zum rechten Ziele tragen.
Ibi (oft im Gegensatz von ubi)
Heimath göttlicher Ruhe.
 LIBER SEPTIMUS .

Juventutis suae exordium , id est annum aetatis trigesimum primum,

ob mentis oculos reducit. Narrat se argumento quodam Nebridii
valde perculsum, crassis tamen adhuc tenebris obvolvi, cum de Deo
non nisi corporaliter sentire potuerit : Manichaeos ergo impie sen-
tire probe cernit , Ecclesiae vero fidem omnino amplecti nequit ; a
Mathematicorum erroribus revocatur ; quaestione tamen , unde ma-
lum ? misere torquetur ; plurimum e Platonicorum libris proficit, ne-
que tamen sufficiunt , cum de Christi incarnatione prave senserit;
arreptis vero S. Scripturis , et praesertim Apostolo Paulo , dubita-
tiones ejus omnes concidunt.
I. 1. Jam mortua erat adolescentia mea mala et nefanda,
Deum
cogitat et ibam in juventutem, quanto ae tate major, tanto vanitate tur-
tanquam
aliquid pior.2 Qui cogitare aliquid substantiae nisi tale non poteram,
corpore-
um per quale per hos oculos videri solet ; non te cogitabam, Deus, in
infinita
spatia figura corporis humani : ex quo audire aliquid de sapientia
diffusum.
coepi, semper hoc fugi ; et gaudebam me hoc reperisse in fide
spiritualis matris nostrae Catholicae tuae. Sed³ quid te aliud
cogitarem non occurrebat ; et conabar cogitare te homo, et
talis homo, summum et solum et verum Deum ! et te incor-
ruptibilem, et inviolabilem, et incommutabilem , totis medullis
credebam ; quia , nesciens undes et quomodo , plane tamen vi-
debam et certus eram, id quod corrumpi potest, deterius esse
quam id quod non potest ; et quod violari non potest, incunc-

1) Jam mortua juventutem. mortua. L. 6. 9. Ib . §. 7. not. 2.

Jeder Tag ein Sterbetag des bis
zu dem Tage verlebten Lebens.
Das tägliche Sterbegebet : quod
vixi tege, quod vivam rege. Ibam
in juventutem , ich trat in das
Mannesalter. A. war 31 Jahre
alt. Auf infantia folgt pueritia,
an diese schliesst sich adolescentia,
an. diese juventus an. Infantia
2) Qui, ich, der ich.
3) Quid te occurrebat , als
was anderes ich dich denken sollte
(was nicht in Menschengestalt)
darauf fiel ich nicht.
4) Homo , ich ein Mensch , und
solch ein Mensch.
5) Unde , woher meine Ansicht
stamme.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VII. 151

tanter praeponebam violabili ; et quod nullam patitur permu-

tationem, melius esse quam id quod mutari potest. Clamabat
violenter cor meum adversus omnia phantasmata mea, et hoc
uno ictu conabar abigere circumvolantem turbam immunditiae
ab acie meae mentis ; et vix dimota in ictu oculi ecce con-
globata rursus aderat , et irruebat in aspectum meum , et obnubi-
labat eum : ut quamvis non forma humani corporis , corporeum
tamen aliquid cogitare cogerer per spatia locorum , sive infusum
mundo, sive etiam extra mundum per infinita diffusum , etiam
ipsum incorruptibile et inviolabile et incommutabile , quod
corruptibili et violabili et commutabili praeponebam ; quoniam
quidquid privabam spatiis talibus , nihil mihi esse videbatur :
sed' prorsus nihil, ne inane quidem ; tanquam si corpus aufe-
ratur loco, et maneat locus omni corpore vacuatus, et terreno
et humido et aereo et coelesti, sed tamen sit locus inanis
tanquam spatiosum nihil.
2. Ego itaque incrassatus corde, nec mihimet ipsi vel
9
ipse conspicuus, quidquid non per aliquanta spatia tendere-
tur, vel diffunderetur, vel conglobaretur, vel tumeret, vel tale
aliquid caperet, aut capere posset , nihil prorsus esse arbitra-
bar. Per quales enim formas ire solent oculi mei, per tales
imagines ibat cor meum: nec videbam hanc eamdem inten-
tionem , 10 qua illas ipsas imagines formabam, non esse tale
aliquid ; quae tamen ipsas non formaret , nisi esset aliquid
magnum. Ita¹¹ etiam te, vita vitae meae, grandem per infi-
nita spatia undique cogitabam penetrare totam mundi molem,

6) Acie etc. aus den Augen mei-
nes Geistes.
7) Prorsus nihil , ein völliges
Nichts, spatiosum nihil, ein räum-
liches Nichts, ein leerer Ort.
8) Incrassatus corde. Ps. 119 ,
70. Incrassatum, quasi adeps, cor
eorum , fühllos , verdummt. Im
Fett keine Muskel , kein Nerv , es
ist wie aus dem Lebensprocess
der Organisation ausgeschieden,
leblos.
9) Quo intellectu Deum capit
homo, qui ipsum intellectum suum
quo eum vult capere nondum capit ?
Aug. de Trin . v. §. 2.
10) Intentionem qua . . aliquid :
die Geistesthätigkeit (die Einbil-
dungskraft , imaginatio ) ver-
möge der ich jene Bilder erzeuge,
sei nichts Körperliches , Räum-
liches.
11) Ita nusquam. Dass
du der Erde , dem Himmel , dem
All (als Weltseele , anima vitalis
mundi) so einwohntest , dass dies
(Endliche) in dir seine Begrän-
zung habe , du (Unendlicher) aber
nirgends begränzt seist. Vgl. Cap.
5, wo Aug. sagt : er habe sich die
Schöpfung als eine ungeheure Masse
gedacht , te autem Domine ex
omni parte ambientem et penetran-
tem eam.
 152 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et extra eam quaquaversum per immensa sine termino ; ut

haberet te terra, haberet coelum, haberent omnia , et illa
finirentur in te, tu autem nusquam . Sicut autem luci solis
non obsisteret corpus aëris hujus qui supra terram est, quo-
minus per eum trajiceretur penetrans eum, non dirumpendo
aut concidendo , sed implendo eum totum : sic tibi putabam
non solum coeli et aëris et maris, sed etiam terrae corpus
pervium, et ex omnibus maximis minimisque partibus penetra-
bile ad capiendam praesentiam tuam , occulta 12 inspiratione
intrinsecus et extrinsecus administrantem omnia quae creasti.
Ita 13 suspicabar, quia cogitare aliud non poteram ; nam fal-
sum erat. Illo enim modo major pars terrae majorem tui
partem haberet, et minorem minor : atque ita te plena essent
omnia, ut amplius tui caperet elephanti corpus quam passeris ,
quo¹4 esset isto grandius, grandioremque occuparet locum ;
atque ita frustatim partibus mundi , magnis magnas , brevi-
bus breves partes tuas praesentes faceres. Non es autem ita.
Sed nondum illuminaveras tenebras meas.
II. 3. Sat erat enim mihi, Domine, adversus illos deceptos
Momen-
Nebri-quo deceptores, et loquaces mutos, quoniam non ex eis sonabat
tum
dius con- verbum tuum : sat erat ergo illud quod jamdiu ab usque Car-
futarat.
Mani- thagine a Nebridio proponi solebat, et omnes qui audieramus
chaeos.
concussi2 sumus. Quid erat tibi factura³ nescio quae gens

12) Occulta creasti : dass wesentlichen , wahren Worte in

du innerhalb und ausserhalb des
Alls , alles Geschaffene regiertest
in geheimer geistiger Energie.
13) Ita poteram . So war
meine Vermuthung , weil ich ein
anderes nicht zu denken vermochte.
14) Quo : in dem Maasse als der
Elephantenleib grandius isto cor-
pore passeris.
15) Atque . faceres. So wür-
dest du zerstückt grossen Theilen
der Welt grosse Theile , kleinen
Theilen derselben , kleine Theile
deines Wesens vergegenwärtigen ,
einverleiben ; nicht in persönlicher
Einheit allgegenwärtig sein , bele-
ben, beherrschen.
1 ) Loquaces mutos , stumme
Schwäzer , da ihre Worte nichtig,
wesenlos, weil sie nicht mit deinem
Einklang waren.
2) Hoc argumento contra Mani-
chaeos saepenumero utitur Aug.
(e. g. de Morib. Manich. c. 12. c.
Secundin. M. c. 20. de fide c.
Manich. c. 18 et 35.) cui cum quid
responderet haud in promptu ha-
buerit Fortunatus , subjungit Aug.
„Et ego novi non te habere quid
dicas, et me cum vos audirem nun-
quam invenisse quod dicerem ; et
inde fuisse admonitum divinitus ut
illum errorem relinquerem , et ad
fidem Catholicam me converterem,
vel potius revocarem, ipsius indul-
gentiâ, qui me huic fallaciae sem-
per inhaerere non sivit. " Disp.
2. c. Fort. Manich. fin.
3) Factura , dir anhaben , thun
könnte.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 153

tenebrarum , quam ex adversa mole solent opponere, si tu cum

ea pugnare noluisses ? Si enim responderetur, aliquid fuisse
nocituram, violabilis tu et corruptibilis fores. Si autem nihil
ea nocere potuisse diceretur , nulla afferetur causa pugnandi ;
et ita pugnandi , ut quaedam portio tua et membrum tuum ,
vel proles de ipsa substantia tua , misceretur adversis potes-
tatibus et non a te creatis naturis , atque in tantum ab eis
corrumperetur et commutaretur in deterius , ut a beatitudine
in miseriam verteretur, et indigeret auxilio quo erui purgari-
que posset : et hanc esse animam, cui tuus sermo , servienti
liber, et contaminatae purus, et corruptae integer subveniret ;
sed et ipse corruptibilis , quia ex una eademque substantia.
Itaque, si te, quidquid es, id est , substantiam tuam qua es,
incorruptibilem dicerent ; falsa esse illa omnia et exsecrabilia :
si autem corruptibilem ; idipsum jam falsum et prima voce
abominandum. Sat erat ergo istud adversus eos omnimodo
evomendos a pressura pectoris, quia non habebant qua exirent
sine horribili sacrilegio cordis et linguae, sentiendo de te ista
et loquendo.
4. Sed et ego adhuc , quamvis incontaminabilem et incon- ,Liberum
III.
vertibilem, et nulla ex parte mutabilem dicerem, firmeque arbitri-
um
causa
sentirem Dominum nostrum Deum verum , qui fecisti non so- peccati.
1
lum animas nostras, sed etiam corpora, nec tantum nostras
animas et corpora , sed omnes et omnia ; non tenebam expli-
catam et enodatam² causam mali : quaecumque tamen esset,
sic eam quaerendam videbam , ut non per illam constringerer
Deum incommutabilem mutabilem credere, ne ipse³ fierem
quod quaerebam . Itaque securus eam quaerebam, et certus
non esse verum quod illi dicerent, quos toto animo fugiebam ;
quia videbam, quaerendo unde malum, repletos malitia, qua*

4) Vid. sup . ad L. 4 , 15 , 26. deren Druck das Herz auf alle

not. 12.
5) Hanc scil. portionem esse ani-
mam, cui servienti tuus sermo liber
subveniret. Aber nach der
Manichäer Lehre ist sermo, Gottes
Wort, selbst corruptibilis wie Gott,
wie die Seele , weil es gleichen
Wesens, nach dieser Lehre.
6) Eos , scil. Manichaeos ; von
Weise zu befreien sei.
1) L. 4, 15, 26, not. 13.
2) Explicatam et enodatam : ent-
wirrt und gelöst (nodus).
3) Ne fierem malus, wie die Ma-
nichäer durch falsches Forschen
nach dem Grund des Bösen.
4) Qua ... facere. Vgl. Ps.
51, 6 ; Röm. 3, 4, 19.
154 S. AUGUSTINI EPISCOPI

opinarentur tuam potius substantiam male pati, quam suam

male facere .
5. Et intendebam ut cernerem quod audiebam, liberum
voluntatis arbitrium causam esse ut male faceremus, et rectum
judicium tuum ut pateremur ;5 et eam liquidam cernere non
valebam. Itaque aciem mentis de profundo educere conatus,
mergebar iterum ; et saepe conatus, mergebar iterum atque
iterum .Sublevabat enim me in lucem tuam quod tam scie-
bam me habere voluntatem, quam me vivere. Itaque cum
aliquid vellem aut nollem , non alium quam me velle aut nolle
certissimus eram; et ibi esse causam peccati mei jam jamque
animadvertebam. Quod autem invitus facerem, pati me po-
tius quam facere videbam, et id non culpam , sed poenam
esse judicabam , qua me non injuste plecti, te justum cogitans ,
cito fatebar. Sed rursus dicebam : Quis fecit me ? Nonne
Deus meus, non tantum bonus , sed ipsum bonum ? Unde igi-
tur mihi male velle et bene nolle, ut esset cur juste poenas
luerem ? Quis in me hoc posuit, et inseruit mihi plantarium
amaritudinis, cum totus fierem a dulcissimo Deo meo ? Si dia-
bolus auctor, unde ipse diabolus ? Quod si et ipse perversa
voluntate ex bono angelo diabolus factus est ; unde et in ipso
voluntas mala qua diabolus fieret, quando totus angelus a

5) Dupliciter appellatur malum, tate naturae rationalis est malum,

unum quod homo facit, altcrum
quod patitur ; quod facit peccatum
est, quod patitur poena. Divina
providentia cuncta moderante et
gubernante , ita homo male facit
quod vult , ut male patiatur quod
non vult. Aug. c. Adim. c. 26.
Respondemus Manichaeis, non esse
malum ex Deo, neque coaeternum
Deo ; sed malum ortum esse ex
libera voluntate naturae rationalis,
quae bene a bono condita est ; sed
bonitas ejus non est aequalis bo-
nitati Conditoris ejus ; quoniam
non natura sed opus ejus est ;
ideoque habuit peccandi possibili-
tatem , non tamen necessitatem.
Nec possibilitatem autem haberet,
si Dei natura esset , qui peccare
nec vult posse , nec potest velle.
Sed hoc audito Manichaeus
adhuc pergit , 'si ex libera volun-
unde sunt ista tot mala, cum qui-
bus nasci videmus , qui nondum
libertate voluntatis utuntur?"
Hic nos respondemus , etiam ista
mala , ex voluntate humanae na-
turae originem ducere , qua gran-
diter peccante vitiata et cum stirpe
damnata est. Unde naturae hujus
tam multa naturalia bona veniunt
de Dei opificio , mala de judicio ;
quae mala nullo modo esse naturas
vel substantias non vident Mani-
chaei ; verum ideo dici naturalia,
quia cum eis homines , vitiata ori-
ginis tanquam radice , nascuntur.
Op. Imp. c. Julian. vi, 5.
6) Et eam: Diese klare Ursach
einzusehn vermochte ich nicht. Li-
quidam , nicht liquide cernere.
7) Quod autem invitus, vgl. Röm.
7 , 15-20 .
 CONFESSIONUM LIBER VII. 155

conditore optimo factus esset ? His cogitationibus deprimebar

iterum et suffocabar : sed non usque ad infernum illum sub-
ducebar erroris, ubi nemo tibi confitetur , dum tu potius Ps. 6, 6.
mala pati, quam homo facere putatur.
6. Sic enim nitebar invenire caetera , ut jam inveneram Deum IV.
melius esse incorruptibile, quam corruptibile ; et ideo te, quid- ruptibi-
incor-
quid esses, esse incorruptibilem confitebar. Neque enim ulla lem esse
oportet.
anima unquam potuit, poteritve cogitare aliquid quod sit te
melius , qui summum et optimum bonum es . Cum autem veris-
sime atque certissime incorruptibile corruptibili praeponatur, sicut
ego jam praeponebam : poteram jam cogitatione aliquid attin-
gere quod esset melius Deo meo, nisi tu esses incorruptibilis.
Ubi ' igitur videbam incorruptibile corruptibili esse praeferen-
dum, ibi te quaerere debebam, atque inde advertere ubi sit
malum, id est, unde sit ipsa corruptio , qua violari substantia
tua nullo modo potest. Nullo enim prorsus modo violat cor-
ruptio Deum nostrum ; nulla voluntate, nulla necessitate, nullo
improviso casu ; quoniam ipse est Deus , et quod sibi vult
bonum est, et ipse est idem bonum ; corrumpi autem non est
bonum . Nec cogeris invitus ad aliquid, quia voluntas tua
non est major quam potentia tua . Esset autem major, si te
ipso tu ipse major esses : voluntas enim et potentia Dei, Deus
ipse est. Et quid improvisum tibi qui nosti omnia , et nulla³
natura est, nisi quia nosti eam ? Et utquid multa dicimus,
cur non sit corruptibilis substantia quae Deus est , quando si
hoc esset, non esset Deus ?
7. Et quaerebam unde malum, et male quaerebam ; et
V.
Quaerit
in ipsa inquisitione mea non videbam malum. Et constitue- irerum
unde
bam in conspectu spiritus mei universam creaturam, quidquid malum,
et quae
in ea cernere possumus ; sicuti est terra, et mare, et aer, et radix
ejus,
sidera, et arbores, et alia mortalia ; et quidquid in ea non
videmus, sicut firmamentum coeli, insuper et omnes Angelos

8) Confitetur . . • sich dir schul- Bösen, d. i. woher das Verderben

dig bekennt .
1) Ubi . in der cogitatio ;
ibi eben da, im Geistigen nicht im
Körperlichen, intus non foris ; inde,
vom Geistigen aus , geistig be-
greifen ; ubi . . . wo der Sitz des
selbst stamme .
2) Quoniam ipse est Deus , weil
Er selbst, avròs , Gott ist.
3) Nulla natura ... eam. Kein
Geschöpf ist , hat Dasein als nur
dadurch , dass du es erkennst. 1
Cor. 13, 12.
156 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et cuncta spiritualia ejus, sed etiam ipsa, quasi corpora essent

locis et locis ordinavit imaginatio mea : et feci unam massam
grandem distinctam generibus corporum creaturam tuam ;
sive quae re vera corpora erant , sive² quae ipse pro spiriti-
bus finxeram : et3 eam feci grandem, non quantum erat, quod
scire non poteram ; sed quantum libuit , undiqueversum sane
finitam. Te autem, Domine, ex omni parte ambientem et
penetrantem eam, sed usquequaque infinitum : tanquam si mare.
esset ubique, et undique per immensa infinitum solum mare,
et haberet intra se spongiam quamlibet magnam , sed finitam
tamen ; plena esset utique spongia illa ex omni sua parte ex
immenso mari : sic creaturam tuam finitam, te infinito plenam
putabam, et dicebam : Ecce Deus, et ecce quae creavit Deus ,
et bonus Deus, atque his validissime longissimeque praestan-
tior ; sed tamen bonus bona creavit , et ecce quomodo ambit
atque implet ea. Ubi ergo malum, et unde, et qua huc irrep-
sit ? Quae radix ejus, et quo semen ejus? An omnino non
est? Cur ergo timemus et cavemus quod non est ? Aut si
inaniter timemus , certe vel timor ipse malum est, quo incas-
sum stimulatur et excruciatur cor : et tanto gravius malum,
quanto non est quod timeamus, et timemus. Idcirco aut est
malum quod timemus, aut hoc malum est quia timemus. Unde
est igitur, quoniam Deus fecit haec omnia, bonus bona ? Ma-
jus quidem et summum bonum minora fecit bona, sed tamen
et creans et creata bona sunt omnia. Unde est malum ? An
unde fecit ea, materies aliqua mala erat , et formavit atque
ordinavit eam, sed reliquit aliquid in illa, quod in bonum
non converteret ? Cur et hoc ? An impotens erat totum vertere .
et commutare, ut nihil mali remaneret, cum sit omnipotens ?
Postremo, cur inde aliquid facere voluit , ac non potius eadem
1) Distinctam, in sich geschieden umfassend und durchdringend und
- nach Geschlechtern . unbegränzt.
2) Sive . . . finxeram. A.'s Phan- 4) Et tanto . . quia timemus
und das Uebel ist um so schwerer,
tasie hatte die spiritalia, als wären
als nichts ist was wir zu fürchten
sie Körper, räumlich geordnet, da-
her : corpora quae ipse pro spiri- hätten , als unsre Furcht nichtig
tibus finxeram. ist und wir uns dennoch fürchten.
Es ist daher entweder das Böse
3) Et eam ... plenam putabam. wirklich (objectiv) das wir fürchten,
A. denkt sich die Schöpfung so oder das Böse besteht eben darin,
gross , als es ihm beliebt , doch dass wir uns fürchten (subjectiv).
(sane) begränzt, Gott aber als sie 5) Inde , aus der bösen Materie.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 157

omnipotentia fecit ut nulla esset omnino? Aut vero existere

poterat contra ejus voluntatem ? Aut si aeterna erat, cur tam
diu per infinita retro spatia temporum, sic eam sivit esse, ac
tanto post placuit aliquid ex ea facere ? Aut jam si subito.
aliquid voluit agere, hoc potius ageret omnipotens, ut illa non
esset, atque ipse solus esset totum , verum et summum et
infinitum bonum.6 Aut si non erat bene ut non aliquid boni
etiam fabricaretur, et conderet qui bonus erat ; illa sublata
et ad nihilum redacta materia quae mala erat, bonam ipse
institueret unde omnia crearet. Non enim esset omnipotens,
si condere non posset aliquid boni, nisi ea, quam non ipse
condiderat, adjuvaretur materia . Talia volvebam pectore
misero, ingravidato curis mordacissimis de timore mortis, et
non inventa veritate : stabiliter tamen haerebat in corde meo ,
in catholica Ecclesia fides Christi tui Domini et Salvatoris
nostri ; in multis quidem adhuc informis, et praeter doctrinae
normam fluitans, sed tamen non eam relinquebat animus , imo
in dies magis magisque imbibebat.
8. Jam etiam mathematicorum fallaces divinationes, et Mathe-
VI.
impia deliramenta rejeceram. Confiteantur etiam hinc tibi de rummatico-
di-
intimis visceribus animae meae miserationes tuae, Deus meus. vina-
tiones
Tu enim, tu omnino ; nam quis alius a morte omnis erroris rejicit.
revocat nos, nisi vita quae mori nescit, et sapientia mentes
indigentes illuminans, nullo indigens lumine, qua mundus ad-
ministratur usque ad arborum volatica folia ? tu procurasti
pervicaciae meae , qua obluctatus sum Vindiciano acuto seni ,
et Nebridio adolescenti mirabilis animae : illi vehementer affir-
manti, huic cum dubitatione quidem aliqua , sed tamen crebro
dicenti, non esse illam artem futura praevidendi ; conjecturas
autem hominum habere saepe2 vim sortis , et multa dicendo
dici pleraque ventura, nescientibus eis qui dicerent, sed in ea
non tacendo incurrentibus : procurasti ergo tu hominem

6) Aut si non • crearet : oder haftete in meinem Herzen der

wenn es nicht gut war dass er
(der Gute allein , einsam blieb),
und nicht vielmehr etwas Gutes
(aus der Materie ) bildete und schuf,
warum
7) Stabiliter . . . Christi ; doch
kirchliche Glaube an Christus.
1) Mathematicorum . . . Ueber
diese vgl. L. 4, 3. not. 1 .
2) Vim sortis • dicerent . Vgl.
L. 4, 3, not. 9. Nescientibus eis ;
L. 4, 3, 5: superiore instinctu.
158 S. AUGUSTINI EPISCOPI

amicum, non quidem segnem consultorem mathematicorum,

nec eas litteras bene callentem ; sed, ut dixi, consultorem
curiosum, et tamen scientem aliquid quod a patre suo se
audisse dicebat, quod quantum valeret ad illius artis opinio-
nem evertendam ignorabat. Is ergo vir nomine Firminus,
liberaliter institutus et excultus eloquio ; cum me tanquam
charissimum , de quibusdam suis rebus, in quas saecularis spes
ejus intumuerat, consuleret quid mihi secundum suas, quas
constellationes appellant, videretur ; ego autem, qui jam de
hac re in Nebridii sententiam flecti coeperam, non quidem
abnuerem conjicere ac dicere quod nutanti occurrebat ; sed
tamen subjicerem, prope jam esse mihi persuasum ridicula
illa esse et inania : tum ille mihi narravit patrem suum fuisse
librorum talium curiosissimum, et habuisse amicum aeque illa
simulque sectantem ; qui pari studio et³ collatione flatabant
in eas nugas ignem cordis sui, ita ut mutorum quoque ani-
malium, si qua domi parerent , observarent momenta nascen-
tium , atque ad ea coeli positionem notarent, unde illius quasi
artis experimenta colligerent . Itaque dicebat audisse se a
patre, quod cum eundem Firminum praegnans mater esset,
etiam illius paterni amici famula quaedam pariter utero gran-
descebat ; quod latere non potuit dominum, qui etiam canum
suarum partus examinatissima diligentia nosse curabat ; atque
ita factum esse ut cum iste conjugis , ille autem ancillae dies
et horas, minutioresque horarum articulos cautissima obser-
vatione numerarent, enixae essent ambae simul ; ita ut eas-
dem constellationes usque ad easdem minutias utrique nascenti
facere cogerentur , iste filio , ille servulo . Nam cum mulieres
parturire coepissent, indicaverunt sibi ambo quid sua cujus-
que domo ageretur , et paraverunt quos ad se invicem mit-
terent, simul ut natum quod parturiebatur esset cuique ad-
nuntiatum ; quod tamen ut continuo nuntiaretur, tanquam in

3) Collatione flatabant . . . das 5) Paraverunt , hielten Leute

Feuer ihres Herzens bliesen sie
auf jene Possen mit gleichem
Eifer und vereinter Thätigkeit -
wie zwei Blasebälge , welche ( wie
bei Hohöfen) in dieselben bren-
nenden Kohlen blasen.
4) Minutiores . . . Minuten etc.
parat.
6) Natum , das Kind noch
ungewiss ob Knabe oder Mädchen.
Ob parturiebatur , esset cuique
nuntiatum , oder ob das Komma
wegfällt , auch adnuntiatum zu
lesen ist ?
 CONFESSIONUM LIBER VII. 159

regno suo facile effecerant. Atque ita, qui ab alterutro missi

sunt, tam ex paribus domorum intervallis sibi obviam factos
esse dicebat, ut aliam positionem siderum, aliasque particulas
momentorum, neuter eorum notare sineretur : et tamen Fir-
minus amplo apud suos loco natus,8 dealbatiores vias saeculi
cursitabat, augebatur divitiis, sublimabatur honoribus : servus
autem ille, conditionis jugo nullatenus relaxato , dominis ser-
viebat, ipso indicante qui noverat eum.
9. His itaque auditis et creditis, talis quippe narraverat,
omnis illa reluctatio mea resoluta concidit : et primo Firmi-
num ipsum conatus sum ab illa curiositate revocare, cum
dicerem, constellationibus ejus inspectis, ut vera pronuntiarem ,
debuisse me utique videre ibi¹0 parentes inter suos esse pri-
marios, nobilem familiam propriae civitatis, natales ingenuos ,
honestam educationem, liberalesque doctrinas. At si me ille
servus ex eisdem constellationibus, quia et illius ipsae essent,
consuluisset, ut eidem quoque vera proferrem, debuisse me
rursus ibi videre abjectissimam familiam, conditionem servilem ,
et caetera longe a prioribus aliena, longeque distantia. Unde
autem fieret ut eadem inspiciens diversa dicerem, si vera
dicerem ; si autem eadem dicerem, falsa dicerem : inde certis-
sime collegi , ea quae vera, consideratis constellationibus, dice-
rentur, non arte " dici, sed sorte ; quae autem falsa , non ar-
tis imperitia, sed sortis mendacio.
10. Hinc autem accepto aditu , ipse mecum talia rumi-
nando, ne quis eorumdem delirorum qui talem quaestum se-
querentur, quos jam jamque invadere, atque irrisos refellere
cupiebam , mihi ita resisteret , quasi aut Firminus mihi, aut
illi pater falsa narraverit ; intendi considerationem in eos qui
gemini nascuntur : quorum plerique ita post invicem fundun-
tur ex utero , ut parvum ipsum temporis intervallum , quan-
tamlibet vim in rerum natura habere contendant, colligi¹2

7) Ex paribus gleichweit 11 ) Arte, nicht aus zuverlässiger

von , mitteweges zwischen beiden
Häusern .
8) Dealbatiores cursitabat,
machte eine glänzende Carriere.
9) Ipso scil. Firmino indicante.
10) Ibi : in derselben Constel-
lation.
Kunst (und Wissenschaft) sondern
instinktmässig (sorte) , aus einem
Weissagergeist; nicht als noth-
wendig aus der Constellation sich
ergebend.
12) Colligi . . . aufgefasst und
aufgezeichnet.
 160 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tamen humana observatione non possit , litterisque omnino

signari non valeat, quas mathematicus inspecturus est , ut vera
pronuntiet . Et non erunt vera , quia easdem litteras inspi-
ciens, eadem debuit dicere de Esau et de Jacob ; sed non
eadem utrique acciderunt. Falsa ergo diceret : aut si vera
diceret, non eadem diceret, at eadem inspiceret. Non ergo
arte, sed sorte vera diceret . Tu enim , Domine, justissime
moderator universitatis , consulentibus consultisque nescienti-
bus occulto instinctu agis , ut dum quisque consulit, hoc audiat
quod eum 13 oportet audire occultis meritis animarum, ex
abysso justi judicii tui, cui non dicat homo : Quid est hoc?
aut quid hoc? Non dicat, non dicat ; homo est enim.
VII.
Misere 11. Jam itaque me, adjutor meus, illis vinculis solveras,
torque-
tur in- et quaerebam unde malum, et non erat exitus. Sed non sine-
quirens
unde sit bas me ullis fluctibus cogitationis auferri ab ea fide qua cre-
malum. debam et esse te , et esse incommutabilem substantiam tuam,
et esse de hominibus curam et judicium tuum, ' et in Christo
Filio tuo Domino nostro, atque Scripturis sanctis quas Eccle-
siae tuae catholicae commendaret auctoritas, viam te posuisse
salutis humanae, ad eam vitam, quae post hanc mortem futura
est . His itaque salvis, atque inconcusse roboratis in animo
meo, quaerebam aestuans unde sit malum. Quae illa tormenta
parturientis cordis mei ! qui gemitus, Deus meus ! Et ibi
erant aures tuae , nesciente me. Et cum in silentio fortiter
quaererem, magnae voces erant ad misericordiam tuam taci-
tae contritiones animi mei. Tu sciebas quid patiebar, et
nullus hominum. Quantum enim erat quod inde digerebatur
per linguam meam in aures familiarissimorum meorum? Num-

13) Quod eum ... was der con- 1 ) Et in Christo . . . humanae.

sulens aus dem Abyssus deines
gerechten Gerichtes hören muss
nach dem was, menschlichen Augen
verborgen , die Seelen verdient.
Oder ein Komma nach meritis,
dann was consulens hören muss
nach dem was er verdient
(was er hören muss) , aus dem
Abyssus deines gerechten Gerichtes
über die Seelen, welchem (judicio)
der Mensch nicht entgegnen darf:
was ist das, warum das ?
Et te posuisse viam salutis huma-
nae in Christo . . • atque in scrip-
turis sanctis quas auctoritas eccle-
siae tuae catholicae commendaret.
2) Et ibi ... und gegenwärtig
waren.
3) Magnae tacitae
laute Worte waren . . die schwei-
genden Zerknirschungen.
4) Quantum .. wie wenig ward
davon mitgetheilt .
 CONFESSIONUM LIBER VII. 161

quids totus tumultus animae meae, cui nec tempora, nec os

meum sufficiebat, sonabat eis ? Totum tamen ibat in auditum
tuum , quod rugiebam a gemitu cordis mei, et ante te erat Ps. 37,
9-11.
desiderium meum, et lumen oculorum meorum non erat
mecum. Intus enim erat, ego autem foris. Nec in loco illud :
at ego intendebam in ea quae locis continentur, et non ibi
inveniebam locum ad requiescendum ; nec recipiebant me ista
ut dicerem, Sat est, et bene est ; nec dimittebant redire,8 ubi
mihi satis esset bene. Superior enim eram istis , te autem
inferior ; et tu gaudium verum mihi subdito tibi, et tu mihi
subjeceras quae infra me creasti. Et hoc erat rectum tem-
10 et media regio salutis meae, ut manerem ad
peramentum ,
imaginem tuam, et tibi serviens dominarer corpori. Sed cum 11
superbe contra te surgerem, et currerem adversus Dominum 26. Joh. 15,
in cervice crassa scuti mei, etiam ista infima supra me facta
sunt, et premebant, et nusquam erat laxamentum et respira-
mentum. Ipsa¹2 occurrebant undique acervatim et congloba-
tim cernenti ; cogitanti autem imagines corporum, ipsae oppo-

5) Numquid sonabat eis : quibus praeponenda est : sub illo a

sprach sich etwa der ganze Auf-
ruhr meiner Seele gegen sie aus,
wozu weder die Zeit noch mein
Mund hinreichte.
6) Lumen etc. „und meiner Augen
Licht war mir entwichen ;" denn
es war in meinem Innern , ich
aber hatte mich in die Aussenwelt
verloren.
7) Nec in . . . continentur. Illud
sc. lumen war nichts räumliches,
ich aber fixirte die räumlichen
(körperlichen) Dinge.
8) Redire: in mein Inneres zu-
rückzukehren , zum lumen oculo-
rum meorum. L. 4, 12, 18 : redite
ad cor.
9) Subdito tibi , wenn ich mich
dir unterwerfe. Mihi subjeceras.
1 Mos. 1 , 26, 28.
10) Temperamentum und
dies war das richtige Verhältniss
(Mischungsverhältniss ) und die mitt-
lere Region, zwischen dem was über
und dem was unter mir. Se ipsam
ergo cogitans anima, secundum natu-
ram suam ordinari appetat ; sub eo
scilicet cui subdenda est, supra ea
quo regi debet , supra ea quae re-
gere debet. Aug. de Trin. 1. x. c. 5.
Sic enim ordinata est , naturarum
ordine non locorum, ut supra illam
non sit nisi ille. Idem , ibid. 1.
xiv. c. 14. Expedit inferius subjici
superiori, ut et ille qui sibi subjici
vult quod est inferius se, subjicia-
tur superiori suo. Aug. in Ps.
143.
11) Sed cum da ich anlief
gegen den Herrn , mein Nacken
hart unter meinem Schilde. Das
Schild ein Dach , wie bei der Te-
studo, auf dieses setzen sich infima
- quae mihi subjeceras und
drücken , so dass Aug. nirgends
Erleichterung fand , frei athmen,
verschnaufen konnte.
12) Ipsa ... (infima), die Krea-
turen , die Dinge selbst , traten
mir, wenn ich die Augen aufthat
(cernenti) haufenweise und zusam-
mengeballt in den Weg , meinem
Denken aber (innerlich) die Bilder
der Dinge , die durch die imagi-
natio mir angeeigneten imagines.
Redeunti sc. intus. Vgl. not. 8.
11
 162 S. AUGUSTINI EPISCOPI

nebantur redeunti, quasi diceretur : Quos is , indigne et sor-

Ps.
11. 88, dide ? Et haec de vulnere meo creverant, quia humiliasti
VIII. tanquam vulneratum, superbum ; et tumore¹³ meo separabar
Quomo-
do divina abs te, et nimis inflata facies claudebat oculos meos.
miseri-
cordia 12. Tu vero, Domine, in aeternum manes, et non in
subvene-
rit Augu- aeternum irasceris nobis : quoniam miseratus es terram et
stino.
cinerem, et placuit in conspectu tuo ' reformare deformia mea ;
et stimulis internis agitabas me, ut2 impatiens essem, donec
mihi per interiorem aspectum certus esses. Et residebat
tumor meus ex occulta manu medicinae tuae, aciesque³ con-
turbata et contenebrata mentis meae, acri collyrio salubrium
dolorum meorum de die in diem sanabatur.
IX. 13. Et primo volens ostendere mihi quam resistas super-
In
nicolato bis, humilibus autem des gratiam, et quanta ' misericordia
libris
Verbi tua demonstrata sit hominibus via humilitatis, quod Verbum
aeterni
divinita- tuum caro factum est, et habitavit inter homines ; procurasti
tem,
Incarnatimihi per quemdam hominem immanissimo typho turgidum,
humili-
tatem in- quosdam Platonicorum2 libros ex Graeca lingua in Latinam
venit. versos : et ibi legi, non quidem his verbis, sed hoc idem om-

Jac.5, nino multis et multiplicibus³ suaderi rationibus, quod in prin-

1 Pet.
5.
2, 6. cipio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum , et Deus
Joh. 1,
1-5. erat Verbum : hoc erat in principio apud Deum ; omnia per
ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil :4 quod factum

13) Tumore • Geschwulst, 1) Quanta misericordia . . . de-

Aufgeblasenheit ; das Gesicht so
geschwollen, dass der Stolze nicht
aus den Augen sehen kann. Super-
bia enim avertit a sapientia :
unde autem haec aversio, nisi dum
ille cui bonum est Deus , sibi ipse
vult esse bonum suum , sicuti sibi
est Deus? Aug. de lib. Arb. 1. iii.
C. 24.
1) Reformare ... dein entstelltes
Ebenbild herzustellen.
2) Impatiens dass ich keine
Ruhe hatte bis ich deiner durch
inneres Schauen gewiss wäre. In-
terior adspectus : Gegensatz von
dem sich foras, in die Sinnenwelt,
verlieren.
3) Acies, Sehkraft, die gestörte
und. verfinsterte.
monstrată viă.
2) Lectis Platonis paucissimis
libris, cujus te esse studiosissimum
accepi, collataque cum eis , quan-
tum potui, etiam illorum auctori-
tate, qui divina mysteria tradide-
runt , sic exarsi , ut omnes illas
vellem ancoras rumpere , nisi me
nonnullorum hominum existimatio
commoveret. Aug. de Vita Beata,
§. 4.
3) Multiplicibus , der simplicitas
des Evangeliums Johannis entge-
gengesetzt.
4) Nihil : quod von der
Vulg. abweichende Interpunction .
Diese liest: factum est nihil, quod
factum est , in ipso vita erat , et
etc.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 163

est in ipso, vita erat, et vita erat lux hominum, et lux in

tenebris lucet, et tenebrae eam non comprehenderunt. Et quia
hominis anima quamvis testimonium perhibeat de lumine, Ver.
-12.9
non est tamen ipsa lumen ; sed tamen Verbum Deus est lu-
men verum quod illuminat omnem hominem venientem in
hunc mundum. Et quia in hoc mundo erat, et mundus per
eum factus est, et mundus eum non cognovit. Quia vero in
propria sua venit, et sui eum non receperunt ; quotquot au-
tem receperunt eum, dedit eis potestatem filios Dei fieri, cre-
dentibus in nomine ejus ; non ibi legi .
14. Item legi ibi quia Verbum Deus, non ex carne, non Ver. 13,
ex sanguine, non ex voluntate viri, neque ex voluntate car-
nis, sed ex Deo natus est. Sed quia Verbum caro factum Ver. 14.
est, et habitavit in nobis ; non ibi legi. Indagavi quippe in
illis litteris varie dictum, et multis modis, quod sit Filius in
forma Patris, non rapinam arbitratus esse aequalis Deo,
quia naturaliter idipsum est . Sed quia semetipsum exinani- Phil.
6-11.2.
vit formam servi accipiens, in similitudinem hominum fac-

5) Hominis anima : statt Johan-
nes der Täufer, vgl. Joh. 1 , 6. 7 :
homo missus scil. Johannes bap-
tista ut perhiberet testimonium.
Viderunt philosophi , suisque lit-
teris multis modis copiosissime
mandaverunt , hinc illos , unde et
nos ? fieri beatos , objecto quodam
lumine intelligibili, quod Deus est
illis, et aliud est quam illi , a quo
illustrantur , ut clareant , atque
ejus participatione perfecti beati-
que subsistant. Saepe multumque
Plotinus asserit sensum Platonis
explanans, ne illam quidem, quam
credunt esse, universitatis animam,
aliunde beatam esse quam nostram :
idque esse lumen quod ipsa non
est, sed a quo creata est , et quo
intelligibiliter illuminante intelligi-
biliter lucet .. Dicit ergo ille
magnus Platonicus , animam ratio-
nalem , (sive potius intellectualis
dicenda sit , ex quo genere etiam
immortalium beatorumque animas
esse intelligit , quos in coelestibus
sedibus habitare non dubitat,) non
habere supra se naturam, nisi Dei,
qui fabricatus est mundum, a quo
et ipsa facta est : nec aliunde illis
supernis praeberi vitam beatam,
et lumen intelligentiae veritatis,
quam unde praebetur et nobis ;
consonans Evangelio , ubi legitur,
Fuit homo, etc. In qua differentia
satis ostenditur, animam rationalem
vel intellectualem , qualis erat in
Johanne, sibi lumen esse non posse,
sed alterius veri luminis partici-
patione lucere. Hoc et ipse Jo-
hannes fatetur , ubi ei perhibens
testimonium dicit. „ Nos omnes de
plenitudine ejus accepimus." De
Civ. Dei, 1. x. c. 2.
6) Dem ibi in den Büchern der
Platoniker, steht hier und im Fol-
genden: quia vero, sed quia, quod
autem etc. entgegen , worin jene
vom Evangelio abweichen.
7) Ita legerunt , ut notum est,
Irenaeus, 1. iii. c. 18, 21. (3tio vero
loco, 1. v. c. 2. de fidelium rege-
neratione verba intelligit) Tertull.
de Carne Christi , c. 19 et 24.
Ambros. praef. in Ps. 37 ; sed
lectio , hodie ab omnibus recepta,
exstat apud August. alias, et Am-
bros. sicut et apud caeteros Patres:
11 *
 164 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tus ; et habitu inventus ut homo ; humiliavit se factus obe-

diens usque ad mortem, mortem autem crucis : propter quod
et Deus illum exaltavit a mortuis, et donavit ei nomen quod
est super omne nomen, ut in nomine Jesu omne genu flecta-
tur, coelestium , terrestrium et infernorum; et omnis lingua
confiteatur quia Dominus Jesus in gloria est Dei Patris ;
non habent illi libri. Quod enim ante omnia tempora , et
supra omnia tempora incommutabiliter manet unigenitus Filius
16. 1, tuus coaeternus tibi, et quia de plenitudine ejus accipiunt
Joh.
animae ut beatae sint , et quia participatione manentis in se
sapientiae renovantur ut sapientes sint ; est ibi. Quod autem
Rom.
6. 5, secundum tempus pro impiis mortuus est ; et Filio tuo unico
.9
Rom.
32. 8. non pepercisti, sed pro omnibus nobis tradidisti eum ; non
Mat. 11 , est ibi. Abscondisti enim haec a sapientibus, et revelasti ea
25. 28.
29. parvulis; ut venirent ad eum laborantes et onerati ; et refi-
Ps.
9, 18.2 , ceret eos : quoniam mitis est et humilis corde, et dirigit mites
in judicio, et docet mansuetos vias suas , videns humilitatem
nostram, et laborem nostrum, et dimittens omnia peccata
nostra. Qui autem cothurno tanquam doctrinae sublimioris
Mat.
29. 11, elati non audiunt dicentem, Discite a me quia mitis sum et
humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris : etsi
Rom.
21. 22.1 , cognoscunt Deum, non sicut Dominum glorificant aut gratias
agunt; sed evanescunt in cogitationibus suis, et obscuratur
insipiens cor eorum ; dicentes enim se esse sapientes, stulti
facti sunt.
V er. 23. 15. Et ideo legebam ibi immutatam¹º etiam gloriam
incorruptionis tuae in idola et varia simulacra, in similitu-
dinem imaginis corruptibilis hominis, et volucrum , et qua-
Gen. 25,
8,4
33, 34. drupedum, et serpentum; videlicet Aegyptium cibum quo

8) Ante ... ehe, mit der Schö-
pfung , die Zeit wurde. Vgl. L.
11, 13 und andere Stellen. Dazu :
Col. 1 , 15. Dem ante steht das
folgende secundum tempus des
menschgewordenen 2óyos entgegen.
9) Die Philosophen sprechen nur
von der göttlichen Natur des 2óyos,
nicht aber von der Menschwer-
dung und Erlösung , deren sie als
absolute Pelagianer nicht zu be-
dürfen meinen. Vgl. 1 Joh. 4,
2. 3.
10) Immutatam Schon die 4
pelagianische Gleichstellung des
Göttlichen und Menschlichen war
eine sündliche Geringachtung der
Herrlichkeit Gottes , gesteigert im
Götzenbilderdienst, und noch mehr
im Thierdienst. Röm. 1 , 23.
11) Lenticulam invenimus cibum
esse Aegyptiorum , nam ibi abun- 1
dat in Aegypto ; unde magnificatur
 CONFESSIONUM LIBER VII. 165

Esau perdidit primogenita¹2 sua : quoniam caput quadrupedis

pro te honoravit populus primogenitus , conversus corde in Act.
39. 7,
Aegyptum, et curvans imaginem tuam, animam suam ante Ex. 32,
1-6. et
imaginem vituli manducantis fenum. Inveni haec ibi, et non Ps. 105,
19. 20.
manducavi. Placuit enim tibi , Domine, auferre opprobrium Rom. 9
13.
diminutionis ab Jacob, ut major serviret minori ; et vocasti Ex. 3,
Gentes in haereditatem tuam, Et ego ad te veneram ex 22 ; et
11, 2.
Gentibus, et intendi in aurum quod ab Aegypto voluisti¹³ ut
auferret populus tuus , quoniam tuum erat, ubicumque erat.
Et dixisti Atheniensibus per Apostolum tuum, quod in te vi- 28.
Act. 17,
vimus et movemur et sumus ; sicut et quidam secundum eos
dixerunt: et utique inde erant illi libri. Et non attendi in

lenticula Alexandrina , et venit nescienter commodantibus ea , qui-

usque ad terras nostras , quasi
hic non nascatur lenticula. Ergo
Esau desiderando cibum Aegyptium ,
perdidit primatum. Sic et populus
Judaeorum de quo dictum est,
Conversi sunt corde in Aegyptum,
lenticulam quodammodo desidera-
verunt, et primatum perdiderunt.
Aug. in Ps. 46 n. 6. (ed. Ben.)
12)_Primogenita, 1 Mos. 25, 33.
34. Primogenitus : Israel ist mein
erstgebohrner Sohn , heisst es ; 2
Mos. 4 , 22 ; Jer. 2 , 3 ; Sirach 36 ,
14. Dennoch repräsentirt hier Esau,
als der Aeltere , die Juden , Jacob
die Heiden.
13) Quisquis bonus verusque Chri-
stianus est, Domini sui esse intel-
ligat, ubicumque invenerit , verita-
tem. Aug. de Doctr. Christ. 1. ii.
c. 18. Philosophi autem qui vocan-
tur, si qua forte vera et fidei no-
strae accommodata dixerunt , ma-
xime Platonici , non solum formi-
danda non sunt, sed ab eis etiam
tamquam injustis possessoribus in
usum nostrum vindicanda. Sicut
enim Aegyptii non solum idola
habebant et onera gravia quae
populus Israël detestaretur et fu-
geret, sed etiam vasa atque orna-
menta de auro et argento , et
vestem , quae ille populus exiens
de Aegypto , sibi potius tamquam
ad usum meliorem clanculo vindi-
cavit, non auctoritate propria , sed
praecepto Dei , in ipsis Aegyptiis
bus non bene utebantur : sic doc-
trinae omnes gentilium non solum
simulata et superstitiosa figmenta
gravesque sarcinas supervacanei
laboris habent , quae unusquisque
nostrum, duce Christo de societate
gentilium exiens , debet abominari
atque devitare, sed etiam liberales
disciplinas usui veritatis aptiores,
et quaedam morum praecepta uti-
lissima continent , deque ipso uno
Deo colendo nonnulla vera inveni-
untur apud eos, quod eorum tam-
quam aurum et argentum , quod
non ipsi instituerunt , sed de qui-
busdam quasi metallis divinae pro-
videntiae, quae ubique infusa est,
eruerunt, et quo perverse atque inju-
riose ad obsequia daemonum abu-
tuntur , cum ab eorum misera so-
cietate sese anima separat , debet
ab eis auferre Christianus ad usum
justum praedicandi Evangelii .
Nam quid aliud fecerunt multi
boni fideles nostri ? Nonne adspici-
mus quanto auro et argento et
veste suffarcinatus exierit de Ae-
gypto Cyprianus doctor suavissi-
mus et martyr beatissimus ? quanto
Lactantius ; quanto Victorinus, Op-
tatus, Hilarius, ut de vivis taceam ;
quanto innumerabiles Graeci ; Quod
prior ipse fidelissimus Dei famulus
Moïses fecerat , de quo scriptum
est, quod eruditus fuerit omni sa-
pientiâ Aegyptiorum. " Ib. c. 40.
 166 S. AUGUSTINI EPISCOPI

idola Aegyptiorum, quibus de auro tuo ministrabant, ¹4 qui

Rom. 1, transmutaverunt veritatem Dei in mendacium, et coluerunt,
25.
et servierunt creaturae potius quam Creatori.
X. 16. Et inde admonitus redire ad memetipsum, intravi
Clarius
factus es adjutor
cuntjam in intima mea, duce te ; et potui, quoniam
innotes-
Augusti-
no divi- meus . Intravi, et vidi qualicumque² oculo animae meae, supra
na. eundem oculum animae meae, supra mentem meam, lucem
incommutabilem ; non hanc vulgarem et conspicuam omni
carni ; 3 nec quasi ex eodem genere grandior erat, tanquam
si ista multo multoque clarius claresceret, totumque occuparet
magnitudine. Non hoc illa erat ; sed aliud , aliud valde ab
istis omnibus. Nec ita erat supra mentem meam sicut oleum
super aquam, nec sicut coelum super terram ; sed superior,
quia ipsa fecit me, et ego inferior , quia factus sum ab ea.
Qui novit veritatem, novit eam ; et qui novit eam, novit aeter-
nitatem. Charitas novit eam. O aeterna veritas, et vera
charitas , et chara aeternitas ! 5 tu es Deus meus ; tibi suspiro
die ac nocte. Et cum te primum cognovi, tu assumpsisti me,
ut viderem esse quod viderem, et nondum me esse qui vide-

14) Die ägyptischen Gefässe sind
erwähnt : 1 Mos. 15 , 14. 2 Mos.
3, 21. 22. 2 Mos. 11 , 2 ; 12 , 35.
36. Vgl. in meiner Abhandlung
„Der Zug der Israeliten " ( S. 3.)
eine Bemerkung über diese viel
besprochenen ägyptischen Gefässe.
Als ich jene Bemerkung schrieb
kannte ich noch nicht die in der
13. Note citirte Stelle Augustins,
in welcher die Worte : vasa •
quae ille populus . . . sibi potius
tamquam ad usum meliorem vindi-
cavit • quibus Aegyptii non bene
utebantur ganz mit meiner Er-
klärung stimmen.
1 ) Inde durch das Lesen
der Platoniker . Redire , cap. 7.
not. 8.
2) Qualicunque . . so blöd mein
Auge auch noch war.
3) Deus lux est , non quomodo
oculi isti vident, sed quomodo videt
cor cum audis, „ Veritas est." Aug.
de Trin. 1. viii. c. 2. vid. sup. not.
10 ad iv. §. 3.
4) Nec ita • • von nichts Räum-
lichen , Sinnlichen ist die Rede,
nach Manichäer Weisc. Sed supe-
rior, höherer Art als ich.
5) Ad nostri sumus creatoris
imaginem creati , cujus est vera
aeternitas, aeterna veritas, aeterna
et vera charitas ; estque ipse ae-
terna et vera et chara Trinitas,
neque confusa , neque separata.
Aug. de Civ. Dei. Omnino enim
Dei essentia, qua est , nihil muta-
bile habet, nec in aeternitate, nec
in veritate, nec in voluntate : quia
aeterna ibi est veritas , aeterna
caritas ; et vera ibi est caritas,
vera aeternitas ; et cara ibi est
aeternitas , cara veritas. Aug. de
Trin. iv. prooem. Wahrheit das
intellectuelle , Liebe das ethische
summum bonum für alle Ewigkeit.
6) Ut viderem . . . dass ich sahe :
es sei , existire wahrhaftig , was
ich sehn könnte, ich aber sei noch
nicht im Stande zu sehn. Ein
geistig sichtbares Object sei da,
aber ich sei kein es zu sehen fä-
higes Subject. Vgl. Cap. 17.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 167

rem . Et reverberasti" infirmitatem aspectus mei, radians in

me vehementer, et contremui amore et horrore ; et inveni
longe me esse a te in regione dissimilitudinis , & tanquam audi-
rem vocem tuam de excelso : Cibus sum grandium ; cresce,
et manducabis me. Nec tu me in te mutabis, sicut cibum
carnis tuae ; sed tu mutaberis in me. Et cognovi 10 quoniam
pro iniquitate erudisti hominem, et tabescere fecisti sicut11 P.
12. 38,
araneam animam meam ; et dixi : Numquid nihil est veritas ,
quoniam neque per finita, neque per infinita locorum spatia
Ex.
diffusa est ? Et clamasti de longinquo : Imo vero, Ego sum
qui sum. Et audivi sicut auditur in corde, et non erat
prorsus unde dubitarem ; faciliusque dubitarem vivere me,
quam non esse veritatem, quae per ea quae facta sunt, in- 20. Rom. 1,
tellecta conspicitur.
17. Et inspexi caetera infra te, et vidi nec omnino esse, XI.
Quomo-
nec omnino non esse : esse quidem, quoniam abs te sunt ; non turae
do crea-
esse autem, quoniam id quod es non sunt. Id enim vere est, sunt, et
non sunt.
quod incommutabiliter manet. Mihi autem adhaere Deo Ps.72,28.

7) Reverberasti , hast zurückge- diente, vielmehr belehrt (in Lehre

blendet (wie wenn man in die Sonne
sieht) die Schwäche meines Blicks,
indem du gewaltig gegen mich
strahltest.
8) Dissimilis factus, longe reces-
sisti ; similis factus , proxime acce-
dis . Aug. in Traeloq. Serm. ad
Psal. 99. Das gefallene Ebenbild
Gottes.
9) Cibus • • 1 Cor. 3 , 1-3.
1 Petr. 2 , 2. Hebr. 5 , 12--14.
Wachse und du wirst mich ge-
niessen , aber dadurch (entgegen-
setzt dem leiblichen Geniessen )
nicht mich dir , sondern dich mir
assimiliren, Vgl. L. 3, 1. not. 3.
10) Et cognovi hominem .
Quoniam : dass. So Ps . 45 , 11 ;
Ps. 4, 4 und Jac. 1 , 13 : nemo
cum tentatur dicat , quoniam a
deo tentatur (ὅτι ἀπὸ θεοῦ πειρά-
Soual). Die Vulg. liest : propter
iniquitatem corripuisti : du hast den
Menschen gescholten wegen seiner
Ungerechtigkeit. Statt dessen Aug.:
Und ich habe es erkannt, dass du
den Menschen, statt ihn zu strafen,
wie es seine Ungerechtigkeit ver-
und Zucht genommen hast). Vgl.
Ps. 24, 8.
11) Sicut araneam etc. wie ein
Spinngewebe hast du mich schwin-
den gemacht. Ein weit ausge-
breitetes Spinngewebe drückt man
in ein kleines Kügelchen zu-
sammen.
1 ) Hoc enim maxime esse dicen-
dum est, quod semper eodem modo
esse habet ; quod omnimodo sui
simile est; quod nulla ex parte
corrumpi ac mutari potest ; quod
non subjacet tempori ; quod aliter
nunc se habere quam habebat
antea non potest. Id enim est
quod esse verissime dicitur. Aug.
de Morib. Manich. c. 1. Magnifice
igitur et divine Deus noster famulo
suo dixit ; Ego sum qui sum ; et
dices filiis Israel, qui est misit me
ad vos ; vere enim ipse est , quia
incommutabilis est ; omnis enim
mutatio facit non esse quo erat.
Vere ergo ille est qui incommuta-
bilis est. Aug. de Nat. boni, c. 19.
 168 S. AUGUSTINI EPISCOPI
Sap.7,27.
Ps. 15, 2. bonum est ; quia si non manebo in illo, nec² in me potero .
Ille autem in se manens innovat omnia. Et Deus meus es,
quoniam bonorum meorum non eges.
XII. 18. Et manifestatum est mihi quoniam bona sunt quae
Omnia
bona, corrumpuntur, quae neque si summa bona essent, neque nisi
2) Nec in me potero scil. manere,
keine bleibende Stätte in mir selbst
haben. Vgl. L. 11 , 4.
1 ) Et manifestatum Dies
(cap. 11 Gesagte) wurde mir da-
durch offenbar , weil es der Cha-
rakter guter Dinge ist, Verschlech-
terung erleiden zu können, corrup-
tibel zu sein.
2) Quae neque • Augustinus
streitet hier gegen den Dualismus
der Manichäer , gegen die Annahme
eines bösen Prinzips , eines abso-
luten malum. An die Bibel sich
anschliessend , sagt er : Alles ist
von Gott sehr gut erschaffen : Fecit
Deus noster omnia bona valde.
Das von Gott stammende Gute
jedes Geschöpfs nennt A. natura,
esse, essentia, substantia desselben .
Er sagt : Nam et ipsa natura nihil
est aliud , quam id quod intelli-
gitur in suo genere aliquid esse.
Itaque ut nos jam novo nomine
ab eo , quod est esse , vocamus
essentiam , quam plerumque sub-
stantiam etiam nominamus, ita ve-
teres qui haec nomina non habe-
bant , pro essentia et substantia
naturam vocabant . Idipsum ergo
malum est deficere ab essentia et
ad id tendere ut non sit. De
mor. Manich. 2 , 2 , 2. Omnis autem
natura in quantum natura est,
bonum est ; - omnis natura non
potest esse nisi a summo et vero
deo. De natura boni c. Man. cap.
1. Ein corrumpi , eine partielle
privatio boni kann die natura er-
leiden , nicht aber eine absolute
privatio, weil sie dadurch aufhörte
zu existiren und von ihrem Schöpfer
und Erhalter dem Urquell alles
Seins, aller Existenzen abgeschnit-
ten, somit vernichtet würde. Omnis
enim natura inquantum natura est,
esse cogitur. Esse autem ad lucem
pertinet. (Enarr. in Ps. 7. n. 19).
Es kann nicht vergehn, ihm leben
sie alle. Hört die natura aber
durch absolute privatio boni auf
zu existiren , so folgt , dass über-
haupt kein absolut Böses existiren
kann. Esse autem natura, in qua
nullum bonum sit, non potest. De
civ. D. 19, 13. Mala omnino sine
bonis et nisi in bonis esse non
possunt , quamvis bona sine malis
possint. (Enchir. ad Laurent. C.
14.) - Die Capitel 12-14 des
Enchir. stimmen ganz mit unserm
12. Cap. Diese Ansicht Augustinus,
welcher die Form. Conc. im Art.
de peccato originis (pag. 580 sqq.
Ausg. von Müller) ganz beistimmt,
widerspricht scharf der des Fla-
cius : dass "9die Erbsünde kein Ac-
cidenz" sondern Substanz des
Menschen sei. Dadurch würde die
Wiedergeburt des gefallenen Men-
schen unmöglich, in dieser Hinsicht
wäre kein Unterschied zwischen
ihm und dem Teufel. Hiermit
steht nicht im Widerspruch , was
A. von der natura diaboli sagt.
Nec ipsius diaboli natura , in
quantum natura est , malum est,
sed perversitas eam malam fecit
Bonum dei , quod illi est in
natura, non eum subtrahit justitiae
dei, qua ordinatur in poena , nec
ibi deus bonum insequitur , quod
creavit, sed malum quod ille com-
misit. Neque enim totum aufert
quod naturae dedit , sed aliquid
adimit, aliquid relinquit ut sit qui
doleat, quod ademit. Et ipse dolor
testimonium est boni adempti et
boni relicti . Nisi enim bonum re-
lictum esset, bonum amissum dolere
non posset . De civ. D. ib. Hier-
mit vgl. Jac. 2 , 19 : du glaubst
dass ein einiger Gott sei, die Teufel
glauben es auch und zittern.
Dem Menschen blieb auch nach
 CONFESSIONUM LIBER VII. 169

bona essent, corrumpi possent : quia si summa bona essent, incor- quae-
cumque
ruptibilia essent ; si autem nulla bona essent, quid in eis corrum- sunt.
peretur non esset . Nocet enim corruptio ; et nisi bonum minueret,
non noceret. Aut igitur nihil nocet corruptio, quod fieri non
potest : aut, quod certissimum est, omnia quae corrumpuntur,
privantur bono. Si autem omni bono privabuntur , omnino
non erunt. Si enim erunt, et corrumpi jam non poterunt,
meliora erunt, quia incorruptibiliter permanebunt . Et quid
monstruosius quam ea dicere omni bono amisso facta meliora ?
Ergo si omni bono privabuntur , omnino nulla erunt : ergo
quamdiu sunt, bona sunt : ergo quaecumque sunt, bona sunt.
Malumque illud quod quaerebam unde esset , non est substan-
tia ; quia si substantia esset, bonum esset. Aut enim esset
incorruptibilis substantia, magnum utique bonum : aut sub-
stantia corruptibilis esset, quae nisi bona esset, corrumpi non
posset. Itaque vidi et manifestatum est mihi quia omnia
bona tu fecisti, et prorsus nullae substantiae sunt quas tu non
fecesti . Et quoniam non aequalia omnia fecesti , ideo sunt omnia, 3

dem Falle die von Gott stam-
mende substantia (natura, essentia)
und dadurch die Fähigkeit wieder
aufgerichtet , erlöst und versöhnt
zu werden. Dem Teufel dagegen,
dem entschiedenen unversöhnlichen
Feind Gottes , blieb nur das An-
denken seiner verlorenen seligen
Existenz, der Glaube an Gott, aber
zum Zittern , ein widerwilliges
hoffnungsloses Anerkennen. der
göttlichen Oberherrschaft in Furcht
und Hass. Wenn A. in der ange-
führten Stelle von der natura
diaboli wie vorher von der natura
des Menschen spricht , so ist in
dieser natura (substantia) für die
Menschen ein Geruch des Lebens,
für den Teufel das völlig Entge-
gengesetzte : ein Geruch des Todes,
ein nie sterbender Fluch. Nur die
welche die ἀποκατάστασις anneh-
men müssen dies verwerfen. Eine
ausführliche Würdigung der An-
sicht Augustins vom Bösen, gehört
nicht hierher ; das von mir Mitge-
theilte soll nur zum Verständniss
von Cap. 11 u. 12 , ja mehr oder
minder der meisten Capitel des
siebenten Buchs beitragen. Die
Bibel selbst bezeugt die unantast-
bare , allmächtige , ewige Ober-
herrschaft Gottes im Universo,
weit entfernt von einem Dualismus,
der ein böses Prinzip dem guten
gleichstellt. Man vgl. z. B. Gen.
1 , 1. Jer. 17 , 12. Ps . 139, 8. Phil.
2 , 10. Marc . 1 , 23-27. 5 , 7 .
Apok. 1 , 8 , (hier das bei Jesajas
und oft in der Apok. wiederholte :
Ich bin das A. und das O. der
παντοκράτωρ. -- Hierher Cap. 21 .
not. 8. Vgl. die treffliche klare
Darlegung bei Thomasius 1. c. S.
447 sqq. S. 249 und Jul. Müller
(,, von der Sünde") S. 338 sqq.
3) Cum omnino natura nulla sit
malum, nomenque hoc non sit nisi
privationis boni : sed a terrenis us-
que ad coelestia, et ab invisibilibus
usque ad visibilia, sunt aliis bonis
alia meliora ; ad hoc inaequalia,
ut essent omnia. Aug. de Civ.
Dei , 1. c. 22. Sunt omnia ; hat
jedes ein eigenthümliches auf Gottes
Sein gegründetes Sein.
 170 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Gen. 1.
Geci,
et Eccli. quia singula bona sunt, et simul omnia valde bona : quoniam
39, 21. fecit Deus noster omnia bona valde.4
XIII. 19. Et tibi omnino non est malum , non solum tibi , sed
Omnia
condita
laudant nec universae creaturae tuae ; quia extra non est aliquid quod
Deum. irrumpat , et corrumpat ordinem quem imposuisti ei. In par-
tibus autem ejus quaedam , 2 quibusdam quia non conveniunt,
mala putantur : et eadem ipsa conveniunt aliis , et bona sunt ,
et in semetipsis bona sunt. Et omnia haec quae sibimet in-
vicem non conveniunt, conveniunt inferiori parti rerum, quam
terram dicimus , habentem coelum suum nubilosum atque ven-
tosum congruum sibi. Et absit jam ut dicerem, Non essent
ista ! 3 quia etsi sola ista cernerem , desiderarem quidem meliora,
sed jam etiam de solis istis laudare te deberem ; quoniam
Ps. 148, laudandum te ostendunt de terra dracones et omnes abyssi,
1-12.
ignis, grando, nix, glacies, spiritus tempestatis, quae faciunt
Ps. 148, verbum tuum, montes et omnes colles, ligna fructifera et
1-12.
omnes cedri ; bestiae et omnia pecora , reptilia et volatilia
pennata ; reges terrae et omnes populi ; principes et omnes
judices terrae; juvenes et virgines , seniores cum junioribus
laudant nomen tuum. Cum vero etiam de coelis te laudent,
laudent te, Deus noster, in excelsis omnes Angeli tui, omnes
Virtutes tuae, sol et luna, omnes stellae et lumen, coeli
coelorum et aquae quae super coelos sunt, laudent nomen
tuum : non jam desiderabam meliora, quia omnia cogitabam ;
et meliora quidem superiora quam inferiora, sed meliora om-
nia quam sola superiora, judicio saniore pendebam.5
XIV. 20. Non est sanitas eis quibus displicet aliquid creaturae
Sanae
mentis
homini tuae ; sicut mihi non erat, cum displicerent multa quae fecisti .
nihil Et quia non audebat anima mea ut ei displiceret Deus meus,
displicet
inter nolebat esse tuum quidquid ei displicebat. Et inde ierat in
creatu-
ras Dei. Opinionem duarum substantiarum, et non requiescebat , et

4) Vgl. L. 13 , 78. not. 1 . 4) Omnes virtutes tuae : „alles

1) Quod irrumpat et corrumpat,
einbreche und die Ordnung zer-
breche.
2) Quaedam . . . quia non conve-
niunt quibusdam etc.
3) Non essent ista : existirten die
inferiora lieber gar nicht.
sein Heer." Ps . 148, 2. Deus vir-
tutum , Gott Zebaoth, der Heer-
schaaren Gott ; diese die personi-
fizirten virtutes. Ps. 79, 5, 15. 20.
5 ) Pendebam, ich erwog : besser
sei das Ganze als die alleinige
höhere Welt.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 171

aliena¹ loquebatur. Et inde rediens2 fecerat sibi Deum per

infinita spatia locorum omnium, et eum putaverat esse te ; et
eum collocaverat in corde suo, et facta³ erat rursus templum
idoli sui abominandum tibi . Sed posteaquam fovisti caput
nescientis, et clausisti oculos meos ne viderent vanitatem ; Ps.
37, 118,
cessavi de me paululum, et consopita est insania mea : et
evigilavi in te, et vidi te infinitum aliter ; et visus iste non a
carne trahebatur.
XV.
21. Et respexi¹ alia , et vidi tibi debere quia sunt, et in2 Quomo-
te cuncta finita : sed aliter, non quasi in loco , sed quia tu es tas
do veri-
et
omnitenens manu veritate ; et omnia vera sunt , inquantum in falsitas
crea-
sunt ; nec quidquam est falsitas, nisi cum putatur esse quod turis.
non est . Et vidi quia non solum locis sua quaeque¹ suis
conveniant, sed etiam temporibus : et quia tu , qui solus aeter-
nus es , non post innumerabilia spatia temporum coepisti
operari ; quia omnia spatia temporum, et quae praeterierunt
et quae praeteribunt , nec abirent nec venirent , nisi te ope-
rante et manente. 5
22. Et sensi expertus non esse mirum, quod palato non Omnia
XVI.
sano poena est panis, qui sano suavis est ; et oculis aegris bona,
licet
odiosa lux, quae puris amabilis. Et justitia tua displicet ini- dam
quibus-
non
quis ; nedum vipera et vermiculus , quae bona creasti, apta apta.
inferioribus creaturae tuae partibus : quibus et ipsi iniqui apti
sunt, quanto dissimiliores sunt tibi ; apti autem superioribus ,
quanto similiores fiunt tibi. Et quaesivi quid esset iniquitas ,

1) Aliena loquebatur, sprach irre. Anschaun stammte nicht aus dem

2) Rediens , von der Annahme
zweier Substanzen zurückge-
kommen.
3) Et (anima) facta
4) Sed posteaquam trahe-
batur. Aug. war krank ( non est
sanitas etc.) redete irre (aliena lo-
quebatur) ; der Herr sein Arzt heilt
den Kopf (nescientis , ohne dass A.
seinen Arzt kannte), schliesst ihm
die Augen, dass sie keine Phan-
tasmata mehr sahen. Cessavi : ich
bekam ein wenig Ruhe vor mir
selbst, mein Wahnsinn schlief ein ;
und dann erwachte ich in dir (Ps.
17, 15) und sahe dich auf andre
Weise unbegränzt ( nicht mehr per
infinita spatia locorum) und dieses
Fleische.
1 ) Respexi . . . ich blickte von
Gott zurück auf das Andere , auf
das Geschaffene.
2) Finita in te, vgl. cap. 5.
3) Omnitenens , in deiner Hand,
in deiner Wahrheit , die fines om-
nium, wie im Centrum alle Radien
zusammenlaufend enden.
4) Sua quaeque . jedes nach
seiner Eigenthümlichkeit nicht nur
seinem Orte , sondern auch seiner
Zeit entspreche . Spatia temporum,
Zeiträume . L. 3, 7, 13.
5) Operante et manente, vgl. L.
1, 6, 10 und L. 1 , 13 u. 20. Mit
der Schöpfung wird erst die Zeit,
vor der Schöpfung war keine Zeit.
 172 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et non inveni substantiam : sed a summa substantia, te Deo,

Eccli.
10, 10. detortae in infima voluntatis perversitatem, projicientis intima
sua, et tumescentis foras .
XVII. 23. Et mirabar quod jam te amabam , non pro te phan-
Quae re-
tardent tasma. Et non instabam frui Deo meo, sed rapiebar ad te
a cog-
nitione
divino- decore tuo, moxque diripiebar abs te pondere meo, et ruebam
rum. in ista cum gemitu: et pondus hoc, consuetudo carnalis. Sed
mecum erat memoria tui , neque ullo modo dubitabam esse
15. 9, cui cohaererem, sed nondum me esse qui cohaererem : quo-
Sap.
21. Cor.
4. 5, niam corpus quod corrumpitur, aggravat animam ; et depri-
Rom. 1, mit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem . Eramque
20 .
certissimus quod invisibilia tua, a constitutione mundi, per
ea quae facta sunt, intellecta conspiciuntur ; sempiterna quo-
que virtus et divinitas tua. Quaerens enim unde5 approbarem
pulchritudinem corporum , sive coelestium , sive terrestrium ;
et quid mihi praesto esset integre de mutabilibus judicanti ,
et dicenti, Hoc ita esse debet, illud non ita : hoc ergo quae-
rens unde judicarem, cum ita judicarem, inveneram incommu-
tabilem et veram veritatis aeternitatem, supra mentem meam

1) A summa Sünde hat kein speculativen Erkenntniss Gottes

Wesen, sie ist nichts als Verkehrt-
heit des Willens, der sich von der
höchsten Substanz , von dir Gott
weg zu der niedrigsten Creatur
wendet , indem er sein Innerstes
hinaus- weg-wirft und es eitel auf
die Aussenwelt richtet. Superbia
intumescere, hoc illi est in extima
progredi ; progredi autem in
extima , quid est aliud quam in-
tima projicere , id est , longe a se
facere Deum , non locorum spatio,
sed mentis affectu ? Aug. 1. vi. de
Musica, c. 13 .
1 ) Non instabam frui Deo : ich
beeiferte mich nicht zum Genuss
meines Gottes zu gelangen. Eine
andere Lesart ist : non stabam :
ich hatte keinen festen Standpunkt,
um dich, mein Gott , zu geniessen,
sondern wurde bald zu dir empor-
bald wieder von dir hinabgerissen.
L. 8, 1 : nec certior de te, sed sta-
bilior in te esse cupiebam. Frui
mit dem Herzen , steht der rein
entgegen.
2) Esse cui : dass ein Wesen sei,
dem ich anhangen sollte, dass ich
aber noch nicht der sei , so weit
gefördert sei , um Gott anhangen
zu können .
3) Multa cogitantem „ den zer-
streuten Sinn. "
4) A constitutione . seit Er-
schaffung der Welt. Röm. 1 , 20
τὰ ἀόρατα αὐτοῦ " νοούμενα
x α do gã tα i ; das unsichtbare
Wesen Gottes wird in den Geschö-
pfen dem Geiste sichtbar, wird
geistig geschaut, da der vous die
dem Sinne erscheinende Kreatur
durchschaut, bis auf die "" drinnen
wohnenden göttlichen Gedanken "
und Prototypen.
5) Unde adprobarem ... woher
ich ein Urtheil über die Schönheit
der Körper entnähme.
6) Praesto was mir gegen-
wärtig sei, wenn ich unbedenklich
(integre).
7) Supra mentem, vgl . c. 10 : vidi
 CONFESSIONUM LIBER VII.
commutabilem. Atque ita gradatim a corporibus ad sentien-
tem per corpus animam ; atque inde ad ejus interiorem vim,
cui sensus corporis exteriora nuntiaret ,
supra oculum animae meae, supra
mentem meam , lucem incommuta-
bilem.
8) Atque ita gradatim scil. ad-
scendi, perveni. Es folgen nun
die Stufen von der niedrigsten
sinnlichen Kenntniss bis zur höch-
sten geistigen Erkenntniss :
1. a corporibus, subjectiv und
objectiv zu verstehen ; von der
rein körperlichen, sinnlichen
Auffassung der körperlichen
Sinnenwelt. Die Sinne nur
Instrumente. In meinen Augen
spiegeln sich z. B. die mich
umgebenden Gegenstände fort
und fort, sind auch meine Ge-
danken durchaus nicht auf sie
gerichtet. Von den Sinnen
steigt A. auf
2. ad sentientem per corpus ani-
mam, zur Seele der Sinne
welche (nach aussen gerichtet)
durch die (leiblichen) Sinne
die äussere Sinnenwelt empfin-
det, weiter
3. zum innern Sinn der Seele,
zu ihrer nach innen gerichte-
ten Kraft. Dieser innere
Sinn , den auch die Thiere
haben, erhält von den Sinnen
das Material zu Vorstellungen,
zu imagines , zu subjectiven
Bildern der objectiven Dinge.
Von diesem innern Sinn weiter
zur
4. Ratiocinans potestas, (welche
den Thieren fehlt) zur ratio
judex nuntiantibus sensibus
praeposita (L. 10, 6, 10), zur
Potestas , die einerseits das
Zusammengehörige aber Ver-
einzelte ordnend zusammen-
fasst, begreift, beurtheilt,
schliessend erkennt ande-
rerseits weiter aufsteigt (als
Vernunft)
5. ad Intelligentiam suam zur
Intelligenz , welche den Men-
schen erkennt (1 Cor. 13,
173
quousque possunt
12) zu Gott, dessen άógara
vom Menschen dann νοούμενα
καθορᾶται. Die Begriffe,
welche die ratiocinans potestas
auf der vierten Stufe bilden
kann, ohne sie auf Gott zu
beziehen, sie steigern sich nun
zu Ideen und Prototypen, die
in Gott und von ihm ausgehen.
Viele Naturforscher stehen auf
der vierten Stufe (quousque pos-
sunt athei). Denn auch der Gott-
lose kann auf dieser Stufe die
Wissenschaft fördern, wie ein Tag-
löhner beim Bau des Strassburger
Münsters helfen konnte, ohne eine
Ahnung von dem Künstlergedan-
ken Erwins, ja auch ohne nur den
Wunsch zu haben diesen Proto-
typus zu kennen.
Die Stufenleiter Augustins mit
der Bibel zu vergleichen, so ge-
hört die erste Stufe dem σώμα,
die zweite und dritte der vuxn die
vierte und fünfte dem νοῦς, πνεῦμα.
Das eine Janusgesicht der vxǹ
ist nach aussen zur Sinnenwelt ge-
richtet, das zweite nach Innen,
zum vous. Dieser wendet wiederum
ein Gesicht der yuzǹ zu, das zweite
aber zu seiner Intelligentia , von
der das πνεῦμα συμμαστορεῖ τῷ
пvεvματ μ gesagt ist.
Vortrefflich spricht über diese
Stufenleiter Luther in seiner Aus-
legung des Magnificat (Walch 7.
S. 1235 ff. ) eine Stelle, auf welche
mich mein verehrter Freund und
College Professor Harnack auf-
merksam machte . An 1 Thess. 5,
23 sich anschliessend , charakteri-
sirt Luther den Geist, die Seele
und den Leib und fügt dann hinzu :
"9 Und dass wir dess ein Gleichniss
anzeigen aus der Schrift. Moses
machte ein Tabernakel mit dreien
unterschiedlichen Gebäuen. (2 Mos.
26, 33. 34. c. 27, 9.) Das erste
hiess Sanctum Sanctorum, da
wohnete Gott innen, und war kein
Licht drinnen. Das andre Sanctum ,
174 S. AUGUSTINI EPISCOPI

bestiae : atque inde rursus ad ratiocinantem potentiam ad

quam refertur judicandum quod sumitur a sensibus corporis .
Quae se quoque in me comperiens mutabilem , erexit se ad
intelligentiam suam ; et abduxit cogitationem a consuetudine ,
subtrahens se contradicentibus turbis phantasmatum, ut in-
veniret quo lumine aspergeretur, 10 cum sine ulla dubitatione
clamaret incommutabile praeferendum esse mutabili ; unde
nosset ipsum incommutabile, quod nisi aliquo modo nosset,
nullo modo illud mutabili certa praeponeret. Et pervenit

darinnen stund fein Leuchter mit numquam vidi. Horum primum

sieben Röhren und Lampen . Das
dritte hiess Atrium , der Hof, das
war unter dem Himmel, öffentlich,
vor der Sonnen Licht. In dersel-
bigen Figur ist ein Christenmensch
abgemalet ; sein Geist ist Sanctum
Sanctorum , Gottes Wohnung im
finstern Glauben, ohne Licht ; denn
er glaubt das er nicht siehet noch
fühlet, noch begreifet. Seine Seele
ist Sanctum, da sind sieben Lich-
ter, da ist allerlei Verstand, Un-
terscheid, Wissen und Erkenntniss
der leiblichen sichtlichen Dinge.
Sein Körper ist Atrium , der ist
jedermann offenbar , dass man
sehen kann, was er thut und wie
er lebt."
Im Wesentlichen mit Aug. über-
einstimmend, weicht Luther darin
ab, dass er die von mir durch 4
bezeichnete Stufe , der vuxǹ zu-
schreibt und nur die fünfte dem
Geiste.
Mit dieser Anm. verbinde der
Leser die sechste Anm. zu Cap.
19, wo er näheres über Augustins
Ansicht der Dichotomie und Tricho-
tomie findet.
9) Phantasmata nihil aliud sunt
quam de specie corporis corporeo
sensu adtracta figmenta ; quae me-
moriae mandare ut accepta sunt,
vel partiri, multiplicare, contrahere,
distendere, ordinare , perturbare,
vel quolibet modo figurare cogi-
tando, facillimum est ; sed cum
verum quaeritur, cavere et vitare
difficile. Aug. de vera Relig. c.
10. Vgl. auch Aug. de musica 6,
11, 32. Aliter cogito patrem meum
quem saepe vidi, aliter avum quem
phantasia est, alterum phantasma.
Illud in memoria invenio, hoc in
eo motu animi, qui ex iis ortus
est, quos (quae ?) habet memoria
• Arbitror, quod si numquam
humana corpora vidissem, nullo
modo ea possem visibili specie
cogitando figurare . . Vera etiam
phantasmata habere pro cognitis,
summus error est . . . Sequuntur
autem nonnulli phantasmata sua
tam praecipites, ut nulla sit alia
materies omnium falsarum opinio-
num, quam habere phantasias vel
phantasmata pro cognitis , quae
cognoscuntur per sensum. Vgl. L.
3, 6, 10.
16) Aliud (a se) est ipsum lumen
quo illustratur anima , ut omnia,
vel in se, vel in illo , veraciter in-
tellecta conspiciat. Nam illud jam
ipse Deus est ; haec autem crea-
tura, quamvis rationalis et intellec-
tualis, ad ejus imaginem facta ;
quae cum conatur lumen illud in-
tueri, palpitat infirmitate, et minus
valet. Inde est tamen quidquid
intelligit sicut valet. Cum ergo
illuc rapitur, et a carnalibus sub-
tracta sensibus, illi visioni expres-
sius praesentatur, non spatiis loca-
libus, sed modo quodam suo, etiam
supra se videt illud, quo adjuta
videt quidquid etiam in se intelli-
gendo videt. Aug. de Gen. ad Lit.
1. xii. c. 31 .
11) Et pervenit • und sie ge-
langte zu dem was ist, (zum we-
sentlichen, selbstständigen Sein) im
Moment eines zagenden Aufblicks ,
Vgl. L. 8, 1 ; L. 9, 10.
 CONFESSIONUM LIBER VII. 175

ad id quod est, in ictu trepidantis aspectus. Tunc vero

invisibilia tua, per ea quae facta sunt, intellecta conspexi;
sed aciem 12 figere non valui : et repercussa infirmitate reddi-
tus solitis, non mecum ferebam nisi13 amantem memoriam, et
quasi olfacta desiderantem quae comedere nondum possem.
24. Et quaerebam viam comparandi roboris quod esset XVIII
Solus .
idoneum ad fruendum ' te ; nec inveniebam, donec amplecterer Christus
via ad
mediatorem Dei et hominum, hominem Christum Jesum, qui 1salutem.
Tim.
est super omnia Deus benedictus in saecula , vocantem et 2, 5. 9,
Rom.
dicentem, Ego sum via, et veritas, et vita ; et cibum, cui5.
Jo. 14,
capiendo invalidus eram, miscentem carni ; quoniam Verbum Jo. &. 1,
caro factum est, ut infantiae nostrae lactesceret 2 sapientia 14.
tua, per quam creasti³ omnia. Non enim tenebam Dominum
meum Jesum, humilis humilem ; nec cujus rei magistra esset
ejus infirmitas noveram. Verbum enim tuum aeterna veritas,
superioribus creaturae tuae partibus supereminens, subditos5
erigit ad seipsam : in inferioribus autem aedificavit sibi hu-
milem domum de limo nostro , per quam subdendos de-
primeret a seipsis , et ad se trajiceret , sanans tumorem,
et nutriens amorem ; ne fiducia sui progrederentur longius ,
sed potius infirmarentur videntes ante pedes suos infir-
mam divinitatem ex participatione tunicae pelliceae 21. 3,
nos- Gen.

12) Aciem ich vermochte 5) Ipse exaltat humiliter sequen-

nicht das Geistesauge darauf zu
heften.
13) Amantem memoriam , eine
liebende Erinnerung.
1) Ad fruendum te zu : comedere
nondum possem, am Schluss des
vorigen Capitels.
2) Lactesceret, zu Milch (speise)
würde. Vgl. 1 Cor. 3, 2. 1 Petri
2, 2. Hebr. 5, 12—14.
3) Per quam creasti, s. Sprüchw.
8, 22. Weish. 8, 4 ; 9, 9. Col. 1 ,
16.
4) Superioribus . . . ipsam. Chri-
stus über der Engelwelt erhaben.
Hebr. 1 , 1-8. 29 Tanto melior an-
gelis effectus, quanto differentius
prae illis nomen hereditavit. V. 4
1. c. Subditi sind die nicht abge-
fallenen Engel, qui Christum ado-
rant (v. 6. 1. c.)
tes, quem descendere non piguit
ad jacentes. Aug. de Sancta Vir-
ginitate, c. 32.
6) Inferioribus, den superioribus,
die dem Engelhimmel entgegenge-
setzte Erde.
7) Subdendos . . . seipsis , den
subditis entgegen ; die abgefallenen
(zu unterwerfenden) Menschen, von
ihrer Selbsterhebung herunter
drückte . L. 5, 3, 5.
8) Infirmarentur , zum Gefühl
ihrer Schwäche kämen.
9) Pellis mortalitatem significat;
propterea et illi duo homines primi,
parentes nostri, auctores peccati
generis humani - facti mortales
dimissi sunt de paradiso ; ut au-
tem significaretur ipsa mortalitas
eorum, induti sunt tunicis pelliceis ;
→ pelles autem detrahi non so-
lent, nisi animalibus mortuis ; ergo
 176 S. AUGUSTINI EPISCOPI

trae, et lassi prosternerentur 10 in eam, illa autem surgens

levaret eos.
XIX. 25. Ego vero aliud putabam, tantumque ' sentiebam de
Quid
senserit
de Chri- Domino Christo meo , quantum de excellentis sapientiae viro ,
sti incar- ex
natione. cui virgine,
nullus posset aequari ; contemnend
ad exemplum praesertim orum
quia mirabiliter
temporaliumnatus
pro

adipiscenda immortalitate, divina³ pro nobis cura tantam auc-

toritatem magisterii meruisse videbatur. Quid autem sacra-
Jo. 1, 14 menti¹ haberet Verbum caro factum, ne suspicari quidem
poteram . Tantum cognoveram ex his quae de illo scripta
traderentur, quia manducavit et bibit, dormivit , ambulavit,
exhilaratus est, contristatus est, sermocinatus est : non hae-
sisse carnem illam Verbo tuo, nisi cum anima et mente hu-

pellium nomine mortalitas illa quia, weil er gegessen etc.; besser

figurata est. Aug. Enarrat. in Ps.
103. S. 1. §. 8. illos , qui sibi suc-
cinctoria fecerant, de sua nuditate
confusi, etiam tunicis induit, prop-
terea quidem pelliceis, ut corrup-
tilibus jam corporibus mors signa-
retur adjuncta. Op. Imp. c. Jul.
iv. 37. Cf. L. 13, 15, 16.
10) Prosternerentur in eam, sich
zu der zu Boden liegenden (nicht
vor der aufrecht stehenden) nieder-
würfen, und so Christi Ernie-
drigung theilten.
1) Tantumque und hielt so
viel.
2) Ad exemplum um ein
Beispiel zu geben , wie man zeit-
liche Güter verachten müsse.
3) Divina . . . videbatur : schien
er mir verdient zu haben , dass
sein Lehramt durch göttliche Für-
sorge für uns ein solches Ansehen
(solche Autorität) erlangte.
4) Sacramenti . . . A. sagt : Ac-
cedit verbum ad elementum et fit
sacramentum. In Joh. ev. 80 (Tom.
3. Part. 2. pag. 512). Dies gilt,
(wenn auch nicht nach dem dog-
matischen feststehenden eigent-
lichen Begriff von sacramentum )
in eminentem Sinne für das Ver-
bum caro factum est.
5) Quia ... Man könnte con-
struiren : non haesisse ... humana,
(wie Cap. 9) „ quia für 99,,dass" :
was von Christo schriftlich berich-
tet wird, dass er gegessen" etc.
6) Cum anima et mente humana.
Man unterschied (im 4. Saec. ) drei
Theile der menschlichen Natur :
σῶμα, ψυχὴ ἄλογος (das anima-
lische Lebensprinzip) und un
λογική (auch νους, πνευμα) . Apol-
linaris Bischof von Laodicea (gest.
382) lehrte : bei Christus habe der
göttliche λόγος, der νους θεῖος die
Stelle des λόγος ἀνθρώπινος, der
yvyn loyixn vertreten. (Guericke
Kirchengesch. 8te Ausg. 1 , 457).
Fuit quaedam haeresis, vel adhuc
fortassis habentur reliquiae quo-
rundam, qui dicti sunt Apollina-
ristae. Aliqui ipsorum dixerunt
hominem illum, quem suscepit Ver-
bum, cum "" Verbum caro factum
est, 66 non habuisse mentem huma-
nam, (illud quod loyixòv Graeci
dicunt, nos dicimus rationale, unde
homo ratiocinatur, quod non ha-
bent caetera animalia) sed tantum
animam sine intelligentia humana
fuisse. Sed quid dicunt ? Ipsum
Verbum Dei hoc erat in illo homine
pro mente. Exclusi sunt isti, res-
puit illos catholica fides, et hae-
resin fecerunt. Confirmatum est
in catholica fide, hominem illum
quem suscepit Sapientia Dei, nihil
minus habuisse quam caeteri ho-
 CONFESSIONUM LIBER VII.
mana. Novit hoc omnis qui novit incommutabilitatem Verbi
tui, quam ego jam noveram,
quidquam inde dubitabam.
mines, quantum pertinet ad integ-
ritatem naturae : quantum autem
ad excellentiam personae, aliud
quam caeteri homines. Nam caeteri
homines possunt dici participes
Verbi Dei, habentes Verbum Dei :
nullus autem eorum potest dici
Verbum Dei, quod dictus est ille,
cum dictum est, " Verbum caro
factum est." (Aug. in Ps. 29.
Enarr. 2. §. 2.) Sed cum secum
ipsi cogitarent, fatendum esse , si
ita est, ut unigenitus Dei Filius,
Sapientia et Verbum Patris , per
quod facta sunt omnia, belluam
quamdam cum figura humani cor-
poris suscepisse credatur, displi-
cuerunt sibi, non tamen ad correc-
tionem, ut redirent ad veritatis
viam, totumque hominem a Sapien-
tia Dei susceptum esse confiteren-
tur, nulla diminutione naturae :
sed ampliore usi audaciâ, ipsam
etiam animam totumque utile ho-
minis alienantes ab eo, solam car-
nem humanam eum suscepisse
dixerunt. (De 83 div. quaest. qu.
80. ) Et illos respuit Ecclesia Ca-
tholica, et expellit eos ex ovibus,
et a simplici et vera fide ; et con-
firmatum est hominem illum me-
diatorem habuisse omnia hominis
praeter peccatum. Aug. in Ps. 1. c.
Das belluam quandam" zeigt,
dass Augustin den Unterschied
zwischen dem Menschen und dem
Thier darin setzt, dass der Mensch
ausser der ψυχή auch den νοῦς
habe, übereinstimmend mit Juve-
nal ( Sat. 15, 143)
Mundi
Principio indulsit communis con-
ditor illis (den Thieren)
Tantum animas , nobis animum
quoque.
Im 17. Cap. heisst es daher auch
von der anima „ quousque possunt
bestiae", nicht aber ersteigen
Thiere die höhere Stufe, die ratio,
ratiocinans potestas, animus, mens ,
spiritus, die ψυχὴ, λογική, πνευμα.
177
quantum poteram ; nec omnino
Etenim nunc movere membra
A.'s Ansicht von der Trichotomie
ergiebt sich auch aus folgenden
Stellen : Non habent spiritum pe-
cora, i. e. intellectum et rationis
ac sapientiae sensum, sed animam
tantum. De anima 4, 23. In animo
est id, quo belluis antecellimus.
De lib. arb. 1 , 7. Ipsa mens est,
qua capimus justum et injustum,
ista est qua discernimus verum a
falso. Enarr. in Ps. 42. n. 6. In-
telligimus nos habere aliquid , ubi
imago dei est, mentem scilicet atque
rationem Ib. Itane tu ignorabas,
duo quaedam esse animam et spi-
ritum, secundum id, quod scriptum
est : „ absolvisti a spiritu meo ani-
mam meam ( Hiob 7, 15 nach der
LXX. ἀπαλάσσεις δὲ ἀπὸ πνεύμα-
τος τὴν ψυχήν μου) et utrumque
ad naturam hominis pertinere , ut
totus homo sit spiritus et anima
et corpus ; sed aliquando duo ista
simul nomine animae nuncupari
aliquando utrumque nomine
spiritus dici. De anima 2, 2.
Bibelstellen wie 1 Thess. 5, 23,
Jud. 19. Ebr. 4, 12. 1 Cor. 2, 14 ;
15, 44 u. a. nöthigten über den
Unterschied von ψυχὴ und πνευμα ,
von homo animal und homo spiri-
tualis etc. zu forschen ; dann suchte
man den Unterschied der Menschen
von den Thieren, endlich, nach
unserer Stelle, das Verhältniss des
λύγος zur menschlichen Natur bei
der Menschwerdung. Viele die
Dichotomie und Trichotomie be-
treffende Stellen des A. hat der
Abt Gangauf mit grossem Fleisse
zusammengestellt. S. dessen Psy-
chologie des h. Augustinus. Erste
Abth. S. 201 ff. Die citirten Stel-
len zeigen, dass A. die wesentliche
Hauptscheidung in σῶμα und ψυχὴ
anerkannte, zugleich aber auch als
nothwendige feinere Unterabthei-
lung die Annahme einer vuxn
ἄλογος und λογική.
7) Inde, von der Seite her.
12
 178 S. AUGUSTINI EPISCOPI

corporis per voluntatem, nunc non movere ; nunc aliquo affectu

affici, nunc non affici ; nunc proferre per signa sapientes
sententias , nunc esse in silentio : propria sunt mutabilitatis
animae et mentis. Quae si falsa de illo scripta essent, etiam
omnia periclitarentur mendacio , neque in illis Litteris ulla
fidei salus generi humano remaneret. Quia itaque vera scripta
sunt, totum hominem in Christo agnoscebam ; non corpus
tantum hominis, aut cum corpore sine mente animam, sed
ipsum ' hominem : non persona 12 Veritatis, sed magna quadam
naturae humanae excellentia, et perfectiore participatione sa-
pientiae praeferri caeteris arbitrabar. Alypius autem Deum
carne indutum ita putabat credi a Catholicis, ut praeter Deum
et carnem , non esset in Christo anima ; mentemque hominis
non existimabat in eo praedicari. Et quoniam bene persua-
sum tenebat, ea quae de illo memoriae mandata sunt , sine
vitali et rationali creatura non fieri , ad ipsam Christianam
fidem pigrius movebatur . Sed postea haereticorum Apollina-
ristarum hunc errorem esse cognoscens , catholicae 13 fidei
collaetatus et contemperatus est. Ego autem aliquanto poste-
rius didicisse me fateor, in eo quod Verbum caro factum est,
quomodo catholica veritas a Photini14 falsitate dirimatur.
Improbatio quippe haereticorum facit eminere quid Ecclesia
Cor.
11, 19. tua sentiat, et quid habeat sana doctrina. Oportuit enim et
haereses esse, ut probati manifesti fierent inter infirmos.
XX . 26. Sed tunc lectis Platonicorum illis libris , posteaquam
Ex Pla-
tonicis
libris pe- inde admonitus quaerere incorpoream veritatem, invisibilia
ritior,sed
inflatior tua, per ea quae facta sunt, intellecta conspexi ; et repulsus¹
evaserat. sensi quid per tenebras animae meae contemplari non sinerer,

8) Adfici, erregt zu werden. (collaetatus) froh und mit ihr ver-

9) Omnia .. liefe alles Gefahr
für Lüge zu gelten.
10) Totum, nach Leib, Seele und
Geist.
11 ) Ipsum hominem, den ganzen
Menschen wie er ist.
12) Non persona ich ver-
meinte, dass Christus nicht als die
Wahrheit in Person den Ue-
brigen vorgezogen werde. Ego sum
veritas. Joh . 14, 6.
13) Catholicae ist des Glau-
bens der Kirche mit der Kirche
bunden worden.
14) Photinus um 340 Bischof von
Sirmium (in Pannonien) lehrte :
Christus sei ein vom 2óyos beson-
ders erleuchteter Mensch gewesen,
ihm trat A. bei. ( S. den Anfang
dieses Cap .) Photiniani principium
Filio Dei ex utero virginis tribuunt,
nec volunt credere quod et antea
fuerit. Aug. Ep. 147, c. 7.
1 ) Repulsus, wie repercussa in-
firmitas (cap. 17) und reverberasti
(cap. 10).
 CONFESSIONUM LIBER VII. 179

certus² esse te, et infinitum esse, nec tamen per locos finitos
infinitosve diffundi ; et vere te esse qui semper idem ipse
esses,3 ex nulla parte nulloque motu aliter aut aliter ; caetera
vero ex te esse omnia , hoc solo firmissimo documento, quia
sunt : certus quidem in istis eram , nimis tamen infirmus ad
fruendum te. Garriebam plane quasi peritus, et nisi in
Christo Salvatore nostro viam tuam quaererem, non peritus,7
sed periturus essem. Jam enim coeperam velle videri sapiens ,
plenus poena mea : et non flebam, insuper et inflabar scien- 11. Cor. 8,
tia. Ubi enim erat illa aedificans charitas
a fundamento 11. 1 Cor. 3,
humilitatis, quod est Christus Jesus ? Aut quando illi libri
docerent me eam ? In quos me propterea, priusquam Scriptu-
ras tuas considerarem, credo voluisti incurrere, ut imprimere-
tur memoriae meae quomodo ex eis affectus 10 essem : et cum
postea in Libris tuis mansuefactus 11 essem, et curantibus di-
gitis tuis contrectarentur vulnera mea , discernerem atque dis-
tinguerem quid interesset inter¹2 praesumptionem et confessio-
13
nem ; inter videntes quo¹³ eundum sit nec videntes qua, et
viam 14 ducentem ad beatificam patriam, non tantum cernen-

2) Certus esse • doch gewiss druck die Schriften der Platoniker

dass du seist.
3) Esse enim ad manendum re-
fertur ; itaque quod summe ac
maxime esse dicitur , permanendo
in se dicitur, Aug. de Mor. Manich.
c. 6. Vid. sup. c. xi .
4) Quia sunt, weil es kein Sein
ausser dir giebt, keine Welt neben
des einigen Gottes Welt, muss alles
ex te sein.
5) Fruendum. Cap . 17, 23.
6) Garriebam ich räsonnirte
unbedenklich, dreist (vielleicht auch
plăne) als wisse ich gründlich .
7) Non peritus . . hätte ich
nicht in Chr. deinen Weg gesucht,
so wäre ich nicht gründlich son- .
dern zu Grunde gerichtet worden.
8) Non flebam infiabar .
Intellectuelle hochmüthige herz-
lose Verkehrung, keine schmerzlich
reuvolle Bekehrung bei erwachtem
Gewissen.
9) Charitas aedificans a funda-
mento humilitatis .
10) Affectus welchen Ein-
auf mich gemacht.
11) Mansuefactus, der homo ani-
mal gezühmt (ψυχικὸς ἄνθρωπος).
12) Praesumptionem ... zwischen
der hochmüthigen Anmassung der
Philosophen und dem demüthigen
Bekennen der Gläubigen.
13) Quo : Ziel, qua : Weg, durch
Busse und Glauben.
14) Per hoc enim Mediator per
quod et homo , per hoc et via.
Quoniam si inter eum qui tendit,
et illud quo tendit, via media est,
spes est perveniendi ; si autem de-
sit, aut ignoretur qua eundum sit,
quid prodest nosse quo eundum
sit? Aug. de Civ. Dei , 1. xi. c. 2.
Quid enim prodest superbienti,
et ob hoc erubescenti lignum
(crucis ?) conscendere, de longinquo
prospicere patriam transmarinam ?
Aut quid obest humili , de tanto
intervallo non eam videre , in illo
ligno ad eam venienti , quo dedig-
natur ille portari ? Aug. de Trin.
iv. 15. Lignum nicht crucis , son-
12 *
 180. S. AUGUSTINI EPISCOPI

dam, 15 sed et habitandam. Nam si primo sanctis tuis Litte-

ris informatus essem , et in earum familiaritate obdulcuisses
mihi, et postea in illa volumina incidissem ; fortasse aut abri-
puissent me a solidamento pietatis, aut si in affectu quem
salubrem imbiberam perstitissem, putarem etiam ex illis libris.
eum posse concipi, si eos solos quisquam didicisset.
XXI. 27. Itaque avidissime arripui venerabilem stilum ' Spiritus
Quid in
sacris tui, et prae caeteris apostolum Paulum ; et perierunt illae
Libris
invene-
rit, non quaestiones in quibus mihi aliquando visus est adversari sibi ,
inven-
tum in et non congruere testimoniis Legis et Prophetarum textus2
Platoni-
cis. sermonis ejus. Et apparuit mihi una facies³ eloquiorum casto-
Ps. 2, 11. rum , et exsultare cum tremore didici . Et coepi, et inveni
1 Cor. 4,
7. ' quidquid illac verum legeram, hac cum commendatione gra-
tiae tuae dici ; ut qui videt, non sic glorietur quasi non
acceperit, non solum id quod videt, sed etiam ut videat ?
(quid enim habet quod non accepit ?) et ut te, qui es sem-
per idem, non solum admoneatur ut videat , sed etiam sane-
tur ut teneat : et qui de longinquo videre non potest, viam
tamen ambulet qua veniat, et videat, et teneat ; quia etsi
. 7, condelectetur homo legi Dei secundum interiorem hominem,
Rom23.
22.
quid faciet de alia lege in membris suis, repugnante legi
mentis suae, et se captivum ducente in lege peccati, quae est

dern das Schiff der Kirche ist ge-
meint. " Denn was hilft es dem
Stolzen der sich schämt in das
Schiff zu steigen , aus der Ferne
das Vaterland jenseits des Meeres
zu sehen ? Oder was schadets dem
Demüthigen wenn er jenes Land
auch nicht aus so weiter Ferne
schaut, da er doch zu demselben
in dem Schiffe gelangt, von welchem
getragen zu werden der Stolze ver-
schmäht.
15) Cernendam .. . . nicht bloss
(von ferne, speculativ) zu schauen ,
sondern auch zu bewohnen. ""In
meines Vaters Hause sind viele
Wohnungen." Joh. 14, 2.
1) Stilum Schrift, zu der
ehrwürdigen inspirirten.
2) Textus sermonis ejus , SC.
Pauli visus est.
3) Facies , Gestalt , Charakter,
una ; ein und dieselbe.
4) Illac , bei den Platonikern.
Hac, von Paulus , mit Hinweisung
auf deine Gnade gesagt werde.
5) Altissimo quippe ac saluber-
rimo sacramento , universa facies,
atque, ut ita dixerim, vultus sanc-
tarum Scripturarum, bene intuentes
id admonere invenitur, ut qui glo-
riatur, in Domino glorietur. Aug.
Enchirid. c. 98.
6) Et ut non solum admo-
neatur ut videat te . . . teneat (te).
7) De longinquo und dass
der, welcher dich nicht von ferne
zu erschauen vermag , doch den
Weg gehe auf welchem er dahin
kommen , dich schauen und fest
halten kann. (Ich lasse dich nicht,
du segnest mich denn. 1 Mos.
32, 26).
 CONFESSIONUM LIBER VII. 181

in membris ejus ? Quoniam justus es , Domine ; nos autem Dan. 27-32.3,

peccavimus, inique fecimus, impie gessimus, et gravata est 1b. 9,5. 7.
Lam.Jer.
3, 42.
super nos man us tua, et juste traditi sumus antiquo pecca- Hebr 2,
tori praeposito mortis ; quia persuasit voluntati nostrae simi- 14.
litudinem voluntatis suae, qua in veritate tra non stetit. Joh 44. . 8,
Quid faciet miser homo ? Quis eum liberabit de corpore mor- Rom. 7,
24. 25.
tis hujus, nisi gratia tua per Jesum Christum Dominum Prov . 8.
nostrum, quem genuisti coaeternum, et creasti in principio 22.
Col. 1,15.
viarum tuarum, in quo princeps hujus mundi non invenit Joh. 14,
quidquam morte dignum, et occidit eum ; et evacuatum est 30.
Col. 2,
chirographum quod erat contrarium nobis? Hoc illae litterae 14.
Ps. 50,19.
non habent. Non habent illae paginae vultum 10 pietatis hujus ,
Apoc. 21 ,
lacrymas confessionis, 11 sacrificium tuum, spiritum contribu- 2.
2 22
Cor., 17.5,
latum, cor contritum et humiliatum, populi salutem, sponsam 5,1 Petr.
1, 22.1 ,
civitatem, arrham 12 Spiritus sancti , poculum pretii nostri. 18. 19
Ps. 61,
Nemo ibi cantat : Nonne Deo subdita erit anima mea ? Ab 23.
ipso enim salutare meum. Etenim ipse est Deus meus et Ps
13.. 115,
salutaris meus ; susceptor meus, non movebor amplius. Nemo Mat 11 ,
28. 29.
ibi audit vocantem : Venite ad me, omnes qui laboratis. De- 25.
dignantur ab eo discere quoniam mitis est et humilis corde.
Abscondisti enim haec a sapientibus et prudentibus, et reve- Deut.
lasti ea parvulis. Et aliud est de silvestri cacumine 13 videre 32,
Ps. 49
90.
patriam pacis, et iter ad eam non invenire, et frustra conari 13.
per invia, circum obsidentibus et insidiantibus fugitivis deser-
toribus, cum principe suo leone et dracone : et aliud tenere
viam illuc ducentem, cura coelestis Imperatoris munitam, ubi
non latrocinantur qui coelestem militiam deseruerunt ; vitant
8) Similitudinem · Teufels Pand. 78 , 1 , 35. Arrha datur ut
Ebenbild im Wollen , Ungehor- evidentius probari possit convenisse
sam gegen Gott, perversa voluntas. de pretio. Es folgt : poculum
Aber nicht nach des Flacius ent- pretii nostri , Abendmalskelch
setzlicher Annahme : es sei durch mit dem Blute , dem Lösegeld.
den Sündenfall : vera et viva imago 1 Petr. 1 , 18. 19. Ps. 115 , 13.
diaboli , an die Stelle des gött- Vgl. Conf. 10, 43 : quoniam cogito
lichen Ebenbildes getreten , vgl . pretium meum , et manduco , et
cap. 12 not. 2 und Thomasius bibo et erogo .
" Christi Person " S. 448. 190 . 13) Videre wie Moses 5
9) Genuisti. Symb. Nic.: genitum Mos . 32 , 49. Speculation und
non factum . praktisches Tappen, im Gegensatz
10) Vultum. Die Züge. mit der sichern Heilspraxis der
11 ) Sacrificium • humiliatum Christen , dem tenere viam
gehört zusammen (Ps. 51 , 19). welcher in das Vaterland des
12) Arrham , das Unterpfand. Friedens führt.
 182 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER VII.
enim eam sicut supplicium. Haec mihi inviscerabantur¹ miris
115,Cor.
9. modis, cum minimum Apostolorum tuorum legerem, 15 et con--
sideraveram opera tua, et expaveram .
14) Inviscerabantur, giengen mir
ins Herz. - Expaveram, ein Schau-
der hatte mich ergriffen.
15) Ad hanc vitae suae partem,
ut videtur, respicit Aug. ad Roma-
nianum scribens (c. Acad. ii. §. 5)
simul tamen conversionem subin-
dicat, cui haec viam sensim munie-
bant, quaeque a lectione ejusdem
Apostoli profecta est ; quam tamen
pro amici indole , adhuc Mani-
chaeismi tenebris obvoluti, obscurius
tangit. ,,Quoniam nondum aderat
ea flamma, quae summa nos arrep-
tura erat, illam qua lenta aestua-
bamus, arbitrabamur vel esse maxi-
mam. Cum ecce tibi libri quidam
pleni - Iubi illi flammulae instil-
larunt pretiosissimi unguenti guttas
paucissimas , incredibile , Roma-
niane , incredibile , et ultra quam
de me fortasse et tu credis , (quid
amplius dicam ?) etiam mihi ipsi
de me ipso incredibile incendium
concitârunt. Quis me tunc honor,
quae hominum pompa, quae inanis
famae cupiditas , quod denique
hujus mortalis vitae fomentum
atque retinaculum commovebat ?
Prorsus totus in me cursim redi-
bam. Respexi tantum , confiteor,
quasi de itinere in illam religionem,
quae pueris nobis insita est , et
medullitus implicata : verum autem
ipsa me ad se nescientem rapiebat .
Itaque titubans , properans , haesi-
tans , arripio apostolum Paulum :
Neque enim vere isti , inquam,
tanta potuissent , vixissentque ita
ut eos vixisse manifestum est , si
eorum litterae atque rationes huic
tanto bono adversarentur. Perlegi
totum intentissime atque cautissime.
Tunc vero quantulocunque jam lu-
mine asperso, tanta se mihi philo-
sophiae facies aperuit , ut non di-
cam tibi, qui ejus incognitae fame
semper arsisti , sed si ipsi adver-
sario tuo - eam demonstrare po-
tuissem - quicquid eum acriter
commovet in quascunque delicias
abjiciens et relinquens , ad hujus
pulchritudinem - mirans, anhelans,
aestuans advolaret. "
 LIBER OCTAVUS.

Vitae ipsius partem attingit celeberrimam , annum aetatis trigesimum

secundum, quo nempe cum Simplicianum consuluisset, audita ab eo
Victorini conversione , ad imitandum exarsit. Tum vero , iis quae
de Antonio Aegyptio monacho et duorum aulicorum conversione a
Pontitiano didicit, magis magisque accensus , post vehementem luc-
tam inter carnem et spiritum , codicem Apostoli coelesti admonitus
oraculo inspexit : lectoque qui ipsi primus occurrit versiculo, omnino
immutatur , et diruptis cupiditatum vinculis totus ad Deum conver
titur.

1. Deus meus , recorder¹ in gratiarum actione tibi, et , I.

Studio
confitear misericordias tuas super me. Perfundantur ossa mea melius
vitae
dilectione tua, et dicant : Domine, quis similis tibi ? Diru- tuendae
insti-
pisti vincula mea, sacrificem tibi sacrificium laudis. Quomodo ad Sim-
plicia-
dirupisti ea, narrabo ; et dicent omnes qui adorant te, cum num ire
statuit.
audiunt haec : Benedictus Dominus in coelo et in terra ; mag- 10.
Ps. 34,
num et mirabile nomen ejus. Inhaeserant praecordiis meis Ps.17. 115,
verba tua, et undique circumvallabar2 abs te. De³ vita tua Job.
10. 1,
1
aeterna certus eram : quamvis eam in aenigmate et quasi per 13,Cor.
12.
speculum videram ; dubitatio tamen omnis de incorruptibili
substantia, quod ab illa esset omnis substantia, ablata mihi
erat : nec certior de te, sed stabilior5 in te esse cupiebam.
De mea vero temporali vita nutabant omnia , et mundandum . 5, 7.

1 ) Recorder . . . narrabo . Lass 3) De vita tua aeterna certus --

mich dankend deiner Erbarmun-
gen gedenken und sie dir bekennen.
A. bekennt wie die Sündenbande
(vincula) ihn gefesselt , indem er
Gott dankt dass Er sie zerrissen
(disrupisti).
2) Circumvallabar, ich ward um-
wallt (bloquirt) wie eine belagerte
Festung, die sich über lang oder
kurz ergeben muss.
dem entgegen : de mea temporali
vita nutabant omnia.
4) De incorruptibili ,,aller
Zweifel an eine unvergängliche
(unversehrbare) Substanz war mir
entnommen und dass von dieser
alle Substanzen ihr Dasein hätten. "
Sonach war A. vom manichäischen
Dualismus los.
5) Stabilior L. 7, 17.
 184 S. AUGUSTINI EPISCOPI

erat cor a fermento veteri ; et placebat via ipse Salvator , et

ire per ejus angustias adhuc pigebat. Et immisisti in men-
tem meam, visumque est bonum in conspectu meo pergere
ad Simplicianum qui mihi bonus apparebat servus tuus , et
lucebat in eo gratia tua. Audieram etiam quod a juventute
sua devotissime tibi viveret : jam vero tunc senuerat, et longa
aetate in tam bono studio sectandae viae tuae, multa exper-
tus, multa edoctus mihi videbatur ; et vere sic erat . Unde
mihi ut proferret volebam, conferenti secum aestus meos,
quis esset aptus modus sic affecto, ut ego eram, ad ambulan-
dum in via tua.
2. Videbam enim plenam Ecclesiam ; et alius sic ibat,
alius autem sic. Mihi autem displicebat quod agebam⁹ in
saeculo, et oneri mihi erat valde, 10 non jam inflammantibus
cupiditatibus, ut solebant, spe honoris et pecuniae, ad toleran-
dam illam servitutem tam gravem . Jam enim me illa non
Ps. 25, delectabant prae dulcedine tua et decore domus tuae quam
8.
dilexi ; sed adhuc tenaciter colligabar ex femina : nec me
prohibebat Apostolus conjugari, quamvis exhortaretur ad me-
1 Cor. 7, lius, maxime volens omnes homines sic esse ut ipse erat. Sed
38.
13
ego infirmior eligebam 12 molliorem locum : et propter¹³ hoc
unum volvebar in caeteris languidus, et tabescens curis mar-
cidis, quod et in aliis rebus quas nolebam pati, congruere
cogebar vitae conjugali , cui deditus obstringebar. Audieram
Mat.
12 . 19, ex ore Veritatis, esse spadones qui seipsos absciderunt prop-
Sap.
1. 18, ter regnum coelorum; sed , Qui potest, inquit, capere, capiat.
Vani sunt certe omnes homines quibus non inest Dei scien-
6) Angustias , die enge Pforte. 10) Valde scil. agere in saeculo ,
da nicht mehr etc. (non jam) .
7) In conspectu meo, so weit ichs
absehn, beurtheilen konnte. 11 ) Ex femina, durch meine Liebe
zur Frau .
8) Unde mihi . . Matth. 13, 12 ) Eligebam molliorem locum :
52. Ich wünschte dass er mir, zog vor mich weicher zu betten.
wenn ich mich mit ihm über meine 13) Propter conjugali : um
Anfechtungen besprach , aus dem dieses Einen (der Weibesliebe )
Schatze seiner Erfahrungen „ her- willen, trieb ich mich matt in den
vortrüge," welche Weise bei meiner übrigen Lebensverhältnissen herum
Gemüthsstimmung die geeignete (ohne Kraft sie aufzugeben) , ent-
sei etc., um auf deinem Wege zu kräftet durch Verbuhltheit , wie
wandeln. ich mich auch in andre Dinge,
9) Quod agebam in saeculo : die ich nicht dulden wollte , um
dass ich in weltlichen Verhält- des ehlichen Lebens willen , zu
nissen lebte. schicken genöthigt war.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 185

tia: nec de his quae videntur 14 bona, potuerunt invenire eum

qui est. At ego jam non eram in illa vanitate : transcende-
ram eam ; et contestante universa creatura tua, 15 inveneram
te creatorem nostrum, et Verbum tuum apud te Deum, tecum-
que unum Deum , per quod creasti omnia. Et est aliud genus
impiorum, qui cognoscentes Deum, non sicut Deum glorifica-
verunt, aut gratias egerunt. In hoc quoque incideram ; 16 et
dextera tua suscepit me, et inde ablatum posuisti ubi con- 36. Ps. 17,
valescerem , quia dixisti homini : Ecce pietas est sapientia ; et Job.
28 . 28,
Noli velle videri sapiens ; quoniam dicentes se esse sapientes, Prov. 3,7.
Rom. 1,
stulti facti sunt. Et inveneram jam bonam margaritam ; et 21. 22.
Mat. 13,
venditis omnibus quae haberem, emenda erat, et dubitabam. 46.
3. Perrexi ergo ad Simplicianum, ' patrem in accipienda II.
De Vic-
gratia tua tunc² episcopi Ambrosii , et quem vere ut patrem torino
rhetore
diligebat. Narravi ei circuitus erroris mei. Ubi autem com- con conver-
memoravi legisse me quosdam libros Platonicorum, quos Vic- 50.
torinus quondam rhetor urbis Romae , quem Christianum
defunctum esse audieram, in Latinam linguam transtulisset ;
gratulatus est mihi , quod non in aliorum philosophorum scripta
Col. 2,
incidissem , plena fallaciarum et deceptionum secundum ele- 8.
menta hujus mundi : in istis autem, omnibus modis insinuari
14) Quae videntur bona, ex twv nerint , corrigentes, " expetit. (ib. )
ὁρωμένων ἀγαθῶν , also visibilia Ad ipsum etiam scribit Ambrosius,
bona (Weish. 13 , 1 ) ihnen entge- eum „ fidei et adquirendae cogni-
gengesetzt: qui est (tòr övta) . tionis divinae gratia totum orbem
15) Vid. sup. ad L. 4 , 12 , 18. peragrasse, et quotidianae lectioni
not. 1 . nocturnis ac diurnis vicibus omne
16) Incideram • suscepit • vitae hujus tempus deputasse, acri
ablatum posuisti. Deine Rechte praesertim ingenio etiam intelligi-
hat den Fallenden aufgefangen bilia complectentem , utpote qui
und an einen Ort versetzt, wo ich etiam philosophiae libros quam
genesen konnte. a vero sint devii demonstrare so-
leat." (Ep. 65. §. 5. p. 1052. ed.
1) Simplicianus postea „beatis- Ben. ) vid. plur. ab. Tillemont. Hist.
simo successit Ambrosio , ecclesiae Eccl. t. x. p . 169. Art. S. Sim-
Mediolanensis antistes," (Retract. plicien.
ii. 1.) ad eum scripsit Aug. „ libros 2) „ Vale, et nos parentis affectu
duo de diversis quaestionibus" dilige, ut facis " (Ambr. Ep . 65. ad
(Opp. t. vi p. 82 sqq . ) eumque pa- Simplic. fin.) „in eo et veteris
trem appellat (ib . ) et ,,affectum affectum amicitiae , et , quod plus
ejus paternum ex ejus benignissimo est, paternae gratiae amorem re-
corde non repentinum et novum, cognosco " (Id Ep. 35. ) Parentem
sed expertum plane cognitumque" vero eum ideo vocâsse conjicitur
grate agnoscit , (Ep. 37.) „ censu- quod eum ad baptismum suscipien-
ram" ejus in libros suos , si qui dum praeparaverit .
in sanctas ejus manus forte perve-
 186 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Deum et ejus Verbum.3 Deinde , ut me exhortaretur ad hu-

Mat.
25. 11, militatem Christi, sapientibus absconditam et revelatam par-
vulis, Victorinum ipsum recordatus est , quem , Romae cum
esset, familiarissime noverat : de quo ille mihi narravit quod
non silebo. Habet enim magnam laudem gratiae tuae con-
fitendam tibi, quemadmodum ille doctissimus senex, et omnium
liberalium doctrinarum peritissimus , quique philosophorum tam
6
multa legerat, et dijudicaverat ; doctor tot nobilium senato-
rum , qui etiam ob insigne praeclari magisterii, quod cives
hujus mundi eximium putant, statuam in Romano foro merue-
rat et acceperat ; usque ad illam aetatem venerator idolorum,
sacrorumque sacrilegorum particeps , quibus tunc tota fere
Romana nobilitas inflata inspirabat populo jam et omnige-
num deum monstra, et Anubem latratorem, quae aliquando
„Contra Neptunum et Venerem, contraque Minervam" tela

3) Quod initium sancti Evan- 5) Gratiae tuae, Gen.

gelii , cui nomen est secundum
Joannem, quidam Platonicus, sicut
a sancto sene Simpliciano , qui
postea Mediolanensi Ecclesiae prae-
sidebat Episcopus , solebamus au-
dire, aureis literis conscribendum,
et per omnes Ecclesias in locis
eminentissimis proponendum esse
dicebat. Sed ideo viluit superbis
Deus ille magister, quia „ Verbum
caro factum est et habitavit in
nobis." Aug. de Civ. Dei, x. c. 29.
4) " Victorinus , natione Afer,
Romae sub Constantio principe
rhetoricam docuit , et in extrema
senectute, Christi se tradens fidei,
scripsit adversus Arium libros
more dialectico valde obscuros,
qui nisi ab eruditis non intelli-
guntur , et commentarios in Apo-
stolum. Hieron. Virr. Ill. c. 101.
De eo etiam , ut videtur , scribit
Gennadius de Virr. Ill. c. ix. eum
,,commentatum fuisse Christiano
quidem et pio sensu ; sed utpote
saeculari literatura occupatus homo,
et nullius magisterio in divinis
Scripturis exercitatus, levioris pon-
deris sententiam figuravit." cf.
Hieron. Praef. in Comm. in Gal.
vid. plur. ap. Tillemont. 1. c. p.
170 sqq . Quaedam ejus opera
adhuc exstant.
6) Dijudicaverat , kritisirt hatte.
7) Ob insigne acceperat:
der, weil er im ansehnlichen Lehr-
amt sich ausgezeichnet, eine Bild-
säule auf dem römischen Forum
verdient und erhalten hatte , was
Weltleute als etwas ausserordent-
liches ansehn.
8) Inflata inspirabat populo
monstra , der Adel aufgeblasen ,
durch den von fremden Völkern
überkommenen Götzendienst, sacris
sacrilegis , blies dem Volke ein -
verführte es zum Dienst der
monstra .
9) Virgil beschreibt (Aen. 8,
625) die Bilder auf dem Schilde
des Aeneas ; darunter (8, 698 etc.)
Omnigenûmque Deûm monstra, et
latrator Anubis,
Contra Neptunum et Venerem, con-
traque Minervam
Tela tenent.
Latrator ist Anubis mit dem
Hundskopf. Es kämpfen die ägyp-
tischen Götter gegen die römischen,
gegen Neptunus , Venus und Mi-
nerva. Diese besiegten die ägyp-
tischen, da Rom die Aegypter be-
siegte , und vor den von ihm be-
siegten Göttern beugte Rom das
Knie !
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 187

tenuerant, et a se victis jam Roma supplicabat ; 10 quae ista

senex Victorinus tot annos ore terricrepo defensitaverat :
non erubuerit esse puer Christi tui, et infans fontis tui, sub-
jecto collo ad humilitatis jugum, et edomita 12 fronte ad crucis
opprobrium.
4. O Domine, Domine, qui inclinasti coelos, et descen- Ps.
5. 143,
disti ; tetigisti montes, et fumigaverunt : quibus modis te
insinuasti illi pectori ? Legebat, sicut ait Simplicianus, sanc-
tam Scripturam, omnesque Christianas litteras investigabat
studiosissime et perscrutabatur ; et dicebat Simpliciano non
palam, sed secretius et familiarius : „ Noveris me Christianum
jam esse. " Et respondebat ille : „ Non credam, nec deputabo
te inter Christianos, nisi in ecclesia Christi videro. " Ille autem
irridebat dicens : „ Ergo parietes faciunt Christianos ? " Et hoc
saepe dicebat, jam se esse Christianum ; et Simplicianus illud
saepe respondebat, et saepe ab illo parietum irrisio repeteba-
tur. Amicos enim suos reverebatur offendere superbos dae-
monicolas, quorum ex culmine Babylonicae dignitatis, quasi
ex cedris Libani quas nondum contriverat Dominus , graviter Ps. 5. 28,
ruituras in se inimicitias arbitrabatur . Sed posteaquam legendo
et inhiando¹³ hausit firmitatem, timuitque negari a Christo Mat. 10,
33. Luc.
coram Angelis sanctis, si eum timeret coram hominibus confi- 9, 26.
teri, reusque sibi magni criminis apparuit erubescendo de
sacramentis humilitatis Verbi tui, et non erubescendo de sac-
ris sacrilegis superborum daemoniorum, quae imitator¹4 super-
bus acceperat ; depuduit 15 vanitati, et erubuit veritati, subito-
que et inopinatus ait Simpliciano, ut ipse narrabat : "9Eamus

10) Vid. Aug. Ep. 17. zum einfältigen demüthigen Chri-

11 ) Ore terricrepo, mit schreck-
lich lärmendem Munde. Dem ent-
gegen : infans fontis tui , das un-
mündige Kind.
12) Edomita fronte , gebändigt,
wie der Stier, dessen stössige Stirn
ziehn muss. Zum Preise der gött-
lichen Gnade (s. ob. habet magnam
laudem gratiae tuae) berichtet A.,
dass ein so gelehrter und geehrter
Heide und leidenschaftlich beredter
Vertheidiger des ärgsten Götzen-
dienstes, sich nicht geschämt habe
stenthum öffentlich überzutreten.
13) Inhiando, begierig forschend.
14) Imitator superbus ; wie oben :
supplicabat monstris deûm a se
victis, so ist hier der Widerspruch
zwischen superbus und imitator ;
die stolzen Römer knechtische
Nachahmer des ägyptischen Cultus.
15) Depuduit vanitati , legte er
die (falsche ) Scham ab , die ihn
zum Knecht der Eitelkeit machte,
und schämte sich (mit Recht) vor
der Wahrheit, welche er bis dahin
verleugnet.
 188 S. AUGUSTINI EPISCOPI

in ecclesiam ; Christianus volo fieri. " At ille non se capiens

laetitia, perrexit cum eo . Ubi autem imbutus est primis in-
structionum sacramentis , non multo post etiam nomen dedit ,
ut per Baptismum regeneraretur, mirante Roma , gaudente
Ps.
10. 111, Ecclesia. Superbi videbant, et irascebantur; dentibus suis
stridebant, et tabescebant : servo autem tuo Dominus Deus
Ps . 39, 5. erat spes ejus, et non respiciebat in vanitates et insanias
mendaces.
5. Denique , ut ventum est ad horam profitendae fidei,
quae verbis certis conceptis, retentisque memoriter, de loco
16
eminentiore in conspectu populi fidelis Romae reddi solet
ab eis qui accessuri sunt ad gratiam tuam, oblatum esse
dicebat 18 Victorino a presbyteris ut secretius redderet, sicut
nonnullis qui verecundia trepidaturi videbantur offerri mos
erat ; illum autem maluisse salutem suam in conspectu sanctae
multitudinis profiteri . Non enim erat salus quam docebat in
rhetorica, et tamen eam publice professus erat. Quanto minus
ergo vereri debuit mansuetum 19 gregem tuum pronuntians

16) Symbolum sc. Apostolicum, ter audistis , non solum credere,

quod Catechumenis memoria tenen-
dum tradebatur, ab iis autem red-
debatur i. e. publice recitabatur
antequam Sacramento Baptismi
initiarentur : Sacrosancti martyrii
Symbolum , quod simul accepistis
et singuli hodie reddidistis , verba
sunt in quibus matris Ecclesiae
fides supra fundamentum stabile,
quod est Christus Dominus , soli-
data firmatur. ‚Fundamentum enim
aliud nemo potest ponere , praeter
id quod positum est , quod est
Christus Jesus.' Accepistis ergo
et reddidistis, quod animo et corde
retinere debetis , quod in stratis
vestris dicatis , quod in plateis co-
gitetis , et quod inter cibos non
obliviscamini : in quo etiam dor-
mientes corpore , corde vigiletis .
Fides ergo haec et salutis est re-
gula credere nos in Deum Patrem
omnipotentem , etc. " ( Aug. Serm.
215. in redditione symboli.) „Die
sabbati quando vigilaturi sumus in
Dei misericordia , reddituri estis
non Orationem sed symbolum. (Id.
Serm. 58. § . ult.) Ista quae brevi-
sed etiam totidem verbis memoriae
commendare et ore proferre debetis.
(Id. Serm. 214. in tradit. Symb. 3.
§. 2.) Nec ut eadem verba Sym-
boli teneatis , ullo modo debetis
scribere , sed audiendo perdiscere,
nec cum didiceritis , scribere , sed
memoria semper tenere atque re-
colere. - ,,Hoc est Testamentum
quod ordinabo eis post dies illos, "
dicit Dominus, „dando legem meam
in mente eorum, et in corde eorum
scribam eam." Hujus rei signifi-
candae causa, audiendo Symbolum
discitur ; nec in tabulis vel in ali-
qua materia sed in corde scribitur.
(Id. Serm. 212. §. 2. ) Vid. et Li-
turg. Rom. (Assem. Cod. Liturg.
t. i. p. 11 sqq. 16.) Goth. et Gallic.
(p. 30 sqq. p. 38 sq. 40 sq . etc.)
17) Gratiam tuam, Taufe. (Tauf-
gnade).
18) Dicebat sc . Simplicianus.
19) Quanto minus . . insano-
rum. Dem ,,mansuetus grex“ sind
die „turbae insanorum" entgegen-
gesetzt , dem „verbum tuum" das
,,in verbis suis."
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 189

verbum tuum, qui non verebatur in verbis suis turbas insano-

rum ? Itaque ubi ascendit ut redderet, 20 omnes sibimet invi-
cem , quisque ut eum noverant, instrepuerunt nomen ejus
strepitu gratulationis . Quis autem ibi non eum noverat ? Et
sonuit presso sonitu per ora cunctorum collaetantium : Victo-
rinus, Victorinus ! Cito sonuerunt exsultatione, quia videbant
eum ; et cito siluerunt intentione, ut audirent eum. Pronun-
tiavit ille fidem veracem praeclara fiducia , et volebant omnes
eum rapere intro in cor suum ; et rapiebant amando et gau-
dendo : hae rapientium manus erant .
6. Deus bone, quid agitur in homine , ut plus gaudeat Quod III.
de salute desperatae animae, et de majore periculo liberatae, Deus et
Angeli
quam si spes ei semper affuisset, aut periculum minus fuisset ? magis
gaudent
Etenim tu quoque, misericors Pater , plus gaudes de uno poe- in pec-
catorum
nitente, quam de nonaginta novem justis, quibus non opus conver-
sione.
est poenitentia. Et nos cum magna jucunditate audimus, cum Luc. 15.
audimus quam exsultantibus pastoris humeris reportetur ovis
quae erraverat ; et drachma referatur in thesauros tuos, collae-
tantibus vicinis mulieri quae invenit : et lacrymas excutit gau-
dium ' solemnitatis domus tuae , cum legitur in domo tua de
minore filio tuo , Quoniam mortuus erat, et revixit ; perierat, Ibid.
et inventus est. Gaudes quippe in nobis, et in Angelis2 tuis
sancta charitate sanctis. Nam³ tu semper idem, quia quae
non semper nec eodem modo sunt, eodem modo semper nosti
omnia.
7. Quid ergo agitur in anima , cum amplius delectatur
inventis aut redditis rebus quas diligit, quam si eas semper
habuisset ? Contestantur enim et caetera, et plena sunt omnia
testimoniis clamantibus, Ita est . Triumphat victor imperator,
et non vicisset, nisi pugnavisset ; et quanto majus periculum
fuit in praelio, tanto est gaudium majus in triumpho. Jactat
tempestas navigantes, minaturque naufragium ; omnes futura
morte pallescunt : tranquillatur coelum et mare, et exsultant

20) Redderet sc. fidei profes- 2) Angelis ... Engel die heilig
sionem . durch heilige Liebe.
3) Nam ... du freust dich in
uns und den Engeln , da in dir
1 ) Gaudium ... die Freudenfeier selbst kein Wechsel von Freude
deines Hauses. und Leid.
 190 S. AUGUSTINI EPISCOPI

nimis , quoniam timuerunt nimis. Aeger est charus, et vena¹

ejus malum renuntiat ; omnes qui eum salvum cupiunt, aegro-
tant simul animo : fit5 ei recte , ei nondum ambulat pristinis
viribus ; et fit tale jam gaudium , quale non fuit cum antea
salvus et fortis ambularet. Easque ipsas voluptates humanae
vitae etiam non inopinatis et praeter voluntatem irruentibus ,
sed institutis et voluntariis molestiis homines acquirunt. Edendi
et bibendi voluptas nulla est, nisi praecedat esuriendi et sitiendi
molestia. Et ebriosi quaedam salsiuscula comedunt, quo fiat
molestus ardor, quem dum exstinguit potatio , fit delectatio. Et in-
stitutum est ut jam pactae sponsae non tradantur statim, ne vi-
lem habeat maritus datam, quam non suspiraverit sponsus dilatam.
8. Hoc in turpi et exsecranda laetitia ; hoc in ea quae
Luc. 15, concessa et licita est ; hoc in ipsa sincerissima honestate ami-
32.
Prov. 15. citiae : hoc in eo quis mortuus erat, et revixit : perierat,
33. Ps. et inventus est. Ubique majus gaudium molestia majori
17, 36.
praeceditur. Quid est hoc , Domine Deus meus , cum tu
aeternum tibi tu ipse sis gaudium, et quaedam de te⁹
circa te semper gaudeant ? Quid est
quod haec rerum pars
alternat defectu et profectu , offensionibus et conciliationibus ?
An10 is est modus earum ; et tantum dedisti eis , cum a sum-
mis coelorum usque ad ima terrarum, ab initio usque in finem
saeculorum, ab angelo usque ad vermiculum , a motu primo
usque ad extremum, omnia genera bonorum, et omnia justa
opera tua, suis quaeque sedibus locares, et suis quaeque tem-
poribus ageres ? Heu mihi, quam excelsus es in excelsis, et
quam profundus in profundis ! et nusquam¹¹ recedis , et vix
redimus ad te.
4) Vena für arteria : Pulsader. 8) Qui mortuus etc. der verlorene
Cic. Div. 2, 70 : Medici signa quae- Sohn. Vgl. Ps . 18 , 36 ; Sprüchw.
dam habent ex venis : Puls . Celsus : 15, 33.
venae lentiores celerioresve , lang- 9) De te, über dich und in dei-
samerer oder schnellerer Puls. ner Umgebung (die Engel) im Him-
Dagegen unterscheidet Cic. "2 venae mel , dem entgegen haec rerum
et arteriae" Nat. Deor. 2, 55. pars, die irdische Welt in welcher
5) Fit ei recte , er erholt sich. ein Wechsel von Ab- und Zunahme,
6) Easque . . . adquirunt. Ho- von Feindschaften und Versöhnun-
mines adquirunt eas ipsas volup- gen. Vgl. L. 12, 11 , 12.
tates humanae vitae (Dat.) etiam 10) An eorum , sc. rerum
molestiis non inopinatis . . . sed oder ist das die Weise der irdischen
institutis et voluntariis . Welt , hast du ihr soviel ver-
7) Pactae sponsae , verlobte liehen
Bräute. 11 ) Nusquam · nirgends hin
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 191

9. Age, Domine , fac ; excita , et revoca nos ; accende, et Quare

IV.
rape ; flagra, dulcesce : jam amemus, et curramus. Nonne plus lae-
tandum
multi ex profundiore tartaro caecitatis quam Victorinus, re- sit in
conver-
deunt² ad te, et accedunt, et illuminantur recipientes lumen, sione no-
bilium.
quod si qui recipiunt, accipiunt a te potestatem ut filii tui Joh.
9, 12.1.
་
fiant? Sed si minus noti sunt populis, minus de illis gaudent
etiam qui noverunt eos. Quando enim cum multis gaudetur,
et in singulis uberius est gaudium, quia fervefaciunt se, et
inflammantur ex alterutro.3 Deinde , quod multis noti, mul-
tis sunt auctoritati ad salutem , et multis praeeunt secuturis .
Ideoque multum de illis et qui eos praecesserunt laetantur ,
quia non de solis laetantur.
Absit enim ut in tabernaculo Jac,
1-9 .2,
tuo prae pauperibus accipiantur personae divitum , aut prae
ignobilibus nobiles : quando potius infirma mundi elegisti ut 127.Cor.
28 1,
confunderes fortia ; et ignobilia hujus mundi elegisti et con-
temptibilia, et ea quae non sunt, tanquam sint , ut ea quae
sunt evacuares. Et tamen idem ipse minimus Apostolorum Id. 15, 9.
tuorum, per cujus linguam tua ista verba sonuisti, cum Pau-
lus proconsul, per ejus militiam debellata superbia, sub lene
6
jugum Christi tui missus esset, regis magni provincialis effec- Act.
7. 9. 13,
tus ; ipse quoque ex priore Saulo Paulus vocari amavit, ob
tam magnae insigne victoriae. " Plus8 enim hostis vincitur in

entfernst du dich und (dennoch) Africani sibi nomen assumpsit

kehren wir kaum zu dir zurück
wie Victorinus .
1 ) Fac, wirke, schaffe.
2) Redeunt ad te , vgl. vix redi-
mus ad te, c. 3 am Schluss.
3) Ex alterutro, einer durch den
andern.
4) De solis, sondern auch de se-
cuturis.
5) Quando evacuares . Et
(elegit Deus) ea quae non sunt ut
ea quae sunt destrueret 1 Cor. 1,
28. Vulg. A. fügt tamquam sint
hinzu : Du hast die erwählet, welche
nicht so sind , (dass sie wähnten)
das, was sie sind, aus eigener Kraft
und Wesenheit zu sein. Zu quae
sunt ist tamquam sint zu wieder-
holen.
6) Provincialis, Unterthan.
7) Ut Scipio , subjecta Africa,
ita et Saulus ad praedicationem
gentium missus, a primo Ecclesiae
spolio , Proconsule Sergio Paulo,
victoriae suae trophaea retulit ere-
xitque vexillum ut Paulus diceretur
e Saulo." Hieron . Comm. in Ep.
ad Philem. init . Hanc opinionem
memorat , neque omnino improbat
Origines , Apostolum tamen bino-
minem potius fuisse censet ; (Praef.
in Comm. in Ep. ad Rom. ) Chrys.
nomen ejus Dei jussu immutatum
fuisse ait, quod haud dubie verum
est, neque tamen ei repugnat, quod
hac occasione factum fuerit.
8) Plus, in höherem Grade stär-
ker. De quo, durch den er. Vgl.
Cap. 3 das über Victorinus und
die romana nobilitas Gesagte,
welche inflata et superba um ihres
Adelstolzes willen (nomine nobili-
tatis) mehr in der Macht des bösen
 192 S. AUGUSTINI EPISCOPI

eo quem plus tenet, de quo plures tenet. Plus autem super-

bos tenet nomine nobilitatis, et de his plures nomine auctori-
tatis. Quanto igitur cogebatur⁹ Victorini pectus , quod tan-
quam inexpugnabile receptaculum diabolus obtinuerat, Victo-
rini lingua, quo telo grandi et acuto multos peremerat ; tanto
abundantius exsultare oportuit filios tuos , quia Rex noster
Mat.
29. 12, alligavit fortem, et videbant vasa ejus erepta mundari , et
21. aptari in honorem tuum, et fieri utilia Domino ad omne
2 Tim.
2,
opus bonum.
V. 10. Sed ubi mihi homo tuus Simplicianus de Victorino
Quae re-
mora- ista narravit, exarsi ad imitandum : ad hoc enim et ille nar-
bantur
eum a raverat. Posteaquam
conver- vero et illud addidit, quod imperatoris
sione Juliani temporibus lege data prohibiti sunt Christiani docere
litteraturam et oratoriam ; quam legem ille amplexus, loquacem
Sap.
21. 10, scholam deserere maluit, quam verbum tuum, quo linguas
infantium facis disertas : non mihi fortior quam felicior visus
est, quia invenit occasionem vacandi ' tibi . Cui rei ego suspi-
rabam ligatus , non ferro alieno, sed mea ferrea voluntate.
Velle meum tenebat inimicus , et inde² mihi catenam fecerat,
et constrinxerat me. Quippe ex voluntate perversa, facta est
libido : et dum servitur libidini, facta est consuetudo ; et dum
consuetudini non resistitur, facta est necessitas. Quibus quasi
ansulis sibimet innexis, unde catenam appellavi, tenebat me
obstrictum dura servitus. Voluntas autem nova quae mihi
esse coeperat ut te gratis colerem, fruique te vellem, Deus,
sola jucunditas certa , nondum erat idonea ad superandam
priorem vetustate roboratam. Ita duae voluntates meae, una

Feindes war , dem sie wiederum
durch ihre Autorität viele aus dem
Volke zuführte.
9) Quanto gratius cogebatur
filios tuos. „Je erfreulicher es
war dass Victorins Herz , welches
der Teufel als eine unbesiegliche
Feste besessen hatte (a rege
Christo) bezwungen wurde , und
Victorius Zunge , mit welchem
grossen und scharfen Geschoss er
viele verderbt hatte ; in um SO
vollerm Maasse mussten deine
Kinder frohlocken , weil unser
König den Starken gebunden etc."
(8 Manuscripte lesen cogebatur, 1
andere cogitabatur , was eine ver-
wickeltere Auslegung nöthig macht.)
1) Vacandi . . . Gelegenheit zur
Musse um dir zu leben.
2) Inde, von meinem Wollen aus.
3) Ansulis sibimet innexis, unter
einander verbundenen Ringen,
Gliedern. 1
4) Gratis , dir um dein selbst-
willen diente. Ps. 73, 25. 26.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 193

vetus, alia nova , illa carnalis , illa spiritualis, confligebant inter

se, atque discordando dissipabant5 animam meam.
11. Sic intelligebam, meipso experimento, id quod legeram 17.
Gal. 5,
quomodo caro concupisceret adversus spiritum, et spiritus Rom 22, 23.7,
adversus carnem . Ego quidem in utroque ; sed magis ego
in eo quod in me approbabam , quam in eo quod in me im-
probabam. Ibi enim magis jam non ego ; quia ex magna
parte id patiebar invitus, quam faciebam volens . Sed tamen
consuetudo adversus me pugnacior ex me facta erat, quoniam
volens , quo nollem , perveneram. Et quis jure contradiceret,
cum peccantem justa poena sequeretur ? Et non erat jam
illa excusatio, quas videri mihi solebam propterea me nondum
contempto saeculo servire tibi , quia incerta mihi esset per-
ceptio veritatis : jam enim et ipsa certa erat. Ego autem
adhuc terra obligatus , militare tibi recusabam ; et impedimen-
tis⁹ omnibus sic timebam expediri , quemadmodum impediri
timendum est.
12. Ita sarcina saeculi, velut somno assolet, dulciter pre-
mebar ; et cogitationes quibus meditabar10 in te, similes erant
conatibus expergisci volentium, qui tamen superati soporis
altitudine remerguntur. Et sicut nemo est qui dormire sem-
per velit, omniumque sano judicio vigilare praestat ; differt
tamen plerumque homo somnum excutere, cum gravis torpor
in membris est ; eumque jam displicentem carpit libentius,

5) Dissipabant, zerrissen meine 7) Illa est enim peccati poena

Seele.
6) Ego · perveneram. Mein
Ich war in beidem, aber es gehörte
mehr dem an, was ich in mir bil-
ligte, was mir als das Rechte er-
schien , als dem , was ich in mir
missbilligte. Denn Letzteres ge-
hörte schon weniger meinem Ich
an, weil ich dies (Unrechte) gros-
sentheils mehr wider meinen Willen
litt, als dass ich es mit Willen ge-
than hätte. Aber durch meine
eigene Schuld (ex me) war die Ge-
wohnheit gegen mich widersetz-
licher geworden , weil ich wollend
dahin gerathen war , (quo nollem)
wohin zu kommen ich nicht wollen
gesollt hätte. Contra ac statue-
runt Manichaei , vid. sup. 1. iv.
§. 26. n. 13. n. 17. l. v. §. 18. n. 3.
justissima, ut amittat unusquisque
quo bene uti noluit ; id est, ut qui
sciens recte non facit, amittat scire
quid rectum sit ; et qui recte facere
cum possit noluit , amittat posse
cum velit. Aug. de lib. arb. l. v.
c. 18 .
8) Qua videri ... tibi, dass ich
mir den Schein zu geben pflegte :
ich diene dir deshalb nicht etc.
9) Impedimentis . . und ich
fürchtete so von allen Lasten ent-
lastet zu werden , wie man sich
fürchten muss belastet zu werden.
10) Meditabar . . und die Ge-
danken , welche ich sinnend auf
dich richtete.
11) Eumque sc. somnum, und ge-
niesst um so lieber den Schlaf, der
13
 194 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quamvis surgendi tempus advenerit : ita certum habebam¹2

esse melius tuae charitati me dedere , quam meae cupiditati
cedere ; sed illud placebat , et 13 vincebat ; hoc libebat et vin-
ciebat. Non enim erat quod tibi responderem dicenti mihi
Eph. 5. Surge, qui dormis, et exsurge a mortuis ; et illuminabit te
14.
Christus: et undique ostendenti vera te dicere, non erat om-
nino quid responderem veritate convictus, nisi tantum verba 14.
lenta et somnolenta : Modo, ecce modo ; sine paululum. Sed,
Modo , et modo , non habebant modum ; et, Sine paululum, in
Rom. 7,
22-25. longum 15 ibat. Frustra condelectabar legi tuae secundum
interiorem hominem, cum alia lex in membris meis repug-
naret legi mentis meae, et captivum me duceret in lege pec-
cati, quae in membris meis erat. Lex enim peccati est vio-
lentia consuetudinis, qua trahitur et tenetur etiam invitus
animus, 16 eo merito quo in eam volens illabitur. Miserum
ergo me quis liberaret de corpore mortis hujus, nisi gratia
tua per Jesum Christum Dominum nostrum ?
VI. 13. Et de vinculo quidem desiderii concubitus quo arctis-
Ponti-
tianus simo tenebar, et saecularium negotiorum servitute, quemad-
narrat
Antonii modum me exemeris, narrabo, et confitebor nomini tuo, Do-
vitam.
Ps. 18, mine, adjutor meus et redemptor meus. Agebam solita,
15.
crescente anxietudine , et quotidie suspirabam tibi ; frequenta-
bam ecclesiam tuam , quantum vacabat ab eis negotiis sub
quorum pondere gemebam. Mecum erat Alypius otiosus ab
opere jurisperitorum post assessionem tertiam, exspectans
quibus iterum consilia venderet , sicut ego vendebam dicendi
facultatem, si qua docendo praestari potest. Nebridius autem
amicitiae nostrae cesserat, ut omnium nostrum familiarissimo
Verecundo , 2 Mediolanensi et civi et grammatico subdoceret,

ihm schon missfällig ist , den er
abschütteln möchte.
12) Esse melius tuae caritati me
dedere, quam meae cupiditati cedere :
sei es besser mich deiner Liebe
hinzugeben, als meiner Lust nach-
zugeben.
13) Vincebat • vinciebat :
überwand ... band .
14) Lenta et somnolenta , säu-
mige, träumige.
15) In longum ibat , zog ich in
die Länge.
16) Eo merito ... illabitur : des-
halb verdienter massen, weil man
wollend in die Gewalt der Ge-
wohnheit fällt.
1) Adessionem tertiam, nachdem
er zum dritten male Besitzer des
comes largitionum Italicianarum
gewesen. Vgl. L. 6, 10 , 16.
2) Verecundo. Vgl. L. 9 , 3 , 5 .
Subdoceret , als Unterlehrer hülfe.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 195

et vehementer desideranti et familiaritatis jure flagitanti de³

numero nostro fidele adjutorium, quo indigebat nimis. Non
itaque Nebridium cupiditas commodorum eo traxit : majora¹
enim posset si vellet de litteris agere ; sed officio benevolen-
tiae petitionem nostram contemnere noluit amicus dulcissimus
et mitissimus . Agebat autem illud prudentissime, cavens
innotescere personis secundum hoc saeculum majoribus, devi-
tans in eis omnem inquietudinem animi, quem volebat habere
liberum et quam multis posset horis feriatum, ad quaerendum
aliquid , vel legendum vel audiendum de sapientia .
14. Quodam igitur die, non recolo causam qua erat
absens Nebridius, cum ecce ad nos domum venit ad me et
Alypium Pontitianus quidam civis noster inquantum Afer,
praeclare in palatio militans : 8 nescio quid a nobis volebat .
Et consedimus ut colloqueremur ; et forte supra mensam⁹
lusoriam quae ante nos erat, attendit codicem, tulit, aperuit ,
invenit apostolum Paulum, inopinate sane : putaverat enim
aliquid de libris quorum professio me conterebat. Tum vero
arridens, meque intuens , gratulatorie miratus est quod eas
et solas prae oculis meis Litteras repente comperisset. Chri-
stianus quippe et fidelis erat, et saepe tibi Deo nostro pro-
sternebatur in ecclesia crebris et diuturnis orationibus. Cui
ego cum indicassem illis me Scripturis curam maximam impen-
dere, ortus est sermo, ipso narrante , de Antonio 10 Aegyptio

3) De numero nostro , einen der c. 8. Aug. de Civ. Dei, v. 6. ) unde

Unsern .
4) Majora ... er hätte Grösseres
erreichen können , hätte er litera-
rische Vorträge halten wollen.
5) Agebat . er that sehr weis-
lich bei dem subdocere zu bleiben.
6) In eis . Hierin, hierbei.
7) In quantum Afer, insofern er
aus Afrika gebürtig war , nicht
aber mit A. aus demselben Ort.
8 ) Militare , pro , aliquo officio
defungi in curia Principis , usur-
pant Scriptores , quo sensu ло-
Tεvεodal dixit Theophanes. Qui
igitur Principi in quolibet officio,
seu in qualibet dignitate palatina,
civili , aut militari deserviebat , ei
,,militare" dicebatur , ejusque esse
miles." Du Cange (vid. inf. 1. ix.
dicitur „ Miles utriusque militiae"
qui armatam profitetur simul et
literatam seu legalem. Carpent.
Suppl.
9) Mensam lusoriam, Studier-
tisch.
10) Natus est A. D. 251. Vid.
de eo Athanasii Vita S. Antonii
Opp. t. i. p. 793 sqq. Tillemont
Hist. Eccl. t. vii. p. 46. sqq. Reper-
tor. Britann. t. ix. p. 41. 158. 277.
Plura testimonia de hoc opere S.
Athanasii, e caeteris patribus exhi-
bent PP. Benedict. 1. c. p. 785 sqq.
unde colligi potest quanti Antonium
Christiani veteres habuerint. Eum
appellat Aug. „ sanctum et perfec-
tum virum, qui sine ulla scientia
litterarum scripturas Divinas et
13*
 196 S. AUGUSTINI EPISCOPI

monacho, cujus nomen excellenter clarebat apud servos tuos ;

nos autem usque in illam horam latebat. Quod ille ubi com-
perit, immoratus est in eo sermone, insinuans tantum virum
ignorantibus , et admirans eamdem nostram ignorantiam .
Stupebamus autem audientes tam recenti memoria , et prope
nostris temporibus testatissima mirabilia¹ tua in fide recta
et catholica Ecclesia. Omnes mirabamur , et nos quia tam
magna erant, et ille quia inaudita nobis erant.
15. Inde sermo ejus devolutus est ad monasteriorum
Eph. 5, 12 et mores suaveolentiae tuae, et ubera¹³ deserta eremi,
2. etc. greges,
quorum nos nihil sciebamus . Et erat monasterium Mediolani 14
plenum bonis fratribus , extra urbis moenia , sub Ambrosio
nutritore ; et non noveramus. Pertendebat15 ille et loqueba-
tur adhuc, et nos intenti tacebamus. Unde et incidit ut dice-
ret nescio quando se et tres alios contubernales suos, nimirum
apud Treveros , cum Imperator pomeridiano Circensium spec-
taculo teneretur, exisse deambulatum in hortos muris conti-
guos ; atque illic ut forte combinati¹6 spatiabantur, unum
secum seorsum , et alios duos itidem seorsum pariterque di-

memoriter audiendo tenuisse , et öden der Wüste ; fruchtbar an

prudenter cogitando intellexisse
praedicatur. " de Doctr. Christian.
Prolog. §. 4.
11 ) Vid. Athanasii Vita S. An-
ton. §. 54. 56. sqq . Tillemont 1.
c. art . 7. Repert. Brit. 1. c. p.
577 sqq.
12) Requirant , quam magnum
illic (in Aegypto) gregem colligat,
quantam numerositatem sanctorum
atque sanctarum habeat contem-
nentium penitus mundum. Grex
ille tantum crevit , ut etiam inde
superstitiones expulerit. Aug. Serm.
138. §. 10. Florebat Aegyptus ea
tempestate, non solum eruditis in
Christiana philosophia viris, verum
etiam his qui per vastum eremum
commanentes , signa et prodigia
Apostolica , simplicitate vitae et
cordis sinceritate , faciebant -- ut
vere compleretur Apostoli dictum,
,,quia ubi abundavit peccatum, su-
perabundavit et gratia." Ruff. H.
E. 1. ii. c. 8.
13) Ubera . . . fruchtbare Ein-
Früchten des Geistes (Gal. 5 , 22).
Vgl. Ps. 64, 12. 13 ; Jes. 5 , 17.
14) Difficilius est virtutem in
multiplici hominum genere , et in
ista vita turbulentiore servare.
Difficillimum est hic tenere opti-
mum vitae modum, et animum pa-
catum atque tranquillum. Quippe,
ut breviter explicem, hi, (Episcopi
presbyteri, diaconi, et cujuscemodi
ministri divinorum Sacramentorum )
agunt ubi vivere discitur, illi (Mo-
nachi) ubi vivitur. Nec ideo tamen
laudabile Christianorum genus con-
tempserim , eorum scilicet qui in
civitatibus degunt , a vulgari vita
remotissimi. Vidi ego diversorium
sanctorum Mediolani , non pauco-
rum hominum , quibus unus pres-
byter praeerat vir optimus et doc-
tissimus. De Morib. Eccl. Cath. c.
32 , 33.
15) Pertendebat . . . intenti tace-
bamus. ( Aen. 2 , 1.)
16) Combinati, je zwei.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 197

gressos ; sed illos vagabundos irruisse in quamdam casam, ubi

habitabant quidam servi tui , spiritu pauperes, qualium est 3.
Mat. 5.
regnum coelorum, et invenisse ibi codicem in quo scripta erat
vita Antonii. Quam legere coepit unus eorum , et mirari , et
accendi , et inter legendum 17 meditari arripere talem vitam ,
et relicta militia18 saeculari servire tibi : erant autem ex eis
quos dicunt Agentes19 in rebus. Tunc subito repletus amore
sancto et sobrio pudore, iratus sibi conjecit oculos in amicum,
et ait illi : „ Dic, quaeso te, omnibus istis laboribus nostris
quo ambimus pervenire ? quid quaerimus ? cujus rei causa
militamus ? Majorne esse poterit spes nostra in palatio , quam
ut amici Imperatoris simus ? Et ibi quid non fragile, plenum-
que periculis ? Et per quot pericula pervenitur ad grandius
periculum ? Et quando istud erit ? Amicus autem Dei, si vo-
luero, ecce nunc fio . " Dixit hoc,20 et turbidus parturitione
novae vitae, reddidit oculos paginis ; et legebat, et mutabatur
intus ubi tu videbas, et exuebatur mundo mens ejus, ut mox
apparuit. Namque dum legit, et volvit fluctus cordis sui, in-
fremuit aliquando et discrevit , decrevitque meliora ; jamque
tuus , ait amico suo : „ Ego jam abrupi me ab illa spe nostra,
et Deo servire statui ; et hoc ex hac hora, in hoc loco aggre-
dior. Te si piget imitari, noli adversari. " Respondit ille,
adhaerere se socium tantae mercedis tantaeque militiae. Et

17) Inter_legendum • vitam, Welt, wie sichs bald zeigte. Denn

und beim Lesen sann er darauf
ein solches Leben zu ergreifen.
18) Vid. sup. p. 134. not. 8.
19) Agentes in rebus" ,,qui
Principis jussis obsecundabant,
eorum mandata in provincias per-
ferebant, " Magisteriani „ item ap-
pellati , quod sub Magistro officio-
rum militarent. " Vid. Jac. Gotofred.
ad tit. Cod. Theod. de Agent. in
reb. (t. ii. p . 164 sqq. ) Du Cange.
20) Dixit hoc . • aggredior. A.
beschreibt den Act der Wiederge-
burt , dessen Vorbild der Act der
leiblichen Geburt. ,,Dies sagte er
und im innern Aufruhr durch das
Kreissen des neuen Lebens , warf
er die Augen von neuem auf das
Buch und las und ward im Innern
verwandelt, wo du es sahest ; und
sein Gemüth löste sich ab von der
während er las und das Herz ihm
pochte, seufzte er tief von Zeit zu
Zeit und unterschied das Bessere
und entschied sich dafür, und schon
dir angehörig sagte er seinem
Freunde : ich habe mich schon
losgerissen von dem was wir
hofften . "" Unterschied und ent-
schied," von discerno und decerno.
Könnte aber nicht discrevit und
decrevit auch von discresco und
decresco kommen, und bedeuten :
von der Mutter sich scheiden und
ihr entwachsen , hervorwachsen.
Abrupi, ich habe die Nabelschnur
durchschnitten. (?) Von seiner
Mutter sagt A. ( L. 9, 8, 17 ) ; quae
me partucivit, et carne, ut in hanc
temporalem et corde, ut in aeter-
nam lucem nascerer.
 198 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Luc. 14, ambo jam tui, aedificabant turrim sumptu idoneo relinquendi
26-35.
omnia sua et sequendi te. Tum Pontitianus et qui cum eo
per alias horti partes deambulabant , quaerentes eos devene-
runt in eumdem locum, et invenientes admonuerunt ut redi-
rent, quod jam declinasset dies. At illi narrato placito et
proposito suo, quoque modo in eis talis voluntas orta esset
atque firmata, petiverunt ne sibi molesti essent, si adjungi
recusarent. Isti autem nihilo mutati a pristinis, fleverunt se
tamen, ut dicebat , atque illis pie congratulati sunt, et com-
mendaverunt se orationibus eorum , et trahentes cor in terra
abierunt in palatium ; illi autem affigentes cor coelo , manse-
runt in casa . Et habebant ambo sponsas : quae posteaquam
hoc audierunt, dicaverunt etiam ipsae virginitatem tibi.
VII. 16. Narrabat haec Pontitianus : tu autem, Domine , inter
Rodeba-
tur intus
audito verba ejus retorquebas¹ me ad meipsum, auferens me a dorso
Ponti- meo ubi me posueram, dum nollem me attendere ; et consti-
tiano.
tuebas me ante faciem meam, ut viderem quam turpis essem,
quam distortus et sordidus, maculosus et ulcerosus. Et vide-
bam , et horrebam ; et quo a me fugerem non erat. Et si
conabar avertere a me aspectum, narrabat ille quod narra-
bat, et tu me rursus opponebas mihi, et impingebas² me in
Ps. 35, 3. oculos meos, ut invenirem iniquitatem meam et odissem.
Noveram eam, sed dissimulabam ; et conhibebam, 3 et oblivis-
cebar.

17. Tunc vero , quanto ardentius amabam illos de qui-

bus audiebam salubres affectus , quod se totos tibi sanandos
dederant, tanto exsecrabilius me comparatum eis oderam.5
Quoniam multi mei anni mecum effluxerant, forte duodecim
anni, ex quo ab undevicesimo anno aetatis meae, lecto Cicero-
nis Hortensio, excitatus eram studio sapientiae ; et differebam

1) Retorquebas • kehrtest sio. Mów , conhibeo. Du Cange

mich gegen mich , stelltest mich
mir selbst vor Augen. A. betrach-
tet sich als einen Doppelmenschen,
der zu betrachtende zuerst auf dem
Rücken des betrachtenden.
2) Impingebas . . . du stelltest
mich gewaltsam mir vor Augen.
3) Conhibere , cohibere , quasi
connivere • assentiri ... ad-
quiescere conibentia , consen-
s. v. conhibere.
4) Illos .. jene , von deren
heilsamen Gemüthsbewegungen ich
hörte.
5) Qui se diligit stultum , non
proficiet ad sapientiam , nec fiet
quisquis qualis cupit esse , nisi se
oderit qualis est. Aug. de vera
Relig. c. 48.
6) Vid. sup. 1. iii. c. 4.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 199

contempta felicitate terrena ad eam investigandam vacare,

cujus non inventio, sed vel sola inquisitio jam praeponenda
erat etiam inventis thesauris regnisque gentium, et ad nutum
circumfluentibus corporis voluptatibus. At ego adolescens
miser, valde miser , in exordio ipsius adolescentiae etiam pe-
tieram a te castitatem , et dixeram : Da mihi castitatem et
continentiam , sed noli modo. Timebam enim ne me cito
exaudires, et cito sanares a morbo concupiscentiae , quam
malebam expleri quam exstingui . Et ieram per vias pravas
superstitione sacrilega , non quidem certus in ea , sed quasi
praeponens eam caeteris, quae non pie quaerebam, sed inimice
oppugnabam .
18. Et putaveram me propterea differre de die in diem
contempta spe saeculi , te solum sequi, quia non mihi appare-
bat certum aliquid quo dirigerem cursum meum. Et venerat
dies quo nudarer mihi, et increparet in me conscientia mea :
Ubi es lingua ? Nempe tu dicebas propter incertum verum
nolle te abjicere sarcinam vanitatis. Ecce jam certum est, et
illa te adhuc premit, humerisques liberioribus pennas recipiunt,
qui neque ita inquirendo attriti sunt, nec decennio et am-
plius ista meditati. Ita rodebar intus, et confundebar pudore
horribili vehementer, cum Pontitianus talia loqueretur./ Ter-
minato autem sermone et causa qua venerat , abiit ille ; et
ego ad¹0 me. Quae non in me dixi ? Quibus sententiarum
verberibus non flagellavi animam meam, ut sequeretur me
conantem post te ire ? Et renitebatur ; recusabat, 11 et non se
excusabat. Consumpta erant et convicta argumenta omnia :
remanserat multa trepidatio ; et 12 quasi mortem reformidabat
restringi a fluxu consuetudinis quo13 tabescebat in mortem.
19. Tum in illa grandi rixa interioris domus meae, quam JnVIII.
hor-
fortiter excitaveram cum anima ' mea in cubiculo nostro corde tum

7) Superstitione ...
. Manichäis-
mus.
8) Humerisque . . . und jenen
(von denen Pontitian erzählte)
wachsen an den freiern Schultern
(frei von der sarcina) Federn etc.
9) Inquirendo · durch For-
schen geschwächt.
10) Et ego quae non in me dixi
ad me ; oder : et ego ad me. Quae
non in me dixi ?
11) Recusabat . . . hatte Wider-
rede aber keine Ausrede.
12) Et sc.: anima quasi
13) Quo tabescebat in mortem,
hinstarb .
1) Cum anima etc. Der innere
 200 S. AUGUSTINI EPISCOPI

secedit,
quid ibi meo, tam vultu quam mente turbatus, invado Alypium . Ex-
egerit. clamo :
Mat. 11, clamo : Quid patimur ? quid est hoc ? quid audisti ? Surgunt
12. indocti et coelum rapiunt ; et nos cum doctrinis nostris sine
corde, ecce ubi volutamur in carne et sanguine ! An quia
praecesserunt, ³ pudet sequi, et non pudet nec saltem sequi ?“
Dixi nescio quae talia, et abripuit me ab illo aestus meus,
cum taceret attonitus me intuens . Neque enim solita sona-
bam ; plusque loquebantur animum meum frons, genae, oculi,
color, modus vocis, quam verba quae promebam. Hortulus
quidam erat hospitii nostri , quo nos utebamur sicut tota
domo : nam hospes ibi non habitabat dominus domus. Illuc
me abstulerat tumultus pectoris , ubi nemo impediret ardentem
litem quam mecum aggressus eram , donec exiret qua tu
sciebas ; ego autem non : sed tantum insaniebam salubriter ,
et moriebar vitaliter, gnarus quid mali essem, et ignarus quid
boni post paululum futurus essem. Abscessi ergo in hortum ,
et Alypius pede post pedem. Neque enim secretum meum
non erat, ubi ille aderat : aut quando me sic affectum desere-
ret ? Sedimus, quantum potuimus remoti ab aedibus . Ego⁹
fremebam spiritu indignans indignatione turbulentissima, quod
non irem in placitum et pactum tecum, Deus meus , in quod
10. 34, eundum esse omnia ossa mea clamabant, et in10 coelum tol-
Ps.
lebant laudibus : et non illuc ibaturnavibus, aut quadrigis,
aut pedibus , quantum " saltem de domo in eum locum ieram,

Mensch , ἔσω άνθρωπος (Rom. 7, sinn ergriffen und ich starb um zu

22) , der vous im Gegensatz der
σάρξ (Rom. 7, 25), die ψυχὴ λογική
streitet mit anima (der ψυχὴ ἄλο-
yos) dem Weibe.
2) Sine corde, herzlos.
3) Quia sc. indocti . . . weil Un-
gelehrte vorangiengen schämen
wir Gelehrte uns ihnen zu folgen.
4) Solita sonabam • prome-
bam : ich äusserte mich nicht auf
gewohnte Weise , und Stirn, Wan-
gen verriethen , offenbarten
mehr mein Inneres, als die Worte
welche ich vorbrachte.
5) Donec bis der Kampf
einen Ausgang nähme, - welchen,
das wusstest du.
6) Insaniebam vitaliter :
mich hatte ein heilsamer Wahn-
leben.
7) Pede ... folgte auf den Fuss.
8) Secretum aderat: meine
Einsamkeit blieb mir auch , wenn
er zugegen war, ward nicht durch
ihn gestört. Vgl. cap. 12, 28.
9) Fremebam erschauderte
im Geiste, ergrimmt im stürmischen .
Ingrimm.
10) In coelum tollebant
laudibus und (alle meine Gebeine)
erhoben lobpreisend in den Himmel
das Eingehn in den Bund.
11) Quantum saltem , nicht ein-
mal so weit. Zum Verständniss
von Cap. 8 und 9 : Bei der Bekeh-
rung befiehlt der Wille ihm selbst
sich vom Bösen zum Guten zu
kehren. Befiehlt der Wille der
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 201

ubi sedebamus. Nam non solum ire, verum etiam pervenire

illuc, nihil erat aliud quam velle ire, sed velle fortiter et
integre ; 12 non semisauciam hac atque hac versare et jactare
voluntatem, parte assurgentem cum alia parte cadente luc-
tantem.
20. Denique tam multa faciebam corpore in ipsis cuncta-
tionis aestibus, quae aliquando volunt homines , et non va-
lent's si aut ipsa membra non habeant, aut ea vel colligata
vinculis , vel resoluta 14 languore, vel quoquo modo impedita
sint. Si15 vulsi capillum, si percussi frontem , si consertis
digitis amplexatus sum genu ; quia volui, feci . Potui autem
velle et non facere , si mobilitas membrorum non obsequere-
tur. Tam multa ergo feci, ubi non hoc erat velle quod posse :

Hand, so gehorcht diese sogleich, 15) Si vulsi • · perficiendam .

wiewohl sie dem Leibe angehört,
warum gehorcht der Geist dem
Geiste , der Wille dem Willen
nicht , wenn dieser ihm selbst be-
fiehlt vom Bösen zu lassen , dem
Guten anzuhangen ? Darum weil
der Wille nicht von ganzem , son-
dern nur mit halbem Herzen das
Gute will, beim Kampf des Fleisches
mit dem Geiste , des psychischen
Willens mit dem pneumatischen
( 1 Cor. 2, 14. 15. Röm. 7, 14 sqq.)
Diese scheinbar zwei einander
widerstreitenden Willen sind aber
nur Ein in sich seit dem Fall,
durch die Erbsünde (Röm. 7 , 17
ἡ οἰκοῦσα ἐν ἐμοὶ ἁμαρτία) ent-
zweiter Wille , nicht wie die Ma-
nichäer lehren zwei fremde den
Menschen besitzende Willenskräfte,
zwei fremde Prinzipe die ihn zer-
reissen , er ist vielmehr Ein Ich ,
Eine mit sich selbst in Zwiespalt
gekommene Person. ― Hieran
schliesst sich not. 15.
12) Integre . luctantem : von
ganzem Herzen, nicht den halb-
wunden Willen bald hierhin bald
dorthin wenden und werfen , SO
dass sein aufstrebender Theil mit
dem fallenden rang.
13) Volunt . . . non valent sc.
facere.
14) Resoluta languore , abge-
spannt , kraftlos durch Mattigkeit.
Consertis digitis , mit gefaltenen
Händen .
Ich konnte mit gefaltenen Hän-
den das Knie umfassen , weil ich
es wollte. Ich konnte dies aber
wollen und doch nicht thun, wenn
nämlich die Glieder aus Mangel
an Beweglichkeit meinem Willen
nicht Folge leisteten. Ich habe
also so vieles gethan, wobei wollen
und können nicht identisch war,
dagegen ich das nicht that , was
ich mit ungleich stärkerm Triebe
erstrebte, und was ich alsbald, so
wie ich es nur gewollt hätte auch
gekonnt hätte , weil ichs alsbald,
wenn ichs wollte , allerdings
wollte. Denn (ibi) auf diesem
(rein geistigen) Gebiet ist das Ver-
mögen (das Können) und der
Wille eins (ea , eadem) und das
Wollen selbst war schon ein Thun,
und doch geschah es nicht; und
leichter gehorchte der Leib dem
geringsten Willen der Seele , so
dass sich die Glieder auf den Wink
des Geistes bewegten, als sonst die
Seele sich selbst gehorcht und
ihren starken Willen im Gebiet,
wo der Wille allein herrscht, durch-
gesetzt hätte.
Voluntas tenuissima (beim Hän-
defalten) steht der voluntas magna
(vgl . incomparabili adfectu amplius)
sich zu bekehren gegenüber.
 202 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius mihi

placebat, et mox ut vellem, possem ; quia mox ut vellem, uti-
que vellem. Ibi enim facultas ea quae voluntas, et ipsum
velle jam facere erat ; et tamen non fiebat : faciliusque obtem-
perabat corpus tenuissimae voluntati animae , ut ad nutum
membra moverentur, quam ipsa sibi anima ad voluntatem
suam magnam in sola voluntate perficiendam.
IX.
Unde fit 21. Unde hoc monstrum ? ' et quare istud ? Luceat mise-
ut ani-
mus im- ricordia tua ; et interrogem , si forte mihi respondere possint
peret latebrae poenarum hominum, et tenebrosissimae contritiones
sibi, et
resista
tur. filiorum Adam. Unde hoc monstrum? et quare istud ? Imperat
animus corpori, et paret statim ; imperat animus sibi, et resi-
stitur.3 Imperat animus ut moveatur manus , et tanta est
facilitas, ut vix a servitio discernatur imperium : et animus
animus est, manus autem corpus est. Imperat animus ut
velit animus, nec alter5 est, nec facit tamen. Unde hoc mon-
strum ? et quare istud ? Imperat, inquam, ut velit, qui non
imperaret nisi vellet , et non fit quod imperat. Sed non ex²
toto vult ; non ergo ex toto imperat. Nam intantum imperat,
inquantum vult, et intantum non fit quod imperat, inquantum
non vult. Quoniam voluntas imperat ut sit voluntas, nec alia
sed ipsa. Non itaque plena imperat, ideo non est quod im-
perat. Nam si plena esset, nec imperaret ut esset , quia jam
esset. Non igitur monstrum partim velle, partim nolle, sed
aegritudo animi est, quia non⁹ totus assurgit, veritate suble-

1 ) Monstrum , unnatürliche Er- gung und Paraphrase von Röm.

scheinung .
2) Latebrae • contritiones :
die verborgensten Strafgerichte ...
finstersten Zerknirschungen .
3) Haec est enim poena inobe-
dienti homini reddita in semetipso,
ut ei vicissim non obediatur nec a
semetipso . Aug. c. Advers. Leg. et
propt. 1. i. c. 14.
4) Servitio • dass kaum vom
(leiblichen) Dienst der (geistige)
Befehl geschieden werden kann.
5) Alter . . . der Geist, dem be-
fohlen wird , zu wollen , ist kein
anderer, ist derselbe Geist, welcher
befiehlt.
6) Imperat , sc. animus. Ausle-
7, 15 in diesem Cap.
7) Ex toto, von ganzem Herzen,
wie Cap. 8 integre velle.
8) Si plena .. esset : wäre der
Wille ex toto, wäre kein Zwiespalt
des Guten und Bösen in ihm , so
hätte er sich selbst nichts Gutes
zu gebieten , nichts Gutes durch
seinen Befehl erst ins Dasein zu
rufen, weil dies eben schon in ihm
da wäre.
9) Quia praegravatus , weil
nicht der ganze Geist sich auf-
richtet , von der Wahrheit (zwar
einerseits) emporgehoben, (andrer-
seits aber) von der Gewohnheit
niedergezogen.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 203

vatus, consuetudine praegravatus. Et ideo sunt duae volun-

tates, quia una earum tota non est, et hoc adest alteri quod
deest alteri.
22. Pereant a facie tua, Deus, sicuti pereunt vaniloqui Adver-
X.
et mentis seductores, qui cum duas voluntates in deliberando sus Ma-
nichaeos
animadverterint , duas naturas duarum mentium esse asseve- duabus
qui ex
rant, unam bonam, alteram malam. Ipsi vere mali sunt, cum riis contra-
vo-
ista mala ' sentiunt, et iidem ipsi boni erunt si vera senserint, luntati
bus duas
verisque consenserint, ut dicat eis Apostolus tuus : Fuistis contra-
rias na-
aliquando tenebrae ; nunc autem lux in Domino. Illi enim severant.
turas as-
dum volunt esse lux, non in Domino , sed in seipsis , putando Ps . 67, 3.
animae naturam hoc² esse quod Deus est, ita facti sunt den-
siores tenebrae ; quoniam longius a te recesserunt horrenda Tit. 1, 10.
arrogantia, a te vero lumine illuminante omnem hominem Eph. 5, 8.
venientem in hunc mundum. Attendite quid dicatis, et eru- Joh . 1, 9.
bescite, et accedite ad eum et illuminamini, et vultus vestri³ Ps. 33, 6.
non erubescent. Ego cum deliberabam ut jam servirem Do-
mino Deo meo, sicut diu disposueram, ego eram qui volebam,
ego qui nolebam ; ego, ego eram. Nec plene volebam , nec
plene nolebam. Ideo mecum contendebam, et dissipabar a
meipso. Et ipsa dissipatio me invito quidem fiebat, nec
tamen ostendebat naturam mentis alienae, sed poenam meae.5
Et ideo non jam ego operabar illam, sed quod habitabat in 17.
Rom. 7.
me peccatum de supplicio liberioris
peccati, quia eram filius
Adam.
23. Nam si tot sunt contrariae naturae, quot voluntates
sibi resistunt ; non jam duae, sed plures erunt . Si deliberet
quisquam utrum ad conventiculum eorum pergat, an ad thea-
trum ; clamant isti : Ecce duae naturae : una bona hac ducit ;
altera mala illac reducit . Nam unde ista cunctatio sibimet
adversantium voluntatum ? Ego autem dico ambas malas , et

1) Mala sentiunt , jene bösen fremden Geistes , sondern auf die

Gedanken haben. L. 4 , 15-26.
not. 12.
2) Hoc esse , die Seele sei mit
Gott gleicher Art.
3) Vultus vestri eure er-
leuchteten Gesichter werden nicht
(mehr) erröthen.
4) Dissipatio , Zwiespalt zeigte
nicht hin auf die Natur eines
Strafe des meinigen.
5) Vid. sup. ad 1. vii. §. 5. not. 5.
6) Liberioris • die (Erb-)
Sünde , stammend von der Strafe
der freiern Sünde-freier , weil der
unschuldige, von keiner Erbsünde
geirrte Adam sündigte.
7) Conventiculum eorum SC.
Manichaeorum.
204 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quae ad illos ducit, et quae ad theatrum reducit. Sed non

credunt nisi bonam esse qua itur ad eos. Quid si ergo quis-
quam nostrum deliberet, et secum altercantibus duabus volun-
tatibus fluctuet, utrum ad theatrum pergat, an ad ecclesiam
nostram ? nonne et isti quid respondeant fluctuabunt ? Aut
enim fatebuntur, quod nolunt, bona voluntate pergi in eccle-
siam nostram , sicut in eam pergunt qui sacramentis ejus im-
buti sunt atque detinentur : aut duas malas naturas, et duas
malas mentes in uno homine confligere putabunt ; et non erit
verum quod solent dicere, unam bonam alteram malam : aut
convertentur ad verum, et non negabunt, cum quisque deli-
berat , animam unam diversis voluntatibus aestuare.
24. Jam ergo non dicant, cum duas voluntates in homine
uno adversari sibi sentiunt, duas contrarias mentes de dua-
bus contrariis substantiis et de duobus contrariis principiis
contendere, unam bonam, alteram malam. Nam tu , Deus
verax, improbas eos ,et redarguis atque convincis eos , sicut
in utraque mala voluntate, cum quisque deliberat utrum ho-
minem veneno interimat an ferro ; utrum fundum alienum
illum, an illum invadat, quando utrumque non potest ; utrum
emat voluptatem luxuria, an pecuniam servet avaritia ; utrum
ad circum pergat, an ad theatrum, si uno die utrumque exhi-
beatur ; addo etiam tertium, an ad furtum de domo aliena ,
si subest occasio ; addo et quartum, an ad committendum
adulterium , si et inde simul facultas aperitur, si omnia con-
currant in unum articulum temporis , pariterque cupiantur
omnia quae simul agi nequeunt : discerpunt enim animum
sibimet adversantibus quatuor voluntatibus , vel etiam pluribus
in tanta copia rerum quae appetuntur, nec tamen tantam
multitudinem8 diversarum substantiarum solent dicere : ita
et in bonis voluntatibus. Nam quaero ab eis utrum bonum
sit delectari lectione Apostoli , et utrum bonum sit delectari
psalmo sobrio, et utrum bonum sit Evangelium disserere.
Respondebunt ad singula : Bonum. Quid si ergo pariter de-
lectent omnia simulque uno tempore ? Nonne diversae volun-

8) Multitudinem , sondern nur verschiedene Willensmeinungen

zwei, Dualismus. nicht Zwiespalt in das Herz ?
9) Nonne . . . hominis : bringen
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 205

tates distendunt cor hominis, dum deliberatur quid potissimum

arripiamus ? Et omnes bonae sunt, et certant secum, donec
eligatur unum, quo feratur tota voluntas una, quae in plures
dividebatur. Ita etiam cum aeternitas delectatio superius, et
temporalis boni voluptas retentat inferius, eadem anima est
non tota voluntate illud aut hoc volens ; et ideo discerpitur
gravi molestia, dum illud veritate praeponit, hoc familiaritate
non ponit.
25. Sic aegrotabam et excruciabar accusans memetipsum Lucta XI.
solito acerbius nimis, ac volvens et versans me in vinculo meo, spiritus
et carnis
donec abrumperetur totum quo jam exiguo¹ tenebar, sed te- in Au-
gustino.
nebar tamen. Et instabas tu in occultis meis, Domine, severa
misericordia, flagella ingeminans timoris et pudoris, ne rursus
cessarem , et non abrumperetur idipsum exiguum et tenue³
quod remanserat ; et revalesceret iterum, et me robustius alliga-
ret. Dicebam enim apud me intus : Ecce modo fiat, modo fiat .
Et cum verbo jam ibam in placitum. Jam5 pene faciebam ,
et non faciebam : nec relabebar tamen in pristina, sed de
proximo stabam , et respirabam . Et item conabar , et paulo
minus ibi eram , et paulo minus jamjamque attingebam et
tenebam ; et non8 ibi eram , nec attingebam, nec tenebam ,
haesitans mori morti, et vitae vivere ; plusque in me valebat
deterius inolitum, quam melius insolitum : punctumque ipsum

10) Delectat superius . . . infe- 5) Jam pene . • respirabam :

rius, eine höhere Freude giebt ...
nach unten zurückhält.
11) Veritate ponit : jenem
durch die Wahrheit bestimmt den
Vorzug giebt, dies aus Angewöh-
nung nicht ablegt (deponit).
1 ) Jam exiguo , wiewohl das
Band schon schwach geworden,
das mich hielt.
2 ) Instabas , du setztest mir zu.
3) Tenue sc. vinculum.
4) Cum verbo placitum :
mit dem Worte (fiat) ging ich schon
ein auf den Entschluss . Von hier
an bis zu Ende des §. 27 eine Ver-
gleichung mit einem Menschen der
einen Sprung, ein „transilire" ver-
suchen möchte , aber beim Anlauf
dazu, wieder und wieder verzagt.
fast that ichs , und that es doch
nicht , aber doch fiel ich nicht in
das Frühere zurück (so dass ich
eben SO weit zurück gegangen
wäre als vorher vorwärts) , son-
dern stand ganz nahe und ver-
schnaufte.
6) Et item conabar, versuchte es
zum zweiten male , nahm einen
zweiten Aulauf.
7) Paulo minus, beinahe ; eigent-
lich um ein weniges war ich we-
niger entfernt (vom Ziele) als beim
vorigen conatus.
8) Non ibi , und doch war ich
nicht am Ziele, da ich zögerte etc.
9) Inolitum · insolitum , und
mehr vermochte das eingewohnte
Schlechtere als das ungewohnte
Bessere.
 206 S. AUGUSTINI EPISCOPI

temporis quo aliud futurus eram , quanto propius admovebatur,

tanto ampliorem incutiebat10 horrorem ; sed non recutiebat¹¹
retro, nec avertebat, sed suspendebat.
26. Retinebant nugae 12 nugarum, et vanitates vanitatum
antiquae amicae meae, et succutiebant vestem meam carneam ,
et submurmurabant : Dimittisne nos ? et a momento isto non
erimus tecum ultra in aeternum ? et a momento isto non tibi
licebit hoc et illud ultra in aeternum ? Et quae suggerebant¹³
in eo quod dixi, Hoc et illud ? quae suggerebant , Deus meus ?
Avertat ab anima servi tui misericordia tua ! Quas sordes
suggerebant ! quae dedecora ! Et audiebam eas jam longe
minus quam dimidius, non tanquam libere contradicentes
eundo in obviam, sed veluti a 14 dorso mussitantes , et disce-
dentem quasi furtim vellicantes, ut respicerem. Retardabant 15
tamen cunctantem me abripere atque excutere ab eis et tran-
silire quo vocabar, cum diceret mihi consuetudo violenta :
Putasne 6 sine istis poteris ?
27. Sed jam tepidissime hoc dicebat. Aperiebatur¹7 enim
ab ea parte qua intenderam faciem, et quo transire trepida-
bam, casta dignitas continentiae, serena et non dissolute hila-
ris , 18 honeste blandiens ut venirem neque dubitarem, et ex-
tendens ad me suscipiendum 19 et amplectendum pias manus
plenas gregibus bonorum exemplorum. Ibi tot pueri et puel-
lae ; ibi juventus multa et omnis aetas, et graves viduae, et
virgines anus : et in omnibus ipsa continentia nequaquam
Ps
9. . 112, sterilis ; sed fecunda mater filiorum gaudiorum de marito te,
Domine. Et irridebat me irrisione hortatoria, quasi diceret :
Tu non poteris20 quod isti, quod istae ? An vero isti et istae

10) Incutiebat. In-, re-, suc-, ex-
cutere, 4 Composita von quatio.
11 ) Recutiebat . . . avertebat :
warf mich nicht zurück, noch lenkte
es mich ab (seitwärts ).
12) Nugae, Frivolitäten, Nichts-
würdigkeiten.
13) Subgerebant, welche Dinge,
(besonders Bilder) brachten sie mir
vor die Seele. L. 10 , 30, 41 „ta-
lium rerum imagines."
14) A dorso · vellicantes , wie
hinter meinem Rücken murmelnd
und mich verstohlen zupfend.
15) Retardabant cunctantem
abripere me atque excutere ab eis,
sie von mir abzuschütteln (eigentlich
mich von ihnen).
16) Putasne poteris : glaubst
du es ohne jene Dinge (nugae, va-
nitates etc.) aushalten zu können ?
Vgl. L. 4, 4. not. 4.
17) Aperiebatur, es enthüllte
sich mir.
18) Dissolute hilaris, ungebunden,.
zügellos lustig.
19) Suscipiendum , aufzufangen,
den transilientem aufzunehmen.
20) Tu non poteris . . . istae:
Gegenfrage auf obige : putasne sine
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 207

in21 seipsis possunt, ac non in Domino Deo suo ? Dominus

Deus eorum me dedit eis . Quid in te22 stas , et non stas ?
Projice 23 te in eum ; noli metuere, non se subtrahet ut ca-
das : projice te securus, excipiet et sanabit te. Et erubescebam
nimis, quia illarum nugarum murmura adhuc audiebam , et
cunctabundus pendebam . Et rursus illa, quasi diceret : Ob-
surdesce adversus immunda illa membra tua super terram ,
ut mortificentur. Narrant tibi delectationes , sed non sicut Ps.
85. 118,
lex Domini Dei tui. Ista controversia in corde meo, non
nisi de meipso adversus meipsum . At Alypius affixus lateri
meo, inusitati motus mei exitum tacitus opperiebatur.
28. Ubi vero a fundo arcano alta consideratio contraxit_XII.
Vocis
et congessit totam miseriam meam in conspectum cordis mei, nit
admo-
u quo-
oborta est procella ingens, ferens ingentem imbrem lacryma- modo to-
tus con-
rum. Et ut totum effunderem cum vocibus suis, surrexi ab versus.
Alypio : solitudo mihi ad negotium flendi aptior² suggereba-
tur ; et secessi remotius , quam ut posset mihi onerosa esse
etiam ejus praesentia. Sic tunc eram, et ille sensit ; nescio
quid, aliquid enim , puto , dixeram , in quo apparebat sonus
vocis meae jam fletu gravidus, et sic surrexeram . Mansit
ergo ille ubi sedebamus , nimie stupens. Ego sub quadam fici
arbore stravi me nescio quomodo, et dimisi habenas lacrymis ,
et proruperunt flumina oculorum meorum , acceptabile sacrifi-
cium tuum. Et non quidem his verbis, sed in hac sententia
multa dixi tibi : Et tu, Domine, usquequo ? Usquequo, Domine, Ps.
19. 50.
irasceris in finem ? Ne memor fueris iniquitatum nostrarum Ps. 6, 78, 4.
antiquarum. Sentiebam enim eis me teneri : jactabam voces 5. 8.
miserabiles . Quamdiu ? quamdiu, Cras et cras ? Quare non
modo ? quare non hac hora finis turpitudinis meae ?
29. Dicebam haec, et flebam amarissima contritione cor-

istis poteris , wirst du nicht ver- du (beim transilire) fielest, excipiet

mögen , was selbst Weiber ver-
mochten ?
21 ) In seipsis, auf sich fussend ,
aus eigner Kraft.
22) In te : was stehst du auf
dich fussend, und stehst nicht fest,
schwankst.
23) Projice . . . cadas : wirf dich
auf ihn , fürchte dich nicht , er
wird sich nicht entfernen, so dass
te, er wird dich auffangen.
1 ) Alta , eine tiefe Betrachtung
aus dem geheimen Grunde ff.
2) Aptior suggerebatur : erschien
mir geeigneter.
+ 3) Etiam ejus , selbst seine Ge-
genwart , selbst diese störte den
A. in dieser höchsten Krisis. Vgl.
c. 8, 19.
 208 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dis mei. Et ecce audio vocem de vicina domo cum cantu

dicentis et crebro repetentis, quasi pueri an puellae , nescio :
„ Tolle , lege ; tolle , lege. " Statimque mutato vultu , intentis-
simus cogitare coepi utrumnam solerent pueri in aliquo genere
ludendi cantitare tale aliquid ; nec occurrebat omnino audivisse
me uspiam. Repressoque impetu lacrymarum, surrexi , nihil
aliud interpretans, nisi divinitus mihi juberi ut aperirem co-
dicem, et legerem quod primum caput invenissem. Audieram
enim de Antonio quod ex evangelica lectione, 5 cui forte super-
venerat, admonitus fuerit, tanquam sibi diceretur quod legeba-
21 . 19, tur, Vade, vende omnia quae habes , et da pauperibus ; et
Mat.
habebis thesaurum in coelis : et veni, sequere me ; et tali ora-
culo confestim ad te esse conversum. Itaque concitus redii
in eum locum ubi sedebat Alypius : ibi enim posueram codicem
Apostoli, cum inde surrexeram . Arripui , aperui , et legi in
13. .14.13, silentio capitulum, quo primum conjecti sunt oculi mei : Non
Rom
in comessationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impu-
dicitiis, non in contentione et aemulatione : sed induite Do-
minum Jesum Christum, et carnis providentiam ne feceritis
in concupiscentiis. Nec ultra volui legere ; nec opus erat.
Statim quippe cum fine hujusce sententiae quasi luce securi-
tatis infusa cordi meo , omnes dubitationis tenebrae diffugerunt.
30. Tum interjecto aut digito aut nescio quo alio signo ,
codicem clausi, et tranquillo jam vultu indicavi Alypio. At
ille quid in se ageretur, quod ego nesciebam, sic indicavit.

4) Cum cantu dicentis · in 7) Quod cum ait Apostolus , osten-

einem singenden Ton sagte , reci-
tativisch.
5) Antonius, quando huic monito
obtemperavit , decimum octavum,
vel, ut maximum , vicesimum age-
bat annum . Vid. Athanas. Vit.
S. Antonii, §. 2, 3.
6) Et carnis concupiscentiis.
Die Vulg. liest statt concupiscen-
tiis : desideriis . Verschiedene Aus-
legung wenn man zusammenfasst .
τῆς σαρκὸς πρόνοιαν ποιεῖσθε —:
un sis nivμías. Pfleget (immer-
hin) des Fleisches , doch nicht
um den Lüsten Vorschub zu thun
(über das Bedürfniss hinaus) . In
dem Sinn übersetzt Luther.
dit non esse culpandam carnis pro-
videntiam , quando ea providentur
quae ad necessitatem salutis cor-
poralis valent. Si autem ad super-
fluas delectationes, atque luxurias,
ut quisque in his gaudeat quae
carne cupit , recte reprehenditur,
quia providentiam carnis in concu-
piscentiis facit. Aug. in exp. qua-
rumd prop. ex Ep. ad Rom. c. 77.
Dies stimmt mit Luther, auch mit
Bengel, welcher sagt: Cura carnis
nec vetatur hoc loco ut mala , nec
ut bona laudatur , sed ut medium
quiddam , et tamen quodammodo
suspectum, in ordinem redigitur et
munitur contra pericula.
 CONFESSIONUM LIBER VIII. 209

Petit videre quid legissem : ostendi ; et attendit etiam ultra

quam ego legeram, et ignorabam quid sequeretur. Sequebatur
vero : Infirmum autem in fide recipite. Quod ille ad se re- b. 14, 1 .
tulit, mihique aperuit. Sed tali admonitione firmatus est,
placitoque ac proposito bono et congruentissimo suis moribus,
quibus a me in melius jam olim valde longeque distabat, sine
ulla turbulenta cunctatione conjunctus est. Inde ad matrem
ingredimur : indicamus ; gaudet. Narramus quemadmodum
gestum sit ; exsultat et triumphat ; et benedicebat tibi, qui Eph.
20. 3,
potens es ultra quam petimus aut intelligimus facere, quia
tanto amplius sibi a te concessum de me videbat, quam petere
solebat miserabilibus flebilibusque gemitibus . Convertisti enim
me ad te, ut nec uxorem quaererem, nec aliquam spem hujus
saeculi, stans in ea regula fidei in qua me ante tot annos
ei revelaveras. Et convertisti luctum ejus in gaudium multo 12.Ps. 29,
uberius quam voluerat ; et multo charius atque castius ,⁹ quam
de nepotibus carnis meae requirebat.

8) Vid. sup. 1. iii. c. 11. meines Fleisches suchte - da sie

9) Castius sc. gaudium, eine rei- die Heirath Augustins betrieb. (Lib.
nere Freude, als sie von den Enkeln 6, c. 13.)

14
 LIBER NONUS.

Uni jam Deo vivere studens , Rhetoricae professionem, sed non ante
transactas vindemiales ferias quae proxime instabant, abjicere sta-
tuit. Interim rure Cassiciaco apud amicum ejus Verecundum ad
percipiendam Baptismi gratiam se parat ; ac tandem cum Alypio ,
et filio suo Adeodato baptizatur. Nec multo post, Africam repe-
tens , Ostiam venit, cum amicis et matre Monnica, cujus vitam et
sanctos mores brevi compendio exhibet, quaeque ibidem defungitur,
anno aetatis suae 56 , Augustini 33.

I. 1. O Domine, ego servus tuus ; ego servus tuus, et filius

Laudat
Dei bo- ancillae tuae. Disrupisti vincula mea ; tibi sacrificabo ho-
agnos- stiam laudis. Laudet te cor meum et lingua mea, et omnia
cens
Suammi- ossa mea dicant : Domine, quis similis tibi ? Dicant , et re-
seriam
Ps. 115, Sponde mihi, et dic animae meae, Salus tua ego sum. Quis
16, 17.
Ps. 34, ego, et qualis ego ? Quid non mali aut facta mea : aut, si
10. 3. non facta, dicta mea ; aut, si non dicta, voluntas mea fuit ?
Tu autem, Domine, bonus et misericors, et dextera tua re-
spiciens profunditatem mortis meae, et a fundo cordis mei
exhauriens abyssum corruptionis . Et hoc erat totum nolle
quod volebam, et velle quod volebas. Sed ubi erat tam an-
noso tempore, et de quo imo5 altoque secreto evocatum est

1 ) Quid non mali . . . fuit : gibts 4) Annoso . . . tempore : so später

ein Böses das ich nicht gethan ...
geredet ... gewollt.
2) Misericors . . . corruptionis :
du bist barmherzig, und die Tiefe
meines Todes beachtend, schöpftest
du mit deiner Rechten (dexterā)
und bis auf den Grund meines
Herzens den Abyssus des Verder-
bens aus.
3) Et hoc sc. exhaurire , das
gänzliche Ausschöpfen des Eigen-
willens.
Zeit, da das Böse in mir so ver-
jährt war.
5) Imo arbitrium meum :
aus welcher tiefen Verborgenheit
(dem abyssus corruptionis) und
aus welcher hohen (der Gnade
Gottes) ward im Augenblick mein
freier (befreiter) Wille hervorge-
rufen. Joh. 8 , 36. Christus gibt
dem, vom Bösen gebundenen Willen,
erst die Freiheit.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER IX. 211

in momento liberum arbitrium meum, quo subderem cervicem

leni jugo tuo, et humeros levi sarcinae tuae, Christe Jesu , Mat.
30. 11 ,
adjutor meus et redemptor meus ? Quam suave mihi subito Ps 15.. 18,
factum est carere suavitatibus nugarum ! et quas amittere
metus fuerat, jam dimittere gaudium erat . Ejiciebas enim
eas a me, vera tu et summa suavitas : 6 ejiciebas, et intrabas
pro eis omni suavitate dulcior, sed non carni et sanguini ;
omni luce clarior, sed omni secreto interior ; omni honore
sublimior, sed non sublimibus in se. Jam liber erat animus
meus a curis mordacibus ambiendi , acquirendi , et volutandi
atque scalpendi scabiem libidinum ; et garriebam tibi claritati
meae, et divitiis meis, et saluti meae Domino Deo meo.
2. Et placuit mihi in conspectu tuo non tumultuose ab- II.
Deserere
ripere, sed leniter subtrahere ministerium linguae meae ' nun- rhetori
ces pro-
dinis loquacitatis ; ne ulterius pueri meditantes non legem nemfessio-dif-
tuam, non pacem tuam, sed insanias mendaces, et bella foren- fert us-
que ad
sia, mercarentur ex ore meo arma furiori suo . Et opportune vinde-
miales
jam paucissimi dies supererant ad vindemiales ferias, et ferias.
statui tolerare illos , ut solemniter abscederem et redemptus2
a te jam non redirem venalis. Consilium ergo nostrum erat
coram te ;3 coram hominibus autem, nisi nostris, non erat.
Et convenerat inter nos ne passim cuiquam effunderetur ;
quanquam tu nobis a convalle plorationis ascendentibus, et Ps.
Ps. 83,
119,6,
cantantibus canticum graduum , dederas sagittas acutas, et 3—5.

6) Omni homini converso ad 1) Nundinis mercarentur.

Deum mutatur delectatio , mutan-
tur deliciae ; non enim subtrahun-
tur , sed mutantur. Aug. Praef.
ad Psal. 74. Non enim amor tem-
poralium rerum expugnaretur, nisi
aliqua suavitate aeternorum. Aug.
de Musica, 1. vi. c. 16.
7) Omni luce . interior , das
innerste Licht im Gegensatz des
manichäischen äussern.
8) Sublimibus in se , in sich
Hohen , welche des Arztes (der
Gnade) nicht zu bedürfen meinen.
9) Garriebam, ich lallte wie ein
Kind , nämlich der Wiedergeburt
der Gegensatz : das Aufgeben
(cap. 2) des ministerii linguae des
früher unbekehrten Professors der
Rhetorik.
A. wollte den Dienst seiner Zunge,
d. i. sein Amt als Lehrer der Rhe-
torik, vom Markt der Geschwätzig-
keit unbemerkt zurücktreten lassen.
2) Redemtus venalis : frei-
gekauft nicht wieder ein feiler
Sclave wurde. Mit Bezug auf 1
Cor. 7, 23 ; Gal. 5, 1 und zugleich
darauf, dass er früher das Lehren
der Rhetorik feil hatte : Vgl. „ne
pueri mercarentur etc."
3) Coram, te, oben : in conspectu
tuo.
4) Ne passim . dass unser
Plan nicht diesem und jenem ver-
rathen wurde.
5) Canticum graduum . . . den
Stufenpsalm der adscendentes.
14*
 212 S. AUGUSTINI EPISCOPI

carbones vastatores adversum linguam subdolam, 6 velut con-

sulendo contradicentem, et , sicut cibum assolet , amando
consumentem.
3. Sagittaveras tu cor nostrum charitate tua, et gestaba-
mus verba⁹ tua transfixa visceribus ; et exempla servorum
tuorum, quos de nigris lucidos, et de mortuis vivos feceras,
congesta in sinum cogitationis nostrae urebant et absumebant
gravem torporem, ne in ima vergeremus ; 10 et accendebant
nos valide, ut omnis ex lingua subdola contradictionis flatus
inflammare¹ nos acrius posset, non exstinguere. Verumtamen
quia propter nomen tuum, quod sanctificasti per terras, etiam
laudatores utique haberet votum et propositum nostrum, jac-
tantiae simile videbatur non opperiri tam proximum feriarum
tempus, sed de publica professione atque ante oculos omnium
sita ante discedere ; ut conversa in factum . meum ora 12 cunc-
torum intuentium , quam vicinum vindemialium diem praeve-
nire voluerim , multa dicerent, quod quasi appetissem magnus 13
videri . Et quo mihi erat istud , ut putaretur¹ et disputare-
Rom. tur de animo meo, et blasphemaretur bonum nostrum?
14, 16.

6) E Vers. vet. quid dabitur sunt ad Dominum , carbones dicti

tibi ad linguam dolosam, “ i. e.
(inquit Aug. ad loc. ) quod habeas
adversus linguam dolosam, quo te
munias adversus eam. - Respon-
det subjiciens sibi interroganti
,,sagittae acutae etc. sagittae po-
tentis acutae, verba Dei sunt.
Novit Dominus sagittare ad amo-
rem, et nemo pulcrius sagittat ad
amorem, quam qui verbo sagittat.
- Exempla sunt „carbones vasta-
tores." — Ut puta , incipit enim
tibi dicere Deus, ,tu non potes ?
quare ille potest ? quare alter
potuit ? - Foeminae potuerunt ,
viri non possunt ? Delicati divites
potuerunt , pauperes non possunt?
Videte ergo, quare dicti sunt car-
bones ? Quia qui se convertunt ad
Dominum , de mortuis reviviscunt.
Carbones autem quando accendun-
tur , antequam accenderentur , ex-
stincti erant. Nam extincti car-
bones , mortui dicuntur ; ardentes,
vivi appellantur . Exempla ergo
multorum iniquorum , qui conversi
sunt. - Quid sequitur? Jam re-
pellit ,,linguam subdolam et labia
iniqua," jam adscendit gradum, in-
cipit proficere.
7) Velut consulendo contradi-
centem : die Zunge , die unterm
Schein Gutes zu rathen , wider-
spricht, vom guten Vorsatz abräth.
8) Amando, aus (falscher) Liebe
verzehrt.
9) Verba visceribus : und
Multa wie in das Herz einge-
schossene (haftende ) Pfeile trugen
wir deine Worte im Herzen.
10) In ima vergeremus, nicht zur
Hölle führen.
11 ) Inflammare . . . extinguere,
annicht ausblasen.
12) Ora dicerent multa .
kann nicht Nom. zu ora gehörig
sein, da es dem cunctorum wider-
spräche .
13) Magnus videri , gross zu er-
scheinen.
14) Putaretur . . . hin und her
geurtheilt wurde.
 CONFESSIONUM LIBER IX. 213

4. Quin etiam, 15 quod ipsa aestate litterario labori nimio

pulmo meus 16 cedere coeperat, et difficulter trahere suspiria ,
doloribusque pectoris testari se saucium, 17 vocemque clariorem
productioremve recusare, primo perturbaverat me, quia magi-
sterii illius sarcinam pene jam necessitate deponere cogebat,
aut si curari et convalescere potuissem, certe intermittere.
Ps. 45,
Sed ubi plena 18 voluntas vacandi, et videndi quoniam tu es 11.
Dominus, oborta mihi est atque firmata ; nosti , Deus meus ,
etiam gaudere coepi, quod haec quoque suberat non mendax
excusatio, quae offensionem hominum temperaret, qui propter
liberos suos me liberum esse nunquam volebant. Plenus igitur
tali gaudio tolerabam illud intervallum temporis , donec decur-
reret : nescio utrum vel viginti 19 dies erant, sed tamen forti-
ter20 tolerabantur ; quia recesserat cupiditas quae mecum so-
lebat ferre grave negotium, et ego premendus remanseram ,
nisi patientia succederet. Peccasse me in hoc quisquam ser-

15) Quin etiam quod primo per-
turbaverat me : dazu kam , was
mich zuerst beunruhigt hatte, dass
in diesem Sommer selbst .
16) Cum utrumque verum fuerit,
Aug. pro eorum indole , cum quibus
agebat , nunc hanc , nunc illam
causam profert , cur a professione
abscesserit , ita tamen ut planum
sit, ei hunc pulmonis dolorem re
vera profuisse. Ad Mediolanenses
utrumque (inf. c. 5.) ad Romania-
num pectoris dolorem tantum pro-
fert; quae (mundi hujus dona)
meipsum capere moliebantur quo-
tidie ista cantantem (de vanitate
rerum humanarum) nisi me pec-
toris dolor ventosam professionem
abjicere , et in philosophiae gre-
mium confugere coegisset. " c. Acad.
i. 3. et ad Theodorum de Beata
vita , §. 4. "9 Quid ergo restabat
aliud, nisi ut immoranti mihi super-
fluis , tempestas quae putabatur
adversa , succurreret ? Itaque tan-
tus me arripuit pectoris dolor , ut
illius professionis onus sustinere
non valens , qua mihi velificabam
fortasse ad Sirenas , abjicerem
omnia, et optatae tranquillitati vel
quassatam navem fissamque perdu-
cerem." Ad Zenobium autem aper-
tius, (de Ordine, 1. i. § . 5. ) „Nam
cum stomachi dolor scholam me
deserere coegisset, qui jam, ut scis,
etiam sine ulla tali necessitate in
philosophiam confugere moliebar,"
alibi vero (in Epist.) se id magis
alliciente desiderio vacandi Deo
fecisse testatur.
17) Saucium, durch Brustschmer-
zen verrathen hatte , dass sie (die
Lunge) angegriffen sei.
18) Plena voluntas . . . firmata :
als aber in mir der volle Wille
aufgieng und fest ward - mein
Amt aufzugeben und zu sehen dass
du der Herr bist ; dich als meinen
Herrn zu erkennen (und keinen
andern).
19) Conversio ergo Aug. plene
effecta est circa fin. mensis Augusti
vel initio Sept. A. D. 386 .
20) Fortiter • succederet. Es
war Anstrengung nöthig um diese
Tage zu ertragen , denn die Be-
gierde (besonders der Ehrgeiz )
welche mir die schwere (Amts-)
Arbeit ertragen half, war zurück-
getreten (recesserat) , und ich war
(allein) der Erdrückung preisge-
geben , wäre nicht die Geduld an
die Stelle der cupiditas (ein-) un-
tergetreten (succederet).
 214 S. AUGUSTINI EPISCOPI

vorum tuorum fratrum meorum dixerit, quod jam pleno corde

militia tua , passus me fuerim vel una hora sedere in cathe-
dra mendacii. At ego non contendo . Sed tu, Domine miseri-
cordissime, nonne et hoc peccatum, cum caeteris horrendis et
funereis, in aqua sancta ignovisti et remisisti mihi ?
III. 5. Macerabatur anxietudine Verecundus de isto nostro
Vere-
cundus
concedit bono, quod propter vincula sua, quibus tenacissime teneba-
illi
suum.rus tur, deseri se nostro consortio videbat. Nondum christianus,
conjuge fideli ; ea ipsa tamen arctiore prae caeteris com-
pede, ab itinere quod aggressi eramus, retardabatur : nec²
christianum esse alio modo se velle dicebat, quam illo quo
non poterat. Benigne sane obtulit, quamdiu ibi essemus,
Luc.
14. 14, in rure ejus essemus . Retribues illi , Domine, in resur-
Ps.
3. 124. rectione justorum, quia jam ipsam sortem³ retribuisti ei.
Quamvis enim absentibus nobis, cum Romae jam essemus,
corporali aegritudine correptus, et in ea christianus et fidelis
factus, ex hac vita emigravit : ita misertus es non solum ejus,
sed etiam nostri, ne cogitantes egregiam erga nos amici
humanitatem, nec eum in grege tuo numerantes dolore into-
lerabili cruciaremur. Gratias tibi, Deus noster, tui sumus ;
indicant hortationes et consolationes tuae : fidelis promissor,
reddis Verecundo , pro rure illo ejus Cassiciaco , ubi ab aestu ?
saeculi requievimus in te, amoenitatem sempiterne virentis

1 ) Ea ipsa retardabatur : wir bestimmten ihn sich taufen zu

eben weil seine Frau gläubig
(Christin) war, ward er durch sie,
wie durch eine engere Fessel von
dem (Lebens ) Wege den wir ein-
geschlagen hatten, zurückgehalten.
2) Nec Christianum · poterat,
er wolle auf keine andere Weise
Christ sein als auf die , da er es
nicht sein konnte. Nämlich als
caelebs , wie A. und die andern
sich ihm anschliessenden Freunde.
3) Sortem (xλngov) sein Erbtheil
(und die Kindschaft , Röm. 8, 17)
hast du ihm verliehen , da er vor
seinem Ende gläubiger Christ ward .
4) Quamvis ... emigravit : nicht
lassen, denn es geschah in unserer
Abwesenheit.
5 ) Egregiam ... in grege : dass
wir beim Andenken an die unge-
meine Leutseligkeit des Freundes
gegen uns , nicht von unerträg-
lichem Schmerz gequält wurden,
wenn wir ihn nicht zu deiner Ge-
meine zählten.
6) Gratias · tuae : Dank sei
dir , dass du dich des Freundes
erbarmt, wir sind die Deinen , das
bezeugen deine Ermahnungen und
Tröstungen .
7) Aestu saeculi, vom unruhigen
Treiben der Welt.
 CONFESSIONUM LIBER IX. 215

paradisi tui, quoniam dimisisti ei peccata super terram, in Ps. 67,

16, 17.
monte incaseato,8 monte tuo, monte uberi.9
6. Angebatur ergo tunc ipse ; Nebridius autem collaeta-
batur. Quamvis enim et ipse nondum christianus in illam
foveam perniciosissimi erroris inciderat , ut Veritatis Filii tui
carnem phantasma 10 crederet ; tamen inde emergens, sic sibi
erat, '' nondum imbutus ullis Ecclesiae tuae sacramentis, sed
inquisitor12 ardentissimus veritatis. Quem non multo post
conversionem nostram et regenerationem per Baptismum tuum,
ipsum etiam fidelem catholicum castitate perfecta atque con-
tinentia tibi servientem in Africa apud suos, cum tota domus
ejus per eum christiana facta esset, carne solvisti ; et nunc Luc. 16,
ille vivit in sinu Abraham. Quidquid illud est quod illo sig- 22.
nificatur sinu , ¹³ ibi Nebridius vivit , dulcis amicus meus , tuus

8) Monte incaseato, monte uberi. 11 ) Sibi erat ; nullius nomen fe-

Ps. 67 , 16. 17. Die Vulg. liest :
mons coagulatus. Coagulum : zu-
sammengelaufene_Milch. Ob in
Bezug auf das Land wo Milch
fliesst ; oder auf das Tyropoeon
(Käsemacherthal ) zwischen Zion
und Moria ? Die LXX. haben : gos
τετυρωμένον : mons incaseatus .
Mons coagulatus ist nach Ps . 67 ,
17 : Mons in quo beneplacitum est
deo habitare in eo ; hiernach der
Zion , wie sich aus Vergleichung
vieler Bibelstellen ergibt. (Näheres
in meinem „Palästina . 3. Aufl."
S. 300 ff.) Augustinus erklärt den
Ps. in der folgenden not. 9 alle-
gorisch.
9) " Quem montem intelligere de-
bemus nisi eundem Dominum
Christum , de quo et alius Pro-
pheta dicit: ,erit ― manifestus
mons Domini, paratus in cacumine
montium?' Ipse est mons incaseatus,
propter parvulos gratia tamquam
lacte nutriendos ; mons uber , ad
roborandos atque ditandos donorum
excellentia ; nam et ipsum lac
unde fit caseus , miro modo signi-
ficat gratiam : manat quippe ex
abundantia viscerum maternorum,
et misericordia delectabili parvulis
gratis infunditur. " Aug. ad loc.
10) Vid. sup. 1. v. c. 9. [not. 2.
rebat.
12) Vid. sup. 1. vi. §. 17. not. 1.
13) Quid sinu Abrahae significari
crediderit Augustinus, aperuit ipse
postea in lib. 4. de Anima et
ejus Origine, c. 16. n. 24 : „ Sinum
Abrahae intellige remotam sedem
quietis atque secretam , ubi est
Abraham ; et ideo Abrahae dictum
non quod ipsius tantum sit , sed
quod ipse pater multarum gentium
sit positus , quibus est ad imitan-
dum fidei principatu propositus. "
(ed. Ben.) Neque tamen id in hoc
loco voluisse videtur Aug. se om-
nino nescire, quid sit quod nomine
„ Abrahae sinus " designet Dominus,
verum qualis sit ejus loci indoles,
qualia gaudia ; occulta enim esse, et
nobis, qui adhuc in carne sumus,
minus posse intelligi. Caeterum,
ubique , de illo agens loco , sibi
constat Aug. Eum „secretum" esse,
„, ubi erat Abraham ; sinus erat,
quia secretum erat. " Serm. 14. c.
3. secretae cujusdam quietis ha-
bitatio. " Ep. 164. §. 7. "Sinu
ejus, h. e. in secreto quietis ejus. "
De Gen. ad litt. 1. xii. §. 63. „Ejus
sinum i. e. nescio cujus felicitatis
magnum abditumque secretum. " c.
Faust. xxxiii. 5. quomodo etiam
universe „justos defunctos in occultis
 216 S. AUGUSTINI EPISCOPI

autem, Domine, adoptivus14 ex liberto filius ; ibi vivit. Nam

quis alius tali animae locus ? Ibi vivit, unde 15 me multa inter-
rogabat homuncionem inexpertum. Jam non ponit aurem ad
os meum, sed spirituale os ad fontem tuum ; et bibit, quan-
tum potest, sapientiam pro aviditate sua, sine fine felix. Nec
eum sic arbitror inebriari ex ea, ut obliviscatur mei, cum tu,
Domine, quem potat ille, nostri sis memor. Sic ergo eramus,
Verecundum consolantes tristem, salva amicitia, de tali con-
versione nostra, et exhortantes ad fidem gradus 16 sui, vitae
scilicet conjugalis ; Nebridium autem opperientes quando se-
queretur, 17 quod de tam proximo poterat, et erat jam jam-
que facturus : cum ecce evoluti sunt dies illi tandem ; nam
longi et multi videbantur prae amore libertatis otiosae ad
Ps. 26, cantandum de medullis omnibus, Tibi dixit cor meum, Quae-
8,
sivi vultum tuum ; vultum tuum, Domine, requiram.
IV. 7. Et venit dies quo etiam actu solverer a professione
Libri
apud rhetorica, unde jam cogitatu solutus eram. Et factum est.
Cassici-
acum Eruisti linguam meam unde jam erueras cor meum ; et bene-
scripti.
Epistolae
ad Nebri- dicebam tibi gaudens profectus in villam cum meis omnibus. '
dium. Ibi quid egerim in litteris, jam quidem servientibus tibi, sed
adhuc superbiae² scholam tanquam in pausatione anhelantibus,
piorum sedibus quietos " esse ait 16) Gradus sui, der höhere Grad
(de Civ. Dei, i. 13. ) et iisdem fere war der des caelebs.
verbis ubique utitur, unde constat 17) Sequeretur facturus :
eum non de loco ambiguum haesisse, wartend wann Nebridius nach-
sed de gaudiis quibus animae folgen würde, wozu er schon ganz
justorum ac piorum defunctorum , fähig und vorauszusehn war , dass
quas in requie vivere dubitare fas er es sehr bald thun , (sehr bald
non sit," (de Civ. Dei, xiii. 19. ) ibi nachfolgen) werde.
fruantur , cum certum sit ipsos 1 ) Id mihi amore inveniendi veri
plenioribus gaudiis post resurrec- jam in consuetudinem verterat, (ait
tionem esse potituros. Caeterum Aug. de Ordin. i. §. 6. de hac
eandem dubitationem de , sinu agens vitae ejus parte) ita ut aut
Abraham" cernere licet ap. Greg. primam si tales curae inerant, aut
Naz. Orat. Funebr. in S. Caesar. certe ultimam , dimidiam tamen
med. ἐν κόλποις Ἀβραὰμ , οἵτινες fere noctis partem pervigil quod-
δὴ οὗτοί εἰσιν, ἀναπαύσοιο. cunque cogitarem ; nec me patiebar
14) Adoptivus . . . filius. Liber- adolescentium lucubrationibus a
tus, der Freigelassene ist A. , dessen meipso avocari. " Testatur etiam
liberum arbitrium evocatum est se „pene quotidianis fletibus Deum
(c. 1 , 1 ). Sein geistliches Kind, rogare, ut sanentur vulnera “ sua,
das der Herr adoptirte als es ,,indigniorem tamen esse me , qui
starb, war Nebridius, der nur ihm tam cito saner quam volo , saepe
zu Liebe aus Afrika nach Mailand memetipse convinco. " Ib. §. 29.
gekommen. ( Lib. 6 , 10 , 17. ) 2) Superbiae anhelantibus :
15 ) Unde · inexpertum : wor- die Schule des Stolzes noch aus-
über er mich armen unwissenden schnauften , wie beim Ausruhen
Menschen viel fragte. (der Wettlaufenden).
 CONFESSIONUM LIBER IX. 217

testantur libri disputati³ cum praesentibus , et cum ipso me

solo coram te : quae autem cum absente Nebridio , 5 testantur
epistolae. Et quando mihi sufficiat tempus commemorandi
omnia magna erga nos beneficia tua in illo tempore, praeser-
tim ad alia majora properanti ? Revocat enim me recordatio
mea, et dulce mihi fit, Domine, confiteri tibi quibus internis
me stimulis perdomueris, et quemadmodum me complana- Is. Luc.40 3,
, 4.
4. 5.
veris, humiliatis montibus et collibus cogitationum mearum,
et tortuosa mea direxeris, et aspera lenieris ; quomodo ipsum
etiam Alypium fratrem cordis mei subegeris nomini unigeniti
tui Domini et Salvatoris nostri Jesu Christi, quod 10 primo
dedignabatur inseri litteris nostris . Magis enim eas volebat
redolere gymnasiorum cedros quas jam contrivit Dominus, Ps. 28, 5.
quam salubres herbas¹¹ ecclesiasticas adversas serpentibus.
8. Quas tibi, Deus meus, voces dedi cum legerem Psal- Quibus
coelitus
mos David, cantica fidelia, et sonos pietatis excludentes tur- gratiis
perfus, us
gidum spiritum ; rudis in germano amore tuo, catechumenus vivido
et quam
in villa cum catechumeno Alypio feriatus , mater adhaerente sensu,pietatis
dum
nobis muliebri habitu , virili fide, anili¹2 securitate , materna Psalmos
charitate, christiana pietate ! Quas tibi voces dabam in psal- evolvit.
mis illis, et quomodo in te inflammabar ex eis, et accendebar

3) Sc. Disputt. iii. contra Aca- plementum , scripsit paullo post

demicos, „pauculis diebus transactis ,
posteaquam in agro vivere coe-
pisset." c. Acad. i. §. 4. liber de
beata vita, „ idibus Novembris die
ejus natali" (§. 6.) inceptus, disp ::-
tationibus autem triduanis confectus,
et libri 2 de ordine (Retract. 1. i.
c. 31).
4) Soliloquiorum Libri duo, „ se-
cundum studium meum et amorem
ratione indagandae veritatis, de
his rebus quas maxime scire cupie-
bam , me interrogans , mihique re-
spondens , tanquam duo essemus,
ratio et ego , cum solus essem
ita ut in 1mo. libro quaereretur et
utcunque appareret , qualis esse
debeat , qui vult percipere sapien-
tiam - et quadam ratiocinatione
in libri fine colligitur , ea quae
vera sunt immortalia esse ; in 2do.
autem de immortalitate animae diu
res agitur, et non peragitur." Re-
tract. l . i. c. 4. Hujus quasi sup-
Mediolani , lib. de Immortal.
Animae, (Opp. t. i. p. 387.) qui
illo invito in manus hominum exiit,
et de cujus obscuritate ipse con-
queritur. (Retr. i. c. 5.)
5) Paucae quaedam ex iis adhuc
exstant cum Epp. Nebridii. Epp.
iii. xiv. ed Ben.
6) Majora sc. beneficia , der
Ewigkeit, im Gegensatz der zeit-
lichen (in illo tempore) .
7) Revocat me . meine Erin-
nerung ruft mir mein damaliges
Ich ins Gedächtniss.
8) Perdomueris, vollends gezähmt
hast.
9) Direxeris, gerad gerichtet.
10) Quod sc. nomen.
11 ) Herbas . . . wie Ysop. Ps.
51 , 9.
12 ) Anili securitate , Sicherheit
wie das Alter einer alten Frau
gibt.
 218 S. AUGUSTINI EPISCOPI

eos recitare, si possem, toto orbe terrarum adversus typhum

Ps. 18, 7. generis humani ? Et tamen toto orbe cantantur, et non est
qui se abscondat a calore tuo. Quam vehementi et acri do-
lore indignabar Manichaeis : et miserabar eos rursus , quod
illa sacramenta illa medicamenta nescirent , et insani 13 essent
adversus antidotum quo sani esse potuissent ! Vellem ut alicubi
juxta essent tunc, et me nesciente quod ibi essent intuerentur
faciem meam, et audirent voces meas , quando legi quartum
•
psalmum in illo tunc otio, quid de me fecerit ille psalmus .
Ps. 4, 2. Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae; in tribu-
latione dilatasti mihi . Miserere mei , Domine, et exaudi
orationem meam. Audirent ignorante me utrum audirent,
ne me propter se illa dicere putarent quae inter haec verba
.
dixerim.Quia et revera nec ea dicerem, nec sic ea dicerem,
si me ab eis audiri viderique sentirem : nec, si dicerem ,
sic 14 acciperent quomodo mecum et mihi coram te de fami-
liari affectu animi mei.
9. Inhorrui¹5 timendo, ibidemque inferbui sperando et
exsultando in tua misericordia, Pater. Et haec omnia exibant
per oculos meos et vocem meam, cum conversus ad nos spi-
Ps. 4, 8, ritus tuus bonus ait nobis : Filii hominum, quousque graves
corde ? Utquid diligitis vanitatem, et quaeritis mendacium ?
Dilexeram enim vanitatem, et quaesieram mendacium . Et
Ver. 4. tu, Domine, jam magnificaveras16 Sanctum tuum, suscitans
Eph. 1,
20. eum a mortuis, et collocans ad dexteram tuam, unde mitteret
Luc. 24,
49. ex alto promissionem suam, Paracletum Spiritum veritatis :
16. 17.14, et miserat eum jam, sed ego nesciebam. Miserat eum, quia
Joh.
Act
1-4. 2 , jam magnificatus erat, resurgens a mortuis, et ascendens in
Joh. 7, coelum. Ante autem Spiritus nondum erat datus, quia Jesus
39.
Ps. 4, 3.-nondum erat clarificatus. Et clamat propheta : Quousque
4.
graves corde? Utquid diligitis vanitatem , et quaeritis men-
dacium ? Et scitote quoniam Dominus magnificavit Sanctum
suum. Clamat, quousque ; clamat, scitote : et ego tamdiu

13) Insani potuissent : und zu mir vor dir in einsamer

heillos (wahnsinnig ) der Arznei
widerständen , durch welche sie
geheilt werden könnten .
14) Sic adciperent animi
mei : werden sie es so aufnehmen,
als wenn sie es hörten wie ich mit
Andacht meines Geistes redete.
15) Inhorrui . . . sperando : ich
erschauderte fürchtend und zugleich
erglühte ich hoffend.
16) Magnificaveras , die Vulg.:
mirificaveras .
 CONFESSIONUM LIBER IX. 219

nesciens "" vanitatem dilexi, et mendacium quaesivi ; " et ideo

audivi et contremui , quoniam talibus dicitur qualem me fuisse
reminiscebar. In phantasmatibus enim quae pro veritate
tenueram , vanitas erat et mendacium. Et insonui multa gra-
viter ac fortiter in dolore recordationis meae. Quae utinam
audissent qui adhuc usque „, diligunt vanitatem et quaerunt
mendacium . " Forte conturbarentur, et evomuissent illud ; et
exaudires eos cum clamarent ad te : quoniam vera morte car-
Rom. 8,
nis mortuus est pro nobis, qui te interpellat pro nobis. 34.
10. Legebam : Irascimini, et nolite peccare. Et quomodo Ps. 4, 5.
movebar, Deus meus, qui jam didiceram irasci mihi de prae-
teritis, ut de caetero¹7 non peccarem ? Et merito irasci, quia
non alia natura gentis tenebrarum de me peccabat, 18 sicut
dicunt qui sibi non irascuntur, et thesaurizant sibi iram in Rom,
5. 2,
die irae et revelationis justi judicii tui . Nec jam bona mea
foris erant, nec oculis carneis in isto sole 19 quaerebantur.
Volentes enim gaudere forinsecus, facile evanescunt ; et effun-
duntur in ea quae videntur et temporalia20 sunt, et imagines 218.Cor. 4,
eorum famelica21 cogitatione lambunt.22 Et o si fatigentur
inedia ,23 et dicant : 24 Quis ostendet nobis bona ? Et dicamus , Ps. 4, 6.
et audiant : Signatum est in nobis lumen vultus tui, Domine.
Non enim lumen nos sumus quod illuminat omnem hominem ; Joh. 1, 9.
Eph. 5,
sed illuminamur a te , ut qui fuimus aliquando tenebrae, EP
8.
simus lux in te. O si25 viderent internum aeternum, quod

17) De caetero, fortan. 22) Lambunt, eigentlich : sie be-

18) Vid. sup. iv. §. 26. not.
13. 17.
19) Vid. sup. 1. iii . c. 6. not. 5.
20) Dum ordinem suum peragit
pulchra mutabilitas temporum, de-
serit amantem species concupita.
Aug. de Vera Relig. c. 20. Loca
offerunt quod amemus 9 tempora
surripiunt quod amamus ; et relin-
quunt in anima turbas phantasma-
tum, quibus in aliud atque aliud cupi-
ditas incitetur. Ita fit inquietus
et aerumnosus animus , frustra te-
nere a quibus tenetur exoptans. Ib.
c. 35.
21) Quorum vita est spectare,
contendere, manducare, bibere, con-
cumbere, dormire, et in cogitatione
sua nihil aliud quam phantasmata
quae de tali vita colligunt amplexari.
Ibid. cap. 54.
lecken mit hungrigem Denken die
(innern) Bilder (Vorstellungen) der
sichtbaren Dinge ; eine genusslose,
den, nach wesentlicher Speise Hun-
gernden, nicht befriedigende phan-
tastische Anstrengung.
23) Nam qui videntur sibi copiosi,
cum sint famelici , et pleni , cum
sint inanissimi , non convertuntur.
Aug. in Psal. 67.
24) Dicant . Domine : o wür-
den sie vom Fasten überwältigt
und sprächen : wer wird uns die
Güter ― die wahrhaften, den Hun-
ger stillenden - Güter zeigen ? -
Für in nobis liest die Vulg. super
nos.
25) O si ... a te. O könnten
sie im Innern das Ewige schauen ;
weil ich dies geschmeckt ergrimmte
ich, dass ich es ihnen nicht zeigen
 220 S. AUGUSTINI EPISCOPI

ego quia gustaveram, frendebam, quoniam non eis poteram

ostendere, si afferrent ad me cor in oculis suis foris a te, et
Ps . 4, 6. dicerent : Quis ostendet nobis bona ? Ibi enim, 26 ubi mihi ira-
tus eram intus in cubili, ubi compunctus eram, ubi sacrifica-
veram mactans vetustatem meam, et inchoata27 meditatione
renovationis meae sperans in te, ibi mihi dulcescere coeperas,
Ps. 4, 7. et dederas laetitiam in corde meo. Et exclamabam legens
haec foris, et agnoscens intus ; nec volebam multiplicari28 ter-
renis bonis, devorans 29 tempora et devoratus temporibus, cum
Ver. 8. haberem in aeterna30 simplicitate aliud frumentum, et vinum,
et oleum .
11. Et clamabam in consequenti versu clamore alto cor-
Ver. 9. dis mei : O in pace ! o in idipsum ! o quid dixit : Obdormiam
et somnum capiam !3 Quoniam32 quis resistet nobis cum fiet

konnte, weil sie mir ein Herz zu-
brächten, das (von dir weggewendet)
in ihren auf die Aussenwelt gerich-
teten Augen war ; daher sie eben
das internum aeternum (lumen) nicht
sehen konnten. Vgl. L. 7, 10. 16.
26) Ibi enim . Vgl. Ps. 4, 5—7.
27) Inchoata meae : und
durch begonnenes Sinnen auf meine
Erneuung.
28) Temporalium enim specierum
multiformitas ab unitate Dei ho-
minem lapsum per carnales sensus
diverberavit , et mutabili varietate
multiplicavit ejus affectum : ita
facta est abundantia laboriosa, et,
si dici potest, copiosa egestas : dum
aliud atque aliud sequitur, et nihil
cum eo permanet. Sic a tempore
frumenti vini et olei sui , multipli-
catus est," ut non inveniat „Idip-
sum, " id est naturam incommuta-
bilem et singularem, quam secutus
non erret et assecutus non doleat.
Aug. de Vera Relig. cap. 21. Non
enim multiplicatio semper uberta-
tem significat , et non plerumque
exiguitatem : cum dedita tempora-
libus voluptatibus anima semper
exardescit cupiditate , nec satiari
potest, et multiplici atque aerumnosa
cogitatione distenta, simplex bonum
videre non sinitur : qualis est illa
de qua dicitur , „ deprimit terrena
inhabitatio sensum multa cogitan-
tem." (Sap. 9.) Talis anima, tempo-
ralium bonorum decessione et suc-
cessione, i. e. „ a tempore frumenti,
vini et olei sui, " innumerabilibus
completa phantasmatibus sic multi-
plicata est, ut non possit agere quod
praeceptum est , Sentite de Domino
in bonitate, et in simplicitate cordis
quaerite illum. " ( Sap. 1 , 1.) Ista
enim multiplicitas illi simplicitati
vehementer adversa est. - Singu-
lares ergo et simplices, id est , se-
creti a multitudine ac turba nas-
centium rerum ac morientium, ama-
tores aeternitatis et Unitatis esse
debemus , si uni Deo et Domino
nostro cupimus inhaerere. August.
in Psal. 4.
29) Devorans • temporibus :
Zeitliches verschlingend und selbst
von ihm verschlungen.
30) Aeterna simplicitate dem
multiplicari terrenis bonis entge-
gengesetzt.
31 ) Somnum capiam (die Vulg.:
requiescam), ich werde entschlafen
(obdormiam) und in Frieden ruhen ;
in idipsum, in dem, der das Leben
hat in ihm selber ( Joh. 5 , 26 ) , in
dem Gott der 29 nicht der Todten
sondern der Lebendigen Gott ist. “
(Marc. 12 , 26. 27.) Darum kann
der Tod mich nicht festhalten cum
fiet sermo etc.
32) Non dictum est, aut „„CObdor-
 CONFESSIONUM LIBER IX. 221

1 Cor . 15,
sermo qui scriptus est, Absorpta est mors in victoriam ? Et 54.
tu es Idipsum33 valde qui non mutaris; et in te requies obli-
viscens laborum omnium, quoniam nullus alius34 tecum , nec
ad alia multa adipiscenda , quae non sunt quod tu , sed tu, Ps 4, 9
Domine, singulariter in spe constituisti me. Legebam , et
ardebam ; nec inveniebam quid facerem surdis mortuis ,35 ex
Ps. 118,
quibus fueram, pestis, latrator amarus36 et caecus adversus 103. 105.
Litteras de mele coeli melleas, et de lumine tuo luminosas :
et super inimicis Scripturae hujus tabescebam.
12. Quando recordabor omnia dierum illorum feriatorum? Acerrimo
dolore
Sed nec oblitus sum nec silebo flagelli tui asperitatem, etdentium
subito li-
misericordiae tuae mirabilem celeritatem. Dolore dentium beratur.
tunc excruciabas me ; et cum in tantum ingravesceret ut non
valerem loqui ,37 ascendit in cor meum admonere omnes meos
qui aderant, ut deprecarentur te pro me, Deum salutis omni-
modae. Et scripsi hoc in cera, et dedi ut eis legeretur. Mox
ut genua supplici affectu fiximus , fugit dolor ille. Sed quis
dolor ? aut quomodo fugit ? Expavi,38 fateor, Domine meus,
Deus meus ; nihil enim tale ab ineunte aetate expertus fue-
ram . Et insinuati sunt mihi in profundo nutus tui ; et gau-
dens in fide laudavi nomen tuum . Et ea fides me securum
esse non sinebat de praeteritis peccatis meis , quae mihi per
Baptismum tuum remissa nondum erant.

mivi, et somnum cepi " aut „ Obdor-
mio et somnum capio : " sed , Obdor-
miam, et somnum capiam. " Tunc
,,corruptibile hoc induetur incor-
ruptione, et mortale hoc induetur
immortalitate :" ,,tunc absorbebitur
mors in victoriam. " Id. Ib.
33) Idipsum valde, der ganz Un-
wandelbare , nos immutabimur. 1
Cor. 15, 52.
34) Nullus alius (deus) tecum ;
Alleinherrscher, daher Ruhe unter
deinem Regiment. Nec constituisti
me ad alia multa adipiscenda, nicht
zum multiplicari terrenis bonis,
sondern singulariter in spe , son-
dern allein auf Hoffnung (ewiger
Güter) hast du mich bereitet.
(Vgl. oben: cum haberem in aeterna
simplicitate aliud frumentum , et
vinum et oleum.)
35) Surdis mortuis , den Ma-
nichäern.
36) Amarus melleas ; coe-
cus . . . lumenosas .
37) Dolorem corporis non ob
aliud vehementer formido , nisi
quia me impedit a quaerendo.
Quamquam enim acerrimo his die-
bus dentium dolore torquerer, non
quidem sinebar animo volvere, nisi
ea quae jam forte didiceram , a
discendo autem penitus impediebar,
ad quod mihi tota intentione animi
opus erat : tamen mihi videbatur,
si se ille mentibus meis veritatis
fulgor aperiret, aut me non sen-
surum fuisse illum dolorem , aut
certe pro nihilo toleraturum .
Soliloq. i. §. 21 .
38) Expavi, über die, in der Ge-
betserhörung wirkende, Gegenwart
Gottes.
 222 S. AUGUSTINI EPISCOPI

V. 13. Renuntiavi, peractis vindemialibus, ut scholasticis suis

Ambro-
sium Mediolanenses venditorem verborum alium providerent ; quod
consulit
quid le- et tibi ego servire delegissem, et illi professioni, prae difficul-
gendum tate spirandi ac dolore pectoris, non sufficerem. Et insinuavi

per litteras antistiti tuo viro sancto Ambrosio pristinos erro-

res meos, et praesens votum meum, ut moneret quid mihi
potissimum de Libris tuis legendum esset , quod percipiendae
tantae gratiae paratior aptiorque fierem. At ille jussit Isaiam
prophetam ; credo , quod prae caeteris Evangelii¹ vocationisque
Gentium sit praenuntiator apertior. Verumtamen ego primam
hujus lectionem non intelligens, totumque talem arbitrans ,
distuli repetendum exercitatior in dominico eloquio.2)
VI.
Medio- 14. Inde ubi tempus advenit quo me nomen dare¹ opor-
lani
baptiza- teret , relicto rure, Mediolanum remeavimus . Placuit et Aly-
tur cum pio renasci in te mecum , jam induto humilitate Sacramentis
Alypio
et Adeo- tuis congrua, et fortissimo domitori corporis, usque ad Itali-
cum solum glaciale nudo pede obterendum insolito ausu . Ad-
junximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum car-
naliter de peccato meo. Tu2 bene feceras eum . Annorum
erat ferme quindecim, 3 et ingenio praeveniebat multos graves

1 ) Isaias ergo inter illa quae salubriter constitutum est , ut ad

arguit iniqua , et justa praecepit,
et peccatori populo mala futura
praedixit , etiam de Christo et
Ecclesia, hoc est , de Rege et ea
quam condidit Civitate, multo plura
quam ceteri prophetavit : ita ut a
quibusdam Evangelista quam Pro-
pheta potius diceretur. Aug. de
Civ. Dei, xviii. 29.
2) Repetendum , wieder vorzu-
nehmen , wenn ich erst geübter in
der Redweise des Herrn (zum Ver-
stehen der h. Schrift) sein würde.
1) Vid. sup, 1. viii . §. 4. De hac
nominum inscriptione vid. Bingham,
1. x. c. 2. §. 6. " Quid autem aliud
agit totum tempus , quo Catechu-
menorum locum et nomen tenent,
nisi ut audiant quae fides et qualis
vita debeat esse Christiani ; ut
cum se ipsos probaverint, tunc de
mensa Domini manducent , et de
calice bibant ?" Quod autem
fit per omne tempus, quo in Ecclesia
nomen Christi accedentes Catechu-
menorum gradus excipiat , hoc fit
multo diligentius et instantius his
diebus, quibus Competentes vocan-
tur , cum ad percipiendum baptis-
mum sua nomina jam dederunt. "
Aug. de fid. et operib. §. 9. De
seipso autem ait Aug. ib. „ An
usque adeo dissimulamus a sensibus
nostris, ut vel nos ipsos non recor-
demur quam fuerimus attenti atque
solliciti quid nobis praeceperint a
quibus catechizabamur, cum fontis
illius sacramenta peteremus , atque
ob hoc Competentes vocaremur ?"
2) Tu bene : von mir sündlich
erzeugt , hattest du ihn doch gut
geschaffen , d. i. SO dass dein
Schaffen gut , ohne Fehl , L. 1 , 7,
11 : tu fecisti eum (hominem ) et
peccatum non fecisti in eo.
3) Ejus sententiola tunc temporis
in lib. de beata vita conservatur
,,Ille est vere castus , qui Deum
adtendit , et ad eum solum se
 CONFESSIONUM LIBER IX. 223

et doctos viros. Munera tua tibi confiteor , Domine Deus

meus, creator omnium, et multum potens formare¹ nostra
deformia : nam ego in illo5 puero praeter delictum non habe-
bam. Quod enim enutriebatur a nobis in disciplina tua , tu
inspiraveras nobis, nullus alius : munera tua tibi confiteor.
Est liber noster qui inscribitur, de Magistro : ipse ibi mecum
loquitur. Tu scis illius esse sensa omnia quae inseruntur ibi
ex persona collocutoris mei, cum esset in annis sexdecim.
Multa ejus alia mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat
illud ingenium ; et quis praeter te talium miraculorum opifex ?
Cito de terra abstulisti vitam ejus ; et securior eum recordor,
non timens quidquam pueritiae, nec adolescentiae, nec omnino
homini illi. Sociavimus eum coaevums nobis in gratia tua,
educandum in disciplina tua ; et baptizati sumus, 9 et fugit 10
a nobis sollicitudo vitae praeteritae. Nec satiabar illis diebus
dulcedine mirabili, considerare altitudinem consilii tui super
salutem generis humani. Quantum flevi in hymnis et canticis
tuis , suave sonantis Ecclesiae tuae vocibus commotus acriter !
Voces illae influebant auribus meis, et eliquabatur veritas

tenet." §. 18 de eo scribit Aug. Audi adhuc alium excellentem

ibid . §. 6. „Erat etiam nobiscum
aetate minimus omnium, sed cujus
ingenium , si amore non fallor,
magnum quiddam pollicetur, Adeo-
datus filius meus."
4) Formare . . schön zu ge-
stalten , (andere : reformare : neu
zu gestalten) unsre Missgestalt.
5) In illo . . . habebam : ausser
der Sünde - des Erzeugens -
hatte er mir nichts zu verdanken.
6) " In quo, disputatur, et quae-
ritur , et invenitur , magistrum non
esse, qui docet hominem scientiam ,
nisi Deum , secundum illud etiam
quod in Evangelio scriptum est,
unus est magister vester Christus."
Retract. i. 12. Exstat ap. Opp .
Aug. t. i.
7) Horrori : heiliger Schauder
über Gottes wunderbare Gaben.
8) Coaevum : Altersgenossen --
in der Wiedergeburt durch die
Taufe.
9) Ab ipso baptizatus est Am-
brosio, quod plus semel memorat.
Dei dispensatorem, quem veneror
ut patrem ; in Christo enim Jesu
per Evangelium ipse me genuit, et
eo Christi ministro lavacrum rege-
nerationis accepi. Beatum loquor
Ambrosium , cujus pro Catholica
fide gratiam, constantiam, labores,
pericula, sive operibus sive sermo-
nibus , et ipse sum expertus , et
mecum non dubitat orbis praedi-
care Romanus. “ c. Julian. Pelagian.
1. §. 10. cf. de nuptiis et concupisc.
§. ult. et Ep. 147. c. 23. „neque
enim et mihi propterea placet
sancti viri Ambrosii sententia quia
per illius os potissimum me Domi-
nus ab errore liberavit , et per
illius ministerium gratiam mihi
baptismi salutaris indulsit, tanquam
plantatori et rigatori meo nimium
faveam."
10) Fugit die Taufe wäscht
die vor der Taufe begangenen
Sünden ab. Vgl. L. 1 , 11 und L.
6, 13.
11) Eliquabatur . . . pietatis :
 224 S. AUGUSTINI EPISCOPI

in cor meum ; et exaestuabat inde affectus pietatis, et curre-

bant lacrymae, et bene mihi erat cum eis.
VII. 15. Non longe coeperat Mediolanensis Ecclesia genus hoc
Eccle-
siastici
cantus consolationis et exhortationis celebrare, magno studio fratrum
institu
tio Me- concinentium vocibus et cordibus. Nimirum annus erat, aut
diolani. non multo amplius, cum Justina Valentiniani regis pueri mater
hominem tuum Ambrosium persequeretur haeresis suae causa ,
qua fuerat seducta ab Arianis. Excubabat pia plebs in eccle-
sia mori parata cum episcopo suo, servo tuo . Ibi mea mater,
ancilla tua, sollicitudinis et vigiliarum primas tenens , oratio-
nibus vivebat. Nos adhuc frigidi5 a calore Spiritus tui, exci-
tabamur tamen civitate attonita atque turbata. Tunc hymni
et psalmi ut canerentur secundum morem orientalium partium ,
ne populus moeroris taedio contabesceret, institutum est ; et
ex illo in hodiernum retentum, multis jam ac pene omnibus
gregibus tuis et per caetera orbis imitantibus.
Inventio 16. Tunc memorato antistiti tuo per visum aperuisti quo
corpo-
rum SS . loco laterent martyrum corpora Protasii et Gervasii, quae per
Protasii
vasii. tot annos incorrupta in thesauro secreti tui recondideras,
et Ger-
unde opportune promeres ad coercendam rabiem femineam ,
sed regiam. Cum enim propalata et effossa digno cum honore
transferrentur ad Ambrosianam basilicam , non solum quos
immundi vexabant spiritus , confessis eisdem daemonibus, sa-

durch die Gesänge ward deine 4) Orationibus vivebat. Dat. lebte

Wahrheit meinem Herzen einge-
flösst und fromme Gefühle wallten
in ihm auf.
1 ) Vocibus et cordibus. Videant
cantores ut , quod ore cantant,
corde credant, et quod corde cre-
dunt, operibus comprobent, ermahnt
ein Concilium.
2) Quo sc. „ Basilicam Portianam ,
h. e . extramuranam," Arrianis tra-
deret ; postea vero 99 basilicam no-
vam h. e. intramuranam , quae
major est," petivit. vid . Ambr.
Epp. 20-22. Serm. c. Auxentium
de Basilicis tradendis, pp. 852-880.
ed. Ben. cf. Tillemont. Hist. Eccl.
S. Ambroise , Art. 44-48. pp.
76-82 .
3) Primas tenens : vor allen.
dem Beten.
5) Frigidi . . . tui : noch nicht
erwärmt.
6) Moeroris taedio . . . durch
ermüdende Trauer matt würde.
7) Longe ante Ambrosii tempus
passi sunt, quippe qui narret „In-
venimus mirae magnitudinis viros
duos, ut prisca aetas ferebat. “ Ep.
22. §. 2. Eosdem tamen „ longe
posterius passos esse quam beatiss.
Stephanum " " probe sciri" ait
Aug. (Serm. 318.) „ Sub ignobili
caespite latebant" (Ambr. 1. c.)
,,in tantum ut supra ipsorum cor-
pora ambularent omnes, qui vellent
ad cancellos pervenire, quibus SS.
Naboris et Felicis martyrum ab
injuria sepulchra defendebantur. "
(Paullin. Vita S. Ambros. §. 14.)
 CONFESSIONUM LIBER IX . 225

nabantur, verum etiam quidam plures annos caecus, civis

civitatique notissimus, cum populi tumultuante laetitia causam
quaesisset atque audisset , exsilivit, eoque se ut duceret, suum
ducem rogavit. Quo perductus , impetravit admitti , ut sudario
tangeret feretrum pretiosae in conspectu tuo mortis sanc- Ps. 15. 115,
torum tuorum. Quod ubi fecit, atque admovit oculis, con-
festim aperti sunt. Inde fama discurrens , inde laudes tuae
ferventes, lucentes, inde illius inimicae animus etsi ad credendi
sanitatem non ampliatus, 10 a persequendi tamen furore com-

donec „ Ambrosio per somnium Detestabilior istorum quam Judae-

revelata reperta sint. " Aug. de Civ.
Dei , 1. xxii. c. 8. §. 2. Postea
vero ,,senes repetierunt, se aliquando
horum martyrum nomina titulumque
legisse. " Ambr. l. c. §. 12. Plerique
eos sub Nerone passos esse credunt.
vid. Tillemont. H. E. t. ii. Art.
S. Gervais et S. Protais et nott.
ibid. Ense martyrium adepti sunt ;
„avulsum humeris caput. " (Ambr.
1. c.)
8) Ita factum esse haud nega-
bant Arriani, sed narrabant „ vene-
rabilem virum Ambrosium pecunia
comparasse homines qui se vexari
ab immundis spiritibus mentiren-
tur." Paull. 1. c. §. 15.
9) Plura de eo habet Ambros.
1. c. §. 2. " Dum transferimus,
caecus sanatus est" et postea , §.
17. in sermone coram populo fre-
quente habito , „ Negant (Arriani)
caecum illuminatum , sed ille non
negat se sanatum . Ille dicit :
Caecus esse desivi : et probat facto.
Isti beneficium negant, qui factum
negare non possunt. Notus homo
est, publicis cum valeret mancipa-
tus obsequiis, Severus nomine , la-
nius ministerio. Deposuerat officium ,
postquam inciderat impedimentum.
Vocat ad testimonium homines
quorum ante sustentabatur obse-
quiis : eos indices suae visitationis
arcessit , quos habebat testes et
arbitros caecitatis. Clamat quia
ut contigit fimbriam de veste mar-
tyrum, qua sacrae reliquiae vesti-
untur , redditum sibi lumen sit.
Nonne simile istud est, atque illud
quod in Evangelio legimus ? ---
orum pertinacia . Illi cum dubi-
tarent, vel parentes interrogabant :
isti occulte interrogant, palam ne-
gant, jam non operi increduli, sed
auctori. " Idem miraculum citat
Aug. de Civ. Dei , 1. xxii . c. 8. §.
2. inter ea , quae ad multorum
notitiam potuerunt pervenire , quia
et grandis est civitas et ibi erat
tunc Imperator, et immenso populo
teste res gesta est, concurrente ad
corpora Martyrum Protasif et Ger-
vasii ;" ipse porro , ut ait , testis
oculatus ; (Serm. 286. §. 4.) „, cujus
tunc tantae gloriae Martyrum etiam
ego testis fui. Ibi eram, Mediolani
eram , facta miracula novi , adte-
stante Deo pretiosis mortibus sanc-
torum suorum: ut per illa mira-
cula jam non solum ,in conspectu
Domini' , sed etiam in conspectu
hominum esset, ,mors illa pretiosa."
Caecus notissimus universae civi-
tati illuminatus est , cucurrit , ad-
duci se fecit , sine duce reversus
est. Nondum audivimus quod
obierit : forte adhuc vivit. In ipsa
eorum basilica , ubi sunt eorum
corpora , totam vitam suam servi-
turum se esse devovit. Nos illum
gavisi sumus videntem , reliquimus
servientem." Paullinus autem,
notarius Ambrosii, qui eadem refert,
ait hominem „,,nunc usque in eadem
basilica, quae dicitur Ambrosiana,
in quam Martyrum corpora sunt
translata , religiose vivere. " 1. c.
§. 14.
10) Ampliatus (im Gegensatz
von compressus) dürfte der Lesart :
"applicatus" vorzuziehn sein.
15
 226 S. AUGUSTINI EPISCOPI

pressus est. Gratias tibi , Deus meus. Unde et quo duxisti

recordationem meam , ut haec etiam confiterer tibi, quae
magna oblitus praeterieram ? Et tamen tunc cum ita fragra-
Cant.
3. 1, ret odor unguentorum tuorum, non currebamus post te.
Ideo plus flebam 12 inter cantica hymnorum tuorum , olim
suspirans¹³ tibi, et tandem respirans , quantum patet aura in
domo fenea.
VIII. 17. Qui habitare facis unanimes in domo, consociasti
Evodii nobis et Evodium juvenem ex nostro municipio. Qui cum
conver-
sio.
agens in rebus ' militaret, prior nobis ad te conversus est et
Ps. 67, 7. baptizatus, et relicta militia saeculari, accinctus in tua. Simul
Matris
obitus,
ejusque eramus, 2 simul habitaturi placito sancto. Quaerebamus quis-
a teneris. nam locus nos utilius haberet servientes tibi : pariter remea-
educatio
bamus in Africam . Et cum apud Ostia Tiberina essemus,
mater defuncta est . Multa praetereo , quia multum festino .
Accipe confessiones meas et gratiarum actiones, Deus meus,
de rebus innumerabilibus etiam in silentio . Sed non praeter-
ibo quidquid mihi anima parturit de illa famula tua, quae
me parturivit ; et carne , ut in hanc temporalem ; et corde ,
ut in aeternam lucem nascerer. Non ejus, sed tua dicam

11 ) Quae magna praeterie- randi non sunt, insuper praeferunt ;"

ram : wiewohl so gross , habe ich
sie doch nicht am rechten Orte er-
wähnt , beim Sprechen von der
Zeit vor meiner Bekehrung. Vgl.
oben : Frigidi und weiterhin : non
currebamus post te.
12 ) Plus flebam (cap. 6 zu Ende)
nach erhaltener Taufe.
13) Olim suspirans fenea :
einst zu dir aufseufzend , und nun
endlich ( ein) athmend , soweit die
(Himmels) Luft eindringen kann
in das Haus von Heu. Alles Fleisch
ist Heu. Ob A. an die beklem-
mende Luft auf Heuböden gedacht?
1) Vid. sup. ad 1. viii . c. 15 .
2) Hoc temporis intervallo, ante-
quam Africam remearet , scripsit
Aug. Libb . ii. " de moribus Eccle-
siae Catholicae" et "de moribus
Manichaeorum," quo horum repri-
meret " jactantiam de falsa et fal-
laci continentia vel abstinentia,
qua se ad imperitos decipiendos,
veris Christianis , quibus compa-
Retract. i. c. 7. et lib . "2 de animae
quantitate," quo eam incorpoream
esse ostenderet (ib. c. 8.) item pri-
mum e 3. libb. „de libero arbitrio“
e quibus constat „malum non exor-
tum nisi ex libero voluntatis ar-
bitrio." Ib. c. 9 .
3) Parturit, was meine Seele ans
Licht bringen will.
4) Matris in se merita saepius
grato animo confitetur Aug. „in
primis nostra mater , cujus meriti
credo esse omne quod vivo “ de
beata vita §. 6. cujus precibus
indubitanter credo atque confirmo,
mihi istam mentem Deum dedisse,
ut inveniendae veritati nihil omnino
praeponam, nihil aliud velim, nihil
cogitem, nihil amem. Nec desino
credere nos hoc tantum bonum,
quod, te promerente, concupivimus,
eadem te petente , adepturos. " Si-
milia habet de dono Persever. §.
53. „me fidelibus et quotidianis
matris meae lacrymis ne perirem
fuisse concessum ."
 CONFESSIONUM LIBER IX . 227

dona in ea : neque enim seipsam fecerat, aut educaverat seip-

sam. Tu creasti eam, nec pater nec mater sciebat qualis ex
eis fieret. Et erudivit eam in timore tuo virga Christi tui,
regimen unici Filii tui in domo fideli, bono membro Ecclesiae
tuae. Nec tantam erga suam disciplinam diligentiam matris
praedicabat, quantam famulae cujusdam decrepitae, quae pa-
trem ejus infantem portaverat , sicut dorso grandiuscularum?
puellarum parvuli portari solent. Cujus rei gratia, et propter
senectam ac mores optimos, in domo christiana satis a do-
minis honorabatur. Unde etiam curam filiarum dominicarum
commissam diligenter gerebat , et erat in eis coercendis , cum
opus esset , sancta severitate vehemens, atque in docendis
sobria prudentia. Nam eas, praeter illas horas quibus ad
mensam parentum moderatissime alebantur, etiamsi exardesce-
rent siti, nec aquam bibere sinebat, praecavens consuetudinem
malam, et addens verbum sanum : „Modo aquam bibitis, quia
in potestate vinum non habetis : cum autem ad maritos vene-
ritis, factae dominae apothecarum10 et cellariorum, aqua sor-
debit ; sed mos potandi permanebit. " Hac ratione¹¹ prae-
cipiendi et auctoritate imperandi, frenabat aviditatem tenerio-
ris aetatis ; et ipsam puellarum sitim formabat ad honestum
modum, ut jam nec liberet quod non deceret.
18. Et surrepserat's tamen , sicut mihi filio famula tua
narrabat, surrepserat ei vinolentia . Nam cum de more, tan-
quam puella sobria, juberetur a parentibus de cupa 14 vinum
depromere, submisso poculo qua desuper patet , priusquam in
lagunculam funderet merum , primoribus labris sorbebat exi-
guum , quia non poterat amplius , sensu recusante.15 Non

5) Qualis ... welcher Art ihr 12) Honestum modum, sittsamen

Kind werden würde.
6) Erga suam disciplinam , hin-
sichtlich ihrer Erziehung (Zucht).
7) Grandiuscularum , ziemlich
herangewachsenen .
8) Satis, nicht wenig.
9) Praecavens : vorbauend.
10) Apothecarum et cellariorum,
von (Vorraths ) Speisekammern und
Weinkellern .
11) Ratione auctoritate,
durch diese Weise des Belehrens
und durch die Autorität mit der
sie befahl.
Maasshalten.
13) Surrepserat vinolentia , es
hatte sich ein Gelüst nach Wein
bei ihr eingeschlichen.
14) Cupa ... patet : Wein aus
dem Weinfass (Kufe) zu holen, in-
dem sie einen Becher unter den
Hahn hielt, aus welchem sie dann
den Wein in die kleine Flasche
goss.
15) Sensu recusante , da er ihr
widerstand.
15 *
 228 S. AUGUSTINI EPISCOPI

enim ulla timulenta cupidine faciebat hoc, sed quibusdam

superfluentibus 16 aetatis excessibus, qui ludicris motibus ebul--
liunt , et in puerilibus animis majorum pondere premi solent.
Itaque ad illud modicum quotidiana modica addendo, quoniam
Eccli.
19, 1. qui modica spernit, paulatim decidit, in eam consuetudinem
lapsa erat, ut prope jam plenos mero caliculos inhianter hau-
riret. Ubi tunc sagax anus, et vehemens illa prohibitio ?
Numquid valebat aliquid adversus latentem morbum, nisi tua
medicina, Domine, vigilaret super nos ? Absente patre et matre
et nutritoribus, tu praesens, qui creasti, qui vocas, qui etiam
per praepositosis homines boni aliquid agis ad animarum
salutem , quid tunc egisti, Deus meus ? Unde curasti ? unde
sanasti ? Nonne protulisti durum et acutum ex altera anima
convicium, tanquam medicinale ferrum ex occultis provisioni-
bus tuis , et uno ictu putredinem illam praecidisti ? Ancilla
enim cum qua solebat accedere ad cupam, litigans cum do-
mina minore, ut fit, sola cum sola , objecit hoc crimen , amarissima
insultatione vocans meribibulam . Quo illa stimulo percussa
respexit foeditatem suam, confestimque damnavit atque exuit.
Sicut amici adulantes pervertunt, sic inimici litigantes ple-
rumque corrigunt . Nec tu quod per eos agis, sed quod ipsi
voluerunt, retribuis eis. Illa enim irata exagitare appetivit
minorem dominam, non sanare : et ideo clanculo , aut quia ita
eas invenerat locus et tempus litis , aut ne forte et ipsa pe-
riclitaretur quod tam sero prodidisset. At tu, Domine, rector
coelitum, et terrenorum, ad usus tuos contorquens profunda
torrentis , fluxum saeculorum ordinate turbulentum 19, etiam
de alterius animae insania20 sanasti alteram ; ne quisquam
cum hoc adverterit, potentiae suae tribuat , si verbo ejus alius
corrigatur, quem vult corrigi .
19. Educata itaque pudice ac sobrie, potiusque a te sub-

16) Superfluentibus . . . ebulliunt, fliesst, doch deiner Anordnung sich

aus jugendlichem Uebermuth der
in mancherlei Gelüsten aufsteigt.
17) Premi, niedergehalten.
18) Praepositos.
Conjectur :
praeposteros , durch verkehrte
Menschen.
19) Ordinate turbulentum , der
Zeitenstrom der , wiewohl er wüst
fügt.
20) Multa enim fiunt a malis
quidem contra voluntatem Dei ;
sed tantae est ille sapientiae tan-
taeque virtutis , ut in eos exitus
sive fines quos bonos et justos ipse
praescivit, tendant omnia quae vo-
luntati ejus videntur adversa. Aug.
de Civ. Dei, 1. xxii. c. 2.
 CONFESSIONUM LIBER IX. 229

dita parentibus , quam a parentibus tibi , ubi plenis annis Laudabi-IX.

les ma-
nubilis facta est, tradita viro servivit veluti domino ; et sate- tris suae
mores
git¹ eum lucrari tibi, loquens te illi moribus suis , quibus eam prose-
pulchram faciebas , et reverenter amabilem atque mirabilem quitar.
3
viro . Ita autem toleravit cubilis injurias , ut nullam de hac
re cum marito haberet nunquam simultatem. Exspectabat
enim misericordiam tuam super eum , ut in te credens casti-
ficaretur. Erat vero ille praeterea , sicut benevolentia prae-
cipuus, ita ira fervidus. Sed noverat haec non resistere irato
viro, non tantum facto , sed ne verbo quidem. Jam vero
refractum et quietum cum opportunum videret , rationem
facti sui reddebat, si forte ille inconsideratius commotus fuerat.
Denique , cum matronae multae quarum viri mansuetiores
erant , plagarum vestigia etiam dehonestata facie gererent,
inter amica colloquia illae arguebant maritorum vitam , haec
earum linguam , veluti per jocum graviter admonens , ex quo
illas tabulas quae matrimoniales vocantur, recitari audissent ,
tanquam instrumenta quibus ancillae factae essent, deputares
debuisse ; proinde memores conditionis superbire adversus
dominos non oportere . Cumque mirarentur illae , scientes
quam ferocem conjugem sustineret , nunquam fuisse auditum,
aut aliquo indicio claruisse , quod Patricius ceciderit uxorem,
aut quod a se invicem vel unum diem domestica lite dissen-
serint, et causam familiariter quaererent ; docebat illa institu-
tum suum, quod supra memoravi. Quae observabant, exper-
tae gratulabantur ; quae non observabant, subjectae vexabantur.
20. Socrum etiam suam primo susurris malarum ancila-
rum adversum se irritatam sic evicit obsequiis , perseverans
tolerantia et mansuetudine, ut illa ultro filio suo medias lin-

1) Sategit . . . suis : sie bemühte 6) Dehonestata , im entstellten

sich ihn dir zu gewinnen , indem
sie dich durch ihre Sitten ihm
predigte. Loqui aliquem , von
jemand reden , ihn im Munde
haben."
2) Reverenter amabilem : zugleich
Liebe und Achtung einflössend.
3) Cubilis injurias, Untreue.
4) Benevolentia • fervidus,
gutmüthig . . . jähzornig.
5) Refractum : wenn er aus-
getobt.
Gesichte die Spuren der Schläge
(plagarum) trugen.
7) Tabulas matrimoniales (auch
nuptiales) Ehecontracte , Ehestif-
tungen.
8) Deputare . . . hätten sie diese
tabulas für Instrumente achten
müssen, durch welche sie (dienende)
Mägde geworden.
9) Quae observabant sc. insti-
tutum , die dankten der Monnica,
wenn sie ihre Weise erprobt.
230 S. AUGUSTINI EPISCOPI

guas 10 famularum proderet , quibus inter se et nurum pax.

domestica turbabatur , expeteretque vindictam . Itaque postea--
quam ille, et matri obtemperans , et curans familiae discipli-
nam , et concordiae suorum consulens , proditas ad prodentis
arbitrium verberibus coercuit, promisit illa talia de se praemia
sperare debere, quaecunque de sua nuru sibi , quo placeret,
mali aliquid loqueretur : nullaque jam audente , memorabili
inter se benevolentiae suavitate vixerunt.
21. Hoc quoque illi bono mancipio ' tuo , in cujus utero
me creasti , Deus meus , misericordia mea , munus grande
donaveras, quod inter dissidentes atque discordes quaslibet
animas, ubi poterat , tam se praebebat pacificam , ut cum ab
utraque 12 multa de invicem audiret amarissima , qualia solet
eructare turgens atque indigesta discordia quando praesenti
amicae de absente inimica per acida colloquia cruditas exha-
latur odiorum ; nihil tamen alteri de altera proderet , nisi
quod ad eas reconciliandas valeret. Parvum hoc bonum mihi
videretur, nisi turbas 13 innumerabiles tristis experirer, nescio
qua horrenda pestilentia peccatorum latissime pervagante , non
solum iratorum inimicorum iratis inimicis dicta prodere, sed
etiam quae non dicta sunt addere ; cum contra homini hu-
mano parum¹¹ esse debeat inimicitias hominum nec excitare
nec augere male loquendo, nisi eas etiam exstinguere bene
loquendo studuerit ; qualis illa erat, docente te magistro intimo
in schola pectoris .
22. Denique etiam virum suum jam in extrema vita ejus
temporali lucrata est tibi , nec in eo jam fideli planxit quod
in nondum fideli toleraverat. Erat etiam serva servorum
tuorum. Quisquis eorum noverat eam, multum in ea lauda-
bat et honorabat et diligebat te ; quia sentiebat praesentiam
tuam in corde ejus, sanctae15 conversationis fructibus testi-

10) Medias linguas, die Zwischen- hätte ich nicht zu meiner Be-
trägerei. trübniss unzählige Zerwürfnisse
11 ) Mancipio : Magd . kennen lernen.
12) Ab utraque sc. anima. Eruc- 14) Parum ein Geringes,
tare - turgens - indigesta - es nicht genug sein soll.
acida eruditas exhalatur. Ekel- 15) Sanctae testibus : da
haftes Leibliches als Bild von ekel- Früchte ihren heiligen Umgang
haft Unsittlichem. mit Gott bezeugten.
13) Nisi turbas · experirer:
 CONFESSIONUM LIBER IX . 231

1 Tim. 5,
bus.16 Fuerat enim unius viri uxor, mutuam vicem paren- 3, 4. 10.
tibus reddiderat, ¹7 domum suam pie tractaverat, in operibus
bonis testimonium habebat. Nutrierat filios , toties eos par-
Gal. 4,
turiens, 18 quoties abs te deviare cernebat . Postremo nobis, 19.
Domine, omnibus, quia ex munere tuo sinis loqui servis tuis,
qui ante dormitionem ejus in te jam consociati vivebamus
percepta gratia Baptismi tui , ita curam gessit quasi omnes
genuisset, ita servivit quasi ab omnibus genita fuisset.
X.
23. Impendente autem die quo ex hac vita erat exitura, com:
quem diem tu noveras, ignorantibus nobis ; provenerat, ut quium cum ma-
credo , procurante te occultis tuis modis , ut ego et ipsa soli tre de
regno
coelo-
staremus incumbentes ad quamdam fenestram, unde hortus rum.
intra domum quae nos habebat prospectabatur , illic apud
Ostia Tiberina, ubi remoti a turbis post longi itineris laborem
instaurabamus nos navigationi ; colloquebamur ergo soli valde
13. 3,
dulciter ; et praeterita ' obliviscentes , in ea quae ante sunt Phil.
extenti, quaerebamus inter nos apud praesentem Veritatem ,
1 Cor. 2,
quod tu es, qualis futura esset vita aeterna sanctorum, quam 9.
nec oculus vidit , nec auris audivit, nec in cor hominis
ascendit. Sed inhiabamus² ore cordis in superna fluenta fon-
Ps. 35,
tis tui, fontis vitae qui est apud te ; ut inde pro captu nostro 10.
aspersi, quoquo modo rem tantam cogitaremus.
24. Cumque ad eum finem³ sermo perduceretur, ut car-

16) Mater nostra, cujus ingenium, 1) Praeterita . praesentem ...

atque in res divinas inflammatum
animum , cum antea convictu diu-
turno , et diligenti consideratione
perspexeram, tum vero in quadam
disputatione non parvae rei, tanta
mihi mens ejus apparuerat , ut
nihil aptius verae philosophiae
videretur. De Ord . 1. ii. § 1. Ibid.
1. 1. §. 32. eam 99 divinas scripturas
vehementer" ait „amplecti " et exi-
mium ejus profert responsum ; „Si
bona quae velit et habeat , beatus
est ; si autem mala velit , quamvis
habeat , miser est." De beata
vita, §. 10 .
17) Mutuam vicem reddiderat :
sie hatte die Liebe der Aeltern
durch kindliche Gegenliebe ver-
golten.
18) Parturiens , vgl. Cap. 8, 17.
futura, wir vergassen das Vergan-
gene und erforschten unter uns,
zur gegenwärtigen Wahrheit ge-
wandt, welcher Art das zukünftige
Leben sein werde.
2) Inhiabamus , sehnsuchtsvoll
öffneten wir unsern Mund den Was-
sern von oben (den himmlischen).
L. 9, 3, 6.
3) Cumque ad eum finem ..
A. beschreibt die Steigerung zur
höchsten Verzückung. Der grösst-
mögliche Sinnengenuss sei nicht
der Erwähnung werth gehalten
gegen die Freude jenes Lebens.
Mit heisserer Sehnsucht erheben
sich A. und Monnica zu Gott
(idipsum, Ps. 4 , 5. Lib. 9, 4, 11.)
indem sie alle Kreaturen auch die
himmlischen durchgehen die
 232 S. AUGUSTINI EPISCOPI

nalium sensuum delectatio quantalibet , in quantalibet luce

corporea, prae illius vitae jucunditate , non comparatione ,
sed non commemoratione quidem digna videretur ; erigen-
Ps 4, 9. tes nos ardentiore affectu in idipsum, perambulavimus gra
datim cuncta corporalia , et ipsum coelum, unde sol et
luna et stellae lucent super terram . Et adhuc ascendeba-
mus interius cogitando, et loquendo , et mirando opera tua ;
Ez.
14. 34. et venimus in mentes nostras, et transcendimus eas, ut attin-
Ps. 79, 2.
Prov. 8. geremus regionem ubertatis indeficientis , ubi pascis Israel in
35.
aeternum veritatis pabulo , et ubi vita sapientia est, per quam
fiunt omnia ista, et quae fuerunt , et quae futura sunt ; et
ipsa non fit, sed sic est ut fuit, et sic erit semper ; quin
potius fuisse, et futurum esse non est in ea, sed esse solum,
quoniam aeterna est : nam fuisse et futurum esse, non est
aeternum. Et dum loquimur et inhiamus illi, attigimus eam
V modice toto ictu cordis ; et suspiravimus et relinquimus ibi
23. 8, religatas primitias spiritus, et remeavimus ad strepitum oris
nostri, ubi verbum et incipitur et finitur. Et quid simile
Sap. 7, Verbo tuo Domino nostro, in se permanenti sine vetustate,
27.
atque innovanti omnia?
25. Dicebamus ergo : Si cui sileat tumultus carnis, sileant
phantasiae terrae et aquarum et aeris , sileant et poli , et
ipsa sibi anima5 sileat, et transeat se non se cogitando , sileant
Bilder derselben in ihrem Ge- wir ( A. und Monnica) sprechen
dächtniss dann geistig aufstei- und nach jener Weisheit lechzen,
gend Gottes Werke denkend , be- berührten wir sie (etwas , modice )
sprechend , bewundernd , gelangen mit tiefster Herzensbewegung (L.
sie zum Betrachten des eignen 7, 17 , 23) und liessen dort unsre
Geistes. 99 Und wir giengen dann, Seufzer als gebundene Erstlinge
fährt A. fort, auch über diese Be- (Erstlingsopfer , Garben , 3 Mos.
trachtung hinaus , um die Region 23 , 10) des Geistes , und kehrten
unversieglicher Fülle zu berühren , zurück zum Sprechen mit unserm
wo du Israel weidest ewiglich auf Munde , da das Wort angefangen
der Weide der Wahrheit (Hes. 34, und beendet wird. " Röm. 8 , 23 :
14) und wo die Weisheit das Leben „ wir , die wir haben des Geistes
ist (Spr. 8, 35) durch welche alles Erstlinge" und V. 26 : „der Geist
jenes wird, Vergangenes wie Zu- selbst vertritt uns mit unaussprech-
künftiges ; sie selbst aber (die lichem Seufzen" vgl. L. 12, 16.
Weisheit) wird nicht , sie ist wie 4) Phantasiae , innere Bilder
sie war und immer sein wird , ja sinnlich aufgefasster , eingeprägter
in ihr ist vielmehr kein vergan- (eingebildeter) Objecte (L. 7 , 17.
genes, kein zukünftiges Sein , son- not. 9).
dern nur Sein schlechthin, weil sie 5) Ipsa sibi anima , und die
ewig ist. Denn vergehen und Seele selbst in und über sich
werden ist nicht ewig . Und wie schwiege (nicht zu sich über sich
 CONFESSIONUM LIBER IX . 233

somnia et imaginariae revelationes , omnis lingua et omne

signum , et quidquid transeundo fit, si cui sileat omnino ; "
quoniam si quis audiat , dicunt haec omnia, Non ipsa nos 3.s £9,
fecimus, sed fecit nos qui manet in aeternum : his dictis si
jam taceant quoniam erexerunt aurem in eum qui fecit ea ,
et loquatur ipse solus, non per ea, sed per seipsum, ut audi-
amus verbum ejus, non per linguam carnis , neque per vocem
angeli, nec per sonitum nubis, nec per aenigma similitudinis ; Ps
18. 76,
sed ipsum quem in his amamus , ipsum sine his audiamus , 1 Cor.
13, 12.
sicut nunc extendimus nos, et rapida cogitatione attingimus
aeternam Sapientiam super omnia manentem ; si continuetur
hoc , et subtrahantur aliae visiones longe imparis generis , et
haec una rapiat et absorbeat et recondat in interiora gaudia
spectatorem suum, ut talis sit sempiterna vita, quale fuit hoc
momentum intelligentiae , cui suspiravimus ; nonne hoc est ,
Intra in gaudium Domini tui ? Et istud quando ? An cum 21.Mat. 25,
omness resurgemus, sed non omnes immutabimur ? 1 Cor.
15, 51.
26. Dicebam talia, et si non isto modo et his verbis,
tamen, Domine, tu scis quod illo die , cum talia loqueremur,
et mundus iste nobis inter verba vilesceret cum omnibus de-
lectationibus suis , tunc ait illa : „ Fili , quantum ad me attinet ,
nulla jam re delector in hac vita . Quid hic faciam adhuc,
et cur hic sim nescio, jam consumpta spe hujus saeculi . Unum
erat propter quod in hac vita aliquantum immorari cupiebam,
ut te christianum catholicum viderem, priusquam morerer.
Cumulatius hoc mihi Deus meus praestitit , ut te etiam, con-
tempta felicitate terrena , servum ejus videam : quid hic facio ?"
spräche) und über sich hinaus letzt allein das Wort des Schöpfers
P gienge, nicht an sich denkend. selbst , so, dass die Schöpfung
6) Transeundo , in der Ver- schweigend zurücktritt. Dies ist
zückung. das Höchste , ewiges Leben und
7) Omnino . . . Domini tui : Eingehn in seines Herrn Freude.
wenn einem Menschen volle Stille Rapida cogitatione. So L. 7 , 17,
würde; dann öffnet sich sein gei- 23 : et pervenit ad id quod est, in
stiges Ohr um die Stimme der ictu trepidantis adspectus.
Kreaturen zu vernehmen und zu-
8) Cum omnes . . . Verschiedene Lesarten von 1 Cor. 15, 51 .
α) πάντες μὲν οὐ κοιμηθησόμεθα, πάντες δὲ ἀλλαγησόμεθα
3
b) Our 99 99 99 "
c) 99 ἀναστησόμεθα "" 99 "9
Zu c die Vulg.: Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabi-
mur ; nach a übersetzt Luther.
 234 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XI. 27. Ad haec ei quid responderim, non satis recolo . Cum

De ec-
stasi
morte et interea vix intra quinque dies , aut non multo amplius decu-
matris. buit febribus. Et cum aegrotaret , quodam die defectum
animae ' passa est, et paululum subtracta a praesentibus. Nos
concurrimus, sed cito reddita2 est sensui, et aspexit astantes,
me et fratrem³ meum , et ait nobis quasi quaerenti similis :
„ Ubi eram ?" Deinde nos intuens moerore attonitos , „ Ponitis¹
hic, inquit, matrem vestram. " Ego silebam, et fletum frena-
bam. Frater autem meus quiddam locutus est, quo eam non
peregre, sed in patria defungi tanquam felicius optaret. Quo
audito , illa vultu anxio reverbeans eum oculis quod talia
saperet, 6 atque inde me intuens : „ Vide , ait , quid dicit. " Et
mox ambobus : „Ponite, inquit, hoc corpus ubicumque ; nihil
vos ejus cura conturbet : tantum illud vos rogo , ut ad Domini
altare memineritis mei ubi ubi fueritis. " Cumque hanc sen-
tentiam verbis , quibus poterat explicasset, conticuit ; et ingra-
vescente morbo exercebatur.7
28. Ego vero cogitans dona tua, Deus invisibilis, quae
immittis in corda fidelium tuorum , et proveniunt inde fruges
admirabiles ; gaudebam et gratias tibi agebam, recolens quod
noveram, quanta cura semper aestuasset de sepulcro quod
sibi providerat et praeparaverat juxta corpus viri sui. Quia
enim valde concorditer vixerant , id etiam volebat, ut est
animus humanus minus capax divinorum , adjungi ad illam
felicitatem, et commemorari ab hominibus, concessum sibi esse
post transmarinam peregrinationem, ut conjuncta terra am-
borum conjugum terra tegeretur. Quando autem ista inani-
tas⁹ plenitudine bonitatis tuae coeperat in ejus corde non
esse, nesciebam, et laetabar admirans quod sic mihi aperuis-
set ; quanquam et in illo sermone nostro ad fenestram cum
dixit, Jam quid hic facio ?" non apparuit desiderare in patria
1) Defectum animae, Ohnmacht. 6) Talia saperet , dass er an so
Subtracta . eine kurze Geistes- etwas dächte, etwas drauf gebe.
abwesenheit. 7) Exercebatur , war sie ange-
2) Reddita · zu sich ge- fochten.
kommen. 8) Conjuncta terră - terra te-
3) Nomine Navigium , Aug. de geretur , dass die (vereinigten) ir-
vita beat. §. 6. dischen Reste beider Gatten bei
4) Ponitis, begrabt. einander begraben würden .
5) Reverberans eum oculis : ihn 9) Inanitas , nichtiger leerer
scharf anblickend. Wunsch, durch die Fülle etc.
 CONFESSIONUM LIBER IX. 235

mori. Audivi etiam postea, quod jam cum Ostiis essemus,

cum quibusdam amicis meis materna fiducia colloquebatur
quodam die de contemptu vitae hujus et bono mortis , ubi
ipse non aderam ; illisque stupentibus virtutem feminae, quam
tu dederas ei , quaerentibusque utrum non formidaret tam
longe a sua civitate corpus relinquere : „ Nihil , inquit , longe
est Deo ; neque timendum est ne ille non agnoscat in fine
saeculi, unde me resuscitet. " Ergo die nono aegritudinis
suae, quinquagesimo et sexto anno aetatis suae, tricesimo et
tertio aetatis meae, 10 anima illa religiosa et pia corpore so-
luta est.11
29. Premebam oculos ejus, et confluebat¹ in praecordia Quomodo
XII.
mea moestitudo ingens , et transfluebat in lacrymas : ibidemque luxerit
mortem
oculi mei violento animi imperio resorbebant fontem suum matris.
usque ad siccitatem, et in tali luctamine valde male mihi erat.
Tum vero ubi efflavit extremum, puer Adeodatus exclamavit²
in planctum, atque ab omnibus nobis coercitus tacuit. Hoc
modo etiam meum quiddam pueriles quod labebatur in fletus
juvenili voce cordis, coercebatur et tacebat . Neque enim
decere arbitrabamur funus illud questibus lacrymosis gemiti-
busque celebrare ; quia his plerumque solet deplorari quaedam
miseria morientium, aut quasi omnimoda exstinctio . At illa
nec misere moriebatur, nec omnino moriebatur . Hoc et do-
cumentis morum ejus, et fide non ficta, rationibusque certis
tenebamus.
30. Quid erat ergo quod intus mihi graviter dolebat ,
nisi ex consuetudine simul vivendi dulcissima et charissima

10) Hunc numerum omnes ad Thränen zurück in die Brust

unum codices, cum editi , tum
scripti assignant ; unde intelligitur
locum minime corruptum esse, quod
suspicatus est Caesar Baronius ad
an. 388, n. 71 , et in not. ad Mart.
die 5 Maii. (ed. Ben.)
11) Der Tod der Monnica fällt
in das Jahr 387 , ihr Namenstag
im Kalender ist der 4. Mai.
1 ) Et confluebat . . . siccitatem.
Trauer floss in meiner Brust zu-
sammen und floss über in Thränen
und meine Augen drängten die
(ibidem) bis sie (die Augen) trocken
waren.
2) Exclamavit in planctum : brach
aus in Wehklagen.
3) Quiddam puerile . . . coerce-
batur: auch meine etwas kindische
(Trauer) die sich dem Weinen hin-
geben wollte , ward durch des
Jünglings Herzensschrein zurück
gehalten.
4) Omnimoda exstinctio, völliges
Verlöschen. Gegen heidnisches
Trauern über die Todten. 1 Thessal.
4, 13.
 236 S. AUGUSTINI EPISCOPI

repente disrupta vulnus recens ? Gratulabar quidem testimonio

ejus, quod in ea ipsa ultima aegritudine, obsequiis meis in-
terblandiens, appellabat me pium , et commemorabat grandi
dilectionis affectu nunquam se audisse ex ore meo jaculatum
in se durum aut contumeliosum sonum. Sed tamen quid tale , "
Deus meus, qui fecisti nos, quid comparabile habebat honor
a me delatus illi , et servitus ab illa mihi ? Quoniam itaque
deserebar tam magno ejus solatio , sauciabatur anima, et quasi
dilaniabatur vita, quae una facta erat ex mea et illius .
31. Cohibito ergo a fletu illo puero, Psalterium arripuit
Evodius, et cantare coepit psalmum ; cui respondebamus
1. . 100, omnis domus : Misericordiam et judicium cantabo tibi, Do-
Ps
mine. Audito autem quid ageretur , convenerunt multi fratres
ac religiosae feminae ; et de more illis, quorum officium erat ,
9
funus curantibus, ego in parte¹0 ubi decenter poteram, cum
eis qui me non deserendum esse censebant, quod erat tempori
congruum disputabam ; eoque fomento veritatis mitigabam
cruciatum tibi notum , illis ignorantibus et intente audientibus ,
et sine sensu doloris me esse arbitrantibus . At ego in auri-
bus tuis, ubi eorum nullus audiebat, increpabam mollitiem
affectus mei, et constringebam fluxum moeroris : cedebatque
mihi paululum ; rursusque impetu suo ferebatur , non usque
ad eruptionem lacrymarum nec usque ad vultus mutationem ,
sed ego sciebam quid¹¹ corde premerem. Et quia mihi vehe-
menter displicebat tantum in me posse haec humana, quae
ordine debito et sorte conditionis nostrae accidere necesse
est, alio dolore dolebam dolorem meum, et duplici tristitia
macerabar.
32. Cum ecce corpus elatum est , imus, 12 redimus sine

5) Obsequiis , für meine (kind- τοῦ δὲ κοιμηθέντος ἱερῶς ἀποδεκ-

lichen) Dienstleistungen wiederholt
(interblandiens) freundlich dankte.
6) Jaculatum, ausgestossen.
7) Quid tale . . . mihi : wie war
nur das , wie war die Ehre , die
ich ihr erwies irgend zu vergleichen
mit dem Magddienst den sie mir ?
8 ) Αἱ δὲ τῶν Θεαρχικῶν ἐπαγ-
γελιῶν ᾠδαὶ καὶ ἀναγνώσεις ἐκφαν
τορικαὶ μέν εἰσι τῶν μακαριωτάτων
λίξεων , εἰς ἃς αἱ θείαν ἐσχηκότες
τελείωσιν,αἰωνίως καταταχθήσονται ;
τικαὶ τῶν ἔτι δὲ ζώντων προτρεπ-
τικαὶ πρὸς τὴν ὁμοίαν τελείωσιν.
Dionys. Eccl. Hier . c. 7.
9) Curantibus, und während jene,
deren Amt es war, nach ( herkömm-
licher) Sitte das Begräbniss be-
sorgten.
10) In parte, abseits .
11) Quid premerem , was ich im
Herzen zu unterdrücken hatte.
12) Effertur, imus, Ter. Andr. i.
1, 90.
 CONFESSIONUM LIBER IX . 237

lacrymis. Nam neque in eis precibus¹³ quas tibi fudimus ,

cum offerretur pro ea sacrificium 14 pretii nostri , jam juxta
sepulcrum posito cadavere, priusquam deponeretur, sicut illic
fieri solet, nec in eis ego precibus flevi : sed toto die graviter
in occulto moestus eram , et mente turbata rogabam te , ut
poteram, quo sanares dolorem meum, nec faciebas ; credo,
commendans 15 memoriae meae, vel hoc uno documento, omnis
consuetudinis vinculum, etiam adversus mentem quae jam non
fallaci verbo pascitur. Visum etiam mihi est ut irem lava-
tum ; quod audieram inde balneis nomen inditum, quia Graeci
Baλavelov16 dixerint, quod anxietatem pellat ex animo. Ecce
Ps. 67,
et hoc confiteor misericordiae tuae, Pater orphanorum, quo- 6.
niam lavi, et talis eram qualis priusquam lavissem . Neque
enim exsudavit de corde meo moeroris amaritudo. Deinde
dormivi et evigilavi, et non parva ex parte mitigatum inveni
dolorem meum ; atque ut eram in lecto meo solus, recordatus
sum veridicos versus Ambrosii tui : tu es enim
Deus17 creator omnium,
Polique rector, vestiens
Diem decoro lumine ,
Noctem soporis gratia :

13) Preces pro mortuis dogmati stinus Abth. 2 , S. 253 ; - Kliefoth

Ecclesiae Romanae de Purgatorio
haud favere, immo omnino adversari ,
vid. inter alios , Bull , Serm. 3. et
"2 Corruptions of the Church of
Rome. cf. Bingham, Antiq. 1. xv.
c. 3. §. 16. 1. xxiii. c. 3. §. 13.
Collyer , " Eccl. Hist. of Great
Britain," p. ii. b. iv. p. 257. Usher,
Answer to a Jesuit. Field , on the
Church, p. 750, 1. etc.
14) Sacrificium pretii nostri,
Todtenmesse ? L. 7 , 21. 27. Po-
culum pretii nostri , Abendmals-
kelch mit dem Blute , und L. 10,
43 : cogito pretium meum, et man-
duco , et bibo et erogo. Näheres
über die Todtenmesse und die Ge-
bete für die Todten , (zum Theil
mit Bezug auf unsere c. 12 u. 18)
siehe bei Bingham Origenes L.
23, c. 3, §§. 12, 13 u. L. 15, c. 13.
§. 16, vornämlich S. 338 ; - ferner :
Gangauf Psychologie des h. Augu-
liturgische Abhandlungen S. 236
287. Augustins Ansichten finden
sich hier S. 257 ff.; S. 265 auch
Näheres über unsere Capp. 12 u.
13. Den Gegensatz der luther.
Lehre gegen die katholische S.
275 ff.
15) Commendans . . . vinculum :
meinem Gedächtniss das Band
unsres ganzen Zusammenlebens
(Augustins mit der Mutter) an-
empfahlst , auch gegen den Geist,
der schon von dem nicht trügenden
(göttlichen) Worte geweidet wird.
Vgl. Cap. 10, 24 : ubi pascis Israel
in aeternum veritatis pabulo.
16) Βαλανεῖον. βάλλειν ἀνίαν die
Trauer hinauswerfen . Andre Ab-
leitung von βάλανος, weil das Bad
mit Eicheln geheizt ward.
17) Deus, bei Ambrosius Vocativ,
hier Nominativ.
 238 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Artus solutos ut quies

Reddat laboris usui, 18
Mentesque fessas allevet,
Luctusque solvat anxios .

33. Atque inde paulatim reducebam in pristinum19 sensum

ancillam tuam, conversationemque ejus piam in te, et sancte
in nos blandam atque morigeram, qua subito destitutus sum;
et libuit flere in conspectu tuo de20 illa et pro illa , de me
et pro me. Et dimisi lacrymas quas continebam , et effluerent
quantum vellent, substernens21 eas cordi meo ; et requievi in
eis , quoniam ibi erant aures tuae , non cujusquam hominis
superbe interpretantis ploratum meum . Et nunc, Domine,
confiteor tibi in litteris. Legat qui volet, et interpretetur
ut volet ; et si peccatum invenerit, flevisse me matrem exigua22
parte horae, matrem oculis meis interim mortuam , quae me
multos annos fleverat ut oculis tuis viverem , non irrideat ;
sed potius, si est grandi charitate , pro peccatis meis fleat
ipse ad te Patrem omnium fratrum Christi tui.
XIII. 34. Ego autem, jam sanato corde ab illo vulnere in quo
Orat pro
matre poterat redargui carnalis affectus, fundo tibi, Deus noster ,
defuncta. pro illa famula tua longe aliud lacrymarum genus , quod ma-

nat de concusso spiritu consideratione periculorum omnis ani-

1 Cor. mae quae in Adam moritur. Quanquam illa in Christo vi-
15, 22.
vificata, etiam nondum a carne resoluta, sic vixerit ut laude-
tur nomen tuum in fide moribusque ejus ; non tamen audeo
dicere, ex quo eam per Baptismum regenerasti, nullum ver-
bum exisse ex ore ejus contra praeceptum tuum. Et dictum
Mat.37.12 , est a Veritate Filio tuo : Si quis dixerit fratri suo, Fatue,
36.
Ib. 5, 22. reus erit gehennae ignis. Et vae etiam laudabili vitae homi-
num, si , remota misericordia, discutias eam. Quia vero non

18) Usui , Uebung der Arbeit 21 ) Substernens, unterbettend ...

oder Brauchbarkeit zur Arbeit. et requievi in eis.
19) Pristinum sensum 22) Exigua parte horae mul-
morigeram : und von da an (inde) tos annos. Oculis meis --- tuis.
führte ich mir, wie sonst , vor die Mortuam - viverem .
Seele deine Magd , ihren frommen
Umgang mit dir, den heilig freund- 1) Remota misericordia. Ps. 129,
lichen und willfährigen mit uns. 3. 4. 7 .
20) De . . . pro, um und für sie.
 CONFESSIONUM LIBER IX . 239

exquiris delicta vehementer , fiducialiter speramus aliquem

apud te locum . Quisquis autem tibi enumerat vera me-
rita sua, quid tibi enumerat nisi munera tua.2 O si cog-
noscant se homines homines, 3 et qui gloriatur, in Domino 210,Cor.
17.
glorietur!
35. Ego itaque, laus mea et vita mea, Deus cordis mei,
sepositis paulisper bonis ejus actibus , pro quibus tibi gaudens
gratias ago, nunc pro peccatis matris meae deprecor te ; exaudi
me per Medicinam vulnerum nostrorum quae pependit in l'gno ,
et sedens ad dexteram tuam interpellat te pro nobis. Scio 34. Rom. 8,
misericorditer operatam, et ex corde dimisisse debita debito- Mat. 18,
35 ; 6, 12.
ribus suis; dimitte illi et tu debita sua, si qua etiam con- Ps. 142,
2.
traxit per tot annos post aquam5 salutis. Dimitte , Domine, Jac. 2,
dimitte obsecro , ne intres cum ea in judicium. Superexaltet 13.
Mat. 5, 7.
misericordia judicio, quoniam eloquia tua vera sunt, et pro- Ex. 33,
misisti misericordiam misericordibus : quod ut essent tu de- 19 .
Ps.
disti eis , qui misereberis cui misertus eris, et misericordiam 108.118,
praestabis cui misericors fueris.
36. Et credo quod jam feceris quod te rogo, sed volun-
taria oris mei approba, Domine. Namque illa imminente die
resolutionis suae non cogitavit suum corpus sumptuose contegi,
aut condiri aromatibus, aut monumentum electum concupivit
aut curavit sepulcrum patrium ; non ista mandavit nobis : sed
tantummodo memoriam sui ad altare tuum fieri desideravit,
cui nullius diei praetermissione servierat ; unde sciret dispen-
sari victimam sanctam, qua deletum est chirographum quod Col. 2,
14. 15.
erat contrarium nobis, qua triumphatus est hostis computans Apoc.
10. 12,
delicta nostra, et quaerens quid objiciat, et nihil inveniens Joh. 14,
30.
in illo in quo vincimus. Quis ei refundet innocentem san-

2) Vid. sup. §. 17. cum Deus
coronat merita nostra , nihil aliud
coronat quam munera sua. Ep. 194.
§. 19. ubi plur.
3) Homines homines, wenn doch
die Menschen sich als Menschen
erkennten , was sie nämlich ohne
Gottes Gnade sind.
4 ) Misericorditer operatam, Barm-
herzigkeit geübt.
5) Post aquam , nach der Abso-
lution welche sie in der Taufe er-
hielt.
6) Superexaltet , die Barmher-
zigkeit erhebe sich über das Ge-
richt. Κατακαυχᾶται κρίσεως ;
triumphirt über das Gericht.
7) Voluntaria sc. sacrificia, frei-
willige Opfer.
8) Unde : sciebat enim inde dis-
pensari.
9) Quae est justitia qua victus
 240 S. AUGUSTINI EPISCOPI

29. 10, guinem? Quis eio restituet pretium quo nos emit ut nos
Joh.
33. 39.8, auferat ei ? Ad cujus pretii
Rom. nostri sacramentum ligavit an-
Ps. 90. cilla tua animam suam vinculo fidei. Nemo a protectione
13.
tua disrumpat eam. Non se interponat nec vi nec insidiis
leo et draco : neque enim respondebit illa nihil se debere, ne
convincatur et obtineatur 12 ab accusatore callido ; sed respon-
debit dimissa debita sua ab eo, cui nemo reddet quod pro
nobis non debens reddidit.
1 Tim .
5, 9. 37. Sit ergo in pace cum viro , ante quem nulli et post
Luc.
15. 8, quem nulli nupta est ; cui servivit fructum tibi afferens cum
Petr. tolerantia, ut eum quoque lucraretur tibi . Et inspira, Domine
3, 1. Deus meus, inspira servis tuis fratribus meis, filiis tuis domi-
nis meis, quibus et corde¹³ et voce et litteris servio , ut quot-
quot haec legerint , meminerint ad altare tuum Monnicae fa-
mulae tuae, 14 cum Patricio quondam 15 ejus conjuge, per quo-
rum carnem introduxisti me in hanc vitam , quemadmodum,
nescio. Meminerint cum affectu pio parentum 16 meorum in
hac luce transitoria , et fratrum meorum sub te patre in ma-
tre Catholica, et civium meorum in aeterna Jerusalem, cui

est diabolus ? Quae , nisi justitia
Jesu Christi ? Et quomodo victus
est? Quia cum in eo nihil dignum
morte inveniret, occidit eum tamen.
Et utique justum est, ut debitores
quos tenebat , liberi dimittantur,
credentes in eum quem sine ullo
debito occidit. Hoc est quod justi-
ficari dicimur in sanguine Christi :
Sic quippe in remissionem pecca-
torum nostrorum innocens sanguis
ille effusus est. Unde se dicit , in
Psalmis , „ in mortuis liberum. "
Solus enim a debito mortis liber
est mortuus. Aug. de Trin. 1. xiii.
C. 14.
10) Ei (Christo) restituet , wer
wird ihm ersetzen ; auferat ei
(diabolo).
11 ) Pretii nostri sacramentum,
dafür Cap. 12, 32 : sacrificium .
Dem ligavit entspricht disrumpat.
12) Obtineatur , von Rechts-
wegen, in die Gewalt (des Teufels)
komme.
13) Voce, corde, literis , sprechend,
betend (?), schreibend.
14) Imitari visum est vetustos
codices , qui cum gemina littera
nn praeferunt, Monnicae : quo pacto
etiam scriptum reperitur in oratione,
quam Willelmus abbas , piis Au-
gustini votis obtemperandi studio,
composuit sub his verbis : „ Me-
mento, Domine, animae famuli tui
Patricii, et famulae tuae Monnicae ;
et si quid pro anima filii ipsorum
domini mei Augustini , dilectissimi
confessoris tui, mihi misero pecca-
tori licet vel intimo cordis affectu
desiderare, etc." Quae oratio in-
tegra habetur in Veterum Analec-
torum tomo primo. (ed. Ben.)
15) Quondam. Marc. 12, 25.
16) Parentum im vorüberge-
henden Licht dieses (irdischen)
Lebens. Fratrum , unter dir dem
Vater, in der Kirche , der Mutter.
So war Adeodatus seines Vaters
coaevus in der Taufe. C. 6. Civium,
Mitbürger im ewigen Jerusalem ,
nach welchem dein Volk auf
seiner Wallfahrt seufzt (sich sehnt).
L. 12, 16, 23.
 CONFESSIONUM LIBER IX . 241

suspirat peregrinatio populi tui ab exitu¹7 usque ad reditum ;

ut quod a me illa poposcit extremum , uberius ei praestetur
in multorum orationibus, per confessiones, 18 quam per oratio-
nes meas.

17) Ab exitu usque ad reditum; 18) Confessiones , alle Leser

seit der Vertreibung aus dem ( alten) derselben sollen für seine Mutter
Paradiese , bis zur Rückkehr ins beten.
(neue) Paradies.

16
 LIBER DECIMUS.

Quemadmodum prioribus Libris aperuit , qualis ante perceptam bap-

tismi gratiam fuerit , in hoc scrutatur , qualis esset quo tempore
haec scribebat. Ac primum se Deum amare profitetur. Tum quae
ad ipsum cognoscendum ineunda sit via disquirens , omnes animae
suae facultates lustrat ; sed in primis memoriam , cujus vim plane
stupendam exhibet , Deumque in ipsa habitare dignari ostendit.
Deinde inquirit in actus, in sensus et affectus suos, ex triplici ten-
tatione , voluptatis , curiositatis et superbiae ; et quid circa unam-
quamque praescribat temperantia Christiana, luculenter docet. Tum
de Christo Mediatore disserit, cujus ope omnes animae suae languores
sanatum iri confidit.

I. 1. Cognoscam te, cognitor meus , cognoscam sicut et cog-

In Deo
solo spes nitus sum. Virtus animae meae, intra in eam, et coapta
et gau-
dium. tibi, ut habeas et possideas sine macula et ruga. Haec est
1 Cor.
13, 12. mea spes, ideo loquor; et in ea spe gaudeo, quando sanum '
Eph
27. 5 , gaudeo. Caetera vero vitae hujus tanto minus flenda, quanto
Ps 50, 8. magis fletur ; et tanto magis flenda , quanto minus fletur in
Joh.
21. 3, eis. Ecce enim veritatem dilexisti, quoniam qui facit eam,
venit ad lucem. Volo eam facere in corde meo coram te in
confessione ; in stilo² autem meo coram multis testibus .
II. 2. Et tibi quidem, Domine , cujus oculis nuda est abys-
Cum Deo
nota sint sus humanae conscientiae, quid occultum esset in me, etiamsi
est nollem confiteri tibi ? Te¹ enim mihi absconderem, non me
arcana,
quid
confiteri
illi. tibi. Nunc² autem quod gemitus meus testis est displicere

1) Sanum gaudeo, nicht wie die
Welt mich freue sondern wie es
mir heilsam ist.
2) In stilo ; schriftlich , in den
Confessionen.
1) Te ... tibi : dich würde ich
mir verbergen , nicht aber mich
vor dir. Ps. 138, 1-12.
2) Nunc refulges : nun aber,
da mein Seufzen Zeuge ist, dass ich
mir missfalle , da leuchtest du.
Ps. 79, 4.
 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER X. 243

me mihi, tu refulges et places, et amaris et desideraris ; ut Hebr.

13. 4,
erubescam de me, et abjiciam me atque eligam te, et nec Eccles.
42, 18.20.
tibi nec mihi placeam nisi de te. Tibi ergo, Domine, mani-
festus sum quicumque sim ; et quo fructu tibi confitear, dixi.
Neque enim id ago verbis carnis et vocibus , sed verbis ani-
mae et clamore cogitationis, quem novit auris tua. Cum enim
malus sum, nihil est aliud confiteri tibi, quam displicere mihi ;
cum vero pius, nihil est aliud confiteri tibi, quam hoc non
tribuere mihi :quoniam tu, Domine, benedicis¹ justum, sed Ps.Rom.5, 4,
13
prius eum justificas impium. Confessio itaque mea, Deus 5.
meus, in conspectu tuo tibi tacite fit, et non tacite. Tacet
enim strepitu, 5 clamat affectu. Neque enim dico recti aliquid
hominibus, quod non a me tu prius audieris ; aut etiam tu
aliquid tale audis a me, quod non mihi tu prius dixeris.
3. Quid ' mihi ergo est cum hominibus ut audiant con- III.
Quo
fruct u
fessiones meas, quasi ipsi sanaturi sint omnes languores meos ? confite-
Curiosum genus ad cognoscendam vitam alienam, desidiosum bitur
deinceps
ad corrigendam suam. Quid a me quaerunt audire qui sim, quis sit,
non quis
qui² nolunt a te audire qui sint ? Et unde sciunt, cum a fuerit.
Ps. 102,
meipso de meipso audiunt, an verum dicam ; quandoquidem .
nemo scit hominum quid agatur in homine, nisi spiritus 11.
1 Cor. 2,
hominis qui in ipso est ? Si autem a te audiant de seipsis ,
non poterunt dicere, Mentitur Dominus. Quid³ est enim a
te audire de se, nisi cognoscere se ? Quis porro cognoscit, et
dicit, Falsum est , nisi ipse mentiatur ? Sed quia charitas 7.
Ibid. 13,
omnia credit, inter eos utique quos connexos sibimet unum
facit, ego quoque, Domine, etiam sic tibi confiteor, ut audiant

3) Ut erubescam · de te: 6) Aut etiam : nec.

dass ich erröthe über mich , mich
verwerfe und dich erwähle , und
weder dir noch mir gefallen möchte,
als nur durch deine Gnade (de te,
nicht de me , aus eigner Kraft,
dieser vertrauend).
4) Benedicis impium : du
segnest den Gerechten mit Fröm-
migkeit, frommen Wandel verdankt
der Gerechte dir , aber vorher
machst du ihn (den Gottlosen)
gerecht.
5) Strepitu : da kein Laut zu
hören.
1) Quid meos: was habe ich
mit den Menschen zu schaffen.
Quasi : als könnten sie heilen.
2 ) Qui nolunt . . . qui sint : die
Gottes Stimme im Gewissen nicht
hören wollen.
3) Quid est cognoscere se :
diese Stimme , dies Gottesurtheil
über sich hören (vernehmen) , was
ist das anders, als Selbsterkenntniss.
4) Quis • mentiatur : wer er-
kennt sich audit a te de se
und spricht (dennoch) : es ist un-
16 *
 244 S. AUGUSTINI EPISCOPI

homines, quibus demonstrare non possum an vera confitear ;

sed credunt mihi quorum mihi aures charitas aperit .
4. Verumtamen tu , medice meus intime , quo fructu ista
faciam, eliqua mihi . Nam confessiones praeteritorum malorum
Ps. 31 , 1. meorum, quae remisisti et texisti ut beares me in te , mutans
animam meam fide et Sacramento tuo , cum leguntur et au-
diunter, excitant cor ne dormiat in desperatione et dicat,
Non possum ; sed evigilet in amore misericordiae tuae et dul-
cedine gratiae tuae, qua potens est omnis infirmus, qui sibi
2 Cor. 12, per ipsam fit conscius infirmitatis suae. Et delectat bonos
10.
audire praeterita mala eorum qui jam carent eis ; nec ideo
delectat quia mala sunt, sed quia fuerunt et non sunt . Quo
itaque fructu Domine Deus meus cui quotidie confitetur con-
scientia mea, spe misericordiae tuae securior quam innocentia
sua ; quo fructu, quaeso , etiam hominibus coram te confiteor
per has litteras adhuc quis ego sim, non quis fuerim ? Nam
illum fructum vidi et commemoravi. Sed quis adhuc sim ,
ecce in ipso tempore confessionum mearum , et multi hoc
nosse cupiunt qui me noverunt et non me noverunt, qui ex
me vel de me aliquid audierunt ; sed auris eorum non est ad
cor meum, ubi ego sum quicumque sum. Volunt ergo audire
confitentem me quid ipse intus sim , quo nec oculum nec au-
rem nec mentem possut intendere ; credituri tamen volunt ;
numquid cognituri ? Dicit enim eis charitas qua boni sunt
non mentiri me de me confitentem, et ipsa in eis credit mihi.
IV . 5. Sed quo fructu id volunt ? An congratulari mihi cupiunt
Quod
magni cum audierint quantum accedam munere tuo , et orare pro
sint
fructus me cum audierint quantum ' retarder pondere meo ? Indicabo
hujusce-
modi me talibus. Non enim parvus est fructus , Domine Deus meus,
confes-
sionis. ut a multis tibi gratiae agantur de nobis, et a multis roge-
11.Cor. 1, ris pro nobis. Amet in me fraternus animus quod amandum
8. . 143, doces , et doleat in me quod dolendum doces. Animus ille
Ps
hoc faciat fraternus, non extraneus, non filiorum alienorum,²

wahr? wenn er nicht selbst lügt. 1) Quantum retarder pondere

Wer sich so erkennt und ( dennoch)
spricht : Es ist nicht wahr , lügt
der nicht selbst ? Non mentitur
Dominus .
5) Adhuc : wer ich jetzt noch sei.
meo. L. 7, 17 zu Anfang.
2) Filiorum alienorum : fremde
Kinder : dem Reiche Gottes ent-
fremdete Weltkinder.
 CONFESSIONUM LIBER X. 245

quorum os locutum est vanitatem, et dextera eorum dextera

iniquitatis ; sed fraternus ille qui cum approbat me, gaudet
de me ; cum autem improbat me, contristatur pro me : quia
sive approbet sive improbet me, diligit me. Indicabo me
talibus ; respirent in bonis meis , suspirent in malis meis.
Bona³ mea instituta tua sunt et dona tua ; mala mea delicta
mea sunt et judicia tua . Respirent in illis , et suspirent in
his ; et hymnus et fletus ascendant in conspectum tuum de
fraternis cordibus, thuribulis tuis. Tu autem, Domine , delec- 3. Apoc. 8,
tatus odore sancti templi tui , miserere mei secundum mag- Ps. 50, I.
Ps. 137,
nam misericordiam tuam, propter nomen tuum ; et nequa- 8.
quam deserens coepta tua, consumma imperfecta mea.
6. Hic est fructus confessionum mearum, non qualis fuerim,
sed qualis sim, ut hoc confitear non tantum coram te secreta
exsultatione cum tremore et secreto moerore cum spe ; sed Ps . 2, 1 ) .
etiam in auribus credentium filiorum hominum, sociorum gau-
dii mei et consortium mortalitatis meae , civium meorum et 13.
Ps. 38,
mecum peregrinorum , praecedentium et consequentium et
comitum viae meae. Hi sunt servi tui fratres mei, quos filios
tuos esse voluisti , dominos meos quibus jussisti ut serviam,
Mat, 20,
si volo tecum de te vivere. Et hoc mihi Verbum tuum pa- 27.
rum erat si5 loquendo praeciperet, nisi et faciendo praeiret.
Et ego id ago factis et dictis , id ago sub alis tuis, nimis
cum ingenti periculo, nisi quia sub alis tuis tibi subdita est
anima mea, et infirmitas mea tibi nota est. Parvulus sum,
sed vivit semper Pater meus, et idoneus est mihi tutor meus ;

3) Bona judicia tua : mein nicht meine Seele unter deinen

Gutes ist dein Werk und Geschenk,
mein Böses ist mein Vergehen und
dein Gericht. Vgl. L. 7, 3, 5 not.
5 ; L. 8, 5, 11 not. 7. L. 8, 9,
21 not. 3.
4) De te vivere, aus deiner Fülle
leben.
5) Si loquendo .. praeiret :
wenn er (2óyos) in Worten geboten
hätte, wäre er mir nicht auch im
Thun vorangegangen.
6) Et ego . . nota est : und
ich betreibe, erstrebe das durch
That und Wort unter deinen
Flügeln (Ps. 16 , 8 ; 35 , 8 ; 56 , 2)
mit zu ungeheurer Gefahr , wäre
Flügeln dir unterworfen (Ps. 61 ,
2) und meine Schwachheit dir be-
kannt. Unter den Flügeln des
Heiligen und Reinen wäre ingens
periculum für den unreinen Sünder,
hätte sich nicht meine Seele auf
Gnade unter diese deine Flügel
begeben. Vgl . 5 Mos. 5 , 24-26.
Richt. 13 , 22 ; Hiob 4, 17-19 ; 15,
14-16 ; etc. Jes. 6 , 5 ; Dan. 8,
17 ; Luc. 5 , 8. ― Vgl. auch L. 1,
16 , 26 zu Ende : Deus meus in
cujus conspectu jam secura est re-
cordatio mea ; dazu not. 17 .
7) Idoneus tuetur me ; ich
habe einen zuverlässigen Beschützer
 246 S. AUGUSTINI EPISCOPI

idem ipse est enim qui genuit me et tuetur me : et tu ipse

8
es omnia bona mea, tu omnipotens qui , mecum es, et prius-
quam tecum sim. Indicabo ergo talibus qualibus jubes ut
serviam, non quis fuerim, sed quis⁹ jam sim, et quis adhuc
13. Cor. 4, sim; sed neque meipsum dijudico : sic10 itaque audiar.
V. 7. Tu enim, Domine, dijudicas me, quia etsi nemo scit
Homo
sese to-
tum non hominum quae sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in
novit. ipso est; tamen¹ est aliquid hominis quod nec ipse scit spiri-
1 Cor. 4,
3. 2, 11 tus hominis qui in ipso est ; tu autem, Domine, scis ejus om-
nia qui fecisti eum . Ego vero quamvis prae tuo conspectu
Id. 13, me despiciam, et aestimem me terram et cinerem² ; tamen
12.
26. Cor 5, aliquid de te³ scio quod de me nescio . Et certe videmus
Ps. 50, 6. nunc per speculum in aenigmate , nondum facie ad faciem :
et ideo quamdiu peregrinor abs te, mihi sum praesentior
quam tibi , et tamen te novi nullo modo posse violari : ego
vero quibus tentationibus resistere valeam, quibusve non va-
1 Cor. 10, leam, nescio . Et spes est, quia fidelis es, qui nos non sinis
13.
tentari supra quam possumus ferre, sed facis cum tentatione
etiam exitum ut possimus sustinere. Confitear ergo quid de
me sciam, confitear et quid de me nesciam. Quoniam et quod
de me scio, te mihi lucente scio ; et quod de me nescio, tam-
Is.
Ps.58,
89,10.
8. diu nescio , donec fiant tenebrae meae sicut meridies in
vultu tuo.
VI .
8. Non dubia sed certa¹ conscientia, Domine , amo te.
Quid

(Vormund des parvulus) derselbe nicht weiss , in mir nicht durch-

der mich erzeugt hat derselbe be-
schützt mich (tutor tuetur). Genuit
dürfte auch auf die Wiedergeburt
sich beziehen und tutor auf den
h. Geist.
8) Qui . . . tecum sim. Röm. 5,
8; 1 Joh. 4, 19.
9) Quis jam sim et quis adhuc
sim: wie weit ich schon gefördert
wie weit ich noch zurück sei.
10) Sic audiar : so will ich ge-
hört, verstanden sein. -
1 ) Tamen est . . . fecisti eum.
Ps. 18, 13 ; 89, 8.
2 ) Terram et cinerem , 1 Mos.
18, 27.
3) De te , von deinem Wesen
weiss ich etwas , was ich von mir
schaue. Vgl. cap. 37, 62.
4) Quamdiu nescio: so lange
ich ausser dir walle bin ich mir
gegenwärtiger , stehe mir selbst
näher als dir , und doch weiss ich
dass du auf keine Weise befleckt,
entheiligt werden kannst (Ps . 50,
6); welchen Versuchungen ich aber
zu widerstehn vermöge , welchen
nicht, das weiss ich nicht. 2 Cor.
5, 6 ist dem im Leibe wallen, das
peregrinari a domino entgegenge-
setzt, V. 8 dem peregrinari a cor-
pore das praesentes esse ad do-
minum. Der griechische Text hat
in beiden Versen dieselben zwei
Worte : ἐνδημέω und ἐκδημέω.
1) Certa conscientia : mit ge-
 CONFESSIONUM LIBER X. 247

Percussisti cor meum verbo tuo, et amavi te. Sed et coelum, amat
Deum;
et terra, et omnia quae in eis sunt, ecce undique mihi dicunt amat
et quo-
ut te amem, nec cessant dicere omnibus ut sint inexcusabiles. modo ex
creaturis
Altius autem tu misereberis² cui misertus eris, et misericor- Deus
diam praestabis cui misericors fueris : alioquin coelum et cognos-
citur.
terra surdis loquuntur laudes tuas. Quid autem amo , cum 20. Rom. 1,
te amo ? Non speciem corporis, nec decus³ temporis, non г 9, 15.
candorem lucis ecce istis amicum oculis , non dulces melodias
cantilenarum omnimodarum, non florum et unguentorum et
aromatum suaveolentiam, non manna et mella , non membra
acceptabilia carnis amplexibus. Non haec amo , cum amo Deum
meum ; et tamen amo quamdam lucem, et quamdam vocem,
et quemdam odorem , et quemdam cibum, et quemdam am-
plexum, cum amo Deum meum, lucem, vocem, odorem, cibum,
hominis mei ; ubi fulget animae meae
amplexum interioris
quod non capit locus , et ubi sonat quod non rapit tempus,
et ubi olet quod non spargit flatus, et ubi sapit quod non
minuit edacitas, et ubi haeret quod non divellit satietas. Hoc
est quod amo, cum Deum meum amo.
9. Et quid est hoc ? Interrogavi terram,7 et dixit , Non
sum ; et quaecumque in eadem sunt, idem confessa sunt . In-
terrogavi mare et abyssos, et reptilia animarum vivarum, et
responderunt : Non sumus Deus tuus ; quaere super nos . In-
terrogavi auras flabiles , et inquit universus aer cum incolis
suis : Fallitur Anaximenes ; non sum Deus. Interrogavi coelum ,

wissem Gewissen. F. H. Jacobi (was nicht räumlich ist) ; Hörbares

sagt : Gewissen bedeute : gewisses
Wissen. Vgl. cap. 3 , 3. Gewiss
ist das Gewissen , weil es eine
Stimme Gottes, die nicht lügt.
2 ) Misereberis etc. • • tuas :
dein Erbarmen öffnet erst das Ohr
für die Stimmen. Du gibst die
Prediger und das Gehör.
3) Decus temporis : zeitliche, ver-
gängliche Anmuth.
4) Acceptabilia : angenehm.
5) Interioris hominis : eine Sinn-
lichkeit der Wiedergeborenen , ana-
log der leiblichen durch die fünf
Sinne.
6) Quod non . . . satietas : Sicht-
bares was nicht der Raum fasst,
was die Zeit nicht mit sich fort-
reisst, Gerüche die der Wind nicht
verweht, Schmeckbares das keine
Essgier vermindert, und wo vereint
bleibt was kein Ueberdruss trennt.
Non minuit erinnert an die „unver-
gängliche Speise, " Joh. 6, 27.
7) Vox quaedam est mutae ter-
rae , species terrae. Adtendis, et
vides speciem ejus , vides et consi-
deratione tua tamquam interrogas
eam ; et ipsa inquisitio interrogatio
est. Aug. in Psal. 144. §. 13.
8) Reptilia animarum vivarum ;
1 Mos. 1 , 20 : producant aquae
reptile animae viventis.
 248 S. AUGUSTINI EPISCOPI

solem , lunam, stellas ; Neque nos sumus Deus quem quaeris ,

inquiunt. Et dixi omnibus his quae circumstant fores⁹ carnis
meae : Dixistis mihi de Deo meo quod vos non estis , dicite
Ps. 99, 3. mihi de illo aliquid . Et exclamaverunt voce magna : Ipse fecit
nos : Interrogatio 10 mea , intentio mea ; et responsio eorum ,
11
species eorum . Et direxi me ad me, et dixi mihi, Tu quis
es ? Et respondi, Homo . Et ecce corpus et anima in me
mihi praesto sunt ; unum exterius , et alterum interius. Quid
horum 12 est unde quaerere debui Deum meum ? Jam quaesi-
veram per corpus a terra usque ad coelum, quousque potui
mittere nuntios, radios oculorum meorum. Sed melius quod
13
interius. Ei quippe renuntiabant omnes nuntii¹³ corporales
praesidenti et judicanti de responsionibus coeli et terrae et
omnium quae in eis sunt dicentium : Non sumus Deus, et ipse
fecit nos. Homo interior cognovit haec per exterioris mini-
sterium : ego interior cognovi haec ; ego , ego animus per sen-
sum corporis mei. Interrogavi mundi molem de Deo meo , et
respondit mihi : Non ego sum, sed ipse me fecit.]
10. Nonne omnibus quibus integer sensus est, apparet
haec species ? Cur non omnibus eadem loquitur ? Animalia
pusilla et magna vident eam, sed interrogare nequeunt : 14 non
enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus judex ratio .
Rom.
20. 1 , Homines autem possunt interrogare, ut invisibilia Dei, per
ea quae facta sunt, intellecta conspiciantur ; sed amore sub-
duntur15 eis , et subditi judicare non possunt. Nec respondent
ista interrogantibus , nisi judicantibus ; nec vocem suam mu-
tant, id est speciem suam, si alius tantum videat , 16 alius
9) Fores carnis : die Pforten des durch den leiblichen Sinn (corpus)
Fleisches , die Sinne. von der Erde bis zum Himmel ge-
10) Interrogatio eorum : sucht hatte , so weit ich nur die
meine Frage d. i. meine geistige Strahlen (radios) meiner Augen als
(auf die Sinnenwelt gerichtete) Boten senden konnte. Stoici causas
Betrachtung (Speculation) ; ― ihre esse videndi dicunt radiorum ex
Antwort d. i. ihre (äussere , sinn- oculis in ea , quae videri queunt,
liche) Schönheit, ihre schöne Natur. emissionem, Gell . 5, 16 .
11 ) Nonne considerata universa 13) Nuntii sc. missi renuntiabant :
pulchritudine mundi hujus , tam- ei sc. interiori. C. 7 , 17 : Atque ita
quam una Voce tibi species ipsa gradatim etc.
respondet , Non me ego feci sed 14) Interrogare nequeunt da in-
Deus ? Id . ib. terrogatio intentio mea.
12) Quid horum · meorum : 15) Subduntur eis, sc. quae facta
von welchem der zwei, vom Leibe sunt. Weish. 13, 1-9.
oder von der Seele aus , sollte ich 16) Videat interroget : der
meinen Gott suchen, den ich schon eine nur mit den leiblichen Augen
 CONFESSIONUM LIBER X. 249

autem videns interroget, ut aliter illi appareat , aliter huic ;

sed eodem modo utrique apparens, 17 illi muta est , huic loqui-
tur : imo vero omnibus loquitur ; sed illi intelligunt qui ejus
vocem acceptam foris intus 18 cum veritate conferunt. Veritas
enim dicit mihi : Non est Deus tuus coelum, et terra ; neque
omne corpus . Hoc dicit eorum natura videnti : 19 Moles est ;
moles minor est in parte quam in toto. Jam tu melior es ;
tibi dico, anima ; quoniam tu vegetas20 molem corporis tui,
praebens ei vitam ; quod nullum corpus praestat corpori. Deus
autem tuus etiam tibi vitae vita est.
11. Quid ergo amo, cum Deum meum amo ? Quis est ille VII .
Corpo-
super caput ' animae meae ? Per ipsam animam meam ascen- rea aut
sensitiva
dam ad illum. Transibo² vim meam, qua haereo corpori , et virtute
Deus
vitaliter compagem ejus repleo . Non ea vi reperio Deum non in-
venitur.
meum : nam reperiret equus, et mulus, quibus non est intel- Ps 31,9.
lectus; quia est eadem vis qua vivunt etiam eorum corpora.
Est alia vis non solum qua vivifico, sed etiam qua sensifico
carnem meam quam mihi fabricavit Dominus ; jubens oculo ut
non audiat, et auri ut non videat ; sed illi per quem videam ,
huic per quam audiam : et propria singillatim caeteris sensi-
bus sedibus suis et officiis suis ; quae diversa per eos ago
unus ego animus. Transibo et istam vim meam : nam et hanc
habet equus, et mulus ; sentiunt enim etiam ipsi per corpus.
12. Transibo ergo et istam vim naturae meae, gradibus Memo-
VIII.
ascendens ad eum qui fecit me ; et venio in campos et lata riae vis .
praetoria ' memoriae, ubi sunt thesauri innumerabilium imagi-

sieht, der andere zugleich intentus,
geistig fragt.
17) Apparens sc. species •
18) Intus conferunt : inner-
lich mit der Wahrheit vergleichen.
L. 7, 17.
19) Videnti : dem der Augen hat
zu sehen .
20) Vegetas : belebst.
der vis qua vivifico von vis qua
sensifico carnem meam, beide haben
auch die Thiere , sowohl die vis
welche den ganzen Körper belebt
(quae vegetat corpus , das vegeta-
tive Leibesprinzip ) als die vis,
welche die Action jedes der fünf
Sinne belebt, bald in diesem bald
in jenem Sinn wirksam ist.

1) Caput animae. Mentem ipsam 1 ) Praetoria lata : weite Paläste

humanam hic accipiendum puto,
quod caput animae non absurde
appellatur. Enarr. in Ps. 3. §. 3.
2) Transibo . • repleo : animam
vitalem (ψυχὴ ἄλογος. L. 7 , 19 ,
not. 6.) A. unterscheidet dann wie-
des Gedächtnisses ob an die
Wohnung der kaiserlichen Leib-
wache zu denken , in welcher der
Geist als Kaiser herrscht und be-
fiehlt ?
 250 S. AUGUSTINI EPISCOPI

num² de cujuscemodi rebus sensis invectarum. Ibi reconditum³

est quidquid etiam cogitamus, vel augendo vel minuendo, vel
utcumque variando ea quae sensus attigerit ; et si quid aliud
commendatum et repositum est , quod nondum absorbuit et
sepelivit oblivio. Ibi quando sum, posco ut proferatur quid-
quid volo, et quaedam statim prodeunt ; quaedam requiruntur5
diutius, et tanquam de abstrusioribus quibusdam receptaculis
eruuntur ; quaedam catervatim se proruunt, et dum aliud
petitur et quaeritur, prosiliunt in medium quasi dicentia. Ne
forte nos sumus ? Et abigo ea manu cordis a facie recorda-
tionis meae, donec enubiletur quod volo, atque in conspectum
prodeat ex abditis . Alia faciliter atque imperturbata serie,
7
sicut poscuntur suggeruntur ; et cedunt praecedentia con-
sequentibus ; et cedendo conduntur, iterum cum voluero pro-
cessura. Quod totum fit, cum aliquid narro memoriter.
13. Ibi sunt omnia distincte generatimque servata, quae
suo quaeque aditu ingesta sunt ; sicut lux atque omnes colores
formaeque corporum per oculos ; per aures autem omnia ge-
nera sonorum : omnesque odores per aditum narium ; omnes
sapores per oris aditum ; a sensu autem totius corporis, quid
durum, quid molle, quid calidum frigidumve, lene aut aspe-
rum, grave seu leve , sive extrinsecus sive intrinsecus corpori.
Haec omnia recipit recolenda cum opus est et retractanda
grandis memoriae recessus, et nescio qui secreti atque ineffa-
biles sinus ejus ; quae omnia suis quaeque foribus intrant ad
eam, et reponuntur in ea. Nec ipsa tamen intrant, sed rerum
-

sensarum imagines illic praesto sunt cogitationi reminiscenti

2) Imaginum ... Vorstellungen, 7) Suggeruntur, stellen sich dar.

A. nennt sie auch phantasiae. Vgl .
L. 3, 6, 10 n. 10.
3) Ibi reconditum . . . attigerit :
Beschreibung der phantasmata .
Vgl. auch 3, 6 , 10 , n. 10 und 7,
17, n. 9. Augendo, z. B. die Sonne
zum manichäischen Lichtmeer er-
weitert; tumentes magnitudines.
4) Posco , als kaiserlicher Feld-
herr im praetorium .
5) Requiruntur diutius , lassen
sich länger aufsuchen.
6) Abigo . . . meae : ich beseitige
sie mit meiner geistigen Hand aus
den Augen meiner Erinnerung.
8) Ibi . . corpori. Ibi : in den
praetoriis memoriae. Distincte,
einzeln , (eins vom andern klar
geschieden) ; generatimque: ge-
schlechtweise , begrifflich. Aditu ,
c. 6, 9 : fores carnis meae, und im
Folgenden : foribus.
9) Haec omnia • in ea, Alles
dies nimmt die grosse Haupthöle
des Gedächtnisses auf und ich
weiss nicht welche geheime und
unbeschreibliche Ausläufer (Ver-
zweigungen) derselben , um sich
dessen, wenn es nöthig zu erinnern
und es wieder vorzunehmen .
 CONFESSIONUM LIBER X. 251

eas. Quaelo quomodo fabricatae sint quis dicit, cum appareat

quibus sensibus raptae sint interiusque reconditae ? Nam et
in tenebris atque in silentio dum habito, in memoria mea
profero, si volo , colores ; et discerno inter album et nigrum ,
et inter quos alios volo : nec incurrunt soni atque perturbant
quod per oculos haustum considero, cum et ipsi¹¹ ibi sint, et
quasi seorsum repositi lateant. Nam et ipsos posco si placet,
atque adsunt illico . Et quiescente lingua ac silente gutture
canto quantum volo ; imaginesque illae colorum quae nihilo-
minus ibi sunt, non se interponunt neque interrumpunt, cum
thesaurus alius retractatur qui influxit ab auribus. Ita caetera
quae per sensus caeteros ingesta atque congesta sunt, recor-
dor prout libet : et auram liliorum discerno a violis , nihil
olfaciens ; et mel defruto , 12 lene aspero, nihil tunc gustando
neque contrectando, sed reminiscendo antepono.
14. Intus haec ago, in aula ingenti memoriae meae . Ibi
enim mihi coelum et terra et mare praesto sunt , cum omni-
bus quae in eis sentire potui , praeter illa quae oblitus sum .
Ibi mihi et ipse occurro , meque recolo, quid , quando, et ubi
egerim , quoque modo cum agerem affectus 13 fuerim. Ibi sunt
omnia quae sive experta a me sive credita memini. 14 Ex
eadem copia 15 etiam similitudines rerum vel expertarum, vel
ex eis quas expertus sum creditarum, alias atque alias et ipse
contexo praeteritis ; atque ex his etiam futuras actiones et
eventa et spes, et haec omnia rursus quasi praesentia meditor .
" Faciam hoc aut illud, " dico apud me in ipso ingenti sinu

10) Quae reconditae. Wie ,,Aus demselben Schatze (des

die imagines gebildet seien , aus
welchem Stoff. Geistige Bilder
leiblicher , sinnlicher Dinge. Cum
appareat , da es augenfällig ist,
durch welche Sinne sie entnommen
> und ins Innere verborgen worden.
11) Cum et ipsi , da sie doch
selbst auch in der memoria sind.
12) Defruto, von Saft aus einge-
kochtem Most.
13) Affectus fuerim , ich ge-
stimmt war.
14) Credita , auf Glauben von
andern überkommen.
15) Ex eadem meditor copia.
Schatz , Reichthum der memoria.
Gedächtnisses) entnehme ich bald
diese , bald jene Bilder (Vorstel-
lungen der Dinge, welche ich ent-
weder selbst kennen gelernt , oder
nach Analogie der mir bekannten
andern geglaubt, und verwebe sie
mit (anderm) Vergangenem , (ipse
contexo , ich Gegenwärtiger) und
danach (nach Maassgabe des Ver-
gangenen und Gegenwärtigen) über-
lege ich , was in der Zukunft ge-
than, gehofft werden und sich be-
geben kann, ich überlege dies, als
wäre Alles gegenwärtig. Vgl. L.
11 , 18 , 23 : utrum similis etc. u.
§. 24.
 252 S. AUGUSTINI EPISCOPI

animi mei pleno tot et tantarum rerum imaginibus ; et hoc

aut illud sequetur. " „ O si esset hoc aut illud ! " „ Avertat
Deus hoc aut illud ! " Dico apud me ista : et cum dico , praesto
sunt imagines omnium quae dico ex eodem thesauro memo-
riae, nec omnino aliquid eorum dicerem si defuissent.
15. Magna ista vis est memoriae , magna nimis , Deus
meus, penetrale 16 amplum et infinitum. Quis ad fundum ejus
pervenit ? Et vis est haec animi mei, atque ad meam naturam
pertinet ; nec ego ipse capio totum quod sum. Ergo 17 animus
ad habendum seipsum angustus est . Et ubi sit , quod sui non
capit ? Numquid extra ipsum ac non in ipso ? Quomodo ergo
non capit ? Multa mihi super hoc oboritur admiratio, stupor
apprehendit me. Et eunt 18 homines admirari alta montium ,
et ingentes fluctus maris, et latissimos lapsus fluminum, et
Oceani ambitum, et gyros siderum , et relinquunt seipsos ; nec
mirantur, quod haec omnia cum dicerem , non ea videbam
oculis, nec tamen dicerem nisi montes et fluctus et flumina
et sidera quae vidi , et Oceanum quem credidi , intus in me-
moria mea viderem spatiis tam ingentibus quasi foris viderem :
nec ea tamen videndo absorbui quando vidi oculis ; nec ipsa
sunt apud me, sed imagines eorum. Et novi quid ex quo
sensu corporis impressum sit mihi.
IX. 16. Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas me-
Memoria moriae meae . Hic sunt et illa omnia quae de doctrinis libe-
discipli-
narum .
ralibus percepta nondum exciderunt, quasi remota interiore
loco, non loco ; nec eorum imagines, sed res ipsas gero. Nam
quid sit litteratura , quid peritia disputandi , quot genera
quaestionum , quidquid horum scio sic hic est in memoria mea,

16) Penetrale : geheimes Hei- Ventoux von wo er die Alpen , die

ligthum.
17) Ergo non capit : der
Geist ist zu eng (nimis angustus)
um sich selbst zu fassen. Und wo
mag das sein, was er vom Seinen
nicht fasst? Wäre es denn etwa
ausser ihm selbst , nicht in ihm
selbst ? (Unmöglich) . Wenn aber
in ihm selbst, wie fasst er es doch
nicht?
18) Et eunt homines etc. Diese
Stelle las Patrarca auf dem hohen
Rhone und das Mittelmeer sahe.
Dies machte den tiefsten Eindruck
auf ihn und dürfte es veranlasst
haben, dass er später "" Gespräche
mit Augustinus " schrieb.
1 ) Remota . . . gero, die ich als
wären sie zurückgeschoben , in ei-
nem innerlicheren Orte , der doch
kein Ort (nichts räumliches) ist ...
in mir trage.
 CONFESSIONUM LIBER X. 253

ut² non retenta imagine rem foris reliquerim , aut sonuerit et

praeterierit, sicut vox impressa per aures vestigio quo recole-
retur, quasi sonaret cum jam non sonaret ; aut sicut odor
dum transit et evanescit in ventos, olfactum afficit , unde
trajicit in memoriam imaginem sui quam reminiscendo repe-
tamus ; aut sicut cibus qui certe in ventre jam non sapit, et
tamen in memoria quasi sapit ; aut sicut aliquid quod corpore³
tangendo sentitur, quod etiam separatum a nobis imaginatur¹
memoria. Istae quippe res non intromittuntur ad eam, sed
earum solae imagines mira celeritate capiuntur, 5 et miris tan-
quam cellis reponuntur, et mirabiliter recordando proferuntur.
17. At vero cum audio tria genera esse quaestionum, an X.
Disci-
sit, quid sit, quale sit ;sonorum quidem quibus haec verba¹ plinaememo-in
confecta sunt imagines teneo , et eos per auras cum strepitu riamnon
introdu-
transisse ac jam non esse scio . Res vero ipsas quae illis sig- per
cuntur
sen-
nificantur sonis neque ullo sensu corporis attigi, neque uspiam sus, sed
ex ejus
vidi praeter animum meum, et in memoria recondidi non ima- abditiore
sinu eru-
gines earum, sed ipsas ; quae unde ad me intraverint , dicant untur.
si possunt. Nam percurro januas omnes carnis meae, nec
invenio qua earum ingressae sint. Quippe oculi dicunt : Si
coloratae sunt, nos eas nuntiavimus. Aures dicunt : Si sonue-
runt , a nobis indicatae sunt. Nares dicunt : Si oluerunt, per
nos transierunt. Dicit etiam sensus gustandi : Si sapor non
est, nihil me interroges. Tactus dicit : Si corpulentum non
est, non contrectavi ; si non contrectavi, non indicavi. Unde
et qua haec intraverunt in memoriam meam ? Nescio quomodo ;
nam cum ea didici non² credidi alieno cordi , sed in meo
recognovi, et vera esse approbavi, et commendavi ei, tanquam
reponens unde proferrem cum vellem . Ibi³ ergo erant et

3 2) Ut non reliquerim : dass 1) Verba confecta sunt , die

ich nicht ein Object ausser mir
gelassen , dessen Bild ich in mir
zurück behalten .
3) Corpore, tangendo : was vom
Körper , durch Berühren empfun-
den wird.
4) Imaginatur memoria , Nom.
oder Abl. je nachdem imaginatur
von imaginare o. von imaginari
stammt.
5 ) Capiuntur, werden aufgefasst.
Worte zusammengesetzt sind.
2) Non credidi . . . vellem, habe
ich nicht auf Glauben angenom-
men vom Verstande eines andern ,
sondern im meinigen habe ich sie
erkannt und wahr erfunden.
3) Ibi . . . ubi ergo : sie waren
in mir , waren sie aber nicht im
Gedächtnis , wo waren sie sonst ?
 254 S. AUGUSTINI EPISCOPI

antequam ea didicissem, sed in memoria non erant. Ubi ergo ,

aut quare cum dicerentur agnovi, et dixi : Ita est, verum
est ; nisi quia jam5 erant in memoria , sed tam remota et
retrusa quasi in caveis abditioribus, ut nisi admonente aliquo
eruerentur, ea fortasse cogitare non possem?
XI. 18. Quocirca ' invenimus nihil esse aliud discere ista,
Quid sit
discere. quorum non per sensus haurimus imagines, sed sine imagini-
bus sicuti sunt per seipsa intus cernimus ; nisi ea quae passim
atque indisposite memoria continebat, cogitando quasi colligere ,
atque animadvertendo curare, ut tanquam ad manum posita
in ipsa memoria, ubi sparsa prius et neglecta latitabant, jam
familiari intentioni facile occurrant. Et quam multa hujus-
modi gestat memoria mea quae2 jam inventa sunt, et sicut
dixi, quasi ad manum posita, quae³ didicisse et nosse dicimur !
Quae si modestis temporum intervallis recolere desivero, ita
rursus demerguntur, et quasi in remotiora penetralia dilabun-
tur, ut denuo velut nova excogitanda sint indidem iterum
(neque enim est alia regio eorum) , et cogenda rursus ut sciri
possint, id est velut ex quadam dispersione colligenda , unde
dictum est cogitare. Nam cogo et cogito, sic est ut ago et
agito, facio et factito . Verumtamen sibi animus hoc verbum
proprie vindicavit, ut non quod alibi, sed quod in animo
colligitur, id est cogitur , cogitari proprie jam dicatur.

4) Cum dicerentur agnovi : da dem man die Seele - das Denken

sie ausgesprochen wurden habe ich
sie (als wahr) anerkannt.
5) Jam erant in memoria : sie
waren im Gedächtniss , aber so
entfernt und verborgen, so zu sagen
in den verstecktern Höhlungen,
dass, wenn sie nicht durch jeman-
des Aufforderung (admonente) wären
ans Licht gezogen (ins Bewusst-
sein gerufen) worden, ich dieselben
vielleicht nicht denken könnte .
1) Quocirca . . . occurrant. Nihil
esse discere ista nisi ea etc.
Per se ipsa, durch sich selbst in-
nerlich, nicht von äussern Objecten
ent- und aufgenommen. Passim
atque indisposite , zerstreut und
ungeordnet. Animadvertendo (ani-
mam advertendo) : eigentlich : in-
auf sie richtet. Ad manum
posita : handlich , leicht abzulangen .
Jam . • occurrant: der mit ihr
schon vertraut gewordenen Spe-
culation sich leicht bieten.
2) Quae jam inventa : die, vorher
in mir verborgen, schon aufgefunden
sind.
3) Quae · dicimur : wovon
man sagt : wir hätten es gelernt
und kennten es.
4) Quae si ... dicatur. Mo-
destis etc. wenn ich ablasse es in
mässigen Intervallen , von Zeit zu
Zeit ins Gedächtnis zurückzurufen
(im Gedächtnis aufzufrischen) so
taucht es wieder unter und verliert
sich , so zu sagen, in die innern
Gemächer (memoriae) , so dass es,
als wäre es etwas neues, von eben-
 CONFESSIONUM LIBER X. 255

19. Item continet memoria numerorum dimensionumque_XII Rerum.

rationes et leges innumerabiles, quarum nullam corporis sen- Mathe-
matica-
sus impressit ; quia nec ipsae coloratae sunt, aut sonant, aut rum
moriame-
olent, aut gustatae, aut contrectatae sunt. Audivi sonos ver-
borum quibus significantur2 cum de his disseritur ; sed³ illi
alii, istae autem aliae sunt : nam illi aliter Graece, aliter
Latine sonant ; istae vero nec Graecae nec Latinae sunt, nec
aliud eloquiorum genus. Vidi lineas fabrorum, vel etiam tenuis-
simas, sicut filum araneae ; sed illae aliae sunt, non sunt
imagines earum quas mihi nuntiavit carnis oculus : novit eas
quisquis sine ulla cogitatione qualiscumque corporis intus ag-
novit eas. Sensi etiam numeros omnibus corporis sensibus
quos numeramus ; sed illi alii sunt quibus numeramus , nec
imagines istorum sunt , et ideo valde sunt. Rideat me ista
dicentem qui non eos videt, et ego doleam ridentem me.
20. Haec omnia memoria teneo , et quomodo ea didicerim Memoria
XIII.
memoria teneo. Multa etiam quae adversus haec falsissime meminis-
se nos
disputantur audivi, et memoria teneo : quae tametsi falsa memini-
mus .
sunt, tamen ea meminisse me non est falsum ; et discrevisse
me inter illa vera et haec falsa quae contradicuntur , et hoc
memini ; aliterque ' nunc video discernere me ista , aliter autem
memini saepe me discrevisse cum ea saepe cogitarem. Ergo

daher wiederum auszudenken , her-
auszudenken ist (wie beim ersten
male, dass es durch denken heraus
und herauf zu beschwören ist). -
Cogenda rursus : wieder zusammen
zu bringen. Hoc verbum etc. der
Geist hat sich dies Wort (als nur
ihm gehörig) angeeignet. Alibi :
anderswo, nicht im Geiste.
1 ) Quarum . . . impressit : deren
(legum) keines der leibliche Sinn
(von aussen her) eingeprägt hat.
2) Significantur sc. leges et ra-
tiones : bezeichnet, benannt werden.
3) Sed ... sunt. Illi sc. soni ;
istae sc. rationes. Das Wort ist
nicht die Sache selbst , bezeichnet
sie nur.
4) Illae aliae sunt . . Diese
feinsten gezeichneten Linien sind
verschieden von den rationes di-
mensionum , von geometrischen
Linien , wie man sie denkt , ohne
irgend ein sinnliches Bild.
5) Sensi valde sunt. A.
unterscheidet numeros quos nume-
ramus, in der angewandten Mathe-
matik , von den Zahlen an sich,
in der reinen Mathematik , be-
nannte Zahlen von unbenannten.
Nec imagines istorum sunt : unbe-
nannte Zahlen sind nicht Bilder,
Vorstellungen von sinnlich gezähl-
ten Dingen , und eben deswegen
valde sunt , sie sind nicht blos
Kopieen sondern Originale , haben
ein von den Sinnen unabhängiges
selbständiges geistiges Sein.
1) Aliterque cogitarem : ein
anderes ist es , dass ich (jetzt)
sehe wie ich jenes unterscheide ,
ein anderes, dass ich mich erinnere
es oft unterschieden zu haben, da
ich es oft durchdachte.
 256 S. AUGUSTINI EPISCOPI

et intellexisse me saepius ista memini ; et quod² nunc discerno

et intelligo , recondo in memoria, ut postea me nunc intellexisse
meminerim. Ergo³ et meminisse me memini ; sicut postea
quod haec reminisci nunc potui si recordabor, utique per vim
memoriae recordabor.
XIV. 21. Affectiones quoque animi mei eadem memoria conti-
Quomo-
do me- net : non illo modo quo eas habet ipse animus cum patitur
moria
continet eas ; sed alio multum diverso, sicut¹ sese habet vis memoriae.
affectus
animi
Laeta. Nam et laetatum me fuisse reminiscor non laetus, et tristitiam
non laeti meam praeteritam recordor non tristis , et me aliquando
quomodo
recorda-
mur. timuisse recolo sine timore , et pristinae cupiditatis sine cu-
piditate sum memor ; aliquando et e contrario tristitiam meam
transactam laetus reminiscor, et tristis laetitiam . Quod mi-
randum non est de corpore : aliud enim animus, aliud corpus .
Itaque si praeteritum dolorem corporis gaudens memini, non
ita mirum est. Hic vero cum animus sit etiam ipsa memoria :
nam et cum mandamus aliquid ut memoriter habeatur , dici-
mus, „Vide ut illud in³ animo habeas ; " et cum obliviscimur,
dicimus, „ Non fuit in animo ; " et , „ Elapsum est animo ; " ipsam
memoriam vocantes animum : cum ergo ita sit, quid est hoc
quod cum tristitiam meam praeteritam laetus memini, animus.
habet laetitiam, et memoria tristitiam ; laetusque est animus
ex eo quod inest ei laetitia , memoria vero ex eo quod inest
ei tristitia, tristis non est ?4 Num5 forte non pertinet ad

2) Et quod nunc memini, späteres Erinnern an eben dies

und was ich jetzt unterscheide und
verstehe , hebe ich im Gedächtnis
auf, um mich später zu erinnern ,
dass ich es jetzt verstanden habe.
Verhältnisse des Praeteritum, Prae-
sens und Futurum , welche nur
durch das Gedächtnis möglich
werden .
3 ) Ergo . recordabor : also
erinnere ich mir auch mein frü-
heres Erinnern , so wie ich später,
wenn ich mir erinnern werde, dass
ich jetzt im Stande war mir jenes
frühere Erinnern ins Gedächtnis zu
rufen, auch dieses spätere Erinnern
der Kraft meines Gedächtnisses
verdanken werde . Also : einmal
in der Gegenwart Erinnern an ein
früheres Intelligere : dann ein
Érinnern in der Gegenwart.
1) Sicut sese habet vis memoriae,
wie es die Kraft (die Natur) des
Gedächtnisses mit sich bringt.
2) Hic vero sc. mirandum est ;
da der Geist mit der memoria
identisch ist.
3) In animo habeas : im Gedächt-
nis behältst. So : animis haec mea
figite dicta, Aen. 3, 250. Ex animo
effluere, (Cic . orat. 2 , 74) aus dem
Gedächtnis entfallen .
4) Quid est . . . tristis non est.
In Erinnerung einer vergangenen
Traurigkeit freut sich animus,
während das Gedächtnis , wiewohl
ihm die Erinnerung an jene Trau-
rigkeit eine gegenwärtige ist , die
 CONFESSIONUM LIBER X. 257

animum ? Quis hoc dixerit ? Nimirum ergo memoria quasi

venter est animi , laetitia vero atque tristitia quasi cibus dul-
cis et amarus : cum memoriae commendantur quasi trajecta
in ventrem recondi illic possunt , sapere non possunt. Ridi-
culum est haec illis similia putare, nec tamen sunt omnimodo
dissimilia.
22. Sed ecce de memoria profero , cum dico quatuor esse
perturbationes animi ; cupiditatem, laetitiam, metum, tristitiam :
et quidquid de his disputare potuero, dividendo singula per
species sui cujusque generis et definiendo ; ibi invenio quid
dicam, atque inde profero : nec tamen ulla earum perturba-
tione perturbor, cum eas reminiscendo commemoro ; et ante-
quam recolerentur a me et retractarentur, ibi erant ; pro-
pterea inde per recordationem potuere depromi . Forte ergo ;
sicut de ventre cibus ruminando , sic ista de memoria recor-
dando proferuntur. Cur igitur in ore cogitationis non senti-
tur a disputante, hoc est a reminiscente , laetitiae dulcedo vel
amaritudo moestitiae ? An in hoc dissimile est , quod non un-
dique simile est ? Quis enim talia volens loqueretur, si quo-
ties tristitiam metumve nominamus, toties moerere vel timere
cogeremur ? Et tamen non ea loqueremur, nisi in memoria
nostra non tantum sonos nominum secundum imagines impres-
sas e sensibus corporis ; sed etiam rerum ipsarum notiones
inveniremus, quas nulla janua carnis accepimus, sed eas ipse
animus per experientiam passionum suarum sentiens memoriae
commendavit, aut ipsa sibi haec etiam non commendata re-
tinuit.
23. Sed¹ utrum per imagines , an non , quis facile dixerit ? Etiam
XV.
Nomino quippe lapidem, nomino solem, cum res ipsae non quae ab-

Traurigkeit selbst gewisser massen nes rerum, diese realen Kenntnisse,

in ihm gegenwärtig ist , doch nicht
traurig ist.
5) Num forte scil. memoria :
gehört das Gedächtnis etwa nicht
zum Geiste?
6) Ibi invenio quid dicam : im
Gedächtnis finde ich , was ich sagen
soll, aus ihm bringe ich es hervor.
7) Undique, in allem Bezug.
8) Sed eas . . retinuit : sondern
der Geist selbst hat , im Gefühl
seiner erlebten Leiden, diese notio-
dem Gedächtnis anvertraut , oder
dieses selbst hat sie festgehalten ,
ohne solch Anvertrauen .
1 ) Sed utrum • sed ipsi : ob
die Thätigkeit des Gedächtnisses
durch Vorstellungen wirke etc.
vermittelt werde ? In vielen Fällen
ja ; z. B. beim Hören der Worte
Stein , Sonne , leiblicher Schmerz,
Gesundheit nicht aber bei Er-
innerung unbenannter Zahlen (nu-
meri quibus numeramus).
17
 258 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sunt me- adsunt sensibus meis ; in memoria sane mea praesto sunt
minimus
imagines earum. Nomino dolorem corporis , nec mihi adest
dum nihil dolet ; nisi tamen adesset imago ejus in memoria
mea, nescirem quid dicerem , nec eum in disputando a volup-
tate discernerem. Nomino salutem corporis cum salvus sum
corpore : adest mihi quidem res ipsa ; verumtamen nisi et
imago ejus inesset in memoria mea , nullo modo recordarer
quid hujus nominis significaret sonus. Nec aegrotantes agnos-
cerent salute nominata quid esset dictum ; nisi eadem imago
vi memoriae teneretur, quamvis ipsa res abesset a corpore.
Nomino numeros quibus numeramus , et adsunt in memoria
mea non imagines eorum, sed ipsi . Nomino2 imaginem solis ,
et haec adest in memoria mea : neque enim imaginem imaginis
ejus, sed ipsam recolo ; ipsa mihi reminiscenti praesto est.
Nomino memoriam, et agnosco quod nomino. Et ubi agnosco ,
nisi in ipsa memoria ? Num et ipsa per imaginem suam sibi
adest, ac non per seipsam ?
XVI. 24. Quid, cum oblivionem nomino , atque itidem agnosco
Et obli-
vionis quod nomino ? unde agnoscerem nisi meminissem ? Non ' eum-
memoria
est. dem sonum nominis dico , sed rem quam significat ; quam si
oblitus essem , quid ille valeret sonus , agnoscere utique non
+ valerem. Ergo cum memoriam memini , per seipsam sibi
praesto est ipsa memoria : cum² vero memini oblivionem , et

2) Nomino imaginem ... praesto 2) Cum vero meminerim ,

est : nenne ich : Vorstellung der
Sonne , SO ist diese Vorstellung
selbst, nicht eine Vorstellung dieser
Vorstellung mir gegenwärtig. Nenne
ich Gedächtnis , so verstehe , er-
kenne ich was ich nenne. Und
wo anders erkenne ichs als im Ge-
dächtnis selbst. Ist dies nun sich
selbst gegenwärtig durch eine Vor-
stellung welche es von sich hat,
oder nicht vielmehr (unvermittelt)
durch (und an) sich selbst ? (Letz-
teres nach cap. 16.)
1) Non eumdem valerem :
nicht den Klang des Namens
meine ich , sondern das , was er
bezeichnet (bedeutet) ; hätte ich
dies vergessen, so könnte ich frei-
lich nicht die Bedeutung des Klangs
verstehen.
erinnere ich mir die oblivio , so
sind bei dieser Erinnerung zwei
Factoren : das Gedächtnis durch
welches, die oblivio, deren ich mich
erinnere . Aber oblivio ist ein Er-
mangeln der memoria : wie ist die
oblivio nun gegenwärtig , dass ich
mich ihrer erinnern kann , da mir
doch , wenn sie gegenwärtig , das
Erinnern schwindet. Halten wir
das, dessen wir uns erinnern im
Gedächtnis fest , könnten aber,
wenn wir uns der oblivio nicht
erinnerten , auch nicht , wenn wir
sie nennen hörten, wissen, was ihr
Name (oblivio) bedeute , so folgt,
dass oblivio im Gedächtnis fest ge-
halten wird. Sie ist also gegen-
wärtig im Gedächtnis, so dass wir
sie nicht vergessen, wenn sie aber
gegenwärtig ist , vergessen wir.
 CONFESSIONUM LIBER X. 259

memoria praesto est et oblivio ; memoria qua meminerim, ob-

livio quam meminerim. Sed quid est oblivio, nisi privatio
memoriae ? Quomodo ergo adest ut eam meminerim, quando
cum adest meminisse non possum ? At si quod meminimus
memoria retinemus ; oblivionem autem nisi meminissemus ,
nequaquam possemus audito isto nomine, rem quae illo signi-
ficatur agnoscere ; memoria retinetur oblivio . Adest ergo ne
obliviscamur, quae cum adest obliviscimur. An ex hoc intel-
ligitur non per seipsam inesse memoriae cum eam meminimus ,
sed per imaginem suam ? quia si per seipsam praesto esset
oblivio, non ut meminissemus , sed ut oblivisceremur efficeret . Et
hoc quis tandem indagabit ? quis comprehendet quomodo sit ?
Gen. 3,
25. Ego certe , Domine, laboro hic, et laboro in meipso : 17-19.
factus sum mihi terra difficultatis , et sudoris nimii . Neque
enim nunc scrutamur plagas coeli, aut siderum intervalla di-
metimur, vel terrae libramenta quaerimus : ego sum qui me-
mini, ego animus. Non³ ita mirum, si a me longe est quid-
quid ego non sum . Quid autem propinquius meipso mihi ?
Et ecce memoriae meae vis non comprehenditur a me, cum
ipsum me non dicam praeter illam. Quid enim dicturus sum
quando mihi certum est meminisse me oblivionem ? An dictu-
rus sum non esse in memoria mea quod memini ? an¹ dictu-
rus sum ad hoc inesse oblivionem in memoria mea, ut non
obliviscar ? Utrumque absurdissimum est . Quid illud tertium ?
quo pacto dicam imaginem oblivionis teneri memoria mea, non
ipsam oblivionem, cum eam memini ? Quo pacto et hoc dicam ,
quandoquidem cum imprimitur rei cujusque imago in memo-
ria, prius necesse est ut adsit res ipsa unde illa imago pos-
sit imprimi ? Sic enim Carthaginis memini, sic omnium loco-

Oder ergibt sich hieraus , dass sie
nicht selbst ( an sich) im Gedächt-
nis ist , wenn wir uns ihrer erin-
nern, sondern nur die Vorstellung
von ihr ; denn wäre die oblivio
selbst gegenwärtig , so würde sie
nicht ein Erinnern , sondern Ver-
gessen bewirken. Und wer wird
dies endlich ergründen ?
3) Non ita .. praeter illam. Es
ist nicht sehr zu verwundern , wenn
das mir fern liegt , was ich nicht
bin. Was ist mir aber näher, als
ich mir selbst bin, und siehe die
Kraft meines Gedächtnisses wird
nicht von mir begriffen , da ich
doch nicht sagen (behaupten) werde :
ich selbst liege nicht im Bereich
desselben.
4) An dicturus ... obliviscar :
oder soll ich sagen : die Vergessen-
heit sei deshalb in meinem Ge-
dächtnis, damit ich nicht vergesse ?
(damit sie mich vor dem Vergessen
warne ??).
17 *
 260 S. AUGUSTINI EPISCOPI

rum quibus interfui, sic facies hominum quas vidi , et caetero-

rum sensuum nuntiata , sic ipsius corporis salutem sive dolo-
rem. Cum praesto essent ista , cepit ab eis imagines memoria
quas intuerer praesentes, et retractarem animo cum illa et
absentia reminiscerer. Si5 ergo per imaginem suam non per
seipsam in memoria tenetur oblivio, ipsa utique aderat ut ejus
imago caperetur. Cum autem adesset, quomodo imaginem
suam in memoria conscribebat , quando id etiam quod jam
notatum invenit , praesentia sua delet oblivio ? Et tamen quo-
cumque modo, licet sit modus iste incomprehensibilis et inex-
plicabilis, etiam ipsam oblivionem meminisse me certus sum,
qua id quod meminerimus obruitur.
XVII. 26. Magna vis est memoriae, nescio quid horrendum,
Magna
multiplicitas ; et hoc animus
riae vis, Deus meus, profunda et infinita
memo-
sed ultra est, et hoc ego ipse sum. Quid ergo sum, Deus meus ? quae
progre-
sum ? Varia, multimoda² vita, et immensa vehementer.
ut attin- natura
diendum
gatur Ecce³ in memoriae meae campis et antris et cavernis innu-
Deus.
merabilibus , atque innumerabiliter plenis innumerabilium
rerum generibus, sive per imagines, sicut omnium corpo-
rum ; sive per praesentiam, sicut artium ; sive per nescio
quas notiones vel notationes, sicut affectionum animi, quas et
cum animus non patitur, memoria tenet, cum in animo sit
quidquid est in memoria : per haec omnia discurro et volito ;

5) Si ergo . . . obruitur. Ist die pfangene Abbilder , Vorstellungen

oblivio durch eine Vorstellung im
Gedächtnis repraesentirt, so musste
sie selbst (einmal) gegenwärtig sein,
um ihr Bild aufzufassen . Wie aber
verzeichnete die oblivio ihr Bild
im Gedächtnis , da sie ja durch
ihre Gegenwart selbst das ins Ge-
dächtnis Eingezeichnete auslöscht.
Qua scil. oblivione, obruitur.
1) Magna . . . sum. Horrendum ;
ich weiss nicht was, das mir einen
heiligen Schauder erregt.
2) Multimoda : vielartiges (Leben)
und gewaltig unermessliches.
3) Ecce .. in memoria. Cam-
pis (c. 8 zu Anf.) frei Gefilde, da-
gegen: dunkle Grotten und Höhlen.
Hierauf Rückblick auf die
Schätze des Gedächtnisses : 1 ) per
imagines , durch die 5 Sinne em-
vom Körperlichen aller Art Cap.
8; 2 ) per praesentiam : nicht Ab-
bilder sondern Originale im Ge-
dächtnis (Cap. 9). Dahin gehören
artes (liberales doctrinae) ; 3 ) ge-
wisse Begriffe oder Merke (nota-
tiones) früherer Gemüthsstimmun-
gen ( Cap. 13 , 14).
4) Per haec . . . deus meus. Dis-
curro et volito : durchlaufe und
durchfliege ich , dies bezieht sich
auf „ campos ", penetro dagegen auf
,,antris et cavernis." Vis memo-
riae: SO unergründlich tief ist
das Gedächtnis. Dem ,, vivente
mortaliter": sterblich lebenden ,
zeitlichen, vergänglichen Menschen,
steht gegenüber : tu vera mea vita,
Deus : du mein wahres (bleibendes,
ewiges) Leben.
 CONFESSIONUM LIBER X. 261

hac illac penetro etiam quantum possum, et finis nusquam ;

tanta vis est memoriae, tanta vitae vis est in homine vivente
mortaliter ! Quid igitur agam, tu vera mea vita Deus meus ?
Transibo et hanc vim meam quae memoria vocatur, transibo
eam ut pertendam ad te, dulce lumen . Quid dicis mihi ?
Ecce ego ascendens per animum meum ad te qui desuper mihi
manes.5 Transibo et istam vim meam, quae memoria vocatur,
volens te attingere unde attingi potes, et inhaerere tibi unde
inhaereri tibi potest . Habent enim memoriam et pecora et
aves ; alioquin non cubilia nidošve repeterent, non alia multa
quibus assuescunt, neque enim et assuescere valerent ullis
rebus nisi per memoriam. Transibo ergo et memoriam, ut
attingam eum qui separavit me a quadrupedibus , et volatili-
bus coeli sapientiorem me fecit . Transibo et memoriam ; et
ubi te inveniam, vere bona et secura suavitas ? et ubi te
inveniam ? Si praeter memoriam meam te invenio, immemor8
tui sum. Et quomodo jam inveniam te, si memor non sum tui ?
27. Perdiderat enim mulier drachmam , et quaesivit eam XVIII.
Non in-
cum lucerna, et nisi memor ejus esset, non inveniret eam . tur
venire-
ea
Cum enim esset inventa, unde sciret utrum ipsa esset , si res quae
excidit,
memor ejus non esset ? Multa me memini perdita quaesisse moriate-
nisi me-
atque invenisse. Inde istud scio, quia cum quaererem aliquid neretur.
Luc. 15,
eorum, et diceretur mihi, Num forte hoc est, num forte illud ? 8.
tamdiu dicebam, Non est , donec id offerretur quod quaerebam.
Cujus nisi memor essem, quidquid illud esset, etiam si mihi
offerretur non invenirem, quia non agnoscerem. Et semper
ita fit, cum aliquid perditum quaerimus et invenimus. Ver-
umtamen si forte aliquid ab oculis perit, non a memoria ,
veluti corpus quodlibet visibile, tenetur intus imago ejus , et

5) Manes : der du über mir strengte Speculation suchen , was

beharrst. L. 7 , 17 , 23. „ Incom-
mutabile“, „, id quod est. "
6) Unde adtingi potes : to yvw-
otov tov dεov ( Röm. 1 , 19) : das
Erkennbare des ,,verborgenen
Gottes“ (Jes. 45, 15) , unde adtingi
potest.
7) Ubi te inveniam ? Dem Heiden
antwortet Röm. 1 , 2. Der erst
spät getaufte nicht zweifellos im
Element des Christenthums aufge-
wachsene A. muss durch ange-
dem kleinsten Christenkinde zu
Weihnachten bescheert wird. Ant-
wort auf A.'s Frage gibt Zinzen-
dorfs Lied : wer führet mich zu
deiner Quell. (Siehe Sammlung
geistl. Lieder, zweite Aufl. Stutt-
gart , (Gütersloh , Bertelsmann)
1846. Lied 171).
8) Immemor tui sum , bin ich
deiner nicht eingedenk.
1 ) Ab oculis perit, aus den Augen
verschwindet.
 262 S. AUGUSTINI EPISCOPI

quaeritur donec reddatur² aspectui. Quod cum inventum fue-

rit, ex imagine quae intus est recognoscitur. Nec invenisse
nos dicimus quod perierat , si non agnoscimus ; nec agnoscere
possumus, si non meminimus : sed hoc perierat quidem oculis,
memoria tenebatur.
XIX. 28. Quid cum ipsa memoria perdit aliquid , sicut fit cum
Quid sit
reminis-
ci. obliviscimur, et quaerimus ut recordemur ? Ubi tandem quae-
rimus, nisi in ipsa memoria ? Et ibi si aliud pro alio forte
offeratur , respuimus, donec illud occurrat quod quaerimus :
et cum occurrerit, dicimus, Hoc est ; quod non diceremus nisi
agnosceremus , nec agnosceremus nisi meminissemus . Certe
ergo obliti fueramus. An² non totum exciderat, sed ex parte
qua tenebatur pars alia quaerebatur ; quia sentiebat se me--
moria non simul volvere quod simul solebat, et quasi detrun-
cata consuetudine claudicans, reddi quod deerat flagitabat ?
Tanquam si homo notus sive conspiciatur oculis, sive cogite-
tur, et nomen ejus obliti requiramus , quidquid aliud³ occur-
rerit non connectitur : quia non cum illo cogitari consuevit,
ideoque respuitur donec illud adsit , ubi simul assuefacta
notitia non inaequaliter acquiescat.
Et unde adest, nisi ex
ipsa memoria ? Nam et cum ab alio commoniti recognoscimus ,
inde adest. Non enim quasi novum credimus, sed recordantes
approbamus hoc esse quod dictum est. Si autem penitus
aboleatur ex animo, nec admoniti reminiscimur . Neque enim
omnimodo adhuc obliti sumus, quod5 vel oblitos nos esse me-

2) Reddatur adspectui , wieder wir gewöhnt sind den Menschen

vor Augen gebracht, gezeigt wird.
1) Respuimus , weisen wir es
zurück.
2) An non · flagitabat. Ex
parte, von dem Theil aus, der (im
Gedächtnis) festgehalten war, ward
der andere gesucht. Memoria sen-
tiebat se non simul volvere : es
denke nicht verbunden was es ver-
bunden zu denken gewohnt war,
und wie hinkend , weil das Ge-
wohnte verstümmelt worden , ver-
langte es Erstattung des Fehlenden.
3) Quidquid aliud sc. nomen.
4) Donec . adquiescat: bis
uns der Name einfällt, mit welchem
verbunden zu denken , und bei
welchem sich unser Denken , als
beim entsprechenden , richtigen
Namen beruhigt. Non inaequaliter
adquiescat: das claudicare detrun-
cata consuetudine hört auf, da die
Erinnerung nicht auf zwei zusam-
mengehörigen, auf einem gesunden
Beine fest steht , weil wir den
Menschen und seinen Namen
haben.
5) Quod vel : denn das haben
wir noch nicht völlig vergessen,
wovon wir uns auch nur erinnern ,
dass wir es vergessen haben.
 CONFESSIONUM LIBER X. 263

minimus. Hoc ergo nec amissum quaerere poterimus, quod

omnino obliti fuerimus.
29. Quomodo ergo te quaero , Domine ? Cum enim te UtXX. beati-
Deum meum quaero, vitam beatam quaero. Quaeram¹ te ut omnes tudinem
vivat anima mea. Vivit enim corpus meum de anima mea , appe-
tant,
et vivit anima mea de te. Quomodo ergo quaero vitam bea- oportet
eam no-
tam, quia non est mihi donec dicam , „ Sat est, " illic ubiverint
oportet ut dicam ? quomodo eam quaero ? Utrum² per recor-
dationem, tanquam eam oblitus sim, oblitumque me esse ad-
huc teneam ; an per appetitum discendi incognitam, sive quam
nunquam scierim, sive quam sic oblitus fuerim ut me nec ob-
litum esse meminerim ? Nonne ipsa est beata vita quam om-
3
nes volunt, et omnino qui nolit nemo est ? Ubi noverunt eam,
quod sic volunt eam ? Ubi viderunt, ut amarent eam ? Nimi-
rum habemus eam nescio quomodo. Et est alius quidam
modus, quo quisque cum habet eam, tunc beatus est ; et
sunt qui spe beati sunt. Inferiore modo isti habent eam,
quam illi qui jam re ipsa beati sunt ; sed tamen meliores
quam illi qui nec re nec spe beati sunt. Qui tamen etiam
ipsi nisi aliquomodo haberent eam, non ita vellent beati
esse, quod eos velle certissimum est . Nescio quomodo nove-
runt eam , ideoque habent eam in nescio qua notitia, de qua
satago utrum in memoria sit : quia si ibi est, jam beati fui-
mus aliquando ; utrum singillatim omnes, an in illo homine

1) Quaeram de te Vgl. c. die nec re nec spe beati . Selbst

6 zu Ende , und L. 3 , 6 , 10 zu
Ende.
2) Utrum meminerim. In-
cognitam sc. vitam beatam.
3 ) Scio quid velis , beatitudinem
quaeris : si ergo vis esse beatus,
esto immaculatus. Illud enim om-
nes, hoc autem pauci volunt , sine
quo non pervenitur ad illud quod
omnes volunt. Aug. in Ps. 118.
§. 1.
4) Habemus eam, sc. vitam bea-
tam : wir haben es , ich weiss
nicht wie, aber auf sehr verschie-
dene Weise.
5) Beatus est . . . certissimum
est. Wer im Besitz der Seligkeit,
der ist wirklich selig - Anders
die, so nicht re sed spe , zuletzt
letztere würden nicht wünschen
selig zu sein, wenn sie nicht irgend-
wie um die vita beata wüssten.
Sicut antequam beati simus , men-
tibus tamen nostris impressa est
notio beatitatis ; per hanc enim
scimus fidenterque et sine ulla du-
bitatione dicimus , beatos nos esse
velle ; ita etiam priusquam sapien-
tes simus , sapientiae notionem in
mente habemus impressam. De lib.
arbitr. 2 , 9.
6) Ideoque . . . beata vita. Ich
mühe mich zu ergründen : ob das
Wissen dieser Letztern im Ge-
dächtnis ist, dann folgte, dass wir
schon einmal früher selig gewesen ,
entweder jeder Einzelne für sich,
oder alle in Adam (vor dem Falle).
 264 S. AUGUSTINI EPISCOPI

1.Cor
15, 22.. qui primus peccavit, in quo et omnes mortui sumus, et de
quo omnes cum miseria nati sumus, non quaero nunc ; sed
quaero utrum in memoria sit beata vita . Neque enim amare-
mus eam nisi nossemus . Audimus nomen hoc, et omnes rem
ipsam nos appetere fatemur ; non enim sono delectamur. Nam
hoc cum Latine audit Graecus , non delectatur, quia ignorat
quid dictum sit ; nos autem delectamur, sicut etiam ille si
Graece hoc audierit ; quoniam res ipsa nec Graeca nec Latina
est, cui adipiscendae Graeci Latinique inhiant, caeterarumque
linguarum homines . Nota est igitur omnibus , qui una voce
si interrogari possent, utrum beati esse vellent , sine ulla du-
bitatione, velle responderent. Quod non fieret, nisi res ipsa
cujus hoc nomen est, eorum memoria teneretur.
XXI . 30. Numquid ita ut meminit Carthaginem qui vidit ?
Quomo-
do me- Non : vita enim beata non videtur oculis, quia non est corpus.
moria
beatam
vitam Numquid sicut meminimus numeros ? Non : hos¹ enim qui habet
continet in notitia , non adhuc quaerit adipisci ; vitam vero beatam
habemus in notitia, ideoque amamus, et tamen adipisci eam
volumus ut beati simus. Numquid sicut meminimus elo-
quentiam ? Non : quamvis enim et hoc nomine audito recor-
dentur ipsam rem qui etiam nondum sunt eloquentes, multi-
que esse cupiant, unde apparet eam esse in eorum notitia ;
tamen per corporis sensus alios eloquentes animadverterunt
et delectati sunt et hoc esse desiderant (quanquam nisi ex
interiore notitia non delectarentur , neque hoc esse vellent
nisi delectarentur) ; beatam vero vitam nullo sensu corporis
in aliis experimur. Numquid³ sicut meminimus gaudium ?
Fortasse ita . Nam gaudium meum etiam tristis memini, sicut
vitam beatam miser : neque unquam corporis sensu gaudium
meum vel vidi, vel audivi, vel odoratus sum, vel gustavi, vel
tetigi ; sed expertus sum in animo meo quando laetatus sum,
et adhaesit ejus notitia memoriae meae, ut id reminisci valeam
aliquando cum aspernatione , aliquando cum desideriio,

1) Hos enim . . simus. Wer nisi ex interiore notitia, hätten sie

die Zahlen kennt, sucht nicht mehr
in ihren Besitz zu kommen , so
ists nicht hinsichtlich der vita
beata.
2) Quamquam non delectarentur
nicht für die gehörte Rede als
Maasstab ein inneres Ideal .
3) Numquid sc. meminimus vitam
beatam - sicut etc.
 CONFESSIONUM LIBER X. 265

pro earum rerum diversitate de quibus me gavisum esse

memini. Nam et de turpibus gaudio quodam perfusus
sum , quod nunc recordans detestor atque exsecror ;

aliquando de bonis et honestis , quod desiderans recolo ,

tametsi forte non adsunt, et ideo tristis gaudium pristinum
recolo.
31. Ubi ergo et quando expertus sum vitam meam bea-
tam ut recorder eam, et amem et desiderem ? Nec ego tan-
tum, aut cum paucis, sed beati prorsus omnes esse volumus.
Quod nisi certa notitia nossemus , non tam certa voluntate
vellemus. Sed quid est hoc quid si quaeratur a duobus,
utrum militare velint, fieri possit ut alter eorum velle se,
alter nolle respondeat : si autem ab eis quaeratur, utrum
esse beati velint, uterque se statim sine ulla dubitatione dicat
optare ; nec ob aliud velit ille militare, nec ob aliud iste nolit,
nisi ut beati sint ? Num forte quoniam alius hinc, alius inde
gaudet ita se omnes beatos esse velle consonant, quemadmo-
dum consonarent, si hoc interrogarentur , se velle gaudere ,
atque ipsum gaudium vitam beatam vocant ? Quod etsi alius
hinc, alius illinc assequitur, unum est tamen quo pervenire
omnes nituntur, ut gaudeant. Quae quoniam res¹ est quam
se expertum non esse nemo potest dicere, propterea reperta5
in memoria recognoscitur, quando beatae vitae nomen auditur.
32. Absit, Domine, absit a corde servi tui, qui confitetur XXII.
Beata
tibi ; absit ut quocumque gaudio gaudeam, beatum me putem. vitae
qua , et
Est enim gaudium quod non datur impiis, sed eis qui te abi.
gratis colunt, quorum gaudium tu ipse es. Et ipsa est beata Is. 22. 48,
vita gaudere ' ad te, de te , propter te ; ipsa est , et non est
altera. Qui autem aliam putant esse, aliud sectantur gau-

4) Res est sc. gaudere. langend) freuen, und kraft deiner,

5) Reperta • auditur : SO
wird wenn man den Namen Se-
ligkeit hört, dieselbe nach dem im
Gedächtnis vorgefundenen Begriff
des gaudere gedacht, bei demselben
erkannt.
1) Gaudere ad • altera. εἰς
αὐτὸν ἐξ αὐτοῦ , δι' αὐτοῦ (Rom.
11 , 36) sich zu dir (nach dir ver-
aus deiner Fülle. Propter te: um
deinet willen . Vgl. c. 29 u. L. 4,
9 : amat inimicum propter te.
2) Quisquis enim fruitur eo quod
amat, verumque et summum bonum
amat, quis eum beatum nisi miser-
rimus neget? Aug. de Civit. Dei,
1. viii. c. 9.
 266 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dium , neque ipsum verum. Ab aliqua³ tamen imagine gaudii

voluntas eorum non avertitur.
XXIII. 33. Non ergo certum est quod omnes esse beati volunt ,
Item
prose- quoniam qui non de te gaudere volunt, quae sola vita beata
quitur
quae sit est, non utique vitam beatam volunt. An omnes hoc volunt ?
beata
vita,
ubi. et Sed quoniam caro concupiscit adversus spiritum, et spiritus
Gal.
17. 5, adversus carnem ut non faciant quod volunt, cadunt ' in id
quod valent, eoque contenti sunt ; quia illud quod non valent,
non tantum volunt, quantum sat est ut valeant.2 Nam quaero
ab omnibus utrum malint de veritate quam de falsitate gau-
dere : tam non dubitant dicere de veritate se malle, quam
non dubitant dicere beatos esse se velle. Beata quippe vita
"
est gaudium de veritate. Hoc est enim gaudium de te qui
Joh.
6. 14, veritas es, Deus illuminatio mea , salus faciei meae, Deus
Ps. 26, 1 ; meus. Hanc vitam beatam omnes volunt, hanc vitam quae
41, 12.
sola beata est omnes volunt, gaudium de veritate omnes vo-
lunt . Multos expertus sum qui vellent fallere ; qui autem
falli, neminem. Ubi ergo noverunt hanc vitam beatam , nisi
ubi noverunt etiam veritatem ? Amant enim et ipsam, quia
falli nolunt. Et cum amant beatam vitam quod non est aliud
quam de veritate gaudium, utique amant etiam veritatem ;
nec amarent nisi esset aliqua notitia ejus in memoria eorum.
Cur ergo non de illa gaudent ? cur non beati sunt ? Quia³
fortius occupantur in aliis quae potius eos faciunt miseros,
quam illud beatos quod tenuiter meminerunt.4 Adhuc enim
35. 12, modicum lumen est in hominibus ; ambulent, ambulent, ne eos
Joh.
tenebrae comprehendant.
34. Cur autem „veritas parit odium, "5 et inimicus eis.

3) Ab aliqua avertitur : von sessen sind , was grössere Macht

irgend einer Vorstellung von Freude
wendet sich ihr Wille nicht ab.
1) Cadunt ... valeant : verfallen
sie auf das, was sie vermögen und
begnügen sich damit, weil sie das,
was sie nicht vermögen , nicht so
innig verlangen , als nöthig um ver-
mögend zu werden.
2) Vid. sup. 1. viii. c. 8. sub fin.
u. c. 9 , 21 .
3) Quia fortius meminerunt :
weil sie stärker auf anderes ver-
hat sie elend zu machen , als dies
sie zu beseligen vermag , dessen
sie sich (nur) schwach erinnern .
4) Nihil mirum est quod miseri
homines non adipiscuntur quod
volunt, id est, beatam vitam ; illud
enim , cui comes est , et sine quo
ea nemo dignus est, nemoque asse-
quitur , recte scilicet vivere , non
itidem volunt. Aug. de Lib . Arb.
1. i. c. 14.
5) Ter. Andr. i . 1 , 40 .
 CONFESSIONUM LIBER X. 267

40. 8,
factus est homo tuus verum praedicans , cum ametur beata Joh.
vita, quae non est nisi gaudium de veritate : nisi quia sic
amatur veritas, ut quicumque aliud amant, hoc quod amant
velint esse veritatem ; et quia falli nolunt, nolunt convinci
quod falsi sint ? Itaque propter eam rem oderunt veritatem ,
quam pro veritate amant. Amant ' eam lucentem, oderunt eam 35.Joh. 5,
3, 20
redarguentem. Quia enim falli nolunt et fallere volunt, amant
eam cum se ipsa indicat, et oderunt eam cum eos ipsos in-
dicat. Inde retribuet eis, ut qui se ab ea manifestari nolunt,
et eos nolentes manifestet, et eis ipsa non sit manifesta. Sics
sic etiam, sic animus humanus, etiam sic caecus et languidus ,
turpis atque indecens latere vult ; se autem ut lateat aliquid
non vult. Contra illi redditur ut ipse non lateat veritatem ,
ipsum autem veritas lateat. Tamen etiam sic dum miser est,
veris mavult gaudere quam falsis. Beatus ergo erit, si nulla
interpellante molestia , de ipsa , per quam vera sunt omnia,
sola veritate gaudebit.
35. Ecce quantum spatiatus ' mea , XXIV.
sum in memoria
Gratula-
quaerens te, Domine, et non te inveni extra eam . 2Neque
Neque tur
sua quod
in
enim aliquid de te inveni quod non meminissem ex quo di- memoria
Deus
dici te. Nam ex quo didici te, non sum oblitus tui. Ubi locum
habeat.
enim inveni veritatem,3 ibi inveni Deum meum ipsam verita-
tem, quam, ex quo didici , non sum oblitus. Itaque ex quo
te didici, manes in memoria mea , et illic te invenio , cum
reminiscor tui et delector in te. Hae sunt sanctae deliciae

6) Nolunt . . . sint : wollen sie beschwerliche Störung , in reiner

sich nicht überführen lassen, dass
sie betrogen sind .
7) Amant . . . indicat : sie wollen
nur die leuchtende aufklärende
Wahrheit, nicht aber die strafende
auf Heiligung dringende, sie wollen
die Wahrheit, wenn sie sich ihnen ,
nicht aber wenn dieselbe sie selbst
offenbart, verräth .
8) Sic, sic . non vult : so will
der menschliche Geist blind und
matt, schändlich und unanständig,
(nackt , ohne Feigenblätter , wie
Adam nach dem Falle) sich ver-
bergen, will aber nicht , dass ihm
etwas verborgen sei.
9) Interpellante molestia , ohne
Freude.
1) Spatiatus sum : den Raum im
Gedächtnis durchgangen bin.
2) Neque didici : te : bei
diesem Durchgehn des Gedächt-
nisses habe ich nichts von dir ge-
funden (nichts von deinem Wesen,
deinen Eigenschaften) was nicht
Erinnerung von der Zeit her wäre,
da ich dich kennen gelernt .
3) Veritatem . . ipsam verita-
tem : wo ich Wahrheit fand , da
fand ich dich, der du die Wahrheit
selbst bist.
4) Sup. 1. iv. c. 12. l. vii . c . 10.
 268 S. AUGUSTINI EPISCOPI

meae, quas donasti mihi misericordia tua respiciens pauper-

tatem meam .
XXV. 36. Sed ubi manes in memoria mea , Domine, ubi illic
In quo
memo-
riae gra- manes ? quale cubile ' fabricasti tibi ? quale sanctuarium aedi-
du repe- ficasti tibi ? Tu dedisti2 hanc dignationem memoriae meae ut
riatur
Deus.
maneas in ea ; sed in qua ejus parte maneas , hoc considero.
Transcendi³ enim partes ejus , quas habent et bestiae, cum te
recordarer, quia non ibi te inveniebam inter imagines rerum
corporalium ; et veni ad partes ejus, ubi commendavi affec-
tiones animi mei, nec illic inveni te. Et intravi ad ipsius
animi mei sedem , quae illi est in memoria mea , quoniam sui
quoque meminit animus, nec ibi tu eras : quia sicut non es
imago corporalis, nec affectio viventis, qualis est cum laeta-
mur, contristamur, cupimus, metuimus , meminimus, oblivisci-
mur, et quidquid hujusmodi est ; ita nec ipse animus es, quia
Dominus Deus animi tu es, et commutantur haec omnia , tu
autem incommutabilis manes super omnia, et dignatus es ha-
bitare in memoria mea ex quo te didici. Et quid quaero quo
loco ejus habites, quasi vero5 loca ibi sint ? Habitas certe in
ea, quoniam tui memini ex quo te didici, et in ea te invenio
cum recordor te.
XXVI. 37. Ubi ergo te inveni ut discerem te ? Neque enim jam
Ubi in-
venitur eras in memoria mea priusquam te discerem. Ubi ergo inveni
Deus.
te ut discerem te, nisi in te supra me ? ' Et nusquam locus,
et recedimus, et accedimus, 2 et nusquam locus. Veritas, ubi-
que praesides³ omnibus consulentibus te, simulque respondes
omnibus etiam diversa consulentibus . Liquide tu respondes ,
sed non liquide omnes audiunt . Omnes unde volunt consu-
lunt , sed non semper quod volunt audiunt. Optimus¹ minister
tuus est, qui non magis intuetur hoc a te audire quod ipse
voluerit , sed potius hoc velle quod a te audierit.

1 ) Cubile : geheime Stätte. 1) In te supra me L. 7. 10 , 16.

2) Dedisti dignationem : du hast
mein Gedächtnis gewürdigt in ihm 2) Sup. 1. vii. c. 10. not. 8.
zu wohnen.
3) Praesides : du waltest.
3) Sup. c. 17.
4) Ubi commendavi : denen (par- 4) Optimus . . . intuetur hoc.
tibus) ich anvertraut. das ist dein bester Diener der we-
5) Quasi vero , als wenn wirklich niger darauf sieht etc.
Räume im Gedächtnis wären.
 CONFESSIONUM LIBER X. 269

38. Sero te amavi , pulchritudo tam antiqua et tam nova , Quomodo

XXVII .
sera te amavi ! Et ecce intus eras, et ego foris, et ibi te hominem
rapiat
quaerebam ; et in ista2 formosa quae fecisti , deformis irrue- Dei pul-
chritudo.
bam.3 Mecum eras, et tecum non eram. Ea me tenebant
longe a te, quae si in te non essent, non essent.5 Vocasti ,
et clamasti , et rupisti surditatem meam . Coruscasti, splen-
duisti, et fugasti caecitatem meam . Fragrasti, et duxi spiri-
tum, et anhelo tibi. Gustavi, et esurio , et sitio . Tetigisti
me, et exarsi in pacem tuam.
39. Cum inhaesero tibi ex omni me, nusquam erit mihi XXVIII
Miseriae .
dolor et labor ; et viva erit vita mea , tota plena te. Nunc hujus
vitae.
autem quoniam quem tu imples, sublevas eum ; quoniam tui
plenus non sum, oneri mihi sum. Contendunt laetitiae meae
flendae cum laetandis moeroribus ; et ex qua parte stet victo-
ria nescio . Hei mihi ! Domine, miserere mei . Contendunt
moerores mei mali cum gaudiis bonis, et ex qua parte stet
victoria nescio. Hei mihi ! Domine, miserere mei.
Hei mihi!
ecce vulnera mea non abscondo : medicus es, aeger sum ; mise-
ricors³ es, miser sum. Numquid non tentatio est vita hu- Job. 7, 1.
mana super terram? Quis velit molestias et difficultates ?
Tolerari jubes ea, non amari. Nemo quod tolerat amat, etsi
tolerare amat . Quamvis enim gaudeat se tolerare , mavult
tamen non esse quod toleret. Prospera in adversis desidero,
adversa in prosperis timeo . Quis inter haec medius locus, ubi
non sit humana vita tentatio ? Vae prosperitatibus5 saeculi,

1) Sero te amavi. du erfüllst, erhebst (trägst), so bin

Ach dass ich dich so spät er-
kennet
Es ist mir leid und bin betrübt,
Dass ich so spät geliebt.
(Angelus Silesius im Liede : Ich
will dich lieben, meine Stärke.)
2) In ista · irruebam: ich
missgestaltet verlor mich leiden-
schaftlich in die schönen Gestalten,
welche du geschaffen ― in deine
schönen Geschöpfe.
3) Sup. 1. iv. §. 18. not. 1 .
4) Mecum • • eram Röm. 5, 8 ;
1 Joh. 4 , 19 ; Eph . 2 , 1—10 .
5) Ib. not. 4. et vii. c. 14 , 20.
1) Nunc autem mihi sum:
nun aber , weil du den , welchen
ich, weil ich nicht von dir erfüllt,
mir zur Last. Gott „ portans et
implens. " L. 1 , 4.
2 ) Contendunt . . . moeroribus :
meine beweinenswerthen (irdischen)
Freuden kämpfen mit meiner er-
freulichen (göttlichen) Trauer. 2
Cor. 7, 10. vgl. c. 1 .
3) Misericors miser: barm-
herzig . . . erbarmenswürdig.
4) Numquid . . . terram : ist das
menschliche Leben auf Erden nicht
eine stete Versuchung ? Giebts et-
was, das nicht Versuchung wäre ?
5) Vae prosperitatibus ..tole-
rantia : wehe dem zeitlichen (welt-
lichen) Glück , doppeltes wehe um
der Furcht vor Widerwärtigkeit
 270 S. AUGUSTINI EPISCOPI

semel et iterum, a timore adversitatis, et a corruptione lae-

titiae ! Vae adversitatibus saeculi, semel et iterum et tertio ,
a desiderio prosperitatis, et quia ipsa adversitas dura est, et
ne frangat tolerantiam ! numquid non tentatio est vita humana
super terram sine ullo interstitio ?
XXIX . 40. Et tota spes mea non nisi in magna valde misericor-
In Deo
spes dia tua . Da quod jubes , et jube quod vis . ' Imperas nobis
tota.
Sap. 8, continentiam . Et cum scirem, ait quidam, quia nemo potest
21 .
esse continens nisi Deus det : et hoc ipsum erat sapientiae
scire cujus esset hoc donum. Per continentiam2 quippe colli-
gimur³ et redigimur in unum, a quo in multa defluximus.
Minus enim te amat qui tecum aliquid amat quod non prop-
ter te amat. O amor qui semper ardes et nunquam exstin-
gueris ! Charitas Deus meus, accende me. Continentiam jubes ;
da quod jubes, et jube quod vis .
XXX. 41. Jubes certe ut contineam a concupiscentia carnis , et
Confite-
tur ut se concupiscentia oculorum, et ambitione saeculi. Jussisti a con-

und um der Freude willen, welche usque ad finem quaerere felicitatem,

(den Menschen ) verdirbt . Wehe
über die zeitlichen Widerwärtig-
keiten, dreifaches Weh , weil der
Unglückliche nach Glück verlangt,
die Widerwärtigkeit selbst hart,
und Gefahr ist dass sie die Geduld
zerbricht.
1 ) Quae mea verba Pelagius
Romae , cum a quodam fratre et
coepiscopo meo fuissent eo prae-
sente commemorata, ferre non po-
tuit, et contradicens aliquanto com-
motius, pene cum eo qui illa com-
memoraverat litigavit. Aug. de
dono Persev. § 53.
2) Duo sunt , quae in hac vita
veluti laboriosa nobis praecipiuntur,
continere et sustinere . Jubemur
enim continere ab his quae in hoc
mundo dicuntur bona, et sustinere
ea quae in hoc mundo abundant
mala . Illa continentia, ista susti-
nentia vocatur . Duae virtutes
quae mundant animam , et capacem
faciunt divinitatis. In frenandis
libidinibus et coërcendis volupta-
tibus, ne seducat quod male blan-
ditur , et enervet quod prosperum
dicitur, continentia nobis opus est :
non credere felicitati terrenae , et
quae non habet finem. Ut autem
est continentia , felicitati mundi
non credere: ita sustinentiae est,
infelicitati mundi non cedere . Aug.
Serm. 38. init. Continentia : Ent-
haltsamkeit, Entsagen, Sustinentia :
Ertragen.
3 ) Colligimur defluximus :
werden wir gesammelt und zu dem
Einen zurückgebracht von welchem
weg wir in das Viele zerflossen
sind.
4) Non quo non sit amanda
creatura ; sed si ad Creatorem re-
fertur ille amor, non jam cupiditas,
sed caritas erit. Tunc enim est
cupiditas , cum propter se amatur
creatura. Aug. de Trin. ix. §. 13.
Habet igitur vir temperans in hu-
juscemodi rebus mortalibus et
fluentibus , vitae regulam utroque
testamento firmatam : ut eorum
nihil diligat, nihil per se appeten-
dum putet, sed ad vitae hujus atque
officiorum necessitatem quantum
sat est usurpet , utentis modestia,
non amantis affectu. Aug. de mor.
Eccl. Cath. §. 39.
1) Haec autem tria genera vitio-
 CONFESSIONUM LIBER X. 271

cubitu ; et de ipso conjugio melius aliquid 2 monuisti quam tenta-

habet ad
concessisti . Et quoniam dedisti , factum est et antequam dis- tiones
carnalis
pensator³ sacramenti tui fierem. Sed adhuc vivunt in memoria libidinis
1 Joh 2,
mea, de qua multa locutus sum, talium rerum imagines, quas 16.
ibi consuetudo mea fixit ; et occursantur mihi vigilanti quidem
carentes viribus, in somnis autem non solum usque ad delec-
tationem , sed etiam usque ad consensionem factumque simil-
limum. Et tantum valet imaginis illusio in anima mea et in
carne mea, ut dormienti falsa visa persuadeant quod vigilanti
vera non possunt . Numquid5 tunc ego non sum, Domine
Deus meus ? Et tamen tantum interest inter meipsum et
meipsum ; intra momentum quo hinc ad soporem transeo , vel
huc inde retranseo ! Ubi est tunc ratio, quae talibus sugge-
stionibus resistit vigilans ? Et si res ipsae ingerantur, incon-
cussa manet. Numquid clauditur cum oculis ? numquid so-
pitur cum sensibus corporis ? Et unde saepe etiam in somnis
resistimus , nostrique propositi memores, atque in eo castis-
sime permanentes, nullum talibus illecebris adhibemus assen-
9
sum ? Et tamen tantum interest, 8 ut cum aliter accidit, evi-

rum, id est voluptas carnis, et su- 4) Dormienti · possunt : dass

perbia, et curiositas, omnia peccata
concludunt. Quae mihi videntur
a Johanne Apostolo enumerata.
Per oculos enim maxime curiositas
praevalet. Reliqua vero quo per-
tineant , manifestum est. Et illa
Dominici hominis tentatio tripartita
est : per cibum, id est , per concu-
piscentiam carnis ; ubi suggeritur,
Dic lapidibus istis ut panes fiant:"
per inanem jactantiam ; ubi , in
monte constituto , ostenduntur om-
nia regna hujus terrae, et promit-
tuntur si adoraverit : per curiosi-
tatem; ubi de pinna templi admo-
netur ut se deorsum mittat , ten-
tandi gratia utrum ab Angelis sus-
cipiatur. Itaque posteaquam nullo
istorum tentamento valere apud
eum potuit inimicus , hoc de illo
dicitur,,Postquam complevit omnem
tentationem diabolus. Aug. in Ps.
8. v . fin.
2) Melius aliquid. 1 Cor. 7 , 6. 38.
3) Dispensator sacramenti : Ver-
walter deines Sacraments, Priester.
falsche (Traum) Bilder , Gesichte
den Schlafenden zu etwas verlocken ,
wozu mich, wenn ich wache, wahre
nicht verlocken können. Vera :
Weiber.
5) Numquid retranseo. Bin
ich dann nicht ich (nicht ich
selbst). Und doch bin ich vom
Augenblick , da ich vom wachen
Zustande in den Schlaf übergehe ,
bis ich aus dem Schlaf zum Wachen
zurückkehre wie ein anderer (von
mir wachem ganz verschiedener
Mensch.
6) Res ipsae : reizendes, lüsternes
sich zeigt.
7) Clauditur sc. ratio.
8) Tantum interest SC. inter
meipsum et meipsum.
9) Aliter accidit . doleamus,
wenn ich einwillige beruhigt sich,
sobald ich erwache mein Gewissen
und ich finde , eben wegen dieser
Verschiedenheit von mir selbst,
dass ich das nicht gethan, wiewohl
es mich schmerzt dass es gewisser-
 272 S. AUGUSTINI EPISCOPI

gilantes ad conscientiae requiem redeamus ; ipsaque distantia

reperiamus nos non fecisse, quod tamen in nobis quoquo modo
factum esse doleamus .
42. Numquid non potens es Deus omnipotens , sanare
omnes languores animae meae, atque abundantiore gratia tua
lascivos motus etiam mei soporis exstinguere ? Augebis , Domine,
magis magisque in me munera tua , ut anima mea sequatur
me ad te, 10 concupiscentiae visco expedita , ut non sit rebellis
sibi, atque ut in somnis etiam , non solum non perpetret'l
istas corruptelarum turpitudines per imagines animales usque
ad carnis fluxum , sed ne consentiat quidem . Nam12 ut nihil
tale vel tantillum libeat , quantulum possit nutu cohiberi,
etiam incasto dormientis affectu , non tantum in hac vita , sed
20. 3, etiam in hac aetate, non magnum est omnipotenti , qui vales
Eph.
facere supra quam petimus et intelligimus. Nunc tamen
massen in mir geschehen -- wobei hinzu, dem Allmächtigen, ihm der
ich also mich leidend verhalte über das was wir bitten und ver-
10) Anima mea sequatur me ad stehn zu wirken vermag , ihm ists
te. Diese anima ganz verschieden ein Kleines zu bewirken dass nicht
von ratio quae resistit suggestio- nur überhaupt im Leben sondern
nibus, (s. oben) welche ratio viel- selbst in meinem jetzigen (zu ju-
mehr dem „ me" entspricht. Es gendlichen Ausschweifungen ge-
ist anima vitalis, ψυχὴ ἄλογος, der neigten) Lebensalter nichts der-
ψυχὴ λογικὴ entgegengesetzt. L. gleichen , ja nicht die geringste
7, 19, not. 6. Lust in mir aufsteigen darf, nicht
11 ) Perpetret . . animales : soviel als durch einen Wink (durch
jene geilen Schändlichkeiten nicht ein minimum von Wollen ) unter-
durch thierische Bilder ausübe drückt werden könnte, selbst wenn
(vollbringe ). sich mir im Schlafe unreine Ge-
12) Nam . . . intelligimus. Nam danken, (lascivi motus) regten. Die 1
non magnum intelligimus , ut Wiederholung : etiam incasto affectu
nihil tale etc. A. bekennt , dass .. etiam in hac aetate , soll die
ihn innere Bilder seiner früheren omnipotentia dei, die Macht seiner
Ausschweifungen zwar nicht im Gnade (gratia irresistibilis) hervor-
Wachen, wohl aber im Schlaf ver- heben, da er selbst einen Menschen
führen. (,, Sed adhuc vivunt .. zu heilen und zu heiligen vermag,
simillimum ".) L. 6 , 11 bekannte in welchem die Sünde noch sehr
er : thörichter Weise die Wahrheit mächtig ist. - Die Codd. lesen in
des Wortes nicht gewusst zu haben : casto affectu ; dies "casto" steht
neminem posse esse continentem , aber in entschiedenem Widerspruch
nisi tu dederis. Er ist daher über- mit dem „ lascivi motus " etc.
zeugt : Gott könne die continentia, Augustins, und von ihm ist doch
Keuschheit , verleihen . Hieran die Rede. Da sich bei Seneca
schliessen wir die Frage in unserm ,incaste" findet, und „ Incastus,
Capitel (§ 42) an : „ Num quid άoeuvos, in Gloss. Graeco-Latino "
non .... exstinguere ? " Darauf die (bei du Fresne s. v. incastus), so
Antwort : du vermagst es , so dass ist die Correctur höchst einfach,
meine Seele „, etiam in somnis ... indem man in casto in das eine
consentiat quidem." Denn, fügt er Wort incasto zusammenfasst.
 CONFESSIONUM LIBER X. 273

quid adhuc sim in hoc genere mali mei, dixi Domino bono
meo exsultans cum tremore in eo quod donasti mihi , et Ps. 2, 11.
lugens in eo quod inconsummatus sum, sperans perfecturum
te in me misericordias tuas usque ad pacem plenariam, quam
tecum habebunt interiora et exteriora mea, cum absorpta 15,
1 Cor.
54.
fuerit mors in victoriam.
43. Est alia malitia diei, quae utinam sufficiat¹ ei. Re- XXXI
Ut se .
ficimus enim quotidianas ruinas2 corporis edendo et bibendo , gerit
tenta-ad
priusquam escas et ventrem destruas, cum occideris indigen- tiones
gulae.
tiam meam satietate mirifica , et corruptibile hoc indueris Mat. 6,
34.
incorruptione sempiterna . Nunc autem suavis est mihi neces- 1 Cor. 6,
3 13
sitas, et adversus istam suavitatem pugno ne capiar ; et
Ib. 15,
quotidianum bellum gero in jejuniis, saepius in servitutem 54.
2 Cor. 5,
redigens corpus meum ; et dolores mei voluptate pelluntur. 2
Nam fames et sitis quidam dolores sunt ; urunt, et sicut fe- 27.
1 Cor. 9
bris, necant , nisi alimentorum medicina succurrat. Quae5 quo-
niam praesto est , ex consolatione munerum tuorum , in quibus
nostrae infirmitati terra et aqua et coelum serviunt, calamitas
deliciae vocantur .
44. Hoc me docuisti, ut quemadmodum medicamenta, "
sic alimenta sumpturus accedam. Sed dum ad quietem satie-
tatis ex indigentiae molestia transeo , in ipso transitu mihi
insidiatur laqueus concupiscentiae. Ipse enim transitus volup-
tas est, et non est alius qua transeatur quo transire cogit
necessitas. Et cum salus sit causa edendi et bibendi, adjun-
git se tanquam pedissequa periculosa jucunditas ; et plerum-
que praeirè conatur, ut ejus causa fiat quod salutis causa me
facere vel dico, vel volo . Nec idem modus utriusque est :
nam quod saluti satis est, delectationi parum est . Et saepe
incertum fit utrum adhuc necessaria corporis cura subsidium

1 ) Sufficiat ei : hätte doch jeder deinen uns tröstenden (die Schmer-

Tag genug an der einen Art Ver-
suchung, böte er sonst keine.
2) Ruinas : den Verfall des Leibes
-- den hungernden Leib.
3) Necessitas ; Bedürfnis.
4) Dolores : Schmerz des Hungers
durch Lust (am Essen) vertrieben .
5) Quae ... tuorum : weil solch
Heilmittel immer zu haben ist in
zen lindernden) Gaben.
6) Medicamenta : doch nicht bit-
tere sondern das Herz erfreuende.
Ap. Gesch. 14 , 17. Ps. 144 , 15. 16.
u. a. Stellen.
7) Periculosa • parum est :
Gourmandise (periculosa jocunditas)
tritt an die Stelle des Essens um
den Hunger zu stillen , beides hat
18
 274 S. AUGUSTINI EPISCOPI

petat, an voluptaria cupiditatis fallacia ministerium suppetat.

Ad hoc incertum hilarescit infelix anima, et in eo praeparat
excusationis patrocinium, gaudens non apparere quid satis sit
moderationi valetudinis, ut obtentu salutis obumbret negotium
voluptatis . His tentationibus quotidie conor resistere, et invoco
dexteram tuam et ad te refero aestus meos, quia consilium 10
mihi de hac re nondum stat.
Luc. 21, 45. Audio vocem jubentis Dei mei : Non graventur corda
34.
vestra in crapula et ebrietate. Ebrietas longe est a me ;
misereberis, ne appropinquet mihi . Crapula autem nonnun-
quam subrepit servo tuo ; misereberis , ut longe fiat a me.
Sap.8,
21, Nemo enim potest esse continens, nisi tu des. Multa nobis
orantibus tribuis ; et quidquid boni antequam oraremus acce-
pimus, a te accepimus ; et ut hoc postea cognosceremus , a te
accepimus. Ebriosus nunquam fui, sed ebriosos a te factos
sobrios ego novi. Ergo a te¹2 factum est ut hoc non essent

nicht gleiches Maass die Un- longe est a me , und nachher :

mässigkeit und Leckerei verlangen
weit mehr.
8) Petat suppetat : ob das
Bedürfnis , die nothwendige Sorge
für den Leib Hilfe verlangt , oder
täuschende Esslust (statt jener
Sorge) bedient sein will. Suppe-
tere : anstatt eines Andern bitten.
(Ulpian.)
9) Ad hoc ... voluptatis . Diese
Ungewissheit erfreut die unglück-
liche Seele , auf sie , in eo sc. in-
certo, fussend ersinnt sie (beim
Essen) eine vorschützende Ent-
schuldigung , indem sie sich freut
dass es ihr nicht klar sei, wie viel
die maasshaltende Sorge für die
Gesundheit verlange , um so das,
was aus Leckerei geschieht zu ver-
stecken hinter den Vorwand es
geschehe (nur) zum Wohl (des
Leibes). Ueber obumbro vgl . L.
2 , 6 daselbst auch not. 4 , 9. 16.
10) Consilium stat : weil
ich mir hierüber noch nicht
sichern Rath weiss.
11 ) Crapula, Koainάan : „ Wein-
rausch und seine Folgen " Passow :
,,Crapula quam ebrietas hesterna
peperit" Bengel zu Luc. 21 , 34.
Da nun der grundaufrichtige A.
unmittelbar vorher sagt : Ebrietas
ebriosus numquam fui , so spricht
dies sehr für folgende Erklärung .
„Crapula, Nimia ciborum voluptas ,
apud S. Aug. Confess. x. 31. et
Aëlred. edit P. Gibbon, p. 260, et
410. Vide Camusat. in Hist. crit.
Diar. t. 2. Art. 4 p. 54." Carpent.
Suppl. Citat etiam Martin S. Be-
nedicti Reg. c. 39. „ de mensura
ciborum,“ („de mensurâ potûs " in
c. 40. seorsim agitur) ubi „ crapula"
de cibo nimio capiendo usurpatur "
quod si labor forte factus fuerit
major, in arbitrio et potestate Ab-
batis erit, si expediat , aliquid au-
gere, remota prae omnibus crapula,
ut nunquam subrepat monacho in-
digeries : quia nihil sic contrarium
est omni Christiano quomodo cra-
pula , sicut ait Dominus noster,
„ videte ne graventur corda vestra
in crapulâ. " Vers. Arab. quod no-
tat idem , in Luc. 21 , 34. reddit
,,cibi satietas. "
12) Ergo a te a quo factum
est , alles Gute was wir thaten,
alles Böse was wir unterliessen,
alle Besserung verdanken wir Gott,
ebenso die Erkenntnis dass wir
ihm dies Alles verdanken. Lib.
2, 7, 15.
 CONFESSIONUM LIBER X. 275

qui nunquam fuerunt, a quo factum est ut hoc non semper

essent qui fuerunt, a quo etiam factum est ut scirent utrique
30. 18,
a quo factum est . Audivi aliam vocem tuam : Post concupis- Ecc.
centias tuas non eas, et a voluntate tua avertere. Audivi et
illam ex munere tuo quam multum amavi : Neque si mandu- 8. 1 Cor. 8,
caverimus, abundabimus ; neque si non manducaverimus, de-
erit nobis. Hoc est dicere, Nec illa¹³ res me copiosum faciet,
nec illa aerumnosum . Audivi et alteram : Ego enim didici Phil. 4,
11-13.
in quibus sum sufficiens esse ; et abundare novi, et penuriam
pati novi. Omnia possum in eo qui me confortat. Ecce
miles 4 castrorum coelestium, non pulvis quod nos sumus.
Ps 102,
Sed memento, Domine, quia pulvis sumus, et de pulvere fecisti 14 ; et
Gen. 3,
hominem ; et perierat, et inventus est. Nec ille in se potuit , 19.
quia idem pulvis fuit, quem talia dicentem afflatu tuae inspi- Luc. 15,
24. 32.
rationis adamavi : Omnia possum, inquit, in eo qui me con- 1 Cor. 1,
31.
fortat. Conforta me , ut possim. Da quod jubes, et jube quod Ib . 4, 7.
vis. 15 Iste 16 se accepisse confitetur, et quod gloriatur, in
Ecc. 23,
Domino gloriatur. Audivi alium rogantem ut accipiat : Aufer 6.
a me, inquit, concupiscentias ventris. Unde apparet , sancte
Deus meus, te dare, cum fit quod imperas fieri.
46. Docuisti me, Pater bone, Omnia munda mundis ; sed 20.
Rom. 14,
malum esse homini qui per offensionem manducat ; et omnem 1 Tim. 4,
4.
creaturam tuam bonam esse, nihilque abjiciendum quod cum
1 Cor 8,
gratiarum actione percipitur ; et quia esca nos non commen- .
dat Deo ; et ut nemo nos judicet in cibo aut in potu ; et ut 16Col. 2,
qui manducat non manducantem non spernat : et qui non Rom. 14,
3.
manducat, manducantem non judicet. Didici haec ; gratias
tibi, laudes tibi Deo meo, magistro meo , pulsatori aurium
mearum, illustratori cordis mei : eripe me ab omni tentatione.
Non ego immunditiam obsonii timeo , sed immunditiam cupi-
ditatis . Scio Non omne carnis genus quod cibo esset usui 2.
Gen.
3. 9,
13) Nec illa ... aerumnosum : eigene Kraft (nec ille in se potuit)
es wird mich weder jenes ( mandu- ist er ein Staub höherer Art als ich.
care) reich noch dieses (non man- 15) Deus igitur impossibilia non
ducare) elend machen ; nicht auf jubet, sed jubendo monet et facere
meine Werke nur auf Gottes Gnade quod possis , et petere quod non
gründe ich mich. possis. Aug. de Nat. et Grat. c. 43.
14) Ecce miles . . . adamavi. ― 16) Iste sc . Paulus.
Non pulvis quod nos sumus , und 17) Contra Manichaeos, qui car-
dennoch idem (Paulus) pulvis fuit, nibus vesci nefas putabant.
aber durch Inspiration, nicht durch
18 *
 276 S. AUGUSTINI EPISCOPI

3. Reg.
17, 6. manducare permissum ; Eliam cibo carnis refectum ; Joannem
Mat. 3, mirabili abstinentia praeditum , animalibus, hoc est locustis , in
4.
Gen 25, escam cedentibus non fuisse pollutum. Et scio Esau lenticulae.

234.Reg. concupiscentia deceptum ; et David propter aquae desiderium

23, 15- a seipso reprehensum ; et Regem nostrum non de carne, sed
17.
Mat. 3, 4. de pane esse tentatum. Ideoque et populus in eremo , non
Num. 11. quia carnes desideravit, sed quia escae desiderio adversus

Dominum murmuravit, meruit improbari. 18

47. In his ergo tentationibus positus , certo quotidie
adversus concupiscentiam manducandi et bibendi : non enim
est quod semel praecidere et ulterius non attingere decernam ,
sicut de concubitu potui. Itaque freni gutturis temperata
relaxatione et constrictione tenendi sunt. Et quis est , Domine,
qui non rapiatur aliquantulum extra metas necessitatis ? Quis-
quis est, magnus est ; magnificet nomen tuum . Ego autem
non sum , quia peccator homo sum. Sed et ego magnifico
Rom. 8, nomen tuum ; et interpellat te pro peccatis meis qui vicit
34.
Joh
33. 16, saeculum, numerans me inter infirma membra corporis sui,
122.Cor. 12, quia et imperfectum ejus 19 viderunt oculi tui, et in libro
Ps. 138, tuo omnes scribentur.
16.
XXXII. 48. De illecebra odorum non satago nimis . Cum absunt,
Ut se
gerit ad non requiro ; cum adsunt, non respuo , paratus eis etiam sem-
odorum
illece per carere . Ita mihi videor ; fortasse fallor. Sunt enim et
bras.
istae plangendae tenebrae , in quibus me latet facultas mea¹
quae in me est : ut animus meus de viribus suis ipse se inter-
18) Improbari. Vgl. über Essen esse vocem istam , „ Imperfectum
und Trinken Christi Wort : was meum viderunt oculi tui ; et in
zum Munde eingehet, verunreinigt libro tuo omnes scribentur. " Aug.
den Menschen nicht (Matth . 15 , in Ps. 138. §. 21. Ipse Filius
11 ). Vgl. auch Röm. 14 , 14. 17 dicit, „ Imperfectum meum viderunt
und andere Stellen. oculi tui." Imperfectum quod est
19) 99 Imperfectum meum viderunt in corpore meo, viderunt oculi tui.
oculi tui ; et in libro tuo omnes scri- Et quid deinde ? Habent spem qui
bentur :" non solum perfecti, sed imperfecti sunt ? Habent plane.
etiam imperfecti. Non timeant im- Audi quod sequitur : „ Et in libro
perfecti, tantum proficiant. Nec quia tuo omnes scribentur. " Aug. Serm.
dixi, Non timeant, ament imperfec- 135. de verb. Ev . Joh. 9. c. 5.
tionem, et ibi remaneant ubi inventi
sunt. Tantum proficiant, quantum 1 ) Facultas mea. Beklagens-
in ipsis est. Quotidie addant, quo- werthe Finsternis in mir, welche
tidie accedant : tamen a corpore mir es verbirgt, wozu zu welchen
Domini non recedant; ut in uno Versündigungen - ich fähig bin.
corpore, et in his membris compa- Ps. 18, 13 ; 89, 8.
ginati possint mereri de se dictam
 CONFESSIONUM LIBER X. 277

rogans non facile sibi credendum existimet ; quia et quod

inest, plerumque occultum est , nisi experientia manifestetur.?2
Et nemo securus esse debet in ista vita , quae tota tentatio Job. 7, 1.
nominatur, utrum qui fieri potuit ex deteriore melior, non
fiat etiam ex meliore deterior . Una spes , una fiducia , una
firma promissio , misericordia tua.
49. Voluptates ' aurium
tenacius me implicaverant et UtXXXIII
se .
subjugaverant ; sed resolvisti, et liberasti me.
Nunc in sonis gerit ad
volup-
quos animant eloquia tua, cum suavi et artificiosa voce can- aurium
tates .
tantur, fateor, aliquantulum acquiesco ; non quidem ut hae-
ream , sed ut surgam cum volo . Attamen³ cum ipsis senten-
tiis quibus vivunt, ut admittantur ad me, quaerunt in corde
meo nonnullius dignitatis locum, et vix eis praebeo congruen-
tem. Aliquando enim plus mihi videor honoris eis tribuere
quam decet, dum ipsis sanctis dictis religiosius et ardentius
sentio moveri animos nostros in flammam pietatis , cum ita
cantantur, quam si non ita cantarentur ; et omnes affectus
spiritus nostri pro suavi diversitate habere proprios modos in
voce atque cantu, quorum nescio qua occulta familiaritate
excitentur. Sed5 delectatio carnis meae, cui mentem enervan-

2 ) Occulta scilicet Dei dona non
nisi interrogatio tentationis , etiam
in semetipso , unicuique declarat .
Aug. de Sancta Virginit. c. 4. 4.
1) Voluptates . . . liberasti me.
Implicaverant (verstrickt) resol-
visti ; subjugaverant - liberasti me.
2) Nunc . volo : ich bekenne
dass ich mich den , von deinen
Worten beseelten Tönen etwas
hingebe , eigentlich : auf ihnen aus-
ruhe, zwar nicht so, dass ich mich
nicht (wie von einer Ruhebank )
von ihnen trennen könnte , son-
dern dass ich aufstehn kann, wenn
ich will.
3) Attamen congruentem.
Aber um bei mir, vereint mit den
sie beleben den Textwo rten selbst
aufgenommen zu werden, verlangen
sie (die Töne) auch einen einiger-
massen würdigen Platz in meinem
Herzen, und kaum weiss ich ihnen
einen passenden anzuweisen . Sie
verlangen nonnullius dignitatis
locum , weil sie den heiligen Tex-
tesworten beigesellt kommen, welche
summae dignitatis locum einnehmen.
So verlangt die Begleitung eines
Fürsten im Gasthofe eine würdige
Aufnahme , weil eine entgegenge-
setzte die Würde ihres Fürsten
selbst verletzt. Arnauld bezieht
quaerunt zugleich auf ut admit-
tantur und locum (?).
4) Omnes excitentur : et
sentio omnes etc. und ich bemerke
dass alle Stimmungen (Affecte) des
Geistes nach ihrer Verschiedenheit
eigenthümliche Weisen haben in
der Stimme und im Gesang, durch
deren mir unbekannte geheime
Sympathie sie erregt werden .
5) Sed delectatio . . conatur.
Dari : preisgegeben werden. Sed
tantum etc. weil aber der Sinn
(das Gehör) nur propter rationem
meruit admitti - wie (s . oben)
soni admittuntur cum sententiis.
Praecurrere , wie cap . 31 , 44 :
jucunditas praeire conatur.
 278 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dum non oportet dari , saepe me fallit , dum rationem sensus

non ita comitatur ut patienter sit posterior ; sed tantum quia
propter illam meruit admitti, etiam praecurrere ac ducere
conatur. Ita in his pecco non sentiens, et postea sentio .
50. Aliquando autem hanc ipsam fallaciam immoderatius
cavens, erro nimia severitate : sed valde interdum, ut melos
omne cantilenarum suavium quibus Davidicum Psalterium
6
frequentatur, ab auribus meis removeri velim, atque ipsius
Ecclesiae ; tutiusque mihi videtur quod de Alexandrino epis-
copo Athanasio saepe mihi dictum commemini, qui tam modico
flexu vocis faciebat sonare lectorem psalmi , ut pronuntianti
vicinior esset quam canenti. Verumtamen, cum reminiscor
lacrymas meas, quas fudi ad cantus Ecclesiae tuae in primor-
diis recuperatae fidei meae, et nunc ipso quod moveor, non
cantu, sed rebus quae cantantur, cum liquida voce et con-
venientissima modulationes cantantur, magnam instituti hujus
utilitatem rursus agnosco . Ita fluctuo inter periculum volup-
9
tatis et experimentum salubritatis ; magisque adducor, non
quidem irretractabi lem sententiam proferens, cantandi consue-
tudinem approbare in Ecclesia ; ut per oblectamenta aurium
infirmior animus in affectum pietatis assurgat . Tamen , cum
mihi accidit ut me amplius cantus, quam res quae canitur,
moveat, poenaliter me peccare confiteor , et tunc mallem non
audire cantantem. Ecce ubi sum ; flete mecum, et pro me
flete, qui aliquid boni vobiscum intus agitis unde facta pro-
cedunt. Nam qui non agitis, non vos haec movent. Tu autem,
Ps. 6, 3. Domine Deus meus, exaudi ; respice, et vide, et miserere, et
sana me, in cujus oculis mihi quaestio factus sum, et ipse
est languor meus . 12

6) Frequentatur, häufig, wieder- 10) Intus agitis : im Herzen be-

holt gesungen wird. Hymenaee wegt, aus welchem etc.
frequentant. Ovid . 11 ) Quaestio : Räthsel .
7) Qui tam canenti : nicht 12) Et ipse est languor meus .
gesungen sondern recitativisch Der immer wiederkehrende Zweifel,
sollte der Psalm vorgetragen ob etwas gut oder böse sei , die
werden. Schwierigkeit die Grenze zwischen
8) Convenientissima modulatione : gut und böse beim Gebrauch der
passendsten Melodie. Sinne zu bestimmen , das ist A.'s
9) Experimentum salubritatis : languor (sittliche Schwäche). Jener
Erfahrung von der Heilsamkeit Zweifel in Hinsicht auf Essen und
des Kirchengesanges . Trinken (cap. 31 , 44 ) ; in Hinsicht
 CONFESSIONUM LIBER X. 279

51. Restat voluptas oculorum istorum carnis meae , de XXXIV.

Ut se
qua loquor confessiones quas audiant aures templi tui, aures oculo-
gerit ad
fraternae ac piae, ut concludamus tentationes concupiscentiae rum ille-
cebras.
carnis, quae me adhuc pulsant ingemiscentem, et habitaculum 2 cor. 5,
2.
meum, quod de coelo est, superindui cupientem . Pulchras
formas et varias , nitidos et amoenos colores amant oculi .
Gen. 1,
Non teneant haec animam meam : teneat eam Deus qui fecit Ger
haec, bona quidem valde ; sed ipse est bonum meum, non
haec. Et tangunt me vigilantem totis diebus, nec requies ab
eis datur mihi , sicut datur a vocibus canoris , aliquando ab
omnibus, in silentio . Ipsa enim regina colorum lux ista , per-
fundens cuncta quae cernimus , ubiubi per diem fuero, multi-
modo allapsu blanditur mihi aliud agenti, et eam non adver-
tenti. Insinuat autem se ita vehementer, ut si repente sub-
trahatur, cum desiderio requiratur : et si diu absit, contristat
animum .
52. O lux quam videbat Tobias , cum clausis oculis istis3 Tob. 4.
filium docebat vitae viam, et ei praeibat pede charitatis nus-
quam errans . Aut quam videbat Isaac praegravatis et oper-
tis senectute carneis luminibus , cum filios non agnoscendo
Gen. 27.
benedicere, sed benedicendo agnoscere meruit . Aut quam
videbat Jacob, cum et ipse prae grandi aetate captus oculis,
in filiis praesignata futuri populi genera luminoso corde ra-
diavit ; et nepotibus suis ex Joseph divexas" mystice manus,

auf Gerüche cap. 32 , 48 (fortasse zu segnen , nicht weil er sie mit

fallor) ; cap. 33 hinsichtlich der
Musik.
1) Aures templi tui , die Ohren
der christlichen Kirche. 1 Petr. 2,
5. Eph. 2, 19-22.
2 ) Multimodo allapsu , indem es
mir auf vielfache leise Weise in
die Augen fällt.
3) Oculis istis, da seine leiblichen
Augen geschlossen waren.
4) Pede caritatis , Tob. 1 , 19.
20 ; 4, 7-12.
5) Aut ... meruit. Cum meruit
non agnoscendo (mit leiblichen
Augen) benedicere filios, sed bene-
dicendo agnoscere (eos, mit geistigen
Augen). Meruit : da es ihm ver-
gönnt wurde die Söhne (richtig)
seinen leiblichen Augen erkannte,
sondern durch sein (von Gott ver-
hängtes ) Segnen erkannte er ihre
und ihrer Kinder Zukunft.
6) In filiis . . . radiavit : da er
vor Alter blind , aus lichtem (er-
leuchtetem) Herzen (weissagend)
ausstrahlte die in seinen Söhnen
zum voraus bezeichneten Stämme
des künftigen Volkes. Die Eigen-
thümlichkeit jedes Sohnes reprä-
sentirte wie im Keime die Eigen-
thümlichkeit seiner Nachkommen
― seines nach ihm genannten
Stammes .
7) Divexas manus , die übers
Kreuz gelegten Hände. 1 Mos.
48, 14.
 280 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Gen.
49 48 non sicut pater eorum foris corrigebat, sed sicut ipse intus
discernebat, imposuit. Ipsa est lux,9 una est , et unum 10
omnes qui vident et amant eam . At ista corporalis de qua
loquebar , illecebrosa ac periculosa dulcedine condit vitam
saeculi caecis amatoribus. Qui autem¹2 et de ipsa laudare
te norunt, „ Deus creator omnium , " assumunt eam in hymno
tuo, non absumuntur ab ea in somno suo ; sic esse cupio .
Resisto seductionibus oculorum , ne implicentur pedes mei ,
quibus ingredior viam tuam ; et erigo ad te invisibiles oculos,
15. 24, ut tu evellas de laqueo pedes meos. Tu subinde evellis eos,
Ps.
nam illaqueantur. Tu non cessas evellere, ego autem crebro
4. 120, haereo in ubique sparsis insidiis : quoniam non dormies, neque
Ps.
dormitabis, qui custodis Israel.
13
53. Quam innumerabilia , variis artibus et opificiis, in
vestibus , calceamentis, vasis , et cujuscemodi fabricationibus ,
picturis etiam , diversisque figmentis , atque his usum necessa-
rium atque moderatum et piam significationem longe trans-
gredientibus, addiderunt homines ad illecebras oculorum ; foras
sequentes quod faciunt, intus relinquentes a quo facti sunt ,
et exterminantes quod facti sunt ! At ego, Deus meus , et
decus meum, etiam hinc tibi dico hymnum, et sacrifico laudem
sacrificatori meo ; quoniam14 pulchra trajecta per animas in

8) Foris, mit äusserm, leiblichem 13 ) Quam . . . facti sunt . Quam

Sinn.
9) Ipsa est lux , Joh. 1 , 9 : erat
lux vera.
10) Unum omnes : eins sind alle.
11 ) Coecis, den innerlich blinden
Liebhabern der Welt würzt das
sinnliche Licht ihr Leben mit ver-
lockender gefährlicher Süssigkeit.
12) Qui autem . . . suo : sie neh-
men das Licht in den Lobgesang
auf dich auf , und werden nicht
von ihm (dem Lichte) hinwegge-
nommen , zu Grunde gerichtet in
ihrem Schlafe (Träumen). Geistiger
Schlaf bei offenen leiblichen Augen .
Es bezieht sich auf der Manichäer
Lichtdienst , da sie sich Gott als
eine unendliche Lichtmasse dachten.
,,Deus creator omnium " ist der
Anfang von des Ambrosius Lied
(L. 9, 12 , 32 ) quod carmen initio
noctis cantare soliti sunt.
innumerabilia addiderunt homines
variis artibus etc. durch mancherlei
Künste und Handwerke. - Atque
in his transgredientibus usum etc.
Usus necessarius , beim Hausrath,
pia significatio , bei Kirchenge-
fässen. Foras sequentes etc. in-
dem sie nach aussen dem nach-
gehen, was sie schaffen , innerlich
den verlassen , von welchem sie
geschaffen sind , (welcher unsicht-
bar, interior intimo) und das von
sich verbannen , als was (id quod)
sie geschaffen sind (das Ebenbild
Gottes). Bei Uebersetzung der
Worte : et exterminantes , quod
facti sunt , folge ich der Ueber-
setzung von Arnauld : et effaçant
en eux-mêmes les traits de cet
ouvrage divin .
14) Quoniam animas est :
weil das Schöne durch die Seelen
 CONFESSIONUM LIBER X. 281

manus artificiosas, 15 ab illa pulchritudine veniunt, quae super

animas est , cui suspirat animamea die ac nocte . Sed pul-
chritudinum exteriarum operatores et sectatores 16 inde tra-
hunt approbandi modum, non autem inde trahunt utendi
modum. Et ibi est, et non vident eum , 17 ut non eant 18
Ps. 58,
longius, et fortitudinem suum ad te custodiant, nec eam 10.
spargant in deliciosas lassitudines. Ego autem haec loquens
atque discernens etiam istis pulchris gressum innecto ; sed tu
evellis, Domine, evellis tu, quoniam misericordia tua ante Ps. 25, 3.
oculos meos est. Nam ego capior miserabiliter , et ut evellis
misericorditer ; aliquando non sentientem, quia suspensius inci-
deram ; aliquando cum dolore , quia jam inhaeseram.
54. Huc accedit alia forma tentationis multiplicius peri- Ut
XXXV.
se
culosa . Praeter enim concupiscentiam carnis, quae inest in secun-
habet ad
delectatione omnium sensuum et voluptatum, cui servientes tationis
dum ten-
depereunt qui longe se faciunt a te, inest animae per eosdem quod
genus,est
sensus corporis quaedam non se oblectandi in carne, sed curiosi-
tatis.
experiendi per carnem vana et curiosa ' cupiditas, nomine
cognitionis et scientiae palliata . Quae quoniam in appetitu
noscendi est, oculi autem sunt ad cognoscendum in sensibus
principes, concupiscentia oculorum² eloquio divino appellata 2,1 Joh.
16.
est. Ad oculos enim proprie videre pertinet. Utimur autem
hoc verbo etiam in caeteris sensibus, cum eos ad cognoscen-
dum intendimus . Neque enim dicimus, Audi quid rutilet ;

in künstlerische Hände hinüber summe est. Aug. de lib. arb. 1.

geleitet, von der Schönheit stammt,
welche über den Seelen ist. L 11,
5, 7 ; ganz ähnliche Stelle.
15 ) Inf. 1. xi. c. 5 .
16) Operatores et sectatores :
Künstler und Liebhaber.
17) Tanquam enim dorsum ad
te ponentes, in carnali opere velut
in umbra sua defiguntur, et tamen
etiam ibi quod eos delectat, adhuc
habent de circumfulgentia lucis
tuae. Sed umbra , dum amatur,
languidiorem facit oculum animi,
et invalidiorem ad perferendum
conspectum tuum. Propterea magis
magisque homo tenebratur , dum
sectatur libentius , quidquid infir-
miorem tolerabilius excipit. Ex
quo incipit non posse videre quod
i. §. 43.
18) Ut non eant . . . lassitudines.
Fortitudo : Stärke, Zeugungsver-
mögen ; dass sie sich noch weiter
von dir entfernen und ihre forti-
tudo unter deinen Schutz stellen,
und sie nicht in wollüstigen Ab-
schwächungen vergeuden. Lassi-
tudines , Gegentheil von fortitudo.
L. 4, 16, 30.
1) Curiosa cupiditas : Fürwitz.
Palliata : beschönigt. L. 5 , 4 ,
not. 17.
2) Concupiscentia oculorum werde
aller Sinne concupiscentia genannt,
weil das videre ein allgemeiner
Ausdruck für alle sei. Man sage:
sieh wie das klingt etc.
282 S. AUGUSTINI EPISCOPI

aut, olfac quam niteat ; aut, gusta quam splendeat ; aut, palpa
quam fulgeat : videri enim dicuntur haec omnia. Dicimus
autem non solum , Vide quid luceat, quod soli oculi sentire
possunt ; sed etiam , Vide quid sonet ; vide quid oleat ; vide
quid sapiat ; vide quam durum sit . Ideoque generalis expe-
rientia sensuum concupiscentia , sicut dictum est , oculorum
vocatur ; quia videndi officium in quo primatum oculi tenent ,
etiam caeteri sensus3 sibi de similitudine usurpant, cum aliquid
cognitionis explorant.
55. Ex hoc autem evidentius discernitur quid voluptatis ,
quid curiositatis agatur per sensus : quod voluptas pulchra,
canora, suavia, sapida, lenia sectatur ; curiositas autem etiam
his contraria tentandi causa,4 non ad subeundam molestiam ,
sed experiendi noscendique libidine . Quid enim voluptatis
habet videre in laniato cadavere quod exhorreas ; et tamen
sicubi jaceat, concurrunt ut contristentur, ut palleant . Timent
etiam ne in somnis hoc videant ; quasi quisquam eos vigilan-
tes videre coegerit, aut pulchritudinis ulla fama persuaserit.
Ita et in caeteris sensibus,
quae persequi longum est. Ex
hoc morbo cupiditatis, in spectaculis exhibentur quaeque mi-
racula. 6 Hinc ad perscrutanda naturae (quae praeter nos
est') operta proceditur, quae scire nihil prodest, et nihil aliud
quam scire homines cupiunt.8 Hinc etiam, si quid eodem per-
versae scientiae fine per artes magicas quaeritur. Hinc etiam
in ipsa religione Deus tentatur, cum signa et prodigia flagi-
tantur, non ad aliquam salutem, sed ad solam experientiam
desiderata.

3) Sensus explorant: die 8) Si causae corporalium motio-

übrigen Sinne gebrauchen den
Ausdruck sehen , eignen ihn sich
nach der Analogie an , wenn sie
einen wissenschaftlichen Gegen-
stand erforschen.
4) Tentandi causa , um es zu
versuchen .
5) Quasi quisqam , gerade als
hätte sie jemand gezwungen .
6) Miracula : wunderbare Effekt-
stücke.
7) Praeter nos , ausser uns , im
Gegensatz der Erforschung der
Menschennatur.
num noscendae nobis essent, nullas
magis nosse quam nostrae valetu-
dinis deberemus. Cum vero eis
ignoratis Medicos quaerimus , quis
non videat quod de secretis coeli
et terrae nos latet quanta patien-
tia sit pesciendum ? Aug. Enchir.
cap. 16.
9) Hinc desiderata . So z.
B. jener Fürwitz der Pharisäer ,
welche von Christo ein Zeichen
fordern non ad aliquam salutem ,
sed ad solam experientiam . Marc.
8, 11. 12 .
 CONFESSIONUM LIBER X. 283

56. In hac¹º tam immensa silva plena insidiarum et pe-

riculorum , ecce multa praeciderim et a meo corde dispulerim ,
sicuti donasti me facere, Deus salutis meae ; attamen quando
audeo dicere, cum circumquaque quotidianam vitam nostram
tam multa hujus generis rerum circumstrepant ; quando audeo
dicere nulla re tali me intentum fieri ad spectandum, et vana
cura capiendum ? Sane me jam theatra non rapiunt, nec curo
nosse transitus siderum, nec anima mea unquam responsa
quaesivit umbrarum ; omnia sacrilega sacramenta detestor. A
te, 12 Domine Deus meus, cui humilem ' 3 famulatum ac sim-
plicem debeo, quantis mecum suggestionum machinationibus
agit inimicus, ut signum aliquod petam ! Sed obsecro te per
Regem nostrum, et patriam Jerusalem simplicem , castam, ut
quemadmodum a me longe est ista consensio, 14 ita sit sem-
per longe atque longius. Pro salute autem cujusquam cum
te rogo, alius multum differens finis est intentionis meae ; et
te15 facientem quod vis, das mihi, et dabis libenter sequi.
57. Verumtamen in quam multis minutissimis et contemp-
tibilibus rebus curiositas quotidie nostra tentatur ; et quam
saepe labamur, quis enumerat ? Quoties narrantes inania,
primo quasi toleramus ne offendamus infirmos, deinde paula-
tim libenter advertimus! Canem currentem post leporem jam
non specto, cum in circo fit : at vero in agro , si casu transeam,

10) In hac ... dispulerim. Prae-
ciderim bezieht sich auf silva, dis-
pulerim auf insidiarum.
11 ) Transitus siderum, mit Bezug
auf Astrologie. - Es trifft die
Astronomen nicht, welche arbeiten
ad salutem (Kalender etc. ohne
welche keine weise Ordnung im
Leben der Menschen denkbar u. a.).
12) A te ... petam : mit wie
vielen listigen Einflüsterungen der
Feind mich versucht hat, dass ich
von dir, dem ich demüthigen und
einfältigen Dienst schulde , ein
Zeichen erbitten solle.
13) Jam vero ut perseverent in
eo quod esse coeperunt, etiam pro
se ipsis orant fideles. Utile est
quippe omnibus vel pene omnibus
propter humilitatem saluberrimam,
ut quales futuri sint , scire non
possint. Ad hoc dicitur, „ Qui vi-
detur stare , videat ne cadat. "
Propter hujus timoris utilitatem ,
ne regenerati et pie vivere inci-
pientes , tamquam securi alta sa-
piamus, quidam non perseveraturi
perseveraturis Dei permissione vel
provisione ac dispositione miscen-
tur ; quibus cadentibus ,, territi cum
timore et tremore" gradiamur viam
justam, donec ex hac " vita, quae
tentatio est super terram," transea-
mus ad aliam, ubi jam non sit ela-
tio comprimenda , nec contra ejus
suggestiones_tentationesque luctan-
dum. Aug. Ep. 217. §. 14.
14) Consensio : Einwilligung,
nämlich zu den suggestionibus etc.
15 ) Et · sequi : et das mihi
libenter sequi te etc.
 284 S. AUGUSTINI EPISCOPI

avertit me fortassis et ab aliqua magna cogitatione, atque ad

se convertit illa venatio ; non deviare 16 cogens corpore jumenti ,
sed cordis inclinatione. Et nisi jam mihi demonstrata in-
firmitate mea, cito admoneas, aut ex ipsa visione per aliquam
considerationem in te assurgere, aut totum contemnere atque
transire, vanus hebesco. Quid cum me domi sedentem stellio
muscas captans , vel aranea retibus suis irruentes implicans ,
saepe intentum facit ? Num quia parva sunt animalia , ideo
non res eadem 18 geritur ? Pergo inde ad laudandum te, crea-
torem mirificum atque ordinatorem rerum omnium , sed non¹9
inde esse intentus incipio . Aliud est cito surgere, aliud est
non cadere. Et talibus vita mea plena est, et una spes mea
magna valde misericordia tua . Cum 20 enim hujuscemodi rerum
conceptaculum fit cor nostrum, et portat copiosae vanitatis
catervas, hinc et orationes nostrae saepe interrumpuntur atque
turbantur, et ante conspectum tuum dum ad aures tuas vocem
cordis intendimus , nescio unde irruentibus nugatoriis cogita-
tionibus res tanta praeciditur. Numquid etiam hoc inter
contemnenda deputabimus , aut aliquid nos reducet in spem,
nisi tota misericordia tua, quoniam coepisti mutare nos ?
XXXVI .
Ut se 58. Et tu scis, quanta ex parte mutaveris, qui me pri-
habet
tertiumad mitus sanas a libidine² vindicandi me, ut propitius fias etiam
tentatio-
nis ge- caeteris omnibus iniquitatibus meis, et sanes omnes languores

16) Deviare : ich reite dem jagen- 1) Et tu • mutaveris . Dies

den Hunde nicht nach , verfolge
ihn aber mit den Gedanken.
17) Et ... hebesco ; et vanus
hebesco nisi cito admoneas ; gedan-
kenlos und stumpf schaue ich hin
etc. Ex ipsa visione etc. von dem
aus was ich sehe, aufzusteigen .
18) Res eadem , wie die Hasen-
jagd.
19) Non inde . . . incipio, nicht
lobe ich den Schöpfer und werde
erst dadurch getrieben meine Auf-
merksamkeit auf die Geschöpfe zu
richten.
20) Cum . praeciditur . Da
unser Herz ein Magazin von Dingen
der Art wird , und Haufen reich-
licher Eitelkeiten in sich trägt, so
werden dadurch unsere Gebete
unterbrochen und gestört .
gehört zum Schluss des vorigen
Cap.: Numquid . . . nos ? „Soll
ich auch dies unter die geringfü-
gigen nicht zu beachtenden Dinge
rechnen, oder kann mir etwas an-
deres wieder Hoffnung machen,
als deine ganze Barmherzigkeit
(die vollendet was sie begonnen )
weil du angefangen hast mich zu
verwandeln . Und du weisst um
wie viel (den wie vielsten Theil)
du mich verwandelt hast.
2) Libidine vindicandi me , von
der Lust mich frei zu machen,
mich deiner Herrschaft zu entziehn.
L 2 , 5 , 10. not. 5. Rachsucht
A.'s ist in den Conf. nirgends er-
wähnt. S. die folg. not.
 CONFESSIONUM LIBER X. 285

meos, et redimas de corruptione vitam meam, et corones menus,quod

est su-
in miseratione et misericordia, et saties in bonis desiderium perbiae.
Ps 102,
meum ; quia³ compressisti a timore tuo superbiam meam, et 3-5.
Mat. 11,
mansuefecisti jugo tuo cervicem meam. Et nunc porto illud , 30.
et lene est mihi, quoniam sic promisisti et fecisti ; et vere sic
erat, et nesciebam , quando id subire metuebam .
59. Sed numquid, Domine, qui solus sine typho domina-
ris, quia solus verus Dominus es qui non habes dominum ;
numquid hoc quoque tertium tentationis genus cessavit a
me, aut cessare in hac tota vita potest, timeri5 et amari
velle ab hominibus, non propter aliud , sed ut inde sit gau-
dium, quod non est gaudium ? Misera vita est, et foeda jac-
tantia . Hinc fit vel maxime non amare te, nec caste timere
1 Pet. 5,
te. Ideoque tu superbis resistis , humilibus autem das gra- 5.
tiam ; et intonas super ambitiones saeculi , et contremunt sac. 4, 6.
Ps. 17, 8.
fundamenta montium. Itaque nobis , quoniam propter quae-
dam humanae societatis officia necessarium est amari et timeri
ab hominibus, instat adversarius verae beatitudinis nostrae,
6
ubique spargens in laqueis , „ Euge, euge : " ut dum avide
colligimus, incaute capiamur, et a veritate tua gaudium nos-
trum deponamus , atque in hominum fallacia ponamus ; libeat-
que nos amari et timeri, non propter te, sed pro te ; atques
isto modo sui similes factos secum habeat, non ad concordiam
Is. 14,
charitatis , sed ad consortium supplicii, qui statuit sedem suam 13_13.
ponere in aquilone, ut te perversa et distorta via imitanti, Luc.32. 12,
tenebrosi frigidique servirent. Nos autem , Domine, pusillus
grex tuus ecce sumus ; tu nos posside . Praetende alas tuas,
et fugiamus sub eas. Gloria nostra tu esto ; propter te ame-

3) Quia compressisti meam ; man Gott nicht liebt und fürchtet.

weil du von der Höhe deiner Furcht
herab meinen Stolz hinunterge-
drückt und meinen Nacken unter
dein Joch gezähmt hast. Et lene
est mihi jugum . So hat ihn Gott
a libidine vindicandi se geheilt.
L. 4, 12 , 19. L. 5, 3, 5.
4 ) Tertium tentationis genus nach
1 Joh. 2, 16 ist : superbia vitae.
5) Timeri timere te : von
Menschen gefürchtet und geliebt
sein wollen , nur um daran sich
eitel zu freuen ist Grund , dass
Joh. 5, 44.
6) Euge, ( L. 1 , 13, 21.) dies der
Köder auf den Schlingen für Eitle.
7) A veritate ponamus. Ve-
ritate tua , Gegensatz : hominum
fallacia .
8) Atque sc. adversarius.
9) Ut te . . servirent : ut tene-
brosi frigidique servirent imitanti
te perversa et distorta via. - Be-
zug auf Nacht und Kälte des
Nordpols.
 286 S. AUGUSTINI EPISCOPI

mur, et verbum tuum 10 timeatur in nobis. Qui laudari vult

ab hominibus vituperante te , non defendetur ab hominibus
judicante te , nec eripietur¹ damnante te. Cum autem non
Ps. 10, 3. peccator laudatur in desideriis animae suae, nec qui iniqua
gerit benedicitur , sed laudatur homo propter aliquod donum
quod 12 dedisti ei, at ille plus gaudet sibi laudari se, quam
ipsum donum habere unde laudatur , etiam iste te vituperante
laudatur : et melior jam ille qui laudavit , quam iste qui lau-
datus est. Illi enim placuit in homine donum Dei ; huic am-
plius placuit donum hominis quam Dei.
XXXVII. 60. Tentamur his tentationibus quotidie , Domine ; sine
Ut mo-
vetur
laudibus cessatione tentamur. Quotidiana ' fornax nostra est humana
humanis.
Prov. lingua. Imperas nobis et in hoc genere continentiam : da
27, 21. quod jubes, et jube quod vis . Tu nosti de hac re ad te ge-
mitum cordis mei , et flumina oculorum meorum. Neque enim
facile colligo quam sim ab ista peste mundatior, et multum
Ps.
13. 18, timeo occulta mea, quae norunt oculi tui , mei autem non .
Ps. 89, 8. Est enim qualiscumque in aliis generibus tentationum mihi
Ps. 138.
facultas explorandi me ; in hoc pene nulla est. Nam et a
voluptatibus carnis, et a curiositate supervacanea cognoscendi ,
video quantum assecutus sim posse refrenare animum meum,
cum eis rebus careo , vel voluntate , vel cum absunt.2
Tunc enim me interrogo , quam magis minusve mihi molestum
sit non habere. Divitiae vero quae ob hoc expetuntur , ut

10) Verbum tuum, nicht das unsre 1) Quotidiana . . . lingua . Der

werde in uns gefürchtet. Daher
jeder Prediger ein minister verbi
divini.
11 ) Eripietur , wird deinem Ge-
richt nicht entrissen werden.
12) Quod • quam dei. Quod
dedisti: das du ihm gegeben. Plus
gaudet sibi laudari se : mehr sich
für sich freut , das Lob sich zu-
eignet , statt Gott die Ehre zu
geben, von welchem ihm die Gabe
zugekommen , und der sich über
das Lob mehr freut als über diese
Gabe. - Der ihn lobt , ist besser
als er ; ihm gefällt Gottes Gabe
am Menschen , dem Gelobten aber
gefällt mehr die Gabe des Menschen
- laus als die Gabe Gottes."
tägliche Versuchsofen ist die mensch-
liche Zunge (der Lobenden). Quo-
modo probatur in conflatorio ar-
gentum , et in fornace aurum , sic
probatur homo ore laudantis. Prov.
27, 21.
2) Homo qui prosperis rebus
proficit, asperis quid profecerit dis-
cit. Cum enim mutabilium bono-
rum adest copia, non eis confidit :
sed cum subtrahuntur , agnoscit
utrum eum non ceperint. Quia
plerumque cum adsunt nobis , pu-
tamus quod non ea diligamus : sed
cum abesse coeperint , invenimus
qui simus. Hoc enim sine amore
nostro aderat , quod sine dolore
discedit. Aug. de vera relig. c. 47.
 CONFESSIONUM LIBER X. 287

alicui trium istarum cupiditatum , vel duabus earum, vel omnibus

serviant, si persentiscere³ non potest animus utrum eas habens
contemnat, possunt et dimitti ut se probet . Laude vero ut
careamus , atque in eo experiamur quid possumus, numquid
male vivendum est, et tam perdite atque immaniter, ut nemo
nos noverit qui non detestetur ? Quae major dementia dici
aut cogitari potest ? At si bonae vitae bonorumque operum
comes et solet et debet esse laudatio , tam comitatum ejus,
quam ipsam bonam vitam deseri non oportet. Non autem
sentio sine quo esse aut aequo animo aut aegre possim, nisi
cum abfuerit .
61. Quid igitur tibi in hoc genere tentationis , Domine,
confiteor ? quid, nisi delectari me laudibus ; sed amplius ipsa
veritate quam laudibus ? Nam si mihi proponatur utrum malim
furens, aut in omnibus rebus errans , ab omnibus hominibus
laudari ; an constans, et in veritate certissimus, ab omnibus
vituperari ; video quid eligam. Verumtamen5 nollem ut vel
augeret mihi gaudium cujuslibet boni mei suffragatio oris
alieni. Sed auget, fateor ; non solum , sed et vituperatio
minuit. Et cum ista miseria mea perturbor, subintrat mihi
excusatio , quae qualis sit, tu scis, Deus ; nam me incertum
facit. Quia enim nobis imperasti non tantum continentiam ,
id est, a quibus rebus amorem cohibeamus , verum etiam ju-
stitiam, id est, quo7 eum conferamus , nec te tantum voluisti
a nobis, verum etiam proximum diligi , saepe mihi videor de
profectus aut spe proximi delectari, cum bene intelligentis
laude delector ; et rursus ejus malo contristari , cum eum
audio vituperare⁹ quod aut ignorat, aut bonum est. Nam et
contristor aliquando laudibus 10 meis, cum vel ea laudantur

3) Si persentiscere . • probet : über irgend ein Gutes das ich habe,

wenn der Geist nicht ausspüren
kann, ob er, im Besitz der Reich-
thümer, dieselben verachte , so
können sie aufgegeben werden,
damit er sich bewähre (für sich
und andere).
4) Constans, dem furens entgegen,
nicht verrückt .
5) Verum tamen . . alieni : ich
wünschte aber , der Beifall eines
andern möchte selbst meine Freude
nicht vermehren.
6) Subintrat : schleicht sich ein.
7) Quo eum sc. amorem, wo wir
Liebe erweisen sollen.
8) Profectu : Förderung.
9) Vituperare . . . bonum est:
höre ich ihn etwas tadeln, was er
entweder nicht kennt , oder was
gut ist (und ihm bekannt).
10) Laudibus meis, über Lob-
sprüche die mir zu Theil werden.
 288 S. AUGUSTINI EPISCOPI

in me, in quibus ipse mihi displiceo ; vel etiam bona minora

et levia pluris aestimantur quam aestimanda sunt. Sed rur-
sus, unde scio an propterea sic afficior, quia nolo del meipso
a me dissentire laudatorem meum ; non quia illius utilitate
moveor, sed quia eadem bona quae mihi in me placent, ju-
cundiora mihi sunt cum et alteri placent ? Quodammodo 12
enim non ego laudor , cum de me sententia mea non lauda-
tur ; quandoquidem aut illa laudantur quae mihi displicent,
aut illa amplius quae mihi minus placent. Ergone de hoc
incertus sum mei ?
62. Ecce in te, Veritas, video non me laudibus meis prop-
.
ter me , sed propter proximi utilitatem moveri oportere. 13
Et utrum ita sim nescio . Minus 14 mihi in hac re notus sum
ipse quam tu . Obsecro te, Deus meus , et meipsum mihi in-
dica, ut confitear oraturis pro me fratribus meis quod in me
saucium comperero. Iterum me diligentius interrogem. Si
utilitate proximi moveor in laudibus meis, cur minus moveor,
si quisquam alius injuste vituperetur, quam si ego ? cur ea
contumelia magis mordeor quae in me , quam quae in alium
eadem iniquitate coram me jacitur ? An et hoc nescio ? Eti-
Gal, 6, 3. amne id restat ut ipse me seducam, et verum 15 non faciam
Joh. 3,
21. coram te in corde et lingua mea ? Insaniam istam , Domine,
Ps. 140,
5. longe fac a me, ne¹6 oleum peccatoris mihi sit os meum ad

11) De me ipso ... meum : dass
der mich lobt, über mich selbst
anderer Meinung sei als ich.
12) Quodammodo . . . non lau-
datur : ich werde gewissermassen
nicht gelobt, wenn mein Urtheil
über mich nicht gelobt wird, wenn
nämlich etc.
13) Laus enim humana non ap-
peti a recte faciente, sed subsequi
debet recte facientem ; ut illi pro-
ficiant qui etiam imitari possunt
quod laudant , non ut hic putet
aliquid sibi prodesse, quem lau-
dant. Aug. de Serm. Dom. in
monte, 1. ii . c. 2. Ille autem novit,
sub cujus oculis loquor, immo sub
cujus oculis cogito , non me tam
delectari laudibus popularibus ,
quam stimulari et angi quomodo
vivant qui me laudant. Laudari
autem a male viventibus nolo , ab-
horreo, detestor : dolori mihi est,
non voluptati . Laudari autem a
bene viventibus, si dicam nolo,
mentior : si dicam volo, timeo ne
sim inanitatis appetentior quam
soliditatis. Ergo quid dicam ? Nec
plene volo, nec plene nolo. Non
plene volo, ne in laude humana
pericliter : non plene nolo, ne in-
grati sint quibus praedico. Aug.
Serm . 339. in die ordinat. suae,
§. 1
14 ) Minus . . quam tu sc. mihi
notus es, (vgl. cap. 5, 7. not . 3 )
der du solche Anfechtungen nicht
kennst.
15) Verum non faciam. Joh.
3, 21.
16) Ne oleum ... meum. A. legt
Ps. 140, 5 so aus : dass nicht mein
 CONFESSIONUM LIBER X. 289

impinguandum caput meum. Egenus et pauper sum ego, et Ps. 22. 108,
melior in occulto gemitu displicens mihi , et quaerens miseri-
cordiam tuam, donec reficiatur defectus meus, et perficiatur
usque in pacem quam nescit arrogantis oculus.
63. Sermo autem ore procedens, et facta quae inno- XXXVIII
Et vir- .
tescunt hominibus , habent tentationem periculosissimam ab tuti
culumperi-a
amore laudis, qui ' ad privatam quamdam excellentiam con- vana
gloria
trahit emendicata suffragia ; tentat2 et cum a me in me
arguitur, eo ipso quo arguitur ; et saepe de ipso vanae gloriae
contemptu vanius gloriatur : ideoque non jam de ipso con-
temptu gloriae gloriatur ; non enim eam contemnit , cum
gloriatur.
64. Intus etiam intus est aliud in eodem genere tenta- Amor XXXIX.
is
tionis malum , quo inanescunt qui placent sibi de se, quam- proprii vis et
vis aliis vel non placeant , vel displiceant, nec placere affectent natura.
caeteris . Sed sibi placentes multum tibi displicent, non tan-
tum de non bonis quasi bonis, verum etiam de bonis tuis
quasi suis, aut etiam sicut de tuis , sed tanquam ex meritis
suis; aut etiam sicut ex tua gratia , non tamen socialiter gau-

eigener Mund mir ein Sünder- Oel
sei um mein Haupt zu salben
ein Organ um sündlich die Sünde
zu entschuldigen. Im Ps. der Vulg.
steht dem non impinguet oleum
-peccatoris caput meum gegenüber :
corripiet me justus in misericordia
et increpabit meum, der barmher-
zige (wahrhafte) Tadel des Gerech-
ten zur Besserung, dem schmeich-
lerischen Billigen eines Sünders ,
welcher den andern Sünder im
Bösen bestärkt.
17) Donec • perficiatur : bis
ich Schwacher (st. „meine Schwach-
heit") hergestellt (gestärkt) und
vollendet werde.
1) Quid · suffragia : welche
(Liebe zum Lobe) erbettelte Bei-
fallsbezeugungen zusammenbringt,
sammelt, um sich (vor andern)
auszuzeichnen.
2) Tentat gloriatur : diese
Liebe versucht mich selbst , wenn
sie von mir gerügt wird an mir,
das Rügen selbst versucht mich
ich bin stolz darauf, dass ich mich
strafe. Vanae gloriae. Die gloria
vana ist minder eitel, als das glo-
riari de contemtu ejus . Ideoque
etc. es ist also unwahr, wenn je-
mand sich der Verachtung des
Ruhmes rühmt , denn er verachtet
ihn nicht, wenn er sich rühmt.
1 ) Intus, im Gegensatz von sermo
ore procedens, und facta quae in-
notescunt, cap. 38.
2) Inanescunt : (Luc. 1 , 53 : esu-
rientes implevit bonis , divites di-
misit inanes) leer werden an geist-
lichen Gütern.
3) Qui autem vera pietate in
Deum, quem diligit, credit et spe-
rat, plus intendit in ea in quibus
sibi displicet , quam in ea, si qua
in illo sunt, quae non tam ipsi
quam veritati placent. Neque id,
unde jam potest placere , tribuit
nisi ejus misericordiae cui timet
displicere ; de his sanatis gratias
agens, de illis sanandis preces
fundens. Aug. de Civ. Dei, 1. v.
C. 20.
19
 290 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dentes, sed aliis invidentes eam. In his omnibus atque hujus-

cemodi periculis et laboribus, vides tremorem cordis mei ; sed
et vulnera mea magis subinde a te sanari , quam mihi non
infligi sentio .
XL. 65. Ubi ' non mecum ambulasti, Veritas , docens quid
Quod in
se et caveam et quid appetam, cum ad te referrem inferiora visa
caeter is
rebus mea quae potui, teque consulerem ? Lustravi2 mundum foris
Deum
investi- sensu quo potui, et attendi vitam corporis mei de me, sen-
gavit.
susque ipsos meos. Inde ingressus sum in recessus memoriae³
meae, multiplices amplitudines plenas miris modis copiarum
5
innumerabilium ; et consideravi, et expavi, et nihil eorum
discernere potui sine te, et nihil eorum esse te inveni. Nec
ego ipse inventor qui peragravi omnia , et distinguere et pro
suis quaeque dignitatibus aestimare conatus sum , excipiens
alia nuntiantibus sensibus, et interrogans alia mecum com-
mixta sentiens, ipsosque nuntios dignoscens atque dinumerans,
jamque in memoriae latis opibus alia pertractans, alia recon-
dens, alia eruens. Nec ego ipse cum haec agerem, id est
vis mea qua id agebam, nec ipsa eras tu, quia lux es tu
permanens quam de omnibus consulebam an essent , quid

4) Subinde, fort und fort. tatibus , Alles nach seinem Werth,

1) Ubi . . . consulerem. Rück-
blick auf das Cap. 6 sqq. von A.
dargelegte Suchen Gottes. Refer-
rem etc. ,,da ich auf dich bezog
meine Anschauungen niederer Art,
so viele ich nur konnte und dich
befragte". (So cap. 6.)
2) Lustravi meos : ich
musterte die äussere Welt, jedes
mit dem entsprechenden Sinne,
Sichtbares mit den Augen etc. Et
adtendi etc. ich fasste das Leben
meines Leibes und meine Sinne
selbst ins Auge. (Cap. 7.)
3) In recessus memoriae. Cap. 8
sqq. Amplitudines : appositio`zu
recessus.
4) Plenas innumerabilium :
erfüllt mit wunderbaren Arten
unzähliger Schätze. Modis : Sicht-
bares, Töne, Gerüchte etc.
5) Expavi : ein heiliger Schauder
ergriff mich.
6) Nec ego eruens. Digni-
Rang zu würdigen versuchte. Ex-
cipiens einiges in mich aufnehmend,
was die Sinne mir verkündeten,
die imagines (phantasiae, Vorstel-
lungen). Interrogans : anderes mir
abfragte (durch Fragen ans Licht
zog) da ich bemerkte , es sei mit
mir, mit meinem Wesen verwach-
sen. Dies im Menschen steht der
äussern Welt entgegen. Vgl. capp.
9. 10. 11. 12. Dinumerans : zählend
verbunden mit Unterscheiden man-
nigfaltiger Arten. Jamque : erst
untersucht er das excipere und
interrogare, nun die so gewonnenen
Schätze, (pertractans), andere stellt
er zurück in den Hintergrund
(recondens) andere (recondita) holt
er hervor (eruens) .
7) Nec ego . . . pendenda essent.
Nec ipse sc. eram inventor , nec
ipsa (sc. vis mea) eras tu. Ich er-
forschte dies nicht aus eigener
Kraft, noch warst du die in mir
thätige Kraft selbst: du findest
 CONFESSIONUM LIBER X. 291

essent, quanti pendenda essent : et audiebam docentem ac

jubentem. Et saepe istud facio ; hoc me delectat , et ab⁹
actionibus necessitatis quantum relaxari possum, ad istam
voluptatem refugio . Neque in his omnibus, quae percurro
consulens te, invenio tutum locum animae meae nisi in te,
quo colligantur sparsa mea¹º nec al te quidquam recedat ex
me. Et2 aliquando intromittis me in affectum multum inusi-
tatum introrsus ad nescio quam dulcedinem, quae si perficia-
tur in me, nescio quid erit quod vita ista non erit. Sed
recido in haec aerumnosis ponderibus, et resorbeor solitis , et
teneor, et multum fleo , sed multum teneor . Tantum consue-
tudinis sarcina degravat ! Hic esse valeo, nec volo ; illic volo,
nec valeo ; miser utrobique.
66. Ideoque consideravi languores peccatorum meorum in Triplex
XLI.
cupiditate triplici ; et dexteram tuam invocavi ad salutem tas.
cupidi-
meam. Vidi enim splendorem tuum corde saucio, et reper-
cussus dixi : „Quis illuc potest ? Projectus sum a facie oculo- Ps.
23. 30,
rum tuorum." Tu es Veritas super omnia praesidens : at ego Ps. 50,
13.
per avaritiam² meam non amittere te volui, sed volui tecum
possidere mendacium ; sicut nemo vult ita falsum dicere , ut
nesciat ipse quid verum sit . Itaque amisi te, quia non dig-
naris cum mendacio possideri.
67. Quem invenirem qui me reconciliaret tibi ? Ambien- Nonnulli
XLII.
dum ' mihi fuit ad Angelos ? Qua prece ? quibus sacramentis ? 2 ad dae-
mones

und frägst nicht auf Menschen
Weise, leuchtest aber, du bist das
ewige Licht, das dem Suchenden
leuchtet.
8) Audiebam sc. te, dich der
mich belehrte und mir gebot.
9) Ab actionibus . • possum, so
viel freie Zeit, als ich von noth-
wendigen Geschäften erübrigen
kann .
10) Jam diu occupata vixisti et
desideriorum diversitate verberata
portas plagas saucia , divisa per
amores multos. Colligere ad teip-
sam : quidquid tibi foris placet,
quaere quem habeat authorem.
Aug. in Ps. 145. §. 5. Vide sup. 1.
ix. §. 10. et inf. I. xi. c. 29.
11 ) Nec a .. ex me. Nec
quidquam ex me , recedat a te ;
nichts von dem Meinen soll sich
von dir entfernen ; in te colligan-
tur sparsa (mein Zerstreutes).
12) Et aliquando • teneor.
Zuweilen lässt du mich eingehn in
ein Inneres (introrsus), da mich ein
höchst ungewohnter Affect (Ver-
zückung) ergreift. Dem inusitatum
entgegen steht solitis, in das A.
wie von einem Strudel wieder hin-
abgewirbelt wird. Vgl. L. 9,
10, 24. L. 7, 10, 16. L. 7, 17 , 23.
1) Cupiditate triplici nach 1 Joh.
2, 16. Vgl. Cap. 30 sqq.
2) Vid. sup. iii. c. 8. v. fin . not 9.
1) Ambiendum etc. sollte ich die
Engel deshalb angehn.
2) Qua prece, quibus Sacramen-
19*
 292 S. AUGUSTINI EPISCOPI

tanquam
redeundi Multi conantes ad te redire , neque per seipsos valentes , sicut
ad Deum audio, tentaverunt haec, et inciderunt in desiderium curiosa-
mediato-
res infe- rum³ visionum,
liciter et digni habiti sunt illusionibus. Elati enim
recurre-
runt. te quaerebant doctrinae fastu, exerentes potius quam tun-
Eph.
2. 2, dentes pectora , et adduxerunt sibi per similitudinem cordis
b. 6, 2. sui conspirantes et socias superbiae suae potestates aeris
14. hujus, a quibus per potentias magicas deciperentur, quaeren-
211,Cor:
tes mediatorem per quem purgarentur, et non erat. Diabo-
lus enim erat transfigurans se in Angelum lucis. Et multum
illexit superbam carnem, quod carneo corpore ipse non esset.
Erant enim illi mortales et peccatores ; tu autem , Domine ,
cui reconciliari superbe quaerebant, immortalis et sine peccato .
1 Tim
2, 5. Mediator autem inter Deum et homines, oportebat ut haberet
aliquid simile Deo, aliquid simile hominibus : ne in utroque
hominibus similis, longe esset a Deo ; aut in utroque Deo
similis , longe esset ab hominibus, atque ita mediator non
esset. Fallax itaque ille mediator, quo per secreta judicia
tua, superbia mereretur illudi , unum cum hominibus habet,
id est peccatum ; aliud videri vult habere cum Deo, ut quia
carnis mortalitates non tegitur, pro immortali se ostentet.

tis. Zum heiligen Worte des Ge-
bets gesellt sich eine heilige
Handlung um mit höhern Wesen
in Verbindung zu treten. Das
Gegentheil : foeda sacramenta (Lib.
4, 2) und Zaubersprüche.
3) Curiosarum visionum desi-
derium : fürwitziges Streben nach
Gesichten, Erscheinungen ; eigent-
lich : Verlangen nach seltsamen
Gesichten, solchen, nach denen
curiosi Verlangen haben.
4) Exerentes pectora : sich
lieber in die Brust warfen wie der
Pharisäer, als sich vor die Brust
schlugen wie der Zöllner.
5) Adduxerunt • non erat :
und durch die Aehnlichkeit ihres
Herzens zogen sie an sich mitver-
schworene Genossen ihres Stolzes,
die potestates aëris (Eph. 6, 12 ;
2, 2 ).
6) Illexit, Kitzel mit körperlosen
Geistern zu verkehren .
7) Fallax . . . in mortem. Der
betrügerische Mittler, durch den,
nach deinem geheimen Gericht, der
Stolz getäuscht zu werden verdiente,
hat mit den Menschen eins gemein,
nämlich die Sünde ; ein anderes
will er sich den Schein geben mit
Gott gemein zu haben, indem er,
weil er nicht in sterbliches Fleisch
eingehüllt ist, prahlt, als sei_er
unsterblich. Weil aber der Tod
der Sünden Sold, so hat er das
mit den Menschen gemein, wofür
er mit ihnen zum (ewigen) Tode
verdammt wird.
8) Verus ille benignusque media-
tor, in ea se ostendit mortalitate
mortalibus, quam mortalitatem
maligni fallacesque mediatores non
habendo, se superbius extulerunt ;
miserisque hominibus adjutorium
deceptorium, velut immortales mor-
talibus, promiserunt. Aug. de Civ.
Dei, 1. x. c. 24.
 CONFESSIONUM LIBER X. 293

Sed quia stipendium peccati mors est , hoc habet commune Rom.
23. 6,
cum hominibus, unde simul damnetur in mortem.
68. Verax autem mediator quem secreta tua misericordia XLIII
Christus .
demonstrasti humilibus, et misisti ut ejus exemplo etiam ipsam verus
media-
discerent humilitatem, mediator ille Dei et hominum homo tor.
Christus Jesus, inter mortales peccatores et immortalem ju-
stum apparuit ; mortalis cum hominibus , justus cum Deo. Ut
quoniam stipendium justitiae vita et pax est, per justitiam
conjunctam Deo evacuaret mortem justificatorum impiorum ,
quam cum illis voluit habere communem. Hinc demonstratus
est antiquis sanctis, ut ita ipsi per fidem futurae passionis
ejus, sicut nos per fidem praeteritae, salvi fierent. Inquan-
tum enim homo, intantum mediator ; 2 inquantum autem Ver-
bum, non medius, quia aequalis Deo, et Deus apud Deum,
et simul unus Deus.
Rom. 8,
69. Quomodo nos amasti, Pater bone, qui Filio tuo 32.
unico non pepercisti, sed pro nobis impiis tradidisti eum ! Phil 2,6.
Quomodo non amasti pro quibus ille, non rapinam arbitratus
esse aequalis tibi , factus est subditus usque ad mortem Ps 87,
crucis ; unus ille in mortuis liber, potestatem habens ponendi 6–8.
.4 Joh. 10,
animam suam, et potestatem habens iterum sumendi eam ;4 Joh
pro nobis tibi victor et victima, et ideo victor quia victima ;

1 ) Ut quoniam • communem : 4) In his verbis maxime persona

dass Christus, weil der Gerechtig
keit Sold Leben und Friede ist,
durch die (ihn) mit Gott verbin-
dende Gerechtigkeit den Tod der
gerechtfertigten Gottlosen ver-
nichtete, welchen (Tod) er mit
diesen gemein haben wollte.
2) Nec enim ob hoc mediator
est quia Verbum ; maxime quippe
immortale, et maxime beatum Ver-
bum longe est a mortalibus mise-
ris ; sed mediator per quod homo.
Aug. de Civ. Dei, L. iii. c. 15.
Vide ad L. vii. c. 18. not. 10.
3) Qui de pulvere hominem fecit,
et animavit, pro isto figmento Uni-
cum ad mortem dedit, quantum
nos amet quis potest explicare ;
quis potest saltem digne cogitare ?
Aug. Serm. 57. c. 13. Porro, per-
suadendum erat homini quantum nos
dilexerit Deus, et quales dilexerit ;
quantum, ne desperaremus, quales,
ne superbiremus. Id . deTrin. 1. iv. c.1 .
Domini apparet. Quis enim alius
„ inter mortuos liber, " nisi „ in si-
militudine carnis peccati" inter
peccatores solus ,,sine peccato ?"
Hic ergo „ inter mortuos liber,"
qui in potestate habebat ponere
animam suam, et iterum sumere
eam ; a quo eam nemo tollebat ,
sed eam ipse voluntate ponebat ;"
qui etiam carnem suam, tanquam
solutum ab eis templum, resuscitare
poterat, cum volebat ; quem etc.
Aug. in Ps. 87. §. 5. vid . sup . not.
9. ad 1. ix. §. 36.
5) Pro nobis serviendo.
Sieger und Siegsopfer ; Opferprie-
ster und Opfer. De te nascendo :
filius unigenitus gleichen Wesens
mit dem Vater, (L. 12, 7 , not. 3) ,
genitus non factus. In Bezug auf
die Menschwerdung heisst de te
nascendo : empfangen vom h. Geist,
woran sich anschliesst : nobis ser-
viendo.
 294 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER X.

pro nobis tibi sacerdos et sacrificium , et ideo sacerdos quia sacri-

ficium ; faciens tibi nos de servis filios , de te nascendo, nobis ser-
viendo ! Merito mihi spes valida in illo est, quod sanabis om-
Rom. 8, nes languores meos, per eum qui sedet ad dexteram tuam et
34.
te interpellat pro nobis ; alioquin desperarem . Multi enim et
magni sunt iidem languores mei , multi sunt et magni ; sed
amplior est medicina tua. Potuimus putare Verbum tuum
remotum esse a conjunctione hominis, et desperare de nobis ,
Joh.
14, 1, nisi caro fieret et habitaret in nobis.
70. Conterritus peccatis meis et mole miseriae meae,
agitaveram corde meditatusque fueram fugam in solitudinem ;
2.Cor.
5, 15. sed prohibuisti me, et confirmasti me, dicens : Ideo Christus
pro omnibus mortuus est, ut qui vivunt, jam non sibi vivant,
sed ei qui pro ipsis mortuus est. Ecce, Domine, jacto in te
Ps 118,
18. curam meam ut vivam, et considerabo mirabilia de lege tua.
Tu scis imperitiam meam et infirmitatem meam : doce me, et
Col. 2, 3. sana me .
Ille tuus Unicus in quo sunt omnes thesauri
sapientiae et scientiae absconditi, redemit me sanguine suo .
Non calumnientur mihi superbi : quoniam cogito pretium
meum, et manduco, et bibo , et erogo ; et pauper cupio sa-
Ps. 21, turari ex eo, inter illos qui edunt et saturantur, et laudant
27.
Deum qui requirunt eum .

6) Cogito eum . Pretium, begehre (doch) als ein armer

vorher : redemit me sanguine suo.
1 Petr. 1 , 18. Ich denke , esse,
(geniesse geistig und leiblich) trinke
und theile dies pretium aus (als
Priester beim Abendmale), und
Mensch, durch den Genuss mit den
Communicanten gesättigt zu wer-
den. Laudant . · eum . Ps . 22 ,
27. Dieselbe Stelle Lib . 1 , 1.
 LIBER UNDECIMUS.

Quae ex instituto dicenda occurrebant, quo tandem modo ad Officia

Divina exequenda fuerit perductus , silentio praeterit, Deum ex eo
laudaturus , quod Scripturae suae interiora sensim ei aperuerit.
Moysen non nisi in Christo intelligendum esse fatetur, ne exordium
quidem libri Geneseos, In principio fecit Deus coelum et terram.
De his disserens, occurrit obtrectantibus, " quid faceret Deus ante-
quam coelum et terram conderet ; et unde ei in mentem venerit
tandem aliquando ea facere, cum antea non fecisset. “ Dum vero
iis refellendis insistit, de Tempore copiose et accurate disserit.

1. Numquid , Domine , cum tua sit aeternitas, ignoras

I.
Cur con
quae tibi dico, aut ad tempus vides quod fit in tempore ? fitemur
Deo sci-
Cur ergo tibi tot rerum narrationes digero ? Non utique ut enti
per me noveris eas, sed affectum meum excito in te , et eorum
qui haec legunt, ut dicamus omnes : Magnus Dominus, et Ps. 95, 4.
laudabilis valde. Jam dixi, et dicam : amare amoris tui facio
istud. Nam et oramus , et tamen Veritas ait : Novit Pater Mat,8. 6,
vester quid vobis opus sit, priusquam petatis ab eo . Affectum
ergo nostrum patefacimus in te, confitendo tibi miserias no-
stras et misericordias tuas super nos, ut liberes nos omnino ,
quoniam coepisti, ut desinamus esse miseri in nobis , et beati-
ficemur in te ; quoniam vocasti nos ut simus pauperes spiritu, 3--9.
Mat. 5,
et mites, et lugentes , et esurientes ac sitientes justitiam, et
misericordos, et mundicordes, et pacifici. Ecce narravi tibi
multa quae potui, et quae volui ; quoniam tu prior voluisti
ut confiterer ' tibi Domino Deo meo , quoniam bonus es, quo- Ps.
1 . 117,
niam in saeculum misericordia tua.
2. Quando autem sufficio lingua calami enuntiare omnia II.
Petit a
hortamenta tua , et omnes terrores tuos, et consolationes, et Deo
Scriptu-
gubernationes quibus me perduxisti praedicare verbum, et rarum
 296 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sancta-
rum in- sacramentum tuum dispensare populo tuo ? ' Et si sufficio haec
telligen-
tiam. enuntiare ex ordine, caro mihi valent stillae temporum. Et
olim² inardesco meditari in lege tua, et in ea tibi confiteri
scientiam et imperitiam meam, primordia illuminationis tuae,
et reliquias tenebrarum mearum, quousque devoretur a forti-
tudine infirmitas. Et nolo in aliud horae diffluant, quas
invenio liberas a necessitatibus reficiendi corporis , et intentio-
nis animi, et servitutis quam debemus hominibus , et quam
non debemus3 et tamen reddimus.

1) Ut confiterer. Der cit. Ps. videndum amicum, quem putabam

117 beginnt : confitemini domino,
quoniam bonus etc ; daher : prior
voluisti.
1 ) Pauca quaedam de ordina-
tione, quam invitus accipit , habet
Aug. Ep. 21. ad Valerium et 126.
ad Albinam, §. 7. de episcopatu
Ep. 31. ad Paulinum et Therasiam ;
uberiora paullo de iis saltem quae
eo vel ab eo facta sunt, in Serm.
quem , ne "2 fama sua pollueretur,"66
de vita et moribus clericorum
suorum habuit. §. 355. § . 2. „ Ego,
quem Deo propitio videtis episco-
pum vestrum, juvenis veni ad istam
civitatem, ut multi vestrum no-
verunt. Quaerebam ubi constituerem
monasterium, et viverem cum fratri-
bus meis. Spem quippe omnem sae-
culi reliqueram, et quod esse potui,
esse nolui ; nec tamen quaesivi esse
quod sum. „Elegi in domo Dei mei
abjectus esse magis, quam habitare
in tabernaculis peccatorum. " Ab
eis qui diligunt saeculum, segregavi
me: sed eis qui praesunt populis ,
non me coaequavi. Nec in con-
vivio Domini mei superiorem locum
elegi, sed inferiorem et abjectum :
et placuit illi dicere mihi, „ Ad-
scende sursum. " Usque adeo autem
timebam episcopatum , ut quoniam
coeperat esse jam alicujus momenti
inter Dei servos fama mea, in quo
loco sciebam non esse episcopum,
non illo accederem . Cavebam hoc,
et agebam quantum poteram , ut
in loco humili salvarer, ne in alto
periclitarer. Sed, ut dixi, domino
servus contradicere non debet.
Veni ad istam civitatem propter
me lucrari posse Deo, ut nobiscum
esset in monasterio ; quasi securus,
quia locus habebat episcopum .
Apprehensus, presbyter factus sum,
et per hunc gradum perveni ad
episcopatum. Non adtuli aliquid,
non veni ad hanc Ecclesiam, nisi
cum iis indumentis quibus illo
tempore vestiebar. " Suam , quam
Vocat ,,tenuem paupertatulam " (seu
,,paucos agellulos paternos " Ep.
126. §. 6. ) vendiderat, et pauperi-
bus erogaverat, ut de communi
viveret ; („ commune autem nobis
esset magnum et uberrimum prae-
dium ipse Deus." ib.) quum eam
"perfectionem de qua Dominus
locutus est Mat. 19, 21. vehemen-
ter adamaverit" (Ep. 157. § 39. )
et solo victu ad valetudinem cor-
poris necessario contentus esse
decreverit." (de util. cred. §. 3. )
2 ) Olim inardesco : längst brenne
ich etc.
3) Aug. Ep. 213. „ ante meridiem
et post meridiem occupationibus
hominum implicor" ub. plur. et de
op . Monach. § . 37. 99 Dominum
Jesum, in cujus nomine securus
haec dico, testem invoco super
animam meam , quoniam quantum
adtinet ad meum commodum, multo
mallem per singulos dies certis
horis, quantum in bene moderatis
monasteriis constitutum est, aliquid
manibus operari, et ceteras horas
habere ad legendum et orandum,
aut aliquid de divinis litteris agen-
dum liberas, quam tumultuosissi-
mas perplexitates caussarum alie-
narum pati de negotiis saeculari-
bus, vel judicando dirimendis, vel
 CONFESSIONUM LIBER XI. 297

3. Domine Deus meus, intende orationi meae , et miseri-

cordia tua exaudiat desiderium meum ; quoniam non mihi
soli aestuat, sed usui vult esse fraternae charitati : et vides
in corde meo quia sic est. Sacrificem tibi famulatum cogita-
tionis et linguae meae ; et da quod offeram tibi. Inops enim Ps.
Rom.85,10,
1.
et pauper sum ; tu dives in omnes invocantes te, qui securus4 12.
curam nostri geris. Circumcide ab omni temeritate omnique
mendacio interiora et exteriora labia mea. Sint castae deliciae
meae, Scripturae tuae ; nec5 fallar in eis , nec fallam ex eis.
Domine attende ; et miserere, Domine Deus meus, lux caeco-
rum et virtus infirmorum , statimque lux videntium et virtus
fortium ; attende animam meam , et audi clamantem de pro- P. 129,
fundo. Nam nisi adsint et in profundo aures tuae, quo Ps. 16. 73,
ibimus ? quo clamabimus ? Tuus est dies, et tua est nox : ad
nutum tuum momenta transvolant. Largire inde spatium
meditationibus nostris in abdita legis tuae, neque adversus
pulsantes claudas eam . Neque enim frustra scribi voluisti
tot paginarum opaca secreta ; aut non habent illae silvae Ps. 28, 9.
cervos suos recipientes se in eas et resumentes, ambulantes
et pascentes, recumbentes et ruminantes . O Domine, perfice
me, et revela mihi eas. Ecce vox tua gaudium meum, VOX
tua super affluentiam voluptatum. Da quod amo : amo enim ;
et hoc tu dedisti. Ne dona tua deseras, nec herbam tuam
spernas sitientem . Confitear tibi quidquid invenero in Libris
tuis ; et audiam vocem laudis et te bibam , et considerem

interveniendo praecidendis : quibus 6) Porro mysteria sua in Scrip-

nos molestiis idem affixit Aposto-
lus, non utique suo, sed ejus, qui
per eum loquebatur , arbitrio.
Omitto alias innumerabiles eccle-
siasticas curas , quas fortasse nemo
credit nisi qui expertus est. Non
ergo „alligamus onera gravia, et
humeris vestris imponimus quae
nos digito non tangimus " : quando-
quidem si officii nostri salva ratione
possemus , (videt ille qui probat
corda nostra,) mallemus baec
agere, quae ut agatis hortamur,
quam ea quae nos agere cogimur.
4) Securus : fern von Sorgen für
uns sorgst .
5) Nec ex eis : mich nicht
irre noch andre irre leite, durch
irrige Auslegung .
turis Deus ideo nebulis texit, ut
amor veri in hominibus ipsa in-
veniendi difficultate accendatur.
Si enim ea tantum essent quae
facillime intelliguntur, nec studiose
quaereretur, nec suaviter invenire-
tur veritas . Aug. de vera relig.
c. 17.
7) "9 Vox Domini perficientis cer-
VOS. " Vox enim Domini primo
perfecit superatores et repulsores
venenosarum linguarum. ,,Et re-
velabit silvas." Et tunc eis reve-
labit opacitates divinorum librorum
et umbracula mysteriorum, ubi cum
libertate pascantur . Aug. ad Ps .
28, 9.
8) Vid. ad L. vi. c. 3.
 298 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps. 25, 7. mirabilia de lege tua, ab usque principio in quo fecisti

Ps. 118,
18. coelum et terram, usque ad regnum tecum perpetuum sanctae
civitatis tuae.

4. Domine, miserere mei , et exaudi desiderium meum.

Puto enim quod non sit de terra, non de auro et argento
et de lapidibus, aut decoris vestibus, aut honoribus et pote-
voluptatibus carnis, neque de necessariis corpori
Mat , 6, statibus, aut
33. et huic vitae peregrinationis nostrae, quae omnia nobis ap-
85, 138, ponuntur quaerentibus regnum et justitiam tuam. Vide ,
Ps.
Domine Deus meus, unde sit desiderium meum. Narraverunt
mihi injusti delectationes, sed non sicut lex tua, Domine.
Ecce unde est desiderium meum . Vide, Pater, aspice, et vide,
et approba ; et placeat in conspectu misericordiae tuae invenire
me gratiam ante te, ut aperiantur pulsanti mihi interiora
sermonum tuorum . Obsecro per Dominum nostrum Jesum
Ps.
18. 79. Christum filium tuum, virum dexterae tuae, filium hominis,
quem confirmasti tibi mediatorem tuum et nostrum ; per quem
nos quaesisti non quaerentes te , quaesisti autem ut quaerere-
Joh. 1 , 3. mus te ; Verbum tuum per quod fecisti omnia, in quibus et
me ; Unicum tuum per quem vocasti in adoptionem populum
Rom.
34. 8, credentium , in quo et me : per eum te obsecro qui sedet ad
Col. 2, 3. dexteram tuam et te interpellat pro nobis, in quo sunt om-
Joh. 5, nes thesauri sapientiae et scientiae absconditi . Ipsos quaero
46.
in Libris tuis . Moyses de illo scripsit : hoc ipse ait : hoc
Veritas ait.
III. 5. Audiam et intelligam quomodo in principio fecisti
Quae
scripsit coelum et terram. Scripsit hoc Moyses , scripsit et abiit,
Moyses
de crea- transivit hinc a te ad te ; neque nunc ante me est. Nam si
tione
coeli et esset, tenerem eum, et rogarem eum , et per te obsecrarem
terrae,
intelli- ut mihi ista panderet ; et praeberem aures corporis mei sonis
gere non
potest
nisi do- erumpentibus ex ore ejus. Et si Hebraea voce loqueretur ,
nante frustra pulsaret sensum meum , nec inde mentem meam quid-
Deo .
Gen. 1, 1. quam tangeret ; si autem Latine , scirem quid diceret . Sed
unde scirem an verum diceret ? Quod si et hoc scirem , num
ab illo scirem ? Intus utique mihi, intus in domicilio cogitatio-
nis, nec Hebraea, nec Graeca , nec Latina, nec barbara veri-
tas, sine oris et linguae organis , sine strepitu syllabarum
diceret, Verum dicit : et ego statim certus confidenter illi ho-
 CONFESSIONUM LIBER XI. 299

mini tuo dicerem, Verum dicis. Cum ergo illum interrogare

non possim, te, te quo plenus vera dixit, Veritas , rogo ; te,
Deus meus , rogo, parce peccatis meis ; et qui illi servo tuo
dedisti haec dicere, da et mihi haec intelligere.
6. Ecce sunt coelum et terra : clamant quod facta sint ; Creatura
IV.
mutantur enim atque variantur. Quidquid autem factum non creato-
clamat
rem
est, et tamen est, non est in eo quidquam quod ante non erat , Deum.
quod est mutari atque variari . ' Clamant etiam quod seipsa
non fecerint : Ideo sumus, quia facta sumus ; non ergo eramus
antequam essemus , ut fieri possemus a nobis. Et vox dicen-
tium est ipsa evidentia . Tu ergo , Domine , fecistì ea qui
pulcher es , pulchra sunt enim ; qui bonus es, bona sunt enim ;
qui es, sunt enim . Nec ita pulchra sunt, nec ita bona sunt,
sicut tu, conditor eorum ; cui comparata , nec pulchra sunt,
nec bona sunt , nec sunt. Scimus haec, gratias tibi . Et
scientia nostra scientiae tuae comparata, ignorantia est .
7. Quomodo autem fecisti coelum et terram , et quae Ex V. ni-
machina tam grandis operationis tuae? Non enim sicut homo hilo
dituscon-
artifex formans corpus de corpore , arbitratu animae valentis mundus.
imponere utcumque speciem quam cernit in semetipsa interno
oculo.2 Et unde hoc valeret , nisi quia tu fecisti eam ?3 Et
imponit speciem jam existenti et habenti ut esset ; veluti
terrae, aut lapidi, aut ligno, aut auro , aut id genus rerum
cuilibet. Et unde ista essent, nisi tu instituisses ea ? Tu fabro
corpus, tu animum membris imperitantem fecisti ; tu materiam
unde facit aliquid ; tu ingenium quo artem capiat, et videat
intus quid faciat foris ; tu sensum corporis quo interprete
trajiciat ab animo ad materiam id quod facit, et renuntiet
animo quid factum sit ; ut ille intus consulat praesidentem
sibi veritatem , an bene factum sit. Te laudant haec omnia
creatorem omnium : sed tu quomodo facis ea ? quomodo fecisti,
Deus , coelum et terram ? Non utique in coelo neque in terra
fecisti coelum et terram ; neque in aere aut in aquis, quoniam
et haec pertinent ad coelum et terram : neque in universo
mundo fecisti universum mundum, quia non erat ubi fieret

1) Vid. inf. L. vii , c. 11 . 3) Eam : animam .

4) Tu ingenium · factum sit.
1 ) Machina : Werkzeug. L. 10, 34, 53,
2) Vid. L. x. §. 53 .
 300 S. AUGUSTINI EPISCOPI

antequam fieret ut esset. Nec manu tenebas aliquid unde

faceres coelum et terram; nam unde tibi hoc quod tu non
feceras, unde aliquid faceres ? Quid enim est, nisi quia tu es ?
Ps .6.32,
9, Ergo dixisti, et facta sunt, atque in verbo tuo fecisti ea.
VI. 8. Sed quomodo dixisti ? Numquid illo modo quo facta
Quomo-
do Deus est vox de nube, dicens : Hic est filius meus dilectus ? Illa
dixit ut
fieret enim vox acta atque transacta est, coepta et finita . Sonue-
mundus . runt syllabae atque transierunt, secunda post primam, tertia
Mat. 3,
17 et
17, 5. post secundam, atque inde ex ordine, donec ultima post cae-
teras, silentiumque post ultimam . Unde ' claret atque eminet,
quod creaturae motus expressit eam, serviens aeternae volun-
tati tuae ipse temporalis. Et haec ad tempus facta verba tua
nuntiavit auris exterior menti prudenti , cujus auris interior
posita est ad aeternum Verbum tuum. At illa comparavit
haec verba temporaliter sonantia , cum aeterno in silentio
Verbo tuo, et dixit : „ Aliud est , longe aliud est. " Haec longe
infra me sunt ; nec sunt, quia fugiunt et praetereunt : Ver-
bum autem Domini mei supra me manet in aeternum . Si
ergo verbis sonantibus et praetereuntibus dixisti ut fieret
coelum et terra, atque ita fecisti coelum et terram, erat jam
creatura corporalis ante coelum et terram, cujus motibus
temporalibus temporaliter vox illa percurreret. Nullum autem
corpus ante coelum et terram : aut si erat , id certe sine
transitoria voce feceras, unde transitoriam vocem faceres qua
diceres ut fieret coelum et terra. Quidquid enim illud esset
unde talis vox fieret, nisi abs te factum esset, omnino non
esset. Ut ergo fieret corpus unde verba ista fierent , quo
verbo a te dictum est ?
VII. 9. Vocas ergo nos ad intelligendum Verbum Deum apud
Verbum
Dei
aeter-co- te Deum , quod sempiterne dicitur, et eo sempiterne dicuntur
numDeo omnia : neque enim finitur quod dicebatur, et dicitur aliud ut
possint dici omnia ; sed simul ac sempiterne omnia. Alioquin
jam tempus et mutatio, et non vera aeternitas , nec vera im-

1) Unde temporalis : die 1) In aeterno enim, cum proprie

Stimme coepta et finita , also zeit-
lich, musste daher von einer zeit-
lichen Bewegung, (Thun) einer
Creatur stammen , die deinem ewigen
Willen diente.
dicitur, neque quicquam praeteri-
tum , quasi transierit , neque quic-
quam futurum quasi nondum sit ;
sed quidquid est tantummodo est.
Aug. lib. 83. quaest. qu. 19.
 CONFESSIONUM LIBER XI. 301

mortalitas. Hoc novi, Deus meus, et gratias ago. Novi, con-

fiteor tibi , Domine ; mecumque novit et benedicit te quisquis
ingratus non est certae veritati . Novimus, Domine, novimus ;
quoniam² inquantum quidquid non est quod erat, et est quod
non erat, intantum moritur et oritur. Non ergo quidquam
Verbi tui cedit atque succedit, quoniam vere immortale atque
aeternum est. Et ideo Verbo tibi coaeterno , simul et sem-
piterne dicis omnia quae dicis , et fit quidquid dicis ut fiat ;
nec aliter, quam dicendo , facis : nec tamen simul et sempiterna
fiunt omnia quae dicendo facis.
10. Cur quaeso , Domine Deus meus ? Uteumque video ; VIII.
Verbum
sed quomodo id eloquar nescio : nisi quia omne quod esse Dei ip-
sum est
incipit et esse desinit , tunc esse incipit et tunc desinit , quando princi-
pium
debuisse incipere vel desinere in aeterna ratione cognoscitur, quo do-
cemur
ubi nec incipit aliquid nec desinit . Ipsum est Verbum tuum, omnem
verita-
quod et Principium est quia et loquitur nobis. Sic in tem.
Evangelio per carnem ait ; et hoc insonuit foris auribus ho- Joh,
25. 8,
minum, ut crederetur, et intus quaereretur, et inveniretur in
aeterna veritate, ubi omnes discipulos bonus et solus magister
docet. Ibi audio vocem tuam, Domine, dicentis mihi, quoniam
ille loquitur nobis qui docet nos . Qui autem non docet nos ,
etiam si loquitur, non nobis loquitur. Quis porro nos docet ,
nisi stabilis veritas ? Quia et per creaturam mutabilem cum
admonemur, ad veritatem stabilem ducimur ; ubi vere disci-
Joh 3,
mus cum stamus et audimus eum , et gaudio gaudemus pro- 29.
pter vocem sponsi, reddentes2 nos unde sumus. Et ideo
Principium, quia nisi maneret, cum erraremus non esset quo

2) Quoniam · oritur : weil, principium sicuti est , ita maneret

in so fern etwas nicht (mehr) ist,
was (früher) war (Praesens : prae-
teritum) und etwas ist, was früher
nicht war (Praesens : Futurum).
1) Principium, ait, quia et loquor
vobis. Principium me credite , ne
moriamini in peccatis vestris . Tam-
quam enim in eo quod dixerunt,
"",Tu quis es," nihil aliud dixerint,
quam ,, Quid te esse credimus :"
respondit , „ Principium ," id est,
„Principium me credite. " Nam si
apud Patrem , ut non acciperet
formam servi et homo loqueretur
hominibus, quomodo ei crederent ;
cum infirma corda intelligibile
Verbum sine voce sensibili audire
non possent ? „Ergo," inquit, „cre-
dite me esse principium ; quia , ut
credatis, non solum sum, sed et
loquor vobis." Aug. ad loc.
2) Reddentes sumus : indem
wir uns dem zurück geben , von
dem wir stammen, das Dasein
haben.
 302 S. AUGUSTINI EPISCOPI

rediremus. Cum autem redimus ab errore, cognoscendo utique

redimus ; ut autem cognoscamus , docet nos, quia Principium
est, et loquitur nobis.
IX . 11. In hoc Principio, fecisti, Deus, coelum et terram,
Quomodo
Verbum
Dei lo- in Verbo tuo , in Filio tuo , in Virtute tua , in Sapientia tua ,
quatur in Veritate tua, miro modo dicens , et miro modo faciens.
cordi,
Quis comprehendet ? quis enarrabit ? Quid est illud quod
interlucet mihi , et percutit cor meum sine laesione ; et in-
horresco, et inardesco ? Inhorresco inquantum dissimilis ei
sum ; inardesco inquantum similis ei sum. Sapientia , sapientia
ipsa est, quae interlucet mihi, discindens nubilum meum, quod
me rursus cooperit deficientem ab ea, caligine atque aggere
Ps.30,11. poenarum mearum ; quoniam sic infirmatus est in egestate
Ps 102, vigor meus, ut non sufferam bonum meum, donec tu, Domine ,
3-5,
qui propitius factus es omnibus iniquitatibus meis, etiam
sanes omnes languores meos ; quia et redimes de corruptione
vitam meam, et coronabis me in miseratione et misericordia,
et satiabis in bonis desiderium meum; quoniam renovabitur
Rom25.
24. , 8, juventus mea sicut aquilae. Spe enim salvi facti sumus, et
promissa tua per patientiam exspectamus. Audiat te intus
sermocinantem qui potest ; ego fidenter ex oraculo tuo clamabo :
Ps
24. . 103, Quam magnificata sunt opera tua Domine, omnia in Sapientia
fecisti ! et illa Principium, et in eo Principio fecisti coelum
et terram .
X. 12. Nonne ecce pleni sunt vetustatis suae qui nobis
Obtrec-
tantes dicunt : Quid faciebat Deus antequam faceret coelum et ter-
quid fa-
ceret ram ? " " Si enim vacabat, " inquiunt, "" et non operabatur ali-
Deus
ante- quid , cur non sic semper et deinceps, quemadmodum retro
quam
coelum
et ter- semper cessavit ab opere ? Si enim ullus motus in Deo novus
ram con-
deret. exstitit , et voluntas nova ut creaturam conderet quam nun-
quam ante condiderat ; quomodo jam vera aeternitas , ubi
oritur voluntas quae non erat ? Neque enim voluntas Dei
creatura est, sed ante creaturam ; quia non crearetur aliquid ,
nisi creatoris voluntas praecederet. Ad ipsam ergo Dei sub-

3) Quo se autem convertat, ut se avertit a bono, nisi maneat in

fiat bonus animus , nisi ad bonum, se illud bonum, unde se avertit,
cum hoc amat, et appetit , et adi- non est quo se iterum, si voluerit
piscitur ? Unde se si rursus avertat, emendare, convertat. Aug. de Trin.
fiatque non bonus , hoc ipso quo 1. viii. c. 3.
 CONFESSIONUM LIBER XI. 303

stantiam pertinet voluntas ejus . Quod si exortum est aliquid

in Dei substantia quod prius non erat : non veraciter dicitur
aeterna illa substantia : si autem voluntas Dei sempiterna erat
ut esset creatura ; cur non sempiterna et creatura ? “
13. Qui haec dicunt , nondum te intelligunt, o Sapientia XI.
Objec-
Dei, lux mentium ; nondum intelligunt, quomodo fiant quae tioni re-
spondet
per te , atque in te fiunt : et conantur aeterna sapere ; sed quod ae-
ternitas
adhuc in praeteritis et futuris rerum motibus cor eorum VO- Dei ne-
scit tem-
litat, et adhuc vanum est. Quis tenebit illud , et figet illud , pora.
ut paululum stet, et paululum rapiat splendorem semper
stantis aeternitatis, et comparet cum temporibus nunquam
santibus, et videat esse incomparabilem; et videat ' longum
tempus, nisi ex multis praetereuntibus motibus, qui simul
extendi non possunt, longum non fieri ; non autem praeterire
quidquam in aeterno, sed totum esse praesens ; nullum vero
tempus totum esse praesens : et videat omne praeteritum
propelli ex futuro, et omne futurum ex praeterito consequi ;
et omne praeteritum ac futurum ab eo quod semper est
praesens, creari et excurrere ? Quis tenebit cor hominis, ut
stet, et videat quomodo stans2 dictet et futura et praeterita
tempora, nec futura nec praeterita aeternitas ? Numquid ma-
nus mea valet hoc, aut manus oris mei per loquelas agit tam
grandem rem ?
14. Ecce respondeo dicenti , „ Quid faciebat Deus antequam XII.
Quid
faceret coelum et terram ?" respondeo non illud quod quidam Deus
fecerit
respondisse perhibetur joculariter, eludens quaestionis violen- ante
mundi
tiam : „ Alta , “ inquit, „ scrutantibus gehennas parabat. " Aliud creatio-
nem .
est videre, aliud ridere ; haec non respondeo . Libentius enim
responderium , „ Nescio, " quod nescio ; quam illud unde irride-
tur qui alta interrogavit, et laudatur qui falsa respondit . Sed
dico te, Deus noster , omnis creaturae creatorem. Et si coeli
et terrae nomine omnis creatura intelligitur : audenter dico ,
Antequam faceret Deus coelum et terram , non faciebat
aliquid si enim faciebat, quid nisi creaturam faciebat ?" Et

1) Et videat ... fieri : dass eine
lange Zeit nicht lang werde, ausser
(nisi) durch viele vorübergehende
Bewegungen etc.
2) Stans aeternitas. Stans :
auf einem festen Standpunct (in
der Gegenwart) fussend, bestimmt
er Zukünftiges und Vergangenes,
die Ewigkeit aber ist weder zu-
künftig noch vergangen .
 304 S. AUGUSTINI EPISCOPI

utinam sic sciam, quidquid utiliter scire cupio, quemadmodum

scio quod nulla fiebat creatura, antequam fieret nulla creatura .
15. At si cujusquam volatilis sensus vagatur per imagines
retro temporum, et te Deum omnipotentem et omnicreantem
et omnitenentem, coeli et terrae artificem, ab opere tanto ,
antequam id faceres, per innumerabilia saecula cessasse mira-
tur ; evigilet atque attendat, quia falsa miratur. Nam unde
poterant innumerabilia saecula praeterire, quae ipse non fece-
ras, cum sis omnium saeculorum auctor et conditor ? aut quae
tempora fuissent quae abs te condita non essent ? ' aut quo-
modo praeterirent , si nunquam fuissent ? Cum ergo sis opera-
tor omnium temporum, si fuit aliquod tempus antequam face-
res coelum et terram, cur dicitur quod ab opere cessabas ?
Idipsum enim tempus tu feceras, nec praeterire potuerunt
tempora antequam faceres tempora. Si autem ante coelum
et terram nullum erat tempus, cur quaeritur quid tunc facie-
bas ? Non enim erat Tunc, ubi non erat tempus.
XIII. 16. Nec tu tempore tempora praecedis, alioquin non
Quod
ante omnia tempora praecederes. Sed praecedis omnia praeterita
tempora
a Deo celsitudine semper praesentis aeternitatis ; et superas omnia
creata
nullum
tempus futura, quia illa futura sunt, et cum venerint, praeterita
fuerit. erunt ; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficiunt.
29. 110, Anni tui nec eunt nec veniunt ; isti enim nostri et eunt et
veniunt , ut omnes veniant. Anni tui omnes simul stant, 2
quoniam stant ; nec euntes a venientibus excluduntur, quia
non transeunt : isti autem nostri omnes erunt, cum omnes
non erunt. Anni tui dies unus ; et dies tuus non quotidie ,
sed hodie, quia hodiernus tuus non cedit crastino ; neque enim
succedit hesterno. Hodiernus tuus aeternitas ; ideo coaeter-
Ps. 2, 7. num genuisti, cui dixisti, Ego hodie genui te. Omnia tempora
Heb.5, 5. tu fecisti, et ante omnia tempora tu es ; nec aliquo tempore

non erat tempus.

1) Vid. sup. L. vii. c. 15. alle (durch die Gegenwart vor-

1) Nec ... praecederes : du gehst
nicht in der Zeit den Zeiten voran ,
sonst könntest du (Ewiger) nicht
vor aller Zeit sein.
2) Stant : unbewegtes Praesens,
Hodie.
3) Isti . . . non erunt : alle un-
sere Jahre werden sein (futuri), da
überziehend, transeuntes) später
(praeteriti) nicht sein werden. Fu-
turum und Praeteritum alles Zeit-
lichen, nicht des Ewigen.
4 ) Ubi enim dies nec hesterni
fine inchoatur, nec initio crastini
terminatur, semper hodiernus est.
Aug. Enchir. 49.
 CONFESSIONUM LIBER XI. 305

XIV .
17. Nullo ergo tempore non feceras aliquid , quia ipsum Temporis
tempus tu feceras. Et nulla tempora tibi coaeterna sunt, differen-
quia tu permanes : at illa si permanerent, non essent tempora.
Quid est enim tempus ? Quis hoc facile breviterque explica-
verit ? Quis hoc , ad verbum de illo proferendum, vel cogita-
tione comprehenderit ? Quid autem familiarius et notius in
loquendo commemoramus quam tempus ? Et intelligimus utique
cum id loquimur, intelligimus etiam cum alio loquente id au-
dimus. Quid est ergo tempus ? Si nemo ex me quaerat, scio ;
si quaerenti explicare velim nescio : fidenter tamen dico scire
me, quod si nihil praeteriret, non esset praeteritum tempus ;
et si nihil adveniret, non esset futurum tempus ; et si nihil
esset, non esset praesens tempus. Duo2 ergo illa tempora,
praeteritum et futurum quomodo sunt, quando et praeteritum
jam non est, et futurum nondum est ? Praesens autem si
semper esset praesens, nec in praeteritum transiret ; jam non
esset tempus, sed aeternitas. Si ergo praesens , ut tempus
sit, ideo fit quia in praeteritum transit ; quomodo et hoc esse
dicimus , cui causa ut sit, illa est quia non erit ; ut scilicet
non vere dicamus tempus esse, nisi quia tendit non esse ?
18. Et tamen dicimus longum tempus, et breve tempus ; Mensura
XV.
neque hoc nisi de praeterito aut futuro dicimus. Praeteritum temporis
in quo.
tempus longum, verbi gratia, vocamus ante centum annos ;
futurum itidem longum, post centum annos . Breve autem
praeteritum , sicut puta, dicimus ante decem dies ; et breve
futurum , post decem dies. Sed quo pacto longum est aut
breve, quod non est ? Praeteritum enim jam non est, et fu-
turum nondum est. Non itaque dicamus , „ Longum est ; “ sed
dicamus de praeterito , „ Longum fuit, " et de futuro , „ Longum
erit." Domine meus, lux mea , nonne et hic veritas tua deri-
1
debit hominem ? Quod enim longum fuit praeteritum tempus,

1) Nullo . . . feceras : in keiner 2) Duo . . . non esse. Wie kann

Zeit also hast du nichts geschaffen
(geruht), weil du ja die Zeit selbst
geschaffen . Dies denen, welche
meinen : Deum per innumerabilia
saecula cessasse, bevor er Himmel
und Erde schuf. Erst mit der
Schöpfung entstand die Zeit
Bewegung, Veränderung, Werden
und Vergehen .
man sagen: es ist ein Praeteritum
und ein Futurum , da jenes schon
nicht mehr , dieses noch nicht ist.
Das Praesens aber wenn es nicht
in das Praeteritum übergienge, also
ins Nichtsein, wäre die Ewigkeit
(das hodie Gottes) ; daher können
wir nicht sagen : es ist ein Prae-
sens, eine gegenwärtige Zeit.
20
306 S. AUGUSTINI EPISCOPI

cum jam esset praeteritum longum fuit , an cum adhuc prae-

sens esset ? Tunc enim poterat esse longum , quando erat
quod esset longum : praeteritum vero jam non erat ; unde nec
longum esse poterat, quod omnino non erat . Non ergo dica-
mus, „ Longum fuit praeteritum tempus ; " neque enim invenie-
mus quid fuerit longum, quando ex quo praeteritum est, non
est : sed dicamus, 99 Longum fuit illud praesens tempus ; " quia
cum praesens esset , longum erat. Nondum enim praeterierat
ut non esset, et ideo erat quod longum esse posset . Postea.
vero quam praeteriit, simul et longum esse destitit, quod esse
destitit.
19. Videamus ergo, o anima humana, utrum praesens
tempus possit esse longum ; datum enim tibi est sentire mo-
ras atque metiri. Quid respondebis mihi ? An centum anni
praesentes longum tempus est ? Vide prius utrum possint
praesentes esse centum anni. Si enim primus eorum annus
agitur, ipse praesens est ; nonaginta vero et novem futuri
sunt, et ideo nondum sunt : si autem secundus annus agitur ;
jam unus est praeteritus, alter praesens, caeteri futuri. Atque
ita mediorum quemlibet centenarii hujus numeri annum prae-
sentem posuerimus ; ante illum praeteriti erunt, post illum
futuri: quocirca centum anni praesentes esse non poterunt.
Vide saltem utrum qui agitur unus, ipse sit praesens. Et
ejus enim si primus agitur mensis, futuri sunt caeteri ; si se-
cundus, jam et primus praeteriit, et reliqui nondum sunt.
Ergo nec annus qui agitur, totus est praesens ; et si non to-
tus est praesens, non est annus praesens. Duodecim enim
menses annus est, quorum quilibet unus mensis qui agitur,
ipse praesens est ; caeteri autem, praeteriti aut futuri. Quan-
quam neque mensis qui agitur , praesens est, sed unus dies :
si primus, futuris caeteris ; si novissimus, praeteritis caeteris ;
si mediorum quilibet, inter praeteritos et futuros.
20. Ecce praesens tempus quod solum inveniebamus lon-
gum appellandum, vix ad unius diei spatium contractum est.
Sed discutiamus etiam ipsum, quia nec unus dies totus est
praesens. Nocturnis enim et diurnis horis omnibus viginti
quatuor expletur, quarum prima caeteras futuras habet, no-
vissima praeteritas ; aliqua vero interjectarum ante se prae-
 CONFESSIONUM LIBER XI. 307

teritas, post se futuras. Et ipsa una hora fugitivis particulis

agitur ; quidquid ejus avolavit, praeteritum est ; quidquid ei
restat, futurum . Si quid intelligitur temporis, quod in nullas
jam vel in minutissimas momentorum partes dividi possit, id
solum est quod praesens dicatur . Quod tamen ita raptim a
futuro in praeteritum transvolat, ut nulla morula extendatur.
Nam si extenditur, dividitur in praeteritum et futurum : prae-
sens autem nullum habet spatium . Ubi est ergo tempus quod
longum dicamus? An futurum ? Non quidem dicimus, „ Lon-
gum est, “ quia nondum est quod longum sit ; sed dicimus ,
„ Longum erit. " Quando igitur erit ? Si enim et tunc cum
adhuc futurum erit, non erit longum ; quia quod sit longum,
nondum erit : si autem tunc erit longum cum ex futuro, quod
nondum est, esse jam coeperit, et praesens factum erit, ut
possit esse quod longum sit ; jam superioribus vocibus clamat
praesens tempus , longum se esse non posse.
21. Et tamen, Domine, sentimus intervalla temporum, et XVI.
Quale
comparamus sibimet, et dicimus alia longiora, et alia breviora. tempus
metiri
Metimur etiam quanto sit brevius aut longius illud tempus liceat, et
quale
quam illud ; et respondemus duplum esse hoc vel triplum , non.
illud autem simplum, aut tantum hoc esse quantum illud.
Sed praetereuntia metimur tempora cum sentiendo metimur ;
praeterita vero quae jam non sunt, aut futura quae nondum
sunt, quis metiri potest ? nisi forte audebit quis dicere metiri
posse quod non est. Cum ergo praeterit tempus, sentiri et
metiri potest ; cum autem praeterierit, quoniam non est , non
potest.
22. Quaero, Pater, non affirmo : Deus meus , praeside XVII.
Ubi tem-
mihi et rege me. ,, Quisnam est qui dicat mihi non esse tria pus prae-
teritum
tempora, sicut pueri didicimus, puerosque docuimus, praeteri- et futu-
rum.
tum , praesens , et futurum ; sed tantum praesens quoniam illa
duo non sunt ? An et ipsa sunt, sed ex aliquo procedit occulto ,
cum ex futuro fit praesens ; et in aliquod recedit occultum,
cum ex praesenti fit praeteritum ? Nam ubi ea viderunt qui
futura cecinerunt, si nondum sunt ? Neque enim potest videri
id quod non est . Et qui narrant praeterita , non utique
narrarent, si animo illa non cernerent : quae si nulla essent
cerni omnino non possent. Sunt ergo et futura et praeterita. “
20 *
 308 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XVIII. 23. ' Sine me, Domine , amplius quaerere ; spes mea, non
Quomodo
praeteri-
ta et fu- conturbetur intentio mea . Si enim sunt futura et praeterita ,
tura tem-
pora sint volo scire ubi sint . Quod si nondum valeo , scio tamen ubi-
praesen-
tia. cumque sunt, non ibi ea futura esse, aut praeterita, sed
praesentia . Nam si et ibi futura sunt , nondum ibi sunt ; si
et ibi praeterita sunt, jam non ibi sunt . Ubicumque ergo
sunt quaecumque sunt, non sunt nisi praesentia . Quanquam
praeterita cum vera narrantur , ex memoria proferuntur non
res ipsae quae praeterierunt, sed verba concepta ex imagini-
bus earum, quae in animo velut vestigia per sensus praete-
reundo fixerunt. Pueritia quippe mea quae jam non est , in
tempore praeterito est quod jam non est, imaginem vero ejus
cum eam recolo et narro , in praesenti tempore intueor, quia
est adhuc in memoria mea. Utrum2 similis causa sit etiam
praedicendorum futurorum, ut rerum quae nondum sunt, jam
existentes praesentiantur imagines ; confiteor , Deus meus,
nescio. Illud sane scio, nos plerumque praemeditari futuras
actiones nostras, eamque praemeditationem esse praesentem ,
actionem autem quam praemeditamur nondum esse , quia fu-
tura est ; quam cum aggressi fuerimus , et quod praemedita-
bamur agere coeperimus, tunc erit illa actio, quia tunc non
futura sed praesens est.

24. Quoquo modo se itaque habeat arcana praesensio

futurorum , videri nisi quod est non potest. Quod autem jam
est, non futurum sed praesens est. Cum ergo videri dicuntur
futura , non ipsa quae nondum sunt, id est quae futura sunt,
sed eorum causae, vel signa forsitan videntur, quae jam sunt ;
ideo non futura, sed praesentia sunt jam videntibus, ex qui-
bus futura praedicantur animo concepta. Quae rursus con-
ceptiones jam sunt , et eas praesentes apud se intuentur qui
illa praedicunt . Loquatur mihi aliquod exemplum tanta rerum
numerositas . Intueor auroram , oriturum solem praenuntio :
quod intueor, praesens est ; quod praenuntio , futurum : non
sol futurus qui jam est, sed ortus ejus qui nondum est :
tamen etiam ortum ipsum nisi animo imaginarer , sicut modo.

1 ) Mit diesem Cap. vgl. L. 1, 8 2) Utrum similis • praesens

zu Anfang, besonders aber L. est. Vgl. L. 10, 8, 14, not. 15 .
4, 10.
 CONFESSIONUM LIBER XI. 309

cum id loquor, non eum possem praedicere. Sed nec illa

aurora quam in coelo video, solis ortus est, quamvis eum
praecedat ; nec illa imaginatio in animo meo : quae duo prae-
sentia cernuntur, ut futurus ille ante dicatur. Futura ergo
nondum sunt ; et si nondum sunt, non sunt : et si non sunt ,
videri omnino non possunt ; sed praedici possunt ex praesen-
tibus, quae jam sunt, et videntur.
XIX.
25. Tu itaque, regnator creaturae tuae, quis est modus Non ca-
quo doces animas ea quae futura sunt ? docuisti enim Pro- pit mo-
dum , quo
Deus
phetas tuos. Quisnam ille modus ille est quo doces futura , docet
cui futurum quidquam non est ; vel potius de futuris doces futura.
praesentia ? Nam quod non est, nec doceri utique potest .
Ps. 128,
Nimis longe est modus iste ab acie mea ; invaluit ex me, non Ps.
6.
potero ad illum ; potero autem ex te, cum dederis tu , dulce
lumen occultorum oculorum meorum.

26. Quod autem nunc liquet et claret, nec futura sunt, Diffe-XX.
nec praeterita. Nec proprie dicitur, Tempora sunt tria ; prae- rentiae
temporis
teritum , praesens et futurum : sed fortasse proprie diceretur, nomi-
quomodo
Tempora sunt tria ; praesens de praeteritis , praesens de prae- nandae.
sentibus, praesens de futuris . Sunt enim haec in anima tria
quaedam, et alibi ea non video ; praesens de praeteritis me-
moria, praesens de praesentibus contuitus , praesens de futu-
ris exspectatio. Si haec permittimur dicere , tria tempora
video, fateorque tria sunt. Dicatur etiam, Tempora sunt tria,
praeteritum, praesens et futurum ; sicut abutitur consuetudo ,
dicatur : ecce non curo, nec resisto , nec reprehendo ; dum
tamen intelligatur quod dicitur, neque id quod futurum est ,
esse jam , neque id quod praeteritum est. Pauca sunt enim
quae proprie loquimur, plura non proprie ; sed agnoscitur quid
velimus.

27. Dixi ergo paulo ante , quod praetereuntia tempora XXI.

Quomodo
metimur, ut possimus dicere duplum esse hoc temporis ad tempus
liceat
illud simplum , aut tantum hoc quantum illud , et si quid aliud metiri
de partibus temporum possumus renuntiare metiendo . Quocirca ,
ut dicebam, praetereuntia metimur tempora. Et si quis mihi
dicat, „ Unde scis ? " respondeam, „ Scio quia metimur, nec metiri
quae non sunt possumus, et non sunt praeterita vel futura .
Praesens vero tempus quomodo metimur , quando non habet
 310 S. AUGUSTINI EPISCOPI

spatium ? Metitur ergo cum praeterit, cum autem praeterierit ,

non metitur ; quid enim metiatur, non erit. Sed unde et qua
et quo praeterit, cum metitur ? Unde, nisi ex futuro ? qua ,
nisi per praesens ? quo , nisi in praeteritum ? Ex illo ergo quod
nondum est, per illud quod spatio caret, in illud quod jam
non est. Quid autem metimur, nisi tempus in aliquo spatio ?
Neque enim dicimus simpla, et dupla, et tripla, et aequalia ,
et si quid hoc modo in tempore dicimus, nisi spatia tempo-
rum. In quo ergo spatio metimur tempus praeteriens ? Utrum
in futuro, unde praeterit ? Sed quod nondum est, non meti-
mur. An in praesenti , qua praeterit ? Sed nullum spatium
non metimur. An in praeterito, quo praeterit ? Sed quod jam
non est , non metimur.
XXII. 28. Exarsit animus meus nosse istud implicatissimum
Petit ae-
nigmatis
istius so- aenigma. Noli claudere, Domine Deus meus bone Pater, per
a Deo. Christum
lutionem obsecro, noli claudere desiderio meo ista, et usitata
et abdita, quominus in ea penetret, et dilucescant allucente
misericordia tua, Domine. Quem percunctabor de his ? et cui
fructuosius confitebor imperitiam meam, nisi tibi cui non sunt
molesta studia mea , flammantia vehementer in Scripturas
tuas ? Da quod amo : amo enim, et hoc tu dedisti. Da , Pater ,
Mat.7,11 . qui vere nosti data bona dare filiis tuis. Da, quoniam
16.
Ps. 72, suscepi cognoscere , et labor est ante me, donec aperias . Per
Christum obsecro, in nomine ejus Sancti sanctorum , nemo
Haec
26, 4.. mihi obstrepat. Et ego credidi, propter quod et loquor.
Ps. 115,1
Ps.
Ps . 38, 6. est spes mea ; ad hanc vivo ut contempler delectationem Do-
mini. Ecce veteres¹ posuisti dies meos, et transeunt ; et quo-
modo, nescio. Et dicimus, Tempus et tempus, tempora et
tempora ; Quamdiu dixit hoc ille, quamdiu fecit hoc ille ; et,
Quam longo tempore illud non vidi ! et, Duplum temporis
habet haec syllaba ad illam simplam brevem. Dicimus haec,
et audimus haec ; et intelligimur, et intelligimus. Manifestis-
sima et usitatissima sunt ; et eadem rursus nimis latent, et nova
est inventio eorum.
XXIII. 29. Audivi a quodam homine docto, quod solis et lunae
Quid sit
tempus. ac siderum motus, ipsa sint tempora ; et nil ' annui. Cur enim
1) Veteres ; (Vulg.: mensurabiles. 1 ) Nil annui : ich stimme nicht
Ps. 38, 6.) ob : du hast von Alters bei, cur enim etc. der Grund warum
her meine Tage bestimmt ? nicht.
 CONFESSIONUM LIBER XI. 311

non - potius omnium corporum motus sint tempora ? An vero

si cessarent coeli lumina , et moveretur rota figuli, non esset
tempus quo metiremur eos gyros , et diceremus aut aequalibus
morulis agi ; aut si alias tardius , alias velocius moveretur,
alios magis diuturnos esse, alios minus ? Aut cum hoc dicere-
mus, non et nos in tempore loqueremur, aut essent in verbis
nostris aliae longae syllabae, aliae breves , nisi quia illae lon-
giore tempore sonuissent, istae breviore ? Deus, dona² homi-
nibus videre , in parvo communes notitias rerum parvarum at-
Gen. 1,
que magnarum. Sunt et sidera et luminaria coeli in signis, Ge 14.
et in temporibus, et in annis, et in diebus : sunt vero ; sed
nec ego dixerim circuitum illius ligneolae rotae diem esse, nec
tamen ideo tempus non esse ille³ dixerit .
30. Ego scire cupio vim naturamque temporis , quo me-
timur corporum motus, et dicimus illum motum , verbi gratia,
tempore duplo esse diuturniorem quam istum. Nam quaero,
quoniam dies dicitur, non tantum mora solis super terram ,
secundum quod aliud est dies , aliud nox, sed etiam totius
ejus circuitus ab oriente usque ad orientem, secundum quod
dicimus,,Tot dies transierunt ; cum suis enim noctibus dicun-
tur tot dies, nec extra reputantur spatia noctium : quoniam
ergo dies expletur motu solis, atque circuitu ab oriente usque
ad orientem ; quaero utrum motus ipse sit dies, an mora ipsa
quanta peragitur, an utrumque. Si enim primum dies esset ;
dies ergo esset etiamsi tanto spatio temporis sol cursum illum
peregisset, quantum est horae unius . Si secundum ; non ergo
esset dies, si ab ortu solis usque in ortum alterum , tam bre-
vis mora esset quam est horae unius ; sed vicies et quater
circumiret sol ut expleret diem. Si utrumque ; nec ille appel-
laretur dies, si horae spatio sol totum suum gyrum circumi-
ret ; nec ille, si sole cessante tantum temporis praeteriret,
quanto peragere sol totum ambitum de mane in mane assolet .
Non itaque nunc quaeram, quid sit illud quod vocatur dies,
sed quid sit tempus quo metientes solis circuitum, diceremus
eum dimidio spatio temporis peractum minus quam solet , si
tanto spatio temporis peractus esset, quanto peraguntur horae

2) Dona : verleihe im geringen und grossen Dingen gemeinsam ist.

Beispiel zu erkennen was geringen 3) Ille sc. homo doctus.
 312 S. AUGUSTINI EPISCOPI

duodecim ; et utrumque tempus comparantes diceremus illud

simplum, hoc duplum, etiamsi aliquando illo simplo, aliquando
isto duplo sol ab oriente usque ad orientem circumiret. Nemo
ergo mihi dicat coelestium corporum motus esse tempora :
quia et cujusdam voto cum sol stetisset, ut victoriosum prae-
Jos.
13. 10, lium perageret , sol stabat, sed tempus ibat. Per suum quippe
spatium temporis, quod ei sufficeret, illa pugna gesta atque
finita est. Video igitur tempus quamdam esse distentionem .
Sed videó , an videre mihi videor ? Tu demonstrabis , Lux,
Veritas.
XXIV. 31. Jubes ut approbem si quis dicat tempus esse motum.
Tempus
est quo
metimur corporis ? Non jubes. Nam corpus nullum, nisi in tempore,
motum
corporis. moveri audio : tu dicis. Ipsum autem corporis motum tem-
pus esse non audio : non tu dicis. Cum enim movetur cor-
pus ; tempore metior quamdiu moveatur , ex quo moveri inci-
pit donec desinat. Et si non vidi ex quo coepit , et perseve-
rat moveri, ut non videam cum desinit ; non valeo metiri,
nisi forte ex quo videre incipio donec desinam. Quod si diu
video , tantummodo longum tempus esse renuntio, non autem
quantum sit ; quia et quantum cum dicimus, collatione dici-
mus ; velut,, Tantum hoc, quantum illud ; aut,,Duplum hoc
ad illud et si quid aliud isto modo. Si autem notare potue-
rimus locorum spatia, unde et quo veniat corpus quod move-
tur, vel partes ejus, si tanquam in torno movetur, possumus
dicere quantum sit temporis, ex quo ab illo loco usque ad illum
locum motus corporis vel partis ejus effectus est. Cum itaque
aliud sit motus corporis, aliud quo metimur quamdiu sit ; quis
non sentiat quid horum potius tempus dicendum sit ? Nam si
et varie corpus aliquando movetur, aliquando stat ; non solum
motum ejus, sed etiam statum tempore metimur ; et dicimus,
,Tantum stetit, quantum motum est ; aut, Duplo vel triplo
stetit, ad id quod motum est ; et si quid aliud nostra dimen-
sio sive comprehenderit sive existimaverit, ut dici solet , plus
minus. Non est ergo tempus corporis motus.
XXV. 32. Et confiteor tibi, Domine, adhuc ignorare me quid
Rursus
Deum sit tempus ; et rursus confiteor tibi , Domine, scire me in tem-
interpel-
lat pore ista dicere, et diu me jam loqui de tempore, atque id
ipsum diu non esse diu nisi mora temporis. Quomodo igitur
 CONFESSIONUM LIBER XI. 313

hoc scio, quando quid sit tempus nescio ? An forte nescio

quemadmodum dicam quod scio ? Hei mihi qui nescio saltem
quid nesciam ! Ecce, Deus meus, coram te, quia non mentior ;
sicut loquor, ita est cor meum. Tu illuminabis lucernam
meam, Domine Deus meus, illuminabis tenebras meas. Ps. 17,
25.
33. Nonne t.bi confitetur anima mea confessione veridica XXVI.
Quomo-
metiri me tempora ? Itane, Deus meus, metior, et quid metiar pus
do tem-
me-
nescio ? Metior motum corporis tempore ; item ipsum tempus timur
non metior ? An vero corporis motum metirer quamdiu sit ,
et quamdiu hinc illuc perveniat, nisi tempus in quo movetur
metirer ? Ipsum ergo tempus unde metior ? An tempore bre-
viore metimur longius, sicut spatio cubiti spatium transtri ?
Sic enim videmur spatio brevis syllabae metiri spatium longae
syllabae, atque id duplum dicere. Ita metimur spatia carmi-
num spatiis versuum, et spatia versuum spatiis pedum, et
spatia pedum spatiis syllabarum, et spatia longarum spatiis
brevium : non in paginis (nam eo modo loca metimur, non
tempora) , sed cum voces pronuntiando transeunt, et dicimus ,
,Longum carmen est, nam tot versibus contexitur ; longi ver-
sus, nam tot pedibus constant ; longi pedes, nam tot syllabis
tenduntur ; longa syllaba est , nam dupla est ad brevem .' Sed
neque ita comprehenditur certa mensura temporis ; quando-
quidem fieri potest, ut ampliori spatio temporis personet ver-
sus brevior si productius pronuntietur , quam longior si cor-
reptius. Ita carmen, ita pes , ita syllaba . Inde mihi visum
est, nihil esse aliud tempus quam distentionem : sed cujus rei ,
nescio ; et mirum si non ipsius animi. Quid enim metior,
obsecro, Deus meus, et dico aut indefinite, , Longius est hoc
tempus quam illud ; aut etiam definite, , Duplum est hoc ad
illud ? Tempus metior, scio : sed non metior futurum, quia
nondum est ; non metior praesens, quia nullo spatio tenditur ;
non metior praeteritum, quia jam non est. Quid ergo metior ?
An praetereuntia tempora, non praeterita ? sic enim dixeram.
34. Insiste, anime meus, et attende fortiter : Deus adju- XXVII.
Quomodo
tor noster ; ipse fecit nos, et non ipsi nos. Attende ubi al- metimur
tempus
bescit veritas. Ecce puta, vox corporis incipit sonare, et perma-
nens in
sonat , et adhuc sonat, et ecce desinit ; jamque silentium est, animo.
Ps. 99, 3.
et vox illa praeterita est , et non est jam vox. Futura erat
314 S. AUGUSTINI EPISCOPI

antequam sonaret, et non poterat metiri , quia nondum erat,

et nunc non potest, quia jam non est . Tunc ergo poterat
cum sonabat , quia tunc erat quae metiri posset. Sed et tunc
non stabat ; ibat enim et praeteribat. An ideo magis pote-
rat ? Praeteriens enim tendebatur in aliquod spatium temporis
quo metiri posset, quoniam praesens nullum habet spatium .
Si ergo tunc poterat, ecce puta, altera coepit sonare , et ad-
huc sonat, continuato tenore sine ulla distinctione : metiamur
eam dum sonat ; cum enim sonare cessaverit, jam praeterita
erit, et non erit quae possit metiri ; metiamur plane, et dica-
mus quanta sit . Sed adhuc sonat, nec metiri potest nisi ab
quo sonare coepit, usque ad finem quo desinit.
initio sui
Ipsum quippe intervallum metimur ab aliquo initio usque ad
aliquem finem. Quapropter vox quae nondum finita est , me-
tiri non potest, ut dicatur quam longa vel brevis sit ; nec dici
aut aequalis alicui , aut ad aliquam simpla vel dupla, vel quid
aliud. Cum autem finita fuerit , jam non erit . Quo pacto
igitur metiri poterit ? Et metimur tamen tempora : nec ea
quae nondum sunt, nec ea quae jam non sunt ; nec ea quae
nulla mora extenduntur, nec ea quae terminos non habent :
nec futura ergo nec praeterita, nec praesentia, nec praetere-
untia tempora metimur ; et metimur tamen tempora.
35. „ Deus creator omnium ; " versus iste octo syllabarum,
brevibus et longis alternat syllabis. Quatuor itaque breves ;
prima, tertia, quinta, septima, simplae sunt ad quatuor lon-
gas ; secundam , quartam, sextam , octavam . Hae singulae ad
illas singulas duplum habent temporis ; pronuntio , renuntio,
et ita est quantum sentitur sensu manifesto . Quantum sensus
manifestus est, brevi syllaba longam metior, eamque sentio
habere bis tantum . Sed cum altera post alteram sonat , si .
prior brevis , longa posterior, quomodo tenebo brevem, et
quomodo eam longae metiens applicabo, ut inveniam quod bis
tantum habeat ; quandoquidem longa sonare non incipit , nisi
brevis sonare destiterit ? Ipsamque longam num praesentem
metior, quando nisi finitam non metior ? Ejus autem finitio,
praeteritio est . Quid ergo est quod metiar ? Ubi est , qua
metior, brevis ? ubi est longa quam metior ? Ambae sonuerunt,
avolaverunt , praeterierunt, jam non sunt ; et ego metior, fiden-
 CONFESSIONUM LIBER XI. 315

terque respondeo , quantum exercitato sensu fiditur, illam

simplam esse, illam duplam, in spatio scilicet temporis. Neque
hoc possum, nisi quia praeterierunt et finitae sunt. Non ergo
ipsas quae jam non sunt, sed aliquid in memoria mea metior
quod infixum manet.
36. In te, anime meus, tempora metior ; noli mihi obstre-
pere : quod est , Noli tibi obstrepere turbis affectionum tuarum.
In te, inquam, tempora metior ; affectionem quam res prae-
tereuntes in te faciunt, et cum illae praeterierint manet, ¹
ipsam metior praesentem , non eas quae praeterierunt ut fie-
ret ipsam metior, cum tempora metior. Ergo aut ipsa sunt
tempora, aut non tempora metior. Quid cum metimur silen-
tia, et dicimus illud silentium tantum tenuisse temporis, quan-
tum illa vox tenuit ? Nonne cogitationem tendimus ad mensu-
ram vocis, quasi sonaret , ut aliquid de intervallis silentiorum
in spatio temporis renuntiare possimus ? Nam et voce atque
ore cessante, peragimus cogitando carmina, et versus et quem-
que sermonem , motionumque dimensiones quaslibet, et de
spatiis temporum , quantum illud ad illud sit renuntiamus,
non aliter ac si ea sonando diceremus. Si voluerit aliquis
edere longiusculam vocem, et constituerit praemeditando quam
longa futura sit ; egit utique iste spatium temporis in silentio,
memoriaeque commendans coepit edere illam vocem quae
sonat, donec ad propositum terminum perducatur : imo sonuit
et sonabit ; nam quod ejus jam peractum est , utique sonuit ;
quod autem restat , sonabit : atque ita peragitur, dum prae-
sens intentio futurum in praeteritum trajicit, diminutione fu-
turi crescente praeterito , donec consumptione futuri sit totum
praeteritum .
37. Sed quomodo minuitur aut consumitur futurum , quod Animo
XXVIII.
nondum est ? aut quomodo crescit praeteritum quod jam non metimur
tempora.
est , nisi quia in animo qui illud agit tria sunt ? Nam et ex-
spectat et attendit et meminit, ut id quod exspectat, per id
quod attendit, transeat in id quod meminerit. Quis igitur

1) Manet • • eas. Manet sc. dem Praeteritum angehört, bleiben

affectio, eas sc. res. dem Futurum, d. h. noch zu sin-
2) Nam praeteritum. Von gen 8, bis zuletzt % aus dem
einem ganzen ausgehaltenen Tact Futurum ins Praeteritum hinüber
habe man is gesungen, das nun gesungen sind.
316 S. AUGUSTINI EPISCOPI

negat futura nondum esse ? Sed tamen jam est in animo

exspectatio futurorum . Et quis negat praeterita jam non
esse? Sed tamen adhuc est in animo memoria praeteritorum .
Et quis negat praesens tempus carere spatio , quia in puncto
praeterit ? Sed tamen perdurat attentio per quam pergat
adesse quod aberit. Non igitur longum tempus futurum quod
non est , sed longum futurum longa exspectatio futuri est ;
neque longum praeteritum tempus quod non est, sed longum
praeteritum longa memoria praeteriti est. '
38. Dicturus sum canticum quod novi : antequam incipiam ,
in totum exspectatio mea tenditur ; cum autem coepero, quan-
tum ex illo in praeteritum decerpsero , tenditur in memoria
mea : atque distenditur vita hujus actionis meae in memoriam,
propter quod dixi ; et in exspectationem, propter quod dic-
turus sum : praesens tamen adest attentio mea , per quam
trajiciatur quod erat futurum ut fiat praeteritum . Quod
quanto magis agitur et agitur, tanto breviata exspectatione
prolongatur memoria ; donec tota exspectatio consumatur, cum
tota illa actio finita transierit in memoriam. Et quod in toto
1) Praeteriti est. Die Frage : mehr ist, als weil im Geiste der
was Gott vor dem Erschaffen der hier wirkt drei (Thätigkeiten) sind ?
Welt gethan? veranlasst den A. Denn er erwartet (futura), und
zum Forschen was die Zeit sei, fixirt (praesentia) und erinnert
was insbesondere Praeteritum, sich (praeteritorum), so dass das
Praesens und Futurum und wie was er erwartet, durch das, was
sich die drei zu einander verhalten er fixirt, in das übergeht, dessen
und auf welche Weise sie gemes- er sich erinnert. Das Zukünftige
sen werden ( Cap. 10-28 ) . ist noch nicht, wohl aber ist im
Vor der Schöpfung war keine Geiste die Erwartung desseiben,
Zeit (s. C. 14. not. 1) . Wann ist ebenso ist das Vergangene nicht
das Praet. Praes. Fut. ? ( Ib . not. mehr, im Geiste aber ist dessen
2 ). Nähere Bestimmung der drei Erinnerung, so ist das Gegenwär-
Tempora (c. 20) : in der Seele tige nur ein Zeitpunct, aber doch
nämlich seien sie gegenwärtig : das dauert das geistige Fixiren dessel-
Praesens der praeterita sei das ben fort, so dass es bleibt, wenn
Gedächtnis, das Praesens des Ge- es schon vorüber ist ; (pergat adesse
genwärtigen das Schauen, (con- quod aberit, st. abesse quod aderit).
tuitus) ; das Praesens des Zukünf- Das Gesagte macht A. (§. 38) durch
tigen die Erwartung ( exspectatio). ein Beispiel klar.
Wie aber werden die Zeiten ge- 2) Propter quod : propter id quod:
messen ? (cap. 21-28) Hier schliesst Das Leben dieser meiner Thätig-
er sich (c. 28) an das eben Gesagte, keit ist in entgegengesetzter Rich-
nach vielem vorangegangenem tung, zum Gedächtnis gekehrt, um
Versuchen an. Wie sagt er, ver- deswillen was ich schon gesagt,
mindert sich doch das Zukünftige zur Erwartung aber um deswillen,
das doch noch nicht ist, wie wächst was ich noch sagen werde.
das Vergangene, da es schon nicht
 CONFESSIONUM LIBER XI. 317

cantico, hoc in singulis particulis ejus fit, atque in singulis

syllabis ejus ; hoc in actione longiore, cujus forte particula
est illud canticum ; hoc in tota vita hominis , cujus partes
sunt omnes actiones hominis ; hoc in toto saeculo filiorum ho- XXIX .
Se in
minum, cujus partes sunt omnes vitae hominum. tempo-
ralia dis-
39. Sed quoniam melior est misericordia tua super vitas, tentum
cupit in
ecce distentio est vita mea, et me suscepit dextera tua in Deum
colligi.
Domino meo mediatore Filio hominis inter te unum et nos Ps . 62, 4.
multos , in multis per multa, ut per eum apprehendam in
quo et apprehensus sum, et a veteribus diebus colligar se-
quens unum praeterita oblitus; non in ea quae futura et Phil. 3,
transitura sunt , sed in ea quae ante sunt, non distentus, sed 13, 14.
extentus, non secundum distentionem, sed secundum intentio- Ps. 25, 7.
Ps , 26, 4.
nem sequor ad palmam supernae vocationis ; ubi audiam
vocem laudis tuae, et contempler delectationem tuam , nec
venientem, nec praetereuntem. Nunc vero anni mei in gemi-
tibus . Et tu solatium meum , Domine , pater meus aeternus
es : at ego in tempora dissilui, quorum ordinem nescio ; et
tumultuosis varietatibus dilaniantur cogitationes meae, intima
viscera animae meae, donec in te confluam purgatus et liqui- XXX.
Coarguit
dus igne amoris tui. rursum
octrec-
40. Et stabo atque solidabor in te, in forma mea, veritate quid
tantes.fe-
tua ; nec patiar quaestiones hominum, qui poenali morbo plus Deus
cerit
sitiunt quam capiunt, et dicunt, „ Quid faciebat Deus antequam ante
mundi
faceret coelum et terram ? Aut quid ei venit in mentem, ut crea-
tionem.
aliquid faceret, cum antea nunquam aliquid fecerit ?" Da illis,
Domine, bene cogitare quid dicant, et invenire quia non dici-
tur, „ Nunquam , " ubi non est tempus. Quod ergo dicitur,
,,nunquam fecisse, " quid aliud dicitur nisi „ nullo tempore
fecisse ?" Videant itaque nullum tempus esse posse sine crea-
tura, ' et desinant istam vanitatem loqui. Extendantur etiam
in ea quae ante sunt, et intelligant te ante omnia tempora

1 ) Antequam perveniamus ad sine aliqua mobili mutabilitate non

unum, multis indigemus. Unum
nos extendat, ne multa distendant,
et abrumpant ab uno Aug. Serm .
255. c. 6.
1 ) Si enim recte discernuntur
aeternitas et tempus, quod tempus
est, in aeternitate autem nulla
mutatio est ; quis non videat quod
tempora non fuissent nisi creatura
fieret , quae aliquid aliqua muta-
tione mutaret ? Aug. de Civ . Dei,
1. xi. c. 6 . Vide inf. 1. xii. c. 29.
sub fin.
 318 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER XI.

XXXI. aeternum creatorem omnium temporum , neque ulla tempora

Quomo-
do cog- tibi esse coaeterna, nec ullam creaturam, etiam si est aliqua
noscit
Deus, supra tempora.
quomodo
creatura .
41. Domine Deus meus , quis ille sinus est alti secreti
tui, et quam longe inde me projecerunt consequentia delicto-
rum meorum ? Sana oculos meos, et congaudeam luci tuae.
Certe si est tam grandi scientia et praescientia pollens ani-
mus, cui cuncta praeterita et futura ita nota sint, sicut mihi
unum canticum notissimum ; nimium mirabilis est animus iste ,
atque ad horrorem stupendus : quippe quem ita non lateat
quidquid peractum , et quidquid reliquum saeculorum est ;
quemadmodum me non latet cantantem illud canticum, quid
et quantum ejus abierit ab exordio, quid et quantum restet
ad finem . Sed absit ut tu conditor universitatis, conditor
animarum et corporum, absit ut ita noveris omnia futura et
praeterita. Longe tu, longe mirabilius, longeque secretius .
Neque enim sicut nota ' cantantis notumve canticum audientis ,
exspectatione vocum futurarum et memoria praeteritarum
variatur affectus, sensusque distenditur ; ita tibi aliquid accidit
incommutabiliter aeterno, hoc est, vere aeterno creatori men-
tium.2 Sicut ergo nosti in principio coelum et terram sine
Ps.
8. 145. varietate notitiae tuae, ita fecisti in principio coelum et
terram sine distentione actionis tuae. Qui intelligit, confitea-
tur tibi ; et qui non intelligit, confiteatur tibi . O quam excel-
sus es, et humiles corde sunt domus tua ! Tu enim erigis
elisos, et non cadunt quorum celsitudo tu es.

1) Nota . . affectus affectus mirabiliter, ipse , non temporaliter

cantantis nova et audientis canti-
cum novum.
2) Apud Deum quidem disposita
et fixa sunt omnia ; nec aliud facit,
quasi consilio repentino, quod non
ex aeternitate se facturum esse
praescivit : sed in creaturae tempo-
ralibus motibus , quam gubernat
motus , quasi repentina voluntate
facere dicitur , quod ordinatis re-
rum causis consilii sui secretissimi
immutabilitate disposuit , qua suis
quaeque temporibus agnita et
praesentia facit , et futura jam
fecit. Aug. in Ps. 105 , 45. §. 35.
 LIBER DUODECIMUS.

Primi Geneseos versiculi interpretationem prosequitur, In principio

fecit Deus coelum et terram ; in quo coeli nomine significari docet
creaturam illam spiritualem vel intellectualem , quae faciem Dei
semper contemplatur : terrae autem vocabulo informen materiam, ex
qua rerum corporearum species fuerunt posthac formatae. Verum
alias interpretandi rationes haudquaquam improbandas esse ; imo ex
Scripturae divinae profunditate sensum multiplicem erui posse et
debere, quinimo , quidquid omnino veri in ejus verbis inveniri potest,
id in iis revera contineri, confitetur.

1. Multa satagit cor meum , Domine, in hac inopia vitae I.

Difficilis
meae, pulsatum verbis sanctae Scripturae tuae : et dieo ple- inquisi
tio veri.
rumque in sermone copiosa est egestas humanae intelligentiae ;
quia plus loquitur inquisitio quam inventio , et longior est
petitio quam impetratio, et operosior est manus pulsans quam
sumens. Tenemus promissum ; quis corrumpet illud ? Si Deus Rom.31. 8,
pro nobis, quis contra nos ? Petite, et accipietis ; quaerite, Mat.
7. 8. 7,
et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Omnis enim qui
petit accipit, et quaerens invenit, et pulsanti aperietur. Pro-
missa tua sunt ; et quis falli timeat, cum promittit Veritas ?
2. Confitetur altitudini tuae humilitas linguae meae, quo-II.
De du-
niam tu fecisti coelum et terram ; hoc coelum quod video, plici
coelo et
terramque quam calco, unde est haec terra quam porto, tu terra.
Ps. 113,
fecisti. Sed ubi est coelum coeli , Domine, de quo audivimus .
in voce Psalmi : Coelum coeli Domino ; terram autem dedit
filiis hominum ? Ubi est coelum quod non cernimus , cui terra
est hoc omne quod cernimus ? Hoc enim totum corporeum ,
non ubique totum ita accepit speciem pulchram in novissimis,
cujus fundus est terra nostra ; sed ad illud coelum coeli , etiam
terrae nostrae coelum terra est. Et hoc utrumque magnum
 320 S. AUGUSTINI EPISCOPI

corpus non absurde terra est, ad illud nescio quale coelum

quod Domino est, non filiis hominum.
III. 3. Et nimirum haec terra erat invisibilis et incomposita,
Quid te-
nebrae et nescio quae profunditas abyssi super quam non erat lux ;
super
faciem quia nulla species erat illi ; unde jussisti ut scriberetur , quod
abyssi.
Gen 1, 2. tenebrae erant super abyssum ; quid aliud quam lucis absen-
tia ? Ubi enim lux esset, si esset, nisi superesset eminendo et
illustrando ? Ubi ergo lux nondum erat, quid erat adesse te-
nebras, nisi abesse lucem? Super itaque erant tenebrae , quia
super lux aberat ; sicut sonus ubi non est , silentium est . Et
quid est esse ibi silentium, nisi sonum ibi non esse ? Nonne
tu, Domine, docuisti hanc animam quae tibi confitetur ? Nonne
tu, Domine, docuisti me , quod priusquam istam informem
materiam formares atque distingueres, non erat aliquid ; non
color , non figura, non corpus , non spiritus ? Non tamen om-
nino nihil : erat quaedam informitas sine ulla specie.
IV. 4. Quid ergo vocaretur , quo etiam sensu tardioribus
Quid
terra in- utcumque insinuaretur, nisi usitato aliquo vocabulo ? Quid
visibilis
a . autem in omnibus mundi partibus reperiri potest propinquius
etincom-
pcsit
informitati omnimodae, quam terra et abyssus ? Minus enim
speciosa sunt, pro suo gradu infimo , quam caetera superiora
perlucida et luculenta omnia. Cur ergo non accipiam infor-
mitatem materiae, quam sine specie feceras, unde speciosum
mundum faceres, ita commode hominibus intimatam, ut appel-
laretur terra invisibilis et incomposita?
V. 5. Ut cum in ea quaerit cogitatio quid sensus attingat,
Cur sic
appella- et dicit sibi, „ Non est intelligibilis forma sicut vita , sicut
ta vide-
tur ma- justitia, quia materies est corporum ; neque sensibilis, quoniam
teria in
formis. quod videatur et quod sentiatur in invisibili et incomposita
non est :" dum sibi haec dicit humana cogitatio, conetur eam
vel nosse ignorando, vel ignorare noscendo .
VI. 6. Ego vero, Domine, si totum confitear tibi ore meo et
Quid
olim
Mani-cum calamo meo , quidquid de ista materia docuisti me, cujus antea
chaeis nomen audiens et non intelligens, narrantibus mihi eis ' qui
senserit
de mate-
ria infor- non intelligerent , eam cum speciebus innumeris et variis co-
mi, quid formas
mɔdo. gitabam pertur
; et batis
ideo non eam
ordini bus cogitabam
volvebat :animus
foedas, et
sedhorribiles
formas

1) Manichaeis; vid . sup. ad 1. iii . §. 11. not. 15.

 CONFESSIONUM LIBER XII. 321

tamen ; et informe appellabam, non quod careret forma, sed

quod talem haberet, ut, si appareret, insolitum et incongruum
aversaretur sensus meus, et conturbaretur infirmitas hominis.
Verum autem illud quod cogitabam, non privatione omnis
formae , sed comparatione formosiorum erat informe : et sua-
debat vera ratio, ut omnis formae qualescumque reliquias
omnino detraherem, si vellem prorsus informe cogitare ; et
non poteram. Citius enim non esse censebam, quod omni
forma privaretur, quam cogitabam quiddam inter formatum
et nihil, nec formatum nec nihil, informe prope nihil . Et
cessavit mens mea interrogare hinc spiritum meum plenum
imaginibus formatorum corporum, et eas pro arbitrio mutan-
tem atque variantem ; et intendi in ipsa corpora , eorumque
mutabilitatem altius inspexi, qua desinunt esse quod fuerant,
et incipiunt esse quod non erant ; eumdemque transitum de
forma in formam per informe quiddam fieri suspicatus sum,
non per omnino nihil : sed nosse cupiebam, non suspicari. Et
si totum tibi confiteatur vox et stilus meus , quidquid de ista
quaestione enodasti mihi, quis legentium capere durabit ? Nec
ideo tamen cessabit cor meum tibi dare honorem et canticum
laudis de his quae dictare non sufficit. Mutabilitas enim rerum
mutabilium ipsa capax est formarum omnium in quas mutan-
tur res mutabiles. Et haec quid est ? Numquid animus? num-
quid corpus ? numquid species animi vel corporis ? Si dici
posset, „ Nihil aliquid , " et , „ Est non est, " hoc eam dicerem ;
et tamen jam utcumque erat, ut species caperet istas visibiles
et compositas.
7. Et unde utcumque erat , nisi esset abs te, a quo sunt Deus VII.fe-
omnia inquantumcumque sunt ? Sed tanto a te longius, quanto nihilo
cit de
dissimilius ; neque enim locis. Itaque tu, Domine, qui non idcoelum,
est
es alias aliud et alias aliter, sed idipsum² et idipsum et idip- Angelos
et ter- ;
sum , Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipotens,ram. id
estinfor-
in Principio quod est de te , in Sapientia tua quae nata est mem ma-
tcriam.
Isa. 6, 3.

1) Neque enim locis : das longius
ist nicht räumlich zu verstehen,
Vgl. L. 1 , 18, 28 not. 4 .
2) Vid. sup. L. 9, 5, 11 .
3) Quod est -- de nihilo.
Sprüche 8, 22-30 . A. unterschei-
det unigenitum von factum (2óyos,
verbum, sapientia) welcher de te,
daher mit Gott gleichen Wesens,
von allen Creaturen , welche in
principio d. i. in sapientia tua
(cap. 28 , 38. not. 1 und §. 39 ) de
21
 322 S. AUGUSTINI EPISCOPI

de substantia tua , fecisti aliquid et de nihilo . Fecisti enim

coelum et terram ; non de te ; nam esset aequale Unigenito
tuo , ac per hoc et tibi ; et nullo modo justum esset, ut
aequale tibi esset, quod de te non esset . Et aliud praeter
te non erat unde faceres ea, Deus una Trinitas, et trina
Unitas : et ideo de nihilo fecisti coelum et terram, magnum
quiddam et parvum quiddam ; quoniam omnipotens et bonus
es ad facienda omnia bona , magnum coelum et parvam terram.
Tu eras, et aliud nihil unde fecisti coelum et terram, duo
quaedam ; unum prope te, alterum prope nihil : unum, quo
superior tu esses ; alterum, quo inferius nihil esset.
VIII. 8. Sed illud coelum coeli tibi, Domine ; terra autem quam
Materia
ex nihi- dedisti filiis hominum cernendam atque tangendam, non erat
informis
lo : ex talis qualem nunc cernimus et tangimus. Invisibilis enim erat
hac om-
nia vi- et incomposita, et abyssus erat super quam non erat lux ; aut
sibilia.
Ps. 113, Tenebrae erant super abyssum, id est, magis quam in abysso .
15 .
Gen. 1,2, Ista quippe abyssus aquarum jam visibilium etiam in profun-
dis suis habet speciei suae lucem utcumque sensibilem pisci-
bus, et repentibus in suo fundo animantibus : illud autem
totum prope nihil erat , quoniam adhuc omnino informe erat ;
jam tamen erat quod formari poterat. Tu enim, Domine ,
fecisti mundum de materia informi , quam ' fecisti de nulla re
pene nullam rem, unde faceres magna quae miramur filii
hominum . Valde enim mirabile hoc coelum corporeum, quod
firmamentum inter aquam et aquam secundo die post con-
Gen.
6. 7. 1, ditionem lucis dixisti , Fiat ; et sic est factum. Quod firma-
mentum vocasti coelum ; sed coelum terrae hujus et maris
quae fecisti tertio die, dando speciem visibilem informi mate-
riae quam fecisti ante omnem diem . Jam enim feceras et
coelum ante omnem diem, sed coelum coeli hujus ; quia in
principio feceras coelum et terram . Terra autem ipsa quam
feceras, informis materies erat, quia invisibilis erat et in-
composita, et tenebrae super abyssum : de qua terra invisibili
et incomposita , de qua informitate, de quo pene nihilo face-
res haec omnia quibus iste mutabilis mundus constat , ² et non
nihilo geschaffen und nicht gleichen informis war pene nulla res , ein
Wesens mit Gott sind. Vgl. L. 4, fast Nichts (prope nihil) aus nulla
15. 26 not. 17. res oder völligem nihil geschaffen.
2) Constat et non constat : wor-
1) Quam ... rem : die materia aus die veränderliche Welt be-
 CONFESSIONUM LIBER XII. 323

constat, in quo ipsa mutabilitas apparet in qua sentiri et

dinumerari possunt tempora ; quia rerum mutationibus fiunt
tempora dum variantur et vertuntur species, quarum materies
praedicta est terra invisibilis.
9. Ideoque Spiritus doctor famuli tui, cum te commemorat CurIX. abs-
fecisse in principio coelum et terram, tacet de temporibus, silet rum
que die-
de diebus. Nimirum enim coelum coeli quod in principio fecisti , mentio-
ne scrip-
creatura est aliqua intellectualis ; quanquam nequaquam tibi tum Deumest,
Trinitati coaeterna , particeps tamen aeternitatis tuae, valde fecisse in
principio
mutabilitatem suam prae dulcedine felicissimae contemplationis coelum
et ter-
tuae cohibet, et sine ullo lapsu ex quo facta est inhaerendo ram,
tibi, excedit omnem volubilem vicissitudinem temporum . Ista
vero informitas, terra invisibilis et incomposita, nec ipsa in
diebus numerata est. Ubi enim nulla species , nullus ordo ;
nec venit quidquam, nec praeterit : ct ubi hoc non fit ; non
sunt utique dies, nec vicissitudo spatiorum temporalium.
10. O lumen Veritas, lumen cordis mei, non tenebrae A Deo
X.
meae loquantur mihi. Defluxi ad ista et obscuratus sum ; sed cupit
edoceri.
hinc etiam , hinc adamavi te. Erravi et recordatus sum tui.
Audivi vocem tuam post me ut redirem, et vix audivi propter
tumultus impacatorum. Et nunc ecce redeo aestuans et an-
helans ad fontem tuum. Nemo me prohibeat ; hunc bibam ,
et tunc vivam. Non ego vita mea sim, male vixi ex me,
mors mihi fui ; et in te revivisco . Tu me alloquere, tu mihi
sermocinare. Credidi Libris tuis , et verba eorum arcana valde.
XI.
11. Jam dixisti mihi, Domine, voce forti in aurem interio- Quid
a
rem, quia tu aeternus es, solus habeas immortalitatem ; 1 Deo di-
dicerit .
quoniam ex nulla specie motuve mutaris , nec temporibus va- 1 Tim.
6, 16.
riatur voluntas tua ; quia non est immortalis voluntas, quae
alia et alia est . Hoc in conspectu tuo claret mihi , et magis
magisque clarescat, oro te, atque in ea manifestatione persi-
stam sobrius sub alis tuis. Item dixisti mihi , Domine , voce

steht und doch nicht besteht,
d. i. Bestand hat, da sie eben ver-
änderlich ist.
1) Sc. Manichaeorum .
1) Nec frustra de illo dictum
est, quod solus habeat immortali-
tatem : nam immortalitas ejus vere
immortalitas est , in cujus natura
nulla est commutatio. Ipsa est
etiam vera aeternitas quae est im-
mutabilis Deus , sine initio , sine
fine ; consequenter et incorrupti-
bilis. Aug. de Trin. 1. xv. §. 7.
21 *
 324 S. AUGUSTINI EPISCOPI

forti in aurem interiorem, quod omnes naturas atque substan-

tias quae non sunt quod tu es, et tamen sunt, tu fecisti ; et
hoc solum a te non est, quod non est ; motusque voluntatis
a te, qui es, ad id quod minus est, quia talis motus delic-
tum atque peccatum est ;2 et quod nullius peccatum aut tibi
nocet, aut perturbat ordinem imperii tui vel in primo vel in
imo.3 Hoc in conspectu tuo claret mihi , et magis magisque
clarescat, oro te, atque in ea manifestatione persistam sobrius
sub alis tuis.
12. Item dixisti mihi voce forti in aurem interiorem, quod
nec illa creatura tibi coaeterna est, cujus voluptas tu solus
es, teque perseverantissima castitate hauriens, mutabilitatem
suam nusquam et nunquam exserit,5 et te sibi semper prae-
sente, ad quem toto affectu se tenet, non habens futurum
quod exspectet, nec in praeteritum trajiciens quod meminerit ,
nulla vice variatur, nec in tempora ulla distenditur. O beata ,
si qua ista est , inhaerendo beatitudini tuae ; beata sempiterno
inhabitatore te, atque illustratore suo ! Nec invenio quid liben-
tius appellandum existimem Coelum coeli Domino , quam
domum tuam, contemplantem delectationem tuam sine ullo
defectu egrediendi in aliud ; mentem puram , concordissime
unam stabilimento pacis sanctorum spirituum , civium civitatis
tuae in coelestibus super ista coelestia.8
13. Unde intelligat anima cujus peregrinatio longinqua
Ps.
3. 4.4111.
, facta est, si jam sitit tibi ; si jam factae sunt ei lacrymae

2) Vos substantiam quandam comparatione superioris vitae, mors

malum esse dicitis ; nos vero non
substantiam, sed inclinationem ab
eo quod magis est, ad id quod
minus est , malum esse dicimus.
(Aug. c. Secundin. Man . c. 12.)
Voluntas autem aversa ab incom-
mutabili et communi bono, et con-
versa ad proprium bonum, aut ad
exterius , aut ad inferius , peccat.
Ad proprium convertitur, cum suae
potestatis vult esse : ad exterius,
cum aliorum propria, vel quaecum-
que ad se non pertinent cognoscere
studet : ad inferius, cum voluptatem
corporis diligit ; atque ita homo
superbus, curiosus, et lascivus (vid.
sup. ad l. x. § . 41. not. 1.) effectus ,
excipitur ab alia vita , quae , in
est. Id. de lib. arb. 1. ii. §. 53.
vid. sup. 1. vii . c. 16.
3) Vid. sup. L. v. c. 2. et not.
2. 3. 4 .
4) Vid . sup. ad L. iv. §. 3. not. 9.
5) Vid. inf. §. 19. et ib. not.
6 ) Sup. L. xi. § . 38. inf. §. 18.
7) Inf. ad L. xiii. c. 35.
8) Super ista coelestia : über
dem Firmament der Erde.
9) Unde . . peregrinata non
est : des Menschen Seele , deren
Pilgrimschaft lange währt ihr
gegenüber Gottes Haus , des Him-
mels Engel die nicht durch ein
zeitliches Leben in die Ewigkeit
pilgern.
 CONFESSIONUM LIBER XII. 325

suae panis, dum dicitur ei per singulos dies, Ubi est Deus Ps 26, 4,
tuus? si jam petit a te unam et hanc requirit, ut inhabitet
in domo tua per omnes dies vitae suae : (Et quae vita ejus
nisi tu ? et qui dies tui nisi aeternitas tua , sicut anni tui Ps.
28. 101,
qui non deficiunt, quia idem ipse es ?) hinc ergo intelligat
anima quae potest, quam longe super omnia tempora sis
aeternus ; quando tua domus quae peregrinata non est, quam-
vis non sit tibi coaeterna, tamen indesinenter et indeficienter
tibi cohaerendo nullam patitur vicissitudinem temporum. Hoc
in conspectu tuo claret mihi , et magis magisque clarescat, oro
te, atque in hac manifestatione persistam sobrius sub alis tuis.
14. Ecce nescio quid informe in istis mutationibus rerum
extremarum atque infirmarum . Et quis 10 dicet mihi, nisi
quisquis per inania cordis sui cum suis phantasmatibus vaga-
tur et volvitur ; quis nisi talis dicet mihi , quod diminuta atque
consumpta omni specie, si sola remaneat informitas , per quam
de specie in speciem res mutabatur et vertebatur , possit
exhibere vices temporum ? Omnino enim non potest, quia sine
varietate motionum non sunt tempora : et nulla varietas, ubi
nulla species.
15. Quibus consideratis quantum donas, Deus meus, quan- XII .
Creatura
tum me ad pulsandum excitas, quantumque pulsanti aperis ; duplex
carens
duo ' reperio quae fecisti carentia temporibus, cum tibi neu-tempore.
trum coaeternum sit. Unum, quod ita formatum est, ut sine
ullo defectu contemplationis , sine ullo intervallo mutationis,
quamvis mutabile tamen non mutatum, 2 tua aeternitate atque
incommutabilitate perfruatur : alterum, quod ita informe erat ,
ut ex qua forma , in quam formam vel motionis vel stationis.
mutaretur, quo tempori subderetur, non haberet. Sed hoc ut
informe esset non reliquisti, quoniam fecisti ante omnem diem,
in principio coelum et terram, haec duo quae dicebam . Terra

10) Et quis etc. Im gestaltlosen das ungestalte Chaos (terra invisi-

Chaos ohne species ist keine Zeit :
denn ohne Verschiedenheit der
Bewegungen sind keine Zeiten,
ohne species ist keine Mannigfal-
tigkeit der Bewegungen.
1) Duo coaeternum sit :
Coelum coeli, domus tua , die En-
gelwelt ist ohne Zeit und ebenso
bilis) , bis aus diesem Chaos alte-
rum coelum, der zur Erde gehörige
(von coelum coeli verschiedene)
Himmel und terra visibilis gebildet
wurde, und dadurch der Zeiten-
wechsel eintrat.
2) Non mutatum , Himmel der
Engel die nicht abfielen , wiewohl
sie liberum arbitrium hatten .
 326 S. AUGUSTINI EPISCOPI

autem invisibilis erat et incomposita , et tenebrae super abys-

sum . Quibus verbis insinuatur informitas, ut gradatim exci-
piantur, qui omnimodam speciei privationem nec tamen ad
nihil perventionem cogitare non possunt , unde fieret alterum
coelum, et terra visibilis atque composita , et aqua speciosa ,
et quidquid deinceps in constitutione hujus mundi non sine
diebus factum commemoratur ; quia talia sunt ut in eis agan-
tur vicissitudines temporum, propter ordinatas commutationes
motionum atque formarum.3
XIII. 16. Hoc interim sentio Deus meus, cum audio loquentem
Cur sine
dierum- Scripturam tuam, In principio fecit Deus coelum et terram :
comme
et tenebrae erant
ue dicit terra autem erat invisibilis et incomposita,
moratio-
Scriptu- super abyssum, neque commemorantem quoto die feceris haec.
ra, quod
in prin- Sic interim sentio, propter illud coelum coeli , coelum intellec- •
cipio fe-
cit Deus tuale, ubi est intellectus nosse simul , non ex parte, non in
coelum
et ter- aenigmate, non per speculum ; sed ex toto , in manifestatione,
rim.
Gen. 1, facie ad faciem : non modo hoc, modo illud ; sed quod dictum
1.
1 Cor. est , nosse simul sine ulla vicissitudine temporum : et propter
13, 12. invisibilem atque incompositam terram sine ulla vicissitudine
temporum, quae solet habere modo hoc et modo illud ; quia
ubi nulla species , nusquam est hoc et illud ; propter duo haec
primitus formatum et penitus informe ; illud , coelum, sed
coelum coeli ; hoc vero, terram, sed terram invisibilem et
incompositam: propter duo haec interim sentio sine comme-
moratione dierum dicere Scripturam tuam, In principio fecit
Deus coelum et terram. Statim quippe subjecit quam terram
dixerit . Et quod secundo die commemoratur factum firma-
mentum, et vocatum coelum ; insinuat de quo coelo prius sine
diebus sermo locutus sit.
XIV. 17. Mira profunditas eloquiorum tuorum , quorum ecce
Scriptu-
ante nos superficies
rae pro Deus blandiens parvulis : sed mira profunditas,
funditas. meus, mira profunditas ! Horror est intendere in eam ;

Ps. 138, horror honoris, et tremor amoris. Odi hostes ejus vehemen-
22.
3) Vid. inf. c. 29. v. fin. et ib. Tagen voran. Am zweiten Tage
not. a. wird der von coelum coeli ver-
schiedene Erdenhimmel geschaffen .
1) Propter duo etc. Weil coelum
coeli und terra invisibilis zeitlos , 1 ) Manichaeos, qui V. T. respue-
so geht ihre Erschaffung aller Er- runt, ideoque eos forsan ,,gladio
schaffung des Zeitlichen in den 6 bis acuto" salubriter feriri cupit,
 CONFESSIONUM LIBER XII. 327

ter. O si occidas eos de gladio bis acuto, et non sint ho-

stes ejus ! Sic enim amo eos occidi sibi, ut vivant tibi. Ecce
autem alii non reprehensores, sed laudatores libri Geneseos :
,,Non , " inquiunt, 99 hoc voluit in his verbis intelligi Spiritus
Dei, qui per Moysen famulum ejus ista conscripsit ; non hoc
voluit intelligi quod tu dicis , sed aliud quod nos dicimus. “
Quibus ego, te arbitro, Deus , omnium nostrum, ita respondeo .
18. „ Num dicetis falsa esse, quae mihi Veritas voce forti Quae
XV.de
in aurem interiorem dicit de vera aeternitate Creatoris, quod Deo de-
que An-
nequaquam ejus substantia per tempora varietur , nec ejus gelis et
informi
voluntas extra ejus substantiam sit ? Unde non eum modo materia
sentit
velle hoc, modo velle illud ; sed semel et simul et semper Augus-
tinus,
velle omnia quae vult ; non iterum et iterum, neque nunc sunt
non pos-
ob-
ista nunc illa, nec velle postea quod nolebat, aut nolle quod lucuto-
res ne-
volebat prius : quia talis voluntas mutabilis est, et omne mu- garo.
tabile aeternum non est ; Deus autem noster aeternus est .
Item quod mihi dicit in aurem interiorem, exspectatio¹ rerum
venturarum fit contuitus cum venerint ; idemque contuitus
fit memoria cum praeterierint : omnis porro intentio quae ita
variatur, mutabilis est ; et omne mutabile aeternum non est :
Deus autem noster aeternus est. " Haec colligo atque con-
jungo et invenio Deum meum, Deum aeternum , non aliqua
nova voluntate condidisse creaturam, nec scientiam ejus tran-
sitorium aliquid pati.
19. Quid ergo dicetis, contradictores ? An falsa sunt

ista ? “ „ Non, " inquiunt. „ Quid illud ? num falsum est omnem
naturam formatam materiamve formabilem non esse , nisi ab
illo qui summe bonus est, quia summe est ? " „ Neque hoc ne-

utpote qui utrumque Testamentum Testamenta dicuntur. - -Duo testa-

designet. ,,Sermo Dei gladius bis
acutus. Unde bis acutus ? Dicit
de temporalibus , dicit de ae-
ternis. In utroque probat quod
dicit, et eum quem ferit , separat
a mundo. " Quidquid temporaliter
nobis promissum est , ad unam
partem gladii pertinet ; quidquid
in sempiternum, ad alteram partem
gladii pertinet . Venit ergo Do-
minus noster ferens gladium bis
acutum, promittens aeterna, implens
temporalia. Nam ideo et duo
menta ad gladium bis acutum per-
tinent ? Vetus Testamentum ter-
rena promittit , Novum aeterna .
In utroque sermo Dei verax in-
ventus est, ut gladius bis acutus .
Aug. in Ps. 149 , 6. cf. in Ps.
143, 17.
2) Gladio bis acuto. Vgl. Hebr.
4, 12 : gladio ancipiti.
1) Exspectatio ... praeterierint.
Futurum , Praesens , Praeteritum.
L. 11 , 28. not . 1 .
 328 S. AUGUSTINI EPISCOPI

gamus, " inquiunt . 99 Quid igitur ? an illud negatis, sublimem

quamdam esse creaturam tam casto amore cohaerentem Deo
vero et vere aeterno, ut quamvis ei coaeterna non sit, in
nullam tamen temporum varietatem et vicissitudinem ab illo
se resolvat et defluat, sed in ejus solius veracissima contem-
platione requiescat ? " Quoniam tu , Deus, diligenti te quantum
praecipis, ostendis ei te et sufficis ei ; et ideo non declinat a
te, nec ad se.2 Haec est domus Dei non terrena , neque ulla
coelesti mole corporea , sed spiritualis et particeps aeternitatis
Ps.
6. 148, tuae, quia sine labe in aeternum . Statuisti enim eam in
saeculum et in saeculum saeculi ; praeceptum posuisti et non
praeteribit. Nec tamen tibi Deo coaeterna , quoniam non sine
initio, facta est enim.
Eccli. 1, 20. Nam etsi non invenimus tempus ante illam, prior
4.
quippe omnium creata est sapientia ; nec utique illa Sapien-
tia tibi, Deus noster, Patri suo plane coaeterna et aequalis
et per quam creata sunt omnia , et in quo Principio fecisti
coelum et terram ; sed profecto sapientia quae creata est, in-
tellectualis natura scilicet, quae contemplatione luminis lumen
est : dicitur enim et ipsa, quamvis creata, sapientia . Sed quan-
tum interest inter lumen quod illuminat et quod illuminatur,+
tantum inter sapientiam quae creat et istam quae creata est ;
sicut inter justitiam justificantem et justitiam quae justifica-
tione facta est. Nam et nos dicti sumus justitia tua. Ait
2 Cor.
enim quidam servus tuus, ut nos simus justitia Dei in ipso.
5, 21. Ergo quia prior omnium creata est quaedam sapientia quae
creata est, mens rationalis et intellectualis castae civitatis
Gal. 4. tuae, matris nostrae quae sursum est, et libera est, et aeterna
26.
4. 148, in coelis ; (quibus coelis , nisi qui te laudant coeli coelorum ;
Ps
quia hoc est et coelum coeli Domino ?) etsi non invenimus
tempus ante illam, quia et creaturam temporis antecedit , quae

2) Fatendum est enim et An- sic impertitur habitationem suam

gelos natura esse mutabiles , si
solus Deus est incommutabilis.
Sed ea voluntate qua magis Deum
quam se diligunt, firmi et stabiles
manent in illo , et fruuntur ma-
jestate ipsius , ei uni libentissime
subditi. Aug. de vera relig. c. 13.
3) Templo autem suo, quod sunt
omnes sancti et Angeli et homines,
Deus, ut illi ex ipso habeant tale
bonum, quo beati esse possint, non
ex eis ille talem domum, sine qua
beatus esse non possit. Aug. c.
Adv. Leg. et Proph. 1. i . c. 2.
4) Cf. in Joh . Tract. xiv. §. 2.
XXXV. §. 3. c. Ep. Parmenian . L.
ii . c. 14.
 CONFESSIONUM LIBER XII. 329

prior omnium creata est ; ante illam tamen est ipsius Creato-
•
ris aeternitas, a quo facta sumpsit exordium, (quamvis non
temporis quoniam nondum erat tempus,) ipsius tamen condi-
tionis suae.
21. Unde ita est abs te Deo nostro , ut aliud sit plane
quam tu, et non idipsum.6
idipsum. Quoniam etsi non solum ante
illum, sed nec in illa invenimus tempus , quia est idonea fa-
ciem tuam semper videre nec uspiam deflectitur ab ea , quo
fit ut nulla mutatione varietur ; inest ei tamen ipsa mutabili-
tas unde tenebresceret et frigesceret, nisi amore grandi tibi
cohaerens, tanquam semper meridies luceret et ferveret ex te.
O domus luminosa et speciosa, dilexi decorem tuum, et locum Ps. 25, 8.
habitationis gloriae Domini mei fabricatoris et possessoris
tui ! Tibi suspiret peregrinatio mea ; et dico ei qui fecit te ,
ut possideat et me in te, quia fecit et me. Erravi sicut 176. Ps . 118,
ovis perdita; sed in humeris pastoris mei, structoris tui , Luc 15,5 .
spero me reportari tibi.
22. Quid dicitis mihi quos alloquebar contradictores , qui
tamen et Moysen pium famulum Dei , et libros ejus oracula
sancti Spiritus creditis ? Estne ista domus Dei , non quidem
Deo coaeterna, sed tamen secundum modum suum aeterna in
coelis, ubi vices temporum frustra quaeritis , quia non inve-
nietis ? supergreditur enim omnem distentionem , et omne
spatium aetatis volubile , cui semper inhaerere Deo bonum Ps. 28. 62,
est. ,, Est, " inquiunt. Quid igitur ex iis quae clamavit cor
meum ad Deum meum , cum audiret interius vocem laudis
ejus, quid tandem falsum esse contenditis ? An quia erat in-
formis materies , ubi propter nullam formam nullus ordo erat ;
ubi autem nullus ordo erat , nulla esse vicissitudo temporum
poterat ; et tamen hoc pene nihil, inquantum non omnino nihil
erat, ab illo utique erat a quo est quidquid est , quod utcumque
aliquid est ? „ Hoc quoque, " aiunt, 99 non negamus. “
23. Cum his enim volo coram te aliquid colloqui , Deus Rem XVI.
ha-
meus, qui haec omnia , quae intus in mente mea non tacet bere non
vult cum
veritas tua , vera esse concedunt. Nam qui haec negant , la- iis qui
contra-
5) Unde ... idipsum. Est , sc. 6) C. Manichaeos , vid . sup. L.
sapientia creata , intellectualis na- iv. §. 26. not . 12.
tura , verschieden vom λóyos , der
sapientia Patri coaeterna.
 330 S. AUGUSTINI EPISCOPI

dicunt
veritati trent quantum volunt et obstrepant sibi ; persuadere conabor
divinae
Ps, 27, 1. ut quiescant , et viam praebeant ad se verbo tuo : quod si
noluerint et repulerint me ; obsecro , Deus meus ne tu sileas
a me. Tu loquere in corde meo veraciter ; solus enim sic
loqueris ; et dimittam eos foris sufflantes in pulverem , et exci-
tantesterram in oculosuos ; et intrem in cubile meum, et cantem
tibi amatoria, gemens inenarrabiles gemitus in peregrinatione
mea, et recordans Jerusalem , ' extento in eam sursum corde,
Jerusalem patriam meam , Jerusalem matrem meam , teque
super eam regnatorem , illustratorem, patrem, tutorem, maritum,
castas et fortes delicias, et solidum gaudium , et omnia bona
ineffabilia simul omnia ; quia unum summum et verum bonum :
et non avertar, donec in ejus pacem matris charissimae , ubi
sunt primitiae spiritus2 mei, unde mihi ista certa sunt , col-
ligas totum quod sum, a dispersiones et deformitate hac , et
conformes atque confirmes in aeternum , Deus meus , miseri-
cordia mea. Cum his autem qui cuncta illa quae vera sunt ,
falsa esse non dicunt , honorantes et in culmine sequendae
auctoritatis nobiscum constituentes illam per sanctum Moysen
editam sanctam Scripturam tuam, et tamen nobis aliquid con-
tradicunt, ita loquor : Tu esto, Deus noster, arbiter inter con-
fessiones meas et contradictiones eorum .
XVII. 24. Dicunt enim : „ Quamvis vera sint haec, non ea tamen
Ut coeli
et terrae
nomini- duo Moyses intuebatur , cum revelante spiritu diceret : In
bus aliud principio fecit Deus coelum et terram. Non coeli nomine
et aliud
intelligi spiritualem vel intellectualem illam creaturam, semper faciem
potest
Gen. 1,1. Dei contemplantem significavit ; nec terrae nomine informem
materiam. " „ Quid igitur ? “ „ Quod nos dicimus, " inquiunt,
, hoc ille vir sensit , hoc verbis istis elocutus est. " Quid est
illud ?" " Nomine, " aiunt , coeli et terrae, totum istum visi-
bilem mundum prius universaliter et breviter significare voluit,
ut postea digereret dierum enumeratione , quasi articulatim ,
universa quae sancto Spiritui placuit sic enuntiare. Tales
quippe homines erant rudis ille atque carnalis populos cui
lopuebatur , ut eis opera Dei non nisi sola visibilia commen-

1 ) Jerusalem . L. 9 , 13. not. 16 . 3) Vid. sup. L. ii. c. i. et not.

2) Vid. sup. L. ix. §. 24. v. fin . 3. L. x. c. 29. et 40. et ib . not. 10 .
et inf. L. xiii. c. 13.
 CONFESSIONUM LIBER XII. 331

danda judicaret. Terram vero invisibilem et incompositam,

tenebrosamque abyssum , unde consequenter ostenditur per
illos dies facta atque disposita esse cuncta ista visibilia quae
nota sunt omnibus , non incongruenter informem istam materiam
intelligendam esse consentiunt . "
25. Quid si dicat alius, „ eamdem informitatem , confusio-
nemque materiae , coeli et terrae nomine prius insinuatam ,
quod ex ea mundus iste visibilis cum omnibus naturis quae
in eo manifestissime apparent , qui coeli et terrae nomine
saepe appellari solet , conditus atque perfectus est ? " Quid si
dicat et alius , „coelum et terram quidem invisibilem visibi-
lemque naturam non indecenter appellatam ; ac per hoc uni-
versam creaturam quam fecit in Sapientia , id est in Prin-
cipio, Deus, hujuscemodi duobus vocabulis esse comprehensam :
verumtamen quia non de ipsa substantia Dei , sed ex nihilo
cuncta facta sunt, quia non sunt idipsum quod Deus, et inest
quaedam mutabilitas omnibus , sive maneant , sicut aeterna
domus Dei ; sive mutentur , sicut anima hominis et corpus ;
communem omnium rerum invisibilium visibiliumque materiem
adhuc informem, sed certe formabilem, unde fieret coelum et
terra, id est invisibilis atque visibilis jam utraque formata
creatura, his nominibus enuntiatam, quibus appellaretur Terra
invisibilis et incomposita, et , Tenebrae super abyssum : ea
distinctione , ut terra invisibilis et incomposita intelligatur
materies corporalis ante qualitatem formae ; tenebrae autem
super abyssum, spiritualis materies ' ante cohibitionem quasi
fluentis immoderationis et ante illuminationem Sapientiae ? "
26. Est adhuc quod dicat si quis alius velit , „ non sci-
licet jam perfectas atque formatas invisibiles visibilesque na-
turas, coeli et terrae nomine significari cum legitur , In prin-
cipio fecit Deus coelum et terram ; sed ipsam adhuc informem
inchoationem rerum formabilem creabilemque materiam his
nominibus appellatam , quod in ea jam essent ista confusa ,
nondum qualitatibus formisque distincta , quae nunc jam digesta
suis ordinibus vocantur coelum et terra ; illa spiritualis , haec
corporalis creatura. "

1 ) Spiritualis ... Sapientiae : die gleichsam fliessenden Maasslosig-

geistige Materie vor Hemmung der keit G Formlosigkeit.
 332 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XVIII. 27. Quibus omnibus auditis et consideratis , nolo verbis

Quis e-
ror inn-
xius ir contendere ; ad nihil enim utile est, nisi ad subversionem
Script
ris. audientium. Ad aedificationem autem bona est lex, si quis
2 Tim ea legitime utatur ; quia finis ejus est charitas de corde
2, 14.
1 Tim puro, et conscientia bona, et fide non ficta . Et novit magister
E
Matt. 2, noster in quibus duobus praeceptis totam Legem Prophetas-
1,8
40.
que suspenderit. Quae mihi ardenter confitenti, Deus meus ,
lumen oculorum meorum in occulto , quid mihi obest, cum di-
versa in his verbis intelligi possint, quae tamen vera sint,
quid , inquam, mihi obest, si aliud ego sensero , quam sensit
alius eum sensisse qui scripsit ? Omnes quidem qui legimus ,
nitimur hoc indagare atque comprehendere , quod voluit ille
quem legimus. Et cum eum veridicum credimus, nihil quod
falsum esse vel novimus vel putamus, audemus eum existimare
dixisse. Dum ergo quisque conatur id sentire in Scripturis
sanctis, quod in eis sensit ille qui scripsit ; quid mali est si
hoc sentiat, quod tu, lux omnium veridicarum mentium, osten-
dis verum esse, etiamsi non hoc sensit ille quem legit ; cum
et ille verum, nec tamen hoc senserit ?
XIX . 28. Verum est enim, Domine, fecisse te coelum et ter-
Qua li-
quidb ram ; et verum est esse Principium Sapientiam tuam in qua
vera
Ps
24.. 103, fecisti omnia. Item verum est, quod mundus iste visibilis
habet magnas partes suas coelum et terram, brevi complexione¹
factarum omnium conditarumque naturarum. Et verum est,
quod omne mutabile insinuat notitiae nostrae quamdam infor-
mitatem, qua formam capit, vel qua mutatur et vertitur .
Verum est, nulla tempora perpeti quod ita cohaeret formae
incommutabili, ut quamvis sit mutabile, non mutetur. Verum
est, informitatem, quae prope nihil est, vices temporum habere
non posse. Verum est, quod unde fit aliquid , potest quodam
genere locutionis habere jam nomen ejus rei quae inde fit ;
unde potuit vocari coelum et terra quaelibet informitas unde
factum est coelum et terra. Verum est, omnium formatorum
nihil esse informi vicinius quam terram et abyssum. Verum
est , quod non solum creatum atque formatum , sed etiam
quidquid creabile atque formabile est, tu fecisti ex quo sunt

1 ) Brevi complexione : wenn man zwei Worte „ Himmel und Erde"

die ganze Schöpfung kurz in die zusammenfasst.
 CONFESSIONUM LIBER XII. 333

omnia. Verum est, omne quod ex informi formatur , prius

esse informe, deinde formatum .
29. Ex his omnibus veris, de quibus non dubitant quo- InXX. prin-
rum interiori oculo talia videre donasti, et qui Moysen famu- cipio
creavit
lum tuum in Spiritu veritatis locutum esse immobiliter cre- varie
etc.
dunt ; ex his ergo omnibus aliud sibi tollit ' qui dicit : In intellec-
tum.
principio fecit Deus coelum et terram , id est , „ In Verbo suo
sibi coaeterno fecit Deus intelligibilem atque sensibilem, vel
spiritualem corporalemque creaturam. “ Aliud qui dicit : In
principio fecit Deus coelum et terram, id est, „ In Verbo suo
sibi coaeterno fecit Deus universam istam molem corporei
mundi hujus , cum omnibus quas continet manifestis notisque
naturis. " Aliud qui dicit : In principio fecit Deus coelum et
terram , id est, 99 In Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus in-
formem materiam² creaturae spiritualis et corporalis. " Aliud
qui dicit : In principio fuit Deus coelum et terram, id est,
,,In Verbo suo sibi coaeterno fecit Deus informem materiam
creaturae corporalis ubi confusum adhuc erat coelum et terra,
quae nunc jam distincta atque formata in istius mundi mole
sentimus. " Aliud qui dicit : In principio fecit Deus coelum
et terram, id est , „ In ipso exordio faciendi atque operandi ,
fecit Deus informem materiam confuse habentem coelum et
terram ; unde formata nunc eminent et apparent cum omni-
bus quae in eis sunt . "
XXI.
30. Item quod attinet ad intellectum verborum sequen- Terra
tium , ex illis omnibus veris, aliud sibi tollit qui dicit : Terra erat visibilis
in-
etc. va-
autem erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant superfieintel-
lectum.
1) Aliud sibi tollit aliud (monente Martin.) ", quandam pro
qui dicit : der Eine entnimmt sich , suo genere materiam," " spiritalis
hebt heraus Dies, ein Zweiter ein 66 si fuit ulla, unde anima
materies,
Anderes wenn er sagt u. s. w. fieret, ,quasi materies, " de Gen.
2) 22 Materiei " nomine designat ad Litt. L. VII , §. 9. 10. „ Sicut
Aug. quicquid , in „ creaturis spiri- caro habuit materiem , id est ter-
tualibus, " incorporeum licet , non ram, de qua fieret, ut omnino caro
est Deus , sed Dei opificium , ut esset : sic fortasse potuit et anima,
verbis Dub. utar,,, Ipsamet creatura antequam ea ipsa natura fieret,
qualis esset si non aeterna luce per- quae anima dicitur, cujus vel pul-
funderetur, et Deo inhae-reret, casto critudo virtus, vel deformitas vitium
illo et indeficiente amore quo natu- est, habere aliquam materiam pro
ralis illius mutabilitas cohibetur" suo genere spiritalem, quae nondum
(coll. §. 9. 12. 15. 21. 25 sub fin. esset anima ; sicut terra de qua
33. sub fin.) unde, ne cordoreum caro facta est , jam erat aliquid,
quiddam sonet , id alibi appellat quamvis non erat caro.
 334' S. AUGUSTINI EPISCOPI

abyssum, id est , "" Corporale illud quod fecit Deus, adhuc ma-
teries erat corporearum rerum informis , sine ordine , sine
luce. " Aliud qui dicit : Terra autem erat invisibilis et in-
composita , et tenebrae erant super abyssum, id est , „ Hoc
totum quod coelum et terra appellatum est, adhuc informis et
tenebrosa materies erat, unde fieret coelum corporeum et terra
corporea, cum omnibus quae in eis sunt corporeis sensibus
nota ." Aliud qui dicit : Terra autem erat invisibilis et in-
composita , et tenebrae erant super abyssum , id est , „ Hoc
totum quod coelum et terra appellatum est , adhuc informis
et tenebrosa materies erat , unde fieret coelum intelligibile
quod alibi dicitur coelum coeli ; et terra, scilicet omnis natura
Ps.
16. 113, corporea, sub quo nomine intelligatur etiam hoc coelum cor-
poreum ; id est unde fieret omnis invisibilis visibilisque crea-
tura." Aliud qui dicit : Terra autem erat invisibilis et in-
composita, et tenebrae erant super abyssum ; „ non illam in-
formitatem nomine coeli et terrae Scriptura appellavit ; sed
jam erat, inquit , ipsa informitas quam terram invisibilem et
incompositam tenebrosamque abyssum nominavit, de qua coe-
lum et terram Deum fecisse praedixerat , spiritualem scilicet,
corporalemque creaturam. " Aliud qui dicit : Terra autem
erat invisibilis et incomposita, et tenebrae erant super abys-
sum , id est „ Informitas quaedam jam materies erat , unde
coelum et terram Deum fecisse Scriptura praedixit ; totam
scilicet corpoream mundi molem, in duas maximas partes, su-
periorem atque inferiorem distributam, cum omnibus , quae in
eis sunt, usitatis notisque creaturis. "
XXII. 31. Cum enim duabus istis extremis sententiis resistere
Aliquid
essecon-
Deo a quisquam ita tentaverit : Si non vultis hanc informitatem
ditum, materiae coeli et terrae nomine appellatam videri ; erat ergo
de quo
li- aliquid quod non fecerat Deus, unde coelum et terram faceret ;
sileatGe-
ber
nesis, neque enim Scriptura narravit quod istam materiem Deus
nihil re-
pugnat, fecerit, nisi intelligamus eam coeli et terrae, aut solius terrae
vocabulo significatam cum diceretur, In principio fecit Deus
coelum et terram ; ut id quod sequitur , Terra autem erat
invisibilis et incomposita , quamvis informem materiam sic
placuerit appellare , non tamen intelligamus nisi eam quam
fecit Deus in eo quod praescriptum est, fecit Deus coelum et
 CONFESSIONUM LIBER XII. 335

terram." Respondebunt assertores duarum istarum sententia-

rum quas extremas posuimus , aut illius , aut illius , cum haec
audierint, et dicent : „ Informem ' quidem istam materiam non
negamus a Deo factam , Deo a quo sunt omnia bona valde :
quia sicut dicimus amplius bonum esse quod creatum atque
formatum est, ita fatemur minus bonum esse quod factum est
creabile atque formabile, sed tamen bonum : non autem com-
memorasse Scripturam, quod hanc informitatem fecerit Deus ,
sicut alia multa non commemoravit, ut Cherubim et Seraphim,
et quae Apostolus distincte ait, Sedes, Dominationes, Princi- Isa.
et 37,6,16.
2;
patus, Potestates, quae tamen omnia Deum fecisse manifestum Col.1,16 .
Aut si eo quod dictum est , fecit coelum et terram,
comprehensa sunt omnia ; quid de aquis dicimus , super quas
ferebatur Spiritus Dei ? Si enim, terra nominata , simul intelli-
guntur; quomodo jam terrae nomine materies informis acci-
pitur, quando tam speciosas aquas videmus ? Aut si ita acci-
pitur, cur ex eadem informitate scriptum est , factum firma-
mentum et vocatum coelum , neque scriptum est factas esse
aquas ? Non enim adhuc informes sunt et invisae , quas ita
decora specie fluere cernimus . Aut si tunc acceperunt istam
speciem cum dixit Deus , Congregetur aqua quae est subGen.1 , 9.
firmamento, ut congregatio sit ipsa formatio ; quid responde-
bitur de aquis quae super firmamentum sunt ? quia neque
informes tam honorabilem sedem accipere meruissent , nec
scriptum est qua voce formatae sint . Unde si aliquid Genesis
tacuit Deum fecisse, quod tamen Deum fecisse nec sana fides ,
nec certus ambigit intellectus ; nec ideo ulla sobria doctrina
dicere audebit istas aquas coaeternas Deo , quia in libro Ge-
neseos commemoratas quidem audimus, ubi autem factae sint
non invenimus : cur non informem quoque illam materiem ,
quam Scriptura haec terram invisibilem et incompositam , te-
nebrosamque abyssum appellat , docente veritate intelligamus
ex Deo factam esse de nihilo , ideoque illi non esse coaeternam ,
quamvis ubi facta sit , omiserit enuntiare ista narratio ? "

1) Informem etc. Das Folgende die Erneuung der Welt , welche

dürfte für die Annahme sprechen : (beim Fall der Engel) wüste und
Gen. 1 , 3-32 erzähle nicht die leer geworden.
ursprüngliche Schöpfung , sondern
 336 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XXIII.
Duo dis- 32. His ergo auditis atque perspectis pro captu infirmi-
sensio-
num ge- tatis meae, quam tibi confiteor scienti Deo meo , duo video
nera in dissensionum genera oboriri posse , cum aliquid a nuntiis ve-
Scriptu-
ris inter- racibus per signa enuntiatur : unum si de veritate rerum ,
pretan-
dis alterum si de ipsius qui enuntiat voluntate dissensio est .

Aliter enim quaerimus de creaturae conditione quid verum

sit ; aliter autem quid in his verbis Moyses , egregius dome-
sticus fidei tuae , intelligere lectorem auditoremque voluerit.
In illo primo genere discedant a me omnes, qui ea quae falsa
sunt, se scire arbitrantur. In hoc item altero discedant a
me omnes qui ea quae falsa sunt, Moysen dixisse arbitrantur.
Conjungar autem illis, Domine, in te, et delecter cum eis in
te, qui veritate tua pascuntur in latitudine charitatis ; et acce-
damus simul ad verba Libri tui , et quaeramus in eis volun-
tatem tuam per voluntatem famuli tui, cujus calamo dispen-
sasti ea.
XXIV . 33. Sed quis nostrum sic inveniet eam inter tam multa
Ex mul-
tis de- vera, quae in illis verbis aliter atque aliter intellectis occur-
nonveris
ter asseri runt quaerentibus ; ut tam fidenter dicat hoc sensisse Moysen,
betfiden-
illud aut atque hoc in illa narratione voluisse intelligi , quam fidenter
hoc
Moysen, dicit hoc verum esse , sive ille hoc senserit sive aliud ? Ecce
sensisse
enim , Deus meus , ego servus tuus qui vovi tibi sacrificium
confessionis in his litteris , et oro ut ex misericordia tua
reddam tibi vota mea ; ecce ego quam fidenter dico in tuo
Verbo incommutabili omnia te fecisse , invisibilia et visibilia,
numquid tam fidenter dico non aliud quam hoc attendisse
Moysen cum scriberet : In principio fecit Deus coelum et
terram ? Quia non sicut in tua veritate hoc certum video ,
ita in ejus mente video id eum cogitasse cum haec scriberet .
Potuit enim cogitare in ipso faciendi exordio , cum diceret,
In principio: potuit et coelum et terram hoc loco , nullam
jam formatam perfectamque naturam sive spiritualem sive
corporalem, sed utramque inchoatam et adhuc informem velle
intelligi . Video quippe vere potuisse dici , quidquid horum
diceretur ; sed quid horum in his verbis ille cogitaverit , non
ita video quamvis sive aliquid horum , sive quid aliud
quod a me commemoratum non est , tantus vir ille mente
conspexerit , cum haec verba promeret , verum eum vidisse
apteque id enuntiasse non dubitem .
 CONFESSIONUM LIBER XÌI. 337

34. Nemo jam mihi molestus sit dicendo mihi : Non hoc Adver- XXV.
sensit Moyses quod tu dicis , sed hoc sensit quod ego dico . sus eos
qui alio-
Si enim mihi diceret : „Unde scis hoc sensisse Moysen quod rum in-
terpre-
de his verbis ejus eloqueris ? " aequo animo ferre deberem et tionem
tandi ra-
responderem fortasse quae superius respondi, vel aliquanto temere
rejiciunt.
uberius, si esset durior. Cum vero dicit : „ Non hoc ille sensit
quod tu dicis, sed quod ego dico ; " neque tamen negat, quod
uterque nostrum dicit, utrumque verum esse ; o vita pauperum
Deus meus, in cujus sinu non est contradictio , plue mihi miti-
gationes in cor, ut patienter ' tales feram qui non mihi hoc
dicunt, quia divini sunt, et in corde famuli tui viderunt quod
dicunt ; sed quia superbi sunt : nec noverunt Moysi sententiam ,
sed amant suam ; non quia vera est, sed quia sua est . Alio-
quin² et aliam veram pariter amarent , sicut ego amo quod
dicunt, quando verum dicunt ; non quia ipsorum est, sed quia
verum est ; et ideo jam nec ipsorum est , quia verum est. Si
autem ideo ament illud quia verum est , jam et ipsorum est ,
et meum est ; quoniam in commune omnium est veritatis ama-
torum. Illud autem quod contendunt non hoc sensisse Moysen
quod ego dico , sed quod ipsi dicunt ; nolo , non amo : quia
etsi ita est, tamen ista temeritas non scientiae sed audaciae
est ; nec visus , sed typhus eam peperit. Ideoque , Domine ,
tremenda sunt judicia tua ; quoniam veritas tua nec mea est ,
nec illius aut illius, sed omnium nostrum quos ad ejus commu-
nionem publice vocas, terribiliter admonens nos , ut eam no-
limus habere privatam , ne privemur ea. Nam quisquis id
quod tu omnibus ad fruendum proponis , sibi proprie vindicat ,
et suum vult esse quod omnium est ; a communi propellitur

1 ) Cum ista quaeruntur , et ea buimur, alias atque alias parere

sicut potest quisque conjectat, non
inutiliter exercentur ingenia , si
adhibeatur disceptatio moderata,
et absit error opinantium se scire
quod nesciunt. Quid enim opus
est, ut haec atque hujusmodi affir-
mentur vel negentur, vel definiantur
cum discrimine, quando sine crimine
nesciuntur ? Aug. Enchir. c. 59.
2) In rebus obscuris, et a nostris
oculis remotissimis , si qua inde
scripta etiam divina legerimus ,
quae possint , salva fide qua im-
sententias , in nullam carum nos
praecipiti affirmatione ita projicia-
mus, ut si forte diligentius dis-
cussa veritas eam labefactaverit,
corruamus ; non pro sententia di-
vinarum scripturarum , sed pro
nostra ita dimicantes , ut eam ve-
limus scripturarum esse quae nostra
est, cum potius eam quae scriptu-
rarum est, nostram esse velle de-
beamus. Aug. de Gen. ad Lit. 1.
i. §. 37.
22
22
 338 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Joh
44. 8, ad sua, hoc est, a veritate ad mendacium. Qui enim loquitur
mendacium, de suo loquitur.
35. Attende , judex optime , Deus ipsa veritas, attende
quid dicam contradictori huic, attende ; coram te enim dico ,
1 Tim. 1 , et coram fratribus meis, qui legitime utuntur Lege usque ad
8.
finem charitatis ; attende, et vide quid ei dicam , si placet
tibi. Hanc enim vocem huic refero fraternam et pacificam :
„Si ambo videmus verum esse quod dicis , et ambo videmus
verum esse quod dico ; ubi , quaeso , id videmus ? Nec ego
utique in te, nec tu in me ; sed ambo in ipsa , quae supra
mentes nostras est , incommutabili Veritate. Cum ergo de
ipsa Domini Dei nostri luce non contendamus ; cur de proximi
cogitatione contendimus, quam sic videre non possumus ut vi-
detur incommutabilis Veritas ; quando si ipse Moyses appa-
ruisset nobis atque dixisset , , Hoc cogitavi ;' nec sic eam vide-
16.Cor. 4, remus, sed crederemus ? Non itaque supra quam scriptum
Deut. 6 , est, unus pro altero infletur adversus alterum. Diligamus
5 ; Mat,
22, 37. Dominum Deum nostrum ex toto corde , et ex tota anima,
et ex tota mente nostra, et proximum nostrum sicut nosme-
tipsos. Propter quae duo praecepta charitatis sensisse Moysen,
quidquid in illis Libris sensit , nisi crediderimus , mendacem
faciemus Deum, cum de animo conversi, aliter quam ille docuit
opinamur. Jam vide quam stultum sit in tanta copia verissi-
marum sententiarum, quae de illis verbis erui possunt temere
affirmare, quam earum Moyses, potissimum senserit ; et perni-
ciosis contentionibus ipsam offendere charitatem, propter quam
dixit omnia , cujus dicta conamur exponere. “

XXVI. 36. Et tamen ego , Deus meus , celsitudo humilitatis meae ,

Quide-
mo ser- et requies laboris mei , qui audis confessiones meas, et dimit-
ceat
Scrip- tis peccata mea ; quoniam tu mihi praecipis ut diligam pro-
ximum meum sicut meipsum, non possum minus credere de
Moyse fidelissimo famulo tuo, quam mihi optarem ac deside-
rarem abs te dari muneris, si tempore illo natus essem quo
ille, eoque loco me constituisses, ut per servitutem cordis ac
linguae meae, Litterae illae dispensarentur , quae tanto post
essent omnibus gentibus profuturae, et per universum orbem
tanto auctoritatis culmine omnium falsarum superbarumque
doctrinarum verba superaturae . Vellem quippe, si tunc ego
 CONFESSIONUM LIBER XII. 339

essem Moyses , (ex eadem namque massa omnes venimus ; et

quid est homo, nisi quia memor es ejus ?) vellem ergo, si Ps. 8, 5,
tunc ego essem quod ille, et mihi abs te Geneseos liber scri-
bendus injungeretur, talem mihi eloquendi facultatem dari, et
eum texendi sermonis modum, ut neque illi qui nondum que-
unt intelligere quemadmodum creat Deus, tanquam excedentia
vires suas dicta recusarent ; et illi qui hoc jam possunt, in
quamlibet veram sententiam cogitando venissent , eam non
praetermissam in paucis verbis tui famuli reperirent ; et si
alius aliam vidisset in luce veritatis , nec ipsa in eisdem ver-
bis intelligenda deesset.

37. Sicut enim fons in parvo loco uberior est, pluribus- XXVII .
ram de-
que rivis in ampliora spatia fluxum ministrat, quam quilibet Scriptu
eorum rivorum , qui per multa locorum ab eodem fonte dedu- cet milehu-
sim-
plexque
citur ; ita narratio dispensatoris tui sermocinaturis pluribus verbo-
nus. ge-
profutura, parvo sermonis modulo scatet fluenta liquidae veri- num
tatis : unde sibi quisque verum quod de his rebus potest , hic
illud , ille illud , per longiores loquelarum anfractus trahat.
Alii enim cum haec verba legunt vel audiunt, cogitant Deum
quasi hominem , aut quasi aliquam molem immensa praeditam
potestate, novo quodam et repentino placito , extra seipsam
tanquam locis distantibus fecisse coelum et terram, duo magna
corpora supra et infra, quibus omnia continerentur. Et cum
audiunt, Dixit Deus, Fiat illud, et factum est illud ; cogi-
tant verba coepta et finita, sonantia temporibus atque tran-
seuntia, post quorum transitum statim existere quod jussum
est ut existeret : et si quid forte aliud hoc modo ex familiari-
tate carnis opinantur. In quibus adhuc parvulis animalibus ,
dum isto humillimo genere verborum, tanquam materno sinu ,
eorum gestatur infirmitas, salubriter aedificatur fides , qua
certum habeant et teneant Deum fecisse omnes naturas, quas
eorum sensus mirabili varietate circumspicit. Quorum si
quispiam quasi vilitatem dictorum aspernatus, extra nutrito-
rias cunas superba imbecillitate se extenderit, heu ! cadet
miser. Domine Deus , miserere, ne implumem pullum concul-
cent qui transeunt viam ; et mitte angelum tuum , qui eum
reponat in nido, ut vivat donec volet.
22 *
 340 S. AUGUSTINI EPISCOPI

38. Alii vero quibus haec verba non jam nidus, sed opaca
XXVIII. fruteta sunt, vident in eis latentes fructus, et volitant lae-
Ut varie
intelligi- tantes, et garriunt scrutantes, et carpunt eos . Vident enim ,
tur ab
eruditis cum haec verba legunt vel audiunt, tua , Deus, aeterna et
Scrip-
tura. stabili permansione cuncta praeterita et futura tempora supe-
rari ; nec tamen quidquam esse temporalis creaturae, quod
tu non feceris : cujus voluntas quia id est quod tu, nullo
modo mutata, vel, quae antea non fuisset, exorta voluntate
fecisti omnia : non de te similitudinem tuam formam omnium,
sed de nihilo dissimilitudinem informem, quae formaretur per
similitudinem tuam, recurrens in te unum pro captu ordinato ,
quantum cuique rerum in suo genere datum est : et fierent
omnia bona valde, sive maneant circa te, sive gradatim re-
motiori distantia per tempora et locos pulchras variationes
faciant aut patiantur . Vident haec, et gaudent in luce veri-
tatis tuae, quantulum hic valent.
39. Et alius eorum intendit in id quod dictum est, In
principio fecit Deus, et respicit Sapientiam Principium, quia
et loquitur ipsa nobis. Alius itidem intendit in eadem verba,
et principium intelligit exordium rerum conditarum ; et sic
accipit, In principio fecit, ac si diceretur, Primo fecit. Atque
in eis qui intelligunt, In principio , quod in Sapientia fecisti
coelum et terram ; alius eorum ipsum coelum et terram,
creabilem materiam coeli et terrae sic esse credit cognomina-
tam ; alius jam formatas distinctasque naturas ; alius unam
formatam, eamdemque spiritualem coeli nomine, aliam infor-
mem corporalis materiae, terrae nomine . Qui autem intelli-
gunt in nominibus coeli et terrae, adhuc informem materiem ,
de qua formaretur coelem et terra , nec ipsi uno modo id
intelligunt : sed alius unde consummaretur intelligibilis sensi-
bilisque creatura ; alius tantum unde sensibilis moles ista

1 ) Fecisti omnia . . . datum est : dem Nichts erschaffen. Quae for-

du hast Alles geschaffen , aber
nicht hast du geschaffen de te
similitudinem tuam, dein Ebenbild
das aus deinem Wesen geboren -
der λόγος 9 - formam omnium :
Prototyp. Vgl. L. 12 , 7 , not. 3 .
Sed de nihilo dissimilitudinem in-
formem : sondern das Chaos hast
du, aber nicht de te, vielmehr aus
maretur per similitudinem tuam :
der óyos nichts blos forma for-
marum, sondern auch thätig , for-
mans. Recurrens etc. so dass jede
Art von Geschöpfen , nach dem
ihr verliehenen Vermögen sich dir
anschlösse stehe sie dir näher
oder ferner. Vgl. L. 1 , 13 , 21
not. 15.
 CONFESSIONUM LIBER XII. 341

corporea, sinu grandi continens perspicuas² promptasque natu-

ras. Nec illi uno modo qui jam dispositas digestasque crea-
turas coelum et terram vocari hoc loco credunt ; sed alius
invisibilem atque visibilem : alius solam visibilem in qua lumi-
nosum coelum suspicimus, et terram caliginosam , quaeque in
eis sunt.
40. At ille qui non aliter accipit, In principio fecit, Quot XXIX .
quam si diceretur, „ Primo fecit ; " non habet quomodo veraci- modis dicitur
ter intelligat coelum et terram, nisi materiem coeli et terrae aliquid
prius.
intelligat, videlicet universae, id est intelligibilis corporalisque
creaturae. Si enim jam formatam velit universam, recte ab
eo quaeri poterit,„ Si hoc primo fecit Deus, quid fecerit
deinceps : et post universitatem non inveniet ; ac per hoc
audiet invitus, „ Quomodo illud primo, si postea nihil ? " Cum
vero dicit primo informem , deinde formatam , non est absur-
dus ; si modo est idoneus discernere, quid praecedat aeterni-
tate, quid tempore, quid electione, quid origine. Aeternitate ,
sicut Deus omnia ; tempore, sicut flos fructum ; electione , sicut
fructus florem'; origine , sicut sonus cantum. In his quatuor
primum et ultimum quae commemoravi, difficillime intelligun-
tur ; duo media facillime. Namque rara visio est et nimis
ardua conspicere, Domine, aeternitatem tuam incommutabiliter
mutabilia facientem , ac per hoc priorem. Quis deinde sic
acutum cernat animo, ut sine labore magno dignoscere valeat,
quomodo sit prior sonus quam cantus, ideo quia cantus est
formatus sonus , et esse utique aliquid non formatum potest ,
formari autem quod non est , non potest ? Sic est prior ma-
teries, quam id quod ex ea fit : non ideo prior quia ipsa
efficit , cum potius fiat ; nec prior intervallo temporis . Neque

2) Perspicuas promptasque na- dus est Deus de materia quidem

turas : sichtbare, fertige (ans Licht
gebrachte) Wesen.
1 ) Nec putandus est Deus infor-
mem prius fecisse materiam , et ,
intervallo aliquo interposito tem-
poris, formasse quod prius informe
fecerat ; sed sicut a loquente fiunt
verba sonantia, ubi non prius vox
informis post accepit formam , sed
formata profertur : ita intelligen-
informi fecisse mundum, sed simul
eam concreasse mundo. Non ta-
men inutiliter prius narratur unde
aliquid fit, et postea quod inde fit ;
quia et si potest utrumque simul
fieri , non simul potest utrumque
narrari. Aug. contra Advers . Legis
et Proph. 1. i. c. 9. cf. de Gen.
ad Lit. i. 14. v. 5. et sup. ad c.
20. p. 238. not. 2.
342 S. AUGUSTINI EPISCOPI

enim priore tempore sonos edimus informes sine cantu , et

eos posteriore tempore in formam cantici coaptamus aut fin-
gimus ; sicut ligna quibus arca , vel argentum quo vasculum
fabricatur. Tales quippe materiae, tempore etiam praecedunt
formas rerum quae fiunt ex eis : at in cantu non ita est. Cum
enim cantatur , auditur sonus ejus ; non prius informiter so-
nat, et deinde formatur in cantum. Quod enim primo utcum-
que sonuerit, praeterit ; nec ex eo quidquam reperies quod
resumptum arte componas : et ideo cantus in sono suo verti-
tur ; qui sonus ejus, materies ejus est . Idem quippe formatur
ut cantus sit ; et ideo, sicut dicebam, prior materies sonandi
quam forma cantandi : non per faciendi potentiam prior ; ne-
que enim sonus est cantandi artifex, sed cantanti animae
subjacet ex corpore, de quo cantum faciat . Nec tempore
prior ; simul enim cum cantu editur. Nec prior electione ; non
enim potior sonus quam cantus , quandoquidem cantus est
non tantum sonus, verum etiam speciosus sonus. Sed prior
est origine ; quia non cantus formatur ut sonus sit, sed sonus
formatur ut cantus sit. Hoc exemplo , qui potest intelligat
materiam rerum primo factam, et appellatam coelum et ter-
ram, quia inde facta sunt coelum et terra : nec tempore primo
factam ; quia formae rerum exserunt tempora, 2 illa autem erat
informis ; jamque³ in temporibus simul animadvertitur, nec
tamen de illa narrari aliquid potest , nisi velut tempore prior
sit ; cum pendatur extremior, quia profecto meliora sunt for-

2 ) Factae itaque creaturae mo- teria informis in temporibus

tibus coeperunt currere tempora ;
unde ante creaturam frustra tem-
pora requiruntur , quasi possint
invenire ante tempora tempora.
Motus enim si nullus esset , vel
spiritalis vel corporalis creaturae,
quo per praesens praeteritis futura
succederent , nullum esset tempus
omnino: Moveri autem creatura
non utique posset , si non esset.
Potius ergo tempus a creatura, quam
creatura coepit a tempore , utrum-
que autem ex Deo. Aug. de Gen.
ad Lit. 1. v. c. 5.
3) Jamque in . . . fieret. Wie
sonus materies cantus mit
dem Gesange dem geformten sonus
simul animadvertitur , so wird ma-
welche tempora die formas rerum
erst hervorgehn lassen (exserunt)
- in dem Gebildeten geschaut.
Doch lässt sich von der formlosen
Materie nichts sagen, als dass sie,
velut der Zeit nach, dem Gebildeten
vorangehe. Wie A. vom sonus
sagte , er sei prior quam cantus,
quia cantus est formatus sonus,
et esse utique aliquid non forma-
tum potest , formari autem quod
non est, non potest etc. Cum pen-
datur extremior : der Zeit nach
gleichsam früher , ist die materia
informis geringer zu achten als
die materia formata per similitu-
dinem tuam . cap. 28. not. 1 .
 CONFESSIONUM LIBER XII. 343

mata quam informia , et praecedatur aeternitate Creatoris , ut

esset de nihilo , unde aliquid fieret.
41. In hac diversitate sententiarum verarum concordiam Tracta-
XXX .
pariat ipsa Veritas ; et Deus noster misereatur nostri , ut le- tores
Scriptu-
rae di-
gitime Lege utamur, praecepti fine, pura charitate : ac per rae versa
hoc si quis quaerit ex me, quid horum Moyses tuus ille fa- sentien-
tes con-
mulus senserit, non sunt hi sermones confessionum mearum . cordent
invicem
Si tibi non confiteor, nescio ; et scio tamen illas veras esse charitate
et studio
sententias, exceptis carnalibus de quibus quantum existimavi veritatis.
locutus sum : quos tamen bonae spei parvulos haec verba Li-
bri tui non territant, alta humiliter, et pauca copiose. Sed
omnes quos in eis verbis vera cernere ac dicere fateor , dili-
gamus nos invicem, pariterque diligamus te Deum nostrum
fontem veritatis , si non vana, sed ipsam sitimus ; eumdemque
famulum tuum Scripturae hujus dispensatorem, Spiritu tuo
plenum, ita honoremus, ut hoc eum te revelante cum haec
scriberet attendisse credamus, quod in eis maxime et luce
veritatis, et fruge utilitatis excellit.
42. Ita cum alius dixerit, „ Hoc sensit quod ego ; " et Sensisse
XXXI.
alius, „ Imo illud quodego ; " religiosius me arbitror dicere , putan-
dus est
,, Cur non utrumque potius, si utrumque verum est ?" Et si Moyses
quidquid
quid tertium, et si et si quid omnino aliud veri
quid quartum , potest in
verum quispiam in his verbis videt ; cur non illa omnia vi- verbis
ipsius
disse credatur, der quem Deus unus sacras Litteras vera et inveniri.
diversa visuris multorum sensibus temperavit ? Ego certe,
quod intrepidus de meo corde pronuntio, si ad culmen auc-
toritatis aliquid scriberem ; sic mallem scribere, ut quod veri
quisque de his rebus capere posset, mea verba resonarent,
quam ut veram sententiam ad hoc apertius ponerem, ut ex-
cluderem caeteras, quarum falsitas me non posset offendere.
Nolo itaque, Deus meus, tam praeceps esse, ut hoc illum vi-
rum de te meruisse non credam. Sensit ille omnino in his
verbis, atque cogitavit cum ea scriberet, quidquid hic veri
potuimus invenire, et quidquid nos non potuimus, aut nondum
possumus, et tamen in eis inveniri potest.

1) Non sunt nescio, es sind dir nicht bekenne : ich weiss es

dies nicht Reden die zu meinen nicht.
Bekenntnissen passen , wofern ich
 344 S. AUGUSTINI EPISCOPI CONFESSIONUM LIBER XII.

XXXII. 43. Postremo, Domine qui Deus es, et non caro et san-
Veri
Scrip-
turae guis ; si quid homo minus vidit , numquid et Spiritum tuum
sensus abonum qui deducet me in terram rectam, latere potuit , quid-
Spiritu
sancto quid eras in eis verbis tu ipse revelaturus legentibus posteris ,
revelan-
tur. etiamsi ille per quem dicta sunt, unam fortassis ex multis
Ps. 142.
10. veris sententiam cogitavit ? Quod si ita est , sit igitur illa
quam cogitavit caeteris excelsior. Nobis autem , Domine , aut
ipsam demonstra , aut quam placet alteram veram ; ut sive
nobis hoc quod etiam illi homini tuo, sive aliud ex eorumdem
verborum occasione patefacias, tu tamen pascas nos, non error
illudat. Ecce, Domine Deus meus, quam multa de paucis
verbis, quam multa , oro te , scripsimus ! Quae nostrae vires ,
quae tempora omnibus Libris tuis ad istum modum sufficient ?
Sine me itaque brevius in eis confiteri tibi , et eligere unum
aliquid quod tu inspiraveris verum, certum et bonum , etiamsi
multa occurrerint , ubi multa occurrere poterunt ; ea fide con-
fessionis meae, ut si hoc dixero quod sensit minister tuus,
recte atque optime ; id enim conari me oportet : quod si as-
secutus non fuero, id tamen dicam quod mihi per ejus verba
tua Veritas dicere voluerit , quae illi quoque dixit quod voluit.

1 ) Cum divinos libros legimus, test, saltem id solum quod fides

in tanta multitudine verorum in-
tellectuum, qui de paucis verbis
eruuntur , et sanitate fidei Catho-
licae muniuntur , id potissimum
eligamus, quod certum apparuerit
eum sensisse quem legimus. Si
autem hoc latet, id certe quod cir-
cumstantia Scripturae non impe-
dit, et cum sana fide concordat.
Si autem et Scripturae circumstan-
tia pertractari et discuti non po-
sana praescribit. Aliud est enim
quid potissimum Scriptor senserit
non dignoscere , aliud a regula
pietatis errare. Si utrumque vite-
tur, perfecte se habet fructus le-
gentis. Si vero utrumque vitari
non potest, etiam si Scriptoris vo-
luntas incerta sit, sacrae fidei con-
gruam non inutile est eruisse sen-
tentiam . Aug. de Gen. ad Lit. 1.
i. fin .
 LIBER DECIMUS TERTIUS .

Dei bonitatem vel ex hoc maxime commendari docet, quod cum re-
bus a se creatis nullatenus indigeret , eas non tantum condiderit,
sed singulas quasque in suo genere perfecerit. Trinum Deum,
ipsiusque Spiritus sancti proprietatem , primis Geneseos verbis insi-
nuari ostendit ; et de ejus in nobis effectibus praeclare omnino
disserit. Deinde tota conditi Universi historia nobis allegorice ex-
hiberi docet mirabilem illum ordinem, quem in instituenda et sanc-
tificanda Ecclesia Deus servare voluit, cum non alio plane fine con-
dita fuerint universa .

1. Invoco te, Deus meus , misericordia mea, qui fecisti , I.

Invocat
me, et oblitum tui non oblitus es . Invoco te in animam Deum,
cujus
meam , quam praeparas ad capiendum te ex desiderio quod bonitate
se prae-
inspiras ei nunc invocantem te ne deseras , qui priusquamventum
agnoscit.
invocarem praevenisti et institisti crebrescens multimodis vo-
cibus, ut audirem de longinquo et converterer, et³ vocantem
me invocarem te . Tu enim, Domine, delevisti omnia mala
merita mea , ne retribueres manibus meis in quibus a te de-
feci ; et praevenisti omnia bona merita mea, ut retribueres
manibus tuis quibus me fecisti ; quia et priusquam essem, tu
eras ; nec eram cui praestares ut essem ; et tamen ecce sum
ex bonitate tua praeveniente totum hoc quod me fecisti, et
unde me fecisti . Neque enim eguisti¹ me , aut ego tale bo-
num sum quo tu adjuveris , Dominus meus et Deus meus ;
non ut tibi sic serviam quasi ne fatigeris in agendo , aut ne
minor sit potestas tua carens obsequio meo ; neque ut sic te
colam quasi terram, ut sis incultus si non te colam ; sed ut
serviam tibi et colam te, ut de te mihi bene sit, 5 a quo mihi
est ut sim cui bene sit.

1) Vergiss mein nicht , dass ich
dein nicht vergesse. Arnold.
2 ) Vid. L. i . §. 2. et. n. 2.
3) Vocantem te. Et invo-
carem te vocantem me.
4) Nec faciendis eguit, qui factis
non eget. Aug. c. adv. Leg. et
Proph. 1. i. c. 4.
5) Ille quippe servitute nostra,
non indiget, nos vero dominatione
 346 S. AUGUSTINI EPISCOPI

II. 2. Ex plenitudine quippe bonitatis tuae creatura tua

Creatu-
rae
Dei ex
bo- subsistit, ut bonum quod tibi nihil prodesset, ne de te aequale
nitate tibi esset, tamen quia ex te fieri potuit, non deesset. Quid
subsis-
tunt et
perfici- enim te promeruit coelum et terra, quae fecisti in Principio?
untur. Dicant quid te promeruerunt spiritualis corporalisque natura ,
quas fecisti in Sapientia tua, ut inde penderent etiam inchoata
et informia quaeque in genere suo , vel spirituali vel corpo-
rali, euntia in immoderationem , et in longinquam dissimilitu-
dinem tuam ; spirituale informe praestantius, quam si forma-
tum corpus esset ; corporale autem informe praestantius , quam
si omnino nihil esset : atque ita penderent in tuo Verbo in-
formia , nisi per idem Verbum revocarentur ad unitatem tuam ,
et formarentur, et essent ab uno te summo bono universa
bona valde. Quid te promeruerunt ut essent saltem informia ,
quae neque hoc essent, nisi ex te ?
Gen. 1,'
1. 3. Quid te promeruit materies corporalis, ut esset saltem
invisibilis et incomposita ? quia neque hoc esset, nisi quia
fecisti eam ; ideoque te , quia non erat, promereri ut esset
non poterat. Aut quid te promeruit inchoatio creaturae
spiritualis , ut saltem tenebrosa fluitaret ' similis abysso, tui
dissimilis, nisi per idem Verbum converteretur ad idem a quo
facta est , atque ab eo illuminata lux fieret, quamvis non ae-
qualiter, tamen conformis formae aequali tibi ? Sicut enim
corpori non hoc est esse quod pulchrum esse, alioquin deforme
esse non posset : ita etiam creato spiritui non id est vivere ,
quod sapienter vivere ; alioquin incommutabiliter saperet .
18. 72, Bonum autem illi est haerere tibi semper,2 ne quod adeptus
Ps.

ejus indigemus, ut operetur et cu- A quo enim existit ut sit , utque

stodiat nos ; et ideo verus et solus
est Dominus, quia non illi ad suam,
sed ad nostram utilitatem salutem-
que servimus . Aug. de Gen. ad
Lit. 1. VIII. c. 11 .
1 ) Creatura, quamquam spiritalis
et intellectualis et rationalis, potest
habere informem vitam . Aversa
enim a sapientia incommutabili,
stulte ac misere vivit , quae infor-
mitas ejus est. Formatur autem
conversa ad incommutabile lumen
sapientiae , quod est verbum Dei.
vivat , ad illum convertitur ut sa-
pienter et beate vivat. Aug. de
Gen. ad Lit. 1. i. c. 5.
2) Quod cum ita sit , huic na-
turae , quae in tanta excellentia
creata est, ut licet ipsa sit muta-
bilis, inhaerendo tamen incommu-
tabili bono , id est , summo Deo,
beatitudinem consequatur , nec
expleat indigentiam suam nisi uti-
que beata sit, eique explendae non
sufficiat nisi Deus ; profecto non
illi adhaerere vitium est. Aug. de
Civ. Dei. 1. xii. c. 1 .
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 347

est conversione, aversione lumen amittat, et relabatur in vitam

tenebrosae abysso similem. Nam et nos qui secundum animam
creatura spiritualis sumus, aversi a te nostro lumine, in ea
Eph. 5,
vita fuimus aliquando tenebrae, et in reliquiis obscuritatis 8.
ps 35,
nostrae laboramus, donec simus justitia tua in Unico tuo sicut 7.
montes Dei: nam judicia tua fuimus, sicut multa abyssus.*
4. Quod autem in primis conditionibus dixisti, Fiat lux, ExIII.
Dei
et facta est lux ; non incongruentur hoc intelligo in creatura gratia
omnia.
spirituali ; quia erat jam qualiscumque vita quam illuminares . Gen. ),
Sed sicut non te promeruerat, ut esset talis vita quae illu- 3.
minari posset ; ita nec cum jam esset, promeruit te ut illumi-
naretur. Neque enim ejus informitas placeret tibi, si non lux
fieret, non existendo , sed intuendo illuminantem lucem eique
haerendo ; ut et quod utcumque vivit , et quod beate vivit,
non deberet nisi gratiae tuae, conversa per commutationem
meliorem ad id quod neque in melius neque in deterius mu-
tari potest ;quod tu solus es, quia solus simpliciter es, cui
non est aliud vivere , aliud beate vivere, quia tua beatitudo5
tu es.
5. Quid ergo tibi deesset ad bonum quod tu tibi es, IV.
Deus
etiamsi ista vel omnino nulla essent, vel informia remanerent, non eget

3) Quid ,, montibus Dei " desig-
netur, vid. Aug. in Joann. Tract.
i. etc. et in Ps. 35 , 7 , ubi ( §. 10.)
ita pergit : „ Abyssum dicit profun-
ditatem peccatorum , quo quisque
pervenit contemnendo Deum. Sicut
montes Dei justitia ejus , qui per
gratiam ipsius fiunt magni : sic et
per judicia ipsius fiunt in profundo,
qui merguntur in ultima. Hac ergo
delectent te montes , hac avertere
ab abysso, et convertere ad id quod
dicitur , ,,Auxilium meum a Do-
mino." Sed unde ? Quia „ levavi
oculos meos in montes. " Quid est
hoc ? Latine dicam : In ecclesia
Christi invenis abyssum, invenis et
montes : invenis ibi pauciores bonos,
quia montes pauci sunt , abyssus
lata est, id est, multos male viven-
tes ab ira Dei, quia sic egerunt ut
traderentur in concupiscentias cor-
dis sui, ut jam defendant peccata
sua, et non confiteantur, sed dicant,
Quare? Quid feci ? Et ille illud
fecit ; et ille hoc fecit. Sed non-
dum es mons, nondum es abyssus :
fuge abyssum, adtende in montes ;
sed nec remaneas in montibus.
,Auxilium enim tuum a Domino,
qui fecit caelum et terram.""
4) Inde est civitatis sanctae , quae
in sanctis Angelis sursum est , et
origo, et informatio , et beatitudo .
Nam si quaeratur unde sit , Deus
eam condidit ; si unde sit sapiens,
a Deo illuminatur ; si unde sit
felix, Deo fruitur. Subsistens mo-
dificatur , contemplans illustratur,
inhaerens jocundatur : est ; videt ;
amat ; in aeternitate Dei viget ; in
veritate Dei lucet ; in bonitate Dei
gaudet. Aug. de Civ. Dei , 1. xi.
C. 24.
5 ) Ille qui non alio, sed se ipso
bono beatus est , ideo ipse miser
non potest esse, quia non se potest
amittere. Id. 1. xii. c. 1 ,
 348 S. AUGUSTINI EPISCOPI

rebus quae non ex indigentia fecisti,

conditis. sed ex plenitudine bonitatis
tuae, cohibens atque convertens ad formam, non ut tanquam
tuum gaudium compleatur ex eis ? Perfecto enim tibi displicet
eorum imperfectio, ut ex te perficiantur et tibi placeant ; non
autem imperfecto, tanquam et tu eorum perfectione perficien-
Gen. 1, dus sis.
2. Spiritus enim tuus bonus superferebatur super
Num.
25 etc.11, aquas ; non ferebatur ab eis tanquam in eis requiesceret. In
quibus enim requiescere dicitur Spiritus tuus bonus, hos in
se requiescere facit. Sed superferebatur incorruptibilis et in-
commutabilis voluntas tua , ipsa in se sibi sufficiens, super
eam quam feceras vitam ; cui non hoc est vivere quod beate
vivere, quia vivit etiam fluitans in obscuritate sua ; cui restat
converti ad eum a quo facta est, et magis magisque vivere
10. 35, apud fontem vitae, et in lumine ejus videre lumen, et perfici ,
Ps.
et illustrari, et beari.
V. 6. Ecce apparet mihi in aenigmate Trinitas , quod es
Trinitas ,
qui Deus Deus meus ; quoniam tu, Pater, in Principio sapientiae no-
est, ex
primis strae quod est tua Sapientia de te nata, aequalis tibi et
verbis
Gene- coaeterna, id ett in Filio tuo , fecisti coelum et terram. Et
seos in-
telligi
tur. multa diximus de coelo coeli, et de terra invisibili et incom-
posita, et de abysso tenebrosa , secundum spiritualis informi-
tatis vagabunda deliquia , nisi converteretur ad eum a quo
erat qualiscumque vita, et illuminatione fieret speciosa vita,
et esset coelum coeli ejus, quod inter aquam et aquam postea
factum est ; et tenebam jam Patrem in Dei nomine , qui fecit
haec, et Filium in Principii nomine , in quo fecit haec ; et
Trinitatem credens Deum meum , sicuti credebam , quaerebam
in eloquiis sanctis ejus, et ecce Spiritus tuus superferebatur
super aquas. Ecce Trinitas Deus meus , Pater et Filius et
Spiritus sanctus, creator universae creaturae.
VI. 7. Sed quae causa fuerat, o lumen veridicum ! tibi ad-
Cur dic-
tus est moveo cor meum ; ne me vana doceat, discute tenebras ejus ,
Spiritus
super- et dic mihi , obsecro te per matrem charitatem ; obsecro te ,
ferri
super dic mihi quae causa fuerat, ut post nominatum coelum, et
aquas.
terram invisibilem et incompositam, et tenebras super abys-
sum , tum demum Scriptura tua nominaret Spiritum tuum ?¹

1) Intelligimus Filium in Principii 1. i. §. 12 .

nomine , qui non Patri , sed per
seipsum creatae creaturae prin- 1 ) Eadem iisdem fere verbis
cipium est. Aug. de Gen. ad Lit. habet Aug. Ib. §. 13.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 349

An quia opertebat sic eum insinuari, ut diceretur superferri ;

et non posset hoc dici, nisi prius illud commemoraretur cui
superferri Spiritus tuus posset intelligi ? Nec Patri enim nec
Filio superferebatur ; nec superferri recte diceretur , si nulli
rei superferretur. Prius ergo dicendum erat cui superferre-
tur, et deinde ille quem non oportebat aliter commemorari,
nisi ut superferri diceretur. Cur ergo aliter eum insinuari
non oportebat, nisi ut superferri diceretur ?
8. Jam hinc sequatur qui potest intellectu Apostolum Effectus
VII.
tuum dicentem, quia charitas tua diffusa est in cordibus Spiritus
sancti,
nostris per Spiritum sanctum, qui datus est nobis; et de Rom, 5. 5;
spiritualibus docentem et demonstrantem supereminentem 1 Cor.
12, 1. 31.
viam charitatis, et flectentem genua pro nobis ad te, ut cog- Eph. 3,
noscamus supereminentem scientiam charitatis Christi. Ideo- 14-19,
que ab initio supereminenssuperferebatur super aquas . Cui
dicam ? quomodo dicam de pondere cupiditatis in abruptam
abyssum, et de sublevatione charitatis per Spiritum tuum,
qui superferebatur super aquas ? Cui dicam ? quomodo dicam ?
Neque enim loca sunt quibus mergimur et emergimus. Quid
similius et quid dissimilius ? Affectus sunt, amores sunt ; im-
munditia spiritus nostri defluens inferius amore curarum , et
sanctitas tui attollens nos superius amore securitatis, ut sur-
sum cor habeamus ad te, ubi Spiritus tuus superfertur super
aquas, et veniamus ad supereminentem requiem , cum per- Ps . 123,
transierit anima nostra aquas quae sunt sine substantia.2
9. Defluxit angelus , defluxit anima hominis, et indicave- Intellec-
VIII.
runt abyssum universae spiritualis creaturae in profundo te-tuali creatu-
nebroso, nisi dixisses ab initio, Fiat lux, et facta esset lux, rae adm
beata
et inhaereret tibi omnis obediens intelligentia coelestis civita- requiem
non suf-
tis tuae, et requiesceret in Spiritu tuo , qui superfertur in- ficit
quid-
commutabiliter super omne mutabile . Alioquin et ipsum coe- quid
minusDeo
lum coeli tenebrosa abyssus esset in se ; nunc autem lux est est.
in Domino. Nam et in ipsa misera inquietudine defluentium
1 ) Nulla re fruitur anima cum tia," nisi aqua peccatorum sine
libertate, nisi qua fruitur cum se- substantia. Peccata enim non ha-
curitate. Nemo autem securus est bent substantiam ; inopiam habent,
in iis bonis , quae potest invitus non substantiam ; egestatem habent,
amittere. Aug. de lib. Arb. 1. ii. non substantiam. Aug. ad loc.
§. 37. §. 9.
2) Quae est aqua sine substan-
 350 S. AUGUSTINI EPISCOPI

spirituum et indicantium tenebras suas nudatas veste luminis

tui, satis ostendis quam magnam rationalem creaturam feceris ,
cui nullo modo sufficit ad beatam requiem quidquid te minus
29. 17, est ; ac per hoc nec ipsa sibi. Tu enim, Deus noster, illu-
Ps.
Ps. 138, minabis tenebras nostras : ex te oriuntur vestimenta nostra,
12.
et tenebrae nostrae sicut meridies erunt. Da mihi te, Deus
meus , redde mihi te : en amo ; et , si parum est, amem vali-
dius. Non possum metiri ut sciam quantum desit mihi amo-
ris ad id quod sat est, ut currat vita mea in amplexus tuos,
nec avertatur donec abscondatur in abscondito vultus tui.4
Ps. 30, Hoc tantum scio, quia male mihi est praeter te, non solum
21.
extra me, sed et in meipso ; et omnis mihi copia quae Deus
meus non est, egestas est.
IX . 10. Numquid aut Pater aut Filius non superferebatur
Cur solus
Spiritus super aquas ? Si tanquam loco sicut corpus, nec Spiritus sanc-
sanctus tus : si autem incommutabilis divinitatis eminentia super omne
super-
fereba-
tur super mutabile , et Pater et Filius et Spiritus sanctus superferebatur
aquas.
super aquas. Cur ergo tantum de Spiritu tuo dictum est
hoc ? cur de illo tantum dictum est ? Quasi locus ibi esset,
qui non est locus, de quo solo dictum est quod sit donum
tuum. ' In dono tuo requiescimus ; ibi te fruimur . Requies
nostra, locus noster. Amor illuc attollit nos, et Spiritus tuus

3) Quo etiam peccato suo teste
convincitur , bonam conditam se
esse naturam . Nisi enim magnum
et ipsa, licet non aequale conditori,
bonum esset, profecto desertio Dei,
tanquam luminis sui , malum ejus
esse non posset. Nam sicut cae-
citas oculi vitium est , et idem ip-
sum indicat ad lumen videndum
oculum esse creatum , ac per hoc,
etiam ipso vitio suo excellentius
ostenditur coeteris membris mem-
brum capax luminis ; ita natura
quae fruebatur Deo , optimam se
institutam docet etiam ipso suo
vitio , quo ideo misera est quia
non fruitur Deo. Aug. de Civ.
Dei, 1. xxii. c. 1 .
4) Qualis est locus iste? Non
dixit, Abscondes eos in sinu Abra-
hae. Vilescat totum quidquid prae-
ter Deum est. Qui nos tuetur in
loco vitae hujus , ipse post istam
vitam sit locus noster : quia et iste
Psalmus, hoc ei ait superius, „ Esto
mihi in Deum protectorem , et in
domum refugii. " Ergo_erimus in
vultu Dei absconditi. Quis sinus
est in facie Dei , a me exspectatis
audire ? Purgate cor , ut ipse illu-
minet, et quem invocatis , intret.
Esto domus ejus , et erit domus
tua : habitet in te, et tu habitabis
in eo. Si eum in hoc saeculo exce-
peris corde tuo, ille post hoc sae-
culum excipiet te vultu suo. Aug.
ad Ps . 30, 21. Enarr. 4. §. 8.
1) Porro rectissime Spiritus sanc-
tus, cum sit Deus , vocatur etiam
Donum Dei. Quod donum proprie
quid nisi charitas intelligenda est,
quae perducit ad Deum, et sine
qua quodlibet aliud donum Dei
non perducit ad Deum ? Aug. de
Trin. 1. xv. c. 18.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 351

bonus exaltat humilitatem nostram de portis mortis. In bona Ps.

15. 9,
voluntate pax nobis est. Corpus pondere suo nititur ad locum Luc.
14. 2,
suum . Pondus non ad ima tantum est, sed ad locum suum .
Ignis sursum tendit, deorsum lapis. Ponderibus suis aguntur,
loca sua petunt. Oleum infra aquam fusum, super aquam
attollitur ; aqua super oleum fusa , infra oleum demergitur ;
ponderibus suis aguntur, loca sua petunt. Minus ordinata ,
inquieta sunt ; ordinantur, et quiescunt. Pondus meum amor
meus ; eo feror quocumque feror.2 Dono tuo accendimur, et
sursum ferimur. Inardescimus et imus. Ascendimus ascen- 6. Ps. 83,
siones in corde, et cantamus canticum graduum. Igne tuo,
igne tuo bono inardescimus et imus ; quoniam sursum imus
ad pacem Jerusalem, quoniam jucundatus sum in his qui Ps. 6. 1.121,
dixerunt mihi, In domum Domini ibimus. Ibi nos collocavit
voluntas bona, ut nihil velimus aliud quam permanere illic in
- aeternum.
11. Beata creatura quae non novit aliud , cum esset ipsa Ex X. dono
aliud, nisi dono tuo quod superfertur super omne mutabile , Dei om
nia.
mox ut facta est, attolleretur nullo intervallo temporis in ea
vocatione qua dixisti, Fiat lux, et fieret lux. In nobis enim Gen.1, 3.
distinguitur tempore , quod tenebrae fuimus, et lux efficimur : Eph. 5, 8,
in illa vero dictum est quid esset , nisi illuminaretur ; et ita
dictum est, quasi prius fuerit fluxa et tenebrosa ; ut appareret
causa qua factum est ut aliter esset , id est, ut ad lumen in-
deficiens conversa lux esset . Qui potest, intelligat ; a te pe-
tat. Utquid mihi molestus est , quasi ego illuminem ullum Joh. 1, 9.
hominem venientem in hunc mundum ?
12. Trinitatem omnipotentem quis intelligit ? Et quis non Symbola
XI.
loquitur eam, si tamen eam ? Rara anima quae dum de illa tis Trinita-
in
loquitur, scit, quod loquitur. Et contendunt et dimicant , et homine.
nemo sine pace videt istam visionem. Vellem ut haec tria
cogitarent homines in seipsis.¹ Longe aliud sunt ista tria quam

2) Ita enim corpus pondere, ternam, et , quo brevius totum di-

sicut animus amore fertur , quo-
cumque fertur. Aug. de Civ. Dei,
1 , xi. c. 28.
1) „ Et nos quidem in nobis, ta-
metsi non aequalem , immo valde
longeque distantem , neque coae-
citur , non ejusdem substantiae,
cujus est Deus, tamen qua Deo nihil
sit in rebus ab eo factis natura
propinquius, imaginem Dei, hoc est
summae illius Trinitatis , agnosci-
mus, adhuc reformatione perficien-
dam, ut sit etiam similitudine pro-
352 S. AUGUSTINI EPISCOPI
illa Trinitas : sed dico ubi se exerceant et tibi probent, et
sentiant quam longe sunt. Dico autem haec tria : esse , nosse ,
velle. Sum enim, et novi, et volo : sum sciens, et volens ; et
scio esse me, et velle ; et volo esse, et scire. In his igitur
xima. Nam et sumus, et nos esse
novimus, et id esse ac nosse dili-
gimus. In his autem tribus quae
dixi, nulla nos falsitas veri similis
turbat. " Aug. de Civ. Dei , 1. xi.
c. 26. „ Sicut autem duo quaedam
sunt, mens et amor ejus , cum se
amat : ita quaedam duo sunt, mens
et notitia ejus, cum se novit . Igi-
tur ipsa mens et amor et notitia
ejus , tria quaedam sunt , et haec
tria unum sunt : et cum perfecta
sunt, aequalia sunt. Si enim minus
se amat quam est, ut, verbi gratia,
tantum se amet hominis mens,
quantum amandum est corpus ho-
minis, cum plus sit ipsa quam cor-
pus ; peccat , et non est perfectus
amor ejus. Item si amplius se
amat quam est , velut si tantum
se amet , quantum amandus est
Deus, cum incomparabiliter minus
sit ipsa quam Deus ; etiam sic ni-
mium peccat , et non perfectum
habet amorem sui . Majore autem
perversitate et iniquitate peccat,
cum corpus tantum amat, quantum
amandus est Deus. Item notitia
si minor est , quam est illud quod
noscitur , et plene nosci potest,
perfecta non est. Mens vero cum
se ipsam cognoscit, non se superat
notitia sua ; quia ipsa cognoscit,
ipsa cognoscitur. Cum ergo se to-
tam cognoscit , neque secum quid-
quam aliud , par illi est cognitio
sua : quia neque ex alia natura
est ejus cognitio , cum se ipsam
cognoscit. Et cum se totam nihil-
que amplius percipit , nec minor
nec major est. Recte igitur dixi-
mus, haec tria cum perfecta sunt,
esse consequenter aequalia. - Si-
mul etiam admonemur , si utcumque
videre possumus , haec in anima
exsistere , et tamquam involuta
evolvi ut sentiantur et dinumeren-
tur substantialiter , vel , ut ita di-
cam , essentialiter , non tamquam
in subjecto, ut color aut figura in
corpore, aut ulla alia qualitas aut
quantitas. Quidquid enim tale est,
non excedit subjectum in quo est.
Non enim color iste aut figura hu-
jus corporis potest esse, et alterius
corporis. Mens autem amore quo
se amat , potest amare et aliud
praeter se. Item non se solam
cognoscit mens, sed et alia multa.
Quamobrem non amor et cognitio
tamquam in subjecto insunt menti ;
sed substantialiter etiam ista sunt,
sicut ipsa mens : quia etsi relative
dicuntur ad invicem, in sua tamen
sunt singula quaeque substantia.
At in illis tribus, cum se novit
mens et amat se , manet trinitas,
mens, amor, notitia ; et nulla com-
mixtione confunditur : quamvis et
singula sint in semetipsis , et in-
vicem tota in totis, sive singula in
binis, sive bina in singulis. Itaque
omnia in omnibus. Nam et mens
est utique in se ipsa , quoniam ad
se ipsam mens dicitur : quamvis
noscens , vel nota , vel noscibilis ,
ad suam notitiam relative dicatur ;
amans quoque, et amata, vel ama-
bilis, ad amorem referatur, quo se
amat. Et notitia quamvis refe-
ratur ad mentem cognoscentem vel
cognitam , tamen et ad se ipsam
nota, et noscens dicitur : non enim
sibi est incognita notitia , qua se
mens ipsa cognoscit. Et amor,
quamvis referatur ad mentem aman-
tem, cujus amor est , tamen et ad
se ipsum est amor, ut sit etiam in
se ipso : quia et amor amatur, nec
alio nisi amore amari potest , id
est , se ipso . Ita sunt haec sin-
gula in se ipsis. In alternis autem
ita sunt , quia et mens amans in
amore est, et amor in amantis no-
titia, et notitia in mente noscente."
Aug. de Trin. 1. ix. c. 4 , 5. ubi
pluribus rem persequitur, non quo
Sacrosanctae Trinitatis mysterium
planum faciat , sed quo ostendat
Deum ,,se non sine testimonio" in
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 353

tribus quam sit inseparabilis vita , et una vita, et una mens,

et una essentia, quam denique inseparabilis distinctio , et ta-
men distinctio , videat qui potest. Certe coram se est ; atten-
dat in se, et videat, et dicat mihi. Sed cum invenerit in his
aliquid et dixerit , non jam se putet invenisse illud quod su-
pra ista est incommutabile, quod est incommutabiliter, et scit
incommutabiliter, et vult incommutabiliter : et utrum propter
tria haec et ibi Trinitas, an in singulis haec tria, ut terna
singulorum sint ; an utrumque miris modis simpliciter et mul-
tipliciter, infinito in se sibi fine, quo est, et sibi notum est ,
et sibi sufficit, incommutabiliter idipsum, copiosa unitatis mag-
nitudine ; quis facile cogitaverit ? quis ullo modo dixerit ? quis
quolibet modo temere pronuntiaverit ?
13. Procede in confessione, fides mea ; dic Domino Deo XII.
Mundi
tuo : Sancte, Sancte, Sancte, Domine Deus meus, in nomine forma- creatio
tuo baptizati sumus, Pater et Fili et Spiritus sancte; in tionem
Eccle-
nomine tuo baptizamus, Pater et Fili et Spiritus sancte ; siae
praefigu-
quia et apud nos in Christo suo fecit Deus coelum et terram, rat.
spirituales et carnales Ecclesiae suae ; ' et terra nostra ante-
Ps. 38,
quam acciperet formam doctrinae, invisibilis erat et incom- 12.
posita, et ignorantiae tenebris tegebamur ; quoniam pro ini- Ps.
Gen.35,1,7.
quitate erudisti hominem, et judicia tua sicut multa abyssus. 2.
Mat. 3,
Sed quia Spiritus tuus superferebatur super aquam , non 12.
reliquit miseriam nostram misericordia tua, et dixisti : Fiat
lux. Poenitentiam agite , appropinquavit enim regnum coe-
lorum. Poenitentiam agite, Fiat lux. Et quoniam contur- Ps 41, 7.
bata erat ad nos ipsos anima nostra, commemorati sumus
tui, Domine, de terra Jordanis, et de monte² aequali tibi,

mente humana „ reliquisse ; “ librum fecit coelos in intelligentia ; " ter-

vero ita claudit ; „Et est quaedam
imago Trinitatis, ipsa mens, et no-
titia ejus, et amor tertius : et haec
tria unum , atque una substantia .
Nec minor proles , dum tantam se
novit mens quanta est : nec minor
amor, dum tantum se diligit quan-
tum novit et quanta est. "
1) Ut quoniam coeli et terrae
nomine saepe in Ecclesia spiritales
carnalesque significantur , coelos
ostenderit pertinere ad serenam in-
telligentiam veritatis, dicens , „ Qui
ram vero ad fidem simplicem par-
vulorum , sed prophetica et evan-
gelica praedicatione firmissimam ,
quae per baptismum solidatur, et
ideo subjecerit , dicens , „ Fundavit
terram super aquam." Aug. de
Gen. ad Lit. 1. ii . §. 4. cf. Serm.
56. in Mat. 6. §. 7. et 57. §. 6.
2) Propter ipsum Christum ,
qui assidue in Scripturis mons
appellatur." Aug. de div. Quaest.
83. §. 6. vid. sup. n. 9. ad 1. ix.
§. 5.
23
 354 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sed parvo propter nos ; et displicuerunt nobis tenebrae no-

Eph. 5 , strae, conversi sumus ad te, et facta est lux. Et ecce fui-
8.
mus aliquando tenebrae ; nunc autem lux in Domino.
XIII. 14. Et tamen adhuc per fidem, nondum per speciem.
Reno-
vatio ho- Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non
minis
dum hic est spes. Adhuc abyssus abyssum invocat , sed jam in voce
vivit,
nondum cataractarum tuarum. Adhuc et ille qui dicit, Non potui
perfecta.
2 Cor. vobis loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus, etiam
5, 7. 8, ipse nondum se arbitratur comprehendisse ; et quae retro
Rom.
24.
Ps. 41, 8. oblitus, in ea quae ante sunt, extenditur, et ingemiscit gra-
1 Cor. 3, vatus, et sitit anima ejus ad Deum vivum, quemadmodum
1.
Phil. 3, cervus ad fontes aquarum, et dicit : Quando veniam ? habita-
13.
2 Cor. 5, culum suum quod de coelo est , superindui cupiens, et invo-
4. cat inferiorem abyssum, dicens : Nolite conformari huic sae-
Ps. 41, 2. culo, sed reformamini in novitate mentis vestrae ; et, Nolite
3.
22. Cor. 5, pueri effici mentibus, sed malitia parvuli estote, ut mentibus
Rom.
2. 12, perfecti sitis ; et, O stulti Galatae, quis vos fascinavit? Sed
1 Cor. jam non in voce sua, in tua enim qui misisti Spiritum tuum
14,
Gen.203,1,. de excelsis, per eum qui ascendit in altum, et aperuit cata-
Act. 2,2. ractas donorum suorum, ut fluminis impetus laetificaret ci-
19 . 67, vitutem tuam. Illi enim suspirat sponsi amicus, habens jam
P3
Mal
10. , spiritus primitias penes eum , sed adhuc in semetipso inge-
Ps . 45 , 5. miscens, adoptionem exspectans redemptionem corporis sui:
23. 8, illi suspirat , membrum est enim sponsae ; et illi zelat, amicus
Rom.
Joh.
29 3, est enim sponsi ; illi zelat non sibi, quia in voce cataractarum
Ps . 41, 8. tuarum, non in voce sua invocat alteram abyssum, cui zelans

1) Quae ergo abyssus, quam in-
vocat abyssum ? Si profunditas est
abyssus, putamus non cor hominis
abyssus est ? Quid enim est pro-
fundius hac abysso ? Loqui homines
possunt, videre possunt per opera-
tionem membrorum, audiri in ser-
mone : sed cujus cogitatio penetra-
tur, cujus cor inspicitur ? Quid in-
tus gerat , quid intus possit , quid
intus agat , quid intus disponat,
quid intus velit , quid intus nolit,
quis comprehendet? Puto non ab-
surde intelligi abyssum hominum.
Abyssus abyssum invocat , homo
hominem. Abyssum invocant sancti
praedicatores verbi Dei. Numquid
et ipsi, non abyssus ? Quanta pro-
funditas infirmitatis latebat in
Petro, quando quid in se ageretur
intus nesciebat , et se moriturum
cum Domino vel pro Domino te-
mere promittebat ! quanta abyssus
erat ! Quae tamen abyssus nuda
erat oculis Dei. Ergo omnis homo
licet sanctus, licet justus , licet in
multis proficiens , abyssus est , et
abyssum invocat , quando homini
aliquid fidei , aliquid veritatis
propter vitam aeternam praedicat.
Sed tunc est utilis abyssus abysso
invocatae , quando fit in voce ca-
taractarum tuarum . Aug. ad Ps .
41 , 8. §. 13 .
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 355

2 Cor.
timet, ne sicut serpens Evam decepit astutia sua, sic et eo- 11, 3.
rum sensus corrumpantur a castitate, quae est in sponso 12. Joh. 3,
nostro Unico tuo. Quae est illa speciei lux ? Cum videbimus Ps . 41 , 4.
eum sicuti est, et transierint lacrymae quae mihi factae sunt
panis die ac nocte, dum dicitur mihi quotidie, Ubi est Deus
tuus ?
15. Et ego dico : Deus meus, ubi es ? Ecce ubi es . Res- Fide
XIV. et
piro in te paululum, cum effundo super me animam meam spe cor-
robora-
in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem cele- mur.
Ps 41 , 5.
brantis. Et adhuc tristis est , quia relabitur et fit abyssus ;
vel potius, sentit adhuc se esse abyssum. Dicit ei fides mea Ps.
5. 6.42,
quam accendisti in nocte ante pedes meos : Quare tristis es, Ps.
105. 118 ,
anima mea, et quare conturbas me? Spera in Domino ;
lucerna pedibus tuis verbum ejus. Spera et persevera, donec Rom.
10. 8,
transeat nox mater iniquorum , donec transeat ira Domini, Cant,
17. 2,
cujus filii et nos fuimus aliquando tenebrae, quarum residua Ps. 29,
13.
trahimus in corpore propter peccatum mortuo , donec aspiret Ps. 5, 5.
dies, et removeantur umbrae. Spera in Domino : mane as- Ps, 5 . 42,
tabo, et contemplabor; semper confitebor illi. Mane astabo, Rom. 8,
11.
et videbo salutare vultus mei, Deum meum qui vivificabit et
mortalia corpora nostra, propter Spiritum qui habitat in 222.Cor. 1,
nobis ; quia super interius nostrum tenebrosum et fluidum Eph. 5,
8.
misericorditer superferebatur . Unde et in hac peregrinatione Rom. 8,
pignus accepimus , ut jam simus lux, dum adhuc spe salvi 24. 1 Thess.
facti sumus, et filii lucis, et filii diei, non filii noctis neque 5, 5.
tenebrarum, quod tamen fuimus. Inter quos et nos in isto Gen. 5. 1,
adhuc incerto humanae notitiae, tu solus dividis, qui probas !4, Cor.
7.
corda nostra, et vocas lucem diem, et tenebras noctem . Quis Rom, 9,
21.
enim nos discernit, nisi tu ? quid autem habemus quod non
accepimus a te, ex eadem massa vasa in honorem, ex qua
sunt et alia facta in contumeliam ?
XV.
16. Aut quis, nisi tu, Deus noster, fecisti nobis firma- Explanat
mentum auctoritatis super nos in Scriptura tua divina ? Coe- ver.
cap . 6.1.
1) Sentit se non videre quod inquit , qui possis videri ab eis,
cupit , et tamen sperare non desi- quorum ab oculis nox peccatorum
nit. Spes enim quae videtur , non nondum recessit : peracta ergo er-
est spes . Intelligit tamen quare roris mei nocte , et discedentibus
non videat , quia nondum nox per- tenebris , quas mihi peccatis meis
acta est , id est , tenebrae quas feci, exaudies vocem meam. Aug.
peccata meruerunt. Non ille es, in Ps. 5, 4.
23 *
 356 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Gen.
Fiat fir- lum enim plicabitur ut liber, et nunc sicut pellis extenditur
mamen-
tum etc. super nos. Sublimioris enim auctoritatis est tua divina Scrip-
Quid fir- tura, cum jam obierunt istam mortem illi mortales, per quos
mamen-
tum, eam dispensasti nobis. Et tu scis, Domine, tu scis quemad-
quid su-
periores
aquae. modum pellibus indueris homines, cum peccato mortales fierent.¹
Is. 24, 4. Unde sicut pellem extendisti firmamentum Libri tui, concor-
2. 103, des utique sermones tuos, quos per mortalium ministerium
Ps
21. 3, superposuisti nobis.
Gen Namque ipsa eorum morte, solidamen-
tum² auctoritatis in eloquiis tuis per eos editis sublimiter
extenditur super omnia quae subter sunt ; quod cum hic vi-
verent, non ita sublimiter extentum erat. Nondum sicut
pellem coelum extenderas, nondum mortis eorum famam us-
quequaque dilataveras.3
17. Videamus, Domine , coelos, opera digitorum tuorum ;
Ps 18, 8. disserena oculis nostris nubilum quo subtexisti eos. Ibi est
Ps 8 , 4. testimonium tuum, sapientiam praestans parvulis. Perfice,
Deus meus, laudem tuam ex ore infantium et lactentium.
Neque enim novimus alios libros ita destruentes superbiam ,
ita destruentes inimicum et defensorem, resistentem reconcili-
ationi tuae defendendo peccata sua. Non novi , Domine, non
novi alia tam casta eloquia , quae sic mihi persuaderent con-
fessionem, et lenirent cervicem meam jugo tuo, et invitarent
colere te gratis. Intelligam ea, Pater bone ; da mihi haec
subterposito , quia supterpositis solidasti ea.
18. Sunt aliae aquae super hoc firmamentum , credo,

1 ) Vid. sup. n. 8. ad 1. vii. manent usque ad posteritatem no-

§. 24.
2) Extat enim authoritas divi-
narum Scripturarum , unde mens
nostra deviare non debet ; nec re-
licto Solidamento divini eloquii,
per suspicionum suarum abrupta
praecipitari , ubi nec sensus cor-
poris regit, nec perspicua ratio ve-
ritatis elucet. Aug. de Trin. 1. iii.
c. 10. Hanc auctoritatem primo
posuit Deus in Ecclesia sua , inde
caepit exsequi caetera ; posuit
enim coelum , et extendit sicut
pellem. Id. in Ps . 103, §. 8.
3) „ Mortuorum dicta , quia non
eorum , sed per eos illius erant,
qui extendit caelum sicut pellem,
stram . Nam post mortem plus
innotuerunt Prophetae et Apostoli,
non erant tam noti cum viverent :
Prophetas vivos sola Judaea ha-
buit, mortuos omnes gentes. Cum
enim viverent, nondum erat extenta
pellis, nondum erat extentum cae-
lum, ut tegeret orbem terrarum.“
Aug. ad Ps. 103. §. 8. Caeterum
,,typum " hunc, quo „ coeli" ministros
Dei designant, varie illustrat ad
hunc loc. et ad Ps. 8, 4. §. 7. Ps.
18, 1. Ps. 32, 6. §. 4-7. Ps . 146,
8. §. 15.
4) Imprimis Manichaeos. vid.
sup. 1. iv. §. 26 et nott. 12. 13. 17 .
 CONFESSIONUM LIBER XIII . 357

imortales, et a terrena corruptione secretae. Laudent nomen

tuum, laudent te supercoelestes populi Angelorum tuorum ,
qui non opus habent suspicere firmamentum hoc , et legendo
Mat. 18,
cognoscere verbum tuum.5 Vident enim faciem tuam semper, Mat
et ibi legunt sine syllabis temporum , quid velit aeterna volun-
tas tua. Legunt , eligunt et diligunt ; semper legunt, et nun-
quam praeterit quod legunt. Eligendo enim et diligendo
legunt ipsam incommutabilitatem consilii tui. Non clauditur
codex eorum, nec plicatur liber eorum ; quia tu ipse illis hoc Isa,34, 4.
es, et es in aeternum : quia super hoc firmamentum ordinasti
eos, quod firmasti super infirmitatem inferiorum populorum,
ubi suspicerent et cognoscerent misericordiam tuam, tempora-
liter enuntiantem te , qui fecisti tempora . In coelo enim, Ps. 35, 6
Domine, misericordia tua, et veritas tua usque ad nubes.
Transeunt nubes , coelum autem manet. Transeunt praedica-
tores verbi tui ex hac vita in aliam vitam ; Scriptura vero
tua usque in finem saeculi super populos extenditur . Sed et
coelum et terra transibunt ; sermones autem tui non transi- 35,
Mat. 24,
bunt : quoniam et pellis plicabitur, et fenum super quod ex-
tendebatur, cum claritate sua praeteriet ; verbum autem tuum Isa . 40, 6.
manet in aeternum ; quod nunc in aenigmate nubium et per 113,Cor.
12.
speculum coeli, non sicuti est, apparet nobis ; quia et nos
quamvis Filio tuo dilecti simus, nondum apparuit quod erimus. 2.1 Joh 3,
Attendit per retia carnis, et blanditus est, et inflammavit, et Cant. 2,
9. Vers.
cucurrimus post odorem ejus. Sed cum apparuerit, similes vet.
Cant. 1 ,
ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est : sicuti est , Do- Ca
mine, videre nostrum, quod nondum est nobis. 1.Joh 3,2.

19. Nam sicut omnino tu es, tu scis solus, qui es incom- Solus
XVI.
mutabiliter, et scis incommutabiliter, et vis incommutabiliter. scit
Deus om-
se
Et essentia tua scit et vult incommutabiliter, et scientia tua nino sic-
uti est.
est et vult incommutabiliter, et voluntas tua est et scit in-
commutabiliter. Nec videtur justum esse coram te, ut quem-
admodum se scit lumen incommutabile , ita sciatur ab illu-
minato commutabili . Ideoque anima mea tanquam terra sinė Ps.142, 6.

5) Propterea enim legitur lex, Quia in eo quod nobis legitur, syl-

quia nondum venimus ad illam sa- labae sonant et transeunt ; illa lux
pientiam , quae implet corda et veritatis non praeterit , sed fixa
mentes intuentium ; et non opus permanens inebriat corda viden-
erit ut aliquid ibi nobis legatur, tium, Aug. in Ps. 93. §. 6.
 358 S. AUGUSTINI EPISCOPI

Ps. 35,
10. aqua tibi ; quia sicut se illuminare de se non potest, ita se
satiare de se non potest . Sic enim apud te fons vitae, quo-
modo in lumine tuo videbimus lumen.
XVII. 20. Quis congregavit amaricantes ' in societatem unam ?
In ver. 9:
Congre-
gentu r Idem namque illis finis est temporalis et terrenae felicitatis ,
aquae propter quam faciunt omnia ; quamvis innumerabili varietate
etc. Quid
mare, curarum fluctuent . Quis, Domine, nisi tu qui dixisti ut con-
quid ari-
da. Ex- gregarentur aquae in congregationem unam, et appareret
plicatur
ver.
Germi-11 : arida, sitiens tibi ? Quoniam tuum est et mare, et tu fecisti
etc. terra illud, et aridam terram manus tuae formaverunt; neque
net
Ps 94, 5. enim amaritudo voluntatum, sed congregatio aquarum vocatur
Ps. 62,38,2. mare . Tu enim coerces etiam malas cupiditates animarum ,
Job.
10, 11. et figis limites quousque progredi sinantur , atque ut in se
comminuantur fluctus earum ; atque ita facis mare ordine
imperii tui super omnia.2
21. At animas sitientes tibi, et apparentes tibi , alio fine
distinctas a societate maris, occulto et dulci fonte irrigas, ut
et terra det fructum suum :3 et dat fructum suum , et , te
jubente Domino Deo suo, germinat anima nostra opera mise-
ricordiae secundum genus ; diligens proximum in subsidiis
necessitatum carnalium, habens in se semen secundum simili-

1) „,,Spes omnium finium terrae voluntates justus ordinat. Aug.

et in mari longe :' et quia ,in
mari,' ideo ,longe. Mare enim in
figura dicitur saeculum hoc , salsi-
tate amarum, procellis turbulentum ;
ubi homines cupididatibus perversis
et pravis , facti sunt velut pisces
invicem se devorantes. Ille si non
esset spes , et in mari longe , non
diceret discipulis suis,,Faciam
6 vos
piscatores hominum. Jam in mari
capti per retia fidei , gaudeamus
nos ibi natare adhuc intra
retia ; quia adhuc mare hoc sae-
vit procellis, sed retia quae nos
ceperunt , perducentur ad littus.
Littus est finis maris ; ergo per-
ventio in finem saeculi. Interim
intra ipsa retia , Fratres , bene vi-
vamus : non retia rumpentes foras
exeamus." Aug. in Ps. 64, 6. §. 9.
2) Deus itaque super omnia, qui
condidit omnia , et regit omnia,
omnes naturas bonus creat ; omnes
de Gen. ad Lit. 1. viii. c. 9. vid.
sup. l. i. c. 10. n. 1. l. v. c. 2. n. 4.
3) ,,,Confiteantur tibi populi, Deus,
confiteantur tibi populi omnes ,
terra dedit fructum suum.' Quem
,fructum ? ,Confiteantur tibi populi
omnes. Terra erat , spinis plena
erat : accessit eradicantis manus,
accessit vocatio majestatis ejus et
misericordiac , coepit terra ,confi-
teri, jam dat terra fructum
suum. Daret fructum suum , nisi
ante complueretur ? Daret terra
fructum suum , nisi misericordia
Dei veniret desuper? -― Ergo hoc
factum est , ibi pluente Domino
per os suum , facta sunt quae le-
gimus in Evangelio ; quo pluente
per nubes suas , missis Apostolis,
et praedicantibus veritatem , terra
amplius dedit fructum suum , et
ista seges
66 jam implevit orbem ter-
rarum . Aug. ad Ps. 66 , 6. §. 8.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 359

tudinem ; quoniam ex nostra infirmitate compatimur ad sub-

veniendum indigentibus, similiter opitulantes quemadmodum
nobis vellemus opem ferri, si eodem modo indigeremus ; non
tantum in facilibus , tanquam in herba seminali, sed etiam in
protectione adjutorii , forti robore, sicut lignum fructiferum;
id est, beneficum ad eripiendum eum qui injuriam patitur, de
manu potentis , et praebendo protectionis umbraculum valido
robore justi judicii.
XVIII.
22. Ita Domine, ita , oro, te oriatur, sicuti facis, sicuti In ver.
das hilaritatem et facultatem, oriatur de terra veritas, et lumina-
14 : Fiant
justitia de coelo respiciat, et fiant in firmamento luminaria. Quae
ria etc.
lu-
Frangamus esurienti panem nostrum, et egenum sine tecto minariadividen-
inducamus in domum nostram ; nudum vestiamus, et dome-tia dieminter
et
sticos seminis nostri non despiciamus. Quibus in terra natis noctem.
Ps. 84,
fructibus, vide quia bonum est; et erumpat temporanea lux 12.
Isa 58,
nostra, et de ista inferiori fruge actionis in delicias contem- 7. 8.
plationis verbum vitae superius obtinentes, appareamus sicut Phil,
15. 2,
luminaria in mundo, cohaerentes firmamento Scripturae tuae.
Ibi enim nobiscum disputas, ut dividamus inter intelligibilia
et sensibilia, tanquam inter diem et noctem, vel inter animas ,
alias intelligibilibus, alias sensibilibus deditas ; ut jam non tu
solus in abdito dijudicationis tuae, sicut antequam fieret fir-
mamentum, dividas inter lucem et tenebras, sed etiam spiri-
tuales tui in eodem firmamento positi atque distincti, manife-
stata per orbem gratia tua luceant super terram, et dividant Rom. 13,
inter diem et noctem, et significent tempora : quia vetera 17.
2 Cor. 5,
transierunt, et ecce facta sunt nova ; et quia propior est
nostra salus, quam cum credidimus; et quia nox praecessit,
dies autem appropinquavit; et quia benedicis coronam anni
Ps 64, 2.
tui, mittens benignitatis operarios in messem tuam, in qua Mat. 9,
seminanda alii laboraverunt, mittens etiam in aliam semen- 38.
Joh. 4,
tem, cujus messis in fine est. Ita das vota optanti, et bene- 38.
Mat 13
dicis annos justi ; tu autem idem ipse es, et in annis tuis qui 39.
non deficiunt, horreum praeparas annis transeuntibus . Aeterno Ps
28, 101,
quippe consilio , propriis temporibus bona coelestia das super
terram .
1 Cor. 12,
23. Quoniam quidem alii datur per Spiritum sermo .
 360 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sapientiae, tanquam luminare majus, propter eos qui per-

spicuae veritatis luce delectantur, tanquam in principio diei ;
alii autem sermo scientiae secundum eumdem Spiritum, tan-
quam luminare minus ; alii fides, alii donatio curationum,
alii operationes virtutum, alii prophetia , alii dijudicatio
spirituum, alteri genera linguarum ; et haec omnia tanquam
stellae. Omnia enim haec operatur unus atque idem Spiri-
tus, dividens propria unicuique prout vult, et faciens appa-
1 Cor.
13, 2. rere sidera in manifestatione ad utilitatem. Sermo autem
scientiae qua continentur omnia sacramenta , quae variantur
temporibus2 tanquam luna, et caeterae notitiae donorum quae
deinceps tanquam stellae commemorata sunt, quantum diffe-
runt ab illo candore sapientiae quo gaudet praedictus dies ,
tantum in principia noctis sunt.3 His enim sunt necessaria,
1 Cor
3, 1. quibus ille prudentissimus servus tuus non potuit loqui quasi

1 ) Distat tamen ab aeternorum quam Deus , cujus solius immuta-

contemplatione actio qua bene uti-
mur temporalibus rebus , et illa
sapientiae , haec scientiae deputa-
tur. Quamvis enim et illa quae
sapientia est , possit scientia nun-
cupari, sicut et Apostolus loquitur,
ubi dicit, „ Nunc scio ex parte, tunc
autem cognoscam sicut et cognitus
sum ;" quam scientiam profecto
contemplationis Dei vult intelligi,
quod sanctorum erit praemium
summum : tamen ubi dicit , „ Alii
quidem datur per Spiritum sermo
sapientiae, alii sermo scientiae se-
cundum eundem Spiritum ;" haec
utique duo sine dubitatione distin-
guit , licet non ibi explicet quid
intersit, et unde possit utrumque
dignosci. Verum scripturarum sanc-
tarum multiplicem copiam scrutatus,
invenio scriptum esse in libro Job,
eodem sancto viro loquente, „Ecce
pietas est sapientia , abstinere
autem a malis est scientia." In
hac differentia intelligendum est,
ad contemplationem sapientiam ,
ad actionem scientiam pertinere.
Pietatem quippe hoc loco posuit
Dei cultum, quae Graece dicitur
coréßela.Nam hoc verbum habet is-
tam sententiam in codicibus Graecis.
Et quid est in aeternis excellentius
bilis est natura ? Et quis cultus
ejus, nisi amor ejus, quo nunc de-
sideramus eum videre, credimusque
et speramus nos esse visuros ; et
quantum proficimus ,videmus nunc
per speculum in aenigmate , tunc
autem in manifestatione ?" Aug. de
Trin. 1. xii. §. 22. add . §. 25. 1.
xiii. §. 1. de div. quaest. ad Simplic.
1. ii. §. 3. et in Ps. 135. §. 8.
2) Si discernimus duo Testa-
menta, Vetus et Novum , non sunt
eadem sacramenta, nec eadem pro-
missa, eadem tamen pleraque prae-
cepta. Sacramenta non eadem,
quia alia sunt sacramenta dantia
salutem , alia promittentia Salva-
torem. Sacramenta novi Testa-
menti dant salutem , sacramenta
veteris Testamenti promiserunt
Salvatorem. Cum ergo jam teneas
promissa, quid quaeris promittentia,
habens jam Salvatorem? Mutata
sunt sacramenta , facta sunt faci-
liora, pauciora, salubriora, feliciora.
Aug. in Ps. 73. §. 2.
3) Nihil enim horum est, quod
in hujus saeculi nocte non sit ne-
cessarium ; quae cum transierit,
necessaria ista non erunt, ideo „in
potestatem noctis. " Aug. in Ps.
135. §. 8.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 361

spiritualibus, sed quasi carnalibus, ille qui sapientiam lo- 2,1 Cor.
6
quitur inter perfectos. Animalis autem homo tanquam par- v. 14,
Id. 3, 2.
vulus in Christo, lactisque potator , donec roboretur ad soli-
dum cibum, et aciem firmet ad solis aspectum, non habeat deser-
tam noctem suam, sed luce lunae stellarumque contentus sit.
Haec nobiscum disputas , sapientissime Deus noster, in Libro
tuo firmamento tuo ; ut discernamus omnia contemplatione
mirabili, quamvis adhuc in signis, et in temporibus, et in
diebus, et in annis.
24. Sed prius lavamini, mundi estote ; auferte nequitiam XIX.
Tractat
ab animis vestris, atque a conspectu oculorum meorum, ut eumdem
versicu-
appareat arida. Discite bonum facere, judicate pupillo, et lum,
Fiant
justificate viduam; ut germinet terra herbam pabuli et lig- lumina-
etc.
num fructiferum ; et venite , disputemus, dicit Dominus, ut Is . 1, 16 .
fiant luminaria in firmamento coeli, et luceant super terram.
Quaerebat dives ille a magistro bono , quid faceret ut vitam
aeternam consequeretur : dicat ei magister bonus, quem puta-
bat hominem , et nihil amplius ; bonus est autem, quia Deus
est : dicat ei, ut si vult venire ad vitam , servet mandata ;
separet a se amaritudinem malitiae atque nequitiae ; non oc-
cidat, non moechetur, non furetur, non falsum testimonium
dicat; ut appareat arida, et germinet honorem patris et
matris , et dilectionem proximi. Feci, inquit, haec omnia.
Unde ergo tantae spinae, si terra fructifera est ? Vade, exstirpa
silvosa dumeta avaritiae ; vende quae possides, et implere
frugibus dando pauperibus, et habebis thesaurum in coelis,
et sequere Dominum si vis esse perfectus, eis sociatus inter
quos loquitur sapientiam ille qui novit quid distribuat diei
et nocti, ut noris et tu, ut fiant et tibi luminaria in firma-
Mat. 6,
mento coeli ; quod non fiet , nisi fuerit illic cor tuum ; quod 21.
item non fiet, nisi fuerit illic thesaurus tuus, sicut audisti a
magistro bono. Sed contristata est terra sterilis, 4 et spinae Mat. 19,
16-22.
offocaverunt verbum.
1 Pet. 2,
25. Vos autem genus electum, infirma mundi, qui dimi- s.
sistis omnia ut sequeremini Dominum ; ite post eum, et con- Mat. 28. 10,

4) Quia a deliciis ad delicias abscessit tristis ad thesauros suos

migrare cupiebat , et has quibus terrenos. Aug. Serm. 38. c. 5.
delectabatur relinquere formidabat,
 362 S. AUGUSTINI EPISCOPI

17. Cor.
8. 1, fundite fortia : ite post eum, speciosi pedes, et lucete in fir-
Is. 52 , 7. mamento ; ut coeli enarrent gloriam ejus, dividentes inter
lucem perfectorum sed nondum sicut Angelorum, et tenebras
Ps. 18, 3. parvulorum sed non despectorum : lucete super omnem ter-
ram ; et dies sole candens eructet diei verbum sapientiae, et
nox luna lucens annuntiet nocti verbum scientiae. Luna et
stellae nocti lucent ; sed nox non obscurat eas, quoniam ipsae
illuminant eam pro modulo ejus. Ecce eniam tanquam Deo
dicente, Fiant luminaria in firmamento coeli, factus est su-
3. 2, 2 , bito de coelo sonus, quasi decurrens spiritus vehemens , et
Act.
visae sunt linguae divisae quasi ignis , qui et insedit super
unumquemque illorum ; et facta sunt luminaria in firmamento
1 Joh. 1,
1. coeli, verbum vitae habentia . Ubique discurrite, ignes sancti,
ignes decori. Vos enim estis lumen mundi , nec estis sub
Mat. 5
14. 15. modio. Exaltatus est cui adhaesistis, et exaltavit vos. Dis-
currite , et innotescite omnibus gentibus.
XX. 26. Concipiat et mare, et pariat opera vestra, et pro-
In ver.
20 : Pro- ducant aquae reptilia animarum vivarum. Separantes enim
ducant
aquae
etc. Quae pretiosum a vili, facti estis os Dei, per quos diceret : Pro-
, sed
quae vo- ducant aquae, non animam vivam quam terra producit
reptilia,
latilia reptilia animarum vivarum, et volatilia volantia super ter-
Jer. 15,
19. ram . Repserunt enim Sacramenta tua, Deus, per opera sanc-
torum tuorum inter medios fluctus tentationum saeculi, ad
imbuendas gentes in nomine tuo, in baptismo tuo . Et inter
haec facta sunt magnalia mirabilia tanquam ceti grandes, et
voces nuntiorum tuorum volitantes super terram juxta fir-
mamentum Libri tui, praeposito illo sibi ad auctoritatem, sub
Ps. 18, 4.
5. quo volitarent quocumque irent . Neque enim sunt loquelae
neque sermones, quorum non audiantur voces eorum, quando
in omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae
verba eorum; quoniam tu, Domine, benedicendo multiplicasti
haec.
27. Numquid mentior, aut mixtione misceo , neque distin-
guo lucidas cognitiones harum rerum in firmamento coeli, et
opera corporalia in undoso mari, et sub firmamento coeli ?
Quarum enim rerum notitiae sunt solidae, et terminatae sine
incrementis generationum, tanquam lumina sapientiae et scien-
tiae, earumdem rerum sunt operationes corporales multae ac
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 363

variae ; et aliud ex alio crescendo multiplicantur in benedic-

tione tua, Deus, qui consolatus es fastidia sensuum mortalium ,
ut in cognitione animi res una multis modis per corporis
motiones figuretur atque dicatur. Aquae produxerunt haec ;
sed in verbo tuo. Necessitates alienatorum ab aeternitate
veritatis tuae populorum produxerunt haec, sed in Evangelio
tuo ; quoniam ipsae aquae ista ejecerunt, quarum amarus
languor fuit causa ut in tuo verbo ista procederent.
28. Et pulchra sunt omnia faciente te , et ecce tu ine-
narrabiliter pulchrior qui fecisti omnia : a quo si non esset
lapsus Adam, non diffunderetur ex utero ejus salsugo maris,
genus humanum profunde curiosum, et procellose tumidum ,
et instabiliter fluidum ; atque ita non opus esset ut in aquis
multis corporaliter et sensibiliter operarentur dispensatores
tui mystica facta et dicta. Sic enim mihi nunc occurrerunt
reptilia et volatilia , quibus imbuti et initiati homines corpo-
ralibus sacramentis subditi, non ultra proficerent, nisi spiri-
tualiter vivesceret anima gradu alio , et post initii verbum
in consummationem respiceret.
29. Ac per hoc in verbo tuo non maris profunditas, sed InXXI.
ver.
ab aquarum amaritudine terra discreta ejecit, non reptilia 24 : Pro-
ducat
animarum vivarum et volatilia, sed animam vivam. Neque animam
terra .
enim jam opus habet Baptismo quo gentibus opus est, sicut vivam etc.
opus habebat cum aquis tegeretur ; non enim intratur aliter 5Joh. .
3,
in regnum coelorum ex illo quo instituisti ut sic intretur :
nec magnalia mirabilium quaerit quibus fiat fides ; neque enim 48.Joh. 4.
nisi signa et prodigia viderit, non credit, cum jam distincta 1 Cor.
14, 22.
sit terra fidelis ab aquis maris infidelitate amaris ; et linguae
in signo sunt non fidelibus, sed infidelibus.Nec isto igitur
genere volatili, quod verbo tuo produxerunt aquae, opus ha-
Ps 135,
bet terra quam fundasti super aquas. ' Immitte in eam ver- 6.

1) Dominus Deus noster fidem dium varietur, sed propter concor-

in quâ vivimus, et ex qua vivimus,
per libros sanctos, Scripturas sanc-
tas multipliciter nobis varieque
diffudit , sacramenta quidem ver-
borum varians, fidem tamen unam
commendans . Una enim eademque
res ideo multis modis dicitur , ut
modo ipso dicendi propter fasti-
diam una teneatur. Aug. in Ps.
46. init.
1 ) Et quia in Baptismo , quem
acceperunt , inconcussa credulitate
consistunt, ideo dictum est , „ Fir-
mavit terram super aquas." Aug.
in Ps. 135. §. 8.
 364 S. AUGUSTINI EPISCOPI

bum tuum per nuntios tuos . Opera enim eorum narramus,

sed tu es qui operaris in eis, ut operentur animam vivam.
Terra producit eam, quia terra causa est ut haec agant in
ea ; sicut mare fuit causa ut agerent reptilia animarum vi-
varum, et volatilia sub firmamento coeli , quibus jam terra
Luc. 24, non indiget ; quamvis piscem² manducet levatum de profundo
43.
Ps. 22, 5. in ea mensa quam parasti in conspectu credentium ; ideo
enim de profundo levatus est ut alat aridam. Et aves, marina
progenies, sed tamen super terram multiplicantur. Primarum
enim vocum evangelizantium infidelitas hominum causa exsti-
tit ; sed et fideles exhortantur, et benedicuntur ab eis multi-
pliciter de die in diem. At vero anima viva de terra sumit
exordium, quia non prodest nisi jam fidelibus continere se ab
1 Tim.
5. 6. amore hujus saeculi, ut anima eorum tibi vivat, quae mortua
erat in deliciis vivens, deliciis, Domine, mortiferis ; nam tu
puri cordis vitales deliciae .
30. Operentur ergo jam in terra ministri tui , non sicut
in aquis infidelitatis, annuntiando et loquendo per miracula
et sacramenta et voces mysticas, ubi intenta sit ignorantia
mater admirationis in timore occultorum signorum ; talis enim
Gen.
8 3, est introitus ad fidem filiis Adam oblitis tui, dum se abscon-
dunt a facie tua et fiunt abyssus : sed operentur etiam sicut
in arida discreta a gurgitibus abyssi ; et sint forma fidelibus,
vivendo coram eis , et excitando ad imitationem. Sic enim
non tantum ad audiendum, sed etiam ad faciendum audiunt :
33. 68, Quaerite Dominum, et vivet anima vestra, ut producat terra
Ps.
Rem. 12, animam viventem. Nolite conformari huic saeculo, continete
2.
vos ab eo. Evitando vivit anima, quae appetendo moritur .
Continete vos ab immani feritate superbiae, ab inerti volup-
1 Tim. 6, tate luxuriae, et a fallaci nomine scientiae ; ut sint bestiae
20.
mansuetae , et pecora edomita , et innoxii serpentes. Motus
enim animae sunt isti in allegoria : sed fastus elationis, et

2) Tertull. de Bapt. c. 1. Nos inseritur, ut quae aqua fuerat , a

Pisciculi secundum IXO YN no-
strum Jesum Christum in aqua
nascimur ; nec aliter quam in aqua
permanendo salvi sumus. Optat.
cont. Parmen. 1. iii. p. 62. Hic
est Piscis qui in Baptismate per
invocationem Frontalibus undis
Pisce etiam Piscina vocitetur . Cu-
jus Piscis nomen, secundum Apel-
lationem Graecam in uno nomine
per singulas Literas turbam sanc-
torum nominum continet , ΙΧΘΥΣ
quod est Latine , Jesus Christus
Dei Filius Salvator.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 365

delectatio libidinis, et venenum curiositatis, motus sunt animae

mortuae ; quia non ita moritur, ut omni motu careat, quoniam RcmJer. .2,13.
12,
discedendo a fonte vitae moritur,3 atque ita suscipitur a prae- 2.
tereunte saeculo, et conformatur ei.
31. Verbum autem tuum, Deus , fons vitae aeternae est,
et non praeterit : ideoque in verbo tuo cohibetur ille disces-
sus, dum dicitur nobis, Nolite conformari huic saeculo ; ut
producat terra, in fonte vitae, animam viventem , in verbo 11
1 ,Cor.
1
tuo per Evangelistas tuos animam continentem, imitando imi-
tatores Christi tui. Hoc est enim secundum genus, quoniam
aemulatio viri ab amico est : Estote, inquit, sicut ego ; quia Gal.
12. 4,
et ego sicut vos. Ita erunt in anima viva bestiae bonae in
mansuetudine actionis. Mandasti enim, dicens : In mansuetu- Eccl.
19. 3,
dine opera tua perfice, et ab omni homine diligeris. Et pe-
cora bona, neque si manducaverint, abundantia ; neque si non 8.
1 Cor. 8,
manducaverint, egentia, et serpentes boni, non perniciosi ad
nocendum, sed astuti ad cavendum ; et tantum explorantes tem- Mat.
16. 10,
poralem naturam, quantum sufficit, ut per ea quae facta sunt, Rom.
20. 1,
intellecta conspiciatur aeternitas. Serviunt enim rationi haec
animalia, cum a progressu mortifero cohibita vivunt et bona sunt.

3) Nulla vita est , quae non sit pergunt in foedissimas consuetu-

ex Deo, quia Deus utique summa
vita est , et ipse fons vitae.
Vita ergo voluntario defectu defi-
ciens ab eo, qui eam fecit , et cu-
jus essentia fruebatur , et volens
contra Dei legem frui corporibus,
quibus eam Deus praefecit , vergit
ad nihilum. Nam si ea quae mo-
riuntur , penitus morerentur , ad
nihilum sine dubio pervenirent :
sed tantum moriuntur , quantum
minus essentiae participant . Aug.
de vera Rel. c. 11 .
4) Et quod eis dictum est , Ha-
bete potestatem, etc.: salvo quidem
intellectu, quo manifestum est om-
nibus his animalibus hominem ra-
tione dominari ; recte tamen in-
telligitur etiam spiritaliter ; ut om-
nes affectiones et motus animi,
quos habemus istis animalibus si-
miles, subditos haberemus, et eorum
dominaremur per temperantiam et
modestiam. Cum enim non re-
guntur isti motus , erumpunt et
dines, et per diversas perniciosas-
que delectationes nos rapiunt , et
faciunt similes omni generi bestia-
rum. Cum autem reguntur et sub-
jiciuntur, omnino mansuescunt , et
nobiscum concorditer vivunt. Non
enim a nobis alieni sunt motus
animi nostri. Pascuntur etiam
nobiscum cognitione rationum et
morum optimorum, et vitae aeter-
nae, tamquam herbis seminalibus
et lignis fructiferis et herbis viri-
dibus. Et haec est hominis vita
beata atque tranquilla, cum omnes
motus ejus rationi veritatique con-
sentiunt ; et vocantur gaudia , et
amores sancti, et casti, et boni. Si
autem non consentiunt, nihilo minus
dum negligenter geruntur, conscin-
dunt et dissipant animum, et faciunt
vitam miserrimam ; et vocantur
perturbationes, et libidines , et
concupiscentiae malae. De quibus
jam nobis praecipitur , ut eas cum
quanto possumus labore crucifiga-
 366 S. AUGUSTINI EPISCOPI

XXII. 32. Ecce enim, Domine Deus noster, creator noster, cum
In ver.
26 : Fa- cohibitae fuerint affectiones ab amore saeculi, quibus morie-
ciamus
ad ima- bamur male vivendo , et coeperit esse anima vivens bene vi-
hominem
ginem vendo completumque fuerit verbum tuum, quod per Aposto-
etc.
Renova-
tio men- lum tuum dixisti, Nolite conformari huic saeculo ; consequi-
tis,
tur et illud quod adjunxisti statim et dixisti, Sed reformamini
in novitate mentis vestrae : non jam secundum genus, tanquam
imitantes praecedentem proximum , et ex hominis melioris
auctoritate viventes (neque enim dixisti , „ Fiat homo secun-
Gen 1 , dum genus ; " sed, Faciamus hominem ad imaginem et simi-
26
litudinem nostram ; ut nos probemus quae sit voluntas tua).
115.Cor. 4, Ad hoc enim dispensator ille tuus generans per Evangelium
1 Thess filios, ne semper parvulos haberet quos lacte nutriret, et tan-
2, 7.
Rom. 12, quam nutrix foveret : Reformamini, inquit,' in novitate mentis
2
vestrae, ad probandum vos quae sit voluntas Dei, quod bonum
et beneplacitum et perfectum . Ideoque non dicis , Fiat homo ;
sed, Faciamus hominem. Nec dicis , Secundum genus ; sed,
Ad imaginem et similitudinem nostram. Mente quippe reno-
vatus, et conspiciens intellectam veritatem tuam , homine de-
31 , monstratore non indiget , ut suum genus imitetur ; sed te de-
Jer Heb
34.
8, 11. monstrante probat ipse quae sit voluntas tua, quod bonum et
beneplacitum et perfectum : et doces eum jam capacem videre
Trinitatem unitatis, et unitatem Trinitatis. Ideoque plura-

Gen. 1, liter dicto , Faciamus hominem , singulariter tamen infer-

27. tur. Et fecit Deus hominem; et pluraliter dicto , Ad ima-
ginem nostram, singulariter infertur, ad imaginem Dei. Ita
Col. 3, homo renovatur in agnitione Dei , secundum imaginem ejus
10. qui creavit eum : et spiritualis effectus judicat omnia , quae
1 Cor. utique judicanda sunt ; ipse autem a nemine judicatur.
2, 15.
XXIII. 33. Quod autem judicat omnia, hoc est quod habet po-
In eum-
dem ver- testatem piscium maris, et volatilium coeli , et omnium pe-

mus in nobis, „, donec absorbeatur
mors in victoriam. " Dicit enim
Apostolus : qui autem Jesu Christi
sunt , carnem suam crucifixerunt
cum perturbationibus et concupis-
centiis." Aug. de Gen. c. Manich.
1. i. c. 20.
1) Illa est igitur plena satietas
animorum, haec est beata vita , pie
perfecteque cognoscere a quo indu-
caris in veritatem , qua veritate
perfruaris , per quid connectaris
summo modo. Quae tria unum
Deum intelligentibus unamque
substantiam , exclusis vanitatibus
variae superstitionis, ostendunt. de
Vita Beata, §. 35.
 CONFESSIONUM LIBER XIII . 367

corum et ferarum , et omnis terrae, et omnium repentium siculum :

sit pis-
quae repunt super terram . Hoc enim agit per mentis intel- cibus
lectum, per quem percipit quae sunt Spiritus Dei. Alioquin mari
etc.
De qui-
homo in honore positus , non intellexit; comparatus est ju- bas
christia-
mentis insensatis, et similis factus est illis. Ergo in Eccle- nus judi-
sia tua, Deus noster, secundum gratiam tuam quam dedisti cet. 1 Cor 2,
ei, quoniam tuum sumus figmentum, creati in operibus bonis, 14.
Ps. 48,
non solum qui spiritualiter praesunt , sed etiam hi qui spiri- 13.
10. 2,
tualiter subduntur eis qui praesunt (Masculum enim et feminam Eph.
Gen. 1 ,
fecisti hominem hoc modo in gratia tua spirituali, ubi secun- 27.
dum sexum corporis non est masculus et femina ; quia nec Gal , 3,
28.
Judaeus, neque Graecus, nec servus, neque liber) : spirituales
ergo, sive qui praesunt, sive qui obtemperant , spiritualiter
judicant : non de cognitionibus spiritualibus, quae lucent in 15.
1 Cor. 2,
firmamento (non enim oportet de tam sublimi auctoritate ju-
dicare) ; neque enim de ipso Libro tuo, etiamsi quid ibi non
lucet ; quoniam submittimus ei nostrum intellectum , certumque
habemus etiam quod clausum est aspectibus nostris , recte
Col 3,
veraciterque dictum esse. Sic enim homo, licet jam spiritua- 10.
lis et renovatus in agnitione Dei, secundum imaginem ejus
qui creavit eum ; factor tamen legis debet Jac. 4,
esse , non judex. 11.
Neque de illa distinctione judicat, spiritualium videlicet atque
carnalium hominum, qui tuis , Deus noster, oculis noti sunt,
Mat. 7,
et nullis adhuc nobis apparuerunt operibus, ut ex fructibus 20.
eorum cognoscamus eos : sed tu, Domine, jam scis eos et di-
visisti et vocasti in occulto , antequam fieret firmamentum.
. 49, 5,2 .
Neque de turbidis hujus saeculi populis quanquam spiritualis IPsCor,
homo judicat. Quid enim ei de his qui foris sunt judicare, i ..
ignoranti quis inde venturus sit in dulcedinem gratiae tuae,
et quis in perpetua impietatis amaritudine remansurus ?
34. Ideoque homo quem fecisti ad imaginem tuam, non
accepit potestatem luminarium coeli, neque ipsius occulti coeli,
neque diei et noctis, quae ante coeli constitutionem vocasti,
neque congregationis aquarum quod est mare ; sed accepit
potestatem piscium maris, et volatilium coeli, et omnium
pecorum, et omnis terrae, et omnium repentium quae repunt
super terram. Judicat enim ; et approbat quod recte, impro-
bat autem quod perperam invenerit : sive in ea solemnitate
 368 S. AUGUSTINI EPISCOPI

sacramentorum quibus initiantur, quos pervestigat in aquis

multis misericordia tua ; sive in ea qua ille piscis ' exhibetur,
quem levatum de profundo terra pia comedit ; sive in verbo-
rum signis vocibusque subjectis auctoritati Libri tui tanquam
sub firmamento volitantibus, interpretando , exponendo , disse-
rendo, disputando, benedicendo atque invocando te, ore erum-
pentibus atque sonantibus signis , ut respondeat populus , Amen.
Quibus omnibus vocibus corporaliter enuntiandis , causa est
abyssus saeculi, et caecitas carnis, qua cogitata non possunt
videri, ut opus sit instrepere in auribus : ita quamvis multi-
plicentur volatilia super terram, ex aquis tamen originem
ducunt. Judicat etiam spiritualis, approbando quod rectum ,
improbando autem quod perperam invenerit in operibus mo-
ribusque fidelium , eleemosynis tanquam terra fructifera , et
de anima viva mansuefactis affectionibus , in castitate , in je-
juniis, in cogitationibus piis, de his quae per sensum corporis
percipiuntur. De his enim judicare nunc dicitur , in quibus
et potestatem corrigendi habet
XXIV . 35. Sed quid est hoc, et quale mysterium est ? Ecce be-
In ver
28 : Et nedicis homines, o Domine, ut crescant et multiplicentur , et
xit eos impleant terram. Nihilne nobis ex hoc innuis ut intelligamus
benedi
Deus
dicens, aliquid ? Cur non ita benedixeris lucem quam vocasti diem,
Crescite
etc nec firmamentum coeli , nec luminaria, nec sidera, nec terram,
nec mare ? Dicerem te , Deus noster qui nos ad imaginem
tuam creasti ,dicerem te hoc donum benedictionis homini
proprie voluisse largiri ; nisi hoc modo benedixisses et pisces
et cetos ut crescerent , et multiplicarentur , et implerent
aquas maris , et volatilia multiplicarentur super terram.
Item dicerem ad ea rerum genera pertinere benedictionem
hanc, quae gignendo ex semetipsis propagantur ; si eam re-
perirem in arbustis, et frutetis et in pecoribus terrae. Nunc
autem nec herbis et lignis dictum est, nec bestiis et serpen-
tibus, Crescite et multiplicamini, cum haec quoque omnia,
sicut pisces et aves et homines gignendo augeantur, genusque
custodiant.
36. Quid igitur dicam, lumen meum Veritas ? „quia vacat
hoc, quia inaniter ita dictum est ?" Nequaquam, Pater pieta-

1) Vid. sup. §. 29. not. 2.

 CONFESSIONUM LIBER XIII. 369

tis ; absit ut hoc dicat servus Verbi tui . Et si ego non intelligo
quid hoc eloquio significes, utantur eo melius meliores , id est
intelligentiores quam ego sum, unicuique quantum sapere de-
disti, Deus meus. Placeat autem et confessio mea coram ocu-
lis tuis , qua tibi confiteor credere me, Domine, non incassum
te ita locutum, neque silebo quod mihi lectionis hujus occasio
suggerit . Verum est enim, nec video quid impediat ita me
sentire dicta figurata librorum tuorum. Novi enim multipli-
citer significari per corpus, quod uno modo mente intelligi-
tur ; et multipliciter mente intelligi , quod uno modo per cor-
pus significatur. Ecce simplex dilectio Dei et proximi, quam
multiplicibus sacramentis, et innumerabilibus linguis, et in
unaquaque lingua innumerabilibus locutionum modis , corpora-
liter enuntiatur ! ita crescunt et multiplicantur fetus aquarum .
Attende iterum quisquis haec legis : ecce quod uno modo
Scriptura effert , et vox personat, In principio fecit Deus Gen. 1, 1.
coelum et terram ; nonne multipliciter intelligitur , non errorum
fallacia, sed verarum intelligentiarum generibus ? ita crescunt
et multiplicantur fetus hominum.

37. Itaque si naturas ipsas rerum non allegorice sed pro-

prie cogitemus ; ad omnia quae de seminibus gignuntur , con-
venit verbum, Crescite et multiplicamini. Si autem figurate
posita ista tractemus, quod potius arbitror intendisse Scrip-
turam , quae utique non supervacue solis aquatilium et homi-
num fetibus istam benedictionem attribuit ; invenimus quidem
multitudines et in creaturis spiritualibus atque corporalibus,
tanquam in coelo et in terra ; et in animis justis et iniquis ,
tanquam in luce et tenebris; et in sanctis auctoribus, per
quos lex ministrata est, tanquam in firmamento quod solida-
tum est inter aquam et aquam ; et in societate amaricantium
populorum, tanquam in mari ; et in studio animarum piarum,
tanquam in arida ; et in operibus misericordiae secundum
praesentem vitam , tanquam in herbis seminalibus et lignis
fructiferis; et in spiritualibus donis manifestatis ad utilita-
tem, sicut in luminaribus coeli ; et in affectionibus formatis.
ad temperantiam , tanquam in anima viva . In his omnibus
nanciscimur multitudines, et ubertates, in incrementa : sed
quod ita crescat et multiplicetur , ut una res multis modis
24
 370 S. AUGUSTINI EPISCOPI

enuntietur, et una enuntiatio multis modis intelligatur, non

invenimus, nisi in signis corporaliter editis, et rebus intelligi-
biliter excogitatis. Signa corporaliter edita , generationes
aquarum propter necessarias causas carnalis profunditatis ; res
autem intelligibiliter excogitatas , generationes humanas propter
rationis fecunditatem intelligimus. Et ideo credimus utrique
eorum generi dictum esse , abs te, Domine, Crescite et multi-
plicamini. In hac enim benedictione, concessam nobis a te
potestatem ac facultatem accipio , et multis modis enuntiare
quod uno modo intellectum tenuerimus, et multis modis in-
telligere, quod obscure uno modo enuntiatum legerimus. Sic
implentur aquae maris, quae non moventur nisi variis signi-
ficationibus : sic et fetibus humanis impletur et terra ; cujus
ariditas apparet in studio, et dominatur ei ratio .
XXV. 38. Volo etiam dicere, Domine Deus meus , quod me con-
In ver.
29
dedi: Ecce
vo- sequens tua Scriptura commonet ; et dicam, nec verebor. Ve-
bis
nemom- her- rum enim dicam, te mihi inspirante , quod ex eis verbis vo-
bam...luisti
in escam ut dicerem. Neque enim alio praeter te inspirante
etc. credo me verum dicere, cum tu sis veritas, omnis autem ho-
Rom. 3,
4. mo mendax. Et ideo qui loquitur mendacium, de suo loqui-
44. 8, tur.
Joh. Ergo ut verum loquar, de tuo loquar.
Ecce dedisti
nobis in escam omne fenum sativum, seminans semen quod
est super omnem terram, et omne lignum quod habet in se
fructum seminis sativi. Nec nobis solis, sed et omnibus avi-
bus coeli, et bestiis terrae, atque serpentibus ; piscibus autem
et cetis magnis non dedisti haec. Dicebamus enim eis terrae
fructibus significari, et in allegoria figurari opera misericor-
diae, quae hujus vitae necessitatibus exhibentur ex terra fruc-
216.Tim. 1 , tifera . Talis terra erat pius Onesiphorus, cujus domui de-
disti misericordiam, quia frequenter Paulum tuum refrigera-
vit, et catenam ejus non erubuit. Hoc fecerunt et fratres, et
2 Cor. tali fruge fructificaverunt, qui quod ei deerat , suppleverunt
11 , 9.
ex Macedonia. Quomodo autem dolet quaedam ligna, quae
24, Tim.
16. fructum ei debitum non dederunt, ubi ait : In prima mea
defensione nemo mihi adfuit, sed omnes me dereliquerunt :
non illis imputetur ! Ista enim debentur eis qui ministrant
doctrinam rationalem per intelligentias divinorum mysteriorum ;
et ita eis debentur, tanquam hominibus. Debentur eis autem
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 371

sicut animae vivae, praebentibus se ad imitandum in omni

continentia. Item debentur eis tanquam volatilibus , propter
benedictiones eorum quae multiplicantur super terram, quo-
niam in omnem terram exivit sonus eorum. Ps. 18, 5.

39. Pascuntur autem his escis qui laetantur eis ; nec illi XXVI.
laetantur eis quorum Deus venter est. Neque enim in illis Volupta-
et utilis-
tas ex
qui praebent ista, ea quae dant, fructus est ; sed quo animo beneficio
in proxi-
dant. Itaque ille qui Deo serviebat, non suo ventri , video mum
collato
plane unde gaudeat ; video, et congratulor ei valde. Accepe- Phil. 3,
rat enim a Philippensibus, quae per Epaphroditum miserant ; 19. Rom 16,
sed tamen unde gaudeat, video. Unde autem gaudet, inde 18.
pascitur, quia in veritate loquens, Gavisus sum, inquit, mag-
nifice in Domino, quia tandem aliquando repullulastis sapere
pro me, in quo et sapiebatis ; taedium autem habuistis . Isti
ergo diuturno taedio marcuerant, et quasi exaruerant ab isto
fructu boni operis ; et gaudet eis quia repullularunt, non sibi
quia ejus indigentiae subvenerunt. Ideo secutus ait : Non
quod desit aliquid dico ; ego enim didici, in quibus sum suf- Phil. 4,
10-13.
ficiens esse. Scio et minus habere, scio et abundare ; in om-
nibus et in omnia imbutus sum ; et satiari, et esurire, et
abundare, et penuriam pati : omnia possum in eo qui me
confortat.
40. Unde ergo gaudes , o Paule magne ? Unde gaudes,
unde pasceris, homo renovate in agnitionem Dei secundum
imaginem ejus qui creavit te, et anima viva tanta continen- 114,Cor.
2.
tia, et lingua volatilis, loquens mysteria ? Talibus quippe ani-
mantibus ista esca debetur. Quid est quod te pascit ? Lae-
titia. Quod sequitur audiamus. Verumtamen, inquit, bene
fecistis, communicantes tribulationi meae. Hinc gaudet , hinc
pascitur, quia illi benefecerunt, non quia ejus angustia rela-
xata est , qui dicit tibi , In tribulatione dilatasti mihi : quia
et abundare et penuriam pati¹ novit in te qui confortas eum . Ps. 4, 2.
Phil. 4,
Scitis enim, inquit, et vos , Philippenses, quoniam in prin- 14, 16.
cipio Evangelii , cum ex Macedonia sum profectus, nulla

1) Penuriam quippe pati quo- scire et abundare non nisi eorum

rumcumque hominum est ; sed scire est quos abundantia non corrum-
penuriam pati magnorum est. Sic pit. Aug. de Bonae conjug . c. 21.
et abundare quis non potest ? Sed
24 *
 372 S. AUGUSTINI EPISCOPI

mihi Ecclesia communicavit in ratione dati et accepti, nisi

vos soli ; quia et Thessalonicam, et semel et iterum, usibus
meis misistis. Ad haec bona opera eos redisse nunc gaudet,
et repullulasse laetatur tanquam revirescente fertilitate agri .
41. Numquid propter usus suos , quia dixit , Usibus meis
misistis? numquid propterea gaudet ? Non propterea . Et hoc
Phil
17. , unde scimus ? Quoniam ipse sequitur dicens : Non quia quaero
datum, sed requiro fructum. Didicit a te , Deus meus, inter
datum et fructum discernere. Datum est res ipsa quam dat,
qui impertitur haec necessaria ; veluti est nummus , cibus, po-
tus, vestimentum, tectum, adjutorium. Fructus autem , bona
et recta voluntas datoris est. Non enim ait Magister bonus,
Qui susceperit prophetam, tantum, sed addidit, in nomine
prophetae ; neque ait tantum, Qui susceperit justum ; sed ad-
didit, in nomine justi. Ita quippe ille mercedem prophetae,
Mat.
41, 42.10, iste mercedem justi accipiet. Nec solum ait, Qui calicem
aquae frigidae potum dederit uni ex minimis meis ; sed ad-
didit, tantum in nomine discipuli. Et sic adjunxit : Amen
dico vobis, non perdet mercedem suam. Datum est, suscipere
prophetam, suscipere justum, porrigere calicem aquae frigi-
dae discipulo ; fructus autem, in nomine prophetae, in nomine
317Reg.
. justi, in nomine discipuli hoc facere. Fructu pascitur Elias
a vidua sciente quod hominem Dei pasceret , et propter hoc
pasceret : per corvum autem dato pascebatur . Nec interior
Elias, sed exterior pascebatur, qui posset etiam talis cibi
egestate corrumpi.
XXVII. 42. Ideoque dicam quod verum est coram te, Domine :
Quid per
pisces cum homines idiotae atque infideles , quibus initiandis atque
et cetos
signifi- lucrandis necessaria sunt sacramenta initiorum, et magnalia
cetur.
miraculorum, quae nomine piscium et cetorum significari cre-
dimus, suscipiunt corporaliter reficiendos, aut in aliquo usu
praesentis vitae adjuvandos pueros tuos, cum id quare facien-
dum sit, et quo pertineat ignorent ; nec illi istos pascunt, nec
isti ab illis pascuntur : quia nec illi haec sancta et recta vo-
luntate operantur ; nec isti eorum datis , ubi fructum nondum
vident, laetantur. Inde quippe animus pascitur , unde laeta-
tur. Et ideo pisces et ceti non vescuntur escis , quas non
germinat nisi jam terra ab amaritudine marinorum fluctuum
distincta atque discreta.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 373

43. Et vidisti, Deus , omnia quae fecisti, et ecce bona valde ; InXXVIII.
ver.
quia et nos videmus ea , et ecce omnia bona valde. In singu- 31 : Et
vidit
lis generibus operum tuorum , cum dixisses ut fierent et facta Deus
omnia
essent , illud atque illud vidisti quia bonum est. Septies nu- fecit,
quae et
meravi scriptum esse te vidisse quia bonum est quod fecisti : na
eccevald
bo-e
et hoc octavum est, quia vidisti omnia quae fecisti ; et ecce etc.
non solum bona, sed etiam valde bona tanquam simul omnia .
Nam singula tantum bona erant ; simul autem omnia et bona,
et valde. Hoc dicunt etiam pulchra quaeque corpora ; quia
longe multo pulchrius est corpus quod ex membris pulchris
omnibus constat, quam ipsa membra singula quorum ordina-
tissimo conventu completur universum, quamvis et illa etiam
singillatim pulchra sint.¹
44. Et attendi ut invenirem, utrum septies vel octies vi- XXIX
Quomo- .
deris quia bona sunt opera tua , cum tibi placuerunt ; et in ligendum
do intel-
tua visione non inveni tempora, per quae intelligerem quod quodDeus oc-
toties videris quae fecisti ,
et dixi : „ O Domine , nonne ista ties
bonavidit
es-
Scriptura tua vera est ,
quoniam tu verax et veritas edidisti se opera
sua.
eam ? Cur ergo tu mihi dicis non esse in tua visione tem-
pora ; et ista Scriptura tua mihi dicit , per singulos dies ea
quae fecisti te vidisse quia bona sunt ; et cum ea numerarem,
inveni quoties ?" Ad haec tu dicis mihi, quoniam tu es Deus

1) Sane non est negligenter prae-
tereundum quod dictum est , „ Et
vidit Deus omnia quaecumque fecit,
esse bona valde." Cum enim de
singulis ageret , dicebat tantum ,
,,Vidit Deus quia bonum est ;" cum
autem de omnibus diceretur, parum
fuit dicere „ bona, “ nisi adderetur
et " valde". Si enim singula opera
Dei cum considerantur a pruden-
tibus, inveniuntur habere laudabiles
mensuras et numeros et ordines in
suo quaeque genere constituta,
quanto magis omnia simul , id est
ipsa universitas, quae istis singulis
in unum collectis, impletur ! Omnis
enim pulchritudo quae partibus con-
stat, multo est laudabilior in toto
quam in parte : sicut in corpore
humano, si laudamus oculos solos,
et cetera si pulchra singula et soia
laudamus ; quanto magis totum
corpus, cui omnia membra , quae
singula pulcra sunt, conferunt pul-
critudinem suam : ita ut manus
pulcra, quae etiam sola laudabatur
in corpore, si separetur a corpore,
et ipsa amittat gratiam suam , et
cetera sine illa inhonesta sint :
tanta est vis et potentia integri-
tatis et unitatis , ut etiam quae
multa sunt bona tunc placeant,
cum in universum aliquid conve-
niunt et concurrunt. Universum
autem ab unitate nomen accepit.
Quod si Manichaei considerarent,
laudarent universitatis auctorem
et conditorem Deum; et quod eos
propter conditionem nostrae mor-
talitatis in parte offendit , redige-
rent ad universi pulcritudinem , et
viderent quemadmodum Deus fece-
rit omnia non solum bona , sed
etiam bona valde. Aug. de Gen.
c. Man . 1. i. c. 21 .
 374 S. AUGUSTINI EPISCOPI

meus, et dicis voce forti in aure interiore servo tuo, perrum-

pens meam surditatem, et clamans : „ O homo, nempe quod
Scriptura mea dicit , ego dico . Et tamen illa temporaliter
dicit, Verbo autem meo tempus non accidit , quia aequali me-
cum aeternitate consistit. Sic ea quae vos per Spiritum meum
videtis, ego video ; sicut ea quae vos per Spiritum meum di-
citis , ego dico . Atque ita, cum vos temporaliter ea videatis ,
non ego temporaliter video ; quemadmodum , cum vos tempo-
raliter ea dicatis, non ego temporaliter dico. "
XXX. 45. Et audivi, Domine Deus meus, et elinxi stillam dul-
Mani-
quidam¹
chaeo-
rum de- cedinis ex tua veritate, et intellexi quoniam sunt
liria. quibus displicent opera tua ; et multa eorum dicunt te fecisse
necessitate compulsum, sicut fabricas coelorum et compositio-
nes siderum et haec non de tuo, 2 sed jam fuisse alibi creata
et aliunde, quae tu contraheres et compaginares atque con-
texeres, cum de hostibus victis mundana moenia molireris,
ut ea constructione devincti, adversus te iterum rebellare non
possent. Alia vero nec fecisse te, nec omnino compegisse,
sicut omnes carnes et minutissima quaeque animantia , et
quidquid radicibus terram tenet : sed hostilem mentem natu-
ramque aliam, non abs te conditam, tibique contrariam , in
inferioribus mundi locis ista gignere atque formare . Insani
dicunt haec, quoniam non per Spiritum tuum vident opera
tua, nec te cognoscunt in eis.
XXXI. 46. Qui autem per Spiritum tuum vident ea , tu vides
Piis idem
probatur in eis. Ergo cum vident quia bona sunt, tu vides quia bona

1) Manichaei. "" Offensi enim que sexus principibus ibidem captis,

quibusdam rebus, et rursus quibus-
dam delectati, non earum quibus
offenduntur, sed earum quibus de-
lectantur volunt esse authorem
Deum. " Aug. de Vera Relig. c.
9. vide sup. 1. vii. c. 14 et 16.
2) Manichaeus duas dicit esse
naturas, unam bonam et alteram
malam ; bonam , quae fecit mun-
dum , malam , de qua factus est
mundus. Euod. de fide c. 49.
3) Dicunt isti vaniloqui et mentis
seductores in illa pugna, (vid. sup.
vii. §. 3. et nott.) quando primus
eorum homo tenebrarum gentem
elementis fallacibus irritavit, utrius-
cum ex eis mundus construeretur,
plerosque eorum in coelestibus fa-
bricis colligatos. Aug. c. Faust.
vi. 8. Non erubescitis , cum vos
commentitium Christum vestrum,
filium commentitii primi hominis
vestri, non sub stellae testificatione
ponatis, sed in stellis omnibus col-
ligatum esse dicatis, quia videlicet
principibus tenebrarum commixtum
esse creditis in illo bello, quo ipse
primus homo vester cum tenebra-
rum gente pugnavit , ut de ipsis
principibus tenebrarum tali com-
mixtione captis mundus fabrica-
retur. ib. 11. 5.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 375

sunt : et quaecumque propter te placent, tu in eis places ; et quod Deo

placuit.
quae per Spiritum tuum placent nobis, tibi placent in nobis . 1 Cor.
2, 11, 12.
Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiritus
hominis qui in ipso est? sic et quae Dei sunt nemo scit,
nisi Spiritus Dei. Nos autem, inquit , non spiritum hujus
mundi accepimus, sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus
quae a Deo donata sunt nobis. Et admoneor ut dicam :
„ Certe nemo scit quae Dei sunt, nisi Spiritus Dei. Quo-
modo ergo scimus et nos quae a Deo donata sunt nobis ? "
Respondetur mihi quoniam quae per ejus Spiritum scimus,
etiam sic nemo scit, nisi Spiritus Dei. Sicut enim recte dic-
tum est, Non enim vos estis qui loquimini, eis qui in Dei Mat 20. 10,
Spiritu loquerentur ; sic recte dicitur, , Non vos estis qui sci-
tis, ' eis qui in Dei Spiritu sciunt. Nihilominus igitur recte
dicitur,,Non vos estis qui videtis, ' eis qui in Spiritu Dei vi-
dent : ita quidquid in Spiritu Dei vident quia bonum est, non
ipsi, sed Deus videt quia bonum est. Aliud ergo est, ut pu-
tet quisque malum esse quod bonum est, quales supradicti
sunt ; aliud, ut quod bonum est, videat homo quia bonum
est ; (sicut multis tua creatura placet quia bona est, quibus
tamen non tu places in ea, unde frui magis ipsa quam te
volunt ;) aliud autem, ut cum aliquid videt homo quia bonum
est, Deus in illo videat quia bonum est ; ut scilicet ille ame-
tur in eo quod fecit , qui non amaretur nisi per Spiritum
Rom. 5,
quem dedit ; quoniam charitas Dei diffusa est in cordibus 5.
nostris per Spiritum sanctum qui datus est nobis, per quem
videmus quia bonum est quidquid aliquo modo est : ab illo
enim est, qui non aliquo modo est, sed quod est, est.
47. Gratias tibi, Domine. Videmus coelum
et terram, XXXII
Com- .
sive corporalem partem superiorem atque inferiorem , sive pendio
enarrat
spiritualem corporalemque creaturam ; atque in ornatu harum Dei.
opera
partium quibus constat vel universa mundi moles, vel universa
omnino creatura, videmus lucem factam, divisamque a tene-
bris. Videmus firmamentum coeli : sive inter spirituales aquas

1 ) Et videmus haec, et si est in nentes ad ea quae fecit , dorsum

nobis Spiritus ipsius, sic nobis pla-
cent ut artifex laudetur ; non ut
ad opera conversi, ab artifice aver-
tamur ; et faciem quodammodo po-
ponamus ad eum qui fecit. Aug.
Vid. sup .
Tract. in Joann. § . 1 .
1. iv . §. 18. n. 1. et 1. x. §. 53.
n. 16.
 376 S. AUGUSTINI EPISCOPI

superiores et corporales inferiores, primarium corpus mundi ;

sive hoc spatium aeris, quia et hoc vocatur coelum, per quod
vagantur volatilia coeli inter aquas quae vaporaliter eis super-
feruntur, et serenis etiam noctibus rorant, et has quae in
terris graves fluitant. Videmus congregatarum aquarum
speciem per campos maris ; et aridam terram, vel nudatam ,
vel formatam ut esset visibilis et composita , herbarum quo-
que atque arborum materiem. Videmus luminaria fulgere
desuper ; solem sufficere diei, lunam et stellas consolari noc-
tem atque his omnibus notari et significari tempora. Videmus
humidam usquequaque naturam, piscibus et belluis et alitibus
fecundatam, quod aeris corpulentia, quae volatus avium por-
tat, aquarum exhalatione concrescit.2 Videmus terrenis ani-
malibus faciem terrae decorari ; hominemque ad imaginem et
similitudinem tuam cunctis irrationabilibus animantibus, ipsa
tu imagine ac similitudine, hoc est rationis et intelligentiae
virtute , praeponi. Et quemadmodum in ejus anima aliud est
quod consulendo dominatur, aliud quod subditur ut obtempe-
ret ; sic viro factam esse etiam corporaliter feminam , quae
haberet quidem in mente rationalis intelligentiae parem na-
turam ; sexu tamen corporis ita masculino sexui subjiceretur,
quemadmodum subjicitur appetitus actionis ad concipiendam³
de ratione mentis recte agendi solertiam. Videmus haec et
singula bona, et omnia bona valde.
XXXIII. 48. Laudent te opera tua, ut amemus te ; et amemus te,
Omnia
de ut laudent te opera tua, quae habent initium et finem ex
de nihilo
sive
mate- tempore, ortum et occasum , profectum et defectum, speciem
concrea-
ta
ria et privationem. Habent ergo consequentia mane et vesperam ,
partim latenter, partim evidenter. De nihilo enim a te, non
de te facta sunt, non de aliqua non tua, vel quae antea fue-
rit, sed de concreata, id est simul a te creata materia ; quia

1) „ Non satis considerate dictum
est ; res enim in abdito est valde. "
Aug. Retr. ii. 6.
2) Cf. de Gen. c. Manich. 1. ii.
c. 15 .
3) Seu forsan ,, concupiscendam,“
quemadmodum fere Gen. 3, 16. in-
terpretatur Aug. de Gen. c. Manich.
1. ii. §. 15. Ad hujus rei exemplum
femina facta est, quam rerum ordo
subjugat viro : ut quod in duobus
hominibus evidentius apparet , id
est, in masculo et femina , etiam
in uno homine considerari possit :
ut appetitum animae , per quem
de membris corporis operamur,
habeat mens interior tamquam
virilis ratio subjugatum .
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 377

ejus informitatem sine ulla temporis interpositione formasti.

Nam cum aliud sit coeli et terrae materies, aliud coeli et
terrae species ; materiem quidem de omnino nihilo, mundi
autem speciem de informi materia , simul tamen utrumque
fecisti, ut materiam forma, nulla morae intercapedine, seque-
retur.
49. Inspeximus etiam propter quorum figurationem ista XXXIV. Totius
creatio-
vel tali ordine fieri , vel tali ordine scribi voluisti , et vidimus nis mun-
quia bona sunt singula, et omnia bona valde in Verbo tuo, gorica di alle-
in Unico tuo ; coelum et terram, caput et corpus Ecclesiae, tio. exposi-
in praedestinat ione ante omnia tempora, sine mane et vespera.
Ubi autem coepisti praedestinata temporaliter exsequi , ut oc-
culta manifestares, et incomposita nostra componeres ; quoniam
super nos erant peccata nostra , et in profundum tenebrosum
abieramus abs te, et Spiritus tuus bonus superferebatur ad
subveniendum nobis in tempore opportuno : et justificasti im-
pios, et distinxisti eos ab iniquis ; et solidasti auctoritatem
Libri tui inter superiores qui tibi dociles essent, et inferiores
qui eis subderentur ; et congregasti societatem infidelium in
unam conspirationem, ut apparerent studia fidelium , et tibi
opera misericordiae parerent, distribuentes etiam pauperibus
terrenas facultates ad acquirenda coelestia . Et inde accendisti
quaedam luminaria in firmamento , verbum vitae habentes
sanctos tuos , et spiritualibus donis praelata sublimi auctoritate
fulgentes : et inde ad imbuendas infideles gentes, Sacramenta
et miracula visibilia , vocesque verborum secundum firmamen-
tum Libri tui, quibus etiam fideles benedicerentur, ex mate-
ria corporali produxisti : et deinde fidelium animam vivam
per affectus ordinatos continentiae vigore formasti ; atque inde
tibi soli mentem subditam, et nullius auctoritatis humanae ad
imitandum indigentem, renovasti ad imaginem et similitudi-
nem tuam : praestantique intellectui rationabilem actionem ,
tanquam viro feminam, subdidisti ; omnibusque tuis ministe-
riis ad perficiendos fideles in hac vita necessariis , ab eisdem
fidelibus ad usus temporales , fructuosa in futurum opera

1) Pro : Ministris ; ut servitia sensu usurpat Aug. de vera Relig.

pro servis. Vocem hanc eodem §. 110. (Dub.)
 378 S. AUGUSTINI EPISCOPI
་
praeberi voluisti . Haec omnia videmus , et bona sunt valde,
quoniam tu ea vides in nobis, qui Spiritum, quo ea videre-
mus, et in eis te amaremus, dedisti nobis.
XXXV. 50. Domine Deus, pacem² da nobis (omnia enim prae-
Optat
pacem. Stitisti nobis) ; pacem quietis , pacem sabbati, sabbati sine
vespera. Omnis quippe iste ordo pulcherrimus rerum valde
bonarum modis suis peractis transiturus est ; et mane quippe
in eis factum est, et vespera.
XXXVI. 51. Dies autem septimus sine vespera est , nec habet
Diem
septi- occasum, quia sanctificasti eum ad permansionem sempiter-
mum
vespera
quare nam ; ut id quod tu post opera tua bona valde, quamvis ea
non se- quietus feceris , requievisti septimo die , hoc praeloquatur no-
quatur.
bis vox Libri tui, quod et nos post opera nostra , ideo bona
valde quia tu nobis ea donasti, sabbato vitae aeternae requies-
camus in te.
XXXVII. 52. Etiam tunc enim sic requiesces in nobis, quemadmo-
Deus in
nobis dum nunc operaris in nobis ; et ita erit illa requies tua per
quando
quiescet. nos, quemadmodum sunt ista opera tua per nos.3 Tu autem,
Domine, semper operaris, et semper requiescis. Nec vides ad
tempus, nec moveris ad tempus , nec quiescis ad tempus ; et
tamen facis et visiones temporales, et ipsa tempora, et quie-
tem ex tempore .
XXXVIII.
⚫ Aliter 53. Nos itaque ista quae fecisti videmus , quia sunt : tu
Deus, ho-
liter a- autem quia vides ea, sunt . Et nos foris videmus quia sunt,
mo videt disti
creata et intus quia . bona
facienda Et sunt
nos :alio
tu tempore
autem ibimoti
vidisti facta
sumus ad, benefa-
ubi vi-

ciendum, posteaquam concepit de Spiritu tuo cor nostrum ;

priore autem tempore ad male faciendum movebamur dese-
rentes te : tu vero , Deus une bone, nunquam cessasti bene-
facere. Et sunt quaedam bona opera nostra ex munere qui-
dem tuo, sed non sempiterna ; post illa nos requieturos in

2 ) Coelestem pacem , quae vere spiritale , sine ulla indigentia , ex

ita pax est, ut rationalis duntaxat
creaturae sola pax habenda et
dicenda sit, ordinatissima scilicet
et concordissima societas fruendi
Deo, et invicem in Deo ; quo cum
ventum fuerit , non erit vita mor-
talis , sed plane certeque vitalis ;
nec corpus animale , quod , dum
corrumpitur, aggravat animam , sed
omni parte subditum voluntati.
Aug. de Civ. Dei, 1. ix. c. 17.
3) Sicut enim recte dicitur Deus
facere, quidquid ipso in nobis ope-
rante fecerimus : ita recte Deus
dicitur requiescere , cum ejus mu-
nere requiescimus. Aug. de Gen.
ad lit. 1. 4. c. 9.
 CONFESSIONUM LIBER XIII. 379

tua grandi sanctificatione speramus : tu autem bonum nullo

indigens bono, semper quietus es ; quoniam tua quies tu ipse
es. Et hoc intelligere quis hominum dabit homini ? quis an-
Mat 7,
gelus angelo ? quis angelus homini ? A te petatur, in te quae- 8
ratur, ad te pulsetur : sic, sic accipietur , sic invenietur, sic
aperietur . Amen .
 AUGUSTINIANI ANNALES ,
SIVE

COMPENDIOSA S. AUGUSTINI VITA

CUM SUIS ANNORUM NOTIS.

PRAECIPUA FACTA.
Anni aetatis Ann.
Augustini. Aer. Vulg.
354. Augustinus Thagastae nascitur, Patricio patre, matre
Monnica, die decima tertia Novembris ; et paulo post
catechumenis ascribitur.
16. 370. Sextum decimum aetatis annum agens, studiis inter-
missis, ex otio in luxuriam incidit. Mox Carthagine
studens rhetoricae, libidinosi amoris laqueo irretitur.
17. 371. Patricius moritur, et Augustinus patre orbatus alitur
Carthagine sumptibus matris et ope Romaniani.
18. 372. Cum secundum Carthagine annum degeret , filium
Adeodatum ex concubina suscipit.
20. 374. In Manichaeorum haeresim labitur, et complures ex
familiaribus suis in eam pellicit : casum ejus deflet
Monnica, et reditum sperat.
22. 376. Aliquandiu Thagastae grammaticam docet : sed mox
redit Carthaginem , et ibi rhetoricam profitetur.
Cum illi theatrici carminis certamen inire placuisset,
palmam tulit.
25. 379. Astrologiae nimium tribuens, paulatim ab ea avoca-
tur. De Pulchro et Apto libros scribit.
29 . 383. Manichaeorum errores et imbecillitatem comperit,
sed incidit in Academicorum dubia . Romam proficis-
citur : ibi rhetoricam docet.
31 . 385. Mediolani artem oratoriam profitetur : Ambrosii au-
ditor, ab erroribus paulatim resipiscit ; at libidinis
jugum excutere non adhuc valet.
32. 386. Plurimum proficit ex apostoli Pauli lectione : et tan-
dem coelesti voce percussus convertitur. Magisterii
onus cum abjecisset, adversus Academicos scribit.
 ANNALES. 381

Anni aetatis Ann.

Augustini. Aer. Vulg.
33. 387 . Mediolani Baptismum, ministrante Ambrosio , susci-
pit cum filio suo Adeodato. Monnicae ad Ostia
Tiberina obitus.
34. 388. Augustinus in Africam redit. Adeodatus optimae
indolis et mirabilis ingenii puer , morte immatura
praeripitur.
35. 389. Augustinus presbyter Hipponensis ordinatur ab epis-
copo illius Ecclesiae Valerio.
38. 392. Adversus Manichaeos scribit.
40. 394. Donatistas refellit.
41 . 395. Hipponensis episcopus, Valerii coadjutor , anno exe-
unte ordinatur. Arcadius et Honorius.
42. 396. Valerii Hipponensis episcopi obitus .
43. 397. Augustinus Confessiones suas scribit. Arianos , de
Trinitate tractans, refellit.
44. 398. Concilium Carthaginense IV, in quo adest Augusti-
nus.
48. 402. Petiliani Donatistae epistolam confutat.
51. 405. Caeciliani praesidium implorat adversus Hipponen-
sium Donatistarum immanitatem .
54. 408. De urbis Romae obsidione scribit.
57. 411 . Collatio Carthagine habita inter episcopos Catho-
licos et Donatistas, in qua Augustinus eminet. Pela-
gianos errores nascentes oppugnat.
59. 413. Ad scribendum suum opus de Civitate Dei animum
appellit.
63. 417. De gestis Palaestinae synodi circa Pelagium scribit.
66. 420. Priscillianistas impugnat.
70. 424 . Semipelagianos confutat.
72. 426 . Heraclium presbyterum sibi successorem designat.
74. 428 . Libros Retractionum scribit.
75. 429. Epistolis Prosperi et Hilarii respondet .
76 . 430. Vandalis urbem Hipponensem olsidentibus , tertio
obsidionis mense migravit ad Dominum die vigesima
octava mensis Augusti.
 INDE X.
Abrahae sinus, 215, et n.
Abstinentia. Non immunditia obso-
nii timenda est, sed immunditia
cupiditatis, 275.
Abyssus humanae conscientiae
nuda est oculis Dei, 242.
Academici pro Scepticis male ha-
biti, 113, 120.
Accessio critica medicis vocatur,
123.
Adeodatus Augustini filius de pec-
cato, 222. Aetatis anno fere xv.
cum ipso baptizatur, ib. Aug.
horrori est illius ingenium, ib.
Sensa ipsius sunt omnia quae ex
alterius collocutoris persona in-
seruntur in Aug. lib. de Magistro
edito Romae cum esset in annis
xvi. ib. praematura morte rapi-
tur, ib.
Adulantes amici pervertunt ; inimici
litigantes plerumque corrigunt,
228.
Aegyptius cibus , 164 , et n.
Aeneis cit. 18. 19. 23. 186.
Aërem Deum esse credit Anaxime-
nes, 247.
Aeternitas Dei aeternitas semper
stans, 303, Aeternum internum,
219.
Affectus. In Affectu tenebroso est
longe a Dei vultu, 24. 321 .
Agentes in rebus duo, cognita An-
tonii vita, nuntium saeculo re-
mittunt, 197.
Agriculturam nefas esse censebant
Manichaei, 62, et n.
Alimentum sola salutis causa su-
mendum, 273. Aug. a Deo edoc-
tus ut quemadmodum medica-
menta sic alimenta sumpturus
accedat, 273.
Altare. Ex eo dispensatur Victima
Sancta, 239. Ad id fieri memo-
riam sui desiderat Monnica in
extremis, 234.
Alypius Thagaste oriundus, 135.
Parentibus primatibus municipa-
libus, ib. Natu minor Aug. ib.
A minore aetate magnam virtu-
tis indolem prae se ferebat, ib.
Augustino amicissimus a primis
annis, 135. ab eoque frater cor-
dis sui dictus, 217. et ejusdem
Thagaste et Carthagine in Rhe-
torica auditor, ib. Carthagine
spectaculis deditus, ib. a Circen-
sium insania revocatur objurga-
tione Augustini, 135. ut fur ap-
prehenditur, 138. sed mox libe-
ratur, 139. Manichaeorum super-
stitione cum Aug. involvitur, 136 .
Romam venit ante Aug. ut jus
discat. 137. Spectaculis gladiato-
riis incaute capitur, ib. Medio-
lanum cum Aug. proficiscitur, 140 .
Assessoris munere tertium fun-
gitur, ib. 194. Dum assidet Co-
miti largitionum Italicianarum,
ejus integritas a potentissimo
senatore et pollicitationibus et
minis tentatur, 140. Continentis-
sime vivit, 144. Aug. ab uxore
ducenda prohibet, quo simul sa-
pientiae libere vacent, ib. Dis-
putat cum ipso de finibus bono-
rum et malorum , 148. Putat
credi a Catholicis non esse in
Christo animam et mentem ho-
minis, ideoque ad fidem pigre
movetur : Ät postea errorem
hunc Apollinaristarum esse intel-
ligens, Catholicae fidei contem-
poratus est, 178. Aug. ad Deum
conversi proposito bono sese ad-
jungit, 209. Secedit cum illo in
 INDEX .
agrum Cassiciacum, Catechume-
nus cum Catechumeno , 217.
Illic cum eo disputat ,, de ordine,
contra Academicos" et de vita
beata, 216, n. Christi nomen li-
terariis illis lucubrationibus in-
seri dedignatur, sed postea resi-
piscit, 217. Remeat Mediolanum
nomen inter baptizandos cum
Augustino daturus, 222. Fortis-
simus domitor corporis, Italicum
solum glaciale nudo pede obterit
insolito ausu, ib. Baptizatur,
223. Fit tandem Episcopus
Thagastensis. 140 n.
Ambitiosorum miseria, 133.
Ambrosius episcopus Mediolanensis
laudatur, 118. Coelibatus ejus,
Occupationes et studia, 126, 127 .
Omni die Dominica verbum Dei
tractat ad populum, 127. Ad
veteris Legis interpretationem
quasi regulam commendans ,
saepe inter concionandum dice-
bat, , Littera occidit, Spiritus
autem vivificat," 128. Benigne
excipit Aug. qui studiose ipsum
concionantem audit , 119. Dili-
gitur a Monnica perinde atque
Angelus Dei, 123. Aug. consu-
lenti quid potissimum de Scrip-
turis legere debeat, quo sese ad
baptismum comparet , Isaiam
praescribit, 222. Persecutionem
a Justina Valentiniani regis ma-
tre Ariana patitur, 224, et n.
Excubat plebs in Ecclesia mori
parata cum Episcopo, ib. Cor-
pora SS. Protasii et Gervasii
divinitus detegit, ib. Synaxes ad
memorias Martyrum prohibet,
124.
Ambrosiana basilica, 224. Ambro-
siani versus, 237.
Amicitia dulcis est propter unita-
tem de multis animis, 36. Non
est vera nisi eam Deus adglu-
tinet inter inhaerentes Ipsi , 74.
Malorum amicitia inimica , 41 .
Miser est omnis animus vinctus
amicitia rerum mortalium, 76 .
Amicus est beatus qui amat Deum,
et amicum in Deo, et inimicum
propter Deum, 75. Solus nullum
carum amittit, cui omnes in illo
cari sunt, qui non amittitur, ib.
383
Bene Horatius dixit de amico
suo,,,Dimidium animae meae, “ 77.
Amicus Aug. quidam carissimus,
quem in Manichaeorum haeresin
deflexerat, febri correptus et
pene exanimis nesciens baptiza-
tur. 74. Mox recreatus, mirum
in modum animo mutato, Aug.
Baptismum ex more (Manichaeo-
rum sc.) irridentem exhorret et
reprehendit, 75.
Amor ex amore laudantium accen-
ditur, 86. pondus est , quo ani-
mus fertur quocumque fertur, 351 .
Nihil amamus nisi pulchrum, 86 .
Amor Dei . Non amaretur Deus
nisi per Spiritum sanctum, 349.
375. Deus amari se jubet ab
homine, et nisi faciat, minatur
ingentes miserias, 5. Omnia no-
bis dicunt ut Deum amemus ,
nec cessant dicere omnibus, ut
sint inexcusabiles , 247. Non
possumus metiri, ut sciamus quan-
tum desit nobis amoris ad id
quod sat est, 350. Minus Deum
amat, qui cum Deo aliquid amat,
quod non propter Deum amat
270. Ibi est locus quietis im-
perturbabilis ubi non deseritur
amor si ipse non deserat, 81 .
Amor sui improbus. Sibi placen-
tes, multum Deo displicent, 289.
Amor proximi. Si placent animae,
in Deo amentur, et ad eum ra-
piantur, 83.
Amor mundi. Amore subduntur
homines creaturis, et subditi ju-
dicare non possunt , 248. Amari
et timeri velle ab hominibus non
propter Deum , misera vita est
et foeda jactantia, 285.
Amphitheatrum ludorum gladiato-
riorum, 137.
Anaximenes aërem Deum esse
credit, 247.
Angeli natura mutabiles, 324. 328 ,
n. 329. 154.
Angeli beati dicuntur Coelum coeli,
324. Domus Dei, ib. 328. Sapien-
tia creata, 328. Curia coelestis
Imperatoris, 181. coelestis militia,
ib. Non sunt coaeterni Deo, nec
tamen passi vicissitudinem tem-
porum , 324. Nunquam sunt
peregrinati, sed ita formati ut
sine ullo defectu contemplatio-
384 INDEX .
nis, sine ullo intervallo mutatio-
nis, aeternitate et incommuta-
bilitate Dei perfruantur , 324 .
Angelorum codex, 357 .
Anima sicut se illuminare de se
non potest , ita se satiare de se
non potest, 357.
Animae mortuae motus tres , fastus
elationis, delectatio libidinis , ve-
nenum curiositatis , 364. Ea vi-
tando vivit anima , quae appe-
tendo moritur, ib.
Animus ad capiendum se ipsum
angustus est, 252.
Animus imperat corpori , et pare-
tur statim imperat sibi , et re-
sistitur , 202, Aegritudo haec
animi est, quia non totus assur-
git veritate sublevatus , consue-
tudine praegravatus, 202. Animi
perturbationes quatuor , 257.
Inde animus pascitur unde lae-
tatur, 372.
Anni Dei omnes simul stant, 9.
Anni Dei unus dies, 9.
Antonius Aegyptius monachus,
195. et n. Ad Deum conversus
audita evangelica voce, (S. Matt.
19. 21 .) ,,Vade, vende," 208. Ex
ejus vitae lectione convertuntur
duo Aulici, 186.
Anubis, 186.
Apollinaristarum error de Christo,
178. et n.
Apostoli Luminaria mundi , ignes
sancti, et decori, 362.
Appetitus et metus, facinorum cau-
sae, 36.
Aptum et pulchrum, quid, 87.
,,Aquae super firmamentum " no-
mine angeli intellecti , 356. Cur
solus Spiritus sanctus, non vero
Pater et Filius , feratur super
aquas, 350.
Aristotelis decem Categoriae , 92 .
Astrologorum vanae divinationes,
71. 72. 157.
Athanasius Alexandrinus episcopus ,
qualem in psalmis ea tum pro-
baverit, 278.
Avaritia, 60, n.
Auditores Manichaeorum , 50 , n.
64, n. 69 , n. 112.
Augustinus.
Ortus ejus Infantia et Pueritia.
Natus est Thagaste municipio
Africae, 73. 78. 32. idibus No-
vembris , 216 , n. Parentes ejus
Patricius et Monnica, 240.
Infantia , 6-11 . Pueritia ,
11-28 . Ab utero matris in
Christianâ religione fuit educa-
tus, 15. 49. signatus signo crucis ,
ib. et sacramento salis initiatus ,
ib. et n. positusque a parentibus
in Catechumenorum gradu, 120.
143. Stomachi pressu repente
correptus , pene moriturus bap-
tismum pie instanterque flagitat,
16. 110. reparata valetudine bap-
tismus differtur, ib.
Datur in scholam ut discat
litteras , 13. puer coepit Deum
rogare, ne in Schola vapularet,
ib. qualem Dei notionem tunc
habuerit , ib. satis pro aetate
ingeniosus , ib. at amore lusus
et spectaculorum avocatur a lit-
terarum studio , 15. victoriae in
certaminibus amans , ib. 18. 26.
curiosus , ib. refugit litterarum
rudimenta , ubi legere scribere
et numerare discitur, 17. 18. 19.
20. Latinas litteras, quas inter
blandimenta nutricum didicerat
(20.) adamat, Graecas odit, 18.
quippe difficiles , 20. Poeseos
amantissimus , ib. 23. Ob pro-
gressum in litteris ,, Bonae spei
puer" appellatur. 23. Ipsi in
Scholis sese exercenti acclamatur
prae multis coaetaneis et con-
lectoribus, 25. Litteraturae atque
Oratoriae percipiendae caussa
peregrinatur in vicina urbe Ma-
dauris, 32 .
Adolescentiae, aet. an. xvi. 27
sqq.
An. aet. xvi in paterna domo,
intermissis ex necessitate do-
mestica studiis , transigit , genio
ac libidinibus indulgens, 33. Inter
coetaneos minoris dedecoris pu-
det, 33. 46 .
Matris monitus pro muliebri-
bus habet, 33. Numquam tamen
in matrem contumeliosus aut
verbo durus , 236. Quo consilio
parens uterque uxorem ei dare
nolebat, 34 .
Furtum nocturnum committit,
35.
Aet. an. xvii- xxix. 43-121.
48.
 INDEX.
Studiorum caussa Carthaginem
mittitur aet. an. xvii. 43. 48.
Sub id tempus orbatur patre, ib.
Prosequitur studia , matre et
Romaniano ( 147 , n.) sumtus sup-
peditantibus, 48. Studia ejus ad
fora litigiosa tendebant, 47.
In schola rhetoris major est,
46. A moribus protervis condis-
cipulorum qui Eversores dice-
bantur, abhorret, 108. 46. pudore
tamen impudenti, quod talis non
esset, ib.
Amore capitur , 40. theatricis
spectaculis, ib.
In celebritate sollemnitatum
sacrarum intra ecclesiae parietes
grave quoddam facinus admittit,
46. Ob quod a Deo graviter
verberatur , ib.
Concubinam fovet, servatque
ei thori fidem, 70. filium ex ipsa
suscepit, ib. Adeodatum nomine,
222. (Vide Adeodatus. ) Adoles-
cens petebat a Deo castitatem,
sed cito exaudiri nolebat , 199.
An. Aet. xix. Ciceronis Hor-
tensio ad sapientiae studium in-
cenditur, 48. cum tamen ibi
Christi nomen requireret, ( 120.
49.) in Sanctas Scripturas ani-
mum intendit, 49. Has negligit
ut indignas quas Tullianae dig-
nitati comparet, ib.
Categorias Aristotelis, et Libe-
ralium artium libros annos na-
tus ferme xx. per sese intellexit,
92. 93. 94.
In Manichaeorum haeresin in-
cidit, 50. in ea per novennium
sc. ab an. aet. xix ad xxviii per-
sistit, 68. 66. 91. 49, n. Inducit
alios in eumdem errorem, 68. 74.
136. 147. n.
Ejus interim errores de Deo,
55. 89. 94. de Christo , 110 , et
n. de rationali et irrationali na-
tura , 88. de terrae fructibus,
61. 62. de veteri Lege , 55. de
sanctis Patribus , ib. 61. de na-
tura mali , 54. 89. de peccati
caussa, 154, 112, n. in cujus in-
quisitione torquetur , 55. 155.
160.
Convictum filii sui refugit
Monnica detestans blasphemias
ejus, 64. at de futura ejus resi-
385
piscentia per somnium, ( 64.) per-
que episcopi cujusdam responsum,
(66.) admonita , mensa domoque
rursus excipit , 64. matris som-
nium alio detorquens , cita ejus
responsione magis quam ipso
somnio commovetur, ib.
Rhetoricam docet, 69. primum
Thagastae, 70. 78. 74. tum Car-
thagine, 78. quo impatientia do-
loris ex amici cujusdam sui
morte, (75. ) migraverat, ib.
Aruspicem sibi palmam in lit-
terario certamine promittentem
detestatur, 70. At consulere solet
Mathematicos, 71. a quibus avo-
care ipsum frustra nititur Vin-
dicianus senex, 72. et Nebridius,
73. Sed istud divinationis genus
vanum esse demum intelligit
audita narratione Firmini , 158.
et prorsus rejicit, 157.
Libros de Pulchro et Apto duos
aut tres scribit, 86. cir. ann . aet.
xxvi, aut xxvii , 91. quos Hierio
Romanae urbis oratori nuncupat,
86.
Movetur Helpidii disputatione
contra Manichaeos apud Cartha-
ginem, 116. necnon Nebridii con-
tra eosdem argumento, 153.
Cir. an. aet. xxix. a Manichaeis
alienari incipit, comperta Fausti
imperitia, 106.107 . 113. non tamen
omnino recedit , 107. Nondum
enim intelligens quae sit fides
Catholica , 114. desperat in
Ecclesia posse inveniri verum,
119. 114. et ad philosophiam
Scepticam propensus est , 113.
119. 120. n.
Pertaesus licentiae scholarium
Carthaginensium Romam navigat,
107. 108. 109. invita et decepta
matre, 109. 110.
Romae febri correptus in domo
cujusdam Manichaei , ( 112. ) peri-
culose laborat , 110. non jam ut
antea , (17.) Baptismum flagitat,
sed demens irridet , 111. Con-
valescit, 112.
Familiariter versatur cum Ma-
nichaeis tam Electis quam Audi-
toribus, ib.
Rhetoricam ibi docet, 117.
Mediolanum mittitur a Symma-
25
386 INDEX.
cho urbis praefecto Rhetoricae
docendae caussa, 118.
Benigne excipitur ab Ambrosio,
ib. cujus amore capitur, ib. et
facundia delectatur , ib. Au-
dita unius atque alterius loci
Scripturae tractatione, cognoscit
fidem Catholicam defendi posse
contra Manichaeos , 120. 127.
Quos demum relinquendos decer-
nit, ib. Sed adhuc de omnibus
dubitans, Catechumenus in Eccle-
sia catholica esse statuit , donec
aliquid certi eluceat, 120.
Aet. an. xxx. 142.
Aug. nec Manichaeus est, nec
Catholicus , 122. Ecclesiae doc-
trinam magis, magisque intelligit,
concionante Ambrosio , 127. Ne-
cessitatem fidei, et Scripturarum
auctoritatem agnoscit, 129-132 .
Inhiat adhuc honoribus , lucris,
conjugio, 133.
Ambitionis et cupiditatum va-
nitatem edocetur , viso mendico
prae vino jocante et laetante, ib.
Panegyrim conscribit in lau-
dem Imperatoris, ib. forte Valen-
tiniani minoris, ib . n.
Anxius est de vitae ratione
ineunda , 142. Conversionem
de die in diem differt, 144.
Eum ab ineundo conjugio re-
vocare conatur Alypius , 144.
uxor ei quaeritur, 146. quo con-
jugatus baptizetur, ib. Concubina
in Africam redire permissa, aliam
ipse procurat, 148.
A gurgite carnalium volupta-
tum metu mortis et futuri ju-
dicii revocabatur , qui metus ab
ejus pectore nunquam recessit,
148.
De vita communi agenda, cum
amicis deliberat, 146. ejus ratio,
ib. consilium abjicitur, 147 .
Aet. an. xxxi. 150.
Ignorantiae tenebris involutus
errat adhuc circa Dei naturam,
150. Verum contemplatione gra-
datim assurgens pervenit demum
ad id quod est; sed figere aciem
non valet, 175. Credit in Chri-
stum stabili fide , sed informi,
160. 157. et erronea , ib. cum
Photinianis quippe fere consen-
tiens, 178.
Platonicorum librorum lectione
ad inveniendam veritatem adju-
vatur, 162. 180. Ex quibus pe-
ritior quidem, sed inflatior evadit,
178.
Transit ad Scripturam S. ma-
ximeque ad Apostolum Paulum ,
ib. cujus lectione mirum in mo-
dum proficit, 181 .
Aet, an. xxxii. 198.
Displicet agere in saeculo,
184. Amore tamen feminae de-
tinetur, ib. Vis malae consuetu-
dinis in eum, 192. Ligatus non
ferro alieno, sed sua ferrea vo-
luntate, ib.
Simplicianum adit, 185. move-
tur et angitur audita ab ipso
conversione Victorini , 191. et
vita Antonii, narrante Pontitiano,
195. 208. necnon conversione
duorum ,, Agentium in rebus, " 198.
Secedit in hortum , sequente
ipsum Alypio , 200. Spiritus et
carnis in eo luctamina, 205. Nec
plene volebat, nec plene nolebat
converti, ideo secum contendebat,
202. Plus in eo valebat deterius
inolitum, quam melius insolitum ,
205.
Ab Alypio paululum secedit,
et sub ficu se sternens , vim la-
chrymarum profundit , ac Dei
misericordiam deprecatur , 207.
Vocis admonitu legit Apostolum,
(Rom. 13, 13. 14. ) et totus con-
vertitur , 208. Índicat matri,
209. Caelibem vitam amplectitur,
abjecta omni spe saeculi, ib.
Deserere professionem rheto-
rices usque ad vindemiales ferias
differt, 211. quam paucissimorum
dierum dilationem excusat , ib.
quamquam haud culpa vacasse
non diffitetur, 213.
Munus docendi tandem deserit,
216. cogente quidem dolore pec-
toris , 213. sed magis alliciente
desiderio vacandi Deo, ib. et n.
Feriarum vindemialium tem-
pore (i. e. cir. fin. mensis Aug.
vel. init. Sept. A. D. 386.) in
Verecundi villam Cassiciacum
secedit cum suis , 216.
Ambrosium per litteras con-
sulit quid potissimum de Scrip-
turis sibi legendum sit , ut ad
 INDEX.
baptismum se digne comparet,
222. Isaiam legere jubetur, ib.
Libros aliquot ibi conscribit,
et ad Nebridium epistolas , 216.
217.
Aet. an. xxxiii.
Recitatione psalmorum vehe-
menter afficitur , Catechumenus
in villa cum Catechumeno Alypio
feriatus, 217.
Psalmum quartum meditatur
adversus Manichaeos pie excan-
descens, 218. sqq.
Dolore dentium acerrimo cru-
ciatur. 221. Orat cum suis et
dolor fugit, ib.
Mediolanum revertitur nomen
daturus inter baptizandos , 236.
Baptizatur (ab Ambrosio, 223.
n.) cum Alypio et Adeodato, ib.
Gaudium spiritale post baptis-
mum, fugiente omni sollicitudine
anteactae vitae, 224. Lachrymae
ejus et motus pietatis ad hymnos
et cantica Ecclesiae, ib.
Reditum in Africam cum suis
suscipit, 226 .
Apud Ostia Tiberina cum
matre colloquitur de vita ae-
terna, atque in ejus contempla-
tionem ambo rapiuntur, 231 sq.
Vilescit mundus cum delecta-
tionibus suis , ib.
Hinc elapsis vix quinque die-
bus matre orbatur, 235. Mortem
ejus luget , ib . sq. Funus pro
sollemni more celebratum prose-
quitur absque lachrymis , 238.
Örat pro ejus salute , 238. sq.
237.
Aet. an. xxxiv.
Librum ,,de Magistro" cum
Adeodato annos xvi nato com-
ponit, 222 sq.
Aet. an. xlvi. etc.
Mores ejus per id tempus, quo
libros Confessionum scribit , qui-
nam sint , 243 sqq. Amor ejus
in Deum vehemens, 246 sq. De-
liciae ipsius occupari Dei me-
moria, 237. Spes ejus nonnisi in
magna valde misericordia Dei,
270. Ut se habet ad tentatio-
nes libidinis carnalis , 271 sq.
Ad tentationes gulae , 273 sq.
Ebriosus nunquam fuit, 274. Ut
387
se gerit ad odorum illecebras,
276 sq. Ad voluptates aurium,
277 sq. Ad illecebras oculorum ,
279 sq. Ut se habet ad secun-
dum tentationis genus, quod est
curiositatis , 281 sqq . Incitatur
a diabolo ut signum aliquod a
Deo petat, 283. Item quomodo
se gerit ad tertium genus , su-
perbiae, 284. ad humanas laudes,
286 .
Ab actionibus necessitatis quan-
tum relaxari potest, ad Dei con-
templationem refugit , 291. Se-
cessum in solitudinem aliquando
animo agitans, prohibetur a Deo,
ut non sibi soli, sed aliis vivat,
294. Castae ejus deliciae Scrip-
turac divinae, 297. Si quid tem-
pus liberum habet, in illis totum
impendit, ib.
Aulae favor res fragilis, 197. Au-
lici per multa pericula perveniunt
ad grandius periculum, ib.
Aurium voluptas , 277.
Aurum ex Aegypto ab Israelitis
ablatum veritatem adumbrat,
164, et n.
Balneum ideo dictum quia anxie-
tatem pellit ex animo, 237.
Baptismus , dicitur sacramentum
salutare ; mundatio, sanatio, 16 .
aqua gratiae , 109. salutis, 239,
Dei gratia , 185. medicina , 111.
vid, et 213. 220. 223. Male differ-
tur Augustino , 16. et pluribus
aliis, quo securius interim pec-
carent, ib.
Baptismus in nomine sanctae Tri-
nitatis datur , 353. Homo spi-
ritalis judicare potest de sollem-
nitate sacramentorum ; sive bap-
tismi , sive mysterii in quo ille
piscis (id est Christus ) exhibetur,
368. Fidei professio de loco emi-
nentiori coram fidelibus memo-
riter fieri Romae consueverat a
baptizandis, 188, n.
Baptismi effectus , 223. 244. 75.
Sine eo non intratur in regnum
coelorum , 363. Augustini ami-
cus, nesciens baptizatus , mirum
in modum animo mutatus est,
75. Baptismum Manichaei pro
nihilo habuerunt , 74. n. Post
baptismum , major et periculo-
25 *
388 INDEX .
sior est delictorum reatus , 30.
Baptizati audiebant fideles , 33.
231. 195.
Barbarismi vel soleocismi magis ho-
mines pudet quam vitii, 24.
Beatitudo est gaudium de veritate,
265. Est gaudere de Deo , ad
Deum, propter Deum, 265. Est
inhaerere Deo, 269. 101. 324. Est
Deus ipse , 265. 350. In hoc
mundo non reperitur, 83.
Beatitudinem omnes appetunt, 265.
263. Multi eam adipisci non tan-
tum volunt, quantum sat est ut
valeant, 265.
Benedictio hominibus , avibus , et
piscibus tantum a Deo impertita,
quare, 368 .
Bona sunt omnia, 169. licet com-
paratione Dei non sint bona,
299. Deus bonus omnia bona
fecit, ib. Bona nostra instituta
et dona Dei sunt; mala vero
nostra , delicta nostra sunt et
judicia Dei , 245. Nil prodest
bona res non utenti bene, 93.
Caecitas hominum de caecitate
gloriantium, 47. Caecitates poe-
nales spargit Deus super illicitas
cupiditates, 25.
99 Caeli et terrae" nomine intelli-
gitur omnis creatura, 303. Spi-
ritales et carnales Ecclesiae,
353. Caelum caeli est caelum
quod non cernimus, 319. Angeli,
321 sq. Caelum indocti rapiunt,
200.
Cantus est sonus speciosus , 341 .
Cantus ecclesiasticus instituitur
Mediolani a . S. Ambrosio , 224.
Ejus melodiae utilitas magna,
278, ib. Ea mirum in modum
afficitur Aug. 278. Delectatio
carnis etiam in divino cantu ca-
venda, ib. Peccatur cum cantus
amplius delectat quam res , ib.
278.
Caritatis sublevatione et Spiritu
sanctitatis emergunt homines,
merguntur pondere cupiditatis
et terrenis affectibus, 349. Ad
caritatem pertinent omnia quae
scripsit Moyses, 338.
Carthaginensium scholarium foeda
et intemperans licentia, 106 .
" Cassiciacum," Rus Verecundi, ubi
parabat se Augustinus ad bap-
tismum suscipiendum, 214 .
Castitas est Dei donum, 144. In-
castus dormientis affectus, 272.
Catechumeni, 33. 120. 74. n. 187 .
217. 222, et n. etc.
Categoriae decem Aristotelis, 92 .
Catilina haud gratis malus, 37.
Certitudo non eadem in omnibus
quaerenda est, 129.
Christi nomen, Augustino ab infan-
tia inditum, quam salutare fue-
rit, 120. 49. 128.
Christi de adventu in carne ad
nos, 175.
Christus verax est mediator , mor-
talis cum hominibus, justus cum
Deo, 293. In quantum homo, in
tantum mediator ; in quantum
autem Verbum, non medius, quia
aequalis Deo, ib. Christus unica
ad salutem via, 175. Sanguis
ejus pretium nostrum quod bi-
bebat et erogabat Aug. 294.
Non aliquis ei refundet innocen-
tem sanguinem, non ei restituet
pretium, quo nos emit, ut nos
auferat ei, 239.
Christus victor et victima, sacerdos
et sacrificium, 293. Ex altari
dispensatur victima sancta, qua
deletum est ,,chirographum quod
erat contrarium nobis," 239.
Christus vere Magister bonus, quia
Deus, 301. Verbum Dei parum
erat si loquendo praeciperet,
nisi et faciendo praeiret, 245 .
Christus dictis, factis, morte, vita,
descensu , adscensu, clamat ut
redeamus ad cor , et inveniamus
eum, 84. Infirmitas Christi ma-
gistra humilitatis, 175. 293. An-
tiqui sancti per fidem futurae
passionis Christi salvi facti
sunt, ib.
Christiani temporibus Juliani lege
data prohibiti sunt docere litte-
raturam et oratoriam, 192.
Ciborum necessitas calamitas est,
et deliciae vocantur, 273. Ali-
menta sumenda tamquam medi-
camenta, ib. Quod saluti satis
est delectationi parum est, ib.
In cibo insidiatur laqueus con-
cupiscentiae , et adjungit sese,
tamquam pedissequa, periculosa
jucunditas, ib. Magnus ille est
 INDEX .
qui in cibo non rapitur aliquan-
tulum extra metas necessitatis,
276. De ciborum abstinentia non
gloriandum , 275. Non immun-
ditia obsonii timenda, sed cupi-
ditatis , 275. Non omne carnis
genus, quod cibo esset usui,
manducare permissum, ib. Joan-
nes locustis in escam cedentibus
non fuit pollutus, ib . Cibi non
polluunt, ib. Cibus Aegyptius ,
164. ib. Animus inde pascitur
unde laetatur, 372 .
Ciceronis linguam omnes mirantur,
pectus non ita, 48. Hortensius
Ciceronis, ib. Judicium ejus de
Homeri figmentis, (Tusc. Disp . i.
c. 26.) 22.
Cogitari proprie dicitur quod in
animo colligitur , id est cogitur,
254.
Cognitio Dei. Sensu corporeo non
cognoscitur, 249. Non invenitur
a superbis etiam doctis, 98-100 .
Creaturae ducunt ad cognitionem
Dei, 248, 96, et n. Infelix homo
qui scit alia et Deum nescit
beatus autem qui Deum scit, etsi
alia nesciat, 101 .
Cognitio sui. Homo sibi ipsi in-
cognitus, 252. 246.
Colimus Deum non sic quasi ter-
ram, 345 .
Comes largitionem Italicianarum,
140.
,,Competentes." Nomen Catechu-
menis datum, cum ad percipien-
dum Baptismum sua nomina
jam professi fuerant, 222 n.
Confiteri Deo quid sit , 242. Cur
confitemur Deo omnia scienti,
295. 243. 29. 96. Magni fructus
hujuscemodi confessionum , ib.
243. sqq. Nihil propius auribus
Dei quam cor confitens et vita
ex fide, 32 .
Conscientiae abyssus nuda oculis
Dei , 242. Conscientiae legem
ne ipsa quidem delet iniquitas,
35.
Consortium simul peccantium de-
lectat, 40.
Consulentibus consultisque nescien-
tibus occulto instinctu agit Deus ,
ut dum quisque consulit , hoc
audiat quod oportet eum audire
occultis meritis animarum , 160.
389
Amicorum secularium lingua
piis velut consulendo contradicit,
et sicut cibum assolet , amando
consumit, 212.
Consuetudinis violentia , 192. 21 .
271. Est velut catena, 194. Fit
necessitas dum ei non resistitur,
ib. Gradus varii quibus ad eam
necessitatem devenitur, ib. Con-
suetudinis sarcina degravat, 291 .
Consuetudo humana non excu-
sat quod per Legem Dei aeter-
nam non licet, 108.
Continentia est donum Dei et da-
tur petenti , 144. Continentiam
Deus jubet et dat , 270. Per
continentiam colligimur ad unum
Deum a quo in multa defluximus,
270. Continentiae casta digni-
tas, serena, non dissolute hilaris ,
206. Continentia non est ste-
rilis , sed fecunda de Domino
Deo marito , ib . Contritiones
cordis vox magna ad Dei mise-
ricordiam, 160.
Conversio ad Deum. In conver-
sione peccatorum Deus et An-
geli magis gaudent , 189. In
conversione nobilium quare plus
laetandum, 191.
Copia omnis quae Deus non est,
egestas est, 350.
Cor figendum in Deo aeterno ut
stet, 303. 99. Cordis puri vita-
les deliciae Deus, 364. Cor vo-
litans in praeteritis et futuris
rerum motibus adhuc vanum est,
303. Cor clausum non excludit
oculum Dei , 96. Cordis homi-
num duritia manum Dei non
repellit, ib.
Corpori non hoc est esse quod pul-
chrum esse, 346.
Creatio coeli et terrae, 319. Ejus
allegorica expositio , 377. Varie
intelligitur quod Scriptura dicit
de Creatione rerum , 330 sq.
Quomodo respondendum quae-
renti ,, Quid faciebat Deus ante
coeli et terrae creationem ?" 303.
Ex nihilo Deus fecit omnia, 377 .
299.
Creatura duplex carens tempore,
325.
Creaturarum per gradus ascenditur
ad Dei cognitionem , 247. 160.
231.96 . clamant ,, Ipse fecit nos ;“
390 INDEX.
clamor earum est species earum ,
248. 298.
Creaturas omnes bonas esse ad-
versus Manichaeos, 170-172.
Credere. Catholica doctrina quae-
dam credi jubet , quae non de-
monstrantur, 129. 130 .
Critica accessio, 123 .
Cunae nutritoriae, 339.
Cupiditas triplex , voluptatis , do-
minationis , et cognitionis , 270 .
et n. - 291. Merguntur homines
pondere cupiditatis et terrenis
affectibus , et emergunt caritatis
sublevatione et spiritu sanctita-
tis, 349.
Curiositas libera, magis ad discen-
dum potest quam meticulosa ne-
cessitas, 20.
Curiositatis de vitio, 281 sqq. Quare
concupiscentia oculorum desig-
netur , 281. Homines curiosum
genus ad cognoscendam vitam
alienam, desidiosum ad corrigen-
dam suam , 243.
Cursus publicus, 118. n.
Cypriani martyris Memoria non
procul a mari, 109.
Daemonibus non uno modo sacri-
ficatur a peccatoribus, 24.
Daemones, tanquam redeundi ad
Deum mediatores, infeliciter co-
luerunt nonnulli, 292 .
Danaae, 22 .
Debitor fit promissionibus suis
Deus, 112.
Decalogus psalterium decem chor-
darum, " 59. et n.
Defectus solis et lunae a philoso-
phis accurate praenuntiati, 99.
Defunctorum memoria ad altare
fieri solita, 239. Quod pro se
postulat Monnica. 234. Pro patre
suo Patricio, et matre Monnica
defunctis , vult orari ad altare
Aug. 240. ac ipsemet orat , ib.
Sacrificium pro defunctis offerri
solitum, posito juxta sepulchrum
cadavere, 237 .
Demonstratio non in omnibus pos-
tulanda, 129.
DEUS Una Trinitas, et Trina Uni-
tas, 322.
Deus essentia sua idipsum est
summe esse et summe vivere ,
8. Incorporeus est , 166. 93. 54.
Dei unitas, omnium modus, 11 .
Dei attributa summatium descri-
buntur , 2-5 . 9. et n. Sunt
inexplicabilia , 4. Non est quo
ab eo omnimodo recedatur, omne
enim peccatum eum perverse
imitatur, 39.
Dei hodiernus dies aeternitas est,
304. 9. Superat omnia futura,
ib. Praecedit omnia praeterita,
ib. Nescit tempora , ib. Deus
ante omne quod vel ante dici
potest, 8. 304. Semper vivit et
nihil moritur in eo, 8.
Deus bonum nullo indigens bono,
379. 345. Sua beatitudo ipse
est, 347. Ex plenitudine boni-
tatis ejus subsistit creatura, 346.
Apud Deum vivit semper bonum
nostrum , et quia inde aversi
sumus, perversi sumus, 94. Ipse
puri cordis vitales deliciae , 364.
Neminem deserit nisi deseratur,
82. 81.
Dei cognitio . Fit sine variatione
notitiae, 318. Solus Deus novit
sicut omnino est, 357.
Deus creator fecit coelum et ter-
ram sine distentione actionis
suae, 318. creatorem Deum esse
omnis naturae indicant vel pec-
cantes perverse imitando , 39.
Non nova voluntate creavit mun-
dum , 327. Descriptio compen-
diaria operum Dei, 375.
Deus immensus , ubique est , 97.
Ubique totus et nusquam loco-
rum, 127. 3. In interiori nostro
quaerendus, 166, 54. 249. Falsa
de immensitate Dei imaginatio
Aug. adhuc Manichaei, 155. 151 .
Dei praesentia in rebus caussa
est cur sint, 3. Iniqui praesen-
tiam Dei non effugiunt, 97 .
Deus immutabilis, 14. In eo nullus
novus motus 302. 327. Scit et
vult immutabiliter , 357. 353.
Non est alias aliud , nec alias
aliter, sed idipsum et idipsum,
321. Apud eum rerum omnium
instabilium stant caussae immu-
tabiles , et mutabilium immuta-
biles manent origines , et irra-
tionabilium et temporalium sem-
piternae vivunt rationes, 8.
Deus incomprehensibilis , 3. Quid
sit invocare Deum, 2.
 INDEX .
Dei misericordia etiam sanctis ne-
cessaria , 40. Deus est dulcis
pater donans munera , dulcior
condonans peccata , 24. percutit
ut sanet, et occidit nos ne mo-
riamur, 31 .
Deus peccatorum ordinator , 14,
et n.
Dei potentia et Dei voluntas Deus
ipse est, 155. Deus nullum habet
dominum , 285. Sine typho do-
minatur, ib.
Deus promissionibus suis fit debitor,
112.
Dei providentia omnibus bene uti-
tur, etiam errore hominum , 17 .
nequitia peccatorum , 228. Sic
curat unumquemque 、 nostrum
tanquam solum curet , et sic
omnes, tamquam singulos, 65.
Dei pulchritudo . Ab ea omnis
pulchritudo, 281. sua pulchritudo
et sua magnitudo Deus ipse est,
93.
Deus semper quietus , sua quies
ipse est, 379. Semper operatur
et semper quiescit, 378. Animae
nulla quies nisi in Deo , 84.
Quaerenti quid faciebat Deus
ante coelum et terram , quid
responsi reddatur, 303.
Deus misericorditer saevit , amari-
tudine aspergens illicitas jocun-
ditates, 31. 21. 44. Infatigabili
lege spargit poenales caecitates
super illicitas cupiditates , 25.
Peccator a Deo leni et bono fu-
giens, in Deum justum et seve-
rum incurrit, 97. 80.
Dei scientia. Scientia nostra scien-
tiae Dei comparata , ignorantia
est, 299.
Deus est Veritas aeterna , quae
grandium est cibus, 166. Veritas
super omnia praesidens , 291.
cum mendacio Deus non possi-
detur, ib.
Deus summa vita est. Ipsi esse et
vivere non aliud atque aliud est,
9. Est vita animarum et vita
vitarum. 53. 249.
Dei voluntas et Dei potentia Deus
ipse est , 155. 302. Non est
creatura , 302. Semel simul et
semper vult omnia quae vult,
327. Non nova voluntate Deus
creavit mundum , 302. Optimus
391
minister Dei est, qui non magis
intuetur hoc a Deo audire quod
ipse voluerit , sed potius hoc
velle quod a Deo audierit , 268.
Didonis mortem se flevisse deflet
Aug. 19.
Dies nunc dicitur mora solis super
terram , nunc mora totius cir-
cuitus ejus ab oriente ad orien-
tem, 311 .
Dignationem sumere, 124 .
Dilectio, Vide Amor.
Discere, quid, 254, 13. Ad discen-
das linguas majorem vim habet
libera curiositas , quam meticu-
losa necessitas , 20. Quae in
rebus vanis saepe discunt pueri,
in rebus non vanis tutius disci
possunt, ib.
Discordiae quomodo sedandae,
230. maxime inter virum et uxo-
rem, 229.
Divinationes Mathematicorum fal-
laces, 71. 72. 73. 157.
Divitiae dicuntur copiosa inopia,
17. Omnis copia quae Deus non
est egestas est, 350.
Dolor animi tempore lenitur , 78.
nonnullus approbandus , nullus
amandus , 46. non potest esse
nisi in naturis bonis , 148. n.
Animis nonnisi dolores extra
Deum, 78-80.
Ecclesia figurata est per mundi
creationem . 353. Parvuli in nido
Ecclesiae plumescunt et alas
caritatis alimento sanae fidei
nutriunt , 94. Improbatio haere-
ticorum facit eminere quid sen-
tiat Ecclesia , 178. Ecclesia Ma-
nichaeorum ex Auditoribus et
Electis constabat , 63. n. 64. n.
Ecclesiam , bis in die , mane et
vespere Monnica assidue venie-
bat, 111 .
Electi Manichaeorum, 62. 63. n.
63. et n. 64. et n. 69. et n. 112.
et n.
Epicurus post mortem restare ani-
mae vitam, et tractus meritorum
credere noluit, 148.
Epulae et synaxes ad Memorias
Martyrum, 124.
Equulei et ungulae, 13.
Esau Aegyptio cibo vendidit pri-
mogenita, 165. et n.
392 INDEX.
Est vere id quod incommutabiliter
manet, 167. Omnia vera sunt,
in quantum sunt , 167. A Deo
sunt omnia inquantumcunque
sunt, 321 .
Evae reliquiarium , 109 .
Evangelici ministri debent esse
forma fidelibus vivendo , 365.
Eucharistia dicitur Communicatio
Dominici corporis , 125. Victima
sancta , quae ex altari dispen-
satur, 239. Pretii nostri sacra-
mentum , ib. Pretium nostrum,
quod ,,manduco et bibo et erogo,‘
ait Aug. 294. Ad Memorias
Martyrum celebrari solita , 125.
123, n.
Evodius patria Thagastensis , 226.
Agensin rebus militans conver-
titur ad Deum , et ante Aug.
baptizatur , ib . Aug. se socium
in sancto proposito adjungit, et
cum eo redit in Africam , 225.
Psalmum cantat in obitu Moni-
cae, 236.
Evectio publica, 117. et n.
Eversores, 47. et n. 109. 117.
Facinorum causae appetitus et me-
tus, 36.
Falsitas non est quidquam, sed di-
citur cum res putatur esse quod
non est, 171 .
Faustus Manichaeorum episcopus
eloquens imprimis, 98. et n. 104.
sed parum doctus , 106. Multis
laqueus mortis , 107. 98. Aug.
salutis occasio est, 107 .
Feminae ad virum subjectio , 376.
et n.
Feriae vindemiales, 211 .
Fidei medicamenta manibus Dei
confecta , 129. Sine fine nihil
omnino in hac vita ageretur,
127. Ut nos per fidem passionis
Christi praeteritae, ita antiqui
sancti per fidem ejusdem pas-
sionis futurae salvi facti sunt,
293.
Fidei professio in conspectu Eccle-
siae reddi solita, 188, et n.
Fidelis in Ecclesia , 33. 196. n.
242. 214.
Filius ille minor, 24. 189.
Filios inter diei et filios noctis di-
vidit solus Deus , 359. Filius
Dei dicitur Verbum, Principium ,
Sapientia , Veritas , Virtus Dei,
301. Lumen verum, Vide, Chri-
stus et Verbum.
Firminus vir liberaliter institutus,
158. quam narrat Mathemati-
corum divinationem , 157.
Flagitium a Facinore distinguitur,
59. n. 89.
Flagitia, quae contra naturam sunt,
ubique ac semper detestanda ;
quae contra mores hominum ,
pro morum diversitate vitanda,
57.
Fletus cur dulcis miseris, 75.
Frater Augustini Navigius, 234.
Furtum est contra naturae legem ;
35. nullus enim fur furem aequo
animo patitur, ib.
Gaudere ad Deum, de Deo, propter
Deum , ipsa est beata vita et
non est altera, 265 .
Gaudium majus molestia majori
praeceditur, 190. Est gaudium
quod non datur impiis , sed eis
qui Deum gratis colunt, quorum
gaudium Deus ipse est , 265.
Beata vita est gaudium veritate,
266.
Geminorum constellatio discussa,
159.
Geneseos initium explicatur in tri-
bus postremis libris ,, Confessio-
num," 295 sqq.
Genethliacorum libris deditus Aug.
monetur a Vindiciano ut eos
abjiceret, 72.
Gervasii et Protasii martyrum cor-
pora deteguntur, 224.
Gestus sunt tanquam verba natu-
ralia omnium gentium , 11.
Gloria ignominiosa honores saecu-
lares, 17. Saepe homo de ipso
vanae gloriae contemtu vanius
gloriatur, 289.
Grammaticae leges studiose obser-
vantur , negliguntur praecepta
Dei, 25.
Grammaticarum scholarum limini-
bus appensa vela quid signifi-
cent, 19.
Gratiae deputandum quidquid mali
non fecimus, 39. Gratia potens
est omnis infirmus , qui per ip-
sam fit conscius infirmitatis suae,
244.
Gulae tentatio, 273.
 INDEX.
Haereses esse permittit Deus , ut
emineat quid Ecclesia Dei sen-
tiat, et quid habeat sana doc-
trina, 178. Prosunt Ecclesiae, et
quomodo, ib.
Haeretici. Non cum iis disceptan-
dum, sed pro iis orandum, 66 .
Haruspicem contemnit Aug. qui
victoriam suis sacramentis in
theatrici carminis certamine pro-
mittebat, 69. Haruspices sacrifi-
cia daemoni offerebant, 70.
Helpidius apud Carthaginem con-
tra Manichaeos disputat, 116.
Hierius Romanae urbis orator doc-
tus, 86. Huic nuncupati ab Aug.
libri ,,de Pulcro et Apto," 86.
Homerus poeta dulcissime vanus :
hujus lectio Aug. puero amara,
20. Multa finxit, hominibus fla-
gitiosis divina tribuendo, ne fla-
gitia flagitia putarentur , et ut
quisquis ea fecisset, non homines
perditos, sed caelestes deos vide-
retur imitatus, 22. Quid in ejus
figmenta Tullius animadvertit, 21 .
Hominem fecit Deus , non tamen
in eo peccatum , 10 .
Hominis creatio allegorice exponi-
tur, 366. Ad Dei imaginem est
factus, ib.
Homo spiritalis non judicat de sa-
cra Scriptura, etiamsi aliquid ibi
non luceat, 367. De his judicare
dicitur, in quibus habet potesta-
tem corrigendi, 368. Homo sine
Deo nihil sibi est nisi Dux in
praeceps, 69. Homo grande pro-
fundum, cujus capilli magis nu-
merabiles sunt quam affectus, 87.
Est aliquid hominis, quod nec
ipse scit spiritus hominis, qui in
ipso est , 346. Debet reformari
vivendo secundum voluntatem
Dei, 366. Homo gerit in se sym-
bolum Trinitatis, scilicet esse,
nosse, velle, 351 , et n. Homines
unde amantur, 79. diligendi hu-
maniter, 77 .
Hora fugitivis particulis agitatur,
307. Non est praesens tota, ib.
Horatii Carm. laudat Aug. 77.
Hortensius Ciceronis excitavit Au-
gustinum ad ardorem philoso-
phiae, 48. 198.
Humiles corde domus Dei excelsi,
318. 175 .
393
Humilitas necessaria ut adscenda-
mus ad Deum, 85. 100. Humili-
tatis signum in statura pueritiae
a Christo probatum, 27.
Hymni et Psalmi, sub Ambrosio
episcopo in ecclesia Mediolanensi
ut canerentur, institutum, 224.
Hippocrates, 72 .
Jacobi et Esavi constellationes,
160. Jacob filiis Joseph benedi-
cens, 279.
Illusiones nocturnae, involuntariae
licet, nihilominus poenitendae,
271. Perfecta illarum cessatio
munus Dei, 273 .
Imitatio perversa Dei in peccatis ,
36. 39.
Inane, 151 .
Incarnatio Verbi, qua infantiae
nostrae lactescit Sapientia Dei,
175. Totum hominem suscepit,
178. Apollinaristarum error, non
esse in Christo animam aut men-
tem hominis, 178 .
Incolumitatis suae cura homini
innata, vestigium est secretissi-
mae unitatis ex qua est, 27.
Ignorantia mater admirationis , 364.
Infantia peccatis obnoxia, 10. 11.
Infantilium membrorum imbecilli-
tas innocens est non animus in-
fantium, 10.
Inimicitias hominum nec excitare
nec augere , parum est homini
humano, nisi eas etiam exstin-
guere studuerit, 230. Horrendum
malum inimicis iratis inimicorum
iratorum dicta prodere, ib.
Iniqui apti sunt inferioribus crea-
turae partibus , quo dissimiliores
Deo, apti autem superioribus
fiunt, quo ei similiores , 171.
Iniquitas non est substantia, sed
perversitas voluntatis detortae
a summa substantia in infimam ,
171. Iniquitatis capita pullulant
principandi et spectandi et sen-
tiendi libidine, 59.
Inordinatus animus omnis, Deijussu,
sua sibi poena est, 17.
Intelligendi celeritas et dispiciendi
acumen est donum Dei, 93.
Invitus nemo bene facit, etiam si
bonum est quod facit, 17 .
Invocare Deum quid sit, 2. et n.
394 INDEX .
Johannes Baptistae mirabilis absti-
nentia, 276.
Josuae voto sol stabat, sed tempus
ibat, 312. • Litterarum primarum magistri, 18.
Isaac filios non agnoscendo bene-
dicere, sed benedicendo agnoscere
meruit, 279.
Isaiam legere jussus Augustinus
quo sese ad baptismum praepa-
raret, 222.
Julianus Imperator lege data pro-
hibet Christianos litteras docere,
192.
Juno, 23.
Jupiter tonans et adulterans cur
a Poetis fictus, 22.
Justina Valentiniani minoris mater
ab Arianis seducta persequitur
Ambrosium, 224.
Justitia vera interior non ex con-
suetudine judicat sed ex lege
Dei, 55. Nec varia nec mutabilis
ipsa est, sed tempora quibus
praesidet, 56.
Juventutis erudiendae modus im-
probatur, 24.
Latina lingua in Africa vulgaris
aetate Augustini, 19 .
Laudat Deum universa creatura,
96. 299.
Laudari qui vult ab hominibus vi-
tuperante Deo , non defendetur
ab hominibus Deo judicante, nec
eripietur Deo damnante, 286 .
Laudibus hominum moveri de-
bemus non propter nos sed prop-
ter proximum, 288.
Laudari etiam de Dei dono peri-
culosum, 286. Laudatio comes
bonae vitae, ib. Non male viven-
dum est ne laudemur, ib. 213.
Lex temporalis etiam a Deo data ,
56. Legis factor homo debet esse
non judex, 367. Lex peccati est
violentia consuetudinis, 194.
Lex conscientiae , 34.
Libera voluntas caussa peccati,
154. 89. n. 90. n. quod Manichaei
negabant, ib.
Libido triplex, 270-291 . Violatur
societas quae cum Deo nobis
esse debet, cum natura, cujus
ille auctor est , libidinis perver-
sitate polluitur, 58. Libidine ob-
caecatur animus, 34. Ex volun-
tate perversa libido , ex libidine
consuetudo, ex consuetudine ne-
cessitas, 192 .
Lignum crucis, 21. et n.
Longe a Dei vultu, in affectu te-
nebroso, 26. In regione dissimi-
litudinis, 167.
Loqui unde puer discat, 11. Pauca
sunt quae proprie loquimur, 309.
Lucta spiritus cum carne, 205. 199.
Ludi Circenses, 135. 196.
Luminaria dividentia inter noctem
et diem allegorice , 359. sq.
Lux regina colorum, 279. Lux ae-
terna et incommutabilis , Deus,
357. 166.
Madaura Africae urbs, Thagastae
vicina. Aug. eo peregrinatur lit-
teraturae et oratoriae percipien-
dae gratia, 32.
Magicae artes ex curiositatis vitio,
282. 292.
Magister non est qui docet homi-
nem scientiam, nisi Deus, 104.
Magistri penulati, 22 .
Malum non est nisi privatio boni,
169, 54. Non est substantia, ib.
78. Malum bifariam dictum culpa
et poena, 154. Malum poena
juste a Deo infligitur, ib.
Mandatorum observatio ex Dei
dono, 270.
Manichaeos plures Roma occulta-
bat, 114 .
Manichaeus haeresiarcha errores
suos litteris mandavit, 100. ejus
libri pleni fabulis, 106. 114. Mul-
ta de astris imperitissime con-
tinebant, 100. 102. Spiritum sanc-
tum auctoritate plenaria perso-
naliter in se esse dicebat, 102 .
et n.
Manichaeorum haeresis asserebat
Deum esse corporum molem
(quae maxima et prope sola
causa erroris fuit), 115. 94. 61. n.
54. 71. n. 117. Malum quoque
substantiam quandam , et molem
tetram et deformem ; sive cras-
sam, quam terram, sive tenuem
atque subtilem, quam mentem
malignam per terram repentem ,
designabant , 114. 89. 113, n. 203.
Has duas moles (Dei sc. et mali)
ex adverso sibi constituebant ,
utramque quidem infinitam, sed
 INDEX .
malam angustius, bonam gran-
dius, 114. Animas tam hominum
quam pecorum de Dei esse sub-
stantia aiebant, et omnino par-
tes Dei, 91. et n. 203. Peccato-
rum originem non libero arbitrio
voluntatis , sed substantiae malae
naturae (carnis sc.) tribuebant,
89, n. 113. et n. 153. 154. 170.
219. duasque naturas inter se
confligere in homine dicebant
quando caro in Spiritum concu-
piscit, 203. 204. A Deo caelos
fabricatos , non tamen de suo
sed ex alibi et aliunde creatis,
375. Carnes vero , et minutis-
sima animalia, et quidquid radi-
cibus terrae inhaeret , a mala
mente gigni et formari , 374.
106. n. Herbas omnes atque
arbores sentire, et laesas dolere
dicebant, 61. et n. quippe quae
particulas Dei praelio captas a
gente tenebrarum , 153. (mala
sc. natura ) in se colligatas ha-
berent , 62. quas quidem parti-
culas 'Electorum sanctorum ,'
dente ac ventre liberari, 63.
Christum porro credebant tan-
quam de massa lucidissimae mo-
lis Dei porrectum ad nostram
salutem , 115. neque vere in
carne natum de Maria virgine,
115. 109. sed tantummodo in
carnis phantasmate ; in quo eum
dicebant crucifixum , 110. et n.
115 .
Laudatos in Vet. Test. Patri-
archas vituperabant , 55. 56. et
n. Nov. Test. Scripturas falsatas
esse dicebant , quum tamen ipsi
incorrupta exemplaria nulla pro-
ferrent, 116. et n.
In hanc haeresin prolapsus
Aug. in ea per novennium volu-
tatur , ab an. aet. xix usq. ad
xxviii. 68. 66. 49. n.
Mare quid, 358. Mari comparatur
genus humanum, vitio primi ho-
minis profunde curiosum , pro-
cellose tumidum , et instabiliter
fluidum, 362. Altera maris alle-
gorica expositio , 358.
Martyrum Memoriae , Oratoria,
109, et n. 123. in iis non Mar-
tyribus , sed Deo Martyrum sa-
395
crificabant Christiani. vid . et
124. n.
Materia informis non est omnino
nihil, 320. sed medium quid inter
formatum et nihil, 321. sq. Co-
netur humana mens eam vel
nosse ignorando , vel ignorare
noscendo , 320. facta est ex ni-
hilo, et ex hac omnia , 321. sq.
Mathematicorum divinationes, 71.
72. 157.
Matrimonii in officio regendi , et
suscipiendorum liberorum conju-
gale decus , 146. Tabulae ma-
trimoniales, 229.
Medea volans, 53 .
Mediator , oportebat ut haberet
aliquid Deo simile , et aliquid
simile hominibus . Christus verax
mediator, diabolus mediator fal-
lax, 292.
Melodiae utilitas in ecclesiastico
cantu, 278. hac potius quam re-
bus allici peccatum est, 277.
Memoriae vis , 249. 260. Memo-
riam habent pecora et aves. ib.
Memoriae martyrum, 123. 109. Ad
eas Dominici corporis communi-
catio celebrari solita, 125. Epu-
las illuc afferri vetat Ambrosius
124.
Memoria Cypriani martyris non
procul a mari, 109.
Mensura temporis , 315.
Merita vera hominum non sunt
nisi Dei munera, 239. et n. 345.
227.
Metus et appetitus facinorum cau-
sae, 37.
Minister Dei optimus quis , 268.
Ministris Ecclesiae subsidia cor-
poris debentur, 370.
Miracula facta in translatione cor-
porum SS. Gervasii et Protasii,
224. Deus tentatur cum mira-
cula flagitantur non ad salutem,
sed ad experientiam, 282 .
Misericordia , 44. et n. qualis sit
vera, ib.
Misericordia Dei. Vae etiam lau-"
dabili vitae, si Deus remota mi-
sericordia eam discutiat , 238.
Magnae sunt voces ad miseri-
cordiam Dei, tacitae contritiones
animi, 160.
Modestia. Pulchrior est tempe-
rantia animi inscitiam suam
396 INDEX.
confitentis quam scientia rerum,
106.
Molestias vitae tolerare jubet Deus,
non amare, 269. 46.
Monasterium Mediolani plenum
bonis fratribus, extra urbis moe-
nia, sub Ambrosio nutritore , 196.
Monasteriorum greges in Aegypto,
196. et n. Monnica.
Monnica Patricii conjux, mater Aug.
240. quem et carne ut in hanc lu-
cem temporalem, et corde ut in
aeternam lucem nasceretur, par-
turivit, 226. educata fuit pudice
ac sobrie , 228. in domo fideli,
bono membro Ecclesiae Christia-
nae, ib. Non tam suae matris,
quam decrepitae cujusdam fa-
mulae cura ad honestatem in-
stituebatur, 229. immo disciplina
et regimine Christi, eam in Dei
timore jam tum erudientis , ib .
Per Christum subdita parentibus,
potius quam per parentes subdita
Christo fuit , ib. Amore vini
paulatim capta sanatur insulta-
tione ancillae cum ea litigantis,
228. 123.
Patricio (cui soli nupta fuit,
240.) in matrimonium tradita,
servivit ei veluti Domino , 228.
16. satagens eum Deo lucrari.
229. Ut sese gerebat in virum
a fide ac moribus ipsius longe
alienum, ib . In socrum adversus
se irritatam malarum ancillarum
susurris, ib. Erga matronas de
maritis suis querelam moventes,
ib. Erga dissidentes et discor-
des inter se, 230. Erga servos
Dei. ib. Erga parentes, domum-
que suam, ib.
Nutrivit filios , 231. toties eos
parturiens, quoties a Deo deviare
cernebat, ib. Aug. spiritu partu-
rivit majori sollicitudine , quam
carne pepererat, 111 , 16. Hunc
a primis annis in Catechumeno-
rum gradu constituit , 15. 50.
Cumque adhuc puer in repentino
mortis periculo versaretur , cura-
bat festinabunda ut sacramentis
salutaribus initiaretur et ablue-
retur, 16. Eo tamen recreato,
baptismum differendum duxit, ib.
Aug. an. aet . xvi agente, Deus
jam inchoaverat in ea templum
suum et exordium sanctae habi-
tationis suae , 33. Ex quo in
Christo regenerata fuit , vitam
fide et moribus praecipuam egit,
238. Aug. ut a fornicatione ma-
ximeque ab adulterio abhorreret
cum ingenti sollicitudine admo-
nebat ; uxorem tamen dare no-
lebat , quo consilio , 33. Virum
suum sub ipsius vitae finem ad
Christi fidem adducit, 230. Quo
viduata sumtus nihilominus (Ro-
maniani ope , 147. n .) procurat
Aug. tunc apud Carthaginem
Rhethoricae studenti, 48. Hunc
interea in Manichaeorum hae-
resin prolapsum luget, horis om-
nibus orationum suarum de eo
ad Deum indesinenter plangit,
65. ejusque convictum aversatur,
ib. De futura ejus resipiscentia
admonita per somnium , (ib.)
perque responsum episcopi (66. )
cujusdam , fieri non posse asse-
rentis,,,ut filius istarum lachry-
marum pereat," (ib. ) mensa do-
moque rursus excipit, 64.
Frequentabat eleemosynas, vi-
dua casta et sobria , 111. 124.
Obsequens et serviens sanctis,
nullum diem praetermittebat ob-
lationem, ad altare Dei , ib. Bis
in die, mane et vespere ad Ec-
clesiam venire solita , ut oraret
vel verbum Dei audiret, ib.
Aug. Romam ipsa invita et
falsa navigantem lachrymis pro-
sequitur, 110. pro eo Deum rur-
sus deprecatur , ib. Paulo post
conscensa nave, per marina dis-
crimina nautas consolatur , de
felici perventione divinitus cer-
tior facta, 122. Mediolanum ve-
niens Aug. audito Ambrosio jam
abalienatum a Manichaeis repe-
rit, ib. De ejus futuro matri-
monio revelationem a Deo expe-
tit, sed frustra, 146. Ambrosium
diligit ut Angelum Dei , 123.
Ille in ejus laudem , viso Aug.
saepe erumpebat, gratulans ipsi
quod talem matrem haberet 125 .
Apud Mediolanum vetanti Am-
brosio, epulas ad Memorias Mar-
tyrum adferri , morem gerit li-
bentissime , ib . Excubante Me-
diolanensi piebe in Ecclesia , vi-
 INDEX .
giliarum primas tenet, 224. ora-
tionibus vivit, ib.
Gaudium ejus de Aug. conver-
sione, 209. Secedit cum illo in
agrum Cassiciacum , 217. Aug.
suscepto baptismate remeantem
in Africam comitatur, 226. quo-
1 cum apud Ostia Tiberina paullo
ante obitum suum colloquitur de
vita aeterna , 231. Rapiuntur
ambo in aeternae sapientiae
contemplationem , 232. Nulla
jam re se delectari in hac vita
profitetur. 233. Unum fuisse
propter quod hic aliquantum
immorari cupiebat , ut Aug.
Christianum Catholicum videret
ante obitum, ib. Post dies cir.
v. decumbit febribus, ib . de se-
pultura corporis sui extra pa-
triam , tandem nihil curat ; sed
tantum ut ejus ad Domini altare
meminerint filii, ubi ubi fuerint,
234. 240. Alia ejus insignis sen-
tentia, 234. die ix aegritudinis,
an. lvi aet. suae , xxxiii aet.
Aug. migrat ex hac vita , ib.
Ejus funus , 235. sq . Sacrificium
pretii nostri pro ea offertur, jam
juxta sepulchrum posito cada-
vere , priusquam deponatur, ut
illic fieri solebat, 237. Ejus elo-
gium, 229. sqq. 236. sq.
Moris humani flumen vix supe-
randum, 21 .
Mores hominum. Quae contra
mores hominum sunt flagitia
pro morum diversitate vitanda
sunt, 57.
Mors sibi ipse est qui male vivit,
323. Moritur qui Deum non
videt, 5. Mortalitas testimonium
peccati, 1 .
Mortui, vide Defuncti.
Mulier quae perdiderat drachmam,
189. 261. Aenigma Salomonis
de muliere sedente super cellam
in foribus, 54.
Mutantur coelum et terrae. Coelum
et terra clamant quod facta sint
quia mutantur, 299.
Navigius Aug. frater morti Mon-
nicae et ejus funeri interfuit, 234.
et n.
Nebridius patria Carthagini vicina,
141. Aug. carissimus, adolescens
397
valde bonus et valde castus , 73 .
mirabilis animae , 157. mitissi-
mus , 195. Aug. ab astrologis
consulendis revocare nititur, 73.
157. Argumentum ipsius clarum
contra Manichaeos, 152. Medio-
lanum venit non ob aliud nisi
ut cum Aug. in sapientiae studio
vivat, 141. Beatae vitae inqui-
sitor ardens, ib. Sub Verecundo
Mediolanensi grammatico docet,
194. Errans aliquando circa
Incarnationis mysterium , postea
fit Catholicus , 215. Deo servit
in perfecta castitate apud suos
in Africa , ib . Tota domus ejus
per eum fit Christiana , ib. Mo-
ritur haud multo post Aug. bap-
tismum, ib. vivit in sinu Abrahae,
ib. Epistolae ad Nebridium, 217.
Necessitas consuetudine inducta,
192.
Nobilium conversio majoris laetitiae
caussa est Ecclesiae, 191. Nobi-
litatis nomine superbos plus
tenet diabolus, 192.
Nomen dare ad Baptismum, 222.
et n.
Nubes praedicatores, coelum Scrip-
tura , 357.
Nugae majorum vocantur negotia,
14.
Obedire regibus generale pactum
est societatis humanae, 58 .
Oblatio altaris, 111 .
Oblivionis memoria est, 258.
Oculi sensuum principes , 281. Ocu-
lorum voluptas, 279.
Odium in proximum cor gravius
vastat, 25.
Opera Dei compendio narrantur,
375. Opera nostra bona ideo
bona sunt quia Deus ea nobis
donat, 239. et n. 226. 345.
Oratio pro mortuis ad altare, 235.
237. 239.
Oratoria i. q. Memoriae , 109. n.
Ordinare aliud , aliud creare,
15. n.
Orestes et Pylades, 76.
Otium malum, 32.
Ovidius in Trist. innuitur, 92 .
Paracletus, 50.
Pars turpis est, quae suo universo
non congruit, 58.
398 INDEX.
Patres S. Vet. Testam . a Mani-
chaeorum cavillationibus vindicat
Aug. 55. 56. 57. 60. et nn.
Patricius Aug. pater , tenuis mu-
niceps Thagastensis , 32. Ani-
mosior quam opulentior , ultra
vires rei familiaris filio impen-
debat, quidquid etiam longe per-
egrinanti studiorum caussa opus
erat, 20. Quamvis ira fervidus,
nunquam cecidit Monnicam uxo-
rem , 229. Fit Catechumenus
Aug. an. fere xvi agente , 33.
annoq. post, (48.) moritur fidelis,
230. Ejus mores , 228. Pro eo
orari ad Altare vult Augustinus,
240.
Paulus , Apostolus unde dictus
Paulus, 191. et n. Miles castro-
rum coelestium, 275. Ejus lingua
volatilis, loquens mysteria , 371 .
Illum prae ceteris legit Aug. 180.
Paulus proconsul , per baptismum
fit Regis Magni provincialis, 191 .
Peccata ante baptismum vulgo
parvi pendebant, 16. post bap-
tismum delictorum reatus major
et periculosior, ib.
Peccatum nihil est , 41. Admitti-
tur dum immoderata in haec
infima inclinatione, summa bona
deseruntur, 36. 325. et n. Dum
non in Deo , sed in seipso et
aliis creaturis voluptates , subli-
mitates, veritates homo quaerit,
27. Peccatum omne , perversa
Dei imitatio , 37. 38.
Peccati caussa Deus non est , 295.
peccatorum ordinator tantum,
non creator, 14. et n. Peccatum
non committitur sine caussa, 36 .
Peccandi quaedam est necessitas,
192. Quomodo in eam descen-
datur , ib . Peccatum daemoni
est sacrificium, 24.
Peccati poenae : Obcaecatio, ib. In-
quietudo animi , 97. Poena sua
sibi est omnis inordinatus ani-
mus , 17. 31. n. Peccator Deum
fugere non potest : sed invenit
ubique Dei legem in poena sua,
78.
Animae peccatrices Dei im-
perii ordinem non perturbant,
171. 97. et n. Peccatum Deo
non nocet , 324. 96. nec nocere
potest, 97. 59.
Peccatorum apud Deum confessio,
spem excitat, 246.
Peccati lex est violentia consuetu-
dinis, 194.
Peccatorum duae origines, 5. n.
Peccata alia contra naturam, alia
contra mores, alia contra prae-
cepta, 58. et n. Peccata proficien-
tium, 60.
Pelliceae tunicae mortalitatem sig-
nificant, 178. et n. 353.
Penulati magistri , 22.
Perturbationes animi quatuor sunt,
cupiditas, laetitia, metus et tri-
stitia, 256.
Phantasmata. Luctae animae cum
phantasmatibus praeclara de-
scriptio, 51.
Philosophiae laus et defensio , in
Hortensio Ciceronis, 48. Quomodo
ad philosophiam accensus fuit
Augustinus, ib.
Philosophi prae superbiae Crea-
torem per creaturas non inve-
nerunt, 100. 99.
Photinus, ejus falsitas , 178. et n.
110. n.
Picturae lascivae, 22.
Piis idem probatur, quod Deo pla-
cet, 374.
'Piscis de profundo levatus' man-
ducatur in mensa parata in
conspectu credentium, 364. et n.
368. Quid per ' pisces et cetos'
significatur, 372. 99. n.
Plani Mathematici , pietatis ex-
pertes, 71. et veritatis , 72. 157.
Platonicorum in libris quaedam
Aug. legit consentanea doctrinae
Christianae de divinitate Verbi
aeterni, nihil tamen de Incar-
nati humilitate , 162. 163. In
iis etiam non invenit quod in
sacris litteris reperit , nempe
viam salutis , et doctrinam hu-
militatis, ib. 1
Poeseos vanitates noxiae , 21. 22.
Pontitianus Afer , in palatio mili-
tans, Christianus et valde pius,
194. Narrat Aug. Antonii Mo-
nachi vitam , 197. 208. et duo-
rum Agentium in rebus conver-
sionem, 197.
Praedicatores Evangelii nubes di-
cuntur, 357. Ipsis debentur ne-
cessaria, et quomodo, 370. Quo-
modo possunt gaudere de datis
 INDEX.
sibi beneficiis, ib. Transeunt ex
hac vita in aliam vitam, scrip-
tura vero sancta permanet, 357.
Praesidatus, i. e. Praesidis munus,
143 .
Praetorianum pretium, 141 .
"Preces pro mortuis" dogmati Eccl.
Rom. de Purgatorio adversari
quinam ostenderint, 237. n.
Principium . Quomodo intelligatur
illud Geneseos , "in principio
Deus creavit, etc." 302. sqq.
Prius aliquid dicitur aeternitate,
tempore, electione, origine, 341 .
Psalmorum cantus toto Christiano
orbe celebris, 217. 226. Quando
inductus Mediolani, 223. Can-
tantur Psalmi in funere de-
functorum, 236. in Ecclesia,
278. De hocce cantu quid
Athanasius senserit, 278. quid
Augustinus, 278. Psalmi litterae
de melle coeli melleae , 221. Ex-
plicatio Psalmi iv , Cum invoca-
rem' , 217-220. Psalmorum vis
et utilitas, 224. 218. 236 n.
Psalterium decem chordarum, de-
calogus, 59.
Puellae instituendae modus, 227 sq.
Pueri in rebus non vanis institu-
endi, 21.
Pueritiae vitia ad succedentes ae-
tates transeunt, 11. 26.
Pulchritudo quid, et in quo con-
sistat 86. Pulchritudines exterio-
res a Dei pulchritudine veniunt,
281 .
Pulchrum definitur, 88. De Pulchro
et Apto duo aut tres libros scri-
bit Aug. 86.
Pylades et Orestes, 76 .
Quaerere. Veritatem qui non pie
quaerunt, non inveniunt, 100.
Quaestionum tria genera, an sit,
quid sit, quale sit, 253 .
Quies frustra quaeritur_in_creatu-
ris fugacibus 80-83. In Deo solo
habetur, 1. 38. Ibi est locus
quietis imperturbabilis, ubi non
deseritur amor, si ipse non de-
serat, 81. Fecit nos Deus ad se,
et inquietum est cor nostrum,
donec in Deo requiescat, 1. Osten-
dit Deus quam magnam crea-
turam rationalem fecerit, cui
nullo modo sufficit ad beatam
requiem quidquid ipso minus est,
399
350. Ignavia quasi quietem appe-
tit, quae vero quies certa prae-
ter Dominum? 38. Quies est
apud Deum valde, et vita imper-
turbabilis, 42. Vid. Requies.
Rapere. Quomodo rapiat hominem
Deus, 269. 172.
Regeneratio per Baptismum, 188 .
238. 215.
Reliquiarium Evae, 109.
Reminiscentia quid, 262.
Requies animae solus est Deus,
149. Quomodo Deus requiescet
in nobis sabbato aeternae vitae,
378. In iis requiescere dicitur
Spiritus Sanctus, quos in se re-
quiescere facit, 348. Vid. Quies.
Restituere pretium quo Christus
nos emit, nemo valet, ut nos ei
auferat, 240.
Rex nova praecepta imponere po-
test subditis, 58.
Rhetorica dicitur victoriosa loqua-
citas, 69. illam docet Aug. 69.
Thagaste, 69. 78. 74. Carthagine,
78. Romae, 107. 117. Mediolani,
118. illius professionem deserit,
216.
Romana nobilitas idololatriae de-
dita , 186.
Romani scholastici magistros frau-
dare soliti, 117.
Romanianus Thagastensis . Alypii
cognatus, Aug. ab ineunte aetate
familiarissimus, 147. n. cui ad
peregrina studia pergenti sum-
tum suppeditavit, ib. res ejus
ampla, ib. Mediolanum ad Co-
mitatum Imperatoris ob negotia
venire compulsus est, docente ibi
Augustino, ib. Vitae communi
agendae multus instat, ib.
Romae Manichaei plures secreto
habitabant, 115. verbis concep-
tis, retentisque memoriter, reddi
solebat fidei confessio, ab iis qui
accessuri erant ad gratiam Bap-
tismi, 188. 15 .
Sacerdos Christus et sacrificium,
victor et victima, 293 .
Sacramenta . Cur iis egeamus, 363.
Sacramenta Christi per totum
orbem pervaserunt opera servo-
rum Dei, 362. Deus in eorum
ministris operatur, 364. Sacra-
menta initiorum, 372. 16. 15. n.
400 INDEX.
Homo spiritualis judicat de
solemnitate Sacramentorum qui-
bus initiamur et Eucharistiae ,
368. Sacramenta Novi Test. dant
salutem, sacramenta Vet. Test.
promiserunt Salvatorem, 360. n.
Vox ,, Sacramentum" per se po-
situm, fere valet mysterium, 132 .
176. 187. 207. 217. 283. 291 .
Sacramentum salis , 15 et n.
Sacramentum corporis Christi. Pis-
cis de profundo levatus mandu-
catur in mensa parata in con-
spectu credentium , 364.
Sacrificium pretii nostri, pro mor-
tuis offerri solitum posito juxta
sepulchrum cadavere, 237. Šacri-
ficium cogitationis et linguae,
297.
Saeculo non oportet conformari,
sed imitari imitatores Christi,
365.
Sal in ecclesiis Occidentalibus Ca-
techumenis gustandum, qua
mente, datum. Sale est conditus,
Aug. ab utero matris suae, 15 n.
Sallustius de Bell. Cat. 37.
Salutis via in Christo et Scripturis
sanctis, 123. sq.
Sancti antiqui in Christum passu-
rum crediderunt, 293. Vivunt in
sinu Abrahae nostri memores,
215. Eorum corda sunt thuribula
Dei, 245. Sanctorum Memoriae,
123. 109.
„ Sancti " Manichaeorum, 68 n.
Sapientia est , luminare majus fir-
mamenti," 359.
Scholasticorum apud Carthaginem
licentia, 108. Romani erant mo-
destiores, 117. qui magistrum
tamen saepe fraudabant, ib.
Scientia est , luminare minus," sa-
pientia „ luminare majus," 360.
Scientia nostra scientiae Dei com-
parata ignorantia est, 299.
Scire Deum qui scit, etiamsi
alia nesciat, beatus, 101. Vid.
Cognitio.
Scriptura Sacra est venerabilis sti-
lus Spiritus Dei, 180. In ea Deus
ipse loquitur, 344. Ejus divina
auctoritas, 330. 132. 362. mira
profunditas, 326. 49. et simplici-
tas, 132. 49. quae magistra est
humilitatis, ib. Aug. sunt castae
deliciae, 297. omnibus saeculi de-
liciis suaviories. 297. Scripturae
summa est veritas , magnaque
prae litteris profans excellentia ,
337 .
Variae ejus interpretationes
simul possunt esse verae, 343.
344. 332. nec obest aliter quam
alii senserint, sentire, modo vera
sint quae existimamus, ib. 339.
Dissensionum duo genera in
Scripturis interpretandis, 336. n.
quis sensus habendus sit excel-
lentior, 343. regulae in ejus in-
terpretatione adhibendae, 343. n.
De ea nemo judicare debet,
367. Laus ejus et dignitas, 132 .
49. Scrutanda est cum honore
famulorum Dei qui eam dispen-
sarunt, 343. In Ecclesiis legeba-
tur, 111.
Securus nemo esse debet in hac
vita, quae tota tentatio est, 277.
Sensus externi dicuntur fores car-
nis, 247. januae. 253. sunt nun-
tii per quos homo interior cog-
noscit, 248. 173. Sensuum delec-
tatio, aeternae vitae jucunditati
comparata, ne commemoratione
quidem digna est, 232.
Serpentes boni . i. e. non perniciosi
ad nocendum, sed astuti ad ca-
vendum, 364.
Severus, lanius Mediolanensis, cui
cum caecitas incidisset, tacto
feretro Protasii et Gervasii mar-
tyrum , sudarioque inde oculis
admoto, visum recepit, 225. et. n.
Simplicianus, Mediolanensis eccle-
siae presbyter, 184. tandem epis-
copus, 185. n. ubi pl. de eo.
Pater spiritalis Ambrosii, 185.
Consulitur ab Augustino, ib.
Victorinum, ut publice profitea-
tur fidem, instigat, 187 .
Societas justa est, quae Deo ser-
vit, 61. Sodales mali malum
grassans, 39. 40. 34. Societatis
humanae generale pactum est
obedire regibus suis, 58.
Solitudo poenitentiae aptissima,
294. 207.
Soni discrimen a cantu, 341 .
Spectaculorum vanitas, 44. 135.
15. magno in honore, sub Aug.
tempora, 14.
Spiritus Sanctus dicitur Dei Donum,
Munus, Ignis, Amor, Caritas,
 INDEX .
Pax, Gratia, Requies nostra , Lo-
cus noster, 350. Dicitur ea facere
in nobis quae per eum facimus,
375. Solus superferri super aquas,
quare, 350. Spiritus Sancti dona
sideribus comparantur, 360 .
Spiritus beati, domus Dei, 324 .
Coelum coeli dicuntur, ib.
Stellae solatia noctis sunt, 376.
Superbia, quomodo ab illa tente-
mur, 284. Superbia receditur a
Deo, 98. 99. 161. et n. 171. n .
Superbus suam amat sententiam
defendere , non quia vera est,
sed quia sua est , 337. Ejus
casus unde, ib. a superbis Deus
non invenitur , quamvis peritis,
98.
Superiores seu Praelati , quomodo
gerere se debent, dum amantur,
timentur, laudantur, ne in super-
biae vitium cadant, 285. Timeri
velle ab hominibus non propter
Deum, foeda jactantia est , 286 .
Surditas cordis ex tumultu vani-
tatis , 81.
Symbolum Apostolicum Catechu-
menis memoria tenendum trade-
batur, 189. n. ab iis publice co-
ram fidelibus recitabatur , ib.
Romae vero de loco eminentiore,
ib. literis id mandare prohibi-
tum, ib.
Symmachus Praefectus Romae,
118. Aug. Mediolanum mittit
profitendae rhetorices gratia, ib.
Synaxes in Africa ad memorias
Martyrum, 123. Quare vetat illas
fieri Ambrosius, ib . vid. 125. n.
Temperantia animi suam inscitiam
confitentis pulchrior est quam
scientia rerum, 106.
Temporalium amor , nonnisi suavi-
tate aeternorum expugnatur, 21 .
n. 211 .
Tempus quid sit, difficilis quaestio,
304. implicatissimum aenigma,
310. Solis , lunae , et siderum
motus non sunt tempora , 310.
Tempus non est corporis motus,
312. Sed quo metimur motum
corporum. 313. Est distentio, ib.
314. sed cujus rei ? num animi,
ib. Temporis mensura, 314. Quo-
modo tempus liceat metiri , 309.
Tempus praeteritum , praesens,
401
et futurum , 309. Tria proprie
non sunt , ib . Differentiae tem-
poris quomodo nominandae , ib.
Praeteritum tempus, et futurum
quomodo sit longum aut breve,
315. Nullum tempus sine crea-
tura, 303. 317. et n.
Tenebrae quid 320 . ,,Tenebrae
super abyssum, " ib. 331. Tene-
brarum antra quinque , 53. Te-
nebrarum gens ap. Manichaeos ,
112. n. 152.
Tentationum tria genera , 271. n.
286. 291. quomodo adversus ea
pugnaverit Aug. sc . voluptatem,
(270-280 . ) curiositatem, ( 280—
285.) superbiam , ( 285–291 .)
Quibus tentationibus resistere
valemus, quibusve non valemus,
nescimus , 246. maxime , donec
tentemur, 277. et n. 286. et n.
Terentius poeta. In ejus Eun. iii.
5. invehitur Aug. 22. Cit. et
266 .
Thagastense municipium Aug. pa-
tria, 32. ubi is docere coepit, 73.
Tobias caecus filio suo caritatis
pede praeibat, 279.
Treveri, 196 .
Trinitatis mysterium in Genesi in-
sinuatur, 348. 366. Symbola Tri-
nitatis in homine, 351. et n.
Tunicae pelliceae mortalitatem
significant, 175. et n . 355 .
Vela grammaticarum scholarum
liminibus appensa quid signi-
ficent, 19.
Ventos pascere , id est daemones,
est, errando eis esse voluptati
et derisui, 71 .
Verbum Deus apud Deum, sempi-
terne dicitur , et eo sempiterne
dicuntur omnia, 300. Ipsum est
principium et magister quo intus
docemur omnem veritatem, 301 .
Verbum Dei in se permanet sine
vetustate et innovat omnia, 232.
fons est vitae aeternae, 265.
Verecundus Mediolanensis civis et
grammaticus, Aug. ejusque socius
familiarissimus, 194. Nebridium
adjutorem in docendi officio .fla-
gitat , ib. Aug. de saeculo fu-
gienti cum sociis concedit rus
suum Cassiciacum , 214. Fit
Christianus in extrema aegritu-
26
402 INDEX.
dine, ib. Moritur agente Romae
Aug. ib.
Veritas. Mentes nostrae non de
veritate, sed secundum ipsam de
caeteris judicant , 172. Veritas
quae aeterna est et omnibus
praeminet , ipse Deus est , 338.
Aeterna veritas grandium cibus,
qui non mutatur in eum a quo
sumitur, sed e contra, 167. Beata
vita nihil est aliud quam gau-
dium de veritate , 265.
Veritas communis est omnium, 337 .
Qui vult habere veritatem priva-
tam, timeat ne ea privetur, ib.
Cur veritas odium parit," 266 .
Veritatem homines amant lucentem ,
oderunt redarguentem , 267 .
Verum quando dicitur , inspirante
Deo dicitur , 370. Deus solus
est doctor veri, ib. 242.
Victorinus rhetor urbis Romae,
Latine vertit libros quosdam
Platonicorum , 185. Statuam in
Romano foro meruit, 186. Legit
S. Scripturam et libros Christia-
norum, 187. ac publice , a Sim-
pliciano instigatus , profitetur
fidem, 188. Scholam deserit ob
legem Juliani , qua vetitum est
Christianis docere litteras et
oratoriam, 192. judicium Hiero-
nymi et Gennadii de ejus scrip-
tis , 186. n .
Videre. Aliter Deus , aliter homo
videt creata , 378.
Vindemiales feriae, 211 .
Vindicianus senex medicus , 72.
FINIS.
19211-5
157. pro consule coronam agoni-
sticam Aug. imposuerat , ib.
quem ab Astrologorum naeniis
frustra revocare satagit, ib.
Vindictae aviditas unde- oriatur,
36.
Virgilius poeta, 18. 19. 20. 23.
Visiones et responsa Monnicae
data, 65. 66. 111. 122. 146 .
Vitae hujus miseria, 269.
Ungulae et Equulei, 13.
Unus. Nihil est esse quam unum
esse, 27. n. Unitas Dei omnium
modus , 10. 346. Unitatem in
quantum quisque adipiscitur in-
tantum est, 27. n. Universum ex
partibus pulchris constans, pul-
chrius longe est quam ipsae
partes , 373. idque vi unitatis,
373.
Voluntates duae contrariae non-
numquam in homine, 192 .
Voluntas vetus carnalis et nova
spiritalis in Aug. ib. Voluntas
fortis et integra, voluntas semi-
saucia, voluntas parte assurgens ,
et cum alia parte cadente luctans,
201 .
Voluptas carnis. Ab ea continen-
tiam Deus jubet et dat , 270.
Aug. pugna ne voluptatibus sen-
suum capiatur, ib. et sqq .
Uti. Non prodest bona res non
utenti bene, 94.
Uxor prudens et Christiana descri-
bitur, 229. sqq . Uxor viro propter
Deum serviens , Deo servit , 16.
!

1
 87819

A 7 cr

Stanford University Libraries

Stanford, California

Return this book on or before date due.

AUG 15 1985
APR 27 '67
AUG 31 1985
DCT 30 1975
211986
APR
APR -6 1977

NOV 10 1977
JAN 5-1987

APR 2 1 1980
MAY 28 1991
‫مانا‬
E3 18 1024

APR 2 1084

MAY 1 2 1985

JUN 24 1985