Q. ý.Маmmа dov, i.H.

ahma dov

GЕоDЕZLYл ча
клRтоQRАFiудг,тIN
аSАSLлRI

Дzаrhаусuп Respublikuy Talшil Nаziriпiп

I3.()6.20lI-ci il tarixli I074 saylt аmri iIa
dаrs vasaiti kimi tasdit1 edilmigdir

BAKI _ 2о11
Еlпi redaktorlarl: АzэrЬаусап Memarlrq va ingaat Universitetinin
<Mtihэndis geodeziyasr> kafedrasrnrn mtidiri, dosent

у
5L€ Sagh Abdulxaq qиl Qaniyeva,

мr/
BDU-ntrn <Geodeziya чэ kаrtоqrаflуа> kаГеdгаslпtп
dosenti Rafael Voli оýlч Bayramov

Raygilar АzаrЬаусап Respulrlikasr Milli Aviasiya Akademiyaslnln

<Aviasiya meteorologiyasr> kafedrasrnrn mtidiri, texni-
ki еlmlэг doktoru Quliyev Haclaýa [mапqчlu oýlu,
Bakl Dочlэt Universitetinin <Geodeziya чэ kапоqrа-
flуa> kafedraslnln Ьа9 mtiallimi, texniH еlmlэr namizadi
Mikayllova Нассг Hocimayll qlzl,
Аzэrlэаусап Memarllq чэ irt;aat Universitetinin
<Mtjhэndis geodeziyasr> kаfеdrаslпtп dosenti, texniki
еlmlэr namizadi Еmiпоч Ramiz Эhmad оýlu,
АzэrЬаусап Respublikasl Dёчlэt Тоrраq чэ Хэritаgэkmэ
Komitэsinin Тороqrаflуа, Geodeziya чэ Хэгitэgэkmэ
gёlээsiпiп mtidiriHiiseynli Rafiq ЭkЬаr ollu

ý.Mommodov, i. Н. аhmоаоч. Geocleziya чэ kагtrэqrаtiуапtп эsаslап.

Q.
Ali mоktэlэ[оr - Univeгsitet чэ Akademiyalar i.igiin dors vasaiti. Bakt, <Nafta-
Рrеss>>, 20l l , 64б soh. 444 gэkil,

Dэш чэsаitiпdэ getdeziya va katloqraliyanrn inki;af tarixi, Yегiп tЬгmаst vo

cllgiilori, olgii vahidlori, sаhоltэгiп hesalrlanmast, sado planalma iisullan, taxeometгik
рlапаlmа, пiчсliгliлп-ti,l, эп mtiasiг аlэtlагlа ig qaydasr, clektron, rэqэmli хаritэlэriп
taпibi GPS-in уаrаппrа vo inki;al larixi, GPS sistemino asaslanan peyk texntlltrgiyasr-
па xas olan kосlгdiпаl sistеmlэгi чэ kапоqгаtik рrоуеksiуаlаr haqqrnda genig mэlчmаt
чегiliг.
Dэв vasaili bu salroda tэhsil а[ап ali moktab tэlэЬаlэгi va istehsalatda galrgan
nri,itэxэssi slаг ii9i.in поzэt da lu tu lmu;dur.

Qritli па9r.
071_20tl
''':1:-'О99!,-'
О <Nalta-Presý)) naýriyyatr, 20l l
 GiRiý
Gccldeziya чэ kаrtоqгаliуа ixtisasrna yiyolanan hоr |эir mtitoxassis hэm
elrni todqiqat igliэгiпdо, ham dэ istehsalatda galrgarkon пэzоri чо mtihandisi
mэsаlэlаriп halI edilmasi tigiin geodeziya чэ kartoqratiya metodlarlnm tatbi-
qini bilrnэlidir.
Yеr planetinda чэ опuп эtrаlrпdа (kosmik tbzada) insanlarl ohato edon
по чагsа, опlаrtп буrопilmэsiпdа ча todqiqindэ geodeziya чэ kartoqratiya
mеtоdlагl эчоzсdilmэzdiг, Yеr sothindo арагllап btitiin topoqratik planalma-
lаr mtiхtэliГ nrakan rizro hoyata kc9iгildiyi tigйп, totbiq olunan metodlar vo
опlаrа uyýun cihaz vo аlэtlоr Ьir-Ьiriпdэп fЫqlопirIог. Lakin son illэr Yеr
sathindэ yaýayan insanlarln inteqгasiyasr daha geni; olduýundan geodeziya
vo kаrtосlrаtiуаdа da dйпуа standartt уеr almaqdadrr. Мйаsir geodeziya чэ
kаrtоqrаliуа texnologiyalartntn inkiEati эччаlоr tоtlэiq оluпап bir gox metod-
lагt 9t-lx geгidcl qclymu;dur. Son illэr aerclktlsmik metodlar daha genig inki;af
. etrnigctiг vo опuп noticolori rэqоmli tbtoqrammetгiya clminin btittin dЁnyada
vtisэt almasrna gэtirib grхаrmtgdtr. Kosmik tэsчirlаrсlэ Yег sathi еlеmепt[э-
гiпiп, сllэуеktlаriп уйksэk охчпmа чэ se9ilmэ qabiliyyэtino gotirilib 91хаrmа-
st arttq boyiikmiqyaslr рIапlагrп tartibinэ 9оrаit yaratml9drr.
Britrin lауihэlэriп tэaibi tigйп aparrlan hazrrlrq эmoliyyatlart уа Yеr
sэtlrindo чэ уа Yеr sathi ilэ bilavasitэ baý[r 9araitdo hayata kegirildiyi rigiin
Yеr i.iпsйrlоri xiisusi olrэmiyyat kas|э edir. Bu gorait уаrаdlr ki, layihэnin
xiisusiyyatlэrini dtizgrin qiymatlondiгib опч konkrgt tatbiq etsin. Еlmiп
biittin sаhэlэriпdэ geodeziyaya elrtiyac artdrýr Ьir vaxtda geodeziyanln isto-
rrilэn yerdo miiчаtЪqiууэtlэ буrэпilmэsiпа ehtiyac duyulur.
Каrtоqrаtiуа vo gcodcziyanln (topoqratiyanrn) буrапilmэsi biitiin
kontingent lar tigi.in lazrmdlr.
Mi.ixtalif Eэraitdo Yеriп буrапilmэsi iisullannr-horakatda geco, gi.in-
di.iz, gбrtiпmапiп mэlrdudluýu goraitinda огiуепtirlэmэ, kаrtоqrаtiуа va to-
poqraliya хаritэlэгiпdоп islilЪda etmoyi Ьilmэk, britйn istitadogilora imkan
чегir ki, оччэlсоdiэп iizi,i olduýu уеri ёуrэпiЬ lazrmi molumatlarl oldo etsin.
Dэrsliyin lraztrlanmastnda asas diqqэt mi,iasir texnologiyalardan isti-
thdiэ edilmtlsi prinsiploriniэ yбnoldilmigdiг va опа gбгэ dэ geodeziya чэ
kartoqratiya elminin mtiasir nailiyyotlori, islэr olkamizdo, istэrsа da ха-
гiсdо hazlrlanan оп yeni tipli аlэllаriп ;аrhi ila olaqalэndirilmigdir,
Каrtоqга liyaya а id АzогЬаусап di lindo i [k <Кагtоqrа t-rya mаtеriаllагt>
adlr kitabganr l9З9-сu ildo geodeziya miitaxissisi Qodir ýakaroliboy oýlu
l}спапiуаrski (l9t)5-1944) па;;r etdirib. Вurаdа рrоуеksiуаlапп gохчпчп
haqqrnda qtsa mэlumаt чеriliЬ.

J
 Geodeziya vo kаrtоqrаtiуапrп inkigatina bбytik tokan r,еrап alimlar-
dan biri da рrоfЪssог X.R.Piriyev olmugdur. ilk АzоrЬаусап dilindэ karto-
qгаtiуа dэrsliуiпiп tэгtiЬi mahz опа moxsusdur (l964).
Bu darsliyin hazrrlanmastnda эsas mэqsэd АzаrЬаусап Dбчlэt Uni-
versitetinin, АzаrЬаусап Dбчlэt Pedoqoji Institutunun соýrаtiуа fakultola-
riпdэ, АzагЬаусап Dбчlоt Neft Дkademiyastnda, ДzогЬаусап Dёчlэt Дqrаr
Universitetindo vo АzэrЬаусап Memarlrq va ingaat Universitetindo oxuyan
tоlаЬэlаrо kartoqratiya чэ geodeziya-topoqratiya рrоqгаmlпl буrапmаsiпi
vo golacok mtitoxossislarin elmin Ьч sahasindэ бz biliklarini daha da аr-
trrmaýa уёпоIdi lmigdir.
Doгslikdo gёstаrilэп mэsоlо ча misаllаr, tэklit-lэr Yеr tizагiпdа аrаzi-
nin оуrопilmэsiпа, огiуепtiгlаmэпiп уеrli ýoгaitdan asrh olduýunu чэ Milli
mЁtахэssislэriп tapgrrtýt пэzэга altnmaqla mЁхtэlif чагiапtlаr sе9mэуо im-
kan уаrаdrг.
Мtiэllif]эr darsliyin qЁsurlu сэhоtlэriпi giistаrэrэk опlаrtп аrаdап qal-
dlrtlmastna komэklik etmi;; 9эхslаrо АzаrЬаусап Respublikaslnrn DёчIаt
Тоrраq чэ Хэritэgэkmэ Kclmitasinin Dёчlаt Aeгr.lgeodeziya Miiэsissэsinin
direktoru Эlоsсlч NabiЭlioýluna, Dёчlоt Тограq чэ Хэritэgоkmэ Коmitэ-
sinin Dбчtэt Тоrраq Kadastrr vo Monitorinqi Elmi-Istehsalat Morkэzinin
dircktoru ismayrlov Nazim Soltan oýluna, Dбчlэt Тоrраq vo Xэritagakmo
Komitasinin Bag idarosinin rэisi Htiseynli Ratiq ОkЬэг oýIuna бz minnat-
darlrqlarrnr Ьildirirlэr. Dorslik yoqin kr, mtioyyan qtisurlarsrz deyil. Bu haq-
qda ёz qeyd vo taktitlorini yazacaq охчсulаrа mi.iallitlor ovvalcadon tЭ-
qakki.ir еdirlэr.

4
 I FэSiL
GEODEZiYA ЧЭ KARTOQRAFiYANIN
PREDMETi чэ MaQSaDi

ýl. Geodeziyanln predmeti

Geodeziya qadim учпап sozii olub (geodaisia) уеr Ьёlmоk vo уа his-

sэlаrо ауlrmаq rл"поr,пi чеrir. Lakin bu ad geodeziyanln yalnrz tаriхоп уа-
,un1nurro" эsаi sаЬэЬ olsa da, onun miiasir goxtoratli mozmununu,
elmi
mahiyyatiniva allatэ еdэ bilmir.
'ёеоdеziуаs. yеriп
- tьrmа vo бl9titэriпiп tapllrnast, plan, хэritо чо рrо-
yеr Ёzэriп-
tlIIаriп tэrtiьi, mtixtalif mtihonclisi masalalorin lrolli ila аlаqэdаr
do араrtlап о[9mэ tisullarrndan bohs edon еlmdir. Yеr ktirэsinin буrапilmэsi
ilo gЪоdеziуа, geotizika, соýrаtiуа, torpaqgr,inasltq ve s. еlmlэr tэdqiqat i9lori
араirrlаr. гiоmiп elm salrэlari
yеrэ aid mэsаlэlэri holl etmэk, iпsапIаrtп tэ-
yеriп tobii vэ siini obyektlэrino
sьrriit'аt tbaliyyatlorini geni9landirmэk tigiin
aicl Ьir 9ох kэmiyyot giжtэriсilэriпiп (mаsэlоп, Yеr sэthinin, meyl
bucaqlart,
ytiksokiiyi, Vet. q.b,ginrn iifiiqi va 9aquli hэrэkэtlаri, ьбФk binalarrn 9ёkmа
,ti*ti ча s.) va YеrЪэthiпо aid qraГrki mаtеriаllаrrп (plan, хэritа, рrоtil) ol-
yег sэthinda mtixtalif
masr часiьсlir. Homin intbrmasiyalarr аldэ etmok tigiin
geodeziya бlgmо i9lагi араrrlrr.
cboceilya yеr pianetini biitбvlйkda va опчп ауrl-ауrr hissolэrini
hondasi поqtэуi-поzаrdэп буrэпоп еlmdir. Mtiasir topoqratiya vo
geode-
ziya elmi agaýrdakr sarbast tьпlоrэ Ьоlйпiir:
l. лf фоdеziуа - dovlot geodeziya istinad mэпtаqэlэri уа-
vo бфtilоriпi tapmaýrn, Yеr qabrýrnrn tifiiqi
'эЬэkоsi vo
rаtmапlп, YБriп tbгbasrnr
qaquli istiqamэtdo (аsr mtiddatindo) clayiýmэsinin iisi.il vo metodlartnt бу-
rопir.
2. Тороqrа{iуа va уа geoclcziya - plan va хоritэ tогtiЬ etmak
tigtin
Yеriп tlziк sothini vo onun iizorindaki оЬуеktlогi hondosi соhэtdэп оуrо-
пir. Topoqratiya qэclim учпап siizti olub, <mahalli tasvir etmak>> mопаýшl
чеrir. topoqrut yin,n todqiqat iisulu planalmadrr. Рlап чо хоritэ tortib
"iu,
еtmэk ii9йn Yеr-tizаriпdЭ араrtlаП kompleks geodeziya бlgii i9lэriпо рlап-
аlпtа cle.vilir. Planalma i9loribirba9a аrаziilо vo 1аЬоrаtоriуаdа уеriпэ
yetiri-
lir. оrаiiitэ gortilon iglэrо gci! islari,,laboratoriyada gогiilоп i9lаго iso kапrc-
ral islar Сеуilir. Hazlicla topoqratiya ki9ik эrаzilэrdо арапlап planalma iElэ-
ri ilэ mogqul olur.
3. Мппапсis geocleziyasr - tэbii ehtiyatlarrn monimsэnilmosi, mtilki,
sonaye, hэrьi чэ hiclrotexniki t-lbyektlarin, еlэсэ dэ уеr qчгчlчýч чэ melitl-

5
 rasiya iglorinin layihotэ9dirilmэsi, Ьir gox miihэnclis ахtаrtglаrt чо mtirok-
kab konstruksiyalartn qura9dtrrlmasl zamant уеriпэ уеtirilэп geo<leziya igla-
riпiп risul чэ metodlartndan Ьэhs edir.
4. kosmik gcodeziya - rаdiоdаlýаIаr чэ igrq gualarr vasitasilэ stini
peyklarin verdiyi malumatlara osason уеriп tbrmastnl, ёlgiilorini чэ yеr
tizarindo rrбqtэlэriп kооrdiпаtlагtпt hesablayrb tapan clmo deyilir. kosmik
geodeziya lraýqa 1ьпlэrо nisbotan iqtisadi vo operativ сэhэtсlэп daha эlve-
rigli olduýu rigtin ondan genig sаhоlэrdэ istitaclo оlчпчr.
5. Каrtоqrаliу" - yunan sёzi.idtir. опuп mэпаsl iki siiztin Ьirlэýmэ-
siпdэп chartis - papirusdan уаи ii9йn hazrrlanmtg чагэq+ . . . . qrарhо
yazlram demakdir. Кагtоqrаtiуа - соqrаti хэritоlоr vo digor kartoqratik
-
эsагlаr, опlагlп xrisusiyyotlэri, yaradtlmast va istitado olunmast tisullarr
haqqrnda elmdir.
Miiasir kartoqratiya xoritэ9unasltq, riyazi kагtоqrаfiуа, rоqэmli хаri-
tэlэriп tоrtilэi ча redakto edilmэsi, хэritаlэriп qratiki cltizэldilmэsi, хэritо-
lэгiп nogri ча kartometriya kimi Ьir nego 1Ьппо чо уа gёЬэуо аупltr.
Onu da qeyd edэk ki, xcrita соýгаtiуа clminin giiron giiziitliir чэ
izah еdэп ikinci dilidir.

ý2. Geodeziyanln ahamiyyэti чэ digar clmlarla эlaqasi

xalq tэsэrriitаtrпrп еlэ Ьir sahэsi уохсlчr ki, оrаdа geodeziya elminin
mahsulu чэ son пэtiсэsi olan plan va хэritоlэrdоп istitadэ olunmastn. Ма-
sэlon, hэrьi эmаliууаtlапп apartlmastnda, miixtalif yol чэ kапаllапп gэ-
kilmosindo, tunel va mеtгопuп tikilmэsindo, yagayrg mопtэqоlэriпiп saltn-
mastnda, mtixtoliГlridrotexniki, sanaye vo digэr оЬуеktlэriп inýaastnda, ha-
vа vо su noqliyyattnda, aorenaviqasiya mоsэlэIэгiпiп hollindo, tэ<lris чо
elmi-tэdqiqat iglэriпdо, tobii ehtiyatlarrn mэпimsопilmэsiпdэ, ёlkэпiп mii-
dafiэsi vo sаiг iqlэrdэ рIап va хоritэlоrdап genig istitaclo ediliг.
Topoqratrya чэ geodeziya elmi bagqa еImэlоrlа srx olaqoclardrr. Bela
ki, geodeziya ёlgmа ча hesalэlama iglarindo, bu iglorin tarazlagdtrllmastnda
riyaziyyatln, geodcziya аlэtIогiпdэп istitadэ etdikdэ tizikanln чэ mexanika-
ntn, arazi tэbiotinin qanunauyýunluqlartntn dork olunmastnda vo хэritоdо
di,izgtin tэsvir olunmastnda, Yеr haqqrnda olan еlmlаriп, соhэtlогiп taprl-
mastnda astronomiyantn чо sair еlmlэriп hаzlr пэtiсэ vo nailiyyatlэrindon
istitЪdэ еdir. Noticodэ iso lэч ча уа digэr еlmlэrа hаztr material (plan, хэri-
ta, ргоt'il) чеrir,

6
 f

ý 3. Geocteziyanln inkigaf tarixi haqqrnda qrsa malumat

Yеr sothinda оlgmэ iglэrilo 9ох qoclim zamanlarda - е.а. 30-35 osr-
lаrdо geodeziyantn уurоп-ugu baýtacrgr ilk чахtlаrdап.mэ9ýчl оlчпчr.
о
,"*uй' geojeziya Ъеlэ sadb iglоrlо yanaýl, daha miirоkkэь mэsэlаlэr da
hэll еdэ bitir,ri. Masalon, bizim eramtzdan 2I50 il аччаl Fаrаt gayrnrn al-
ttndan 0,9 km uzunluýunda tunel gэkilmi9, Babilislaпda, Qatli,m
Misirda
(Ь.е. а000-з000 il ovvэl;- Ьбуiik miidaf-ro tikintitэri, irriqasiya sistemlari
yaradrlmrg, nohang рirаmidаlаr tikilmigrJir. Вч kimi iglоr е.э. хх-Х
аsrlэr-
,Jo Qiпdа,"Нi,псlistiпilа, Ytttlatttslattcla уо s. бlkэlоrdэ dэ aparrlmr9drr,
Eramtzdan awal III эsrdэ hэпrlэsэ9iiпаs Evklid geodeziya
elmini
hэпdаsо tizarindo эsaslandtrmt9dtr.
эп qэclim qlobuslardan- lэч vaxta qоdаг ХIII osrda оrэь kartoqratlarl
torallndan cliizaldilmi9 iki qlobus qalmrgdtr,
(е.э. 580-500) vo Дristоtеliп (е,э,
Qa<tim yunan uiin't"ii Pilhqor
geodeziyanrn
зs 4-з22) Yеriп kii rо tЬrmаs lncla oimasr tЫziyyэsindan. sопrа
qor9rrrnju yеriп rаdiчsчпч tapmaq masэlasi duгчrdu. ilk qlobus еrаmtzdап
ptolomey tэrotrndan dtizэldilmasi
эччаl II эsrdо учпап atimi klavdiya
qay<lasl takliГ cliunmu;clur. Bu moqsэdlэ е.а. III osrda Yчпап
hondosogii-
nu$ u" geodeziya alimi Еrаtоsl'еп (е.а. 276-194) ilk dэfЪ Yеr Kirasinin
оlgtilэriпI dаrэсЬ бt9mа tisulu ilэ aparmr9drT ki, hэmiп tisul indi
dэ totbiq
оlчпчr.
йэqьur lsgаllrlаrфl,а kitabxanaslna rэhьоrlik edon Еrаtоslъпiп dэ-
rэсэ ё19mоlаri aýaýrdakr mtitahizolorэ asaslanrr (qakil l),
Eratosl'cno molum idi ki, isgaпdarivl,a чо ^ýiчепс (indiki ,4ssllan) 9о-
(22 iyunda) gti-
hэгlэri eyni meridianda уеrlо;iг чЪ уау Giino; duruqyl{a
yani
попа vaitr Sil,grr4, gtinэ9 9ilalarr dorin quyunun dibini i9rqlandrrrr,
Giinэ9in zenit mэsаtЪй z sitta ЬоrаЬэr оlчr. Hamin vaxtda о, isgaпdariyva-
ё skat-rs aсllanan cihazla GtinoEin zenit masat-эsini ёlgаrэk Z=7,2o a|dl,
Giinoýin Yеrdоп sonsuzluqcla olcluýunu qэЬчl еdэrаk, SN чо SC 9iialanntn
bir-biiinЭ paralel olmastna goro Z = Ьср yazmaq оlаr (ýэkil l),
skatls igorisindo iyna borkiclilmi9, daxili sathi isa dаrасаlоrо boltin-
dэrэ-
miig yarrmdaiiavi саm gakilli sadэ cihazdrr. iупэ kёlgэsinin ёrtdtiyii
саlоr zenit mosat-osini gоstэrir (Eэkil l Ь). lsgaпrlariyya vo Siуепа arastnda-
kr mэsаtъпiп davo kагчапlаrrпtп orta stirotinэ gоrо l=5000 misir stadisi
yerin meridian
otduýunu hеsаьlауаrаq, Еrаtоsfъп a9aýrclakt tэпаsЁьdэп
gevrэsinin uzunluýu L vo radiusunu R hesabladr:
- guпrеrlаr hэlа еrаmzсlап
Olgnra iElari ila garqda claha qodшrrdan nra9ýul tllnu;lar. Мэsаlоп,
бlgпrэk tigrin r,аsitэlэr (alatlar)
зOЬ0 il awal uzunluq, saha, gэki, hэспr r,аЪiсllаri чэ tlnlarl
nrtj9ahidэlar apamlr9lar,
tэНif ctmig, гiуаzrууаfшr asasml q0ynuý чэ daqiq astrtlnonrk
'
Qlclbus lattnca glclbus-kilra dепэkdir.
7
 l 7,20
L 3600
Ьчrаdап

l, 36ОО _ 5000clz. з600

=
1=
72О
=-Тс =250000
Вir Misir stadisinin l58 m-о ЬоrаЬоr olduýunu Ьilэrэk, Yеriп mегidi-
ап gevrasinin uzunluýu L=З9500 km, Yerin оrtа racliusu iso R=6290 km
olacaqdrr.

ý
о) pt0 ý
6\' S
в Е\ ý
оL
t l)
р
I
с {)
Е Е{

0с

ýaКl l о,ь.
а - Bizim dбчrdап avval IlI osrdo Yеr radiusunun taptlmasl.
D - Skatislэ zenit mаsаtЪsiпiп (z) cilgiilrnasi sxerni.

Еrаtоslъпiп dаrэсэ ёl9mа metodu паzэri, yani гiуаzi baxlmdan

diizdtir,
Lakin, Misiг stadisinin doqiq qiymэti mэlчm olmadrýrnclan, onun he-
sabladrýr kэmiууаtlоriп dэqiqliyi haqqrnda tikir sбуlэmэk gatinclir. Вчпdап
bagqa EralosJbпitl пэzэrdо tutduýu ilkin molumat oslindo опчп bildiyi kimi
deyil: l) Isgапdаri.уvа чо Siуепа ýаhэrlоri he9 dэ eyni meгiclianda уеrlоg-
mir;2) Siye па q;оhэri ýimal tropikinda deyil, ondan gimalcla уеrlэýir; З) lsg-

' Stadi Misir iilgti r.ahidi l58 mеtгd ЬоrаЬrdir

8
 l

апdаrilуо чо siуепа qэhогlоri аrаstпсlа mоsаtъ taxminon dovo kагчапlап-

nln si.iratinэ gёго hesalrlanmr9drr.
Е.э. IП-I эsrlэrdэ уаrапmlý isgaпderiy,a elmi mаklэЬi geodeziya el-
mindo поZоrэ 9аrрасасl iz qoymugdur; аstrопоm Нiрраrх (l90-125) ýaquli
bucaqlarr ёlgmak йgiiп astroiabiya ixtira etmi9, Неrоп (е.о I оsr) <Оlgmаlоr>
чэ кЁiорtr b^qq,n.luu оsаrlоriпdэ dioptrun tэsvirini чэ totbiqini 9оrh etmi9
isgandariyyэ gbba"rlstlarinin i9tirakr ilo е.о I аsrdэ Rопtа imperiyasrnrn yol
-
чэ yaýayIý mапtэqэlаriпiп xaritasi tartib olunmu9 vo s,
огtа оsrlоriп эччэllоri Дчrораdа elmda duгýunluq dovrii idi, Hэtta
yсгiп kiira tьrmаslпdа olmast tэsavviirti do yaddan grxmr;dr, Bu zaman
эrэЬlэr antik tlёvгrJoki elmi biliklardon tЪуdаlапаrаq, xtisusэn riyaziyyat,
astronomiya va geodeziya sahasindo 9ох i9 gordi,ilэr. Bir 9ох tосгiiЬi mэSэ-
lalorin hэlli ilo эlаqэ<lаi Yеriп бlgtilогiпi hesablayrb tapdrlar. Bu moqsodla
mэýhчr riyaziyyatgi чэ coýrafiyagr бzЬэk alimi ЭЬХаrэzmiпiп О8О-847)
rэhьоrliуi altrnia аrоь аstйпоmlап kalid-Ban-дbdulmalik ча Эli-вап-Iz
82'7-ci ti,Jo Mesoptlloпtiyada (indiki MoMtl ;эhаriпdэп qаrЬdа) 350-lik
qi-
mal enliyinclo сlоiэсо iitgmolaгi араrаrаq, l0-1ik meridian qovsi.intin uzun-
luýunu ilt,8 к, lresabfadllar (mtiasir uzunluq ll0,9 km-dir), Xarazimli
ikilrci lrir ensiklopcclist alim Эl-Birurri (937-104s) Ьir srra еlmlоr, о
сiimlэdэп gеоdеziуЪ чэ kartoqratiya sahэsinda boytik i9lоr gёrmii9dtir. Oz-
bak alimi бьI}irчпi XI оsrсlэ diametri 5 m olan уеr qlobusu diizэltmi9dir.
О, Yerin olgi,ilэrini hesablamr;, st'era iizorindo соýrаti koordinatlara gбrэ
di,iz va aks geocleziya masolalorinin hallini iqlomi;, geodeziya аlэtlэri
dti-
zэltmi;, rn"ii,.liun qёvstini,in uzunluýunu hesablamaq metodunu ko9f etmi9
чэ s. Вчпа охýаr metod Hollandiya alimi V.Snellius (l580-1626) toratin-
dan trianqulyasiya adr ilo iýlэпmi9dir. Diinya ýбhroti qazanmlý azor,
ьаусапh ensillopeclist alim, Маrаýа rоsэdхапаslпtп эsastnl qоуап Nasb
.nadin Тчsiпiп (rzor -п14) rэhЬэrliуi alttnda astronomiya, riyaziyyat чэ
baýqa elm sahalэrinrJo араrrlап boyiik iýtоrlо yanaýl, о dёvrtin оп mэhýчr
256 9oharinin соýrаti koordinatlaгr da hеsаlэlапmr;drr,
Дчrораdа iеr ktiгоsiпiп olgi.ilorini hesablamaq mэsolasi gqlx gec, ХV
osrin ахrrrпdа чэ XVI эsirdэ, Boyiik соýrаli kэgt'lar dочriiпdэ qoyulmu9-
da tosir
сlur. xvl оsrdэ еlm чэ madaniyyэtin tосiriсоп inkiýati geodeziyaya
etdi: clurbin (l609-1бl l), u.rny*, (l620) ixtira edildi vo geodeziya alэtlori
xeyli takmilta;rtiгilcti. ХII asrda holland Snellius trianqulyasiyanr ixtira
et-
Ci, .l.triKar (iozo-1682) Frапsасlа tгianqulyasiya metodu ilo lo mегidiап
qovsiiniin uzunluýunu (t 1l212 rn) hesabladr vo s,
ХVII оsгiп ахtrlаппdа i.Nyuton (|642-112'7) kэ9f etcliyi Umчmdйпуа
cazibo qапчпчпа эSаSэп Yеriп qtitblarilэn basrq cllan tlгlапmа ellipsoidi
tbrmaslnda olmast поtiсэsiпа g"i.ti. опчп tbrziyyasi Frапsа akademiyast

9
 ekspedisiyalanntn. qtitba (skanrJinaviya yarlmadasrnda) va ekvatora yaxln
(Реrчdа) rауопlаrdа араrсlrqlаrr сlэrоса ёlgmэlоri ilэ toscliq eclildi.
1792-1798-ci illэrdэ Fгапsа аlimlэri МеЕеп (l144-rЪо+; чэ Delambr
(l749-|822) taratindэn apartlan сlоrэсэ оtgmэlаr xtisusi аhэmiууэtо mа-
likdir. Bu о19mаlэriп naticosinэ оsаsэп mеtriп uzunluýu Раris meridiantntn
l:40000000 hissasina ЬаrаЬоr qэbul edilmigdir. Homin сlэгэса ёlgmalari
ispaniyaya, оrаdап da Ваlеаr асlЪlаrrпа qэdоr gatclrrrldr.
XVIII оsгiп ortastndan еtiЬаrап bбytik ёlkэlэr oz оrаzilоriпiп tороqrа-
fik planalmasrna bagladrlar.
xlx аsrdэ pksэk dэqiqlikla hesab gбtrirmak iigi,in Ьчсаqбl9оп аlэtlаr
yaradlldr. Bunun naticэsinda do geodezi ёlgmlэriп dэqiqliyi u,tci. tzzg-.ч
ilda Moskvada <<Мсgечор) (Yсrqчrulчgч) maktabi-agrtdr. l825-ci ildo
lrэmin maktobin asastncla Moskva geodeziya, Аеrоfсорiапаlmа чэ Каrtо-
qratiya mtihэndislэriinstitutu (мGА чэ KMi) yaradrlcll.
l8l6-1855-ci illэrdэ topoqratik planalma tigtin istinad поqtэlагiп
уа-
radrlmasrnda trianqulyasiya ilk сlэtъ rusiya эrazisinin mаrkэzi ,.',ь qоrь йis-
sэlоriпdо v.y.struvi,пiп rоhьоrliуi altrnda totbiq edilmi;diг. дlrпап nэti-
сэlеr asastnda Yеr ellipsoidinin iilgrilori hesablanmlgdrr.
l822-ci ilda yaradrlmrg hэrЬi topoqraflar korpusu tэrоf]пdэп boyi.ik
эrаzidэ geodeziya iýlоri aparrlmastna ЬахЙауаrаq, Ъаmiп iglэг
рэгаkопdо
olduýundan ёlkanin tam xoritosi taпib edilmэmi;dir,
Qatqazda mtixtэlif vaxt lаrdа уаrасll lml g astronomiya чэ trianqu lyasiya
montaqэlэrinin azlrýt imkan vermirdi ki, daqiq хэritоlэr tortib olunsun.
Ona gбrо Rus impcriyasr Qafqazcla trianqulyasiya iglorini арагmаq tigiin
Qatqaz korpusunun hоrьi topoqrafiya ýobэiinin mtidiii i.i.хооzкопчъ rоh-
Ьэrliуi altrnda l840-cl ildan l847-ci ilo kimi hazrrlrq iglori, l847-1854-cri
illэrda ise trianqulyasiya iglэri араrmlg vo bunun da пыiсоsiпdэ l38 эdэd I
sinif, l200 adэd II, III sintin mantoqa qurulmuý vo koordinatlarr hesablan-
mrgdlr.
Kegmiq; sovetlar olkosindэ Ali Geodeziya idarosinin yaradtlmast
haqqrnda l5 mаrt l9I9-cu ildo Xalq Коmissаrlаrr Sovetinin ,r"idiyi <lekret
geodeziya elminin inkigatina 9ох bбyrik takan чеrmig<lir.
Respublikamtzda geodeziya, topoqrafiya saholarindэ Ьir пе9о gог-
kэmli alim vo mritoxxэssis
.gаlrgmlýсltr: Мэmmэdэli Эliyev, qэ<tir Ъэ-
пэпуаrski, Мапsur ýot]yev, islam Hr,iseynov, Rizvan Piriyev, Eyyub
ýrx-
Zamal]ov, Оsgэг Quliyev, Kazlm Quliyev, Atakigi Atakiýiyev. in,ri isa el-
miп bu sahasini inkigaf еtdirапlэгсlоп Rafiq Babayevi, Kэiait Bayramovu,
Sagh Qaniyevanl, Аýаэli Mtitollimovu, Rimiz Eminovu gбstэгmоk сllаг.
Haztrda сlпlаг kаrtоqrаfiуа чэ geodeziya sаhоlоriпdэ Ьёуtik elmi-tэdqiqat
iglэri араrmаqdаdrrIаг.

l0
 ý 4. Otgii vahidlarinin уаrапmаlаrrпrп qrsa tarixi
ча mеtriп hayata gэlmasi

Qadim rlочrlоrdэп 1эеlа insanlar vahid o19ti oldo etmoyo 9аh9Ьlаr.

Miidrik iпsапlаr belo qоrаrа goldilor ki, дllаh Тэаlапlп verdiyi рrеdmеt
insanla daima bir уеrdо olan bl9ti etalonu ola Ьilэr. Веlэ mtihat-rzo etmak
оlаr ki, бlgii vahidibelэ yаl,antb. опlагlп adlarr da bunu tosdiq edir.
Fut - ingilis dilindo ауаýtп pancasi demokdir,
I tbt = 32,48З9 sm
Dyum-holland soztidtir, mэпаsl Ьа9 Ьаrmаýlп eni dеmаkdiг.
Наг Ьir milltэtiп Ьа9 Ьаrmаýrпrп eni miixtэlif olduýundan dyumun
qiymэti dэ miixtэlitdir.
Моsэlоп, 9аr Rusiyasrnda '
I dpm = 2,5З9 sm
Parisda l dyum = 2,'70'7 sm
Reynda l dyum = 2,615 sm
Avstriyada l.dyum = 2,34 sm
Аmеrikа чэ ingiltэrэda l dyum = 2,54| sm чо s,
Д rgrп-Дzэ rЬа!с а п siizi.idi.ii, manas l aýtz|a uzadr lmr;
qolun Ьаrmаqlа_
rlпlп чсчпа qador olan mэsat'odir.
l ='7lr,|l8 sm
argrn
оtкэtэriп ёzlэriпiп claxilindo Ьеlэ бlgii vahidlori mi.ixtolif olub. Мо-
sэlап, АzоrЬаусап ba9qa dёчlэtlеrэ nisbэton ki9ik Ьir оrаziуэ malik olm1-
аr9tпdа 22 vergok - girah
stna Ьахmауагаq, onun i"gionlartn<la - Bakrcla Ьir
(Ьir ýeyin i.ist hissэsi = 4,4 sm), Gэпсэdэ - 23 /, Naxgrvanda 2| /,$о-
kitlэ 23, ýugacla lб vergok (girah) vo s. gottirЁliirdii,
Qoki ol9tilэri dэ mtiхtЪtiГ olub. ingiltarэdo
l tunt 45з,6 qr, Rusiyada
409,5 qr, Neapolitanda 32l qr, Bavariyada 506 qr vo s. gottiriiltirdii, дzаr-
baycanda l pud - lб kq, l giгчэпkа -400 qr va s,
ваrr9l - ingiliscэ Ьаrrеl siizffnffn aýas manasr - gcllok demэkdir,
ваrrеl Авý va irigittэra,lo, hэmginin ingilis оl9й sistemindan istitъdэ edan
ьir nega оiкоtэr,lБ iglэdilэп ltthiпt чэ уа hocm vahididir. Двý-dа iki поч
vo
Ьагrсl iotbiq оluпчr: b,t tsоз mЗ, yaxucl l l5,6з litrо,ЬэrаЬоr quru Ьаrrеl
Ваrrеli (dопачэr
0,15899 mЗ, yaxucl l58,99 litrэ ЬоrаЬэr neft Ьаrrеli. ingilis
mаddэlэr iigtin tutum vahidi) 0,1бзб5 m3, yaxud l63,65 litra ЬаrаЬэrdir.
веlэ iilgii valriclloгinclэn istitъdo olunan dбчrdэ bagqa ёlkаlаrdэ ol-
duýu kimi Frапsасlа da (Paris gэhаriпdа xiisusila) astronom va tороqrаtlаr -
gеБdеziуа mtitэxэssislari (geodczistlэr) бlgii i9lori араrtrdtlаr. Bu ol9ti i9lo-
riпdап biri tаriха dti9dti. Bu, gбrkаmli astronom Delamhrcltr, О, l800-cti

ll
 ilda Рагisdэп kegon meridiantn uzunluýunun l/4-ni olgmiigdiir. Alrnmlg bu
rоqэmlэrdэп sопrаlаr isti t'adэ olunmu;dur.
l889-cu ildЭ Beynolxalq ёlgti чэ 9эki kontiansrnda" DеlаmЬr olgtistiniin
on milyonda biri (l:l0000000) mеtг qabul olunmugdur. Bu uzunluq ol9ti va-
hidi - mеtriп 3l оdэсt etalonu аg qrzildan hazrrlanrb, dочlэtlэг araslnda Ьё-
ltiýdiirйliib. опlаrdап Ьir поmгаlisi Frапsаdа 0" tеmреrаtчrdа saxlantltr.
опlаrdап ikisi isa Nsl l чо Nb28 l9l8-ci ildb Rusiya Federativ Sovet
Sosialist Respublikastna verildi. Xalq Komissarlarr SovЁti metrik ol9ii sis-
temina.kegmok iigiin l4 sепtуаЬг l9l8-ci ildo Dеkrеt чеrсli. Bu dekret ilk
dafb K]zvestiya>. qazetinda dагс оlчпmчgdчг. Bu Dekreta osason kegmiý
SSRI l уапчаr l9l9-cu il tаriхdап mclrik cilgii sistentiпa keqib. Obqiq
uzunluq olgti аlоtlэri lramin etalonlarla yoxlantlrr.
_ Rusiyanln paylna dtigan l lM-li mеtr etalonu Moskva gэhэriпdа Еlm-
lаr Akademiyaslntn nэzdindэki politexnik muzeyindэ saxlantltr.
АzаrЬаусапdа metr iilgii sistemiпэ l уапчаr 19И-сй ilclan kegilib.
XI Beynolxalq бlgti vэ gэki Kclnfianstnrn (l960-cr il) qэrаrlпа эSаSэп vahid
universal sistem - Beynolxalq Ol9ti Sistemi 1OS; yaradrldr. Bu sistemda do
mеtr osas uzunluq vahidi qabul edildi. Lakin о, igrq dalýalarrnln uzunluфna
giiго hesablanrr. ХVII Веупэlх,аlq olgii vo gaki konЙnstnda
1198з-сi iц
metrin yeni elektroma<lnit dalýasrnrn lt29g7g2458 saniyэclo getdiyi mоsаfЪ
qobul olundu. indi inkigaf etmig clovlotlэrin bozilorindэ mеtг ёгgfi 1ruhlci
ki1;1i
kriрtоп - 86 qazrn qэhvoyi dalýasrnrn uzunluýu l65076з,73 gбttirtiliiг.
-
ý 5. Otgn vahidlэri
incti istithclэ etdiyimiz olgii vahidi mеtr учпапса <бlgii> сlеmэktlir.
uzun (boytik) mosatblэrin ёlgiilmosi metrin - rimumiyyэtla hэr hansr bir
ёlgti vahidinin - onun daxilindэ пе9э <lэtЬ уеrlэgmоsi сtеmэkdir.
Umumiyyotlo miiхtоliГ сlбчlаtlэrdо olgii vahidlori Ьiг-Ьiriпdэп
9ох tbrqli
olmastna Ьахmауаrаq уепэ dэ опlаrdап istita<lэ olunur. (Cэdvol l).
Bu ol9ii vahidlari Ьеlэ olub:

Qаr Rusiyaslnln iilgii чаhidlэri.

l чеrst = 1066,78 m = 500 sa.ien
l sajen = 7 tirt = З аг9iп = 2,1 lЗ5 m
l аг9iп = lб чеrgоk = 28 dyum = 0,7l l 18 m
l tЪt = l2 dyum = 0,4857 аrgiп =0,З0 l'79 m
l чеrgоk = 0,04444 m
l dyum = l0 liniya = 0,57l42 чеr;оk = 0,025З9 m
' Bu kontiasncia gaki
vahidi kiloqramm - *4о(' hаrаrаtсlа tllan bir kub desimetr suyun aýtr-
ltýl qabul tllunmugdur.
l2
 l
lrustutu= 1 ingilis аrýlп
J
ingilis yardt = 0,З0479 m
7
l Paris futu = 0,З248З9 m
l Раris dyumu = 0,027070 m
l Paris liniyasr = 2,2558З mm

Rcyn va Рrчs iilgii vahidlari.

l fut = 0,3l385 m
ldyum = 0,026l5 m
l liniya = 2,|'1954 milim
Avstriya tilgii vahidlari
l fut = 0,31608l m
l dyum = 0,02634 m
l liniya = 0,00219 m

ingilis ча Amerika бlgiilari

l tut = 12 dyum = l20 lin
l уаrd = З tЪt = 36 dyum
ltbrtom=2yard=9tut
lrос1 =51уаr,1 =tOlrut
2, 2
l gen = l00 lirk = 4 rоd = 22 yard
l furl = t0 rоd = 220 уаrd = бб0 fut

Cadyal 1

Coqrafi
va уа ýimali isve9ra
Daniz isve9ra аlmап
Kilometr Verst
mili аlmап mili
ýas mili
mili
l 0,9з7 0,540 0,208 0,1 35 0,[3з 0,094
l,0б7 l 0,575 0,222 0,144 0,|42 0, l00
1,855 1,7з8 l 0,з86 0,250 0,24,7 0,1 б9

4,808 4,505 2,592 l 0,648 0,6з9 0,449

,7,420
б,953 4 1,543 l 0,989 0,694
7,500 7,0з l 4,04з l,564 1,0l l l 0,,702
l0,692 l0,0l9 5,,764 2,224 |,44l 1,430 l

lз
 FэSiL II
yIrMN FоRмлsr ча OLcUt aKi
ý 6. Yсriп fЬrmаst
yerirr tьrmа чэ ёlgtilori haqqrnda doqiq molumat
Ьir 9ох elmi vo
pгaktiki masalolarin hollindo lazlmdlг. Masaion, geodeziyada vo kartoqra-
t'iyada yеr sotlri xэritosinin tэrtiьiпdо, yеriп srin-i реуklэriпiп vo kosmik
-.uiio
реуklаriп lruraxtlmastnda, aviasiyada, danizgilikd", оlаqэ mэsоlаtэ-
riпdо, eloco do astronomiya, geof-rzika, geologiya, соýrаtiуа vo s. elm sаhэ-
lаriпdэ yerin fьrmаsr vo бl9i.ilэri haqqrnda mьlчmаtrй оlйаsr vacibdir.
Umumi sahasi 5l0 mlп. кm2 olan Yеr sэthinin 7l"/,,-пi dtinya okeant,
29o/o-tti isэ quruпuп аmэlо gotirdiyi kэlо-kёtiir flziki sэth togkil
O.inyu
okeanlnln оrtа dcгfurliyi 38ш mеtг, qчruпчп iso okean sathindon "ii..
оlап ойа
yiiksakliyi 875 mеtгdir. I]ela halda yегiп timumi sahэsinэ nisbatэn quruпч
okean sothindэn qaixmrg kigik vo al9aq Ьir 1ау kimi tasowi.ir eclo Ьilэrik.
опа
gёга da Yегiп tЬrmаsl dediktJo оkеапlапп эmэlо gatir<liyi tЬгmа Ьа9а
diigiil{ir.
Qurunun чэ okean dibinin sоthlэri isэ Drinya оkеайl sаtйпэ gоrо ёуrопilii.
YеriП llziki sothi hэndosi baxtmdan mr,irokkob olcluýunc{an, опсiап bi-
lavasita gecldezi iilgmэlarin hesablanmasl rigtin istitada oiunu Ьilmir. Buna
gёrо do geodeziyada Yеriп tbrmasl чэ tilgйlэri lraqqrnda iimumilэ;dirilmig
tэsэvvйr vеrэп vэ geoclezi ёlgmэlаriп hesablanmasr {igiin эlчеrigli olan tl-
qurlаrdап istifadэ edilir. Drinya okeanlntn эmэlо gэtiicliyi tьrmа belo
Ьiг
tiqur kimi qэbul ediliг.
Dtinya okeanlntn sakit halda (qabarma-9эkilma, сэrоуапlаr чэ s. hэ-
rоkоtlэr olmadan) vo xoyalon mаtеriklэriп altlnclan kе9эп sotho malik ol-
duýunu 1Ыz edak (ýokil 2). Belo sotha ascs sat,iv.u, ,uihi, yaxud Yеriп sa-
vivуа solhi deyilir. Homin sothin btittin sahэsinclo Yerin aýrrlrq qйvvosinn
potensialr eyni qiymatэ malikdir. Yеriп soviyyэ sэthinin Ъrn"ta gэtirdiyi
geoi!_ rJeyilir. Geoid l873-cti ildo alman tlziki i.B.Listinq (l80tl-
tygu
l882) tэrоt]пdоП tokliГ ectilmigdir. Beloliklo geoidin sothi Yerin Ъэчiууо
sэthi, geoidin бzti isэ tэxmini оlаrаq yегiп tiquгu kimi qobul edilir.
Geclidin sothi ;aquli xэttin istiqamati ita m{iэууэгеdilir.
ýaquli хэltiп
(yani yiik astlmtý sapln) istiqamэti aýrrlrq qi.ivvэsinin istiqamatidii. Yеr qa-
brýlnda kritlоlэriп qсуri-ЬогаЬог paylanmast noticэsinclэ eyni Ьir пёqtэiэ
gaquli xott Yеri ellipsoidi sэthina olan псlrmаhп istiqamotinclэn meyl edir
чэ опlагtп arastnda bucaq оmэlо galir. Bu bucaýa
saqitli .rеlliп me|l|iieyilir
(9akil 2), onun qiymoti оrtа hesabla З-4'' qэdоrdir.

' Geoid-pnan siiztidr,iг, tiэrсr,iпrаsi уеrэс)хýаr dепrэkсiir

|4
 Fizikisathi

Ellipsoid
J

хФ

ýakil2. Yеriп sачiууэ va tiziki sathlori

Geoidin sэthi 9ох mtirэkkаЬ tЬrmау а malik o[ub, he9 Ьir

riyazi
hesablama-
diisturla itadэ edila bilmir. Buna giira dэ geodez i va kаrtоqгаtlk
lаrdа geoiddэn istitЪdo etmok mtimНin оlmur, I-Iэmiп
mэqsodlo geoidi ona
yaxln olan digэr trqur [а ovэz etmak mэqsэdа uуфпdчr
Geoido оп yaxln tiqu r frrlапmа ellipsoididir. Ell ipsin oz
kigik Q,Q.
а п пл а ellipsoidl, yaxud
oxlr оtrаtlпdа tlrlапmаstпdап эmэlо golэn tlclttra ft rl
bбytik с, ki9ik D уаrlmохlа-
фrоid deyilir. (9akil 3). Yеr ellipsoidi oziintin
rtntn uzunluqlaгr чо nisbi komiyy at оlап qi.itb basrqtlýl
с ila sэсiууаlопir
(cadval 2). Ellipstlidin qtitb basrqltý r bu dйstчrlа hesablanrr:

ь nt
оkеап, la оъ
'..'*U т +120

+
эФ
о)
ь- х о
з х
5 э Ф
ci tl)
о э

$
а, о) од
о)
я

Taxmini+ 100 m (\
okea
ýakil3. Yеr ellipsoidi
l5
 а-Ь
fl--
(l)
а
а, Ь vo d-пlп qiymotlori dэrасо ёl9mоlэriпо эsаsоп hesablanrг.
Geodezi ёl9mеlэriп hesablanmasl чэ geodezi koorr'linatlar sisteminin
mtiэууоп edilmosi tigrin qalrul edilmiq Yеr ellipsoiJino refereпs-ellipsoid
deyiliг. krasovskinin ellipsoidi relЪrcns-ellipsoid qabul eclilmigdir. Geoi-
din sэthindan meyl etmasinin (qalxlb-enmasinin) l00-150 m-don 9ох ol-
mamasl, hэmiп ellipsoidin geoida yaxrnltýrnr tэsdiq edir.
Miixtolif vaxtlarda alimlar tэгаtjпdоп Yеr ellipsoidinin бlgtilагi he-
sablanml9drr. Вuпlаrdап Ьir negosi 2-ci cadvoldo чеriliг.

Yег ellipsoid iпiп tilgiilari

Cadyal 2
Rcferens IIesalr-
Yarlmoxlarln uzчпluýч,
Slra metrla Yеriп
ellipsoirlin Iama
ЛЬ-si Вбу,uk Ki9ik lraslqhýt
пfiэllifi tarixi
},аrImох (а) уаrlmох (Ь)
l Delanrbr l800 6.]7565 3 б356564 l:3340
2 DеlаmЬr l8 t0 бз,l6428 бз55958 l:3l1,5
_1 Datskiy l8 l0 бз77 |04 бз55847 l:300,0
4. Plessis l8l0 бз7б52з бз55860 l:308,6
5 Stгuve l8 l0 бз78298 бз5б655 |:294,7
6. Valbek l8 l9 б37689б l:303,0
7 Еr,еrеst 1 8з0 бз77276 6.35б075 l:300,8
8 BesseI l84l бз77з97 бз56082 l:299,2
9 Еуri I 849 б3775бз 635б255 I:299,3
l0. Кlаrk l 858 бз7829з бз5бб20 l:394,3
ll Klark l 866 бз78206 бз5б585 l;295,0
12 Кlаrk l 880 бз,l8249 635б5 l7 l:293,5
lз НеуtЬrd l909 6_з78з88 бз5б9 l2 l: l97,0
|4 Krasclvski (sk-42; l940 бз78245 635б5 зб l:293,8
l5 GRS-67 196] бз78 l60 бз56808 |:298,247
lб. WGS-72 |972 бз78 lз5 бз5675 з l:298,3
l7 GRS-80 l979 бз78 lз7 бз56752 |:298,257
l8. WGS-84 I984 бз78 l 37 бз56755 I;298,З
l9 Avstraliya l984 бз78 l60 бз567,1| |:298,2
PZ-90 Yеriп
20 раrапrеtri Rusiya l99c) бз78 1зб бз5б754 l;298,3
Feclerasiyasr

lб
 ý7. Geocleziyada tatbiq оluпап proyeksiyalar
Yсriп tlziki sэthini mtistovi tizorindo tэsviT etmэk iigiin gecldeziyada
рrоуеksiуа[аг metoduntlan istithdo edilir. Вuпuп iigtin 9aquli хаtlаr
vasitosi-
lo sэviyya sothi iiziэгiпdо Yегiп tlziki srэthinin proyeksiyasl altntr.
гагz edak ki, yегiп tiziki sothindo gaquli mtistovi ilo kosilmiý двсDЕ
xalti чеrilmigdir (grэkil 4). Hamin gaquli mtisttlvi Yеriп saviyyo sothi ila kasig-
dikdэ tI.Il()xatti altnmtgdrr. l, В, С, D, Д rrciqtolorindэn la, ВЬ, Сс, Dd, Ее
gaquli xatlorini endirok. Bu halda а, Ь, с, r( е поqtаlогi (уапiчуФп 9aquli xat_
iurin оturо.асllагr) А, t], с, D, ti nёqtalaгinin tiПiqi proyeksiyalan; аЬ, Ьс, cd,
r/c раг9аlагr istl tlziki sэlh iizorincloki uypn раrgаlаrtп soviyyo sothi iizaгindo
i.iiiiqi proyeksiyatarr olacaqcllг, IJu qayda ilэ yеr sothindo бyюndiyimiz lэtittiп
sahonin titticli proyeksiyalaгrnl almaq оlаг.
в
D
l
l Е
l с cl
t,,
gl
л\ /l,

ýaКl4.
Saviyyэ sэthi (llp 1/о) iizarindэ xottin iitiiqi prclyeksiyast,

5-ci gokildэ Yсriп tjziki sot-

hindoki ДВСDЕ goxbucaclltstntn
gaquli хэtlоrlэ soviyyэ sothi К йzэ-
riпdо til{iqi prclycksiyaslnln ahnmasl
gёstогilir. Вuгаdа а, Ь. ... , .. пбqtэ- с
lаri yеriп tlziki sothi tizorindoki l,
l--

В,.... пёqtаlэriпiп, аЬ, Ьс..,. раr9а-

lагr uyýun ДВ, ВС..... раr9аlаппlп,
аЬс, bcl bucacllart чуФп ДВС,
BCD..., Ьчсаqlаrtпtп abcde 9ох-
bucaqltsr iso ДВСDЕ gохlэчсаqhsr-
ntn soviyyэ sathi iizarindo рrоуеk-
siyastdrr.
yсгiп tiziki sothindo tasvir
olunan orazi kigikdiгsэ (20 km-dan
к
azdtrsa), опuп proyeksiyaslnr alarkon
soviyyo sэthi iiliiqi mtistoviyo реr- ýaНl5.
pendikulyar оlur. S'ayirra salhi К miistirvisi iizarinda
miiэууэп sahonin ii ltiqi proycksiyasr

|,|
 ý 8. Yсriп ayriliyinin паzаrа almmasr
plan vо хэritо tortib еdэrkоп
уеriп stёrik sothi mtistovi tizэriпdэ tos-
vir оluпuг. Опа gёrо 9бl бlgri iglагiпiп пэtiсаsiпэ
уеriп ayritik tэshihi olavo
olunmaltdtr (9okil б).
Yеriп ayriliyinin йfiiqi mаsаf'аlаriп
s
Б
бlgiilmasinda паzаrа аlшmаsr
А 6-cr gokildon gёпiпiir ki, sfЪrik sэth
tizorinda olan АВ qovstinii mtistovi tiza-
rinrloki AB'cliiz xotti ila ovoz etdikcla Ьчп-
lагtп arastnda mtioyyan tЫq (tashih) alr-
пtr: уэпi AS = S'- S

S =R.tgсr;wS=R.сr;
AS = R. tgсt - R. с; AS = R(tg ct - сr).

0
tgcr-nt slrауа dtizak vo опчп ikinci
ýakil б. iizvti ilэ mэhdudlagaq:

а'
Iga a
J

дs=R(с+9_ _a)=R
onda
?
,у
o=Tolduguu9un

[s )'
ДУ=1l.о'=л [л,J
з J
q,j
AS - ^' (2)
зR2

isэ
ДУ l
S = 20 km оlаrsа, AS = 7,0 sm, nisbi sэhч = olur.
5, 886000
Bu tosl-rih Yеr sаthiпdiэ olgtilon xэttin nisbi sэhчiпdэп 9ох kigik ol-
duýu tigtin geodeziya iglэriпdэ гаdiчsu 20 km olan sfЪгik sэthi sэчiууэ sэthi
ilэ эчэz etmak оlаr.

l8
 0
+
(
с

Yеriп avriliyinin gaquli mаsаl'аlаrа tasiri

StЫik sэthi mtistovi sath ilo avoz etdikdo nбqtalorin yйksэkliyino dэ
tashih чеrmаk laztmdrr. Ytiksэklik tashihi (б-сr gaklin эsasrnda)
S2+R2=(R+Дh)2
S2+R2=R2+2R^h+Дh2.
Ah2, Yеriп radiusuna nisbэtan 9ох kigik Ьir komiyyэt olduýunu no-
zоrэ alaraq atdrqda:

ди=Е (з)
2R
di.isturu ilэ hesablanrr.
Эgаr S=lkm qabul etsэk, onda Дh =7,8 sm olar. Gёгiiпdi.iуii kimi,
Yеriп эyriIiyi поqtэlэriп yi.iksэkliyino daha gclx tosir gбstэrir,

ý9. Plan, xarita va prolil

Mahtэtlirr i.itiiqi proyeksiyastntn kа!п (mi.istovi) iizorindo ki9ildilmi9
охýаr (tahrit'siz) tоsчiгiпэ рtап dеуilir. Plan kigik arazini аhаtэ etdiyi iigiin
бtgrто zamanl Yеriп ayriliyitэcriibi оlаrаq поzэrэ altnmtr.
Radiusu l0 km чо bundan kigik olan arazilariplana аlаrkэп Yеriп эу-
riliyindan уаrапап tоhrif (titiiqi vo gaquli istiqamotdэ) l:l0000 ча ondan
bбyi.ik miqyaslr plan tizarinda араrtlап olgii vo hesablama i9lэrinin daqiqliy-
indon az olduýu iigrin lэеlэ оrаzilэri mi.istavi sэth kimi qobul etmok оlаr.
Xarita - Yеr sathinin mi.istэvi i.izэrinda mtiayyon riyazi qanunlarla ki9ib
dilпrig sarti - siпpolik tasviriпa deyilir. Bu tэsчir 9ох sada olub, ancaq Yеr
sэthini olrata еdэп topoqratik хэгitоlого aiddir. Хэritо btitбvliikdo gёtйriilmii9
Yеr Hiгosini чэ уа опчп bёyrik hissэIэriпi эhаtэ etdiyi tigtin Yerin oyГiliyini
пэzэrо almaq lazrm gаlir. Ona giiга da хэгitо tоhгitlitоsчirdiг. Lakin meгidian
va раrаlеllэrlо hа;iуэlопап standart оrаzilэri эhаtэ edon topoqrafik (miqyasr
l:200000 ча опсlап bii).tik оlап) хаritэlэrdэ saho чэ masat-olari plan tizэriпdЭ
oldup kimi (tohrit'siz) iilgmok miimkiindtiг.
Mэhollin gaquli kosiminin kaýrz tizarinda kigildilmiý qгаtikiпэ profil
deyilir.

ý t0. Geodeziya planalmaslnln mдhiyyati

Planalma ti9 ctir: i,itiiqi, 9aquli vo iifiiqi-gaquli olur.
Omqi рlапаlmа zamanl оЬуеktlэriп iifiqi (plan) koordinatlarr hesabla-
nrb taprlrr vo kaýrz iizэriпdэ obyektlэrin ya|nlz konturlart tosvir оluпur. 7-ci
gakilda gtlstorilctiyi kimi Yег sэthindo оIап д, В, С vo D nбqtalarinin iitiiqi

l9
vэziyyэti mtiоууэп оluпur чо mtistovi (kaýlz) iizэrindo а, Ь, с va r/ пёqtаlэгi
kimi tэsчir crlunur.
ýaquli рlапаlmа zamanl Yеr sot-
в lrinda оlап Д, В, С чо D пёqtэlэriпiп yrik-
с,
sakliklari - Да, ВЬ, Сс чо Drl olgtiltiг vo
.l а
kaýrz iizоriпdэ эгаziпiп ancaq relyefi tas-
li tp vir olunur.
Utilqi-;aquli planalmada isa Yеr
sothinda olan оЬуеktlэriп kопtчгч ilo уа-
nagt, геlуеf da plana аltпtr. Planalmada
ba9lrca moqsod orazinin topoqratik plan чэ
уа xaritasini tэrtiЬ etmakdэn iЬаrэt olduýu
ýakil7. iigi.in 9ох vaxt tit{iqi-9aquli planalmaya /о-
poq rafi k pla п а l mа d elli |i r,

ý l t. Miqyaýlar
Рlап ча хоritа orazinin kigildilmi; tэsчiгi olduýu йgtiп Yеr Ёzэriпdо
tilgdiiyiimiiz xottin iitiiqi pгoycksiyastnl kaýrz tizаriпэ kiigrirоrkэп опч
mtiаууэп qэdэг kigiltmok lazrm gэlir. Bu kigitmэ dэrасоsiпо miqya5 flgyi-
liг, Ba9qa sбzlo, miqyas рlап rizorindэki xottin Yеr tizэrindoki uyýun xэttin
i,it{iqi proyeksiyaslna olan nisbotidir.
Fоrmаса miqyas dёrd сiir оlчr: adadi, izahlr, xatti чс епiпэ. Эdodi
miqyas surэti vahid, mэхrосi isiэ yuvarlaq эdэddоп iЬагоt olan kэsrdir. Веlэ
olduqda mахrэс kigilmanin dorocosini gёstаrir. Моsэlоп, l:5000 miqyasr
gбstэriг ki, planda mоsаtЬlог 5000 dofo kigildilmi;dir, Ododi miqyas adslz-
drr. Опа gбrо da опч izahlr gэkildэ belo уаzrrlаr: <l santimetrdэ l00 m чаD).
Yег i.izorinda ёlgdtiyiimiiz masatbni (L) plana kбgtirэrkэп опч эdэdi
miqyasrn mахrосiпо bolmak, oksino, рlап tizarindэki xottin hoqiqi uzun-
luýunu tapmaq йgi.iп ise adэdi miqyasrn mахrасiпэ чurmаq laztmdtr.
xatti пiql,аs - ododi miqyastn qrat-rki itadosidir. xэtti miqyasl qurmaq
iigtin arasr 2 mm, uzurrluфr l0- l2 sm olan iK раrаlеl xatt gэkilir чэ опч l чэ уа
2 sm-lik ЬагоЬоr hissоlэrо Ьtlli,iгlоr. Bu bolgiilэr miq,аstп (osaslD adlanrr. Sol-
dan birinci osas on Ьэгаlrэr hissoyo Ьбlriпtir vo опчп saýrnda 0 yazrlrг.
8-ci gokildэ ododi (l:5000), izahlr чэ опа uyýun olan xatti miqyas gёs-
torilir. ýakildon gбriindiiyii kimi sltlrdan saýa bбlgtilarin i.isttinda xatti miq-
yasln osaslna (2 sm-э) uуýчп galan masatbnin |,2, З ча s. misli yazrlmr9drr.
Хэlli miqyasrn daqiqliyi опчп ап kigik biilgtisiino ЬоrаЬэrdir.
Odadi пtiс1l,аsсlап tbгqli оlаrаq xэtti miqyasa osason masat'ani kigil-
tmak чэ уа опчп hэqiqi uzunluýunu tapmaq tigtin ччrmа чэ Ь<llmо эmо-
liyyatrna ehtiyac qalmrr.

20
 Епiпа пiqyas - эdodi ча xotti 1 :5000
miqyasln birga ithdasi olub, doqiq l santimetrda 50 metr
бlgii iglari араrmаýа imkan чеrэп l00 50 0 l00 200 300 400 lпеп
поmоqrаmdrг (9okil 9). Onluq miq-
yas qчtmаq йgtiп uzunluýu l0- l2 sm
olan Ьir xatt (moso Lоп, АВ) gёttirii-
ýЭКl 8
ltir va 2 sm-dan Ьir Ьаrаlrоr hissalaгa boliiniir, Bбlgii nёqtolorindon uzun-
luýu 2,5 sm cllan реrрепilikчlуаrlаr qaldrrrlrr. Капаr perpendiku|yar|ar ДС
дР оп ЬоrаЬоr hissэyo Ьбliiпiir чэ qаrýl-qаr9lуа durап uyýun Ьёlgiilаr
""
АВ xottina рагаlеl olan dtiz хоtlэгlа birlo9dirilir.
soldan birinci bёlgiintin alt vo i.ist оturасаы (до ча Сь) оп Ьаrаьэr
hissэуэ Ьёltiпiir. Yuxartdan birinci Ьбlgti aqaýrdakr О bolgtisti ilэ birlэ9diri-
lir. Sопrа digor bёlgti поqtэlэriпсlап Ь,О xэttina раrаlеl maili (trans ersal)
хаtlэr gakilir.

с t) ь D
itl

А в
6 8 10
0 2 4
ь а)

a lll:
lll l
ll пl
ь)

о,ь
ýcНl9

9-cu gэkildэп gёrЁпiir ki, оЬ, xatti iizro учхап qalxdrqca оD vo oD, xatlo_
ri arastnda qalan mtrsatblar аrtrr. Епiпэ miqyastn эп kigik bolgiistinэ -ил
'
(9akil9, Ь) onun miitlaq doqiqliyi deyilir.
in<ti епiпэ miqyasrn ап kigik bёIgtisi.inrin qiymotini tapaq. 9-cu Ь 9ak-
lindan опп1 у,а оDD, iigbucaqlarlntn ox9arltýrna оSаSэп yazmaq оlаr:
l1пl опl
ЬЬ, оЬ
опl
пm=ЬЬ (4)
оЬ

21
 Burada DD, osastn t/to-o, олz iso ob-nin l/to-no ЬэrаЬэr olduýunclan
lll
|lm_-.-=_
l0 l0
l00
Daha doýrusu епiпэ miqyasrn miitloq dэqiqliyi опчп osaslntn l/too-o
ЬаrаЬоrdir. Нэmiп qayda ilo isbat etmak оIаг ki, /r//rr1 эSasln 2/tоо-Э, п2m2оSа-
sln 3/too-o vo s. Ьоrаьоrdir. yэni maili хэtlэr iizю hor dэtъ учхагl qalxrJrqca
mэsatb эsasln l/roo-i qэdэr аrttr.
Normal gtiz 0,1 mm-dап kigik оlап btilgiilari g0rmiir. Ona gёrо dэ
miqyasrn эsastnda gottinilmriý 0,1 mm-а уеr tizэriпсlэ uyýun gоlэп masa-
foyo miqуаstп hoclcli doqiqliyi deyilir.
Plan va хэritэпiп 0,1 mm-па miqyasclan astlr olaraq уеr tizorindэ
miixtэlif masatblor uyýun golir (сэdчэl З).
Enina miqyasdan istitadэ qaydasr lO-cu gэkildэ verilmigclir. ýэkildo
l-ci halda d, = ]27 m, d, - l l3m,,dJ = 98,Sm-dir.
Miqyaslaгrn doqiqliyi
Cadyal 3
Miqyasln l sm-пэ
Эdэrli miqyas Miqyasln
uуýuп gаlап l kч sm-a
hэtltli tlэqiqliyi чуýчп gаlэп sаhэ
mэsаfэ, m
l :2000 0,2 20 400mэ = 0,04 ha
l 5000
: 0,5 5() 2500m2 = 0,25 ha
l : 10000 1,0 l00 l0000m2 = 1 ha
l: 15000 1,5 l50 2,25 Ьа
l :25000 )ý 250 б,25 ha
l :50000 5,() 500 0,25km2 = 25 ha
1: 100000 l(),0 l000 lkm2 = l00 ha
l: 100000() l ()(),() l()0()0 100km2 = 10000 ha

t,5 000

ýakil l0

22
 FэSiL
III
SADa PLANALMA USULLARI ЧО
TaTBiQ OLUNAN ALaTLэR

ý 12. Planalmantn пбчlоri

Yuxarlda deyildiyi kimi, moqsoddэn astlr olaraq planalma ti9 уеrо

(Ьах ý l0), mtigahiiэgiЙin mёчqеуiпdэп astlt оIаrаq iki уеrо boltintir:
l) уегiistti чэ
2) havadan.
T;otbiq оlчпап gcodeziya аlэtlаriпэ gбrо yertistti planalma
agaýrdakr

пёчlэrэ teodoit, Ьчsй1, ekker, taxeometгik, nivelir va gozayarr pla-

"yril,r,
паlmа. Daqiqliyino gtirэ planalma ii9 уеrо Ьёl{iпtiг:
l .yiiksэk daqiqlikla planalma;
2.doqiq planalma;
З. az doqiqlikla planalma.
Yiiksok сtЪqiqtiКtэ planalma ctoqiq geocleziya alotlarindэn (teodolit,
geodeziya alotlэ-
taxeometr, nivelir, аеrоtЬЙарраrаt), clэqiq planalma sadэ
rinclan (bussol, astгolyabiya, qЪпiоЙ"tr, Ъkkеr va s.), az dэqiqliklэ рlапаlmа
etmaklo (эsаsоп gбzоуаrr) уеriпо
iso sado geocleziya аlоtlэriпdап istitЪrjэ
yetirilir.
'-'-- бttiqi bucaqlarrn ёlgЁlmоsiпа vo qurulmastna gоrа planalma iki сiir
оlur: bucaq бlgmэklэ vo bucaq qurmaqla planalma,
yerino
Sаdэ planalma iimumidan xtisusiyo cloýru a9aýrdakr ardrcrllrqla
yetirilir (qokil l l).
i. эччаl planalmanrn dayaq noqtэlori (А, в
В, С, D, Е) segiliг vo уег iizэriпdэ borki-
diliг. Sопrа homin dayaq mопtэqэlэri pla- d 2

па altnlr. Bunun iigtin planalmantn dayaq п с

mапtэqэlоri arastnda qalan xotlarin uzun- Ц
luф (clr, dz, dз чэ saira) meyl bucaýr v, dз
hamin хэtlэriп оmэlэ gэtirdiyi daxili bu- d5
аqlаr (Bl, Pz, Р:l vo saira) vo biгinci xottin
azimutu бl9tiliir; Е ciq
)
2. daxili bucaqlara чэ birinci xэttin azimu-
tuna osason digor tоrоtlаriп azimutu, meyl ýэkil 11
Ьuсаqlаппа osason iso tоrаtlэriп titiiqi рrо-
eksiyalan hеsаЬlапr;
З. tэrоllоriп azimutuna чэ proyeksiyalarrna эSаSэп tapa поqtаlэri
(plan-
almantn dayaq montoqolari) kaýrza kоgiirЁliir;
2з
 4, dayaq mэпtоqоlэriпсlэ durmaqla obyektlaгin kопtчrlаrl ча
опlаrlп хагаk-
ter nбqtalari plana allnlr.

ý 13. Cahat bucaqlarl

Meridianla чеrilоп xott arastnda qalan bucaýa cahal bttcaýt rJeyilir.
Cэhot (оriуепtirlоmа) bucaýl iigdrir: oiiпtttl, ruпоЬ|, direksioп ЬuЙq,
йегi-
dianrn gimal istiqamati itэ чеrilэп xott arastnda qalan va saat
oqrabinin hэ-
rоkаti tizrо 0 - з60" аrаslпdа cilqiilaп htcagа ozЙrrrr cleyilir. Haqiqi
azimut
l, maqnit azimutu lo,, direksion bucacl isэ с ilo igаrо оlчпчr. Azimut
аrэЬсО OS 511111111- sэmt demЭkdir. Xэttin azimutu hэqiqi meridiandan
ёlgti-
lаrsа опа hoqiqi аlimпl, maclnit meгidianlndan ёl9йЬгs о mаqпir axiпtttttt
deyilir.
Maclnit mеridiапr согсlrаli meridinala rist tisto <li.iými.ir. Соqrаti чэ
maqnit mеridiапlаrt arastnda clalan buca
!а i,пhiraf hrcаýt tleyilir чо 6' ilэ
igаrэ оluпuг (9эkil l2).

Ф
ъ с Ф
о в ,Е Е
Е
=
Ф
tr
)эI)

,ёD 6
6 ао в f
Дс

0 о) 06j 0 с)

ýokil 12 ".а.".

оgоr maclnit meridiantntn gimal istiqamoti coqrali meridianrn gimal

istiqamэtindon gоrqо meyl еdiэrstэ, iпhirаГ bucaýr mtiфot (9okil l2,a), bksi-
пэ qэrЬо meyl еdilгsэ, monli igагэli olacacltllгlýakil lZ,Б.1. iпьiгаГ'Ьчсаýl
уеriпdэп vo vaxttndan astll olaraq dilyiýiг. Аzаrlrаусап эrazisincla isэ Ьч
rаqэm *4О-уо уахtпсhr.
Hэcliqi azimutla maqnit azimutu arastndakt fыqi l2,c
ýоkildtэп belo
yaza bilэrik:
6=Аr-Д,,
(5)
A:t = д, -6
Ilэqiqi meгidtarrla ох meridianl (чiэ уа olla раrаlеl оlап xatt) araslnda
qalan buca!a mеriсliсtпlапп l,ахtпlаЕпl-а,ч bttcagt deyilir va
7 ilэ igаrэ olu-
пur (9akil |2, с). ýokildan gёrtiпtir ki,

24
 а=дr+у (б)

ох meridianl чо ona раrаlе1 оlап xottin 9imal istiqamэtindэn saat aq-

rоЬi istiqamotindo чеrilэп xotta qэdаr olgiilmii9 bucaýa direksioп Ьuсас1
deyilir. Direksion va azimut lrucaqlarl 0 - 360" arastnda dayi;iг.
lЗ-сi.i gokilclan gбriiпсltiуii kimi МК xэttinin dtiz azimutu l, -dir, aks
azimutu iso К rrёqtэsinrJaki lr-dir. Вчrаdап gоrtiпlir ki, diiz va oks azimut-
lаr arastndakr 1Ыq l800-уэ ЬэrаЬэrdir, yani

A,-r=lr_, -l80o
чэ уа
дr-r=l,_, +180о (7)

Meridianrn yaxln istiqamoti ilэ чеrilап xotto qэdаr olgtilmi.i; biicaýa

rttmb bttcaýl tleyilir (9akil l3). Rumb lэчсаýr 0 - 90О arastnda dэуi9ir. Дzi-
muta оsаsэп хtэttiп rumЬ bucaýrnr hesablamaq tigiin l4-ci.i 9akla baxaq,
Homin gэkildrэп goгtini.ir ki,
ý

Е
в

,{,

4?
\r о ýaaQ

А
к
м

)
|,

ýэКl 13. ýakil 14.

l. I rtiЬdа azimut чэ гчmь bucaqlarl bir-birina ЬоrаЬоrdir: r, = Д,:

2. II гtiьdа azimutla rumьчп cami l8Oo-dir. опа gбrэ dэ ъ = l80o - ,4, ;

З. III гiiЬtJо azimutIa гчmЬчп tЫqi l80"-сlir; уэпi tз = Дз - l800;

4. IV rtiЬrJэ azimutla rumЬчп сэmi З60"-diг. Опа gоrо do ro = 36ОО - Дч

25
 Rumbun daraco qiymotinin qargtstncla rumЬчп adr agaýrdakr qay<lada
yazit:
1. dilincla
АzаrЬаусап 2. Latrn dilinda
ýimаI-9эrq (ýý) : rr Nord-ost (NO) : rr
СэпчЬ-9эrq (Сý) ; rэ Ziid-ost (SO) : п
СопчЬ-qоrЬ (CQ) : rз Ztid-vest (SW.1 : rз
ýimаl-qэrlэ (ýQ) : rа Nord-vest (NW) : rа
Dtiz чэ aks rumЬчп qiymэti eyni ila qаltr, adl iso эksino dэyi9ilir.
Моsэlоп, di.iz rumЬ ýQ: 35'20'-so, aks rumЬ Сý; з5"2O'olacaqdrr.

ý 14. iki xэttin azimutu ila опlаrtп аmоlэ

gotirdiyi iitiiqi bucaq arastndakt аlаqэ
l5-ci gakildan gбri.iпi.ir ki, кВ ча KD хэtlоri arastncla qalan tifiiqi bucaq
Р hэmiп xotlam azimut bucaqlanntn fbrqino ЬоrаЬэrdir: Р = д, - А,.
.l

.J

N z.l
в (r-t

р
к D

ýaКl 15. ýakil 1б.

Qapalr чэ aýrq teodolit gediglэri zamaol) adatan, xэttin azimutu at_2 уэ

daxili bucaqlar (Р-*) olgiiliir. Digаr tоrаtlоriп azimutu isa 1-2 xэttinin azimu-
tuna чэ daxili Ьuсасllаrа эsasan hesablanlr, lб-сr ýokildэn gогtiпtir ki,
dz_з*Or=d,_r+l80'
Ьчrаdап da d2,э = dt_l * l8O' - Р, (8)

yani irali хэttiп azimutu Ьоrаьоrdir, gегi xottin azimutu plyus l80o, minus
daxili saý lэчсас1.

26
 ý 15. Bussol-, опuп qurчlugu va уохlапmаýl
Bussol cohat bucaqlartnt ё19mэk iigtin istitЪdэ olunan sada geodeziya
alotidir. Bussollar stoli.isiЁ, ýtativli, prizmalr чэ s. оlчrlаr. ТаспiЬаdэ
on
оlчпчr (qokil l7),
9ох ýmalkalder bussolundan istifadэ
Bussol maqnitlondirilrnig oqrobrJon (l), qutudan (2), ьбlФlii limb
dairasin-
srxan vintdon (б)
don (з), goz(4),',rb ugyu (5) clioptrundan, eloco clo oqrobi 9ii9oyo
ib-aij,rlaq"ob, ш11.1ьiп ortasrntJa уеrlэ9ап iynanin (7) ucunda sэrЬаst fulапr,

1 ц

6
J
16' 8
2
7

ýэkil 17. ýaКl 18, ýakil 19,

Limbin tizorincltэki Ьёlgiilог 0-з60' arastnda dэyi9orso, Ьеlэ limbo

oqrobinin
azimut bdlgiiliililllb deyilir. ъч limbin tizorincloki Ьёlgiilоr saat
эks istiqamotinda аrtrr (qakil l8).
Limbin bolgi.ilori hаr iki srtlrdan Ьа9lауаrаq ýогqо va qэrЬо doýru
0-90О arastnda diэуigэrsэ, belo IimЬэ пtmЬ bdlgt'ilt|ilimb
dеуiliг (qэkil l9),
igtlэп yoxlanmaltdrr. Bu a9aýrdakr 9аrtlоri odэmalidir:
l. Maqnit oclrabi limb dairosinin morkazinda olmahdrr. Bu ýarti уох-
"rr.,ruibu*rol
lamaq iigtin'oqrotlin hоr iki ucunclan hesabat gotiirЁliir, Azimut
bolgtilii
bussoilaйa аqiаlэiп gimal vo сопчЬ uclanndan охчпап hesabatlarrn tЫqi
l80o, rumЬ b3tgtitti bussoluncla iso Ьir-Ьiriпэ ЬаrаЬаr оlаrsа 9art diizdiir.
дlэtсlэ ekssentristet оlагsа, оqrоЬiп hэг iki ucundan hesabat gбttirtib опчп
оrtа qiymotini tapmaq laztmdtr.

'Bussol - bussola italyanca qutчсuq cienrakclir. Bu alat l8l2-ci ilcla londonlu mexanik

ýmalkalder tогаfiпdап drizoldilmi9clir.

27
 2. Оqrэlr yaxýl maqnitlanmэlidiг. Bu gorti yoxlamaq tigiin эqrоьiп ucu-
nu 0 bolgiisriniin tizorinэ gatirdikdon sопrа ona сiаmiг p".9uы ila tэsiг еdirlэr.
Domiri gэkdikda оqгэь бz эччоlki vэziyyэtinэ qaytdtгsa, demali, о yilxýl
maqnitlonrnigdiг. Эks toqdirclo, onu yenidon maqnitlandirmэk laztmdlr.
З. ОqrоЬ йli.iqi olmaltdtr. Tarazlrq pozulcluqda аqгаЬiп uclanndakt
ytiКin yerini dэyigmok laztmdtr.

ý lб. Bussolla rumЬ чэ azimutlarln iilgiilmasi

Alэti nciqto tizэriпdэ clurduqdan sопrа gбz dioptru ila ikinci пбqtэуэ
tuýlayrr va аqгоьiп ;imal ucundan hеsаlэаt giittiгiib jчгпаlа yaztrLar. Bussol
tizorindэki bolgii saat оqrэЬi istiqamotinin эksina olciuqcla охчпmчý bucaq
hэmiп xэttin azimutu olacaqdrr. Bussol iizэrindaki bёlbii saat oqrobi isti--
qamatindiэ уаztlагsа, xottin azimutunu tapmaq rigtin oxunmug hesabat з60о_
dэп 9rxrImalrdrr.

plan lma пrп giil j ч rп а lr

T;:lJfi
а
Cu lth ruronu, i'"'ila
Bussol Nb 25б, mtigahidogi СэfЫоч Теуmчr
Таriх 08.09.2009
Cadyal 4
Stansiyalar IlIii9аhiсlэ Limb dаirэsi iizга Xattin
oltlnan пiiqtэlэr hеsаьаtlаг uzunIuf,u, m Qel d
2 ýý l 2",5 lб4,0
l 5 сý 48,б
Аgас ýý 78,2
з Сý : 8l",б |92,6
2 l CQ: 12,б
Аýас Сý : 38,9
1 СQ:7',б 2lб,8
з 2 ýQ:81,4
ДЁас CQ:42,0
,74"6
5 CQ 8з,7
3 ýýl 7,1
PiK l ýа 86,7 44,3
4
PiK ] ýа
,76
5 48,8
Оrii9 vo bigo-
PiK з ýQ (l0,0 ]2,0
пауiп рlапа
PiK.l ýа 56,0 57,.5
allrtmast
PiK 5 ýа 5l,.5 б4,0
PiK б ýа 29,з 52,0
l ýа 48,,4 lбz,о
4 ýý 71,5
PiK 7 ýа 28,_5 5l ,0
PiK 8 ýа 21,2 з5,0 Oriig vo biga-
5 PiK 9 ýа б,8 49,5 поуiп рlапа
PiK l0 ýа 1,5 58,0 alцtmast
PiK ll ýý l 1,5 5J,.5
PiK l2 ýý l6,0 34,0
PiK l] ýý 25,0 25,0

28
 Rumb bбlgtilti bussolla i9layonclэ hesabat gбttirmэzdэп
ovvol о9уа
hanst ucuna yaxln olduýuna tlkir чеrmэk lazrmdrr, Не-
dioptrunun
"qr"Бiп Olgtitmti9 гчmЬ
sabat аrqэьiп ogya dioptruna yaxln ucundan gotiiriilmolidiг.
vo azimutlar x{isusi соdчэIэ yazitr (codvol 4),

allnmasl
ý 17. Bussol vasitasile tаlЪilаtlп рlапа
Копtчr. Ardrcrl olaraq qapalr xatlo sэrhaddi miioyyanla9mi9 sahala-
ro kопhr deyilir. Копturlаг dii zxэtli va oyгixatli оlчrlаr,
оmаlэ
Poliqorr. Dtizxtltli kопtчг lаr Yer sathi iizэгiпdо gclx bucaqlrlar
gэtirir ki, buna da geodeziyada pol,i4ол deyilir
Bussolla planalmada xatlarin maqnit azi mutu bussol ilэ,
uzunluýu iso
dongo пбqtоlэri,
masatbбlgon ча у а lent ilo бlgtiliir. Flаrэkаt isti clamatinclo
goxbucaqlr gokildo,
ttltЪilаtlп planalrna istinadl olacaqdlr. Bussol g erJiglori
gediglor da saltnlr. Оr-
adaton, qapalr оlur Bunlarln igarisinda isэ diaqo nal
(9эkiI 20)
tacla qalan tэtЪilаt a9rc1 gedi9 iizгэ раlап аlrпlr

cl1

&э
ýakil20
diiz vo эks azi-
Bussol gediýi tizrо bi.itiin dёпgэ пёqtэlоriпсlо xotlorin
mчtlаrt бl9йlir. GerJiý tizrэ olgii пЪtiсаtаri 9ёl .iчгпаlrпа
va alrrisэ yaztltr,
(Cadvэl 5).
Bussol vasitэsila рlапаlmапrп 90l jurnalt
Саdvаl 5
Xattin
Тэрэ nOqtosinin Azimutlar Ii,umЬlаr
Л}-si uzunluýu, m
l l2озз, ýý: l2О3З' l б4,0
2 Сý : 8lo30' l 92,6
98оз0,
_.' ча S.

29
 ilo planalmada kоsdirmоlоrdэп чэ qritb iisuluncian genig
...,_ л,.Р_:,,_,оl
(lэ istita-
оluпur.
Diiz kasdirma. Uttiqi vэziyyoti mаlчm olan ikiA vo В nёqtэsino
gci-
rо rigtincr,i пбqtопiп
vaziyyoti olgrilmrig а|vо а2 azimutlanna nisbotэn
plandan hesablantr (gэkil 2la). Bunun iigtin
А чэ В noqtэlэrintlo cll чо сl2
azimutlart бlgrilйr. опlаrlп kэsi9diyi пёqtа iso tарrпаq
isiodiyimiz d nёqtosi
olacaqdrr (яokil 2l , Ь).

Orazide

ll, Рlап
-
.-.aЬ|
ad., d
':i'-?

ým
l
о
,/n
.- .ч/4 ц-&-ьz.+.
А
а) ф ь)
ýэkil 2l", а

эks kэsсlirmэ. Bu, mэlчm А vа В пёqtаlэriпdэ deyil, ахtаrllап

d
nёqtosindэ lrussolla c[l чэ .,z azimutlarlnr ёlgmэklэ
арапllr (яэkil 22). Ах-
taгllan noqtoda olgtilan bucaqlar ЗOо-dап az, lS0o-don
9о* оImаrпаlrdtr. On
yax;l пэtiсо 90О-уо yaxln bucaqlarda аltпlг.

пл {)razirta
!;,

'ý,

ýakit 22.

Kosdirrnэ i,isulundan эlgatmaz чо уа uzaqcla olan поqtэlэгi plana

аlаrkап istithdэ оluпur (9эkil 23),
Qiitb fisulч. Bu tisulla planalmada bussol qurulan noqto ilo plancla
vaziyyэti miiоууэп olunacaq noqto arastnclakt mbsalb vo xottin azimutu
30
ёlgйliir (9эki1 24). Мэsэlап, talant plana salmaq tigtin bussolu F nбqtosindo
qurduqdan sопrа l , 2, 3,4 nёqtalarinodak mаsаt-э vo onlartn azimutlarr
olqfiriii. Otgtitmtig azimutlara vo mоsаlЬlоrо giira |,2, з,4 nёqtalori plana
kёgtirtiliir. Bun lаrtп Ьirlэýdirilmэsiпdоп talan tn р lanr al tпtr,

м
ým ýпl

у-= о о о о3 a
a
о.о.
m ш

о о iI

оо 'la п
к a
4
о a
L a
a о
Е a
с d t)

(: с
ýэkil23. ýakil И

ý 18. Bussol рlапlпrп tartibi

planr tortib gtmok iigrin salrэdo эldэ edilmi9 azimut, rumь чэ tэrэt'-
lаriп uzunluýundan (maillik tэslrihlэгrnl поzаrэ almaqla) istilъdэ оluпur.
Planl qчrаrkоп kaýrza tэvvolco dayaq niiqtэlari, Sопrа isэ kontur поqtэlэri
kё9i.iгiili.ir. istiqamot bucqlarlntn qurulmastnda trапsроrtirdап, хэtlаriп tas-
чiriпdэ isa onluc1 miqyasrndan istitada edilir. Tutaq ki, 4-cti cadvэldaki mэ-
lumata gоrа plan сlurйаq lazrmdtr, Эsas noqtalar a;aýrdakr qayda ilэ kaýrza
kёgtirtiltir: l noqtasi еlэ segilir ki, poliqon kaýlzrn ortastnda yerlo9sin; sопrа
l nбqtэsindo kaýlan yan tэrэtiпэ раrаlеl xэtt gtzllrr va meridian qэbul olu-
пчr. i'Iэmin пофоdэп (1-2) xэttin rumbunu qчrur чэ miqyasa эsаsап 1-2
mэsat'asini бlgiiilоr, Bunun iigtin trапsрогtiriп mаrkэzi kaýrz i.izэrindэki l
поqtэsiпэ, cliametri isa rпегitliапrп iistiinэ sаhпtr (9akil 25). Rumbun adr ýý
Ь5 оlаrsа, trапsроrtiriп qovsti saýa, CQ чэ ýQ оlагsа sola qoyulmaltdrr.
""
Fоrz eclok ki, verilmi; rumЬ bucaýr CQ : 43о28'-dir. Тrапsрогtiriп qёv-
sti sola olacaQ (qokil 25). Birinci пёqtа ilэ аhпап istiqamэti Ьiгlо9diгоrаk 1-2
пёqtэlэri araJrnclakr iittiqi mosatbni miqyasla hoimn istiqamotda ёlgtib, bi-
rinii пбqtоdэп ikinci ntiqtoni qeyd еdirlаr ча belэlikla, рlап iizэriпdэ ikinci
niiqtэ qurulmu; оIur. sопrа ikinci пбqtэdо birinci niiqtadэn kegon mегidiапа
qёvsri-
раrаlеI хэtt gэkilir. Ycna dэ гumЬчп adrndan asllt olaraq trапsроrtiriп
nti lazimi tэгоlЬ qоуаrаq ikinci istiqamoti qeyd еdirlэr: sопrа birinci ПбqtОdЭ
араrtlап omoliyyat tаkrаr olunaraq iigiincii noqtэnin vэziyyoti kaýrz iizЭrindo
taprlrr.
зl
 о о
,оо >о
Ilo 'о 'оо
leo
ъ
-*
(e
ъ
р' ао
о
о
\ъ фо
о

ýо {a
о

очо

Cr
о со
с 6
2о
a
vo €о со оЕо
о
U
6
t
а о
'оаaчaо е

ýakil 25.

2 l16,0

- lбЧ.о

2|6,в

з
2
2о
t lcco

ýakil 2б.

ikinci nёqtodo араrllап btittin эmэliууаtlаr r,igйncii, dcirdtincti ча s

пёqtэlаrdэ da aparrlrnaqla poliqon qurulur (9эkil26).

32
 ý19. Poliqonun qapanmaýl
Qolda хэtlаriп vo соhэt bucaqlaгlntn olgiilmэsi, eloca dэ
plana kegi-
гilmэsi zаmапl mtiayyan sаhчlоrэ yol verilir. ona goro da poliqon qapan-
mlr agrqlrq amolo gэlir (9эkil 27).
Yanlrgrn реrimеtrо olan nisbati l/200-
don artrq olmamaltdrr.
Sэhч iki sэЬоЬэ gоrа: .з

а) хэttiп sэhv оГgiilmаsi ча уа plantla 1

l'
sahv quruImast;
Ь) cohat bucaýrntn sэhv olgrilmэsi vo уа
planda sэhv quruImast hesabtna artrq ola Ьilаr.
l) Tutaq ki, agrqlrq masaf'onin ёl9Ёl- Д 5
masindэ чэ уа qurulmastnda Ьчrахtlап soh- ýэkil27
vdan altnmr;dlг. Solrvi tapmaq i.igtin sohvo
рагаlеl olan xэtt yoxlanmalrdrr. Juгnalda yazrlmr; mоsаfъ
plandakt xotta
ЬаrаЬаr оlаrsа, hэmiп xэtt уеrdэ yenidan olgtilmэlidiг.
2) indi сlэ 1-аrz erJэk ki, yanlr9 rumЬuп diizфn olgtilrnэmosi чэ уа qurul-
mast пыiсэsiпdо alrnmrgdrr. onda agrqlrýa peгpendikulyar olan xottin rumьчпч
yoxlamaq laztmdr (gakil 27, 29). Gёstэrilоп iisulla sэhvin axtanlmasl, sэhv Ьir
tэrotin rumbunrla чэ уа чzuпlчфпdа buraxrldrqda tэtbiq oluna Ьilэr.
1 5
2 -)

2l з, 4' 5'

Gedi9in avvalindan baýlanan пбqtэуа qэdаr rпэsаtЪ

Gedi9in реrimеtп

ýakil28
ýim
2

-f
\

4'
с

ýэКl29

JJ
 yanlrq hэddi olduqda sohv analitik чэ
уа qrafiki iisulla tэrэflоrэ
miitonasib paylanrr.
I. yanhgr analitik iisulla paylamaq iigiin btitiin tэра noqtolorindan
(yanlrga) l'noqtэsindon 1 noqtosi tаrоfэ paralel хэtlэr gэkilir (9эki1
29).
sопrа hor mеtrэ diigэn toshihi (ь) tapmaq iigiin yanlrq
ръrimеtrэ bciltintir.
х
Yont о =- tapthr.
р
Nэhауэt, poliqonun hor bir tэrэГtпа diigon tashih (Аl,А2,.....^
,)
Ar=6'd,
А, =6.(аr+а,)
(9)

An = 6 .(d, *d, +,...+d,)

diisturu ilo taprlrr. Тэра поqtЭlаri tэshihlorэ uyýun olaraq agrqlrq istiqamэ-
tinda (l noqtasinэ doýru) stirйgdtiriiliir.
Ahnan поqtэlэr punktir, Sопrа taprlan пёqtэlоr isa biitёv xatlorlo bir-
logdirilir vo poliqon qарапш.
II. yanhgr qrafik tisulla paylamaq tigtin poliqonun plandakr tоrэflэriпi
5
чэ уа 10 dofo kigildib diiz xott boyu ardrcrl olaraq (l-dэп l'-o qоdэr)
diiziiTlэr (9oki1 28). Ахrrrпсr (1') noqtodэn perpendikulyar qaldrrrb, onun tizo-
riпdэ agrqlrýr (1-1') qeyd еdirlэr vo iigbucaýr
qapayrrlar. 2', з', 4', n' пфtоlэriпdэп hipotenuzu
l kosincoya qэdэr perpendikulyarlar (22,, з з,
vo s.) gэkirlаr. Нэmiп perpendikulyarlar чуФп
tэrоflаrэ diigon tоshihlэrdir. sonra analitik
iisulda olduýu kimi tэра noqtolori 2-2', З_З' vo
s. pargalara чуЁчп olaraq siirtigdiiriiltir чэ poli-
qon qapanlr.

ý20. Bussol - yiiksaНikiilqan (BVL)

Urаl optik mexanik zavodunun istehsal
etdiyi (B\ДL) markah Ьчssоl-mэsаfэёlgоп, maq-
nit azimutlannr (rumblannr), iifiiqi bucaqlan, mэ-
sаfэlаri va (durulan уеriп) hiind{irliiyiinii tapmaq
ýэНl30 iigiindtir. (Вах goНl 30).

з4
 Dаiгочi bussol limblэ tэchiz olunrJuýu tigiin istiqamэtin azimutunu
(rчmьчпч) бlgmауа imkan чеrir. Miigahido dtirbinindэ xayal dtiz oks olu-
nrr.,,r" bu da genig diapazontla i9 араrmаýа imkan чеrir. Мэsоlап: kэпd
to-
sэгriithrпdu, b"9u salrnmasrn,J" ub s. Bussol hэr hanst Ьir geodezi alэtin
iigayaýr i.izorindэ чо уа taxta par9ast tizorindэ qurula Ьilоr,
дzimutu бlgmа claqiqliyi - t l5,. Utriqi bucaýln ёlgiilmasinin orta
kvadrat sohvi - t 5,. 50 mеtrо qэtlаr ytiksэklikclo уеrlа9оп noqtanin taprl-
maslnln оrtа kчасlrаt sahvi - о,2 m. Dtirbinin bбyiitmasi - 20х, Dtirbinin
gбгtý sahэsi - 2о. Эп az ёlgi.ilэп mоsаtЪ - 1,5 m. Ufiiqi daira 9kalaslnln an
йi9iк botgtisii - 2о. Bussolun gakisi - 1,2 kq-drr.

ý21. Leica DiSTOTM Lites al lazer mаsаt'эбlgапi

Кlачiаturа (dflymalar)
0.Olgmalar; 2. Маsаfэпiп cllgtilmasi;
З. Sаhэ; 4. Hesabat n<lqtэsi; 5. Olgii
vahirli; б. (Сlеаr) Atma (lэýч etmo,
1

2 10
3 tullama); 7. Yandrrrb-stlndiirma diiy-
4 mэsi; 8. iglýrn diiymэsi; 9. (Тimеr)
5 9
Aйomatik iýэ salma Taymeri;
6 8 l0. Насm.
7 Qokisi-3l5 qr
Qabariti - l42x73 х 45mm=466,5 smЗ

ýakil31

Displey (Gtistaricilar).
12 ,l1
10 l. Lazer yandrrrlrb; 2, Hesabat пфtэsi
r,: (rlbyektivdэn gua dtigэп пбqtоуэ qэdэr);
,l_ llg.l 1 З. intbrmasiya (mэlumat); 4. Osas gclsta-
l.
,г z 8 rici (Mas. Otgtitmti9 mэsаfэ); 5. Mosafa-
2 8 nin <.llgiilmэsi; 6. Sаhэ (Нэсm); 7. Olgii
l 1
8 vahidi ctaqiqlik dэrасэsi ilo 2l3;8. Avto-
3- 11:_ё1

matik igэ salma Taymeri; 9. Эlачэ З g0s-

-8
4 7
tarici ila (mas. аrа qiуmэtlэr); l0. Bata-
rеуа vaziyyэtinin gбstaricisi; ll. Servis
5-
6-, mоrkоziпэ miiraciat edin; 12. Yandrrrhb-
sбndiiriilan igtq.

ýakil32

з5
 Cihaza qulluq etma

l. trf Baýlanmrg qurýunu slxmaq, qapaýl saýa gokmok.

2. Batareya otsekinin (yerinin) qapaýrnr agrb ЬЪtаrеуапr doyigmэk

\.

ýaКl33
Е g'o* az enerji olanda еkrапdа bu tiiqtir gёгtiпэсэk.
Qtitb lэriпо rntivafiq Ьаtаrеуаlагl qоуmаq.
yalnrz grqqrldryan Ьаtаrеуаdап istifadэ etmэk.

3. Qapaýr f'iksatorda 9rqqrldryana qаdаг basmaq.

D i SТ ON UN yanclrrlhb-sбndiiriilmasi

оYavaýca bu dtiymoni basmaq

igrqlandrгlcr piktoqramm, qiialandrrrcr gэrginliyi чэ siqnal sэsi
di,iymanin Ьiгiпсi basrlmastna qэdоr displeyclэdir.
cihaz mепуuпчп istэnilon mэпtэqаsiпdэ sбпdiirtilэ Ьilэr.
эgэr heg Ьiг diiyrno bastlmazsa onda cihaz 90 saniyodэn sопrа оzЁ
айоmаtik sбпэсэk.

<<Atma>> diiymcsi
Clear <Atmаr> driymэsi alati osas rе.iimэ kegirir уэпi srfrrlagdrnr, bo;aldrr
Bu amэliyyatr ёlgmэ (hesablama) iglarinэ baglamazdan оччэldо et-
mok оIаr, sопrа da.

зб
 ig prosesincla hэr hansr bir omэliyyatr (sahanin hesablanmast, hocmi)
tlayandrrrlrb bagqa igIo avэz oluna bilor.

Displeyin iglqlandrrllmasr

о Bu dtiуmэпi basmaq.
D i sp leyin igrýr сlЁуmапiп basrlmasr i lo sondiirtilii b-yandrrr lrr.
коьапса (iйqrrrФ olmadrqda igrq cltiymasi З0 saniyodon sопrа ёzii
Sопur

Hesabat niiqtasinin qoyulmast

t]

ýэkil34

tr Bu nбqtэni о qэtlэr basmaq ki, clispleydэ lazlm оlап hesabat noqtosi

gоruпSчп.

Qoyulma imkanlart
No qэсlоr ki, hesabat nёqtэsindo aйomatik dayi9iklik gеtmir vo уа
avtomatik ub уо эl ilа аtэt sёпсltirtilmtir segilmi9 qurФ saxlantltr.
Susma qurýusunda: аrха tэrэtdап hesabat noqtosi ,

Оlgmаlэr

МэsаtЬIэriп olgtilmэsi.
oBu dtiymoni basmaqla lazer yancltrtltr, Аlэt (cihaz) <tuglama reji-
mindadiг>
о Bu dtiymoni tоkrаr basmaqla mэsаt-о ёlgiilйr.

3,7
 Bundan sопrа displeydo olgmэnin nэticэsi segitmig olgii vahidindo
gёrtiпосэk.
Эgэг Alat igo salrnrb ancaq lаzеr yoxdursa onda alot <<asas rеjimdэdiп.
Эgоr lazer iga salrnrbsa onda Аlэt <tuglama rejimindadir>.
Olgma vo nigan qoyma
D i s Т о nigan qoyma tigtin 9ох уаrаrlttlrr. Маsэlоп mэsаtъпiп
ьоltiпmэsiпdэ.

ýэНl35

Lаzеriп ardtcll iglamasi

о No сlоdэr ki uzun sэs siqnalr e9idilmir bu diiymэni basrn. onda lazer
ardtctl ig геjimiпэ kе9эсэk.
о Ноr dэtb Ьч dйymani basanda mэsаtЬ бl9mэ igi араrrlrr.

Avtomatik igasalma Тауmеri

Тimеr
Saxlama mi.iddэtini а[апа kimi (mak. 60 saniya) bu dtiymani basr-
lr saxlamaq.
Displey bu piktoqramma galocak.
SEc Bu dtiymodon ali gёttiгапdэ sапiуаlэг aksino yazrlacaqlar (mэs. 59,
58, 57, 56 . . .) ёl9mэуэ Ьа9lапапа qэdэr.
Qalan sonuncu 5 saniya sэs siqnal ilo baga gatacaq.
Sonuncu siqnaldan sопrа оl9mэ Ьа9lапrг чэ паtiсэ displeyэ 9жапlr.

sаhаlаriп hesablanmasr
Е Bu diiymэni bastn

2 Bu piktoqгam displeyэ gэlапа kimi.

Е Оl9tilэп tэrоf piktoqramcla gёz vuracaq.
iki оlgmэ араrmаq (еп х uzunluq)
Sonuncu nэtica чэ hоr iki ёlgmэ displeydэ goninacok.

38
 Насm

EI Piktoqram clispleyda gоЁпапэ qador bu diiymoni

basrn,
Е Olgiilэn tаrаГ piktoqramda gёz vuracaq, х yйksaklik)
З бi9mопi etmali (арЪrmаlr) (еп х uzunluq

Olgma vahidinin qoyulmast

Units indiki ёIgii vahidi displeya gэlmаmi9dоп (mos, 0,000 m) bu

diiymэni basmaq.

Miimki.in оlап бlgii vahidi.

- l= ll
-m(mm)=0,000m 14'06"
lб
lб
- m (sm) = 0,00 m*
_ in=0 ,0 in*
i" oftin"
- t1 = 0,00 tt*
* =

_ tt inl =0.00 l
lб |6J,-

istitadэgi iigtin in tbrmasiya.

Olgtiton mэsаtЪпiп uzunluýu
olgtilon mэsаt'эпiп uzunluýunun artlnlmast:
(tuýlama) plastini
Gесо, qaranlrq dii9anclэ va qaгanlrq sаhаlэrсlа vizir
(valr, lovhaciyi)

Otgnlan mаsаl'апiп qtsaldrlmasr

Мэsэlэп yagrllrq, gёу sathlardo va bitkilori, aýaclarr оl9опdэ,

kala-kiitfl rlii sathlarda

Kэlo-kottirlti sэthlэrdо (mэs. gobud malalama) lаzеr lэkasinin mоr-
kozi ilo бl9mэ арапltr.

-
Yalntz АВý rigЁn

з9
 Gobud malalanmtg sothlordэki oIgma sэhчiпdэп yaylnmaq tigtin vizir
plastini 3М <Post-it>-dэn чэ уа kartondan istifadэ etmak laztmdtr.

ýa{Ihfsathlar
Olgmadэ sэhvэ, yol чеrmаmаk r,igtin rэngsiz sothlorclэ olgmo араrrl-
mtr (mэs. sudan) vo уа plyonka чэ sair уаrlmgэtlаf sothlorrlo.
yeni паmаlum sothlordэ (materiallarda, mауеlоrdэ) avvolco niimu-
navi оlgmэ араrmаq laztmdtr.
эgоr оlgmэ gtigadon чо уа tuglama xэttindэ Ьэzi obyektlardэn араrl-
[аrsа sэhчо yol чеrilэ bilor.

Ya9, hаmаr va parlaq sathlar

l. <Наmаr> bucaq altlnda tuglamada vizir guast oks оIuпчr. DiSTo
9ох zэiГsiqnal ala Ьi[эr.
2. Dli.z bucaq altrnda tuqlamada isэ oiSTo gox gticlii siqnal ala Ьilоr.

Texniki xabardarltq
l. Lazer ýuaslnl gбzэ (sаlmаф tuqlamaq olmaz. Коr еdоr.
2. Qox qazlr уеrdо lаzегdэп istifЪdэ etmok olmaz. Partlayrg ola bilar.
3. Yaýrglr lravada alotdэn az istitado etmak

Alatdaki yazllar
Maksimum епеrji glxlýl - 0,95 Miqovat
Dalýanln uzunluýu - б20-69 НМ
Qiivvэdo olan поrmа, - PN 60825 - l ;l994
IЕС60825-1:l99З
Мохаriс dэsti 0,1б х 0,6 Мгаd
impulsun (mridttэti)
Uzun gэkmэsi - 15 х l0-9 san

Maksimal gualanma gi,icii - 0,95 Miqovat

ýualanmadasэhv - t 5%
impulsrJa maksimal gtialanma gi.icri - 8

40
 Iv FэSiL
GEODEZiYA ЧЭ KARTOQRAFiYADA
TaTBiq оLUNлN коокuil,{лт sisTBMrэKi
Yer sathindэ пёqtаlаriп voziyyatini tapmaq iigiin geodeziyada соýrа-
tl, ,Ji.izbucaqlr, qi.itbi, Ьiроlуаг, Qauss-Kryuger miistэvi.diizbucaqlr koordi-
nat sistemi ("onit)
.\о"
GрS-8+ Beynolxalq Koordinat sistemlarindan va s,
istitъda edilir.

ý22. Coýrali koorclinatlar

yеr sэthindэ
соýrаti (va уа geodezi) koordinat sistemindon (cks)
istit'ado olu-
olan obyJktin uoziyyoIini tapmaq tigiin tigolgiilii st-erik sathdan
nur. Вахmауаrаk ki, clatum- соýrаti koordinat sisteminin Ьir hissosindodir,
gox vaxt di.izgtin оlmауаrаq cks-ni datum adlandrrtrlar,
СКS-пэ koordinattari olgmok tigiin bucaq vahidi, baqlanýrc (srtrг) mе-
ridianr ча datum (sthoiddo asaslanan) daxildirlar,
соýrаti kоогсliпаtlаr sisteminin oxlartnt stttnnct (ba9lanýrc) meridian
ча ekvator omolo gotirir.
qiiv-
Yerin qiitblэrindan va чегilmi9 поqtоdэп kе9эп bб_yiik dairanin yеriп tlrlап-
sffпа homin пбqtопiп mericlianr cleyilir. Ba9qa sбzdo desэk,
ma oxundan kе9эп hоr hansr Ьiг mtistэvi ellipsoidlo kэsi9dikda
ellips оmо-
lэ gэtirir ki, lэч da mericlian adlantr. Наr Ьir noqtэdon meridian ke9ir, Bu
mйdiапlаrdап biri Ьаslапltс, yaxud sфппсt meridian adlantr. uzln za-
mап hаr Ьir бlkа бzii igfiпЪа9lапýrС meridian (mаsэlэп: ingiltэro-Qгinvig,
Rusiyada-Pulkovo, Fransada-Paris mericlianlarl vo s.) qэbul etmiýdir,
yеriп oxuna perpendikulyar оlап bбytik rjairanin gevrosina ehlator
deyilir. Еkчаtоr un ЁоуЪК рагаlеlсlir. О, Yеri 9imal va сопчЬ уапmНirэlэгi-
пэ Ьоliir.
paralel
Ekvator mristэvisina paralel olan ki9ik dairolorin gevrosinэ
deyilir. yaxud, yеr ellipsoici qtitb охч otrattnda tlrlапаrkоп, onun
sothindэ
Meridian vo
rroi ьir nбqto Ьir 9evro crzrr ki,'bu па da paralel deyilir. раrаlеl-
lоr yеr sэthindo эsаs koordinat хоtlагi adlantr,
coýrati koordinatla r coýrafi еплik ча coýrafi uiuплuqdаи ibarэtdir,
Yei sэthinin hэr hansr Ьir С noqtasinclэ 9aqulixэttin (СС,) istiqamo-
ti ila ekvator miistэv\si (ДЕЕ,) arastnda qalan bucala (ср) coýraJi, eпlik
deyilir (9okil З6). Coýratl enlii ekvatordan qi.itЬlоrэ qэdэr 0o-don 9Oo-dok
Сэуi9ir. ýimal уаrrmktirэsiпdэ siпtal епtiуi adlanrr чо mtisbat i;ara ila,
са-
iso caпttb епЛiуi adlanlr чэ mапtl iqaro ilэ igагоlэпir.
n.,b уur,йкiirаiiпdэ
-
Datum ingilis dilintla (0) srfir ba9lanýrcr, Ьа;;lапýtс clx denrokdiг
4|
 Baglanýrc meridian miistэvisi (рд, дрt) ilo veгilmig пёqtосlэп С ke-
9оп mегidiап mristovisi (РСЕ,Р,/ агаsrпdа qalan ikitizl{i bucaýa coýrafi
u4ttпIпq deyilir. coýrati uzunluq 2 hortr ilэ igаrэ edilir va baglanýlc mеri-
dianlndan qэrЬэ чэ ýоrqэ Oo-don l80"-yo qоdэr dэyigir. ýоrq уапmНirэ-
sindэ par4 uхttпluýu adlantr vo miisbэt igаrэ ilэ, qоrь yarrmkiirasindэ isэ
qarb uцшltljlr аdlапrr ча mапfl igaro ilэ igаrэlэпirlэr.
Соýrаfi koordinatlar stЪrik ko-
оrdiпаtlаrdtr. Onlar bucaq ёlgiisii ilo
ifado ediliг, astronomik чэ geodezi
оlчrlаr. Coýati koordinatlar аstrопо-
mik koordinatlarla uyýundur. Astro-
Е Er nomik kooгdinatlar homin пбqtэdо
goy cisimlorini mtigahido еtmэklэ,
geodezi kooгdinatlar iso geodeziya
ёlgmоlэri чэ опlапп Yеr ellipsoidi
iizоriпdэ hesablanmast ilэ taprhr.
Geodezi enlikB, geodezi uzunluq isэ
l, hагtlэri ilэ igага edilir.
ýаkil3б Eyni Ьir пбqtэпiп astronomik
чэ geodezi koordinatlaгr hamin пбq-
tаdэ 9aquli xэttin ellipsoid sothino olan поrmаIdап meyl еtmоsiпэ gёrа Ьir-
Ьiriпdэп tЫqlопir. ýaquli xottin meyl etmэsi orta hesabla З-4" оlчr, aýrrlrq
qtiwэsinin anomaliyast оlап уеrlогdэ isэ опlаrса saniyэyo gatrr.
xoritonin daxili 9or9ivэsini mеridiап vo раrаlеI раrgаlаrr оmэlэ goti-
rir. Bu dord tэро noqtosindэn hэr Ьiriпiп yaxrnlrýrnda опlаrtп соýrаti kооr-
dinatlarr 2 en va р uzunluq dаirоlоri yazir; mэsэlэп, cQ tарэ пёqtэsiпdэ
g=40"30'; ?u=47"45' (яэkil 37). Daxili gargivэdan bagqa, опа paralel б-7
mm аrаlt dэrосэ gэrgivosi ctztltr. Bu gargivэda coýrati gobokэnin dэqiqo
bёlgtilaГindoki meridian чэ раrаlеllэгiп grxlg nбqtэsi veгilir, bёlgtilar аrаЬir
;triхlоmэ ilo ayrllrr.
Eyni adlr qargrhqlr bolgtilэri Ьirlэ9dirsэk хогitэdа, en ча uzunluq <lai-
rasi iizrэ bir doqiqэ tasilэli coýrati 9эьэkэ altnar. Nёqtэlаriп coфati йооr-
dinatlarrnr tapmaq iigtin соýrаti dоqiqэlэr gobokosindon istitadэ оlчпчr.
Masalon, 1( nбqtosinin coýrati koordinatlarlnr (срк=?; fuK=?) tapmaq tigiin
noqtanin сэпuЬчпdап kegan раrаlеl va qэгЬiпdап ke9on уахlп meridian
9akmэk va Ьчпlаrdап (gokilda bu paralel -40o3l', meridian 47О4б'-diг) noq-
taya qоdоr olan mоsаtЪlоri - а, , Ь, бl9mэk lazrmdrг. Вчпdап bagqa, Ьir dэ-
qiqэlik meridian чэ раrаlеl pargaslnln uzunluýu da hэmiп 9оr9iчэ Ьбl-
giistindэn ёlgtilmalidir. Bu halda, а=Збmm -б0", а1=12mm -х", buradan:

42
 * -|2х60" =2о" о

зб

uzunluq rlaiгosi tizrо: Ь=24mm- 60"

bt =l4mm-Y'
Y =|4*60 =з5,
24
Х = 2О" vo Г = 35" qiэmatlэrini mtivatiq daqiqalara
эlаvа etdikda
К пёфэsiпiп coýrati koordinatta п q) = 40,4|' 2о" , 1о = 47"з|' З5" alarrq,

Ь,j.O
к
9l г
l (lt
ь
1
l
lэо
а
ф

ý
tU

40' t

4?l l5, ll 34 35

ýэkil37

Кlаrktп l866-cr ilrJэ apardrýr hеsаЬlаmаlага gоrэ sthoiddэ enin ek-

vatorda Ьir dаrэсоsiпiп qiymэti l l l З2l metr olduýu halda, 60"-lik endo iso
55802 mеtrdiг.
Еп ча ttzttпlttqlarln сlаrэсэlоri standart бlgiiуэ malik olmadlqlartndan
mэsаtь чэ sahani dэqiq olgmok чэ уа опlагt miistavi хаritэdа va уа kom-
рiitеriп еkrапtпdа aks etdirmэk olmaz.

4з
 ý23. SlЫоidlэr чэ sfеrаlаr
Coýrati koordinat sistemi sothinin fbrma va бlgtilori stЪrа (gokil 38)
чэ уа stъrоidlо (qokil З9) taprhr. Baxmayaraq ki, yеriп tbrmasl sthoiddэ
daha yax9r aks olunur , riyazi hesablamalan asanlagdlrmaq moqsэdila yerin
fbrmasrn stЪrа kimi qabul еdirlэг.
Yегiп stha olmastnt yalntz kigik miqyash xaritolortla (l:5000000 чэ
daha kigik) qobul etmok оlаr. Bu miqyasdakr хэritэdа stha vo sfъrоiсl аrа-
stndakr tЫq se9ilmir.
Ancaq irimiqyaslr хэritаlэrdо (l:l000000 Yа уа ctaha bёyiik) rJэqiqliyi
эldэ еtmэk tigi.in yerin tbrmastnt tэsvir еdэпdэ stъrоiddап istitъda
lazlmdtr. Bu iki miqyaslar diapazonundakr хоritэlэr iigiin stЪrа vo "t."k
уа stЪrо-
iddэn istitado еtmэ хtэritэпiп tэyinatrnclan aslltdrr.

ýэkil 38. Sfеrа ýэkil39. Sthoict (ellipsclid)

StЫanln эSaslnl dаiго tэýkil etdiyi halda, slЪrоid (чэ уа ellipsoid) el-
Iiрsэ эsaslanrb. Ellipsin lbrmasl iki radiusla (taprhr) mi.iаууэп оlчпur. Uzun
radius bdyiikyartпт. oxl (kigik) qlsа уаrlm raclius isэ friЕйуаrlm, ох асllапtr
(9okil 40).

.a)
^

Btjytik ; ох
Bбytik уагrшох
эл х
=-
d7:
i1

ýaКl 40. Ellipsin btiyiik чэ kigik уаrtm clxlart

Ellipsin kigik уаrrm oxu эtrаftпdа t)rlanmasr stЪrоid эmоlа gаtirir (9э-
kil4l).
44
 Qutb Ki9ik
oxu уаrlmох
Еkчаtоr oxu
(ЬбуUk yarrrnox)

ýaКl4l. Sfertlirlin bбyiik va kigik уаrtm охlаrt

Sfhoid уа bёytik уапm oxu 4 va kigik уаrlm oxu D ilэ чэ уа с va Ye-

Tin basrqlrýr iio hesablantr. yerin basrqlrýr/ a9aýrdakr diisturla hesablanrr.

f =а-Ь
а
(l0)

Yеriп basrqtrýl kэsirlэ t}l itaau оlчпur. StЫoidin раrаmеtri l984_

J
cii il tigiin Beynalxalq geodezi koorclinat sistemi (world Geodetic sustem оf
1984 - - WGS 1984 vo уа WGS 84) a9aýrdakr kimidir:

а=6З'78lЗ7,0 mеtr
l 298.25'722з56з
f =

Baslqlrcl kэmiyyэti 0-dan l-э qэdэr dayi9a Ьilоr,

Basrqtrgrn srГr-(0) olmast охlапп biri-birina ЬоrаЬэr olduqlarrnr gбs-
tаrir.
Yerin basrqlrýr tохmiпэп 0,003 3 5 3 ЬэrаЬаrdir,
StЪrоidiп tБrmаstпr ifada edon Yеriп basrqlrýr kimi bagqa bir gёstarici
do чаr - eksseпtrisiteliп kyadraп - 12
0 aqaýrdakr diisturla it'adэ оlчпчr:
о'-Ь'
l, 2
(l l)
а
Doqiq kartoqratiya iigiin mffxtalif sferoidlarin taprlmasr.
Yеr sэthintlaki оБуеktlэгiп va xiisusila oyri-iiyriiliiyi.inti (kala-kottik-
ltiyiinii) bilmak i.igiin Yеrdэ geodezi бl9mэ i9lогi aparrlrb, Bu todqiqatlar
45
yеriп tbrmastnt gоstоrэп goxlu sthoitllorin taptlmastna kёmэklik etdi.
Вir
qanun olaraq stёrоid, Ьir ёlko чэ уа laztm olan эrаzi iigiin segilir. Hansr Ьir
соýrаti rеgiоп tigi.in olverigli olan sfЪrоid mосЬuri deyil ki, bagqa rеgiопlаr
iigtin dэ olverigli olsun.
Bu уахrпlаrа qэdэr ýimali Amerikada geodezi ёl9mоlэr i.igtin l866-cr
i\da Кlаrhп hesablayrb tapdrýr stъrоidсlоп istifado оlчпчгtlч. Bu hesabla-
maya аSаSап Klark biiyiik уаrlm охuпчп uzunluýu бл8206,4 mеtr, kigik
уапm охч isэ б35б583,8 mеtr olmugdur.
Qravitasiyanrn (cazibonin) чэ yеr sathindэ obyektlarin mtixtalif ol-
malartndan Yеr по diizgйn stЪrаdlг, пэ do stЪrоiddiг. Peyk texnologiyasrntn
totbiqi di.izgtin ellipsdan Ьir qэdоr meyletmoni а9kаr etdi. Мэsаlап сапчь
qйtbi сkчаtоrа daha yaxtndrr nainki gimal qiitbii.
peyk vasitasilo taprlan sfъrоidlоr yeriistii hesablamalarla
taprlan stъ-
rоidlоri stxtgdrгtrlar. Мэsэlап ýimali Аmеrikа iigtin yeni stапrlагt ellipsoicl
<l980-cl ildэ geodezi baýlama sistemi> (Geodetic RеfЪrепсе Siistern of
1980 GRS 1980), опlапп radiuslaп 6378lЗ7,0 чэ бз56,752,з1414 mеtrо
ьэrаьаrdir.
StЪrоid koordinat sistemindaki doyi9ikliklэr эvvolki bi.ittin ёlgmэlогiп
noticэlorini doyiýdiyi iigr,in Ьir 9ох tэýkitatlar yeni (rlаhа dэqiф sfъrоidэ
kе9mэуiЬlэr.

ý24. Datumlar
stыoid yеriп fьгmаstпl dоуiýэпdэ datum sfhoidin vэziyyotini yеriп
mэrkэziпэ nisbotэn miiayyэn edir (tарlr).
Yеr sэthindo obyektin vaziyyэtini miiоууэп еtmэk iigtin tlatum hesa-
bat sistemini toqdim edir. Datum baglanýrc noqtэni, еп чэ uzunluq хаtlэri-
nin istiqamэtlarini mtioyyon еdir. Оgэr datumu clэyigsok чо уа rJaha Klэqiq,
coýrafi koordinat sistemini dэyigsэk, onda bizim koordinat malumatlartmz
doyi9ocak.
Agaýtda kalitbmiya gtattntn Redlands gэhэriпdоki kontrol (пэzаrоt) пёq-
tэsinin koordinatlan (dэrэса, daqiqo, saniyэ) ýimali Аmегikапrп l98З-сti il
datumu koordinat sistemindo verilib. (NAD 1983 чо уа NAD 83)

-ll7 12 57,]5961 34 0l 4з,,77884

НЭmiП noqtonin l92]-ci il ýimaliamerika datumu koordinat sistemin-

dэ (NAD l92] ча уа NAD 27) koordinatlarl beladir:

-|l7 12 54,615з9 34 0l 4з,72995

46
 uzunluýun qiymati tэхmiпоп tig saniyo, епiп qiymэti isэ tэхmiпоп
0,05 saniyo t'аrqlэпir. Son I5 il orzindo peyk malumatlan geodeziya mtito-
хоssislагiпэ ellipsoirJi tapmaq tigiin yeni olgma mэlчmаtlаrr чеrdilэr ki, bu
da yеriп tbrmasrnt keytiyyэtli tapmaýa imkan уаrаdаrаq koordinatlart
yеr
Hitlэsinin mогkоzi ila olaqolэndirdi. Geosentrik datumla yеr kitlasi mоr-
kozindon baglanýrc nбqto kimi istitЪdэ ediliг (qэkil а2).

Yetill соýrаfi
kool,ditlal sislemi

_{
t
t
l

yetiп sarhi
Gеоsепп,ik соýrаfi
Geose 11 lt,i k (I,VG S- 84 ) da ll t llt kool,diпal sistemi
Yerli (N-4D-271 dапtпl
' ýэКl42

Эп sonuncu iglэnmig чэ 9ох geni9 tэtbiq olunan datum l984-cti il

dtinya geodezi sistemclir (WGS 84 - World Geodetic System of 1984).
BЁtiin di.inya tigiin bu asasdtr.
yеrli datum stъrоidi elo mоrkоzlа;dirir ki, kопkrеt arazida yer sэthi
эп yaxýl tasvir olunsun. Konkret пбqtо datumun ba9lanýrc пбqtэsi qobul
оluпчг.
<Baglanýrc пёqtэпiш koorclinatlan qeyd olunur чэ qalan пбqtаlэriп ko-
огdiпаtlап ona nisbatэn (gёга) hesablanrr. yеrli datum koordinat sistemindo
stъroidin morkэzi yеriп markэzino nisbotэn уеrlэ9dirilir.
yerli datum koordi-
nat sistemlэгi NAD 27, Ьчrора clatumu 1950 ilinki (ED 1950) gёttiriiltir.
L92'7-ci ilin dafumu ýimali Аmегikа iigiin l950-ci ilin dafumu isa Аwора tigi.in
iglэnib haztrlanmtgclrr. Вч dаtчmlаr bagqa агаzilаr iigtin уаrаmrrlаr.

ý25. ýimaliamerika datumlart

iKl titiiqi datumdan yalntz ýimali дmеrikаdа _ |92,7-ci il (NдD 27)
ýimaliamerika koordinat sistemi чэ l98З-сii il (NAD 8З) ýimaliamerika
koordinat sistemindon istit-ado оlчпчrlаr.
4,7
 NAD 1927
|927 -ci il NAD ýimaliamerika koordinat sistemi Yеriп fbгmastnt tos-
чir etmэk iigi.in - Кlагkrп l8бб-сl il sthoiclindon istifado оlчпur.
Bu dafumun koordinat baglanýrcr Mides Reng (Meades Ranch) (Kanzas
gtatrnda) nёqtasidir. Вir 9ох dafum NAD27 kontrol nciqtalari l800-сЁ illortlo
apanlmrg mtigahidoloro эsaslanmrgdrr. Bu hesablamalar ol ilo hissolarlo bir
пе9э ilo apanlmr;drr. Ona gоrо da sаhчlэr пбqtаdэп noqtoya kegirdi.

NAD 1983
Geodezi iglэriп apanlmastnda texnologiyanln inki;aГr-elektгon teodo-
litler, GPS peyk pozisiya sistemi, iпtеrtЪrоmеtriуа hэddэп 9ох uzun bazis
хэtlоri vo clopler sistemi imkan чеrdilоr ki, 9эЬэkэ noqtolarintlaki zaif noq-
tэlоri аgkаr еdэsэп. Yeni planalma поqtэlоriпi avvolki istinad пбqtоlэri ilэ
baýIayanda tЫqlоr daha tez пэzоrо gаrрdrlаr. Yeni datumun totbiqi imkan
verdi ki, ondan ABý-nrn briti.in orazisindo чэ опа уахlп аrаzilоrdэ vahid
datumdan istit-adэ cllunsun.
l98з ýimaliamerika datumu yenistii vo peyk mtigahidэlэrinin mэlu-
matlarr чэ GRS 80 st'eroidinin osaslnda уаrасltlmlgdrг, Bu datumun bag-
lanýrc noqtэsi Yеr ktitlosinin mаrkаzidir. Bu cla ёz novbasindo Yеr sэthin-
dэki noqtэlorin en чэ uzunluq dаirэlаriпэ oz tэsvirini gostэrir. Belaliklэ
ýimali Amerikada эччэlki kопtrоl поqtэlаr 500 futa (l57 mеtrэ) qоdэr
siiriigtirlэr. On illоrlэ Аmеrikа Birloýmig ýtatlarr, Kanada, Meksika, Qrеп-
landiya, Morkэzi Аmеrikа dovlэtlori чо КаriЬ basseyn dovlotlori kопtrоl
поqtаlэr gоlэоkэ[аriпi эlаqэlэпdiriЬlаr.
StЪrОid GRS l980 tocrtibэvi (praktiki) оlаrаq WGS l984 stЪrоiсti ilo
tist-listo dii;tir.
WGS l984 va NAD l98З koordinat sistemlari geosentrik sistemdirlэr.
Наr iki sistem lэir-Ьiriпо yaxln olduqlan tig{in NAD 198З datumu mэlumat-
lаrr GPS molumatlarl ilэ qarrgdrrrla Ьilаrlеr (avoz oluna Ьilэrlоr). Faktiki
Оlаrаq GPS iglonmэmig mаtеriаllаrl WGSl984 koordinat sisteminэ verilir.

ý26. Diizbucaqlt koordinat sistemi

Di.izbucaqh koord inat s istemi riy aziyy at koordinat sistemi ndon опчпlа
tЫqlопir ki, koordinat охlаrl 90" soldan saýa gevrilib чэ sопrа ). охuпчп
atratlnda l 80' tlrladrhb.
Bu koordinat sistemindo пбqtаlэriп чэziууэti absis ча ordinat oxlart_
па (Х vo Y) оsаsэп tарllrrlаг. Koordinat bagýanýrcr (Х=0, Y=0) plana alt-
пасаq sahonin ortastnda чэ уа biittin поqtоlэriп koordinatlartnrn mtisbot
olmast tigtin sahonin kапаппdа gбtiirtiliir (gakil 43).

48
 Mericlianrn gimal istiqamoti Х охчпчп mtisbat istiqamэti gбttiriiliir.
Noqtalorin vэziyyati obsisi чэ ordinat охlаrtпа endirilmi9 XrYri XzYz чэ s,
раr9аlаrr ilo taprlrr (яэkil44).
+Х
+Х
lч Yt
--l
100 4 _!_l_ _ __ |-1
+,+ it
|р
+ Х1 +Y
рlапаlmа sahasi ill
I

50 lll Хзi -, - __:,_1-j

х.
Yz '2
I
I
I

J-------
+Y Уз

50 100

ýakil43 ýakil44

ох meгidiantndan l00 km mэsаtъdэ уеrlэýэп пфtопiп saviyyэ sэt-

hinrlon miistoviyo kе9mэ sohvi l:5000 nisbi yanlrgla olunduýundan ki9ik
sаhаlогiп iifiiqi plana altnmastncla yеriп soviyyo sathini miistэvi qabul
еdirlаr; gtinki bu ъаlttа ёlgti пэtiсэlаriпа tashih чегmэуэ ehtiyac qalmlr,

ý27. Qiitb чэ Ьiроlуаr koordinat sistemlari

эgаr о nбqtэsini qйtb, mегidiапrп 9imal istiqamatini (чэ уа эrаzidэ se-
gilmi; hЪr hansr nбqt"yo istiqamoti) qtitb oxu clabul etsэk, l nёqtэsinin va-
ziyyoti В bucaýr vo r/ komiyyotlori l noqtosinin qiitb koordinatlan olacaqdtr
(9эkit 45). о чэ Д пбqtэIэriпdап В noqtosinэ olan Д, чэ Р" bucaqlarrnr ёЬ
gmaklэ Д nбqtasinin vэziyyotini tapmaq оlаr (9okil 46), р, уо 0z bucaqlart
В noqtэs inin Ь iроlуаr (ikiqiitblй) koordinat lап olacacldtr,
ý
А в
d

о А
с
ýэkil45 ýэkil46
49
 Qiitb koordinat sistemindэn diizbucaqlr koorclinat sisteminэ kegmэk
iigiin 47-ci gэkli поzаrdэп kе9irоk.

t,

с *

l
L
р r

о
у ч

ýakil47

ýakildэn gёпiпi.ir ki, l nёqtasinin diizbucaqlr koorclinatlarl Х ча I-i

tapmaq rigtin triqonometrik dristurdan istitadэ olunmalrclrr.

ОСА dizbucaqlr rigbucaýlndan: 4cd= .оrР ; \ = siп F

чэ уа
Х d.cosB;
=
Y =d.sinP ( l2)
}
Эgэr nбqtanin di,izbucaqtr koordinatlarl mэlчmdчrsа, onrJa onun qiitb
koordinatlaгtnt tapmaq оlаr:

Y
tsý (lз)
х
d
хY
(l4)
cosP sin Р
50
 proyeksiyasi
ý28. Qaussun ЬаrаЬаrЬuсаqlr kбnclalan-silindrik
Qauss pгoyeksiyasr (аlmап riyaziyyatgtst Qauss tэгоt-lпdэп
l825-ci il-
сlа i9lonib hazrrlanrb) etlipsoid sathinin elliptik oxu qlobusun flrlапmа oxu-
па реrрепсlikчlуаr olan silindr sathinin yan tоrэtiпа ke9ilmosi ilэ altntr,
^
Ёelolikl", q"uш proyeksiyast yerin basrqlrýrnr паzаrо almaqla tortib
оlчпur. Вir sitinclra uzunluq clairasi бо olan Yеr sathinin ensiz Ьir zolaýr ke-
girilir (9okil48).
Silindr оrtа meridian zonastntla qlobusa toxunur. Нэr Ьir zona |:l000000
miqyaslr beynabialq qratikaya mЁvatiq xorito чогаqаlоri kolonkasrna bolti-
пiiriэr чэ hоr Ьir zona бо-dоп Ьir uzunluq dаiгаsi ilo mohdudla9tr.
Zопа|аr Qrinvig meridianrndan ;оrqа пёmrаlопiгlоr. Birinci zona 0о
чэ боmеridiапlаr arastnda уеrlэýir. Azarbaycan arazisi еп tlairasi iizrэ
44о30' - 5lo00' 3&ci zопаdап Ьаýlауагаq iki zonanl tчtчr,

ох mеridiапt
А А

р" в
zопапlп si
sarhaddi Zопапtп ellipsoidda
sarhaddi

ýaКl 48. Qauss pгtlyeksiyasr

proyeksiyast qanunu ilэ

Qlobus sэthi silinclrin yan sэthina Меrkаtоr
kеgirilЙ. Belalikla, Qauss pгbyeksiyasr ЬэrаЬэrьчсаqlrdrr (пl' = tt' = SeCQ')
чо onun ;эrti meгidian чэ рагаlеltаri Меrkаtоr proyeksiyaslnln погmаl 9а-
bэkэsinin eynidir. Uzunluqtla tэhrif 9эrti ekvatordan (toxunan meridiandan)
uzaqlagdrqcъ ýэrti en dairэsinin sekanslna рrороrsiопаl аrtrr. silindri mtis-

'Prclyeksiya l824-18ЗO-сч illэrсlа K.F.Qauss (l777-1855) tоrэtiпdоп iq;lэnib haztrlanmtg-

19l2-ci
сrr. qauss pryeksiyasrndan geocleziyada istifaclэ etnrэk tigrin laztm cllan dtjsturlar
ltitэ itnran'gec,Cezisti К.уЙ"' turofin,j"n t0klif edilniýclir. опа gбrа hamin ргоуеksiуа
Qauss-Kryuqer proyeksiyast da аdlашr.
5l
 !эvido aganda чо qonýu zопаlаrt еkчаtоr Ьоуч уеrlэ9dirопdэ 49-cu gэkil<lэ-
ki kimi Ьir vaziyyat alrnacaq.
х х х х

.Н\
с ý
.-|l
(! .D
"l l

;t-
Е ь х
; Ф Ф
Ф
Е NK kv'ator
Е
kл _ll 2"
у
;l 8о
I

l
Ф о ,о
.t>
Ф б l-+
7
с
о I l
l 1
о ll
I

l у

1+i zопа 2+i zona 3-с0 zопа

ýэНl 49. Qaussun diizbucaqlr miistavi kсlогttiпаt sistemi

Bu gэklin tigйncii zonastnda geodeziya meridian чэ рагаlеllэr gэьаkэ-

sinin timumi gбri.iпtiýti чегiliЬ. I-Iаг Ьir zоцаdа о.т meridiant (toxunan mеri-
dian kimi) паtчrаl bёytikli.iytindэ dtiz xatlo oks оlчпчг. zonantn qalan mеri-
dianlarr ауri хэtlэ эks оlчпчrlаr, ох meridianlndan uzaqlagdrqca oyrilik аr-
tlr. Qlobusda btittin mеridiапIаг eyni uzunluýa malikdirlor. Belalikla, zопа-
nln orta meгidianlndan bagqa bi,ittin mеridiапlаr qlobusdakl mtivatiq mегidi-
апlаr kimi dartllmlg оlurlаr.
Еkvаtоr di.iz хэt[э, qalan раrаlеllог isэ оугi хэtIэ oks оlчпчrlаr. Biittin
рагаlеllэr, о сiimlэdэп ekvatorda mеridiапlаrrп dаrtrlmаlаrlпа рrороrsiопаl
olaraq dаrtrlrгlаr. Yuxarlda dеуilэпlаrdоп bela Ьir паtiсэуа gэlmоk оlаr ki,
Qauss proyeksiyastncla xэttin maksimal tohritl ekvatorda hаr Ьir zonanln
sorhadindэ оlur (hэr l00 km mоsаtЬуэ l З7 m, yani 0, lЗ%).
Q,tinki

И."* = пt' -|= sесЗ0 -l = 1.00l37-1 = 0.00lз7.

хоritэпiп tэrtiь olunmast iigiin mоsоlэ hэlliпdэ bu tэhriflэr пэzаrэ
altnmtr va bu proyeksiyanl hэm Ьэrаьэrьчсаqlt, hэm Ьаrаьэrаrаlr чо hom
52
da eyni bёyiikltikdэ qэbul еdirlэr, yoni ргоуеksiуаdа tэrtiь olunmu9 xorita-
niplan kimi qэbul еdirlоr.
Qaussun hэr Ьir Zonasl meridian чэ раrаlеllэrlо ауrl
(tэk) хэritо va-
гэqiпо Ьоliiпtirlаг. Belэliklэ, хаritэ varoqinin 9оr9iчаlэri meridian vo раrа-
lеlЬrdir. Qauss proyeksiyasrncla topoqrat-rk хоritаlэг l:500000 vэ daha iri
miqyascla tэrtiь оlчпчrlаr. xalq tоsэгrtitаtrпdа Qauss proyeksiyaslnda tartib
olunmug хаritаlаrdэп genig istitada оlчпчr.
l:500000 miqyaslr xaritalarda geodeziya koordinat gabakэsi gэkilib
чэ хаritэпiп gоrgiчэlоriпdэ kilometгik ;эЬоkапiп grxr9t veгilib. l;200000
чэ daha iгi miqyaslt хоritаlоrdэ Qauss di.izbucaqll kooгdinat sistemindo ki-
lometr gэbokosi чеriliЬ.
yol xэtti va voziyyэt xotti Qauss proyeksiyasrnda tэrtiь olunmu9 хэ-
ritоlаrсlа gэkilondo heg Ьir gatinliklo iizlo9mir, gйnki bu хэritэlэr plan kimi
qabut оlчпчrlаr. Qauss proyeksiyasrnda tortib olunmu9 хаritэlаrdэ orto-
dromiya dtiz qeyd trlunur.
Loksodromiya isa iimumi halda tоqаritmа spiralrnrn qovsti kimi oks
оlчпчr, Ьахmауаrаq ki, onun di.iz xattdan meyl etmэsi gt)x azdtr.
ВоrаЬаr azimutlu хэtlоr daira kimi эks оlчпчrlаr. Вчпчпlа bela, onlar
<itiz хэtlэ эчэz оlчпчrlаr ki, о da meridianlann topla9masr bucaýr пэzаrэ
alrnmaqla hэуаtа ke9irilir.

6 = (r,, - )",)siп ср", ( 15)

burada:
r2,,. - хагitэ lrlokunun vo уа хоritэ чэrаqiпiп огtа en dairasidir.

ВаrаЬаr mэsаtЫi хэtlаr dairo gэklinclo aks оlчпчrlаr. iri miqyaslr хэ-
ritэlэгdэ ЬэrаЬоr tЫqli mosatb хоtlэri qurulmur.

ý29. Qаussцп diizbucaqlr miistavi koordinat sistemi

l:500000 vo daha iri miqyaslr topoqratik хоritаlоrdэ geodeziya 9эЬа-
kэsiпdэп bagqa di.izbucaqlr koordinat gabokэsi dэ ke9irilir.
60 Ьэ-
Qauss toklif etmigrJiг ki, Yеr ellipsoidi бо-dэп Ьir meridianlarla
rаЬэr zonaya bёliinsi.in. Наr Ьir zonada ох (оrtа) meridianr absis (,Y), ekva-
tоr iso ordinat (У) oxu kimi qobul olunsun. Х уо Y охlаппtп kэsi9mоlэri ko-
оrtliпаt ba9lanýrcr qobul оlчпsчп ki, biz bu zona i.igiin Qauss mtistovi
diizbucaqlr koordinat sistemi alaq. Belaliklo, hэг Ьir zonanrn ozйniin kооr-
dinat oxlart va koordinat ba9lanýrcr olacaqdrr. Ba9qa sozla, ёziiniin ауrt ko-
огdiпаt sistemi olacaqcllr (9akil 48). Вчпчпlа ЬэrаЬэr koordinat охlаппlп
(ох mегidiапt va еkчаtоr) hаr Ьir zonada koordinat ba9lanýlcr Qrinvig meri-
.tiun,n. nisbatэn yеr ellipsoidindэ бztintin xiisusi vaziyyati olacaq, опч da
qeyd edak ki, еkчаtоr btitiin zопаlаr йgtiп timumidir.
53
 Belэliklэ, Qaussun dtizbucaqh koordinat sistemi ilo geodeziya koordi-
nat sistemi arastndakt аlаqэ опчпlа baýlrdrr ki, hэr Ьir zonada xbir meridia-
ntndan о Ьiriпэ yerini doyigiг (zonantn ох meгidianr ilэ), )z oxu iso ekvatorla.
koordinat охlап zonanl dord уеrо Ьбlйr. Hesablama Х oxunun mtisbэt tоrэ-
t'iпdэп saat аqrэьi istiqamotindэ араrtlrr. Наr hanst Ьir М noqtosinin miistэ-
vido vэziууэti опuп Х чэ Y oxlarlndan no qэdоr аrаlt olmalariilo taprlrr. Ве-
laliklэ, mtistavido noqtэnin vэziyyotini koordinat oxlanna nisbataг(ox mе-
ridiantna vэ еkчаtоrа) tapmaýa (mi.istэvi dtizbucaqlr koorclinatlara) xalli ke-
miyvat (хуа Г) deyilir. Ног Ьir бо-li zonadax koordinatlanntn hesablanmast
ekvatordan qtitblэro dоýrЧ арапltr. Umumi qапчп Ьеlоdiг: ekvatordan gimala
x-in qiymэti mi.isbotdir, ekvatordan conuba doýru iso x-in qiymoti mэnt-rdir.
I/-in qiymэti ох mеridiапшdап ýоrqэ miisbat, qаrьо iso mэпtldir.
Мэпt] koordinatlardan qagmaq tigrin (I), 9эrti qabul olunub ki, hэr Ьir
zопапm ох meridiantnt sttlг уох, 500 km gottinilsiin. Bununlaxoxunu ela bil
ki, ох meгidianlndan qэrьа doýru 500 km gэkirlэr, buna cla ýёrli ох tпсiсliапt
deyilir. Onda I qiymэti ох meridiantndan solda olan пёqtэlэr iig{in 500 km
az, saýda olan пёqlоlоr tigtinso 500 km gt-lx olacaq. Na qоdэr ki, hаr Ьiг zo-
nada ordinat rэqаmlэr tоkrаг оlчпurlаr, поqtэпiп hansl zonarJa olduýunu
tapmaq йgtiп ordinatrn (I) qabaýrnda zonanln пбmrаsi yaz:/rt. Mosolon, пбq-
tэпiп koordinatlarl Ьеlэdir: Х=6З46650 m, Y=4522800 m. Bu о demэkdir ki,
пёqtэ ekvatoгdan ýimala б34б650 m, ох meгidianrndan ýоrqо 4-cii zonada
22800 m mэsаtЬdэ уеrlэ;ir (522800 m-500 km=22800 m).
Bagqa Ьir misal. Yaxtn naviqasiyada radiotexniki sistemin (YNRS)
kоогdiпаtlап Х=5862З00 m, )Z= l5З2З500 m. Bu о demэkdir ki, YNRS ek-
чаtоrdап gimala 5862з00 m mоsаtЪdо; l5-ci Zonanln ох meridiantndan qor-
Ьэ 17б500 metrlik mэsаtЬdэ уеrlоgir (500 km-323500 m=176500 m).
Miistavidэ (xoritodo) dtizbucaqlr koordinatlann taptlmastnt sаdаlэ9dirmоk
tigiin koordinat охlаrlпа (ох meridianrna va ekvatora) раrаlеl hоr kilomet-
rdап Ьir diiz xott gokilir. Опа goro dэ diizbucaqlr koordinat gэьэkэsiпэ ki-
lоmеtr gobakasi, хэtlаriпо isэ kilometr xэtti deyilir. Kilometr gobэkasinin
kvadrattnln hоr Ьir tэrоfi пе9а kilometrdэn olcluýu topoqratik хогitапiп
miqyasrndan astlt olduýu 6-cr codvaldo чеrilmi;сliг.
Cadyal 6

Xaritanin miqyast Kvadrat tэrаfiпiп iilgiisii

xaritada, sm-la yerda, km-la
l:25000 4 l
l:50000 2 1

l: l00000 2 z
l:200000 2 4

54
 Хаritэсlа cltizbucaqlr koordinat 9эЬэkэsiпiп olmast imkan vеrir ki, хэri-
tэсlо olan istanilэn поqЪпiп koordinatlarr asanlrqla taprlsrn, опdап ba9qa,
koordinat gabokosin<lэгrJireksion bucaqlartn taptlmasrnda, obyektin хаritэdо
axtarrlmasincla, mэsэlопiп qoyulu9unrJa, хэЬаrlоriп haztrlanmastnda, mosa-
tЪпiп tez gоzэуаrr taprlmasrnda, sаhэlоriп taxmini ёyronilmasindo,
istiqamo-
tin taprlmaыnri", хэritэпiп оriуепtirlэпmоsiпdэ, mоrчzэdэ istit'adэ edilir,
Kilometr gэbakali хоritоlоrdэki хэtlогiп hamtstnda rаqаm yaztltr.
хэritэ чэrоqiпiп ki.inclэrinclo kilometr tam rаqоmlэrlо yazrlrr, qalan хэtlаr-
dэ iso qlsaldllmlý rаqэm (iki rэqаm) yazrlrr (9akil 50), Belэliklo, хаritэ va-
raqinin gimal gэigivэsindэki 59l4 rоqэmlоri onu gбstэrir ki, bu xatt ekva-
tordan gimala ъqi+ Kitoretrliyindan kegir. Saý 9aquli xэtdoki 2664 rэqоmi
iso xottin ikinci zonada olduýunu vo ох meridiantndan 9оrqа dоýrч lб4
km-
dan (б64 km-500 km= l64 km) kegdiyini gostarir,
,l1" 3о'
рrgiчопiп ýo{q
ýеЬэkопiп ýaquli tarefindB uzUnluq dairosi
хоt!еriпiп raqemla
uzun|uq daircsi Ёzr9 1' itad€
Daxili 9аФче alavв ýоЬоkапiп r9qоrпlв
ifgdg edilmesi
uzunluq dairasi Uzra 10"

62; l1'
58 бо
"\\ Qоrgiчэпiп ýimэl
вп dairesi
-l
ýаЬоkапiп titijqi
xetlorinin гэqеmlа
ilada edilmesi
l
591: gоЬkапiп Ц'iiqi kibm€t, (atti l 12,

ьФ
I

Е
о
10 еп dаirаsi Ёzв 1'
N

08 dаirаы Uzrэ 10"

Ф
о о
@
N

06

tэrtilratt
ýaкl 50. l:l00000 miqyaslr topoqrafik хэritо gorgivэsinin

Qопgu zопаlаrrп sarhadclinclaki alava

kilometr qobakasi, kilometT
Zопа-
gэbokэ-sinin gaquli хоtlэri Zonanln ох mericliantna раrаlеldirlэr, Qon9u
nln ох meridianlarr Ьiг-Ьiriпа раrаlеl olmadrqlan tigiin iki Zonanln Ьirlэ9diуi
y"r,.r" xorita varoqlarini yaplgjrranda hоr iki 9abakanin ý}чуli
kilometr xatlэ-
ii bir-bi.it" mi.iayyon Ьir bucaq altrncla Ьirlаqосаklаг (gakil 5l).
55
 1-ci zопа 2-ci zопа

н
l
t ь

оо
l]
Ч"Ё
о
зо 12
бо
ýэКl 51. Qtln;u z<rnalartn kilometr gэЬэkаsiпdаki хаtlаriп
qaг9llrqlr уегlэ9mэlагi
Эlача 9аЬаkапiп
raqamla ifadэsi

€
5д

tl / l
1-ci zona

-t
Ь82

l -+
l l

l
Ф 81

--1
l
l l
о
*г-
8о
Ф
l-
эki l 52. Qon 9 u
:iiitlН
ý i nctak i xatl эri п
|;fi:filjýas
iki zona aгastndakl obyektin koordinatlarr taprlanda, obyektin koordi-
natlaпnt lrir zonadan digorina hesablamaq laztmrltr. Bu gox zэhmot tэlob
edon Ьiг igdir. Bu igi аrаdап qaldrrrnaq tigtin hоr Ьir zonantn btittin хагitэ ча-
rэqэlэriпdэ zonanln sarhoddindэn ýогqэ va qаrьа 2о haddindэ ciz zonastntn
kilоmеtr gэЬэkаsiпdэп baýqa zопаlапп tla kitоmеtг 9abэkasini (gаrq va qаrЬ)
9оr9iчэ kэпаппdа qrsa хоtlэrlа qeyrl еdirlэr. Эlача 9аЬэkапiп yurriur,9Ьг91-
vanin xaricinda уапlt. 50-ci ýokildэ ikinci zonada
уеrlоgэп хэritэ vbraqi
vеrilmigdiг. Qэrgivапiп ýаrq tэrоt'iпсlэ iig{incii zona tigtin koordinat
ýabokasi--

56
nin grxrglan belo veгitmigdir. 59l0, 5914, 5916,gimal gorgivosi tigtin iso
зzsв, зjоо, з262, з264, з266. Xoritэda аlачэ 9abokanin olmast imkan чеrir
ki, обуеktiп koordinatlarrnl Ьir zonaclan ba9qastna qгatiki iisulla hesablaya-
san. xaritado olavo gоьэkа уагаtmаq tigtin kаrапdа9 чэ уа tu9la эlачо kооr-
dinat gэьоkэsiпiп grxrglarr eyni qiymэtli gаrq чэ qоrь gэrgiчаlагiпi vo сэпчь
vo 9iЙаl gorgivolari ilo birlo;clirmak lazrmdtr. оlачо 9эЬэkа gэkilэпdэ i9dэ
Ьuгахrlап sahv хогitэrlэ kооrdiпаtlагtп taptlmasrndakt sohva gэtirir.
geodeziya baýla-
Qaussun cltizbucaqh koordinat sistemindэn уеЁstй
malartnda istitadэ оlчпur.

ý30. Topoqralik xaritada nOqtolorin diizbucaqlr

koordinatlaгlnln tapllmast
Хаritэ iizarindэ nёqtolarin koorrJinatlartnt tapmaq iigtin хоritэ voroqi
gorgivolarindoki malurnailardan (yazrlmr9 rоqаmlаrdэп) istitadэ оlчпчт.
бпчп iigtin noqto otan dбrdbucaqltlann - kilometгik tоruп koordinatlart
agaýrdakr kimi taprlrr (Ьах 9okil 53).

с
,в

l
l
i

s,5

1 а 03 4

ýaкl53. Кооrdiпаt gэЬэkаsiпа эSа,Sап ntiqtanin koordinatlarlnln ча

istiqamotinin taptlmast

57
 NёqtэlоГ olan dёrdbucaqltlarln x-lorini tapmaq tigiin хэritэ
9эr9iчэsi-
nin conub xattindan пёqtаlаr olan dordbucaqlrlarrn agaýr хэttiпэ qэdоr olan
tam kilоmеtгlэr gбti.irйltir. sопrа пёqtэlаriп olcluqlarr' dъrrJbucaqlrnrn soldan
saýa y-larini km-lэ gotiiriirlar.
Daha sопга рэrgаrlа hоr iki noqtonin оlачэ koordinatlarl taprlrr. Tor
(9obako) xэttinin koordinatlarl ila
роrgагlа olgi.ilrnrig koordinatlann comi mЁ-
vafiq оlагаq пёqtэlэгiп koordinat ba9lanýrcrndan olan koorclinatlart olacaqdlr.
Мэsоlэп, l:50000 miqyaslr хэritэdа yaxgllaýclrrllmrg tоrраq yolunun kosi9-
mosi nёqtosinin kоогdiпаtlаrl belo hesablanш. kvadratln Ъ9аýr tэrэt'iпi itъdь
еdэп titiiqi xэttin iistiindэ 5988, yuxarr хэttiп iisttindэ isэ 8Ф,
уэпi 5989 yazr-
ltb. Agaýr tittiqixatdan пёqtэуэ qэdоr olan mоsаtъ б00 mеtr<lir.
Yollarrn kosigdiyi noqtonin yerlogcliyi kva<lrattn sol tэrоt'tпсlэ 2403,
saý tэrоtiпdэ iso 04, yani 2404 yazilb.r.lэrin bu dбrd rэqоmiпiп birincisi
(2) zonanrn пбmrэsiпi 4о2,4о3,404 чо s. isэ kilometrdir.
Bildiyimiz kimi y-in qiymoti kоогсliпаt ba9lanýrcrnda 500 km ol-
duýundan, asanltqla tapmaq оlаг ki, bu xott ох meridiantndan 98 kilometr
qаrЬоdir (500 km-402 km=98 km).

Ufiiqi xatt tizrэ ntiqtэyэ qodar olan mаsаfъ 500 m olduýunclan пбqtэпiп
koordinatlan:

х=5988000 m+б00 m=5988600 m

"У=240З000
m+500 rn=2403500 m olacaqdrr.

вэzэп еIэ оlur ki, оriуепtir noqtэsini vo sair оьуеktlэгi koordinatlarr-

na gоrО хэritэуа kоgtirmэk laztmdtr. Tutaq ki, obyekt чэ qrsaldrlmtý kооr-
dinatIarr mоlчmdчr. х=90850; .у=02550. Masэlo agaýrdakl ardlcrllrqla holl
оluпчr. Эwol obyekt olan kvadrat taprltr. Коогdiпаtlапп (х чо
Jr-in) iki rэ-
qэmi (vahid чэ onluq kilometrlar) tapllrr. Obyekt 9002 (gO-tifiiqi xott, 02-
gaquli xэtt) kvadrattndadtr.
9002 kvadrattnda torun gaquli xotti rizro 850 iilgiib qeyd еtmэk, hэ-
min поqtэlэri ritiqi хэtlэ Ьirlаýdirmэk (ýokil 5l). Obyekt bu xattin rizэrin-
dэdir. Qэkilmiý titi,iqi хэtt tizгэ solclan saýa (02-dэп 03-о tэrэt) 550 m mэ-
satb ёl9йliiЬ qeyd оluпur. Bu пбqtэ axtardlýrmrz obyektdir.
Кооrdiпаtоr. Yеrli рrеdmеtlагiп хоritэ tizаriпсlэ koordinatlannr tapmaq
tigtin vэ kооrdiпаtlаrа giiro nёqtэni хогitауо krjgtirmok tigtin kооrdiпаtоmеtr
adlanan оlаtdэп istitadэ olunur. Bu alot kvadrat pallet чэ
уа iki Ьir-Ьiriпэ реr-
pendikulyar gkaladan iьаrаtdir. ýkala Ьёlgtilогiпсlэп istitbclэ еdэгаk хогitэ сlа-
xilindoki kvadratrn i9indэki пёqtапi kооrdiпаtlаппа gоrо qulmaq оlчг. Laztm
gэldikdэ eyni qayda ila hэmiп noqtonin koordinatlannr tapmaq оlчr.

58
 Tutaq ki, bizэ laztmdtr з6-76 kvaclratrndakr М noqtэsinin koordinatla-
rtnt tapmaq (qэkil 54). Опчп {igiin kооrdiпаtоmегiп iitliqi 9kalasrnrn
(У/ М
пбqtэsi olan kvadratrn a9aýr torat'i ilo elo уеrlо9сlirmэk ki, 9aquli 9kala (х)
ёz qrraýr ilэ М noqtasindэn kegsin. Koordinatomerin vaziyyэtini doyigmo-
сlэп ovvol х 9kalasrndan kvadrattn a9aýr tэrotjndon yuxanya doýru hesabr
gottirmok, sопга iso ;.l gkalasrndan hesabl gottirmok lazrmdtr, ýokildan
ikinci hesabat iso 750
lortindtiy,l kirni birinci hesabat ЬэrаЬэrrJir 350 mеtrо,
йеtrо. Bu raqomlori kvadratrn canubi-qarb 9аr9iчэ qrsaldrlmrg koordinatla-
rtпа оlачЭ etsэk М nбqtosinin koordinatlannl alarlq:

х=36350; у=76750

з
, i
t е
?
с
?
3 a
a з
м 4
I эбо ]
7so а 925 2
rэ
о
5 sa ! a зa l r r

5э'

76 тв 2в, l5

ýaКl 54. Koorclinatometlo nclqta kclrrrdinatlartnm taptlmast

Noqtэnin (С') mэlum koclrtlinatlanna gбго koordinatomerlo хоritэуа

kбgiirtihbsi agaýrdakr ardtcrllrqla арагtlrr. оччаlсэ пёqtэ (obyekt) olan
kчаdгаt taprlrr. SЪпrа koorrJinatomeгi xoritoclo elo qоуurlаг ki, iit,irqi ýkala
homin kvadratrn a9aýr tаrэti ilo tist-tistэ dti9siin vэ Ьu vaxt stttr hesabatt
saýcla olsun. Кооrrliпаtоmеri kчагсlаtrп a9aýr saý tэrоfiпdэ у oxu ilo о qo-
dai stirii9dtirtirlэr ki, titiiqi 9kalanrn sol tэгэtrпdэ hesabat verilmig mеtrlэга
(ахtrtпсt iig rоqоmэ) ЬаrаЬаг olsun. Вчпdап sопrа 9aquli 9kala ila x-in qiy-
matini gotiiгtib qeyd еdirlэr va belэliklo, С noqtasi хоritэdа бz эksini taptr.
59
Мэsэlэп, х-зб550 чо Y=78925 qrsaldrlmrg koortlinatlarr ilэ С nёqtosini
kооrdiпаtоmеrlо хэritэdэ qчrапdа (ýэkil 52) tifiiqi gkala
hesabat 925-in
tisttindэ 9aquli gkalada isэ.550 mеtrсlа qoymaq lazlmdri.
Ondan Sопга 9aquli
gkalada С nciqtosini (obyektini) igагэlоmэk оlаг.
С nёqtэsinin tam koordinatlarr belo olacaqdrr:

Х =5578925 m; ! =613б550 m

б0
 ч FoSiL
TEODoLiT чэ ONUN UýU.
UгОqi вuсАQLлRIN МЭSЛFЭОLСЭNLЭR

ý3l. Teoctolit-taxeometrin qurulu9u va hissalari

Bagqa bucaqolgon аlэtlоrа пisьоtэп takmillэ9diгilmiý alatэ teodolit

deyilir. 'ieodolitin iifiiqi miistovisi limb аdlапrr. Limbin dairasi tizэriпdо
Ьёigiilаг чаr. Bucaýr ёl9эпdо limbin mогkэzi А пбqtэsiпidэп kе9эп 9aquli
xati tizэriпсtэ уеrlфm"ii.ll.. Limbin tizэriпdэki at btll АВ ча ar cr// АС
(;akil 55).
ч
Дlidoda

с
L t{
i-
1rL

п
см

\l
d t'o.
?,2
в

ýэkil55

istiqamэtlarinin proyeksiyastnr qeyd etmok tigiin timbin mэrkэziпdо-

ki tlе9iуiпЪэ tjrlanan uii,lu6u уеrlэ9ir, Miiasir bucaqolgan alatlэrda alidada
limb {izэriпdо tirlanan Ьir сlаirэdir. Limb ila alidada birlikcla htсасltilqап
аlаtiп iifiiqi clairasi аслlапп.. Limb iizэriпdэ istiqamэtin proyeksiyastnt al-
maq ti9in ttЁrЬiпrlоп istitЪdэ olunur. DчrЬiп еlэ dtizolir ki, onun tirlandrýt
mfislэvi limb mtistovisinin mэrkэziпdоп kegir vo ona perpendikulyar olur,
Ьiг bucaýrn iki dаtЪ olgtilmo-
ýaquli clairanin saý vo sol voziyyatinclon eyni
siniйlrccgtll. tапl lorz iIa cilqiilmasitleyiliг. ýaquli dаirэпiп Ьir vaziyyэtinda
(saý, sol) lrucaýrn бlgi.ilmosina уаrlm tэrz deyilir. Yаlц torz ilo йtiiqi Р bu-
.uglп, оigmэkЪ9iiп v dioptr mistэvisini чtэ уа diirbini В noqtэsina tu9layrb
аlйаdа girixi qargrsrncla limb i.izro Ь hesabatl gбttiгtiltir, limb baýlr оlаrkоп
alicladanrn baýiayrcr vintini agrb dtirbini gevirib vz miistovisini С пбqtэsiпо
tuglayrr lо" qayda ilo alidadadan cr hesabatrnr gбtiiriirlэr. Bucaqolgan
"уЪi
аtыtЬriп timb tizэrindaki Ьбlgйlоriпiп sayt saat.Bqrabi istiqamatindo уапL,
бl
dtýt tigtin bl hesabatl cr hesabatlndan gox olacaq чо ona gбrэ da tifiiqi
bu-
caq agaýldakr diisturla taprlacaq (qakil 53)

Р=Ь с

Durbin zenitdon kеgiriliг, eyni bucaq ikinci dэtЪ gostarilan prinsiplo

ёlgiiltir.
Mtiasir konstruksiyalr teodolitlor tifiiqi, gaquli bucaqlan чэ hamginin
saplt, gua qaytaran (эksetdiricili) mаsаtъоIgопlо mаsаfыэii ёlgmауо lйкап
vегiг. Bu ciir teodllitloг teodolit-taxeometr acllantr vo ёz qurulu9lairna gёго
Ьir пе9э с{ir olurlar: optik, аИоmаt, elektron, komptiterli, Ьоtоriч '*r" ,.Ър-
tik tахеоmеtrlоriп texniki gбstоriсilэri bagqa tip tахеоmеtгlэrо nisbotэn
agaýt olduýundan опlапп istehsalr azallb. Апсаqъчпчпlа belo optik
taxeo-
mеtrlоr istehsalatda iglandiklэrina чо quruluglarma, hissэlorino, Ьпlапп чэ-
zitЫеriпэ gоrэ elektron ча sair tахеоmеtrlоrtlоп az tЫqlапdiklэri tigtin ор-
tik teodolit-taxeometrin (ЗТ5КП) эsаs hissэlэri .,r" onlunn vэzitbiari 5Ъ,
57-ci gэkillordэ чегilmigdiг.
зт5кп tахеоmеtгiп gaquli daiгasi oztiquragdrrllan kompensator чэ
gkalalr hesalrat mikгoskopu ilэ tэchiz о[чпuь.
ýaquli dairasi sekttrrlarla rэ-
qэmlandiyi чэ опчп айоmаtik
("*'', ''-rr) igаrо doyi;mэk qurýusu
olduýu iigi.in, taxeometrin hansr (R
,J чэ L) vэziyyotindэ бl9mоlагiп
lit apartlmaslndan asth оlmауаrаq,
13 ' alrnmrg hesabatlar бz qiymэti vo
12
л igarosino uyýun, бlgtitmtig gaquli
Z bucaýt olavo hеsаЬlаmаlаr арапl-
1l
з madan чегir.

l0
ц l-Yan tаrаfiп qapaýr. 2-МЁ9аhiсlэ cttirbi-
nin baýlayrcl vinti. З-МЁрhiсiа сtЁгЬiпi-
/J пiп mikrclnretгk vrnti. +_utiiqi сlаiгапiп
9 baýlaylcr vinti. S-дktaclantn mikrometrik
vinti. б-silinclrik tаrаzп cltizalclici vinti.
8 7-Silindrik taraz. 8-Daiгavi tагаz. 9-Dai-
7 rачi tаrаztп dtizoldici vinti. lO-Mlkгcls-
kopun clkulyan. l l-Mti9ahictэ сltiгЬiпiп
6/ clkulyart. l2-Qapaq. lЗ-Кrеmаlуеr-аýуа-
nl tbkusa gэtirап halqa. l4-DriгЬiпiп flr-
lanclrýr clx, l5 - Tuglama <lxu (vizrr).
ýэkil56.
62
 Utiiqi dаirэdэ hesabatt doqiq 1

qoymaq iigi.in taxeometr xiisusi quгýч

2
ila tochiz olunub.
Miigahida diirbininin vo tifiiqi 5

daironin tuglaylcr чiпtlэri mi.inasib ц

9ахmаq tipli bэrkidici vintlorlэ Ьir ох

tizorindo quragdrnIrb.
5
iglomak asan olsun deyo hэr
iki vint saý tоrэtdа yerla;diriliblэr.
(Dаirо solda). Mi.igahido diirbini l5
(яokil 57) xayalr diiz gёstаrir. Durbin б
hаr iki tэгаtdап zenitdon kеgiг vo 12'-

krеmаlуеr l3 vasitэsilo tirkuslantr

7

(lokil 59). Okulyann 1l (gakil 56)

dioptrik tiztiyiinii tiгlatmaqla sарlаг 8
tогчпuп хэуаhпt qаlЪf gёrmаk оlчr.
(ýakil 58).
Alati sonsuzluýa tu9lamaq i.igtin Il z"
saplar torunun уйхаrr sol lorotindaki
igаrо kтеmаlуегiп lransr tэrоlЬ lrrlап-
Йuы istiqamotini gбstогir. Dtirlэiпiп l_Qulp. ,_r"rf,lrТ"'i]й.r,. з_yап ta_
iisttindaki nigangah l5 (9akil 54) dur- rай qapng,. 4_ýaquli сlаirэпiп tarazl чэ
bini taxmini tu;lamaq tigЙndtir. Mii9a- gtizgristi. S-Grizgri. 6-ýaquli dаirэ tarazt-
hicta di.irbini оzй tirlandrýr oxun 14 йrп clЁzalttici vinti. 7-Linrbda hesahatr
kогрusчпа bэrkictilib. dayiqna vinti, 8-Qaldшtct vint, 9-Sacaya-
KollimasiyasohviniaгadanýrrrbaýIayrcrvinti.l0-Sacayaý'll_дlэtin
qaldrrmaq iigtin tonzim lэyic i vi ntdon li:r#ТУ'i"Нf;rЪТJ,"-Ё?i"ЁjilЁ
l2 (ýakil 56) istitado оlчпur. Utiiqi t3-оrkэzlа;;dirrпапrпсlkчlуаrr. lz}-Dayaq.
clairado hesabat vintlo 7 (9эkil 57) l5_MЁphicta dЁrьiпi.
doyi9ilir чэ hesabatln по qador da-
yigmэsi indekslo l2 рэпсоrэdэ miigahida оlчпчг,
UПiqi daironin alidadasr iizaгinclэki silindrik taraz'7 dtizэldici vint 6
(;okil 56) vasitosilэ огtауа gotirilir. Dairavi taraz 8 iso diizoldici vintlo 9
cti.izolclilii. Utiiqi ,n" сlаirаlоr bir dоrосэсlап Ьir yazrlrblar. Giizgii 5
(ýэkil 57) ilo mikroskopun 'uqulihesabat 9kalasl i9rqlandrrrlrr. Mikroskopun gёrЁ9
sahosi qokil 59-da чеrilmigdiг. Hesabat gоtiirmэ doqiqliyi з"- 6". ýaquli
сlаirопiп hesabat qkalasr iki саrgо rоqоmlагсlап ibaratdir. Наr iki toratdon
..*,, чэ "-" riyaziyyat simvollarl чаr. Оl9mэ vaxtt Ьir ci.it simvol agrq qalrr,
о birisi baýlr. Ъ" iu tll9mо i;lэгiпiп сlаirэ saýda чо уа dаirэ solda арапlmа-
stndan asrtrdrr. Yuxarirlakr i;aro yuxarclakt, a9aýrdakr i;aro isэ agaýrdakr

бз
 hesabata aiddir. ýkalanrn saý torotindo, cilgmonin dаirэпiп hansr чэziууэ-
tindo aparrlmast gёstorilir. (dаiга saý - R, dаirа sol L).
- ýэkil SЯ-Сап go-
riindtiyti kimi gaquli dаirа tizгэ hesabat (mэпtr) 0,2з,2', tifiiqi ttаirэ iiiro
-
iso hesabat dаirэ saýda l27О05,4'-diг.

L
е -0
;
з
бs :,J

I
п
1?i
ll

ýaНl58 ýэkil59

Rusiyanrn Ural optik - mexaniki zavodunun 2000-ci ildan istehsal etdiyi,

mtiаsir dёvrtiп texnikaslntn, elminin soviyyosina cavab чеrэп optik teottoiit-
taxeometrlor mtixtolif geodezi i glэriп aparl lmasl tigiin оlчепglidirlэr.
3Т seriyastndan olan bu аlоtlоrdэп trianqulyasiya, poliqonometгiya,
geodezi torun stxlaýdtrtlmast, astronomik ёl9mоlэг, tахеоmеtr planalmaia,
markgeyder iglorirrin уеriп tist sэthinda apaгllmast, 9бl axtarrglarrnda istith-
dэ оluпuгlаr. ýaclu[i dаirэsiпdэ kompensatorun olmasr olgma iglэriпi stirэt-
lопdirir.
4т з0 п seriyastndan olan alatlor taxeometriki gеdiglэг, planalmada уЁk-
soklik tогuпuп (9abэkasinin) qurulmasr, dtirbin tizorinclaki tirazln Komolliyi
ilэ tахеоmеtrdап nivelir kimi istitacla olunmast xtisusi эhэmiууэt kэsь еdiг.
Bundan ba;qa gkalalr mikrоmеtrlэ tochiz оlчпmаlагt imkan чеrir ki, iiliiqi va
gaquli Ьuсаqlаг daqiq ёlgtilsiiпlэг. Masafbnin saplar toru ila olgtilmэsi, bussolla
maqnit azimutunun taptlmasl xtisusi оhэmiууэt kэsь edir.
Optik tахеоmеtrlоriп texniki xarakteristikalan сэdчэl 7-dэ verilmigdir.
Alidada ila limbin mаrkоzlэгiпiп rist-i.istэ diigmэmэsi halrna oilrtorlo-
m п еks,уеп lri,y i tet i deyilir.

64
 .ц
F'\
ьd а €
9 ýI у
€ :z
-Ф

о
д
.у
у
0II о\ d

!
д
,N d
уо + ý
dýI Iй ф о N
,у
a{ д d
=
d
t
=
А
о
.у, ф
r ф о
N N
0I-d0€ .Li о +
al о N :l
d
Ф
9
R
Ф уо ф
о d0€ It \с ф N Е
д
d
д
о N t
N
ёо

а
о
хФ i.. :z
dяý Ic * у
о +. <f,

о
Ф
д
о
эl t
о ь
(,)
vxz IE .+ о
i N + + t
у d
q)
х
сý Ё.
о
о iб а +
ь
It,
е
N
d>Iz $
у d
<f,
N

,Еj ,t о
.о
Ф
0t
Ёб у э а
U h lz
БЕ ý Ф
d ц
n 'Б0 N -л ы!
l- Ф
А б э
Ф
у, .у
Ф h Ф
о
N ol. -о о ,ц
.о Ф Ф
ь ц
уо ъ
:ц Ф N
у |о
о(
8
Ф
ео 9Е 9. Ф
а
Ф Ф о Ф
:о
ot ц.- д
'= >1
ц о Е
э
,ьб

э оФ о
э зz
:А с
Э j
Ф q .чц б у
Ф|оъ
с
эо х ц
Ф
Ф
Ф
zq
G Ф
,э Uъ й в
Ф
..] z
Ф
,эц
Н Dad

* ь a] + \о r
ls-q[ влS N ф ф ф

65
 ý32. DчrЬiпlаr va опlаrlп qurulugu
Sovet teodolitlorindэ astronomik tipli dчrЬiпlэrdэп istifbdэ оlчпчrdч.
Durьiпlэг iki сtir оlчr: хаriсdэп tbkuslanan, daxildэn tbkuslanan. Хагiссlоп
tbkuslanan duгЬiпlоrdэ хауэlt aydlnlagdrrmaq ii9Ёn okulyar dirsoyinin tizti
hermetik olmadrýrndan kremalyer ilэ iglоуэп<lэ dчrЬiпiп daxilinэ toz dЁ9tir
vэ alat tez strаdап 9rхlг. odur ki, son zаmапlаг хаriсdэп fbkuslanan аlэtlэr
artrq istehsal оlчпmчrlаг.
Daxildan fbkuslanan dчrЬiп (qэkil 60) obyektivin dirsэyindon (l), оЬ-
yektivdэn (2), оkчlуаr Ьоrusчпdап (3) чэ опчп tizаriпdэ olan okulyardan (4)
ibarЭtdir. Obyektivlo saplar gэbakэsi araslnda masatb sabit olduýundan cismin
ХЭУаh sopici linza (5) vo krеmаlуеr muftast (6) vasitosilэ ttlkal |inzaya(m{isto-
чiуэ) sallnrr. Daxili tbkuslanan dчгЬiпdэ xэyalrn qurulmasr бl-сi gэkildo ve-
rilmigdir. DчrЬiпlэriп sарlаг gobakэsi tЬrmаса mtixtalif оlчr (9akil62).

,5
6

a 0- 4

-
sарlаг 3
9abakэsi

ýaНl б0

Эlача linza ь

А i'x о\..

ц
опik ох F

,,|'
R
.r/'
,
а

ýaНl б1

66
 ýaНl б2

Durbinin optik gёstэriсilэri onun keyt-ryyэti ilэ tayin olunur. ,

Вчпlаг: l) dчгЬiпiп bёyi.itmэsi, 2) onun gоriiя sahэsi, З) хэу'аlrп ау-
drnlrýr чэ 4) xoyalrn parlaqlrýlndan ibarotdir.
Cismin durbindo gбrtindiiyti Р bucaýrnrn adi gёzlэ gоriiпап с bticaýr-
па olan nisbatinэ йtrЬiпiп bciyiitma qabiliyyali, u deyilir. Ba9qa sёzlэ,
obyektivin tbkus mosafbsinil (f,), okulyann tbkus masafasino (fr) оlап
nisbэtina йtrЬiпiп bciyiitma am.salt. deyiliг. 63-cii 9эkildan gёriiп{ir ki:

ч=L ( l6)
d

Yэni: u=L ( l7)

/,
ь
А

ýakil б3

Durbinin gбпiя sahosi durbindan gёrtiпоп saho ilэ xarakterizo оlчпuг;

сlчrЬiпiп bёyiitmo эmsalt ilэ gёrii9 sahosi Ьir-Ьiriпэ tэrs mtitэnasibdir. Dur-
binin gёгЁ9 sahэsi
з8
( l8)
U
dusturu ila hesablantr. Опа gЬга dэ dчrЬiпiп gогtiq sahasini bёyiitmok olve-
ri9li deyildir. DчrЬiпlоriп goriig sahalori 1-2o arastnda dayi9ir. DurЬiпdа iki
noqtэni Ьir_Ьiriпdэп sеgmэу imkan чеrэп bucaýa kritik gcirmo htcaP deyi-
67
lir. Normal insan gёziiniin kritik gorma b{icaýr l'(60") olcluýundan clurbinlэ
tu;lanmanrn doqiqliyi a9aýrdakr dtisturla taptltr:
- бо"
,U dn' =- (l9)
sарlаr ýэbэkosinin gaquli чэ оrtа iitiiqi xэttinin kэsigdiyi noqtэ ilo
obyektivin morkazindon kе9эп xott chlrbilti,lt tuslama oxll adlantr. Sарlаr
gabэkэsinin kэпаг i.ifi.iqi хэtlоri плаsdас)lgеп saplar асllапlr.
хауаltп aydmltýt - gёriiя sahosinin Ьir vahidi iizorino dtigan igrq gua-
lаппtп miqdarrna deyilir. Teodolitlэrda durЬiпlагiп А aydrnlrýr tог 9эЬэkэ-
sindo alrnan xэyaltn aydrnlrýr ilэ, hamin cismo adi gбzla baxclrqda altnan
aydrnlrýrn пisЬэtiпэ ЬоrаЬэrdir, уэпi:

д =!S5Л
ч, .d,
(20)

burada; dub - obyektivin diametri;

u - durbinin boyiitmasi;
dgo, - gёz ЬэЬэуiпiп diametri;
0,85 - bilavasitэ gёzэ diigэn gчаlапп miqdandrr (i.imumi miqclann 85%-i)
xoyalrn parlaqlrýrnl mi.iэyyan etmak iigiin аý kaýlz iizэгiпdэ 8-10 sm
diаmеtrdэ miixtolif hэndosi tiqurlar gэkilir vo dчrЬiпlэ 10-20 m-lik mosa-
fЬdэП Ьахtrlаr. Эgаr 9okilmig xatlorin yantnda sреktоr rапglэгi yoxdursa чэ
хэtlог kaýlzda gokildiyi kimi gortintirso, durЬiпdэ хэуа1 parlaqdrr.

ý33. Teodolitlar
а)Tl0 tcodoliti. ýkalalr Tl0 optik teodoliti (ýэkil б4), analitik gэЬо-
kэlэrdо vo l, 2 dэrэсоli poliqonometгiyada titiiqi vo gaquli bucaqlarl l0"
ofta kvadrat sohvlэ бlgmэk tigiin hazrrlanmlgdlr. МэsаfЫэri saplar gоЬэkэ-
si va obyektivo taxrlan DN-04, DN-06 mаsаtЪбlgапlэri ilo бlgmоk miim-
kiindtir. DurЬiпо barkidilmi; silindrik taraz vasitosilэ texniki пiчеlirlэmэ
араrmаq оlаr.
ýaquli охlаr sistemi silindrik vo tэkrаridir. Limb чэ alidada birlikdo
tirlапrr. Utriqi сlаirо ali<laclast чэ durbin baýlayrcr (5) чэ mikrоmеtrik vint-
lЭrlа (l l va 6) tэchiz olunmuqdur. ýaquli dairo alidadastntn tarazt duгbinin
dayaýr igэrisinda orttiliidtir чэ kontakt prizmalarla dёпdэrmо prizmasr (l8)
vasitэsilэ mtigahidэ оlчпur. Teodolitin alidada hissosino quraýdtnlmrg vo
хаriсэ 9lxan okulyarr (7) optik ýaqul ilo tэchiz olunmugdur. Durbinin
okulyarl ila yanaýl уеrlэýmig ýkalalr mikroskop vasitosila limЬlоrdэп hesa-
bat gбtlirtilrir (9эki1 б5).

68
 I

Гg
ll
,J
? ь lг l
ч
l^1 , J 2 1

f ,{rrr.1,,r_r-r I
0|1 1] ý t зl
7
lt
0 t ?l ( ýta
d ,.l.rl.-|.l
t l75 17i.
l0

^
ýэК164. ýaНl б5.
Dэqiq optik Tl0 tetldoliti (б4) чэ mikrclskclp mikrсlmеtriп gclrii; sahosi (б5)
l_gtizфlri qараq; 2-bussol; 3-bussolu Ьаrkitпэ r,inti; 4-hesabat mikrclskopu; S-durЬiпiп
baýlaylcr vinti; d-durbinin mikrometrik vinti; 7-optik mаrkэzlапrапiп okulyart; 8-1imb чэ
alicladanrn birlikdэ hагоkаti tigtin dilgэ; 9-tecldoliti ciayaýa baýlanra vinti; 10,1l-dayaq r,э
qaldrrcr vintlar; I2-tjftiqi dаirэ taraztnln clrizaldici vinti; lЗ-gаquli daira tarazlnln mikro-
metrik vinti; l4-<lurbinin okulyarr; lS-Iimblari igrqlandran grjzФ; l6{iirbini fokuslayan
krerTmlyer; l7-durbintistri nigangah; B-q;aquli clairodan hesabat 2О05',1; Q-tjftqi dаirэdап
hesabat l74o55',0

Кrеmаlуеr (l6) vasitэsilo daxili fbkuslanan durbin i.i9 komponentli

axromatik obyektivdэn, tbkuslagdtгan linzadan, sарlаr ýаЬэkэsiпdэп чэ
okulyardan iЬагэtdir. DчгЬiпiп tisti.inda уеrlоgэп iki nigangahdan biri silind-
rik tаrаz ilo ачэz oluna Ьilэr.
Ь) ýkalalr Т5 optik teodoliti, analitik gаЬэkэlэrdо чэ l, 2 dэrасоli
poliqonometriya tifiiqi va 9aquli bucaqlaгr * 5" оrtа kvadrat sahvlэ olgmэk
iigtin hazrrlanmlgdrr. МаsаtЫаri saplar 9эЬаkэsi чэ DN-04, DN-06 taxma
mаsаtЬбlgэпi ilэ olgmak mtimktindtir.
Т5 teodolitindэ gaquli охIаr sistemi qеуri-tэkrаrtdir. ýkalalalt mikrо-
skopu, duгbinin okulyarl ilэ yanagr уеrlэ9ir (9akil 67), Т5 teodtrliti optik
kompensator ilэ tэchiz olunmugdur; опа gоrэ bu teodolitdon nivelir kimi
istitado etmok оlаr. Teodolitin oxu * З'mеуl etdikda kompensasiya sohvi +

69
2'-don artlq оlmчr. Т5 teodolitinin gkalalr mikroskopun gоriig sahaciyi бб-сr
gэkilda чеrilmigdir.

l] 19 20
lб

l5 l
2
J
l8
4

5 в

l 2 l
lз 6 I lIlllllIlll
0 l 12з456
1
l2
01234 5 ('
Illlllllll l I

9 25 24
ll
l0 г

ýakil бб. ýakil67.

Т5 teodoliti (б6) va hesabat mikrosktlpunun gcirtig sahэsi (б7).
l-busstllun yatagl; 2-dayaq; З-cirtrik; 4-hesabat mikoskopunun clkulyarr; S-durbinin mik-
rоmеtri; 6-durbinin baglayrcr vinti; 7-Iinibin уеrrпi dэyigmak rigtin dilga; 8-alatin flrlапmа
tlxu; 9-qaldrпýt vintin tanzinrlayicisi; lO-qalcirrrcl vint; l l-alatin ytixart va agaýl hissala-
rini Ьrr-Ьiгiпа Ьiýlауап vrnt; l2-alidadanm nrikonretrik vinti; l3-alrrlatJanrn baýlayrcr vrn-
ti; l4-kontakt tarazlnln nrikronretrik vinti; lS-kclntakt tarazrntn igrqlancltrlcl рапсагаsi;
lGtarazrn чсlаrшt nr,igahida rigun dcindamla priznrast; l7-rJayaýrn clПriyti; l8-hesabat
dаirаlаriпi igrqlandrran gtizgri; l9-optik vizir; 2()-durbin; Г- rifiiqi daira rizrо hesabat _
24"55,0; В - gaquli сlаlrо йzrэ hesabat 2О 05',l,

ý34. Teodolitin yoxlanmasl

Aloti аmЬаrdап alanda agaýrdakr yoxlamalart арапrlаr:
l. vегпуеriп Ьёlgtilэгi dtizgtin bбltinmolidir. Yoxlama zarnanl ardtcrl
оlаrаq чеrпуеriп bёlgiisi.intin hоr Ьiгiпi limbin bolgiisti ila birlэ9dirdikdэn
sопга sэrrоЬiпlэ 9tгiхlогiп doqiq tist-i.istэ dtiýmoli mi.igahida оlчпчr. Sэhч
аgkаr edildikdэ аlэtlо iglamok olmaz;
2. alэtin biittin чiпlоri yax9r i;lomэli, mikгоmеtrik чiпtlэrlэ iglayэnda
limb, alidada чэ dчrЬiп sэlis horakot etmolidir;

70
 з. timb, alidada чэ dчrьiп ёz охlап atгatrnda solis чэ yйngiil hоrаkэt
etmolidir;
qiymэtindon
4. alidadantn ekssentrisiteti чеrпуеriп daqiqliyinin ikiqat
gox olmamalrdrr.
Gоstэrilоп уохlаmаlагdап sопrа 9ol yoxlama i9lori арапlrr. Qёl уох-
lamast zamanlteodolit a9aýrdakr 9эrtlагi ёdоmэlidir:
охчпа
l) tifiiqi alidada tizarinclJ siпndгik taraz охч alotin 9aquli tlrlапmа
iigtin silindrik taraz iki qal_
рефпdikчlуаr olmaltdrr. Bu 9агti yoxlamaq
drnct vintin tizагiпэ раrаlеl qoyulur чэ опlапп kбmakliyi ilo
tarazrn qa-
Ьаrсrýr ortaya gotiгilir. Sonra tarazl l80o geviribbaxrrlar.
Эgоr qabarctq
qaldt-
ortada qаlаrsа ýэrt diizdi.ir. Эks tэq<lirdэ qa9mr9 qabarcrýrn уапS1
rrcr, ikinci yansl iso tarazln oz diizэldici vinti ila оrtауа gэtirilir;
olmalrdrr,
2,) ,Jurbinin tuglama охч dчrьiпiп tjrlапmа охчпа perpendikulyar
Ьir пбqtэ segilir vo dчrьiп dairo
Bu gorti yoxlamaq iigtin uzaq mоsаfъdэ
поqtэуэ tч9lашr
sаД uaziyyэtinda (t"in'in"n tittiqi ol'ouq 9ortilo) hэmiп
ч"".,r*rnу".dэп hesabat al gotiiriiltib va az hesabatlarr Ьir-Ьiгiпdап
l8Ф
tЫqlапэrsэ gэrt diizdiir. Эks halda
a|+a2+l80'_ с (2l)
2
kollimasion sэhv taprltr чэ saplar torunun dЁzэldici vintlэri
ilo 9aquli
sap С-' bucaýr qэdоr sЁrii9dtirtilйr;
з) Ourbinin tiitanma oxu, alэtin 9aquli tlrlапmа охчпа perpendikulyar_ol-
malrdrr. Bu garti yoxlamaq i.igtiг clivardan l0-20 m-lik
mэsаtЪdэ alэti
qurub dairo saý (i; vaziyy"tin,1" sарlаr torunun I":i?p? nёqtэsi
divann
yuxarrsrn,Jak, Ъ"r'hапsi М пёqtэsiпа tu9lanrr (9akil 68). Sопrа
onun
ke-
pгoyeksiyast diчапп a9aýr hissaiinclo qeyo olunur. Durbini zепitdэп
9lrib Culi" sol чоziууЬйс"п (L) еупi эmotiyyat.!."\*, Oks halda и,
olunur, Оgэг
proyeksiyalarrn ЬiriБЬiriпiп iizarino dii9агsэ 9аrt diizdtir.
qeyd olundu-
noqtэsi lilr-clon аrаlt olacaq. rz noqtosi Ьчпlаrlп ortastnda
qСЙ sопru saplar torunun Йоsigmэ noqtasini и noqtasi iizэriпо salmaq
ii^gi.in oturacaýln dtizэldici vintlorindon istil'adэ
оlчпur. Mi.iasir alatlэrdo
Ьч vintlэr уохdчr. Ancaq yoxlama араrtltr,
4)' sарlаг tоruпчп gaquli sapi alэtin 9uquti trrlanma oxuna раrаlеl olmaltdrr,
в; 9эrti yoxlam"q tigtin аlэtdэп 5-10 m mоsаtЪdо чсчпа ytik baýlanmt;
sap Ъаlrпir. дlаtiг 9aquli sapl onun i.izarino saltntr. Эgоr
sарlаr tоrчпчп
halda sарlаr torunu dia-
ýаьп sapt astlmtý sapl бrtаrsэ gаrt ёdэпir. Эks
ii"q.u iiэ birlikjo о qэdоr gevirmэlidir ki, sарlаr bir-birini бrtstin, Bu
dtizыi9dan sопrа ikinci 9эrt yenidon yoxlanmalrdlr,

7|
 ýakil б8

ý35. Optik masaf'aiilgan. igrq mаsаfэбlgапi

Teodolit, kipregel чэ niveliTlarin dчrЬiпlоri mэsаf-обlgэпlа tochiz
оlчпmugduг. З00 m-o qэdоr mэsаlЫэri l:З00 nisbi sэhvlo tэyin еdirlэr.
Optik mэsаtЪоlgоп ti9 iitiiqi чэ Ьir ;aquli хэtсlоп iЬаrэtсlir. Konai titiiqi хэt-
Lor пlаsфесilqеп saplat"adlanrr. Мэsаt-оо19апiп komplektino bolgiilti tamasa
daxildir. Оlgйlэсэk xэttin Ьir ucunda аlэt qurulur, jigэrinda iso tamasa ga-
quli tutulur. Alэtin tuglanma oxu riftiqi ikan mэsаfэсilgэпiп а уа Ь saplarin-
dan vo obyektivin оп 1bkusundan kе9эп gi.ialar tamasant А vо В поqtЫэriп-
dэ kasir (9aki169). Ох9аr дFВ уа c.Eb'tigbucaqlarlndan:

D, _J'
llp
чэ

Dr=J'.п (22)
р
Ьurаdа: Г - obyektivin tbkus mэsаlЬsi;
Dr - obyektivin qabaq tbkus noqtэsi ilo tamasa arastndakl
mosafb;
n- tamasadan gottinilэn bcilglilэrin sayr;

72
 Alatiп oxrt Tarrrasa
I
в
Obyektiv
I
а а
Р; I Г--.--, F р
ll
р
ь ь,
lб f Dl
D
А

ýakil б9

v
о'/. ll
:
N

м 1,q в

d J

ýakil70

L{ = k - sabit komiyyэt olub, иаляа/Ьdlgаlliп аmsаh аdlапtr,

р
б9-сч9аkilrlоп D=D.+J'+6 QЗ)

Ьuгаdа Б - obyektiv ilэ alatin flrlanrna охuпа qador masafЪdir. f +6

= c-ni sabit hesab etsak, mэsаtЪ a9aýrdakr ýakilda hеsаЬlапtr:
D=k.п+c е4)
мtiаsir daxili 1bkuslanan аlэtlэrdа с 9ох kigik olduýundan эksэгоп
D = k.tt (25)

7з
qobul edilir. Santimetr bёlgtilti tamasa {igtin/ =20() mm, р =2 mm,, k =100
чэ mаsаlъёlgоп tizгэ hesabat mеtr ilэ mэsаtъпi чеrэсоkdir.
. Мэsаtьёl9опlэ olgiilmiig maili mosatbnin tifiiqi pгoyeksiyast ч meyl
bucaýrna gёrэ tэshih чеrmэklо hesablanrr (9эkil70). МэsаЬёl9эпlо mэsаtЪпi
ёlgiikdo tamasa tuglama oxuna реrрепdikчlуаr olsaydr, maili mэsаtъ Лдl

D = k.п/ (26)
olardl. oslindэ iso tamasa hэmiýa gaquIi tчtчlчr чэ ч bucaýtna gёrэ

1,1/ = l,t.cosy (27)

Ьчrаdа c-nin mailliyini паzэrэ almasaq, ахtапlап titiiqi mоsаtЪ

d = kп cos2 v (2S)
таm dtisturu ilэ
d=kпcos2y+c.cosy (29)
у чэ c-nin qiуmэtlэri kigik olduýundan
4 =(kп+с)соs'ч (З0)
(24) dtisturuna gёrа
d = D.cos'y (3l)
hэr iki tэrэfl D-dan 9lxsaq mоsаtЬёlgэпlэ бlgtilmtig maili xэttin tэshihi

bd = Dsin2 у (з2)
Оlаr. Adaton, r/-nin qiymoti codvэldon /? чо у аrqчmепtlэriпа gёrо gottirtiltir.

Ural optik - mexaniki zачоduп istehsal etdiyi <Blesk 2 (2СТ l0

02)> mаrkаlr igrq mэsаtьёlgопi geodezi torun stxla9dtnlmastnda vo poliqo-
поmеtriуаdа tэtbiq оlчпчr. Bu alatlэ l0 km-э qаdэr masafoni ёlgmаk оlаr.
эgэг ig prosesindo bucaýrda бlgmэk |aztm gаlэrsэ onda mоsаfъёlgоп <3т>
seгiyalr teodolito quragdrrrla Ьilэr. МаsаtЪоlgопо mikro (ЕVМ) quragdrnl-
dtýt tigtin ёlgmэ prosesini о idаrо еdir (9эkil 7l).
Оl9mэ пэtiсэlэппо tеmреrаfur ча atmostbr toryiqina gёrа di,izэlig verilir.
komplektэ daxildir: эksetdirici, епеrji monbeyi, Ьагоmеtг, termo-
mеtг, tigayaq чэ s. МэsаtЬ ёl9mапiп orta kvadrat sэhvi < (5 + 3 х lOD)
mm. Mэsatbolganin diapazonu metrla: ап аu - 2, ап 9охч - 5000-10000.
Vizir sisteminin bбytitmэsi - l8*. Futlyarda gokisi - 8,5 kq.

74
 rЪ
* **"{Цh.h
Ё*-

ýэНl71
saltnmasr
ý36. Qapalt, agrq ча aýrh teodolit gediqlarinin
istinad nбqtalarini yaratmaq maqsэdi ilэ teodolit gediglori saltntr ki,
buna da asas teodolit gedi9i deyilir. Bu пбч gediqlэrdoki ёlgtilаr nisbatэn
doqiq olmalrdrr.
Yerqurulu;u iqlorinda osas gediglar miimkiin qэdоr tаsоrrйfаtlапп vЭ
torpaq istiiadэgilэrinin sэrhэdi boyunca saltntr vo homin пбqtоlаrо asasan
mantэqalarlo alaqolandin-
-"b.it" plant altntr. Osas gediglэr triqontmetrikmэsаfа 150 m-don az, 500-
lir. Dопйэ nбqtolori еlа ЙgiШr ki, aralannda
600 m-dэп 9ох olmasrn. Вir-Ьiriпdэп gortinsiin vo mэsafoni бlgmаk эlче-
rigli olsun. бsas gedig sэrhоd boyu salrndrqda qabaqcadan nбqtolarin yerin-
do qan rna mtivafiq diroklar basdrnlш. Bucaq va хэtlаriп бlgiilma daqiqliyi
mtivaГrq talimata osaslantr.
Рйаhа ьёЁk arazida apanldrqda bir nega teodolit gedi9i salrna bi-
lаr. Gediglar i.ig ciir olur: qapali, aýrq va astlt. Baqlanýrc ча Son пбqtаlэri
triqonometrik mапtаqэlаrlэ olaqolэnmig gеdi9lэrо agtq gedi,s va yalnrz baq-
lфrс пёqtэsi triqonometrik mantaqo ilo эlаqэlэпrпig gediýlaro aslll gedis
- Qapalr teodolit gedigi
deyilir. poliqon adlantr,
Torpaq istifadэgisinin sarhadi canlr эугi cismi olarsa noqtalor аrаslп-
dakl masafэnin 150 m-don 9ох olmast iigtin donga noqtolari qrupla9drnlrr
(qakil 72) vacanlt sэrhэd perpendikulyar i.isul ila plana altntr. Yerquruluýu

15
iglэrindo iki nбqto arastndakt mosatb polad lепtlэ iki dotb, bucaqlar iso Ьir
dэqiq чо уа otuz saniyolik teodolitlэ Ьir tam tэrz ilэ бlgtiliir. (codvol 8).

+- -|
Ь: -4
Y
а,Г .--\
Е
с

l
ёА

ýэkil72

uttiqi proyeksiyalarr almaq tigrin 2o-don 9ох olan gaquli bucaqlar

ёl9iilmolidir.
LепtIа бIgiilmasi bilayasita miiпtkiiп оlmауап masafalarlи hesab-
lanmast. Teodolit gedigindo hэr hansr xotti bitavasito ёlgmэk miimНin ol-
madrqda onu agaýrdakr kimi hеsаЬlауrrlаr. Fэrz edэk ki, teodolit gedigi enli
Ьir gaydan kegdiyi tigtin lB xэttinin uzunluýunu ЬiгЬа9а lentlэ olgmak
mtimki.in deyil,

Tcodolitla iilfiqi bucaqlarlIl iilgiilmasinin gбl jurпаlt

Cadyal 8
Mii9ahida Yаrrm
ОГuqi
Stan. оIuпап
dairadan
tаrzdэп тап tarztlan Masafa
ЛЬsi пiiqtэ allnan аllпап lrucaq (шеtrlа) Qeyd
hesalrat
lrucaq
l 2 з 4 5 6 7
R
2 l з8о46,
74oll, (l -2)
l
1 2l2 51 74о10,5, 2l7,з5
2|7.4|
L 2l7,з8
2
l з8о44,
74о l0,
]
з2о54,

76
 Bunun iigiin uzunluýu molum olan iki bazis xotti Кд vо lN gёttiriiliir
(9okil 7З). Teodolitlo bazis xottinin topo noqtalorinda duгmаqlа а,, В чо d,,,
Р, bucaqlarr бlgtiliir. Bazis xotlэrinin uzunluýuna а, dl
уо В, Р, Ыlcaqlartna
,"r"n lЪ(х) xottinin uzunluýu a9aýrdakr kimi hesablanrr. 73-c{i gakildэn
sinuslar tеогеmiпо osason yazmaq оlаr:

ýakil73

\---

ýakil74

77
 xl ь
; a=l80'-("*0)
sin В Sln (р

b,sin В
лl _ ----:- (33)
Sln d
х mэsаtЪsiпi ikinci bazisdan eyni qayda ilэ taprrlq

__ _ b,.sin Р,
' sin р,
(34)

Bundan Sопrа х mэsаtЪsiпiп оrtа qiymэti tapllrr; уэпi;

Х'
х o,to = Ав = !_xz (З5)
2
Gedig xэtti mеgэdэп чо уа goldon kegmali оlаrsа, on<ta (9okil 74)
mоsэlо kosinuslaг teoremi эsаslпdа holl оlчпuг
22
Xi =bi *ь: -zbi Dl .cosp
(3б)
2

х: = Ь| +Ь| -zb:b, . cos gr'

Х1'+Х"
Хо, (з7)
2

ý37. ТаlЪilаtlп plana ahnmasr. Abrisin tartibi

Teodolitla planalma Zamanl tоfЪilаt dolanma, ordinatla-peгpendikulyarla
хоtlэr, qi.itb, kэsdirmэ (diiz чэ oks) vo payatlan-payaya iisulu ilэ plana alrnir.
Dоlаппtа iisuIu - plana allnacaq orazinin otrafrncla teorlolit geclisittitl
sаhпmампс deyilir. Веlэ gedigdэ bucaqlar уапmtагz, mosafblor isэ polacl
lепt vo уа optik mоsаtЬёlgопlэ, mriasir аlэtlэrlэ ёlgtiltiг.
()rctiпatlar iisпlч оуri konturlu
уеrlэriп plana altnmastnda (9ау, аrх,
kanal) tэtbiq оluпчr. Teodolit gediýi boyunca kопtчrlапп dёпmо nбqtol"-
rinda рауа tutulur masafb чэ titiiqi bucaqlar olgiiltib qeyd оlчпчrlаr.
Qiilb iisultl teodolit va bussol gediglarinda tэtbiq оlчпчr. otratrjakr
tatЪilatr plana almaq mэqsэdi ilэ teodolitin сlчrЬiпi gedigdэki (irэIi чэ
уа
geri) эsas пбqtэlаrdэп hэr hansr Ьiriпэ tчglапrг. Bu zaman чегпуеrdо hesa-
bat 0О0'- УЭ uyýunlagdrrllrr. Alidadanln baýlayaca vintini а9агаq durЬiпi saat
оqrоЬi istiqamotindo gevirib хаrаktеr (dёпgэ) поqtаIэrсlо saxlantlmlg tama-
sadan mОsаtЪсilgопlо mosalbni чэ чеrпуеrdэп tifiiqi bucaýr gottiri.ib xi.isusi
сэdчоldэ yaиrlar (сэсlчаl 9). Sопrа tайаsа bagqa bi, *u.uк"r поqtауэ ара-

78
пhr чэ eyni qayda ilo mэsаtЪ, bucaq бIgiiliib qeyd olunur (9эkil 75). Stan-
siyada olgmo паtiсэlэriпiп neco yaztlmast 9-cu сэdчэldо чегilmi9diг.

l Е

f
.,9
i
lýl,2 Т,
a
,2.s

ýэНl75

Jчгпаltп saý tагэtiпdэ аЬris tigiin Ьir sаhitЪ ауrlmr9drг. ДЬris gozoya-
п, taxmini qrаtiklэrсlэп iьаrэt olub, 9ol planalma пэtiсаlэriпiп tartibatda
diizgtin yerlэ9dirilmosindэ istitЪdа оlчпчг (qokil 72).

N N
'Оъ ,Ф
ч q.J

l l
l!ollug l l
Kottuq l {dcaaaK еO.Е
8
9
0zill ноttug"''ql Kolfug MeJa

l еllЕjб
е49,0J

ýэКl7б
Olgma naticalari
Sta 8 Cadyal 9
Niiqtalarin }Гr-Ц в Masal'a mеtrlа
l 0о00,
5 38 17 l98,4
с з,7 з4 l90,5
l 002

igin ахrппсlа сlчrьiп stansiyatlakr ba9lanýrc noqtoyэ tчglапtr чэ altnan

hesabat igin avvalindoki qiymatla tutu9durulur, aralanndakr 1Ъгq 2-3 -dan
artrq olmamalrdrT.
kasdirпa iisulu teodolit planalmaslnda az da olsa totbiq оlчпчr. Bu
tisulda plana altnacaq пёqtауО Ьir пе9Э noqtadэn istiqamat чеrilir (9akil
77). Taprlan пёqtасlэ iki xottin оmэlо gэtirdiyi bucaq 40o-dan az, l40"-dэп
gox olmamalrdrr.
79
 D

с
А в
ýakil77

Рауаdап - рауауа iisulu sahonin daxilindoki tаtЪilаtl plana almaq

йgiiп diaqonal teodolit gediginin sahnmast ilэ hэуаtа kegirilir. Nёqtэlэr аrа-
stnda qargtlrqlr gогi.ig чаrsа, hэmiп пбqtоlэгiп arastndakt mэsаt'о бlgiiltir vo
ondan magistral хэtt kimi istitada edarok otratdakr tat'silatrn dongolorinэ
perpendikulyar endiгmoklo tэtЪilаt рlапа аltпtг,

ý 38. Poliqonun daxili bucaqlarrntn tarazlaqdtrrlmast

Poliqonun daxili bucaqlartnt tarazla;dtrmaq iigtin эччэI onun ёlgtil-
miig daxili bucaqlart camlonir (ýokil78, codvol l0). Yani

L
l L ./о
L 4. о о с з

\Q
о

о \о

5
4

ýakil78

80
 iO", =0, * 0, + ....+ 0, (38)

Нопdаsоdэп malumdur ki, goxbucaqltntn (poliqonun) daxili bucaqla-

ппlп сэml

ЬО"_= 1800 a-z) (39)

d{isturu ila hеsаЬlапrr.

Вчrаdа л - poliqonun bucaqlannln чэ уа taratlorinin sayrdrr. Poliqo-
nun bucaq aglqlrýr:

fo=i0,,-i0""" (40)

dtisturi ilэ hesablanrr. Poliqonun bucaq aglqlrýrnrn hэddi qiymoti iso a9aýt-
dakr dtisturla hеsаьlапrr:

f pu^=
+|' 5dлп (4l)

Ьчrаdа: r/ чеrпуегiп doqiqliyidir. Poliqonun пэzаri va ёlgtilmii9 bucaqlan-

-
nrn tыqi agrqlrýrn hэddi qiуmэtiпrlэп az olduqda, о эks i9ara ila toshih
bucaýa vеrilап tэs-
9эklinrJэ biittin bucaqlaгtn tizагiпо аlача edilir. Нэr Ьiг
hih agaýldakr dtisturla taprlrr. Tэshih
а =
_Ь (42)
ll
Дgrqlrq xeyli az olduqda isэ эks i9ага ilэ taratl godэk olan Ьчсаqlаrtп
iizorina olavo olunur.
poliqonun diizэldilmig daxili bucaqlarrnln сэmi опuп поzоri daxili
bucaqlarlnrn соmiпэ ЬtrrаЬаr olmalrdrr.
-Direksioп
bucaqlarm hesablaпmasl. poliqondakr biittin хаtlэriп di-
reksion bucaqlartnt lresablamaq tigiin hэr hansr bir xэttin azimut чэ уа di-
геksiоП bucaýr уа чеrilir, уа rJa a9aýrdakl iisullarla hesablantr: astronomiya-
dan haqiqi azimutu бlgmоklа, geotlcziya mэпtоqэlаriпо baýlamaqla vo уа
bussol vasltasila xэttin Ьiriпiп azimutunu бlgmоklо. Ba9qa tэrоtlоriп azi-
mutu (gedigcla saý Ьuсаqlаr ёl9tildtikdo) apaýrdakl dtisturla hesablanrr:
d n*| = cn + - Bn*,
l80o (43)

Gedi9 iizгэ sol bucaqlar ёlgtildiikdэ irэli xattin direksion bucaýt

dn,| = d,I P"ot - l80" (4)
di.isturuna эSаSэп hesablanrr. iroli xattin direksion bucaýr ЬаrаЬаrdir:
geri
xatti clireksion bucaýt minus l80u, plyus olgtilmii9 daxili sol bucaýr (В/;

8l
 ahnmlý direksion bucaq 3б0'-dэп 9ох olcluqda опсiап З60О
9rxmaq lazrmdrr.
Эgог а" * Fп*l, l80о-dэп az olarsa, опчп tizэrino 360о gэImэk laztmcltr.

ý 39. Koordinat аrtrmlаrlпrп hesablanmaýl va tаrаzlацldtrilmаsr

koordinat arttmlan di.iz geodeziya mosalэsinin halli ilo hesablanrr.
Qiitb koordinatlardan dtizbucaqlr kооrdiпаtlаrа kе9mоуэ cliiz geotleziya mа-
sa/asi deyilir (9эkil 75), Vеriliri X.r,Y.n,d
..u,a.ru hesablanrr: Хr, Yu

Ьх = d cosa.n,
(45)
Ау = sin аr"

Ьх=Х в
_x1l
Ьу=y
в
-YА J (46)

Ьurаdап
х -х +
в ,1 ^'l (41)
Yв--Y *лу
..J
)
чэ уа
XB=Xo+dcosa.nu
(48)
Yо =Yо+dsiпа.п,

Xu = Х., +dcosr
(49)
Y, =Y' +dsinr
Koordinat artlmlannt: l) xiisusi koordinat аrttmIагt сэdчэli vasitэsilэ;
2) loqarifmalamaclla vo 3) triqonometrik tunksiyalartn паtчrаl qiymэtlorinэ
эsаsоп kоmрtitеrdэ чо s. hesablamaq оlаr.
xtisusi сэdvоl vo sayýac vasitэsilэ koordinat arttmlanntn hesablan-
maslna dair misaI соdчэldо lO-da verilmigdir.
Qapah poliqonda hesablanmrý koorclinat arttmlanntn саьri cami absis
чэ ordinat охlаrt tizrэ slttra Ьоrаьаr olmaltdtr:

)А х,,""- 0 )А у,,"r= 0 (50)

82
 А

dдв
Ах

0 +9
Уа l

ýэНl79

Lakin, tэсЁЬэdО koordinat arttmlanntn cami srtlrdan t-оrqlапir,, уэпi

yanlrýrnrn mtitlaq qiymэtifr
реrimеtr yanlrgr alrnrr (9akil79). Реrimеtг
agaýldakr dtistuгla hesablanlr:
(5 l)
, = f:+J;
_f

Perimetrdoki nisbi yanlr9 iso (Ьчгаdа eyni zamanda sahvin qanuni

olub-olmamastnt gбstоrir) agaýrdakr dtistuгIa taptlrr:
fl (52)
;=й
sэhv 9ох оlаrsа, sohv/io раrаlеl xotda olacaq. yoni опlаrrп rumь va
direksion bucaqlarr Ьir-Ьiriпэ ЬаrаЬог olmaltdtr. Demэli, hansl хаtdэ yanlrg
olduýunu bilmok tigtin 80-ci 9эkil эsasrnda yazmaq оlаr:

,f*
w=2 (5з)

sопrа r-iп qiymoti i|o caclvatdэki xotlorin rчmьч miiqayisэ olunur va

rumьчп qiymэti hansr xэttin rumbuna yaxln olarsa, xata_hamin mаsаfъdа-
dir. дlrпЙrg yanlr9 lrэd,Ji olduqda onu paylamaq i1gtin altnmlg yanlr9 реri-
mеtrэ boliintir:
{ "f, (54)
=- чо бу=
Jx
6
'р р

83
 ф
бl о ч
оо
+
o{ c.i
c.l
Ф и:
+l
c.l
+ +
$
+
о
+

о
д о
a.l ý
q с\
х о €cl n
г.- ф
о\
.f
+l a.l
+
t
+
с\
бl о
ah
бt
ь ч
бi
ьa.l
ьýо\
\о al
ф
б \с ь\о и:
дý +l c,l a,l
+ +
е
U2
о
Ф
Е
N
х пl
q о q о\
о\
о о\ \с ci ,; ý
a.l
al ь ý
€ +l
+ +
a.l
+ п
о\
tr
€ Ф
Ё a] ь ?slo(l о
ý
ф
ч :
\о
q.!
<0о

оь
a,l

чl"
0о
,;,
+l al al д\о Y6\
+r. ф
lr о + +
€ a.l
\о
-о
д ý
cJ х o.1 0о
о л\с
9ч- и.€ ýOо або
+

ь л-6 о\о
9л
+r+ Оr,
1.1 Y a-t
<f,
Ф
€ +I +.l
+
+<f + .l
о +

N
r5
еIдаш-S
t 0о t о N

JeIeJБem \о €
фNо ý t
с\^
ёl
-]i
ф^
a.l ф
r
lr
Ф
q чq
r, c\l 9
ьбl Ё;l \| \
Ф
ý
оо + ъ,
з + l' а:,
|L
J о
ф
.f
о о
0о ь\с
о о
a.l

Ф
JuIqцIпu
Cr
CI
Uъ
(,
с(, о
rrr
о 9tr
цъ
Ф О _l \a ч
т)
ф
.-s -о ;lffll ffll
ýll 9ll
fit
ý ai о
lч
lf,
JBJbuJnq о о
t
о
ф о о л YI d
uoIs)IaJrc ý
0о лl ф а
a.l
лl
ý
0о
l+
lч
--->
а дФ al Ь\ ьо й. -л -оl
?l8
+l
ч N t .G: о
6 ý-
о о
\о
a.l
о
чl ý
ёэ :ll я.
ll
ý д г* a.l
й,|-
а Ф
о
т 3
ý!
э и ь а\ |г,

х
:_
Oi
a..

а о
<l
о
ь
о
о
й
a.l
ý
о
Бя-
Otai
s
о о
)at l ь a{
3 Т',5+ Ei
rr ']"l ll
н Ellt .gБ
сэ- col
йus Ц r.ll с-Ф€
uJrs uTJeJe]boN a.l !f,

84
 Ноr hanst Ьir artrma diigon tэshih Ьеlэ taprlrr:
бх, = d, .бх; бу, - d, , 6у (55)

Yoxlama: ауrl-ауп tэshihlorin comi altnml9 yanlr9r aks igаrа ila ve-
rilmэlidir, уэпi
-.f,=6x,+6xr* *u]"l (56)
- .f, = бу, + бх, + ...+ бl"!
Dtizэldi lmi g аrt l mlara gёrа nёqto lorin kooгdinat lап hesab lanr r.
Ро liqоп da ta ра п ёqta la riп koordiп аtlапп tп hes аЬlап mсsl Ва9 lanýtc
noqtэnin koordinatt, hэmiп poliqonda пбqtоlаrаrаst koordinat агtrmlап da
mэlчm olarsa, qalan поqtаlэriп kооrdiпаtlаrl a9aýldakr dЁstчгlа hеsаЬlапtr:
Xr=Xn*^r-,l
Xn*| = X.tbx,;J (57)

Yr=Y.o*^y_1
Yntl = Y, t by,J (58)
irali noqtэnin koordinatt, geri noqtanin koordinatr ilэ bu iki пёqtэ
arasrndakt koordinat arttmtntn саьri comina Ьэrаьаrdir.
Boyuk poliqonlar triqonometrik mэпtоqаlага Ьаýlапtr. Hesablamanln
dйzgiinliiyiini.i axt rdа ba9lanýrc nёqtoni п koordinat lапп t tapmaql а yoxlayrrlar.
оks-gеосlецуа плаsаlаsiпiп halli. yerquruluýu, tikinti, yolsalma чэ s.
lауihэlагi уеrа kogiirmok tigiin эks-geodeziya mosalasi hэll оlчпчг. Diiz-
bucaqli kоогdiпаtlагdап qtitb koordinatlarrna kegilmosinэ aks-geodeziya
mэsэlэsi deyiliг. Vеrilir: Х ,l,Y ,l; Х в ,Y в hesablantr: d .no ,d .оо

|8d n, _ у" - Yn _ bYu, (59)

х, - Xn Ax,.ls

чэ уа cIga АВ_ ^хов

(б0)
Ьу*

Ьх * =d,cosa_l
Ьу* =d.sin (б l)
"*J
olduýundan

85
 Ьу*
dАв ^х
АВ
(62)
соsdд sln dд
dйsturu ilo vo уа

Ьу Ав
7
dna Ав + (бз)
^х
diisturu ilэ tapmaq оlаr (codvэl l l)

Эks-geodeziya mэsаlэsiпiп halli sxemi

СаdvаI 11
Hellin
ardrcllltЁl Кэmi1l,эtiп i9arasi 2-9 9-10
l YB _з l4.92 _ l93.82
2 Yд - l86,бз -з14,92
_1
Ау=у" *УА _ l28,29 -l21,10
4 Хв + l74,55 -5 l 8,5б
5 Хд -392,83 + l74,55
6
,7
Ах=Ь-Хд +567,з8 -б93, l l
Ie Ау 2, l 0820 п 2,08З l4 п
8 9,34352 п
lg silt u 9,23583 п
9 lgS 2,26,1бЕ 2,8473_5 п
l0 S 58l,б7 70з,б0
ll lgAx 2,75з87 2,E408l п
l2 lg cos <r 9,989l7 9,9934б п
lз lgS 2,76470 2,847зl
l4 S 58l,70 703,60
l5 lg tgtr 9,3543з 9,242зз
lб rumЬ bucaýr l 2,44 30" 9,5440"
l7 з47,1 5,з0" l89"54,40
tlireksicln bucaýr
l8 58l,б8 703,б0
Slопа1, m

ý 40. A9lq teodolit gediginin tarazlaEdrrllmaýl

Baglanýrc АR vа son CD хэtlэriпiп verilmig azimutlartna (эgэr Ьчпlаr
vеrilmЭzsэ эks geodeziya mэsэlоsiпi holl etmaklэ hamin xatlarin azimut-
lаrr tарrltr) gбrо gedigdoki bucaqlann пэzэгi сэmi gedig tizro saý bucaqlar
ёlgrildiikda Ьеlэ taprlrr (9эkiI 80).

Ёl Р,,"" = а: + l80' .ll -с trD,

(64)

i.imumi ;эkildэ Ё Bn". = dbn, *l80o .r -с (65)

lйr

86
 D

х Рч

3 рз

- -_J 2

.f, , I
d Eog
_.{ у__ _ l Р,

0
l !/
I
А

ýэНl80 ýakil8l

8l -ci gоklэ оSаSэп hэr Ьir xattin azimutu Ьеlэ taprlrr:

dB-2=d,rB*l80'-Pl
d2_з =dB_zll'80' - р"

dcD =ds_c l|80" - рв

Gedigclэ sol bucaqlar бlgtilmii9 оlаrsа, onlarln пэzэri сэmi

fr0,.,r, = dлi,+ l80O ,п - аьаý (6б)

I

Оt9titmti9 bucaqlarrJakr yanIl9 а;;аýrdakr dtisturla taprltr:

п
(67)
f р =Z/.",, -ZF,,,,

Ьчrаdа

87
 п

Zl 0u = 0, + 0, +...+ р,

Alrnmlg yanltgln hoddi olmasl

.fp =tl,SdJi (б8)

dtisfuru ilo hеsаЬlапrг. Yanlrg oks-igaro ilo Ьчсаqlага paylandrqdan
sопrа ge-
di9dэki хэtlэгiп azimutlannr (43) va
уа (Ц) diisturuna эr"r.п hЪsаЬlауrrlЙ
Bu hesablamalardan sопrа i,itiiqi ргоуеksiуаlаr, rumЬlаr, koorljinat
аr-
ttmlar чэ niiqtalarin koordinatlaгr da q"р"Й koordinai kimi
hesablantr; уэпi:
Xl = Х. * Axc-t чэ Yt = Y. * Ay"-t va s.

Bu hesablamanl араrm azdan avval poliqonclakt arttmlarlndakr yanlrg-

lar hesablanlr чэ опlаг tarazlagdrnlrr. Yanirg belo taprlrr:

Пп
/'=Fдх
-х u ]ас -Fдх
L/ пеz
ll
Пп (б9)
J'" =ZAy,"" -IA/n".
lI

Вчrаdа

, &.., хс _х,
(70)
IA/nr, =!с-fв
Daha sопrа реrimеtriп yanlrgr hesablanrr:

f"= /! + J',? (7l)

Hoddi yanlrg
l
I ha1 l 500
чо уа
|'" l
(72)
р 1500

88
 Alrnan yanlr9 haclrli olarsa, qapalr poliqondakr qayda i[a koordinat аr-
ttmlart tarazlb9drriltr чэ пбqtэlоriп koordinatlarr (57 vo 58) diisturlanna
asason hesablantr.

Yana9l poliqonlarda koordinat artrmlarrnrn

miiqayisa iisulu ila tarazlaqdrrrlmasr
дdi qayda ila bucaqlar tarazla9<lrnldrqdan sопrа koordinat аrttmlап
hesablanrr va hог Ьir poliqon iigiin опlаrrп yanlr9larr taptlrr.
Hoddi yanlr9 хаllэriп uzunluýuna mi,ivatiq оlаrаq koordinat arttmlan-
na oks i9ara ilo paylanrr. Нэr iki yanaýt poliqonda yanlr9larrn i9аrэsi mtiхtэ-
litrlirso, опlаг hог iki poliqona aid olan mапqауа, эks halda yanhg qопýч
оlmауап mапqаlаrа paylanr.. Yanlt9, оks-i9агэ ilэ manqadakr хоtlэriп uzun-
luýuna mtitэnasib paylanmalrdrг.

ý 41. Teodolit рlапrпrп tortibi

planrn tэrtibiti9йn kaýrzln olgi.ilэrini mtiayyon etmэk laztmdtr, Вчпчп
iigiin (Xu - Хr); (Ys - I/o/ kэmivvotlэri sahanin ýimaldan сопчЬа vo qоr-
bO"n 9"rq" ,"ibucirii чеЁсэkdir. Вчrаdа 9оr9iчэdэп kэпаг tartibata do ala-
ча уеr aynlmalrdtr.

iEin ardrcrllrýr va icrasl

1. Кооrсliпаl sеЬаkеsiпiп цtпtlmаsl. Koordinatlanna gбrо istar 9эr9iча
ktinclorini, istэrsa dэ istina<l mantaqalэrini рlап9еtэ salmaq й9Ёп tаrэtlаri
l0 х l0 sm olan kvadratlar 9эЬоkаsi qчrulчr.
Кчаdrаtlаr gэЬэkэsiпi qчrmаq tigi.in xtisusi LD-l (Dгobr9ev xэtke9i)
чэ LBL хаtkеglаriпdэ istitadэ оlчпчr (Tokil 82).
LD-l hог l0 sm-don bir boltinmtiý altr ропсэrэli metal xэtkeýdir. Наr
yastr torati dЁz, qalan Ье-
рапсэrапiп Ьir torэti yastrdtr. Birinci ропсэrапiп
9inlnKi isa (l0; 20; 30;40; 50) sm radiuslu
qovslordon ibarotdir.
Plangetda kvaclratlar ;abэkasini qurmaq tigtin xэtke9i onun Ьir tэrаtj-
по раrаlеl qoyub cliiz xott clzlr чэ onu dord раr9ауа boliirtik (83-cti 9эkildэ I
vaziyyэt). Xotke9i tохmiпэп 90'gevirib Ё9 qovs clzlrlq (II vэziyyot). Bun-
dan iьпrа III vэziyyэtdo gёstarildiyi kimi, birinci рапсоrопiп indeksini Iv
пбqtэуа salrb, 50 sm-lik рапсаrопiп yastr taroti tizrа qбvs crzrlmaltdtr. Вu-
nun tiI qбvs ila kasi;diyi пёqtа diizbucaqlr tigbucaýrn topa nбqtэsini ve-
rасоkdir. ugbucaýln katetlэrinclan Ьiгi З, digэri4, hipotenuzu iso 5 Ьэrаьоr
раr9аdап iЬагэtdir.
89
 ýakil82. ýэkil83.

lto
l
Iso
lчэ
I

Jt о

бt !с
о Kr

л,
о
х

ti
g зо
Yсо
0so
a, || 9
tt
r

ýakil84.
Alrnan пёqtо 0 nёqtosi ilэ Ьirlэýdiгilmэliсlir. Homin qayda ilэ a9aýr-
dakl xotta 4-cti noqtadan peгpendikulyar qurulmalrdrr. Наr -iki
регрепii-
kulyarrn uclaгrndakl З-сti пёqtэпi birlэýclirclikdэ diizbucaqlr qurulmuý оlur.
Ust tаrаfi do хэtkе9lэ ЬоlЁЬ eyni adlr botgtitэri nazik yonulmug karanda9la
Ьirlэ9dirsэk istэnilэn kчаdrаtlаг 9obэkasi аltпаr.

90
 sonu, katetlori 50 sm olan dtizbucaqlr hipotenuzu
7_0,
LD-l xэtke9inin
7l sm-o ЬаrаЬэr radiuslu qovstlan iЬаrоtdir. Эvvolca plan9etda katetlori 50
sm olan boyiik kvaJrat, опчп tlaxilinrJo iso l0 sm-lik
kvadratlar 9эЬоkэsi
qurulur.
LBL xэtke9i tаrаtlаri 8 sm чэ daha kigik kvadratlar 9abakэsi qчrцаq
qчrmа qaydasr LD-l
tigiin iglопir. Buna ýtапgепроrgаr эlачо чеrilir. ýоЬэkо
xatkegindo olduýu kimidir.
d iaqona l
Koordinat ýobakosinin tltizgtin qurulmas t b{ittin kчаdrаtlагtп
kvadratrn dia-
va taratlarinin mtiqayisosi ilo yoitunri. Torot-lari l0 sm olan
diaqonallarr ilэ
qonalr |4, |4 r' pbigu. itэ gottirtittir va hоr Ьir kvadrattn
mtiqayisa
' оlчпчr. d
iсrа olu_
Ъu i9 koorcliпatoqraf аd,апап cihai ilq daha tez чэ samarali
пчr (9эkil84).
2. Кооrdiпаt sаьаkаsiпiп absis ча оrdiпаtлаrtпш
ап Ьёуiik ча ап ki-
gik qiyntallariпa giiia iifiiqi va saцtli хаtlаriп
qeyd cdilmesi,
ki, verilэn
з. Koordiпatlari gira п'ёqtаlаriп рЛапа sалtппtаst. Tutaq
plana salmaq
l пофоsiП t Х = 1245,iпt; Y ='880,9 Лl koordinatlanna m,gоrэ Y = 800 m оlап
laztmdtr. Nбqto cQ itin.tintin koordinatlarr Х = t200
qэbul edib а =
kvadratda yer1o'ir.indi hamin nбqtoni koordinat ba9lanýrcr
поqtэпiп vэziyyati
45,4пt; Ь = 80,9m qlуn'"'Йri"" gor" kvadrat daxilindэ
miioyyan edilir (9akil 85).
jчrпаl1 va а!.-
4.Tafsi.Iatltt рlапсlа tasvi'i. Plantn tэrtib materiallarr 9ёt
gоrэ konturlar planda tэrtib
risdэп ibaratclir. Таtъilаtrп 9ol planalma iisuluna
ediIirlor.
gedi9i ilo) уа ko-
Dolanma йsчlч ilэ plana alrnmr9 konturlar (teodolit
orclinatlaгla, уа da rumblarla plana kеgirilir,
plant qurmаq
тэtъilаt dtizbucaqlr koordinat {isulu ila рlапа alrndrqda
istitЪdа оlчпчr,
{igiin xotke;, tigbucaq, jurgu, va miqyas xotke9indэn
hamin plan trапsроrtir чэ ра-
Рlапаlmа iýrari^qtitb-usulu ilo aparrlltrsa,
rgаrlа qчrulчr. Bu.uq trunsportir vasitэsilo qurulur.
МаsаtЪlоr iso раrgаrlа
oriyentirlanmosino
bTqiiriir; 9oldo tэt'silai plana altntn zaman {itiiqi daironin
yerlo9dirilir, Bu zаrпап
mtivatiq tгапsроrtir kaýrzdakr stansiya пбqtоsiпdэ
trапsроrtiriп qбvsti tizrэ Br bucaýrnt misalrmrzda 42о28'
Д поqtэsiпdэп saat
qiitb noqtэsi С_ ilo
оqrаЬi istiqamэtinclo sayrb karaidaýla qeyd edib, sопrа
miqyasla gёtiiriib
hamin поqtэпi ьirlэgdirlr чэ abrisdэ gоitЬгilап m99at-o1 (hlr
С пбqtэsiпdэп qeyd еdirlэr; transport:irin xэtke'i Ч.з 9 noqtэsindэn istiqama-
saat аqrэЬi
iki tаrаt'а) bucaq фуd oluncluýundan sопrа 1rапsроrtiri
gбrа mоsаtЪпi бlgtib qeyd
tincla gevirib С noqiasindon 1{titbindon) miqyasa
еdiгlэr.

9l
 l ]00

В :80.9 м

д Jl5.1{ м

l?.0D

g00 90о

ýakil85
Eyni qayda ilэ btitiin пёqtоlэr plana gбgtiriiltir.
yапmgечrэ trапsроrtirlаrtlэп bagqa, mагkаziпdэ
гаdiчsч hэгэkэt
еdэп tam dаirэчi tгапsроrtir vo bagqalarr mcivcuddur.
Diiz kasdirma vasitasila nёqtani plana almaq {igiin,
учхагrJа rleyilctiyi
kimi bucaq qчrulчr чэ istiqamot qeyd оlчпчr. Sопrа hэmiп пёqtэуЬ eyni
qayda ilэ ba9qa Ьir qiitb adlanan nбqtadon olgtilmii9 bucaq qurulur.
Bu iki
istiqamэtin kэsigmэsi noqtonin plan tizorindэ vэziyyatini чеrэсоkdir.
Рууаdап,rауауа tisulu ilo plana altnmrg kопtчгlаr dtiz хэtt boyunca
dtiz olduqlanndan miqyasa gёrа опlагrп бlgtiiоri аЬrisdоп gоtЁrЁltiЬ аrtап
istiqamatdэ qeyd olunur (Ьах 9эkil 7б); Bu qayda ila btitЁn kЪпtчr nёqtalari
plan i,izэriпdо quгulduqdan sопrа опlап аЬriJа mtivatiq olaraq Ьirlэ9diгir
чэ
hэг bir konturun gэrti igarosini qоуurlаr. Эgоr hэr hansr bii konturun qu-
rulmasl gtibho dоýчгаrsа, бlgiinti gбlda tаkrаr etmali vo аЬrisdэ mtivailq
dэyi9iklik aparrlmahdrr (Ьах 9okil 76).
5. Plaпtlt qayclaya sahпm.ast.
Quгulrnug planr qaydaya salmaq moqso-
dilэ onun btittin gorti iýаrэlоriпi чо bagqa хоtlоri qaiatugia gоkiгlэi
1sudan
bagqa). Lапmi уеrlэrсlо rопgэrJэп istit-atla еrlirlэr. Kooidinat gэbakosi
va
i.izorindэki kоогdiпаtlаrr goy tugla уаzlrlаr, sопrа Ьir poliqon xэttinin ха-
riсiпdа ordinata рагаlеl, xatdon lsm mosatbdэ tэxminan 1,5 sm uzunlu-
ýunda qаrа tugla xott gэkir чэ опчп si,iгэtiпdо rumЬчп adtnt чэ qiymэtini,
mохrосiпdо isэ xattin уеrdэ бl9tilmii9 uzunluýunu yazlrlar (iitiiqi proyek-
siyasrnr уох).

92
 vI FoSiL
SAHэLэRiN oL9ULMэSi
мэqsоddэп чэ orazinin kontiqurasiyaslndan asllt оlаrаq sаhэlог ana-
titik, qratiki чэ mexaniki tisullarla бlgiiliir.
дпаШtik iisul. Вu tisulla эrаziпiп (konturun) sahosi уеrdа (naturada)
арапlmrg bilavasito ёlgmэ nэticosi чо уа опlапп funksiyasr ilo (koordinat аr-
trmlan vo kоогdiпаtlаrlа) hеsаЬlапrr. Вч iisulla sаhэlоriп hesablanmasr dэqiq-
Iiyi паfurаdа арапlmrg ёlgmэпiп dэqiqliyinэ ЬаrаЬэrdir. Yani sahэlar l : 1000
_ l : 3000 nisbi sэhчlэ hesablanrr. вч i,isul ba9qa i.isullardan dэqiqdir.

ý 42. Naturada bilavasita бlgmа naticasi ila sahanin

hesablanmaýl
Formast hэnclosi гrqurlага (tigbucaq, dtizbucaq, trapesiyaya) чуЁчп
gаlэп аrаzilэriп (konturlarrn) sahэsi hэпdаsэпiп malum diisturlarrna эsаsоп
hesablantr. Bu {isula haпdasi fiqurlar iiwlu deyilir.
ugbucaýrn naturada чэ уа planda бlqiilmtiý elementlarindon asth ola-
rаq onun sahэsini hesabladrqda a9aýrdakr hаllаrа tэsadйf оlчпчr:
l ) tigbucaýtn оtчгасаýr (а) чо htindiirliiyti (h) olgtildtikdэ (qэkil 86)
опчп sahэsi
S =La,h;
2
(73)

2) iki tэrоtli (а, Ь) чэ опlапП arastnda qalan bucaq бlgi.ildiikdo (9эkil 87)
onun sahasi
вб
t

л лt а
о

ýоКl8б. ýэkil Е7.

с
6 а с
J

с д{ ,
D

ýakil88. ýэkil89.

93
 S=]o.D.sinc; (14)
2
3) iigbucaýrn Ьir tаrэtl (с) чэ опа bitigik iki bucaýr (с, F) ёlgtilсlЁkdэ
опчп sahasi (9эkil 88).
2
с
.l- (75)
2(сцР + сlgd,
4) iigbucaýtn hэr tig tоrэti ol9iildiikdэ onun sahэsi S Неrоп dtistчгчпа
эsаsэп hеsаьlапtr:
5,- р -а -ь -с (76)
Ьчrаdа p-tigbucaýrn уаrlm perimetгidir,
Oturacaqlarr (а,Ь) чэ hЁndtirltiyri ёl9i.ilэп
trapesiyanrn sahosi isэ (9akil 89)

5=Ь*Ь).о (71)
2
d{isturu na эsаsап hesablantr.

ý 43. Analitik iisulla sаhэlэriп hesablanmasl

poliqonun tарэ пёqtэlоriпiп koordinatlarlna osasэn опuп sahэsi аgаýl-
dakr qaydada hesablanlr. Fэrz edэk ki, tэро noqtэlorinin koordinatr xlyri
XzYz, ХзYз; XqYq; XsYs; olan l ,2, З,4, 5 poliqonunun (9akil 90) sahэsini
hesablamaq lazlmdlr. ýэkildэn gбriiпtir ki, poliqonun sahэsi s оtuгасаýr
absislardэn, htindtirli.iyii iso оrdiпаtlапп tbгqindan iЬагэt оlап trapesiyalar-
dan tэ9kil оlчпmugdur. Yani:

S=K ] 2 L+ L2 3 N +N 3 4 Q-K l 5 М-М 5 4Q

.l

1_- з
6 !,
--*J

d
о Т -l,- l ч

l I
t

l-
I

I I i
l
l lslЕrI l
я2Ii J-rT
ý

'rt
с ,( м
ýэkil90
94
 тrареsiуаtапп sahэsinin qargrsrnda I12 yazmamaq iigi.in poliqonun sa-
hasinin iki mislini hesablayrb ikiyo Ьоliirlэг:

25 = (Xr + Xz) (Yz-Yr) + (Xz + Хз) (Yз -Yz) + (Хз + Х+) (Yц -Yз) -
(Xq + Xs) (Yц - Ys) - (Xs + Xr) (Ys - Yr) (78)

оgэr vuruýun qafýlslndakr i9аrапi mtisbot etsak чэ vuгuqdakt motэrizo da-

xilindaki kэmiууоtlэrdоп birinin yerini doyigsok, ЬэrаЬоrliуо heg Ьiг xota
gаlmэz.
Yoni: - (Xq - Xs) (Yц + Ys)=(X4+Xs) (Y5 - Y ц).
Вч ЬэrаЬэrliуi isbat edak: - (Хд + Xs) (Yц -Ys) - - Х4 la * Х+ Ys -
Xs Yц + Xs Y s olduýundan, eyni qayda ilэ (Хс + Xs) (Y s - Y+) vuruýunu
agsaq yuxarrdakr eyniliyi аlаrtq:

(Хq + Xs) (Ys - Yc) - *Хq Ys - Хq Y4 + Х5 Ys - Xs Yц. (79)

Bu ЬаrаЬэrliklэriп эsastnda yazmaq оlаr:

25 - -Yr) + (Xz + Хз) (Yз -Yz)
(Xr + Xz) (Yz + (Хз + Ха) (Yq -Yз) +

+ (Ха + Xs) (Ys -Yc) + (Xs + Xr) (Y l -Ys) (80)

Вчrаdап gёrtiпtir ki, Х-lэriп comi,{, * Хп+tэ Y -larrn tЬrqi Y n*t -Y n-

dir. Опа gбrэ go yuxandakt di.isturlarr i.imumi 9akilda Ьеlэ yazmaq оlаr:
,, =+хп(уп+t-у,,)
(8l)
ll
2S = W,,-t Х u*r)
?un
Qraliki iisul. Bu iisulla plan iizэгiпdа tэsvir olunan dtizxэtli kontuгla-
пп sahosini ёlgrnok iigiin ovvalca onu sada hэпdоsi fiqurlara (ticbucaq,
clёrdbucaq, trapesiyaya) Ьёliirlэr. Sопrа hэr Ьir fiqurun sahosini hesablayrb
tорlауrrlаr.
Olgma i;inin daqiqliyini аrttrmаq iigtin kопtчrчп sahasini iki dэtь
ёlgiiгlоr. Вчпчп tigtin kontur yeni sada hondasi fiqurlara Ьбliiпiir чэ sahasi
hеsаЬlапtг. iki hesablama araslndakr mtitloq sohv diisturda gбstаrilэпdэп

длу = 0.04 '" f, (82)

l0000 ! ^) n"o

nisbi sэhч iso l200 -C"n gox olmamaltdrr. Dtisturda М-рlап miqyasrnrn

mэхrэсi, ý)"r. - оrtа salrodir (ha).

Alrnmrg sohv qanuni olduqda sahonin оrtа qiymэti gottirtilЁr.
95
 ý 44. Paletla sahalarin hesablanmaýl
Kigik kопtчгlаrlп sahэsini ёlgmэk i.igtin paletdэn istitadэ оlчпчr. Palet
- qratiki Йsuluп mexaniklэ9diгilmig tэzahtiгtidi.iг. Paletlэr bir пе9о сtir оlчr.
ТэсriiЬаdэ оп 9ох kvadгat чэ dtizxotli раlеtlоrdэп istit'ado оlчпчr.
кчаtlгаt palet - 9otlaf kaýrz, selltiloid, регqаmепt ча уа gtigэ tizэгiп-
do gakilmig kvadгatlar gobэkasindon ibarotdir. Кчаdrаtlапп tэrэt-r 1-10 mm
gёtiirйltir, kvadrattn torotl l mm gottiriildtikdэ hэг 5-ci чо уа lO-cu xэtt,
2 mm gёtiirйldtikdo iso hоr 5-ci xэtt qalrn gэkilir.
Kvadrat palet tisulu ilo konturun sahosini olgmэk iigtin (gokil 82) ра-
let kопtuгuп tizэriпо qoyulur, konturun daxilindэki tam kvadratlar saytltr,
natamam kvаdrаtlаг isэ gбzауап tamamlanlr чэ tam kvadratlann iizorina
аlачэ оlчпчr.
palet tisulu ilo sahalaгi бlgdtikda эччоl planrn miqyaslna эsаsэп pale-
tin Ьiг damastna уеr tizоriпdэ uyýun gэlап saha (paletin Ьir damasrnln qiy-
mati) taprltr. Sопrа kvadratlarln sayl Ьir kvadratrn qiymэtino ччrчlчг чэ
konturun sahэsi tapthr.
9l-ci 9эkildan gёriiпtir ki, konturun daxilindэki kvadratlartn Ёmчmi-
sayt (gбzэуаrt olaraq tamamlanmrg kvadratlarla birlikdэ) l8-dir.
Fэrz еdэk ki, planln miqyasr l:l0000, kчаdrаtlагrп toroti isa 5 mm-
dir, onda Ьiг kvadrattn sahэsi 0,25 ha, kопtчгчп sahэsi iso (l8 х 0,25 ha)
4,5 hа olacaqdrr. Damalartn sayr 30-dan 9ох olduqda Ьч tisulla sаhаlэгiп
бlgi.ilmosi mоslоhэt gогtilmtir, 9йпki sayda sahv Ьчгахrlа Ьilоr.

7
l е
с d
rn п

ýakil91 ýakil92

Paralel xatla palet gэftаf kaýrz tizorindэ 2 mm-don Ьir gokilmiý раrа-
lel хоtlэrdэп iЬаrэtdir (9эkil92). Раrаlеl paletla sаhэlэri ёl9mэk iigiin paleti
ela siiriigdtirmэk laztmdrr ki, konturun учхап va a9aýr пёqtоlаri раrаlеl хэt-
larin dtiz ortastna dtigsiin. Sопrа tгареsiуаlаrlп оrtа xэtti olan (bu хаtlэr ра-
letla gokilmir) mп, cd, е/раrgаlаппtп uzunluýu раrgаrlа olgtiltir чэ camlo-
nir. Тгареsiуаlаrrп hiindtirltiyii eyni olduýu tigtin qtrtq xatlorin uzunluqlart-
nln сэmiпi й-а vurmaqla konturun sahэsi taprlrr. Yani:

96
 S=h(сd+еJ'+mп+...) (8з)

Rottrmetr dэ bu рriпsiрэ asason Ъаr,rl"п,r.

miiasir iilgma
ý 45. Saholarin hesablanmastnda
texnikastntn-elektron hesablama maýrnrn (ВНМ) - tэtbiqi
Yerquruluguncla sаhэlэriп hesablanmasl ап aýrr чэ zohmot tэlоЬ edan
Ьir igdiг. Yeгqurulugu, topoqratiya - geodeziya axtarr9 iglori vo tоrраq kada-
strr tigiin bu iglэr араrtltг.
Еlеktrоп Hesablama Magtnl (ЕНМ) ila sаhэ analitik tisulla hesablanrr.
Burada sаrhэd пбqtаlоriпiп koordinatlarrndan istit-adэ оlчпчг. Оgэr koordi-
natlar yoxdursa onda tbtoqrammetrik чо уа qratiki koordinatlarla hesablama
арапlrг. Canlr sarhэdda yaxrn sаhэlэг mexaniki tisulla hеsаЬlапtг.
моlчm poliqonun sahosini koordinatlara gбrо EHM_lo hesablamaq
tigiin agaýrdakr dtisturlara asason alqoritmэ gбга ргоqгаm hazrrlanrb.
2р = i,1(r,+r - /,-r (84)
)

чэ 2Р = #,у
l =l
1(r,-, - х,*, ) (s5)

Sаhэlэriп koordinatlara gёго hesablanmastnt эmэk mohsuldarlrýrnr

qaldrrmaq tigiin koordinatoqraf (kоогdiпаtоmеtr) adlanan cihazdan istifada
olunur. Кооrсliпаtосlrаl'рlап iizorinda sahanin sorhaddi boyu gozdiгilir, ko-
ordinatlaг aйomatiq hesablanrг. 0lgtilmti; koordinatlartn nэticasi aйomatik
оlаrаq уа pertblentdэ qeyd оlчпчг чэ уа da tограq istit'adэgisinin sahosini
hesablamaq iigiin elektron hesablayrcr maýlnln (Енм) yadda9rna kegirilir.
Koordinatlan aйomatiq qeyd edon cihazrn Дlmапiуапlп (Каrl seyý,
Yenа>> t'irmаlаппtп ixtira etdiklori koordinatoqraftnan birlo9mosi (qo9ulma-
sr) Rusiyada yaradrhb. Bu qo;ulma kooгdinatometrin (EHM)-la Ьirgэ i9la-
mэsi prinsipindo qurulub.
BtitЁn Ьч cihazlar mi,ilk уеrlоriпiп (uqodyalarrn) sаhэlоriпi hesablamaq
tigйп hazrrlantblar. Gazcliгici qolun i,izoгinclэki indeks konturun iistЁna qоуulur
чэ saat эqгоьi istiqamotindo араrапdа пёqtоlаriп kооrdiпаtlап aйomatik ola-
rаq hаr Ьir saniyodэn чо уа hоr Ьir millimetгdan bir qeyd оlчr. Bunun tigiin
аlqогitm tortib оlчпulэ ki, bunun da asastnda EHM-da biitiin konturlann sаhэ-
lori hesablanlb, kопtчr siyahlstna yaztlrгlar. sопrа plan9etdaki sаhэпiп чэ уа
tоrраq istitadogisinin eksplikasiyasr haztrlanrb 9ар оluпur, Alqoritmdo kaýrztn
dеiЬгmаsiУауа чýrаmаSl пэZоrо ahnaraq sаhэlэriп tarazla;drnlmasrnda sаhэуо
dtizoli9 чеrilir.

97
 Qongu tограqlаrrп sаrhэdlэгiпсlо ёl9mо iglori араrапdа, brittin dtizo-
liglorin vеrilmэsi laztmcltr. Тоrраq istifadэgisinin orazlsi чо
уа planget iiza-
rindoki btitrin saho avvalca olgйlrir, tarazlagdtrtllr, уеkчпlа9,Jiгrhг. sопrа
ауп-ауrl kопturlагtп vэ уа kand tosorгiitatr
уегlоriпiп (uqodiyalarrnrn) saho-
lэri hesablanrb tarazlagdrnldrqdan sопrа eksplikasiya toпib оlчпчг.
эgоr бlgmэ prosesindo kobud sahv оrtауа 9rхаrýа, onda alэtlo ig da-
yandtnltr, kооrdiпаtlапп tapllmastnda, qeydiyyatrnda buгaxtlan noqsanlar
aradan qaldrrrlrг. оtЪuslаr olsun ki, alot konstruksiyastnln mtirэkkabiiyi va
gox baha qiymotэ Ьаgа golmэsi опчп Hittovi tэtbiqina imkan чеrmir.
опа
gоrо sаhаlаriп hesablanmastnda dэstэyi clayiýon kompensasiyalr qЁtb pla-
nimetrindon istifhdo оluпur. Bu planimetrla sаhэlаriп besablanmasi, planrn
tэrtib olunmast daqiqliyinэ 9ох уахlп olduýu tigtin yerqurulugu vo kъdаstr
ii9йп qanaotbэxgdir.
Ancaq эmэk mэhsuldarlrýrna goldikdэ bu alot mtiasir dёчriiп tэlabina
cavab vегmir. Belэki, gozdirici qolu tiqurun rizarindэ tlrlatmaýa hesabat
mе-
xanizmindэn hesabat gбttiгmэуа (rоqоm lэri oxuyub, azmaýa) vaxt it iri lir.
у
Mtitэxэssislar еlеktгоп planimetr ixtira etdilor. АпсаqЪч й yaramadr.
Qtinki bu аlэtlэ iglomэk tigйп xiisusi hazrrlrq kчrsч Laztй oldu. Qutb
planimetrnin mi.ixtэlif modit'ikasiyalarr ixtira olundular. onlar,Jan эп
diqqoti calb edэni ingiltarэnin kstenli> tjrmastnln konstruksiyastcltr. Сihаz-
lox
da tbtoelementin kбmokliyi ilэ hesabat tэkэгiпdэп hesabat Енм-э бttiri.i-
ltiг. о da sаhэпi hesablayrг noticэni сэrJчэl gэkliпtlэ makinada dorc edir.
Bu planimetr do istehsalatda genig yayrla bilmэdi. SоЬоЬlэri konstruksiya-
nln 9ох mtirаkkэЬ olmast чэ alэtin ёziini.in
9ох baha olmastdш. Almaniya-
ntn <<Kempten> t-rrmastnln istehsal etdiyi qutb planimetri mexaniki
рhЪi-
mеtrlэrо nisbotan sahoni iki dэtb tez hesablayrr (9эkil 93).

ýakil93 ýэkil94
Gэzdirici c1olu konturun tizоriпdэ араrапdа alot mexanizminin
рэпса-
rэsiпdэ gёгiiпtiг.
Yaponiyanln xэtti planimetri <Plakom> (ýэkil 94) indikatordan ёlgiil-
mtig konturun sahэsini ёl9mэ aparllan ёlgti vahidi ilo vo kопturlапп
rimumi
sahasini gёstэrir.
98
 Rusiyada isэ qutb planimetrindэn istitЪdo оlчпчr. Дпсаq еksрегimепt
араrrЬ ЕНМ-dэп istif'adэ еtmэklэ miivaliq sэпэdlэr 9ар olunaraq istitЪdo-
giyo чегilir. EHM-dan istitado еtmэk i9 prosesini й9 datb tеzlа9diriг. Эgоr
бtgmЭ пэtiсоlэri tablotla igrqlandrraГaq чо aйomatik реrfЬlепtэ, реrt'оkаr-
tcla, maqnit lentindo, maqnit diskindэ ча sаiг qeyd olunarsa, onda istehsalrn
еtlъktliуi daha аrtаr. Azarbaycanda halэlik qutb рlапimеtriпdэп istit-adэ
olunduýu tigtin onunla ig qaydasrnr izah etmok mоqsэdэ uyýundur.

ý 46. Рlапimеtrlаr
ТэспiЬоdэ lrir чо уа iki mexanizmli qiitb рlапimеtrlэriпdоп istitadЭ
оlчпчr. Qiitb рlапimеtriпi l854-cii ilda ýаlqаuzеп рrоlъýsоru AMSLER
icad etmigrJir. Qtitb planimetrinin эsаs hissэtori bunlardrr: qiitb qolu, gozdi-
rici qol чэ hesabat mexanizmi. Qiitb qolunun Ьir чсчпdа ytik va iyna, digor
ucunda iso gozdirici qola iligmak tigtin gaquli gtxrntr vardtr. Рlапimеtг qiitb
qolunun ucundakt iyna vasitasilэ рlапа barkidilir. Gazdirici qolun Ьir ucun-
da dayaýa bэrkitlilmig iyno, digar ucunda isa hesabat mexanizmi уеrlэýir
(9эkil 95,а). Hesabat mexanizmi чегпуеrlо tachiz olunmu9 hesabat tэkэrс-
iyindan ча diskdэn iЬаrаtdir. Hesabat mexanizmindon oxunmu9 hesabat
dбrd iЬаrэt оlчr (9akil 95,Ь) (mэsэlоп, 3686). Birinci rоqэm dis-
"uq"rndэn
kdэn (З), ikinci (6) чэ tigiincti (8) rэqэm hesabat tэkоrсiуiпdэп, dёrdЁпсti
rоqэm чеrпуеrdап (6) охчпчr.

а)

ь)

ýэkil95 а,Ь
99
 Рlапimеtrlэ sahani ёlgmэk rigtin qtitb qolunun iynэsi plana bэrkiclilir,
gazdirici qolunun ucundakr iупэ iso konturun rizэriпdэ Ьiг пЪqtауа qoyulur.
Bu vэziyyэtdo planimetrdэn hesabat gоtйrйliiг (ur). planimetrin iynasi kon-
tчruп эtгаttпdа gоzdirilэrоk ovvolki пёqtэуа gotiгilir чэ hesabat (uz) gёtti-
niltir. Hesabatlarln tыqi uz - чl planimetrin Ьъlgiisti ilo kопtчrчп sahosinэ
ьэrаьэrdir. konturun haclicli sahasiпi bilmak riЕiл Ьоtgtilэriп saytnr plani-
mеtriп Ьir bёlgtistino - уеr tizorinda uyýun golon sаhэуэ ччrmаq iazrmdrr.

ý 47.
Qiitb рlапimеtriпiп nazariyyasi
Qiitb planimetri ilэ sahэlarin hesablanmast dtisturunu чэ рlапimеtгiп
пэzэriууэsiпi izah etmэk tigtin 96-cr gэklа mtiraciat edak. 96-cr
9akildэ
gozdiгici qolun ucundakt iупэпiп proyeksiyasl, 4 qollarrn tlгlапmа охчпчп
D -
-
proyeksiyasl; о - qtitb qolunun ucundakr yiik чэ iупэ; Л gэz<lirici qolun,
-
Д, - qi.itb qolunun uzunluýu; К - hesabat tоkэri; i qolunun tlrlапmа охч
-
ilэ hesabat tэkэri arastnda olan mэsаfЪ; r - hesabat-takarciyi gevrosi uarn-
l
luýunun -dir (рlапimеtriп bёlgtistinrin оп ki9ik qiymati).
-
Tutaq ki, gэzdirici qolun iynasi konturun tizэri ilэ hэrаkоt еtdirilэrаk
b-don bl пёqtаsiпэ kegmigdir. yэni рlапimеtr oabbrar =s sahasi tizarinda
hэrоkэt etmigdir (ýэkil 97,а), Эgэr gэzdirici qolun iynэsi konturun iizori
ilэ blbz mоsаtъsiпi kеgоrsэ, ontla рlапimеtr ýz sahэsi iizэrindo hэrэkэt
edir. Bu qayda ilo planimetrin iynosi bйttin kigik konturlartn iizэri ilo hэrа-
kat edib, уепidэп Ь пёqtэsiпэ gэlir, yэni planimetr biittin s konturu iizэriп-
dэ gэzdirilir. Konturun {imumi sahosi S iso Sr, Sz .... S,, kопtчгlаппlп сэ-
mindon iьаrэtdir.
о

t
к
ýэkil9б
Yэпi
,S=ý'r +Jir..,+лS,, (86)

l00
 sl konturu sahosinin hesablanmastnt izah edok. planimetr konturun
otratjnda tlгlапаrkоп gэzdirici qol оz-бztiпэ раrаlеl olaraq hаrаkоt edib, а, Ь
voziyyotindэn alb'-o, sопrа isэ al nёqtasi atrafrnda firlапаrаq arbr чэziууэ-
tiпэ gэlmigctir. ýэkildan goriindi.iyii kimi S =oabb'bta1 = (sektorun sahэsi)
о&&1 * рагаlеlоqrаmrп sahэsi abb/ar*arbЪr (sektorun sahosi) ча уа

R.h +- R.b/
1
ý,l R. аа., + .ь,| (87)
2 2
ool = R,а, чэ Ь|Ь, = 11В,,

в,

р
Ё
r

к
Kl к'
в

а ь
о, ь
ýэКl97

olcluýu tigtin cr, va В bucaqlarr radianla itЪdа olunur. h kamiyyatini br qёvsi.i

ila эчоz edok. Gazdirici qol аЬ voziyyotindоn atbt vэziyyatinэ kegorkon
hesabat tokэrinin crzdlýl qovsЁ lr ilэ i9аrо еdэk. Gэzdirici qol аЬ voziyyэ-
tindan п1}1 vэziy}atina kegdiyi vaxt hesabat tэkоri hэm tlгlапаrаq, hэm dэ
sЁrtigэrэk h qёvsii qаdаr dбnmtig чо kk/ =aat ПЭSаtЪsiпi getmi9dir. Hesabat
takэrciyi gazdirici qol ilэ а noqtasi эtratinda tirlапаrkэп gozdirici qolu arb/
vэziyyotindon arbr vaziyyэtina gэlmiý vo пэtiсэdо hesabat tэkаri апсаq
gеriуа trrlanaraq kkr qovsii tizro hаrэkэt etmi9dir. Ona gбrэ lr = h _ Hk.
97-ci Ь gaklindэn yazmaq оlаr:
k/k, - rB,
onda
l, -_ h- rB,
Ьuгаdап
h=lt+ r0,

l0l
 Sabit qollu рIапimеtrlэrdа hesabat tэkarinin mtistэvisi а чэ Ь пбqtэlа-
ri аrаstпdа olcluýu tigiin: /, - h - k' k, - h - r\r;
Ьчrаdап
h=lt+r|t (а)
ааrЬЪr чэ h qiуmэtlэгiпi 87-ci чо а dtistчгuпdа уеriпэ yazclrqda

s,,=1R|a,+Rl,+RrB,*Lo'о, Ф)
alanq.

Sz sahosi dэ eyni dtisturla taptlacaq:

S, =LR|a,+ Rl,+ Rrp,+f,,o'О, (88)

чэ S.
Alrnml; kigik sahalari 87-ci dйsturunda уеriпэ yaztb toplasaq a9aýr-
dakrnr alarrq:

S ]Л,' (а, оr...* d,)+ Л(/, l" + .l,)*

2 '"
= + +

+ Пr(Р, + Pz +...+ В,)-)О (Р, * F, +...+ Р,) (")

Planimetrin qtitb qolu (Rr = оа) о пёqtэsi otratrnda trrlandrqda gэzdi-

riсi qolun iynasi qapalr dаirэ gэkэсэkdir. Опа gёrо
а|+а2 +...+ а,, =2п , 0,+ ýr+...+ Р,=2п
olacaq.
Оgэr /, ,lr...lnqбvslэrin cэmini / ilэ igага etsэk, onda / =1,1. +...+ln
olacaq. Bu dеуilэпlэгiп hamtstnl пэzэrэ aldrqda S = TIli + R/ + 2пIU + пIlz vо
уа 5' = R/ + z(R,' + 2Rr * Д') уаzmаqоlаr. Diisturun iНnci toplananr sabit ol-
dчд iigйп onu с ilo igaro edak:
, -_ т(пi +ZRr * л') (89)
Belэlikla,
ý =R/'+с (90)
olacaqdtr.
l=T.u (9l)
dtisturunun osaslnda /'planimetrin bёlgtisti чэ u' hesabat tokorinin tlгlап-
mastndan altnan bёlgtilarin saytndan yaza Ьilэгiki l' = т,ч' .
Dtistuгun qiymэtini (90) dйsturunda уеriпо yazdrqda alartq:

l02
 S = л ,т .lt'+c р2)
R vo т sabit olduqlarr tigtin опlапп hasili
р = R.T (9З)

plaпimelritt bir bcilgii qiymati adlantr. u'gэzdirici qolun iynэsinin kопturuп

iizэгiпсlа hаrоkаt etmasi nэticasinrjo ахlппс1 u'" уо ba9lanýrc иi hesabatlar
tЪrqidiг:
(94)
- llt
,l,!'=
1l'2

yuxaгrdakr cli.isturlarclan bilirik ki, с planimetrdo sabit sahodir. Вu sa-

ha bбlgiilorinin sayr uc чэ р ilэ ovэz oluna Ьilэr:
с=u,.р (95)

(90), (9l), (92), (9З) di.isturlarrna оsаsэп

S= pfu'r-u'r*u") (9б)

рlапimеtriп qiitbti konturun claxitinda оlагkэп saho (96) dtisturu ilэ

taprlrr. Bu zaman iki sabitin qiymэti (u. va р) qabaqcaclan malum olmalrdrr,
ki9ik tiqurlarrn saholэri hesablananda planimetrin qiitыi tiquгuп xaricindo
qoyotur. Axtardrýrmrz S sahэsi (96) dtisturu i[a taprlrr. 97-ci 9akildon gоrii-
n<ttiyti kimi qi,itb tiqurun kэпаппdа qclyulanda
а|+d,2 *...*dn = 0
0,+Fr+,,.+Р,-_0
lr+lr*...+l"=|
gartini qobul edib belo yaza Ьilэrik:
лl = Л,/ (97)

Yuxarrrlakr dtistчгlаrdап biza mэlumdчr ki, / = т

,u уо Р = R, т bol-
gtilэгiп Sayl u, ахlппсl u2 чэ avvalinci ul hesabatlarrnrn tЪтqi olduýunu пэ-
zэrо alsaq, уэпi u = u: - |\ llzd bilorik:
S = pfu, - u,). (98)

Bu citisturla qi.itb kопturчп хагiсiпсlа olanda saho hеsаьlапtr, Hesab-

lanmaya ba9lamazdan эччэl рlапimеtriп Ьir bёlgti qiymэti (sabit р)
qabaq-
ca,Janiaprlйalrdrr. Вёlgtilэriп Sayl u isa hesablama Zаmапl аldэ edilir,

l03
 ý 48. РlаПimеtriП sabitlorinin handasi mэпаst va опlаrtп taprlmasr
planimetrin Ьiг bёlgii qiymati dedikdэ biz hэг hansl Ьir kigik
dtizbu-
caqltntn sahэsini паzаrdэ tuturuq. Bu dЁzbucaqlrnrn eni hesabat takэrciyinin
эп kigik bёlgiisri т, uzunluýu isa gэzdirici qoldur. Gazdiгici qolun uzunluýu
dedikdэ qtitb qolu ilэ gэzdiгiсi qolun birlogdiyi поqtэdэп, gazdirici qolun
iynosinЭ qэdог оlап masatb пэzаrdо tutulur. Plantn miqyasrndan asllt оiаr"q
planimetrin Ьir bolgiistino чеr iizeriпda miixlalif saha|ar uyýun gэlэсаk. Gэz-
dirici qolun uzunluфndan (R), hesabat tэkаrсiуiпiп оп kigik bёlgiistinctэn (т)
vo plantn miqyaslndan (М) astlt оlаrаq planimetгin bir bбlgtis{intin qiymoti
agaýrdakr dЁstчгlа hesablanrr:

p=R.M.T.M=R.T,Mz (99)

Вurаdа M-planln miqyasrnrn mохrосidir. Planimetrin Ьiг bёlgiistintin

qiymotini R чэ т-уа эSаSэп tapmaq mtimktin deyil; giinki т
9ох ki9ik kэ-
miyyэtdir ча опч dэqiq olgmak mtimkiin deyil. ona g<irо dэ рlапimеtгiп Ьir
bёlgtisЁnrin qiymэti (98) diisturundan agaýrdakr kimi tapr[rr:

S
р (l00)
u2-u l
рlапimеtriп Ьir bбlg{istini.in qiymэti ап azt 4 adlr rэqоmэ qосlэr hesab-
lanmalrdtr. planimetrin Ьir bбlgtistintin qiymati l2-ci codval tizrа hesablanrr
vэ саdvэl planimetrin qutusunda saxlantr. Саdчэldэ planimetrin поmrаsi,
Ьir ЬёlgЁпtiп qiymэti, plantn miqyasr чэ gэzdiгiсi qolun uzunluýu
уапlп.
Planimetrin Ьiг bolgi.istinйn qiymэti planrn miqyasrndan чэ gozdirici
qolun uzunluýundan astltdlr,
planimetrin Ьir bбlgtistinЁn qiymotinin miqyasdan asrlrlrýrnr
misalla
izah edak. Fэrz edok ki, planrn miclyasr
frolduqda planimetгin Ьir bolgti-

sйniin qiymati pr olmugclur. Plantn miqyus, fr olduqcla planimetrin bir

bёlgtisiini.in qiymotini р, tapmalt. опчп iigiin agaýrdakr dtisturlan tэrаt'-
tаrэtъ Ьёlmаk lazlmdtr.
р, = TRM12

р, = TRM|
Ьчrасlап

l04
 Рr' М
2

Pz -- (l0l)
Mi
qiy-
Planimetrlo sаhэlэгi asan hesablamaq iigtin onun Ьir bбlgiistintin
matini yuvarlaqlagdrnrlar (mэsэlап, 0,1; 0,2; 0,5; 0,05),

Рlапimеtriп Ьir biilgii qiymatinin tapilmast

Planimetr }ф 85l Miqyas l:10000
R= l 9 Саdvаl 12
Hesalratlar planinletrin
Hesarba t, Hesabatlann fэrqiпiп рlапimеtriп Ьir
Qiitbiin ц2 farqi, biilgiisiinda lrбlgii qiymati, hа
orta
уеri u1 чz-Цr saha
qiymэti
Qiitb 47з8
saýda 1415 з32з зз22
8094 з-]2l
з322,5 З00/'о=0090
S,=
Qiiftl solda 8849 зз2ъ
55z5 зз24 зз2з
220з зз22

qiy-
Planimetrin gozdirici qolunun uzunluýu ilэ опчп bir.bёlgtistiniin
Rr olanda pla-
mati araslndakr asrlrlrýr izah еdэk. Gэzdirici qolun uzunluýu
qiy-
nimetrin Ьiг bolgiisiintin qiymэtini pr, уччаrlаq qiymatini Р:, }uvarlaq
onda:
mоtэ uyýun olan qolun uzunluýunu iso Rz ilo i9аrэ edэk,
R2 Pz
л Pl
Ьurаdап
Rz
Рr' R, (l02)
Pl
bir
Misal 1. l:l0000 miqyaslr хаritа tizarinclэ i9lэуапdэ planimetrin
l:25000 olan хэritа
bбlgiisйniin qiymэti pr = 0,08 ha olmu9dur. Miqyasr
ti9tiЪ рИпim"iilп bl, bolgiistintin qiymotini
tapmalr,

на ll i: р, =ЧiР=0,5hа
о,09229, olan miiчаГrq
Misal 2. Ptanimetrin Ьir bбlgusunun qiymэti
planimetrin bir bolgtisiiniin
gэzdirici qolun ,;;i;;; l." R, =- l з5,9_dчr,
R2 tapmalr. Verilmig
qiymotinin 0,t ormasiiitin gazdirici qolun uzunluýu
qiymatlori (l02) diisturunda yerina yazaq|
105
 Pz 0.1 . l35_9
R2 . /(, - = l47,з
--j---------_:_
Pl 0,09229
Qolun uzunlugunu l 47,З bolgristintin rizarino gэtirdikdэ planimetrin
Ьiг bбlgristinйn qiymoti р, =0,1 оlасаqdlг.

ý 49. Planimetrin yoxlanmaýl

planimetrla igэ ba9lamazdan
эwоl опч yoxlamaq laztmcllr. yoxlama
zаmапl р lапimеtг а 9аý ldakr gэrtlэri ёdоmаl idir:
l) hesabat gагхr бz охч эtrаtiпdа sэrЬаst trrlапmаhdtr. Вчпч yoxlamaq
tigtin gагхr al ila harokota gэtirdikdэn sопrа
З-4 sап. tirlanmalrdrг.
yetirilmozso di,izalclici чiпtlэr vasitэsilo onu cliizэltmok ýort уегiпо
lazrmdlr;
2) чеrпуеriп sothi, 9аrх sathinin ardt olmalrclrr (dэqiq
ъesabat gёttir-
mэk tigtin) Ьеlэ olmadlqda cltizaldici vintlardan istifЪdо
edilir;
з) hesabat 9агхl vа vеrпуегiп bёlgrilari driz boltinm"li;i;.
_
ЬёlgЁlогiпiп drizgiinltiyiinti yoxlamaq tigtin чеmуеriп
Hesabat 9агхr
srtlr xэttini hesabat 9аr-
xtnln hэг hansr Ьir bolgristi ilэ birlJ9dirib vernyerin
axlnnct xottini hesabat
gагхtпlП hоr hansl Ьiг xэtti ilэ Ьirlэ9diуiпэ
ЬахrrЙг. Son* bugqa bбlgti ilэ Ьir-
lэgdirm_эklо eyni qay<la ilэ yoxlamani duu"rn еdirlоr.
Vегпуеriп bёlgiilarinin
diizgtinltiyti dэ eyni qayda ilэ yoxlanrlr. yoxlamant
hэr rб ьоtдсоъ Ьir da
араrmаq оlаr. Эgэr Ьёlgtilэr dtizgrin olmazsa, аlаtlэ
iglэmok оl.Й;
4) ritЫ xotlori hesabat gаrхtпсlа diiz
9akilm"iici.. Ba9qa sozla clesok,
hesabat arastndakr Ьrq З bolgtidэn аrtrq olmamalrdlr.
Bunu yoxlamaq tigйп
yoxlama xotke9i ilэ daironi Ьir пе9о сtаtБ qiitb
saýda чэ solda olmaqla g""Ci-
rirlэr, Ноr dэtь dаirопi goz<lirclikclэn sonraqtitbin yerini
dоуi;diгiriэr. ii
tt gozdirici qolla qtitb qolu arastndakl ЬчсаqЗ0"-dЬп
az, l506-dэп 9ох bl'u-"Б_
maltdtr. Эgэr hesabatlar araslndakr tыq З Ъоtдаап
9ох оlаrsа demoli ritъl
хэtlаri dtiz gэkilmэуiЬ va уа pozulubdur. Bu batda alailo
iglэmak olmaz;
5) hesabat tiЭkеrСiУi r,izэriпdэ гitЪl хэtlагi gozclirici qЪtчп
oxuna раrаlеl
olmalrdlr. Bunu yoxlama.q йgtiп qtitb saЁda .'r" ,Jl..lu
оrЙuqь yoxlama xotke9i
ila dаiгапiп sahэsi, olgtiltir. Вцаdа qЙ
уеriпi сtэуiýmir. Gэzdirici qol isэ
saýdan sola чэ уа эksiпа k9чlr, Fоrq 3'ЬоlфС"п
9о* оiСфа hesabat guo,n,o
sathivintlэr vasitэsilэ gэzclirici qolun о*uпЪ пisЬыоп gеwiilr;
б) gozdirici qolun i9 tili oz охuпа
. рагаlеl оlmЬhdrr. Bu ýаrt 5-ci gэrt
kimi yoxlanllrr. Lakin hеsаЬаtlаr araslnjakl f-аrq 3 bJtgri.t"n 9ох olduqda
gэzdiric i qolun uzunluýu сlэуigсlirilmir.

ý 50, A.Y.Saviq tisulu ila sаhаlэriп hesablanmaýl

Plan tizэriпdа boyi.ik эrаziпiп sahэsi rjlgtilэnda
Savi9 iisulu totbiq olu-
пчr. Umunriyyotlo, planlarda kclorclinat
ýobэkэsi cllur. t)na gсlrэ hоr Ьir
l06
 plan Ьir nego tam kvadratda чо уа
kvadratrn sahэsi qabaqcaclan mэlчmdчr.
опlаrtп yanm9lq hissalэrinda уеrlо9ir (9akil 98),
kvadratla-
таm kчаdrаtlаrtп sahэsi plantn miqyasrna osason, уаrlm9lq
rtп sahэsi isэ planimetrlo hеsаЬlапtr,
kvadratlarrn sahosi Ьеlэ hesabla-
ýэkilcta gtrixlanmig двсD yanmglq planimetrin Ьбl-
пrг. Рйпimеtrlэ EFKL (i kvaclrat) di.izbucaqhstntn sahosini
eyni qayda ila дВСD konturu-
ltirti it., yoni ч: - ч,-lэ hesablayrrtar. Sопrа
пчп sahэsi al-ar бlgiiltir. €
с
ABCD konturunun sahэsi 8
ь (
r й
.l
й
д
lI з I

ý, ABCD
лý'
EFKL
(о, - о,,) (I0з) I
l
Uz -Ш, Y J ý
l
dtisturu ilэ hesablanacaq.
Вчrасlа Sвгк_ - koordinat gэbakosi- 7 ъ lt , /
ilo
hesablanan EFkL
l
nin kvadratlarr
l'liizbucaqlrslntn sahэsidir. Bu iisulla ba9qa
yaflm9lq kчаdrаtlаrrп sahosini o19mak
q ýэКl98
оIаг.
@ -Р -planimetrinbiгbёlgti
ll2 - uI
qiymotidir.

kaýrzrn delbrmasiyastntn
ý 51. Sahalarin hesablanmaýlnda
паzэrа ahnmast
sahalor hesabla-
Tэtbiq оlчпап iisuldan astlr оlmауаrаq plan tizэтiпdэ
Dctbrmasiya
nan Zaman kaýrzln clet'ormasiyaslnl паZаrо almaq laztmdtr,
omsah a9aýrdakr dЁstчrlа hеsаЬlапtr:
q=lo-| (t04)

uzuпlчфdчr,
Ьчrаdа /о - хэttiп пэzэгi uzuпlчф, o'"]riU^rindэ бlgiilmii9
'-
Misal l, /о = 400,0 m; / =398,0 m

q=Д9Р чо уа q=*
400,0
Detbrmasiya omsalt miixtэliГ ola bilor (t:400;
l:200; I:l00; l:50), Bu
saxlanmastndan astltdtr,
эmsаl kaýrzrn пёчiiпсlэп чэ опчп hanst 9оrаitrlа
olrluýu tigiin рlап iizэrindo
Sаhаlэriп hesabtanЙasrncla kaýrzrJa dеtЬrЙаsiуа
olunmug plan tizэ-
ol9iilmii9 хаtlоrа diizэli' чеriй. Tutaq ki, detbrmasiya
l07
 riпdэ / xэtti olgiilmrigdtir. опчп iitiiqi sэth iizэrindэki uzunluýunu tapmaq
laztmdrr. Onda (I02) dristuru эsaslnda yaza Ьilэrik:

/о=
l
(l05)
l -q
Surat чэ mэхrосi (l+q)-yo ччгчЬ, q2-nr (kigik kоmiууэt olduýu
tigtin)
atsaq, (l05) dtisturu agaýldakl kimiyazrhr:
lu=l+l.q (l0б)
Вчrаdа /g xottin tэshihidir. Оgоr tashihin doqiqliyi miqyasrn doqiq-
liyindon azdtrsa, хэttэ tэshih чеrilmir.
plan tizorindэ оtчrасаýt / чэ
htindtirltiyti й olan йgbucaýrn sahosi

5'= 1.1.и (l07)

2
dtisturu ilo hеsаьlапrг.
Burada оtчrасаq iizrэ kaýrzrn defoгmasiyastnt
/о, hiindiirltik tizrэ isэ йо ilэ igaro etsэk, tashihi пэ-
zаrо almaqla yuxarrdakr dristuru bela yazmaq оlаr:

= + lq).(п * пq)=Lt. п(t+ q)' (l08)

', Yепо
;(,
dэ q2 пэzогэ alrnmadrqda dtistur agaýr-
dakr gэklэ dtigэcэkdir:
ýo=ý+2S.q (l09)
Bu dЁsturla detbгmasiyaya uýramr; plan tizorin-
do sahani hesablamaq olar:

MisalZ.q=*; S=200ha
ýý
Нэlli:
о
о ýо =200+ 2,2OOJ_=2O4ha
l00

ýэнl99 Копturlаrr ауri sаhэlаriп бlgiilmasi. zolaq

gэkliпdэ uzanan чо konturu girintili-grxrntllr olan
аrаzilагiп (gaylarrn, ахlапп, уоllаrlп vo s.) sahэsini hБsаЬlаmаq
tigtin ftл.-
vimetr adlanan cihazdan istifadэ оluпur ЯЯ;.
19oKit
sаhэпi tapmaq iigtin kчгчimеtrlэ konturun'uzunluýu бlgiilйг.
.hesabatdan Axlnnct
avvolinci hesalratl 9lxlr чэ altnan ocladi plairn miqyaslna gсirэ
mеtrо gечiгiЬ kопtчrчп епiпэ ччrаrаq опчп sahasini
tарrrlаr.

l08
 FэSiL
чII
HэNDэsi NivELiRLэMэ. уUкsэкliк
isтiглдп gавакаlэкi

ý 52. Niчеlirlэmапiп mahiyyati.

Miitlэq, ;arti vo nisbi yiiksakliklor

Retyeti рlап чэ хэritэlаrdо tasvir etmok iigtin yеr sathinin хаrаktег

пёqtэlэгiпiп yiiksэkliyini bilmэk laztmdtr. Yеr sэthindэ пбqtэlаriп yiiksak-
liyini (miitloq, 9эrti чэ nisbi) tapmaq эmaliyyatrna пiчеlirlалzа deyilir. Oke-
un uu сlапizlэгiп sakit halda gottirtilmii9 sэthina Yеriп паzаri saviyya salhi
cleyilir. Дýrrlrq qtivvэsi опчп soviyyэ sэthinэ btitiin noqtlarinda пэzэгi реr-
pendikulyardrr (9эkil l 00).
YеriП tlziki sэthindo gottirtilmtig пбqtэdоп endirilmi9 perpendikulya-
пп uzunluýuna hэmiп пdqtallill miitlaq yiiksakliyi dеуiliг. soviyyэ sathinэ
ytiksok-
рагаlеl olan sэthlэrэ ;arll saviyya.yalll, hэmiп sathdan hesablanan
iiKt"rэ isa 9arli yiiksaklik deyilir. Mtitloq ytiksokliklэr Hn, HB,9arti yiiksak-
liklог isa Hj , Н'о ila igаrа olunur(9эkil l0l).

с
Ав Е F
G
\t
Saviyya sathi
I l

ýэkil 100

Nёqta sэviyya sathindэn htindtirdo olduqda опчп mi.itlэq va ýэrti

-
ytiksakliyi miisbot, algaqda olduqda iso mant'i hesab оlчпчr,
ТасriiЬэrlа ап 9ох пёqtэlэriп bir-birindon оlап yiiksэkliyi bilmak ta-
lэь оlчпчг. Noqtalэrin Ьir-ьiriпdоп olan yi.iksokliyino пisbi yiiksaklift deyilir
va й ito igагэ blunur. Kegmig SSRi-dэ Baltik dэnizinin goxillik orta sэ-
viyyosi ,itl"q yiiksэkliklar i.igtin ba9lanýrc qobul edilmiý_dir. Baltik dэnizi-
nin goxillik оrtа soviyyэsi Кrоп9tаdt fut9tokunun (suбlgап montoqasi-
пiп) sllrrna uyýun galir. Bu tut9tok 184l-ci ildэ qчrulmuýdur.
ТэсrtiЬi iglortla ytiksokliyi bёyi.ik dэqiqliklэ, 2-з mm sahvla tapmaq
tоlэЬ оlчпчr. Вчпа goio da эп kigik sаhэlоrdо bela saviyya sэthini tifiiqi
mtistovi ilэ ovaz etmok olmaz.

l09
 в

ъ -",ý,
нь

N а ь

ýakil l0l
ý 53. ytiksэkliyin Ьir nбqtadan digэrina чеrilmэsi
ЕF qёvstinii Yerin saviyya sэthi qabul еdэk (9эkil l02). А, В, С va D
пёqtэlэгiпdэп sэчiууэ sathinэ paralel olan qочslБr iso чуgчп пбqtаlэriп
soviyyэ sэthlагi оlасаqdrr. Bu пёqtэlэriп mtiilэq ytiksaklikloгini Йfiчаtiq
sчrэtdа Hn, НЬ, Н" чо На ilo igаrо edok. Fоrz еdэi< ki, Д nбqtэsinin
mtitloq
yiiksэkliyi malumdur.rr" В, С, D пёqtоlэriпiп mtitloq ytiksakliyini tapmaq
laztmdtr. Bunun iigrin bu пёqtоlэriп bir-biгindan olan пlЪьi
дKrbkliyini (hl;
hz, hз) ёl9mоk laztmdrr. l02-ci gokilda verilmig В, С, D пёqtоlэriпiп
mtitlaq yi,iksэkliyi a9aýrdakr dristura оSаSэп hesablanacaq: '
Hu=Ho+h,
H"=Hu+h. (l l0)
Ho=H,+h.
Yiiksokliyin Ьiг пбqtэdоп digэrino verilmosi timumi
;akilctэ a;aýrda-
kr dйsýчrlа itado olunur:
Hn*|=H,*h (l l l)
Ьчгаdа: Hrr+l - irэlidа tapllan nёqtanin mtitlaq ytiksokliyi;
I-I,, - geridaki noqtonin mэlum mйtloq yriksэkiiyitlir.
с D
в hr
l
hl
нь I

Н"
I На
н"

F
Е

ýэКl102

lI0
 ý 54. Nivelirlamonin пiiчlэri
Tэtbiq оlчпап аlаtlэrа чэ rJэqiqliyina gоrэ пiчеlirlоmэпi l) mexaniki,
2) Ьаrоmеtrik va уа fiziki, 3) triqonometrik, 4) hondosi чо s. аdlапdtпrlаг.
1. Мехапiki пiуеlirlаmа. Bu, velosiped vo уа айоmаgiпа эlачэ qoýu-
lan xiisusi cihaz vasitэsilo арапlап пiчеlirlэmэ nёvtidtir. Bu cihaz hэrоkоt
etdiyi xottin protilini titiiqi l:5000, 9aquli l:500 miqyastnda ctzmaqla Ьаrа-
ьэr поqtэlаriп yiiksokliyini dэ sayýac iizrо qeyd edir. Homin iisulla saltnan
nivelir gediginin оrtа kvadrat sohvi
пt = tо,з,л,tЛ (l 12)
ilo itadэ olunur;
burada: L gedigin uzunluýudur (km).
2. Barometrik пiv elirla па.
Bu haqda ý 93-dэ genig molumat verilib.
3. Тriqопопtеtik пit,е, с
Iirlапю. Bu, maili ;iia ilэ ара-
пlап пiчеlirlаmэ nёvtidiir.
о
I

YtiksakIiyin taptlmasr tigiin

mэsаtЪ чэ 9aquli Ьuсаqlаг
бlgtiliir (qokil l0З). Naticado в
'l
ytiksoklik Ьбуtik solrvlo alr- l

пtr. Нэr l00 m mаsаtЪуа оrtа

hesabla 4 sm sэhчlэ ytiksok- А
lik taprlrr. Bu, topoqratik pla- ýakil 103
паlmа iglarinda genig totbiq
olunur.
4.Напdаsi пiчеlirlаmа. Niiqtolэгarasr yi.iksokliyi iitiiqi 9tia vasitэsila
бlgiilоп пiчеlirlаmэ уо h ап d as i п i vel,i.rl, а m о deyi lir.

ý 55. Handasi пiчеlirlаmапiп iisullart

Hэnclasi nivelirlamo пil,еlir adlanan cihazla уеriпэ yetirilir. Niveliгin
komplekti nivelir, 9tativ, iki tamasa чо iki ba9maqdan ibaratdir, Аlэt kom-
pteйi vasitosila lronclasi пiчеlirlэmэ iki i.isul iIэ iraliya vо оrtасlап nivelir-
lэmо ilэ уеriпо yetirilir.
1. frэПуа пiчсlirlаmа Zаmапl noqtolardan Ьiгiпdэ аlэt qurulur, diga-
rindo isэ tamasa tutulur. Дlэt {itiiqi vэziyyato gotirilir vo tamasaya tuglanrr.
Bu zaman tamasadan огtа sap i,izrэ hesabat (Ь) gбttiriiliir (9okil l04), ýkil-
dэп gоrtiпtiг ki,
h+b=i
Ьчrаdап
lll
 . h=i-b (ll3)
Irэliуо nivelirlomo zаmапl аlэtiп htindiiгltiyii (i) ruletka чэ уа tamasa
ilo <il9iilmalidiг.
Niчеlirlэmэ zamanl аlэt qurulan
т noqtэ statlsiya (dауапасаф, hesabat gё-
u ttiпilэп пёqtа isэ Dc.Tlg nёqtэsi adlanrr.
8
Niчеlirlэmэ А nёqtosindan В-уэ doýru
aparrldrýrndan hesabat Ь irэliуа baxrg
h olacaqdrr. Bu halda nisbi yiiksaklik аlэt
hiindtirltiyri ilo iгаliуэ baxtgln fэгqiпо
А с ЬаrаЬэr olacaqdtr.
ýoКl lИ
Рrоfir.

а
h

дi;

Sэчi ууа
sat h;

ýэkil105
iroliyo пivеlirlэmЭ zаmапl alЭtin htindtirli.iyti * 5 mm sahv ilэ olgtil-
diiytindэn Ьч risul mtistosna hаllаrdа tatbiq оluпчr.
2- оrtаdап пivеlirlоmо zamanl tamasa пкiqtэlэrdа tutulur, alot isa
tamasalann arastnda сlчrulчr. Alэti tifiiqi чэziууаtэ gatirrJikclэn sonra tama-
salardan hesabat (а чэ Ь) gёtiirtiltir (ýakil l05).
ýokildon gбrtindiiyti kimi:

h+b=a
чэ
h=a-b
HB=Hn+h
l12
 чэ уа
Н u =(Н о)-Ь
"+
Но+а=Аr,
olduýundan
Нв=Дп-Ь (ll4)
Ьurасlа: n, Ь - geriyo va irаliуо baxrg; Aii - alot {itiiqidir,
Bu halda аlэtiп htinrJiirtiiytinti бl9mоуо ehtiyac qаlmtr. огtаdап nive-
lirlаmасlа nisbi ytiksэklik gеriуо baxr9la iroliyэ baxr9rn t'arqino Ьагаьаrdir.
дlоt tifiiqi gеri пёqtьпiп miitloq yйksokliyi ila hэmiп пёqtэdэ tutul-
mug tamasadan gбtiirtilon hesabattn сэmiпо Ьоrаьаrdir,
3. Sacla ча miirakkeb пiyelirlarla. дlаti Ьir stansiyada qurmaqla i9
baga gatdlrllarsa buna scda пivеlirlаmа deyilir,
вir-ьiriпdэп xeyli aralt va уа nisbi yiiksokliyi tamasantn hiindtir-
ltiytindan arttq olan А vo В noqtalorinin yi.iksэkliyini tapmaq tigtin bu xэtti
bii nego kigikpargalara ауrrrrlаi, sопrа iso hог раr9апlп чсlап arastnda ni-
чеIirlэmо iKi (Д va В) noqto arastnda alati bir пе9о dэfо qulmaq-
"pur,rlur. (9akil l06),
la уеriпЭ y"iiril"n пiчеlirlэmэуа miirakkeb пil,еlirlаmа deyilir
в

dr 3
h

dл 1

dllBl
I

or
А Ф

Saviyyo
sathi

ýаkil l0б

дусlrпdrr ki, Д чэ В пёqtоlэriпiп araslndakr nisbi

ytiksэklik btitiin рат9а-
ЬэrаЬэrdir, yani
larda (stansiyalarja) altnan nisbi ДКsоkliklоriп соmiпэ

h=(a,-D,)* (оr-ьr)* * (о"-Ь,) (ll5)

l lз
 чэ уа

п= tо
lll -t,u = t, (l 16)
olacaqdrr.
Мiirэkkаь пiчеliгlоmэdэ uc noqtlorinin nisbi yiiksэkliyi gеriуэ baxrg-
lапп comi ilo irоliуэ baxtglarln gominin tЫqiпэ ЬэrаЬоrdii. Ь nbqtэsinin
mtitlэq y{iksakliyi iso
l1
Hr=H_r+|h (l l7)
l
dtisturu ilo hesablanrr.

ý 56. Yеriп эyriliyi va refraksiya tashihi

А vo в поqtэlэri araslndakt nisbi ytiksэklik h=BD kimi alrnrr. Эslin-
dэ isЭ sэviyyo sэthinэ paralel sэth AD oyгisi tizro getdiyindэn nisbi yiik-
sэk|iya MN = К pargasr эlачо olunmaltdrr ki, buna уеriп ayriliyt taihihi
deyilir (qэkil l07). АВ = d olduфndan

K=t
2R
(l l8)
reyfiaksiya toshihinin orta odocli qiymoti r -0,IбК qэЬul eclilir. Вч tashih
nisbi ytiksoklikdэn glxtltr. Тосriiьэсlэ yerin эyriliyi чэ rettaksiya tashihi
birlikdo поzоrо аllпtr чэ agaýrdakr dtisturla hesablantr:

м
U

Ttr9larrra 9iiasr I

l х
I h
I
D
sOv

ýэКI107
l14
 f = К- О.lбК = 0 84 = о.оr{
{2Rл (l 19)

irаliуа nivelirlomodo й= i-b+/, ortadan nivelirlomэ zamant nive-

lirdоп tаmаsаlаrа qodor olan mэsаfаlэr d, = dz olduЁundan _f, = .f, olur чэ
bu toshihlari поzэrо almaq lazrmi galmir, yoni й = а - Ь оIчr.

ý 57. Nivelirlar ча опlаrlп tiplari

Hэndosi пiчеlirlэmэ iitiiqi ;tia vasitosilo арапltr. Ona gбrэ do hэпdэ-
si nivelirlomo zamanl istit-adэ olunan geodeziya alatinin (nivelirin) vэzifЭsi
iiliiqi gtia almaqdan iЬаrоtdir. Nivelirin tu9lama oxunu iifiiqi чоziууэtэ go-
tirmэk tigtin пiчеIirlэr hossas silindrik tаrаz vo уа kompensator ilэ tachiz
оlчпчr.
Niчеlirlоriп texniki gоstагiсilагi haqqrnda mэlчmаt сасlvоl l3-da verilib.

Niчеlirlэriп texпiki gбstaricilari

Cadyal 13

Nivelirin markast

.аl зN-2кL зN-3кL зN-5L

1
rа
Tcxniki xarakteristikasl
l ) 3 4

l Diirbinin bёyijtmosi зOх 22х 20х

2. Tuglatnarun hэddi, m 0,8 |,2 l,2liIlzaslz

_t. Taxrlrnrg lima ilo, m 0,5
4. Dаiгсчi tагаzrп Ьёlgti qiyrnэti l0, l0,
5. Kompensatorlutta i9 hatltli + l5, +15,

6. Kompensa t<lrluda tu ýlаmапш doqiq liyi +о1

,7
l km gettiýo dtjýon оrtа kvattrat sahv, mm +2 +3 +5
8. Nivelirin gakisi, kq 1,3 з
9. Stativin (uqауа$п) qэКsi, kq 2,6 4,5 4,5

ý 58.3N seriyah nivelirlor

Son zаmапlаг bir 9ох tipli пiчеlirlаr istehsal olunublar. Onlardan
mi.iasir geodeziya еlmiпэ uyýun olanr Urаl optik-mexanika zavodunun ha-
zrrladrýr 3N-2KL, ЗN-ЗКL ча ЗN-5L пiчеlirlэridir.

l l5
 Вчпlаr texniki dэqiqliyэ malik olduqlan iigtin osasan tikinti, axtang
iglэгiпdа istifadэ оlчпчrlаr.
Bu nivelirlorin gokisi, iimumi хаriсi goriiniiqii diqqati сэlь edэndir.
Bu seriyadan оlап пiчеlirlэrlэ iglэmok 9ох asandtr.
1). 3N-5L seriyalr пiчеlir ytiksok texniki doqiqliyo malikdir. Bu alot
tikinti iglэriпdэ nisbi yйksokliklori tapmaq tigiin ixtira olunub.
Ondan ba9qa bu alat axtang iglorinda do iglэmэk iigtin alveriglidir.
108)
2). 3N-2KL seriyah nivelir, tifiiqi vizir
ýчаslшп komokliyi ila dэqiq nivelirlэmo igla-
rini араrmаýа 9эrаit уаrаdtr. Alat imkan verir
ki, III, tV sinif nivelirloma i;lоri gortilsiin,
tikintidэ, mtihondis ахtапg iglarindэ, mtihэп-
dis qurgulann quragdtnlmastnda, topoqrafiki
planalmada yiiksэkliyin asaslnln yaradtlma-
slnda istifadэ olunmaq tigiindtir. Аlэt limblэ
dэ tэchiz olunub ki, bu da trass istiqamotini
mЁэууэпlоgdirir.
Vizir oxunun aйomatik olaraq iiftiqi чэ-
ziyyэt almast igi tеzlэ9dirir. Nivelir ýhR-l40
markah tigayaq va PN markalt tamasa ila
ýэНl108 tэchiz оlчпчЬ.
Tikinti saholarindэ qaquli miistovilэri
quragdtrmaq vo iglэnmэsi gэtin эrаzilэrdэ iglamэk tigiin пiчеlirэ prizmalr
nasadka geydirilir.
Оlgmэ iglorini doqiqlogdirmak iigtin аlэt
optik mikrometrlэ da tэchiz оlчпчЬ.
3). ЗN 3KL seriyalr nivelir hondosi ni-
velirlamo tigiindtir.
Bu alatdo vizir guast aйomatik tifiiqi
чэziууэtэ golir чэ iki nбqto arasrndakr nisbi
y{iksэkliyi tapmaýa imkan чеrir.
Вч alэtin kigik, az gakili чэ ytilsэk do-
qiqliyo malik olmast, istismanntn efГektliyi onu
оп mtiasir geodeziya аlэtlэri sraslna gэtirir.
(Ьах: 9эНl l09).
Horakat edan ýhR-140 markalr tigayaq-
ýaкl109 1r, ii9 seksiyadan ibarot teleskoplu horokat
edan metal tamasa ilэ tэchiz olunub.
NA2, NAK2 niveliri isче9rэdэ Leica Geosystems AG firmasrnda is-
tehsal оlчпчr. Вч nivelirin iifiiqi dairэsindaki bucaq 0О-360О чэ 0-400 qrad
llб
bбlgiistina malikdir, hэr Ьir dэrосэ l0'-dэп Ьir б уеrа bёliiniib, qгаd isэ l0
уеrо boliintib. i9 prosesindo bu nivelirla adi tamasadan чэ xiisusi ЬёlgtilаrЭ
malik olan tamasadan istifada оlчпчr. Texniki gёstэriсilаri haqqrnda malu-
mat cэdvol l5-do verilib.

ý 59. Roqamli чэ avtomat пiчеlirlаr

Raqamli пiчеlirlэr
Дmеrikа Birlo;mig ýtatlannrn кТrimЬlе> optik-mexanika zavodu ila
rJi.inyada an mоh9чr geodezi alotlor istehsal edon, 200 ildэn 9ох tагiхэ ma-
lik olan Дlmапiуапlп <ZEISS> (Каrl Seys) zavodlan birlэ9ib бРЕСТRД
PRECISION> optik-mexaniki zavodunu уаrаtmr9lаr. Опlапп 2000-ci ilda
Ьirgэ istehsal etcliklaгi geodezi аlэtlаrdоп biri do <Diqitalnivelliere> - rа_
qэmli пiчеlirlэгdir.
Bu пiчеlirlоrdоп DiNi 12, DiNi 22 чэ DINI l2T seriyalr пiчеlirlоri
gostormэk оlаr.
Bu nivelirlar, baýqa mаrkа va seriyadan olan nivelirlardan опuпlа fЭrq-
lопirlаr ki, опlаr (RS 232-с> ча <PCMciA - Саrd>> markalr otiiriicti kom-
ptiterlэrla tэchiz оlчпчЬlаг. Ondan ba9qa alotin yadda9rna yazrlmr9 miixtalif
r"р"r, mаrkа чэ sair noqtэlorin ytiksokliyi istonilon vaxt displeyэ glxanla bi_
lэr. Roqamli пiчеlirlэriп texniki gёstaricilэri haqqtnda mэlчmаt 14-сЁ, kom-
pensatorlu nivelirlarinki isэ l 5-ci cэdvolda veгilmi;dir.

Rэqэmli nivelirlorin texniki g0staricilari

Саdvаl 14
Nivelirin mаrkаst
Slra DiNi DiNi DiNi
ЛЬ+i 12 l2T 22
Texniki xaгakteristikast
l l kп masab cilQЁsЁndaki orta kvadrat sahr,, mm 0,з-1,0 0,з- l,0 0,7-1,з
2 эп qlsa бlQпэk cllan mosafo 1,3 m 1,З m 1,3 m
з МэsаtЪ бlqопiп doqiqliyi, mm 20-25 20-25 25-з0
4 Нэr l00 m mэsаfо бlqtisЁndoki sahv, mm 1,5 1,5 1,5

5 Drjrbinin tuElanmasl doqiqliy! з" з" 2"

б Obyektivin bбyrirnasi з2, зz, 26,

7 Kclmpensattlrun ig haddi + l5, +l5, tl5,

!0,2" +п ?" +0,5"
8 Tuglamantn daqiqliyi
9 tutumu 2| 2| zL
l0 Disrrleyda driуmаlэriп sayt 22 22 22
ll Nivelirin qakisi, kq з,5 з,,| з,2

ll-|
 Коmрепsаtоrlu пiчеlirIаriп texniki g0stэricilari
Сай,аI 15
Nivelirin
I markasl
4
.q

ýl
NA 720 NА7и NA 728 NA 730 NA2/NAю
Texniki
о ха rakleristikasl

l DчгЬiпiп btiytitmosi 20 24 28, з0, з2,

Durbinda xayalrn oksi
2 dijz diiz tltiz diiz diiz
Mi.ipahido tturbininin
3 qazla doltlurulrnasr ho ho lro ho ho

Bucaq оl9mапiп hoddi

4 3600 400qr 3600 400qr 360'400qr 3600 400qr З60'400qr
ikiqar

5 Olgmonin ttaqiqliyi l km 1,5rnm 1,2rnm 1.Omm 0,8mm 0,3mm

К<lmрепsаtоruп quruIma-
6 <0.5 <0.5, <о 1" <оз 0,3
st tloqiqliyi
maillik
,7 Коmрепsаt<lruп
tiiapazonu
t 1_5 t 15 t15 + l5, t30
Дotin ak-lomlptor rэ
8 l,б 1,6 l"7 l"| )4
iicayaqsrz Qoksi kq

Avtomat пiчеlirlаr
Bu seriyadan olan пiчеlirlаr Almaniyanrn ZEiSS (Каrl Seys) optik-
mexaniki zavodunda istehsal olunublar. Вчrауа Niб) З0, Ni6) 40 va Nio) 50
avtomat пiчеIirlоri aiddirlar (9эkil l l0). Опlаrrп texniki gostэricilari haq-
qlnda molumat lб codvolda verilmigdir.

п
-t *.

ýakil ll0

1l8
 Avtomat пiчеlirlэriп texniki g0stэricilari
Саdчоl Iб
Nivelirin mдrkаsl istehsal edan firmа

z
-ol ZEiSS (Scys) TOPcON
ч Texniki Ni 40 Ni50 лт-22л
U) Ni 30
xarakteristikasl
1 Obyektivin bёyritmэsi з2, 25" 20, 22'

З5mm
2 Dr.irbinin cliametri

3 DЁrЬiпiп gсirtig sahэsi I"30"

lkm пrаsаlЪdэ (ikiqat) cllgnranin + 1,0 +rn +з,0

4
оrtа kvadrat sahvi, mm

5
)1 )7
l00 m пrаsаtЪdэ sohv m

Minlrnal tu;lama, m 0,5 0,5 0,9

6

,I
Mosatbtllgэnin amsalt l00 l00 100

+ 15, +l5, + l5, +15,

8 Kclmpensatctrun iE hэddi

Kompensattlrun tuglama +0,5" +0,5" t0,5" t0,5"

9
daqiqliyi

Эп uzun mэsаlЪпi cilgnra l20 l00 80

l0 qabiliyyati, nr
,)) 1,9
ll Nivelirin gakisi, kq 1,9 1,8

1,5 1,5
|2 Ugayaýrn gэkisi, kq 1,5

Elektron nivelirlorin texniki gёstэriсitэri сэdчэl l7-dэ, miistэvi

еdэп
(чеrэп).lаzеr пiчеlirlэriп texniki gбitaricilori isэ cadval l8-dэ verilmi9dir,

l19
 г...
ýR \о
2* +
лф
о
ý
ъ тх
-Ф
\.) ь ýд ъ
на х9_
+l

a Б
.l д t ф ь
a N N
z ё
о
ч тц
NN r
Z d N

*i
=., N
h ф

li
Ф ф
с) a
N t d ч
:f,
ф
lr Е
Ф
о Ф .] N ф
ь0
д d
ý N

д a
! о\
N о сл
N al
Ф }1 дn
l с N

lr |r)
z U ф N
d
N
N
\о

Ф
tr
q) о ь +
N
9
N
\о

al \о о N
t
ь
lr
д
q)
rl
Ф
N N
ý r

н Z
о
, о
!
=ц t
д N al a.l ф
a]
о л
ё ф
+l о{
l-

цa
!Е
Nл
2 о
l N ai
;r 2 KR

€{>, Ф
Ф б .Jr ь l,
Ф
!Е Ф

ze G э>,jl б: =z ý .!a

хЕ
Ф
N о>
N
Ф 9 ,л Ф

! к.Е: ЕД ý*к s :о .-
lo
Фо =Ф .= ll
:z
Ф
Ф
х э Фя.=.; Ф ,oi OrN
Б.9 У:=
цj

i5o ,aц
д9; >:z
a:о
хЕ
лd
z- oEl Ф
l- -:о й (9 Gд lJo А|о
=

!s-.N,BJIS
N + ь ф а N

l20
 Miistavi еdэп (чеrэп) lazer nivelirlarin texniki gostэricilэri
Сай,аl 18
Nivelirin istehsal еtlэп firmл
,?
markasl SokklA TopcoN
1
.cl

ý Texniki LP з0 RL-Ha
v) xдrakteristika
4
l 1 3

15 mm
ýuantn diametri

ý ua landtranm tlrlannra 600 dtlvr/dэqiqa 600 dёvr/daqiqa

2
sriroti

1 Тэsir diapazonu 300 m

Mtistэvi tapgrrrýrnrn l0" (З0 mеtrа+ 1,5 mm)

4
dэqiqliyi
Kafkir (raqqas). hava
5 Ktlnrpensatrlr dепрtЪrlэ

Коrпрепsаttlrчп tasir l(),

б
diapazonu
500с -20ос + 500с
7 iqc i hаrагэtiп diapazonu - l00C +
2,5 kq 2,8 kq
8 ('akisi
tliCC ВОС; З9 tipli BT-45Q tipli Ьаtаrеуа
9 Qidalanma
l l 50 пш +l0
l0.
2-700 m
ll Y rlma diametri
Meyletmanin artomatik t5o
|2
ktlmensasi S1

ý 60. Nivelir tamasalarr,

Bagmaq
maýlnl ilo
Nivelir tamasalart quru ýаm taxtaslndan hаztrlапtr. Bбlgii
ikitizlti tаmаsаlаr
daqiq bёliiniir, уugii r"пЁrа iiz tаrэflоri бrttiltiг. Haztrda
qahnhýr isa 2-3 sm оlur.
iglапir. Tamasantn uzund;gu 3-4 m, eni 8-10 sm,
таmаsаlаr qatlama ;;," sryirmэli оlчr. Таmаsаlаrlп
hэr iki tiziindэ santi-
metrlik Ьоlgtilэr olur.
Tamasantntizarindolsm-liknёvbaloqonranglarlэ(aý-qara;aЁ-qT-
mtzt), 5 sm-lik ьissойr Ьбlgiilагiп diiztilii9ti ilo
torsinэyazrlmr9 rэqоmlэrlо
baqlantr,
q;уjЪr"""r (9эkil l l lb). Tamasantn qara iiziindэ hesabat srtirdan
.Dempt-erla-nrijxtalifalotr'acihazlarda:mexanikiraqsizaiflatmэkiigЁn qчrЁu
|2|
 Qtrmtzt iiztindo isa mtixtoliг rэqэmlэrdоп baýlanrr. ig vaxtt tamasalar do-
mirdon haztrlanmtg bagmaýrn чэ уа mlx9anln iisttindэ tutulur. Веlэ bagmaq
vo mtхgаlаг olmadlqda migarla kosilmig аýас mtхlаrсlап da istit-ado
оlаr (gэkil l l2). "i."k
Gý:rФ

ffi l7Jf ц
l77l
щr
Е

ffi
Е

а)
ffi v
ь)
ýэkillll",b ýakil112
Kegmig SSRi dёчlэt geocleziya yriksaklik istinacl mэпtоqэlэri gэЬэ-
kэlэri daqiqliyino gоrэ 4 sintb (I, II, III, IV) Ьоliiпэп nivelir
9ЬЬоkэiаriп-
dэп iьаrэtdir.
sinitlor iizra nivelir gediglэrinin ctэqiqliyi aýýrdakr kэmiууэtlэrlо ха-
rаktеrizэ edilir;
I sinif - fп =-|ЗлlлlЛ ; II sinif -/, = +SM,ytЛ ;

(l20)
III sinif - J'ъ =-|l\лtлtЛ; IV sinif - _f1, = !2ОммЛ
Вчrаdа L - gedigin uzunluýudur (km).
I siпd пiуеlirlаmа dёчlэtiп arazisini ytiksэkliyi bбyrik doqiqliklэ
ёlgtiltib hesablanmrý istinad mэпtэqэlаri ilэ tomin etmbk tigtin salrnrr. I
si-
пif nivelir gediglэri dэmir vэ magistral gose
уоllагr boyu sallnrr. I sinif nive-
lir gediglэri ytiksэkliyi dэпizlэriп suбlgэп montaqolыi ila эlaqalэndirilir.
Bu nivelirlomэ hоr 25 ilclэn Ьiг tэkrаr оlчпчr.
II siпif пiуеlir gedislari I sinif nivelir gecliglэrina эsaslanlr чэ
реri-
mеtri 500-600km olan qapalr poliqonlar omolo gэtirir. II sinif пiчеlir g"Ciý-
lari dovlat geodeziya ytiksэklik istinad mэпtоqэlоri gэbokosi
yanaýl ham dэ rniihэndis ахtапglап va ingaai iglэri zamanr уаrаtЙаqiа пбqtэlоriп
yйksэkliyini hesablamaq, geodeziya чэ gecltizikanln Ьэzi mэsоlоlоriпi
holl
еtmэk tigrin sallnrr.
l22
 III siпif пiчеlir gedi|lari - clёvlat geodeziya yiiksэklik istinad monto-
yaratmaq
qalэrini srxtigdrrmaq va miixtolif рlапаlmаlаrtп yiiksoklik osaslnl
tigtin salrnlr.
Iy siпif ча texпiki пiчелirlаmа - topoqratik planalma чэ miihondis
tikinti sahэlorinda араrtlап iýlori ytiksaklik istinadr ilэ tomin etmok
iigiin
saltnan vo опlаr daxil
saltntr. Bu gediglэr уъksэk sibif rереrlэri araslnr1a уа
olmaq ;arti ilo qapalr poliqon amolo gэtirir,
IV sinif пiчеlirlйэ, Ъёчlut ytiksэklik georJeziya istinad mэпtэqаlогiпi
yiiksэk-
sxlagdtnr, texniki rrivelirlamэ iso miihэndis axtanýIarrnda пбqtоlаriп
чэ daqiqlik etiban ila
i,yinitirqtiъ taprr. Bu пiчеlirlэmаlоr iqin хаrаktеriпо gбга
ьir-ьiнпЬ yaxln olduqlarrndan ЬurаdЬ texniki пiчеlirlэmэ izah
оluпчr, 19,сч
codvalda iba IV sinif пiчеlirlоmо jumalrncla igin gedi;atr veгilmigdir,
stansiyada niveliri ýtativa baýlayrb tittiqi voziyyoto
gotirdikdэn sопrа
ig agaýr<lakr qayda ila уеriпо yetirilir:
' ' Ъl ьirtэrоtri tamasalarla i9lэdikda alotin tifiiqi.inii l0 sm-dэn 9ох dэ-
tamsantn hэr Ьiriп<lэп iki dэtЪ hesabat gёtti-
уlýmоКtЭ gericlэki чэ irэlicloki
rtiliir чэ jurnala yazrlrr;
qara torotin-
Ь; iКitэrэtii tamasalarla i9lэdikdэ: l. geгidaki tamasantn
З, irэlidaki ta-
сlэп hesabat; 2. iralidэki tamasanln qаrа tоrэt'iпdэп hesabat;
qlrmlzl tаrэt-rп-
masanln qlrmlzl tэгаt-lпdэп hesabat; 4. geridoki tamasantn
qabarcrýr elevasi-
rJan hesabat altntr. Ноr lresabatdan qabaq silindrik tarazll
оп vint ilэ ortaya gоtirilmэlidiг.
jumalrna yazilr (cadl,al 19),
Mii9ahidottэn allnan hesabatlar пiчеlirlаmэ
hэr stansiya-
Birinci stansiyada (ýtativdэ) yazr qaydasr mбtаrizасlа veгilmi9diT,
kontrol he-
da miigahido quпaidrqoa дыi y*iinc"n tоrраtmэуагаk, a;aýrdakl
sablama aparllmaltdtr:
hqara-hqt З5mm (l2l)

Нэr istinad noqtosinэ yiiksэklik чеrmаk tigiin iki qonýu stansiyadan

hesabat altnan
tamasa iizrэ hesabat Ъ1л1аq йzrmdrr. iki qon9u stansiyadan
altnan пбqtаlаrэ isэ
поqtаlога alaqalalttlirici, yi]Mzbir stansiyidan hesabat
araltq пёqtэ deyilir.
Нэr lэir stansiyacla эччэlсэ olaqolantlirici, sопrа iso аrаlt пбqtоlэrdэп
hesabat gotiinili.iг. Ъir stansiyadan cligэrino kegdikdэ
iralidaki tamasa бz
y.ii"J" {alrr, gericloki tamasa isэ аlэйап irэlida qoyulur. Bu qayda ilэ i9
ахtrа qэdэr davam etdirilir.

ý б1. Nivelirlэmanin rереr vo mаrkаlаrlа alaqalэnmosi

Niчеlir reper ча пarkalarl. Nivelirlэmo noqtэlorini uzun miiddэt
Nivelirlomэnin
saxlamaq iigi.in опlаrt orazida mбhkаm Ьэrkitmэk laztmdtr,
astlt olaraq
бziino moxsus mопtэqоlоri чаrсltr. Bunlar уеrdап чэ maqsэddan
|2з
 torpaq reperi, divar reperi ча markasl., fuпсlаm.епtаl reper аrllапtrlаr. Reper
(mагkа) guqundan tбkmэ, tamasa qoymaq tigiin taxgair, dairavi damýadan
ibaratdir (9okil l l3). Reperin

4
iizэrindo пiчеliгlоmэ арагап ta9-
kilatrn adt, rереriп пёmгэsi, ni-
_@ чеlirlэmэпiп tarixi qabanq gэkil-
а) ь) dэ yazrltr. Маrkа mбhkэm bina-
lапп divanna, ýose чэ dэmiryоl
kёгрtilогiпа dayaýrna sementlэ
borkidilir чэ опчп abrisi tэrtiь
оlчпur.
Iv sinif чэ texniki niveliгlo-
mапiп gediglэri ytiksokliyi molum
olan dёvlat geodeziya ytiksэklik
с) istinad mопtаqэlагi (rереr чэ mаr-
9)
kаlаr) arastnda аlmtr.
Опа gёrа da gedigi mаrkа
ýakil 1l3 a,b,c,q чэ rереrlаrlэ оlаqоlэпdirmэklа-
zlm galir. Gedigin rереr чо уа
mаrkа ilэ olaqэlэndirilmэsi l l4-cti, с ;эklindэ чегilir.
ýэkildэn gortinti, Kl,
rереrlэ bagmaýrn nisbi ytiksэkliyi

h=a-h;
bagmaýrn mtitloq ytiksakliyi isэ

Нь=Н+(а+Ь) 022)
olacaqdtг.
Niчеlirlэmа iginin ovvolindэ чэ уа sonuncla diчаг mаrkаsrпа baýla-
maq tigtin xtisusi asma tamasadan istifaclo оlчпur. Bu tamasa mаrkапtпъе-
giyindan asllrr (9эkil l l4, Ь). Asma tamasatlan altnan hesabat geriya baxrg
stfirdan agaýrya doýru artrýr tigrin nisbiytiksэktik оlасаqdlг.

h= -а-Ь (l23)
igin sonunda iso asma tamasadan охчпmчý hesabat iгоliуэ baxrg ol-
duýundan nisbi yiiksaklik
L а-Ь
024)
kimi hesablanlr.

l24
 ь
-т Reper
I

BaEmaq 10
а
н
l
-л-
}-'|
Ba9maq
Saviyya salН
Ва9rrвq
ь)
а)

ýaКl114

ý 62. Niчеlirlэmапiп ýaylardan va dаrаlаrdап kegirilmosi

gayrn enindэn astlt оlаrаq
Qayrn Ьir sahilindэn digэriпэ ytiksэklik
agaýrdakr kimi чеrilir:
l. Eni З00 m-о qаdэr оlап 9ауlагlп Ьir sahilin- J?
_20--пL
сlоп digэrino y{iksэklik чеrmэk tigtin hэr iki sahildo
пбqtоlаr-Кчо Z borkidilir (9okil ll5), Knёqtэsina
yiiЁsэklik gedigdan чеrilir. L nбqtэsino yiiksoklik
чеrmоk iigiin к va l, пбqtэlаriпdэп 20m аrаIrdа Jt vO
Jz пбqtэlоiiпdэ nivelir qurulur. Eyni vaxtda hаг iki ni-
veliT аччаlсэ oz sahilindэki nёqtada tutulmu; tamasa-
dan, sonra iso о biri sahildaki tamasadan hesabat alrr,
Bu hatda hаr iki tamasadan altnan hesabatlarrn t'orqi
пiчеlirlэr tizra Ьir-ьiriпа yaxrn olacaqdrr. Nivelirlor
tizra hesablanmtg nisbi yiiksakliklorin orta qiymatinэ
va К noqtosinin yi.iksэkliyina эsasan nёqtasinin д l 20 J,
mtitloq yi,iksэkliyi taprlrr. Bu
amaliyyatr Ьir nivelir ilэ dэ араr- ýakil l15
I
ч maq оIаr.
2. Qayrn eni З00 m-rlэп 9ох olduqda tamasadan
hesabat utruq gэtinla9ir. Опа gбrа tamasaya xtisusi
murkа taxtltr tpai.it l l6). Маrkа, ortastnda аý rэпglо
zolaq gэkilmig qаrа lovhadon ibaratdir, Tamasadan he-
subai hmaq i.igЪп аý zolaýrn ortastnda nazik cizgili
tamasalardan hesabat
рэпсэrа ugri.,ý.l,r. Bu cizgi tizro
gottirtittir. orta saptn proyeksiyasr.zolaýtn ton ortastna
iti9ctiKc" miigahirJaginin i9arosi 1|э !1masa9t mаrkапt
ýэkil116 Ьаýlауrr va tamasadan hesabat gбttirtiliir,

l25
 ý 63. Nivelirlama jurпаh ча опuп iqlапmэsi
Jurпаllп gбldэ iglanmasi. Nivelirlэmonin 9ol jurnalrncla stansiyada
tamasalann hоr iki tоrаfiпdэп (Ьir crit qаrа ча Ьir crit qtrmtzr) ahnan
11.1,
(2), (з), (4) hesabatlarr З-сti va 4-cti si.iiunlarda yanllr, (Ьах; caclue|
ii|.
Alэti yerindon tоrроtmаdэп agaýrdakl hesablamalir aparrlri:
- sйtunu З чо 4 rizra gеri va irali tamasalarclan altnan qlrmlzl чэ qara he-
sabatrn tЫqi
(9)=(6)-(2)=ЦаВl
(l0)=(5)-(4)=4786
hesablanrr.

IV siniI' nivelirlame jurnalt

Саdvаl 19
Geri чэ irali
Stansiyanln Tamasa iizrэ hesalrat
tanrasaya qэ- оrtа nisbi
ЛЬ+i, piketin dэr (шэsаfаiiЬ Nisbi
yiiksaНik, й yfi}saklik,
ЛЬ-si gап iizгэ) m+ Gеri а irэli D ho.
sаfэ (шеtrlф
l 7 з 4 э б
з70 (7) 02 lб (l) 054I (.])
l зб8 (8) 059б (2) 0909 (4) -зlз (ll.) -3l2 (lз)
-4|2 (\2)
NбOl- l 528з (б) 5б95 (5)
4687 (9) 478б (l0) +99 (14)
з2l 0444 0б52 -207
20,I
2
_]20 07б5 (|9,I2 - l07
07б5 5б59
1-2 5552
4,187 468] -l00
0227 040б _l8з
3 з0l 0528 i)71l -28з - l83
2-з з05 52 l5 5498

468] 4787 +l00

0890 l l8б -298
4 28l l l7l l469 -20i) 299
з-4 28з 5958 б l58
4787 4689 98
Kontrcll 2з5б8 (l5) 2557l (l6) -200з (l7)
hesablama 2549 (l9) 2557 l l00l (l8)
-200з (20)

l26
 Bu tЫqlоr sabit komiyyata yaxtn olmalrdlг. Таmаsаlагtп qtгmtzt tоrо-
tlndo srtrгlarin yiiksoklik tЫqi (tamasalarrn dabanlannrn yiiksokliyi) eyni-
dirso, t-arqlar ЬэrаЬоr (9) = (l0) olmalrdtr.
Таmаsаlапп qага чэ qlrmrzl toratl tizrэ altnan hesabatlarrn farqi
agaýrdakr kimi hesablantr:
(l t; = (2) - (4) = -3lз
(lZ;=(5)-(6)=-4|2
(l+; = (l0) - (9) = 9Я = (12) - (l l)
va 5-ci stituna yazitr, Tamasalann qаrа чо qlrmlzr tоrэt'lоri tizгэ altnan nibi
ytiksэkliklЭгin tbrqi 100+5 mm-сlэП 9о оlmаmаIrdrr. Yani (l l) - (lz; =
irol - (9) t 5 mm olmaltdlr. Bu fЫqi пэzоrа аlагаq nisbi yiiksokliyin оrtа
qiymoti б-сr siitunda yaztltr.
Jчrп alrn ka mегаl iqlan mэsi. Nivelirlamo nэticolэrini tarazlam аzdаП
awal 9бl hеsаьlаmаlап yoxlantr vo a9kara 9lxan sэhvlэr dtizaldilir. sэhifэ-
lаr iizrЭ laztmiyoxlama hesablamalart арапltr чэ stitunlarrn alttnda: geridэ-
kitamasalar iizrэ btittin qаrа чэ qlrmlzl hesabatlarrn comi Е,r) 3-cti siitun-
tla - iralidaki tamasalar tizrэ biittin qаrа чо qlrmlzl hesabatlartn comi E,u)
4-cti siitunrJa yazrlrr. Bu toplamalar agaýrdakr tэnliklэri ёdamolidir (Ьах
codval l9).
!tз=Its_)tо= -zOOз

Ft8=1rrr=-1001,5
Z-l zц
Qlrmtzl tэrаfiп srtir tыqi sehilbdэ ;tativin sayr tэk olduqda пэzэrо
altnmtr.
- igin sonunda gedigin kilometr hesabr ilэ uzunluýu уапlп чэ gёstori-
lэп toplamalaгtn yekunu vurulur, bu yekunlar
1ý,5_r16)=r18
L
2\/J"
ЬэrаЬэrliуiпiп oclomэlidir. 2-ci siitunda уааIап mэsаtЪ
(1)=(2)-(l)=ЗТ0
(8)=(4)-(3)=ЗOВ
2 уо 4 sарlаr gobakasinin оrtа iittiqi xatti iizra hesabatlar, З vo l iso
yuxarl titi.iqi sap tizrэ hesabatdrr. Аlоtlэ tamasa arastndakt mоsаfЪпi tapmaq
tigi.in 7 чэ 8-ci stitunlarln rаqэmlэriпi santimetra gevirib оччэI 2-уэ, sопrа
isэ l00-a чuгmаq laztmdtr. Мэsэlоп, l-ci stansiyada alэtla geridoki tamasa
araslndakt mаsаt-э 74 m-dir (37,0 sm х 2 х l00 ='74m),

l27
 иII FэSiL
мUнэNпis iгtgаатI мэQsэui ila
АрАшLАп tчiчвriкrэмэ
ý 64. Uzчпчпа чэ епiпа пiчеlirlэmа
Xэtt boyu uzanan mtihondis obyektlэrinin (damir vo ýose yollan, su
kапаllаrl vo s.) ingasr iigiin ovval hэmiп obyekt boyu пiчеliгlаmэ араrmаq
laztmdtr. Xott boyu арапlап nivelirlomayo ll.zll.tluпa пiуеli,rlаlпа deyilir.
LJzununa nivelirlamo agaýrdakr aгdrcrllrqla араrtltr:
l) xэttin пiчеlirlаmэуэ haztrlanmasl ча уа piketaj omoliyyatr; 2) nive-
liгlэпmапiп apanlmasl; З) kаmеrаl hesablanma чэ tarazlagdrrma iglori.
piketaj amэliyyatl. Тrаssа boyu dопgэ пбqtэlоri mбhkэm basdtгrlmrg
dirэklэrlо qeyd оlчпчr. Dirэklоriп tizэriпdэ dопmа bucaýrntn nomrosi, isti-
qamэti чэ yaxln piketdэn olan mэsаtЪsi yazrlrr (qakil ll7, а);
- trassa iizrа donmo bucaqlart 30"-
Sаё lik teodolitla tam torzdo ёlg{il{ir;
Ьчсаý - trаssашп diiz хэtlэri рауаlашr чэ
qeyd olunmug xatlar Ьir dotb бlgtiltir.

а)
- trassanln avvolindon ba;layaraq
н
ь)
piketaj bёlgtisii apartltr. Тrаssа iizгэ

i:lTJýrxKi:l1f,Jя"1-I'j1.H
ýэkil ll7 ",Ь riг. Yеr tizэriпdа пiчеlirlэпэсоk пбq-
tэlэri se9moyo, эrаzidэ Ьоrkitmэуа
ча опlапп i,itliqi vaziyyэtini mtioyyэn еtmоуэ piketaj deyilir.
Piketaj zamanl trassant l00 m-lik раrgаlаrа boliib уеriп sothi ilэ Ьir
sэчiууэdо gahnmrý mlxga ilэ qeyd еdirlаr. Piket ча хаrаktеr noqtosini tez
yэ asan tapmaq tigйп опlапп yantnda уеrо htindiirliiyti 20-30 sm olan mtx-
9аlаr sanctlrr. Bu mtxgalara gozotgi deyilir (ýakil ll7, Ь) Gбzэtgilэriп tiz
sэthinda piketlэrin пбmrоlэri vo хаrаktеr noqtolarin geridoki piketdэn olan
mОsаlЪsi yazitr. Gбzotgilarin yazrlr iizй trassantn аrtап istiqamэtinэ 9еч_
Гilmiq оlur. Нэr lO-cu piketin уеriпdо dirаklог Ьаsdtrthr чэ опчп tizэriпdэ
kilometr чэ kilometrlэrin saylnl gбstэrэп rэqоm уааlr (mоsэlоп, km - 5).
Trassantn yol, агх, neft, qaz чэ su kэmэri, elektrik хэtlэri ilэ kasigdiyi noq-
tоlэr relyet-tn хаrаktеr noqtolori, tofsilat vo s. bu kimi пбqtэlоr piketajda
qeyd olunurlar. Ytiksokliyi hesablanaraq britiin bu noqtэlar arahq чэ уа
р|п ts pi ket аdlапrrlаг.

|28
 Aralrq nбqtanin gozotgisi iizorindэ geridoki
piketin пёmrэsi va araltq поqtэуа qadar mosatъsi
btyus ilo yazrlrr. Buna gёrо dэ
plyus пёqtа ad|a-
oritu.. Мэsэ[ап. 25+65 gёstэriг ki, аrаltq пёqtэ
trassantn avvalindan 25хl00+б5=2565 m mэsа-
tЪdо yerlogmigclir (gakil l l8). Gаlосэk qurýunun
sahasini yiiksokliklo tэmin еtmэk ча tгаssапlп
rеlуеli haqqrnda tosavvi.ir уагаtmаq (enino protil l
l I

t"пib еtmэk) i.igiin trassa xottina реrрепdikчlуаr

I

istiqamэtdэ saýa чэ sola doýru уеrэ hаr l0 vo 20 r

m-dэп Ьir mrxgalar sanclltr.
Trassa boyu va trassanln enina уеrа sanctl- ýЭkil l18
mr9 btitiin mrxgalarcla tamasa tutulur va опlаrlп
texniki
ytiksэkliyi tарlйr (ьах: codval 20). Тrаssа xattindan hаr iki tаrаtь
plketaj omэliyyatt zamanl
iарgr,gа'gёrэ sada iisчllагlа planalma араrtltr.
kaýrz tizэrinda miqyassrz qeyd
у"По""у"iirilосаk biitiin iýlэr millimetrlik
blunu, йi, brrnu ,Ja pikelaj jttmah deyilir (gэkil l l9),
+З2

43
а =25f1' +В5
R=200
х тэ45,62
к=88,71
D=1.53
В=3,96
оэ=42+39,З8 +42
as=43+29,0o
ýrz'Jo
+
Е
+65

Jor'oё* r40
ъ
N Ф
4
ý
о 0=2015'
tЭ .l R=25o
ч Т=44,04
а К=88,36
D=0,93
\t' Е}=3,96
оа=40+ 29,З,6
OS=41 +17,72

ýakil119
L29
 с\ d_ * ai..l о r,
}а*Ё" g r, 0о \са
a.l a.l
t0o о\ r. и, с) и,
a.l
о и, a.l
a,l c.l и,
s Sёяды tol cf *"
ro-0
of oi rl
\он
c,i oi
иlЧиl
фф фоо 0офOa
.Q
х фOо со 0о 0о

d
о a,l
\с
:< al
иl
G\
rl \с
<f
0о оо 0a

д
+ о\
+ ý
a.l о
ё{
о
+ +

чFIýеl q лl
l-
оо
г.- ý
о a.l
+ +

ýl
rr
\сО
r.+
Ф ll
.i с
ýrf,
a,l al оо
ai <f

++ ++
Ф
lr
Ф

z б
Оь оо
ьr, с) и. Оr,
V, и,о
+ a] со
+ь
Оrt <бl
o.1 б| ai

о \сО фф
N ý lt бl о\ь
бi ь Ои, осо
с
н оо
ое (-. 0о \о
ф\с
cj-
нс\
о c.l
0a \о
оо Ои,
-\о
!Ф

о я?тн;т- йттлтi,^
:ОО'aOОО
.9.,

у= N
д,к
,Б

!, бl
а

l30
 iо\ \о о
ý
и: \о
ч
0о ф ф

ýl
a\

a.l ai
g t \о
0о
о\ ф
+ +

ý ý ф
о
гt

rt оо
+ + +

ý
ý
ý
\о
s$
\о \о +
c,l
\оý
фOо
0а оа
c.t

++ t a,l
+
+

v.

оOо €) r, л:/ лllбl

sll оa
r.O olO 0о \о
ai \о ; glз
t tc] clO
а\о ооо
с) r,

ýо
г\ г,
{
\о
б.l
ОOо
?ri оOо
=f a{а ý ýlý
б.l \о a.l ь

с\
ё| с.! r, rf, =f ci
с)
&

ý \о

lзl
 Trassaya gёrэ.пivеliгlэmэ apaгllmastnda nivelir gediglori
istinad mоп-
tэqэlаri arastnda salrndlýr iigrin эwэl gedi9i mаrkа
rереrlэ эlаqоlоп-
'""уu irоliсtэki isэ
dirmok laztmdrr, Bunun tigtin geгidok-i tabasa rереr,J6,
srtlr
рikЫdэ tutulur. Nivelir iki iаmйаlагtп ortastnrJa qчrulчr чэ ig voziyyэtinэ
gэtiriliг.
Dik уаmаСlаrdа irэlidэki tamasa piketcto cleyil, ixtiyaгi пбqtэrJа tutu-
lчr. Qongu piketlэгi olaqэlondiran Ьч пбqtоlаrэ х'пbqtaiitteyiliг.

Епiпа пivеlirlоmа.
Uzununa nivelir gecliginin plyus va piket пбqtэlогiпэ 9-cu
stansiya-
dan tamasa gcindэrib hesabat gёпirdtikdэп sопrа Йti9аьiсэ9i
tamasant ov-
чэ_lсО l l-ci piketЭ, sonra isэ homin piketcla
saýda (+lb, +20) va solda (*6,
+20) olan пёqtэlэга gёпdагir (9эkil l20)

+fi)
+|8
Sd
+
10 +t0
+45
12
1t
( +6
+
SаЁ ю
+

Sm8 Sm9

ýakil120
Епiпэ noqtolordo tutulan tamasantn yalntz qаrа tiztindon hesabat
gбtй-
riiltir vэ jurnalrn <аrаltq> stitununa
уапlк. Mristosna hallaгrJa enina поqiоlоr
аупса пiчеlirlэпir vo xtisusi jumalda yazitr.
КапеrаI islor -.iurпаllп iglonmэsi чэ protilin tortibintlэn ibaratrJiг.
Nivelirlэrno zamanl gоldэ juгnailn 1-7-ci stitunlarr rJoldurulur.
Nisbi ytik-
sэkliklarin tэshihini 8-ci stituna, rlйzolmig nisbi yiiksэkiiktari
9-cu siiйna,
mtitlэq yiiksokliklori isa l l-ci siituna yurril^, (сэjчаl20).
д ча В пбqtаlэriпiп mtitlэq ytiksakliyini
Ц u" Лrf hэmiп пёqtаlагdэ
tamasa tizга lresabatt с va Д, alэtin tifiiqtini iso
l, ilo i9аrэ etsok, oncla alat
titiiqi
An = Н ., + а 025i)
{tlsturu
ilэ tарrhr. istэnilan stansiyada tuýlama охuпчп yйksэkliyin о alat
iifiiqi deyilir.

l32
 нА дr, -а (l2б)
нА дr, _ь
}
Дlэt iitiiqiintin yiiksokliyi yerdaki piketin yiiksakliyi ilэ homin piket-
dэп tamasa tizrэ goti.irtilmtig hesabattn саmiпэ ЬаrаЬаrdir. Alot Ьir stansi-
yada qurulub ikidon 9ох noqtoyo tuýlanlrsa поqtоlэriп ytiksэkliyini alot
i.i liiqtinэ эsаsап h esab lamaq daha alveгi g l idir.

ý 65. Эуrilаriп btiliinmasi

ТэЬii mапеаlэr (gёl, bataqlrq чэ s.) nivelirlomani diiz xэtt iizэr араr-
mаýа mапе olur. Ona gёrэ trassa boyu piketa.i bбlgiisii stntq xэtt i.izrа ара-
пhr. Нэrаkэt edon qatar Ьirdап-Ьirэ bucaq altrnda dona bilmir. опа gбrо da
bu сйr dбпmапi tэtJгiсэп уеriпа уеtirmэk, yani stntq хэtlаri qovslo (эуri
xatlэ) Ьirlа;dirmэk lazrmdrr. Эугi xэtti уеr tizarindэ qчrmаq i.igtin опчп rа-
tliusu чеrilmэliсlir (racliusun uzunluýu apartlacaq tikintinin moqsodindon
asrlr olaraq segilir). Radiusa va dбпmо bucaýrna (а) эsаsэп оуriпiп эsas
еlеmепtlэriпi hesablamaq lаztmdrг. Эуriпiп эSаs еlеmепtlэri Ьчпlаrdrr (9о-
kil l2l, l22); dёпmа bucaýl dёпmэ nёqtosinda, geridэki xэttin uzanttst ila
trassantn irаli xatti araslnda qаlап htcaýa dёпmэ bucaýr deyilir.
0lgtilmu9 voziyyat bucaýr Руа gёrэ с hesablanrr (Eakil l2l);

dr=l80'-Pl (|21)
a2=0z-'80'J

l. dёпmэ noqtэsi - Du;

2. эyrinin baglanýrcr - Эь;
3. эуriпiп sonu - Э,;
4. toxunan xattin uzunluýu, Ьч xatto |апgепs xalli deyilir va 7 hоrf]
ilэ igаrэ оluпчr:
l. эуriпiп uzunluýu - К;
2. tапЬбlопiп uzunluýu (B=CS) чэ аугi xottin оrtа nёqtasi Оо
З. qalrq ёlgii (dоmеr) D = 2Т - К.
оА 1АС чэ оF J_ СF olduýu tigtin ZAOF = ZNCL = сt оlчr,
l22-cigэkilo оsаsэп Сдо dtizbucaqlt tigbucaqdan yazmaq olar:
т- RBL, (l28)

l33
 Б=ос_оý=Rsес9-о=о[ Sec-а - l
L\ 2

.r, Dtr R\ L /R
ко+ _*,/

"р2
'/
0

ýэkil l21 ýэКl122

u=o( sec--l
d,
(l29)
2
К;2пR=аО,.З60О

buradan:
7т
К=Д.ао (l 30)
l 80,

D=2T-K (l3l)
Dёпmо nnёqtэsindon tangensi trаssа tizrэ gеriуэ чэ irаliуа olgdiikcta
эугiпiп baglanýrcr (Оь) чэ sonu (Э,), о bucaýlnrn tапЬёlэпi tizrэ В
, раr9а-
stnr бlgtikdo iso эугiпiп ortast (Эu) allnrr. Bu qaytla ilo alrnan asas nбqtalo-
гiп piket qiymэtini hesablayrb, slntq xэttin ti2эriпdэп эуri xottin tizыiпэ
kёgйrmаfочо эуri xott i.izrэ piketaj omoliyyatl арагmаq lazrmdrr.
Эугiпiп еlеmепtlэri (т, к, D, в) triqonometrik funksiyalann natural
cadvэli i.izro (l28_1зl) diistчгlаппа gбrа hesablana Ьilэr. Lakin mtixtolif
mtiэlliflor toroflndon tэrtiь olunmug <Dаirочi эуrilэriп bolrinmasi>> саdчэ-
liпdэп istitadэ etmak daha olverigliitir. Bundan bagqa, эуrilагiп mtixtэlif
tisullагlа bбliinmэsino dair xtisusi саdчэllаг mбчсuddчг. ВЫйпосаk эугiпiп
elementlori homin cadvollordэn сr чэ R kэmiyyatlorina gбrэ segiliг.
R = l000 m-э tэrtiЬ olunmug сасlчэlсlап с bucaýrna gёrэ segilan element-
lar Rl : R nisbэtinэ чuгчlmаlrсlrr. Вчrаdа Rl istonilon ayrinin radiusudur.
-
l34
 Misal. ct = 30ol5/, R = 250 m сlёпmэ nёqtэsi PiK l8 * 46,70 olan
oyrinin эsas еlеmепtlэriпi сэdчаl tizro hesablamalr (cadvэl21).

Эуriпiп asas пбqtаlаriпiп hesablanmasl

YoxIama с- 30ul5/ Cadyal 21

Еlеmепtlэr (]atlvalrlan lstапiiэп

R = 1000 nt ц, = ]50 nl
т 2,10,29 Ф,5zl
к 52,1,96 lз 1,9?
D |2,62 з, l5
в з5,88 8,97

Dб = PiKl8 +46,70 Dc = PiKl8 +46,70

-l 6,7.51 +Т= 6'7.5'7
-
эь = PiKl7 +79,1з PiKl9 + |4,2,|
+к=l+з1.99 -D , з"l5
а. = piKtq +||J2 о. = PiKl9 + l|,|2

Эуriпiп ba9lanýrcr чо Sonu a9aýrdakl kimitaprhr:

Эь = Pik l8 +4б,70 - 67 ,5'7 = Pik. l'7 +'79,Lз
о, = Pik l8 +4б,70 +67,5'|- 3,15= Pik. 19 +l1,12

Oyrinin ortastnt tapmaq iigiin С noqtэsindэn Ьа9lауагаq tопЬоlэп

(СО) tizro В раrgаstпr (8,97 m) qeyd etmak laztmdtr,

ý б6- Эуrilаriп mfifassal bбliinmasi

Piketai zamaoltrassa tizrО оуrilэriп osas пбqtаlэri qeyd оluпчr. in9aat
qabaýr oyrinin mi.ixtэlif tisullarla miit'ossol Ьоliirlэr. Yэпi arazida
ауri Ёzrо
sanctrlar. Texniki чэ yerli 9эrаit-
у*rаЪ"r-5,10 чэ уа 2gm-dan Ьir mrхgаlаr
qtitb koordinatlan ча
<lan asrlr оIаrаq ауrilэr: l) dtizbucaqlr kоогdiпаt|аr,2,)
3) vatorlar iisulu ilo mtitbssэl Ьбliiпйrlоr,
olan уеr_
Diizbucaqlr koordinat iisulu. Bu iisul sэthi agrq diizэnlik
noqtalar arast mоsаtъ
lordo totbiq edilir. byrinin radiusundan astlt оlаrаq
mэsаtъ (k)
к= 5_20m gбttiriiltir. l23_cti 9эkildo оуri tizarindo aralartndakrdiizbucaqlr koor-
eyni olan bir srra Йq'"r", u"iil.i'.ti. Homin пёqtэlоriп
clinatlartnt ь.sаьruйа'q i.igiin onlair С markozi
ilo Ьiгlа9dirэk, ýэkildon
gбriiпdiiуЁ kimi:

l35
 х
Хз _Jt а
о
к
х2 lr,
360' 2пR'
Вчrаdап
чl t
}l\ K.l80,
Xt |ъ
т
l '" п-R
(l32)
(
ll l

Ll
I

а
I
l
Dtizbucaqlr САВ tigbucaýrndan isэ пбqtэlо-
гiп koordinatlarl
ýэКl t23 xr =Лsinp;

.У, =R-Лсоsр =zRsin2Y

2
хz=R.siп2rрi yz=2Rsinz р (l33)

vo s. hesablantr.
Bu kооrdiпаtlаr R чэ /с qiymatino gciro <оуrilоri Ьёlmо> codvэlindan
se9ilir.
Misal. Radiusu 400 m olan эуri tizэriпdэ har 20m-dэп Ьir уеrlэ9di-
rilmig nёqtolarin koordinatlan xi.isusi codvoldon segilir (codvэl22).
Эугiпiп bбlgii пёqtоlоri уеr i.izэrinda mlхgаlаrlа qeyd olunur ча yan-
lаrrпdа l m uzunluýunda 9ubuq sanctltr. Sэ lis эугidоп kопага
9lxan gubuq-
lаr nёqtonin уеrа kegirilmэsinda sahv olduýu-
t nu gёstэrасэkdir. Эуriпiп sonuna yaxrn piket
l ilэ sопгаkr piket arasrndakr mosat-o l00 m-э
ЬэrаЬэr оlаrsа i9 diizgtin уеriпа yetiriImigdir.
l Vаtаrчzаtmа iisцlu. Bu {isulla ауriпi
teodolitsiz ЬоIiirlэr. Qэbul olunmug R radiusa
чо l чоtэrо (10,20 m) gого cadvэllardo аrаlrq
ча kопаr уеrdоуi;rпо adlanan cl vo у раrgаlаrt
taprlrr (;эkil I24).
А
аг R 0

ýokil lИ t2
d=2y=l
IR (l 34)

l2
,2R (l 35)

l36
 Эуriпiп diizbucaq lr kooгdinat iisulц ila miifassal ЬOliiпmэsi
Саdvаl 22
к х Y
20 l9,99 0,50
40 39,9з 2,00
б0 59,78 4,49
,7,97
80 79,47

Эуri iizогiпtlэ birinci noqto В duzbucaqlr (х чэ у) koordinatlara gёrа

hеsаЬlапrг. дВ xottinin uzanttstncla / vatarini olgiib, СС/ = d va ВС/ = /
аlrrlаr. sопrа Вс
раr9аlаrr ilэ xэtti kosdirmэclon С/ noqtэsini оугi iizэrindo
xattinin uzanttstntla d уа |. раr9аlаrr ilэ xэtti kэsdirmаdэп D noqtэsini оу-
гi tizоriпdэ аlrгlаr. Bu qayda ila ig ахrrа qadar davam etdirilir.
Usulun noqsanr bndan iЬагаtdiг ki, ayrinin uzunluýu artdlqca bёlgti
nбqtalarinin taptlmast daqiqliyi stirэtla azalr.
Вuсаq iisulu, toxunanla kasan хэtlаriп эmэlо gatirdiyi ЬэrаЬэr qovs
ilo qарапап va topэsi оуriпiп hаr hansl nёqtasindэ уеrlа9эп bucaqlar,
mti"utiq mэrkоzi bucaýln уапSlпа ЬэrаЬаr olduýuna эsaslantr (9akil 125),
Yэni
.ё l (l36) м
2 2l? ф
6 4
olacaqdrг; а
Ьчrаdа: ./ ,,29 Ou-
- чоtэriп uzunluýu,
с
caýrn cilgiisii olub, сэdчэldэп |, чо R qiy-
mэtlэriпо gёrэ segilэn kamiyyotlэrdir.
Оуriпiп эччоli А nбqtэsinda teodolit
ilэ tangens xattindэn 9 bucaýr qurulur. Alr-
ý о
пап istiqamэttla АВ= /
чэtэгiпiп uzunluýu А х
ёlgiiltir. Эугiпiп altnan bu nбqtas.i oгazido
ýakil 125
,2
baгkirJilir. Hamin istiqamatdon 2 9 bucaýr-

nr оlgЁrlоr. Teodolitin tu9lama istiqamэtindiэ В nёqtosindan

чэtаriп digor
uzuniuфnu ёlgiir чэ ayrinin С noqtosini qeyd еdiгlэr. Bu qayda ila
"ruri.l"
bёIgii d"avam *i.li.itir. Ке9эп Ёsчluп nёqsanr Ьчпа da aidcir.

|з7
 ý б7. Рrоfiliп qurulmast
Ргоl-rl пivеlirlаmэ va piketaj jumalrna osason millimetrik kaýrz iizэrindo
йfiiqi чэ 9aquli miqyasda tэrtiЬ оlчпчr. Protrl a9aýrdakr arrJrcrlhqla
!чrulчr:
l) Эvvol mtiэууэп millimetrdon Ьir titiiqi хэtlэr gэkmаkiэ piketlэr,
mоsаfЫэr, qаrа ytiksэkliklar va s. (Ьах: gэkil l2б) qгаtаlап qurulurf
2) Jumalrn ikinci stifunundan (Ьа<: cadval 20' piketlorarasr mоsаЫэri
tiliiqi miqyasa osason kigiltmaklэ pikclar (0, l, 2 .'r" r.) qeycl оlчпчrlаг. Нэmiп
пёqtэlэrdэп mэsаtЫоr чэ огdiпаtlаr qгafaslnr kosmokla gaquli хэtlаr gokiliг.
маsаtыэrqrайsшdа isэ qongu noqtolar агаsшrdаlс mosatblor
уаziпц
з) piketlэrin va plyus 1+,) пёqtаlэriпiп qargrstnda (qаrа yriksэkliklэr
qratbsrnda) jurnalrn l l-ci siitundakr (codvol 20) yiiksэkliklэi ytizdэ Ьirо
qэdэг yuvarlagdlrtlarac1 yaziп;
ý
J
..,r rr\\\Ъ
:,?,
р
ý

t
ý
}

s|,6l чrз9 73 ,1ё

r лбY!е.l

a. l.
lэlsilаt .a.

ar
qlrmrzl {
yakse klik
mailliklcr
9ora
ksэk/ik }
mсsа е r
piketle r о

Д,
?лсо з- 0r2
ý ?с ,ч
!{
ý Д;O9о s:fзз '
Jl'. с
_ý

dЁz ve эугi
хеllэr '| в
lДiqуаstеr: otoqi l : 2ОOО
1aquli l:l0O

ýэkil l26
l38
 4)Srfrr (0) piketinrJan gokilmi9 9aquli xott iizаriпdа-tограq пёчlэri qrа-
1-asrndan З-4 sЫуuхаrldа ап algaq piketin ytiksokliyi (ancaq tam rаqэmlаr)
-
yaztltг;
5)sопrа hэmiп gaquli хэtt tizэriпсlа 9aquli miqyasa osason l m-don Ьir
Ьёlgtilаг qeyd olunur va опlапп ytiksэkgliklori yazrlrr;
-
6)pikeilorin qara yiiksakliklэrinin tam hissэsi gaquli xott iizorindэ
qeyd olunmug rэqоmlаrо, kэsir hissasi ilэ 9aquli miqyasa эSаsэп piket noq-
tЬiогiпdэп (l, 2, З vo s.) gэkilmi9 9aquli xatt tizогiпdэ qeyd olunur va stttr
(О) пёqtэsiпtlоп ba9layaTaq arclrcll stntq хоtlаrlэ birlэ9dirilir. Yerin tobii
,"iblnin gaquti kosiliginin qratiki olan prot-rl qurulduqdan Sопrа baglanýtc
пбqtэпiп yiksэkliyino ча verilmig mailliya osaýon layiho xatti protilэ
КоgЪrtittir.- Lауihэ xattinin mailliyi gбrЁlасэk i9in mэqsэdiпdэп чэ уеrli
goiaitclэn astlt оlаrаq miiэууап edilir чэ layihэda yaztltr. Вчпч hesablayar-
i<эп <torpaq iglэrinin minimuma enmasi - уtэпi qazma va tбkmопiп bir-
birinэ ЬэрЬэr olmast> pгinsipi rэhЬаr tutulur.
Umumiyyэtla, maillik (i) a;aýrdakr dtisfura asasan hesablanrr (9aкl l27)
Нr-Н, (l37)
d
burada: Ht, Hz- xэttin tic пёqtаlаriпiп ytiksэkliyi;
d - xattin uzunluýuduг.

2
Н,= I24 d= 200m II,= I 25

ýэkil 127

xottin mailliyi -
lауihэ xэttinin sxemi, mailliklor zolaýrnda ctztltr.
Rч
Mtisbэt olduqda xэtt учхапуа, manti olduqda isэ aqaýrya doýru ctztltr-
piketlэrin
xэttin surotindэ mailiik, mахгэсiп,Jэ isэ xottin uzunluýu уапlк.
(qlr-
layiho (qrrmrzr) ytiksokliklori a9aýrdakr dtistura эsаsап hesablanrr чэ
mrzr ytiksakliklэr> zolaýrnda yaztltr:
Hntl=H,+i,d, (l38)
Ьчrаdа: Н,, - gericloki piketin qlrmrzl yiiksokliyi;
i - xattin mailliyi;
d - xottin uzunluýudur.
ig yiiksэkliyi (qazma vo tokmonin hiindiirltiyti)
(lЗ9)
h, = Н q,,_ - Н qa.o
kimi hesablanrr.
isa
Bu tЫq rntisbat olduqcla layiha xэttinin iisti.incla, montj olduqda
altrnda gaquli xatt boyu yazrlrr.
l39
 Layiha xotti ilэ protil xattinin kэsigctiyi поqtэуэ sфr is пciqtasi deyi-
lir. Srfrr ig nciqtэsinda he9 Ьiг ig (qazlma чэ ioK-") go.tit-.i,19эКit tzB;.-
Srtlг ig nёqtosinin yaxln piketclo olan mоsаtЪri1*; tzB-.i'9aklэ
"rur"n
agaýtdakr kimi hesablantr. Нэmiп gэkilclon ti9bucaqlarrn oxgaгliýlna osasэn
yazmaq оlаг:
ха
d-x Ь'
Ьurаdап

* a,d (140)
а+Ь
Ьчгаdа: а, Ь - piketlэrin ig ytiksakliklari;
d - piketlэrarasl mоsаfЪdiг.
srfir ig пёqtэsiпiп yaxtn piketdan olan mosatbsi, hэmiп пбqtэсlэп
, 9э-
kilmi9 9aquli xэtt чэ srfir ig noqtэsinin yiiksэkliyi gёу rэпgdэ yu.rlrr.
Trassa охчпчп gorti planr <dtiz
ol о vэ эуri хоtlэr> zolaýrnda ctztltr.
в Stnaq xatlarin uzunluýu, rumЬ
ir d-e bucaýr чэ эуriуэ qovuýan nбqtosinin
piket qiymati, еlэса da эугiпiп ele-
d, mentlari l26-cr gэkilda gtistэrildiyi
lXo N1 kimi yazrlrr. Dёпgа эmэlо gоtiгап
ýakil128 ,*il:Нil"]}::Нil:Т"'-""1ff;
olduqdaa9aýrdago_stoгilir,.oyrinin";',1XT:"ж":Ti:,'iiHliъiX',1i
jчгпаllпdап gёttiгtiltir чэ tiftiqi miqyasa gбrэ plana salrnlr:
- рrоtildэ эугiпiп аччэliпi чэ Sопuпч qeyd etmak tigtin hэmin пёqtа-
l91d9n 2 sm-a qэdоr agaýl чэ уа
учхапуа реrрепdikчlуаг qaldlnlrr. Рефп-
dikulyann hэr iki tаrэtiпdэ оуriпiп эччоli '.rЬ ,onu iiэ yaxrn piketloБdэk
mэsаtЬ уапlt;
- di.iz хэtlэriп uzunluýu:
- а) trassanln эччэliпdап birinci oyrinin эччоliпэсlэk mэsаtЬ, oyrinin
эччаliпiп piketaj qiyrnэtino ЬэrаЬэrdir;
- ь) iki qопýч эуri aгastndakr xottin uzunluýu irэli ауriпiп
geгidoki оуriпiп Sопчпчп piket qiуmэtlэriпiп tЪrliпэ-
awoli ila
ЬэrаЬогdir;
- с) trаssапlп ахlппdа iso trassanln Sоп piketi ilo оуriпiп sonu
tЪrqiпа
ЬаrаЬэгdir. I{эmiп driz xatlorin iisti,indэ onlairn rчmЬч,
altrncta isa uzunluýu
yazlhr.
- <tоtЪilаt> zolaýrnda trassantn planr yazrhr;
l40
 - tограq пбчlэri <qruпtlаг> чэ <tэtЪilаt> zolaqlarr piketaj juгnalrndakr
malumata gбrэ doldurulur;
- <mоsаlЫог zolaýrnda> рikеtlэг чо
plyus пёqtаlоriпэ qodar olan mэsаtЬlэr уа-
zlhr. Protll kагапdа9lа qurulduqdan sопrа
tugla ctztltr. Рrоtildа mailliklar zolaýrntn
yaztlan чэ xotlori, qlrmlzl ytiksэkliklor, ч;
ý ýФ\о
\t ао о\
N

\t
tэtЪilаt zolaýlnda trassantn oxu, layiho,
+20 +]0 + +
xotti ig yi.iksэkliklari, Kdtiz чэ ауri хоtlог> пк2
zolaýr btitovltikdэ qlrmlzl; sltiг ig поqtэlэ-
rindon endirilan perpendikulyar, srtir i9 ýakil129
yerinin ytiksэkliyi чэ tifiiqi mosatbsi-gёy,
qalan yazrlar iso qara tugla ctztltr.
Enina ргоtil uzununa pгotilla Ьir уегdо чэ уа ауrl qчrulчr. Вir уеrdэ
qurulduqda ЬirЬаgа aid olduýu piketin tistЁndo ctztltr чэ опчп a;aýrsrnda
piketin пёmrоsi olur. Ауrr qurulduqda iso опчп a9aýrsrnda piketin поmrаsi
gоstогilir (9эkil l 29).

ý 68. Sэthlаriп nivelirlamasi

Dtizan va sэthi a9rq olan эrаziпi пiчеlirlоmэk tigtin ovval arazida
kчаdrаtlаг gobokasi qurulчr. Эrаziпiп relyetindэn vo moqsoddэn asth ola-
rаq, kvadratlarrn tэrэfi 5-100m-э qэdэr gбtйrtiliir. Fоrz edэk ki, Ьizэ ёl9йsti
l00mxlOOm olan kvadratlar gэЬэkэsiпi bolmok laztmdtr. Btittin kvadratla-
пп tэроlоriпdэ уеrа mtxgalar sanctltr va аЬris tortib оlчпчr.
Вч abris nivelirloma juгnaltnt эчоz еdir. Abrisdo titiiqi хэtlэr hоrtlаr,
gaquli хоtlэr isэ гоqэmlэrlа qeyd olunur (9okil l30). Sahanin yaxrnltýrnda
rереr olduqda kvadгatrn tорэ пёqtэlоriпdэп biri, гереrlэ olaqэlэndirilir, ol-
madrqda isэ topa noqtolorindon Ьiriпэ ;эrti yiiksoklik verilir. Тоrэt'r l00 m-o
qadar olan kigik saholor еkkеr чэ lепtlэ, toratj l00 m-dan 9ох оlап genig
оrаzilэr iso teodolit чо lent vasitasilo kчаdrаtlаrа ЬоltiпЁr.
Эгаziпiп bёyiikltiytindэn asth olaraq sэthlэr alэti l -2-З -4 чэ hэr
Ьir kvadratrn daxilindэ qurmaqla nivelirlэnir.
l. Sothi hаmаг vo sahasi l0 ha-ya qэdаr olan эrazini alэti bir stansiy-
ada qurmaqla a;aýrdakr kimi пiчеlirlоуirlэr. Niveliri sahэnin tохmiпэп оr-
tastnda qurub, yaxrndakl rереrdэ vo biittin kчаdrаtlаrlп topo noqtalarindo
srга ila tamasa tutulur; qoyulmu; tamasalardan hesabat gottiriiltir чэ аЬгisdа
nбqtalorin saý tэrаtiпdэ yazlltr. Reperdo tutulmu; tamasantn hэr iki iizйn-
don, tэрэ поqtэlаriпdэ isэ tamasalann апсаq qаrа Ёziiпdоп hesabat gёtiirti-
l{ir. Alэtin i.itйqi.iпэ эsаsоп пёqtаlоriп ytiksakliyi hesablanrr:
Н u, = д, - Ь, (l4l)
l4l
 7lГо $rо, 3rrn
с
ц
| 9bz
5 оз 6
l€ 09оо
А

в оь 2l 0sц гз lg 0l lc бll оь чл

Сlr 19 l!, чlч 69 .lб S/ 0l Бл 0ч 06

Ф
I

(lL
I

90 dl
i
0l lб ф Бl 0t ý/ 0i clb
G I
l
I

5ъс
l

т)
l1 с' { уi 0а 55 о.\ со0 st
ýэНl130

2. Alэti 3 - 4 чэ daha аrtrq stansiyada qurmaqla sэthi agaýrdakt kimi

пiчеlirlэуirlэr. Stansiyalaгda gёri,ilоп iglori оlаqэlопdirmаk tigtin эlаqэlэп-
dirici пбqtэlэr segilir (9эkil lЗl). Bu noqtalordo tamasa эл azl iki dэtЪ (alэt
gегidэki vo iralidoki stansiyada olan) tutulur чэ hэr dэfЪ tamasanrn hаr iki
tоrоfiпdэп hesabat gottirtiliir. Нэmiп stansiyaya kчаdrаtlагrп digor tэрэ
пёqtэlэriпdэ tutulan tamasanln yalntz qаrа tэratindo hesabat gёti,iriiltir va
abriso yazitr. Sопrа эlaqolondirici поqtэlэriп miitlэq ytiksokliyi qapalr ро-
liqon {izro tarazlagdtrllrr; stansiyalar tizга alэtin iitiiqtindan yiiksэkliyi vэ
uyýun kvadratlarln topo пёqtэlаriпiп yi.iksэkliyi hеsаЬlапrr.
3. Кчаdгаtlаrrп tоrаtl 50-100 m ча sathi 9ох giгintili-grxrntrlr olduqda
sothlor alati hоr Ьir kvadratcla qurmaqla пiчеlirlэпiг. i9 iki tamasadan istith-
do еtmэklэ agaýrdakr qaydada арагtltr (qokil l32).
Alot l-ci kvadratln arastnda qчrчlчr, эччоl at чэ bt noqtalarinda tu-
tulmug tamasalara, sопrа isa Ь1, dr nёqtolarinda tutulmug tamasalara tugla-
пtг; tamasalardan hesalrat gбttiriiliir vo аЬгisiп чуФп пёqtэlаriпdэ yaztltr
(9akil lЗ3). br, dr hesabatlart kvadгatrn daxili bucaqlartna yazitr. Alot 2-ci
kvadгatda qurulur, br чо dr tamasalart бz yerlorindo qаIrr. al чэ cl tamasa-
larr isa bz, dz пбqtэlогiпdа tutulur. Tamasalardan hesabatlar gotiiгiiltir va
sxemin uyýun nбqtolarindэ yaztltr. Таmаsаlаr oz уеrlэriпdэ qаhr чэ hesa-
batlar agaýrdakr kimi уохlапrr (9okil l З l ,l32).

Ь, +с" = а, *d, (l42)

|42
 а

/Т
онRЕ

7 5i l\

l
ь;

7
о. I
а2

-l- I

х
Ё,L3\

х "/
ýэКl131
3 4 5
А
в О2 Ь;

1 2 3 4 5
d в,
в
u Вr.

14 15 ь
с

13 16 7

12 11 10 9 8

ýэkil132

Bu kэmiууэtlаriп fыqi 5 mm-don artrq olmamalrdrr. yoxlamadan son-

га btitЁn пёmгаlэпmig kvadratlarda аlэt qчгmаqlа i9 ахtrа kimi davam etdiri-
lir. д l noqtosinin yЁksakliyi yaxln rереrdэп nivelirlэmo ila alrnrr vэ уа ýэrti
gоttiriili.iг. i _ t+ kvadratlarrnda qurulmu9 аlэtlэriп titliqi qapalr gedi9 tizro

l43
Ьirlэ9dirilir vo tarazla;drrtltr. Sопrа diizэldilmig аlэt iitiiqlaгina gбга kvadrat-
Iann tарэ поqtэlэгiпiп ytiksokliklari hesablanrr:

4,,=Hn,+a,
Дч"=4,,-Ьr+а,
(l43)

4,;=4,,о-ан+с|
Qapalr gedig tizro yanhg
.fo = А,,,
А,1- (l44)

fru,*n =(xBJi|,,n, (l45)

n - hesablamada igtirak edon kvadratlartn saytdtr. _f о < .f ,,*n,olarsa,
аlэt {itiiqlэrinin tashihi

u =_&-1,,r_r)
ll
(l4б)
kimi hеsаьlапtr. Вчrаdа: N kvadгattn пбmrоsidir.

2 э 4 с 6
RpA
0996 !095 08?0 1з45 0806 1и5 0820 0кю 0и? 0я0

1 2 з 4 5

l94з ?о12 17зз 20о0 1465 1596 1069 l71з t458 l55з
1060 l 130 l455 ,l
587 1059 1 155

1.| 15 6

2099 19l0 1599 1996 1 l80 0990

13 16 т
1965 I89o |93в lби 1998 1299
1 з55 1 28cJ 1706 1176 1290 0976 1094 l020 l lo2 0405

12 11 10 9 8

D
1з00 l2o0 lбз0 l?96 t400 0886 09зI 1556 lбз7 0885

ýэКl l33

l44
 Дгаllq kvaclratlarda qurulmug alot tifiiqi,iniin yiiksэkliyi, iki dayaq
mэпtэqэsi arastnda saltnmtg gedig kimi hesablanrr чэ tarazla9drnhr. Мэsэ-
lэп, l5 va l6-ct kva<lratlarda qurulmug alэtlorin iitiiqtini.in yi,iksэkliyi 3 vЭ 4
kvadratlarrnrJa qurulmug аlэt iifiiqlarino эsаsэп hesablanrr чэ tarazla9dtnhr.
l32 va lЗЗ-сii gokillэro эsаsоп alэt iitiiqlorinin hesablanmast vo tarazla9dt-
nlmast 23-ci сэdчоldэ verilir.

Alot iifiiqlerinin hesablдnmast va tarazla9dtrilmast

Cadyal 23
кчаdrаtlапп Diizalrlilnri9 А6,
Hcsalrlanml9 An, шпl Tashih Б, пrпt пlш
Л!+i
l 53 бlб 0 5з бlб
53 зз9
,.l
2 5з з4l
_1 52802 -3 52,799
4 52 2,1,7 -4 52 2,1з
5 52 0l9 -6 52 0lз
6 5| 62I -8 5l бlз
7 52 28| _.) 52 2,12
8 51 387 -l0 5L з1,|
9 5l зOб -12 5| 294
l0 5l l82 -l4 5l lб8
ll 5l 078 -l5 5l 0бз
12 50 б48 -lб 50 бз2
lз 5l 258 -l8 5l 240
l4 5| 754 -20 521з4
U 5з бз7 -2| 5з б16
l 53бlб
+2l },

"fo 52,199
з 52,189 -l 52 788
l5 5l 829 _з 5l 82б
lб 5l l7l
l0 5l Iб8
l0 +3
"f l,

4. zo|aq boyu uzanan аrаzilоrdэ va enli dогэlаrdо sathi magistral

ЁsulЧ ilэ пiчеlirlОуirlоr. ВuпчП iigtin dэrо boyu salrnmr9 teodolit gedi9i va-
sitэsila поqtаlэriп iittiqi vaziyyэti mtiэууап оlчпчr. gedi9 хоtlэri Ёzrа эwэl
piketaj omэliyyatl, Sопrа isa nivelirlomo араrllrr. Еlэса da magistrala реr-
penctikulyar olan хэtlоr tizrо епliklэr пiчеlirlапir (9akil l34^,b). Sothi nive-
iirlumo plantnt tагtiЬ etmak tigtin эvvol kaýrz tizorindo verilmig miqyasda
kvadratlar gabakasi qurulчr. Teodolit gedi9inin пёqtэlаri plana koordinatla-
rlпа gбrа kёgtiriiliir чэ опlапп yanlnda yiiksokliklэri yazrlrr. Sопrа tэрэ
l45
noqtolЭrinin tагаzlаgdtпlmlg alat titiiqiino эsаsэп hesablanmrg yiiksэkliklэri
santimetra qоdэr yuvarlaqlaýdtnlaraq рlапа kёgtiriiltir. Bundan sопrа qabul
olunmug kasmo ytiksokliyinэ goro horizontallar ctztllr vo аЬrisэ gбrа kon-
turlаr kaýrza kёgiirtiltir. Sathi пiчеlirlэmэ plant эwаl karandagla, sonra isэ
tugla ctztlrr.

г)

8t
,С,

N
Nl

do
оо во с
a

а) ь)
А
,, а
ýakil l34

ý б9. Ilorizontallarln cиllmaýl

Plan iizorindo эrаziпiп relyeti Ьir пе9э risulla tasvir oluna Ьilэr. On-
lаrdап an olveriglisi hoгizontalla tэsчiridir. Eyni yriksaklikdэ уеrlэ9эп noq-
tаlэri Ьirlаgdirоп эуri xotto horizoпlal deyilir.
Horizontallar эп 9ох analitik interpolyasiya чэ qratiki tisul ilэ ctztltr.
l. Analitik йsul ila intcrpolyasiya. Ancaq eyni yamacda уеrlоgэп пф-
tэIог arastnda inteгpolyasiya араrmаq оIаr. Ona gёга 9ёldэ tartib olunmug
sхеmlэrdа уаmасlапп istiqamэtlэri ох ilo gбstоriliг (Ьах: 9akil lЗ3).
торэ поqtэlэriп mtitloq yiiksokliklэri 11, va Но еlэсэ da Ьч iki пбqtэ
araslndakt r/ nrosatbsi mэlчmdur. Yi.iksokliyi Н" vo 11" olan horizontallartn
plan tizэriпdа voziyyotini tapmaq Ё9tiп biz ачоlсэ н N - Н , = h, ча

l46
Нм _Hu =й"-пi hesablamalryrq (ýakil l35 а). Planda ytiksЭkliyi fI" (vЭ
Уа Нм) olan horizontaltn дВ = r/ pargasrntn hanst пбqtэsiпdоп
kegacoini
tapmaq iigtin а, Ь уо с раr9аlаrrпrП uzunluqlarrnr hesablamalrylq:
Ох9аr ДДР', ММР, r,a N//,В tigbucaqlarlndan:
а lr,=
Ь h'- h, с (Hn-Hu )- п,
d Hn-Hu' d Hn-Hu d Ho-Hu
Вчrаdа plandakr рагgаlаrt:

|L .d
Но-Н,
6 = Ф.-Ц) .а; (l41)
Ho-Hg
(н.-н -h d
С=
Н"-Н,
alartq.
Tutaq ki, kvaclratrn дВ tarэf-r tizro kasmo yiiksэkliyi 0,5 m olmaqla
horizontallarrn уеrlаriпi, yani yiiksokliyi 72,0 vo 72,5 m olan пбqtэlоri
tapmaq lazrmclli (qokil lз5, ь). Вчпчп iigiin (l47) diisturuna gёго а, Ь, с
раrgаlаrtпrп uzunluýunu tapmaq lazlmdtr:
о =о'20 , 4Опl = 7,6пt
1,05

0'50 .4Опt
D = =|9,0пt
1,05

0''5 .4Опt
= =|З,4пt
" 1,05

Yoxlama: а * Ь | с = cl = 4() m.
Altnan раr9аlагr plantn miqyasrnda kigildorэk kvadrattn tэгаt-r йzrа
qeyd etmok laztmdtr.
Hamin qaycla ilo bi.ittin tоrаt'lэг interpolyasiya edilir vo yiiksakliyi
eyni olan поqtэlэri Ьirtоgdirmоklэ hоrizопtаllаг clzrltr,
2. qraiiKi iisul ila interpolyasiya. Bu tisulla horizontallan clzmaq
ii9йп 9эt'tы kaýrz tiziэriпdо mоsаtъlоri bir-lririno Ьоrаьоr olan рагаlеl хоtlаr
g"Kirii. Хэtlаr]rэr 5 чэ уа l0 bolgi,idan Ьir qalrn gэkilir. Хэtlэriп qчrtаrаса-
аrtап istiqamatda in-
lrnca segilmig kosmo ytiksokliyindo a9aýrdan уtiхаrrуа
ie.potyasiya olan xэttin tорэ пфtаlагiпiп yiiksakliklari yazrlrr (qakil l36),
|47
 А
м
N
с

1.8 ,l2.0
l- ]I
7 72,85 al ь с
а h с
А d:40,0 m

А
d = 40.0
Мiqуаslаг: tifiiqi l:50O
в gaquli l:50
а) ь)
ýaКl l35 ,. ь

48 48

47
46, в, 4т

46,0 4 5
46
46

.l5 5
45
45

44,5
4.| .:}
44

ýakil 136

ý 70. ýау yataýrnln nivelirlonmasi

Qay dэrоsiпiп kэsiyino Qоуlп сапh еп. kasiyi cleyilir. Qa yataýlnrn
tbrmastnt чо Su sэrt'iпi mtiэууап еtmэk йgtiп onun p.ot,ti qчйlч..
Q.u.y,l canll en kosiyi axtn istiqamэtino реrрепdikчlуаr"oin"
olan gaquli miistovi
olduýu rigiin canlr kosiyin pгotili sahilэ perpendikulyar istiqamэtclэ qurulur
(9akil l37).
Eni 600 m-а qэdоr olan 9ауlаrlп canlt еп kэsiyini пiчеrlоmоk iigtin
9aytn bir sahilindэn о biri sahilina diiyrinlri kondir gэkilir. Кэпdiri tапm
saxlamaq tigiin hаr l00 m-dэп Ьir suya diгаk Ьаsdlr,й. u"
уа bu mэqsodlo

l48
tбчьэrli qayrqlardan istit-ado оlчпчr. sопrа kondir boyu eyni mоsаtъdэ olan
сltiуЁпlэrdоп gayln dэrinliyi ёl9йlйЬ jчrпаlа yazrlrr.
Qayrn dэrinliyi miixtэlif tisul vo vasitolorlэ бlgiiltir:
l. Darinliyi 5-6 m-а qэdаr olan 9ау- л
larda бtgii i9lori Ьоlфlti рауа vasitэsila
арапltr (9эkil l38,a).
2. Dorinliyi б m-dэп artrq olan 9ау-
larda lotmetr (gakil l38,b) vo santimetr
bёlgiisti olan чэ ucuna 5-10 kq ytik Ьаý-
lanmrg ipdan (lotdan) istifada olunur.
Enli gaylart, qtgda 9ау buz baýladl
zаmап пiчеlirlоmэk daha эlveri9lidir. Bu-
пчп iigtin buzun tisttindo АВ xэtti payala-
пrr (gokil l38,c); hamin xatt йzrо eyni
mэsаt'эdо de9iklor аgtltr vo gayrn dorinliyi ýэkil 137
lotla olgtiltir. Qayrn dib поqtэlоriпiп miit-
laq yiikъэkliyini tapmaq iigiin gayln su saviyyasi yaxtnda olan rереrlэ ola-
qаlэпdiгilir.

ц
г
кь
в

l
I

гкь
г
н Нч Нl Hr н

С)
|о, Ь, с
otgti igtэ; xiisusi juгnalda yazitr va jчrпаlа asasan 9ау yataýrnln canlt
еп kэsiyinin protili tortib оlчпчr. Qay dэrаsiпiп btitёvliikda profilini tortib
etmэk igiin iio 9ауlп su sothindon Ьа9lауаrаq hоr iki уаmас boyu эп ytik-
sэk sчьаsаrа qоdэr nivelirmalo арагmаq laztmdtr,

|49
 Ix FэSiL
TAXEOMETRiK PLANALMA
Bu planalma teodolit-taxeometr vas$эsilo уеriпэ yetiгilir. Taxeomet-
гik planalrnada tifiiqi bucaqlar olgtiliir чЫ plan kаmеrаl-IаЬоrаtогiуа
9аrаi-
tindэ tэгtiь оluпur. orazinin taxeometrik planl gol iilgti iglэriпэ эsаsоп Ьir
пеgэ dэtЪ tэпiЬ oluna Ьilэг.
оmеtrik planda rеlуеf horizontallar va хаrаktеr yiiksэklik noqto-
lэri ila, уеr iizarindэ olan оьуеktlэr iso topoqratik 9эrti igагэlаrlэ tэsчiг
оlчпчr.

ý 71. Optik, rutinlio NEW I sistemli, kompiiterli,

еlеktrоп, avtomat tахеоmеtrlаr
ТахеоmеtГik planda arazinin relyetini tasvir еtmэk tigiin хаrаktеr noqta-
lэriп ytiksakliyi triqonometrik nivclirlomo iisulu iltl taplhr. Lakin tасrtiьэdэ Ьir
9ох tip tахеоmеtrlэrdоп istitadэ edilir. опlаrdап optik, айоmаt, еlеktгоп rutin-
li, komptiterli, NEW I sistemli va s. gёstarmak оlаr.
M{iqayisэ tigtin bu tеоdоlittахеоmеtгlэriп Ьir negэsinin konstruktiv
gёstэriсilэri 24-ci.i cadvэldo чегiIiг. 3Т seriyasrndan olan teo<lolitlэr triап-
qulyasiya, poliqonometriya geodeziya gabokolarinin srxlaqcltrrlmast, astro-
nomik ёl9mэlэr, mаrkреуdеr iglэrinin уеriп tist sothinda apartlmast,
9бl ах-
tanglarrnda istitadэ еdir[эr. ýaquli dairosindo kompensatorun olmari lýt"H
аsапlа9dlпг.
Rutiпli taxeometlэrdan Elta R 50 чэ lllta Il55 gostormak оlаr. Elta R
50 ilэ bucaqlarln бlgri]mэsi doqiqliyi S"-dir. Yadclagr
уохdчr. Вir рrizmа ilo
l,.З km-э qэdэr mэsalbni 5-8 mm-э qэсlэr claqiqliyindb оtgmэk ,ti.ktind{i.,
Elta R 55 - markalt tахеоmеtr оwэlkiпdоп yaLrtz clnunla iЫqlапir ki, Ьчпчп
yaddagr чаг. l900 nёqtoni (malumatr) yaclcla9rncla saxlamaýa qаОirСir.
NEW I sisteпtli Elta R 55 Аrс tахеоmеtri ilэ bucaqiarrn olgrilmэsi
daqiqliyi 5"-dir, Ьir ргizmа ilo 1,3 km mэsаtЪ 5-8 rnm dэqiqliyincta бlgtiliir.
l900 поqtэпi daxili yadda9ln<la saxlamaýa сlаdir<lir. NEW I slstemli taxeo-
mеtrlаriп texniki gёstоriсilэri corlvэl 25-da чсriliь.

ý 72. dlta> еlсktrоп tахеоmеtrlэri

Аmеrikа Вirlэýmig ýtаtlагrпrп <Trimble> kompaniyasl Almaniyantn
(ZEiSS)) (Scys) miiэssisэsi ilэ Ьirlэ9iь (SPECTRA PRECISION> (spek-
tra pregizion) miiossisosini yaratrnt9lar.

l50
 !
\}
t\ 1rý09 cl ф оо на
ёr
о
r {.
с! al
ý )I чоJ|цаlп
ъ +л
.Ф
ý0II Ёd г- о
о
v)I lвшо}rч ý
ol
Ее .t .f,

ýOIL{u)I +- о
ll|Jolom z BJEb о
ý 8 Еа
гt

<l =f, -J
ls!J!l!p|oýцe д"l

+- о
ý0II
ý
г-.
о
т <l
Еý
О\
и[)I llIJоlоIлi
Ф

0)
ý0II u)I о +- ь
о о о аЕ о
йs-
г*,
Ф чеýl9 eJвýem ф <f, о \э {^ 0о
хý.- z !ýlJlJцrlaqe K"r =Ёэ
!aД .,фл
бl ;j
о +_ о о Lr\<)<
>6Б
о Ё^ { |.
г-
бФ ý0I I о о
т Y{- ф
гt-

г* оо

сь )I uoJD|aI! дý
уё!
SrгrýOЕ u)I ь а на
д
о
о a,l о
t о о о
ох ф
гt

uе5lо еJвsеш \о .f
ts;т со

.ЕЕ 4ý!clJ!p|aý{e бl

о +_ о с)
о о о г- о cl
lч0
x:l
Srгrý0€ Vl о ЕЕ о 0о
:rб
-1."
-lt
эI
о
uоJlца|а ёi,l
сa

trt
ь
т ьбl о" \с
бtл ýI)tlldo t бl
Gl
q
ч!dо drý I€
о
$ t
о
,trФ
riД
tDb Ё ь (D Ё Ёя
-Б
Ф
,б
trб G
f
,Е
с,
.Б
.j Ф G
о Ф Ф Ф Ф ФФ
э
l
,1 Ф Е
з
бl Ф 'J" al
Ф Qr. б1
! о Ё9 :Z
.:
хt
N N 1.1
Ф Ф lч,
} о у?(Ёб :l о ъф |е
в Ф Фý
ц L€,:у l-
о0
l- о >a l>, -:
lЕ =э Е
l-

le trjэ l.Ф Е
lд lБ9 ? х=
х;д
Ф
lE ьФ lй
lФ
-о l>, -о q
lJz ] лс lФ Б
lФ Ф €L lii о
д [-о
1-o
н9!о!ёоб А |о д l> l> о?-
lo,19
I

BltS a.l <f г- ф о\ о a.l

!ý-ON

l51
 iп
a\r
gЕ о с)
о
Ф
ъ Ц",ЕН (..l a^,l
+ сr
сл
,Ф .-,|

€< о ч1 с
нк
(.)
о\
nl N
+
(л .{
I

дRЁ
Н rr,L
ф п.i a.l
о
н
+ F.
a-,l
Ф
eJ
lr
Ф
о
to дЕЕ
циД г- V}
N a{ о
tr
а0 + ц
д (-,]

ха)
во 3
\о
о 0)
о
tr
Ф
H,i, Е a.l лl
+ а
(л
lr
Ф
яФ са
la ()
Ци<
L.
хб0J =-l ..! N
+

ýФё о цо
v
0)
Е
aD
Цub.L a{ a.l
|!r' + н
,-
н боЕ о
z Ё;Е t) v1
a\l a.l
tr
о
+

.ао
jd а l,ý
Ф>, а
Е l*дА(" '-).
с)
Ф l1
}= 1,5 € ,lнбя5
0
lEe а
lэ

z.т
;\

Ф N
сФ оФ Еч
Ný
д.F
trФ
б,Е
,р€
.J

Ф
itr
.Jb €
,оо
>
ъl
a€l
,.}.
Ф
oi
а
Fa0

IS-6N tsJIS (t.l

ý

|52
 Kompiiterli taxeometrlarin texniki g0staricilari
СаdчаI 26
Alatin seriyasl
й Rec Rec Rec Rec Rec
Rec
I

Ё Elta Eltg Elta Elta Elta

бl
Texniki
Elta 2
Rl-S l5 lз I5c lзс
U)

l ,,
3 4 э 6 1 8

Bucaýrn olgtllmэsi з, ",5 )"5 |",5

l 0",б l ",5 l

2 Olgrilmasimi.imЮn
2,5 8 l 8 2,5 2,0 )д
olan masalb km-э
з Masafanin ёlgtilmasi 2+2 5+3 5+з з+2 з+2 з+2
daqiqliyimnr
4 Nega prizma ilэ iilgti з з з з _1
-.'
aparrllb
5 Daxili yaddaýl \lапп1 уох чаr \,аr \,аг уOх уOх

6 Daxili yaclda9rnda
l000 l000 l000
ne9a nбqtani saxlayr
,|
Masalb aksetdiricisiz 400m
уох уох уох уох уOх
б19ЁltirmЁ
рсм рсм
8 эlачэ hansr RC cIA CIA
q0ýmаlаrl \,аr iBM karta Каrtа
IMB IMB

Вчпlаrlп istehsal etdiklori EltaФ S10 ча Elta@ S20 elektron taxeo-

mеtrlоr on mi,iasir аlаtlаrdirlэr. Hэtolik bu alэtin Ьэzi раrаmеtrlэriпiп
diinyacla апаlоqч уохdчr. Bu alэtin displeyindэ mini kоmрiitеr yerlagdirilib,
MiiýahiKto dtirbinindэ mayak qurаýdlпhЬ ki, о da ёztiпdэп iki rапgdо-
qlrmlzl yэ sап ýчаlаг Ьчrахtr. l00 mеtr mоsаtъуэ qэdаr ýualarl bir-birindan
Segmэk оlчr. Ёzэriпdэ 70 эrJad dtiymasi olan kompiiterin (standart) tipli
klaviaturasl чэ geniý еkrапh displeyi чаг. опlаrrп kбmэkliуi ilэ istэпilэп
рrоqrаmа kegmok оlчr (9akil l З9, а).
<Elta)> seriyaslnclan olan elektron tахеоmеtгlоr xtisusi tamasalarla tэс_
hiz оlчпчьlаr. Bu tamasalann iisttinl{iklari ondan iьаrэtdir ki, опlаrа xtisusi
эksetclirici, iсlагэеdiсi vo hоm rJo ikitэrat'li rаьitэli (intbrmasiya vеrап vэ
(яэkil l З9, Ь) '
- еdэп) radiomodem baýlanrb
qэЬчl
i9 prosesinda elektron tахеоmеtr i9a sahnandan sопrа onun yanlnda
geodezist dayanmasa da iglomok оlаr.

l53
 ig9i, tamasanr gбtiiriiЬ lazlmi пфtэdэ Фiketdэ) dауашr. Alэtin daxilindэ
qura9drnlmlý ((sегчоmаtоD> ча tamasaya baýlanmrg radiomodemin kёmaНiyi ila
miigahida dtirbini айоmаtik olaraq tamasaya quragdrnlmrg эksetdiriciyo tuglanrr.
Geodezist, tamasaya qura9drnlmlg (baýlanmr9) komptiterin dtiymэlarinin ча rа-
diomo<lemin komэkliyi ilo бlgmэ noticoloгini alэtin kоmрiitегiпа otiirtib, yadda-
gmа yaztlmastna nail olur. Tamasaya Ьаýlапmrg idaroedici kompiiter molumatla-
пп otiirtictisi,i гоluпu оупауr.
Bu nёqtoda ig qurtarandan sопrа пбчЬэti piketo (пёqtоуэ) vo homin
amэliyyatr burada da tэkrаr edir.

Ii]

а) ь)
ь
ýakil 139,,

<Elta R 45> Rutinli tахеоmеtrlо lrucaqlar 3" dэqiqliyindo ёlgiiliir. Вir

ргizmа ila 1,5 km-э qodar mosafbni 3-6 mm daqiqliyindэ оlgmэk mtim-
Hindtir.
Daxili yaddagrnda l900 поqtэ saxlantltr.
Komptiterli tахеоmеtrlоriп texniki gostoгicilari 26-cr codvэlda чегiliЬ.
l54
 Bu seriyadan olan аlэtlаriп hamtst PC-karta IMB-8000 / yaddag хоri-
tosi ila tachiz olunub.
<Elta> seriyalr elektron taxeometrin ba9qa аIаtlаrdэп эsas iistЁnltiyii
Ьir da odur ki, layihэ уеrэ kogiiriilando layihonin уегэ kбgi.iriilmэsino la-
zlm olan biittin mэlumаtlаr - koordinatlar, yiiksэklik, mоsаfЪ, iitiiqti bucaq
va s. haztrlanrb kоmрtitега yazrlandan sопrа, alot stansiyada qurulub igo
saltntr va homin tamasa ilo 9rхrrlаr (паtчrауа) sahaya.
Naturada mi.igahidэ diirbini aйomatik оlаrаq уеrdэki (naturadakr) kёgii-
rйlоп поqtэуо tuglanrr. Geodezist olindo tamasa, Ьахrr dtirЬiпэ baýlanmlý mа-
yakdan gоlэп gualara. Мэsэlэп: tutaq ki, о эwэI gёrdii ya9rl i9rýr. Sопrа уа-
чаý-уачаý saýa, sola hэгаkаt еtmэklэ qlrmlzl ;uantda gёrmоуэ nail olduqdan
sопга iгоli, geri hэгоkаt еdогоk komptiterdo gбstэгilэп mэsаfЬпiп tisttindэ
olanda alэt tizэгindoki mayakdan tamasanrn layilro noqtosi iizаriпdэ olduýunu
xi.isusi siqnalla qeyd edir (yanrb sбпmоklа).
Geodezisya mi.ihondisi homin noqtoni уеrdэ igoroloyib ke9ir nбvboti
поqtэуэ va aparllmrg omoliyyatr btittin пбqtоlэri уеrа kоgtirЁЬ qurtarana
kimi tоkrаrlауrr. Yеrо (паturауа) kiigtirtilon niiqta ilэ alat arastndakt masatb
80 mеtrэ qаdэr olanda бlgiintin dэqiqliyi аrttr.
Elektron tахеоmеtrlэriп texniki gostoricilari cadval 2'7-da, айоmаt
tахеоmеtrlаriп texniki gбstаriсilэri isa ctэdvэl 28-dэ verilmi;dir.

ý 73. (Nikon> elektron tахеоmеtrlэri

Nikon tirmаslпm istehsal etdiyi C-I00 elektron taxeometri kip (ylýcam),
yungul (trеqqеrlэ), tigayaqlr, 9aquli dаirоsiпэ айоmаt kоmрепsаtоr qura9drпlmr9
Ьiг alэtdir. Bu alэt mi,ilki tikinti, miihandis geodeziyasr чэ kadastr planalmasl
iigtin 9ох sadadir. Bu alot ona qurapdtnlmr9 Ьir 9ох funksiyalann - XYZ kоог-
dinatlannrn hesablanmasmda, koordinatlartn паtчrауа gжапlmаstпй чэ olgat-
maz mоsаtЫэriп бlgtilrnosinda (RDM rejimi) xiisusi imkantna malikdir.
Еlеktrоп taxeometrin osas tunksiyalarr a9aýrdakrlardrr:
*Bciyiik mayekristal displey (еkап) (4 satir, hаr birindo lб simvol) eyni
vaxt<la mэlчmаtlагtп tig elementini va qidalandlrrct batareyantn vэziyyotini aks
edir.
+Miisahida durbininin boytitmosi 26*, obyektivin diametri Зб mm.
Minimal t'okuslama lm.
*С-]()() ьtitйп funksiyatannr 5 (klavig) diiymalari ilo idaro etmok оlаr.
*Дlаtiп asaslnl tэ9kil edan RS-2З2С portu imkan уаrаdtr ki, iпtЬгmа-
siyanl yazmaq чэ уа koordinatlan паtчrауа glxarmaq iigi.in xarici kompiiter-
lэ эlаqо (уаrапsrп) olsun.
*С-t(Ю еkrапrпdа hall etma iigtin bu qiуmiэtlоri qoymaq оlаr l0" чэ 20"

l55
 *Дlаtе qura9dlnlmtg айоmаt kоmрепsаtог
9aquli dairadan daqiq he-
sabat gёtйrmауi tomin edir.

Elektron taxeometrlarin texniki g0staricilari

Cah,al 27
melrill
markrsl 8 гt

с, Е] Е] .] 0
r, ц ц
а g й F € ф О\ .6о
.]?
Alalin U U Q U U U
l-r t-

l 2 3 4 5 6 7 8 9
Diirbirlirr
30, 30, 30, 30, 28, 30, 30, 30,
b<iyiitпrasi
DiiФirrirr gcirii9 о30, о30, о30, о30,
salrэsi
l l "30, 1,30, l l lo30, 1.30, l

ObyektiviIr
40 40 40 28 42 42 40
rliarrtetri. пttп
Хауаlшr aksi Diiz Diiz Diiz Diiz Diiz Diiz Diiz Diiz
Bir ргiаrrа ila
cil9iilaп ltrasatа: 1,7 1,7 | ,,| 1,5 z,0 |,7 1,7 1,7
ап azt lttеtгlа
эll сохп ulеtrlэ l 800 3000 3500 l 300 3 500 3500 3500
3 ргizпrа ila orr
azt trtetrlэ
l"l l ,,1 1,7 2,0 1,7 l ,,I

att goxrt tttetгlэ 2300 4500 5400 2000 5000 5000

Masafalrirr l satl. l satt. lsatl. 4 satt, 2,5 sarr. 2,5 sall. 0,3 ячr.
<llgiilrпasi vaxtr r]аdэг clatlar qаllаr qatlar qatiar qэdаr qаdаг
Ya<lda9 kаrtulпr
[{I\,ICIA
nlarknst
3000
4000 4000 3000
4000 lltэlrцtm1
Yad<|a9da tttэhшttal пюhullаl lrlolmlm! 3000 пrаlruuаt
ttlahuttnl Ьlоlпr vo
saxlattatt bloktr чэ blolnr va Ьlоlпr ча blclkrr чэ 1,а
ttlalulttallarпt
blokrr va уа
4000 ttфЬ уа 4000 lФф
уа 7000 уа 7000 1,а 4000
sayl
7000 ыi_ lrфrа
istirrarl istirratl ttфlа kmrdilratl
ttad rrбqbsi kсюr<lдlа-
lrфЪsi rrфtаsi k<юrdillаtl
ll
stnlldart llleyl
etlrla
3" 5" 7" l0" 5" 3" 2"
klaviafitrattцl
sayl
l l l l 2 2

Klaviglarilr sayl l2+l l2+I |2+a 2з 23 2з

4,46-
4"| 4,7
Alatfur 9эkisi, kq 4,б8 5,4 4,3 5,6 5,6 5,2
ii9aynqlr iigal,aqlr
iical,aolr
Хагiсi ilrterfeys RS 232 RS 232 RS 232 RS 232 RS 232 Rs 232
8 sаtrцr
8 sаtлr 4 satг
8 sэtглr lrar lrэr 4 sоtiг lюг 4 salir lrэг
Displeytlэ xaltirr hаг Ьir,дь lrar
sayl tlo24
birilK[o 24 Ьiгuкlа birilkla lб birikla lб
birirKla
sirltvol 24 sirrг sitttvol sirrtvol
silltv<rl
v<ll
l б silrvol
эksekliricisiz
iil9iilarr rrrasafэ l,5_80 l,5-80 l,_5-80
rrtetrla

l5б
 оо о.
бr al
-l 8 йо
ъ
d, б о
+ -|э on д
I

п =l=
!D a.l
ъ G
G
.Ф
=lE =
_оо.
бl о й, _ý7
бо
{н ь 9 9 .уь
l; вlз
о\ oi t d о
cl a,rl=
|- l,
Ф х.->,J Ё
9 5?tJ бl
о.
al г- а
lr
ф ý + t г-
бl
Ф
|л
ЕfiЕ А

а0
+- .ФФ
<и. Ей6. ь al
хФ АЕ a,l ý о яЕ
N
".8 d
дý
гt

0a Ё. бi

L
Ф
<F, г- ti
q)
\о о бl
f ER
нts
Чйс,
".8
Ф a.,
гt
F.l со r, бf

0)
хбt +_ R а еg
й
ф
Е Е-я а
Б я
!i
]-t

Еý б ф-.c.t
<t й <t
бl

д а а де я ат
ёх а s
б ф '4 г-
.у t о8
6 ýе а у ф€ . cl
й "..8 =f

ct
+- 8 а
оа <l ь R о\
Ф
ё6 о sf бl х а +
Е Ё,ý
ý^
Е
"Еý
0)
+_ а а ее
.а
6 €а ч Ч ь а а
.а -у
ч N бl
ý Ев
бl йсr
Б Е 0а ".Е
d
+ зt
дi -,
(!
х trl Ёl ,Е
t(
2 :l
El Ёl
д] о
д я
е ёя
,я ъl я
-cl >1
я 93
о .у
Qя
(D
Ф
в я
Б Е] ь-ч >\.:l
Ф JZ
,я
l
Ё я
,tr €'с Е Е
l]
}
сг = € Ф ý
Ф Ф
il
о tб
хд
qФ
>.g
дл 5 Ф gй у
llo
lO э с
:э ýЁ .уу о Jlo
б> е d хФ
Ао
Ф
9Б б 3
8 Б Е
Ё ,trй х а
}Z (D
Ф
€
Е lE i=Б ý ,Фк
,tr
.2 :О
)1 6 эз Ф я
.ll ,Ф
о€ е Ё й-с 3 8
&д l* дб я
|,Ё
о о
.g I9 с со о 1.5
Ф
zФ о
_о
5 -о
о >ъ. у l;
1 ci +
1 l<N
ll\o.,trq ф€ l; lO :9
_:о ёi r] _о и] od oi
l |-
|5,|
 Еlеktrоп taxeometr DTM-3I0
вu alotda c-l00 mагkаlt taxeometr kimi mtixtalif saholordэ istit'adэ
оluпur. Bunun iisttinlriyti ondan ibaratdir ki, gticlti рrоqгаm tominatr ilэ
tэchiz olunub чэ daxili yadda9a molumat toplamaq imkant чаr.
Ekranda 4 satirli hэr iki panelindo rэqэm yrýma (klaviglaгi) dtiymolэ-
ri ilэ tochiz olunub.
U9 prizma ilэ yaxgr hava goraitindo 1200 mеtrэ qэtlоr mэsаf'эпi
+5+3 mm/km daqiqliyindo olgmok оlчr. Daxili yadclagrncla 2000 пбqtа sax-
lауlr.

Elektron taxeometr DTM-500

Nikon (korpora,siyasl) kompaniyasr yeni seriyalt tахеоmеtr igloyib
hazlrlayrblar ki, о da btittin di.inyada mэ9hur оlап DTM-400 seriyahnl эчэZ
etmolidir.
DTM-500 чо DTM-80l sеriуаlагrп iglэпmэsiпdэ osas moqsэd mэsа-
1Ь ча Ьuсаqlаrlп бlgtilmэsi doqiqliyini аrtlгmаq, Ьаtаrеуаlаrrп iglэmо mйсl-
dэtlаriпi uzatmaq, malumatlarln idara olunmastna ýэrаit yaratmaq, alotin
gэkisini azaltmaq ча рrоqrаmm tэminatt ilэ birga <lЁуmэlоriп ti.rnksiyalarrnr
yax;rla;drrmaq оlmчgduг.

ý 74. ТС (R) 3031305/307 seriyalt elektron taxeometrlar

isчеgrэпtп Leica Geosystems AG (Leica get,lsystems AG) tiгmasrnrn
istehsal etdiyi эп miiasir yiiksak keytiyyэto malik olan tахеоmеtгlэrdэп biri
do Leica ТС (R) З0З/305/З07 seriyalr еlеktгоп tахеоmеtrlэrdtr. dч аlоtlэr
эsаsэп tikinti mеуdапgаlаппdа istit-adэ olunmaq tigiin hazrrlanmrýdrr. Bu-
пчп proqressiv texnologiyast, geodezi iglэriп apanlmastnr ytingr,illэ9dirir.
Bu seriyadan olan elektron tахеоmеtrlэr tikintida planalma iigi.in vo layihэ-
nin уеrо kogйri.ilmэsindo xiisusi оhоmiууэtэ malikdir. Bundan ba9qa topo-
qratik planalmada, tограq islahatlnrn apartlmastnrn biit{in (hami) sаhоlэriп-
dЭ, хОritэlэriп gakilmasi tigtin lazlmi (osas) mаtеriаllаrrп эldо edilmasindэ
еlеktгоп tахеоmеtr mi.iasir dovr iiqiin texniki сэhэtсlап ovozsizdir. umч-
miyyotlэ taxeometrin ozii Ёzэriпdо чэ опчп ekrantnda gоrtiпэп biittin yazr
ча tегmiпlоr ingilis dilinda olduýu йgi.iп, опlаr olduýu kirni, saxlanllrblar.
Elektron taxeomgtrlэ tifuqi, 9aquli Ьчсаqlаrt, iifiiqi proyeksiyanr, maiIi
mЭsаlЪПi, nisbi yi.iksokliyi, alot quгчlап noqtэnin (stansiyanrn) koorclinatla-
rlna чо yiiksэkliyinэ gбrэ (bunlar gortido ola trilоrlэr, mritlэq do), mtigahidэ
olunan nбqtalorin koordinatlarlnl чэ hiindriгlйytinii hesablamaq miimkiin-
dйr. Alatin сэhэtlэ9dirilmэsi do timumi qапuп dаirэsiпdо hэуаtа kе9iгilir.
Leica ТС (R) з0з/з05/307 seriyalr еlеktrоп tахеоmеtrlэr бz qurulu;
vo hissоlэriпэ gбrа optik tахеоmеtrlэгdоп Ьir az t-оrqlэпirlоr. Bu taxeomet-

l58
rin эsаs hissalaгi 9oki1 l40-da verilib.
l. - Optik vizir
2. - Tuglama sistemino baýlanmrg EGL mаrkаh mayak: (opsiya)
З. - ýaquli tuglama vinti
4. - Akkumlyator batareyast
5. - Аkkumlуаtог Ьаtаrеуаsmrп qoyuldugu GЕВ-ПI mаrkаh уеr рапе1)
6, - Akkumlyator panelinin qapaýt
7, - Оkчlуаr; sарlаг torunu tbkusa gоtirэп dairo
8. - Xoyalr (nёqtoni) t'okuslayan daira
9. - Aloti gottirmok iigiin vintlarla barkidilmi9 qulp
l0. - Ardlcrl роrt RS 232 - mаlчmаtlапп ottiгiilmasi
l l. - Qaldrnct vint
l2. - Elektron mэsаtЬбlgап qogulmug (baýlanmr;) obyektiv (EDM)
l3. - Displey (ekran)
l4. - Diiуmэlоr (klaviatura)
l5. - Dаirачi laraz
l6. - Aloti i;o salma dйymasi
l7. - Sacayaq dtiymэsi
l8. - дlэti verilmig azimuta gбrо diizaltmэk iigtin vint (tifuqi dаiгэпiп
mikrоmеtrik vinti).

)z-, 4 5 h 7 8 9
I

I l

10 11 12 1з 14 15 16 17 1в

ýokil140
l59
 Optik taxeometrlardan tЫqli оlагаq еlеktrоп tахеоmеtrdэ Ьir gox tex-
niki termin чэ igаrэlоr var (9эkil l4l).
ZA - Vizir охч (kollimasiya oxu). Sарlаг 9эbakosinin чэ obyektivin
mэrkэziпdоп kegan ох.
SA - Alэtin gaquli ttгlапmа охч
КА - Durbinin tittiqi t)rlanma oxu (Тгuпiоп oxu).
V - ýaquli bucaq (zenit mosatbsi).
Vк - ýaquli bucaqlarrn kodlagclrrtlmast tigtin qurýu ilэ 9aquli dаiга.
Hz - Uttiql bucaq.
нк _ uttiqi Ьчсаqlапп kodlagdaralmasr tigtin qчrФ ilo йtiiqi dаiгэ.

.]4
/ ,S^

\_' SA
..', . ]ll0|
Z} :li,,.1xz,
кА l
,/
кА
.,l

vK

кА. F{a
a
HZ
нк

SA I
SA

ýakil 14l

ýэkil l42-dэ alot qurulan noqtэ ilэ aksetdirici qoyulan piket агаstп-
dakl miixtalif mэlчmаtlаr verilib:
sD - Alэtin gaquli dаiго i,izro tirlandlýr oxla, pгizmalr aksetcliricinin
mаrkэzi vэ уа lazer guastnrn izi (TCR) aгasrndakt meteoroloji di.izэligla kоr-
геktчrа edilmig maili mэsafb.
HD - Meteoroloii dtizэlig паzэrэ alrnmaqla kогrеktчrа edilmig iifiiqi
proeksiya.
dH - Stansiya ilэ piket arastndakr nisbi yiiksaklik.
hr - Эksetdiricinin уеrdэп htinctiirli.iyti.
hi - Alotin htindrirltiyi
ЕО - Stansiyanln ordinatr - Y - Е (Easting)
NO - Stansiyanrn absisi - Х - N (Northing)
НО - Stansiyanrn ytiksakliyi
l60
 Е - Piketin ordinatt - Y- Е (Easting)
N - Piketin absisi - Х - N (Northing)
Н - Piketin yiiksэkliyi.

E.N,H

SD hr

hi
tJD

Е0. N0, н0

ýэkil142

тс seriyah аlаtlэr intiaqrrmrzr EDM mosatbёlcanlэ tachiz оlчпчьlаr.

Вч аlэtlэrlа aksetdiricisiz mэsаtЪпi ol9mak оlmчr.
TCR seriyalt tахеоmеtrlаr isэ qlrmlzl lаzеrlа tachiz olunduqlarr tigtin
gоrtiпэп diapazonda эksetdiricisiz оlсmоуэ imkan чеrir.
<J> indeksli alotlar Yaponiya tigtin hazrrlanrblar.
<s> indekslilar isa hагаkоt еdэп treqqerlo (sacayaqla) tamin оlчпчьlаr.

ý,75. Leica Survey Office ýoxsi kоmрiitеrlаг tigiin

рrоqrаmlаr topluýu (paketi)
Leica Sиrl,е.1, office ргоqrаmlаr toplusu, TRS 300 чэ xtisusi kompti_
tеrlоr arastn<la molumatlaгr ёttirmэk (emal etmak) iigiindtir. Опuп tarkibin-
dэ mi.iхtэlif komokgi рrоqrаmlаr чаrdtr ki, bu da i9in gedi9atrnr аsапlа9dtпr.
Piketdo installyasiya paketi, Leico Suryey OJJice tochiz etma kom-
plektinэ daxil olan CD-ROM tigtindiir. Leicп Sur|ey O/Jice yalntz MS
Wiпdows 95, Wiltdol+,s 98 ча Wiпdows N7 4.0 amaliyyat sistemlaгi {iza-
riпdэ qurula bilor. installyasiya tigйп CD-ROIW Soffice/Laltguage/Disk di,
rektoriyastnda setlry.exe i/a рrоqrаmtпr i9э salrb, (qoyulmu9) verilmig рrо-
qrаml i9o salmaq оIаr.

lбl
 TRS 300 sеriуаh аlэtlоrlэ iglэуоrkэп "StапсIаrсl" чо уа оччэl "Llser
сlеfiпесl", sonra TPS З00 "Tools " opsiyasrnt segmak laztmdtr.
instaltyasiya baga gatandan sопrа agaýtdakr рrоqrаmlа iglэmэk оlаr.
l. Мэlчmаtlаrr dэyigdirma mепесеri
Bu ctimla displeydэ (ekranda) ingilis dilindo bela yazrlrb:
Data Ехсhапgе Мапаgеr.
VоzitЪsi - koordinatlarr, olgmo поtiсэlаriпi, obyektlorin kodunu,
tЬrmаtlапп 9жlýlnl чо sаir alatla piket arasrndakr mэlumаtlаrr dayigmэkdir.
2. Kodlagdlrma meneceri (Codelist tltaпager)
Kod siyahrsrnrn tэ;kili va iglanmэsi.
3. Рrоqrаm tэminattnt уЁklэmэ va boqaltma (grхаrmа), аmэli (tэdbi-
qi) рrоqrаm va EDM iigtin эlачэ рrоqrаm (utillit), чэ hэmdэ (motn) tЪуl
sistemi чо уа эlачэdir.
4. Koordinat rеdаktоru (Coordinate есlitоr),
Bunun koordinat tЪуllаrrпrп qэbul edilmasinэ, ёtiirЁlmоsiпо hоm dэ
опlапп hazrrlanrb iglэnmasino xidmat еdir.
5.Раrаmеtrlаri ( Setliпgs )
St r v еу Offi с е рrоqrаm lna оlачэ lэri п ti mumi раrаmеtrlэгiпiп qoyu lma-
t

st iigiin istithda оluпur (mоs.iпtеrfЪуsiп раrаmеtri).

6. Xarici рrоqrаm yolu (iisulu) (Ехtегпаl Tools)
Fоrmаt mепесеriпэ vo TPS tэпzimlэуiсisiпэ girig. Buradan hаr hanst
bir хаriсi рrоqrаml gaýrrmaq оlаr.
7. Qrxrg (Exit) , уепi Survev Оffсе-dэп 9lxrg
8, Reqistrasiya (qeyd etmo) (Register)
Alэt novtintin чэ эlачэ оЬуеktlэriп чэ уа рrоqrаmlаrrп reqistrasiyast
(qeydi).

ý 7б. Alatla ig qaydasr. Klaviatura

Еlеktгоп taxeometrin tizэriпdэ ekrantn a9aýr taratindo tiftiqi vэziy-
yэtdo 8 diiymo, soldan saýa tогаf sayanda 7 vo 8 diiymolэrin yuxartsmda
dairэvi gэkildo 4 эdэd dtiymo vo alэtin saý tэrоtiпdэ bir qlпnlzl daiгovi
diiymo vo Ьir odod dэ эуri xэtli dtiymэ чаr. (ýokil l43)
Вuпlапп tunksiyalarr mtixtolitdir.
l. Alэtin saý tэrэt-rпdо уеrlэ9оп dairovi qlrmlzl di.iymэni basmaqla alэt
igэ dtigtir, ikinci dэt-а homi basmaqla ig dауапrr. Еkrапtп solunda,
axtrda уеrlо9оп i.izarindo ALL yazrlmrg driymoni basmaqla dtirbinin tug-
landrýr эksetdiriciyэ qэdоr mэS atb чэ Ьчсаqlаr ekranda gбriiпtirlаr. Otgtit-
mtig kэmiууэtlэr alэtin yadda9rna уаztltrlаr

|62
 ll
PtiD 9

l 700m
hr
PgUp
Hz т
lгчs о
ч }
HD lit,
т
,<Sctal)> PgDn

lj l ) i\,t l:N(: l\,ll:Nt.l ESc

ALL DiST USER PRoG т SнlFт сЕ J
1

ýэkil 143

2. Uzоriпdэ DlsT yazrlmrg dtiymon i basanda ёl9tilmti9 mоsаfэ

vo bucaqlar ya|ntz ekranda gёriiпtirlэr. Опlаr alatin yadda9rna yaztlmrr-
lar
3. USER Dtiymasi, FNC menyusunun funksiyasr ila рrоqrаm-
lagdrrma diiymэsidir.

4.Uzэrindo PRoG yazrlmrg dtiymani basanda эsas рrоqrаmа

эlачо olunmug siyahrsr ingilis dilindэ ekranda gоriiпiir.
Вчrасlап hansr рrоqгаml se9mok istэson dбrd di.iymodon ikisinin -
PgUp ча уа PgDn kбmэkliyi ilo, yani onlardan hаr hansr birini basmaq-
la istadiyin рrоqгаmt segmok оlчr.
S.Uzorindo igrq guasrnl yayan lampa ;okili olan dtiymanin tun-
ksiyasr elektron tarazln по vaziyyatda olduýunu ekranda (titiiqidirmi, уа
уох) va i;o salrnrb sёndtirtilmэsi tigtindiir.
6. SHlFT dtiymэni, ikinci funksiya tbaliyyэtli soviyyoyэ
(EDM, FN , ESC igrqlandlгan) va оlitЪа-rаqэm vo гоqэmlоr
toplusu аrаslпа kegmak tigiindtir

l63
 ,7
diiymani basmaqla EDM qogulur чэ simvol sаhэ pozulur.

8. Bu аý oxlu qtгmtzr rongli diiyma basrlanda biittin verilmi ý

kоmiууэtlэг tasdiq olunur. i kinci dаtЪ bu dtiymэ basrlanda ig nёvbati
sаhэуэ ke9ir
9. Alэtin saý эуri xotli dtiymэyo dtiymasi
deyiliг. Bu dtiyma уа ALL dtiymэsinin чэ уа DlST dtiymosinin
funksiyasrnt чегmэk о tосrtiЬоdэ о, 9ох stindtirtiltir va
ondan istitъdэ оluпmчr.

ý 77. Diiymalarin kombinasiyasr

l. EDM funksiyasrna - mэsаtЫэгiп ёtgtilmэsi vo masafala-
rо tashi hin (РРТ) hesablanmaslna - kegmak tigiin аwэl sHlFT , sопrа
DIST d{iymasini basmaq laztmdlr
2. FNC tacili ёlgmэ аmэ liyyatr tunksiyasrna girig tigtin эччэl sнlFг
Sопrа lSэ USER diiymasi basrlmalrdrr.

3. MENU mаlчmаtlаr mепесеriпэ, alotin tonzimlonmosino vo yusti-

rovkaslna girig rigtin эwоl SHlFT Sопrа lso рRоG dtiymэsi bastlma-
lrdrr.
4. Uzarin<la l уауап i;аrэli dtiymanin funksiyasrnl dэyig-
mэk iigiin аwэl SHlFT sопrа isa hэmin diiymэni ikinci dotb basrlmaqla
еkrапt п iglqlandrгi (оп/оff) vo alotin qtzdrrtlmasrna (аgаг alэtin
tеmреrаtчrаst 5ОС-dэп az olarsa) kegir.
5.ESC dialoq чэ уа rеdаktэ гejimindon glхагаq, verilmig dayigikliklo-
ri itirir, чэ }цх&гl dakl ,ах tn dialoqun ino kе9mэk tigiin эmэliууаt
belo арагrlrr avval sHlFT rа lso di.iymэsini basmaq laztmdtr.
б. PgUp dii mэsiпiп funksiyasr Ьir nego interaktiv еkrап
olanda оччоl SHlFT dЁymosini sопrа isэ tizэriпdэ PgUp yazrlmrg dtiymo-
ni basmaqla irэ hоrэkэt etmokdэn iьаrэtdir
7. PgDn inin funksiyasr Ьir dialoqda Ьir пе9э interaktiv ekran
чаrSа, onda SHlFT dtiymэsini sonra isэ tizэriпdэ PgDn yazrlmr; dtiymoni
basmaqla gеrlуэ olacaq

Еkrапш (displeyin) diiymalari

Displey dtiymolэri - еkrапtп agaýr tагэfiпdо уеrlэ9оп zolaqdakr ko-
mапdаlапп аdlаппt gоstэrmэk tigtiпdйr.Кчrsоr dtiymolэrini basmaqla ko-
mandalar оrаdап 9txtb, bagqasr ilэ эчэz oluna Ьilэrlэr.
|64
 аý oxlu qlrmlzl di,iymэni basmaqla istэпilэп komandant aktivlэ9-

Displeyin эsаs diiymalari

SET - Displeyэ verilmig mапапl (qiymoti) чеrir

ча dialoqu qчrtапr.
ОК - Displeya grxanlmtg malumatt чо уа komandant verir чо dialoqu qur-
tапr.
EXiT - Funksiyanrn igin vo эlачэ tapgrnýr vaxttndan эччэl qчrtапr чэ уа
mепучпчп igin Ьа9а gаtdrпr. Ig vaxtr aparrlmtg doyi9ikliklor pozu-
lurlar, saxlanmtrlar
PREV - Эччэlki. dialoq рапсоrоsiпэ kegid.
NEXT - NбчЬэti (sопrаkr) dialoq рэпсогоsiпэ kegid.
\-
simvollar
f Рrоqrаm tominattntn ehtimalrndan astlt olaraq mtixtэlif simvol-
lаrdап istitbdэ edib, рrоqrаmt tэmin еdэп konkret operasiyantn statusun
gоstэrir.
( ) ikiqat ох sеgmэ sahэsini gбstэrir.
Uzarlarindo ittS yazrlmrg vo heg Ьir yazrst olmayan (diiуmаlэrdэп)
kчrsоr dtiymэsindan istitado edorok lапmi раrаmеtri segmok olar.
Siyahr sahosindэn gжmаq ti9Ёп tizагiпdа аý ох olan qlгmlzl dаirэчi
dtiymodon yэ уа tizorindэ PgUp, PgDn dtiуmэlаriпiп hэr hansl birindan
istit'ada еtmэk laztmdtr.
^-Э i9arasionu ki, Ьiг пе9э sаhitъdап istifadэ etmok
оlаr. Ancaq sеgmэ, iizorindэ SHlFT , PgDn чэ SнlFт PgUp уап|-
mrg dtiуmоlаrdэп istifadэ kе9iriliг.

KEDM гejimi> stаtчsчпчп simvolarr

RL - aksetdiricisiz gёri.iпэп diapazonda istanilan obyekti olgmoyo

imkan чеrir.

iK - intiaqrrmrzt gёrtiпmэуап diapazon ргizmа vo oksetdiricilэra

ёlgmэ iglэriпi араrmаq iigiindi.ir.

l65
 ý 78. Menyu sistemi

Мепуч sistemini ekrana 9lхаrmаq tigiin ovvol sнlFr d{iymosini,

Sопrа lso PRoG diiymэsini basmaq laztmdtr. Onda ekranda mепучпчп
bolgiilari (9эkil l44).

MENU
QUICK SETTINGS Uzогiпdэ PgUp vo PgDn yaztlmrg
ALL SETTINGS diiymalari basmaqla bu <MENU> siste-
DATA MANAGER minin hаr hanst bir bolmasini segmok
CALIBRATION оlаr (be;indan Ьiriп) (9эkil l45).
SYSTEM INFO
<EXIT>

ýakil 144

QUICK SETTINGS CALIBRATION

Сопtгаst : ()
Tilt Согг :
5V/о
l -axis () HZ-COLLIMATION
v - INDEX
USER Кеу: lR-Itl- ()
'I'RtGGElt Кеу ALL() SYSTEM lNFo
Frее Jobs 3
Tilt Соrr оFF
SЕ,гI,INGS
USER key REc
TRIGGER key DlST
Battery 50оlо
SYSTEM SETTINGS 2l"c
ANGLE SETTINGS lnstr.Tentp
оFF
UNIT SETTINGS DSP l-,lелtеr
EDM SE]-I,[NGS Hz-Collimation
V -
-0.0l 5g
+0.008g
соммUNIсл],IоN lndex
T,IME q DлTE
<SW>

DATA MANAGF.R
VIEWEDIT DATA ýakil145
INITIЛLIZE MEMORY
DATA DOWNLOAD
MEMORY STATISTIC

lбб
 Segilmig lrёlmэпi ekrana 91хаrmаq iigtin аý oxlu qtrmtzr dtiymoni bas-
maq kit-ayatdir. Оgэr mепуч sistemindэn grxrb бlgmэ sistemina kegmak
laztmdtrsa, onda qаrа kбlgэ (EXiT)-in iisttina gэtirilondan sопrа tizэriпdэ
аý ох оlап qtrmtzr rэпgli dairэvi diiymэni basmaq laztmdtr. Аlэt пбqtэ iizэ-
riпdо adi tахеоmеtrlоr kimi qчrulчг. Lazer 9uast vasitosilэ mоrkоzlэgdirilir
va elektron taraz|a tifiiqi voziyyotэ gotirilir. Эgоr hava 9ох i9rqlr olarsa vo
lаzеr gaquli pis gоrtiпоrsа, onda опuп intensivliyini аrttrmаq iigtin <<ok>>
dtiymasindэn istitЪda etmok laztmdtr.

ý 79. Funksiyalar
I. Qo;ma (kcairma) rejimi
Bu rejimdo еkrапdа gоriiпэп mэlчmаtlаr, эlitъа-rоqоmlаr, ba9qa mо-
lчmаtlаrlа ovaz оlчпчrlаr.
l. Uzэriпdэ yazrlmrg diiymoni basmaqla infbrmasiya daxil
olan saha tэmizlопir чэ golэcak gaquli zolaq aktivlэ9ir.

2. Uzоriпdэ pgUp va iNS yazrlmrg dtiуmаlогiп kёmakliyi ilэ rэqоm-

torin daxil olacaýr saho tigiin laztmt simvolu sеgmэk оlчr.

з. Uzэriпdэ pgDn yazrlmrg di.iymonin kiimakliyi ilэ verilmi9 simvol

tэsdiq оlчпчr vo simvol уеriп sola dэуi9ir.

4. Simvolu pozmaq tigiin iizarindэ yazrlmrg diiymэni basmaq

laztmdtr.
5. Verilmig mэlчmаtlаrr tosdiqlэmok й9iiп i,izarindэ аý ох olan qtrmt-
zr dtiymoni basmaq kitayэtdir.

Ш. Rcdakta etma rejimi.

l. Uzэriпdа гtls yazrlmrg dtiymonin kбmokliyi ilo 9aquli zolaýrn saý

kопаr (axrrrncr) vэziyyэtindэ rеdаktэ omoliyyatr арапltr.
2. uzэriпdа he9 bir yazr olmayan diiymani basmaqla rеdаktэ olan zo-
laq ахtппсt saý xotta gоliг
з. Uzэrinda pgUp чэ pgDn yazrlmlg diiymэlorin komэkliyi ila indiki
simvolda diizolig араrtltr.

4@ yaztlmtg tltiymoni basmaqla simvol pozuluг.

S.Uzэгiпdо аý ох olan qtrmtzr dtiymoni basmaqla redakta rejimina

daxil olma tosdiq оluпuг.
|67
 Ш. Simчоluп lэývi (g0tiiгiilmэsi)
I чsчl
l. Redaktэ olunacaq zolaýr lazrmi simvola kеgirmэk

2. Lэýv olunacaq simvolu pozmaq iigtin lmrg diiymэni bas-

maq laztmdtr.

3. Pozulmug simvolun avvalki qiymэtinibarpa etmэk i.igiin iizэriпdэ

yazrlmrg dйуmэпi tэlсаr basmaq laztmdtr.

II чsчl

Uzarindo sн]Fт чэ yazrlmrg diiуmэlаri basmaqla indiki

yeni simvol pozul чr, эvvalki gёhпэ simvol yazrhr.

Raqam inlbгmasiyasrna girig

Эgэr ig prosesindэ hэr hanst bir simvol (rоqэm) buraxrlrbsa уэпi

l25-in уеriпо l5 yazrlrbsa, о belo dtizэldilir:
l. Skrоllеr qoyulur <I> гэqэmiпiп tisttinэ.

2. Uzэriпdэ SHIFT ча iNS yaztlmrg tltiymэlori basmaqla

simvol kе9iг <I> rоqэmiпdэп saýa.
з.uzогiпtlо pgup vo pgDn diiymэllaгinin komэkliyi ilэ rеdаktэ olan
gaquli zolaýrn tisttino lazlmi rаqаm (bizim misalrmrzda 2-п1) qoymaq.
(ýokil lаб).
4. Uzэriпdэ аý ох olan qtrmlzr dtiymani basmaqla girig, уэпi l25 rа-
qami tэsdiq оlчпчr.
Опu da qeyd etmэk laztmdrr ki, еlеktrоп taxeometrin belo bir tisttin-
ltiyiidэ vаr ki, эgаr bucaq бlgiisti dэrоса ila gotiiriiltibsэ onda skrollerdo
370О qoymaq оlmчr. 3 raqominqdon sопrа yalntz 5 ча ondan kigik roqomi
qoymaq оlаr.
Belэliklэ rаqэm intbrmasiyastna alatin hi,indiirlЁyйnii, aksetdiгicinin
htindtirlйyi.inti чэ kooгdinatlarl yazmaq olar. Ancaq bucaq З59о 59' 59" ola
bilor. Эgаr bucaq gёstаrilэп rоqаmdэп gox olarsa, onda rэqаm aйomatik
pozuluг.
Uzаriпdэ SHlFT yazrlmrg dtiymэnin kбmэkliуi ilo гоqоm simvo-
lundan эlitЪа simvoluna kеgmэk оlчr

lб8
 sопrа Ёzоriпdэ pgup vo pgDn yaztlmt9 dtiymolordan istifadэ еdэrоk
girig zolaýrnda istonilon simvolu segmak оlаr.
ЭIiiЬа-rаqоm intbrmasiya giri9 rejimina kegmok iigtin 9aquli rеdаktэ
zolaýrnclakr simvollartlan istitadэ оlчпчr: mosalan rэqоm simvolunun уа-
ztlmast tigtin <*> (ASC II43), (-> (ASC II45) va s.

9 0
0 1

5 _l 5

2 3
3 4

ýakil 146

ЭlitЪа-rаqэm simvolunun yrýrlmasr tigtin isa: ( > (ДSс || з2)

(Qiisur),KI> (дSс II 33), ( о ) (дSс II 35), (S)) (дSс II зб) чэ s. istifado
еtmэk olar.
ОlitЪа-rэqэm toplusundakr +/- i9аrэlоri riyaziyatdakr kimi уох, sim-
vol kirni gэrh olunur.

ý 80. Nбqtanin axtanlmast

Alatin yacldagtnda olan noqtэnin axtanlmasl оп qlobal funksiyalardan
biridir. Bu aitarr9cla mtixtэlif аlачаlоrсlоп dэ istitadэ оlчпчr ki, noqtэ haq-
qrnda mэlumаtlаr чо уа koordinatlar аldэ edilsin.
Нэmigа avval ixtarrgrn kriteriyasrna cavab чеrап istinad пёqtоlоri ek-
rапdа gёrsоЪirlаr. Эgаr bu сtir пбqtо gохdursа, onda ахtапlап пбqtэ haq-
qrnda i-пtьrmаsiуа taiixino gога segilir. дlэt hэmi9о awal indiki istinad
nбqtasini taptr, sопrа kegmi9dэkilori.

Birba9a axtarr9
эgаr hаr hansr Ьir noqtэnin kопkгеt поmгаsi ахtап9а daxil еdilэгsо
(mas. рlrз,1 onda bi.ittin Ьч пёmrоli пбqtэlогiп hamtsl siyahlya daxil edi-
Ьсаklэr. Tutaq ki, iki istinad nёqtasi vo iki odad do ёlgmэ taprlrb.
uzаriпdэ iNs yazrlmrg r,'a icls2 diiymonin komэkliyi ila siyahrnln уе-
гiпi dэyigmak оlаr. ýэkil l47-da displeyin indikasiyasrna aid misal чеriliь.

l69
 POiNT SEARCH 5l20
Job : PROJ EAST
Pt:
р13

Е 128.400 m. ()
N 244.000 m.
н 2.500 m.
Туре FlXPolNT
<EXIT> <SEARсH> <ок>

ýэkil l47
iqаrаlэпmо FiXPT - taprlmrg поqtэ istinad noqtosidir.
MEAS - taprlan пбqtэ, tayin olunmu; noqtadiг.
5120 - bu layihэdo taptlan пёqtэ 20 поqtаdэп be9incidir.
Axtarrg gэrtlэriпо сачаЬ btittin поqtэlэrа baxmaq tig{in iizэrinda iNS
yazrlmrg чэ he9 пэ yaztlmayan d{iуmэlэrdоп istitado etmak lazrmdtr.
эgаг istэпilэп hоr hansr Ьir поqtэ taptlmazsa, onda еkrапdа <point
not tbund> - поqtэ taprlmatlr vo уа <Data bise empty> - mоlчmаtlаr bazast
Ьоgdчг sёzlэri yazrlacaq.
Nбqtanin axtangt hэmigo axrlncl yazrlmrg пёqtэdэп Ьа9lапrr.
BelЭliklэ ахtапg siyahrsrnda awal axarlncl istinad пёqtаlэri, sопrа isэ
бlgi,ilmiiý пёqtэlэг olacaqlar. Bu уохlаmаlаrt араrmаq rigrin ardtctl olaraq
i.izorindo yazt оlmауап dtiymoni basmaq laztmdr. Biitiin пёqtэlаrа baxtm
qurtarandan sопrа adsrz dtiymэnin basrlmaýr baglanýrc пбqtэпi gёstаrэсоk.

ýablonla axtarr;
ýablonla axtartg араrапdа <*> simvolundan istit-adэ olunur. Bu ulduz istэni-
lon simvolun sэhitЪsini doyigir.
Nёqtэпiп поmrаsi dэqiq olmayanda чэ уа Ьir qrup nёqtэnin axtangtnda
gablondan istifadэ оlчпur.
Nоqtэпiп ахtапgt iigtin аý oxlu qtrmtzr driymani basmaq lazlmdtr.
Misallar:
о Bйttin eyni uzunluqda olan пёqtэIэriп ахtаrtgt
А. (А) adlr biitiin пбqtэIэгiп axtartgt.
А*аф <А> horitr ilo baýlanan btitiin пфtэlэriп axtangl:A9,Al5, ABCD чэ s.

l70
 -l Ьir roqami olan bйtiin пёqtэlэriп axtan9t Al, Bl2, AlC чэ s,
А- l birincl simvolu <<д>> чэ i.igtincii simvolu <<I> olan biittin nёqtalorin
axtangt ABl, AAl00, A5l5

Olgma iЕlаri.
Дlэt пбqtэ iizэгiпdа qurulub i9э salrndrqdan sonra olgti i9lоriпэ Ьа9-
lamaq оlаr. Ekran displeyi ilэ iglэrkоп FNC, EDM, PROG, MENU, LGHT,
LEVEL чэ LASER - PLUMMET rеjimlэriпэ daxil ola bilan, istanilэn fuп-
ksiya чэ эmali (tасri.iЬэчi) ргоqrаmlаrt еkrапа gotirmok оlаr,
V simvolu - оlачэ mоlчmаtlаrа (dH, SD, Е,н, N va sаirа) malik olan
bagqa рэпсэrоlаriп olduýunu gбstorir.
ALLSimvolu-bucaýrn ekTanda homi9o olacaýtnt, bu di.iymoni basmaqla
olavэ, mosatbnin da ekranda gоrtiпэсэуiпi gбsоtоrir. Sопrа hamin mэlч-
mаtlаr claxili yaddaga yazilr чэ уа ardrctl portla бtiirйliir.
DlST Simчоlч-mоsаtЪ бlgiistintin noticэsini еkrапа 9lхапr. Bucaq,
masat'o бlgiilmosindon astlt оlmауаrаq еkrапа grxrr. Olgtilmti9 mоsаfо he-
sablamalarda i;tiгak edir, yani mэsаtЬ бlgi.ilэпэ kimi о qalrr,

Stansiya рапсаrэsiпiп statusu.

<SETUP; - bu diiymэni basmaqla еkrапdа durulап пбqtэпiп tap9lrrýr
va alэtin oriyentirlэnmosi rejimi i;a salrnrr:
Кчrsоru (StiD)-o kegirib nбqtonin nomrasini vo alэtin htindiirliiyti
<hi> yazrb, аý oxlu qlrmlzl dtiymani basmaqla kegiгilmi9 mэlчmаtlап tas-
diq еtmэk laztmdtr.

ý 81. Еtеktrоп tахеоmеtrlэ уеrdо masafalarin

бlgiilmasi va sаhаlаriп avtomatik hesablanmasr proýesi
Elektron taxeometrla yerda (naturada) mэsafolorin бlgiilmosi vo sa-
holarin aйomatik hesablanmasr agaýrdakr ardrcrllrqla aparrltr;
дlэt stansiyada qurulub igэ salrndrqdan sопrа tizэriпdэ PROG (рrо-
qram) yazrlmtg dtiymэni basanda еkrапdа рrоqrаmlаrtп siyahtst gёriintir.
(ýэkil l48).
Ekгandakr siyahlnrn birinci sotrinin tisttindoki qага kёlgani bizэ |апm
olan дRЕД (plan) sэtriпа gotiгmak iigtin tizorindэ PgDn yazrlmrg diiymani
ii9 сlэt'а basmaqla qara zolaq (kбlga) galir ДRЕД (plan) yazrlmr9 sotirin
i,istiinэ. Uzarincla аý ох olan qtrmtzr dtiymэni basmaqla kegirik istodiyimiz
AREA (рlап) ропсаrаsiпэ (pэkil l49).
|7l
 PRoGRAMS AREA (sаhэ)
SURVEYlNG
SETT|NG oUT (.) Set Job
TlE DISTANCE (.) set station
AREA (рlап) (.) set оriепtаtiоп
FREE STAT|ON Start

<EXlT> <EXlT>

ýэНl148 ýaКl149

AREA
Rid--
m
HD m lR
Area - m2
Pts о

ýэkil l50

Qara kбlga kset Job> yazrlmrg sэtriп tistiinda olduф tigiin, hэmiп о
qаrа kёlgoni <stаrt> уапLап sэtriп tisttina gэtirmэk tigtin yena dэ tizогiпdа
PgDn yazrlmrg dtiymoni ri9 dэtЪ basmaq lazlmdtr. Uzorindo аý ох olan
qlrmlzl diiymэni basmaqla рапсоrапi dayigiгik (9эkil l50).
DйrЬiп tuglantr poliqondakr oksetdirici qoyulmug пбqtэlоrо, yoni
diirbinin lаr tогu , эksetdiricinin mэгkэziпо tuglanandan sопrа hаr dэfо
iizэriпdэ ALL yazrlmrg dtiymэ basllrr. Еkrапdа HD-nin qaг9tstnda hог Ьiг
noqtoyo olan mаsаtЪ mm dэqiqliyindo gбrtiпiir. Pts-in qaг9rsrnda isэ
diirbinin negonci nciqtoyэ tuglandrýr - 1,2,З,4 чэ s. yaztltr.
АrеапlП qarglsrnda isэ poliqonun sahasi kvadrat mеtrlа ekranda gёrti-
пэсоk.

ý S2. trtiqi dairanin оriуепtirlапmаýi

Aloti огiуепtirlэmоk tigtin diirbin tuglanan nбqtonin adt va onun haq-
qlnda malumat olmalrdrr. Hz bucaýrnr qoymaqla geoclezist azimuta gбга
istanilэn оriуепtiгlэmопi чеrа Ьilаr.
Displeyin kчrsоruпчп yerini doyiýib Bspt-o kegirib, nёqtanin пёmrаsiпi
уаzmаq lazrmdr. Qtinki sonra, bu пёqtэdоп oriyentasiya tigtin istifado olu-
nacaq. Аý oxlu qlгmlzl driymani basrb girigi tasdiq etmaklэ ig Ьа9а gatrr.

|72
 Bu рrоqrаm imkan чеrir ki, уа оriуепtiгlэпmо bucaýtnt daxil еdаsэп
чэ уа koordinatlan mоlчm olan nёqtodo оlgmэ i9i арагапdа оriуепtir
bucaýrnt hesablayasan (tapasan).
UtЪqi clairani оriуепtirlэmоk iigtin уа daxili yadda9dakr koordinatlar-
сlап istitado оlчпчr чэ уа ol ilэ koordinatlar daxil еdilirlэr.
Bu sistemin agaýrdakr imkanlan чаr;
Hz -а al ila istonilan qiymati чегmэk оlаr
Baglanýrc istiqamotdo Hz = 00 00I 00II almaq tigiin omaliyyat a9aýr-
dakr kimi apartltr.
Fэrz еdэk ki, аlэt iga dti;ondэ ekranda (9akil l5l) gёriiпtir.

Ptid qаrа kёlgа

hr
Hz 246о fl| 37|
у
Hd

<Hzo> < SETUP >

ýaКl15l

Uzarindo pgDn yazrlmrg diiymoni iki data basmaqla qаrа kбlgo gэlir
< SETUP >_чп i.istiino. Uzarindo ittS yazrlmr9 diiymoni basmaqla homin о
оаrа kolsa цэlir < Hzo ) -пuп iisttino.
' sоirа|ё^вохlч qшmzr dйymani iki dаtъ basrlmaqla ekranda awolki
vэziyyэt-yaБHz-inqargrsrnda 0О 00I 00II olmaqla gбrЁпасэk. (ýakil 1 52).
Belэliklo stansiya ila dйrЬiп tuglanan nбqtani Ьirlоgdiгап xэttin azi-
mutu 0о 00I 00II оlчr.
Sопrа olgma iglэгiпа baglamaq оlаr.

Ptid ]I
hr
Hz 0" о0' о0'|
у
Hd

<Hzo> <SETUD

ýэКl l52

|,7з
 indiki vaxtr bilmo- #J:ъJi:Т'",Т.ъап sопrа еkгап<lа (9akil
l53) gёгЁпосоk.
Ptid п
hr
Hz
у I

Hd
lR

<Hzo> <SETUP>

ýэkil153

Uzоriпdа (РRоG) yaztlmrg diiymэni basancla еkrапtlа (9akil l54)

gёriiпосэk.

PRoGRAMS
SURVEYlNG SETTING oUT
SETT|NG oUT (.)SetJob
TlE D|ST ANсE 1o)SetStation
AREA (рlап) (o)SetOrientation
FREE STATlON
Stаrt
<EXlT> <EXlT>

ýakil154 ýэК1155
Qara kёlgэ Ьiгiпсi sэtirdaki (SURVEYiNG>-in tizoгindo olduýu iigiin
tizэгiпdэ pgDn yazrlmrg diiymoni bir dэfь basrrrq ki, qаrа kбlgэ Ьiг satir
dЁ9stin agaýr SETTitTC OUT-un iisttino.
Sопrа iizэгiпdа аý ох olan qtrmtzr dйуmэ basrlanda ekranda (9эkil
l55) qаrа kolga birinci sэtirdэki ( о ) KSet Job>-un iisti.indo olacaq.
yепэ dэ аý oxlu qtrmtzr diiymo basrltr. onda ekranda Ьеiэ gбriiпtir
(9okil l56). Qara kбlgэ birinci sаtiгdэ Job-un tizarindadir.

SELECT JOB
Job
Ореr
Date
Тimе

<EXlT> <NEW> <SE]>

ýаkil 15б
L74
 Sonra tizэrindo PgDn yazian dtiymoni Ьir dэtЪ bastnq, qara kёlga ga-
lir <SET>-in iistiina. Sопrа tizэгiпdо INS yazrlan diiyma bastltr. Qаrа kёl-
go gэtiг <NEW>-in iistiino. Аý oxlu qlrmlzl diiyma bastlanda ekranda in-
diki tаriх чэ vaxt gбrtiпtir.

ý 83. Yadda;da olan mаlumаtlаrtп pozulmaýl:

l. Alat igэ sallnlr.
2. UzoTindo SHIFT yazt[mrg dtiymэ basrltr.
3. Sопrа tizоriпdэ PROG yazrlmrg dtiymo bastltr.
4. Qаrа kбlgoni DдТд МЕNЕG-iп tistinэ gatirmok i.igtin tizэriпdо PgDtt
yaztlmrg dtiуmэпi iki data basmaq lazrmdtr.
5. Аý oxlu qlrmlzl diiymo bastlrг.
6. Qаrа kбlgo birinci sоtгiп tistЁnda goriiniir.
'7. Аý oxlu qlrmlzl dtiymэ basrlrr. Qаrа kбlgo JОВ-лп tistiindэ gёrЁпйr.
8. дý oxlu qlrmlzl diiymo basrlrr. Qаrа kбlga ьiгiпсi sotirdэki Jовлп qa-
baýrndakr DEFRULT-un tisti.indэdir чэ burada i;in adr segilir.
9. Uzэriпdа РgDп yazrlmtg diiymo bastlш, qаrа kiilgэ ga|ir NEW' -in tistiina.
l0. Uzarindo 1N5 yazrlmlg dtiуmэ baslltr vo qаrа kбlgэ goLir DEL-in iisttino
l l. Аg oxlu qtrmtzr dtiymэ basrlrr; ekranda solda NО - уох, saýda isэ IЕлý
- hэ yazrlrb
l2. Adsrz diiyma bastltr, qаrа kб[gо gоliг УЕлý iistiinэ
l З. Аg oxlu qarmtzr dЁуmо bastltr vo yadda9dakt mэlчmаtlаr pozulur
l4. Оgэr yadcla;dakr mэlumаtlаrt saxlamaq lazrmdrгsa, onda qara kбlga
soldakr NO - yox-un tisttinda olanda аý oxlu qlrmlzt dtiymo basthr.

Displeyin dtiymolori
(Hzo) - Oriyentir bucaýr (Hz) 0" чэ уа (0) srlir qгаdа qoyulur.
<SET> - Verilmig molumatlarr yazmaqla olgma ропсаrаsiпэ dёniig
(qayrdrg) dtiymasidir.

Niiqto koordinatlarlnln al ilэ kegirilmasi

Bu dialoq ропсэrоsiпdо hэm stansiyantn koordinatlannl чо hэm do
alotin hiindiirltiyiinti al ilэ kegirmak olar.
l. Кчrsоr lazrmi sotira gэtirilir vo аý oxlu qtrmtzr dtiymoni basmaqla k<i9-
iirmo baga gatrr.
2, <SET> - diiymэsin basmaqla verilmig molumatlarrn (rаqоmlаr) yazrhgr
va бlgmа displeyinin aktivlogmэsinэ nail оlчпчr.
<ENH = о) - stansiyanln koordinatlan ча yiiksakliyi = о qоучlчr.
<РRЕV> - qчrmа рэпсоrоsiпо qayrdtg.
<EXIT> - veгilmi; rоqэmlаri pozmaqla бlgmо pancorasina qayrdr;.

|75
 FNC diiymasi
(FNС) sHlFT + USER rеj imindэ mйхtэlif funksiyalara daxil
olmaq оlаг.
FNC menyusunun hэr hanst Ьir funksiyastnl уеriпэ уеtirmоk tigtin
bagqa эlачоIэri igo salmaqla buna nail olmaq olar.

ý 84. BDM rejiminin doyi;masi. (REC)-in yazllmast

Bu эmaliyyat agaýrdakr ardrcrllrqla hayata kеgiriliг. Uzогiпdо PgDn
yazrlmrg diiymonin kбmэkliyi ilэ kчrsоr EDM (iR < - > RL) rejimino ke-
9irilir.
Sопrа tizarindэ аý ох olan qtгmtzr dtiymani basmaqla rеjimiп fuп-
ksiyasr igэ saltnrr.
EDM геjimiпdэ iki rеjimdэп Ьiгi iR (intiaqlrmrzr) vo уа RL (aksetdi-
гicisiz) segilir. Se9ilmig геjim displeydэ Ьir saniya gбrtiпtiг.
intiaqrrmrzr (iR; diapazonda-prizmadan istit-adэ etmaklэ l km-a qэ-
dоr masafэni, prizmasrz gёгtiпоп diapazonda (RL) iso 80 mеtrа qаdэr mо-
sаtЪпi ёlgmэk оlаr.
(REC> tirnksiyaslnrn komokliyi ila olgйlmtig kamiyyotlor уа yaddaga
yazrhr чэ уа ardtcrl port vasitosilэ ёtriili.iг.
(REC)) ti.rnksiyasrna kе9mэk tigrin tizэriпdэ PgDn yazrlmrg dtiymэnin
kёmэkliyi ilэ kursoru опчп i.izэrina (REC) kеgirmэk чо sопrа аý oxlu qrr-
mtzr dtiymani basmaqla tirnksiya igэ saltnrr. kREc> funksiyasrnrn kёmаk-
liyi ilo ёl9mа blokunu yazmaq vo nбqtalari aйomatik поmrэlэmэk olar.
<YES>-si basandan sопrа ахlппсl yazl mtitlэq pozulmalrdrr.
Pozmaq yalшz <Surveying>> ча <<Меаsчгiпg> rеjimlэriпdа hayata ke-
9irilэ bilor. оgаr еkrапdа (Not permitted to delete this rесоrd) yazlltbsa,
bu о demokdir ki, bu yaztnt pozmaq olmaz. <Last rесоrd has Ьееп deleted>
axlflncl yazlnln pozulduýunu gоstэгir.

Эlgatmaz ntiqtalarin yiiksakliyinin tapilmasr

V kчrsоrч, tunksiyasr (REM HEIGHT (REM)> оlап dtiуmэуэ уопэlt

lз аЁ oxlu qtгmtzr dtiymonibasmaqla tunksiyanr iga salmaq.

Эksetdiгicidэn bilavasito hiindiirdo уеrlэ9ап noqtalorin vэziyyotini
hэmiп пёqtэlэrdо prizma qoyulmadan tapmaq olar (9эkil l57).
l. Yiiksэkliyi axtartlan (hesablanan) пёqtа
2. Mtixtolif hiindtirliiklэr
З. Tamasa saxlanan пбqtэ
4. Аlэtlэ tamasa arastndakt masafэ
|76
 "'

il
4

ýэkil157

эl9аtmаz nёqtonin yiiksэkliyini toyin etmэk tigi.in Ёzэriпdэ pgDn уа-

zrlmtg diymanin kёmэkliуi ilo kчrsоr REM, HEiGHT (REM) funksiyasrnrn
iistiinэ qoyulur. Дý oxlu qlrmlzl dtiymэ basrlmaqla tЪnksiya i9э dti9Ёr. I9 bu
aгdrcrllrqla арапltr:
l. Nбqtanin пбmrаsi чэ prizmanrn htindйrliiyti displeyo yazlJ;.r.
2. <МЕДS>-iп basrb i,ifiiqi proyeksiya indikasiyalr mэsаtЪ бlgmа i9a salt-
пrr (HD). Sопrа <МЕДS> displeyi diiymasinin kёmэkliyi ila эksetdi-
riсiуэ qасlэr olan mэsаtЬ vo ba9qa паtiсэlоr бlgiili,ib yaddaýa уапlrШ.
3. Diirbin algatmaz noqtayэ tuglanrr чэ ;aquli bucaq бlgtiltir.
4. Оl9mо паtiсаlэriпi <мЕдS> diiymэsinin komэkliyi ilэ displeyo уа-
zапdап sопrа titiiqi proyeksiya vo gaquli bucaqla nisbi ytiksaklik (dH)
vo пбqtэпiп y{iksakliyi (Н) hesablanrb displeyэ yazitr. ogar ауп Ьir
yerЁstii пёqtэdо olgma iglэri араrmаq laztmdrrsa <NЕWВдSЕ> dis-
pleyin i п diiymэsindon ist i t-ado et mak lazrmdtr.

iggi ргоqrаmr

Bu рrоqrаm toplusu vo utilit. stansiyada tap9rrrýrn qaydaya sallnmasl-

nl чэ molumatlardan istitadэ olufimast drr. isttadagi istadiyi рrо-
qrаml sego Ьilэr. Опчп ti9йп avvol PRoG dtiymэsi bastlrr чо еkrапdа
pgup чэ pgDn dtiymolэrinin komэkliyi i la is-
рrоqгаm mепучsч gоriiпйr,
tопilэп рrоqrаm segilir. Дý oxlu qlrmlzl dtiymani basmaqla segilmi9 рrо_
qrаm ekranda gбriiпtir.

1,77
 (.)) iýarosi ig nёvйntin verilmosini gёstэrir. Bu tapgrrrq tigiin yaddagda
olan axtrtnct stansiya чо onun oгiyentisiyasr чегilir.
Uzэriпdэ PgUp чэ PgDn yazrlmrg dtiymolэrin kбmэkliyi ilэ рrоqrаm
segilir va ekranda qаrа zolaq kimi gбri.iпtir. Аý oxlu qtrmtzr diiymoni basrl-
rnaqla segilmig рrоqrаm iga saltntr.
<EXIT> di,iymosini basmaqla рrоqrаmlп уеriпо yetirilmэsi рrоqrаm
men)rusuna qayrdrg ча уа yeni эlavonin segilmosini hoyata kegirir.

ý Е5. Sahvlar haqqrnda malumat

Еkrапdа (SET А YOB FiRST)) (NO YOB iШ SYSTBM>> onu gostэ-
rir ki i9 novri di.izgr,in verilmayib (YOB).
> igarali (SET YOB)> bolmasindэ lazrmi operasiyanrn yenidon ара-
пlmаstпа уа tapgrгrqdakr sohvi dtizэltmoyi ча уа yeni tapgrrlýrn verilmosina
ehtiyac olduýun gбstэгiг.
(SET А STATION FiRST) (No YoB i1,1 sysTBM> -yoni tapgrrr-
qda sistemo uyýun olan пбqtэlэriп olmamastnt gostarir.
> (SET STATiON)> bёlrnasin<lэ sistemэ опч qane edon noqto чеr-
mаklэ lazrmi operasiyanl yenidэn араrmаýl grjstэrir, gtinki i9 iigйn tapgrrrq
arttq qurulub.
(SET ozuENTATioN FIRST)) (No ORIENTATiON itT sYsTBtro> -
уэпi sistemo alotin onyentirlonmosi mэsэlэsi qoyulmayrb dеmэkdir
> (SET ORiENTATiON) Ьбlmэsiпdэ Laztmi operasiyanl apann
YOB ча STATiON Ьбlmэtэriпdэki mэlчmаtlапп dtizgiinltiyйna
агхауlп olmaq оlаr.

ý 8б. iq tap;rrlýrnrn miiayyanla9mosi

YOBS direktoriyastnda mtixtэlif пёч olgmalarin iпtЬrmаsiуаlап sax-
lantltr. (mэs: пэtiсоlэr, kоdlаr, istinad поqtэlоri, stansiyalar vo s.).
Не9 пэdоп asrlr оlmауаrаq bu molumatlardan istifЪdа oluna Ьilэr (rе-
daktэ oluna Ьilэr, tutu;durulub уохlапа Ьilэг чэ уа silino Ьilэгlоr).
ALL ig tigtin (layihэ) tap;rrrq hola чегilmэуiЬsэ, <<Меаýurе>> rejimin-
do diiymosi чо REC dtiymэsi basrlrbsa, onda sistem aйomatik olaraq,
(DEFAULT>> adl ilo layihani (generasiya) еdэсэk (titrэdocok) (9okil l58).
Sчгчеу Otf]ce arastnda TPS 300 Tools paketlor рrоqrаmlпlп KTPSýе-
tup> bбlmosinin komakliyi ilэ iglопmэlэri mtimКin olan tар9rпqlапп saylnl
4 (qarr;rq molumatlartn hesablanmasl, olgmo iglэri чэ istinad поqtэlэri) va
уа 8 (уа yalnrz оl9mэ iglэri чэ уа апсаq istinad пбqtэlагi) gбtiirmэk оlаr.
Эgоr yoni lауihэ tap;rrrýr чо уа yeni ad чеrmоk laztmdtrsa onda,
<NEW> displeyindэn istifadэ olunur.
l78
 <SET> rJispleyi ig рагаmеtriпiп qoyulmast ча (SET STдTION)
Ьбlmэsiпо kegid {igiindtir
iggi рrоqгаm mепучsuпа qayrdmaq tigtin <EXIT>_don istitada оlчпчr.

SELEGT JoB 1 /2
Job Project АО5 Zb.
USER R FISсHER
DATE 04/05/20,10
TlME 16:42
<ExIT> <NEW> <SET>

ýakil l58

Bu эmaliyyatlardan sonrakt ёlgmо nэticolari hэmiп tap9rnq direkto-

riyastna yaz/rtr, i9 pгosesinda stansiyanrn koordinatlan vo ytiksokliyi mо-
lчm olmahdrr. Эgоr bu mэlчmаtlаr уохdurlаrsа, onda опlаr уа al ilo vo уа
<SЕдRсН> displeyinin kёmakliyi ila alatin yadda9rndan axtanb taprlrrlar.
Daxili yaddagda noqtonin пбmrэsi taptlmazsa, onda aйomatik olaraq
ke9irilir. <Эl ilo kegirmo rejimino>.
Bizo lazlmolarsa durduýumuz пёqtо (stansiya) ilo dtirbin tu9lanan nбq_
tanin azimutu malum olsun, onda bu iki noqtanin koordinatlaгt mаlum оlаrsа
koordinatlarla hesablantr, alэtin yaddagrnda чаrsа о еkrапа gtхапltr. опlапп
he9 Ьiri olmayancla bussolla azimut olgiilrir al ilэ еkrапа sallntr. Оgэr bussol
da yoxclursa, onda istэnilan azimutu bu хаttэ эl ila чеrmэk оlаr.
опdап sопrа ba9qa miigahido olunan поqtэlагiп do azimut чэ koordi-
паtlап hesablanrr.
uzагiпdэ pgDn yazrlmr9 diiymэni basmaqla <Bs Вrg> kчrsоrчпч
оlаr
Diiymэsi imkan чеrir ki, dairэni tэmizloyib ona 0о 00'00" qiymэ-
ti
Tapgrrrýr tаkrаr daxil etmak iigiin ig agaýrdakr ardrcrlrqla араrtltг.
<NEW> dtiymэsini basmaqla yeni layiha tapgrrrýrnrn verilmasi, ona
yeni aclrn verilmosi vo istitadoginin adlnrn yaztlmastnda displey aktivlo9ir.
<SET>-i9 раrаmеtгiпiп qoyulmasr vo <SET STATION> bolmasina
ke9id.
<EXiT> iggi ргоqrаm menyusuna qayrdrg.

|,79
 Bйttin sonrakt ёl9mэ пэtiсэlэri hэmiп tapgrпq diгеktоriуаsmа yaztltr.
Таriх чэ чахt aйomatiki olaraq sistemda qeyd edilir чэ dэyi9o bil-
mэz

ý 87. Тахеоmеtrik gediglorin saltnmast,

hesblanmaýl vo tarazlagdrrrlmasl
Taxeometrik planalrnanln эSaSlnr trianqulyasiya чэ poliqonometriya
mапtэqоlэri, опlапп arastnda saltnmtg teodolit vo nivelir gеdiglэri tэgЙlt
еdir. ТахеОmеtгik planalma zamanl dёvlot geodeziya istinad mопtэqоlэriпi
srxlagd_rrmaq tigtin planalmantn miqyasrnrJan astlt olaraq dayaq mantbqalori
arastndakt mоsаtЪ mtixtoliГ оlчr. l:l000 miqyasrnda planalmada C-.yuq
mэпtоqэlэri arastndakr masafb l00 m-dэп, l:2000 miyqasrnda Z00 mЬtr-
dэп, l:5000 miqyasrnda isa 250 m-don 9ох olmamalrdlr. Taxeometrik pla-
паlmа 7amanl dэqiq taxeometriya gediglэri salrntr. Тахеоmеtriуа gediglorini
salmazdan эччэl arazini пэzэrdоп kegirmak, аrаlаппdа gбriiý Ыuп noqt"la,
segmak lazlmdrr; hanst mопtэqоlаr arastnda a9lq чо
уа Ьir montoqэ аtrа-
tinda qapah rеlуеti чэ tэtЪilаtl yaxgr mtigahido оlчпап va gэlасэk siansiya
olmastnt пэzаrdэ tutulmahdlr.
Rekoqnossira vaxtt gediglэrin чсlап dirok ilo qeyd оlчпчr чэ оtгаtr
хэпdэуэ altntг.
Taxeometrik gedigloгin tоrэt'lоri mэsatbolgэnlo iki dэtъ (irali ча ge-
riуэ) бlgriltir. Xatlarin i.itiiqi proyeksiyasr
d =псоs2 y+Acosy (l48)

d =(п+А)соs'v (l49)
dtisturu ilэ hеsаьlапrr.
Taxeometrik gediglorin йfiiqi bucaqlan tam tэrzlэ ёlgiilйr.
нэr stansiyada geri чэ iroli gedig пёqtэlэri gaquli bucaqrla tam tэrzlо
ёlgiilйг. Нэmiп bucaqlara gоrэ gedig пёqtэlоri arastndakt nisbi yiiksakliklэr
diiz чэ эks istiqamэtda iki dэtЪ hesablanrr.
Gedig tэrt'lэriпiп Ёtiiqi proyeksiyasr hesablandrýrna gоrэ nisbi ytik-
sakliklэri
h=dtgy+i-l+f (l50)
dЁsturu ilэ hesablamaq оlаr.
Taxeometrik gedig tizra пёqtаlэriп plan koordinatlarl, teodolit gedig-
lЭriПdО olduýu kimi hesablanr vo tarazla;drnlrr. Nisbi piksokliklarintaпz-
lagdrnlmasr iigtin опlапп orta qiymэti:

l80
 hono
_ h,lil - hrls (l5l)
2

gёtiirtiltir.
- qapah poliqonda
h

.fп =|h,"" ,

- aglq gedigdэ

fo =th,"" -(" *- Ho"')

fo ltэd t _0,04l2 х +0,20m

Jo
- qanuni yanhý iSэ

f" =f,u,ОЧ:*\,
-\
Jйhэd
Л I
( l52)

cliisturu ilэ hesablantr; burada d - gedi9dэki perimetrin uzunluýu metrla;

п - gedigdэki хэtlэriп saytdtr.

fo=fon"o

оlаrsа yiiksokliyin toshihi

бо=
L d --l
(l 53)
р

hеsаЬlапrг. Son naticoda biittin gedi9 поqtоlэriпiп ytiksэkliklori a9aýrdakr

di.isturla hesablanrr: (codval 29)

Hu+L=Hn+hrrro (l54)

I8l
 Taxeometrik gedigin tarazla9dtrrlmasl
Саdvаl 29
Тдmаsа Meyl btlcaýt Nisbi yiilisэklik, h mеtrlе
Nбqtэlеr iizrэ Бч hati. н
mэоаfэrm irali 8еrl tliiz эks огtа
,l5,7
2L5 +lol0 -l
о
l l/ +4,з8 -4,44 +4,4| +о о? +4,44 5

l l85 + 1,18 -|"|,7| +4,20 -4,14 +4,|7 +0,02 +4,19 80, l9

2 220 -0"зб +0оз5/ -2,30 +?,24 _1 )1 +0,04 -7 )1 84,з8

з |92 -0"48 +0о49/ -2,б8 +2,74 -2"l L +0,0з -2,б8 80,1 5

,l9,4,|
4 |76 +l"40 - l"40 +5,12 -5, l2 +5,1 2 +0,02 +5,l4

5 205 -0"5б +0о57/ -3,34 +],40 -з з7 +0,0з -3,з4 84,бl

в +ý ?5 8|,27
+5,52
d-- l l93 tЪ= -0, 17

ý 88. ТаtЪilаtrп plana altnmast

Taxeometrik planalmada эrаziпiп tэtЪilаtr qiitb tisulu ilэ plana altntr.
Нэr stansiyada alat qчrulчr, i.itiiqi voziyyotэ gэtiriliг, markazlaqdirilir, alo-
tin htindtirltiyti бlgiiliiг ча jчгпаlа yaz/l.т, Ona gёrо эччэlсо alot oriyentirlo-
пir. Bunun i.igtin limb чэ alidadanln sltlr gtriхlэri birlэ9dirilir, sопrа limbin
baýlayrcr vintini а9аrаq durbini iгаli (gеri) пёqtоуа tuglayrг vo limbi Ьаý-
layrr. Sопrа alidadanrn baýlayrcr vintini аgаrаq dчrЬiп relyetin va tаtЪilаtrп
хаrаktеr noqtэlorindo tutulmug tamasalara tu;lantr va Ьч zаmап mэsаtЫэr,
iifiiqi чэ 9aquli bucaqlar ol9iiliir. Olgii i9lэrinin noticэsiplanalma jчгпаhпdа
(cadval З0) yazrlrr. Bu ig qurtardrqdan sonra stansiyadan plana altnan orazi-
nin tоtЪilаtr vo relyeti gёzоуаrr оlаrаq irimiqyaslr cizgidэ (gertyojda) qчru-
lчr. ВеIэ cizgiya abris (krolc7 deyilir (яэkil l59). Abrisdo stansiyalann
qargrlrqlr vэziyyэti, tamasa поqtэlэri, поmrэlагi, yerli cisimlorin voziyyэti,
геlуеfiп tbrmast, хаrаktеr noqtalori чэ elementlori, yamacrn istiqamati vo s.
gostэrilir. Abris taxeometriya juгnalrntn xr,isusi sэhitbsindo чэ уа bagqa ki-
tabgada qчrulur. Planalmaya aid hesabatlar dаirэпiп yalrntz Ьir vэziyyotindэ
(saý vo уа scll) altntr.
Uttiqi dаirоdэп hesabat daqiqэya qodэr yuvarlaq gёtiiгiiltir. ýaquli
dаirоdэп hesabat gottirmэzdэn qabaq tarazln qаЬагсlЁl огtауа gotirilmolidir.
Relyeti plana аlаrkап sчауlrап (3, 4), suyrýrlan (talveq - б), эtok vo dэrаlо-
riп dikliyi dэyigilon уеrlоrdа, zirva (2,7), dib (l) vo gazdэk (5) kimi noqto-
lоrdа tamasa tutulmalrdrr (9okil l60).

l82
 Taxeometrik рlапаlmа jчrпаlr
Cadyal 30

Tanrasa 0гпqi ýaquli tlлiradan Meyl Огпqi

Srra
iizrа tlаirаdэп hesalrat
lrucaýl пrэsаfэ
h н
.}Г9
mэsаfа hesalrat L R
St. lI Мо = 0о00'
III l82 000, 0002, 359058, - 8002, I82 -0,1 l 52,29
I l62 226 12 203 з57 5,| -2 0з l62 -5,,l9 46,6|

l1 70 70 -з, l9 49,2|
24 з2 2з,| -23,7 -2 з7, ,lз _0,59 51,8I
|2 7з 7L20 028 -0,28
lз l68 l22 |5 +4 5l |67,6 +5,79 58, l9
355 09
|4 l l8 1l8 -5,28 47,|2
|L)7 22 2з4 -2 з4
-7,l8
l5 1l0 274 48 -3 45 l09,6 45,22
345
St.пI 52,29
Iv l55 _ |0з7, l55 -4,з,| 47,92
0000, |0з7, 358023,
II l82 +0 02 l82 +0,1l 52,40
|52 42 359 58 002
lб I22 -з,,l9 48,50
|22 27 з8 l49 -| 49
-2.09 50,20
|7 75
56 44 lзб _l зб 75
-з,9б 48,3з
l8 88 94 14 2з5 -2 з5 88
l9 l00 99,6 -б,09 46,20
l95 52 зз0 -з з0 ,lб
-l -1,09 50,30
20 76 2,1б 05 l30 30
92 -4,09 48,20
2| 92 зll2б 2зз -2 зз

25
48 2
Iv
ý 47.9

l8
48 5

20
50.2
2|
48.з

'L2
с ll 5t 8
52.04

ýakil159

l8з
 2 3
4 1

2 ц

a
Ia
сa |fl
lla
tll I
tl I
t(|
\llt t( (( 'L

ýakil 1б0

ý 89. Каmеrаl iglаr. Taxeometrik рlапrп tartibi

Ноr gйп 9бl iýlэrindon Sопrа toplanmlg mаtеriаllагr iglэmok jчгпаl
чэ abrisi mйэууэп qaydaya salmaq, meyl bucaqlannt, iitiiqi proyeksiyalan
-
vo nisbi ytiksэkliklэri hesablamaq laztmdlг. Hoi stansiyada srtliyeri-(SY)
чэ meyl bucaýr (v) hesablanmalr; tamasa tizro altnan mаsаfЪуо va meyl
bucaýrna gсirэ nisbi ytiksэkliklor чо iifiiqi mэsаtыэr taxeometrik codval-
lэrdоп segilmэlidir. iglэгiп gtindolik nizamlanmast, пёqsапlаr aýkara grxa-
nlmaqla, laztm gэlэrsэ уепidэп dtizэlig edilmэsinэ imkаъ чеrir.
planr tortib etmak iigrin sаhэпiп оlgtilэriпо
vo miqyasa goro чаtmап
kaýrzrnda koordinat gobэkasi qurulur чо ilk пбчЬэсlэ isfinad Йэпtэqоlоri,
taxeometriya gediginin пёqtэlаri koordintlarrna gёга plana saltnlr, yunl.r,n-
da noqtonin (stansiyanrn) пёmrаsi va ytiksakliyi yazrlir.
таtъilаt vэ rеlуег noqtэlari dairavi trапsроrtir чо
уа tахеоqгаf vasitэ-
silэ рlапа saltntr. Qtitb bucaqlartnt qчrаrkэп transportiiin mэrkэzi teodolit
qurulan stansiyaya, опuп stftr cliametri isэ limb оriуепtirlэпоп xott
iizэriпо
saltnlr. Stansiyada ёlgtilmtig {itйqi bucaqlarl transpo.ti, i,iro qeyd edir, ah-
nan istiqamэtlordo miivafiq qtitb mоsаfЫоriпi miqyas tizra olgmэklo
nбqto
plana saltntr.
Taxeoqraf - qalrn vo ;atlaf sellйloiddэn hаzlrlапmrg dаiгачi trапSрог-
tirdiг. Dаirэ igэrisiпdэ опчп sttlr radiusu Ьоуч kasik ии bбlgtilri, grxrntr
ýak-
lindo xotkeý чаrdrr (9akil lбl). Dаirэпiп bёlgiilori saat
isiiqa-
mэtinda roqomlonmigdiг. Tot'silat пёqtэlэriпiрlапа salmaq "qrйiпiо'эks
йgiiп taxeoqraiin
l84
mоrkэzi stansiya tizэrindo nazik iyna ilo bэrkidilir. Taxeoqrati tirlatmaq-
la miigahidэ vaxtr limb iizrо altnan hesabat оriуепtirlэmэ xэttina gэtiГiНr.
Sопrа sltrг radiusu tizrэ поqtэуэ qэdоr mоsаtЪ olgiiltir, altnan noqtэ va mэr-
kэz karanda9ta Ьirlэgdirilir. Nёqtonin yantnda 0,1 m- а qэdаr yuvarlaqlanmtg
ytiksokliyi yazrlrr. Bu qayda ila biitЁn piketlэr plana salrndrqdan sопrа аЬrisэ
va jчгпаlа оsаsэп аwэlсэ kопtчrlаг, sоша isэ kоsmэ yiiksэkliyina g<iго qrа-
tiki interpolyasiya ilo horizontallar ctztlrr. Planalma Dah,lt-020 ilэ aparrlmr9-
sa, hоr stansiya iigiin аstгоlоп vэraqinda piket пёqtаlэri rеlуеf ila kопturlаПП
tэsviri чаrсltr. Umumi plan qurmaq Ёgiiп эччэlсо koordinatlartna gоrэ istinad
пёqtоlаri saltnlr. Sопrа Ьчпlаrа osasan tоtЪilаtr astrolondan (tutqun selli.iloid
lёvhэsi) i.imumi plana kёgйrtirlоr.
lч
оо тrэ
о о
9О ý
оо о
о otE
оо о о
о оо о\'
ч в,,
о о
оо'оо
о

z,t
о
тгý
*: с
Il

о
li

М l:2000
ýаkil lб1 ýakil 1б2

Qol jurnatrna чэ аЬrisэ gоrэ qurulmuý taxeometгik plandan Ьiг hissa

l 62-ci gэkildэ чеrilmigdiг.
karandaýla qurulmug plan gёldэ orazi ila yoxlandrqdan sопrа tu9 ila
tortibata saltnlr. Biitiin kопtчrlаr, уеrli сisimlаг, ya9ayr9 montaqalri, уоllаr-
qаrа, sular-mavi, horizontallar vo onlarrn yiiksakliklori-qэhvoyi rongla crzt-
lrr. Miiasiг elmin inkigati опа gэtiriЬ gtхаrmr9dtr ki, planrn tэrtibatr, nёqta_
lэriп koordinatlan, ytiksakliklari чэ s. mэlчmаtlаr kompiiter vasitasila hэ-
yata kegirilir, plantn tartibatrna 9ох az vaxt sэrf оlчпчr

ý 90. хэritоlаriп siitunlara biiliinmasi va поmепнаturаst

yеr tizэrinda арапlап mtixtolif miqyaslr planalma i9lагiпiп naticэsin-
do hadsiz sayda topoqratik xaritalor toгtib edilir. Homin хэritэlаrdоп istita-

l85
 doni asanlagdrrmaq moqsэdila опlап sistemlogdirmэk laztm idi. Ona gбrо
dэ l89l-ci ildэn l928-ci ila qэdаr Ьir nego dofa beynalxalq kопqrеslэr
gaýtrrlmrgdtr. Yalntz I928-ci iliп iyul ауtпdа Lопdопtlа 24 dёvlаtiп ke9-
-
mig sovet dёvlэtinin, ingiltэronin, ABý-rn vo s. igtirakr ilэ V coýrali kоп-
qresda diinyanln vahid Ьеупэlхаlq xaгitasini haztrlamaq tigtin qэrаr qo-
bul edildi. Bu qаrаrа osasэn btittin dtinya dёvlotlari uzunluq dаirэsi бО (mе-
ridianlararast), еп dairosi iizrэ iso 4О (paralelloraгasr) olan l:l000000 miq-
yaslt хОritэ osastnda qurmalrdrrlar. Sопrаkt bбlgiilor miqуаslаr Ёzrо dovlэt-
lагiп goxunda mtixtolitdiг.
Beloki, Ьurаdа strаlаr еkчаtогdап qtitbloro tаrоf огоЬ rэqоmlоri ilэ,
stitunlar iso l80o meridiandan ýаrqэ doýru l -dэп 60-а qэкlэr оrэЬ rэqоmlоri
ilo пёmrэlэпilrlэr. Мэsэlоп bizim хэritэlаrdо К-36, опlаrdа l l;Зб ilo iga-
rЭlОпiЬ. l:l000000 хэritо voroqi l44 kчаdrаtа ЬбliiпiiЬlэr. Yэпi l:l00000
хагitэ чэrоqiпiп nomenklaturaslnl almaq rigiin l44 rэqаmdэп birini оlачэ
etmok laztmdlr - l l :36-26.
Geniý эrаzilэriп topoqrafik хэritоsi inmiqyaslr olduф Ё9tiп bir пе9о
min чогоqdэ tortib оlчпчr. Mэsolan, qorbdэn gагqа У0 km, 9imaldan conuba
400 km uzanan АzэrЬаусап эrazisinin l:l0000 miqyaslr xэritosini tэrtib
еtmэk tigiin У х 40 m olan kaýlz чэrоqi lazrmdtr. Веlэ bбyiik olgrida чоrаq
istehsalr va ondan istithdo qeyri-mtimktin olduýu r,igtin topoqratlk хэritэlэr
ауrl-ауrl чоrоqоlэr ýэkliпdэ tэrtiь оluпчr. Нэr bir чоrоq meridian чо раrа-
1еllЭrlО hаgiуэlэпэп standart эrаzilагi (trapesiyatarr) эhаtо edir. Веlэ чоrа-
qэlаri уап-уапа diizmok чэ tez tapmaq iigiin onlartn поmгоlопmоsi xЁsusi
ohэmiyyota malikdir.
l:l000000 miqyaslr хэritо tэrtib etmak iigiin Yеr sэthi 4o-don Ьir 9э-
kilmi; раrаlеllаrlэ strаlаrа чэ бО-dоп Ьir gэkilmig meridianlarla stitunlara
ЬёltiПiir (9эkil l63). Slrаlаr ekvatordan qtitbloro tаrэf latrn эlitbasrnrn Ьаg
hаrtlэri ilэ, si.itunlar isэ l800 meridiandan Ьаglауаrаq ýэrqэ doýru l-don 60-а
qэdэr эrэЬ rоqэmlоri ilo пtjmrэlэпir. Beloliklo, l80o merirliandan ýэrqdа l-
ci, qоrЬdэ isэ 60-ct, Qrinvig meridianrndan gогqdэ Зl-сi, qorbdo isэ 30-сч
siitun Уеrlоgir. Iб3-сri gokildэn gбгiiпtir ki, stra чэ stitunlar kэsigоrэk olg{isti
4О Х бО olan trapesiyalar оmоlэ gэtirir. Тrареsiуаlаr slrа чэ siitunlarrn ka-
sigmosindon эmэlэ galdiyi iigrin onlartn acit da (nomenklaturasr da) srra vo
stitunlartn igаrаsiпdэп эmоlэ golir.
Btittin dtinya dбчlэtlэri tэrаtlпdоп бlgtisti 4ЬХ6\ olan trapesiyalann
hоr birini l : l000000 miqyaslr хэritопiП hэr чаrэqiпdэ tasvir еtmэk qоrаrа
altnmtgdlr. Ona gоrэ ёlgtisii 4о х бО olan trapesloro пilуопIuq trapesiya,
homin trареsiуаlаrrп (хэritа varoqolorinin) nomenklaturastna isa БеупоЪ
xalq п о пt еп kl atu ra deyilir.

l86
 Ekvatordan qiitblэrэ dоýru getdikcэ mеridiапlаr arasmdakt mоsаtъпiп
azalmastna uyýun оlаrаq, 60о чо 76о еп dairasi arastndakt iki trapesiya Ьir
чэrэqdа, 7бо-88о еп tlairэsi аrаsmсlа isэ dбrd trapesiya Ьir чоrэqdэ tэsчir
olunui. Yэпi бOо-7бо еп dairasi агаstпdа хоritо чэrаqэпiп 9эr9iчоsi en dai-
rosi iizro 4", uzunluq сlаirэsi iizro iso l2" gotiirtiliir; 7бО-88о en dаirэlэri
araslnda isэ чуфп оlаrаq 4о чэ 24'gоtЁrtiltir. Belo чоrоqэlэгiп nomenkla-
turast a9aýrdakr kimi yazrltr:
l. ikitrapesiyalr чогаqа Р - 87,88;
2. Dбrdtrареsiуаlr чэrоqо S - 3l , З2, ЗЗ, З4.

чэ nomenklaturast
ýэkil 1б3. l:l000000 miqyaslr хаritэ чэrcqэlагiпiп bttliinmasi

BiitЁn diinya tlёvlotlэrinin aksэriyyэtinda olduýu kimi АzэrЬаусап

Respublikaslnda da topoqгatik va icmal topoqraflk xorito чоrэqlэriпiп no-
цt.nkluturusr l : l000000 miqyaslr хэritэпiп beynэlxalq nomenklaturastna
эsаslапlr. Topoqratik xэrita чэrаqlаriпiп kitalэ чэгаqlоri kimi Ьir уеrа top-
l87
 lanllrb saxlanmast i.igiin miqyastndan astlt оlmауаrаq biittin topoqratik хоri-
ta vэrоqэlэriпiп kaýlzlan eyni olgiidэ olmalrdtr чэ чэгоqiп
9оr9iчэ olgtilori
yuvarlaq odaddэn ibarot olub, ёzi,iПdоп xlrdamiqyaslr чэrоq tizэrinda qalrq-
slz уеrlэ9mэlidir. t : 500000 miqyaslr хэritа чэrаqlэгiпiп ёlgtisii еп aatэJi
ijzrа 2", uzunluq dairэsi iizrэ iso 3о оlчr. l : 500000 miqyasli хэгitэ чэrэq-
lэгiпiп nomenklaturast опlапп daxil olduýu milyon miqyaslr чэгэqiп no-
menklaturaslnln Sonuna АzэrЬаусап alitbasrnln Ьа9 hоrt]эriпdоп'1А, В, С,
Q) birini эlаvэ etmakla l : 500000 miqyash хэritопiп nomenklaturast altntr.
Мэsэlап, l 64-cii gokilda 9trixlonmig voroqin nomenklaturasr N-37-Q-dir.

N_37
36. 42О
с 9
56
56'

в А в А
-3о-

9 с с
52"
А в
ýaКl 1б4. l: l000000 miqyaslr хэгitо чагаqiпiп l:500000 miqyaslr хаritа
чоrаqоlэriпэ b<tliinmэsi чэ ntlmenklaturast

l : 200000 miqyash хоritэ varaqlari, l : 1000000 miqyaslr хаritэ ча-

rэqi tizarindэ (9akil l65), l-dэп XXXVI-ya qаdэr olan ruЙ rоqэmlоri ilo
igаrэlопiг. l : 200000 miqyaslr xorita чаrэqiпiп nomenklatuгast l : l000000
miqyaslr хэritЭ чэrаqiпiп nomenklatuгaslnln Sonuna l-dan XXXVI-ya qэ-
dоr оlап rum rаqэmlэriпdап birini аlачэ еtmэklэ аhпtr. Masalan, lб5-сi
gokildэ ýtriхlэпmig voгoqin nomenklaturasr К-З8-ХХII-dir. Xaritonin cilgti-
lоri en dairosi tizra 40', uzunluq dаirэsi iizrо lo-dir.

'Dёvlat dilinin vа lattn qrafikastnn totbiqi ila alaqoclar АzаrЬаусап Respublikasr Prezi-
dentinin 506 sayh 25 iyun 2000-ci il tarixli Fаrmапlпа os?Son АzэrЬаусiп Respublikasr
D<ivlэt Тсlграq vэ Хэгitаgаkmа Kclmitasinin sadriQ.ý.Mэmmadov 9 iyul 200l+l
il иriх-
do 14 saylr vа 8 fevral 2002-ci il tarixda 19 saylr о*riаг vemrigc]ir, Bu оmrlаrа эSаsап
to-
pclqratik xoritalarin tartibindэ vэ опlаrtп пtrпrепнаtчrаlаrшrп yaztlmasшkla
Ьчп.lаr olcla
asas gёпiпilr,iЬlаг.

l88
 к_38 48
о
о
о
44
l l

I l

l l о
42

r
/ 7/

о
40 о
40о
о
4 45

ýakil 1б5. l:l000000 miqyaslr xarita чэгаqiпiп l:200000 miqyaslr хэritа

чагаqэlаriпо bclliinmasi ча поmепklаtчгаst

Вir l:1000000 miqyaslr хэritо чогаqiпdэ уеrlэ9ап Yеr sothi, l44 odad
l:l00000 miqyaslr хэгitэ чагоqiпdэ tэsчir оlчпчг. 100000 l:
miqyaslr хоritо
чэrоqэпiп ёlgtisii еп dаiгаsi tizго 20', uzunluq dairasi i,izro ЗO'оlчr. l : 1000000
miqyaslr хогitэ чэгаqiпiп поmепklаtчrаslшп sопчпа l-dэп |Ц-о qоdэr olan
эгаЬ гаqоmlоriпiп Ьiгiпi alava etmakla altntr. Мэsэlоп, l66-cr 9эkildo 9trix-
lonmig чэгоqiп поmепklаfurаsr К-38-30 olacaqdrr. l:100000 miqyaslr xarita
чэrэqlэгiпiпhэrЬiri 4- l:50000, 16- l :25000,64- |: 10000miqyaslrxo-
l l
ritэ чагаqiпо Ьёliiпtir. l : 50000, : 25000, : 10000, : 5000, : 2000 l l
miqyastr xarita чаrоqlэгiпiп nomenklaturast l:100000 miqyash xarita чэrоqlа-
riпiп nomenklaturas tna эsаslапtr.

189
 к_3в
42" 48"
о
44 44"
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1з_ 24
25 36
37 4t]

49 60
61 72
73 84
85 96
97 108
109 120
121 132
о 133 134 135 136 16,| 150 139 140 141 142 143 144
40 40'
42" 48"

ýakil l66

Lakin Ьчrаdа hоr Ьir чаrаqа yaxln оlап nisbotan kigik miqyaslr хэritэ
чэrэqiпiп nomenklaturasl пэZэtо ahntr. Belo ki, l : 50000 miqyaslr хаritэ ча-
rоqlоri l: l00000 miqyash хаritэ чэrэqi i,izэгiпdо эlifbanrn birinci dord Ьа9
hэrti (А, В, С, Q) ilo igarolonir чэ l : 50000 miqyaslr хоritэ vэroqinin no-
menklaturasr l : l00000 miqyaslt хэritа voraqinin nomenklaturaslnln Sonu-
na homin hэrt-lоrdэп Ьiriпi аlачэ еtmеklэ аltпtг. Моsэlэп, l б7-сi gэkilcto
gtгiхlэпmig чэ В hэrtl ila igarolэnmi9 voraqin nomenklaturast к_38-3ьв
olacaqdrr. l : 50000 miqyaslr хэritэ чогэqiпiп бlgtisti en clairosi tizrэ l0',
uzunluq dairasi i.izrэ l5'-dir.

l90
 ъс) о
о
ý к_38_30
lt ý
lл

4з" 2о 43'20'

А
43",lo' 43"1о'
1 2
ь
зYм
с 4з'05'
с
43"оо:
о
с)
ъ ъо43 00
о
rf
!t
tý ю
\f

ýokil lб7

l:50000 miqyash xoritonin Ьir чаrаqiпа 4 чэrоq l:25000 miqyaslr хоri-

tэ varэqi mi.ivatiqdiг. l:25000 miqyaslr хэritэ чэrоqlаriпiп nomenklaturast
l:50000 miqyaslr чаrэqiп nomenklaturaslna оlifЪапrп ilk dёгd а, Ь, с,9 hэr-
tlогiпdэп lэiriпi olavo etmoklo аltпш. Маsэlоп, l67-ci 9okildэ 9 hэrti ilэ i;a-
rаlэпmig vo ikiqat gtrixlonmi; l:25000 miqyaslr xarita varэqinin nomenkla-
turast К-38-ЗO-q-9 olacaqdrr. l:25000 miqyaslr хэritэ voгoqinin gэrgivosi-
nin olgtisti еп dairэsi i,izrэ 5', uzunluq dаirэsi tizrэ iso 7'30"-dir.
l : 10000 miqyaslr хоritэ чагаqlэri, l : 25000 miqyash хэritа varaqi
iizэrindo l, 2, З vo 4 rэqэmlаri ilэ vo опlаrtп nomenklaturast l : 25000
miqyaslr хэritэ voroqinin поmепklаtuгаslпа bu rаqоmlаrdэп Ьiгiпi эlаvЭ
еtmэklэ yaztltr. Мэsаlап, l67-ci gakildэ 4 rэqэm ilэ igаrаIэпmig voroqin
nomenklaturasr К-38-ЗO-Q-а-4 cllacaqdlr. l : l0000 хоritэ varoqinin 9оr-
9iчэ ёlgtisi.i en dairosi izro 2'30", uzunluq dаirэsi iizro iso 3'45"-dir.
ýэkli dayi9mig polikonik pгoyeksiyada tэrtiЬ olunmu9 l:2000000 vo
l:4000000 miqyaslr хэritоlэr vahid хэritо vэreqini l2o-dэn (24"-dэп bir
l:4000000 miqyaslr хэritо iigiin) Ьir раrаlеllэrlо ауrt чэrоqоlоrэ Ьбl{irlоr.
76О ;imal еп dairasindan сэпчЬа - qur9aýa ча l8"-dan Ьir (l:4000000 miq-
yaslr хэritоlаr tigiin ЗбО-dэп Ьir) uzunluq dairэsi - 12" olan mегidiапdап
ýоrqэ - siituna qadar.
l:2000000 vo l:4000000 miqyaslr хоritэlаriп nomenklaturast qurýaq
hэrt'lаri чэ stitun rаqоmlэri ilo i;аrэlэпmаIidir. l:2000 000 miqyaslt хаri-
tоlоrdэ qчгýаq 76О -en daiгasindan сапчЬа ДzоrЬаусап olitЪasrnln Ьаý ho-
ritlэri A-dan i-yo kimi igаrэlопir (lokil l68). Bu l:2000000 miqyaslr хоri-
tэnin поmепklаtчгаst D-VI olacaq.
l9l
 76'
А xlll xlv )(v Xvl xvl |vll xlx хх I ll lll lv v vl vll vlll lx х xl xll
64'
в
с 52'

4о'
а
2в'
D
N |r
z'
l6'
Е ,l8 I
._
а 4

F
{'
|-zo'
G l

з2"
ё
44"
н
-5s"
х
68'
-156' _l2o" €4 4Е -12" 24 60 96" 1 168' t56'
_13а' -1о2' 66" _3о" 6' ц2" 78. tla" 150" 1т4'

ýaКl 168. l:2000 000 miqyaslr хэгitэпiп (гаzqrаfl<аsr) bбliinmasi vo

nclmenklaturasl
l'1999999 miqyaslr хоritаlэr iigiin iso А hаrfiпсlэп Э hэгfiпа kimi i9аrаlопir.
l,?999999 miqyaslr хэritэlагdэ siitunlar rчm rэqэmlаri ilэ I-сtэп ХХ-уо qасlаг
l:4000000 miqyaslr хоritэlэr iigiin isa эrэЬ rэqэmlаri ilo l-dэп l0-a q"C",
lапiг (9akil lб9).
Цоо-

7 8 9 10 1 2 3 4 5 ь
с 76
А 24
о
52
в 36
28"
с
4
9 о
_20
D о
44
Е
68
-1 56 -1 20 -84 48 -12 sбРlзz'1 oBi sо'

ýakil 169. l:4000000 miqyaslr хоritопiп b<lliinmasi чэ nclmenklaturast

ýokil l69-da l:4000000 miqyaslr хаritапiп nomenklaturasr А-9-dur.

|92
 ý 91. Xoritalэrin roqamli поmепklаturаlаrr
Хогitэlэriп rэqоmli nomenklatuгast опlапп ugotlanntn apanlmast vo
elektron hesablayrcr magtndan (ЕНIФ istit-ado edondэ tэlэЬаt sопЭdlЭriПiП
tэtbiqindэ istitadэ оlчпчг. Qurgaýr gбstогап hоr Ьir hэrt iikqat rэqаmlэ ovaz
оlчпчr. Hamin о hэrt'lоr qurgaýrn srа поmrэsiпэ (чэ уа lattn аlitЪаsrпrп srra-
srna) mtivatiqdirlor. Мэsэlэп, A-0l, В-02, С-03, D-И, Е-05, F-Oб, G-07, Н-08,
i-09, J-l0, K-ll, L-l2, м-lз, N-14, o-15, р-lб, Q-l7, R-l8, S-19, т-20,
U-zl. Эgаr l:1000000 miqyaslr хоritэ voroqinin К-38 поmепklаtцrаst rэ-
qэmli поmепklаfurа ilэ ачэz olunduqda Ьеlэ olacaq l1-38. l:200000 miq-
yaslr xarito varaqi Ol-dan 36-уа kimi iki roqamli, l:100000 miqyaslr xorito
00l-dan l44-o kimi iig rоqаmlа igаrоlэпirlэr.
l;500000, l:50000 чэ l:25000 miqyash хагitэlэriп nomenklaturala_
rtnclakt hэrtlэr mtivatiq rаqэmlаrlа |,2, З, 4 avaz оlчпчrlаr.
Тiirkiуэdэ оччэllоr trianqulyasiya 9оЬэkэsiпiп ba;lanýlcr Дпkага ýа_
hэri yaxtnlrýrnrJakr Ме9эdаýl аdlапап yerdaki пбqtэ qobul olunmu9dur.
тi.iгkiуо topoqratik хэritэlаri <lovlatin qоrь sэгhоdiпiп 9imalrndakt hоr han-
sr Ьir noqtocton Ьаglауаrаq ýэrqо dоýru hэг ЗO'Ьir пбmrэ ila (l , 2, 3. . .), Ьа9-
lanýrc nбqtadan сэпчЬа doýru isэ hоr 30'- dэп Ьir gэkilmi; раrаIеllэrо lattn
оlitЪаsrпrп birinin adr yazrhr. Наr Ьir topoqratik хаritауэ xaritэdoki iri уа_
gayrg mэntaqэsinin adr verilir.
Моsаlэп: l :250000 miqyaslr topoqrafik хэritапiп nomenklaturast ЬеlЭ
olacaq: кдпkаrо. Bu хоritэпiп еп dairosi lo, uzunluq dairэsi iso lo30'-
dir. l:250000 miqyaslr topoqratik хэritэ чэrоqiпdэ б эdod l:l00000
miqyaslr хоritэ varJqi чаr. Nomenklaturasr belodir: <дпkаrа _| - 2'7> (9okil
l70). l:l00000 miqyaslr topoqratik хогitэ чэrэqiпdо 4 эdэd l:50000
miqyaslr хаritэ varaqi чаr. ОпIаr latrn olifbasrnrn kigik hortlori ilo (а, Ь, d,
9) i;агэlапir va nomenklaturasr <Апkаrа - i - ZgЬ> olacaq.
l:50000 miqyaslr xarito чэrоqi 4 уеrо ьбltiпtir чо L,2,3,4 эrэь rа-
qэmlоri ilo i;аrэlапir. Beloliklэ, l:25000 miqyaslr хоritо vэraqinin по-
menklaturasl l70-ci gэklо эsаsэп <<Апkаrа - I - 2992>> olacaq.
l:25000 miqyash хоritа varoqini 25 уеrо ьёlЁЬ l:5000 miqyaslr хогitо
чоrэqi аlrrlаr u" bnrrn nomenklaturast bela оlчr. кдпkаrа _ i _ zчgz-s>.
Нэr Бir хагitа voraqinin gоrgiчаlоriпiп еп va uzunluq dаirэlаri haqqrnda
malumat lб8-сi gаkilitэ verilmigclir. Хоritэlэriп hamtstnda miqyaslar Ьir
эdоili vo 4 olgii vahiclinclэ qratiki чеrilir: doniz mili, quru mili, tЪt, kilo-
mеtr. Olgti vahidlori haqqrnda ý 4, 5-dэ geni9 molumat verilib.

l93
 Ttirkiyo l952-ci ildo NATO'-ya daxil olcluqdan Sопrа опlапп topo-
qratik хоritоlэri NATO хэritэlоriпо uyýunla;drrrlmrgdrr.

ъ(о ъо ъ(r)
ъt о
о
ýl ýl ýI
(f, (7) (v) с) (,
(?)

з9'45' 39"45'
с 9
1:250 000
(Апkаrа)
з9'3о'
а ь

J 1:/ 39'1 5'

с 39"07,5'
3

о
(n ъо ъ(о ,л_ о
о
39'оо'
ýI
Ф ýl бl ю (,)
(J) (r,
c.r с)
(7)

ýэkil l70
indi Ttirkiyэ хаritэlоriпdа btitiin cliinya Ьёlgаlэгэ bёltiniib.
l) Qita ЬёlgэIэri: Atiika, Antarktika (Yеr Kirosinin canub qtitb sаhэ-
si), Arktika (Yеr Нirэsiпiп gimal qtitb sahosi). Asiya, Ачrора, ianubi чэ
огtа Amerika, ýimati Amerika, Avstraliya vo ýэrqi Asiya adalan;
2) Qitэ lэбlgэlэriпiп эSas Ьёlgэlогi: bu bolgolor hаrt]оrlэ igarolэnib.
опlаrdап: Ачrора qitosi (М), Asiyacla Rusiya, Ukгаупа va sair kegmig sovet
эrаzilаri (N), Ttirkiyo, irап va оrэь yanmadast tэrkiьiпэ daxil olan sаhэ
(К), Hindistan, Эtqantstan, Pakistan агаzilэri (U), AtНkada Qarbi Attika
ёlkоlэri (Р) hэrti ilэ i;аrэlопmiрdiг.
з) Эsas ЬёIgаIэг daxilindaki ki9ik Ьбlgоlэr do eyni qayda ila bolti-
пtiЬlаr. Onlardan: (М) qitэ bolgosi igindo Yunantstan, Bolqanstan, Ruml-
niya чэ Yuqoslaviya эrаzilэriпi эhаtэ еdэп saho, (О) sayr ila; ke9mi9 SeYet-
lоr birliyinin Тiirkiуэ"ilэ qonýuluqclakl хоritоlэri (N), asas bolgii sayr iIa
поmrэlэпmigdir.

'NATO- North Atlantic Тrеаtу Ovgaruzation ingilis sбzlогiпiп Ьа9 hоrt)оri <llaraq АzоrЬаусап dilino
tarctimэsi-ýimali Atlantika Miiqavilosi Tэ9kllatr dernaktlir. Bu togkilat 26 dclvloiin hоrЬi siyasi blo
kTdtг. Blok t949-cu iltla уагапrЬ. о vaxt bloka l2 tlt_lrlot- Авý; B<iyuk Britaniya, Fгапsа, italiya,
Kgnlda, Belgika, Niderland, Ltiksemburq, Portuqaliya, Ntln,eg, Daninarka voislantliya, l952'-ci
ildаJtirКуэ vo Yunanlslan, l955-ci iktэ Atrnaniya Fetteratrv tiespublikasr, l982-ci itda ispaniya,
l997-ci iltlo Масагtstап, Polga, Qexiya Respublikasl,29 mart 20(Й-ci.i ildo iso Slovagya,'Slclve-
1iy1,
Rgцшуа, B<llqanstan, Laпiya, Lirva vo Estoniya (Va9inqtclntla) ýАМТ-па qо9utЙчýtаr, In-
dii NАТGпuп 2б tizvij vаI чэ опtlп dairni iqamotgahr Bгtisseltloilir (Bel9ika). YахЙ gоtэсоКСа bu
bioka АzоrЬаусап vo Gi-irci,istan da qabul tl[ttnacaqlar.

194
 Эsаs Ьёlgэlэгdоп (К) bёlgasi iginr1o Ttirkiyэ l; Suriya 2; Folэstin, is-
rаil, iorrJaniya arazilari 3; irаq 4; irап 5; Soudiyyo ЭrэЬistапr б rэqэmlэri
ilo igarэlanmigdir. Хэritаlоriп sеriуа vo пбmrаlоri 2 tiplidir:
а) tipinin - iig element seriya пбmrоlаri чаr:
I elelnent; Biittin diinya vo уа qito bolgolaгini Ьбlоrkэп Ьiг say;
II element: Miqyas qrupunu gоstаrэп say;
III element: Хаritэ seгiyastnt gоStоrоп rоqэm Sayl,
Bu say raqomi 0l, 02 - 09, l0, l l - 9aklinda yazrlrr,
Мэsоiап: l : l000000 miqyaslr Diinya xoritasinin seriya пёmrэsi l з0l -
dir. Вчrаdа I- Diinya, З miqyis qruрч (l:I000000); 0l seriyantn пёmrэsiпi
gёstэrir.
(Ь) tipi - 4 element sеriуа ila пбmrоlапir:
i element: Qito bolgolori daxilindaki osas bolgti gоstэrоп hэr|
II element: Miqyas qгuрч;
III element: Эsаs bёlgii daxilindэki biilgtilэrin sayt;
IV element: Хоritэ seriyastntn oz bildiricisi olan bir say,
Bu say (О)-<1ап baýlayaraq iki roqomli do, bir rаqэmli dэ оlа Ьilэr.
Наr iki tip ieriya пбmrоlэriпdа ikinci element хагitэпiп miqyasrnr gоstэrir.
Miqyaslar Ьеlэ оlчr;
l) l:5000000 ча daha kigik;
2) l:2000000 - l:5000000;
З) l:5l0000 - l:2000000 (l:I000000 standaгt miqyas);
4) I:l75000 - l:5l0000 (l:500000 standart miqyas);
5) l:l50000 - l:255000 (l:250000 standart miqyas);
6) l:70000 - l:l50000 (l:l00000 standart miqyas);
7) l:35000 - I:70000 (l:50000 standart miqyas);
8) l:З5000 claha iri miqyash (l:25000 osas miqyas),
ь) tipti seriya пбmrоsiпа misal: Halэlik istit-adэ оluпап Тtirkiуэ хогi-
tasinin ,"iiyu пбmrэsi К 8l6-drr. Вчrаdа К эsаs Ьбlgi.i, 8 rэqаmi miqyastn
l:25000 olduýunu, l rэqоmi boyiik bбlgti daxilindoki поmrа, б rаqэmi isэ
seriyantn пбmrэsidir (NATO tizvlari arasrnda).
хэritэпiп ilk gapr mtittatiqloг arastncla razrla9dtnlrr vэ koordinat-
lаgdrrr[rr. Эgаr l:250Ьб miqyaslr Ttirkiy" xэritosindэ hоr hanst bir doyi9ik-
lik араrrlаriq, yenidan 9.р oiunr,.ra, onda хэritопiп nomenklaturasrnda yeni
yalnlz опчп tэkrаr
ьir ciэyi;iktik Ыmчr. onun поmrоsi olduýu kimi qalrr.
gap olunduýu tarix gёstorilir.
Tiirkiya хоritЬlаri (l:250000 - l:25000) UTM (Universal Тrапsчеrs
Меrkаtоr) чэ уа Qauss-Kпtger proyeksi.l,alaппda tartib ohtmtr.
UTM prb.veisi_vastпa gdra Yer Qriпl,ig пrcridi,atttttdaп hor бо-dоп bir
gakilmig meridianlarla l-clon бO-а qэdэr пбmгоlопir. Раrаlеllоr isa ekvatclr-
clan gimal чэ conub qtitЬlэriпэ rtоýru 8о-dэп Ьir gakiliblэr. ýimal
qtitbtino

l95
84О-уо qэdэr, сопчЬ qtitЬйпэisэ 80О-уэ qоdаг igагоlэпmigdir. СопчЬ qtitbti
80o-dan gimala doýru 0о-уэ qэdаr с, D, Ё, F, G, н, J, к, L,
М hэrflэri ilэ,
0о-dэп gimala doýru isэ N, Р, Q, R, S, т, (J, V, W, Х hаrtЪгi
ilo i9агоlап-
migdir (Х hогti l20-1i раrаlеli эhаtэ erlir _ ,72o-8,4o).
АzэrЬаусапdа qэbul oluncluýunclan tЫqli оlаrаq NATO - North Atlan-
tic Тrеаtу Organization ingilis dilindon torciimosi
ýlmati дtlantika Mtiqavilo-
si Ta9kilatr (ýAMT)-da Yеr sэthi 4o-clon Ьir gokillnig
раrаlеllаrlэ stгаlага чэ
Ьir gokilmig meridianlarla siitunlara bёltinmabiino Ьахmауаrаq, Sша-
9"-d9n
lаr ekvatordan qiitьlэrэ dоЁтч latrn эlifъаsl ila
уох, эгэь гаqэmlэri ilo пбm-
rэlопmiglэr. stitunlar isa bizim хаritэlэrэ uyýun пёmгаlэпiьlэr.
ýАмТ va Ttirkiyэnin l:l000000 tорЪqrаtik хаritоlэriпdа olan bozi
mэlumаtlаr.
Kvadratrn i9indэ yazrlmrg l5, з6, 29 уо s. rэqэmlэг, dЁпуа okean sэ-
viyyэsindon olan yйksэkliyini tutla gбstоrir.
Мэs. 15 = 1000+500 = l500 tut
Зб = 3000 + 600 = з600 tut
29 = 2000 + 900 = 2900 fut
l tbt = 0,Зl385 m
Нэmiп
.laztmdtr. qiymэti mеtrэ gечirmэk rigtin futun metrik qiymatina ччгmаq
l500 х 0,зt385 = 47О,775 m
З600 х 0,3l385 = ll29,86m
2900 х 0,3lз85 = 9l0,1б5 m

l96
 х FэSiL
BARoMETRiK lчiчвliкr,эмача сOzэYARI PLANALMA

ý 92. Ваrоmеtrik пiчеlirlаmапiп mahiyyati vo tэtbiqi

еп dairasinda dэniz sаhillэгiпсlа atmosfer 1 sm2 sahaya 1033
оrtа
qrаm aýrrlrýlncla tasir giistагir К, Ьч da 760 mm civa sfitчпчпа Ьаrа-
Баrdir. Doniz sahilindan daýlara аоЁр getdikco htindtirliiyiin artmastna
uyýun оlаrаq atmosfh tazyiqi aza|r. iki пбqtэdа atmosfer tozyiqini ol9-
."kl" hэmiп поqtэlэr arastndakt nisbi ytiksэkliyi hesablamaq оlаr.
дtmоsth tozyiqini ёl9mэk Ё9tiп (civэli, mayesiz, qаZ чо metal) Ьаrо-
mеtгlэrdэп, hipsometrlэrdan, Ьаrоqrаtlаrdап, Ьаrоmеtr-апеrоidlэгdап, xti-
susi rlitъrепsiаiьаrоmеtrlэгdэп, topoqratik ytiksaklikбlganlardэn vэ s. isti-
tЪdэ оlчпчг. Hazrda istehsalatda MBNP, омВ metal mikrоЬаrоmеtrlэriп-
dan daha 9ох istitЪdа edilir.
Civэli Ьаrоmеtrlэr dэqiq, lakin 9ol 9araitindo gatin istit'ado olunduýu
ti9йп опlаr ancaq stasionar 9oraitda ча апеrоidlэriп yoxlanmastnda tatbiq
edilir.
Ваrоmеtrik nivelirlэma Zаrпап1 havantn tеmреrаtчгчпч оlgmэk iigiin
sapand tеrmоmеtrdэп, miiqahida vaxttnt bilmok tigtin isэ qol va уа cib sa-
atindan istitbdo оluпчr. Qox Ьёуtik daqiqlik tolob etmayan i9lar zamant (соý-
rаti, geoloji todqiqatlarda, ilk mtihondis ахtап9lаппdа va s.) Ьаrоmеtrik nive-
lirlэmаdэп genig istitadэ оlчпчr.
iki noqto arastndakt tэzуiqlэr tъrqiпо gога nisbi yiiksэkliklarin hesab-
lanmast dtisturunu ilk dаt'э Laplas tэklif etmi9dir.
h= l8400lsД(r
"
* 0.003665r) х
в^'

- - 0,з77 L). (l + 0,0265со.zя( 1*?L (l55)

[,
л
ваrоmеtrik пiчеlirlаmэпiп tэсriiьi clffsturlarr. Tam dЁstur ilэ nisbi
ytiksokliyi hesablaq tigtin tэzyiqdon эlачэ r{ituboti оlgmэk пбqtоlагiп еп
iаirаtаriпi va gkean sothindэn оlап htintltirltiytinii bilmok laztmdtr. Вuпlаг
mtigahitloni 9oi uzadrr lakin son iig hэсld geni9 оrаzilэr iigiin dэyi9ilT::
qalir. Buna gёrэ tасrtiЬэdэ boyiik оrаzilэг iigtin (mаsэlап, ke9mi9 SSRI
arazisi iigiiп)ъ чэ р kamiyyatlэrinin goxillik orta qiymotini, оrtа еп dairasi-
ni ча orta yiiksokiiyini gбtiirmoklэ tam diisturu sаdэlо9dirirlоr. M.v,pev-
tsov ke9mb SSRi эrazisi tigtin havantn rtitubotini е = 9 mm, tэzyiqini
р ='740 mm, orta en dairasini q = 55о, daniz
saviyyosindэ olan ytiksokliyi-
ol н = 250 m, Yеriп radiusunu R = бЗ70 km qobul edarak, tam dtisturu bir
qаdаг sаdэlоgdiгmig va agaýrdakr gaklo salmr9drr:
|9,|
 h= ]8470(I+(),003б65t)(tgB,-lgB,) (l56)
Bu di.istuгla nisbi yiiksэkliyi tapmaq tigtin пбqtэlоrdо yalntztэzyiq чэ
temperatur ёlgtiltir.
Taxmini yiiksakliklэr iisulu. Сасlчэllаr. ТэсriiЬаdо пёqtаlогiп nisbi
ytiksokliyini hesablamaq iigiin (l56) diistunrna эSаSэп hesabianmtg haztr
соdvэllэrdоп ititada еdirlог. Сэсlчоllэrrlо birinci noqtэ okean saviyyosindo
qэbul olunduýu tigtin,hesablanmrg nisbi yiiksэklik ikinci поqtэпiп mЁtlэq
yiiksэkliyi оlасаqdlг. yiiksэkliklori hesablamaq tigiin поqtэlьrdэ harranrn
tэzyiqi чэ tеmреrаtчru ёlgtilэп Zаmап оkеап sJviyyosindb tozyiq homigo
762 mm-о, tеmреrаtur iso пёqtасlэ бl9tilэпо ЬоrаЬоr tЬrz edilir. Йti9аhiао
hаг iki nбqtodэ eyni anda aparrldrqda nisbi yi.iksoklik a9aýrdakl dtistura osa-
sэп hesablantr:
h=H.-Ht, (l5'7)
burada H,vo Н, - | чэ 2 пбqtэlэriпiп tэxmini yiiksakliklэridir.
_ _
Mtixtalif tеmрегаtчr va, tozyiqlor rigiin tэxmini yriksэkliklэr qabaýca-
dan hesablanlr.
0о tеmреrаturdа toxmini yriksokliklar va tеmреrаtчr toshihi xtisusi
сэdчэllэrdэ verilir. Havanln tеmреrаtчгч kolgodo sарапd-tеrmоmеtrlэ 2 3
doqiqэ oгzinde tilgtiliir.
-
. Atmostbr tazyiqinin l mm doyiýmasi tigtin lazlm gэlэп htiпdйrli.iуэ
Ьаrопlе|ri,k (чэ уа barik) pillo dеуiliг. Ваrik piilonin qiуmЪti molum
olduq-
da пёqtоlэriп nisbi ytiksakliyi h = bh(B, В" dtisturuna эSаSэп hesablanrr.
- )
Вчгаdа Ай- barikpillo, В, vo Вr- l чэ 2 пёqtэlаriпdо olgrilmiig аtmоstЪr
tazyiqloridir. Тэхmiпi hеsаЬlаmаlаr rigtin bh = ] l m gбttirtiltir.
Ай - kэmiууэti Ьаrоmеtriп 1,17frsa klik pillasi adlanlr. Ваrоmеtrik nive-
lirlаmо ilo nisbi yiiksэkliyi hesablamaq tigrin toxmini ytiksэkliklar (altitud)
ча barik yiiksэkliklar pillэsi tortib olunmugdur. Рillэlаг i.igtin orta tazyiq
В = ](В, + В"
'/)-уэ
J gбгэ segilmalidir.
2"

ý 93. Civali Ьаrоmеtr va апсrоidlаr

Ваrоmеtr-апеrоidiп i.imumi goninrigri l7l-ci, qurulug prinsipi iso l72-ci
gokildэ gёstэrilmigdir. Апеrоirl-сliчаrlап dalýavan, Kip t"bih"nmiý vo
icori-
sindэn havasl grxanlmr; metal qutudan (l) iЬагоtdir. iistfinjэ gжtnttst
Qufunun
(7) оlап si.ituncuq (2) barkidilmigrJir. Yay (8) glxrntrya (7) soykonmigdir.
Yayrn
bir ucu Ьаrоmеtriп xarici qutusuna (9) bэrkidilrni9 va .blunu о)mауап
уау ро-
lad lёчhэ ile olaqalэndirilmigdir. VаIа toxunan dirsэkji qol (5) tс;чьаЪzояп-
doН ох (4) эtratinda tirlantr. Onun digэr ucu, vala (6j Sannmlý zэпсir ilэ
baýlrdrг. Vаlrп (6) Ьir ucuna mil (l0), digоr ucuna qolun сlапmi qйwэsini

l98
mtivazinэtэ gэtirап уау qogulmu9clur. Havanrn tazyiqi artdrqda qutunun (l)
qrгgrnlr sathi srxrhr, azaldtqda iso yayrn tasirindon geni9laniT,
Bu hогоkэtlо эqrоЬо(l0) чеrilir чэ sttlr (0) tazyiqi aneroidin gkalasrn-
da (3) gёstarilir. Cihazrn tеmреrаtчruпч ёlgmэk tigtin aneroidin govdosindэ
tеrmойеtr чаrdtr. Ваrоmеtr aneroiddon охчпmчý hesabat hami9o civэli Ьа-
rоmеtrdэп gёttirti lmti 9 hesab atdan tЫqlanir.

1ý l1
'0

F
]
0 (l

о<
2,7 9

,l 4
99 (!
)

ýэkil17l ýэkil 172

Havantn tozyiqini aneroid vasitosilэ dtizgiin hesablamaq tigiin onun

hesabattna (А) Ьir strа tэshihlэr эlача еtmэk laztmdlг:
l. дпеrоidiп daxili tеmреrаtчrчпа gоrа toshih. Bu toshihi aneroidin бz
termometri ila ёl9tilmti; tеmреrаtчr amsaltna (Ь) vurmaqla hesablayrrlar;
2. ýkala tэshihi. Bu tashihi tozyiqlar 1Ыqi tizrа ýkala omsalr с-уа
wrmаqlа hesablayrrlar.
з. наr iki tэshihi Ьаrоmеtrdэп altnan hesabata olava etdikdэ civali
Ьаrоmеtriп 0о-уэ gatirilmig hesabatr alrnmalrdtr. Buna gбrэ Ьаrоmеtr - апе-
roidin hesabattna dayanma va уа sabit tashih с olava olunmalrdtr. дпеrоi-
din hesabatr,4 civэli barometrin hesabattna agaýrdakr dtisturla gэtirilir:

Во = Д+ а +bl +с(76О- Д) (l58)

burada а - апеrоiсliп dayanma tэshihi (civoti Ьаrоmеtr va апеrоiddап t=Oo
va А - 760 mm-da altnan hesabat);
Ь - tеmреrаtчг эmsall;
t - апеrоidiп temperaturu;
с - miitonasiblik эmsаhdrr [с(7б0 - дл - оqrоЬiп ucundan аlmап hesabat ila
hava tazyiqini n dэyi gmosi arastnda diizgiin mtitэnasibliyin olmamast
gortilo meydana 9rxan gkala toshihidir.

199
 Ноr Ьir aneroidin pasportuna а, Ь vo с amsallannrn эdэdi qiуmэtlэri
уа-
zlmaltdrr. Bu omsallar vaxtagm ctэyigildiyinэ gога опlап geotizika чэ hidго-
meteoгologiya lаЬоrаtоriуаlаппdа sistematik olaraq
уохlауrгlаr.
Miigahidэ vaxtlna gбrа tashih. Ваrоmеtiiк пlчеtirlапmэdо hэr iki
пёqtэdо eyni vaxtda mrigahido aparllmast поzэrdэ tutulur. Мэlчmсlчr
ki,
eyni bir уеrdо tэzyiq zаmап kegdikcэ dэyigiliг. Mtixtэlif vaxtlarda iki
noq-
tэdэ miigahido араrrlаrsа altnan tazyiqlэr fЫqi nэinki ytiksэklik fЬrqiпЪ
gёгэ., hэtta mtigahidэ arastnda kе9эп mtiddoto gоrэ .tэ dэyi9ilэ
Ьilоr. оdчr
ki, aheroid ilэ iki поqtэ<lэ eyni anda hesabat altnlr.
ilk пёqtэdо civali Ьаrоmеtriп gostoricisino gotirilmig birinci tэzyiqi
В1, sопчпсuпч В,,, saat tizгэ miivafiq hesabatlarl iso и, vо V,,ilэ
igara *j"Ё.
V,, - Y, mriddatdэ tozyiq В,,
- Bt qodar cloyi;ilmi9 olacaqdrr. Вчпlаrа gбrэ
mtitэnasiblik amsalr (k) zaman vahidinэ tltigэn ta4liqiп cliviqmasiadlanlг

, Bn-B,
К=+
Vn (l59)
-V,
Tutaq ki, hэr hansr пбqtоdэ civэli Ьаrоmеtriп gёstoricisinэ gotiгilmig
tэzyiq В, vaxt iso И-diг. Aydrndlr ki, bu tazyiqэ r/ - Йl vaxtrna gёБ

bv _ -4r, -v,) (l б0)

toshihi verilmэlidir.
iki Ьаrоmеtr-апеrоid vasitosilo ig apardrqrJa dэqiqlik Ьir qаdэr аrtrr.
Апеrоidiп Ьiri slaл.yiott апеrоiсl adlandlrrlrr чэ-Ьа9hп!rс mantэqocla (stan-
siyada) qurulur; опчпlа baglanýlc nёqtado eyni tasilэ й mrintazam
sчгоtdа
tэzyiq ёlgtiliir. Bu zaman digэг 9ёl aneroirli iiэ пiчеIirlапэп пёqtэlаrdэ tazyiq
ёlgtiliir va vaxt qeyd оluпчr. igin axrrrnrla
9ёI mi.igahidosi паtiсоlэri stansion
апеrоidiп vaxta gёrо mtivat'iq hesabatr ilэ mtiqayisэ edilir. Nisbi ytiksэkliyi
hesablamaq tigrin hэr iki aneroiclin hesabatrn,Jan istifa<lo оlчпчr. stansion
апеrоidi Ьаrоqгаf da эчэz edo Ьilаr.

ý 94. Ваrоmеtrik пiчеlirlаmапiп apartlmasr

Cihazln хаriсi gэrаitэ uyфnlagmasl tigiin ig nбqtasina goldikdэn Ьir
miiddэt ( 15
- 20 doqiqэ) Sопrа aneroiddon hesaba[ gбtiirtirlэr. Ваrоmеtr tizга
birinci hеsаlэаtdап 4-5 doqiqa sопrа tozyiqi <JоуiýiГmэdiуiпо аrхауlп olrnaq
ii9йп уохlапmа hesabat gоtЁпilйr. Hesablama Zamanl barometri
уеrrlэп 1_1,5;
htiпdЁrdэ tifiiqi tufumaq lazrmclrr. Hesablamadan qabaq cihazrn
9й9оsiпа eh-
malca эllэ ччrmаq laztmdш ki, oynaq hissalэr siirttiпmоdъп xilas olsun.

200
 Miigahidэ kбlgэdо apanlmalr чэ hesabat эqrаЬiп dtiz ucundan gotЁ-
riilmэlidiг. Апеrоiddэп hesabat 0,1 mm, tеrmоmеtrlэrdэп (sapand tеrmо-
mеtr va aneroidin <iz termometri) isэ 0,2 dэqiqliklo gёtйгtilйг.
Ваrоmеtrik nivelirlamodo mtigahidэ qaydasr:
l.
havantn temperaturu (sapand tеrmоmеtrdэп) olgtiltir;
2. aneroidin tеmреrаtчru бlgiiltir;
З. aneroidin aqrabi iizrа hesabat аltпtr (tozyiq olgtiltir);
4. saatla vaxt qeyd edilir.
Btitiin hesabatlar Ьаrоmеtгik пiчеlirlаmэ jчгпаhпа yaztltr (cэdvol 3l).
Nёqtаlаrэ ytiksэkliyi чеrmоk tigiin godigloro 1-2 handosi пiчеlirlэmэ
rереri daxil edilir. Reper olmadrqda поqtоlэrdоп Ьiriпэ 9эrti ytiksaklik vеri-
lir. Тэхmiпi ytiksokliklor iisulu ilэ hesablama З2-сi codvэl, ytiksoklik рillэ-
lori iisulu iizга isa 3З-сti codval tbrmaslnda араrllа bilor.
Barometrik пiчеlirlаmэ j urnalt
Cadyal 31
Vaxt тэhsihlэr в Av
NOqtэ t/t А &,
saat cleq а bti с(7Ф-А)
21,I ,l4,1,8
Р.рА 4 00 25,4
2з.0 ,716,0
l 4 40
24,4
22.5
2 5 l0 26,0
745,0

з 5 з5
аш ,74з,6
25,0

4 б 00
2ш 74з,l
2з,4
,7 l9. l
5 00 74з,2
20,2
,7 l8.5
RpA 50 748,9
l9,0
tl - аlэtiп tеmрегаtчгч; t - havantn tеmреrаtчrч; - vaxt toshihi;
а = 0,5; Ь = -0,02; с = -0,0l. ^V

Тэхmiпi уiiksэkliklэr iisulu ilэ hesablamд

Cadyol 32
Теmреrаtttrа gOra tэshihlаr Diizэldilmiq
Nбqtаlэriп
ve adl
eJ н h tm yiiksak-
.I\Гr+i
hcsablanmlg diizeldilmi9 liHar
,l4,7,5
Р.р4 l54,0 24,,,)
l 745,8 l11 1 + l8,2 )ý ] + l,б
,l46,6 _ 0.8
z l бз,7 - 8,5

20l
 Yiiksaklik рillэlэri iisulu ilэ hesablanmtý сэdyэllаr
Cadyal 33

ЁФ .qх д
ЕЁ
NOqtэlаriп Btr Bn, Nl Br-Bz h tm q.Ф
El 9 дт ЕЕ Ф

trФ аЦ
бlа
.ý _?
Fё0
,74,7,5
Rp42
,746,6
l0,74 + l,,7 + l8,з 24,9 +lб + l9,9
745,8
,746,2
l0,75 - 0,8 - 8,б )51 - 0,8 -9,4
746,8

Ваrоmеtrik пiчеlirlэmэdэ noqtanin yЁksэkliyi orta hesabla 5-6 m sahvlэ

taprhr. Вчпчп mtisbэt cohoti igin asanlrýl, az vaxt talab etmasi, поqtэlоr аrа-
smda qarýlltqlr gёnigtin liizumsuzluф, alotin pngul чо уlgсаm olmastdtr. Az
daqiqlik tэlэЬ оlчпап ilk axtarrglarda Ьаrоmеtrik nivelirlamэ on эlчеrigli tisul
saylhr. Qeyd еtmэk lazrmdrr ki, Ьаrоmеtгik gediglэr daý silsilэsi чэ genig vadi-
lэr boyu apanldlqda yaxýl nэticolar чепr.
Difereпsial barometr. D.i.Mendeleyevin taklifi osaslnda haztrlanmrg
bu barometrlo qongu пёqtоlэriп tozyiq tЫqi iilgtiltir чэ yiiksoklik adi апе-
rоidэ nisbatэn dэqiq taprlrг.
Mikrobaroqrat'lar yiiksokliyi 0, l -0,5 m dэqiqliklo hesablamaýa imkan
чеrir.

ý 95. Giizayarl рlапаlmа

Gozayarr planalma sadэ geodeziya аlэtlоriпdэп istitada etmokla, asa-
san gozlэ уеriпэ yetiгilir. Веlэ planalmadan 9ох da boytik doqiqlik tаlэЬ
еtmэуэп yol, kanal, elektrik xotlori, meliclrasiya tigtin ilkin miihondis - ах-
tаrr; iglэriпdа чэ moktob tocгi.ibasindэ istitada оluпчr.
Gёzэуаrr planalmada tizэrinda damalt kaýrz yaplýdlillmlg qovluqdan,
kompasdan vo tuglama хэtkе;iпdэп istit-adэ оluпur. Planalmanln dэqiqliyini
arttrmaq tigiin Ьэzэп karton mэsаtЪiilgэпdап, 9kalalr eklimetrdэn чэ апеrо-
iddэn istitado olunur.
Planalmaya baglamazda qabaq icragr ёz addlmtntn uzunluýunu bilmэ-
lidir. Addrm isэ olgtilmi.ig mоsаfЫэri рlапа kоgi.irmэk iigtin planrn agaýr
hissэsinda addrm miqyasr qurulur (9эkil l73). Addrmln orta uzunluýunu
miioyyan etmэk tigiin mtigahidэgi l00 m-lik masaf-ani бlgtir vo homin xэtt
boyu sorbast addrmlarla Ьir пе9а dot-o hэгэkэt edir. l00 m-i addrmlann оrtа
saylna Ьоlmэklэ addtmtn оrtа uzunluýu mriэууоп olunur. Моsэlэп, fэrz
202
еdэk ki, miigahidagi I00 m mоsаtЪпi l -ci dэf б5 ciit addrma ikinci dЭtЪ isЭ
67 ciit addrma qэt etmigdir. Onda l00 m-э бб ciit addrm miivafiqdir: pla-
nalma miqyasr l : l0000-dir. onda: l sm-э l00 m чэ уа 66 ctit addrm, х
sm-э l00 ciit addrm mtivatiq оlаr. Buradan
l99
= 1,5,sл,
'= 66
oturacaýr 1,5 sm olrnaqla qalrn ka$z zоlаýшrdа (bёlgtilэri kaфzrn qIrафп-
cla olmaqla) addrm miqyasr qчrчlчr. Веlэ miqyasdan porgarsrz istit'adэ оlчпчг.
Рlапаlmа оSаSэп yol boyu Yэ уа crýrr boyu sahnmlý mаrýrut tizrэ уе-
гiпэ yetirilir. Kigik sаhэlоr qapalr gedig xotti tizro, ЬоуЁk sаhаlоr iso Ьir
пе9э gedig xotti tizra hissэ-hissэ рlапа altntr.
Gedig xэtti iizro mэsаt-оlаr addrm чэ уа ol mэsаtЬбlgэпi ilэ, konturla-
rа qodэrki mэsаtЫэr isэ gёzауаrl tарlhг. Plan9et kompas vasitosilэ оriуеп-
tirlапir. planalma аsаsэп qtitb iisulu ilэ араrllrr. Miihtim уеrli cisimlar diiz
kэsdirmо iisu[u ilo plangeto kogiiriiliir. Gedi9 xottinin yaxrnlrýrnda уеrlо9ап
kопturlаr perpendikulyar хэtlаr iisulu ilэ plana altntr.
Kaýrzda gedig xэttinin birinci noqtэsini еlэ уеrdо qeyd еdirlэr ki, sa-
hanin planr kaýrztn ortastnda уегlоgsiп. Kompas ilo оriуепtirlэпmi9 plan-
getdo tuglama xatke9ini birinci пбqtауо qoyub ikinciyэ tu9ladrqdan sonra
ptan;etdo xatt clztllr. Dayandrýrmrz nёqtadan оtrаf orazinin kопturlап qtitb
iisulu ilo plana allntr. Вч zaman mэsаtьlэr gёzэуаrt olaraq бlgriliir, эrazinin
rеlуеfi isa hclгizontallarla ;эrti qэbul
Dizэ
olunmu; kosmo yiiksokliyina gоrа tos-
vir olunur, sопrа gedigin II nбqtosinэ
kegilir. Bu zaman I - II пбqtаlаг аrа-
stndakl mosatb mаsаtЪоlgапlэ taptltr, "I ъ\
plantn miqyasrna оsаsэп kigiltmoklэ II .,1 lI l|6
пбqtо alrnrr (9эki| |14). , t
l :5000 с |, 'rо
|О5
l0Ottt 0 l00 200 ,j00

l00ca 0 l00 200са Yayct

ýakil l73 ýaКl 174

Mosafo реrрепdikulуапп oturacaýtnadok addrmla, perpendikulyarrn

uzunluýu isэ gоzэуагt taprlrr.
ikinci noqtadэ planget kompas ча уа 2-1 istiqamati rizra oriyentirlanir.
Sопrа l noqtada оIdчф kimi otraf arazi рlапа аllпr. Ig qurtardrqdan sопrа ge-
di9in 3 nёqtэsino vo s. kegilir, i9 bu qayda ilэ ахrга qэdэr davam etdirilir.
20з
 xI FэSiL
AZiMUTUN ASTRONOMiK TAPILMASI
ý 96. Umumi mэlumаt
Qalaktikanrn torkibindo l00 milyarddan 9ох ulduz чаг.
Qalaktikanrn diametri tохmiпэп 85 min i9rq ilidir. Qalaktikanln mаr-
kozi hissэsinin qalrnlrýt tохmiпэп l0 min i9rq ilidir. Giinog Qalaktikanrn
mаrkаziпdап tэхmiпоп 25 min i9rq ili masatЪdodir. Yеrlа Giiпэ9 Qalaktb
ka mаrkэziпiп эtrаliпdа saniyada 250 km sflrэtlэ hэrэkэt еdэrаk tэх-
miпап 200 milуоп ila tam diivr еdirlаr.
Kainatda Giinog vo ulduzlann Yеr аtrаtlпdа qanunauyýun hоrоkэt
еtmаlэri goriiniir. Bu da istinad пёqtоlоri gэЬаkэsiпiп yaradtlmast moqsэdi
ilo aparrlan geodeziya бl9mэ iglarinin yoxlanmaslna ча 9эЬоkэпiп oriyentir-
lonmosina imkan чеrir.
Birinci sinif geodeziya istinad mэпtаqэlоri gabakasi uzunluýu 200 km
olan mапqаlагdап iЬаrэtdir. Нэr Ьir manqanl оriуепtirlэmэk ча tigbucaqlar-
da titiiqi bucaqlarrn бlgiilmэsinin diizgi,inltiyrinii yoxlamaq tigtin mапqаlапп
qurtaracaqlartnda astronomik rпtigаhidэlэrdэп tоrоtlп azimutu чэ nёqtanin
coýrati kооrdiпаtlап (en va uzunluq dаiгэlоriпiп qiymoti) taprlrr.
Srxlagdrrma va planalma 9оЬэkаlагiпdо уаlпп xiisusi gэЬэkоlогiп
оriуепt irlэпmаsi iigiin astronomik mii;ahidadэn azimut taprlrr.
Teodolit чэ poliqonometrik gеdiglаrdэ bucaqlartn ёl9tilmosinin dtiz-
gtinliiytinti yoxlamaq чэ оriуепtiгIэmо istinadrnr уаrаtmаq mэqsodi ilo ge-
digin hэr iki ucunda (qurtaracaýrnda) azimutlar hesablantrlar. iki sort tоrэf
araslnda saltnmtg teodolit gediginin uzunluф 12 km-dan 9ох olduqda
bucaqlann ёlgtilmasini yoxlamaq i.igtin аrаdа hэr hansr bir xottin azimutunu
astronomik mii;ahidэdan hesablaytrlar. Sопrа meгidianlartn yaxlnlagmaslnl
паzоrэ almaq gэrtilo hamin xottin direksion bucaýr hesablantr. Xattin azi-
mutu I sinif trianqulyasiyada + 0",5, IV sinif trianqulyasiyadan isэ * 0'5,
оrtа kvadratik sahvla taptlrr. Azimutun astronomik miigahidodan taprldrýr
bucaýrn ol9tilmэ doqiqliyindэn ytiksэk olmahdrr.

ý 97. Soma sfЫasl

Yеr sothinin hэr hansr Ьir noqtэsindan samaya baxrldrqda о, Ьёуtik
qiibba 9akilindo, Gtiпэ9, Ау vo ulduzlar isэ, onun daxili sothinэ yaplýmlý
kimi gбrtiпiir. Yerin istэпiIэп nбqtosindэ dчrап mtigahidэgiyo Ьеlэ golir ki,
guya о hэmiп qi,ibbэnin (st'eranrn) mаrkэziпdэ уеrlэgmigdir.
StЪгik soth toosstiratt sэmа cisimlorlnin hanstmn yaxln чэ hanslntn
uzaq olduýunu qat edo bilmomэyimiz tiziindэn уаrапlr; buna gбrо do biittin

204
gёу (sаrпа) cisimlэrini qeyгi-iradi ёziimiizdon eyni mоsаtЪdэ, hоr hansr
sthacla чэ опчп mэrkэziпdо iso mtigahidэginin yerla9diyini tэsэччtir edi-
rik. Вч mtihakimэmiz gtincliiz mavi sэmапrп пбqtэlаriпо dэ aiddir.
Gёу sfЪгаstпtп tlrlanma oxu Р, Р, diiпуа oxl!,) onun goy stЪrаsr ilэ kэ-
si9diyi Р, Р, пбqtаlэri isэ diiпуа qiitblari adlanrr. Р vo Р, поqtаlэri miivafiq
gimal vo сопчЬ qiitblэridir (qakil l75).
Mtigahidэ noqtasindon kе9эп 9aquli xatt goy stъrаstпt iki noqtado kэ-
sir: miigahidoginin bagr tisto уегlэ9эп пбqtа - zепit (z) пciqtasl, опа aks
пёqtэ isапасlir (z,) nciqta аdlапrr.
yеriп mэrkэziпdоп kе9эп mtigаhidэ пбqtоsiпdэ 9aquli хэttэ регреп-
dikulyar olan mtistэvinin gбу sthast ilэ kosi9diyi soth gciy iifiiqi adlantr.

р
р
/ б

а,
-J
.l
а 0
Е
\
q

ýэКl 175 ýоkil 17б

MЁ9ahido пёqtэsiпсlоп kegan Yеr mегidiапlпа mtivatiq pz р, z, фrа

mericlialtt, Yеr ekvatoruna miivatiq 9 Р, isэ sfera ekvatonl adlanlr. Gёу
sthasrnda cismin vэziyyoti о ilo gбstэrilir,
Gtiпэ;iп somada Yеr ekvatoruna 23О 27' bucaq altrnda illik hэrоkэt
etdiyi Е Д, orbitino ekliptika deyilir (gakil l76). Ekliptika qбvsii sэmа ekva-
toru Р Q, 1lo W чо И nёqtolorinda kasigir ki, Ьчпlаrа da mtivafiq siirэtdа
vaz уа раvlz geca-ýindtiz barabarliyi пdсltаlеri deyilir.

ý 98. Soma cisimlarinin iifiiqi koodinatlarr

Bu koordinat sitemindo Ьiгiпсi эsas dаirэ hэqiqi titiiq, ikinci dаirо iso
gёу meridiantdtr. Osas noqtэ S vo уа N segilir (9эkil l77). Bu osas dаirэlэrэ
пisЬэtэп gбу cisminin stЪrаdа vaziyyati iki kooTdinatla - yiiksoklik чо azi-
mutla hesablanrr.
Ufiiqdan goy cismino qоdаг Мо qёvsii ila ёlgiilan masatb gёу сlsиЁ
пiп yiiksaklivi adlanan birinci koordinat fi ilo igага оlчпчг. Еkчаtогdап zeni-
205
to tаrэf ёlgiilon yiiksoklik - mtisbэt, эks tаrэtЪ olgiilon ytiksoklik isэ mэп-
t-rdiг. Оdчr ki, ytiksэklik 0 _* 90О arastnda dayigir. Zenitdon goy cisminэ qэ-

dоr olan gaquli qovs (zo) zепil mоsфаsi (z)

р аdlапtг. Cismin zenit mэsatbsi 0 * 90'-уэ qo-
dоr ola Ьilаr. Cismin zenit mэsаtЪsi z = 90" -
fi iIa hesablanlr.
cismin azimutu - meridiandan cismin
ý vertikaltnadэk ёIgiilэп hэqiqi titiiq qovsi.i l ilэ
igаrо olunur.
Astronomiyada azimut сопчЬ nёqtasin-
dэп, saat эqrэЬiпiп hаrэkэti istiqamotindo
ёlgtiliir.
Z.

ýэkil l77 StЪrапrп gбriiпоп tirlanmast naticэsindэ

gёу cisimlarinin titi.iq koordinatlarr sutka оr-
zindo aramslz doyigilir.

ý 99. Bkvatorial koordinat sistemi

вiriпсi ekvatorial koordinat sistemi. Bu sistemdэ birinci эsаs dаirэ
gёу ekvatoru Q Q,, ikincisi isa gбу meridiantdrr (gakit 178). istanilэn stЪrа
nёqtэsinin vaziyyati bu sistemdэ iki ekvatorial koordinat - saat bucaýr (t)
чэ meyl bucaýr (Б) ilэ hesablanrr. Тэроsi drinya qiitbi.inda olan conub пёq-
tosinэ убпоlэп goy meridianlnln qбvsr,i ilэ gtiy cisminin saat daiгasi arastn-
dakr stЪrik bucaýa saat bucaýr dcyilir.
Z р р

а
ll s 0 0,
\ 0|

',р Zl D

ýэkil178 ýakil179

Sthanrn aramslz tlrlanmast nэticэsirrdo gёу cisminin saat bucaýr

0-З60"- dэk dэyigilir. Gбу sthast mtintazam trrlandrýrna gёrэ saat bucaqla-

206
п vaxta mtitonasib olaraq doyigir. Cismin уuхаrl kulminasiyшtna t6=Qo уз
уа 0l', agaýr kutminasiyastna iso t6= l80o va уа l2|'miivatiqdir.
меуllаr ekvatordan hаг iki tоrаfь Oo-don 90о-уо qэdэr hesablanrr.
Meyllor ekvatordan gimala tоrоf o19i.ildi.ikdo, i9aгosi miisbэt, conuba toraf
olgtildiikdo isэ montldir.
iKbci ekvatorial koordinat sistеmi. Burada osas dаirоlоr gёу ekvatoru
va gecэ-giindtiz ЬэrаЬоrliуi noqtosinin meyl dairosindon iЬагоtdir (9эНl l79).
Gбу cisminin vэziyyati bu sistemda iki ekvatorial koordinat - dtiztina
doýum (ш) чэ mеуl (Б) ilэ hеsаЬlапrr.
Dtiztino doýum Q пбqtэsiпdэп еkчаtоr rizrа goy sthasrnrn sutkalrq
hэrэkоtiпiп oksinэ hеsаьIапrr. sisternin koordinatlarr goy stЪrastntn sutka-
lrq harokэtindon asrlr cleyildir. Gбу cisimlorinin koordinatlan с, va б аstrО-
nomiya еtъmегidiпdо (tэqvimindэ) чэ xtisusi kataloqlarda чегilir.

ý 100. Vахt ча опuп бlgiilmэsi

Cismin yaýamasl vaxt (zaman) vo makandan asllrdrr. Btitiin hadisЭ va
dэyigiklikloг <vaxtclаl> оlчг. insanlar оп qэdim zamanlardan <<vaxtD> hesab-
lamaýa Ьаglаmrglаг. Bununla опlаr hэr hansr Ьir hadisonin no Zaman Ьа9 чеr-
diyini ёуrапmоk istomiglor. Эwоllэr vaxt 9ох kobud hesablanrrdt. sопrаlаr
tэсlriсап doqiqlэ9dirilrnigdir. Vaxttn ilk elmi iilgiisй astгonomiya elmino aid-
dir. Yer ёz oxtt аtrаfiпdа eh,atorcla satti.vacla 464 melr еп (d dairasiпda isa
464 coscp siiratlaJirlaпaraq 23 saar 56 daqiqa 4 sапiуаdа tam clcjvr etdiyi hal-
cla biz M1kam 24 saal clahtl elпtisik уа ltayal tacr[ibasiпcla vaxt asaPdakt
ёlЕii vahi,dlari ila hеsаЬlапtr:
l. Taqvim sutkalarr 365 - adi ildэn va sutkalarr 366 olan uzun ildэп iba-
rэt olan tэqvim ili.
2. Sutkada _ 24 saat, Saatda б0 dоqiqэ vo dэqiqodo 60 saniyo vardtr.
дstrопоmiуасlа isэ vaxttn бlgii valridlori tropik il, оrtа vэ ulduz sutkala-
rrdrr. Tropik il - Yerin бz clrbiti tizrо GtinaE; эtrаtiпdа Ьir dоtЪ dбvГ et-
mosindan iЬаrоtdiг. Нэmiп vaxt З65,2422 orta sutkaya ЬаrаЬэrdir. Bir
tropik il эrziпdэ Yеr ellips gokilindэki trауеktоriуа ilэ Giiпэ9 otratrnda
tlrlапrr va bununla da vaxt dayi;ir. Tropik il tam sutkalara ЬоrаЬоr olma-
drýr iigtin tэсriiЬаdэ onu Зб5,25 sutka gбttiri.irliэr.
Uzun il 4 ildэn bir kosirsiz dбrdэ bбltinon illorda (mоsэlоп, l988,
2000, 2004,2008, 2012,20l6, 2020 чэ s) оlur.
тrорik il doqiq Зб5,25 sutka cllmadrýr tigiin, (уапi hacliqetda Yеr ёz
оrЬitампdа Giiпаs atraftпda sапiуаdа 30 kпl siiratla harakat eclarak 365
sutko 5п 48^ 46,I, оlйtýuпа giira) tэqvim ili ila dtiz gэlmosi iigtin uzun
эsrlоr gёttiri.iliir ( lб00, 2000, 2400 vo s.).

207
 Umчmiууэtlа, sayt 4-э kэsirsiz ЬоIйпоп эsгlэr gёtiiгtiltir. Ona gоrа
l900-cii il adi il, 2000-ci il isэ uzun il olmugdur.
ikinci vaxt olgti vahidi sutkalar, yani gесэ ilo giindiiziin dэyigmэsidir.
Yеriп ёz охч otra nda Ьir dэfэ ftrlanmaslna оrtа чldчz sutkasl deyiliг.
Meridianlann uzunluq dairэsi ila vaxt аrаstпdа a9aýrdakl оlаqэ чагdtr.
l saat = lt'- l5o; l dэqiqa = l'= l5'; l saniya = ls= l5".
Giinэ9 vasitэsilэ azimut hesablananda agaýldakr vaxtlardan istifadэ
оlчпur:
l. Hэqiqi vaxt. Gtina9 mэrkоziпiп fbzanrn сэпчЬ (gоrйпоп) hissэsin-
dэ meridian sathindэn kegdiyi momento hэqiqi giinorta deyilir. Cismin
meridiandan kegmosinэ isэ kulminasiya deyiliг.
Cisim meridianrn gimal zenit niiqtosindo olduqda, опоп ylxart kulпli-
пasiltggц, сапчь noqtosindэ olduqda isэ a9aýr kulminasiya adlantr.
ýorti оlаrаq, Gtiпэ9 mэrkэziпiп уuхаrl kulminasiya nбqtasindo hэгэ-
kэt edorok, уепо do yuxart kulminasiya niiqtasinэ qayltma vaxtlna haqiqi
stttka deyilir. Haqiqi sutka tigtin baglanýlc hэqiqi gtinorta gёttiriiltir. Gtiпэ-
gin бz orbiti ila getdiyi ytll saat bucaýr ilo olgriltiг. Bagqa sozla, hэqiqi Gti-
na; vaxtt фп mэrkэziпiп saat bucaýrdrr. Ekliptikanrn еkчаtога 23О27'
bucaq altrnda ayilmosina va Gfina;ill iiz orbiti iizrэ miixtalif sffrаtlэ hb
rokat etmosina giira haqiqi sutkalar miixtolil оlчr.
2. Оrtа vaxt. Vaxtl mtiхtэliГбlgйlоrlэ бlgmоk эlveгigli olmadrýr i.igйn
astronomiyada orta vaxt gottiriiliir. Вчrаdа gtino9in fЪzа еkчаtогчпчп sэthi
tizrо eyni siirotlo hаrэkэt etdiyi tЫz оlчпчr.
Gtiпэрiп оrtа ekvatorial tam Ьiг kulminasiyasr vaxttna orta sпtka deyi-
lir. Оrtа sutkanln ba9lanýrc kimi ekvatorial (tiktiv) Gi.iпэ9iп уuхап kulmina-
siyast momenti (anr) gotriгiiltir. ОПа ekvatorial Gtino;in hог hanst Ьiг оrtа
vaxt momenti опчп saat bucaýrdrr. Vaxt оrtа vaxt vahidi ilэ gёttiriiliir. isti-
tЪdэ etdiyimiz saatlar orta vaxtla iglэуiг. Оrtа vaxtdan hэqiqi vaxta kegmak
tigi.in lazlmi momentda onlartn Ьir-Ьiгiпdэп fЫqiпi bilmэk lazlmdtr.
Оrtа vaxtla hэqiqi vaxt araslndakr tЫqэ vax| lапliуj deyilir. Vaxttn
tэnliyi hоr tarix iigiin 0h saatl vaxttnda саdчэllаrdэ va уа giinogin et'imeri-
dindэ verilir. Vaxtln tэnliyi В, оrtа vaxt m ilэ, hэqiqi vaxtln to tЫqiпэ Ьэ-
rаЬэrdir

E=m-to
3. Yегli miilki vaxt. Tacrtibado sutka ba9lanýrcr iigiin giinorta deyil,
gecoyarlsl gёtiirtiltir. Gесэуаrrdап hesablanan оrtа vaxta miilki vaxt deyilir.
Mtilki vaxt оrtа Gtiпэ9 vaxtt l2l'-a ЬаrаЬоrdir.

208
 о< Ф Ф
й-Ф о Ф о
ао
cr
"аз
о9
оJ Ф Bazar )rtasi m ъ.- ц i.l Ф
о
<=, Ф ч
оо
N)
]Uпu \. f
.Ф
qN=.
N = [вr*
о|,
ol
-
',N
J{)ý

-ч-ы-
Ф= .'_-,т -'1 S 00
Ф
с
,о о .о
|о
р:ý
dgl х pilФ
=| JS а1
:ц
iс
|Е
ь
I о
Ф ryQ о
Ф
9 ""f ., е, {.'
Фэ
Ф- Фа +
I

Ф2
Фу ФФ
aл
ФФ ii' L9'. :
iФ
Ф

L
э2
|о л
эс эда
Ф

сФ сс ý о
Ф
lФ

цg
-'Ф й<;
d
9,. \}
D
г
6\

Фп
qi о,
DФ
э-
Gx д ээ
ФФ
ФФ
Ф гý i ". о' л l=
р
й
i,л
ъ
\=\ \
Ф
Nc:
Ф= Ёd
э^ а= дf х о
ýо
=(Ь
5,Ф
No ,А, u\
('r
d €--
Еýg Ча Ф-
I

Фf
(oе:
о:э чФ а
D о4
l

а
:
)
ofH
"=Ы 4 о
)
N
I

lc
бБý ?
ФL.
lo
I
о)
Ё
-f
fo
аёФ =о. k
I I

lа
эо
oN
I

-+а:,--
I

а.Ф
f -, о х .lo
|=, z Ё
Ф
{
<9 т|
Еý*#
=-@ =
=,ц
оБ
JФ

Бч
з Ф
ц.
б
= \ а
Фэ .d
х Ф
Ф
с
F
Ф (
9-d эФ о
Еа
I

Ф
I

о
Ф
=л
чý о @
I

Фс с со
{r)
d-Ф Б r
<=э = :{
э< N.
)

ФЁ og б х оФ .j
а
I

а_ Ф=
х -'l
)l
Еы NJ i Ф @
Ф
l
t9
F
i, oi iг9 ]гI

о-
<9.
8 х
0
з
Е
/{
Ф
ыq
оэъ х ''с
л 3 ж-, (SJ" о о
N
fо
g9ц Ё ч ft Ni р
=n о
Фо.
fr
z о 5L1-
rёt )
эl

о9 э Ёg ý) о qz
аэ
хх Ф
f
о
аЕЕ
o.J ф Ф:< ,Ф
а о Ф lý
q5 D
э оЦ 8 дэ
о
,Ё5-
Фч
l-
с.х 8 Ф Ёýj рd в
€ iLЁ
iЁа
6
=,=
е8
\<Ф
Фэ
=i -э
хх )
I
с
s
., оо {",1 FJi у аа
@ +
r\)
эФ
gч ЁаЁ =
i

i+ ЗЁ э Э..
о.Ф
N)

с rq э*а
I

*_i-
_. с

if.
\
I

с=,
'э
ч8 qця х Ф со
5Ф
sa : Р гш
о
о
о
.lt}

ФФБ
\
f
с о< р f о1 Ф
9
о Щ-.,к =
\ r_
ý*.-] l--{-]q
f'L
Ф aJэN
хх Ф
ý€ lr&ý{i...
оФ

дЫ-Ч
Ф
Фч
Y j о

Ф-
-,
ч€ -
Х. :, д 9d lI , dФ
чЕ =

Ёfr
l.
l А=, ,{ l:
г р
оЭ а Ё}g l },l
Ф Ёкj, )(
4 J

я;={j
(r) I
Фд

ti хпе9 ц
ф aФ

эс i€ ; Цi Ь:
Ё:q,
о
о l

ý Ёý
р
fx
--
ЕF
(f'

qэ.
s] цýё а..ý *4- "d"'
{,:
-:g--.Ф о о
ж1,о
*.ý,
й q-q*
;-.Фаi

? q I 9f
* уф
ý о
Ф

t а х\\
с:
Е= 6ý /з_&ъ"
Ф д
Ф
]d
ЁЕ
+

.\й-Ф
g,. ц_- ьjц,..(il/ {_*

6=;ёЕ
=Б ё л I ьах€ .о {
з с)
в.,. 3
8а
t)a
>l а:,
Eo.Pi \
Ф

й.4=; БЦ 9о
]. Ф u|
о
ъq a
j
Ф Ф
] ФQ ,о Ф
Jr1 lr
ЕЕЕз,й
f. 5
э 5
е;
l +
,rЬ.-
fJчв I Ф
+

€.
Ф
Ч lид
о) о
)
,l ФФ р
о Б :
н=я т ч
< >l '.о
о
f =Ф i t"
Ф
э |Ьz
ч
тм ýi
l.лд
о
thЁ
dхФ
Ф qi
Ё
g:i, в з
oi
= =
=Ф =
Еу.
Ф
\i
flgý ý *в
Ф
g
Ф (
в
ъ т" р ( Лё\ ЧN
о
N

€чq
оо
.э
о
_а
=
d
L ]
Ф
Е Е,ц
э9 Р Е,т х </ (o
+
|.
Е Ез
-?аq
оt,

оФ = Фэ
эБ /)+ ф

f =ох а
о х ?
F. а-
d-\ ..Ф ]Б rл х
Ф
о а
_ ----*
\". N ч
--\:flL.
я: Е ,
l(]
э
\\ ё,
'lФ
=
i--Ё- _ь
*аff
Ф
х Е
+Lýý :]:Еi
I
Ф
FЕН
Ф I
Ф
=
-ý .:ýa ц
I

о
Ф
gа ъ,
Ф i

't"*
-
I
l.'..:.
я-
э. ,lй
а
I

Фт о
Р ..1Q s \ ,r9 fr-i
l

,,,
_е
Б
Ф
6, io о,
Ф
d
=,
о Ё: а
Ф Ф-.
е
'{ 9'Ь".", Зl: ,,.1 Е ".f,--- N) о Ф
о
Ф
= _.-ф--_____ "п",
о
о i
I
D
D-.
а__ .:i-ý е.€
ý! -__/
о
о
=,= Bazar xl .о
]; о
9,. gOпi Ф
Ф
о]1
Ф р ,о Ф
9 Ёчý lлld о)
g
Ф
Ф
э = Ф
о о Ф
о Ф
Ф о
о
о
 Eyni bir tiziki anda Yег iizэriпdэ vaxt O-dan А saata qodor dэуigir.
Ноr bir meridianrn бztin{in mtiayyan bir vaxtt olacaq ki, buna da yerli vaxt
deyilir. Yеr sэthindэ gotйriilon hоr hansl iki nбqtonin saatlan (vaxtlan) аrа-
stndakl fЫq, mеridiапlапп uzunluq dairэsi tbrqino ЬаrаЬоrdir.
Biittin tЪzа cisimlarinin kulminasiyasr qагЬdа уеrlа9оп поqtоуэ пisЬэ-
ton gorqdoki поqtэlэrdо tez olur. ýоrqdо уеrlоgоп nбqtэdaki kulminasiya
vaxttnt Тх, qоrЬdэ yerlogoni Tw va noqtoloгin meгidianlartnt uzunluq fэrqi-
ni Д}" ilэ igаrо etsэk, yaza bilorik:
Tu-T,,,+ А), (lбl)
4. Umumdiiпуа va уа Qrinvig vaxtt. Vaxtla uzunluq dairasi эlаqоdаr
olduqlarrna gёrэ hэr ёlkо iigiin Qrinvig meridianl ba9lanýrc qobul edilir.
Qrinvig vaxttna iimumdiinya vaxtr deyilir. GЁпа9iп, planet va ulduzlann
etimeridi Qrinvig gесэуаrlsl 0h iigi.in, iimumdtinya mtilki vaxt vo уа gtiпог-
tast isa 12h tigiin чеrilir.
5. Qur;aq vaxtt. Xarici ёlkаlаrlэ rаЬitэdо yerlivaxtdan istitbdэ оlчпчr.
Qatar, tоууаrо, su naqliyyatt vo sairin hэrоkэt cadvallэri qчrýаq vaxtlna osa-
sэп tartib edilir. Vaxttn tez чэ asan hеsаlэlапmаst i.igtin 9ох dбчIэtlоrdэ qчr-
;aq vaxtrndan istit'ada edilir. Опа gбrа Yеr tizэrinda hэr lSo-dan Ьir meridian
kegir ki, bunlann da hаr biri lh-a (Ьir saata) ЬаrаЬаr olduýundan Yеr i.izarin-
da comi 24 saat qurgaýr оlчr (Ьах: gakil l80).
iki qчrgаq araslndakt vaxttn tэrqi l l'-drr. ýэrti оlаrаq hоr Ьir qurgaýrn
miixtoliГ пбqtэlэriпdэki vaxt eyni gбtrirtilUr.
Qurgaq sоrhэdlэri dэqiq hэr l5"-dan Ьir deyil, iqtisadi vo siyasi
mtilahizoloгэ osason gokilir. Elektrik enerjisino qiэnaat etmak maqsodilo ilk
dэtЪ l908-ci ilda ingiltэrэda saatlar Ьir saat irэli gэkilmigdir. Kegmig
SSRI-don bagqa bi.itrin Ачrора dovlotlori eyni saat qur9aýrndan istifadэ
еdirlоr. Kegmig SSRi эrazisi boytik olduýu tig{in saat qur;аqlагr gaylar, do-
mir yollarr, inzibati sэrhэdlаrlэ, yaýaylý mэпtоqаlоri sеуrоk olan уеrlоrdа
iso meridianlarla ауrrlmr;drr (;эkil l80).
6. Dеkrеt vaxtr. lб iучп l9ЗO-сu ildэn еtiЬаrэп kegmig SSRI Xalq
Коmissаrlаr Sovetinin (XKS-nin) dekreti ilэ sааtlаг l saat qabaýa gokilmi9-
dir ki, buna dektret vaxtr deyiliг. Yэni qurq;aq vaxtlndan 1 saat 9ох. Опdап
basqa ДzаrЬаусап Respublikast Nazirlar КаЬiпеliпiп 17 mart 1997,ci il
tarixli 2l saylt qаrаппа аsаsоп llespublika аrаzisiпdа har il пrаП ауtплп
ахfftпсt bazar giiпii saat 4-da saatш aqrabi bir saat irali gakilir va
оktуаЬпп ъхttпсt bazar giiпii isasaat 3-cla hir saat geri 9akilir.
ВеlаliНэ, уау ауlаппdа qчг9аq vaxtl iki saat, qt; aylannda isa bir saat qa-
Ьаýа gэkilmig оlчr.

209
 ý 101. Parallaktik iigbucaq
НОr hanst soma cismi tigtin titiiqi vo еkчаtоriаl koordinat sistemlorini
birlэ9dirdikdo meridiandan gэrqэ чэ qarbo parallaktik pz8r rigbucaýt аltпаr
(9эkil l8l); Ьurаdz zo1 = zr qovsri sэmа cisminin zenit masaЪsidir.
рбl = А' qбvsi inhiratl 90О-уа qэdаr tаmаmlауtr, уэпi Аl = 90О -6l,
pz еп dairasini 90О-уо qэdor tamamlaytr, уэпi

pz=J'=90o_Q (lб2)

Ar : 90"- ё
р
,:.]60-t

4
ý".,
q

ур.
,_о
q.
l
ch
4
aI

?
4
ё
лаr fl

ýaki| l8l
SfЪrik ti9bucaýrn hэlliпэ dair dtistur stёrik triqonometriyada
dпl
tg (l63)
2 sin(p - Л
verilir; Ьчrаdап

m=
sln p-z)sin(p-n)sin(p-l
(lб4)
Sln р
p=:Q+ b+J) (l 65)

2|0
 Ugbucaýrn с, (чэ уа d z) bucaýr molum оlаrsа, soma cisminln azt-
mutunu (l) almaq mtimktindiir. Mii9ahido olunan sama cismi goyiin qэrЬ
hissэsindo yerla9irso, soma cismina ýimaldan hesablanan azimut
Дчu, =З60О -dz (lбб)
gэrq hissэsindэ
Дsпt =at (lб7)
diisturu ilo hesablantr (astronomiyada azimutu сопuь noqtэsindon hesabla-
maq qobul olunmugdur).

ý 102. Giinagin zenit mosaf'aýini бlgmаklэ

аzimutuп taprlmast
Yеrdа hэr hansr xottin azimutunu tapmaq iigiin Giinэ9 doýandan tэх-
miпэп Ьir saat sопrа чэ batmaýa Ьir saat qalmr; Gtiпэ9iп zenit mэsabsi
бl9iiliir.
Parallaktik iigbucaýrn hallindэn mэlum en dаiгэsiпэ, Gtina;in olgtil-
m{ig zenit mэsаfЫэгiпо чэ inhiraflna gбго с bucaýr hesablanlr чэ N yerli
cisma, М sama cisminэ iiti.iqi dаirэ iizrэ hesabat altnarsa, istiqamotin geo-
cleziya azimutu - оgэr Soma cismi gorqdodirsa д = N - М, t а,, qэrЬdэdir-
sэl = N - Мr-а, diisturu ilэ hesalrlanrr.
Birinci gaqulun yaxrnlrýrncla mi.igahidэ olunan Giinagin durbinda gб-
гiiпап сlаirэsi yiiksэklik чэ azimut iizrа aramsrz hэгаkэt еdir. Gtinэ9in dai-
rоsi dчгЬiПdэ 9ох iri alrnclrýrndan sарlаг 9obokэsinin mэrkozini Giino9in
morkazinэ tuglamaq gэtinlo9iT. Buna gtiгir оrtа i.iti.iqi sap dairanin ortastna
tuglantr.
MЁ9ahidodan эччэl teodolit yclxlantr, srtrr yeri mtiоууоп edilir va
оkчlуаrа tutqun 9ii9o taxrlrr. Gi.inogirr iki kэпаrrпа dairanin hэr iki vэziyyo-
tindo mЁ9аhidэ tam tэrzdа оlgtiltir.
Bir tam torzlo mtigahidэ рrоqrаml:
I yarrm tэrzdo: Yer cisminэ (Aýctaý) titi,iqi daira tizra hesabat gottiгtir;
clurbin Giinэ9in (gбriiпоп) учхап kэпаппа tu;lantr чэ Saat oqrabi isti_
qamatindo vaxt - Т1, ýaqUli va tilЁqi dаiгоlэr iizга hesabat аltпrr;
tlurbin Giina9in agaýr kопаrtпа tu9lantr, saat oqrobi istiqamatindэ
vaxt, 9aquli vo Ёfiiqi dаiгаlэrdап hesabat gбttirtiliir;
II уаrrm iаrzdэ; сlчrЬiп zenitdэn kegirilir, Gtirro9in yuxarl vo a9aýl kэ-
паrlаrrпа tuglanrr чэ bi.ittin hеsаЬаtlаг I уагrm tэгzdа olduýu kimi gбttiгtiltir.
Yеr cisminэ (Дýdаý) durbin tur;lanrb tifiiqi dairadan hesabata altnrr;
bununla miiýahido qчrtапr, miiýahida пэtiсэlэri jurnala yazir
(сэdчэl 34).
2||
 GЁпэ9i mi.igahido еdоrkэп durbini dаiго solda Grinэgin учхап va agaýr
kэпаrlаrtпа tu9layarkon vaxt tbsilэsi Гz - Гr, daira saýla Gtiпэ9 mi,igahido
olunan Тц - Тз tasilэsino tэqriЬап ЬаrаЬаr olmastna 9alr9maq lazrmdtr. Bu
halda biitiin mtigahidэni оrtа vaxt апmа gаtirmэk olar
L
*(ц * т)= 17. + 1зl
*r.1 (lб8).
, i(.12
Giinogin hэmiп vaxtda mtivafiq iпhirаfl аstrопоmiуа еfеmirеdiпкJэп
gёttirЁltir. Gtiпэ9iп dord mtigahidosinda Yеr cismino azimutun qiymэti iki
dоtъ hesablanrr; bunlar az tыqlо alrnmaltdlr. Azimutun Ьir qiymэti gaquli
daironin birinci чэ dordiincti hesabatr iizrэ

,, =
I(r,-
л] - 180') (lб9)
zenit masatbsinin ёlgtilmэsiпdэп ikinci qiymэt Giiпэ9 mii;ahidэsinin ikinci
va iiciincti hesabattndan

,,- = !(L,-
2\ -
1?, - 1800) (l70)
altnlr.

Miigahidэ jurnalr
ilanlr istiqamat: ilanlr-Darr daýr
Еп dаirэsi (р =5l"42'6" (Jzunluq dairэsi L=39ol3',5
Таriх 21.01.2007
Mti9ahidэgi: ibrahimli Sэiсl Zaur oýlu Саdvеl 34

Sшlr Irtii9altitla ýaqrrli daiгadarr ltesabat чепtуеr tlаlгаdап ltesabat чепtуеr

Vaxt
,\b-si obl,ekti I lI огtа I II оrtа
l ADarr dnlr L 00(J1,00" 01,00,, 1,00"

-г Т,- l бl53*00, .]290l 2,00" l2,30" l 2,t 5" з53 29 00 29 00 29 00

2
о т,= l Ф55ш38ý 329 02 30
R
0з,00" 02 45 354 04 30 05 00 04 45
J
TJ- lб l58
-г з0 06 00 l74 з9 00
щO2ý 05, 30" 05 4_5 39 00 39 00
4
Ч5'
о Тс- l7 lз 45 l75 l7 00
D00 30 lз,з0"
14 00 l7 00 l7 00

ADarr rialr l800l 00 0l 30 0l 15

Т,' l
= Zo )= |6h56,52, ,2
+V,+ zI
, И -Д, -l80,)= 59"29,15"

l
Тr,' = r, lб '56'50 ",0 (l, -л, -ls0,)=
+еr+ )= z2
, 5g"2g,зо,

fuI, = д. + l 80,
)= з54,2з, 0" inhiraf
:(L,+ 5о = l0"5l,з

= до + 1 80")= з 54,21, 52,

',. |(r,+

212
 Hesablanmr9 hоr iki zenit mэsаtЪsiпiп rettaksiya tэshihi ро чэ sutka
parallakslnrn р tэshihi ilo dtizэldilir. Sutka parallaksr р = 8", 8 ёlgtilrnii9
zenit masafЪsinin Yегiп mэrkоziпо gэtirmо tashihidir. Mii9ahidэ nёqtэsi-
nin en dairosi ср l : l00000 vo daha irimiqyaslt хэritо йzrэ hesablantr.

ý 103. Azimutun Krasovski iisulu ilэ tapllmast

Azimut qiitb vo kёmakgi ulduzlarrn mti;ahidэsi iizrэ taprhr. ilin awo-
liпdэп avqust aylna kimi D Kassiopeya ulduzu, iyuldan ilin ахrrапаdоk
Boytik ayr ЬiirсЁпtiп el Misar ulduzu mrigahido й9tin kёmэkgi ulduz go-
tЁriiltir (9okil l82).
Mti9ahidadэn qabaq alot yoxlanmalt, otitb ulduzu
kollimasiya sэhчi minimuma gatdrrrlmall, ,
durbinin tlrlапmа oxu аlэtiп dочгап охчпа lдisаr l
perpendikulyar vэziyyoto gatirilmэli; dur- l !
bin sonsuzluýa tbkuslanmall; alot mtigahida п __.Ч.j .
nёqtasindэ mэrkаzlэ9dirilir va nivelirloniI '--.i Jc.!
n,, ,--1
",ЖHi,|11xж,T*T;j,,j:"'iTlJli,l:.,
Mtigahidolэr gaboko mэrkazinin уеrli ýakil 182
cisma va ulduzlara tuglamaqdan, i.itiiqi dai-
га tizrэ hesabat almaqdan iЬаrоtdir. Dаiгопiп hэr Ьir vaziyyэtindэ, qtitb ul-
duzunun birinci чэ ikinci mti;ahidasina nisbotan, kёmakgi ulduzu vaxt iizrЭ
simmetrik mi.igahidэ etmok laztmdtr, Bunun tigtin qol чэ уа cib saattndan
istit-ado оluпчr.
Miiqahidэ qa yd а sr. Iyarrmtarzda(Rvэ уа L):
l. Yегli сismэ tuglayaraq titiiqi dаiгоdап hesabat аltпrr;
2. Qtitb ulduzuna tuglayaraq saat rizro mti9ahida ant, limb iizra hesa-
bat gбtiirtiliiг;
3. кбmэkgi ulduza tu;ilanlr, saat йzrэ mti9ahida anl ча limb tizrа he-
sabat gёtiirйltir;
4. Таkrаrоп qiitb ulduzuna tuglayaraq yoxlama i.igtin titiiqi dairэdan
hesabat gбtiiriiliiг.
II yarrmtarzda (L va уа R):
5. Qtitb ulduzuna mtigahidэ;
6. Komokgi ulduza mй9ahidэ;
7. Qtitb ulduzuna mtigahida;
8. Yerli cisma mtigahido арапlrr.
Bela mtigahiclalar tam torzdo olacaqdrг. Ikinci уапmtоrzdа miýа-
hidalэrdэn аlmап hesabatlar birincidэki tarkibdo olmahdrr.
2|3
 Qtitb ulduzunu mi,iýahidэdon sопrа yazl jurnalrna hэг yarrmtarzda
iifiiqi dairo hesabatlartndan огtа qiymotlor altntr; Q bucaýr - kёmоk9i vo
qiitb ulduzuna istiqamotlэгin tЫqiпdап, Ql-bucaýr-yerli cismo чэ Qtitb ul-
duzuna istiqаmэtlэriп tЫqiпdэп altntr.
Azimut yaxtnlagma tisulu ilo hesalrlanrr. Biгinci yaxrnla9ma tigiin уау
miigahidolarindэ Qiitb ulduzu tigЁn ANrO = l, чlý tigtin ANrO = 00 qэЬчl
edilmolidir. ikinci yaxtnla9ma сэпчЬ vo оrtа en dairэli (<р = 60О -уэсtаk)
аrаzilэr iigtin Qtitb ulduzunun azimutunu О/,2 sahvla чеrir. En dairosi 600 -
dan artrq olan orazida hesablama iig yaxlnla9ma ilэ арапltr.
Hesablama dtisturlan:

cos@
Ab=ANrO+Qi 1(=...
cosбb
sin *(dо + Р)
Siпq6=1qglrд, kr=
.orj{a, -r)
(l7l)
l
clgrlb Д+сtо
= -k,lЧ- z-
1=16*(al-сt)i et=90o-Q-Acost
Asin r
tgAN а=дN+Ql
pSlnt

Alatin R, L voziyyotindo altnan iki azimutdan orta qiymot gбtiiгtiliir,

fa vо d Ьчсаqlап (yuxarlda verilan di.isturlar ila hesablandrqda) Ьiгiпсi
2
riiЬ hэddindэ ёz igаrаlоri ilэ gбtiiriiliir.
Qiitb ulduzunun AN birinci чэ уа dordi.incti rtiЬdэ уеrlэ9э Ьilэr, bu iso
tgAN igarosi ilэ aydrnla9rr.
Astronomiya salnamэsi varsa, I yaxrnla9ma iigtin Qiitb ulduzunun azi
mutu (yerli ulduz vaxtr) S arqumentino gёrэ Qtitb ulduzunun ytiksэklik чэ
azimutlarr codvэlindan segilir. Эgоr S l0"'-adak sэhvlo mаlчmdчrsа, sоп
azimut birinci yaxrnlagmadan istanilon эгаzidа чэ ilin hаг bir vaxttnda altnar.
Saattn verdiyi qurýаq и tigtin dekret vaxttna giirэ уеrli ulduz vaxtlnr

5 =5о +), lD,+(ll+t) (1,72)

taxmini diistuгla hesablamaq mtimkrindtir.

2l4
 хII FэSiL
Gps-iN vARANMA чэ ilчкiýдг тдкiхi
HAQQINDA QISA MЭLUMAT

GPS - ingilis clilinda Global Posytioning System sozlorinin Ьа9 hэr-

ttoriclir. АzэrЬфсап clilinclэ "Qlobal mёчqе miiаууопеtmэ Sistemi" yaztla-
rаq, "Nэhang mёчqе toyinetma sistemi" kimi tэrсtimо оlчпчr,
Stini YЪr реуtmiЙ (SYP) kёmауi ila Yеr tizэriпdэ dэqiq geodeziya
alaqolэndirmэ va Ыiуепtirlаmо i9lorinin apartlmastna yбnoldilon peyk geo-
,ieziyasr l950-ci illэiin ахtппdап tэtttic1 olunmaýa ba9lanrb, Peyk geodezi-
yaslnln inkigatinr tig dбчrэ Ьбlmэk оlаr.
Вiriпсi dбчr (l958-1970-ci illаr) peyk miigahidэlar tisulunun inki9ati
ilэ xarakterizo oluna bilor. Bu da, эsаsэп, xi.isusi haztrlanmt9 kameralarla
peyklorin gakillэrinin 9эkilmэsi чэ реуklаr orbitinin hesablanmasr iisullan
vo onlartn analizidir.
Elo bu vaxt ilk dэf'а olaraq si.ini Yеr реуklоriпdэп istitada edorak qlo-
bal geodeziya 9obokэsinin qurulmastna cahd olunmu9dur,
Bu чахt asas diqqэt Yеriп qravitasiya sahosinin буrэпilmэsiпэ уёпаl-
dilmi9dir.
iKinci d6vr (l970-1980-ci illэr) lэirincidan iiz yeni cihaz чэ mti9a-
hicla iisullarr ito tbTqlanir. Реуklоrэ qэсlоr olan mэsаt'оlоriп lazer tisulu
ilo
бlgtilmэsi, peyk altimetriyaslnda cla istit'aclэ olunmaýa ba;lamr9drr, Bu sa-
hodэ elmin on boytiK naiiiyyattorindэn biri dорlеr peyk sisteminin уаrаdrl-
yеriп oz охч otratlnda
mastdtг. peyk olgmolori dфiqliyinin yriksolmэsi,
tlrlanmast siirэtini, Yеriп qtilblэrinin clanunauyýun horakэtlorini, Yеr
qa-
verdi.
brýrnrn detbrmasiyaslnl va b^ýqo mоsоlоlэri dэqiq буrопmэуо imkan
Ugiincii diivr (l980-ci iidon bu gйпа qэdоr) peyk texnologiyasrnrn
geodeziya, geodinamika, topclqratiya, yеr qurulu'u чэ bagqa miivafiq saho-
Iэrdэ geni9biqyasda tacrtibavi istitadosi ilo xarakteriza olunur, Bu, osasan,
rаdiопЪчiqаsiуа sisteminin уепilэ;mэsi ilэ оtаqаdагdrr. Qtinki radionaviqa-
siya sisteminin komayi ilo lэчrаdа tokmillэgdirilmi9 оl9mэ tisullanndan isti-
йа еdэrоk, orbitin раrаmеtrtаri cloqiq бlgiiImti;, Ьir q:ox texniki mаsэlаlэ-
riп halli, iimumiyyoilo, aйomatla9dlгrlrnr9 ytiksak doqiqli 9бl geodeziya
iglarinin арапlmаst miimki.in о lmч9dчг.
Вч сlЪчrсlэ Navstar (двý) vo Qltlnass (Rusiya) goxtunksiyalr radiona-
viqasiya sistemlori yarandt.
Geocleziyatla tэtbiq olunan "Nачstаг" (GPS) sisteminda apancl rоqs-
lоr (titrаmоlэr) bazasrnda istifadэ olunan tazalr iilgmo metodu, Ьir пе9о
mеtrilап min mеtrа vo ondan tla 9ох cllan bazis xatlorini, santimetr (bazi
hаllаrdа millimеtг) doqiqliyi iliэ бlgmауэ imkan чегir. Тороqrаfiуа - geode-

2|5
ziya iglэrindэ peyk texnologiyaslnln totbiqi, bu sаhосlэ noinki texniki чэ
tэ9kilatr i9lorda, hэtta 9ёl iglэrinin apartlmastnda va kаmеrаl iglэrdа dэ Ьа9
vermig dэyi9i liklаrэ gotirib 9rxartdr,
yer sothindэ peyk metodu ilэ geodeziya olgmolorinin aparrlmasl geo-
deziyada inqilabr dёni.ig oldu.
inqilabr dёni.igtin mahiyyэti Ьчпlаrdlr:
l. Yertistti geodeziya iglarinin apaпlmastnda mэпtоqэlэr arastnda birbaga
gёriintigtin olmast labtid idi. Bu da hйпdtir уеrlоrdо пёqtэlоriп taprlrb se-
gilmэsini чэ оrаdа dovlata 9ох baha Ьа9а golon уеriistй igагоlэгiп (mэп-
tоqэlэгiп) tikilmasini (qurulmasrnr) talэb ediгdi. Mtiasir peyk texnologi-
yasr 1000 km mоsаtъпi yriksak dэqiqliklo ёlgmоуо imkan чеrir. Вчrаdа
arhq no piramidanrn qurulmastna ehtiyac чаr пэ da ki, пёqtэlаr arastnda
gбrtiпЁ9tiп olunmastna.
2. Geodeziya ёlgmэlэriпi adi metoclla араrапdа, hava gэrаiti, vaxt чэ bag-
qa аmillоr igin арагllmаslпа maneqilik tбrаdir. peyk metodu tigtin iso bu
mапеgiliklэriп heg biri i9in apartlmastna tosir edo bilmir.
3. Geodeziya ёlgmэlэгiпiп adi metoclla apanlmasl ctoqiqliyino аtmоstъriп
tэsiгi, peyk tisuluna nisbotэn, on di;tb goxdur. Опа gёгэ do Ьч metodun
totbiqi 9ох vacib Ьir amildir.
4. yеr qabrýr detbrmasiyaslnln oyronilmasindo vo mtixtolif iri mtihandis
qurýulаrrпrп tikilmэsindo Ьэzэп daimi бlgmа iglorinin apanlmastna eh-
tiyac оlчr. Мочсчd geodeziya is;lilrinin Ьбуtik оЬуеktlэrdа apanlmast
togkilati cohotdon 9ох gotindir. Ancaq peyk араrаtlагr heg Ьir gotinlik
gэkmаdэп bu iglarin aparllmastna imkan чеrir.
5. iПСtiУЭ kimi trianqulyasiya mэпtэqtllоri gэЬэkоlэгiпiп saltnmasr ytiksэk-
lik gэьоkэlоriпiп sahnmast ilo Ьirgэ арапlmшdt. опlаr эlачо хоrс ча
vaxt hesabtna sопrаdап istэnilan drэqiqlikdэ olmasa da olaqalandiriliгdi.
Ancaq peyk metodu hэr ti9 kooгdinatr (Х, Y, Z) eyni vaxtda tapmaýa
imkan чеrir.
6. Кёhпэ tisulla арапlап geodeziya iрtэri, nisbotan, kobud, aйomatla9dr-
nlmamrg чэ hеsаЬlаmаlаrа 9ох vaxt itiгilon bir tisuldur.
peyk iisulu kоhпэ tisuldan, эsаst)п, опчпlа fыqlопir ki, Ьurаdа оmэk
mahsuldarltýr аrttr, vaxta qanaot ediIir, bi.ittin iglэr aйomatlagdrnltr, оlgmэ
vo hesablama iglori, hava gоrаitiпdэп чiэ gtintin hanst vaxttnclan astlt olma-
уаrаq, пёqtоlэr аrаslпdа gёrtiпtigtiп tllub-olmamaslna Ьахmауаrаq ytiksak
dэqiqliklo араrtltr.
GPS cihazr ila арапlап tilgmэ i;;lilгi amak mohsuldartrýrnr l0-15 ctafo
аrttпr. Вuпч da qeyd etmэk lazlmdlr ki, ttlpclqratiya - geodeziya va уеrqч-
rulugu iglэriпi GPS alati ila араrап mritэхэssislэr btitiin kompleksi, cihazla_
rt va <lпlаrrп texnologiyaslnt yax;r [rilnralidir. GPS peyk sisteminin geode-
ziyada totbiqi haqqrnda xarici ёlkэlэгdлl gclxlu malumatlar dаrс olunub.
2lб
 GРS ilk dоtЪ naviqasiya iglorinin apanlmasr iigtin yaradrlrb. Арапlап
iglorin daqiqliyi yalnrz istitadaginin cihazlarla igloma qabiliyyatindэn уох,
peyk sistemi kompleksinin btitёvliikda siпхrоп iglэnmasindэn astltdtr.

ý 1М. Peyk sisteminin i9 prinsipi

Son 20-30 ildo geodeziya cihaz чо аlэtlаr parkr xeyli artmt9, оrауа
kёhпоlоriп очоziпэ yeni optik, elektron, elektrooptik cihaz чэ sistemlor da-
xil olmugdur. Bu alot чэ cihazlarrn aksoгiyyoti elektromaqnit dalýalann ор-
tik diapazonundan istitЪdэ edir. Bu da бz novbosinda опlаrа ba9qa сtir уа-
nagmaýr tolab edir. Qtinki ёlgmэ docliclliyino tэsir еdэп bir пе9о yeni sohv
mэпЬоlоri amolo gэlir. Опlаrtп igilr:isinda ап 9ох tosir edani atmosth чэ
Yerin tist sathidir. Вч сiir xarici 9аrаitlэriп tasirini azaltmaq tig{in xЁsusi
mЁgahida-sutkantn hanst saatlartnda apartlmast, Yеr sathindэ elektromaqnit
dalýalarlnrn пе9э metr hiindtiгlrikdon kegmosi, hanst hava goraitindo edil-
masi va hanst аlачэ atmosth hаllагr еlеmепtlоriпiп бlgiilmosi kimi gёsta-
riglэr vo maslэhotlar чеrilir. Giiгtindtiyli kimi, ytiksak daqiqlikli geodeziya
бlgmэlэri Ьir 9ох tэlablarin va 9ertltlrin ёdэnilmosini поzоrdэ tutduýu
iigtin, kоhпэ c|haz va sistеmlэriп tatbicli xeyli vaxt чэ vosait tэlэЬ edir.
Bu сйr geodeziya бlgmоlагiпiп alternativi-makan tisчlчdчr. Bu me-
todda Yегiп siini peyklarindan Ьir anlrq bir nego istinad noqtэsi kimi istita-
do edib, yeriistti nёqtalorin vэziyyotini, уэпi koordinatlarrnl hesablamaq
оlаr. Mokan tisulu GPS чэ onun kimi ba;;qa radionaviqasiya vo peyk sistem_
lэriпiп tэtbiqinэ эsaslanlr.
Эwэllаr Ьч sistemlor эsаsоп naviqasiya iplorinda geni9 istitado olu-
пчr<lч. Тэdriсоп опlаr tokmillo;dirildi vo komptiter texnologiyasrna kеgаr_
kэп, bir 9ох ba;qa sahэlordo tэtbiq tllunmaýa ba9landr. Mtiasir zamanda
опlапп mtixtэlif moditikasiyalaгt gсrэсlсziуа, уеrqчгчlu9u, hэrЬidо чэ bagqa
sаhэlэrdэ genig tэtbiq оlчпчr.
Geodeziyada tatbiq olunan о сr-iг komplekslэr geodeziya peyk sistem-
lоri аdlапrr. Вчrаdа tэtbiq olunan cihazlartn qar;rslnda daha уЙksэk tэlэЬlаr
qoyulur. Onlardan biri оdчr ki, qэlэчIесliсi-qауtаrrсr еIэ elektromaqnit dalý-
ast diapazonunda iglэmalidir ki, аtmrэsth hallartnrn doyi9mэsi olgmo dэ-
qiqliyinэ az tэsir etsin. Вч tэlэЬlэr hэm naviqasiya, ham do geodeziya
tigiin osaslrdrr.
Yеr ktirэsindo istitadэgilorin sayr реуklэriп sayrndan xeyli goxdur. Bu
sistemlora qogulmug реуklэri уегоtгаtr оrЬitlэr boyu elo уегlа9diгmi9lоr ki,
Yеriп miixtolif пёqtоlэriпdоп еупi zanranda эп azl 5-6 peyk mtigahida olu-
na bilsin. Реуkdэ qura9drrrlmr; istiqaпrotlondirici diaqramtntn gtialandtrma
sistemi Yеr qattntn ondan gёrйпоп hissosini ;iia ilэ tam оhаtэ еtmэlidiг.

217
 Uzun mtiddэt apanlmrg tiэdqiqаt vo miigаhidэlог gёstorir ki, atmosth
(hэm trороstЪr, hэm iопоsfЪг) hаIlагrпtп dэyigilmasi ultraqrsa dalýalar dia-
pazonunda yayrlan (эsаsэп desimetrli) гadiodalýalara эп az tэsiг edir.
Mtiasir zamanda ali geodeziyanln vo kosmik geodeziyanrn Ьir 9ох 9о-
tin mаsэlоlэriпiп holli maqsodi ilo yeni qlobal trianqulyasiya чэ tгilаtеrа-
siya gэЬэkаlаriпiп saltnmast vo geniglonmэsi bag чеrir. Bu iglэrdo mtihtim
rоlч peyk sistem ча tisullarr оупауlг. Son bir пе9о ilda apanlmrg todqiqat vo
stnaqlar gostorir ki, GPS komplekslэгinin mtiоууэп modellarini xtisusi geo-
deziya iglorindo mtivэflЪqiyyotlo tэtlэiq etmok оlаr. Bu ctir sistemlэr vasi-
tэsi ilo noqtalorin plan vaziyyэtini чэ опlапп araslndakl masafalэri
_L, _]: nisbi sohvlэr, yirni Ьir пе9о mеtrdэп Ьir ne9a millimetrэ
100000' 500000
qоdаr dэqiqliklэ hesablamaq сrlаr. YLiksэk dэqiqlik чеrэп GPS vo geode-
ziya peyk sistemlэri Yеr qabrýl dinamikaslnln tiуrопilmоsiпdэ osas уеrlэr-
dэп birini tuta Ьilоr. Onlarrn genig bcynalxalq рrоqrаm tizro istit-adosi Yеr
Ёzоriпdа Ьа9 чеrэп zоIzэlэlэr, siini;molor, gбkmоIэr, iifiiqi va 9aquli tekto-
nik hоrоkэtlэr vo bagqa tabii tЪlаkэllilг ргоqпоzчпu qlsa Ьiг mtiddotdo gеr-
9оklэ9dirэ bilor.
l957-ci ildэ Sovet dбчliэtiпiп buraxdrýr birinci siini Yеr peykindan
sопrа timumdiinya peyk trianqu[yasiya metodu inkigaf еtmауэ bagladr. Osas
diqqat peyklarin ulduz fbnunda tcxoq;i,lki llarin 9эkilrnosi tisuluna yetirilirdi.
Опчп iigtin xiisusi fЬtоqrаmmеtгik mcttldla uzlagdrrrlmrg metrik tbtokamera-
lапп yaгadtlmaslna ba;landr. Ilomin q;эkillэrdэп istiqamэtin оriуепtirlоп-
mosi tigiin lazrmi malumat аlаrаq, Ьсiуйk geodeziya 9эЬаkэlоriпiп qurulma-
srnda istifadэ edilirdi. О metodla i;liэmak iigrin icad чэ istehsal olunmug
cihazlar hэm 9ох аýlr, hаm dэ 9ох balra idi. Эп azt iki uzaq masafbdэ уеr-
lэ9ап mапtэqоlогdо tэmiz havacla va cyni vaxtda mrigahidэ арагmаq laztm
idi. ОI9mэ паtiсэlаri Ьir о qсlсlог cli,l tloqiq cieyildi (yuxandakr пёqsапlаrа
gёrо). Ona gоrэ qlclbal peyk trilalerasiyast tэrаtlпdоп о srxrgdrrrldr.
Peyk mэsаtЪёlgап sistemi, incli пэhэпg regional чэ lokal geodeziya
gаЬоkэlэriпiп qurulmaslnda gen i; ttlt Ь ic1 оluпur.
Bu sistem ozltiyi,indэ iki уеrо biilrini,iг. Опlаrdап Ьiri optik diapazonda
igloyэn sistemdir. Вчпuп da tilkmillil;;ttiгilmэsi lazer peyk mэsаtЪёl9эп sis-
temin yaradt Imasrna gэtiriЬ 9lxar1 dl.
Bu sistem 9ох аýrr чэ bahalr tllcitrýu tigrin чэ eyni zamanda tэmiz hava
goraiti tolob etdiyindon iglor ba9qa istiсlаmэtэ yonaldi. Bu da rаdiоmэsаtЬ-
ёlgоп sisteminin tэkmilla9dirilmэsi ilo nэticolondi.
Radiomosatbolgэn sistemintl KD1.1KKA>>, <<Хirап>> чэ s. daxildir. Son
on ildэ гаdiоmэsаtЬоlgоп sisternindo сlорlег ettЪkti tatbiq etilir. ABý-da Ьч
эsasda hэrbi-doniz naviqasiya pcyk sistemi NNSS adlt, sonradan <Tranzit>
adlanan bu sistem, naviqasiya vtl geodeziyada tэtbiq olundu. Miiasir qlobal
2l8
mёчqе miiэууэпеtmэ GPS sistemi, onun osaslnda quruIdu. ýarti <Ulkada>
adlr Ьеlэ Ьir sistem kegmig Sovet ittitaclrnda da yaradrlmrgdrr.
<Tranzit> sistemindэ iglomok onu gёstardi ki, bu sistemi mоdеrп-
lo9dirib naviqasiya чэ geodeziyada totbiq etmok 9ох alveri9lidir. МэsаГэёl-
9эп sistemda, fаzаh iisulun totbiqi iilgrna iglorini daha da doqiqlogdirdi.
Peyk mэsаtЪбlgоп sistemin naviclasiya vo geodeziyada tэtbiqinin osas
xiisusiyyati ondan ibarotdir ki, peykdon, Yег tizarindo olan bir 9ох stansiya-
lаrа qador olan mosafolori ёlgmok mrimktindiir.
iqEi aparatlann arastnda radicltltiiniciiniin olduфnu паzоrа alsaq,
peyklo stansiya arastnda ikitэrэtli rаЬitэуо (эlаqоуо) ehtiyac оlmчr. Qtinki,
реуklэ арапlап geodeziya бl9пrоlсlriп xtisusiyyotlori опч gоstэrir ki, peyk
rаdiо-mоsаt-эёlgэп tisulu ilэ kооrсliпаtlаrlп taprlmasrnda реуkdэп galon Ьir-
tоrэf'li infbrmasiya siqnalrnln уегdiэki radioqabuledicisino otiirtilmэsi (ki-
tayэtdir) mosolэni holl edir.

ý 105. Хаtlаriп iilgiilmasinda ikitarolli vo

birtaratli iisullartn tatbiqi
Yerdaki i9rq va radiomosalt,liilgirnlarla mэsаЬlэriп ёlgtilmasi genig
totbiq оlчпmаýа ba;ladr. Bu da опuпlа эlаqоdаrdrr ki, ozi.indэ ёlgmо й9Ёп
infbrmasiya dagtyan siqnal bu yolu iki dotb qэt etmэli оlчr - irэli va geri.
Bu konsepsiya оlgmэ zаmапl siclnal 1-оrmаlаgdrrап gепеrаtоrlапп qеугi-
sinxronluýu nэticasinda omolo goliln lэiг 9ох sэhvlordon azad olunmaýa
imkan чеrir.
ikitoratli metod peyk geodcziyasrnda da tэtbiq olunur.
Lazer peyk mэsаt-эо19эп sistemi ()nun osaslnda i9layir.
Bu sistemlardэn mоsаfЬtllgэп KSYLVANiA)) sistemini чэ <WETT-
ZELL>> lazer sistemini gоstэrmэk о[аr. Bu sistemdэ optik diapazonda ig-
lэуоп qobuledici-ёti.irticti, уег m()nli,qэsindэ quгulmчg xiisusi qurýu ilэ
tochiz оlчпчг. Peyk yalnrz эksgldiriсi tlbyek rоluпu 0упауlr.
Вчпlаrdап bagqa peyk аltimеtгltlгiпi - (mas, GEOSAT, ERS-I vo s.)
gёstоrmэk olar. Bunun asas xйsusiy1,oti ondan iЬаrэtdir ki, ёlgi.i cihazlaгr
peykdo yerlogclirilib, oksetdirici isil Yсг sэthiпdэ (dэnizdo, okeanda). OlE-
mо vaxtt Ьч sistemlor da эsаsdrг. IJuгасlа iпtЬrmаsiуа siqnalr ikiqat yayrlma
vaxttnt tolab еdiг - уеrdэп peykiэ, рсуkdэп уеrо mosatЪni qotetmo vaxttnt.
Оgэr siqnalrn yaytlma sйrоli tntllumdursa, tlnda bizi maraqlandtran
D mоsаtъsi bu diisturla hesablarraг.
1

l) = -v,т (l 73)
2

2|9
Ьчrаdа у - intbrmasiya siqnalrntn yaytlma stiгotidir. Вчпч 9ох vaxt igrýrn
vakuumdakr sЙrэtiпэ ЬэrаЬэr giitiirtirlаr. Аtmоsfеr tasiri iso sопrаdап dtizэ-
li9 kimi hesablanrr.
т - ikiqat mоsаtЪ i.igtin qeydo ahnmtg vaxtdtr - siqnalrn Yеrdэп реу-
kэ, peykdэn Yего qayrtmasr чахttdlг.
Вurаdа miisbэt hal odur ki, vaxt yalntz Ьir saatla бlgtiltiг. Etalon vax-
ttntn vo ba9qa saatlar sinxronluýunun rntiqayisэsi lrurada bag чеrmir.
Peyklo yerdaki mэпtасliэ aгaslndakt mэsatbnin birtэrotli metodla
ёlgtilmosinin эsas xiisusiyyэti оduг ki, ottiriic{.i араrаt peykdo, qэbuledici
isa Yеr mэпtэqэsiпdэki cihazda clurulub,
intbrmasiya siqnalr ёlgiilan miэsa1-oni Ьir istiqamotdэ kegir (9эkil l83)
(i9rýrn siirэti = 299'792458 m/san)
Onda axtartlan mоsаfЪ bu dristuг[a hesablanacaq.

D= l, .т. (l'74i)
Elektгomaqnit gtialarr Ьir nanosatliyado' 30 sm-o qэdаr yol getdiyi tigi.in
peykda vo qobuledicidэ saatlaпn siпхrоп iglonmasi sahvi nanosaniyэnin
ytizdэ birina qаdэr dэqiqlaýdirilrToIidir ki, geodeziya olgmalari daqiq olsun.

Qobuledici

YЁkSak Stabi|li Оlgmэ

dayaqh generatorlu qurýusu
ёtOriiс0

Yerli уOksэk
Mantaqa А stabilli dayaqll
(peyk) generator

Mantaqa В
(уегdаki stansiya)

ýl,kil l83

Elm чэ texnikantn mtiasir nailiyyatlэri homin doqiqlikla iglэyo bilэn

sааtlапп dtizaldi lmэsina imkan чсгtrrir.
Эgаг dayaq gепегаtоrlаrtпtп (реуkdэ чо istinad noqtэlэrinda) qeyri-
sinxron iglоmэlэriпi пэzэrо alsaq (9йпki vaxt опlаrlа ёI9iilйr), onda mэsаtЬ-
lогiп hesablanmaslnda istitadct оluпап l74-cti diistur daqiqlэ;dirilmэlidir.
Bu mэqsadlэ etalon vaxttna nis[,toliln peykdэki ёttinicti quгýularrn tarkibin-

' l nanosaniya= l . l0-9 saniyэya.

220
do olan saattn gбstэrdiуi vaxtt бtot ilэ, qэbuledicidoki saattn mtivafiq gёs-
tэrdiyi vaxtt isэ Бt*"ь ilэ igага etsok, peykdэn elektromaqnit giialarrnrn
yayrlmalan vo qobuledicido qeyd o[unmalan bu miitonasibdэ yazrla Ьilэr:

Tolq =(r*u *6r,,,,,)-.(l,,, +6тlо,)=r,,*+6т (l75)

Ьчrаdа 7h,q ёttirticti чэ qobuledici saatlanna gёrэ siqnallar kegmosinin
qeydo almaq vaxttdtr. tot чо tqob - ctalon sааtlапп gоstэriсilэriпа gёго in-
tЬгmаsiуа siqnallntn gtialanma va qlllruledilmo vaxtlanntn anlarldtr.
Tu* = tqab - tot учхаrldа gёsttlгilan siqnalla mоsаtЪпiп kegilmosi vax-
trdrr. бт = бtq"b - бtot - peyk vo усгdэki mэпtэqэ saatlartntn qeyri-sinxron
iglamalorino diizэlig.
Qeyd olunan 7u,. vaxtdan istithdэ olunanda hesablanan S mosatЪsi Ье-
lэ tарrlrг.
ý- = yToh = ч(т,,lч +6т)= cl +убт, !'76)
Ьчrаdа d maraqlandtran реуkliэ qabuledici arastndakt hэпdэsi (hэqi-
-blzi
qi) mosafbdir.
чБт peyk чэ yerdaki stansiyada оlап saatlarrn fэrqiпа dtizэligdir.
чбт
- dtizoligi saatlartn mokanda уеrlэ9dirilоп mэntoqolardaki saat-
lаrrп sabit- iglэmasindan asllldrr. Oks halda sohv l00 mеtгdэп dэ 9ох ola
bilor. iki ёl9mо arastndakt 1'эrс1 9ох cltduýu iigtin S hesablanan mаsаtЪsiпэ
xэyalr uzaqlrq adr verilmigdir.
Вirtэrэf]i iisulla mаsаtЪliэriп (ilgtilmэsini хаrаktегizэ etsok, Ьч iisulun
hom mtisbot vo hэm dэ mэпfl (оrоllоriпi gбrоrik. Mtisbot tэrэfi ondan iba-
rоtdir ki, peykdэ qoyulmug Ьiг adod ottirticii qurýudan istэпilоп qаdоr qa-
buledici арагаtlаrt Ьаhrоlапо Ьilоr. Мопtl cohoti Ьчdчr ki, diizэli9larin do-
qiq u9otu араrtltr. Bu da dayac1 gепсгаtоrlаrrпrп peykdoki чэ уеrdэki араrаt-
Iardakr saatlann qeyri-sinxron iq;lomtllori ila эlаqоdаrdrr.

106. Peyk geodeziyaslnda xatlarin iilgiilmasi prinsiplari

igrq чэ rаdiоmэsаfэёlgэпlэ уег tizэrindo xottin uzunluýunu оlgэпdо
impuls чо faza i.isullarl vo опIагdап [riгgэ istithdo genig yayrlml9dtr. Еlэ bu
metodlar peyk mаsаtЬбlgэп Ёsulч ilэ mэsаtЬ ёl9mэпiп asaslnl qoymu9dur.
Peyk geodeziyastnda siqnalrn kodlaq;drrrlmastna эsaslanan tisul inki9af et-
mokdэdir. Вчпчп da oztiniin spesit'ik xtisusiyyatlэri чаr.
impuls mаsаt-обlgmэ pгinsipi pcyk metodundan mбvqe mtiayyanet-
mado, yuxanda gёstorilon lаzсг milsatbбlgma sisteminda чэ peyk altimetr-
сlа tatbiq оlчпur. Bu iisulla milsatilnin ёlgiilmasinin miisbot соhэti odur ki,

22|
mosafo tez чэ birqiymotli taprlrr. Bu da, naviqasiya mэsаlэlэriпiп hэlli
iigiin 9ох vacibdir. impuls prinsipi ilo mаsаfэ , Гаzа iisuluna nisboton 9ох
bёyiik sэhvla taprlrr. Ona gёrо do bu geodeziyada genig tэtbiq оlчпmчr.
НэrЬi dэniz donanmast iigtin gomilorin yerini tapmaq zэrчrэti mосЬчr etdi
ki, xrisusi koordinat metodu tэtbiq edilsin.
Bu koordinat sistemi moxt] olduýundan Ьч sistemda iglоmауэ hоr
adama izaco verilmirdi.
Oz doqiqliyino gоrо kod prinsipi do taza iisulundan geri qalrr. Ona gёго
geodeziya mоsэlэlэriпiп hollindэ kбmokgi rolunu оупауr (mэs. stansiyanrn
kooгdinatlanntn toxmini mtiаууэп edilmэsi).
Geodeziyada tэtbiq oluna bilon peyk sisteminin faza metodudur. Bu-
nunda эsas bazastnr intbrmasiya siqnaltntn dagtytcrsr kimi qэbul olunan rа-
diodalýanrn dessimetr diapazonunda hоmаhэпg titrэmэsidir.
Bu titrэmэпiп analitik nisbotini iimumilogdirilmig gэkildэ Ьеlэ yaz-
maq оlаr:

у = дsiп(о r +Q.), Q77)

Ьчrаdа А- ehtizazrn (titгэmопiп) amplitudu;
со - bucaq tezliyi;
t - kegon vaxt;
9u - f-azantn baglanýtcr.
Faza ilo mosafoolgmэdo istifadэ olunan osas раrаmеtr, indiki t-aza
adrnt almrg l77 saylr dtisturdakr triqonometrik funksiyadrr

?Q)=ot+po. (l78)

Bu раrаmеtrlэ чzuпluýчпч tapmaq istodiyimiz R xotti arastnda alaqo

yaratmaq iigtin, qeyd еdэk ki, ахtапlап mэsаfъпi kе9эпdап sопrа istinad
titrэmэsiпэ nisbotan fazada titrоmэ gесikiг.
ikitorэt-li tisuldan indiki fаzаdап istifacto еdэпdэ bu ctir gecikэn titro-
mэdоп istithdэ еdэrэk yazmaq olar:

o'=,(t-#)-r. (1,79)

Fаzаmеtrlэ olgtilon ср fazast arastndakt tЫq ЬоrаЬогdiг:

,р = 0Q)
,,
0,Q )=Ф
2л
(l80)
-,ч
Ьurаdап:

222
 о=*,, ( l8l)

g - bucaqdtr, dоrосэ чо уа qradla оlgйltir.

Peyk tЪzа mэsаfэбlgmа iisuluna qэbuledici hal, onunla хаrаktеrizо
olunur ki, yartmsaatlrq intbrmasiya Hitlasi t-azantn hesablama prosesini
asanlagdtrmaq tigtin nisbi vahidla (t-aza siklinin hissosi) it-adэ edilir. Опа
gоrэ l 80 vo l8l -ci diisturlan Ьеlа gortinacoklor:

п_ Q _ 2R
I-
/ (l82)
2т у
ча

л= У .д, (ts3)
2f
Ьurаdа f = L herslo titromэnin tezliyidir (чэ уа опчп tоrэmэsi meqa_
lп
hеrs, heqahers чэ s.).
Faza ilo ёlgmопiп neqativ xususiyyoti ondan iЬаrэtdir ki, avvэlki ёl-
9mоуо aid hаr hansr Ьir эlачо iпtЬrmаsiуа olmayanda fаzаmеtr yalnrz bir
kegiti hэtldindэ tЫqini ёlgmэуа imkan чеrir (yoni bir faza dёчr). Ancaq
l82 чо l8З-сti diisturlarrndan olan Л, bir пе9э dэtЪ 0 (kэmiууэtdап) miq-
dardan artrqdrr. Ona gёrа dэ Л-iп рагаmеtri Ьеlо olacaq:

Л=1/+м, (l84)

burada N - intbrmasiya siqnaltntn axtarllan mоsаtЪпi kegdiyi vaxtda fаzапtП

tam doyi;mosi dёчriiп sayt;
М - tЪzometrlo ёlgi.ilon, faza|ar tЫqi.
Эwоl rJeyildiyi kimi, birtorot'li metodda peyk чэ yerdaki qobuledi-
cinin saatlanntn eyni olmayan gostэгicisinэ gоrэ diizэlig пэzоrdо tutulurdu.
Faza ilэ бlgmаdа mtixtэlif gепеrаtоrlаr (peykdoki va qэbuledicidoki) toro-
t]пdэп yaradrlmrg baglanýrc tЪzа titrэmosinin tutu9durduýumuz ugotuna eh-
tiyac уаrапtr.
Baglanýrc fazam F" ilo igаrэ etsэk, indiki fazanln titromэsi

F(l) = .ft + F.. (l85)

оlаг

22з
 F" Ьеlэ qэbul оlчпчЬ ki, faza бlgmэlэriпdэ istifadэ olunan titrэmэпiп
nЭticosindo miivafiq elektron saatlann gоstэriсilэri stirtigiib чэ уеrlэriпi
dayigib. Опu пэzаrэ aldrqda

Fo=fбt, (l86)

ьчгаdа бt - saatrn etalon ёl9mо араrап (anda) saata nisbaton dayigmosidir

(уэпi peyk vo qэbuledicilar tigtin sinxronlu).
Bu taza dэyi9ikliyi baglanýrcrndakr tэsvir ola bilsin ki, Ьir dёчrэуэ
miivatiq miqdardan da 9ох olsun.
Peyk olgmэsindo stirtigmэ N miqdarr ilэ Ьirgо baxrldrqda [indiki peyk-
dan gоlэп fazantn ehtizazt (titrэmosi) qэbulediciyэ daxilolma] diistiir anali-
tik tЬrmаdа Ьеlэ yaztltr.

41(l)=fQ-T)+fбtu,, (l87)

ьчrаdа ( - qobuledicinin girigino peykdon ehtizaz (titrоmэ) gotiron indiki

faza; Г - tezlik apanclslnln nominal qiymoti;
, =
Д- axtartlan mаsаГэпi ehtizaz(titromo) aparlclslnln getdiyi vaxt;
ч
бtot - бlgmэ арапlап vaxt peykdaki ёttirticiin{in qeyri-sabit iglэmэsi vo
peykdaki ýaatln gostaricisinin getmэsi.
Belэlikla titramo mtivatiq olaraq indiki fazada qabuledicidэ istinad
yaratmaq Ё9i.iп:

4*(r)=ft+76To"b (l88)

fаzаlаr tЫqi Л эsastnda реуklэ bizi mаrаqlапdtrап пбqtэ arastndakt masafo

bu tэпаsiiЬdэ taprlacaq
F=4,t)-q,"о Q)=-r"*7(a_,o,o -61u,) r,*nl

/т - nunqargrsrndakl ((-)) igarasi onunla эlаqаdаrdrr ki, peyk sis-

temindэ 9ох vaxt start siqnalt эчэziпdэ rаqаmli taza ёlgmэlогiпdа peykdon
galon siqnaldan istifada olunur. Вu da gecikdiyindэn faza igaroli vo hэrо-
kэti dчrmа keyfiyyэtina gёrэ yerli istinad gепегаtоru siqnallan formala9dr-
пr. Onda l84-cii diistur Ьч formant alrr:
F =N -м. (l90)

224
 [89 чэ l90-ct dtisturlann kombinasiyasr
ЛF=lт+N+fбт (l9t)
чеrlr.
ВчrаdаМ - оlgtilэп fazalar forqidir;
/- арапсr tezliyin nominal qiymэtidir;
N- peyklo qobuledici arastndakt mosafoni kegon radiosiqnalrn keg-
diyi vaxtda tЪzantn doyi9diyi реriоdlапп (dбчrlоriп) tam sayldtr;
бт = 6 /u, - б lq"b - peyk чэ qobuledicidэ saatlartn sinxron i9lэmэsiпо
dtizoligdir.
Эgоr onu da пэzэrэ alsaq ki,

,=Lч
Onda olgtilэn tbza tЫqi М, ёlgiilоп R mаsаfоsiпэ gоrо bela taprlar:

м=L.д+N +fбт (l92)

у
Bu dйstчr ахtапlап xott uzunluýunu faza metodunu tatbiq etmoklo Ьir-
tarafli peyk mоsаfэёlgmэ sisteminin osastdtr.
Вчrаdа, faza metodu tэtbiq olunmaqla xottin uzunluф taprhr.

ý 107. Qlobal peyk.ýiýtemi miivqeyi (GPS) qчrulmаýIпrп

iimчmi prinsiplэri
Aparrlan tэdqiqatlardan mэlчm оlчr ki, peyk sistem mёvqeyi mоýа-
fэпiп Ьirtоrоfli ёlgtilmэsi tisulunu moqsodouyФn hesab еdir. Bu iisulun
hэуаtа kegirilmэsi iki эsas hissoya Ьёliiпiir:
Peykdo quragdrrrlmrg ёttiriicii qurýuya чэ yerdoki istifadaginin ixtiya-
ппdа olan qobuledici-hesablayrcr kompleks.
Kompleksin daimi ig qabilyyэtinэ malik olmastnt nozaratdo saxlamaq
{igtin miiasir GPS tipli peyk sistem mёvqeyina tig sektordan nazarat оlчпчr:
l. kosmik sеktог
2. idarэetmo чо nozarat sektoru
3. istiГadagi sektoru
Bu sektorlarr a9aýrdakt (l84) sxem gэkilindo чеrmоk оlаr.

225
 kosmik sекоr
tezlik Ll va L2
Vaxt
Еfimеridlага kёmаkgi
iпfоrmаsiуа

ldaroetma va пэzагаt sektoru.

ldaraetmo markazi.
Vaxtln sinxronlaýmasl
sistemi. MOgahidoetma
stansiyast

lstifadagi sektoru. Peyk

siqпаllаппtп qabulu

ýakil 184. GPS sistemindэ ii9 эsаs sektorun аiаqэlэпmэlэri sxemi.

Sxemdon gёriiпЁr ki, kosmik sektoгa GPS sisteminэ daxil olan peyk-
lэr aiddir. Реуkdэ quraýdlnlmlý avadanhq Ьirtэrэtli ёttirtiсii rаdiо mоsаtЪ-
ёlgэп kompleksi rоlчпч оупауlr. Bu Yеrа radiosiqnal чегir ki, Ьчпчп da
osaslnda peykla уеrdэki montoqo araslndakl mоsаЪ ёlgiiliir чэ digor in-
tЬrmаsiуаlаr verilir.

ý 108. Kosmik sektor. GPS tarkibina daxil оlап

реуklоr haqqrnda qlýa malumat
Orbitin hesablanmaýl ча реуklэriп saylnln mtioyyэnloýmэsi aýagl-
dakr mtilаhizэуэ gёrэdir:
l. Uzun illorin tэсrйЬаsi gostэrir ki, peykin orbitinin 20000 km (Yеrdэп
реуkэ qэdоr olan mэsаt-о) olmasr эlveriglidir. Qiinki bu ytiksoklikdэ
uganda peyk l2 saata Yer otraftnda tam Ьir dёчr edir. Bu da hэm peyk-
lаrэ qulluq еtmэуо чэ hom do опlаrdап Yеrdа istifadэ etmaya yaxýl ýэ-
rait yaradlr.

226
2. Yеr Hirosinin hаr hansr Ьir nёqtosindo eyni vaxtda minimum 4 peyki
miigahidэ etmok tigiin Yегiп эtratrnda taxminan 24 peyk trrlапmаlrdrr
3. МЁgаhidэ оlчпап реуklэгiп hondэsi cohotdon уеrlэ9mоsi olgmonin do-
qiqliyino tэsir etdiyi iigiin orbitlorin sayt elo gotiirtilmolidir ki, опlаr Ьа-
rаЬоr sayda olsunlar чо fэzada опlап mtigahidэ еtmэk miimКin olsun.
Веlо поtiсоуэ galinib ki, GPS sistemindo altr orbit gottiriilsiin.
Bu orbitlorin miistэvilori bir-birino nisboton 60О bucaq altrnda gёtii-
rtilsiin.
Вчпlаr da hэr bir qongu orbit miistэvisindэ peykin vэziyyoti tэхmiпоп
40О stirй9iir.
idaraetma va пэzаrэt sеktоru арапс1 (markozi) stansiyadan va bii-
ttin Yer Нirэsiпэ sорэlопmi; mtigahido stansiyalartndan ibarotdir. Bu sek-
tоruп чэziГэlэri - peyklorin ig qabilyyэtinэ malik оlmаlаппt, hэr bir peykin
efimeridini sistematik оlаrаq daqiqlэ9dirmэk, qabul olunmu9 atmosth mо-
delinin раrаmеtrlоriпiп dэqiqlo;dirilmosi, hоr Ьir peykdo qoyulmuq saatla-
пп gбstэrmэsiпiп koпektosi, (diizoldilmэsi) miitamadt naviqasiya molu-
matlannt уепilэ;dirmаk чэ s.
istiladagi sеktоrч genig yayrlmr; aparatlarr oztinda соmlа9dirэп Ьir
qurumdur. Вчпuп vazit'эsi peyklordon gоlэп radiclsiqnallarl qobul edib, оп-
lаrr hesablamaq, istanilon noticoni oldo etmok, mii9ahido арапlап nёqtoni
tapmaq (miigahidэ apartlan stansiyanl) harokot edan obyektin (ma9rn, gэmi
чэ s.) stirэtini чэ опuп hansr istiqamotdo hоrэkоt etdiyini tapmaqdan iba-
rэtdir.
Yцхаrtdа deyildiyi kimi, GPS tэrkiЬiпа daxil olan реуklэr рlаtГоrmа
funksiyasrnr dagryrr. Qiinki bu sistemin igini tamin edan араrаtlаr реуklоrdэ
qura;drrrlrb. Реуklаr, ёzlэri koordinatlarl molum olan kosmik obyekt fчп-
ksiyastnt dagryrr. Peykin osas korpusunda btitrin араrаt kompleksi уегlэ9di-
rilib.
l978-1985-ci illэrdэ hоr biгinin gэkisi 845 kq olan 2 peyk buraxrlrb.
Orbitin Yеrdэп оlап hiindtirliiyii 20200 km-э yaxtndtr. Iki orbitdon istitada
olunub. Orbit mtistovisinin ekvator miistэvisino meyli 630 olub.
Yеr otratrnda tam dovrii 2 saat 57 doqiqo 58,З saniyadir.
Peykin lауihэ iizrэ ugug mi,iddoti 4,5 ildir. l989-cu ildэ buraxrlan peykin
meyl bucaýr 550, 9эkisi l500 kq ugug mtiddэti 7,5 iI olub.
Btittin sistemin ig tЪaliyyotini daimi saxlar:naq vo altt orbitdo ugmaq
iigtin 28 peykin buraxtlmast поzаrdо tutulmugdur. l995-ci ilda GPS sistemi
iigtin 20 peyk buraxrlmrgdrr.
Bu реуklэгdэп gепеrаtоrlапп hazrlanmastnda эwоllаr atomdan isti-
fada olunurdu. indi isэ оп yiiksok keytiyyoto malik olan hidrogen maze-
riпdап istifadэ olunur.
227
 ý 109. GPS peyНarinda qoyulmu; aparatlarrn funksiyalarr
ча опlаrrп hэyata kegirilmэsi sxemi
Sxemda osasэn dayaq generatorunun funksiyast tosvir оlчпчr. Bu gепеrа-
tоr 10,23 MHs (Meqahers) tezliyindo igloyir vo bununla da nэinki peykdэn
Yега otiiriilon siqnallar formala9rr чэ hаm do elektron saatlan tапzimlэуir ki,
peykda арапlап olgmoni vo siqnalrn verilmosi vaxttnt dэqiq еdir.
L|,L2 9эrti adr almtg арапсr tezlik titrэmэsi dayaq generatorunun tez-
liyinэ ччгчlmаqlа tbrmalagrT (Ьах: 9akil l85).

Dayaq gепеrаtогч
L'l tezlikli fo=10,23 MHs
da9lytctst
Fr_l='154fo Моdчlуаtог

Аф=9о" Modulyator Birla9dirici

С/А- kod
Summator
0,1 fo

Naйqasiya
хоЬэdэri 50
biUS Вirlа9diгiсi

Р- kod
Summator
fo

L2 tezlikli
da9tytctsl Modulyator
Fu=120fо

ýэkil185. Peykdэ qoplmug араrаtlапп sаdэ fr:nksiyalannln sxemi

Ll чэ L2 miivatiq olaraq l54 чэ l20 tezliklorinэ wrulчr.

Alrnmlg tezliklor:
Frt = |5]5,42MHsvo fъz= |22'7,60MHs
},rt = l9,0 sm vo llz = 24,4 sm mtivafiqdir. Bu titramo noinki peyk_
dэп keytiyyэtli siqnalrn yerdoki араrаtа бtiiriilmasini tэmiп edir чэ eyni
zamanda t-aza ilo оlgmэdо osas siqnaldlr. Bu siqnalla уЁksэk doqiqliklo
реуklэ Yerdoki mапtэqо arastndakt mоsаЪ taprlrr.

228
 Реуkdэ tbrmala9drnlan kod siqnallarrnrn чэzifэlэri hэm miixtэlif
peyklardon golэn siqnallan Yerdэki араrаtlаr arastnda Ьбliigdiirmэkdап чэ
hom dэ operativ siirotdo kobud da olsa mosafэni ёlgmоkdап ibaratdir.
Peykdon kodla чеrilэп siqnallar оsаsэп dayaq generatorundan istit-adэ
olunmaqla tbrmalagrb. Моsэlэп: С/А - kodunun tezliyi
fЪtд = tЪ: l0 = 1,023 MHs.
Р - kodu tigtin isэ tn = fo = 10,23 MHs.
Ll tezlikla чегilоп kod siqnallarrnr (С/А, Р - kod) qэbuledicidэ bol-
mэуi asanlagdrrmaq mэqsэdi ilэ С/А kodu tigiirr veгilig араrап tоrропmо,
Гаzауа gёrа эlачэ 90" siiriigdiirtilo Ьilэr.
Peykdэ formalagdrrtlan fazomodelli tezlik арапсlsl siqnallar sопгаdап
mtivafiq elektron qovgaqlarr ilэ birlogib vahid siqnal kompleksi уаrаdtr ki, о
da peyk antennast sistemi ilэ 9i,ia Ьчrахlr.

Реуkdэ yiiksak stabilliyэ malik оlап dayaq gепеrаtоrlаrr

Peykdo y{iksэk stabilliya malik olan dayaq gепеrаtоrlаrl чаr. GPS sis-
temindэ эп 9ох tэtbiq olunan stabil iglоуэп atom vo mоlеkчlуаr gепеrаtоr-
landtr.
Hidrogen molekulyar gепеrаtоrlап (mаzеr) mоlеkчlуаr, rubidium va
sezium atom gепеrаtоrlаппdап daha keyfiyyэtlidir.
Вir saniyadэ tezliyi rubidium generatorundan - 1,19-tl, seziumdakinda -
5.1}ll olduýu halda, hidrogen (mazerli)- gепеrаtоrdа - 5,1}l3-d{ir.
Sistematik dreyt, mйvatiq olaraq 3.10-1l (Ьir ayda), 3x1}l2 (ildo) ta-
prlmayrb. Вчrаdап Ьеlэ Ьir naticoyo golmak оlаr ki, tezliyinin stabilliyi оп
9ох hidrogen mаzеriпdэdiг.
GPS sisteminda реуkdэ ёlgmа iigiin qoyulmu; dayaq gепеrаtоrlаrа
Ьэzi odobiyyatlarda saat deyilir.

ý 110. Kodlarrn lbrmala9maýl ardlcrllrýrnrn рriпsiрlэri

Реуkdэп gэlэп siqnallann i9indэ эп 9ох diqqэti ёzlina соlЬ edan kod
siqnalrdrr. Hamt iigi.in istitadэyo уаrrуап С/А - kodunun siqnalr gепеrаtоr
daxilindэ уаrапап tэrрэпmэ ila tbrmala;rr. Bununda tezliyi 10 dэfэ Ьбltiп-
mауо moruz qalrr. Нэгаkэt edon reqistr - Ьir bitli yadda; оzэуi yaradan bir-
lэ9mоlоrdir. Ozokdon impuls siqnah gtxanda ardtcll rеqistr Ьir bit 9жlýа dоЁтu
hагаkаt edir.
GРS-dэ hэr Ьir peyk iigtin xtisusi C/A-kodu tЬrmаlа9drпlrr. Bu da
mtixtolif ctit ozaklarin siqnallan эsastnda yaradtlrr.

'ýtia buraxan
229
 Таm tэkrаr olunmayan ardrcrlhqla C/A-kodu 1023 bitdan iЬаrэtdir.
Bu da vaxtrn Ьir miЦi sапiуэуа miivaliq olduýunu gбstаrir.
Р - kodda bu analoji prinsipdo yaradrlrb. Вчrаdа fэrq ondan iЬаrоtdir
ki, iki onminlik reqistr horokoti ovozino, dбrd onminlik reqistr hэrэkэti
gottiriiliir. Bu rеqistrlэr iki-iki ardtcrl Ьirlоgоrэk l5 З45 000 037 elementar
ёttirticii yaratmrgdrr. С/А - koddan tЫqli olaraq еlеmепtаr ёtiirmэ mtiddati
tэхmiпэп 0,1mks, btittin kod ardrcrllrýrnrn tokrarolunma periodu tэхmiпап
266 sutkadrr. Р - kodun iisttinliiyti ondan ibarotdir ki, ondan hэr istifadэgi
istif-ado edo bilmir.

Реуkdэ naviqasiya mаlumаtlаrrпrп formala9masr va maýzi

GPS sistemindэ bilavasito mоsаtЪоlgmэ рrоsеsiпdэ i9tirak edon infor-
masiya siqnallarr ilэ iglorkon peykdon уеrdэki арагаtlаrа miixtolif mоlчmаt-
lапп verilmosi zэruriууоti уаrапrr. Qiinki bunlardan istifadэgi miixtalif he-
sablamalarda istit-ado edir - (durulan yerin) stansiyantn voziyyэtinin mtioy-
yan edilmэsindэ, siqnalrn altnmastntn dэqiq vaxtl iigtin.
Peykin efimeridi, konkret peyk saatrnrn gostardiyi vaxta dtizэli9, GPS
sistemi хаrаktеriпэ aid vaxt, ionosthin tэsiriпэ gбrо dtizэlig, peykin iý qa-
bilyyэtinin vэziyyэti чо sair mahtmatlar tophtMtlla пal,iclasiya itфrmаsiуа-
м deyilir.
Gбstэrilап mаhmаtlаrtп fоrmаtlап kadr adlaпtr. Вir kаdr 5 уеrэ bёlii-
пtir чэ subkadr аdlапrr. Qox vaxt Ьuпlаrа satir deyilir. Ноr Ьir sotirdo l0
standartla;drrrlmrg s0z чэ orada da 30 bit чаr.
Вir bit = 0,02 sапiуэ.
Bir sбza sаrf оlчпап vaxt isa 0,б saniyadir. Bir sotiro sэrf оlчпап
vaxt б saniyo, btittin kadra isa З0 saniyэ. l, 2 va З-сti subkadrlann mэýzlori
har 30 saniyodэn Ьir tokrarlanrr.
4 чо 5-ci subkadrlar infbrmasiya hосmlэri daha 9ох olduýundan (eti-
merid, bi.ittin peyklor haqqrnda mэlumаtlаr vo s.), опlаr 25 sotirdon iЬаrэt-
dirlor ki, опlапп da ёtiirЁlmэlэriпа 12,5 dэqiqo vaxt gedir. 4-cii subkadrda
Ьir пеgа sahifa hэrЬi xidmatlar iigiin ehtiyatda sахlапrhr.
5-ci subkadrrn sоhitЫаri, osason, аlmапах molumatlarrnr (bir 9ох) vo
orbitdэ tЪаliууэt gostoron birinci 24 peyklarin statuslarr чэ igo yararlr olub-
olmamalarr haqqrndakt molumatlarr toplamaýa hэsr оlчпчr.
4 чэ 5-ci subkadrlarrn eyni sotirloгi hэr bir peykla radiokanalla ёtiirti-
ltir. Ona gоrо dэ bir peyki miigahidэ etmaklэ оrЬitdэ olan btitiin peyklor
haqqrnda mэlumat эldа etmok olar.

2з0
 ý 111. Peykdan istifadagi араrаfiпа бtiiriilan radiosiqnallann
formasl ча опlаrrп birlogdirilmosi metodu
l86-cr sxemindan gоrtiпtir ki, GРS sistemindo peykdэ qoyulmug ара-
rаtlапп funksiyasr miixtolif tip siqnallarr бz otratrnda birlogdirorэk radiodal-
ýа 9iialannr buraxmaqdtr.
Birinci mаrhоlоdэ kod siqnallannm naviqasiya molumatlarr ilэ bir-
lэ9mэsiпэ ehtiyac olduýu ti9Ёn summatordan istitadэ еtmэklа, P-koda чэ
С/А koduna birlogmo hоr biri ila ayrrlrqda арапltr.
Naviqasiya mэlчmаtt ilэ Ьirlоgmэdо binar сэmlэ9mа metodundan isti-
fadэ olunur. Qtinki bu vaxt kodun eyni saviyyoli giрlэri va malumatlar srfir
soviyyэli Summator siqnaltntn gёriiпmэуiпо 9эrаit yaradlr, mtixtэlif ча-
ziyyэt garaitindэ isa (l чэ 0) -Ьir saviyyэli siqnal.
Yuxanda dеуilэп birlogmig siqnallan otiirmok tigtin dessimetr diapazo-
nunda tоrрэпmэ dagryan binar paratbz modul metodundan istitbdэ olunur.
Bu metodun mahiyyoti ondan iЬаrэtdir ki, birlэ9mig kod siqnallannrn
sэviyyosini dауigэпdэ (0-dэп l-a), fazanrn арапсl tоrропэпi srgrayrgla l80o
dэyigir.
Эgоr modullagdrnlmamlý apanct tаrрэпmапi a9aýrdakr analitik fоr-
mada чеrsэk:
U =U.cos(/), (193)

Ьurаdа U- - арапll ehtizaztn amplitudu;

f - арапсt titromonin tezliyi;
t - indiki
vaxt.
Onda modullagdrrrlmr9 tоrрэпmа GPS sistemindэ bu tэnastibdo 9эrh
olunur:
а) Ll tezliyi tigtin
u,, =u*,[л(r)л(r)соs(;,r)]+ cl AODOsin(f,,r) (l94)
b)L2 tezliyi iigiin
U,, =u *,rQ)o(r)cos(;,r) (l95)

Ьчrаdа P(t), C/A(t) vo D(t) - *l va уа -l

soviyyalarina mtivafjq оlаrаq Р -
kod, С/А - kod vo naviqasiya molumatlanntn ardtcrl Ьiпаr vэziyyotloridir.
Biгlogmig siqnallar реуkdэ quragdtrrlmt9 antenna qurýusuna ёt Uriiliir.
Bu antenanrn komoyi ilo modulla9drrrlmrg dessirnetrlik diapazonlu radiosiq-
паllаr Yеr sэthiпэ yonэldilir.
GPS-dэ peykdэ formalagmtg siqnallara asas tаlэЬlэr:
l. Peykdon verilon siqnallar eynitipli olmahdtr, yani eyni Ьir dayaq gene-
rаtоruпdап f-ormala9malrdrr. С/А - kodundan чэ Р - koddan чеrilоп ve-
riliglэrin чахtlап arastndakt tЫq l0 nonasaniyodэn 9ох olmasln
2зl
2. Арапсt tаrропmэ tЬrmаlаgаrkэп aparlmln (onun) sэsi minumum ol-
maltdtr. Qeyd olunan tоrрэпmэdэп t-аzаlапп t'lyuktuasiyasr So-don 9ох
olmamalrdrr.
3. Ll tezlikli siqnalla iki 90' faza ilэ siirЁ9эп kvadraturanrn hэуаtа kegi-
rilmэsindэki sэhv 5о-dэп az olmaltdtr.
4. Ll va L2 tezlikli siqnallar antenna quruluguna daxil olanda араrаtlапп
gесikmэlоri tЫqi (variasiya З nonasaniyo olanda) 15 nonasaniyэdan
9ох olmamalrdrr.
GPS-da istifadэ edilan Ьiпаг раrаtЪz modulyasiyasr buraxrlrg iigiin ge-
nig (enli) zolaý уаrаdtr (2OMНs-don 9ох).

Birtezlikli peyk qabuledicilari haqqlnda qrsa mэlumаt

Mtiasir dovr tigiin goxfunksiyah birtezlikli diferensial peyk sistemi
geodeziya чэ topoqrafiya iglэrinin aparrlmastnda эvэzsizdir. Нidгоqrаfiуа,
naviqasiya, dinamik obyektlэrin monitiгinq mosololarinin hallindo bu sis-
tеmdэп istifadэ оlчпчr. Miixtэlif dёчlоtlэrdэ, fitmalarda haztrlanan bir vo
ikitezlikli peyk qэbuledicilori movcuddur. Опlапп Ьir goxunda 8 vo daha
9ох diferensial qobuledici kanallar чаr. Masolon: "ТгimЬlе" firmastntn is-
tehsal etdiyi 4000RS markalt qobuledici baza stansiyanln aйonomiyast ola-
raq (titrоmо) ehtizaz edэrak diferensial diizoliglori istonilon GPS qэbuledi-
cisino бtiiriir. 4000 DS iso RTSM l04 tbrmatrnda diizэliglarin бttiriilmэ-
sindo ona (kёmэklik edir) yardrmgrdrr.
Birtezlikli peyk qэbuledicilэrinin Ьir negasinin texniki gоstэгiсilогi
35-ci cэdvoldo verilmigdir.

ikitezlikli peyk qabuledicilэгi haqqrnda qrsa malumat

Qoxfunksiyalt, idаrэ olunmast sadэ peyk qэbuledicisi, mrixtэlif geo-
deziya gэЬэkопiп qurulmastnda, опlаrtп indiki vэziyyэtinin ёyronilrnosindo,
tороqrаГrk planalmada, layihэ tartibindo - apanlmastnda xtisusi эhэmiууэt
kosb edir. Qabuledicinin Ьir korpusunda Мiсrо-сепtеrеd yi.iksok doqiqlikli
peyk antennast, qabuledici va (343 elementli) Ьаtаrеуа yerla9dirilib. Sчреr-
traktrn siqnaltntn gticlэndirilmasi texnologiyasr, siqnalrn Ьаrk tutulmaslm чэ
onun mrigahida olunmasmt (пэzагаtdо sailanrlmasrnr) tэmiп edir. Standart kom-
plektlэ9mado statik vo tezstatikli i9 rejimini saxlayrr. Quragdrnlmrg radio-
modemlo, radioantenla tachiz olunmug чэ хаriсdэп idаrо olunan nэzarotgi-
toplayrcr kinematik mtigahido, RTK rejimlarindэ i;loyir. Komplektin funksiy-
asr OTF-in inisializasrya, diferensial dtizэligi (DGPS rejiminda) RTSM fоrmа-
trnda qobuletma, NMEA fогmаtdа isa malumatm gжапlmаst ila gаri9lэпэ bi-
lаr. ikitezliНi peyk qobuledicilэrinin texniki gёstэriсilогi haqqrnda molumat
36-cr cadvoldo verilmipdir.
232
 Birtezlikli peyk qэЬчlеdiсilэriпiп texniК gбstэricilari
Cadyal 35
TriBlrle
1 Lrnd sшrчеуоr 4000 RS GPS pelh- Ashtech GG Тор col
d 4000 si 4б00
va fiпdеr
(л Qebrlledi- LS Surчеуоr GP-Sхl
сiпiп |exniki 4000 DS Pre XR

l 2 3 4 5 6 7 8
24,8х28,0 l 1,1x5,1 l 1,3
l Ol9iilari sпrJo 24,8х28,Ф(l0,2 22,Ixl1,8 l'lхбх22
xl0,2 xl9.5 x6.1x2 1.9
I,6 (Ьаи-
з,l а1 0"lб 1,5
2 Qakisi kq |,4 rеуа ila)
2мь
(8 va уа 20МЬ
J
Qura9dIrrlnrtg lMb lMb lMb
yadda9 qэ<lаr gerri9latlo
Ьilэr)
9-20 ч
5vDC9- l0,5-35v l0,5-35v G-l5v DC
DC чэ уа
4 Qidalaltlпa l0,5-35v DC 20ч DC Dc Dc 7 ч Ьаtше-
уаdап
5 Laztпl оlац giic 7vt <lvt 7vt 5vt 3vt lvt
Mikozolaqlr qabuledici ilэ
6 Alrtetra
bir korprrsa birlaýib
l portlrt
l porlltt
RS 232 dttiгiiЬ-
RS 2з2 3 p<lrta RS 232,
qabшletrrla 2 роrtа
,| iitiiгiib- ardrcll роrt
irrteгfeys srrгоti RS 232
qаЬпlеtпtэ TMS_C зl
38400 bod
srtгаti
2 portltt
38400 bo<l
57600 bod
8/l2 karral,
Ll с/А l2 karral Ll l2 kапаl
8 kапаI Ll k<l<l, aparrcl GРS С/А k<ld,
Ll с/А
9 kаuаl Ll С/А kod tezlik tапl aparlct faza
Peykirr rle9o kmlaltrt- С/А kott
fazaпltt
9 karral Ll fazasцttlt L1,12knlralLl
kod, tam
8 С/А kcld арагlсl
darr qэbrrl ecla bilar fаzапцl tatrt iglarurrasi GLONASS с/А
talll aparl-
apartctst Ll Ll чэ siizgac- kod tапr apartcl
faza
crsr
fazaLl
Ll
larr ke9iril-
ntasi
Iýo lrazlrlamlla vaxtt 30// 30/ <2l <l, <l/
9
Qura9dr-
Ya daxili пlпrl9
Ya daxili Хаriсi Xarici Qпra9drгllrrtt9
yaddag чэ rъ
yad<la9 va уа toplayrcr toPlaylcl yaddag rэ уп yad<la9
l0 xarici top- уа хаriсi RS 232 RS 232 xarici ttozarat- уа xa(lct
Malrtmal toplanraq toplayrcl-
lауrсгltэzагаt9i рогtlа portla 9i-toplayrcr ttazarэ!9i-
ttэzаrэt9i toplaytct
RTCM
lM чеrsi
Giгig/9rxr9
уа 2.0
роrt 2,
ll 9lxlý
NMEA_
0l83 l
Dоrtа

2зз
 Cadyal 35-iп dayamt
l 2 3 4 5 б
,7
8

Statika rejinrirrda
daqiqlik:
xattitl пlаsаfо
xэttill uzulr. l0 hlr az
рlаudа uatrrl,
l0 loll az оlаrsа Gрs+ olauda пцlt*
5 trttrt*
l0 klrl az 5
GLONASS +lРРпl
l2 +l Pйtr. l0 trlarsa,
5trпrt* l0 hlr 9ох
5 ппrt*
ktrt gox <llarsa +lРРlп olalrda
+lPtltr
5rrпrr* *2РРпl Sпulr+2PPlrr
l0 krп 9ох I

оlагsа,
5llttlt*
+2PPnr

yiiksэkIikda l0 rrпlt*
I0 rlrrtt* l0nlnr*2PPttr
+2PPru
*2РРпl l0nulr+2PP

234
 ikitezliНi peyk qabuledicilarinin texniki gбstэriсilэri
Cadyal 36
\оаьпtеdiсiпiп DАSSлULт
ТriшЬlе
? \ NP
1 Дэliп\-..k Leicr
sr
Totrl Ashtech Торсоп ZEiýý Gc Pos
i Stetion Strveyor GP-DxI
ýcorpio SR 520 RDиRт
(r) tехпiН \ 6002
qбýэrhiьri\ 4Е00 Sкд4к
1 4 5 6 7 8
t з
23 diarlletsi х
0t9tilori, 8x2lxl8,5 l3хбх23,3 L3x26x22 20,5xl6,5x72 21,5x24,5xl3,5
l strгlэ
l7,8
hiilfliiгtiiуэ
1,8 arrcaq 1,3 1,2 2,9
|,7 3,7
2. QоНsц kq qabпletfici (Ьаtшеча iы
PсMCIA 4мь
з.
Qrrrа9dшhlшg
yaddas
lMb I,Llrta 2{5 МЬ i_20 мь
2 щrrафшlпttg
l0,5-20y DS 10-20 v bat:rreya б v
l0-24v DC ча
Ьrеrji Хаriсi qi<la- DC l0_15vDc 2 batarcya б v 2,4 Аlц 2 xarici
4. vaya 2v уа l2v bata-
talrlillatl latu-tla пюпЬэ- гeyа<ilrrr аИкrчrпrlуаюr б
lorilklarr bataey:K[1ll ч,7 Дr

5.
Istifado <lhur:ut 6 Vt (;utcaq
7,5 vt lvt l7 Vt
eIlerii 4800)
Qidalarшtra
ltalшlпt, rrtaht-
rrtatlar toplarb
Salrhэt lllasцllll чо
6.
illdeklont peyk siqrnh
qаЬuhuпчr 3
i9ц<li<xlltt
цrdikаtогlаrt
Qal,trпcrlt
,l
Аlttеtцш MicKl-ceпtere<l
пrterri
Tclplayrcb
yoxlnytctttut
4pclrt RS 232 RS 232
qclErtlrrrast va 2RS 232 рогПt, 3
Ьrtегfеуs rcN{SIA 3 RS 232 pofltt
RS 422 рсlrfu
8.
I{ ilэ olaqa
аrаlц ila
роrftl
iigiilr iH RS
232 рогtrt
l2 kalal Ll
9 kпral Ll С/А l2 kural Ll 9 karral Ll С/А va L2, Ll
Ll GБСУАkо<l' kвlrt, aparrcr Ll rъ L2 iigiilt
Peyk sitцrаlлшt k<xl, арагrсr С/Аkпtч, 24 karal
9.
qabulrt va L2 tапt apmrcrLl lartr L|lLz,LzP аршrсr LllL2,
fazast fazasr kodlaп L2P kоdlал
Qпrаgdlrrlrпц Qlrrаgtftгr[пrg
Qruagftrrlrutg daxili ya<t<ta9 <laxiti yadcla9 PcMciA4
моltшиtlаrцt ynti<trg<la rB уа мь, l0Mb,85
l0. va уа хагiсi чэ хаrюl
toplatulиsr yoxlayrcг yoxlaylct мь kаrtlаrцп
yoxlaytcb
ttlplayrcK|a
toplayrcr t<rplaylct

Statik rejillitfia
da<liqlik:
xattilt ttaul. Sllurr * lррпl xэttirrrиur- ]цц11 *0,5 Sllurr*l pplrt
Plarrrla:
htфt lrrфr <l0 hlt Pplrl
tl < l0kllt 5rlrrrr*lp prtt
5rlцlr * l ррпr
yiiksaklkda lOnull * lppnr l0пrrrr *lррпl
l0rrrrrr * lppttt

2з5
 Cad 36-ruп davatttt
l 2 3 4 5 6 7 8
Mii9alridэ
Tez strtik
goraitildыl rrа
12. rejfurйrё l0rrulr * lppr Sпurr * lpplrl
seatsдt lrlii<ldo-
<taqiqlik
thkЬrasrlrdш
killeпntik l0rrulr*2ppnr l0пrrп*lррпr 2Orrцrt * lррпl
rеjiпйrdэ
dэqiqlik
(хаriсi yoxla-
yrcbbpLryrcr Мэs:rъ< l0hrr
оlалм) l0rurr+2pp11
l3.
Plmlda: MasaЁ> lOhu
2Olrml*2ppu

20rrurr * lррпr
yiiksakikф:
JK displey
l4. Dbpley 4 satir
х lбsirlrvol

RTKфilrrilrda
daqiqlik (xarici
yoxlaylcb
toplayrcr ra<tio-
l5. l0 rrurr*2pprrl
пlеtr|т olarsa)
Рlаuсlа:

20пцrr + 2pprr
YiiksaНikda:

2зб
 хIII FэSiL
iпдкэвтмэ чэ NazARэT SEKToRu. DuRuLAI\ увкilч
чэziууэтiшi мOэууэN Етмэк ОqUш pEyK sisTвMil,,tuэ
isтiгдuэ oLuNAг[ OL9Ma чэ HESABLAMA METoDLARI

ý 112. Sеktоrчп эsаs funksiyalart

Biittin kosmik sektorun daimi ig qabiliyyotli olmasrnt saxlamaq чэ isti-
Гаdоgiуо ot{iriilon int'ormasiyanr yenilэ9dirmok iigiin idaroetmo чэ пэzаrэt
sektoru yaradrtmrgdtr. Bu sektora Rusiyada yertistti hakim-olgma kompleksi
deyilir.
Bu sektorun funksiyalarr agaýrdaktlardtr:
l. Peykdэn gоlэп btittin informasiyant ardtctl mii9ahidэ еtmэk. Biitiin Ьu
intbrmasiya kompleksi daqiq ardrcrllrqla tbrmalagan, naviqasiya molu-
mattntn osas mэtnidir.
2. Gэlоп informasiyalarr (birlogdirib) comlogdirib analiz etmok, sonradan
gёstаriсilоrdэп istifada etmok tigtin, опlаrа vaxttnda diizoli9 еtmэk.
з. АрапlаП analiza osason mii9ahidэ olunan реуklэriп efimeгidini tapmaq
чэ peykdon mэlчmаtlапп verilmэsi vaxttnt daqiq hesablamaq.
4. Dэqiq miiэууоп olunmug intervalda (vaxtda) naviqasiya mэlumatlannt
yenila9dirmok чэ опlап radiokanalla aidiyyatr реуklого ёtiirmak.
5. peyklarin iglaгindoki gatrgmamazlrqlan а9kаr etmak чэ опlапп aradan
qaldrnlmasr iigiin olgti gбtйrmэk.
6. Peyklorin оrЬitlэriпэ dtizэlig etmok. Ondan ba9qa hэm do peykdэki rе_
aktiv miihоrгiki mэsаtъdэп idaro etmok.
Эп 9ох diqqэt periodik (miitamadi) оlаrаq et'imeridin dэqiqlo9mэsinэ
vo peykdэki saattn gоstоrmэsiпэ verilmolidir.

ffi
i а а rа
T}j : ::i $: ;п: :,,i,jili:,::l:'" ",
idаrэеtmэdо i99i sektorunun GPS sistemina пэzагаt, Ьir араrtсr ida-
rаеdэп stansiyadan, 5 miigahidogi stansiyadan vo 3 yiiklayici stansiyadan
iЬаrэtdir.
5 miigahido stansiyalan 9ох vaxt monitorinq stansiyalan adlandrnllr.
Опlаr btittin sutkant реуklогi mй9ahiclo edir. Опlаr Yеr Hirasindo ЬэrаЬэr
bбlii9dtirtiltib. Onlardan biri Yozneseniyada, Ьiri Havayda, Ьiгi Kvacaleyn
atollunda biri isэ Diyeqo-Qarsiyadadrr.
Hbmin stansiyalarclan biri iso ABý-rn Kolorado-Sprinqs arazisindo-
dir. Нэmiп stansiya арапс1 idaroedon stansiya ilэ Ьir уеrdэdir. Peyk siqnal-

2з7
lап ikitezlikli ixtisaslagmrg qabuledicilorlэ miigahido оlчпur. Qэbuledicilэr
atom (seziyev) saatlan ila tochiz olunub. Homin stansiyalarrn koordinatlan
yiiksэk dэqiqliklo miiayyon edilib. Bu mй9аhidэ stansiyalan tam айоmаt-
laqdrnlmrg rejimdo igloyir.
Stansiyalar aparlcl stansiya ilэ idаrэ оlчпчrlаr. Stansiyalann kбmэуi
ilэ gоrtiпэп реуklэrэ qэdоr mоsаtЪlоr бlgtiltir, peyklordon Ll vo L2 tezlik-
lэrlо naviqasiya molumatlan qabul оlчпчr ча bunun da пэtiсэsiпdэ ionosfe-
riп tоsiriпэ gёrэ indiki diizэligi hesablamaq оlчr. Bundan bagqa peyk saatla-
nntn iglomo doqiqliyi qeyd olunur. Арапсt stansiya эlачо оlаrаq olduф уеr
{igtin meteoroloji molumatlannt, tэzyiqi, hэrаrэti, havanln nэmliyini, peyk-
dэп golon siqnala troposfh tэzyiqin чэ s. altntb hesablanrb drizolig edilmэsi
iglэrini do уеriпэ уеtirir.
Kod siqnallan osastnda реуkэ qodor mэsаtЪ taprlrr. Belэliklo <<xoyalt
uzaqlrq> adlanan mэsаfЬ miigahidэgi stansiyalarda 2,5m dэqiqliyindэ hэr
1,5 saniyэdan Ьir taprlrr. Bu сйr ёlgmэlоr imkan чеrir ki, peyklorin efime-
ridlэri hesablanstn. Kolorado-Sprinqsda (АВý) уеrlа9ап aparrcr stansiya
biitiin GPS sisteminiIr i99i mэrkazidir. Bagqa mtigahidэgi stansiyalarrn
mэlumatlarrnt oztindo сэmlаqdirir ki, vaxttn tunksiyasr olan gэlэсэk orbitin
hesablanmastnda vo s. istifadэ olunsun. Naviqasiya хоЬоrlоri sutkada iig
dэtЪ yi.iklэnmig stansiyalann komэyi ilo реуklэrо чеrilir.
Арапсr stansiya ardtctl оlаrаq biitiin sistemin раrаmеtrlоriпэ asason реу-
kin indiki koordinatlannl yэ doqiq vaxtln siqnalrnt analizedib уеkчпlаýdrпr.
Арапсt stansiyantn saatr biitiin GPS sistemindэ istinad rоluпч оу-
пауrr. Вч saatlar GPS-da vaxt miqyasrdrr. Onlarda АВý milli vaxt stan-
dartlarr ilo olaqodardr. GPS sisteminin btittin saatlan bu арапсt stansiyanln
saatr ilo mtiqayisэ оlчпur чо sinxronlaýdrrrlrr. Ug yertistti yiikloyici stan-
siyalar Diyeqo-Qarsiya, Kvacaleyndo чо Vozneseniya adastnda tbaliyyэt
gёstэrir. Diametri l0m olan раrаЬоlа fiqurlu grizgii antenna qurýusu опlапп
tэrkibindadir.

Rabita kanalt Rabita kапаll

Mtigahida Арапо Ьа9 Ytiklayici

stansiyasl stansiya stansiyasl

ýaКl 186. idаrэеtmа ча пэzаrэt sektoruna daxil olan stansiyalartn

Ьirgэ iglэriпiп sxemi

238
 Вuпlаrdап naviqasiya mэlчmаtlаппr чэ реуklэri idаrэ etmэk iigtin is-
tithdo оlчпчr. Verilig I'78З,74 MHs tezliyi ila ёtiirtiliir. Вч сtir siqnallan qa-
Ьчl etmok tigiin peyk араrаt komplektindo miivafiq qэbuledici qurýu чаr.
iпfоrmаsiуа 9жапdа yadda9 moduluna daxil оlчr (9okil 18б).

ý 113. istifadagi (fordi) sеktоrч

GPS pozision qlobal sistemin osas hissэlэrindan qobuledici - hesab-
layrcr kompleksidir. Bu sektor istifadэcini maraqlandrran ЬtitЁп komponent-
lаri oz otrafinda Ьirlэ9dirir. Bu kоmропепtlоrэ m{iEahido mопtэqэsi, dэqiq
vaxt, hоrэkэtdа оlап obyektin stirэti vo istiqamoti daxildir.
GPS sistemindэn, эsаsоп, hэrЬiсilоr vo miilki istifadэcilor istifadэ edir.
НэrЬiсilоriп istit-ada etdiklori араrаtlаr, operativ vo doqiq, ugan, tizon,
yerda hоrэkэt еdэп оЬуеktlэriп siirэtlorini, istiqamэtlorini, indiki yerlorini
tapmaq iigiin hesablamaýa imkan чеrmэlidir, Bu sistemdon dtigmэп tэrаfiп-
dэп istif-adэ olunmastna imkan чегilmоmэlidir. Gps sistemindon istit'ado
еdэп miilki vэtandaglar эsas iki qгчра Ьбltiпйr. Опlаrdап biri - GPS-dan па-
viqasiyada, ikincisi iso geodeziyada istitЪdo оlчпчr, Bizim asas istiqamotimiz
ikinci qruра - GPS-dэn geodeziyada istitЪdэya yёnalib.

Geodeziyada qэbuledici-hesablayrcr kompleksinin lunksiyalart

istifadocinin ixtiyarrnda olan qэbuledici-hesablaytcr kompleksin funk-
siyalarr agaýrdakrlardrr:
l. Mtigahidэ olunan peyНordoН GPS-lordan gэlап radiosiqnallarrn qэbulu.
2. Qeyd olunacaq komiyyэtlorin tэ9kili.
3. Alrnmrg molumatlann montoqodэ toxmini hesablanmast.
4. Lапmi molumatlarr aldэ etmok tigtin kаmеrаl 9oraitdэ doqiq hesablama
iglэrinin арапlmаst.
Bunlardan bagqa istitbdэginin aparatt 9бl 9oгaitindo эlачо olaraq а9а-
ýrdakl iglэri do gёrmоlidir:
l. Реуklэrdоп qobul olunmug siqnallarrn hanst реуkэ aid olduýunu ayird
etmak. Nэ qэdоr ki, mtigahido gedir, homin реуklоц mii9ahidэ еtmэk.
2. istit-adэcini mаrаqlапdtrап mэsatbni бlgmэk tigtin Qobul olunmug siqnal-
lапп demodulyasiya vo dekodla;dtrrlmast.
3. Реуkdэп naviqasiya tigiin verilmig malumatlann agrqlanmasl.
4. indiki 9бl goraitindo арапlап бlgmэ iglэriпэ va biitiin miigahida рrоsе-
sini idaraetmo.
5. Аlэtlоrdа qura;drrrlmrg miixtэlif yadda9lr cihazlarda оlgmэlоriп qabaq-
cadan hesablanmtg naticэlorinin yazrlrb saxlanmast.
6. Btitiin qobuledici komplektin iqo уаrаrlr vэziyyotda olmastna пэzаrаt.
GPS qobuledicisinin iimumila9dirilmiq struktur sxemi
2з9
 Miixtolif t-irmаlагdа geodeziya реуklоr GPS араrаtlап iigtin qobuledi-
cilar hаzrгlауrr. Angaq опlапп hamtstntn ig prinsipi Ьir-Ьiriпо 9ох уахm о1-
duqlan tigtin, опlапп sadэ ig sxemi agaýrdakr 9okilda verilir (9okil l87).

olBqelendirici рrоsэsýоrlil ve
qчгýчsч
blok yaddagar blol(u

свч(уGý' mа.kвп
galdendirici

T€zllyi doyiý9n м tвzlikadlran Оlýrпо blolru

Toaiyl gintazden
kеglrеп

Dayaq AKarý ча tUЕпа lndlkasiya rra

gЕпеrаtоrч bloku idаrоеtmе рчltч

ýэКl 1У. GPS qabuledicisinin iimumila9dirilrni9 strчkfur sxemi.

ý 114, Peyk qabuledicilorindэki апtеппаlаrtп qчrчlцýч

ча опlаrdап tаlэь оlчпапlаг
Yuxanda deyildiyi kimi antenna quruluglanndan эsas tэlоЬlэr - in-
tensiv siirotdэ elektromaqnit dalýalann dэyi;ib elektrik siqnalrna gevirmak-
dir. Antennanrn keytiyyoti, onun az епеrji itirmaklo dalýanr siqnala gevir-
mэsidir.
Mtiasir реуklогiп эksэriууэtiпdэ milcozolaq апtеппаlаr qoyulur. Bun-
lапп ba9qa antennalardan iistiinltiyii ondan ibarotdir ki, mtivafiq Ьirlэ9mа
чэ fazalagdtrma imkan чеrir istэnilon diaqram istiqamэti formalagdrnlstn.
GPS peyklarindo amplitud чэ tbza diaqramrnda istiqamэtli qobuledici-
lэrdоп istitЪda оlчпчr. Amplitud va thza diaqramr istiqamotlэndirici formast-
nrn ideallrýt уапmsfеrаdtг, siqnalrn istiqamotdэn golmэsindэn asrlt olmaya-
rаq gecikdirilmэsi miqdan eynidiг.
Geodeziya iglэгi tigtin yiiksok doqiqlikli peyk qobuledicilarini hazп-
layan zaman galrgmaq laztmdtr ki, геа1 taza xarakteгistikasr ilo ideal аrаýlп-
dakr fэrq 5-10О-dэп 9ох olmastn. Вч da mosatbnin 3-5 mm yanlrgla taprl-
maslna imkan чеrir.

240
 Эgоr qэbuledici ikitezliklidirsэ onda hаr iki tezlik (Ll vo L2) iigtin dia-
qrаm istiqamэtlэndirici tЬrmаsr eyni olrnalrdrr.

Miixtэlif реуklаrdап gаlэп siqnallarrn seleksiyast

istitЪdэgilэriп GPS peyk aparatlarrndan istifadasinin эsas xtisusiyyэti
ondan iЬаrэtdir ki, ёlgmэ prosesinda qobuledicinin giгigiпо eyni vaxtda
gёrtiпап miixtolif реуklэrdэп radiosiqnallar golir. GPS qэbuledicisinin bir
funksiyasr da оdчr ki, bu siqnallan bёliigdtiгsiin.
Geodeziya Gps-indэ gёstэrilэп mоsоlэ qobuledicinin sxeminda qчr-
ýusunda miivatiq saycla kапаllапп yaradtlmasr ilo hall оlчпчr. Наr Ьir kanal
ya|ntz bir peykin informasiyasrnr qobul edir.
Вiг пеgо kanalrn yaradrlmasr pгinsipini aydrnla9drrmaq iigtin goxkanallt
GPS qэbuledicisinin sado funksiya sxemi 9akil l88-do чеrilir.
Qoxgaxэli goxkanallr radioqobuledici араrаtlаппt realla9drrmaq ondan
iьаrаtdir ki, hэr Ьir kanal qabutediciyo daxil olan siqnallardan laztm оlап
siqnalr qabul еtmауэ qabil olsun. Yoni fэzant, mtivoqqoti чэ уа seleksiya
tezlikli metodu ilэ segsin. Faza seleksiyast tigiin iti istiqamatli antenna пэ-
zordэ tutulur ki, bu da baxdrýrmrz GPS sistemi tigtin olveri9li deyil.

vAa,TAQ
Antcnna qurýusu FтАQ Ьlоklап

1M{l moýahldg
Tozliyi dеИgеп Атк kanall

2M]i miiýahlde
kапаh
Tвzliyi dntoz ldаrаеdеп ve
еdsп lрlфЬ d0zэldап
3Nл-li mOphi<le pro9essor
kanalt

DByaq
gBno;atoru
M0яhide рчltч,
Nezaвt kапаh idar9etrnэ ve
lndikasiya

ýakil188. Qoxkanallr GPS qobuledicisinin funksiyasrnrn sada sxemi

Miivэqqati seleksiya da alverigli deyil. Qtinki, mtixtэlif реуklэrdап

mtixtalif vaxtlarda gэlоп radiosiqnallaг qobulediciyэ eyni vaxtda daxil ol-
duýu iigtin seleksiya metodu da igo уаrаmlr.

24l
 Аrа tezliyi giiclэndiricisi (АТG) sxemindэn goriindtiyti kimi struktur
seleksiyas.r adtnt almtg (miixtolif peyklardon gаlэп siqnallann qeyri-standart
bёlgtisй metodu) bu seleksiya, siqnallarrn boliigdtirtilmэsini, опlапп mtiqa-
hidэ olunmalannt, vaxttn aйomatik qurulmast (VAQ), tezliyin aйomatik
qurulmast (TAQ), faza Iezliyinin aйomatik qurulmasr (FTAQ) чэ hэг bir
peyko xas olan vo hоr Ьir apancr tezliyo kod siqnallarr (LI tezliyi - С/А -
koduna, L2tezliyi isa Р - koduna) miivafiqdir.
Nоzаrэt kanalr ondan ёtrtidiir ki, mtigahido kanallarrnrn biitiin iglorinэ
- mtixtэlif kanallarda siqnallarrn miivoqqэti gecikmolorinin daimi olmala-
rlпа, nozaIot etsin.

ý 115. Miixtalif реуklаrdап golэn siqnallarrn axtarrýl,

miigahida оluпmаlаrl ча опlапп tutulma metodlarl
Geodeziyada istifadэ olunan GPS qobuledicisindo mtigahido metodu
konkret peykin siqnalrnr operativ tapmaq, опlап qobul еtmэk чэ biitiin
mtigahido vaxtt saxlamaqdan ibarotdir.
Buna nail olmaq iig{in qobuledicidэ mtigahidэ olunan peykdon gэlэп
siqnallarrn axtangt, qэbul edilmэsi va siqnallarrn miigahidosi tigiin xtisusi
qurýular quragdrrrlrr.
Konkret реуkdэп golan siqnallann ахtапlmаst ргiпsiрlаriпi izah еdэп
GPS qэbuledicisinin sado funksiyast sxemi l89-cu 9okildэ чегilir.

QэЬчlоlчпап siqnal

Dayi9mak (bib Аrаhq tezliyin Detektor A9aýt tezlik filtri

Ьiriпа vuran) giiclandiricisi

Kod gепегаtоrч
Faza чэ manegilik
modulyatoru Kod siqпаllап xafti idаrаsiпiп Мuчэqqаti
gепеrаtоrч bloku selektor

Tezlik sintez
еdап

Tezlik Ахtап9 iСаrаsi

s(jrti9masi bloku qurulu9u
Dayaq
generatoru idarasinin bloku

ýэkil 189. GPS qobuledicisi ilэ siqnallarrn axtarllmast prinsipinda

sadэ fuпksiуаlаrш sxemi

242
 Qabul оlчпап siqnallarrn demodulyasiyasr
Peyko qэdэr olan mэsаtЪпi ёl9эпdэ vo naviqasiya informasiyast veri-
landa hэmiп о molumatrn tэrkiЬiпdэ laztm olan siqnallann tэrрэпmэ mо-
dulu movcuddur. Bu kod siqnallaгrdrr. Onun kбmoyi ilэ mosafonin kobud
qiymэti taprlrr.
Al9aq tezliklэ dciytinon harmonik tоrрэпmэ ilo (Гаzа ilэ olgmo) реуkэ
qodar mosafonin doqiq olgtilmosini tomin еdiг. Peykdon gэlэп siqnallar
modullagmlý арапс1 tэrрапmо fazastntn torkibindэdir.
istitЪdoci aparattnda qobul olan siqnallarrn bбltigdiirii lmosi рrоsеsiпэ
demodulyasiya deyilir. Demodulyasiya prosesi bilavasito seleksiya metodu,
ахtап9, zobtetmo vo bizi maraqlandtran реуkdэп galon siqnah miigahidэ-
еtmэ ilэ olaqэlidir. Onu da qeyd edak ki, bu рrоsеdчruп iginda эп 9ох yayl-
lan kod - kоrгеlуаsiуа metodudur.
Bu metoda uyýun GPS-do siqnallarrn qobul olunmast demodulyasiya-
slnl чо Ьёliigd{irmэ prinsiplorini aydrnlagdrran funksiyalann sxemi l90-cr
gэkildэ gбstorilib.
Sxemdon gбriiпiir ki, ilmэ ila baýh giidi.ilэn kod siqnallan segilmi9
peykdэn gэlоп siqnallan miigahidэ edib zobt еtmэk tigiindiir.

Naviqasiya
Qan9dtrlct хаьаr чеrап
demodulyatoгu
Naviqasi хэЬаrlаriпi
dе9ifrэ edan

Араrlсl tоrропmапiп
fazastnl mЁ9аhidа еdап
ilmэ

Fazaya gёга
siпхrопlа9ап
gепеrаtоr
Faza оlgап qurýu

Kod siqпаllаппl Peyk saatlnln

m(i9ahida еdап ilma gёstаriсisiпiп
qeydi
Korrelyasiya Kod
vurucUsU siqпаllаппlп
gепеrаtоrU

(kod siqnaltntn
fazasl)
psevdouzaýtn
qeydi
Dayaq Vахh gёStаrэп
gепеrаtогU sayqa9

ýaНl 190. GPS-in qэbul etdiyi siqnalr demcldulyasiya edan

kod-koгrelyasiya metodu funksiyasrnm sxemi

24з
 Qapalr zопсiгчаri kod siqnallan gепеrаtоru tэrkibino daxil olan saxla-
mа (dayandrrrna) xэtti ilo tапzimlэпэп уеrli kod siqnalr уаrаtmаýа imkan
чеrir. Вч da пэiпki ciz strukturuna gоrо peykdэ seleksiyalanan kod siqnalr
ilэ tist-iisto diigiir, hэttа Ьеlэ tоlэЬ оlчпап dэqiqliklo чахtlап da eyni оlчr.
Nэ qэdоr ki qэbul etdiyimiz kod siqnah informasiyasrnda peykdэki sa-
atda vaxt чеrilir, onda vaxta g<iro опlаrlа sinxronlaýmlý yerli generatorun
kod siqnalr, peyk saattndakt vaxtrn qeydedicisi kirni istifadэ oluna Ьilэr.
Sxemdэ timumilэ9dirilmig ana|iz gёstэrir ki, dessimetrli diapazonda
peykdon golon modulla;mlý арапсl titrэmэ ilэ bizi mаrаqlапdrrап hаr hanst
bir siqnah Ьэrра etmok оlаr.

ý 116. GPS qэbuledigisindэ idaraetma sisteminin

i;i haqqlnda qrsa malumat
Эwolki i,zahatlardaп m.ehtm olйt ki, GPS qэbuledicilaгinin ig prinsi-
pi, реуklэriп miigahidэ оlчпmаlаппа haztrltq, bir 9ох amoliyyatlarla аlаqэ-
dаrdrr. Bunlardan эп osasl qobuledici qovgaýrnrn iglэгiпi operativ (tacili)
tonzimlomэkdir. Biittin эmэliууаtlап hayata kegirmok Ёgiin qэbuledicinin
tэrkibino xiisusi ixtisaslagdrrrlmtg mikrо - ЕНМ-dэ qoýulur. Bu da oziindэ
yaddag qurýusu, idаrэеtmа pultu ilэ Ьirlэ9dirап interfeys platast, xarici qey-
dedici aparatt, hesablama texnikast dtiyiinlэri (uzh) чэ sаirlэ tachiz olunur.
Bu сЁr hesablama kompleksini idaro еtmэk tigtin kompleksdoki qэbul-
ediciyэ рrоqrаm, idаrэеtmэ pultu чэ indikasiya qura;drnhb.
Bu moqsodlo misal tigtin Ьiг blok-sxemэ (gakil l9l) baxaq. ýэkildo
GPS qobuledicisinin ardrctl doyigib ахtап9, zэbtetmэ va (miigahido) noza-
rоtеtmэ prinsipini gёstэrir.
Qэbuledici mэпtэqаdэ elektrik enerjisinэ qo;ulandan sопrа peykdan
galon siqnalrn gёzlэmэ rejimi igэ dtigtir. Qэbuledicinin girigina siqnal daxil
olanda, qэbuledici almanaxtnda yaddag чаrsа mtigahido olunan peykin ol-
duýu уеr hesablanrr. Ogor yadda9da, almanax yoxdursa, onda аlmапахtп
molumat toplayan rejimi igo salrnrr vo tэхmiпэп l2,5 doqiqa аlачэ чахt sarf
' etmoklэ biitiin mоlчmаtlаr oldo edilir.
Qэbuledicinin sonrakr omэliyyatr
agaýrda gёstоrilэп ig rejiminin sinxronlagdrrmaqdan ibaratdir. Buraya gепе-
rаtОr qэbuledicisinin kod siqnallann чо gепеrаtоruп fazast ila sinxronlagdr-
пlап qarmonik tаrрэпmа daxildir. Bu сtir sinxronla9ma mtivatiq peykdэn
galan siqnalr qobul еdir vo qeyd olunan malumatlan toplamaýa baglayrr.
Sопrа qobuledicidэ qэbul edilmig siqnallarr miigahida edir ча dёvrti gёtii-
rtilmtig hesabatlardan istithdэ edorok peyka qэdэr mоsаtЪ hesablantr, dэqiq
vaxt qeyd оlчпчr.

244
 Qabuledicinin i9a sallnmasl

(а9аr qэbulBdicinin Qobul olunacaq

yadda9tnda аlmапах siqnalln gёzlапilап
yoxdursa) rеjiml

(аgаг qэbuledicinin
Р€уkdап gаlэп yaddagnda аlmапах
siqпаllапп ахtапgt varsa)

Аlmапах
mаlчmаtlаппtп
toplanmast

(еgэr qabuledicinin Nаzеrdэ tutulanln (оgаr реуkdэп

giri9lna siqпаl|аr hesablanmast siqпаllаr gэlmirsо)
g9lirsа)

QэЬч|еdlсi qovýaOt
iýinin siпхrопlаýmаsl

Peyk siqпаllаппlп (egar siqnallarln

tutulmasl zеы оlчпmаlап
pozulubsa)

Oeyd оlчпап
mаlчmаtlапп
Ьа9lапýю topIusu

Siqnallarrn milgahide (аgаг rаdiоgЁriiпэп

olunmalarl ve hesabst zonada peyk
фtiirmа yoxdursa)

ýэКl 191. Qэbuledicinin ardlcrl ig геjimi ргоsеsiпэ hMrrlrq vo

mii;ahida араrmаglп blok-sxemi

Qobuledicinin idaraetmэ sistemi gэlап intbrmasiya kiitlosindon istifa-

da еdэrоk, ilkin hesablamalar араImаЁа, displey lёчhэsiпdэ informasiyanr
уепilэ9dirmэуо, епегji ilэ tomin olunmastna чэ ýаir эmoliyyatlann арапl-
mastna imkan чеrir. Bu deyilonlor l92-ci gokilda чегiliЬ.

245
 Мusаhlфр hazldlq ve опчп
арапlmаst ldaroot nФi siýteml

Qнап mэlчmаtlапп маlчmаtlапп

filtirаýlуаsl чэ 0muml ldareeEne ёtu.Ёlпвsl чэ
kompfвlriya idага€tm€ mоdчlч saxlanllmasl
BiBtбmi ldаrэеtmэ slstоmi

мslч]мflапп llkin
hоsаЬlапmа$ slgtsml

ýэkil 192. Qэbuledicinin idаrэеtmа funksiyasrmn sado stгчktчг sxemi

Sxemadan gёrtindtiyii kimi timumi idaroetmo modulu btitiin gоrЁlэсэk

iglor iigtin lапmi mэlumatlan чеrir чо опlаrtп icrastna пэzаrэt edir.

Qэbuledicida hazшlanmrý materiallann emalr

Эччаl deyildiyi kimi GPS qobuledicisinin Ьir funksiyasr da реуkdэп
mtivэqqэti gесikэrэk gэlэп kod siqnallaflnln чо faza stirЁ9mэlэriпiп ilkin
hesablamalannl араrmаqdап iЬаrэtdir.
Ореrаtоr m{igahido prosesindo qabuledicinin olduýu уеr haqqlnda
alrnmrg intbrmasiyaya displeyin ekrantnda Ьаха bilar.
Bu hesablama 40-50 m ýohvla арапlrr. Эgэr qэbuledicidэ qabaqcadan
P-kodla iglэmэk пэzэrdа tutulubsa, onda yanlrg bir пе9э dэtЪ azalrr.
Geodeziya tipli GPS qobuledicisi ilэ iglorkon, dэqiqlik artdrýr iigtin ilk
faza i|o бlgmэпiп hesablanmaslna maraq аrtlr.
Peyk daimi hэrэkоtdо olduýundan реуkэ qэdаr mosaf'onin ardrcll
ёlgrilmosi, опчп daimi уеr dэyigmэsi ilэ оlаqэdаr, qeyd edilan mоlчmаtlап
mtiqayiso etdikdэ, опlапп da dэyi9ikliyэ maruz qaldrýrnr gоrэrik. Опа gёго
hesabat tez-tez (hэr 0,1 saniyodo) gotiiniliir. Bununla da dtizэlig арапltr.
Doyi9ikliyin diapazonu ореrаtоrdап astltdtr. О, Ьir sапiуэdэп б0 sапiуэуэ
qэdаr оlа bilor.
Molumatlartn sжla;drrtlmastnda, опlапп seqilmosi prosesi gedir ki,
Ьчrаdа dayipikliyin qanuni olduýunu эks etdiron miivatiq approksimir poli-
поmаdап istitadэ оlчпчr. Srxlagdrrma арапlап prosesdo бl9mэ noticэlori
toplanrr vo опlапп orta qiymotlэri taprlrr,
Orta qiymэtlarin taptlmasr ilo эlаqоdаr GPS qэbuledicilarinin bazi
tiplэrinda Kalman tiltirasiyasr adtnt almtg tisul nazэrda tutulub.

246
 Baxtlmrg qэbuledici-hesablayrcr kompleksdэ kod чэ faza ёlgmэlэriпiп
iglэпmэsi, peykdon gэlэп naviqasiya mэlчmаtlаппrп tarkibindэki mэlчmаt-
1аrа чэ орегаtоrчп klaviaturastna daxil olan molumatlara va s. miixtalif in-
fоrmаsiуаlаrа asaslantr.
Ноr Ьir tip qэbuledicinin ёziiniin xЁsusi texniki gёstoricilori var ki,
опlаr da бz tэlimatlannda okslarini taprr.

ý 117. Peyk бlgmэsiпdо mtitloq va nisbi metodlar

GPS peyk ёtgmэlэriпdо эsаs раrаmеtr peyklo qэbuledici (yerdaki
пёqtэ) arastndakt mosafэnin taprlmastdrr. Eyni vaxtda Ьir nega реуkэ qodor
olan mоsаfэпi tapanda, peyklorin koordinatlan mоlum оlаrsа, onda faza
xatti kэsdirmo metodu ilo yerdoki nбqtonin koordinatlannt hesablamaq
olar. Вчпчп da osastnda GPS qэbuledicisi qurulan nёqtolorin (mапtаqаlэ-
riп) koordinat farqlэrini, bazis xottinin azimutunun чэ sair mtixtolif komok-
9i раrаmеtrlэгi hesablamaq olar. Оgаr hаrоkэt edan obyektdo qэbuledici
qчrФ olarsa, onda obyektin siiroti, istiqamэti hesablana Ьilэr.
Maqsaddon asrlr оlаrаq hэll olunan mоsоlэпiп koordinatlan iki metodla
taprla Ьilэr - miitloq vo nisbi (ditЪrепsiаl). Birinci metodla mэsаlо GPS-in
ауп qurulmug bir qobuledicisinin mаtеriаllап asasmda hэll oluna Ьilэr.
ikinci metodla - dithensial metodla olgmo арагапdа iki vo daha artrq
eyni vaxta iglayэn miixtolif mэntoqэlorda qoyulmug qэbuledicilэrdan isti-
fado оlчпчr.
Bu metodlann bir-birindon fоrqi эsаs koordinatlann hesablanmast dэ-
qiqliyidir. Mtitloq metodun gatrgmayan torotj odur ki, sistematik sohvlarin
ugotunu aparmaq gotindir. Bu deyilonin hoqiqэt olduýunu stibut edak.
Эgоr (dekart) qeosentrik koordinat sistemindo бlgmэ арапlап anda
peykin koordinatlannl Хr, Ys, чо Z, ilo, mii9ahida apanlan mопtэqэпiп na-
mэlчm kооrdiпаtlаrtпt iso Хр, Yp vo Zp ilэ i;аrэ etsэk, onda Ьч iki пбqtэ
arastndakt hэndosi mэsаfо bu dйsturla taprlacaq;

р- s- Yр ,-ZP (l96)
1
(Xs - Х р)'+ '+

P-nin qiymэtini l76-cr diisturda (S=a+vбT) уеriпэ yazdrqda vo

elektromaqnit dalýalannrn ortala9dtnlmtg yayrlma siirotini y-nin buna miiva_
fiq, bu dalýalann vakuumdakt sЁrэtiпэ бtaIrп аtmоsfеr tazyiqina gоrэ diizэli-
gi aldrqda peyklo qobuledici arastnda mэsаtЪ Rorg.belo hesablanacaq:

л.., S -Y"р
2
+ s- Yр
2
+ ,-Zp + .( бtqeb -6t +6to* 097)
().19
)

247
Вчrаdа бtqab va бtп - etalon vaxtdan qobuledici чэ peyk saatlanntn уауm-
mаlап. Etot,, - ionosth чэ troposth-atmosfer tozyiqi adlanan tozyiqin vax-
trn gecikпrэsino tosiridir.
Вч diisturda бtп hоr Ьir konkret peyk iigtin idаrэеtmэ чэ пэzаrэt sek-
tоruпчп tэrkiЬiпdэ olan mtigahido edan stansiya tаrэfiпdоп taprlrг. Bu mэ-
lumatlar naviqasiya mэlчmаtlаппrп tэrkibindo оlчr vo istifadэgilэra ёtii-
ЁlЁr.
Miitlэq metoda чуФп olaraq, kооrdiпаtlапп hesablanmastnda bu ko-
bud sэhvini molum hesab etmak olar.
бtоm, dtizoliginin qiymэti radiosiqnahn iопоsfеr vo tгороsfегdоп kеgаг-
kan gecikmэsi ilэ эlаqэdаr gecikmo modeli adlr dtizэlig уепidоп hеsаЬlапш.
Noticэdo (l97) diisturunda dёrd namolum komiyyэt olur: qobuledici-
nin qurulduýu stansiyanrn koordinatlan (Х,, Y",Z") чэ qэbuledici saatrnrn
iglэmэsina diizolig - бt,a.
Bu паmэlum kэmiууэtlоri tapmaq tigtin оп azl dord peyk eyni vaxta
mi.igahidэ olunmahdrr.
Вчпlапп da osaslnda tonliklэr sistemi holl оlчпчr vo hоr Ьir peyko qo-
dоr &;r9 mоsаfЪ taprhr. Mtitloq metodla koordinatlarrn dэqiq hesablanma-
stnda miixtalif sahvi оmэlэ gэtiron mопЬоlаriп tasirlorini qiymotlandiгarik.
ilk пёчЬэdо peykin koordinatlan, уэпi efimeridi naviqasiya malumatlanntn
tarkibindэ radiokanalla чеrilir ki, bu da sohvin mеtrlо olmastdtr. Onu da
qeyd edak ki, bu koordinatlar sanksiyalanmamlý istitadolэr iigtin SA (Selek-
tive avaiability - sеgmэ qabiliyyotino) rejimini totbiq etmoklэ qэsdon Ьеlэ
чеrilir - kobud sahvlэ.
Belaliklo, peykin ef-imeridinin taprlmasrnda sэhч аrttг. Ноr Ьir peykin
saattntn kоrrеktэsi do yanlrgla hoyata kegirilir. SA rеjimiпо gбго sэhvin аr-
ttnlmast bilarokdan уегiпэ yetirilir.
Miitlэq metoda mtivatiq olaraq, yuxanda saytlan tэsirlэriп qiymэtlo-
rinin comi iimumi istifadэ С/А - kodu osastnda 37-ci codvoldo чегilir.
Соdчэldэп gбriindйyti kimi SA rejimi tэdbiq edilmadikdo miitlэq mе-
todunda hamr tigtin istit'adэ еtmэуо imkan чеrэп С/А kodunda sэhч tэxmi-
поп 40 metro yaxtndtг.
Ancaq С/А kodunun girigindэ bu sahv 3 mеtrа yaxtndtr. Bu da onunla
alaqadardrr ki, yuxarrda gбstэгilоп sэhчlэг toplusu imkan чегmir daqiq kod
olgmosi apanlstn. Ona gоrа реуkэ qоdэr olan masabni GРS-dэ арапсr tit-
rэmо thzasrnr оlgmэklо 0,1 m doqiqliyinda tapmaq оlmчr. Uzчп miiddot
арапlmrg tэdqiqatlar реуkэ qodor оlап mэsаЬпi tapmaq tigiin ditЪrепsiаl
metodundan istitЪdа etmoyi mэqsэdоuуфп hesab edir. DitЪrепsiаl metodla
olgmalarin Ьir gox чаriапtlап чаr.

248
 Саh,аl 37
Sэhчiп
Slrа (SA) qasdan kobud-
Sahvlarin mапlrэуi (SA) qasdan kolrud-
ль lвýdlrmа rejiminda
lаýdlrmа rejimsiz
l Peykin efinreridinin daqiq
bilinmomasi 5m 10-40m
2 Peyk saattrun gёstarmastnt
daqiq bilmomak sohvi lm l0-50m
з ionosfer tosirinin sahvi :
BirtezliКi qabuledici Ё9Ёп 2-100m 2-100m
ikitezlikli qabuledici tigiin m-dan az
1 l m-dэп az
4 Тrороsfеriп tэsiTi sahvi Bir nego mеtr Вir пеgэ metr

вчпlап comlogdiron эsаs xiisusiyyэtlordэn biri da qэbuledicidэ qey-

diyyatdan kegmig iglэnib baga gatmaqda olan mtitlэq kэmiууэtdоп уох,
- - tЫqlоrdоп istifadэ etmэkdir.
bagqa
iq" Бч сtir yanaýmaq, peyk ёlgmэlэriпiп diferensial metodla арапlmа-
stntn genig yayrlmasrna SоЬэЬ oldu. Вч da ham harokэtdo olan obyektin vo
hom dэ rJчrulап пёqtэпiп kоогdiпапtlаппtп taptlmastnt tamin edir. опч da
qeyd edok ki, axtnnct hesablama nэticolori <hesablama-postu)ndan da alt-
na Ьilаr, rеаl чахt miqyasrndan da.
Ditъrепsiаl metodla igin apanlmasr hesablamant miitlэq metoda nisba-
ton l00 dаtъdэп 9ох daqiqla9dirir. Geodeziya iqlorinin apanlmastnda osas
komakgi fun-
уег ditъrепsiаl meioda чеrilir. Miitlaq metodla i9in aparrlmasl
ksiyasrnt dagtytr.

ý118. Diferensial metodlarln аýаý чаriапtlаrt

Eyni vaxtda Ьir пе9а peyk va qabuledicidan istitЪdэ etmoklo, GРS-dэ
оlgmэ араrапdа, hesabatlar tыqinin Ьir пе9о varianttnt tэ9kil etmok оlаr,
Вч variantlara aýaЁldakrlan daxil etmak оlаr;
l. Miixtэlif пбqtЫоrdэ olan GPS-in Ьir пе9а qobuledicilэrla Ьir peykin
eyni vaxtda miigahida olunmast
2. dps-in Ьir qэbuledicisi ilэ iki чэ daha artrq peykin mii9ahidosindon
alrnmtg поtiсэlоriп fэrqi
3. МЁхtэlif vaxtlarda (апlаrdа) Ьir qobuledicinin bir peyki mti;ahido еtmэ-
si naticolorinin tЫqi
4. Mtixtэlif пёч оlgmэlэrdоп (kod metodu vo apancr titrayi9 t-azasr ilэ)
aldo edilэn паtiсоlэriп kombinasiyast.
Ba9qa kombinasiyalarda чаr. MoS: Ll vo L2 арапu tezliklэrin fогqi.
Gёstorilan kombinasiyalann hanstntn daha da olveгi;li olduфnu bil-
mok iigtin опlап апаliz edok. Birinci variantt hoyata kegirando qeyd olunan
249
komiyyotin о stiriigmosini atmaq laztmdtr ki, onlar peyk aparatr igi ila olaqo-
dar рtiхtэlэgmэуiЬlаr (peyk aparattntn mtixtolif olmamast ilэ olaqadardrr).
Buna olgmo iglэri араrаrkэп peyk saatlanntn sahvini gёstэrmэk olar. On-
dan bagqa peyk efimeridinin dэqiq оуrопilmэsi azalt.
Bu чэziууэt l93 sxemindo ёz oksini taprb.

Rr R2

'2

ýaКl 193. Bazis xэtti D taprlmasr dэqiqliyino peykin qeyri-daqiq

vaziyyoti tosirinin эsaslanmast

Forz edok ki, peykdon уеr iizorindoki iki nбqtoya (Pr vo Pz) qэdэr
olan mэsаtЪ tэхmiпап Ьir-Ьiriпэ ЬаrаЬэrdir, уэпi (Rr = Rz = Rз).
D bazis xэtti <р bucaýrntn altrnda miigahido olunur.
Peykin bir az da olsa ёz hesablanmrg troyektoriyasrndan grxmasr l93
gэkilino asason

У =2
л
(l98)

эgоr Y дg const оlduфпu поzоrо alsaq, onda

бD бR
(l99)
D д
mаlчm sahvin radiokanalla efimerido verilmosi чэ eyni vaxtda mэsаfа
ёlgiistindэki ER yanhgr birinci yaxrnlagmada tэхmiпэп 20 metrdir. GPS sis-
temi {ig{in R = 20 000 km olduýu tigiin
блl l
=10-6
д 10000000

250
 DitЪrепsiаl metoddan istit'ado edondo, Ьчпlап hesaba (пэzэrэ) almaq-
la bazis xэttinin uzunluфnu чэ eyni vaxtda iki mэпtэqа koordinatlan аrа-
stndakt forqinin eyni soviyyodo birin Ьir milyona nisbэtindo olmasl, istitъ-
dogido p"ykin etlmeridi hiqqrnda olan molumatr ba9qa yolla dэqiqlэgdir-
ehtiyac olmadrýrnr gёstorir.
mауэ ' Yuxarrda deyilJnэ olaraq onu da qeyd еtmэk laztmdtr ki, ditъ-
"lurr"
rensial metodun tэtbiqi, atmosfer tozyiqinin ёl9mа noticosina 9ох az tasir
etdiyini gёstэrir. Qiinki bu halda radiosiqnaltn аtmоsthdэп kе9эпdэ gecik-
masinin mtitloq qiymoti уох, уаlпlz gecikmэ farqi, о da ki stansiyalarrn Ьir-
birino yaxln olmast о forqi minimuma gаtdtпr,
DitЪrепsiаl metodun osas gatl9mayan cohэti оdчr ki, bu metodla qiy-
mаtlэriпi mопtэqоlэriп miitloq уох, yalnlz mэпtэqаlэriп koordinatlan tы-
qini tapmaq оlчr. Bu сtir hеsаЫimаqlа поqtоlэrdэп birinin baýlanýrc (osas)
(susmaq>> rejimi i|o
Ёoordinatlait, (9ох vaxt опа rеtЪrепs dэ dеуirlэr) уа уо
kobud da olsa, mtitloq rejimdэ бlgmэklо чэ уа baýqa Ьir sэrЬоst rejimdo
уа
ёlgiittib taprlrr.
ikin;i varianttn osas xarakteri ondan ibaratdir ki, axtnnct naticэni he-
sablamaq tigtin Gps qabuledicisinin iki peykdэ apardrýr оlgmэ
noticolarinin
qabuledici
tЫqiпdэп istitadэ еtЙоуi пэzэrdо tutur. Qtinki tЬrqlэ hesablama
gбrэ diizэ-
saatrndakr qeyri-doqiqliyi чэ qobuledicinin bozi alot sэhчlэriпэ
ligi аrаdап qaldrnr.
Ditъгепsiаl metodun i.igiincti variantt orbitca eyni peykin Ьir-ьiriпо
yaxln noqtolэrdo mii;ahidэsindon арап[ап оlgmоlэriп бlgiilor fэrqiпi to9kil
etmakdэn ibarotdir. фtiпкi, bu tЪzа Ъlgmаlоriпdо оlgmэпiп qеуri-ЬоrаЬэrli-
yi аrаdап qaldrrrlrr,,,э tыqtarin ta9kilindo baýlanýrc пбqtопiп mti9ahidasin-
qэЬчlе-
Ьа ].т komryyotini aradan qaldrrmaýa imkan чегir ki, bu da peyklo
uzunluфna miiva-
dici arasrndakr masat'a бl9ilопdэ tam sayda btitбv dalýa
fiqdir. Bu mоsоlоуэ sonrakt раrаqrаtdа baxrlacaq,
Diferensial metodun о-оrсtiЪсti variantt - miixtolif пбv оlgmэlэriп
kombinasiyastnln birla;dirilmasi ilэ sort'эli t-aza ёlgmэlоriпdо eyni
dэqiq-
likli naticэlori аlсlа еtЙауэ yбnaldilib ki, bu cla Ьir tezlikli qobuledici ila
igloyando, peyko yiiksэlc clэqiqlikli оlgmэ араrапdа va dinamik 9araitdo
iitэyon6э'lg"bi, tbyyara
.rno
,. iЪtit'uсlо еdэпdо) atmosfer tasirinin azalmast
ilo эlаqэdаrdrr.
Diferensial metoclla peyk olgmolorinin miikommolloýdiTilmэsi (mо-
ziyyotlэ9dirilmэsi) tam deyil.
вчпчпlа belo Ьч meiocl geodeziya i9lari iigiin уйksэk doqiqlikli kооr-
dinatlarrn hesablanmasr tigiin 9ох olveri9 lidir.

25т
 ý 119. xayalrmasafoiilgma чэ faza mоsаfэбlgmопiп xiisusiyyatlari
yuxanda deyildiyi kimi peyk Gps-inda бlgmэ iglari араrапdа эsas
kod vo tbza metodlanndan istifadэ оlчпчr, Bununla Ьеlэ реуkэ qэdоr olan
mЭsаfОПiп ёlgiisЁпо tosiredici diizalig sistematik хаrаktеr dagrdrýr tigiin
mtiэууэп оlчпап xottin uzunluф xэyaltuzaqlrq adtnr almrgdrr.
kod чэ t'aza mеtоdlап prinsiplarinэ аsаsэп xэyahuzaqlrq qiуmэtlэri
durulan stansiyada qurulmug GPS qobuledicisindэ bilavasitэ qeyd olunur.
Вчпlаr yalntzkod фimiпdэ olgma aparrlanda qeyd оlчпчrlаr.
Bunu пэzоrэ alaraq, tэсrtiЬоdэ хэуаlt mэsаtЪбlgmэdо оlgmа араrап-
da о, 9ох vaxt kod metodu osastnda арапlап оlgmаlэrlо eynilaýdirilir. Ара-
псr titrayiga эsaslanan tЪzа olgmэsi ila peyka qэdэr olan tam mosafa olgti-
lan mэsаьdо уеrlа9эп tam saylr dalýantn uzunlugu ilo hеsаьlапrr ki, prak-
tiki olaraq iri dtizoliqlar ёl9mа prosesindэ aradan qaldrrrhr.
Faza metodu эsastnda miixtolif tэsirlоrэ maruz qalan хэуаltmэsаЬпiп
qiymotinэ fаzа metodu эsastnda хоуаltmоsаfэ hesablananda miixtэlif tэsir-
lоrэ moruz qaltr, ancaq hэmiп о tэsirlэr heg уеrdа qeyd olunmur.
вчпlап поzэrо аlагаq kod siqnallan эsaslnda арапlап ёl9mоlог bun-
dan sопга хэуаlr mоsаfэ olgmэsi adlanacaq.
Nэ qоdэr ki, Gps qэbuledicilori geodeziya iglarindo hom xoyaltmэsa-
tЪёlgmО vo ham do taza metodlanndan istitadэ olunur, onun spesit-rk xiisu-
siууэtiпэ baxaq. Bu хtisчsiууэtlэrэ tayin etdiyimiz kэmiууэtiп qeyd olun-
mast tisulu vo 0 kэmiууоtlоriп sonradan iglonmasi i.isulu daxildirlor.
хэуаlrmаsаtъоlgmэпiп (kodla) Ьir xarakterik xtisusiyyэti ondan iba-
rоtdir ki, ёlgmо араrап zаmап qэbuledicida ýtialanma ant (antnt bilmak osa-
srnda) radiosiqnahn yaytlmaýr vaxtt qeyd оlчпчr va homin siqnalrn qobul
olunmast antnt mtiayyan etdir. Alrnmrg kэmiyyoti dalýanrn yayrlmast siiга-
tina чцrmаqlа axtardrýtmtz xэyaltmэsatbnin Ьirmапаlr qiymэtini alanq.
peyklэ qobuledici arastndakt hondэsi mэsаfьпi almaq iigrin xayalrma-
sаfЭУО miivafiq dtizolig verilir. Dtizэliqin verilmosi metodikasl yuxanda da
verilib.
Nэ qаdэr ki, реуkdэп kod siqnallan арапсl tоrропmэ mоdчlчпчп
kёmoyi ilo чеrilir, опlаrа stirэtiп qrupla yayllmasr xarakterikdir. Radiosiq-
nal mi.ivэqqati gecikmэsini tapanda iопоsfЪrэ kimi песэ Ьir daýrdrcr mtihit
kimi bir miihitdon о Ьiriпэ kegando реуkdэп kod siqnallan aparlcl titrаmо
modulunun komoyi ilo чегilir. onlara siirotin qrup gokilin<lэ yayrlmasl ха-
rakterikdir. Ona gёrа dэ ionosfh kimi daýrdtct Ьir mtihitdэn kegdiyi tigtin
radiosiqnallann mtivaqqati gecikmalorini hesaba almaq lazlmdtг.
Арапсt titгоуigэ aid olan faza ilo ёlgmэпiп segilon xtisusiyyati ondan
ibaratdir ki, бlgmа apanlanda faza ara tezliyi titrэmэsi qeyd cllunur. Homin
bu faza da арапсt titrayig fazast ilэ alaqodardlr. Onu da qeyd edok ki, tit-

252
rayigin giialanma vaxtr чо qobuledicidэn gёttirtilmti9 titroyi9in qiymэti he-
saba altnmlr. Вчпчп da noticэsindo арапсr titrayi9in bir dalýasr hэddinda
peyko qэdor olan mэsаfэпiп бlgtilmosindэ yalrnlz ахlrlпс1 rоqоmlэr qeyd
оlчпur.
Нэllоlчпmа prosesindo Ьirmопаlt оlmауап ovvolki rаqоmiп taptlmast
эччо1 deyilctiyi kimi diferensial metod bazasrndan istifado etrnoklo taprltr
чэ igin gedigatr zаmапl hoyata kegirilir. iопоsf.лiп tэsiгiпi паzоrа almaq
tigiin radiosiqnal fazalanntn yaytlmast siirэtindon istifado olunur. Bu ctir
dtizэliglorin taptlmast metodu 9ох vaxt miixtolif tezlik арапсtlаппrП tЭtbi-
qiпэ osaslantr.
Faza оlgmэlэri ilэ dtizэliglorin taprlmasrnda 9alr9rnq ki, dithensial
metoddan istifadэ etmoklo hamin dtizali9i аrаdап (gottirsiin) qaldrrsrn.

xayalrmэsaf'anin Olgiilmasi prinsipi ча Ьч metoddan tасruьаdэ istifada

yuxanda qeyd olunduýu kimi хоуаhmоsаtъ оl9mо _ kod gопdэrmэ_
lэriпiП ёtЁriilmasi anr ilo (peykdo qoyulmug saatdan gоtЁriilэп hesabat)
homin kod gбпdэrmоlаriпiп qэbuledicido qэbul olunmast anr (qэbuledici-
daki saatdan gбtiirtilэп vaxt-hesabat) arasrndakl fэrqlэ арапlrr.
Peyk va qabuledicido generasiya edan radiosiqnalrn olg{ilmosindo tЭt-
biq olunan xэyahtэsadiif kod gопdэrmаlоriпiп ёlgtilmosindo elda edilaп l<p-
miyyat Ьuпdап soпra хауаhmаsфа аdlапасаq.
Bildiyimiz kimi peykdo qoyulmug saatla qabuledicidoki saatlann he_
sabatlan bir-birindэn tЫqlonir. Bu da, ёz пёчЬэsiпdэ, peykla qabuledici
arastndakt mэsаfэпiп hesablanmasmda yanlr9a (sahvэ) yol чегiг.
Bundan da эlача radiosiqnalrn atmosthdan (iопоstЪr чэ trороstЪr)
kegmэsi do siqnalrn gecikmosino tэsir edir ki, haqiqi mоsаfэ ilэ hesablanan
mоsаfа arastnda tЫq уаrапrr. Yчхапdа qeyd olunan gatr9mamazltqlan па-
zоrо alaraq xoyaltmosat'эбlgmonin diisturu bela olar:

U,o)-t"*U,,I"=o+6R, (200)
[(,r-
ьчrаdа ! чэ /" - хэуаltmоsаfэпi оl9эп zаmап peyk va qobuledicidoki saatla-
пп gёstardiklori чэ qeyd оlчпап antdtr;
бr, чэ бf" - iso saatlardan hesabat gоtiirЁlэп zаmап etalon vaxtla saat-
lагdап ýottirtitbn vaxtlar arastndakt fэrqdir;
с- vakuumda elektromaqnit dalýalanntn Ya)'tlmast siirэtidir;
р - xoyalruzaqlrýr бl9эп anda peykto qэbuledici arastndakr hondэsi
(toposentrik) masatЪdir;
бR = сбt - аtmоSгеr tэzyiqinin tоsiriпэ gёrо ёlgiilmiig mэsаЬуо diizo-
li9dir.
25з
 200 dЁsturuna оsаsэп psevdouzaqlrq бlgmэпiп i99i dtisturu l9'7 -ci
dtisturun analoqu olan
R = (fo -t")"= р+(вrо-sf")+БR (20l)
diistur gбttiЁlэ bilor.
р hэndosi mэsаtЪ hesablananda Д olgiilmlig kэmiууэti 6/" чэ ER diizo-
liglori чеrmэklэ diizэlig арапltr. бr, dtizoligi аччэlсаdэп hesablanmtr. Bu
dtizolig паmоlчm раrаmеtrlаr siyahtstndadrr. Kod gопdэrmоlэri bazastnda
peykla qobuledici arastndakt mэsafoni kegan radiosiqnalln vaxttnt tapmaýrn
asas xiisusiyyoti ondan ibarotdir ki, g<iпdоrmаlэr periodik tаkrаrlапtr чэ
qobuledicidэki qчrфdа qeyd о[чпчr. Bu da peykdon gэlib qэbul olunan чэ
уеrdо tbrmalagan kod siqnallarrnrn tэkrаrlапmаlап hэddindo (vaxtda)
mtivэqqoti (siiriigmani) yerdayigmani mtioyyan еtmауэ imkan чеrir.
Umumi istifadэ iigtin olveгi9li С/А - kodunda Ьч crir periodiklik Ьir-
milli saniyaya ЬэrаЬэrdir. Bu da radiosiqnaltn tэхmiпоп 300 km mosafo get-
diyini gоstэrir. Реуkэ qаdэr mosatbnin 20000 km-э yaxtn olduфnu пэzаrо
alsaq Ьirmэпаh оlmауап mtivatiq olgii gotiirtilmosэ kod siqnalrna totbiq et-
mok tigtin аrауа glxan mопаlап bir olmayan рrоЬlеmi hэll еtmэk laztm
оlчr.
Qeyd olunan problemi еffЪktli hэIl etmok tigtin GPS vaxtr haqqrndakr
intbrmasiyadan tam istitЪdо еtmэk чэ konkret peykin saattntn gёstэrmоsiпэ
diizэligdan istifadэ olunmaltdtr. Копkrеt peykin saattnln gostormasi navi-
qasiya molumattntn daxilinda бttir{iltir чэ хэуаltmэsаtЪ taptlmasrntn эsasl
olan mtivat-rq kod gопdоrmэlоriпi eynilэ;dirir.
Tocrtibodo хэуаltmоsаt-э оlgtilmэlэri араrаrkэп qobuledici qurulan
пёqtэпiп koordinatlartnt tapmaq iigtin miitloq metodla birlikdэ a9aýrdakr
tэnlik sistemindэn istitada оlчпur:
Ri хр f
с
_YP + Zр + бД;
ýl ýl

Ri с
_хр + ý, YP + - Zp + dД;
', (202)
д] sJ- хр + ý3
_Yр + sr-Zr + dR;

Ri х - хр
s4 + ý4
YP + So-Zp +6R
Burada Д,' о =R,,,о * сбtr-dЛ- miivatiq реуkэ qэdэr diizэldilmig
хоуаlrmоsаtЪ;
Х*'о,Гr, ,o,Zr, ro - dёrd eyni vaxtda mtigahido olunan peyklorin
indiki (hazrrki, саri...) koordinatlan;
Хр, Yp, Zp - stansiyanln hesablanan (ахtапlап) koordinatlan;

254
 бR = сбt _ qэbuledici saatrntn sэhчiпэ gёrо hesablanan dtizali9.
2O2-ci tапliklэr sistemini holl edondo bu tanliklar xotla9dirilir. ý l l8-
dэ qeyd olunduф kimi koordinatlann hesablanmasr dэqiqliyi Ьir пе9э on-
lаrtа metrla qiymэtlondirilir. Bu roqomi пэzоrа аlаrаq naviqasiya mаsэlоlэ-
riпiп hallindo Ьч metoddan istifadэ оlчпчr. Хэуаlrmэsаtъоlgmэ metodu ilo
koordinatlarrn hesablanmast geodeziyada 9ох vaxt kбmэkgi rоlчпч оупауlr.
koordinatlannrn
ý l t9-a gёrэ bu metoddan 9ох vaxt istinad пёqtоlэriп
mtitlэq qiуmйiпi hesablamaqclan istifado оlчпчr. Эgоr koordinatlarrn he-
sablanmasr vahid mеtr doqiqliyindэ (mos. dэniz geodeziyasrnda) taprltrsa,
onda dithensial xoyalrmosafoolg mо tisulundan istifadэ edilir.
Diferensial metoddan tэсriiЬэсlа istitadэnin mahiyyoti опdап iЬагаtdir ki,
tizэп mobil Gps qabuledicisinin sahildo (чэ уа baýqa bir tоrрэпmоуоп-
hэTokotsiz уеrdа) koordinatlan mоlчm olan пбqtаdэ birinci ilo eyni vaxtda i9-
- bagqa Ьir istinad qabuledici qoyulur. kanah taýkil оlчпur ki, (istinad)
lэуоп
Bu'ik qabuledici arastnda radiorabita
dayaq qэьчlеъiсidэп mobil qobulediciyo intbrmasiya verilsin. Bu intbrma-
,iyunioi"rkibinda dayaq montoqosino daxil olan xэyaltmosafa olgmadэki
va peyko qэdаr olan mэsаtъdэ (mэпtэqэпiп mэlчm koordinatlan asastnda
hesablanan) dtizэli9 mочсudduг.
Mobii qobuledicido Ьч dtizэli9lorin qэЬчlч i99i dtisturuna (20l) daxil
olan diizэligin tosirini nainki aza|dtr va hotta Ьеlэ SA rejimindo kobudla9-
mant аrаdап qaldtnr.
S/д - kbdu bazastna osaslanan ditЪгепsiаl хоуаhmэsаГобlgmаdо уап-
lr9 azalrr Ьir пе9э metro gattr.

ý 120. Peyk mэýаfэбlgmэSiпdо faza miiпаsiЬоtlэriпiп

sada analizi
Peyk GPS qabuledicisinda, арапсt tэrрапmэпiп tЪzastnrn ёlgiilmэsin-
dэ mэqsэd istэdiyimiz peykdon gэlап aparlcl titrayi9in fazastnt tapmaqdrr,
дkardrýrmrz komiyyэt qэbuledicidэ tбrоуэп mtivatiq titroyi9 fazast
ilo m{iqayiso oluna bilor. Aparrcr titroyi9 tezliyinin yiiksэk olmast чо опчп-
la alaqbdэ olan tazaбlgmo aparatrnrn yiiksok hossaslrýr imkan чеrir ki, bu
metodb ёlgmо iglorinin doqiqliyi millimetr soviyyosino gotirilsin. Bununla
эlаqэdаr t-aza metoclu miixtэlif geodeziya mоsэlэlэriпiп hэllindo GPS peyk
sistemindan istifaclэ еtmэklэ ytiksak doqiqlikli o19mo i9lorini араrmаýа im-
kan чеrir. Faza ёlgmоlэri араrапdа miiayyon spesifik gatinliklora rast goli-
rik (mos. eyniqiymotli olmamasr рrоЬlеmi).
Вчпlап hэll etmok Ёgiin mйvafiq iisullar iýlэnib haztrlanmahdrr. Bu-
пчпlа olaqo<lar Gps peyk sisteminэ xaгakterik olan tъzа metodunu qlsaca
iy azi tЬrmаdа osaslandtraq;

255
 * (,) = (, - * fr6 tr, (20з)
")
Ьurаdа f, - бlgmэ арапlап vaxt peyk ^ араrаttпdа canlanan apancl titrayigin
tezliyi;
т - peyk чэ qэbuledici arasrndakt axtardtýrmtz mэsatbni арапсr tit-
rэуigiп kegdiyi vaxt;
бt, - peyk saattntn gбstэrmаsi sohvi.
Qobuledicida dayaq aparlcl titroyigin qrctqlandrrdtýl ахаr fazaya gёrэ:

FoQ)=fo.1+_fe.6to, (2и)
Ьчrаdа tn бl9mэ апlпа aid еdilэп qabuledicido apancl titrэyigin qrclqlandrr-
dtýt tezlik;
бtп - qabuledici saatrnrn gёstоrmэsi sohvi.
тitrауiglэr arastndakt tаm faza stirЁ9mosi n i n (yerdoyigmэsi) tayini bu
tonastibdэ olacaq:
F = F,Q)-er!)=-f,, + f,6t,- foбtо*(r, -,)., (205)

Faza ёlgmosinda yalnrz t'aza sЁrЁ9mэsiпiп bir dёчrй arastnda оl9mэ

араrmаq olduýundan'
,- у/ _ м, (206)
burada N - ёlgiilon masafodэ уеrlэ9ап tаm faza siklinin saytdtr;
АF - qэbuledicida ёlgtilon faza|ar fоrqiпiп qiymэtidir.
Арапlmrg tadqiqatlara osason f, чэ tn арапсl tezliklaгin azyaxt iпtеr-
valrnda (арагrlmrg dtizэligi пэzэrэ almaqla) nominal qiymotlordon yaylnma-
lап hersin azbir hissэsini togkil еdir.
Bunlan пэzаrэ alaraq yazaq:

f,*foxf.
Вuпчп da naticэsindo imkan чаr ki, (205) dristurun axlnncr kэmiууо-
tini atrb belo yazmaq оlаr
АF= fT+N+f(йp-6lr). Q07)
т - qobul olunan siqnalrn gecikmэ vaxttdtr. Qox vaxt bu kэmiууэt gэrti
mопfi igaroli qobul edilir.
(l97) diisturuna vakuumda igrýrn stirэti с va mtivafiq бtot,, аtmоsfеr
tasirino gёrо diizaligi olavo etsэk, onda (207) dЁsturu agaýrdakr gakili аlаr:

А.F= -.frPс +N+ _f(ыr-drr)+.fбt*,, (208)

256
Ьчrаdап
Р = )"(lrr - АF)+ с(й, - бlr)+ сбt,,-, (209)

Ьurа,Jа Л+ - apancl titrэyigdэ dalýanrn uzunluýu;

J
AF-in qargrsrndakr igаrа fаzоmеtгiп iý reiimindon astltdtr.
Соdчэl 37-do biitiin uyýun dtizэligloгin qiymotlaгi verilib. Gёrйпdtiуii
kimi on еftъktli diferensial metoddan istifadodir.

25,7
 xlv FэSiL
APARICI TiTRэYiý FAZASININ oLgULMэSi эSASINDA
вiкiшсi, iКtTci чэ UqUNсu FэRQLэR
ý 121. Birinci fэrqlаr
Эwэlсо miixtolif А vo В mэпtаqэlоriпdо quragdrrrlmrg iki GPS qo-
buledicilorindэn istifado etmokla Ьir peykin eyni zamanda miigahidosi mе-
toduna поzоr yetirok (9эki1 l94).
S;

р Рб

дВ
ýaКl 194. Stansiyalar arasmdakt birinci fаrqlэr asastnda
tэ9kil olunmug diferensial faza ёlgmэlэri pгinsipi

Bu ciir miigahido birinci tЫqlоrо aid olan, stansiyalararasr tЪzalr ё19-

mоlэr tЪrqlэriпiп эmаlэ galmosi metodu adlnt almr;drr.
Bu metodun osas хаrаktеrik xtisusiyyэti ondan ibarэtdir ki, бlgii пэ-
ticolorinin hesablanmasr mtixtэlif уеrlоrdэ yerlogon iki stansiyadan altnan
t-aza stirii gmos iпdэп i st if-ada et mэklэ арап ltг.
Faza tЪrqi bu tэnasiibdэ yazthT:
бF.iч = лF; _ лF.] (210)

indeks j, Si peykinэ aiddir. А va В indeksi isэ miiqahido арапlап mэпtэqэ-

lаrэ aiddir. (208) va (2l0) diisturlanndan istif-ado еdаrэk аlапq:

бF b=;(r;-rJ)- Qv)_ Mtr1+ f6' t^_.6' t,,) *l{.u' ,'

",.
--6' ,:",,),

(2ll)

258
burada Р.] чо Pj - peyk чэ qabuledicilor (А vo В mэпtаqоlогi) arastndakt
hondэsi mэsаfЬ;
i/.] vo N/ - peyk Sl-don А чэ В mопtэqоlоriпо qodor olan mэsabnin
бlgtilmasindэ уеrlоgэп faza tsiklэrinin tam sayr;
f чэ I - faza бlgmоlоriпdо istit-adэ olunan aparlcl titroyig dalýaslntn
uzunluýu чэ tezliyidir;
6' tд, 6' tp6,- sistemdaki vaxta nisbaton А vo В nбqtolorindэki qobu-
ledicilordoki saatlann vaxttntn doyigmэsi;
6't7*,,,,6'tb",,, - radiosiqnalrn S, peykdэn mtivatiq А чэ В nёqtolarindэ-

ki qobuledicilэro qэdоr golmosindo gecikmodir.

Tonastiblarin analizi gёstоrir ki, biгinci tЫq, peykdэki saatrn sahvi ilo
оlаqэdаr оrtауа gtxan sohvi tam аrаdап qaldrrmaýa imkan чеrir. Eyni vaxt-
da atmosfer tэsiri dэ azaltr. Qtinki, bu vaziyyotda radiosiqnalrn аtmоstЪrdэ
gecikmэsinin miitloq qiymэti уох, опlапп tЪrqiпdэп istifado edilir. Miisbэt
сэhэtlэrlэ эlаqэdаr bu metodun neqativ cohotlori do чаr. Мэsоlап: olnazl
iki qabuledicidэn istitadэ olunmaltdtr. Bu da hоm baha Ьа9а golir, hоm do
peykin miigahidэ olunmast omoliyyatrnr gatinlo9dirir. Bu gatrgmamazhq
biiti.in peyk оlgmэlэгiпdэ istifado olunan diferensial metodlarrn hamtstna
aiddir. Bu metodda qobul olunan vo doqiqlэ9dirilmomi9 diizali9dir, bu da
iki qabuledicilordэki saatlann diizgiin i;lэmamasi vo peyk sааtlаппtп isa
daha dэqiq iglэmosidiг. GPS qohtledicileri y,iksak keyfi,vyatli аtоm dayaq
gепеrаtоrlап ila уох, qox ucllz va keyfiyyatsiz kyars gепеrаtоrlаrr ila tэchiz
olunub.
Ахtппсt gattgmamazlrýr аrаdап qaldrrmaq iigiin, birinci tЫq рriп-
sipinin ba;qa ;эkliпа baxaq. Buna peyklor arastndakt fаzаlапп olgtilmэsi
fэrqi deyilir (gokil l95). Bu prinsipi hoyata kеgirопdэ А noqtosindo qoyul-
mup qэbuledici ila an azl iki peyk mtigahido оlчпчr S.; чэ SK.

Sj SK

Poi Ро*

ýэkil195. Peyklor arastndakt Ьiriпсi fоrqlэr asastnda

togkil olunmug diferensial faza cllgma prinsipi

259
 Bu metodun sэсiууэчi xЁsusiyyэti ondan ibaratdir ki, Ьir mапtоqоdэп
eyni vaxtda iki peyk miigahidэ оlчпчr vo опlагdа арапlап faza ёlgmэlэriпiп
f;аrqi yaradtltr. Fazalar tЪrqi agaýrdakr tэnasiibda Ьеlэ yazrla Ьilэr:

бF! = лF: - M.i r!)+(м!- лrj)*

*@, -
=

+ 1(а[ -a?j)+ .f(ar;,._6,tl,,) Qlz)

Bu dtisturda istiladэ olunan kamiyyotlэr, (2|l) dtisturun t-rkrini ifаdэ
edir. Burada forq yalntz ondadlr ki, (2l l) diisturunda bir peyklo iki qэЬчlе-
dici arasrndakr mэsаtъdоп istifado olunduф halda (2l2) diisturunda Ьir qэ-
buledici ilэ iki peyk arastndakr mоsаtЪdап istit'adэ оlчпчr.
Вч metodun bagqalarrndan tЫqi опdап ibarotdir ki, Ьчrаdа qэbuledici
sааtlаппа gоrо dtizoli9 aradan qaldrrrhr. Ancaq peyk saatrnrn sэhvi qalrr.
Bu iki mtixtэlif birinci Ьrqlоrа baxmaqla, ikinci Ьrqlаr metodu admt аЬ
mrg ditЪrепsiаl ёl9mаlаг чагiапtmtп апаJiiz edilmэsi taНif оlчпчr.

ý |22. ikinci farqlar

Yiiksok dэqiqlikli geodeziya оlgmэlоri iigЁп ikinci fаrq metodu genig
tосrtiЬэdа yayrlmaýa baýladr. Вч metodun mahiyyэti ondan iЬаrэtdir ki, iki
peyk iki qabuledicidan miigahido оlчпur (9эkil l96).

Pi PJ

Ав
ýakil 19б. ikinci fэrqlоr osastntla yaradrlmrg diferensial faza оlgmэlоri prinsipi

эldо olunan ol9mo noticэlori, ikinci tbrqlar adlanan kэmiууэtlэrdэп is-

tifado etmoklэ Ьеlэ taprlrr:

6' Fi: = 6' Flu - 6' F:u = * N'; + 76'tffo,, (2l3)

},*::
Ьчrаdа
6 р; - pn' _ рr'ро* + р"* (2l4)

260
 jk j k k
бt Во,- _ бt'r",. бt доtл -6t В.. -6t An* (2l5)

N'i"=Ni-N)-M!+M| (2lб)
(2l3) diisturun analizi gёstэrir ki, ikinci forqlor tэgkil olunanda бl9mо
поtiсэlэriпdэп peyk чэ qabuledici saatlaпntn qeyri-sabit i9lэmэlоri kimi
gatrgmamazltq аrаrJап qaldrnlrr. Ondan ba9qa atmosth tozyiqinin tэsiri do
azal:ш. Дпсаq Ьчrаdа asas gattgmayan odur ki, бlgtilmtig mоsаfэ eyniqiy-
mэtli оlmчr, yoni N sikllэrin tam saytntn taptlmamast. Bununla ЬэrаЬэг
mопtоqэlэriп koordinatlan arastndakr fэrqi tapanda, peykin indiki kооrdi-
natlannrn qеуri doqiqliyi пэzэго altnmalrdtr. Olgtilon mэsаЪ ilo bizi mа-
rаqlапdtгап пбqtэпiп koordinatlannt эlаqоlэпdirэп (202) tэпаstiЬlэ hэУаtа
kegirila Ьilэr. Вirtэгаfli mоsаfэёlgmэ olgtisti prinsipi osastnda apanlan ёl9mа-
lоrlо ikinci tЬrфогiп komoyi ilo asas gatt9mamazlrqlan аrаdап qaldrrmaq im-
kant чаr.
Bu da onunla olaqodardrr ki, gаrэk ёlgiilоп masafonin axtrlanndakt
ёttiriicti va qэbuledici dayaq gепеrаtоrlаппtп sinxronsuz i9lэmэlоriпiп ugo-
tu (lazrmdrr) olsun. Опа gёrо, yiiksэk dэqiqlikli GPS peyk hesablamastnda
diferensial olgmo variantt bu metodun osast оlчr.
Fаzа ёlgmэlаriпо xas olan mi.ixtolif оlgmоlэriп halli yolu tigtыqli mе-
toddan istifadэ olunmaýa tokid edir.

ý 123. Ugtincii fаrqlэr

Gps peyk бlgmаlаriпdа tigtincii forqlor deyilondo eyni ьir qabuledici
vo miigahidэ оlчпап peykla uyýunlagdrnlan peykin бz orbiti ilo hэrэkоtiпdа
mtixtэlif ёlgmа апlап эsastnda fоrmаlаgап ikinci tЫqlэriп tbrqi Ьа9а
dti9iiltir.
Dеуilэпlоrэ aydrnlrq gotirmok iigtin l97 sxematik gэkila baxaq. ýэkil-
dan gёriindiiyii kimi iki mопtэqоdэп dбrd peyk mti9ahido оlчпчr. Bu da
laztmi intbrmasiyanr эldа еtmоуэ imkan чеrir ki, mэsэlэ i.igtincti tЫqlаr
metodu ilэ holl olunsun. (213) diisturuna mйvatiq оlаrаq /r, /, vaxtlna ха-
rakterik olaraq ikinci fоrqlаri bu tэnasiibdo yazmaq olar:

6'Fi Nrf (l,)* Ё,,#"- t,)

Q,)= |аr5(l,)* l Qп)
6,Fl: k)= (l,)+ л jf (r,)+ /6 ,!#,,"Q))
|аr7;
tigiincii tЪrq bu tonasiiblarin farqini tagkil edir.

26|
 a'piý (r,_,)= (,,_,)* N'AQ._,)+ f6't',f"",,.Q._,), (2l8)
iur::
Ьчrаdа
щ Q,_,) = lц Q ) _ ri Q ) _ pf Q ) - р; OJ-L\ Q ) _ 4 (,,
)
_ pf (,,
) * pf (r,
I,
N'пБ Q,_,)= hr ',Q)- N iQ)- N; Q,)* N : Q)J-
- [r;(,,)- NiQ,)_ л,rf Q,)+ ni.f (,,)]=
= АN iQ,_,)- l NЁ Q,_,)- п N Х Q,_,)+ АNf (r,_, )
6' 6' t'Б.,,,(rr)- 6' t'#.,,,Qr) (219)
(2l8) dtisturundan"fr.п,,(rr_,)=
goriindiiyii kimi tigtincti tЫqlэг iglэпэпdэ peyklo
qobuledici arastndakt mоsаtЪпiп miitloq qiymoti уох, onlann tбrоmоsi qeyd
оlчпчr. Peykin oz orbitindэ yerdэyigmosi vaxtt:

At = tz - tt (220)
Bu vaxt реуkdэп qabulediciyэ golan tаm faza dёvriiniin N qiymэt-
lorino mtivatiq olan radiosiqnallarr паmэlчm kэmiyyat oldugu iigtin onlann
tёrоmэlэri qeyd olunur. Qйnki peykdon qobulediciyэ qэdоr olan masab
gбstэrilап vaxt arzindo Дt dэуigir. Bu сtir tоrэmаlаr AN fаzаёl9эп qчrФ-
larla taprla Ьilоr. Bu gоrtlэ ki, peykdon gэlап radiosiqnallar ardrgll miiga-
hido naticэsindo эldэ edilsin. Onda olda olunmug mэlчmаtlаr malum rо-
qоmlоr olacaq.
S; (l,J ýj(Q'
ýл(ar) ý.ltr,l

aJ
pJ
l)

6
д

ýэkil 1И. U9 tЪгq эsаsmdа tэ9kil olunmug dithensial faza оlgmэlоri prinsipi

262
 Yuxanda dеуilопlэrсlоп Ьеlо bir поtiсэуэ gэlmok olur ki, faza ol9-
mэlаriпа xas оlап iigtincii tЫq birqiymatli rоqэm iigiin perspeКiv agrlrr,
Bu da N-in tam qiymotinin ДN artrmr hesabtna taprlmast ilo эlаqо-
clardtr. Дпсаq уuхапdайr dtisturlarrn analizi onu gostorir ki, bu tisulda do-
qiqliyi almaq iigiin eftъktivlik azdtr. ona gёrа yeni bir metodun ахtапlmа-
srna ehtiyac чаr.

ý 124. Doplerin inteqral hesabt

Kod чэ GPS sisteminda tez-tez Dopler ef-
tЪzа olgmolorindan ba9qa
tЪktli эsasrn,Ja yarajtlmt9 metoddan istifado оlчпчr. Bu metod GPS-in
<<TranziDl sistemindэ оlgmэпiп эsast olmu9dur.
Тоrропmо yaradan gtiaburaxan va qobuledici Ьir-Ьiriпэ nisboton уеr-
larini dоуiqэпdэ bopl.. о vaxt tЬаliууэtэ ba9layrr. Bu voziyyot GPS
"iТ"kti
sistemina dэ aid oluna Ьilаr. Qiinki, peyk ёzti radiosiqnal 9iiasrnr yaymaqla,
eyni vaxtda yerdaki qэbulediciyэ nisbaton hаr an уеriпi dэуi9ir.
" Mii9ahidэgi Dopler еtlЪktiпi titrayi9 tezliyinin doyiýmosi ilэ qэЬчl
edir,' hansr ki, рЁуНо qэbuledici arastndakt уеrdоуigmо ilэ эlaqodardlr.
Umumiyyoilэ, piyK ёlgmаlаriпэ хаrаktеrizэ olan dopler еtlЪkti iigiin
чеrilэп (бtйriilЬп) чэ qobul оlчпап tezliklori bu tonastibda yazmaq оlаr:

f l-LcosO (22l)
т-- F:с-
burada tp. - qobul olunan titrэyi9in tezliyi;
&", - ottiriilэn titrэyigin tezliyi;
l,- peykin orbitdoki horakэtinin stiroti;
с - elektromaqnit dalýalanntn yayrlmasr siiroti;
0 - peykin horokoti istiqamэti ilэ qobuledici qurulan пёqtэуэ oriyen-
tirlonэn radial istiqamэt arastndakt bucaqdrr.
ч cos 0 kэmiууЭti (22|) dtisturunda peykin radial istiqamotdo, yoni
qэbuledici (tэrоtЪ) istiqamatino уеrdэуiýmа siirotidir. Peyk mosatЪolgmosi-
па tatbiq ola bilэn у cosO = @. ш" qэdэr ki, v << с, onda (22|) cltisturu tэх-
dt
mini bu gэkildэ yazrla bilaT

f ,, = f *,(r-#) Q22)

vo уа
Ф=льf. (22З)
dt
26з
/

Ьчrаdа - peyk titroyigi gtiasr dalýastnrn uzunluýu;

}". = c/fp.,
bf = fp", -fn, - tezliyin Dopler titroyigi.
Др чэ А l axtrtnct аrttmlаппа kegэndo, alanq:

ф = 1". Ь/ . bt . (224)
Лf. Л l komiyyoti Dорlеr effektinэ aid olan faza titrэyigidir.
Bunu пэzэrо aldrqda (224) diistur a9aýrdakr gэkili аtаr:

ф = 1". Fo . Q25)
Yuxarrdakt analiz onu gёstэrir ki, Dopler effektindon peyka qоdэr
olan Р mэsаfэsiпiп ёlgiilmosi stirэtindoki doyigikliyi qiymationdiimak
tigiin istifadэ etmэk оlаr. Bu сtir qiуmэtlапdirmаdэ qэbuiedicidэki qurýu
ilo Dорlеr tezliyinin titrayigi (ehtizaz|aп) Д/ ilo ёlgiiliir.
Вuпuп la ЬаrаЬаr, р eyk qobuledic i larinda ар ancl (ehtizazlan) titroyi glo-
ri ёlgmоуО qadir olan cihazlann quragdrnlmast faza ehtizan Д{ Dopler ef-
fekti ilo реуkэ qэdоr mosafonin Ар doyigmэsini qeyd еtmэуэ imkan чегir.
GPS sistemino (qobul olunan) уаrауап belo cliferensiil metod, (osrlor)
dёчrlэrаrаsl fazalar brqinin ёlgiilmэsi tэ9kil olunmug metod adrnr аlЙrgdrr.'
Peykin orbitlo hэrоkэti naticэsindo оmэlо gаlэп арапс1 faza titrayigi-
ni Ьir пе9а variantda qeyd etmok olar.
On gox yayrlan АЛ= ANrz tаm faza
tl h dёчrйпйп qeydiyyatr tisuluduг. S peyki Ьir
noqtэdan kegan аш t1, ikinci Ьiг пёфоdоп
t1
kegmo9i ant tz alacaqdrr (9эkil l98).
Umumiyyatlo, bu сiir ёl9mоlэr оr-
bitin uzun Ьir sahэsindэ арапltr. Bu vaxt,
АN,, -ni Dорlеr inteqral hesabr adlandrn-
t'r t'r
hr - qшаса Dорlеr inteqralr.
оо",|Н:;Нт:"ооu*,,Ёi:о'"'оУ"н
ýakil 198. Gps sisteminэ xas rrr"
olan, dopler cilgmasinin
xiisusiyyatini izah edan _. bFofaza
qrаfik,
(siirtigmasini) уеriпdэп оупаtmа-
s,o,Т qiymэtlondiгilmэsi tigtin реуkdэп
gаlэп siqnalrn olgrilmasindo peyk titrэyigi gЁаlапmаdап tЫqli оЙп yerli
istinad titrэyigi do olgйltir.
Bu qeyri-borabarliyin Dорlег ёlgmasinin noticэsina ne9o tasir etmosino
baxaq. Fэгz edэk Н, bizi mаrаqlапdrrап vaxt interualr (аrа, tbsila) bt tz tl
= -
peyk saatrnй qeyd olanpeykdan gtialanan арапсl titгауig dёwii п-dir.
М{iоууэп vaxtdan Sопrа homin radiosiqnal bu mosafani daf edib qэ-
buledici saatr ilo hэmiп dбчrlоri qeyd edacok.
264
 Bunun da noticosinda vaxt inteгvalr bt =t|z -r] olacaq. l98-ci gakil-
don gёriindtiyii kimi tt vaxtdan dёчrlэr dostэ ilo gэlmоуэ baglayrr vo tz
vaxttnda qчrtапr. tz - tl vaxtt эrziпdо реуklэ qabuledici arastndakt mэsаfэ
doyigir. ýэkildэп yazmaq olar:
t! - t, -т, tb = t, *Tz.
вчrаdап tz-tt=k;-,)-(rr-r,). Q26)
Fazantn dэyigmasi stirэti tezlik olduф rigiin, уэпi /(r) =Ц u" yu

Г = ltQMu onda ANrz kэmiyyotini inteqral t-ormastnda Ьеlэ yazmaq оlаr:

ощ, =I,1;:,Vo,"_ f"'())a, = ro-[L l) (", l)]J,'n,,' f)k)o' Q27)

Ьчгаdа fp.o_ Qobuledicidэ rеgепеrаsiуа edilmig istinad titгayiginin tezliyi;
f pro-Dopler siirфmэsiпэ mэruz qalan, peykdan gэlоп арапсr titгауrgiП tezНyi.
ýiialanma ЬаrаЬэrliуiпdэп va qэbuledicido qabul olunan dёwlэrdоп
(9эki1 l98) yaza Ьilэгik.
l1
l1+t

I l|+TI f"'QM' I/l f"cJt = f"Q, - /,),

2

= (228)

Ьчrаdа tЪ - peykdo ganerasiya etmokla (rэqs etmaНa) арапсr titгayi9intezliyi.

(228) tэnasiibiinii (227) tanastibtinэ qoyduqda чеrоr:

А.лу,, = Vr,.-.f")(tr-l,)- .f ,"kr-T,), (229)

Ьчrаdап

т,-т,=*l(rо,"-
tx ,J
f,)t,
Pro
-,,)-ч,] (2з0)

vo уа mэsаfапiп arttmtna kegdikdэ:

ф=k,-т,)"=
^.,l(ro,"-
f,)И -,,)-*,,] (2зl)

Ьчгаdа ln. -qobulediciyэ xas olan dayaq titrэyi9 dalýasrnrn uzunluфdur.

GPS sistemindo арапсr titroyig dalýasrnrn uzunluýu tэxminan 20 sm-
dir чэ dэqiqlik dessimetr olduýundan, Dopler metodu t'aza metodu ilэ kod
metodunun аrаstпdа оlчr.
Yчхапdаktlап пэzоrо alaraq baxdrýrmrz metod agaýr doqiqlikli geo-
deziya iglaгindo ча уа mаsаtЫаriп taxmini hesablanmastnda totbiq оlчпчr.

265
 хч FэSiL
Gps FAzA ОLqмэlэкiгqпэ вiкмэгtдsrz
qохмэNАLILАRIтч нэrri ркiгтsiрrэкi
Bundan эwоl qeyd olunduф kimi, peykdon qabulediciyэ qэdэr olan
mэsаtЪdэ уегlоgэп tam dalýalann uzunluýunun sayr N tapmaq lаzmdtr.
Маsэlэпiп hэlliпdэ gotinlik опuпlа alaqodardrr Н, toyin etdiyimiz mаsаfа,
toxminэn 20 000 km oldugu halda, GPS sistemindo арапсr titrэyigin dalýasr-
ntn uzunlug,,r 0,2 m-dir. Bu с{ir ilkin molumatlarla N-l06 rоqаmi ilэ хагаk-
terizэ olunur. N-nin qiymэtini tapanda kobud sahvo yol vermomok tigiin
ёl9mэ l , l0-8 nisbi yanhgla арапlmаlrdtr. Вчпчпlа yanagt, реуklэriп oz оr-
bitlori iizrэ horэkoti N kэmiyyэtini ardrcrl doyigir. Bu da hэr Ьir реуkэ
qаdэr olan // kэmiууэtiпi miixtolif edir.
Qoxmэnalrlarrn hэlli {igrin effektli tisulun ilk gэrtlэri agaýrdakrlardan
ibaratdir:
1, N parametrini tapmazdan оччэl biitiin sistematik sэhчlаriп monbэlorini
аrаdап gёtiirmok moqsэdэuyýundur. Qiinki опlаr бlgmопiп пэtiсоlэriпэ
va N haqiqi qiymэtinin taptlmastna mэпfi tosir gбstаrir, уэпi N-nin ho-
qiqi qiymэti taprlmrr.
2. Нэr bir konkret peyk tigtin N kэmiyyotini Ьir пе9э dofo tapmamaq tigiin,
baglanýrc пёqtэdэ miigahido edib, sonra onun doyigmosini fazaбlgmo
qurýusu ilo tapmaq.
з. segilmig metod, ёlgiilmiig mоsаfъпiп doqiqliyini tomin etmэlidir. yoni
GPS sэviyyasindэ арапсl titroyi; dalýasr uzunluýunun yansl qэdэr -
toxminon l0 sm.
4. TЭqdim olunan tisul universal olmalrdtr ki, hэm Ьir vo hоm dэ ikitezlik-
li qэbuledicilэr bundan istit-adэ еdэ bilsinlэr. Bu portla ki, Ьirmэпаlt
qiуmоtlэriп toyinindo iki aparrcr tezlikdon istit-ado oluna bilmэsin.
yuxanda saytlan ilk
ýаrtlоr imkan verir ki, N kэmiyyotini axtaranda
mohdud imkandan - peykin baýlanýrc пбqtэdэп trayektoriyasrnr mi.igahido
etmэkla kitъуоtlэпmоk lazrmdrr. Mosэlonin bu ctir qoyulmaslna 9ох yayrl-
mlg metod, goxmonalrýrn hollino xas olan Gps peyk оlgmэlэridir. опlаrа
daxildir:
1. Hondэsi metod
2. Kod чэ tЪzа olgmolэrinin kombinasiyasr metodu
3. N kэmiyyэtinin ehtimal qiymэtini ахtаrmаq metodu
4. Qoxmonalrllýrn halli iigtin netrivial iisullar - qeyn-adi tisullar.

266
 ý 125. Handasi tisul
Bu iisulun mэýzi ondan ibarotdir ki, radiosiqnalr qэbul edib va tЪzа
ёlgmosino baglayan kimi ardrcrl olaraq tam sayda, yani dочгlэriп sayr faza
doyigmosi miigahido оlчпчr.
Nаmэlчm baglanýrc N kэmiyyэti bu vaxt dэуi9mэz hesab оlчпчr vo
trayektoriya tizrа hэrоkоt еdэп peyki biitiin noqtolardo оlgtir vo mii9ahidэ edir.
Оlgmо (208) d{isturuna эsаsап modellogdirilib agaýrdakr 9эkildэ yazir.

м = -_f
L+ i/
с
+ лlr + /(a'r ,, - 6't")* .f6't",,, (2з2)

Ьчrаdа N - peykin orbit tizrэ hэrэkоti vaxtt fazometrlo ol9iilm{i9, faza

dбvrlэrindoki
^ tam rоqэmlэriп sayrdtr.
Bizi maraqlandtran N kэmiyyэti паmэlчmlаr straslna daxildir. Bu
komiyyot peykin trayektoriya iizrэ hоrэkэt etdiyi vaxt бlgmо арапlап noq-
tэlэrdоki tэnliklor sisteminin hэlli prosesindo taplltr. Bu vaxt birinci vo
ikinci diferensial оlgmэlэriп tыqindon vo dорlеr hэlliпdэп istifado olunur.
N kэmiyyэtinin ehtibarhlrýr peykin mtigahido olunmast vaxttndan ast-
lrdrr (пэ qоdэr gox vaxt mtigahidэ арапlаrsа, Ьir о qаdэr N-nin qiymoti do-
qiq tарrlасаф.
bu metodun mi.isbэt cэhati, qoyulmug mэsаlэпiп sadaliyi чэ doqiqli-
yidir. Catrýmayan cohati iso, mti9ahido vaxtlnrn 9ох olmast, atmosfer
(xiisusilo iопоsfеr) tozyiqi ilэ sohvin artmasr, orbitda peykin yer dэyigmosi
vо fazadёvrlarinin buraxtlmastnt taprb Sonra qarýlstnt almaqdtr.

ý 12б. Kod va faza iilgmalari kombinasiyaslndan

istifadэ iisulu
Bu iisulun hэlli, эsаsэп, ikitezlikli taza vo kod бlgmоlоriпdап birgo
istifadoyo эsaslantr. Qoxmэnalr рrоьlеmiп hallinэ tatbiq oluna bilэn ikitez-
likli t'aza olgmasinin xtisusiyyotino baxaq. Faza оlgmэlагiпi араrапdа peyk-
don чеrilоп iki Ll уа L2 арапс1 tezliklэr imkan чеrir ki, bu olgmalarin
kombinasiyasr (mаsоlэп ёlgmэlаriп tЫqlоri ila) tэ9ki1 olunsun.
М; = ЛFL|- ЛFL2 (2З3)

Ьчrаdа A,Q, vo лFLz - Ll чэ L2 aparrcl titrayi9in tezliklarinэ aid olan

GPS qabuledicisindo olgiilan tazanrn уеriпdэп titromэsidir; Ad. tЫqi -
дI tezlik tыqiпо хаrаktеrizэ olan faza titroyiýinin ekvivalentidir.
Аl -in nominal qiymoti:
_ 122,7,6 = З4'7 ,82Mhs
r* = -f,, - -f,, = |575,42 ,

267
 Bu сЁr titrayig forqlэrinin dalýasrnrn uzunluф 86,2 sm-o ЬэгаЬэrdiг.
Bu rэqаm da эsаs арапс1 titrэyig dalýalarrnrn uzunluфnu паzэrэgаrрасаq
qаdэr аrttпr l9,0 vo 24,4 sm.
Qeyd olunan tisul agaýrtezlikli titroyig ke9id enli yol iisчlч adrnr al-
mtgdtr. Вч iisuldan istifado N-nin qiymэtini tapmaq tigiin hesablamantn
ilkin mаrhэlэsiпdо tam rэqэmlаriп taprlmasrnr ytingiilla9dirir. Qargrya qoy-
ulmug mэsаlэпi hэll еtmэk iigtin asas арапсl Ll vo L2tezliyinэ xas olan N
komiyyoti ilo tezliklэr Ъrqi arastnda olaqo yaradaq. (208) diisturuna mtiva-
Гrq olaraq:

А.F., = .f,_rL+N., + .frr(6't*- 6't,)+ /ч6|lо,лtt

с
(2з4)
bFr, * N r, + 7rr(6' t,o - 6' ц)+ .frr6' t r*,
= _fr,
+с
Вч dtisturlarda atmosfera gоrа gecikma, osason, iопоstЪгiп tэsiri ila
alaqэdardrr.
Bu tэsiri, model gэkilinda toxmini tопаsЁЬdэ yazmaq olar:

6/t'atп
^._ = -L. (235)
-f"
Ьчrаdа k - amsaldtr. Bu omsal iопоstЪrdо еlеktrопlапп (konsentrasiyastn-
dan) toplanmasrndan, radiosiqnaltn Ьчrаdап kegdiyi mоsаfэdэп vo elektro-
maqnit dalýalannrn vakuumdakr siiгэtindon astltdtг;
f - арапсt titrэyigin tezliyidir. Bu diisturda ((-)) mопfi i;аrо onu gёsto-
rir ki, spektorun tэ9ki1 etdiyi gtialanan titrэmа ionosferdan kegon fazantn
stiгoti azalmaq эvozina artrr. Вч mosalaya ХVII bsildo оtrаfll baxrlrb.
Yuхапdа deyilanlэri поzоrа alaraq (234) dtistчrчпч bu gokildo yaz-
maq оlаr:

АF., = .f^ |с* м u + 7u(a' t,o - 6' t,)-+,

JL' l I rzзоl
bFr, = .frrL+
---
с
N., + _frr(6',,"
- LZ\ пР - 6',,)-
cf +
fr,
l

)
А{, vo Д{, tЬrqlоri tigiin yazmaq olar:

м; - -f*|* o(r-.-r]
м*+ 7*(а'
lr,
= ьFr" = t,
пр а',,) (2з7)
^4l "fr, )
Ьurаdа Nм = Nrr_Nr,
(236) чэ (237) dtisturlanntn birgo halli agaýrdakr tэnastibti чеrаr:

268
 N Ll = bF tt -0r- - оо *)* - k
Т*.
(2з8)

Вч tonastib imkan чегir ki, tezliklor fоrqi tigtin taprlan .f * чо Iаm fаzа
dёчrlаriпiп say N_ vasitэsilэ ly'r,, чэ l/., kаmiууаtlэri hesablansrn. Yu-
хапdа deyildiyi kimi, tezliklэr fэrqiпiп titrayi9i tigiin dalýanrn uzunluýu
bёyiidiikcэ N* kamiyyэtinin (goxmэnalr) qiymэtinin hesablanmasl рrоsе-
durast sаdэlэ9ir.
Bu рrоЬlеm peyko qэdоr olan mosafanin toxmini qiymotini bilmэklo
holl oluna bilor. Вч da kod siqnallanndan, tigiincii tЫqlаrdэп чэ уа Dopler
metodundan istit'adэ etmokla hoyata kegirilir.
N^. komiyyэtini kod уо faza metodlannrn ьirgэ totbiqi bazastnda
tapmaq tigtin (237) di.isturunu bu gэkildo yazaq|
,
Nм = !ь о' + м- - 1 *({ r, - Ь/tc
)- r(y_ fп)) (2з9)
IYl,
t

Bu diisturda эsas, реуkэ qоdэr оlап tэxmini mоsаЪ plnin паmэlчm

olmasrdtг.
вчпч da tapmaq tigtin kod (psevdomosatbёtgmэ) ёlgmэlоriпdе (20l)
dtisturundan istitъdэ etmэk laztmdtr.

P'=R-c (6' ,,о - 6' ,,)- 6' t о,. с

. (240)

(239) чэ (240) diistчrlаппа daxil olan peyk vo qobuledici saatlanntn

irэli gеtmоlэгi чо hamginin аtmоstЪriп tэsiгi iigiin diizэli9, iki арапсt tez-
likda арапlап ditъrепsiаl бlgmо metodu va hэm9iпiп kod чо faza бlgmаlа-
riпiп tэnliklэri sisteminin holli ilo аrаdап qaldrrrla Ьilэr.
yчхапdа gёstоrilэп diizali9, siirtigma kimi qabul оlчпur va ёz haddini
bizi maraqlandtran vaxt intervalrnda saxlaytr.
о ki, qaldr R komiyyэtinin kod tisutlan ilo taprlmastna, N_ kamiy_
yatini ehtibarlr tapmaq iigiin, R komiyyэtini tapmaýt tomin etmok laztmdtr,
yoni p-nin toxmini qiymotini _-1- - 0,4З m sahvlэ tapmaq laztmcltr.
2L*
Bu dэqiqlik yalnrz az sos-Hiylii GPS qobuledicisindэ р kodun totbiqi-
по icazэ чегilоrsэ, hэуаtа kegirilo Ьilоr.
Bu опч gбstэrir ki, kod чо t-azalann birgo olgtilmasi bazasrnda hesab-
lanan 9охm"пh, -asufonin hesablanmastnda bu tisuldan genig istifado et-
mak olmaz.
Bu tisulun miisbot cahэti оdur ki, peyklorin hэndasi уеrlа9mоlоriпdэп
asrlr olmayaraq kinematik rejimda geni9 yolu totbiq etmakla goxmanaltlann
holli ilo mtixtalif uzunluqda olan bazis xэtlorini hesablamaq оlчr.
269
 Usulun mопf] cohati iso p-koduna girigi olan ikitezlikli qobuledicidэn
istifada olunmast, ёlgmо рrоsеsiпdэ поzоrа altnmayan otrafdakl оЬуеktlэr-
don oks olunan siqnallarrn qэbul olunmastna hэssaslrýr арапс1 tezliklэr
эsastnda Nr,, чэ N., kэmiyyatlorinin hesablanmast inamslzlrqdrr.

ý 127. N komiyyotinin ehtimal qiymэtini axtarma iisulu

Bu tisulun эsas ideyast, ondan ibarotdir ki, Yеr iizorindoki iki tоrрэпmэz
пбqtэdоп peyk mtigahido olunanda n<iqtolar arastnda mоsаtъ dayigmoz oldugu
kimi bu mэsаtЬdэ уеrlэ9оп йlýаlапп uzunluф vo sayl da dэyigmozqalt.
Peykin uzunmiiddotli mtigahidэsi noticэsindo goxlu molumatlar oldэ
olunur. Bu malumatlarla Gps qabuledicilorinin qoyulduýu пёqtоlэrdап
peyko qodor olan mоsаtъ taprlrr ki, bununda эsastnda yerdэki bu iki пёqtэ
arastndakt bazis xatti hesablanrb taprltr. Эgоr bu vaxt реуkэ qador mэsаtЪ-
nin бlgtilmosindэ N tam dбчrlаriп sayr diiz taptltbsa, onda bazis xattinin
taprlmasrnda yanlr9 minimal olacaq.
Эgэr peyko qэdэr olan baglanýrc mэsаfЬуэ mйvatiq t-aza dочrlэriпiп
уаrаrlt qiуmэtlэriпdэп istit-ado olunubsa, onda ardtcrl se9mo metodu ilэ,
реуkэ qэdоr оlап mоsаfэпiп faza бlgmэsiпо xas оlап goxmonalt qiymatini
чэ bazis xэttini hesablamaq miimktindiir.
Ахtапg tisulunun hoyata kegirilmэsini iimumi gэkildo bela чеrmаk оlаr:
l. istitadэ olunan iisulun osastnda бl9titоп mэsаfЬ yriksэk daqiqliklэ toyin
hesablanlr, Gps qэbuledicilэгi qoyulub miiýahido арапlап mэпtэqоlэ-
riп уеri taprltr.
2. Koordinatr taprlan пбqtэ, mэsэlэп: А (qakil l99) ba9lanýrc nёqto kimi
qobul olunur. ikinci mопtэqэпiп otratrnda (mэsэIэп, В mэпtоqаъi) isto-
nilon ёlgtidэ kub qurulur. Kub pargalanrb 9эЬоkэ 9okilinэ gotirilir. Bu
kubun mаrkэzi В, tigiincii fЬrqlогiп hэllindэn istiГadэ etmэklo oldэ olu-
nan kэmiууэtа mtivatiqdir.

-1 +
+ 4 +
А -в-
]

<,

ýэkil 199
270
З. КчЬчп hоr Ьir рапсоrоsiпэ, goxmэnaltntn dtizgiin holli variantr kimi
baxtlrr.
4. Komiyyэti аlаrkэп о orta kvadrat sэhчlо (S) qiyrnэtlэndirilir.
5. Yеkчп поtiсоуэ о vaxt gоlirlоr ki, segilmig kubun daxilindэki пёqtэ iigiin
(toplanan) taprlan qiymotlor соmlэпmig olsun vo N-nin qiymati о-пlп
minimal hэddini tomin etsin.
Bununla bela ахtап9 tisulu uzun xotlarin axtan9tnda da geni9 totbiq
olunur.
Bu iisulun mi.isbэt сэhаtlэri aqaýrdakrlardrr:
l. Драrrсr titroyigin faza оlgmэsiпо xas olan goxmonaltntn yiiksok ehtibar-
h hэlli.
2. <Tez statika> tisulundan istit-ado еtmэklэ qarýlya qoyulan mоsэlэпiп
nisbotэn tez holli.
3. Doqiq kinematik GPS sistemindэ bundan istit'adэ ehtimalr.
4. GPS qobuledicisinin hаm birtezlikli vo hэm da ikitezliklisi ilэ 9охmа-
naltntn hollindo universallrýl.
Qatr;mayan cэhotlorindan sistematik sahvlorin olmastnt чэ s.
gоstэr-
mok оlаr.

ý 128. Qохmэпаhlаrlп hallinda qeyri-adilar iisulu

Nэ qэdэr ki, 9охmопаltlапп hotli iigiin peyk GPS qэbuledicilэгi ila
t'aza оlgmаlэri араrrlrr vo bununla da Ьэzэп ёlgiilоп mэsаtЪdо уеrlэ9эп tam
tъzа dбчrlаriпi tapmaýrn ehtibarlr olmastnt tamin etmэk tigiin goxmonaltla-
rrn hэllinda qeyri-adi iisчllаrа эl attlrr. Ehtiyatlr olmaq mэqsodilэ ba9qa
prinsip osastnda уаrапmlý kбmэkgi tisullardan da istitЪdэ edilir.
Qoxmonaltnrn hollindэ istitadэ olunan qeyri-adi metodlardan biri dЭ
<reokkupasiyu metodudur. Bu metodla mtigahidэ segilmi; montaqodэn iki
dоtЪ az vaxt tЪrqi ilэ (1-2 saat tЪrqlэ) арапltr. Bu da imkan verir ki, hэпdо-
si cohotdэn miixtэlif peyklordo miigahida арапltЬ, опlапп mэlumatlannt
camlэ9dirib, timumi iпtЪrmаsiуапш hocmini arttrasan (goxaldasan).
Gёstаrilэп hesablama tisulu da gotirib miistэvi kompleksinda tэnliklor
sisteminin hollino 9жапr. Bu qeyri-adi iisulun da adr <<gохmэпаlr funksiya-
lаr iisulu>dur.
ikitezlikli tazalarrn бlgiilmэsi metodundan istitЪda еdапdэ nэinki, Ll
yoL2 tezliklэri hesablarrntn fэrqiпdоп чэ hotta оп[апп hesablarrnrn kom-
binasiyasrndan da istit-adэ edilir.
Bu vaxt galrgrrlar ki, tezliklэr tЫqinin a;aýr molumatlan оldэ edilsin,
hanst ki, Ьuпlаr tigtin dovrlor arastndakr zolaq yol geni;lэnir чэ bu da N
komiyyatinin axtanlmastnt asanla;drrrr.

2,7I
 Эgоr mii9ahidэ uzun mtiddotdo арапlаrsа (Ьir пе9э saat, sutka), onda
эlverigli vaxt iпtегчаlr segilir ki, 9охmэпаlr kэmiууэt etibarlr taprlrr. Mak-
simal dэqiqliklэ taprlmast поzэгdэ tutulan peyk GPS ёlgmэlоriпiп hesab-
lanmasr yfiksakixtisaslr, tэсriiЬэli miitaxassis tэrаtiпdап aparrlrnalrdrr
Н, ig prosesindэ goxmэnaltnrn hэlliпо еftЪktli yol tapsln.

Faza tsikllari Ьчrахrlmаsrпrп taprlmasl

GPS бlgmаlэгiпdо goxmэnalrlarrn hollindэ peyk mtigаhidэlэriпdэ fa-
za iisulundan istifada оlчпчr. Peykin trayektoriyaslnln baglanýrcrnda N ka-
miyyatinin mtigahidэ olunmast, sonradan iso homin kэmiууэtiп dэyi;mosi-
nin эsas sэЬэЬi - GPS qэbuledicisindэki tЬzабlgэп qчrýчпчп gёstoricisi ilэ
qiymэtlandirilэn peykin orbit tizrэ hаrэkэtidir.
Вч vaxt osas gort miigahidэ olunan peykdon gэlэп radiosiqnallaпn аr-
drcrl qabul olunmastdtr. Qiinki, эgоr bu ardrcrllrq pozularsa, onda Ьir nego
faza dёvrii itor. Bu da mоsэlэпiп hэllina mэпfi tosir еdэr.
Peyk GPS qэbuledicisi ilo iglэrkon faza dёvriintin buraxtlmaslnln sa-
ЬоЬlэri:
l. Peykdon gэlэп radiosiqnailarrn mi.ixtolif оЬуеktlаr torat'indon (аýасlаr,
tikintilar, geodeziya qчrфlаrl, triqonometгik mэпtэqэlоr vo s.) qabulu-
пчп ekTanlagdrnlmast
2.Antennaya daxil olan siqnallann qeyri-kati qobul olunmastnrn mtixtolif
aksetdiricilarin sоЬэЬi manegilik tоrэtmэlэri
3.ionosthin tэsiri nэticosindo siqnallarrn giiclii titrэk (sayrrgan) sos чеr-
mosi
4. Pekdan gоlэп siqnallann аtmоstЪrdэп kеgэrkоп sёпmэsi.
5. GPS qэbuledicisinin keytiyyotsizliyi
6. ýtat situasiyasrndan yaytnan siqnallardan hesablama prosesindэ istit'ado.
Эgэr miigahidэ seanstnda faza dбчгЁ buraxtltbsa, эччэlсэ опlаг taprhb
vo kamiyyotca qiymotlondiгilmэlidir. Sonradan опlаr aradan qaldrnlmalrdrr.
Biгinci оlgmэlэriп xtisusiyyэtindэn astlr olaraq, эlачо ilkin intbrmasi-
yantn olmast vo hesablama stadiyasrnda sikllorin buraxtlmastnt tapmaq
iigiin alrnmtg malumatlaT toplusu a9aýrdakr tisullarla analiz olunmaltdtr.
|.Faza оlgmаlэri nэticolorinin vaxta gёrо dэуigmэsiпiп qanuni olmastntn
analizi.
2. (L| vo L2) iki арапсl tezlik оlgmаlоriпiп чэ aparrlmrg hesablama no-
ticэsinda iопоstЪг qalrqlarrnrn analizi
3. Kod vo faza ёlgmоlогi kombinasiyalanntn analizi
4. НеsаЬаtlаr fэrqiпiп formala9masrnda aldo edilmig пэtiсэlэriп analizi.

272
 Qalrgmaq laztmdtr ki, miiasir GPS qэbuledicilari faza tsikllэri Ьч-
гaxtlt9t taprb аrаdап qaldrгmaq iigtin рrоqrаmlаr paketinэ еlэ qoyulsun ki,
bu gatrgmazlrq miigahido prosesindэ avtomatik аrаdап qaldrnlstn.

ý 129. Miigahida оlчпmuý mаlчmаtlаrlп iýlanmasinin

umuml ýxeml
Miixtэlif tisullarla оl9mэ i;lэrinin apanlmast vo hesablanmast imkan
чеrir ki, GPS malumatlannt sado hesablamaq rigiin timumilo9dirilmi9 sxem
tэrtib olunsun.
Deyildiyi kimi geodeziyada GPS sistemindan istitadэ olunanda biittin
hesablama prosesini iki эsas hissoyo Ьоlmэk olar:
l). Эwоlсоdэп, qэbuledicidэ hesablama
2). Son hesablama.
Bu hesablama kаmеrаl goraitdo (9ёl bazasrnda чо уа hesablama mоr-
kozindэ) apanltr.
GPS qobuledicilarindo hesablama haqqrnda mоlчmаt verilib. GPS бl9-
maloгinin axrlncl hesablanmast goxvariantlrdrr чэ эsаsап, axlrlncl mЭsЭlа-
nin mэqsodindan astltdtr. Tacriibэdo оп 9ох agaýrdakr hesablama stradegiya-
stndan istifado olunur:
l. Ауrr-ауп bazis xatlorinin hesablanmast, sопrа 9эЬаkэуэ Ьirlэ9diГilmЭsi.
2. Вir пе9а stansiya tigiin alrnmr; birseanslr naticolarin hesablanmast.
3. Bir ne9a seansda mii9ahidэya xas olan molumatlann Ьirgэ hesablanmast.
Mtixtalif fi rmаlапп istehsal etdiklari qobuledicilэrin konstruksiyalaп
mtixtalif olduфndan, onlardan istit-adэetmo qaydasr da miixtэlitdir. Bu 9а-
trgmazlrýr аrаdап qaldrrrb molumatlarr toqdim etmok moqsэdilo RINEX
adlr timumilэ9dirilmi9 fbrmat yaradrlrb.
200 9эkilindo geodeziya mэsэlэlаriпiп hallindэ 9ох genig yayrlmr9
GРS_dэ fаzабl9mэ mэlumatlarrnrn dithensial iisulla hesablanmastntn sado
sxemi veгilmigdir.
Molumatlann hesablanmastnda GPS qэbuledicisinin grxr;larrndan da-
xil olan ilkin intbrmasiyalardan, yoni bir seans miigahidэ mэlчmаtlаппdап
istifatlэ оlчпчr. <ilkin> molumatlarr iglопэпdап (hesablanandan) sопrа уах-
ýl охuпап RENIX tbrmatrna kegirilir. Нэr bir stansiya iigtin hazrrlrq ореrа-
siуаlап apanldrqdan sопrа hesablama iglэTi арапlrr. Mosolэnin Ьч сiir hэl-
lindon sопrа aldrýrmlz intbrmasiyaya (200) sxemastndakr kimi miixtoliГ dЁ-
zэliglэr (iопоstЪr, trороsГеr va s.) чеrilir.

2,7з
 Qabuledici Ne2
N91

lglэпmэmi9 моlчmаtlаr bazast l9lепmеmi9

molumatlar molumatlar

RlNEX fоrmаt 09iin R|NEX formatl ug0п

trапslуаtоr trапslуаtоr

iопоsfеr haqqlndakr
mаlчmаllапп апаlizi

Orbit haqqlnda хаriсi

informasiya

M09ahida
malumatlarlntn fayh Mti9ahida
Orbitin hesablanml9
mаlumаtlаппtп fayh
qiymati (manaSl)

Naviqasiyantn Naviqasiyantn
ёtUriilm09 otOrЁlmti9
mаlчmаtlаппlп mэlчmаtlаrlпlп
faylt faylt

Naviqasiya
mаlчmаtlап fayllnln
strukturla9masl

ОrЬit haqqlnda
Вir stansiyaya хаrаktеr Bir stansiyaya хаrаktеr
iпfогmаsiуапtп
оlап hallin dtlzali9lari: оlап hallin dЁza|iglari:
verilmasi
- ionosfer - ionosfer
- troposfer - trороsfеr
- уегiп ftгlапmаst - уеriп ftrlanmast
- relyativ effekti - relyativ effekti
- dcivгt]n buraxtlmasl - &iчrчп buraxtlmasl

ýakil200. Вir GPS stansiyasl рrоqtаm malumatlannm iýlonmosinin

iimumilэ9dirilmi9 blok-sxemi.

274
 Dочrfiп
ьцrахtlmаstпа Diizaldilmi1
gёrа dйzэli1 9охmапаhlаr

osas hesablama
iglэri раrаmеtriпiп
qiymati

MOgahida seansl Mй9ahida seanst Mti9ahida sеапsl

09Uп hall i.iqtjп hall tigtin hell

lstinad пёqtаlаriпiп Statistik qrafik

хаriсdап ýаЬэkа iigtin hall - qaltqlann miqdarl
mЁ9ahidasi - ellips sahvlari

koordinatlar,
кочаrisiоп mаtrislэг

ýэКl 201. GPS molumatlanntn hesablanmasl рrоqrаmmш

yekun mэrhаlэsiпiп timumilэ9dirilmi; blclk sxemi.

Sonrakr mаrhоlэdа ауп-ауп stansiya mэlumatlarlntn dtizaldilmig пэ-

tiсэlоri 20l gэkilindoki sxem iizro iglanir. Вчrаdа Ьiг qanun olaraq ikinci
fоrqlэr metodundan istifadэ оluпчr. Bu halda аwэl taprlmayan faza dёчrlо-
гiпdэп (itопlэr) Ьчrахtlапlаr taprlrr чэ eyni zamanda gохmэпаhlагdа бz hol-
lini taprr.
Рrоqrаmtп эsаs maqsodi, durulan nёqtonin koordinatlannl, baziý xot-
lorinin uzunluqlannl чэ s. geodeziya mэlчmаtlап aldo etmokdir. Bu сiir he-
sablama hom Ьir ча hэm do Ьir nego seans miigahido tigrin арапlа Ьilэг.
Ахrгdа ahnml; пэtiсэlэri tarazla9drnb yerli koordinat sistemino ke9mэk
olar (Ьах: 9эkil 201).

275
 xvl FэSiL
рЕyк ОLqмэlэкiппа isтiш,дпэ oLuNAN коокuiгчАт чэ
чАхт sisTшMr,эKi. cps sisTBMiNэ эSлSLАNАN, pEyK
тЕхNоLосiудsrшА xAS oLAN коокпiт,qдт sisтшмl,эfi
Peyk sistemindo (GPS, QLONASS чэ s.) yiiksэk doqiqlikli ёlgmэ i9-
lоri koordinat sistemlэri ilэ srx эlаqэdаrdrr.
Qlobal mёчqе mtiэууэпеtmэ sistemindэ peykin naviqasiya раrаmеtrlэ-
rinin olg{ilmosi чэ peyk qobuledicilэгinin kооrdiпаtlаппm taptlmasr mtixtэlif
koordinat sistеmlэriпdэп baglayrr. Оlgmэ iglori peyk koordinat sistemindo
арапlr ki, bunun da Yегiп sutka огziпdэ tjrlanmasr ilo olaqэsi yoxdur.
Ancaq бlgmэ паtiсэlэri уеrlо stx эlаqэsi оlап koordinat sistemi ilэ
qeyd olunur. Bu iki sistemin hэr birinin ayrrlrqda baglanýrc hesabatr Ьir-
Ьiriпэ nisbэtan (stiгiigmэlаri) qаrrgmаlап mосЬчг edir ki, hэr Ьir ёlgmэ se-
anst yiiksэk doqiqliklo apanlstn.

ý 130. Кооrdiпаt sistemlэri haqqlnda iimumi malumat

Mtixtэlif hallarda kosmik (tbza), peyk geodeziyastnda чэ аstrопоmi-
yada diizbucaqlr (mtistэvi, tЪzа) vo qtitb (stЪriki va ellipsoid) koordinat sis-
temlэrindon istifado оlчпur. Koordinat baglanýrcrntn haradan gotiirЁlmэ-
sindan astlt оlаrаq Ьir nega koordinat sistemi чаr. Qeosentrik koordinat Ьа9-
lanýrcr Yеr kiitlэsinin oгtasrndan, Geodeziya rеfеrепs isa ellipsoidin morko-
zindэn gёtiiriiltir. Yerin sothindэ tороmоrkэzdэп hesablanan koordinatlann
oгiyentasiyasl уа ulduz inersiyasrnda va уа geodeziya sistemdo чеrilir.
Peykla olgmo араrапdа эsаs iki koordinat sistemindэn istifadэ оlчпчr. On-
lardan biri Yеrlо srx olaqadardrr. ikincisi iso эhаtэ (tЪzа vo уа ulduz) mо-
kandrr. Peyk texnologiyasrnrn komoyi ilэ obyektin Yеr koordinat sistemin-
da voziyyэtini tapmaq iigiin, biz peykin бztiniin vэziyyatini Yеr kооrdiпаt
sistemindo bilmoliyik.
Ancaq peykin et]meridi foza koordinatlan ila taptldrýr iigtin tЪzа ча
Yеr koordinat sistemlorindэki di.isturlаrrп kombinasiyalarr yiiksэk dэqiqlikli
hesablamalar араrmаýа imkan yaratmalrdrr. Tobiidir ki, peyk mоlчmаtlап
timumi уеri эhаtэ etdiyi halda, Yеr geodeziya gэЬэkэlэri isэ miiоууэп
regionu эhаtэ еdir. Ona gёrо bu iki koordinat sistеmlэri arastndakr tanasiib
xtisusi оhоmiууэt kэsЬ edir.
Dtizbucaqlr vo stЪгik koordinat sistemlaгi arastndakt olaqoni 202-ci
gokil эsasrnda yazmaq оlаr

2,76
 л- *'+у' *z' ; х = R.соs p.cos 2
z
SШР = (24l)
x'+y'+z'
У = R,cos р ,sin 2
tg)"=L,
l,
z=Rsincp
х
Пizbucaqlr чэ ellipsoid koordinat sistemlari bu tanasЁblo taprlш (9эНl 203)

R- X=NcosB.cosI
"+у'+z2;
ЦL=!-;
х
y=N.cosfisinZ (242)

,=L*rrnu
а'
Birinci gaqulin ayriliyinin гadiusu
а2
N- 'а'
(24з;)
cos' В + Ь2 sin
2
В
Ellipsoidal еп лВ tэxmini taprlrr.
Koordinat baglanýrcrnrn dэyigmasi чэ koordinat oxlanntn firladrlmasr
ilэ kооrdiпаtlапп dayigmosina diizbucaqlr koordinat sistemindo baxaq.
Эgаr noqtanin yeni koordinat sistemi kоhпэ koordinat sistemino nisbatan
М, by,Az fэrqlопirsо чэ охlапп istiqamэtlari doyigmazdirsэ (уэпi olduýu
kimi qalarsa), onda yeni koordinat sistemi kohno koordinat sisteminэ nisbo-
tan belo olacaq:
z z
р
о

>ъL

х
с

ýэНl 202. Drizbucaqlr va ýaНl 203. Drizbucaqlt va

sferiki koclrdinat sistemlari. ellipsoidal kоогdiпаtlаr.
2,7,|
 Xl = Х*Ах
h=у+Ьу (244)
Zt=Z*bz
чэ уа vektor gokilindэ
,r' _ 1/
л|- л-^Х
Эgоr koordinat sistemlarinin ikincisinin Ьа9lапýrсlап eynidir,
tigiincЁsti isa Ьir-Ьiriпэ nisboton miioyyon bir bucaq alttndadrrsa, onda yeni
sistemin istiqamэtlэndirici kosinus охч kёhпо охlаrа nisboton l,,m,,п*;
lr,шr,пу; l,)п7z,пz; olduýu й9tiп dtistur aýaёldakl gэkili alacaq
х|

Yl (245)
zI |':,i:,::,\|:
Ali geodeziyada koordinatlann yenilэ9dirilmasi (doyi9dirilrnэsi) tig аr-
drcrl firlatma kimi verilir (;эkil 204).
l. oz охч аtrаflпdа о 1 bucaýr qэdэr trrlanma (dёпmо) olanda л уеriп
dэуigiг.rз-а, у iso ;я
2. ох' otrafinda о* bucaýr qэdоr tlrlапmа оlапdа;я уеriп dэyigir у,-о, z
iso z'.
3. оz, oxu эtratrnda cl_,, bucaýt qэdэr trrlanma olanda / yerin doyigir
ъ-о, ! isa х,-э
Baglanýrc hesabatlann eyni vaxtda dэyigmosi чэ koordinat sistemi
oriyentirlэnmэsinin (islahatr) dayigmosi bu gэkila gotirir:
z ,''
z

0
Y|

ýэКl2И. Koordinat sistemi охlаrmlп dёnmasi

2,78
 х, -_ х* Ах+ Rх (246)

| а, -а,
Burada д- -Фz l Ф, (24,7)

0.у -Ф, l

Agrq gэkildo
Xl=X+^.Tlary-Orz
yl=y+by-O,X+Ф,Z (248)

Zt=Z+^Z+Фyx-Ф*y
вч diisturlarda Ьir koordinat sistemindan ba9qa koordinat sisteminэ ke-
9эпdа miqyas dayigmэz (sabit) saxlantlrr.
Эgэr miqyasda dэyigiНik olarsa,
bnca Соуi'gmэ distчrlагtпа miivafiq эmsаl эlачэ etmэk laztmdtr. Miqyas
dэyi9ikliyi matrisast bu gэkilda olacaq:
ххо о
т- охуо (249)

о oxz

Umumi doyi9iklik: it = i + Д'- +ТРа (250)

Umumiyyotlo, miqyas omsalt tigiin vahid kamiyyэtli ,т omsalr gotii-

riiltir. Onda iimumi dayigmэ
Х|=Х+Ал+;R; (25l)

olacaq

ý 131. Vахt iilgmo sistemi haqqlnda

iimumi mэlumаt
UlrJuz koordinat sistemindon, Yеrlа olaqэli koordinat sistemina ke9-
mэk tigtin ёlgmопiп apanldrýr vaxtr dэqiq bilmok laztmdtr. Astronomiyada,
qtsa
kosmob чэ peyk geo,Jeziyasrnda tatbiq оlчпап vaxt бl9mэ sisteminin
xarakteristikusrna baxaq. peyk бlgmosindo iig miixtolif vaxt sistemindon
istifadэ оlчпчr: dinamik vaxt, atom vaxtt чэ ulduz vaxtt,

279
 Dinamik vaxt - vaxtln universal miqyast, mtivafiq vaxtda qravitasiya
sahэsindэ cismin hэrэkоti (mэs. Nyuton mexanikast чэ уа iimumi nisbi пэ-
zoriyyэsi).
Dinamik vaxtdan, реуklоriп et]meгidini miiэууэп еdэпdэ istifadэ
оlчпчr.
Beynolxalq Astronomik ittit'aqrn tэklifi ilo indi istithdэ оlчпап <efi-
mегid vaxtt>> эчэziпdо <Yеriп dinamik vaxtt>>na kegilib.
Atom vaxtl, atom saatlarr ilo iglayir. Bu, Yеrdэ yeni (bir сiir, уеkпэ-
sok) miqyaslt vaxttn osaslnl tэ9kil edir, Vaxtrn miqyasr (dочrlэ) tezliyin
verdiyi asas (titгoyigin) ehtizaztn elementi ila чеrilir. Vaxt miqyasrnrn ilk
mопЬэУi mЁvafiq beynolxalq konvensiyast ilo razrlagdrnlrr.
Ulduz vaxtl Yеriп ёz oxu otrafinda tirlanmasr dёwii ilэ mtiоууэп olu-
nuT. ulduz vaxtt astronomik mtigahidolor osastnda taprlmastna Ьахmауаrаq,
о, miiasir standartlara uyýun golmir. ona gёrо do ulduz vaxttndan yalntz
yеr iizorindoki hэr hansr Ьir montaqanin bucaqla vэziyyэtini mtiayyan et-
mokdo istifadэ оlчпчr.
Dёvr 9ох boytik doqiqliyэ malik olduф tigtin, ondan vaxttn olgtilmasi
prosesinin etalonu kimi istit-ado оlчпчr. Вir пе9э аsrdir ki, bu etalon Yerin fir-
lanmast olub. Bu vaxt уа sutka ilэ чо уа sutkantn l/86 400 hissэsi olan sa-
пiуэ ilo olgtiltib. Ancaq son on ildo taprlrb ki, planetimizin lirlапmа stirэti
sezonla, аsrlэ qeyri-dэqiqliklэ lirlапrr. Ona gёrа dэ indi beynэlxalq sis-
tem vaxttn бlgiilmosini rеzопапs tezliklэ kvantla аtоmlаrrп selsiya keg-
masini vahid 0lgff vaxtr qabul edib.
Bu yolla taprlan saniyo, уеriп sutka эrziпdэ firlапmаstпа - l/86 400
hissasinэ 9ох yaxrndtr ki, Ьuпа da <<atom saniyasb> dеуШr. Bu gkala ilэ
taprlan vaxt vahidina <<atom чахtul deyilir чэ АТ ila igаrа оlчпur.
indi agaýrdakr umumdiinya vaxt sistemlaгi mёчсчddчr (universal
Time) UT: UTO - Umчmdiiпуа vaxtl. Bu vaxt, ulduzun sutka огziпdэ ha-
rэkotinin astronomik mtigahidosi nэticэsindo эldo edilir.
UTl - Umumdtinya orta Qгinvig meridiant vaxtt. Yеriп qiitblarinin
оrtа vэziyyэti ila taprlrr.
UTl vaxtr UTO vaxtrna Ь), dtizэligi чеrmэklэ taprhr. ЛЛ - Yегiп
qtitblarinin hэrokatinэ gёrо dtizэligdir.
UT|=UTO+M". (252)
А2 diizэli9i, хr,!, qiitblэrin bir
anlrq koordinatlanndan asthdrr. Bu da
Kiz, nёvbosinda, Beynolxalq qэbul olunmug gorti koordinat baglanýrcrndan
(CIO), (gёtrirйltir) hesablantr;
дI = -kp sin I + уо cosl)fg9, Q5Зi)

Ьurаdа q, - miigahida арапlап noqtanin koordinatlarrdrr.

^,
280
 UT2 - Yеriпёz oxu эtrаtlпdа firlanmastnm sezon dбvrtindoki bucaq
vaгiasiyasr siirэtinin Beynolxalq оrtа qгiпчig meridiant vaxttna tэsiriпdэп
azad olduýu iigйn UTl vaxtrna ATs diizэligi verilmэlidir:

UT2=UTl+AZs = UTU+ Ь)"+ bTs. (254)

АТ - atom vaxtt sistemindэn-atom saniyasi - 19б7-сi
ilda бlgii va
gaki ХПI General konf'ransrnda atom saniyasi Beynalxalq vaxt sistemi
iigiin vaxt vahidi qabul оlчпчЬ.
Vaxt tЫqi +l saniyodon 9ох olmamalrdr. Вч farq 31 dekabrda чэ
уа 30 iуuпdа vaxta diizaligla qчrtаrrr.
Praktiki igi asanlagdlrmaq tigiin Yеr Нirоsiпdэ qчrýаq vaxtt adlanan
vaxt sistemi qэЬчl olunub. Bu haqda ý101-da mэlчmаt verilib.

ulduz koordinat sistemi

ulduz koordinat sistemi sferiki koordinat sistemidir. Btittin ulduzlann
sutka aгzindэki parallaksr" (0) srlTa ЬаrаЬэr olduýu tigiin опlапп koordinat bag-
lanýrclann istonilan nбqtodэ о сйmlаdэп, Yеr sothindo do gottirmok olar.
Bu sistemin koordinat sathi vahid radiuslu (R = l) stha gёttirtilo bi-
lаr; konusun sэthi (Б = const) yuxarlsl koordinatrn baglanýrcr чо Yеriп fir-
landrýr оха paralel охdчr.
Х - paralaks - astronomiyada mtigahidэ nёqtasinin dayigmosi natico-
sinda mtigahidэ edilэn obyektin zahiron уеrdауigmэ hadisosi. Ulduz koor-
dinat sisteminэ daxildir;
Bir anlrq sistem - bu sistemda noqtэnin koordinatt ekvatorun gёz qrr-
ptmtnda чо yaz gecэ-giindiiziin hэqiqi ЬоrаЬоrliуi пёqtэsi ilэ taprlan kооr-
dinat sistemidir;
Dёvriin orta sistemi - bu sistemdo orta ekvator vo bu dovriin yaz
geco - gtindtiz ЬэrаЬо rliyi пёqtо s inin koordinat larr gottirti ltiг.

ý 132. Geodezi koordinat sistemlari ча опlапп dayigdirilmэsi

Geodeziya kоогdiпаt sistemindo noqtanin vэziyyэti qobul olunmug rеfе-
rепs - ellipsoiddэn yiiksэklik Н, en dаiгаsi В vo uzunluq dаiгаsi L-do taprlrr.
Geodeziya en, ekvator sathi ilo ellipsoidin ristЁndoki поrmаl arastnda
эmэlо galon bucaqdrr.
Geodeziya uzunluq - baglanýrc mегidiап sathi ila noqtadэn kegan mе-
ridian arastndakt ikiqranth bucaqdrr. Bu ciir ellipsoidli koordinat sistemi

' Parallaks- astronomiyacta mtigahidэ nбqtэsinin dэyigmosi nэticosinda mtigahido e<Jilan

obyektin zаhiгап уеrdауigmэ hadisasi.

28l
yeriistti geodeziya <ilgmolordo totbiq оlчпчr. DЁпуа kainat geodeziyasmda,
peyk geodeziya 9аЬэkэsi yaradanda (heg bir mokan чэ Гrziki sothi hesabatla
olaqosi olmayan) makan dtizbucaqlr koordinat sistemindon istifado (х, у, z)
etmak daha olveriglidir.
Ellipsoid geodeziya koordinatlartndan diizbucaqlr koordinat sistemino
agaýrdakr diisturla kegmak оlаr:
, = (N + Ё/)соs В cos Z
y=(N+l/)cos8sinZ Q55)

, =(F lr +H)srn в
Ьчrаdа
а
1/- 'а' 2
(256)
cos' В + Ь2 sin .В
а чо Ь isэ rеfеrепs - ellipsoidin mtivat-rq bёyiik чэ kigik уапm охlап-
drr (Ьах: 9эkil203).
Geodeziya еп dairosi В ilo geosentrik en dаirэsi кр arastndakr aslhllq
agaýrdakr diisturla taprhr:
tg,2 = (l - е') щВ . (257)

х, у, z koordinatlanndan В, L уо Ё1 koordinatlanna kegid gохdэfэli

(iterasiya) olmast en dairosi В чэ ytiksaklik Ёl-rп hesablanmalarr ilo olaqo-
dardrr. Elektron hesablayrcr ma;tnda (ЕVМ-ЕНМ) hesablamasr asanla9dtr-
mаq mэqsodilэ (255) dtisturunu agaýrdakr gokilda yazmaq оlаr:

цL =L;
х
(258)
z
tgB * !'u!_.,r,
=
х 22+у N+H " =c+dtgB
Diistur imkan verir ki, yaxrnlaqma tsikli tэ9ki1 olunsun.
Birinci yaxrnlagma tigtin
tgB = с (259)

ikinci vo sonrakt yaxtnlagmalarrn hesablanmalan tigiin B-nin эwalki

tэxmini hesablanmrg qiymэtina эsason:
н =( х' + у' )secB- //;
а (260)
t\i -
|- е2 sin2 В

282
bundan sопrа (258) diisturuna эsаsэп hesablamalar tоlсаr olunur.
Hesablama prosesi axlnncl hesablamalann noticolori arastndakr fэrq
А B=0,03I/ olanda qчrtапr. Bu пэtiсэпi эldэ еtmэk tigiin й9 yaxtnla9ma he-
sablamast bas edir. Ellipsoid чо kainat (alom, dtinya) diizbucaqlr koordinat
sistеmlэгi geodeziya koordinat sistemidir, Ьахmауаrаq ki, Ьчпlаr arastnda
mtiэууоп tЫq чаr. Mtixtolif kontinqent vo dovlotlorin geodeziya 9эЬэkоlо-
riпiп iglэпmэsiпdэ miixtalif geodeziya sistemlэrdon istitЪdэ olunur.
Вir пе9э koordinat sistemi haqqrnda mэlчmаt 2-ci чо 38-ci codvэlda
verilib.

Koordinat sistemlori haqqmda iimumi malumat

Cadyal 38

эZ? Referens
Hesalrlama
Btiyiik Yегiп Referens-ellipsoi ddan
ellipsoidin уапmох (а) lraslqhýl istifatla еdэп
tarixi
с
Gi
L miiallifi m diivlatlar
а
l Bessel l84l бз77з9,7 l :299,2 Ачrора, Asiya
2 Еуri l849 бз7,I56з l :299,3 irlandiya, iпgiltоrэ
_1 DеlаmЬr l8 l0 бз,l6428 l :3l1,5 Belqika
4 Datskiy l8 l0 бз7,1104 l : 300,0 Danimarka, Islandiya
5 Plessis l8 l0 бз7652з l : 308,6 Frапsа
6 Struve l8 l0 бз,l8298 l :294,7 spaniya
Antarktida, Avrclpa,
7 Heyford l909 б378з88 | :297,0
Asiya, Canubi Аmеrkа
Hindistan, Pakistan,
8 Everest 18з0 бз,7,12,76 l : З00,8
Nepal, ýrilanka
9 Кlаrk 1858 637829з l :294,3 Avstraliya, irlandiya
l ýimal чэ Morkazi Аmе-
l0 Klark l866 б378206 : 295,0
rikа
ДПЙ, izrail, Yamayka,
ll Klark l 880 63,18249 l : 29З,5 Barbatlcls, irап, iortla-
niya
Azarbaycan, GЁrciistan,
krasclvski 29з 8 Rusiya va saiT Sosialist
12 1940 бз78245 1
(SK _ 42)
dбvlatlari
Avstгaliya, Papua. Ymi
13 Avstraliya 1984 бз78 160 l :298,2
Qvineya
l4 GR 80 l980 Авý
l5 WGS - 72 L972 бз78 l з5 1 :298,3 Авý
lб wGS _ 84 1984 6378 l з7 1 :298,3 Авý
Briti,in kegmig Sosialist
|7 PZ -90 t990 б378 l зб l : 298,3
dtivlэtlori

28з
 Hor bir rеfеrепs sistemin ёziintin ba9lanýrc mопtэqэsi чаr. Bu mоп-
tэqэdэп <бz> referens-ellipsoidlarini <хаriсlэ>> оriуепtirlэуir.
Эsas еlliрsоidlэriп Ьir negosinin baglanýrc mопtэqоlогi haqqrnda mэ-
lumat (39) сэdчэliпdо verilib.
Вч vaxt оriуепtirlэmо 9aquli referens-ellipsoidin поrmаlt ilэ baglanýtc
mantoqodэ огiуепtirlэmэ, 9aquli xэtla iist-tisto (uyýunlagdrnlrr), baglanýrc
mэпtоqэпiп meridian miistovi sэthi iso astronomik azimuta чуЁчп Yеriп
firlanma oxuna paralel qoyulur. Вч vaxt gaquli xэtt va baglanýrc nёqtonin
azimutu astronomik miigahidolordon taprlr. Ноr Ьir ba9lanýtc mэпtэqапiп
ёzЁпtiп geodeziya koordinat sistemi olacaq.
Cadyal з9

о Еп dairasi Uzunluq dаirэsi

gI
Z OlKa
Ellipsoid, lra9lanýlc
ý, mэпtэqа оIп оIп
U2

1 AvstraIiya Avstraliya, Cclnson- _250 52, 54,6" +lзз0 12, 30,1"

Оriqоп
2 Ingiltara Eyri. Orinvic +5l 28 39,7 00 00 00,0
3 КIаrk 186б, Mid-Reng, +з9 lз 26,,|
Kanada,,{Bý gtat Kanzas -98 з2 30,5
4 Polga Bessel, Воrоча Qura +5228 з2,8 +2| 02 |2,1
5 Keqmis SSRI l Krasovski, Pulkovct +59 46 l8,5 +з0 19 38,б
6 Fransa Klark l880, Paris +48 50 4б,5 +2 20 48,б
7 Avrclpa бlkаlаri xeyfclrd, potsdam +52 22 5|,4 +lз 0з 58,9

ý 133. Umumi Yеr koordinat sisteminэ kegid

Kosmik geodeziya 9abokanin qurulmasr vahid koordinat sistemini no-
zагаt еtmэуо imkan чеrir. Bu koordinat sisteminin ba;lanýrcr Yerin mоr-
kozi, oxlarrn оriуепtirlэпmэlэri isэ qobul olunmug vahid vaxt sistemi vo
qiitblardir. Vahid gэЬоkапiп bёyiikltiyti igrýrn qэЬчl olunmug stirati с хэtt
va Dopler ёl9mоlэгi vasitэsilэ mtiэууэпlэ9ir. igrýrn stirati axrnnct dэfэ l}9
nisbi yanlrgla taprlrb. Qravimetгiya tisulunu паzэrо almaqla реуklэrdоп geo-
deziyada istifado edib, timumi уеr iizaгindoki istinad nёqtolorinin kооrdi-
паtlаппt vahid sistemdэ hesablamaq оIаr.
Biitiin koordinat sistemlorindo regional geodeziya gabakosindoki,Y,
digar vahid geodeziya koordinat sistemino Х kegirmэk tigtin regional koor-
dinat sisteminin baglanýtcrnr чеktоrа gatirmok laztmdtr.

дr = (Ах,Аu,МY (26l)

284
mаtгisа ilэ verilmig koordinat охlаппtп dбпmэsi (firlanmasr).
1 - со, Фу
л- Ф ,r -(лz (262)
-Ф у о 1

Фа, Фу, о, kigik Ьчсаqlаг, Еуlеriп а, 0, т Ьчсаqlап ilo agaýrdakr tanasiiblэ

olaqadardtr:
o"=sin(a+B)l
'у=rsiпа | tzОЗl
Фz=ycosa
l

)
Эks kegid belo yazrlrr:

d, = arctg у
Ф"

0=со,-а (264)

.У = аrсStп c,lj, + coi

Еуlеr Ьчсаqlап imkan чеrir ki, hor bir regional gobэkanin (tоruп) en
(БВ) vo uzunluq dаirаlэriпiп (БL) па qodor flrlanmast taprlstn

ýZ=ct+P
(265;)
БВ=Y
Boyiik Ьir эrazisi olan regiondakr gэЬоkопiп Umumdiinya sistemina
kegmasi х omsalt ilэ hoyata kеgirilir. Belaliklo, regional kooгdinat siste-
mindэki mэпtэqэlоriп Umumdtinya sisteminэ kegmэsi belo hesablantr:
i = It + А.r- + ХМ, (266)

Эsas rеtЪrепs-еlliрsоidiп morkozloгinin koordinatlart (а0) codvoldэ

verilmigdir.
Bucaqlann 9ох kigik olmalannt пэzоrо alaraq bozi hallarda geodeziya
sisteminэ diizэlig чеrmэdэп frrlatmaq оlаr.
Вir пе9о elmi iggi' astronomiya geodeziya gэЬэkэsiпiп I чэ II sinif
montoqolorini бzЁпdэ эks еtdiгап, kosmik, dopler geodeziya gаЬэkэsi, dбv-
lэt geodeziya gэЬоkэsi tэnliyindэn istifada edorok, iimчmуеr sisteminin-
раrаmеtr vo rethensini taprb, rеthепs sistemo раrаmеtr tэklif еtmiglэr ki, о

'Геодезия и картографпя,1996 М8 стр. 6-7

285
da Pulkovo rэsоdхапаst koordinat baglanýrcrnl sabit saxlamaЁa imkan чеrir.
Нэmiп раrаmеtrlэr (al) cэdvolda чеriliЬ.
Cadyal 40
Srra Referens-ellipsoid
ЛЬ-si
Geodeziya sistemi Ах, m АУ, - bz,лп

Ачrора, Xeyfclrdun _8з _|26

1
-l1l
2 Tclkio, Besselin +514 +675
-14з
з Avstraliya, Avstral iyanrn -12з 4з +1з7
4 Hindistan, Everestin +29з +б99 +229
5 Afrika, Klarkrn l880 _l28 -l46 _з48
NAD 27, ýlrnalr Аmеrikа,
-2| + l58 +l76
Klark l8б6,
7 СэпчЬi Anrerika, Xeyford -78 +2 -43
8 СК - 42, Krasclvski +24 _l2,| -78

Cadl,al 4l
Dэyiýmа раrаmеtгlаri
раrаmеtriп adl
тэпliнэrdап TaHif оlчпапlаr
Axl; m -22,7зб -25,90
Ау'; m + 128,884 _130,94
Azl; m +8з,807 +81,7б
m,. l0-7 4,24 0

0) х -0, l08/ су/

Ф -0,0,7зll Ul

а)
_0,019// al

ý 134. Geosentrik koordinat sistemi PZ -90

Мэhgur alim F.N.Krasovski, M.S.Molodenski чэ A.A.izotov tоrэfiп-
don kegmig Sovet ittit-aqlnda |942-ci il koordinat sistemi astronomiya-geode-
ziya, qravimetriya vo olkonin nivelir ;оЬэkэsi osaslnda yaгadllmrgdrr.
50 ildэn 9ох baglanýlc mantoqэ kimi istitadэ olunan Pulkov rоsэdхапа-
slna(B =* 59О 46' |8,5" ;L=ЗOО I9'38,6") istinad edib tгiqonometгik mоп-
tэqэlэriп koordinatlannr Ьir пе9э mеtr orta kvadrat yanlrgla qэrЬ tэrэГэ,
l5 m-э qэdэr sэhvlo isэ 9orq tэrэtЪ hesablayrb tapmaq olar.

286
 Ancaq peyk iisulu ilэ оlgmэlэriп apanlmaslnln inkigafi bu sэhvi bir
mеtrа qаdэr azaltmtgdtr, уэпi + l metrdir. l990-cr ilda (PZ-90) radio-yiik-
saklikёlgan aparatla tochiz olunmug <Qeo-iK> peykinin kёmayi ilo Yеrdо
пёqtэпiп dэniz soviyyэsindo yiiksokliyi l mеtrdэп dэ az sэhvlo taprlrr. Do-
pler бtiirЁcti aparatr iso peyklo mэntoqo arastndakt mэsаfапi |-2 m dэqiq-
liyindэ tapmaýa imkan чеrir.
PZ-9O-La hesablama араrапdа agaфdakr fundamental sаЬitlэrdэп isti-
tъdэ olunub:
igrq stirati с = 299 792 458 m/san.
Geosentrik qravitasiya sabiti _ FМ=З9860 g44ftя rnз/зz
Yегiп ёz oxu эtrаtrпdа trrlanma siiгoti а =7292l l5.10-1lrad/san.
PZ-90 Geosentrik koordinat sistemi хаriсi geodeziya 9аЬэkэlэriпiп
inteqrasiyast olmadan yaradrhb. Bu da ke9mi9 SSRi эrazisindo 30 mэпtэ-
qэni аhаtэ edir.
30 milyon peyk mtigаЫdэlаriпdэп (ham qurudan vo hom dэ okean-
lardan) iimumi Yеr ellipsoidinin раrаmеtrlэri Ьеlэdir:
Bёytikyanm ох,. а =6 378 lЗбm.
Yеr el lipsoidinin basrqlrq mэхrосi : f=298,257 839303
Yегiп поrmаl potensialr:
чо = 62 636861,074 mzlsz
ikinci qormanik omsal; с20=484 l64,953 .l0-9
Umumdiinya Koordinat Sistemi PZ-90-|a |942-ci il koordinat sis-
tеmlэri aгastnda tЫq az olduýundan (Дх=25m, Ду=-l4lm, Дz=-80m), Ьо-
zi iglэrdэ опlаr поzэrэ altnmtr.

WGb84 Geosentrik koordinat sistemi

NAD 2'7 koordinat sistemi l92'7-ci ildo ABý-da astranomiya-
geodeziya, qravimetriya vo nivelirlamo qоЬоkоlэri osastnda yaradrlmrgdrr.
Bu koordinat sistemi tэxminon 60 ildon sопrа l98З-сii ilda NAD 83 kооr-
dinat sistemi ilo ovoz оlчпчЬ. Sопrа iso, yoni 199б-сl ildan koordinatlan 10
sm dэqiqliyinda hesablanan WGS - 84 koordinat sisteminэ kegmiglor. Вч
qlobal WGS - 84 koordinat sistemindэn bagqa regional vo geosentrik koor-
dinat sistemlэri mбvctiddur.
Вuпlаrdап эп mэqhчru Ачrора koordinat sistemidir. Yer sothi
EUREE 9эЬаkэsi ilэ ёrtiiltib.

287
 ý 135. Peyk GPS texnologiyaslna хаý оlап koordinat
sistemlarinin dэуigmэsi iisullarr va Ьu vaxt istifada оlчпап
kegid раrаmеtrlэri
Bir koordinat sistemindon digэriпо iki yolla kegmak оlчr:
Makan diizbucaqlr yэ уа ellipsoid kоогdiпаt sistemindэn kegid
iigiin dэqiq taprlmrg раrаmеtriпdоп istifadэ etmoklэ;
Вir kооrdiпаt sistemindэn eynitipli kооrdiпаt sisteminэ kеgmэk.
Bu vaxt istifadэ olunan montoqolэrin koordinatlan hаr iki sistem tigtin mо-
lum olmalrdrr.
Вu vaxt tigбlc{ilti, ikiёlciilii чэ birёlciilii dэyi9iklik iisullanndan biri
(bagqa tisulda qчrmаф segilir.
Вir пе9э koordinat sisteminin olaqalondirici раrаmеtrlогi 42 cэdvolda
verilib.
Coh,al42
кооrdiпаt sistemlэri
Dayigma
parametrlori SK_42 WGS _ 72 СК - 42* PZ _90'
PZ -90 WGS _ 84 wGS-84 WGS_84
Ах, m +25 0 +25 0
Ау, m _141 0 -14l 0
bz,m _80 +4,5 -78,5 + 1,5

m, l0-0 0 +0,227 0 0

Фх 0u 0u 0, 0/

Фу 0, _0,35u 0
-0,35,
Фz _0,66, _0,7з6" -0,07б,
-0,554

Cэdvalda gёstоrilэп malumatlar PZ - 90 vo WGS - 84 эlaqalondirici

koordinat sistemlorindon bagqa hamtst dtizdЁr vo ke9id tigtin эlveri9lidir.
Вir koordinat sistemindon bagqa Ьir koordinat sistemina kegondэ iigёlgtilii
doyi9mok рагаmеtri 266 tanliyi эsastnda belo taplhr:

V =i +^7 +mRi . (26'7)

Vегilmig koordinat sistemindo hэr Ьir nбqtonin х ча x'koordinatlan

imkan чегir ki, iig tэnlik yaradtlstn. Ноr iki koordinat sistemindo Ё9 пёqtо-
nin koordinatlan malum olduýu tigЁn yeddi kegid раrаmеtri almaýa imkan
чеrir: Ах, Ьу, bz, Ф,,Фу,Фz,пl .

Malumatlar taxminiclir,
288
 Kegid раrаmеtrlэгi х-о, Rotoxmini qiymэtlэrini паzоrэ alaraq, ра-
mо,
rаmеtriп sопчпсч уеkчп nэticэsini Ьеlэ yazmaq оlаr:
Ах- = АхЪ +dAx
rп=lпо+dm; (268)
R=&+dR,
Вir nёqtonin koordinatlaпntn dэуigmэsi linearizovan modeli agaýldakr
gakildo yaz/rtr,.
Х =\ + дli Q69)
Ьчrаdа
Х mоRоХ , +
о, = А7о (270)
ikiolgmo transformasiyasrnda (dayi9mэ) - Ьir mtistovi koordinat sis-
temindon опа охýаr koordinat sistemino kеgэпdэ - hэr iki koordinat siste-
mindo koordinatlan molum olan mопtоqэlэrdоп istifado tigёlgmэ trапsfоr-
masiyaslntn tosadiifi halrdrr.
Bununla Ьеlэ geodeziya чэ peyk geodeziyastnda Ьч tisuldan 9ох genig
istifado оlчпur. Bu halda koordinatlarrn doyigilmasi dёпmо (tirlапmа) чэ
koordinat baglanýrcrnrn kёgiiriilmosi kimi gёriiпiiг (Ьах: 9эkil 205).
Doyigma tэnliyi timumi gakildo Ьеlэ olacaq:
ц = хо + mХ cosa - m,Y siпа (27l)
yl = уо + mХ siпа + mY cosa
Bu vaxt dayigmanin dёrd раrаmеtriпdап х(), !0 d,lи istitbda оlчпчr. Dёrd
раrаmеtгi tapmaq iigiin hor iki sistemdo koordinatlan malum olan iki nёqto
Нtфэtdiг. Кбmэkgi р va Q раrаmеtrlогiпdоп istitЪda еdэrэk yazmaq оlаr:
р = пlсоSd, (272)
Q=иsinc
(27l)-ctl tэnliyi agaýrdakr ;okildэ yazmaq оlаr:
ц = хо +рх-QУ}
Qъ)
yt=yo+Qx+py)
Оgэr iki пёqtэ malum оlаrsа, .т0 чэ yu рагаmеtгlагiпi vo homginin
Р чэ Q komэk9i раrаmеtrlэriпi tapmaq Ёgiiп, onda tanlik эп kigik kvadrat-
lаr tisulu ilэ hэll оlчпчr. Sопrа dэуigmэ раrаmеtrlоri с чэ и a9aýrdakr
di,isturla hеsаьlапtг:
m= Р'+Q'
(214)
rgа=та

289
 м

t, д..м,

N'

у lч
)Ф \ R

Уо Yr У1 0

ýэКl205. Koordinat sisteminin ýаkil20б. Bazis xattinin

ikiёlgii ila dэyigmosi. Ьirёlgmо ilэ transfoгmasiyast.

GPS sistemindo xattin Ьirоlgmэsiпiп СК - 42 koordinat sistemina

transtbrmasiyast klassik reduksiya mosolosi kimi ali geodeziyada holl olu-
nur (Ьах: 9эkil206).
Fiziki Yеr iizэrinda ёlgiilmti9 MN xэttindэn |942-ci il koordinat sis-
temina reduksiya оlчпап Mr Nr хэttэ kegmэk Ёgiiп tig сiir doyi9modon isti-
tъdо olunur:
l. Xottin mailliyinэ gёrэ dtizalig

bD,,=-" _'О^ (215)

2D 8D3
buradah = Нм-Нш, D-MvэNnoqtэlэri arastndakr mosafэdir.
2. Rethens-ellipsoidin sathina reduksiya etmэk:

, АDR
" =-)о*Цо*L,
R Rz 24Rz,
(276)

burada н,,,=@,
2'
R - М уо Nпёqtаlэri arasrndakt поrmаl kosigmэ эyrisinin rаdiчsчdчr
3. Refhens-ellepsoid sэthindon СК - 42 miistavisinэ reduksiya etmok:

лD42=+.D++.D+j+,}
+l 2R, 24R: 24R: е.7,7)
)

Ьчrаdа: у_ =QЦ-Ь),'
r" -'r,
'= 290
 ý 136. Peyk sisteminin kiimэyi ilэ yiiksaНiНarin
taptlmastnrn xiisusiyyati
Topoqrafiya - geodeziya iglоriпdэ ytiksэklik gаЬэkэsiпiп inki9afi эп
9ох zohmot tэlэЬ edon bir sahodir. Baxmayaraq ki, bozi рrоsеslэr айоmаt-
la9drnb, уепа do Ьir 9ох tocriibovi mоsоlэlэriп holli hondэsi пivеlirlоmэ-
lаrlо nбqtalorin поrmаl чэ oгtometriki yiiksokliklэгi taprlrr. Nоrmаl yiiksok-
lik geoidin vo уа kvazigeoidin sothindэn hesablanrr.
Qravitasiya vektoru чэ уа istonilэn пёqtэdап kegan gaqulin istiqamэti,
geopotensial sэthа perpendikulyardrr (Ьах: 9akil 207).
Hesablanmasr ellipsoid sothindon gбtiiriilon ellipsoidin yiiksэkliyi vo
уа geodeziya yiiksэkliyo nisbэtэn, поrmаl ytiksэklik daha 9ох yayrlmr9 fi-
ziki mahiyyoto malikdir.
Ytiksэk dэqiqlikli mtihэndis i9lori, laztmdlr. Воru хоtlэri, tunel va s.
qчrфlапп ingast, su axtmlan ilэ аlаqэdаr olduýu tigiin ortometrik ytiksЭklik
daha 9ох tatbiq оlчпчг.
Ellipsoid ytiksokliyinin tjziki interpretasiyaslnln analoqu уохdчr. Ona
gёrо do geodeziya (ellipsoid) чэ поrmаl (ortometгik) yЁksэkliklor arastnda-
kr tonasiib bu diisturla hesablanrr:

Hr =H*hc, (2'78)

Ьчrаdа Н' _поrmаl yiiksaklik;

11 - geodeziya yiiksэkliyi;
hu - geoidin (kvazigeoid) yiiksokliyi.
(207) qokilindэn gбriindtiyii kimi bu diistur btitiin tэсrtiЬэчi эlаvоlОr
tigiin qэпаоtьах9 dэrасосlэ doqiqdir. в bucaqr 9aquli xэtlo ellipsoid sothin-
dэki normal arastndakr yayrnmadtr.

yегiп fiziki
sathi

мо

ýэkil2И

29I
 Qox rеgiопlаr iigtin bu bucaq 30'- dэп 9ох оlmчr.
Belolikla, peyk оlgmоlогiпiп k<imayi ilэ поrmаl yiiksэkliyi эldо et-
mэk iigiin hor Ьir пёqtоdэ geoidin чэ kvazigeoidin ytiksэkliyini dэqiq bil-
mэk lazrmdtr.
Geodeziya dэqiqliyilo peyk ёlgmоlогiпdоп taprlan koordinatlar nisbi
olduqlan tigtin, поrmаl va geodeziya yiiksэkliklorinin do taprlmastna nisbi
kimi baxrlmaltdrr. Веlэ olan halda tэnlik agaýrdakr kimi yazrlar:
ЬНу =Ь н +А h8, (219;1
Ьчrаdа цlУ - погmаl yiiksokliklэrin fэrqi;
А1l - geodeziya ytiksэkliklэrinin fэrqi;
Ah* - geoid (kvazigeoid) yйksakliklэrinin forqi.
Nisbi hesablama iisulu ilo taprlmrg normal yiiksokliyi geoiddoki (kva-
zigeoid) iki пёqtо агаsшdаkt ytiksэkliklэr tыqini пэzэrа almadan, опlаrdап
istifado еtmэk 9ох bёyiik sоhчlэrа gэtiгiЬ 9жапr. Analiz g<istэrir ki, geoid-
daki nёqtalorin yйksakliklori fыqi поzэгэ altnmadlqda, mэsаfа hesabla-
nanda 50 km-da Ьir mеtrо qэdэr оrtа kvadrat sэhvlo, 200 km-dэ iso 5 mеtго
qodar оrtа kvadrat sоhчlэ mэsаfэ hesablantr.

ý 137. Qabuledicilar mаrkаzdа qurulmadrqda peyk iilgmэ

naticolэrinin rеdчksiуа оluпmаýlпlп xiisusiyyэti
Yerli triqonometrik mопtоqоlоrэ olaqalondirmэdan peyk qэbuledi-
сilоriпdэп istitadэ еtmэklэ peyk geodeziya gэЬэkэsi qtsa Ьir mtiddэtda
уа-
radrla Ьilоr. Bu ctir gobэka oгiyentirlanmosinin ytiksэk dэqiqliyini tэmin
edir. Ancaq geodezi asast yaratmaq iigtin xalq tosэrriifatrntn mtixtэlif saha-
lогiпо |aztm olan doqiq geodezi osast oldo etmak maqsэdlo peyk vo yeriistli
ёlgmоlоriп noticэlori birlogdirilmэlidir.
Bu zaman yeriistii montэqalorin saxlantlmastna sэу gбstэrilmolidir.
Qtinki, yerli koordinat sistemindan kartoqrafiya, ахtаrtg, layiholэrin уеrа
kёgriri.ilmosi va sair iglэrdo istifadэ olunur.
вахmауаrаq ki, peyk gэьоkэsi mэпtоqэlэriпiп vo yerli mэпtоqэlэriп
hаrаdа qurulmast gэrtlаri mtixtэlifdiг, bazi hаllаrсlа bu mэпtоqэlоriп Ьir-
Ьiriпо baýlanmasr (эlаqаlэпmаlэri) peyk qэbuledicilэrinin mэrkozdon ko-
паrdа qurulmalartna Ьахmауаrаq laztmdtr. Вч mэsэlо iki yolla hall oluna
Ьilоr:
Yerdoki montoqэnin koordinatlannr ig арапlап morkozo - peyk qэЬчl-
edicisinin qoyulduýu уеrо - kеgiгmэklо;
peyk koordinat sistemi ilo taprlmrg tъzа koordinatlaпntn yerdaki mэп-
tэqауэ чегilmэsi ilэ.

292
 Qiitb kosdirmэsi ilэ Yег iizorindэki l mэпtэqэsiпiп koordinatlannt
iggi mэrkэz Р-о чеrmоk (ottirmak) iigtin уеrdэ В, iifiiqi bucaq чэ ý, xatti
ёlgiilmoklo (9эkil 208) hesablanrr.
Р nёqtэsinin koordinatlarr :

Х"=Хr+лýсоsс
Y"=Yr+Ssina (280)
а=ао+В,
Nаzаrэt (yoxlama) tigtin В mэпtаqэsiпdэ do ёlgmэ iglэri арапlrr.
Эgэr yerdaki mэпtэqоdа alэti qurub olgmo iglэrini араrmаq miimkiin
olmazsa, onda Р nёqtasindo iki bazis xэtti gёti.iгiiltir (9okil 209).

А D
А
D в

Sr

Sz
2
р

ýэКl 208. Yеr iizэrindaki ýэКl209. Diiz kэsdirmэ ila уеrdэki

mэпtоqапiп peyk qabuledicisi А mэпtаqэsiпiп koordinatlarrnln peyk
qurulan ig9i mаrkэzо koordinatlarm qabuledicisinin qoyulduýu i99i markozina
verilmasi sxemi. kegirilmasi sxemi.

bt, Ь2 bazis хаtlэri vo Bt, Pz, Fз, Р+, 9s titiiqi Ьчсаqlаr оlgiilЁr.
Bu mэlчm kаmiууэtlэrо эsаsэп лS mэsаtЪsi hesablanrr:

s=цмЁЬ=а*ffi
.S
SlПр=-slп}rэ; (28l)

о=180о-Фч+р):
с[ = с[о +Ф.

Ьчrаdа D - Yеr tizэrindoki Д чо В mопtэqоlэri araslndakr mosaf,ol

с - АВ xottinin direksion bucaýr;
о - alaqalэndirici bucaqdrr;
Р nёqtasinin koordinatlan agaýrdakr diisturla hesablantr:
29з
 Xp=XT+^9cosсr
(282)
Yp =YT +^ýsincr

Peyk sistemindo hesablanmrg fэzа koordinatlannt yerdэki mantoqo-

lоrа iki Ёsчllа kegirmэk оlаr:
Peyk gobэkosi mопtэqэlэriпiп fэzа koordinatlannrn уеrdэki mэпtо-
qэnin fэzа koordinatlarrnr mtivatiq dtisturlarla hesab lamaqla;
Кбmоk9i пёqtэlоrdо peyk ёlgmаlогiпiп арапlmаst ilэ уеrdэki mапtэ-
qonin tЪzа koordinatlanntn hesablanmasr.
Yегdэki l montoqosinin kёmokgi Рr, Р, nёqtolarindэ peyk olgmolori
ilo foza koordinatlannr (9okil 2l0) tapmaq iigiin Р,, Pr,l istiqamэti saltntr
vo hэmiп о kбmэkgi noqtolordэ peyk бlgmэlоri aparrltr vo daha sonra D, vo
D, mаsаЫэгiпi уа ruletka чэ уа igrq mosafэolgani ilэ бlgtilrir.

Ьз bl Ь2 А

Рз Pz

ýэkil210. Kёmokgi пёqtаlэrdо peyk бlgmаlаri араrmаqlа

уеrdэki mапtэqэпiп faza kclordinatlaпntn hesablanmast sxemi

Olgmo пэtiсоlагiпо эsаsоп kёmokgi Р, чэ Р, поqtэlоr arastndakt foza

kooгdinat аrttmlап taprlrr.
Ьх=Хр
1
-х р
(283)
Ьу =Yp
,
-",
bz=Zp -ZP
2 l
l nёqtosinin koordinatlan isэ agaýrdakr diisturla hesablantr:

хА=*r,**(+)
yд=yр,+^у.(
ff l (284)

zд=zр,+^, (
ff
Kёmakgi Р. пёqtоsiпэ peyk ёlgmosi vo D, mosafasinin ёlgiilmosi
l
igo
паzагоt (yoxlama) iigtin араrrlrr.

294
 хчII FэSiL
pEyK ОLgмэLакiцоэ sэнчLэRitч эsдs мэNвэLакi чэ
ONLARIN TэSiRLэKiгqiN AZALDILMASI Ёsulr,лкr
ý 138. Peyk iilgmalarina хаý olan sэhч mэпЬэlэriпiп
tэ s nifatr (klas sifi ka siyasr)

yi,iksak doqiqlikli peyk бlgmаlоriпiп hesablanmast metodundan isti-

t-adэ еdэrkэп sаhчlэriп mэпьаlэriпiп taprlmaslna чэ опlапп ugotuna xtisusi
diqqot yetirilir. Sэhчlаr iki сЁr оlчr: sistematik ча tasadtifii. Peyk ёlgmоlа-
riпdэ sistematik sоhчэ siiriigmэ (уеrdэуiqmо), tasadtifii sэhча iso <<sos-
Hiy> adr verilib.
Burada xtisusi ctiqqэt sistematik sohva убпэldiliь, фпkL sistematik sэhv
timumi olgma nэticolarinin siirii9mэsina, yoni nэticonin sohvlэ taptlmasrna
gatirib 9жапr. sistematik sohvin tosirinin azalmast iigiin totbiq оluпап mе-
ъdlаrdап biri da peyk бlgmэlэriпdэ 9ох geni9 yayrlan чэ istiгado olunan
<modello;dirmэ>> iisu lчdчr.
Modellэgdirmo tisulunu hаrtэrаfli oyranmokda osas mэqsad sistema-
tik sэhvin tэsiriпi azaldan effektli bir metod axtarmaqdrr,
Gps sisteminэ xas olan бlgmэ prosesinin analizibtitiin sэhv mапьаlэ-
' оlаrаq ti9 qrupa Ьёlmоk
rini garti olar:
t. itkin mэlчmаtlапп doqiq буrэпilmэmэsi sahvi. Burada эsas rolu
peyk etimeгidinin doqiq оуrэпilmэmоsi оупауtr. Bela ki, peykin efimeridi
оlgmэ арапlап anda (momentdo) molum olmalrdrr;
2.Xaici tэsirin sohvi atmosth (ionosfera чэ trороsfеrа) - radiosiq-
nallan oks etdiron оЬуеktlэriп tosiri sohvi;
3. дlэt sэhvi. Ёч da, оSаSэп, taza antennast morkazinin dэqiq bilin-
mоmэsi, intbrmasiya siqnaltntn aparata mйvoqqэti gecikmэsi vo GPS qa-
buledicisindoki qeycletmo (reqistrasiya) qurýusunun i9i ilo эlаqэdаrdrr,
Bunlardan da оlачэ sohvlorin olmast t-aktorlarr mёvсuddur: реуklоriп
Ьir-Ьiriпа qargr yerlэýmolarinin qeyri-optimallrýr (hondэsi taktor).
Bir kbordinat sisteminэ kegmo prosesindэki sohv (mosolan, GPS koor-
dinat sistemino xas olan GPS-84 qlobal koordinat sistemindan yerli koordinat
sisteminэ kegid чэ s.). Вuпlаrdап baqqa peykin 9iialandrrdrýr radiosiqnal sas-
lэrinin <tobii giiclandirilrnэsi> tasirinin sэhvi do поzэrэ alrnmalrdtr.

ý 139. Peyk efimeridinin daqiq bilinmamasi ila эlаqаdаr

sэhчlаriп mапьауi yо опlаrlп tэsiriпiп azaldllmasr iisullart
Yer tizэrin<lo istэnilэn пбqtэпiп koordinatlarrnr peyk tisulu ilэ tapanda
peyko qэdаr olan mэsаtЪпi ёlgmoklo kitЪyotlonmok olmaz. Peyka olgmo
iparan anda, onun efimeridini dэ doqiq бlgmаk laamdtr. Qtinki hоm noqto-
295
lorin mtitloq koordinatlan, hэm do mэпtэqоlаriп koordinatlan arastndakt
Ьrq diiz olmayacaq.
QLONASS чо GPS tipli реуklэriп hэrоkоtiпэ tэsiг еdэп mtixtolif fak_
tоrlапп tэsiri haqqtnda mэlчmаt (43) соdчэldэ verilmigdir.
Cadyal 43

(Sapma) Qasrrýa faktorlarr Sapmantn (qasrrýanrn) l saatda maksimal

maksimal siirэti m/sanz qаstгýа mеtrlо
Yегiп mэrkэz sэhrаsr (уеri) 5,65 . lG,
ikinci zonal qarmonika 5,3. lg-s 300
Ayrn qravitasiyasr 5,3. 1&6 40
Giinэ9 qravitasiyasl 3 . l0-б 20
Dбrdiincii zonal qаrmопikа l0J 0,6
Giinag radiasiyast l0-7 0,6
Qravitasiya апоmd 10-8 0,06
Ba9qa fаktоrlаr l0-8 0,0б

yerin morkozi adlanan birinci sэtir peykin yеriп, Ауm vo Giinogin са-
zibo qiivvasinэ moruz qalmasr ila эlaqodardlr. Вrшrlаr 9ох etТektli modellag-
dirilir. Ancaq Giinogin radiasiya tэzyiqi he9 bir modellogdilmoyэ gэlmir. Bu
da yekun noticayo ёz tэsirini gёstоrir. Uzun miiddat aparrlmrg tadqiqatlaг
g<istэгir ki, peykin еfimегidiпэ эп 9ох tэsir edon yеriп caziba qiiwэsidir.
ikinci zonal qarmonik omsal czo iig saatlr orbit qovsti 2 km, iki sutka-
ltq qёvs isa l4 km-a qэdаr оlчr. Bu ciir meylla9mo ilэ biitiin peyk оl9mаlэ-
ri hesablagmaltdtr. Yэпi опlаrа diizolig verilmэlidir.
Giinog чэ Ayrn Ьirgэ qravitasiya tэsiri az da olsa (Ё9 saatlrq qovs mеуl-
lэ9mosi qeyri-sapmah оrЬitdэп 50- l50 m), tЬrqlэпir.
Ona gёга etrmeridi proqnozlagdtranda, опч da nazэro almaq lаzmdrг.
Gps реуklогiпiп etimeridlorinэ эп 9ох tosir edon Gtinэ9 radiasiyasr
tazyiqidir. Aparrlmlg todqiqatlar onu gёstэrir ki, Grinog radiasiya tэzyiqi ti9
saatlrq qёvs Ёgtiп 5-6 m-dir, iki sutkalrq qёvs tigrin isa l00-800 m-dir.
Gбstэrilэп hesablamaLartn az ehtibarlr оlmаlап agaýrdakr sоьаьlэr-
dandir:
l. Gtina9in gtialanmast intensivliyi sabit deyil vo vaxta;tn dэyigir;
2. Bu tЪktorun tэsiri modeli peykin kбlgodo чо уа уапm kolga zona-
stnda olmasr ilэ эlаqоdаr пэzоrэ 9аrра9аq dоrэсоdо dэуigir;
3. Peykin etlektli sothi gox m{irэkkэЬ olduýundan vo peykin fэzada va-
riasiyasr.
О lачэ olaraq hesablamalarrn qeyri-mtiэyyэnliyi, аtmоstЪr gэrаitiпdэп
Gtiпэ9 9iiastnt эks etdiron obyektlordan vo s. gаrаitlаrdэп astltdtг.

296
 yчхапdа deyildiyi kimi radiokanalla еfimегidiп qiymэti tохmiпэп 20
m sоhчlэ бttiЁliir. Bu da peyk geodeziyaM diferensial olgmэsini 1,10,6 dэ-
qiqliyindo араrmаýа imkan чеrir.
дпсаq yеr qabrýrnrn harokэtini ёуrэпmоk iigtin yiiksэk dэqiqlikli peyk
geodeziyasi gobэkэsinin inkigafina 9ох bёyiik ehtiyac чаr. Веlэ bir halda
iроstеriоr iisulla efimeridin taptlmastna сэhd edilir. Bu tisulun x{isusiyyэti
оъd"о ibarotdir ki, peyk olgmolэrinin yekun hesablamalannda peykin radio-
kanalla etjmerid haqqrnda verilon qiymэtlordэn уох, xiisusi tэ9Кl olunmu9
qulluqdan istitada оlчпчr. Bu xidmotin (qullugun) vэzifosi eгrmeridin real
qlym"ttaПni фroqnozlagdrrrlan уох) mэlчmаtlаr Ьапlспа toplamaqdan iba-
oidi.. Вч сtir xidmэt (qчllчф malumatlarr ytiksak daqiqlikli qlobal 9эЬэkоуэ
daxilolan уеrdо qurulmug xtisusi peyk stansiyalanndan gёtiiпiltir.
нэlэiik isa Ьеlэ Ьir bank Двý-rп milli geodeziya xidmэtindo tъа-
liyyat gбstаrir.
Дроstеriоr iisul efimeridin taprlmasr dэqiqliyini 9ох аrttпr vэ istanilon
geodeziya iglэrindo tacrtibэvi olaraq tэtbiq oluna bilar.

ý 140.
peyk бlgmэlаri паtiсаlагiпа xarici miihit tasirinin uýotu
дtmоslЪг Yеr sathindan 90000 km-a qodor hiindiiгliiyii ahata еdir,
дtmоstъr agaýrdakr yiiksokliklэra Ьбltiпmэklа Ьеlэ adlantr:
yеr sothindon
ekvatorda 17 km, qtitblordo iso 8 km hfindiirliiya trороsfеrа deyilir. Тrо-
posthadan уйхаrr 55 km-э qоdэr yiiksэklikdэ уеrlа9ап tаьаqэуэ strato-
Ъlrrо, 55_80 km-lik tэЬэqэуэ me4osfera, 80-1200-а qadar olan tэЬэqауа
iъпоsfеrа (tеrmоsfеrа), ionosferadan 90000 km-o qэdоr olan tэЬоqэуо
protoпoslera deyilir. Bu yiiksoklikdo hidrogen iопlап (рrоtопlаr) daha 9ох
hСчДrrпСuп bu iэЬоqоуэ bu ad verilmigdir. TroposlЫada hаr 100 m yiik_
."Ktiy" qalxdlqca tеmреrаtчr 0,б dагасо a9aýr diigiir. Troposlhada hava
daimi q".r9,. va аtmоslЪг kiitlasinin 80%-i чэ sч Ьчхаrrпrп demak оlаr
ki" hamisr Ьчrасlаdш. 1G,20 km-dап 50-б0 km-a qэdаr tэbaqada oksigen
Giiпэ9iп buraxdrýr чltrаЬэпбч9эуi radiasiyanr udmaqla ozon tabэqasi уаrа-
dt. оzоп qafi iпsап оrqапiчпiпа ап 9ох triуап vurап Giiпаsiп ultrаьопёv-
sауi siiаlаппt Yer sathiпa buraxпltr. 80 km-dэn ytixanda Giino9in
чltrаЬо-
novgэyi vo korpuskulyar radiasiyaslnln tэsiri ilэ аtmоstъгаdа oksigen vэ azot
аtоmlап, molekullar чэ sorbast elektronlar enerji ilo doldurulur. Yerin maqnit
sahэsi 90000 km-э qoclardir. Qtinki ondan vч.шarl Yеriп mаqпit sahasi eпerjili
hi ssaciklari, fu tmaq i qti dаппl itirir.
Peyk оlgmоlэriпа xarici miihitin tasiri hаm peykdan qabulediciya qo-
dэr gэlэп ra<liosiqnalrn gэlmэ vaxttntn doyi9masi, ham do siqnahn 9ох yol_
lаr golmosi ila эlаqоdаrdrr (radiosiqnal эtrafdakr obyektlardan эks olunub
qэbulediciyэ galmэsi). Bu da <iz, nёvbosindo, igrýrn atmosferdaki stirotinin,
297
vakuumdakt siirэtiпdоп tЫqlondiyi kimi, elektromaqnit dalýalannrn siiroti-
пэ tasir edir.
Bu da bёyiik sоhчэ gotirib grxardrýr tigЁп mtitlaq пэzогэ altnmaltdtr.
GPS sistemindo istifado olunan rаdiоsiqпаllапшп yolunun 9oxu vakuumda
olduфndan gёstэrilэп sэhчlэr Ьчrаdа оlmчr. Апсап Yеrdэп Ьir пе9э on
kilometr ytiksэklikdэ iопоstЪrа siqnal tezliyi gec golir. Yеrdап 40 km mа-
sфаdа - troposfer da qaza охýаr atmosthdir. Вчrаdа tasir еdоп faktor
hачапrп temperaturu, tazyiqi чэ namliyidir.

ionosferin tasiri
Yеr sothindэn 40 km hiindiirdэ уеrlэ9эп atmosfer sahosi ioпosfer ad-
lапtr. iопоstЪr mtixtolif kosmik ;iialanmaya оп 9ох mэпrz qalan bir sahэ-
dir. iопоsfеr эп 9ох Gtina9 ultrаЬэпёчgэуi гadiasiya tosirino mэruz qaltr.
Bu giialanma noticэsindo elektrik сэhэtdэп neytral olan molekullar vo ha-
чапlп atomlan ionlagtrlar, yoni sэrbost еlеktrоп чэ elektгik enerjisi ila dol-
durulmug iопlаr раrgаlапtr. Ноr (ауrr) Ьir kvant ionla;drran elektromaqnit
gtia hэmiп gtialanmanrn tezliyindэn astltdtr.
Нэr Ьir atom чэ molekul tigiin xtisusi enerji sэviyyosi laztmdtr. Qiinki,
bununla hача hissocikloгinin elektrik соhэtdоп neytrallagmasr gedir.
Араrrlап todqiqatlardan molumdur ki, elektromaqnit gtialan ilo hava
hissolэrinin ionlagmastntn intensivliyi yalnrz elektromaqnit ;tialannln чzчп-
luýu 0,13 mkm-dэп az olanda, yoni ultrabonovqoyi diapazon titrэyi;i (tit-
rаmэsi) ilo hэуаtа kegirilir.
Peyk ёlgmэlоriпdо iопоstЪrаdаkt azad (sэrЬэst) elektronlar kegon
peyk elektromaqnit dalýalarrnrn tэsirindon бzlоri ikinci dalýanrn manbayina
gevirilir. Birinci dalýanrn tэsiri naticosindэ dalýanrn yaytlmast siirэti doyi-
;ir. igrýrn vakuumdakr siiratindon az da,gox da ola Ьilаr.
iопоsfЪr elektromaqnit dalýalarrnln doyigmэsi tэЬэqэsi rоlчпч oyna-
dtýt tigiin elektromaqnit dalýalannln tezliyindэn asrltdtr. Buna da t-aza va
qrup stirэti adtnr чеrmоуэ ehtiyac duyulur. QЁnki t'aza siirэtini tapmaq tigtin
араIlсl qarmonik tэrрэпmапiп yayllmaslna xas olan stnmantn Гаzа gёstэ-
ricisi mohrumu n7verilir. Bu da fаzа stiroti u7-la igrýrn vakuumdakt stiroti с
arastnda nisbot yaradtltr.
с
[/f (285)
11
f
Qazrn ionlagdrnlmasrna tэtbiq olunan faza gёstэricisinin (srnmasr)
pargalanmas r agaýrdakl toxmini di.isturla hesablana Ьilэr:

п| о7- 4оз+ ,
f",
(2s6;)

298
ьчrаdа Nе - vahid hocmdo sаrьэst еlеktrопlапп sayl ilэ ifаdэ оluпап elek-
trопlапп konsentrasiyast;
/- iопоsfеrdэп kegon radiosiqnallann tezliyi.
Peykdon gэlоп араflс1 qarmonik tоrропmэ ilэ modul prosesindэn isti-
fаdэ etmeklэ kъd siqnalr da ёtiirtilЁr. Bu realla9anda dalýalar qrupu tьrmа-
lagrr ki, bunun nэticэsindo qruplarrn stirэti v, mэtъчmч (anlayr9) vo onunla
эlаqаdаr (baýlr) qrupun pargalanmasr gostэricisi r, ortaya 9жш.
Faza чо qrup par9alanmast gбstэriсilэriпiп tonastiblari Releyin modul-
lagmrg dtisturu эsastnda mёhkоmlапir:

п,=пf-f#, (287)

Bunu поzэrо аlаrаq:

r,=L\="[,* (288)
^rУ)
Yuxandakr diisturlara Ьirgэ baxrmda yazmaq оlаr:
V, =V, х с2 (289)

Дlrпmrg поtiсэlаr gбstorir ki, ionlaýdtnlmt9 qazda fаzапtп parga-

lanmast л7gбstоriсi hаmi9э vahiddэn azdfi, yani, Ьеlэ Ьir miihitdэ fazantn
siirgti vakuumdakr igrq stiratinclon goxdur. Belэliklo, aparlcl qarmonik titrэ-
yig ionosferadan kеgэrkэп, onun siiroti azalmtr, эksinэ агtmtr.
siqnallarlna xas
Qrup stiratlori iso oksino bir о qodor aza|r. Вч da kod
olan Ьir olamotdir ki, psevdo uzaqlrq bununla olgiiltiT,
iопоsfЪrаdап kigon pargalanmantn azalmast gбstoricisi a9aýrdakr
di.isturla hesab lantr:

16,,,"l =
fflr"ayh=r (290)

Ьurаdа h - radiosiqnaltn ionosferadan kegdiyi mэsаtЪ;

К - tanasiiblik эmЪаlr. Bu сlа radiosiqnalrn ionosthada kegdiyi mosa-
tЪdэп vo iопоstЪrаdа elektronlann konsentrasiyastndan (toplanmastndan,
srxlrýrndan) asrlrclrr. Bu rJa oz, nёvbэsinda, оl9mэ i;lоriпiп hanst en daira-
sindJ uрй.urrПdап, sutka orzinclaki vaxtdan, ilin mбvsiimtindon, GЁпа9
dovriinin l l ilinin hansr ilindэ daha da aktivlogmэsindon astltdrr.
ionosthadan siiratin azalmast iigtin xoyalr mэsаfэуо dtizoli9 vеrilir.
Bu diizoli; 5-50 mеtr аrаstпdаdtг.
Mtixtalif elmi toclqiqatlar gбstаrir ki, gecolor ionla9ma soviyyosi sa-
bitdir.
299
 Ondan bagqa iопоstЪrапtп tэsirino qаrýl an effektli ёlgti ikitezlikli di-
ferensial thzаёlgmо metodudur. Bu iisulla miixtэlif uzunluqda olan mэsаfэ_
lагi santimetr (Ьэzi hallarda millimetr) doqiqliyindэ olgmok olur.

Тrороsfеriп tasiri
Тrороsfег atmosthin уеrэ yaхrn bir soviypsi ýеrdэп 4O_sokrr) olduýu
iigiin peyk olgmalorinda, onun tэsiri поzоrэ altnmaltdrr. ionosferdon fэrqi
ondan ibarotdir ki, tгороsfеr пеуtrаl zonadtr. опа gоrо da tezliyi 15 QHs
(Qiqahers) olan radiodiapazona dispersiyaya moruz qalmayan miihit kimi
baxmaq olar.
Bunun da noticэsindэ radiodalýalann yayrlma stiroti, onun tezliyindon
astlt оlmur. Вчrаdа fаzача qrup radiodalýalannrn stirоtlэri eyni olduýundan
trороsfеriп f-aza чэ kod бlgmаlоriпэ tэsirini aynlrqda hesablamaýa ehtiyac
yoxdur. Ditъrепsiаl iisulla ёlgmэ араrапdа trороsfеriп peyk оlgmэlаri по-
tiсэlогiпо tasiri azalrr. Son noticoyo trороstЪrdэ gecikmo kэmiyyatinin ta-
siriуох, опlапп tЪrqiпi gбtiirmok laztmdtr.
Peyk GPS cilgmэsi gёstаrir ki, trороsfеr modella9mэsi tisulu difеrеп_
sial prinsiplo бlgmопi alaqolondirэndэ trороstЪriп tэsiri santimetr doqiqliyi
sэчiууэsiпdэ olacaq.
Tporosferdokr nomlik tosirinin modella9diгilmosi Ьэzi gatinliklэro
moruz qalrr. Bunlan аrаdап qaldrгmaq tigiin su buxannt radiometr adr almrg
cihazla бlgmэk lazrmdtr. Bu аlэtlэ peykdэn qэbulediciyэ golon radiosiqna-
lm galdiyi yolda yolun nomliyi lazrmi doqiqliklo taprlrr (hesablanrr).
xopгrld trороstъr modelindon bagqa bэzi peyk qabuledicilэrindo saa-
stamoynen modelindon istifada оlчпчr.
0.02277

["-' +-005) -,g',7,

Шrrо, е (2gl)
coS z
Ьчrаdа z - реуkэ уопэlэп zenit bucaýr;
р - mtigahida montaqэsindэ havantn tozyiqi-millibarla;
Т - miigahido mantэqэsinda havantn tеmреrаturu dаrэса ilэ;
е - havantn nэmliyi - millibarla.

ý 141. Qoxyolluluq
Qoxyolluluq deyando, peyk ёlgmэlэriпdэ peykrJon gэlэп radiosiqna-
lrn ЬirЬаgа уеrdэki peyk qэbuledicisi antennastna gэlon siqnallardan baýqa,
qэbuledicinin atratrndakr miixtolif obyektlardon stntb golon siqnallarda no-
zorda tutulur (уеr, suйstti, tikinti, qurýular, geodeziya piramidalan vo s.).
Bu voziyyэt (2l l) sxematik gakildo verilib. peyk оlgmэlагiпdа miixtэlif
300
obyektlordon stntb gэlоп radiosiqnallann radio mэsаfаёlgmэlаrlэ ёlgtilmэsi
эlачо sэhчlаrlэ Ёzlоgmоуэ mэruz qaldrýrndan peyklo ёlgmопiп dэqiqliyinэ
tэsir еdir. Qoxyolluluq (Ьir nego уеrdэп oks olunub gэlэп siqnallar) qobule-
diciyэ daxil olan siqnillann zoiflomэsino sоЬэЬ оlчг ki, bu da ёz, n<ivbэ-
sindo, Ьэzэп qэbuledicinin поrmаl iglamosinэ belo manegilik torodir.
Peyk GPS бlgmоlаriпdо hоr iki titroyig tipindon istifadэ оlчпчr. Ноm
эks olunmuý араrlс1 radiosiqnaldan, hэm da modulla9mr9 titrауi9lэriп mе-
xanizmindan. Faza ча kod бlgmоlэгiпdап birga istifadэ olunur. Tutaq ki,
hоr hanst Ьir obyektdan oks olunan гadiosiqnal ЩР qэdэr эlачэ yol ke9ir va
bunun da naticэsindэ diiz siqnala пisЬэtэп эlачо faza siirtigmэsi Аtл ortaya
9жlr.
b,/.=f^p
u
Qgz)

Ьчгаdа f - арапсt titrayigin tezliyi;

u - elektromaqnit dalýasrnrn yaylmasr siiratidir.
Peyk qobuledicisinin antennastna eyni vaxtda эks оlчпmчý vo dЁz га-
diosiqnal golir (gaki| 2l2). Bu siqnallar Еа чэ En чеktоrlап ilo xarakterizo
оlчпчr.

PByk Av

Еq
Oks Dijz
оluпmu1 siqлal Ed
siqndllar

oabuledici z

ýэНl 211. Qclxyolluqda гаst gэlап ýэkil212. Diiz чэ aks cllunmu9

mапе9iliklаг. siqnallarrn чеktоrlч сэmlа9mэlагi

ýэkildэп gёriindiiyii kimi siqnallann Ьirlэýmэsi пэtiсэsiпdэ sопuпсu

(axtnnct, yekun) siqnal tЬrmаlаgrr ki, bu da dtiz siqnala nisbaton rs^Ф ka_
miyyoti qоdэr fazaizro siiriigiir

30l
 tgЬф =fr..Ф;
Ёsin(Ay)
, (293)

Ё
Ьurаdа k = +
Ed
- эks оlчпап siqnalrn zoiflэmosi эmsalt. Bu эmsаl oks etdi-

rоп sэthin oks etdirmo omsaltna toxminon ЬэrаЬэrdir. (293) diisturunun

anaLizi gбstэrir ki, siqnallar bir-birinin oksino olanda En < Еа goxyolluda
sahv maksimal оlur. О ki, qaldr tэhrif olunmug faza|ar saylnln qiymэtlon-
dirilmэsinэ, onu demok оlаr ki, GPS sistemindo араrlсl titrayig dalýalannrn
uzunluýu 20 sm-э yaxtndtr. Faza ёlфmэ sohvinin maksimal qiymэti 5 sm-э
yaxln ola Ьilоr. Эks olunan siqnal diiz siqnaldan yiiksэk olarsa (dЁz siqnal
эlачэ sбпmэуо moruz qalarsa), onda sohv l0 sm-э gatar. Bu sahvlarin qаr-
gtstnt almaq tigiin (чэ уа azaltmaq iigi.in):
l. Miigahido mэпtэqоsi еlо уеrdэ segilmэlidir ki, yaxtnhqda эksetdirici
obyekt olmastn.
2. Peyk qobuledicilэri tigtin antenna sistemi haztrlananda antennanln giri-
giпэ oks olunmug siqnallaгrn daxil оlmаslпlп qarýlstnt almaq iiciin ek-
rапlаgmа i9lэri aparrlsrn.
З. Эksetdirici оЬуеktlого yaxtn mэntoqalorda mtigahidэ miiddoti uzadllstn.
4. Оlgmэ пэtiсэlоriпiп hesablanmastnda peykin о vэziyyэtindoki mэlu-
mаtlаrdап istitbdo еtmэk laztmdtr ki, bu vaxt dalýalan oks etdiron
obyektloгin tasiri minimum olsun.

Аlэt sэhчlэriпiп manbayi

Peyk оlgmэlэri араrапdа, peykin yerinin doqiq mэlчm olmamast,
реуklэ mtigahido арагtlап mэпtоqэпiп qargrlrqlr vэziyyotlari чэ xarici mti-
hitin tэsiri ilэ yanagr alot komplektinэ daxil olan чэ peyko qura9drrrlmrg
арагаtlапп i;o tam уаrаrlt olmamalartntn noticэsi, аlэtdэ sэhvlorin mоп-
Ьэуi olduýunu gбstэrir.
Арапlап tэdqiqatlar gоstэrir ki, alat sэhvinin эsas mопЬэуi peykdoki
vo yerdoki saatlann niiqsanlarrdlr. Эsаs mопЬо ёttinicii чэ qabuledici ап-
tennalann i9idir. Эgэr onu da пэzоrо alsaq ki, hesabat qurýularr da qtisurla
igloyir, onda sэhvin mопЬэуiпi dэqiqlo;dirmok nisboton azalar.

ý 142. Peyk va qэbuledicidaki saatlartn qeyri-sabit

iglаmаIаriпiп sahvi
Реуkэ qоdэr mэsаtЪlэriп Ьirtэrэt]i tisulla бlgtilmэsiпdэ sааtlапп qey-
ri-sabit iýlomolari, sоhчlэr kompleksinin apanctstdlr. Peyk vo qobuledicidэ
saat rоlчпч уЁksэk stabilliyэ malik olan dayaq gепеrаtоrlап оупауlr. Bu da
эdobiyyatda GPS vaxtt adlantr.
302
 Yiiksэk tolэbkarlrq, saatlann stabilliyini tomin etmэk tigiin yuxarrda
deyildiyi kimi atom gепеrаtоrlаппdап istifado оlчпur.
Yerdoki qэbuledicilordo gепеrаtоrlаг iqtisadi cohotdon uciiz olan
kvarsla doldurulur. Вахmауаrаq ki, gепеrаtоrlапп stabil iglоmэlэriпэ бlgii
gottirйl{ir, onunla belo Ьч saatlann gбstоrmэlоri (gkalanrn realizasiyastnda
Йzlik) qэпаоtЬэхg olmur. Ona gбrо miioyyon mtiddэtdo bu sааtlапп gёs-
tordiklэri vaxt dtizoldilir ki, bunun da komэyi ilo sohvlar уа tamam aradan
qaldrnlrr чэ уа hesablamalarda поzоrо altntr. Peykda qoyulmu9 saattn gбs-
tэrmэsi aýaЁldakl tonastibdo olacaq:
t = to", +6t, (294)

ьчrаdа tcps stansiyantn idаrэеtmэ чэ поzаrэt sеktоruпчп verdiyi Gps-in

-
indiki doqiq vaxtrdtr; бt" - kamiyyoti ikinci dаrэсо polinomun modellэ;-
mэsidir. Miigahidэginin saat gбstaricisinin dэyi9masi i lo ёуrапilэпdir;
бt, =ao+a|Q-t.)*orQ-t.), {295)

buratla ао, al уо а2- konkret peyk saatrna xas оlап eksperimental taprlmtg
polinoma omsalrdrr;
r, - mtigahido seanstntn оrtа vaxtt - ba9lanýrc istinad ant.
Эmsallartn qiуmэtlэri naviqasiya mоlчmаtlаrrпа daxil edilir vo yiikla-
yici stansiyalann kоmэуi ilo miivafiq radiokanalla qabulediciyэ gatdrnlrr.

Masafa filgtilmэsiпdэ пбqtэlаriп уеriпiп dэqiq bilinmamэsi sэhvi

Xэtt uzunlugunu doqiq bilmэk tigiin xottin axlnncl noqtalorinin yerini
dэqiq bilmok lazrmdtr. GPS sistemindo bu пбqtаlаrа peykin va yerdoki qэbu-
ledici апtеппаlапшп t-aza markozini aid etmak оlаr.
Bu поqtаlэгiп yerini istonilэn daqiqlikda hаr hanst Ьir hondosi yolla
tapmaq qeyri-miimktindtir. ona gёrа do опlапп mоrkэzlоriпi cihaz hапflа-
nanda zavod gэraitindo tэyin edilir. Geodeziya GPS qэbuledicilari iigiin ci-
haz hаz:r.lауап t-trmаlаr faza mаrkэzlоriпiп sabit iglаmэlаriпэ vo опlапп
mэrkоzlэriпiп mm doqiqtiyi ilo taprlmaslna Zamanat чеrir. Bu, peyklo mап-
taqэ arastndakt mэsаfэпiп 1-2 sm dэqiqliyindэ taprlmastna tominat чеrir.

ý 143. Qabuledici daxilindoki saslэ va aparatrn qeyri-stabil

i;lamamasi nэticasinda miivaqqati gecikma
ila alaqadar sаhчlаr
Peyka qэdэr olan mэsаtЪпiп бlgtilmosinda miixtolif sоhчlоrlэ yanaý1
elektrik siqnaltnrn qэbulediciya qэdаr gэliпсэ vaxtda dayi;ikliyэ maruz
qalmastna gбrа da sahv поzаrэ alrnmalrdrr. Bu ciir sаhчlаrо mэruz qalan

303
чэ an 9ох yayllan goxkanalh GPS qэbuledicilэrindэ hэr Ьir peykdan galon
siqnal tigiin xiisusi kanal aynlrb. Наr Ьir kanala golon siqnalrn gecikmasinin
mtixtolif olmast бlgmа naticэsino оlачэ sэhчlоr gotirir. Bu sэhчlоriп tosiri-
по qаrýl, qobuledici aparat hazrrlayan firmаlаr араrаtlагr kоliЬrlэ9dirir.
Bundan ba9qa, Ьэzi aparatlarda olavo xiisusi nozarat kanalr qчrаý-
drпlrr ki, operativ sЁrэtdо mtixtэlif iggi kanalaпndakr gecikmэ fэrqiпi qiy-
motlondirsin.
Bu сtir kompleks ol9ii sohvlorini minimuma епdirir чэ опlаr millimеtrlэ
hesablanrr. Оgэr ёl9mо iglэri ditЪгепsiаl tisulla арапltrsа sэhч tосrйЬочi olaraq
stfiг olacaq. Qobuledicinin elektrik zэпсiri ila kegan siqnal nэinki gecikir чэ
hэtta aparatrn daxilindэ sэs do salrr. Bu da ёz, почЬэsiпdо, olgmanin hansr
metodla арапlmаsmа tэsir gёstэrir. GPS бlgmоlоriпdэ totbiq olunan potensial
fhktorlarda, doqiqlik, istifado etdiyimiz dalýa uzunluфnun toxminэn l7o-ini
tэ9Нl еdir. Bu da С/А - koduna miivatiq оlаrаq 3m, Р - kodu - 30 sm, арапсl
tэrрэпmауо aid olan faza бlgmэlоriпdо 2 mm-dir. indi artrq az sos salan ара-
гаtlаrdап istifada olunur ki, bu da igin еtlЪktli olmastna gэtiriг.

напdэsi fhktor
GPS sisteminin эsаs x{isusiyyэtlэrindon biri do odur ki, yerdoki пёqtопiп
vэziyyotini tapmaq iigtin bza xэtti kosdirmэsindэn istifada оlчпчr. Bu da ciz,
пёчЬоsiпdэ, mtigahidэ olunan peykin fэzаdа hondosi vэziyyэtindon astltdtг.
Deyiloni оуап1 gёstarmak Ё9tin agaýrdakr 2l3 чо 2l4 qakillэrino baxaq.
Fоrz edok ki, iki ёlgmэ ilo уеrdо dayandrýrmrz Р n<iqtэsinin vaziy-
yэtini tapmaq iigtin уеrdоп miixtalif mоsаtЪdэ hэrэkэt еdап Sl чо Sz peyk-
lэriпiп yerdon olan hrindiirliiklori mrivatiq olaraq Rr, Rz-dir. Оgаr Rr чэ Rz
masafolori 2l3-cii gэkildaki voziyyэta gбrа miivafiq mr чэ m2 sahvlэ tapt-
lrbsa, xэtti kasdirma tisulundan istitada olunduqda, bu sоhчlэrа ellips sahvi
adt vеrilir.
Sl
[СП r, sl S2

Rl Rl R2
R2

\.. ",..,r' r'

tП1 "}".|}z m _rJ
mре, ia_
Пр., tП2
-+'
ýaКl213. Ellips sahvinin handэsi ýэkil 214. Peyklorin qaг9llrqlr
interpritasiyasl, уегlо9mэlаri nэticэsindэ ellipsin
deformasiyast sohvi.

304
 Эgэr hоr iki peykdэn gэlэп istiqamotlorin hоr ikisi уеrdэki пбqtэуо
реrрепdikчlуаr olarsa, onda ellips deformasiyaya mэruz qalacaq.
Belo bir halda арапlап ёl9mэ iglorinin doqiqliyino реуklэriп hэпdэsi
уеrlэ9mаsiпiп tэsiri minimal olacaq. Эgоr deyilan istiqamэtloгin qiуmэtlэri
0О чэ l8Oo-ya уахш olarsa, onda ellips dartrlrb uzanacaq. Веlэ olanda пбq-
tonin koordinatlarr 9ох boytik Ьir sэhчlэ taprlacaq. GPS sisteminэ xas olan
ugolgtilti ёlgmэ араrапdа ellipsin sэhчlэri ikioxlu ellipsoidэ kegir.
Peykin hэndosi уеrdэуigmэsi, ёlgmэ sohvinin artmasl kimi qiymэt-
landiro bilor. Bu da handosi faktor adtnl almtg vo mtiasir dёчriiп пэ9riпdо
abbreyiatltra - sozlorin bag hоrflэгi ilэ mtiхtэsэr yaztlt9t kimi verilib -
DOP (Delution of Ргесisiоп - dэqiqliyin agaýr diigmasi). Bu раrаmеtrdап
реуklэrэ qэdаr mоsаfэпiп olgmэsi dэqiqliyi vo peykin doqiq pozisiyasrn-
dan эlaqalэndirici mапqа kimi istifada olunur.

*rr, = DОРmо, (296)

Ьчrаdа lпrеz - axtardrýrmtz mэпtэqэпiп taprlmastnda оrtа kvadrat sэhv;

m0 - mоsаf,эёlgmопiп orta kvadrat sэhvi.
Qoyulmug mэsоlопiп hanst раrаmеtгiпiп taprlmasrndan astlt olaraq
miixtalif moditjkasiyalardan istifado оlчпчr. Universal раrаmеtr GDOP
(vaxtrn taprlmasrnda sohvin паzоrа almaqla doqiqliyin а9аýа dii9mэsinin
hэпdэsi tbktoru) pozisiyalanan da iigolmэnin dэqiqliyi vo vaxt:
,, ,, 7
2 2
пl + пl +п? +п1 с
N Е h
(297)
GDOP =
n'0

Ьчrаdа пlN,пlЕ,mh_ koordinatlann hesablanmastnda gimala, ýэrqа vo

yiiksэkliyo убпэlmig оrtа kvadrat sэhv;
ml - vaxtln taptlmastntn orta kvadrat sohvi;
с - elektromaqnit dalýalanntn siiroti.

305
 xvIII FэSiL
pEyK OrgM9laKj r,дуiнэsitчiгt тэктiвi,
TЭýKILI ЧЭ HESABLANMASI
Aerogeodeziya mtiassisalarindэ fоаliууэt gёstэrап mtitэxэssislori эп 9ох
maraqlandran GPS qэЬulеdiсilэriпdэп istitado еtmэ qaydasr, mэпtэqоlоr аrа-
srnda qargrlrqlr gбrtiпmэпiп olmast, koordinatlann taptlmasr doqiqliyi чэ опlапп
ehtibarlr olmastdr. qfinki alnmtg koordinatlar respublikamrzda qobul olunmug
koordinat sistemino kegmak iigiin gewilmolidir, redu lB iya olunmaltdrr.
Вч hesablamalarda yeni texnikanrn totbiqinin iqtisadi cohotdэn по
qэdоr ettektli olmast поzоrо 9аrрlr. Реуklэ ёlgmэ metodlannrn togkili, adi
geodezi ёlgmэ metodlanndan tam tЫqlэndiyi tigiin, bunun layihэsinin tэr-
tibi dэ Ьчrаdа бz oksini tapacaq.
Peyk бlgmэsiпdо уегdоki mэntaqa еlэ segilmэlidir ki, оrаdап miigahi-
dэ iigtin gэrаit olsun. Мапtэqэlоr aгastnda gёrtiпmа heg bir ohomiyyэt kosb
etmir. Мапtоqэlэr уеrdэ еlэ qurulmahdlr ki, опlаr itmоsiпlэr.
Мэпtоqэlэr qurulаrkэп hэm опlапп cizэyi, hom dэ учхап hissэsi
mёhkэm olmalrdlr. Yчхап hissasi peyk siqnallannrn qobul olunmastnda
manegilik tбrэtmэmоlidir. Мопtэqэlаrdо peyk miigahidэlэTi араrапdа osas
maqsэd Ьir seans miigahidэda bi.itiin GPS qэbuledicilэrinin hamrst eyni
vaxtda iglo tomin olunsun.
Вuпlаrdап bagqa, mэпtоqо еlэ уеrdэ segilmalidir ki, оrауа gэlig-gedig
asan olsun, aparatt уеrlо;dirmэk cotinlik tбrэtmэsiп, anten blokunu monto-
qэпiп mэrkэziпdа daqiq qчrmаq mtimkiin olsun, elektrik eneгjisi ilo tam
tomin olunsun, 9бl jurnalr оlsчп, Mti9ahido vaxtr GPS qэbuledicisi nэinki
ёl9mэ nэticolorini (reqistrasiyadan) va olava informiasiyalarr qeydiyyatdan
kegirir чо hэm dэ aparatrn proqramrnda qoy.ulmug ilkin kompleks hesabla-
mа iqlэппi айоmаtik араrlI.
Peyk оlgmэlаriпdэ эsas mtigahidэ parametri i9 rejimidir. Bu da olgma
iqlorina olan tэlobatdan aslhdtr. Comi altr i9 rejimi чаг ki, опlаrdап da be9i
geodeziya ё19mэloridir;
- statistik rejim (Static);
-tezla9dirilmi; statistik rejim (Rapid Static);
- qayrtmaq gartli оlgmэ rejimi (Reoccupation);
-ёlgmэ rejimi <dayan - get)) (stop & go);
- kinematik rejiminda бlgmэ (Kinematic),
vo biri da naviqasiya бlgmэsidir.
Geodeziya бlgmэlоriпdа (ba9lanýrc) ilkin iпtЬгmаsiуа iglэnmomig
peyk mэIumаtlап yazl,|t (Ьчrауа араrlсl titroyiqin faza ёlgmэlоri чэ хэуа-
limоsаtЪ daxil olmaqla).
306
 ý144. Peyk ёlgmаlэriпiп tэgНli yа опчп layihasinin tartib
оluпmаslпlп spesifikasiyast (xiisusiyyati)
Peyk iisulu ilэ geodeziya gobokэsi yaratmaq iigйn lауihэ tortib olanda
iimumi mtigahido strategiyast i9lanib haztrlanmaltdtr. Texniki layihэyo
agaýrdakrlar aid oluna Ьilэr;
l.Peyk оlgmэsi bazastnda уагапmlý 9эЬэkо qurulmastntn timumi prinsipi;
2.Peyk.miigahidэ metodunun segilmэsinin эsaslandtnlmast чэ sonrakt
hesablamalar;
3.Btitiin texniki cihazlar kompleksinin segilmosinin osaslandпlmast vo
mtigahidэ 9эrаiti;
4. Peyk texnologiyaslnln se9ilmэsinin texniki-iqtisadi эsaslandtnlmast.
Peyk оlgmэlэri noticasindэ уаrапап geodeziya gobэkasi аhаtэ etdiyi
orazidan osrlr olaraq b_oltin{ir:
l) Qlobal
2) Kontinental
3) Regional
4) Lokal
Qlobal vo kontinental qаЬэkэlэri iGS tipli (Beynэlxalq geodinamik
gоЬэkэ, btitiin Yer kiirэsini эhаtэ edir) чэ EUREF (Avropa rеtЪrепs kаr-
kasr) aiddir.
ДzэrЬаусап arazisi iigiin ап эlчеrigli regional ча lokal 9аЬэkаlэriп
уагаdrlmаsrdrг.
Geodeziyada geni9 istifadэ olunan peyklo koordinatlann taptlmast, di-
tЪrепsiаl metodun totbiqi эsastnda qurulub. Bu tisul imkan чегir ki, koordi-
паtlапп mtitlэq qiymotlorini уох, bizi maraqlandtran mопtэqэlэriп koordi
паtlап fэrqini tapaq.
Yaradrlan gаЬоkэ iigiin axtnnct nэtico Ьirgэ kоогdiпаt artrmlan уох,
b{itiin noqtolorin bu чо digэr koordinat sistemindэ koordinatlan laztmdШ.
Ona gбrэ do gobэkodo heg olmasa biT пёqtэпiп hэr iig koordinatlan mэlчm
olmalrdrr. Веlэ mэпtоqоуэ retbens adt verilib. ýэЬаkэdа optimal variant iig
rеtЪrепs montoqэnin olmastdtr.
Mtiasir GPS peyk оlgmэ sistemindэ rеthепs mэпtаqоlэriп koordinat-
lаппа Dekartrn geosentrik koordinat sistemindo (х, у, z) olmastna iistiinliik
чеrilir. Uzun mosatblorin бlgiilmэsindo statistik rejim ideal ёlgmаdir, bu
gаrtlэ ki, эп aztbir saat dёrd peyka бlgmо iglэri apanlstn.
Ореrаtоr eyni bir nбqtadon bu gtin ii9 peyki mЁ9ahido edib, sabah уепэ
bagqa Ьir iig peyki miigahidэ еdэrsо, опlапп mэlчmаtlаrrп Ьir уеrэ toplayrb,
Ьir gйndo altr peyk miigahidэ olunan kimi hesablama i;larini арагmаq оlаr.
Statistik rejim dеуэпdа, оп azt iki hэrakot еtmоуэп qobuledici аrа-
stnda арагtlап diferensial peyk mtigahidolori паzоrdо tutulur. Mii;ahidэ
301
dёrddэп 9ох peykdэ Ьir saat эrziпdэ арапlmаlrdtr. Yax9t 9oraitda qlsa ma-
satbdэ уеrlэ9эп mэпtэqэlоrdоп 4 чо уа 5 peyki Ьir nego dэqiqo mtigahidэ
etmoklo santimetr doqiqliyindo naticэ эldэ etmok оlаr. Оlgmэпiп effektliyi
Ьir do onunla qiymotlэndirilo bilor ki, hesablamada istifado olan aparat
mi.iаsir dёчга cavab versin. Вчпа tezla9dirilmig statistik геjim deyilir.
Qayrtmaq tоkrаr ёl9mэ 9эrti ёlgmо rejimi olgmonin bir seansdan 9ох
apanlmastnrn hayata kegmэsini пэzэrdэ tчtчr. Вч rejimdo mtitaxэssis dчr-
duф noqtэdo iig peyki 5-10 dэqiqo mtigahidэ etdikdэn sопrа, homin фп
vo уа sabah istonilэn saatda tig peyki mtigahidэ etmak ча mэlчmаtlап top-
layrb iglomэk lazrmdrr.
Ореrаtоr montaqodo apardrýr birinci seansdakt mtigahidoni tэkrаr
edib, alrnan molumatlan toplamaqla ig уеkчпlаgtг.
<<Dауап - geD) чэ kinematik rejimlorindo olgma goxlu пёqtэlэri tez
miigahido etmayo imkan чеrir. Ancaq bu gаrtlэ ki, qabuledici peyki tutanda
homin peyk biitiin пёqtэlэri kegib qurtarana kimi пэzагаtdо (olaqodo) ol-
sun. Birinci noqtэdo о qэdэr dayanmaq laztmdtr ki, istonilэn miqdarda пёq-
tэlаrdэ ёlgmэ apnlstn. Bununla da goxmonalrlrq hall edilsin (buna ytiklэmo
dёчrti deyilir). inisializasiyadan (уtiklэmэdэп) sопrа qэbuledici пбqtэlоr
аrаstпdа yerini dэyigir.
<Dayan - get)) kigik эrаzilэr tigtin an ideal Ьir rejimdir. Bu ;ortla ki,
реуkdэп gэlon radiosiqnallann qэbulediciyo goldiyi yolda mапеgiliklэr о1-
masrn. Durulan nбqtolorin koordinatlan эwэlсэdоп qoyulmug vaxt iпtегча-
lrnda hesablanrr. Kinematik rеjim harakэtdo olan nэqliyyatrn trоуеktогiуа-
srnr mtigahidэ etmokdэ 9ох эlчегiglidir,
Miixtolif tэ9kilat va t-trmаlапп geodeziya gоЬэkаlоriп rekonstruksi-
yastnda peyk qabuledicilэrindэn istit-adэ еdоrkэп, agaýrdakr metodlardan
istiГado еtmэуо tisttinltik чеrilr:
ýiia йsчlч. Bu tisulda istinad mэntoqosindon yaradacaýtmlz 9аЬэkэ
mэпtоqаlэri uzlagdrгr hr.
ýаЬаkэ iisчlч. Вч iisulda olgma iglari hоr bir mantoqadэ va уа xotdo
арапltr.
Uyýunlagdrrilmtg (birla9dirilrni9) iisul. ýtia iisulu ilэ 9oboko qчru-
landa koordinatlarrn taprlmast dэqiqliyi etibarstzdtr. Ona gбrэ, bu metodla
оlgmэ aparrlanda qapalr hэndosi tiqчrlаг qurulub, hesablama арапlrr. Qtin-
ki, koordinat arttmlanntn cami srtrr olmalrdrr.
Ноr bir tisulla geodeziya 9abakasinin qurulmasr agaýrdakr 2l5,2|6 ча
2l7 sхеmlэriпdэ чеrilir.
Dэqiqliyindon astlt сllаrаq, 9оЬоkэпiп qurulmastnda agaýrdakr бlgmа
rеjimiпdэп Ьiri tэtbiq cllunur:
- Statistik rеj im (Static);
- Tezlo;dirilmig statistik rеjim (Rapid static);
308
 - Qayrtmaq gartli ёlgmо rejimi (Reoccupation).
<Dayan _ get)) чэ kinematik rejimlar geodeziya gэьоkэlэгiп yaradrl_
masr tigiin арапlап оlgmэlоrdэ tэtbiq olunmur. опlаr yaLmz srrf topoqrafik
planalmada tэtbiq oluna Ьilэr.

А Baglangrc (rеfеrелs) mапtэqэlэr ý Ballanglc (relerBrrs) mепlеqэ

Тауiп olunan (9эЬаkэ) mапtеqэlаri [t ýэЬаkэdа ахtаrllап mэпtэqэ
fl
ýoКl215. ýtia metodu ilэ ýэkil 21б. ýаЬэkэ iisulu
паzаrэtlо <llgma (Ьirdэrосэli gоЬэkэ)

Мэпtаqоlэriпiп sayr ý, mtigahida se-

anslannln sayl Ц qabuledicilorin saytnt Л,
tэkrаr бlgmаlоriп saylnl М, owolki vo so-
пrаkl seanslarda Ьirgо istifadэ olunan qэ-
buledicilэrin saytnt О ilo i9ага etsэk, bi-
riпсi texnologiya iigtin:
N =
M's (29s)
R
ikinci texnologiya iigiin isa
,,л, _=ffi
S-O f|
(299)
А
a
В.фпgЕ (lсfсгапs) mэпtер
ýеЬkэdэ ахtапlап mапlеqа
Birinci texnologiya 9аЬэkэ metodu
ýэkil 217. ýаЬэkо iisulu
ilэ 9эЬэkэпiп tam hэсmdэ doqiq hэуаtа (9охdаrэсаli ;aboka)
kegirilmasinэ imkan уаrаtmtr чэ опа gбrэ
do ikinci texnologiyadan istitada оlчпчr.

ý 145. Каmеrаl ýэrаitdо 9бl i;inin planla9dlrrlmast ча

texniki layihanin tortibi
Рlапlаgdrrmа dedikdo, texniki чэ iggi layiho nozordo tutulur. i9in арапl-
mastnda hamigo olduф kimi topoqrafik хоritэlэrdэп, kataloqlardan, texniki
поrmаtiч sэпаdlэriпdэп istitadэ оlчпчr. Peyk qэbuledicilori рrоqrаm komplek_
sino daxil olan WILD GPS System 2(Ю qabuledicilэri iigiin SKI-dir.
Yег iizarinda mопtэqа axtanýl xiisusi jurпаldа qeyd оlчпuг:
309
 Montэqonin adt чэ aid оldчф tэ9kilatrn adr;
Montoqo olan уегiп tэsviri;
Tэxmini koordinatlarr чэ yiiksэkliyi;
Мэпtэqэуэ getmэk garaiti;
Peyk qэbuledicisi antennastntn geodeziya markastnda qoyulmast
xiisusiyyэti (trеqеr, {igayaq, чэ s.)
Ваlэdgi mапtэqэпiп mёvcudluýu;
l0o - l5o bucaq altrnda уеrlэ9оп obyektin manegilik tёrаtmэsi.
Нэr Ьiг mэпtэqэпiп haqqrnda xtisusi izahatlar olmalrdrr.
Техпiki lауihапiп tartibiпiп Ьiriпсi mаrhаlаsiпdа, эwэllоr арапl-
mrg geodeziya mateгiallarrnrn toplamasrdrr. Toplanan mаtегiаllаrа daxildir:
Bu arazidэ эwаllоr aparrlmtg todqiqat mаtегiаllаrr;
Mantoqolorin koordinat va ytiksokliklэri (daqiqliyi qane еdэп mоп-
tэqаlаr);
Geodeziya mэntoqolorinin tоmэliпiп qoyulmasr qeydiyyat vэroqosi;
Оччэllэr арапlmrg geodeziya i9lогi haqqtnda hesabatdan gtxang, igin
dэqiqliyi, mопtэqэlэriп kataloqu, sxemi;
Obyektdэ tэtbiq olunan koordinat sistemi чэ ytiksэklik sistemi haq-
qtnda аrауlý.
техпiki layiha tаrtiьiпiп ikiпci mаrhаlаsiпdа 9эьэkапiп qrafiki sxe-
mi, xotti чэ bucaq рагаmеtrlоriпi saxlamaýa qadir оlап topoqrafik хэritоdэ
tэrtiЬ olunur. Sхеmэ daxil olan triqопоmеtrik mэпtэqоlэr dэqiqliklorinэ
gбТЭ miivafiq sinif sхеmlэriпо daxil edilir. Buraya mtitloq nivelir gobэkolori
do daxil olunmalrdrr. Lауihэ tэrtiЬ olunduqdan sопrа gбrйlэсоk igin smetasr
tutulur. Geodeziya ýоЬэkэsi qurulanda WGS - 84 koordinat sistemi ilэ оlа-
qosi olmayan milli, rеgiопаl чо уа yerli koordinat sistemlarinin hэr hansr
biri asasrnda qurulur. Texniki layihodэ miitlaq bir koordinat sistemindэn
digarino kegmok dэ ёz oksini tapmalrdrr.
obyektdэ igo sэrf olunacaq vaxt hesablananda qэbuledicilorin va se-
апslапп sayl поzаrэ allnmalrdtr. sxemada, layihodэ поzоrdо tutulan mоп-
tэqэ va пёqtоlоr gбу rэпgdо qeyd olunmaltdrr:
Д - Р"уК 9эЬэkэsiпiп ilkin (baglanýrc) mэпtеqэlэri

- Dayaq stansiya (REF)

- Mobil stansiya (ROV)

- Mobil stansiya ila taprlan goboko montoqэsi

310
 Опч da qeyd еtmэk lazrmdrr ki, Ьёуtik 9abokolarin yaradrlmasrnda im-
kan daxilindэ goxlu peyk qэbuledicilarindan istifadэ еtmэk laztmdtr. Эgоr ёl-
9mэdэ qobuledicilэrin sayt mопtэqэlоriп saylna ЬэrаЬэr оlаrsа, onda ёlgmо
Ьir seansda еупi vaxtda арапhr. Моsэlэп, эgэr peyk gobokosini 9эЬаkо meto-
du ila уаrаdапdа mэntoqolorin say l20 olarsa, seanslann minimal sayr qobul-
edicilarin saymdan astlr olaraq Ьеlо olacaq: (Ьах codvэl 44)
Саdvаl 44

Qabuledicilэrin sayl з з 6 6 6 9 9 9 9 |2 12 |2

iH seansda istifarla оlчпап

1 2 2 з 4 2 3 4 6 3 4 б
mапtэqэlаriп sayl
Seanslann sayt 60 1l8 30 з9 58 1,7 20 2з з8 lз l5 l9

Ytiksok doqiqlikli peyk gabakэsi qurulanda iigbucaqdakr mопtэqоlэr

arastnclakt mоsаtЪ l0 va daha 9ох kilometr ola Ьilэr. Iki чэ daha 9ох bazis
xэtti uzunluýunda уеrIэ9оп peyk qэbuledicilэri arastndakt mоsаfэ daha 9ох
ola bilor, Ьч da rаЬitэ tigiin gэtinlik tбrэdir.

ý 14б. i99i layihasinin tartibi

Yiiksok dэqiqlikli peyk geodeziya gobэkasini yaratmaq iigiin (obyektэ)
sаhоуэ getmazdon эччэl icragr i99i layihasini tortib edib, tasdiq etdiTmЭlidir.
iggi layihэsindo <igin tэ;kili> чэ <lahiyola9dirilmi9 i;lэr> bбlmosi
xtisusi igrqlandrrrlrr. Layihonin qrafiki hissosi tortib olunanda iгimiqyaslr
хэritаdэ peyk geocleziya gэbokosinin osas vo оlачэ montaqolori gostэrilir.
Homin bu xaritodo mопtоqэdэп-mопtоqауэ getmo yolun optimal mэsаfэsi
vo radio olaqo sxemi qeyd olunur.
peykin yеr atrafinda tam dаirэ чцrmаsl ll saat 30 daqiqэ olduýu
iigiin lауihэ tortibinda peykin miigahida olunmastntn olveri9li vo эlveriýsiz
vaxtlan da поzэrо alrnmalrdrr. Onda I qrafik 7-10 giin tigiin tartib оluпur.
yaxgr оlаr ki, peyk qobuledicilэrinin i9lэri ахýаm vaxtlna saltnstn.
Qtinki geco vaxtt peyk daha yaxgr mii;ahido olunuT чэ xэta az оlчr. Belo
halda igrqlr vaxtdan mэпtэqэdоп-mэпtоqэуо getmoyo sоrf etmak laztmdtr.
istinad stansiyalar уеrlа;dirilэп уеrdо:
Ufiiqdan 10-15 dаrосэ yuxanda manegilik tёrаdоп obyekt olmastn.
Эksetdiгici soth olmasrn (damln tisttindoki domir ёrttik чэ s.).
Yaxrnlrqda gticlii radio vo televizor чэ опlаrа охýаr cihaz vo qurýu
olmastn.
Nэqliyyat horэkotinin qогхusч olmastn.
Нэr Ьir mэпtоqо iigiin dairэvi manegiliklэr haqqtnda mэlumаtlаr
зll
сэdчэl gokilindo чеrilir (Ьах: соdчэl 45). Onu da qeyd etmak lazrmdtr ki,
meyl bucaýml vэ azimutu tapanda istifadэ olunan хэritаdо gёstэrilэп diizэ-
liglоrdэп istifadэ еdоrэk, olgmo пэtiсэlоriпэ dэ laztmi dtizэlig vermok
laztmdtr.
Cadyal 45
sinif II sinif. sэhаr mantaoasi
azimutu va tбrаdап
Srra
ЛЕ+i Azimut Meyl Ьчсаýl Qeyd
l 00Ory 25о 2U Ev
2 20 30 25 20 Ev
_1 20 з0 15 00 Сорэг
4 57 l0 15 00 (]арэr
5 57 l0 4б l0 Ev,
6 92 40 32 з0 Ev
7 92 40 15 з0
8 270 50 15 40
9 270 50 зб 20 Ev
l0 з15 20 з8 30 Ev
ll з15 20 15 00
l2 000 15 00
Iсrа9l ohmodzada Мчrаd sаmir clýlu

Сэdvоl haztr olandan sопrа onun эSaslnda sxem tartib olunmaltdrr (Ьах
9okil 2l8). НоrЬir konlcet mэпtэqэ Ё9iiп konlcet giin proqraml tortib оlчпчг.

Мапtэqо Diza 0 Obyekl А8 dаД

з15 45
l5
N

I
S

225 135
1

Таriх 28.06.2006
Tartib etdi
- Badalov Manaf llham oýlu

ýaКl 218. Мэпtоqаdаki manegiliklarin sxemi.

з12
 ý 147. Mii;ahido раrаmеtriпiп segilmэsi. Эп yaxýl
9erait vo iilgma ýeanýrnln miiddэti (vaxhntn uzunluýu)
Birinci раrаmеtr чахtdrr. GPS бz sistem vaxttndan istifado edir. Bu,
sistemin ardrctl vaxtt, б уапчаr 1980-cr ilda чпiчеrsаl koordinat vaxtr
эsasrnda qurulub (UTS). Vaxt arada kosilmэdiyi ti9Ёп diizэligэ ehtiyac
оlmчr. Indi GPS vaxtr ilэ UTS vaxtr arastndakt fаrq 39 sапiуэdir.
UTG saniyo dtizэliglori dtizэlig olduýu iigtin bu fаrq агtасаq.
Miivэqqэti zопа dedikdэ, ёl9mо iglori арапlап оlkоdэ qэbul olun-
mug yerli vaxtla оrtа Qгinvig (GMT) vaxtt arastndakr fоrq поzоrdэ tutulur.
GМТ vaxtt koordinat universal vaxtt ilo (UTG) eynidir. Bu da GPS vaxtrn-
dan 9ох ctizi fоrqlопir. Вч misal WILD GPS System 200 qэbuledicisindo
mtixtэlif vaxt ёl9mэ sistemlori arastndakt tЫqi izah edir.
Yerli vaxt, Isче9rэ, Xeerbruqq 14:34:l0*
Mr,ivoqqэti zona +0l:00:00+
Qrinvig оrtа vaxtt lЗ:34: l0
GPS - UTS vaxtlan arastndakr fоrq
(sentyabr 92) 00:00:09
GPS vaxt l3;З4:l9-
iqqi qurýusunun konfiqurasiya faylrna qoyulmayan раrаmеtr, yalntz
mЁvoqqэti zonadш. Вчпчп уегiпэ timumi kопtrоllеr konfiqurasiyasma о qоучlчг.
Ва9lапфс уегiп qiymati, qobulediciyэ kёmak еdir ki, peyk siqnallannt
tutsun ча опч mtigahidэ еtmауэ baglastn. Ba9lanýlc уегi Ьir nega dэrасэ
haddindo tapmaýr tolob edir ki, bunu da хаritэdэ tapmaq gox asandr.
Peykin miigahidasi рrоsеsiпiп idara оlчпmаsr ореrаtоrа imkan чеriг
ki, о, m{iэууап etsin hansr peyki mi.igahido etmok laztmdtr. Sопrа minimal
miigahido bucaýr va LzP kodu tezliyindэki fаzапlп mtigahidasindэn чэ уа
kod di.izoli9 metodundan istifado olunsun.
I9 раrаmеtri о ig rejimini tэkliГеdir ki, orada istit-adэ olunsun:
-Statistika rejimi;
- Tezlэ9dirilmig statistika rejimi;
-Qaytarmaq gartilo оlgmэ rejimi;
-<Dayan - get) ol9mo rejimi;
- Kinematik бlgmэ rejimi;
-Ugugda kinematik ol9mb rejimi.
.. Мэlчmаt toplama parametii, bu раrаmеtriп imkanlannr mtioyyan edir.
Olgmalorda i9tirak еdэп minimal sayda реуklэгdэп istitado, molumatlann tocili
qeydiyyatr.
<<Dayan - geD rejimi KDayan - get) indikatorunu idaro edir. Bu da
ореrаtоrа imkan уаrаdtr ki, о, miпimаl бlgmэ vaxttnt toxmini tapstn.
Dчrчlап пiiqtэпiп identifikasiyasl раrаmеtri hоr bir stansiyaya
' КопtrоIlег yalruz bu rэqэmlаri indisura edir.
зlз
miigahidэ араrапdа, опlаrа aйomatik olaraq sоrЬэst ad verilir.
i99i qчrýчsч kаmеrаl gэrаitdэ 9ёl iginэ gtxmazdan оччэl kontrollerdo
istonilэn igi qaydaya sаlш. Kontroller рIоqrаmlпl tэmin edan menyu struk-
turu dёrd osas komponento boltino bilor:
<Qabrqlr>, <Qurýulu>, <<Geodeziya paneli> чэ <Naviqasiya paneli>.
2l9 sxemindэ kontroller menyusu strukturunun iimumi gёrйпii9ii чеrilir.
igэ salma

Osas mепуч Avtomatik Ol ile qo9ma

qogulma

kontroller Qчrýчlаr
qaЫýl

Qчrýчlаr lndiki qurýu

19 rojimi
Konfiqurasiya
Ba9|anýtc чэziууаt

Реуklаriп mUýahidasi
Dirеktоr;уа MЁvaqqэti igаrапiп
glхагtlmая.

Malumatlann RTcM parametrlari

ёt(ir(ilmаsi
NMEA раrаmеtrlагi
Маlчmаt|апп toplanlgl
Yardtm9t
кdауап - gel>
эmэliууаllаr
раrаmеtlэri

ldentifikaSiya оlUпап
копtrоllеrе пёqtапiп раrаmеtlэri
qulluq еdапlаr МэlUmаt tорlапmаslпlп
parametrlari

Goodeziya Navlqsзiya

Geodeziya Naviqasiya
Static
Rapid Static
Stop & 9о
kinematic
Kinematic 2

ýakil 219. Копtrоllеr menyusunun tam strчkfurч

з|4
 Statistik rejim, iki stasionar qэbuledici arastnda mtigahidэ aparrlanda
tatbiq оlчпчr. Bu ctir бlgmэlэr mэпtоqоlоr arastndakr mаsаtЪsi 5-50 km
olan yiiksok doqiqlikli geodeziya gobokosi yaradtlanda goboko tisulundan
istitЪdэ оlчпчr.
Statistik rejimdo mosafanin uzunluýundan astlt olaraq, miigahidэ
mtiddэti Ьеlэdir:
Mosafo, km 15-30 ЗO-dап 9ох
Оlgmэ vaxtl,
saatla
Grindtiz 2 l
Geco 5 з
Tezlogdirilmig statistik rejimdэ пе9э bir istinad vo mobil kimi taprlan
mэпtэqэlэr arastndakt mэsаfо 1-15 km olanda tэtbiq оlчпчr. Bu rеjimdэ
ёl9mа iglori lazrm olan faizэ qodэr арапlr.
Kameral hesablama (i9lэmэ) ;araiti goxmэnaltlrýr hэll etmok maqsodilэ
(хэtdэki tamfaza sikllэrini hеsаЬlаmаф l40%-dэп gox statistika laamdtr.
Tezla9dirilmig statistik rеj imdo mэsаtЬпiп uzunluýundan astlt olaraq,
miigahido vaxtt сэdчэl 46-da veгilmigdir
Сай,оl46
ёtgmа prosesinda statistikanrn sayl 7o-1a,
Xattin чzuпlu[u, taklif оlчпчr
Km
giindiiz Geca
5-о qоdаг 200 l50
5-10 350 200
l0-15 450 300

Реуklоriп sayl az olduqda ёlgmэ vaxtt arttnlmahdrr. Эgоr tezlogdirmo

statistika rejimindэ реуklэriп sayr 4-dtirsэ, onda toplanan faiz 1,5 dэfо artr-
пlmaltdtr.
Statistik rеjimdэ реуklэriп sayr 4-5 olarsa, оlgmэ vaxtt 1,5 dэtЪ artr-
nlmaltdtr. Hэndosi tЪktоruп GDOP > 8 artanda чо уа реуklэriп sayr 4-dэп
az olanda statistik vo tеzlэ9dirmэ statistikasr rejimindэ бlgmо iglarinin ара-
nlmast mэqsэdэчуguп deyil.
Nоrmаl miigahido gэrаiti agaýrdakr gэrtlэrdir:
Btittin оlgmэ prosesindo peyk siqnalrnln qabuletmэ zonasrnda 5 peyk
olsun;
Btittin olgmo prosesindo hэпdэsi faktor GDOP < 8 qiymэtli olsun.
Оl9mо prosesindэ heg vaxt siqnallar aradakasilmэsin.
Peyklorin sayl yuxarrdakr gэrtо сачаЬ чеrmоsа, nadir hallarda qay-

зl5
tarmaq gortli оlgmэ tisulundan istit'ada оlчпа Ьilэr. Bu ёzti dэ statistik rе-
jimdo ёl9mэуэ aid olduýu iigiin hэr Ьir mэпtаqэdа ёlgmо iki va daha 9ох
apanlmalrdrr.

Alatin gtil iilgma iglаriпэ hazrrlanmaýl, опчп da9rnmasr

чэ mfi 9ahido mэпtаqаlаriпdа yerlagdirilmasi
Stansiyanr igo salmaq iigtin mэпtоqэdо ig agaýrdakr aгdrcrllrqla арапltr:
- Stansiya agrlrr;
- Ugayaq qurulur чэ mэrkаzlэ9dirilir;
- Qэbuledici blok tigayaq Ёzэгiпdэ qurulur;
- Вirlэ9diriсi kabellэ akkumlyator, idaro etma bloku va qobul Ьlоkч
Ьirlо9dirilir;
- Laztmi оlgmэ rejimini segib stansiyanr igэ salrb inisializasiyaya
(рiklэmауэ) baglamaq;
- inisializasiya qurtarandan sопrа segilmi9 ýimdэ ёlgmэуа ba9lamaq;
inisializasiyantn Ьа9а gatmasr ulduzlaг toplusunй (biirciiniin) gёrtiпэп va
peyk qэbuledicisinin futduф чэ GDOP-un displeydэ gёriinmosi ilo baga gаtrr.

Miigahida араrilап mапtаqэуа qоучlап Ьа9lапфс ilkin mаlчmаtlаr

Dэqiq geodeziya gоЬоkэlэriп rekonstruksiyasrnda vo yaradtlmastnda
a9aýrdakr qчrаgdtrmаlаr tэklif оlчпчr:
-Olgmo rejimi - statik;
-Minimal kosdirmo bucaýr - I5o;
-Маlчmаtlапп toplanmast раrаmеtri - kompakt;
-Peyklorin minimal sayl - 4;
-Qeydiyyat dёчгti - l0 sапiуэ.

ý 148. i99i rejimina giri; vo iilgmэ iglаriпо паzаrаt

Stansiya чэ onun inisializasiyast qurulandan sопrа, awэlcodon segil-
mig оlgmэ rejimi igo salrnrr. Stansiya iglэуэп zaman GDOP idагаеtmо blok
sahэsinin gёstэricisini nozarotdo saxlamaq laztmdtr ki, peyk siqnallanntn
bagayaq olmast kэmiyyэti (miqdarr) 8-don az olmalrdrr. Эgэr siqnallaпn
bagayaq olmast sayr 8-dэп 9ох olarsa, ёlgmо tаkrаr apanlmalrdrr.
ýэЬэkаdаki mопtэqэlаrdап yalnrz l07о-э qodori qayrdrglr ёl9rпа mе-
todundan istit'adэ oluna Ьilэr. ýэbokado bu metodla olgiilmtig hэr bir mап-
taqэnin dэqiqliyi ayrrhqda hesablanrr чо analiz edilir.
Stansiyada ig qurtarandan sопrа ёl9mа паtiсоlэri yaddag kartogka-
srnda qeyd (tiksasiya) оlчпчr чо аlэt sёndiiriiltir. $abaka mеtоdч ilo isla-
уопсlа staпsiyaпltl isа salmmaп vа sсiпdiiйlmаsi Ыih|iп staпsiyalarda qvпi
vaxtda арапltr.
зlб
 Uyýunlagdtrma tisulu ila igloyэndo:
l. Эwэl 9эЬаkа iisulu ilo xэtti taprr;
2. istinad stansiyast Ьчпа nisboton koordinat alan biitiin mobil stansiya-
1апп igina mtidaxilэ edir;
3.Mobil qabuledicilэr mэпtэqэlэr аrаsmdа уеriпi dэyigir va layihodэ
поzоrdэ tutulan yaxgr miigahido dбчrii (periodu) iga dii9tir.
ýtia metodu ilo igloyэnda: birinci пбчЬаdэ lауihэdэ эччэlсэdэп na-
zordo tutulan Тrаvеrs gediginin xotti taprlrr;
stansiyalardan biri istinad kimi qаlrr vo btitiin бlgmэ dбчrti iglэуir;
bagqa stansiyalar miigahido рrоqrаmlпа чуФп оlаrаq molum mоп-
tэqэlаr arastnda уеrlогiпi dэуigir vo xotti tapanda mobil kimi i9lэуir.
Peykdon qэЬul rejimindэ idаrоеtmэ blokunun displeyindэ bog yadda-
grn olduф hоmigэ molumatlanrr. Umumiyyotla, 5l2 КЬ hocmli tomiz kаr-
togka yazma siiroti l5 saniyэ tempindo 7 saat ardtctl ig араrmаq оlаr. Коп-
trollerda molumatlan saxlamaq tigiin yaddag hocmi 512 КЬ, 4 МЬ, 8 МЬ,
З2 МЬ, 64 МЬ olan standart kartlardan istitЪdo olunur.

ý 149. Miiqahida ýeanýlnln Ьа9а gatmast.

Toplanml; iпfоrmаsiуапtп ýaxlanrlmaýr
Peyk mtigahidosi tэrtiЬ olunmug cadvol йzrо qчrtапr. Rabitэ kanalr
olarsa, ореrаtоr mаrkэzi mэntoqoyo хоЬоr verir ki, mti9ahido qчrtагmаq
tizrаdir. Эgэr laztm gэlэrsа, miigahido vaxttnln uzadtlmastnt mэqsodouy-
ýun hesab edir. igin qurtarmast эrоfоsiпdо geodeziya markast iizэгiпdа
qu-
rulmug antennantn hiindiirltiytinti olgmok чо опч dtiуmэlоriп (klaviaturanrn)
kбmэуi ilэ qэbuledicinin yaddagrna yazmaq laztmdrr. Layihэ tizra пэzоrdэ
tutulan бl9mо nэticalorinin aparattn yadda9rna yazrldrýrnr dэqiqlэ9dirапdэп
sопrа qobuledici elektrik gэbэkosindon аупltr.
Yaddag qeydiyyat чэгэqэsiпэ molumatlar yazrldlqca, опlапп siirэti
gэхsi kоmрiitеrlэrэ kogiiriiliir. intbrmasiya kompiiteгa kеgiгilопdэп (suroti)
sопrа, layihэdo onun (iglanmэsi) hesablanmast арапltr. Yadda9 qeydiyyat
чоrоqэsiпэ idаrэеtmэ bloku torot'indon inisializasiya ola Ьilэr, Рrоqrаm
komplektini tэmiп еdэп yaddag kartlarrnln sayl уа xiisusi qчrФ ilo vo уа
kопtrоllеrlэ hesablana (sayrla) bilor.
Molumatlar iхrас olunanda (hesablama Ёgiiп, redaktoetma, еmаl olun-
mаmlý mэlumatlarrn yazlhgr), опlаr рrоqrаmа оttirйliir vo оrаdап da айо-
matik olaraq bazantn mаlчmаtlаr strukturuna ottirйliir. Bu modulda agaýt-
dakr funksiyalar saxlantltr:
l. Мэlчmаtlаrrп RS kart yaddagtndan ёttirЁlmэsi;
2. Disketdon mоlчmаtlапп бtiiriilmosi;
3. Molumatlann sortla;drnlmasr (псlчlоrэ aynlmasr) vo dekodlagdrnlmasr;
з|,7
 4. Molumatlarl mtixtolif layihalar arastnda pargalamaq чэ опlап molu-
mаtlаr bazastnda saxlamaq;
5. Emal olunmamtg molumatlann ehtiyat sчrэtlогiпiп yaradrlmasr;
6. KitTBX formattntn ASCII tЪуlrпrп togkili.

Qбl jчrпаhпrп yazrlmasr (doldurulmasl)

Peyk gobэkosi mопtэqэlоriпdэ aparrlmrg gбl оl9mэ jurnalt, mаrkапtп
i9i ilэ todqiqat qeydiyyat чэrаqэsi, manegilik tёrэdа bilon htindiirliiklorin
abrisi, tэdqiqat olunmug yerin sxemi, itэп mопtэqо vo rереrlоriп siyahtst,
tadqiq olunmug rерегlоriп kroki (rерегiп gёzэуаrr tэrtib olunmug planr),
арапlап dtizoliglэro, mэntoqolarin mоrkэzlоriпiп dэуigdirilmэsiпо yazit
izahat.
Texniki поrmаlапп tolэbino uyýun olaraq materiallar hazrrlanrb tэh-
vil чеrilir. Ореrаtоr qэbuledici ilo igdэn bagqa goriilon iglorin hamtstnt уа-
zrb tэhvil чеrmэlidir. Bu hesabatda agaýldakr iпlЬrmаsiуаlаr olmalrdrr:
- Mtigahida montoqosinin adl чо onun qeydiyyat faylrnda qeyd olunan
gorti igarasi;
- Operatorun soyadt;
- Мэпtоqаdэ iglonmig peyk alэtlo (апtеппаlаr, qэbuledicilor, sепsоr ча s.)
seгiyast, поmrэsi;
- Geodeziya markastnda qoyulmug antennantn hЁndйrliiyti;
- Seanstn baglanmast чэ qurtarmast vaxtt;
- PeykloTin поmrэlэri чэ onlarrn уеri;
- Mii9ahidэ mэntэqosinin tэxmini koordinatlan (qobuledici ekrantntn
displeyindэ эks olunan iпГоrmаsiуа iizrэ);
- Оlgmэ noticolorina tэsir еdэп biittin mоlчmаtlаr,

зl8
 xlx FэSiL
рЕyк Оrqмэlэкiгqiгq vEKUN HESABLAMALARI.
своошziyА ýэвэкаsiт*itч TARAzLAýDIшLMASI чэ
кш,uuкsiyА oLUNMASI
Тороqrаfiуа - geodeziya informasiyasr iig etapda hesablantr:
-birinci hesablama;
-ilkin hesablama;
- axlnncl (sonuncu) hesablama.
Вiriпсi hesablama tilgma рrоsеsiпdа арапlrr. Bu hesablama altnmt9
hes аЬ atlann dtizgiin ltiуйпэ чэ dэqi qliyinэ пэzаrэt iigiin diir.
ikinci hesablama 9эЬоkэdэ va уа ayrr Ьir obyektdo ilkin hesablama
prosesindo ёlgmопiп keyfiyyotini operativ surotdo qiymэtlondirmok tigtin
арапhr.
Sопuпсu hesablama ig yerindon eva qayrdandan sonra арапltr va bu-
radahaпt mohsul - koordinatlarrn kataloqu чо ytiksokliklэr hesablanrr.

ý 150. Peyk iilgmаlэriпiп qobuledicidэ араrllап ilkin hesablamalarr

peyk miiqahidosi prosesindo qэbuledici qчrфdа hesabatlann qeydiyyatr
ilэ ЬоrаЬоr ilkin hesablamalarda арапlr. Bu onunla эlaqodardrr ki, noinki ho-
гаkоtdэ olan obyektin koordinatlan real vaxt miqyasrnda hesablanan kinematik
rejimdo vo hэtta bela statistik rеjimdэ dэ bu omoliyyat apanlmalrdrr.
Yuxartda deyilэni nozora aldrqda, peyk GPS qobuledicisinin аупlmаz
hissosi prosessor blokudur. Qiinki bu blok nэinki qobuledici i9inin verilmi9
рrоqrаm rejimini idaro edir va hэtta olgmo noticэlэTinin ilkin hesablama-
lannt da hoyata kеgirir. Hesablama tigtin peykdon naviqasiya malumatlan
daxil olanda, опlаr dekodlagdrnhr, yani peykin inidiki et'imeridi haqqrndakr
intbrmasiya Ьэrра оlчпur. Bu intbrmasiyadan naviqasiya mэlчmаtt faylrnr
formala;drrmaq iigtin istifadэ оlчпчr. Masafo olgiilondo sohvin osas mэп-
boyi kvarsla igloyэn istinad gепеrаtоrlаr tezliyinin a9aýr sэчiууэdэ olmasr-
dtr - toxminon 1.10-9 nisbi sоhчlэ.
Minimal tosir iigiin реуkdэп golon radio siqnallart istinad vaxtla
qabul etlilir ki, Ьчпа da GPS vaxtr deyilir. Burada da osas рrоЬlеm peyk-
dэп qэbulediciyэ golon siqnalrn gecikmosi vaxttdtr. О moqsad iigiin oФitdan
gесilспэ vaxtr 65<Jon 85 m/ san diapazonda gotiiriilйr.
- siqnalrn
рlоп
Gps sistemindo istitada olunan <tэbii soslэnmo>>ni поzэrэ almadan
С/А - kodunda sahv tэxminan 15 m-о ЬэrаЬэrdir.
Qobuleclicido mэlumаtlапп avtomatik rei imdэ hesablanmasr agaýrda-
kr gаrtlэ арапlmаlrdrr:

зl9
l) Qэbuledici saattntn gёstэricisi GPS saatrndan bir mikrоsапiуэdэп gox
fэrqlопmэmэlidir. Оgэr bu gort gozlonilэrsэ, onda qэbuledici saattntn
gёstэrdiyi vaxtl, peykdэki doqiq GPS vaxtrna gёrо bir ne9o nonosaniyэ
dэqiqliyindэ dtizolig etmok olar ki, bu da <dЁzэldilпrig> vaxt adtnt al-
mrgdrr.
2)Bazis xottinin etibarlr qiymotini almaq iigiin арапlап sonrakr hesabla-
malarda iki saat (qobuledici чэ GPS) gostoricilэrinin tЫqi bir mikгosa-
пiуэdэп 9ох olmamaltdrr. Bu gort уеriпо yetirildikdo istitado olunan sa-
аtlапп sinxron iglоmоmэlэriпiп naticasindэ, hesablamanrn daqiqliyi sэ-
sin tэsiri kimi 2 mm-dоп az sohvlo taprltr,
3) ilkin hesablama stadiyasrnda (saatlann elektron qovgaqlanna gога) уа-
пmsikllэriп buraxtlmasr taprlmahdrr.
4) Bilavasito qэbuledicidэ qabul оlчпап kod siqnallarr хэуаli mэsаfо qiy-
mati Ьir zamarLa (dёчrэ) aid oldugu halda mtixtolif арапсr tezliklilэrlэ ёz
аrаlаппdа razrlagmaltdrr.
5) Bir dёчrdоп (zamandan) bagqasma kegarkan xoyali mosabnin taprlma-
srndakt qanunu dэyi9iklik yumgaldrlmrg xarakterli olmalrdrr.
Qэbuledicidэ hesablanmr g informasiya miigahido olunan mэlчmаtlа-
пп faylrnln tbrmalagmasr tigtin istifadэ edilir. Sonrakt hesablamalar, onun
osastnda арапltr.
Bu сtir strukturlu t'ауllаr Klt lBX tbrmatrnda эks olunanda gбzэ9аrрап
оlчr. Нэr Ьir tayl yaztlmrg эsаs malumatlann (baglrqlanndan) miindoгicat-
dan ibarotdir.
Fауl miiпdэгiсаtt bunlardrr:
- tЪуlr eynilэ9diron tbrmattn variantt [yazrlr tэsчiгi (legenda) чэ g<istэ-
гicisi];
- mtigahidэ seanslnln baglanma vaxtt чэ tarix;
- mэпtоqэпiп gэrti adr;
- mtigahidэgi haqqrnda intbrmasiya чэ onun tэ9kilatr;
- qobuledicinin чэ antennantn nёvii (tipi);
- WGS - 84 koordinat sistemindэ mэпtэqэпiп taxmini koordinatlan;
- уеrdо borkidilmig mаrkауа nisboton faza mэrkэzinin gtxartlmastnt
xarakterizo edan rэqэm;
- faza оlgmэlэri hesabattntn sistemi tsikl чэ уа yarrnrtsikl;
- faylda sахlапап реуklэriп поmrаlаri;
- mtigahida пёуti (kod чэ уа faza, hansr koda va hanst арапсl tezliyэ
aiddir);
- birinci mtigahidэnin yaztlma tarixi vo sаir kбmakgi iпtЬrmаsiуаlаr;
Mtindaricatdan sопrа baxtlan faylda yazian molumat massivino daxildir:
- d<lvгii xarakterizo edan mtigahidэ molumatlarr (il, ау, giin, saat, da-
з20
 qiqэ, saniyo);
- dбчrdо yaztlmrg реуklэгiп sayl чэ опlапп пёmrэlэri;
- qabuledici saattntn (qa9masr) g<istэrmэsi (saniyo ilэ);
- С/А чо P-kodlaпndan istifadэ еtmэklо хэуаlr mоsаtЪпiп taptlmasr
(metrlo);
- faza оlgmэlэriпiп пэtiсэlаri (ikinci dёчгdап baglayaraq, эwolki dov-
rо nisboton tsikl hissэsi ilэ faza аrtmаlаrr);
Naviqasiya faylr mэlчmаtt adtnt almrg bagqa faylda fоrmаttп ehtimalr
чэ опчп eynilэ9dirilmэsi, tаriх, mtigahido baglanan vaxt, iопоstЪrа modeli-
nin эmsalt, peyk saattntn gбstormosino dtizolig, hэr Ьir dёwо aid yaziar,
dэqiq GPS vaxtr va s. gбstэrilir.

ý 151. Оlgmэ iglari qчrtаrапdап ýопrа peyk бlgmэlэriпiп

ilkin hesablamalarr
Peyk оlgmэlэriпiп mriasir proqramla ilkin hesablamalanntn okso-
riууэti hesablama metoduna gбга belo Ьёltiпtiг:
- ауr1 tэk xэttin hesablanmasl;
- gохпёqtэlilэriп holli.
indi on 9ох yayrlan hesablama metodu - ауп tэk xott metodudur. Вч
metodla hesablama 220 sxemindo чеrilir.

Ва9lапýrс

Nёqtопiп ilkin mЁtlэq koordinatla- Хэtt va 9охmапаhlаr iigrin ikinci

fаrqlэriп halli
rlntn tapllmasl

Хэttiп hesablanmast йgtiп

Хэttiп qiуmэtlапdirilmаsi iigЁп
09ЁпсЁ farqa gёга ilkin hesablama
diferensialla9mayan malumatlann
fоrmаlа9mаsl

Qoxmanaltntn hesablamadan allnmlg

НеsаЬlапап xatt tigЁп peyk qiymatinin stirli9masinin taptlmast
mэlчmаtlаппlп formala9masl

Xattin hеsаЬlапmаы 0gЁп Qохmапаllпtп se9ilmig va sUrЁ9mЁ9

rепsiаl mэ|чmаtlаrlп
difu hallinin statistik qiymatlandirilmэsi
formalasmast

Son

ýэkil 220. Tok xэtt hеsаЬlапmаsшш iimumi alqoritmi

32l
 son чахtlаг peyk qabuledicilorinin istehsalgrlan - firmalarr tосrйьэvi
оlаrаq рrоqrаm tйinatlr араrаtlаr istehsal edir ki, опlаr da hэr iki tisulla
hеsЫаmа Ъраrmаýа imkan чеrir. Bunl ar da oz nёqtosindэ ёlgmэ 9эraitini
standartlagrJrrmaýa ча hesablama prosesini tam айоmаtlа9drrmаýа sёvq
edir ki, Ьчпчп tla nэticэsincla insan omayi xeyli azaltr. Bu mэhdчdiууоtlэri
aratlan qaldrrmaq iigiin ayrr xotlori Ьir gэЬоkоуо birlэ9dirib, bir obyekti
оhаtэ еdэп gохпбqtоlilэт bloku yaradr[rr.
Onu ja qeyd ectok ki, R|NEX tЬrmаtr tekst (motn) tbrmatr дSсII
olan iig tЪуldап ibarotdir:
- malumatlar tЪуlr - бl9mэ zaman| аldэ edilmi9 vo ёztindo uzaqбlgmo
mэlumatlannt саmlэgdirоп;
- meteoroloji molumatlr tЪуl;
- naviqasiya malumatlr tayl.
R|NEX tbrmattntn timumi strukturu 221 sxemindэ veгilmi9dir.

ёlgmэ mаlчmаtlап faylt Meteoroloji mаlчmаtlаr faylt Naviqasiya хаЬэrlэri fayh

Ba9ltq Ва9lщ Ba9ltq

Montaqa Mantaqa Qeyd

lсrа9rlаr MOgahida пёч0

Avadanltq (tachizat) Qeyd

Reduksiyalaг

Mtigahida пёч0

Qeyd

Malumatlar маlчmаtlаr маlчrпаtlаr

Dёчrlаr Dёчrlаr Dёчrlэr

Peyklar ёQmаlаr Peyk sааtlап gёstаrmаlвriпiп

раrаmеtrlэгi
Оl9mаlаr
Orbitda реуklаriп
Оlаmэt (пi9апа) раrаmеtrlэri

lonosferaya gёrа d0zali9lar

Olamat (пi9апа)

ýakil221. RENIX fоrmаtшlп iimumi strчktчгч

322
 Geodeziya gobэkэsinin hocmindэn чэ igin doqiqliyindon astlt olaraq,
axlnncl (sonuncu) hesablamalan aparmaq iigtin yuxanda gostarilэn iki
tisuldan Ьiгi segilir:
- ауп, tok xэttin hesablanmasl;
- gохпёqtэlilэriп hэlli.
Peyk taprlmalannda, эsаsап, iki iri kогrеlуаsiуа movcuddur:
- tlziki kоrrеlуаsiуа;
- riyazi kогrеlуаsiуа.
Вir peykdэn gэlэп siqnallar Д уо В пбqtоlэriпdа qurulmug qэЬчl-
edicilordo eyni vaxta qэbul olunduqlartndan fiziki kогrеlуаsiуауа ehtiyac
yoxdur. Qtinki, onlar eyni atmosfer goraitindэn gэlэп siqnallardrr. Эsas
diqqэt riyazi korrelyasiyaya yonэlmolidir.
ikinci fоrq tigiin kогrеlуаsiуапtп u9ota (hesaba) altnmast nisbэton
asandtr. Qiinki, ikinci tЫqlэr ortonormallagdrrma amэliyyatlndan istifadэ
etmoklo 9ох asanlrqla dekorrelyasiyala;drnla Ьilэr. Ugrincti fЫqlоrdо
kоrгеlуаsiуапtп u9otu 9ох mЁrэkkэЬ Ьir proseduradtr.
ýоЬэkэ i.isulu ilo mtigahido apanlanda Ьiriпсi fэrq deyanda, bazis хэt-
lэrinin ardrctl hеsаЬlаmаlап kombinasiyasr nozordo futulur.
Эgоr п mэntoqoda бl9mэ iglori арапltЬsа, onda bazis хоtlэriпiп sayt
// agaýtdakr diisturla taprlacaq:

м =n(n _
|). (з00)
2

Onu da qeyd etmэk laztmdш ki, yalnrz (n-l) asllr olmayandrr.

ТасriiЬэdэ sопчпсч hesablamalar tig variantda арапltr:
ауп xэttin biittin miimktin kombinasiyalarla hesablanmast;
yalntz asrh olmayan xotlarin hesablanmasl;
kombinasiyalar variantt - Ьчrаdа istifado olunan хаtlоriп sayr ikinci
variantda istifadэ olunan xotlorin saytndan gox olur чо уа bir sean-
sdan gox арапlап бl.gmоlэrdэп oldo edilmig naticolordэn istifadэ et-
mok. ýokil 222-do б mэntaqэli lokal gobokэnin btitйn Ё9 variantr
gбstэrilmigdir.
Yuxanda deyilonlordan belo Ьir пэtiсоуэ gэlmоk olur ki, tэcrtibado
hэr iki iisuldan чэ опlапп kombinasiyastndan istifado olunur. Тэrоflагi 20
km-a qodэr olan kigik gэЬоkоlэr qэbuledici istehsal edon t-rrmаlапп рrо-
qrаmlаrr ila 9ох asan hеsаЬlапrг. Bэzi hallarda tэrоt]оri l00 km чэ daha
9ох olan xэtlorin qэЬоkаlаriпdа xtisusi haztrlanmt9 (tэrtiЬ edilmig) рrо-
qramla hesablama араrmаq olar.

з2з
 5 I \ 2 5 2

з 4 3
4

Birinci чаriапl: ikiпсi vаriапl:

6 mепtэqе, б qebuledici 6 mепtэqе, б qэЬulеdiсi
l sebns, 15 хэ.tf t seans, 5 хэtt
,] a
8

,,
5 5

3
4 4
з9
аgiiпсt vаriапt: Dёrdtjпсtj vаriапl:
6 mепfеqе, б qebuledici 6 mепtеqэ,_ б qэЬчlеdiсi
f seans, 10 xett 2 seans (l-mэпtэqе
1,2,3,6,8,9;2-mеп-
laqe 1,3,4,5,6,7), l3 xetl
ýэkil222. б mэпtэqаdэп iЬаrаt lclkal gabakonin
sопчпсч hesablama чаriапtlаrl

ý 152. Peyk qabuledicilэri istehsal еdэп firmаlаrrп рrоqrаml

asaslnda ýопчпсч hesablamalar
Peyk qэbuledici istehsal edon t-rrmalarrn рrоqrаmlап universaldtr.
Firmаlаrrп Ьir goxunun рrоqrаm strukturu 9okil 22З-dэ verilmigdir.
Рlапlаgdrгmа blokunun funksiyasr miigahida арапlап gэЬэkаdэki
mапtэqэlэrdэп goriinэn реуklэri va опlапп trayektoriyalannt m{iэууоп
etmэkdir.
Mэlumatlann ёtiiriilmosi blokunun funksiyast mоlчmаtlап qэbuledi-
cidэ istifado olunan kompakt tЬгmаtdап ASCII tipli teksto gevirmak чэ
miixtalif qabuledicilordoki оlgmо noticэlarini segilmig texnologiyada he-
sablamaq tigйn kompaktlagdrrmaqdrr (Ьir уеrо toplamaqdrr).
ilkin hesablama bloku dоуigэп RiNEX formatt molumatlannr doyig-
mэk (bagqa gokilэ sаlmаф tigiindtir. Bu blok agaýrdakr hesablama чо noza-
rаt ореrаsiуаlаппt hoyata kеgirir:
- miixtalif tisullarla birinci mэrhаlа nego Ьir hoqiqi rоqэm kimi 9охmо-
324
 naltlann holli, sonrakr mоrhоlоdэ isэ опlапп doqiqlэgdirilmэsi;
- statistik чэ kinematik iisulla apanlmrg ёlgmэlэr tigtin montaqo koordi-
natlanntn hesablanmasr (bazis xэttinin vektorunu).
Рlапlа9dlrmа

мэlчmаtlаrtп ёtЁrЁlmэsi

llkin hesablamalar

ёlgmа iglаriпiп keyfiyyatine

nazarat

sопчпсч hesablama

Маlчmаtlаr bazastnln tagkili

Servis funksiyalart

ýakil223. Peyk qobuledicilori istehsal edon firmаlапп

iimumi hesablama рrоqrаml strчktчгч

Оlgmэ iglэгinin kеуГrууэtiпэ пэzаrоt bloku, statistik mэlчmаtlапп

ароstеriоr (tэсriiЬэdэп doýan, tэсriiЬэуэ эsaslanan) yerla9diyi уеriп matrisi
[hiirufat tёkmэk tigiin mis qэlib - sоhifэlэпmi9 dostin (yrýrmrn, toplunun)
galocэkdo gap edilmok tigiin saxlanan kaPlz qolib] чэ qargrlrqlr vaziyyoti,
mtixtэlif mаrgrutlаrlа qapalr quгýunun, bazis xattinin hesablanmastnda vo
siklloгin buraxtlmasrna dtizolig чеrmоуо, ёlgmэ iglэriпiп keyfiyyoti ча пэ-
zаrэt i.igtindtir.
Peyk qobuledicisin istehsal edon f-rrmalann proqramlannda sonuncu
hesablama bloku mбчсчd istinad пбqtэlоriпэ gбrа yeddi раrаmеtrli doyig-
mэпiп hayata kе9mэsiпа imkan чеrir (Неlmеrtо gбrо).
Malumatlarrn togkili bloku ёlgmэ malumatlannl чэ hesablama пэ-
tiсэlэriпi qaydaya salmaq tigtindtir. Qtinki, опlаr peykin efimeridini vo уа
istinad mэпtоqоlоriп koordinatlannt tоkrаr hesablamaqda laztmdtr. Ona go-
rа bu materiallar rэqamli kartoqratik (хэritоgэkmа) materiallarr arxivlordo
saxlamaq tigiin lazrmdrr. Sеrчis рrоqrаmlt blok, tЪуl mэlumatlannt, obyekt-
larin sxeminin optimalla;drnlmastnt, koordinatlann Ьir sistemdэn bagqa ko-
ordinat sisteminэ kegmosi tigtindrir.

з25
 ý 153. Peyk texnologiyaýl oýaýlnda qurulmug trilaterasiya
Eэbokasinin tarazlagdlrtlmast xiisusiyyэti
Peyk texnologiyasr metodu эsastnda qurulmu9 trilaterasiya geodeziya
gэbэkosinin ýonuncu (axrrrncr) hesablamalarl agaýrdakr texnologiya ilэ ара-
пltr:
- 9эЬэkэdо eyni doqiqliklэ ёlgtilmtig biitiin xэtlorin taprlmast;
- geodeziya gabokэsi konfiqurasiya tоIэЬiпэ cavab yеrоп хэtlэriп segil-
mэsi;
- уеriп tlziki sэthindo segilmig maili хэtlэriп hesablanmast;
- maili хэtlаriп lazrmi sotha (ellipsoido, 3О - бО zona sathlorinэ, 9эrti
yiiksaklik чэ ох meгidianrna gёrа) yerli koordinat sistem sэthinэ rеdч-
sirэ olunmast;
- trilaterasiya gobakэsinin tarazlagdrnlmasl vo onun daqiqliyinin qiy-
motlэndirilmosi.
Bu axtnnct hesablama metodundan о vaxt istit'ado оlчпчr ki, ilkin molu-
mаtlапп daqiqliyinэ etibar azdt, Mosalon, 9эhоr geodeziya gobokosinin
уепidэп qurulmasmda.

з26
 хх FэSiL
PEYK TEXNOLOGiYAýI BAZASINDA QURULAN
GЕоDЕziуд isTiNAD ýэвэкаr-акilчitч таslчirдтr чэ
oNLARIN QuRuLMASININ хUsusiууэтi
Geodeziya gоЬэkэsi qurulanda iig qrup peyk koordinatt aytrmaq olar:
-dovlэt geodeziya gobokosi уаrаdап zаmап peykla taprlan;
-peyk koordinatlan ilo gаhэr geodeziya gabэkosinin yaradtlmasr;
-peyk koordinatlarr ilэ xtisusitoyinatlr lokal geodeziya gэЬоkэпiп уа-
radtlmast.

ý 154. РеуНэ dбчlэt geodeziya gаЬаkэsiпiп qurulmast.

Lokal (gэhэr) geodeziya ;abakasinin yaradrlmasrnda
реуНа koordinatlartn taprlmasr
Topoqrafiya-geodeziya iglorinin hor hansr ьir ki9ik аrаzidэ apanlmast
ii9iin peyklo koordinatlarrn taprlmaýl чо homin mantoqolэrin yiiksokliklэri-
nin hesablanmasl iqtisadi cahatdan 9ох еftЪktlidir. Веlэ ki, yaradtlmtý ýо_
bakэdэki mапtаqоlоr arasmdakt mэsаtЪ З0-35 km olmaqla, orta hesabla
hor Ьir 1000 kv km-o Ьir mэntoqo оlчr. Эhalisi seyrok olan уеrlоrdэ hоr
2000 kv km-a Ьir mапtоqэ kifayэtdir. Мэпtаqэlэr arastndakl mоsаfэ l00
km_o qodor ola bilor. istinad montэqolэrinin qar9rlrqlr уеrlэ9mоlэri 1,0-
1,5 sm kvaфat sоhчlэ mоlчm olmaltdrr.
peyk qэbulediciloгinin kёmэуi ilo gаhоr geodeziya ýobokosinin уаrа-
dtlmasrnda vo yenidan qurulmastnda agaýrdakr xtisusiyyэtlar пэzоrо altn-
maltdrr:
_ btitiin (hаmi) ;эhоrlоrdо lokal kooгdinat sistemlэrinin olmast. Опlаr
dёvlot koordinat sistemindon farqli olduýu halda ёl9mэпi t'iziki sot-
hэ redusira еtmэklэ siiriigmanin qiymatini azaLtmaq;
- уепidэп quranda da qohor koordinat sistemini saxlamaq;
_ iri gоhэrlаrdо xiisusi geodeziya 9эbэkosinin mёvcudluýuna (metro
tikintisi чэ sair tikintilor tigiin) Ьахmауаrаq, роhоr ;obakosi sэviyyo-
sina hоmigэ redusira olunmamast;
_ bэzi gэhэrlэrdэ doqiqliyinэ gоrа ýэhоr geodeziya gэьэkаsiпdэп
tЫqlэпап xtisusi geodinamik qobakэlorin olmast-
Эsаs normativ sэпоdlэrdоп biri da peyk qэbuledicilori i[э geodeziya
iglorinin apanlmastnda texniki materialdrr: Peyk qobuledici sistemindo 9о-
hаr geodeziya gэЬэkаsiпiп yaradrlmastnda чэ yenidan qurulmastnda an
yaxgr Leica (isчеgrэ) tirmastntn istehsal etdiyi WILD GPS System 200,
300, 500 аlэtlэгidir.
Yuxanda deyildiyi kimi ;эhоrdо geodeziya gэbakosinin уаrаdrlmа-
32,|
slnda чэ опчп rekonstruksiyasrnda (yenidan qurulmasrnda) ёl9mо iglэrinin
agaýrdakr metodlarla apanlmast moslahot gбriilйr.
ýаЬаkэ iisulu. Bu tisulda 9эЬаkапiп hэr Ьir xэttindэ ёlgmэ арапltr.
ýiia iisulu. Вч iisulda istinad montэqэsindon gоЬоkэ nёqtosinin kооr-
dinatr taprlrг. Ноr Ьir nбqtonin koordinatr оп azl iki istinad montaqэsindon
taprlmalrdrr.
Siirii9diiriilmiig iisul. (Yеriп dэyi9mi;). Мэпtоqэlэгiп Ьir пе9эsi 9а-
Ьоkэ metodu ilэ, Ьir negosi isэ 9iia metodu ilo taprlrr.

Нэrэkэtdэ оlап оЬуеktlэriп kооrdiпаtlаrшlп taprlmasrnda

geodeziyaya xas olan kinematik iisul
Ноrэkаtdэ olan obyektlorin koordinatlanntn hesablanmastnda, hоrэ-
kэtdэ olan obyektin stiratindэn чэ kоогdiпаtlапп taptlmasr daqiqliyindэn
asrlt olaraq, ёl9mэ чэ hesablama rejimlori agaýrdakrlar ola Ьilог:
- KDayan - get) (stop & go) оlgmо rejimi;
- kinematik rejimdo ёl9mо (Kinematic);
- ugugda kinemaitk rejimdэ оl9mэ (Kinematic 2);
- naviqasiya ёlgmэ rejimi чэ hоrэkэtdэ hesablama;
- kinematik rejimdэ o19ma vo rеаl vaxtda hesablama (Real-Time Ki-
nematic GPS - RГК GPS).
Statistik rejimdo koordinatlartn taptlmasr оlgmэ iglэri tigiin 0,5-3,0 sa-
at vaxt, hаr Ьir mэпtоqо tigtin hesablamaya iso 1-2,0 saat vaxt laamdtr. Оl9mэ
iglэri tez statistik rеjimdэ арапlаrsа, onda hоr Ьir mапtэqэdэ бl9mэ vаlrtr 10-
l5 doqiqo, hesablama isa l5-20 doqiqo olar.
<Dayan - geo) rejimindэ оlgmо vaxtr Malrb l5-20 saniyo olduф hal-
da, kinematik rejimdэ vo ugugda kinematik rejimda ёlgmа vaxtt miivaГtq
olaraq saniyэ vo sапiуэпiп hissэsi ilэ араrrlrr. Gostorilan rеjimlаriп gat-
mауап cahoti оdчr ki, biitiin hesablama vo keytiyyэto пэzаrэt paket reji-
mindo kаmеrаl gэrаitdэ арапltr.

ý 155. Geodeziya igi арагапdа rеаl vaxtda kinematik rejimdэ

topoqrafik i;lаriп aparllmaýlnda бlgmа ча heýablamalar
Вir mопtэqэdэ бl9mэ i9lэri 5 saniyэda kinematik rejimda араrrhr ki,
bu da rеаl vaxt miqyasrnda hesablamant da араrmаýа imkan verir, уопi ol9-
mэ iglэrini араrап vaxtda hesablamanr da baga gаtdrпr.
Peyklo бlgmэ араrmаdа omok mohsuldarhýr na qэdоr ytiksak оЬ
duýunu 47-ci сэdчоldэ gбrmэk оlаr.

з28
 Cadyol 47
Hesablamaya
RTK Taxeometrik
Nivelir-
sаrfоlчпап
igin nбvti lаmэ
GPS vaxt
Planlt planalma 220% l00% 0,5 saat

Planlr цiksэklk planalma 240% l00% 0,5 saat

YЁksaklik planalnrast 240% l00% 0,3 saat

S жIаgdrгmа gаЬаkаsiпшr sаlшrmаst з00% l00% 1,5 saat

Layihэnlrr паtчrауа Qrxaгrlmast з25% 100%

Hesablama iglori, ёlgmа vaxt1 aparlldrýrndan оrtауа 9жап sэhчlэгi

di,izaltmэk tigtin эlача оlаrаq obyekto gеtmэуо ehtiyac yoxdur. Bu da ki-
nematik rеjimdэ ёlgmопiп чо onun hesablanmaslnln rеаl vaxtda apanlmasl-
nrn ii stiin ltiytidi,i r.
Peyk ёtgmэlэri homiga оmэk mohsuldarlrýrnrn artmastnda oziinti
dоýrultmuг. Ona gоrа mэпtаqэ koordinatlanntn hansr daqiqlikdэ taprlmasr
peyk qobuledicilorinin modelindan aslhdlr. Mosэlon, naviqasiya чэ toyya-
rоlоriп koordinatlan l : 50000 - l : 1000000 miqyaslr xaritэlorda 5-100
metr sohvlэ qeyd olunur. Naviqasiya rejimindo оl9mэ iglari aparrlarsa чо
геа1 vaxt miqyasrnda dэqiqlik 10-15 m olar, kаmеrаl hesablamada isэ 9ох
doqiq l m оlаr. Веlо bir halda 9ох bahalr fazah geodeziya qэbuledicila-
rindon istifado еtmэуа ehtiyac оlmчr. Рrоqrаm tominattna miivafiq olaraq
ucuz qэbuledicilardon istitbdo etmэk daha moqsэdouyýundur.

ý 15б. Dispeger iglэriпi уеriпа yetiranda kinematik rеjimdо

iilgmo materiallannln real vaxtdд hesablanmasl. ýaxsi naviqasiya
sistemi iigiin Hnematik rejimda бlgmа va real vaxtda hesablama
Peyk naviqasiya sistemindo an 9ох perspektiv istiqamoto, harokatdo
olan obyektlorin koordinatlanntn aйomatik taprlmasrdrr. Istehsalgt - t-trmа,
lапп эksэriууоti naviqasiya vo rabito alatlori (aparatlarr) (GPS qabuledici-
lоri) istehsal edir. Ondan ba9qa horokэtdo olan аlэtlоrdэ qurа9dlгmа ii9iin
do араrаtlаr haztrlantr. Hэmin араrаtlаr horokэtdo olan obyektin koordinat-
lannr, stirэtini, istiqamotini va s. gбstorir.
Naviqasiya ёlgmоlэriпdо айопоm фimdэ qabuledici (bazasr) osasr
olmayan stansiyadan istitЪdэ еdir. Ona gёrо hэrоkэtdэ olan obyektin siir-
эtinclon astlt olaraq, опчп уеri WGS_84 koordinat sistemindo l5-100 m
sэhчlэ taprlrr.
329
 Diferensial kоrrеksiуа (kod rejimindэ ёl9mо aparanda) rejimdo navi-
qasiya ёlgmоlоri baza stansiyastndan 500 km-lik mэsаfэdэ apanlanda, tap-
ma dэqiqliyi |-2 m-э qodor аrttr.
Bu vaxt agaýrdakr rejim iglori араrrlа bilar:
hоrоkэtdо olan stansiyantn yerinin rеаl vaxtda taptlmast (9эkil224)

GРS./ГЛОНАСС peyklari

Peyk qabuledicisi harakatdaki obyekt

ýэНl2И. Real vaxtda hаrаkаtdэki stansiyamn yerinin

avtonom rej imdэ tарtlmацlя,

- rеаl vaxtda horэkotdэ olan stansiyanrn yerini mЁ9ahido etmok rejimi

(9эki1 225).
- kombinasiyah ýim.
Bu rеjimdэ harokotdoki stansiyantn voziyyati hom ёzii tэrэfiпdоп vo
hэm do dispetger mantoqosindo doqiq taprlrr. Bu сЁr qabulediciloro a9aýt-
dakrlar aiddir: Geo Ехрlоrеr, ТrimЬlе Navigation firmastntn aparatt Sсочt
Master, GARMIN
iiчтвкtтдТIоNАLINС t-rrmastnrn GARMIN - з8, 40,45 чэ s. mо_
dellori.

GPS/Qlonass peyklari

radiokanal (hэгаkаtdаki obyektin

kооrdiпаtlагt)
Peyk qэbuledicisi Dispetger
horaketdeki паzаrаt
obyekt mantaqasi

malumatlar
bazastnln
rэqэmlikагtt

ýэКl225. Real vaxtda haгakatdoki stansiya уегiпiп аИопоm rejimdo mii;ahidosi

330
ý 157. Qlobal vo lokal sistemlarda naqliyyata nazarat чо опчп idаrэ
olunmasl. Qlobal паzагэt sistemi va пэqliууаfiп idаrе olunmast
BtitЁn dёvlotlorin iqtisadiyyatrnda nэqliyyatla ytikda9tma xiisusi эhэ-
miууэt kэsЬ edir. Noqliyyat уоllаппdа goxlu уЁklаr, sогпigiпlоr dagtnr. Bun-
lапп salamat dagtnmalan da 9oxlu рrоЬlеmlаrlэ iizlogirlor. Ytik da9rtdrranlaT
galrgrrlar ki, эlачо gэlir veгgisindon чо s. azad olsunlar. Ona gёrэ dэ hэr Ьir
noqliyyat novii iizro (tаууаrо, gami, айоmа9tп, vaqon vo s.) lапmi уегlэrdэ
dispetgerlar qoyulur ki, btittin nэqliyyat почlэri пэzаrэt altrnda olsunlar (si-
lah, radioaktiv zibillэri, partlayrct, zэhэrlоуiсi maddolor, pul vo s.). Веупэl-
xalq (vo уа gэhоrlоrаrаst) qlobal naviqasiya mэsolosindэn bagqa lokal navi-
qasiya masэlэsinin do hollinэ - aйomatik olaraq obyektin koordinatlaгrntn
taptlmasrna - xiisusi diqqэt yetirilir. Obyektin siiroti, hагаkоt etdiyi istiqamat
va s. int'ormasiya еlеktrоп kartda oks оlчпчr. Lokal mэsоlаlэrэ - qagrnlnr9
айоmаgiпа, polisin yeri, ytiklorin dagtnmasma nozarat vo s. aiddirlэr. Qlobal
va lоkаl sistеmlэrdэ gоstоrilэп mosololorin holli fоrqi rаЬitэ kanalmrn uzaq-
hýr чэ lazrmi orazinin kartoqratik эsaslnln mёvcudluýudur.
Nэqliyyatrn idаrэ olunmasrnl ча опа паzаrаtiп asas variantr Gс-
/аrl sistemidir. Bu sistemlэ i9lоrkэп Yеr ktirasinin istэnilэn noqtэsinin
koordinatlannl _ peyk naviqasiyastndan istit'ado etmoklэ _ tapmaq оlаг. Bu
sistemda GPS-dan istitЪdo, intbrmasiyantn агdlсtl olaraq hоr сiir hava 9о-
raitindo бtiiriilmоsiпэ 9оrаit yaradrr.
Galaxynun torkibina daxi ldir:
- GPS qэbuledicisi ilo qobul edib оtЁrоп peyk rаЬitэ stansiyast
- ixtisasla;drrrlmrg Ьоrt qabuledicisi
- Ottirtictilor (datsiklor) toplusu
Bortda qura9drrrlmrg qurýu komplekti a;aýrdakr funksiyalarln уе-
riпэ yetirilmosini tomin edir:
- mоrkэzэ molumat vermok, datgikin hаrаdа olmast haqda mэlumаt;
- mэrkэzdэп mэlчmаt almaq;
- noqliyyat vasitosi daxilindo printero molumatlann yaztlmast;
- qobul чэ t-ormrn gбпdоrilmэsi vo mаkrохэЬоrчеrmэ;
- vэzitb iпtЪrmаsiуаslпlп эks olunmast;
- tэhliikэli voziyyэtэ tэcili gаýrпg.
Galaxy stansiyast elektron blok чо iММАКSДТ-rп kёmоуi ilэ
iglэyэn vo GPS siqnallarrnr qobul edon ki9ik qabaritli qobuledici antenna
ilэ komplektlo9ib.
iПrytДКSдТ - 1979-сч ilda 79 diivlati бziiпdа Ьirlэ;dirап ВеупаЬ
xalq kопsоrsiumdur.

331
 ý 158. Nэqliyyattn idara edilmasi va lokal sistemda nazarat.
Naviqasiyanrn uпiчеrsаl sistemio qоruпmаsr va monitorinqi
Lokal sistemdo паzаrоt чэ noqliyyatrn idаrэ olunmastndakt variant-
lardan Ьiгi dэ SATELLIT SPB чо QP AEROGEODEZiYA firmаsmtп ha-
zrrladrýr sistemdir.
Sistemin totbiq olduýu sаhэ:
l. Xiisusi naqliyyat пбчlэriпiп уеrlоriпэ aйomatik nozarot;
- inkasassiya xidmэti;
- polis vo DYP (Dёчlэt yol polisi);
- xidmэti айоmаgiпlаr;
- taksi;
- qэzaxidmэti.
2. Qagrrma cэhdi siqnalr vo qagrrrlmlý maýlnln mtigahidэsi;
3. Ноr hansr Ьir naqliyyat novi.inda yiiklorin dagtnmastna avtomatik по-
zarat;
4. Btittin gamilorin уеrlоriпа aйomatik nozarat.
Naviqasiyanrn universal sistemi, mtihatlzo (qorunma) va monitorinqi
agaýrdakrlar tigiin поzаrdэ tutulub :

- naqliyyat parktnt idаrэ etmok, hэгэkэtdэ olan obyektlaro vo rеаl

vaxt miqyastnda пэzаrоt etmэk;
- mobil чэ stasionar obyektlorin mЁhafizэsi;
- эhаtо miihitinin monitoгinqi (hava, daniz va yerdo hоrаkэt еdэпlэr
bazastnda - эsasrnda);
- yertistti vo hача айопоm naviqasiyast.
Вu sistem a9aýrdakl mаsэlаlаri hall etmoya imkan чеrir;
- 1000-о qаdэr noqliyyat novlorini mtigahidэ etmak (istэnilэn mо-
sаtЪdо);
- l000-o yaxln mоЬil чэ stasionar obyektlэri qorumaq;
- аупlmrg radiokanal telemetrila videoxэyallan чэ mэlчmаtlаr tekstini
ёti.irmэk, dispetgeT mоrkэziпdэ malumatlann qeydi;
- nэqliyyat vasitэlari ilo ёz соýrаfi koordinatlannt, siirэtlэrini, istiqa-
motlorini mйэууоп edib, опlаrr уеrli elektron karttna baýlanmr; (ola-
qolэnmig) Ьоrt komptiter monitor ekTantnda эks etdiгmok;
- noqliyyat vasitolэri hоrаkэti margrutunun optimallrýr;
- PMB-do noqliyyat axlnln distansiyadan idаrэеtmэ;
- ohato еdэп miihitin monitorinqi - stasionar бlgmэ mantoqolaгindo
istifado еtmэklэ - horokotdэ оlап ekoloji lаЬоrаtогiуаdап istifado
etmakla altnmrg mэlчmаtlаrrп dispetger mэrkэziпо ottirmok.

зз2
 Sistema agaýrdalc yardrmgr sistemlar daxildiг:
-dispetger morkэzi;
-intbrmasiya doyigmo;
- ist ifadэgi араrаtlап.
Dispetger markazi agaýrdakl asas vazifalari hayata kеgirir:
-mоЬil оЬуеktlэriп yerdoyigmosinэ va olduф уеrо пэzаrоt;
-qruр obyektin hоrэkэtiпiп mэrkэzdэп idаrэ olunmast;
-verilmig vaxt tigiin obyektin harokoti haqqrnda molumatlann top-
lanmast, аrхiчdо slxlantlmast чэ опlапп vaziyyэtlэrino nэzarat;
- y{iksэk dэqiqlikli ditЪrепsiаl rеj imda аЬопепtlэr sistemlэгini оlаqэ-
lэndirilmosi;
-оýчrlапmlý maýln haqqrnda intbrmasiyantn verilmэsi vo laztmi
xidmэti gaýrrmaq.
Маrkэz tiziinda a9aýrdakr еlеmепtlэri сэmlа;dirir:
- yerdayigmoyo пэzаrоt sistemi;
-qэbul edon араrаtlаr чэ molumatlann otiirtilmэsi;
-ditЪrепsiаl diizэliglэгiп бttiriilmosi va naviqasiya араrаtlап чэ he-
sablamalar;
-рrоqrаmlа tэminetma.
Dispetger mэrkаziпiп yardrmgr sisteminin tаrkiЬiпа daxildir:
- mobil abonentino malumatlarr бtiirэп kanaltn араrаtlап;
- dispetger mэпtэqэ mэlчmаtlаппr ёttirоп kanaltn араrаtlап ;
- moftilsiz rаЬitэ 9эbokosi.
Воrt араrаtlаrrпrп tarНbi:
-GPS чэ GPS + QLONASS peyk naviqasiya qobuledicisinin antennast;
-PZS - yrýcam kаmеrа;
-peyk rabitэsi чо уа UКV stansiya diapazonu;
-bort mikro - GVМ.
Ачtопоm naviqasiyanln podsistemi kompleksina daxildir:
-GPS + QLONASS qabuledicisi
-gбzagori.inon modul;
- xiisusi рrоqrаm taminatt.
Bu tэminat intbrmasiyanrn birgo hesablama funksiyasrnr уеriпо уеtirir.
(Naviqasiya qobuledicisindэn, rаqоmli kartdan, hesablayrct sistemdэn aldrýt
mэlчmаtlаrlа).

ззз
 xxl FэSiL
SysTEM Gps 500 QэBuLEDicisi
isчеgrэпiп Leica Geosystems АG tlrmastntn istehsal etdiyi Leica
Geosystem 500 qurýusunun tэrkibina GI)S qabuledicisi vo geodeziya GPS
ёlgmэlэriпi hesablamaq, bu prosesla olaqadar mэsоlаlэriп hallini tomin
еdэп Fordi kompiiter (FК) рrоqrаmr daxildir. Эsаs kоmропепtlаri:
l) Peyk siqnallarrnr qabuledon GPS qabuledicisi
2) Qobuledicini idaro еtmэk iigtin driymalarlo tochiz edilmig поzаrэt
displeyi (еkrапr) чэ GPS nэzarotgisi
З) Stansiyada GPS mэlumatlannt hesablamaq kontTolleri iigiin istifa-
dэ olunan рrоqrаml
GPS-in komэkliyi ilэ geodeziya бlgmэ iglori ёz doqiqliyinэ, tezliyino,
universallrýlna vo iqtisadi сэhэtdэп еtlЪktliуiпо gбrо 9ох genig yayrlmtgdlr.
Bu iglэrin apanlmast metodu, geodeziya бlgmэlоriпdэп 9ох tЫqlэпir.
Мiiэууоп qaydalara riayot еdilэrsэ, GPS оlgmэlэriпdоп yax9r пэtiсэ-
lэr эldэ etmok оlаr.
Baxmayaraq ki, burada Leica t]rmastntn istehsal etdiyi System 500
vo GPS З00 qabuledicilori haqqrnda izahat verilir, gostэrilэn metodlar GPS
ёlgmэlоriпiп hamtstna totbiq oluna bilor.
Bu izahata osaslanaraq rеаl vaxt rejimindan istit'ado еtmоуэrэk, stati-
ka,tez statika чэ kinematika metodlannda SR5l0, SR520 ча уа SR5З0 tipli
GPS peyk qobuledicilэTi ilэ ёl9mэ i;lэппi араrmаq olar.

ý159. GPS qэbuledicisi

GPS qэbuledicisi siqnallarr NAVSTAR sisteminin gortinti9 dаirэsiпdэ
уеrlэqап реуklоrdэп altr чэ homin реуklэrэ qэdэr olan mэsatbni hesab-
layrr. Leica lirmasl bir пе9э пёч qэbuledici istehsal edir:
SR 510 - Ll (birtezlikli qobuledici) 12 kanallrdrr. Kod чэ faza ol9-
malorini saxlaytr.
SR 520 - Ll va L2 (ikitezlikli qabuledici) 12 kanalhdrr. Kod чэ fa-
za ёlgmоlэriпi saxlayrr.
SR 530 - Ll ча L2 (ikitezlikli qэbuledici) 12 kanallrdrr. Kod vo t'aza
бlgmэlэтiпi saxlayrr. Bu qэbuledici kinematika ёlgmolorinin rеаl vaxt reji-
minda (RTK) apanlmastna imkan уаrаdr.
АТ 502 antennast SR 520 чэ SR 5З0 qэbulediciloriiigtin пэzаrdа tчtчlчЬ.
АТ 50l antennast isa SR 5l0 qobuledicisi tigiindiir.
SR 520 чэ SR 530 qэЬчlеdiсilэгi P-koddan istitado еdirlэr.
Ancaq NAVSTAR (АВý) sistemin sahibi istadiyi vaxt xobordarlrq
etmodon qanunsuz istitЪdani dayandrra Ьilэг. Yаlпш L2 tezliyinda арапlап

зз4
faza оlgmэlэri saxlantlrr. Qiinki qobuledici айоmаtik оlаrаq patent-izlomo
siqnalrn mtigahidэsina kegir.

Dii;аrgэ mэlumаtlаrr еmаlrпrп рrоqгаm taminatl

рrоqrаm tэminatt (рт) qэbuledici ila miigahidэ olunmuý malumat-
lапп goldэ emalt (hesablanmasr) ilo bazis xotlorinin uzunluýunu чо durulan
nёqtonin koordinatlanntn taptlmasr iigiin istif'ado olunur.
SKI - Pro Static Kinematic рrоqrаm paketi (statik va kinematik ё19-
mэlоriп emah) - bu standart Рrоqrаm tominatlr (РТ) ikitezlikli оlgmэlОriПiП
emalt iigtindtir. SKi - Рrо LI iso РТ (pToqram tominatr) Ьir tezlikli оl9mаlо-
rin emalt tigtindiir.

SKI - Рrо (SKI - Рго - LI) emalr iigiin рrоqrаm tэmiпаtt

Qox vaxt bu paket рrоqrаml Leica firmastntn уеrli пtimауопdоlэri tэ-
rэtiпdэп installantr, уэпi dэyigdirilir.
Bozi hallarda installyasiyanr i99i ёzi.i арапr. Дпсаq bu 9оrtlо a9aýrdakr
tolimata riayot olunsun.
l. istitado olunan kompiiter qurýusunun oxunan diskinэ installyasiya
CD - ROM qoyulmahdrr.
2. Menyu iigiin SKI - Рrо рrоqrаm qurýusu segilir.
З. Ekranda gortinan gostorigo itaэt olunsun.
Bu рrоqrаm paketi interaktiv аrауlý sistemidir.

Аkkumlуаtоruп doldurulmast
GPS араrаtlаппr elektrik eneгjisi ilo qidalandrrmaq iigiin GЕв 121,
GEB 70 чэ уа GЕв 7l akkumlyatorlanndan istit-adэ оlчпur (9эki1226).

GI<L l22 enerji qurýusu

GЕВ 70 vo уа GEB 7l
akkumlyatoru

GDI 12l uyýunla9drnlmr9 odamo

ýэkil 22б
GЕв 70 va GEB 7l akkumlyatlarr doldurma kabeli olarsa GKL l22
dоldчrmа qurýusu ilэ vo уа GKL 23, GKl 22i1ro doldurulur,
зз5
 Yeni аkkчmlуаtоrlапп tam hэсmdа doldurulmasl vo уа bogaldrlmasr
iigtin GEB l2l qurýusundan istitЪdo etmok daha mэqsodэuyýundur.

Qчrýчlаrrп hazrrlanmasr
GPS бlgmalarini mtivэffэqiyyotlэ hэyata kеgirmэk iigiin peykdon gэ-
lэп siqnallartn korlanmaslnln (dэyrgmosinin) qargrstnt almaq lazrmdrr. Ona
gёrэ do istinad stansiyast kimi istifadэ olan GPS qobuledicisi еlа bir уеrdэ
qurulmalrdtr ki, аýас, bina, daý чэ s. ongollar olmasln.Yoni qabuledici an-
tennast ila GPS peyki arastnda he9 Ьir mапео olmastn.
Statik чэ tez statik rеjimlэrdэ ёl9mэ араrапdа antenna tigayaq tizaгin-
do qurulmalrdrr (Xiisusilo АТ 50l чэ АТ 502 antennalan). Uzэriпdэ anten-
na оlап аlэt пбqtэ tizэrinda qurulduqdan sопrа mэrkэzlэ9diriliЬ tarazla9dr-
nlmalt, уэпi iifiqi vaziyyoto gotirilib, оriуепtirlэпmэlidir
Daha sопrа antenna kabeli qэbulediciyo Ьаýlапrr. Bu vaxt qэbuledici-
nin агха tэrэfiпdо yerla9an xiisusi de9iyo iki эdэd akkumlyatoг batareyast
qoyulur. Qobuledicini enerji ilэ tomin etmak tigtin qobuledicinin xarici ak-
kumlyatorundan da istifado etmak olar. Опчп tigtin GEB7I akkumlyatoru
qэbuledicinin PWR portuna baýlanmalrdrr.
TR 500 kопtrоllеri qэbulediciyэ baýlanandan sопrа onu уа bilavasito
qabuledicinin оziiпэ ча уа kabello qabuledicinin TERMINAL portuna qo-
gчrlаr. Sопrа qobulediciya РС kartr [Fэrdi kartr (FК)] qoyulur, toz чо поm-
lik dii;mamэk rigiin qapaq baýlanrr.
Susma konliqurasiyasl раrаmеtrlаriпdап istiladэ еtmэklа tilgmэ

Etap (mэrhэlа) 1. Qэbuledicinin i;a sahnmasr

Qэbuledicini iqo salmaq tigiin terminaldakr tizэrinda ON yazrlmrg
diiymoni basmaq laztmdtr. Ekranda a;aýrda gёstогilап gэkillэrdоп biri
gбriinocok (9akil 227, 228):

MAIN
l. Planalma
2. Ni;anlama
3. Olava mosalolar
4. Utilitlэr
5. Tap;rnq
б. Kontiquгasiya
7. оttirmэ

CoNT HIDE

ýэКl227
ззб
 MAIN
l. planalnra
2.Niganlama
з, Эlача mаsэlаlаr
coNT SHoW

ýэkil 228

Etap 2. Piktoqramrn (simvoПarln) analizi

Sistemin indiki voziyyэtini oks etdirэn Ьir nego simvolun (piktoqra-
mrn) olmaslna Ьахmауаrаq bu etapda эsаs mэsэlо ekrantn учхап satrinin
indikasiyasrdrr (9aki1 229).

,lL
: { r

Б,
ф
о
а!
lv
Lr -l
Lу(Ё_

и Е Ёg *а ц,
х
о)L=YБ
:*
gёя! о.Е ь
ф

d л
* н я --л
L9 ,;,*
li-:: сr,
(о
,у
.Е € Е Бк Е
i д ъ бt Е
l)Gэ9ё
д
g t q ;Ё б
д д ё j:
z .3 ;З
d
п
L9

э а а eg. \п

ýakil229

Peyk qobuledicisini igэ salan kimi piktoqrama xiisusi diqqot yetirmok

laztmclr. Qiinki piktoqram mti9ahidэsi mtimkiin olan реуklэriп saytnt indii-
surа edir (NчmЬеr of visible Satellites) чэ опlапп sayl haqqlnda molumat
чеrir. Эsаsап bu'anda peyklэrin hэndosi уеrlэ9mэsiпdап asth оlаrаq опlапп
sayr 4-10 olur.
зз7
 Bu simvolun уашпdа Ьч anda LllLztezliyindo miigatridэ olunan (NчmЬеr
of Satellites used on LllL2) peyklorin saylm gёstоrоп piktoqram уегlоgir.
Qэbuledici igo salrnan kimi Ll:0, L2:0 gёriiпэсоk. Bu toxminan 30
sапiуэdэп sопrа dэyigэcok чэ mtigahidэsi mtimkiin olan реуklэriп saylnl
эks etdirocэk.
Gоrtiпоп чэ istifado olunan реуklэriп piktoqramlannln sayt daima
dэyigir чэ Ьuпчп da nэticэsindэ реуklэriп olduýu уеriп dayigmэsi, iifiiqdo
опlапп gёrtiпmаlэri чэ уа tifiiqdan gеtmэlоri doyigir. Qobuledici ila эп azt
3 peyk mtigahido оlап kimi koordinatlarrn hesablanmasr baglantr. Мэsэlэ
hЭll olan kimi piktoqramla qobuledicinin statusu sэtrinin axlrlncl sol mёч-
qeyindэ (tэrotindo) - ёz эksini tapacaqdtr.
Nэ qэdэr ki, бlgmэ поtiсэlэriпiп postda emalt zamanl rеаl vaxt фi-
mindэ iýin tomin olunmast iigiin he9 bir sisterno ehtiyac yoxdur, ikonka
hэmigэ 100 metr daqiqliyi ilo sэrьоst mёчqеmtiоууэпеtmэпi (navigated
position) уеriпэ уеtirэсаkdir.
Pozisiya rеjimiпdэ (Position Mode) ikonkanrn еkrапdа gёпiпmаsi бl-
9mэуэ baglamaýr gбstэгir. Эgэr bu ikonka 1-2 daqiqadan sопrа (displeydo)
ekranda gбrйпmэzsэ, onda bu о demakdir ki, qэbuledici indiyo kimi peyk-
dэп siqnal almtr. Эgаr indikatorda <istit'adэ oluna Ьilэп реуklэriп sayt> st-
fira ЬэrаЬоrdirsэ, onda antenna kabelinin qobulediciyo чэ antennaya di.iz-
gtin qogulmastnt yoxlamaq laztmdrr. Эgэr bu yoxlamadan sonra istitъdo
oluna Ьilэп реуklэriп sayt istifadэ olunan peyklorin saytndan (L1 va L2tez-
liklэrindo) tЫqlэпэrsа, onda antenanln agrq уеrdа yerlogdirilmasinэ omin
olmaq laztmdlr, yoni siqnala mane9ilik еdэп heg Ьir 9еу уохdчr.
Piktoqramrn indiki voziyyэtin axlnncl sэtrindo akkumlyatorun епеr-
jisini чэ qэbuledicinin indi hanst monbodon qidalandrýrnr gёstоrir,
А vэ В simvollaгr daxili batareyalardan, Е isэ xarici Ьаtаrеуаlаrdап
qidalandrýrnr gostorir. Bu simvolla istit-adэ olunan akkumlyatorun no do-
rэсоdэ enerji ilэ dolu olmastnt mtiаууэп etmak оlаr. Эgаr indikatorda sim-
vol tam qаrа rangdodiгso, onda akkumlyator епеrji ilэ tam doludur, azdr-
sa-enerji yoxdur. Piktoqramda qаrа rэпg enerjinin miqdartnr gоstоrir.
Yaddag hэcmini gбstоrэп piktoqram, yaddagda na qоdэr bog уеr ol-
duýunu gostorir. yazmaq iigtin tыdi kompiiter (Fк) - karttnr чо уа daixili
yaddagr segmэk olar. Эgэr Fk-kartrna girig miimkiinso чэ mэlumаtlап уеr-
lэýdirib yazmaq йgi.in segilibsэ, onda Kstrelka>> (ох) simvolu qobuledicidэn
FК - kartrnt gtхаrmаýа imkan verdiyini gоstэrir.
Bu piktoqramtn saý torot]ndoki ki9ik zolaq FК kartrn чо уа daxili
yadda9a girigin hэсmiпi gбstarir.
Эgоr molumatlann yadda;a yaztlmast hoddi qurtanbsa, clnda igi da-
чаm etdiгmok tllmaz. GPS бlgmэlаriпi davam etdirmak tigiin tamiz FК kаr-
tt qclyulmalrdrr.
338
 Etap 3. FК-kаrtrпrп foгmala9drrilmast
Olgma пэtiсэlэriпi yazmaýa baglamazdan owal |azlm galorso, FК-
karttnt чо уа daxili yaddagrn formastnt doyigmэk (yenidэn fЬrmаlа9drrmаф
laztmdtr. Bu ctir situasiya о vaxt уаrапlr ki, уа tоzэ FК - karttndan istiГado
еtmоуэ ehtiyac оlчr чэ уа yaddaga yazian mэlumаtlаr artlq lazlm оlmчr.
Kontrollerdoki rэqоmli dtiymolordon 4-nii basmaqla чо уа kursorun
diiymэsinin kбmэkliyi ilэ 4-cii sэtri Utilities-i, sопrа isa ENTER чэ уа Fl
СОNТ-u basmaq. Оgэr ekranda ancaq 1-3-cii sаtirlэr gёЁпtirlэrsэ, onda
аччэlсэ F4 SHOW dtiymosini basmaq lazrmdtr. Bundan sопrа <Fоrmаt
Меmоry Module> рапеliпэ kegmak tigiin уа 2-ci diiymэni basmaq чо уа
kчrsоruп diiymosinin komэkliyi ilэ к2 Fотmаt Меmоry Module> sэtrini se-
gib ENTER-i чэ уа Fl CONT diiymэsini basandan sопrа UtilitiesЛormat
Yaddag modul paneli agrlrr (9akil 2З0) чэ ekranda:

ýТТ г ! Е* Ч-Рfi ЁБ-.э{'*}ýЁrii'бр рlФгýr !*

Устроftство: р
Быстрое фOр].tат}rрOванне: yЕý,

ýэkil230

Qurýu
Tocili formalagdrrma gortinocak

FK-kartrnr fbrmalagdrrmaq tigtin Fl CONT dtiymosini sжmаq bosdir.

Daxili yaddagr tbrmlagdrrmastnt igo salmaq tigiin ENTER dtiymosini bas-
maq laztmdrr. Ekranda gёriiпэп рапеIdэп istэпilэп daxili yadda;rn fоrmа-
la;-drrrlmastnt segmak оlаr (;эkil 23l).
L|r,l l(з *rь.ф}' tiil|.} I*
Усц]Dйство:
Быстllое ф рФваниф: cl

ýэНl231
Qurýu
Tacili t'ormala9drrma

зз9
 iпtегпаl opsiyaslnt ayllmaq йgtiп kчrsоruп d{iуmоlэriпdап istit'ado
etmok чэ EMER dtiymэsini basmaq laztmdtr.
Daxili yaddagr fоrmаlаgdrrmаýr igo salmaq iigiin Fl CONT diiymэsi
basrlrr.
Komanda ytiklэnondon sопrа formalagmt9 FК-kаrttпdап biittin mэ-
lumatlar silinir.
Karttn tbrmala9drnlmastndan эwэl, FК - kartrnda оlап btitiin lazrmi
mэlчmаtlапп suratlarinin (kогrеktпо) di.izgtin gtxanlmastnt yoxlamaq la-
ztmdtr.
Оgэr daxili yaddagr yenidon fоrmаlа;drrmаq laam olarsa, onda оrаdа
оlап vo gэlэсэkdэ |aztm ola bilэn mоlчmаtlап kоmрЁtетэ kёgiirmэk lапmdr.
Эgаr yaddagr da tЬrmаlаgdrrmапr dayandllmaq laztmdtrsa, onda Fl
CONT avazindэ ESC dtiymэsini basmaq laztmdlr. Bu horokot Ьir addrm
gеriуэ араrасаq. Beloliklo, owэlki panelda fоrmаlаgdtгmа komandasl уе-
riпо уеtirilmэуасоk.
Kartrn tbrmalagdrnlmasr Ьа9а gatandan sonra еkrапdа yenidon MAIN
(bog mепуч) paneli gёrЁпосэk.

Etap 4. Planalma
Planalma rejimini i9э salmaq tigtin bog рэпсэrэdа iizorindэ | yazi-
mrg diiymo bastltr чо уа kuгsоruп di,iуmэlогiпiп kёmakliyi ila l Sчгчеу se-
gilir. Sопrа da уа ENTER чэ уа Fl CONT dtiymosi basrlrr чэ elcanda
a;aýrdakr panel gёrtintir (9oki1 232):

Конфигурациоl{ныl1 набор: рр_Sтят?

Задание :ffi
Коо|lдннатная cllcTфlJfl : 1,1GSE4 ЁEocle*,i о

Антенно Ат502,на штiiтнвё r

ýaНl232
l. Konfi qurasiyalarrn toplusu
2. Tapgrrrq susma tizro

3. Koordinat sistemi
4. Antenna АТ 502 iigayaqda

i;in novboti mоrhэlэsi tigtin vacib olan qэrап bu ропсэrэdэ qobul

etmak laztmdtr: Tonzimlamo рагаmеtri dastinin segilmasi (konfiqurasiya
з40
dэsti), emal olunmamrg ёlgtilэr, antennalann пбчii (tipi) чэ qчrmа tisulu
tapgrrrq taylrnda yazrlacaq.
Konfiqurasiya dэsti (toplusu) (Config Set) - miixtэlif эmэliууаtlап
aparmaq tigtin qэbuledicinin bir пе9э раrаmеtrdэ birgo qurulmastdtr;
Bu раrаmеtrэ daxildir: molumatlartn qeyd olunmast tezliyi, пёqtэlэriп
eynilogdirilmosi gablonu, mэlumatlann formatr, antennalann nбvlori, уеr
tinstirlorinin (elementlarinin) kodlagdlгma metodu vo s.
Qэbuledicido эwэlсэdап Ьir пе9а Ьеlэ 9ablon уап|t ki, bunlar da
standart ёlgmэпi ssenari ilo tэmin edir. Yeni dostin yaradtlmasr iisullan
agaýrda чеrilэсаkdir.
Statistik бl9mопi араrmаq tigiin on yaxflsl РР - STAT gablonunu segmak-
dir. Bunu уа kursоrчп soldalc dtiymosinin komoklryi ilэ hаrаkэt edorэk miidaxi-
lэ olunmast mtimkiin olan РР - STAT gablonuna чэ уа kursorda girig tigiin sаhэ
ауrrаrаq ENTER dtiymэsini basmaqla еtmэk mtimkiindtir. Вч vаtrt btittin mёчс-
ud konfiqurasiya toplusunmr siyahrsr gёrtiпосэk (яэkil 233).

pp-KIS Iаf, цll t

Ет-RЕг пtfдrlt
ET_ROIJ lrrаrl I
тЕSт-FF

ýэНl233
РР - STAT sэtrini aylrmaq iigiin kursогuп dtiymolэri ilэ аgаýr-учхап
qaldrnb-endirilir. Sonra ENTER чэ уа Fl CONT bastltr.
Tapgrnq faylr va уа iggi tЪуlrпdап (Job) 9бldэ qeyd olunmug molumat-
lапп strukturla9drrrlmasl чо tagkiIi Ёgiin istifadэ olunur.
i99i faylr hodsiz sayda onlarla olaqэsi olan biitiin malumatlarla birlik-
do hesablanmrg ёl9mэ noticolori, kоdlаr, эlачэ molumatlar чо s. пёqtэlэri
daxil eda bilar. Наr Ьir layiho yaradllanda yeni tapgrnýrn yaradrlmasl mэq-
sodouyýundur. Нэr dоtЪ yeni molumat (intbrmasiya) dagryrcrst yaradtlanda
(FK-kartr va уа daxili yaddag) aйomatik оlаrаq adr olmayan (detault) iggi
faylr уаrапасаq. Bu vaxt yaranmrg iggi taylrndan istitada еtmэk оlаr va уа
bagqa tapgrnýr agaýrdakr kimi yaratmaq olar:
Кursоruп yuxan-agaýr dtiymэlorinin komokliyi ilo tapgrrrýr уеrlэq-
dirmэk tigiin уеr ауlrmаq laztmdtr. Sonra ENTER diiymэsi bastltr va ek-
rапdа agaýrdakr siyahr gбriiпtir (9akil234):

з41
 {,aý,l +.

;]HL" 1.i ;t"l ц: цi,,;9 1_.1;,;

ýэКl2И
F2 NEW diiymosi basrldrqda (displeydo) ekranda aýaЁldakl panel
gKiriinocak (9okil 235):

B]le
lёgýf iF.LiФnE a

,trввtчг
a
!
;
ý*чtt* Е рс-сдr фt
1

ýэНl235

Bu рэпсоrаdа yeni i99i t'ayla (tap9rnýa) ad чеriЬ (Nаmе) va ENTER

diiymэsini basmaq laztmdtr.
Description (9эrh etma) чэ Сrеаtоr (miiallit) sаhоlэriпо girigi dol-
dчгmаq vacib deyil, bog da saxlamaq оlаr.
Misal iigiin Test adh yeni i99i tфlr yaradaq (9эkil236):

firIЁLlrI
},lЕrlъЕ l TёgL
ýesoriЁtiфn:-
Ег ЕЁLýr
ýЁ(li Ёё РС-Ёаrсt

ýakil 23б

Toyinatr olmadrqda yeni iggi Гауlr FК - kartrnda yaranacaq.

Оgэr daxili yadda9da уаrаtmаq |aztm gэlаrsа, onda Device sahэsinin
з42
daxili iпtеrmаl (qurýu) opsiyastnt segmэk laztmdtг.
Segilmig apaflcl рэпсэrэdэ yeni iggi faylrntn yaradrlmasrnr tasdiq et-
mok iigtin Fl CONT diiymosini basmaq laztmdtr. Ogor yeni iggi faylrnt уа-
ratmaýa ehtiyac yoxdursa, (уэпi tikir doyigilibsa), onda ESC diiymasini
basmaq laztmdtr. Eyni funksiyanr Fб QUIT dtiymasini (grxrg) basmaqla da
уеriпо yetirmok olar.
Fl CONT dtiymasi basrlandan sопrа ig9i tЪуllаr sistemindoki siyahrlar
yenilogir vo orada Test adlr tapgrrrq gёrЁпiir (gokil 237).

.,в+.Фв

h,lEt,g Еп{т nEL ЕtrUЁЕ ýГ+'i_|}l

ýэkil237
Yeni yaradrlmrg iggi t'aylrn segmosini tэsdiq еtmэk tigtin Fl CONT
dtiymasini basmaq laztmdtr. istitbdэ olunacaq antenna tiplэrinin segilmosi
чэ qurulmasr tisullan da asas mэsэlоlэrdэп biridir.
Эsаsоп ап 9ох iigayaqda qurulan (on tripod) АТ 502 antennastndan is-
tifado оlчпчr. Эgэr SR 5l0 qobuledicisindэn istifadэ olunarsa, onda tigay-
аýа quragdrrrlan АТ 50l antennastndan istilЪdo оlчпur.
Statistik бl9mо iigiin b{itiin раrаmеtrlоr qurulduqdan sопrа Surчеу/
Begin paneli agaýrdakr gokildo gёriiпэсаk (9okil 2З8).

ilз
ton$ig *str Ёа!жmЕrt
,JoB l TёsLr
Ёовгd ýчя i l*Ёýý{ Ёввс*ъiс

Blt anfia ý frтýOЁ тr ipocf? ,

|-.:, т J

ýэКl238

Quragdrrma prosesini Ьа9а gatdrrmaq tigйп F l CONT dtiymosini bas-

maq laztmdtr.

з4з
 Etap 5. Qiilda mаlumаtlаrrп qeydiyyatr
indi ekranda ёlgmonin asas paneli gёrtiпосэk. Вч misalrmtzda verdi-
yimiz qurýuya оsаsэп panel Ьеlо gёriiпэсэk (9эki! 239).

:: _lF l. - '", Т ЁЕ L-

нпl, нЁigill. в.8ffi l

]

GDоF 4.1

ýakil239
indi piktoqramrn indikasiyastnt уепidэп yoxlayaq.
Ekrantn учхап hissэsindэ mочqеmiiэууапеtmэ rejiminin piktoqramr
gёrtiпэсэkdir ki, bu da <mobilliyD (siiratli) gёstэrmэlidir. Piktoqrama mtim-
Hin peyklэrdon оп аа 4-dэп gэlэп siqnalrn qэbul olunmasmtn mtimktin ol-
duýunu чэ istitadэ olunan peyk sayrnrn igаrэsi siqnalr qэbul оlчпапlапп sayt-
na mtivafiq olmalrdrr.
Qэbuledici эп аа 4 peyki mtigahidэ еtmэуэ ba9layan kimi koordinat-
lап tapmaq tigiin рiktоqгаm gбrtinmolidir. Bundan sопrа tayin olunan пфtэ
tizэriпdэ qoyulmug antennantn lazrmi oriyentasiyasr segilmэlidir чэ Fl
OCUPY diiymosini (nёqtodo ёlgmэпi) basmaq laztmdlr. Bu mtigahidanin
qeydiyyatrnr igэ salrr. Ona gёrо da еkrап mtivatiq suratdo dayigir (9oНl 240).

ýtlчliНi"{ Т *-.r{

Bnr, HeiЁhb ; В,gфВ rп

*t€t"i+ оьý r в
GIх]P l 4.1
t
ýТfiF,

ýэНl И0
Koordinatlann taptlmasr rejiminda piktoqrama statistik бlgmо igаrа-
sini dayigir (simvolik iigayaq gёriiпtir) чэ yeni piktoqrama tэzo malumatlan
yazllmaýa baglayrr.
GPS-in еmаl olunmug mэlumаtlаrr (tэrkibinda хэуаli uzaqlrq чо mii-
gahido olunan hоr bir peykin siqnal fbzastntn бlgtilmosi olan) аччаlсэdэп
qoyulmug toyinatr olmadan iпtегчаIlа hэr l0 sапiуэdэп Ьir yazrlrг. Bu ра-
rаmеtr mэlumatlartn yaztlmasr tezliyi (Observation Recording Rate), istifa-
з44
dэ olunan kontiqurasiya toplusunun tаrkiЬiпэ daxildiг. Sопrа eynilэ9diril-
mig noqtэ mtivafiq sahoyo.kegiriliг (Point ID). Эgоr noqtanin kegirilmэsi
vaxtt sohva yol verilibso, onda СЕ diiymosini basmaqla sэhvi dtizэltmak
olar. Girigo daxil еtmэ ENTER dtiymosini basmaqla baga vurulur.
Antenna qurulandan sопrа qчrфпчп komэkliyi ilэ antennantn htin-
dtirlЁyii бlgrilmэlidir. Antenna tutqac tizorindэ qoyulduqda tutqactn a9aýt
tarafindoki аý igагоdэп Yеr sothindon barkidilmig noqtonin учхап hisso-
sina qоdэr mosafo ёlgiilЁr. Otgtitmti9 htindtirltiyti Ant.Height (antennantn
yЁksэkliyi) sahosinэ kegiгilir. Эwаlсоdэп <tigayaqda АТ 502>> vo уа SR
5l0 qэbuledicisi Ёgiiп <iig-ayaqda АТ 50l> opsiyasr segilorsэ, onda antenna
tutqacr оzэуiпdэп, antennanln faza mэrkаziпэ qodor olan mоsаfэ aИomatik
оlаrаq поzэrэ altnacaq. Taprlan поqtэ iigtin ЬчпIаr daxil edilir.
Statistik ёlgmопiп hesablayrcrsr (Static obs) indi artrq hэr l0 saniyэ-
don Ьir (tэyinatl olmadan) уепilэ9эсоk, gtinki bu раrаmеtr dэуi9mэz saxla-
nrlrb, yani <tayinatt olmadan> istitbdэ оlчпчr.
Displeyo (еkrапа) kegirilon GDOP-un qiymoti реуklэriп sэmаdа hon-
dэsi уеrlоgmэlэriпi эks etdirir. Bu doyigmэ qiymoti no qodor az оlаrsа, Ьir
о qэdэr handэsi уеrlэ9mо yaxgrdrr. Опч da qeyd edak ki, mэlumat|ar yazt-
landa antenanln vэziyyэtini dэуigmэk olmaz. qiinki onda koordinatlann
taptlmast dэqiqliyi aza|acaq.
Оlgmэ iglэri gеdэпdэ FK-kartmt da 91хаrmаq olmaz. Qiinki опй btittin
уапLаr хаrаЬ оlаr vo SКI-Рrо belo kart mэlumatlannr hesablaya Ьilmэz.
indi TR 500 kontrollerini aylrmaq olar. Terminal yenidэn qo9ulanda
ekranda hэmin iggi paneli gбriiпасоk. Мэlчmаtlапп yaztlmasr, б[9mо рlа-
ntna miivatiq оlаrаq davam edacok. Bu о dеmэkdir ki, qobuledici istinad
stansiya kimi о qэdоr iglanmэlidir ki, biittin toyin olunacaq пбqtэlоrdа mо-
bil qabuledici qoyulsun.
Nёqtоlэrdэ planalmanrn qeyd olunmast vaxtl, asason baza xottinin
uzunluýundan ча koordinatlann tэlоЬ olunan dэqiqlikdэ hesablanmastndan
astltdtr. Nоqtэdэ бl9mо molumatlarrnrn qeydiyyat hэсmi kifayэt qodor
olanda, olgmэni dayandrrmaq iigiin Fl STOP dtiymэsini basmaq laztmdtr.
Onda еkrапdа agaýrdakr ропсэrэ gбriiпэсоk (9okil24l).

'Епt HPight l l:1 .l_.lt'l[ m

:Еmр : 4.1

ýэkil И1
з45
 STORE dtiуmэsiпэ girig аsапlаglr. Bundan sопrа antennantn hiindtir-
ltiyiinii чэ noqtэnin identitlkatorunu yoxlamaq va laztm gоlоrsэ, diizэlig
чеrmэk olar.
Fl STORE dtiymosi basrlmaqla бlgmэ yekunlagdrnhr.
STORE diiymэsini basmaqla bu noqtэ ila alaqoli iпtЬгmаsiуаlаr (mо-
lumatlar) yaradrlmrg i99i t-aylrnda yaziacaqlar (noqtэnin identifikatoru, ап-
tennantn htindiirliiyii va s.).

Etap б. Olgmanin yekunla9drnlmast

SHIFT Fб QUIT kombinasiyastndan istifada etmaklo ёlgmо panelini
baýlamaq olar. Bundan sопrа уепэ dэ еkrапdа osas mепуч gёriiпэсэk.
Опч da qeyd edok ki, SHIFT Fб QUIT diiymalэri kombinasiyasr igi
istonilэn vaxt saxlamaýa imkan чеrir. Onda OCUPY diiymosi basrldrqdan
sопrа ytýtlan biitiin mэlчmаtlаr pozulur.
Bag mепучуа kegandon sопrа FK-kartrnr qabuledicidon gжаrmаq оlаr.
Bu FK-kartr piktoqramrnrn eyni lэ9diгilmi9 oxudur:

t
indi qobuledicini sondtirйb, bЁtiin kabellaгi grxanb qаЬlаппа yrýmaq
оlаr. Bundan sопrа ba9qa пёqtэуо kegib eyni эmэliyyatr tokrar etmэk lааmdtг.
GPS 500 Systemin kёmэkliyi ilo ol9mo арапlапdа FК-kаrtrп yaddagr qrzrr.

ý160. SК-Рrо рrоqrаml ilo malumatlartn hesablanmasl

Qox vaxt bu рrоqrаmdап istit-adэ qaydasr ilэ tanrglrq kursч Leica t'iг-
maslnln уеrli пtimауэпdоlэгi tэrэt-tпdэп hэyata kegirilir.
Мэlчmаtlаrrп idxal edib hesablanmasl agaýrdakr kimi aparrlrr:
о Kompiiteri iga salrb, Windows-u qogub, SлКI-Рrо-пч уtiklэmэk.
о Molumatlann idxaltnt
уеriпэ уеtirmэk.
Ноr Ьir qэbuledicidэn mэlчmаtlаrr SKI-Pro-ya idxal etmэk laztmdtr.
Alэtin panelindэn кimроrt GPS Raw Data>>ntn (GPS ёtgmаlоriпiп id-
xalrnr) sеgmэk.
Ekranda gоrйпэп tэlimata riауэt etmэk vo kompiiterdэ mэlumatlart
saxlamaqdan owol yeni lауihэ yaratmaq lazlmdtr. Sonra SKl-Pro-dakt mо-
lumatlar hesablantг vo layihэnin molumatlar bazasma kёgtirЁliir (suroti gr-
хаrrlrr).
Наr Ьir qobuledici ilэ 9ёl ;oraitindэ оЬуеktlэrdэ apanlmrg бlgmэ mэ-
lumatlanntn idxalr prosesini tэkrаr etmak laztmdtr.
+ Mэlumatlarrn hesablanrnast.

Mэlumatlartn emalt rejimindo о layihэnin molumatlannt segmok la-

з46
аmdlr ki, onun molumatlan iglопосэk.
idxal olunan malumatlar ekranda hэm qrafik va hоm dэ tekst gэklin-
dэ gёrtinэcokdir.
Proqramda gostэrmak lazrmdtr ki, hanst noqto istinad stansiyastdlr,
hanst iso - taprlandrr (rочегпr). Опчп tig{in idаrэеtmэ qurýusunun (mrgin)
saý dЁymasini qratiki mtilahizosinin panelindoki RеtЪrепсе чэ уа Rочеr
tizэrlоriпэ basmaqla kegirmak laztmdtr.
istinad va miioyyan olunacaq пбqtоlаr segiiondэn sопrа пёqtоlэr аrа-
stndakl bazis xэtlorini hesablamaq olar. Onun tigtin аlэt panelindoki Соm-
pute (hesablama) diiymosini basmaq kifayэtdir.
Hesablama qurtarandan sопrа layiho nэticosinin baxtlmast rejimina
(Results view) kegib hesablamantn nэticalarini, о сiimlэdэп protokol fЪylr-
nr da (Loqfayl) analiz etmak laztmdtr.

ýlб1. Аlэtiп dagrnmasl чэ saxlanmaýl

ДIэti dagrmaq tigiin dagrnma komplektindэn istitЪda etmэk laztmdtr
(qutu, karton karobka). Дlэt agrq 9эkildэ da9tnarsa, bir уеrо toxunub, silko-
lonib хаrаь ola bilor.
umчmiууэtlэ, alэtin btittin noqliyyat пёчlоriпdэ dagrnmasr Leica Geo-
sy stems t-trmastntn zavodda hazrrladrýr qablarda оmэqsэdэuуýчпdчr.
]mas t
Aloti -40"-*70О hоrаrэt diapazonunda saxlamaq оlаr.
sоkmэ yerlorini tэmiz чэ quru saxlamalt. kabelin qo9ulduýu enerji
manboyindon sёndiirtilmasi чэ уа mii;ahidэ vaxtr pcMcIA karttnln 9lxa-
nlmast mэlчmаtlаrrп itirilmosina gэtiriЬ 9lxara bilar. Ona gora kabeli Ьir-
logdirmadan эччоl чэ уа qэbuledicidon PCMCIA kartrnr gtxarmazdan эч-
vol aloti sбndiirmok lazrmdtr.
GPS avadanlrqlaгr agaýrdakr mоsоlэlэriп hэlli iigiin поzоrdэ tutulub:
_ P-kod чэ
уа с/д peyk sistemi NдVSтдR GPS-dan istifadэ etmэklo
ёlgmэ vo koordinatlann hesablanmasr;
- GPS-in miixtolif metodlartnr tэtbiq еtmэklа-durчm (voziyyat);
- GPS miigahidэlorinin чэ пбqtэ molumatlartntn yaztlmast;
- Рrоqrаm tominattntn kбmokliyi ilo hesablama ча dэqiqliyin qiymэt-
londiгilmasi.
GPS-qabulectici (SR) чэ terminal (TR)-dan yaýrg altrnda mahdud vax-
tda istit-ado еtmэk оlаr.
XaTici antennadan yaýrgda da istifado etmak оlаг,
Дlаt iizэrindo modifikasiya арапlаrsа, о, ёl9mэ naticolarinin sэhч
olmastna gэtirib 9lхапr.
Эgоr alэtin dtizgiin iglomasino 9tibho doýarsa, onu yoxlamaq iigiin
kontrol оl9mэlэг араrmаq lazrmdrr. Эgоr kameral qoraitdэ istifadэ olun-
з47
masl поzоrdэ tutulan komptiterdэn gбl goraitindэ istit'ada olunarsa elektrik
соrэуапl ччппа qоrхчsu уаrапrr. Kompiiter hanst gэrаitdа iglэmэk iigiin
hazrrlanrbsa, о gэrаitdо do ondan istitЪdэ еtmэk laztmdtr.
Btitiin kabellar, {igayaqlar, tutqaclar vo s. yaxýl Ьаýlапmаlrdtrlаr.
Аlэt dagrnan zаmап Ьаtаrеуаlаrrп enerjisini bogaltmaq tigtin uzun
m{iddэtli igэ salmaq чэ уа GKL l22 епегji qurýusu ilэ bogaltmaq laztmdtr.
Xarici antenna maýlnln iisttindo dtizgtin borkidilmэyibsэ, antennanr Hilэk
чэ уа hэr hansr Ьir mexaniki toxunma stndtra Ьiiэr. Antenna yalntz xtisusi
tutqaca baýlanmalrdrr.
ýimgэk gaxanda antennadan istifado etmak olmaz - ildrпm ччrаr.
Qeyгi-metal ёtйriiciistintin diametn - П mm misdan, alminiumdan isa
15 mm olmaltdr, htindiirliiklэri isэ 25-50 sm olmalrdrr. ildrгrm ёtiiriicti-
siiniin yuxarldan gёriinti9ti 242-ci gokildэ, antennantn уеrlэ olaqolondiril-
masi isэ 243-ci 9эkildo verilib.
ЦZ-сtl gakildo: A3-ctl gэНldа:
l-GPS-in antennasr l-ildrrrmdan mtihafizэ qurýusu
2- Apancr struktur 2-GPS antennast
3- ildrrrm бttiriictisti З-Antennanrrr/qэbuledicinin qogulmasr
4-Metal (magta) dirok
5 -ildrrrm otiiriicйstinэ qogulma

Е tr 1
2

ýэКl И2 ýэkil Z3
Onu da qeyd еdэk ki, elektromaqnit dаlýаlап, alotin doqiq iglomosino
tosir etmir. Эgэr bu qurýu radio vo уа televizor diapazonuna manegilik tё-
rэdirsэ, onu yoxlamaq iigtin alati yandrnb sёndtirmok laztmdrr.
Эgэr ildrrtmdan mtihaГrzo qurýusu radio, televizor diapazonlanna
manegilik tёrэdirsо, onun tэsirini agaýrdakr эmоliууаtlапп birinin komok-
liyi ila azaltmaq olar :
348
 - уа antennanln yeгini чэ уа istiqamotini doyigmoklэ;
- qчrФ ilэ qэbuledici arastndakt mоsаtЪпi artrrmaqla;
- qurýunu bagqa elektrik gobokosino qogmaqla;
- dillero чэ yaxud radio-televizor qчrфsч tizrэ tэсriiЬоli чэ уа mеха-
nik-konsultanta mtiraciat etmoklэ.
Diffеrепsiа| faza ча dif-ferensial kod бlgmэlэri ilo bazis xэttinin ta-
prlmasr doqiqliyi сэdчэl48 vo 49-do verilmigdir.

Diferensial faza бlgmalari

Cadyal 48
Retim SR 530 SR 520 SR 510
statistika 5mm+lррm 5mm+ lppm l0mm+2ррm
Tez sиtistika 5 mm + 1ррm 5 mm + 1ррm 10mm+2ррm
Stops Go l0mm+lррm 10mm+lppm 20mm+2ррm
kmematika 10mm+lррm l0mm+lррm 20mm+2ррm

Diferensial kod Olgmэlari

Cadyal 49
Reiim SR 5з0 SR 520 SR 5l0
statistika 30 sm З0 sm 30 sш
kinematika 30 srп 30 snr З0 sm

Qeyd: Bazis xottinin ёlgtilmosi doqiqliyi siqnallan qэbul olunan

peyklarin saytndan, опlапп hondosi yerlogmosindan, mtigahida miiddatin-
don, et-tmeridin dэqiqliyindan, ionosth va gox9tialr еffеktlоrdэп, qeyri-
Ьirmэпаh рrоЬlеmlоriп hэllinin keyfiyyotindэn asrltdrr.

з49
 xxIIFэSiL
GpS OLcMэLэRiNilt uMuMi рlдшr,дýDIRILмАsI.
вдzis хэттiг*ilчuzul,тr,uёu. мUgанiоэ rдуiнэsiгqiг{
TaKTiBi. GDop - наtчuэsi кэsпiкмэsiша сокэ
пэQiQLiуitч дzдLмАsI cOsTэKicisi
GPS qabuledicisi peykdon gоlэп siqnal tazastnt millimetr dэqiqliyindo
ёlgtir. Ancaq peyk siqnallarr kosmik mokandan чо аtmоsfеrdэп kegorkon tohrif
olunur чэ zoitloyir. Atmosfer, ionosth va troposthdon iЬагаtdir. Atmosthin
galxalanmasr (уrrýаlапmаsц tarponmosi) оl9mэ пэtiсэlэriпiп dэqiqliyini azaldг.
Geodeziya GPS ёlgmэlэri diferensial metodla hoyata kegirilir.
Bazis xotti о xatto deyilir ki, onun hэr iki ucunda qэbuledici qоуч1-
mug olsun чэ опlапп kбmakliyi ilэ taprlsrn. Eyni vaxtda har iki qэbuledici
ilэ peyklor toplusunun miigahidasi аtmоsfеr tasirindon yaranan sэhчlоri
аrаdап qaldrnr.
Qrsa bazis хэtlэгi пisЬэtэп yiiksok dэqiqliklo taptlrr. Qtinki bu qэЬч-
ledicilэrin iistlorindoki аtmоstЪг раrаmеtri eyni olacaq.
Tez statika metodla пбqtэ tizэriпdэ miigahidэ az vaxt tolэb edir. Ona
gёrэ dэ bazis xэttinin uclarrnda iопоstЪriп voziyyэtinin eyni olmast mаqsэ-
dэчуýчпdur.
Beloliklo, GPS geodeziya va tez statika metodla оlgmоlэriп minimal
qtsa bazis хэttiпdэ apanlmast mэslэhэt gёrtiliir.

ý162. Tez statikд metodu tigiin miivoqqati istinad stansiyast

Mi.iqahidэ tigiin tэlэЬ olunan vaxt чэ опlапп doqiqliklori bazis xottinin
uzunluýundan astlt oldup iigiin опlапп minimal qtsa оlmаlаrr toklif оlчпчr.
Rayonun orazisindon чэ taptlan пёqtоlэriп saytndan asrh olaraq Ьir чэ уа
Ьir пе9э miivэqqoti istinad stansiya qчгmаq lаzrmфr. Bazis хэtlэri mtivoqqэti
istinad stansiyadan radial (radius istiqamatinda) hоrэkэt еdогаk Ьir пе9э Нlо-
mеtтэ qэdэr |lzanabilar. Ancaq xottin qtsa olmast daha alveriglidir. Эmаk moh-
suldarlrý чэ ёlgmэ dэqrqliyini artrmaq moqsэdilэ 5 km uzunluýunda olan bazis
хэtlэriпiп Ьir пе9э mtivэqqati istinad stansiyalanndan taprlmasl daha olveriglidir,
nainki Ьir mэrkоzi nбqtadan чzчп bazis xofiinin (mоsэlэп, l5 km) taptlmasr.
Geodeziyada aparrlmrg оl9mэlоrэ пэzагаt tigtin tаkrаr ёl9mоlоr ара-
rrlmaltdrr.
Klassik geodeziyada biitiin ilkin ёlgmэlаriп dэqiqliyi, alэtin stansiya-
da qurulmasr doqiqliyi, аlэtiп hiindtirlriyiintin diizgiin olgtilmosi чэ s. пЭzа-
rоtdэ saxlantlrr. Bunlardan baqqa teodolit gediglэrinin, poliqon nivelirlan-
mэsinin, kontrol xotlэrin uzunluýu, nбqtolorin koordinatlanntn tоkrаr he-
sablanmalarr ilo btittin оlgmо vo hesablama iglэri yoxlanthr. igin novЁndan
350
vo doqiqliyindon astlt оlаrаq yuxanda gбstоrilоп nozarot, GPS ёlgmоlоriп-
do da totbiq olunmasr maqsodэuyýundur. Noqtэlordo qtsa vaxtda tez statik
metodla арап lan оl9mо loro xiisusi diqqat yetirilmэlidir.
Эgэr mtigahido gox qrsa Ьir vaxtda араrrlаrsа, peyklorin hэпdэsi уеr-
lэ9mэlаri qэnaotboxg olmazsa (GDOP-nin gёstorilmэsi ilэ) чэ уа iопоstЪ-
rin qasrrýast artarsa, onda mэlчmаtlаr postda kompiiterdo hesablandlqda
altnmtg noticэ gozlэnilan daqiqlikdэn 9ох agaýr ola Ьilаr. Laztmi dэqiqlik-
don asllt оlаrаq istifadэgi kontrol nёqtanin tэyinino yenidon baxmahdrr. Bu
hal о situasiyada hэуаtа kegirilir ki, mtigahido vaxtt minimuma endirilsin
чэ GDOP-a aidiyyoti olan tэklif пэzэIо altnmamtg olsun.
Asrlr olmayan пэzаrэt iigtin taklif olunur:
l) Noqta tizоriпdэ sutkamn (bir gecэ-gtindtiziin) mtixtэlif vaxtlannda iki
dэГа оlgmэ араrmаq. Bu, alotin stansiyada qurulmast parametrinin, реуklэгiп
hэndosi уеrlэ9mоsiпiп, atmosfh goraitinin mtixtэlif olmaslna zэmanot чеrir.
2) Gedi;in agrqlrýrnr bazis xэttinin эvvalindan ахlппа kimi hesablamaq.
3) ýоЬэkэпi yaradan sorbost bazis xэttini tapmaq (hеsаЬlаmаф.
Fordi пэzаrэt Ьir istinad stansiya эчэziпdэ ikisindon istifado etmoklo
hoyata kegirilэ bilor. Onda bizim ixtiyarrmrzda hэr Ьir nбqto tigtin iki na-
tiсэ olacaq. Ancaq опlапп hаr biri eyni бlgmоdоп - mobil qэbuledicidэn
altnan vo eyni parametrdo qurulan alэt olgmolori пэtiсэlоriпdоп olacaqlar.
Geca чэ giinctffz miigahidalari arasrndalc l'аrq. iопоstЪriп voziyyoti gti-
пэ9iп ;iia buraxmast ilo mtiэууэп olunur. Опа gбга ionosferin tasiri gйndiiz dаhа
9охdчr noinН geca. Bunu пэzоrо alaraq tez statik metodla bazis xotti taprlanda
geca taptlan bazis xatti фпdiiz tapllandan tэхmiпэп iki doё uzuп ola Ьilэr. Yani
gесэ mr,igahidosi gtindЁz mtigahidosino nisbэton iki dэtЬ az vа:rtda арапlrr. Son
чахtlаr уау aylannda дiпо9 aktivliyi ilo аlаqэdаr iопоsfЪriп aktivliyi 1 l illik tsiН
dairasindo аrtr. Bu haqda malumat sошачеrilасэk.
Uzuп хаtlэriп taprlmast. Uzunluýu 20 km-o qэdоr olan bazis xotti-
nin gохmэпаlr qiymэti SKI рrоqrаm tэminattntn tarkibino daxil olan tez
statik hesablama - postunun alqoritminin kёmokliyi ilo hesablanrr.
Uzчпluф 20 km-don gox olan bazis хоtlэriпiп goxmanah qiymotini he-
sablamaq tigйп SKI hesablama - postunun ba9qa alqoritmindon istitado оlшrчr.
Bu alqoritm iопоstЪr tasirinin oksoriyyotini аrаdап qaldrrrr. Ancaq ta-
za goxmэnalrlrýrn hallindэ tаmrэqэmli xarakterini pozur. (Nэtiсаdэ iizon
vergйllo iizlэ9irik, yoni реуklэ qэbuledici arastndakr mэsаt-оdэ уеrlэ9эп
dalýalarln uzunluqlart tam rаqаm оlmчr). Umumiyyotlo, bazis xэtti по qo-
dar uzun оlаrsа, bir о qador do miigahidэ vaxttnt uzatmaq laztmdtr.
Peyklarin hondэsi уеrlэ;mэlэгi diaqramlan vo GDOP qrаtiklэri ilэ
tanrg olandan sonra konkret sutka iigiin эlverigli (ропсоrэ) - mtigahidэ
dёчrii segmok cllar. GPS mtigahidosini doqiqo daqiqliyinda planlagdrгmaq
qeyri mi.imНindiir. <Рэпсэrэdоо hesablanrb taprlmaýlna az vaxt tolob edon
35l
9oxlu пбqtоlогiп segilmэsindonsэ, az пёqtа se9ib hэr Ьiгiпdэ 9ох vaxt
miigahidэ apaтmaq daha эlveriglidir. Qiinki miigahido vaxtt artdtqca оldэ
оlчпап бl9mо noticolori daha keyfiyyotli olacaqdrr.

ý163. Кооrdiпаtlаrlп yerli koordinat sistemino kegirilmasi,

i;in planla9drrrlmasr. Miivoqqэti istinad stansiyalarl.
System 500 чэ System 300 qэbulediciloгi, пёqtэlэriп nisbi koordinat-
lаппtп daqiq altnmalannt tamin ediT va sonradan post hesablamalannda va-
hid gэЬэkэ (tоr) ilo olaqolandirir.
Bu zaman koordinatlar WGS-84 ilkin koordinat sistemindo hesab-
lanrr. Qox vaxt GPS olgmalэri WGS-И koordinat sistemindon bu regionda
istifado olunan referens-ellipsoid mtistovi diizbucaqlr-yerli koordinat siste-
miпэ kegmoyo ehtiyac olur.
Koordinat sistemini dayi;mok iigtin koordinatlar forqinin parametrini
hesablayanda GPS gоЬэkэsi пбqtэlаriпiп tэrkiЬiпо koordinatlan уеrli kооr-
dinat sistemindэ mэlчm olan пбqtоlоr do daxil olmalrdrrlar.
Koordinatlan hэr iki sistemdэ hesablamaqda moqsod - WGS-84 чэ
уеrli - mаlчm olan noqtolordon, dэyigmo parametrini tapmaýa vo yerli ko-
ordinat sistemindoki ilkin molumatlardakr sahvi аgkаr еtmоуэ yёnэldilib.
Bu сtir mэпtаqоlэr i9 араrrlап rауопlаrdа ЬаrаЬэr Ьёliiпmэlidirlэr.
Biitiin transtbrmasiyasl olunan раrаmеtrlоriп doqiq hesablanmast
iigЁп (koordinat oxlart tizro yerdэyi;mo, oxun ftrlanmast, miqyas) эп azt iig,
dord чэ daha 9ох mэntoqodon istifado olunmalrdtr.

igin planlagclrrilmasl a9aýrdakr ardrcrllrqla араrrlrr:

l) Mti9ahido seanslnl daqiq planla;drrmaq
2) 0l9mэпiп iimumi sxemini, пбqtоlэriп saylnl, laztmi doqiqliyi
mtiэууэпlэ9dirmэk
З) Movcud geodeziya gobokosino baýlamaýr planlagdrrmaq
4) Yerli koordinat sistemino kegidэ diqqoti аrttгmаq.
5) Mti9ahido vo hesablama tigiin optimal tisul sеgmэk
6) Ytiksok dэqiqlikli пэtiсэlоr oldo etmэk tigiin imkan daxilindэ Ьа-
zis xэttinin uzunluýunu qrsaltmaq
7) Miivэqqэti istinad stansiyalarrndan istilada еdоrэk:
- sоrЬэst kопtrоl бlgmо арагmаýr nэzordo tutmaq
- mtixtalif <ропсэrэlэr> vaxttnda ikiqat ёlgmаlоri араImаq.
- poliqonun agrqlrýrnt yoxlamaq.
8) Nёqtэlэr araslndakt sэrЬоst bazis xэttini оlgmэk
9) iki istinad stansiyadan istifada etmok
10) Mti;ahidэ tigiin эlчегigli (miinasib, уаrаrlr) <<рапсоrэdэо> istiГadэ etmok

з52
 ll)Uzun хоtlаriп бlgtilmэsini geco seanslna planlagdrrmaq
12) Yiiksok dэqiqlikli пэtiса oldo еtmэk tigtin Ьir ((рэпсэrэ)) hэddindэ
maksimal sayda пбфэпi mЁ9ahido еtmэуо cэhd etmok laam deyil.

Miivэqqэti istinad stansiyalarl

Omok mэhsuldarlrýr чэ оl9mэ iglоriпiп doqiqliyi noqteyi-nэzorindon
bir пе9о istinad stansiyalardan qrsa bazis xatlorinin бlgiilmэsi daha 9ох
moqsodauyýundur, nэinki Ьir mэrkэzi noqtadэn uzun bazis хэtlэriпi бl9-
mok (9эki1244).

ýaКl24+

R-miivoqqoti istinad stansiyast

Misal:
Statik чэ tez statik metodla olgmoklo altr miivэqqэti istinad noqtэ-
lаriпiп koordinatlannt tapaq.
l) ikiqat olgma чэ уа sorbэst bazis xottinin toyini ilэ qurulmug gobo-
kэпiп doqiqliyino пэzаrоt etmak.
2) Miivoqqэti istinad stansiyalanndan istitbdэ еdаrоk bazis xatlorindo
tez statik metodla ёl9mа арагmаqlа yeni noqtolarin kооrdiпаtlаппt tapmaq.
3) ýэЬоkапiп (kritik) gэtin поqtаlаriпdэ kontrol ёlgmоlэri planla;-
drrmaq.
GDOP-handэsi kэsdirmаsiпа gtira
dэqiqliyin azalmasr gбstaricisi
Peyklarin hэndэsi уеrlа9mэlэriпi qiymotlondirmok iigiin GDOP Ьб-
yйk rоlа malikdir. GDOP-un kigik qiymэti hэndosi kэsdirmэпiп yaxgr ol-
duýunu gёstоrir. GDOP (peyk) miqdarrnrn goxluýu handosi vэziyyotin уа-
rаrsrz olduфnu Ьildiгir. GDOP miqdanntn azalmastnda уахý1 notica altna-
caýr gёzlonilir. Klassik эks kosdirmodo реуklэriп pis hэпdэsi voziyyotini
<<iilii zona> ila miiqayisa еtmэk оlаr.

353
 Peyk yerlogmolorinin pis hondosi vэziyyэtindэ altnmrg noticolorin iglэп-
mэsindan altnan rоqоmlоr etibarsrzrlrrlar. Tez statistik metodla olgma aparanda
эп etibarlr GDOP bбyiiНiiЯ 8 чэ уа 8-dэп az olanda, kэmiууоt (miqdar) 5 чэ
уа ondan da az olanda эп keyfiyyэtli паtiсэlэr эldэ etmok оlаr.

ýlб4. GPS бlgmаlаriпi miivafTaqiyyatla арагmаq iigiin

<<рапсэrа>пiп se9ilmasi

Yiiksokdэqiqlikli GPS оlgmаlэri aparmaq iigiin miigйidoni olveri9li

крэпсоrоdэ)) араImаq moqsodouyфndur. Оgаr miiqahidogi durduýu уеriп en
va uzunluq dаirоlагiпi l" doqiqliyindo bilorsэ, onda Sчгчеу Desiд modulun
SКI-Рrо proqraml mtigahidэgiyo mti;ahidэ iigiin olverigli dбчr sе9mэуа kоmэk-
lik edor. Tez statika ilo бlgmэ aparanda (ропсэrо)) sеgmоуэ xtisusi diqqэt уе-
tirmоk lazlmdrr. Tez statikaya уаrаrlt <<рэпсогаdэ> dбrd peyk чэ уа GDOP-la 8-
dэп Дz peyk olmalrdrr. istinad stansiyalan vo 9бldэ istitbdo olunan mobil qobu-
ledicilori (rочеrф tigtin опlапп tiliiqdэn 1.riksokliyi lSo-don gox olmalrdrr.
iki чо daha artrq yaxýl (рэпсэrоdа>> uzun vaxtda, mэsоlэп, istinad
stansiyalartn koordinatlartntn taprlmasrnda, uzun хэtlоriп olgiilmosindэ pis
goraitli dёчrlэrdэ apartlmtg mti;аhidэlоrdэп эlaqalandirici mапqа kimi isti-
tаdэ etmok оlаr. Эgаr пбqtэпiп yaxrnlrýrnda peykdon gэlэп siqnalr qэЬчl
еtmэуо manegilik tбгэdэп hэr hanst bir obyekt чо уа qurýu varsa, onda
siqnalr blokirovka еdэп апlап a;kar etmok tigrin Sky plot рrоqrаmrпdап is-
titЪdэ etmok laztmdtr, Bozi реуklэrdоп gэlon siqnallarrn manegiliklэrlo
tizlo;masi GDOP gёstaricilэrinin pislaqmэsina gэtirib gжаrа bilor. Survey
Design modulunda peyki хаriс edib GDOP-u yoxlamaq laztmdtr. Nёqtэпiп
dэqiq rekoqnossira olunmast xйsusi diqqat tэlаЬ edir.

QэпаэtЬах, (рапсэrапiп>> segilmasi. Tez statika iigiin рапсагаdэ

ytiksэkliyi tifiiqdэn эп az1 l5o olan 4 vo уа daha 9ох peyk gбriiпmэlidir.
v GDOP 8-dэп 9ох olmamaqla.
Эп yaxql gаrаit bunlardrr:
v goxlu peyk olmasr
v GDOP 5-dan gox olmamaq
v Реуklоriп i,ifiiqdon 20О-dэп ytiksэklikdэ olmast.
Agaýrda gёstэrilon ореrаsiуаlап араrmаq laztmdtr:
siqnalrn qobul olunmastna manegilik tёrоdоп obyektin tэsirini yoxla-
maq tigtin Sky Plot-dan istit-adэ еtmэk чо оgоr hоr hansl Ьir peykdэn gэlоп
siqnal blokirovka olunubsa, onda GDOP-u yenidэn hesablamaq .
Эgоr 4-5 реуkdэп ikisi iitiiqdэn 20О-dэп agaýr yiiksoklikdэdirso, о
tэtЪilаtа (situasiyaya) xiisusi diqqot уеtirmаk (9okil 245).

з54
 Misal:

1) QапаэtЬохý (ропсэгоD dэ
2) Bu ctir Kpiklar> З) ('ох da qэпааtЬахg olnrayan
-GDOP ki9ikdir чэ qiymati mr,igahida dayanmaltdtr. (рэпсэrэ)-GDОР-uп lazшi
kifayat qador sabitdrr. qiyrnэti hэddon bciyЁkdtir.

ýэkil И5

Mff9ahida miiddati va baziý хаtlэriпiп uzunluqlarl

Qёldэ hesablamada yaxgr noticэ aldo еtmэk iigiin miigahido vaxtr Ьir
пе9э t-aktordan astltdlr: bazis xattinin uzunluФndan, miiýahido oluna bi-
lacak peyklorin saylndan, (GDOP) peyklorin handэsi уеrlэýmэsiпdап, io-
nosthin voziyyotindэn. Оgоr ёlgmа iglori ancaq tez statik metodla 4 peyk-
don alrnan siqnallar GDOP < 8 olduqda арапlаrsа, |aztm olan mri9ahidэ
vaxtt bazis xattinin uzunluýundan vo ionosferin vэziyyotindan asrlr olacaq.
ionosfer tэsirinin dоrэсэsi tэsirin sutka эrzinda doyigdiyindan чэ Yеr
sathinin hanst уеriпdэ mtigahido apanlmastndan asllrdrr.
iопоsfЪr sapmasl (qasrrýa) giindtizэ nisboton gесэlэr iki dэlЪ az о|-
duýundan, gесэlэr mtigahidэyo giindiizo пisЬоtэп iki dэГо az vaxt tэlob
оlчпчr чэ уа homin vaxtda bazis xottini iki dэta uzun gёtiirmоk оIаr. Ona
gёrэ uzunluýu 20-30 km olan bazis xattini gесэ бlgmаk daha эlveri9lidir.
Di.izdtir, mй;ahido vaxttnt doqiq demэk olmaz ki, bu vaxt mti;ahidэ
арапlаrsа,аldэ olunan notico daqiq olacaq. Buna tэminat чеrmэk olmaz.
Agaýrdakr сэdчаldэ timumi mэslэhаtlоr чепliЬ (cadval 50).
ОпIаr оrtа qurýaqda mtiasir soviyyэdo ionosfЫ sapmastnda ikitezlikli
qabuledicilorin testinэ asaslanrbdrr.
Gtinogin onbirillik siklinin aktivlo;mэsi gargivosindo indi ionosthin
aktivlэ9mэsi miigahido оlчпчr.
355
 Bu уахlп vaxtlarda ionosfeгin aktivlogmэsinin artmasr gбzlэndiyi
tigiin уа mtigahidэ vaxtt goxalmaltdrr ча уа bazis хоtlоri godalmalidir
ionosfer aktivliyi bir do Yerin harastnda mtigahidonin apanlmasmdan
astlrdrr. Onun tэsiri оrtа qurgaqda azdr, noinki qiitb чэ ekvator аrаzilэriпdо.
Опа da diqqot уеtirmэk laztmdtr ki, i.ifiiqo yaxln уеrlэ9эп peyklarin
siqnallarl atmosfer sapmaslna daha 9ох mэruz olurlar, nэinki ytiksэkdo уеr-
lэ9ап реуklэrdэп gэlэп siqnallar.
Ona gоrэ tez statik metodu ila бlgmо араrапdа 4-5 peykdon ikisi 20"-
dan agaýr olarsa, mtigahida vaxtt arttnlmaltdtr.
Mtigahidэ vaxtt a9aýrdakr t-aktorlardan astltdtr:
*Bazis xottinin uzunluфndan
*Siqnalr qobul olunan
реуklэriп saylndan
*(GDOP) hondosi yerlogmosindon
+ iопоsГеriп vэziyyotindэn.

ionosfhdэ sapma dэyigmosi vaxtdan asrlrdtr - sutka эrzindo, aydan

ауа, ildon ilэ чэ пёqtэпiп Yеr sэthinda уеrlа9mаsiпdэп.
Agaýrdakr cэdvoldэ bazis хоtlоriпiп taxmini uzunluqlan, оrtа qчrýаq-
da mi.iasir iопоslЪr aktivliyinin saviyyosindo ikitezlikli qэbuledicidon istita-
da etdikdэ mtigahido mtiddoti verilmi;dir (Ьах сэdчоl 50).

Cadyal 50

MiiEahida GDOP 8-dan Bazis xэtti-

Тэхmiпi mtiýahidэ vaxtt
az olduqda
metodu пiп uzunlufiu giindiiz geca
реуНэriп sayt
Tez statik 4 чэ 9сlх 5 km-э qаdэr 5-10 dэqiqo 5 dэqiqa
4 va gclx 5-10 km 10-20 dэqiqa 5-10 dэqiqa
5 чэ Qclx l0-15 km 20 daqiqadon сох 5-20 dэqiqэ
Statik 4 чэ 9ох 15-З0 km 5-10 dэqiqэ 1 saat
4 чэ 9ох ЗOkm-dап 9ох 1-2 saat 2 saat
2-3 saat

ýlб5. Qбl i9lari. istinad mantэqasi (stansiya)

Geodeziya GРS-ёlgmэlаri dit-erensial metodla арапltr. Вuпuп natico-
sindэ istinad stansiyadan mobil (rочеrа) stansiyastna qэdоr bazis xotti tapr-
hr. Qox vaxt bir istinad stnasiyadan Ьir nego bazis xэtti olgtildtiyii tigtin оlа-
qalondirici istinad stansiyastna уахý1 уеr segilmosi xiisusi ohamiyyэt kosb
edir. istinad stansiyast ela уеrdэ segilmalidir ki, GРS-lэ mtigahido alverigli
olsun. Segilэn уеriп agaýrdakr kimi olmast mаslэhэt gёrtiltir;
* Utiiqdэn l5О-dэп ytiksoklikdэ
уеrlэ9эп sэmапl (еёуч) blokirovka
edon manegiliyin olmamast

з56
 *
Qoxgtialr еffЪktо gotiron эksetdirici sэthin olmamast
* Tohliikэsiz
уеrdэ уеrlэ9mэsi - nэqliyyat vo piyada kegidlarindэn
uzaqda olmast.
Qэbuledicinin aИomatik iglatmэsi tigtin 9эrаit yaratmaq.
* Yaxtnltqda gticlti ёtiirtictilэrin (radio, televizor чэ s.) olmamast.
Btittin уеrlоri mtiаууэп оlчпап поqtоlэгiп nэticalori istinad stansiya-
slnrn iginin keyfiyyotindon asrlrdrr. Ona gоrэ istinad stansiyasrntn qэbule-
dicisi oz funksiyasrnr еtiЬаrlа уегiпэ yetirmolidir:
* Епеrji ilo ardrctl, t-asilosiz tomin olunmalrdrr. Опчп iigiin tam dolu
akkumlyatordan istifado etmэk, ig vaxtr ehtiyatda аkkчmlуаtоr saxlamaq,
imkan daxilindэ igrq gэbokosino qogulmaq.
* Britiin mtigаhidэlэri yaddaga yazmaq tigiin yaddagda пэ qоdэr Ьо9
уеr olduфnu yoxlamaq.
* Апtеппапrп hiindtirltiyrinii iki dэtЪ оlgmэk vo antennantn axtanlan
(taprlan) поqtэуэ пisЬэtэп stirii;masini yoxlamaq.
* Оl9mэ
раrаmеtгiпiп dtizgйn qoyulmasrna (mtigahidanin novii, mа-
lumatlann yaztlmastnda inteгvalrn gбzlэnilmэsini) чо опlапп rочегdэ qo-
yulmug раrаmеtrо mtivafiq olmastna amin olmaq.
Agaýrdakrlara xiisusi tlkir чеrmэk laztmdtr:
istinad stansiyasr i.igiin kооrdiпаtlап mоlчm olan пёqtэ segmэk
mэсЬчгi deyil.
istinad stansiyasr iigtin yuxanda gёstэrilэп 9ortlэri уеriпо уеtirэп пбq-
ta daha olveriglidir.
WGS-84 koordinat sistemindэn lokal koordinat sistemino kegonda
раrаmеtrlоriп hesablanmasr iigtin GPS gэbokosindo koordinatlart mоlчm
olan уеrli koordinat sisteminin mопtоqоlэгi daxil olmalrdrr. Bu mantaqa-
lэrdоп istinad stansiyalan kimi istifadэ etmэk mэсЬчri deyil. Onlan mobil
qэbuledicilorlo miigahidэ etmak оlаr.

ýlб6. WGS - 84 kооrdiпаt sisteminda koordinatlan mаlчm olan

пбqtэпiп olmasl
Bazis xэttinin uzunluýunu postda hesablayanda оп az| Ьir istinad noqtasi-
nin koordinatlannr чеrmоk lazrmdrr. Bagqa поqtоlэгiп (rочеrа pozisiyasr) hamt-
stnm koordinatlan <qeydolunan>> istinad nёqtэsina nisbэtan hеsаЬlашr.
Hesablama пэtiсэlоriпо sistematik sohvin tэsirini aza|tmaq tigtin isti-
nad noqtэsinin koordinatlan WGS-И kоогdiпаt sisteminda 20 mеtr da-
qiqliyindэ malum olmalrdrr. Опа gёrа yaxqr оlаr ki, WGS-84 koordinat sis-
teminda istinad noqtэsinin koordinatlan 10 mеtr daqiqliyinda оlsчп. Qtin-
ki паtiсэуэ 9эЬаkапiп miqyaslagdtrtlmast sohvi da daxil olacaq - 1-2 ррm.
Bu о demэkdir ki, hэr hanst bir noqtэinin GPS-lo taprlmasrnda gabokodo
з57
on аzl Ьir noqtэnin koordinatlarr miitloq WGS-И koordinat sistemindэ 10
mеtr daqiqliyindэ mэlum olmalrdrr.
WGS-84 koordinat sistemindo noqtonin koordinatlannl уа giriginэ
imkan olan mэпЬэlоrdэп gбtiirmok оlаr чэ уа hesablamaq оlаr.
Эgоr WGS-84 koordinat sistemindэ he9 Ьir noqtonin koordinatlan
molum deyilso чэ еlэ Ьir mопЬа yoxdur ki, ondan istitadэ olunsun, onda
Single Point Position (ауп Ьir noqtanin vaziyyotinin taprlmasr) adlanan
SКi-Рrо alqoritmlorin birindon istifado etmok laztmdtr. Ancaq yadda sax-
lamaq laztmdtr ki, GPS sahibinэ istonilon anda selektiv (SA) girig daxilola
Ьilэr. Bu рrоЬlеmlэri аrаdап qaldrrmaq tigtin vahid grxtg yolu Single Point
Position рrоqrаmrпrп kёmakliyi ilэ hэyata kеgirilэп пэtiсэпi ortalagdrr-
maq tigiin qэпаэtЬох9 mriddatdo mtigahidэ aparmaqdrr.
Umчmiууэtlэ, Ьir ne9o saat orzindo istinad stansiyalarr molumat top-
ladlqlarr vaxtda rочеr bir noqtodэn bagqastna kegocak. Bu halda istinad
stansiyast rigtin SKI mоdчlчпdа Single Point Position рrоqrаmr ilo ара-
rrlmrg igin naticolori SA tэsirino пisЬэtэп azmoruz olacaq.
Эgэr bir ne9o dэqiqэda apanlmrg mtigahidэ mэlчmаtlаrr Single Point
Position metodu ilэ hesablanlrsa, onda sellektiv (segma) giriginin tosirinin
orta qiymoti gotrirtilmэyэcok. SA-ya gёrэ nэtico l00 mеtrdэп vo daha 9ох
sэhvlo taprlacaq.
Nбqtoni tapmaq tigrin hоmiqэ noqtodэ 9ох saatlt miigahido aparrldr-
qda Single Point Position metodunu tatbiq etmok оlаr. Ona gоrо do hesab-
lanmtg WGS-И koordinatlarr 10 metr daqiqliyindэ alrnrr. Single Point
Position metodu ilo mоsэlопiп etibarlr halli iigiin minimal mtigahidэ vaxtr
2-3 saat olmalrdlr. l}u gartla ki,4 чэ 9ох peykdan siqnal qabul оlчпsuп
vo GDOP yaxqt olsun. No qodor mti;ahidэ vaxtt 9ох olarsa, bir о qodor
Single Point Position-lo mэsэlопiп holli keytiyyэtli olacaq.

Yeni пбqtаlаrdа mffqahida. Mobil qobuledicinin ореrаtоru bazi anla-

п поzоrэ аlmаhdlr. Bu xiisusilэ tez statik metodla ёl9mо iglэri az vaxtda
miigahidэ aparanda xtisusi эhоmiууэt kэsЬ edir. О bilmolidir:
. оlgmэ раrаmеtri dtizgtin qoyulubmu? (milýahidэ пбчti, molumatlartn
yaztlmast iпtегчаIr чэ опlапп istinad stansiyada qoyulmug раrаmеtrэ miivatiq
olmasr).
о Antennanrn hi,indiirltiyti dtizgiin бlgiiltibmti чо о toyin olunan пёq-
tауэ nisbэton пэ qador siirii9iib?
о Nёqtэdо az miiýahida араrапdа GDOP-un bбyiik-kigikliyini diqqat-
lo mtigahida etmэk.
oTez statik rejimindэ 5-10mm + l ррm daqiqliyindo noticэ oldo et-
mok iigi.in оl9mэ i;lorini уаlлtz GDOP-un qyimoti 8-dan az rэlanda apalmaq.

з58
 Stop and Go (dауапrrаm-gеdirэm) iпdikаtоrчпdап istiladэ. Qo-
buledicinin Stop and Go indikatoru rочеr ореrаtоruпа imkan чегir ki,
GDOP-in miqdarr 8-dэп az olanda 4 vo daha 9ох реуkdэп tez statik metod-
la olgmo aparanda tэxmini ёlgmо чалttпt qiymэtlandiro bilsin.
Bu gostoricilori olda гэhЬоr tutaraq miioyyon etmok olar ki, no vaxt
mtigahidэni yekunlagdlrmaq olar ча postda (пфtоdо) hesablamada уахý1 natico
оldэ etmok оlаr (qеуri-Ьirmопаlt, qеугi-Ьirгаqаmliпiп halli пофеуi-поzаrdоп).
indi bu indikatorun komokliyi ilo uzunluýu 0-5 km чэ 5-10 km olan
bazis xottini iki diapazon iigtin ёlgmо dovriinti qiуmоtlэпdirmэk оlаr.
Toxmini qiymot orta qurgaqda GPS mii9atridэsi iigiin indiki situasiyaya
эsаýlапlr. Bu gortlo ki, istinad stansiyast va rочеr eyni реуklэгi izlэmali olsun.
Stop and Go indikatoru yalntz mobil qobuledicisini izlэdiyi {igtin onun
xidmoti lazrmi miiqahiclo mtiddotini qiymotlandirmakdir. Onu ba9qa maq-
sadlor tigiin istifadэ etmak lапm deyil.

Q iil j urп alrnrn iglanmasi (doldurulmasr). Btitrin geodeziya i 91оriпdэ

olduýu kimi GPS бl9mо iplaTindэ do hоr Ьir axtanlan (taprlan) пёqtаdэ 9ёl
jurnalr dol<lurulmahdrr. Qol juгпаlr hesablama эrаtъsiпdэ mэlчmаtlапп
yoxlanrb redakto olunmastnt asanla;dtnr.
istinad stansiyalarr. Rочеr
v Uttiqdon l5o yuxanda manegiliyin olmamast
v yaxtnlrqda goxgiialr еftъkt чеrо bilon oksetdirici sоthlэгiп olmamast
v Qurýunu aйomatik rejimdo iglomok tigiin qoymaýa tэhltikasiz уеr
v Peyklordan gэlon siqnallara manegiliklэr olmamalrdrr,
v Mtiýahidэnin olveri g li (miinasib) <рапсаrоlаrdэ> арап lmaltdr.
v GDOP-rn miqdarr 8-don 9ох olmamalrdtr
v Mtigahidэ vaxttnt qiymottondirmok tigiin stop and Go indikatorun-
dan istitъdэ etmэk laztmdtr.
v Qбl juгпаlr doldurulmalrdrr
v yaxrnlrqda elektrornaqnit giia Ьurахап mапьоlагiп olmamast
v Elektrik eneriisi ilэ tomin olmaýa taminat
v MэIumatlarr yaddaga yazmaq iigiin yaddaýda lazrmi hэсmdэ уеr
v Qabuledicinin parametrinin diizgr,in tonzimlanmэsi (mоsоlэп, mo-
lumatlann yaztlmast intervalr)
v дпtеппа h{indtirliiyiini,in o19iilmosino vo опuп siiri.i9mosino поzаrОt
v Драrаt qurulan nбqto geodeziya 9эьоkэsiпiп istinad noqtosi olmasa
da оlаr
v Pis istinad gobokosi nбqtosindo miivэqqэti istinad stansiyasr qur-
maqdansa, GPS - miigahidэsi iigtin yaxgr ;эrаiti olan nёqtэlardo mlivaqqoti

з59
istinad stansiyast qulmaq daha эlчегiglidir.
Dэqiq geodeziya Gps бlgmаlоriпdо оп azl Ьir nciqtonin koordinatr
WGS-84 kooгdinat sistemindэ l0 m daqiqliyindo molum oimalrdrr.
ýtil jчrпаh bela yazrlmaltdг:
Qбljчrпаh

Miiqahida cdilan mantaqa Rakr

Obyektin adl 13aza

Trapcsiya к-39

Miiqahidoqi Ohmcdzada Мuгаd Samir оЕlч

Kiimakqi Ваdэlоч Manaf iIham оЁlч

Mantcqonin tipi va sinifi Geodeziya istinad mэпtаоаsi I sinit_

Дlсtiп tipi vc пOmrаsi GPS l 452780

Antenna Tvne: А х 1202 Arf No з252

ДIоtiп hiindiirliiyti (baglanýrc) Daniz scviyyasindan 98,7lб m

(son.) (Q.039 m аlэtiп 0z htindЁrltiyii_

Miigahidanin Ьа9lаmа vaxtr l5.06.20 l 1205

Mii9ahidanin sопч l5.06.20l l l305

м iiEahidc zamant peyklarin sayl va kcytiyyot giistaricilcri GDOP

Saat
Peyk Min. 4 эdэd. Mak. l2 adcd.
GDoP 2.00 _ 8.00

imza: Ореrаtоr
Ktimakgi

зб0
 ххпI FэSiL
MэLUMATLARIN SKI_pRo гRoQRAMINA iпхдr, ш,uir,Masi.
MЭLUMATLARIN OTOKUIMЭSi ЧДХТINDА YOXLAMA ЧЭ
REDAKTэ ETI\4a. PRoToKoL FAYLININ
дiчдr,izi чэ tчэтiсаr,экi
Molumatlar SKI-Pro рrоqrаmlпа bilavasitэ FК slot kartla чэ уа FК
hesablayrcr kart qurýusu ilэ ёtЁrtiltir. Bu da System 300 (kontroller) noza-
rэtgisi ilo va уа System 500 qэbuledicisindon ёttiniltir. Bunlardan ba9qa
komp{iterin Ьаrk diskina yazrlmrg оччоlсэdэп еmаl olunmamrg ёl9mэ пэ-
tiсэlоri dэ SKI-Pro рrоqгаmlпа бtiiriilo Ьilоrlоr.
Мэlumаtlаr ёttirtilэrkэп ореrаtоr bazi mэlчmаtlаrr yoxlayrb redakto
etmэlidir.
Xtisusilo agaýrdakr yoxlamalar aparrlmaltdrr:
* Noqtэnin identifikatoru:

оrfоqrаfiуа, Ьа9 чэ sotir hэrt'lоri, buraxtlmt9 sэhvlor vo s.

* iki dэfэ mtigahida olunmuq пёqtаlоriп eyni identitikatorlan olduýunu.

Bir layihada olan mtixtэlif noqtolorin mtixtolif identitlkatora malik

оlmаlаrr.
Qol jurnalr ilo antenanrn hoqiqi hiindiirliiytinii чо stirti9mэ element-
larini mtiqayisэ еtmэk.
Ona da xtisusi diqqat уеtirmэk laztmdtr ki, учхапdа gёstэrilэпlэrlо
olaqadar qurulan noqtanin раrаmеtrlэriпdа SKI-Pro-nun bozi modullarrnda
dayi9iklik ola Ьilэr.
Bu ciir dэyi9iklik olarsa bazis xэttinin uzunluýunu yenidan hesabla-
maq laztmdrr.

iglanmamig 6lgma паtiсоlэriпiп чэ layihэlarin ehtiyat sчrоtlэri

Hesablanmrg molumatlarr qobuledicidэn gбttirtib ehtiyat tigtin suгэtiПi
уа disko vo уа Ьэrk disko kёgtirmok. FK-kartrnr tэmizloyib ondan sопrа
istifadэ etmak оlаr.
FK-kartrndakt molumatlara hоmigэ giri9 var.
Вir пе9о karttn yaddagrnda olan mаlчmаtlап агхiчэ kоgi.irэпdэ hэr Ьir
kartrn molumatlarr ti9йп ayrr kataloq yaratmaq moqsodouyýundur.
Biittin layiho molumatlarrnr idxal etdikdэn sonra malumatlarr hesab-
lamazdan avvol miitlэq biitiin direktoriyanl layihэ ilэ birlikdo surэtini уа-
rаtmаq laztmdtr.

збI
 ý167. МэпtаqэIэrdап biri iigiin ilКп (istinad)
WGS-84 koordinatlarrn ahnmasr
Yuxanda qeyd olunduýu kimi bazis xattini hesablamaq tigiin оп azl
bir nбqtэnin koordinatlan molum olmalrdrr. Qalan noqtolorin koordinatlarr
Kqeyd> olunan noqtonin koordinatlarlna оsаsэп hesablanrr.
istonilэn dэqiq GPS бlgmоlаri tigiin WGS-84 koordinat sisteminda
gоЬоkэ пёqtаlоriпdэп birinin koordinatlan tохmiпэп l0 m dэqiqliyindэ
mэlчm olmalrdrr. WGS-84 koordinatlarlnln уа daxil edilmэsi mtimКin оlап
mэпЬэdэп gёtiirmаklэ чо уа оlgmэklэ tapmaq оlаr.
SKl-Proqramlnln kбmэkliyi ilэ пёqtэпiп molum diizbucaqh koordi-
паtlаппdап geodeziya ча уа istifadэ olunacaq retЪTens-ellipsoid koordinat
sisteminэ kegmok olar.
Эgэr rеtЪrепs-еlliрsоidо чэ WGS-84 ellipsoidэ qargrlrqlr oriyentirla-
mэ elementlori malumdursa, onda WGS-84 koordinat sistemindo qэпаэt-
Ьэх9 dэqiqlikdэ kooTdinatlarr almaq olar.
Ellipsoiddan ellipsoidэ kegid iigiin раrаmеtrэ giгi;i asan olan mопЬэ-
lэrdэп gбttirmэk laztmdtr. Yчхапdа deyildiyi kimi istinad stansiyastntn ko-
oгdinatt mаlчm noqtanin olmast iigiin mэсЬuri deyil.
Эgэr istinad stansiyasr tigiin koordinatlan molum olmayan пёqtэdап
istiГado оlчпursа чо rочеr olgmo i;larini koordinatlan molum nёqtada ара-
rаrsа, onda birinci bazis xattinin uzunluýunu mаlчm пбqtоdэ (rочеrdэ)
asanlrqla tapmaq оlаr. Bu molumatlann эsastnda istinad stansiyastnln baq-
lanýrc koordinatlarrnr WGS-84 koordinat sistemindo alrb qeyd etmok olar.
Эgоr istinad stansiyastntn baglanýrc koordinatlarr WGS-84 koordinat sis-
temindo molum deyilsэ чэ уа уuхапdа deyilэn Ёsulla almaq qeyri-mtim-
kiindiirso, onda опчп avэzedicisi (alqoritm) SKI-Pro рrоqrаmrпdа Single
point positiondan istitъdo etmэk оlаr.
Bu halda hаmigэ bir nego saat mii;ahidэ aparrlmr; пёqtэпiп koordi-
natlan hesablantr, Sonra selektiv giri;in (SA) tэsirini tapmaq lazrmdtr. Nэ-
ticodэ WGS -М koordinatlarr l0 m daqiqliyinda altnmaltdtr.
Эgоr istinad stansiyasrnrn ilkin koordinatlaгr istonilэn doqiqlikdэ ta-
ptlmazsa, onda bazis xotti bбytik sэhчlо hesablanacaq ki, bu da бz tosirini
bagqa hesablamalarda gбstэrэсоk.
Hesablanan mаlчmаtlапп раrаmеtrlаri. Qox vaxt эldо olunmu9
mоlчmаtlапп iglonmэsi iigtin in the vast majority of cases, the В <ytiklo-
mak> parametrindo qoyularsa, onu doyigmoyэ ehtiyac yoxdur. Qiinki bura-
dan altnan пэtiсаlоr qэпааtЬэх; olacaq. Qox nadir hallarda mаlчmаtlапп
iglonmэsi раrаmеtriпiп birinin vo daha 9охчпuп dэуi9mэsiпа ehtiyac оlur.
Bu haqda iimumi molumat a;aýrda чегilir.

362
 Otnqdan yuxarrda olan yiiksaНik kаsdirmэ Ьчсаýr. Geodeziya
GPS оlgmэlэriпdэ maskant peykin iifiiqdon l5o olduýu qiymotdo qoyurlar.
Ona gётэ da mtigahido поtiсэlэriпi hesablayanda куйklоmэk>dа bu rоqоm
gottirtiltir.
Doqiq notica эldо etmok iigtin yiiksokliyi tifiiqdon l5" az olan peyk-
lordon istifado еtmэk |aztm deyil. Kosdirmo bucaýrnr аrttrmаq оlаг, ancaq
bunu 9ох ehtiyatla etmok laztmdtr.
Эgаr malumatlar hesablanan zаmап qэbuledici tanzimloyicisindэ ра-
rametr 9ох qoyularsa, onda bazis xottinin hesablanmastnda miigahido mate-
riallarrndan istitbdэ olunmayacaq. Qiinki yi.iksokliyi iifiiqdan az bucaq ta9-
kil еdэп реуklэr ayrrlacaqdrr. Bu halda ola bilsin ki, ixtiyarrmtzda оп azt 4
peyk avozino tig peyk qalsrn. Вч halda istэnilon dэqiqlikdэ паtiсэ ahnmay-
acaq. Воzэп kэsdirmэ bucaýtnr 20О-уэ qэdоr arttrmaq xeyirli оlчr. Мэsо-
lэп, ionosfh aktivliyi аrtапdа чэ tifiiqdon 20О htindi.irl{ikdэ оlап goxlu peyki
mii;ahido еtmэk miimНin olanda vo опlапп (GDOP) hэndosi уеrlэ;mаlоri
yaxgr olanda. Bu vaxt GDOP-a пэzаrэt etmok tigtin Survey Desing modulu-
пчп SKI-Pro рrоqrаmtпdап istit'ada еtmэk laztmdtr. Bozan еlэ оlчr ki, 5
peyki miigahidэ еtmэуэ baxmayaraq bazis xэttinin hesablanmast sahvi
qoyulmug hoddi kеgir.
Эgэr miigahidэ olunan реуklэrdэп hэr hanst biri btittin mtigahido vaxtr
tifiiqdon 20o-do yuxarl qalxmayrbsa, demoli, homin peyko iопоstЪr еtlЪktiпiп
tosiri giiclti olub. Эgэr kosdirmo bucaýtntn qiymotini artrnb оlgmэ i9lori
iifiiqdan hiindiirdэ olan 4 peykda apanlarsa, onda ola bilsin ki, naticonin key-
tiyyati yaxgrlagsln.
Еfеmеridlэr. Qэbuledici vasitasilэ qabul olunaraq уапlап peyk еГе-
mеridlэriпi otiirmak й9tin SKI-Pro-dan istitЪdo olunur. Bu geodeziya GPS
ёlgmэlэriпiп tэcnibosindo standart bir hal kimi qobul оlчпчЬ.
GPS-in kёmokliyi ilэ ytiksok dэqiqlik tэlоЬ оlчпmауап, adi geode-
ziya оlgmэlаri aparanda doqiq еtЪmеriddоп istitЪdэ etmoya ehtiyac уохdчr.

ýlб8. Hesablamadд istifada olunan mаlumаtlаr

Dэqiq geodeziya GPS оlgmэlэri aparanda Kyiiklomok>do qoyulan
<<Auto-matic> геjimiпiп totbiq olunmast maslэhot gбriiliir. Bu rejimdэ kod
чо Гаzа (Code and Phase) оlgmэlаriпdэп istitadэ olunur. Эgэr bazis xэtti-
nin tez taptlmastnda yiiksэk dэqiqlik tolob olunmursa, onda <Ancaq kod>
(Code only) rejimindэn istifada оlчпчr. Мэsоlоп; Tabii sэгчэtlэriп tadqiqa-
tlnda, hаrЬi omoliyyatlarln apanlmastnda vo уа a9rq donizdэ араrrlап iglэr-
do. Yаlпи kod бlgmаlаriпdап istifada edanda hesablama naticalэrinin
doqiqliyi 0,3 m-dan az оlmur. Bazis хэtlэriпiп yriksok daqiqliklэ hesab-
lamalannda <<Automatic> чэ Kphase clnly> (yalnlz faza сtlgmэlэri totbiq cllu-
збз
nanda) ýimlori arastnda еlэ Ьir tЫq yoxdur. Alrnmrg nэticolor tохmiпэп
Ьir-Ьiriпа ЬэrаЬэr olacaq. Uzun хэtlэriп (l00 km-dan gox) бlgtilmэsiпdэ
оgэr miigahidэ ant miiasir еfеmегiddоп istifadэ оlчпаrsа, onda kod бlgmэsi
yiiksэk dэqiqlikli nэtica эldo etmoyo kбmoklik еdэr. Эgэr kod бlgmэlэri
hэr hansr Ьir sоЬэЬdэпsэ keytiyyotsiz olarsa, onda bazis xэttinin hesab-
lanmastnt <Phase only> rejimindo iсrа etmok laztmdtr. Kinematik metodu
ilo alda olunmug malumatlann <Automatic> rеjimiпdэ hesablanmast dэqiq
natica эldo еtmауэ imkan чеrir. <Code only> rejimindon (yalnrz kod ol-
9mоlогiпdэп istifadэ еdэпdо) о vaxt istitЪda olunur ki, hэmiп iga yiiksok
dэqiqlik tэlэЬ olunmastn.

ýlб9. Masafodan aýrlr оlаrаq gохmэпаhпlп qeyd olunmasl

Bu раrаmеtriп kёmэkliуi ilo gбstоrmэk оlаr ki, bazis xatti yalntz
SКI-Рrо proqramrnda hesablanmalrdrr. <Ytiklamak>da раrаmеtriп qiymэti
20 km-dir. Bazis xэttinin uzunluýu 20 km-dап qrsa olarsa, Ll чэ L2 dia-
pazonlarrnda бlgmоlаr sorbэst mi.i;ahidэ kimi эп ki9ik kчаdrаtlаr iisulu ilэ
tarazlagdtrma рrоqrаmlпа daxil edilir. Niderland kralhýrnrn Delf ;эhагiп-
dэН ТехпiН Universitetin professoru Tyunessen (Teunissen) hаmkаr-
larr ilэ axtartg metodu i9layib hazшlamtglar. Ахtапg metodu bu рrоqrаm-
da miimkiin yrýrmrn btitovliik (tamhq, vahdэt) roqomlorinin taprlmasrnda
gохmэпаltпtп fаzа hollinin 9ох eftektli alqoritmidir (avaz edonidir).
Qэbul olunmug чэ bu vaxt istitЪdо оlчпап statistik hэllin kгiteriyasr
(tinsiirii) Doktor Frеуiп (Frеi) ba9qa ахtаrrg alqoritmi totbiq etmoklэ ov-
чоllаr dэrс olunmug i;lorindэ istitbdэ оlmugduг. Sonradan опа FАRА (9ох-
manaltntn tez hэlli alqoritmi) adr verilmig, indi isэ bu metodikanr FARA -
statistika аdlапdrпrlаr.
20 km-dэп uzun (hoddэn artlq olan) bazis xottinin hesablanmastnda
L3 аdlапап holl totbiq оlчпur. Вч holli oldo еtmэk iigiin L1 уа L2 diapa-
zonlannda aparrlmt; хэtt бlgmolorinin kombinasiyastndan istifado olunur.
Bu yana9manrn iistiinltiyii ondan iЬаrэtdir ki, iопоstЪr tэsiгi aradan gёtti-
riiltir. Ancaq bu halda faza goxmэnaltntn hэllindo tamroqэmli xarakteri ро-
zulur vo belaliklэ, goxmonaltnrn holli problemi altnmtr. Bu da gox boytik
rо1 оупаmtr, gtinki goxmanalt рrоЬlеmiп hэlliпdэ чzчп mоsаtЫэr iigiin bu
qeyri mйmktindiir.
Оrtа kvadrat sаhчiп haddi. Оrtа kvadrat sahvin hoddi (Rms threshold),
bazis xэttinin etibaгsrz taprlmasr ehtimahnr minimuma endirmok tigiindrir.
Bazis xэttini on kigik kvadratlar iisulu ilo hesablayanda Ьir faza Гэrqi-
nin оrtа kvadrat sэhvi (гms) hеsаЬlапrr (yoni оrtа kvadrat sэhчiп vahid
vэzni) чэ bu rоqоm qoyulmu; hodd qiymэti iiэ miiqayisэ сllчпчr (Rms
threshclld). Geodeziya olavalorinin gclxunda <ytiklэmok> (Automatic) ор-
364
siyasrnda istitbda оlчпа bilor. Bu vaxt sohvin hэddi qiymэti поqtэdэ iglоmэ
vaxttndan astlt оlаrаq aйomatik sеgilэсэk.
Оrtа kvadrat sohvin vahid vozni osasan bazis xottinin uzunluýundan,
mi,igahida vaxttndan чэ ionosth sapmastndan (hiddotlanmэsindon) asrlrdrr.
Опч da qeyd еdэk ki, iопоstЪriп sapmast gесэlоr gtindtizэ nisbatэn az
оlчr. Gcizlonilэn (tэxmini) orta kvadrat sohvin vahid yozni 5l-cr codvoldэ
verilmigdiг.
Cadyal 5l
GЁndЁz mtisаhidэlэri Geca mtigahidэlori
МаsаtЫаr
l0 daqiqadэn az l0 mm-dэп az l0 daqiqadan az l0 mm-dоп az
5 km-э qadar <10 mm <10 mrп <10 mm <10 mm
5 km-dэп
< 15 mnr <25 mnr <l0 mni <15 mm
10lсп-э qodar
10 km-dan <l5 mnr
<l5 mm <40 mnr <10 mm
20 hп-э qodar

Эgэr hesablanmrg Ьir t'azalar tЫqinin sэhv rаqэmi hэddi rоqэmi ke-
gэrsо, onda tаmrоqэmliпiп homin bazis xotti iigtin goxmanalt faza hэlli (ti-
xed ambiguities) alrnmayacaq чэ mosalonin hэlliпdо iizon чегgtildэп istifa-
da olunacaq (yoni goxmonaltnrn hэlli bag tutmadr).
Опа da xiisusi diqqot yetirmэk laztmdtr ki, эlavo рагаmеtr tэtbiq
еdэпdэ <Use stochastic modelling> bir Гаzа brqinin оrtа kvadrat sэhvini
Ьir qоdоr azaltmaýa imkan versin. Tez statik mеtоdч ila 10 dэqiqa mtid-
datinda Olgma араrапdа sahva hadd qoyanda ehtiyatlr olmaq lazrmdlr
ki, sэhv hoddi osaslandtnlmamtg Ьбуtik rаqэm olmastn, giinki mosalэnin
pis keytiyyэtli hallina gэtirib 91хапr.
Qoxmtiddэtli mtigahido араrапdа (30 daqiqo va daha 9ох) orta kvad-
rat sohvin qiymэtini bбytik rоqоm gёtrirmэk оlаr. Bundan da о vaxt istifado
etmak оlаr ki, bazis xottinin uzunluýu hoddi aýmasln чо uzun bazis xottinin
goxmonalt hэllino cэhd olunmastn.
Hallin tipi. О раrаmеtr (Solution type) biittin bazis xatlэrinin taprlma-
srnda tэtbiq olunur ki, о taza gохmэпаltпrп hollindo tamгaqomli almaq tigtin
cэhd edilsin. Оgоr hollin tipi <Standard> (standart) segilibso, onda SKI-Pro
рrоqrаml goxmonalmrn qeyd edilmasino cohd edocak, yani onun tamrэqamli
hэlliпэ va qoyulmug <Ionospheric model>> раrаmеtriпо mtivatiq iопоstЪr dЁza-
1i9i tatbiq etsin. Оgаr hэll tipi <Iono 1iee tixed> segilibsэ, onda bazis xottinin
taprlmast iki dёчrdэ hoyata kegirilir. Эwэlсэ goxmanaltnrn qeyd olunmastna
cohd edilir, sопаr iso Ll yoL2 iigiin taprlmt; tаmrаqоmliпiп hollinin kбmэk-
liyi ila ionosth tosirindon azad hesablama арапlrr. i9э bu сtir yanagmaýrn
iisttinliiyii ondan ibaratdir ki, tЪzа goxmonahstntn tаmгаqаmli hollindo hesab-
lama поtiсаlэriпэ iопоsfЪr tasiri оlmur (опlаr kanarla;drnlrrlar).
з65
 Uzunluф 5-20 km olan biitiin bazis хэtlаri iigrin xtisusilo оgэr бlgmэ-
[эr gtindiiz арапlаrsа, bu tip hollmoslэhot gоriiliir.

ý170. ionosferin пэzаrэ altnmast (ugotu) metodu

Bu раrаmеtr о bazis xэttina уаIауlr ki, onun uzunluýu 20 km-dэn 9ох
deyil. Yani, о bazis xotlorino ki, опlаr SKI-Pro рrоqrаmrпdа ёzlэriпо faza
goxmэnaltsrnrn hэllinda tаmrоqоmli tapmaýa cahd еdirlэr. <Ytiklomэ> bu
раrаmеtr <Automatic> kimi qoyulub. Bu da oz nбvbosinda aйomatik olaraq
эп yaxýl mtimktin hэll yolunu segmoyo imkan чеrir. Оgаr istinad stansiya-
srnda ёlgmэ i;lari uzun mtiddэtdэ aparrltbsa, onda <Computed model> (he-
sablanmlg model) чагiапttпt segmok olveriglidir. Bagqa hallarda almanax
mэlumatlarr olduqda <КlоЬuоhаr model> variantmdan istit-adэ etmak olar.
Ona gёrэ <уtik[эmо>dэ olan qiymotlэrin dэyi;mosino ehtiyac yoxdur.
Standart modelin ovэzindэ KComputed model> variantt tatbiq oluna bilor.
Bu vaxt hesablama Ll чэ L2 diapazonlartnda olan qabul edilmig qэbuledici
ilэ siqnallar tЫqindon istitadэ etmoklo арапltr.
Modeldэn istit'adэnin tistiinliiyu ondan ibaratdir ki, bu model bu rа-
yonda арапlап mrigahido qoraitinэ эsaslantr. Bu modeli tэtbiq etmak iigiin
оп az| 45 dэqiqэ apanlmrg mri;ahidэ nэticalari olmahdrr. Standart model
iопоstЪriп бziini.i араrmа emprik modelino эsaslantr ча о Giinoq saat buca-
ýrnrn funksiyasldrr. Standart modeli sеgilэrkап diizolig biitiin taza olgmolo-
riпэ verilmэlidir. Bu diizoliglar ol9mo antnda Giinogin saat bucaýtndan чэ
peyklэrin tifiiqdon пэ qэdэr htindi.irliikdэ olduýundan astltdtr. Bazis хэtlоri
iigiin, uzunluýu учхапdа gёstorilan hэddi agdrqda (kegdikdo) iопоstЪr tэsiri
L3 adlandrrrlan L1 чаL2 diapazonlannda арапlmrq olgmani totbiq еtmоklэ
xott бlgmо kombinasiyastndan istitЪdа еtmэk hesabtna аrаdап qaldrnhr. Bu
halda goxmэnaltnrn hэlliпэ cohd olunmur.
Stoxastik mоdеllа9mэdап istifada. Эgэr ionoslhin yiiksok dоrасэ-
dэ sapmastna ehtimal varsa, onda <Use stochastic modelling> opsiyastnrn
segilmosi imkan чеrir ki, orta чэ uzun хэtlоriп goxmonalr hэlli bu opsiyada
apanlstn.
Ancaq bu halda qrsa bazis xatlarinin hesablanmastnda ehtiyatlr olmaq
laztmdrr ki, 9ох эksetdirma еtlЪktiпiп tэsiri чэ уа siqnallann qэbulunda
olan эпgоlliklэr, sэhvon ionosth sapmasl kimi qэЬчl olunmastn. Опа gоrэ
<уiiklэmо>dэ qurulmugdan о vaxt istitadэ olunur ki, bazis xэtti 10 kilomet-
rdэп uzun olsun.
Kinematik бIgmэlэriп hesablanmaslnda etibarlr notico almaq iigtin bu
opsiyadan istitЪdo оlчпmчr.
Tezlik. SKI-Pro рrоqrаml aйomatik olaraq konlcet hanst tip olgmo
noticalэrini hesablamada istifado etmoyi ёzri segir. Ona gсlrэ da <yiiklэ-
з66
mok)do qurulan Automatic opsiyastnt dэyigmoyo ehtiyac yoxdur.
<Iono tiee t'loat>> opsiyastntn segilmosi ona.gatirib 91хаflr ki, SKI-Pro
рrоqrаml L3 adlanan holli axtaracaq. Вахmауаrаq ki, bazis xattinin uzun-
luýu tЪzа goxmonaltstntn tamroqэmli hallini almaýa imkan чеrir, L3 adla-
пап holli hoyata kеgirmэk iigiin miigahida vaxtr gox olmalrdrr.
ТrороslЪr modeli. Axtnnct noticэni эlda etmok tigiin <Hopfield> vo
<Saastamoinen> modellorindэn hаr hansr birinin segilmosi bёyiik rol oyna-
mtr, Ancaq <No troposphere> opsiyasrndan istifado etmak qoti olaraq mos-
lэhot gёriilmtir.
Эgэr trороsfеr mоdеllэriпiп he9 birindan istit-ada olunmursa, onda
qопаэtЬэхg пэtiсэ эldэ еtmэуi gёzlоmэk olmaz.

ý171. Bazis хэtlэriпiп segilmэsi - hesablama ýtrategiyaýl

ýaboko mэlumаtlаппt emal etmozdon avval a;aýrdakr aspektlara
xiisusi diqqat yetirmэk laztmdtr:
* Noqtolordэn birinin WGS-84 koordinat sistemindo ilkin koordinat-
lап mэlum olmalrdrr.
* Movcud istinad geodeziya gobakэsino baýlamaq.
* Mr,ivaqqэti istinad stansiyalarr koordinatlanntn hesablanmast.
* Mtivэqqoti istinad stansiyalartndan istitada edэrok tez statik mettrd-
la бlgmоlэriп apanlmasr.
* lJzun хэtlэr
*
Qtsa хоtlэr
Оgэr miivэqqэti istinad stansiyalarl bir пеgэdirsэ, onda onlarrn to9kil
etdiyi gэЬоkо hesablanmalt vo |aztm gэlэrsо, movcud geodeziya istinad go-
bэkolorino baýlamaq laztmdtr.
NочЬэ ilo btitiin bazis хэtlаriпi hesablayrb, dэqiqliklэrina аrхауtп
olandan sonra orada olan miivэqqoti istinad stansiyalann koordinatlannt
disko yazmaq moqsodouyýundur. Bir dэ mоslэhэt gёriiltir:
Mobil qobuledicilor qurulan пбqtоlэriп koordinatlart mtivэqqoti isti-
nad stansiyalann koordinatlartndan asrlr olduýu iigiin tokrar mtiqahidoni
mtivoqqoti istinad stansiyalartnda араrmаq.
Mtivaqqэti istinad stansiya 9эЬэkоlэriпiп hesablamalannt араrапdап
sопrа qalan bazis xetlэrini hesablamaq olar. Yoni mtivaqqoti istinad stan-
siyalarla эlаqэli mobil qobuledici qoyulan nёqto vo radial bazis xotlorini.
Эgаr uzunluýu 9ох tэrqli bazis xэtti hesablanmaltdtrsa, onda iki чэ
daha artlq bazis хэtlаri bloku yaradtb, hesablamanl hаmiп bloklarda араr-
maq lazrmdtr.
Eyni tip охýаг bazis xotti blokunu fогmаlа9drrtЬ onlarr hesablamaq
olar, Nozora 9аrрап mtixtalif uzunluýa malik olan bazis xatlarini, eyni bir
з67
seansda hesablamaq moslohat gбrtilmtiг.
Вчпlаrdап ba9qa tez statik metodla бl9{ilmli9 qrsa bazis xatlarini чэ
чzчп mtiddэt mtigahido olunaraq statik metodla tapllan bazis хаtlагiпi birgo
hesablamaq da mоqsэdэ чуфп deyil.

Маlцmаtlаrrп idxalr va iglanmasi (hesablanmalarr). Мэlчmаtlаr

hesablanarkon опlап yoxlamaq vo laztm goldikdo agaýrdakr elementlori
redakto еtmэk lazlmdtr:
v Eynilэ9mig nбqtolari.
v Qurýunun hiindiirltiyti vo antenna siir{igmэsinin komponentlorini.
v ilkin noqtэnin WGS-84-dэ koordinatlannt.
v Ehtiyat tigtin 9ёl ёlgmэ пэtiсэlэriпiп vo layihonin suгotini grxarmaq.
A9aýrda}u aspekt va рrоЬlеmlоri пэzаrа almaq:
*
ýobэkonin yaxgr tarazlagdtrrlmastnt.
* Н"9 olmasa, Ьir пёqtэпiп koordinatlannr WGS-84 koordinat siste-
mindэ tapmaýr.
* Мёчсчd geodeziya gobakosino
baýlamaýr.
* Yerli koordinat sistemino
kе9mэуэ cohd etmayi.
* Mtivэqqoti istinad stansiya gоЬэkэsiпiп yaradtlmasl чо tarazlagdr-
nlmastnt.
* Mtivoqqoti istinad stansiyalartndan
istifado еtmэklо taprlan пбqtэlо-
гiп hesablanmaslnl.
* Uzun хаtlэri.
*
Qrsa хэtlэri.
* Hesablanan molumatlann
раrаmеtrlэriпi.
Bazis xatti hesablanmasr паtiсэlаriпiп analizi. Noticэlorin analizin-
do bazis xatlorinin hоddэп qlsa va hoddon uzun olmalanna xtisusi diqqat
yetiгilmэlidir.
Hoddэn qtsa bazis xэtlarinin hэllindэ goxmanaltnrn hэlli sualt axtang
чэ FАRА alqoritmin komokliyi ilэ hoyata kegiгilir.
Нэddэп uzun bazis хэtlаriпiп hesablanmasr L3 adlanan holl ilo hoya-
ta kegirilir, yoni Ll чаL2 xэtt cllgmo kombinasiyasr ilo, Вu ionosth tэsiri-
па kompensasiya чеImоуэ imkan чеrir. Bu halda t-aza goxmonaltstntn tam-
rэqоmli hэlli olmayacaq. Bu sobэbdon gохmэпаlt hэlli hayata kegirilmir.

ý172. Hэddi qiymatdan qrýa bazis xotlari

Ambiguities resolved - uzunluýu 20 km-э qэdаr olan bazis хэtlэri
tigiin (hoddi uzunluq <susmaq>da qoyulanda) goxmonalrnrn holli (9бldэ ара-
nlmrg ёl9mоlог yaxgrdrrsa) keytiyyatli пэtiсаlэr эldэ еtmэуа imkan чеrir.

368
 Hoddi qiymэtdon qrsa bazis хэtlэri йgiiп SKi-pro рrоqrаml 9охmэпа-
lr hэlli рrоЬlеmiпэ убпэlасоk чэ vahid vэznli оrtа kvadrat sahv ilo hЭlliП-
dэп altnmtg пэtiсэ qiymotlondirilэcok. Bundan sопrа iki hэlldэп aldo
olunmu9 поtiсэlоr mtiqayiso оlчпчr ki, bu da vahid voznli orta kvadrat sэhv
iigtin 9ох az mahiyyэta malikdir. Оgэr iki hэll aгastndakt Гоrq 9ох оlаrsа,
onda sonuncu qiymot о gottiriitacэk ki, опчп rmý qiymoti azdtr. Bu hэll
statistik metoda эsaslanan qiymotlэndirmodir. Моlчmdчr ki, эп ki9ik kvad-
rаtlаr metodu tanliklori yalnrz alrnmt9 komiyyэtin (bёyiikltiyiintin) ehtimal
qiymatini чеrо bilor. оsаsэп onlar <hэqiqi qiymэt> kimi qэьчl оlчпчrlаr.
Onunla ЬоrаЬоr yadda saxlamaq laztmdtr ki, ionosfer aktivliyinin 9ох ytik-
Sэk olmasl faza ёlgmаlоriпа sistematik sahv gotiro Ьilаr. Bu halda on kigik
kчаdrаtlаr tisulu ilэ naticэlorin tarazla9drrrlmast statistik diiz оlmаlаппа
Ьахmауаrаq, опlаr rеа1 qiymotdan 9ох tЫqlona Ьilэrlэr.
inandrncr naticэlarin эldа olunmasr ehtimalmtn maksimum olmasmt
tэmin etmok tigiin FARA-nrn statistik metodun an ciddi kriteriyasrndan istifadэ
оluпчr. Qохmэпаh problemi hall olunandan sопrа inanmaq оlаr ki, istonilan
miimki,in goxmonah рrоЬlеmiп hallindon аhпап qiуmэtlаrdэп чэ FАRА alqo-
ritmi оп ehtimal hэlli чеriь vo Ims qiymoti ап kigikdir. Эgэr bazis xэtloгinin
miigahidэsi tigtin кропсэIэ> sеgmэk prinsipini, Lапmi mii9ahido olunacaq
рфtэriп Sayml, GDOP mohdudiyyatini чо пбqtаlэrdа laam оlап mti9ahida
mtidcatini gozlosok, onda 9охmопаlrшп hэlli ilo bazis xэtlorinin hesablamalan
dэqiqliyi layihoda пэzоrdа tutulan dэqiqliyo mtivaf,rq olacaq.
- -yчхапdа
deyildiyi kimi sonuncu поtiсэ dэqiqliyino tэsir edon taktor-
1ап tam aradan qaldrrmaq qeyri mtimktindiir.
ýoxmanalrnl hэll etmak miimkiin olmadrqda. Qбl ёl9mо iýlогi key-
tiyyatli арапlаrsа, onda uzunluýu 20 km-a qоdаr olan bazis xэttinin 9ох-
mJnah holli do keytiyyotli olacaq. Эgоr nёqtado mii9ahido qlsa miiddэtdo
арапlsа Yэ уа siqnalr qэbul olunan peyklэrin sayt laztmi miqdarda deyilso,
оъса sкi-Рrо рrоqrаml gохmэпаlr problemi hall еtmэуэ qadir olmayacaq.
Bu halda istэnilэn doqiqlik эldo olunmayacaq.
Оgаr tez statik metorJla goxmonaltnr holl etmok iigtin оlgmэ i9lari qrsa
mtiddэtdэ apanltbsa, onda ёl9mэ iglorinin apaпlmast doqiqliyini mtiаууэп
etmok 9ох gэtin olacaq. Вчпчпlа Ьоrаьоr bazis xattinin hesablanmast do-
qiqliyini kobud da olsa, qiymotlэndirmok moqsэdilo standart yaylnma rа-
qamini hаr Ьir koordinat tigiin l0 rоqэmiпо wrmаq lazrmdtr.
опа da xtisusi cliqqэt уеtirmэk lazrmdtr ki, uzunluýu 20 km-dэп az
olan bazis xэttinin gохmэпаlt problemi пёqtаdэ mti;ahida qэпааtЬэх9 miid-
dotdэ (vaxtda) арапlаrsа clnunla da hоll оlпчr.
огtа kvad-
Qoxmonalrnr hall etmok miimktin olmayanda log-taylrnda
rаt sohvin hocldi (oksh) qiymotini malumatlarrn qeyd protokolunda yoxla-
maq lazrmdtr.
з69
 Нэddоп qrsa bazis xэtti iigiin daimi cohd olunur ki, gохmэпаltпt
FARA-statistik sualrntn ахtагtgt ilэ holl edilsin.
Protokol faylrnda hоr bir bazis xotti FARA - statistikdэ izah (9аrh) ilэ
qeyd olunub.
'Agaýrdakrlar
yoxlanr lmaltdtr:
t
Реуklоriп sayl: 4-dэп az olmamaltdtr.
* Hэllin iizon vergtillo orta kvadrat sэhvi, yэni orta kvadrat sэhvin
hoddi, (oksh) raqэmini almaq iigiin faza goxmonaltstntn tamrэqomli hallinэ
cohd.
+ oksh
tamrэqomli (qeyd olunan) halli. l
* Faza goxmэnaltsrnrn hэllindon sопrа tamroqomli (oks) rэqоmi.
Bu
rэqоm tizen vergiillo holldon altnan sэhчdэп bir az 9ох olacaq.
Yuxanda deyildiyi kimi эgоr qeyri-tamroqomli hollindon (oks-in)
qiymэti qoyulmug hoddi kеgоrsэ, onda bazis xottinin tamroqomli hollindon
goxmonalt qiymэti qэbul olunmayacaq ча naticodэ yalnlz tizan verg{il hэlli
altnacaq (yoni, goxmonalt qeyd оluпmауасаф.
Belэliklэ, оgэr goxmэnalt istonilon torzdэ hэll olunmazsa, onda tam-
rэqоmli hэllindэn altnan пэtiсо (oks-in) hoddi qiymэtindэn az olmaltdtr.
Эgэr (oks-in) haddi qiymэti tаmrоqоmli hesablamadan чо уа i.izan ve-
rgiillo taza goxmэnahsr ilo hesablanmlg rms qiymotindan az olarsa, onda tjkir-
logmok оlаr ki, оrtа kvadrat sэhvin hэddi qiymэti пэ qэdоr dtizgiin qoyulub.
Yuxanda deyildiyi kimi эgоr tez statik rejimdo nёqtodo mtigahido 10
dЭqiqodan az vaxtda арапlаrsа, onda etibarlr пэtiсэ oldo etmэk gtibhэ altr-
na diiqiir. Bunun sэbobi ondan ibarotdir ki, lэu ciir ýэrаit hэr iki halda 9ох-
monalt hэllindon altnan (oks-in) qiymotinin yiiksэk olduýunu vo sonrakt
emal iglorinda az etibarlr mаtеriаllаrdап istitafdэ olunacaýtnr gбstэгir. Uzun
mtiddэt - tэхmiпэп 30 doqiqa чэ daha 9ох mii;ahido apanldtqda rms hэddi
qiymэtini аrttгmаq оlаr. Qanunu (oks) оrtа kvadrat hoddi qiymэtini dэyi9-
moklo bazis xэttini эlverigli hэll etmayo tэсrйЬэ laztmdtr. Ogar uzunluqla-
rln bir-birindэn tЫqli olan bazis xottlэrini hesabiamaq lazrm gэlorso, onda
mэlumatlartn emalt bir пе9э dэtb igэ saltnmaltdtr.
Раrаmеtrlэri eyni kateqoTiyadan olan bazis xatlarinin emalr tigtin ра-
ketlor segilir vo igэ saltntr.

ý 173. Hoddi qiymatdan uzuп bazis xatlari.

Hoddindan uzun bazis xottlorinin hesablanmasrnda (Ksusmaq>-da bu 20
lcn-dir) SK-Pro рrоqrаml ionosfh tэsirini аrаdап qaldrnr, goxmanalrnrn hаlliпэ
уёпоldilэп cohd iso Ьа9 futrnur.
Beloliklo, nэtico hаmigэ <Ambiguities not resolved> (gохmэпаlrпrп
holli statusu=no) bayraýr ilo qeyd olunacaq.
з70
 Uzunluýu 20 km-dan 9ох olan bazis xotti iigiin gохmэпаlr problemi
holl olunmur.

Vеrilmig haddan чzчп bazis хаtlэri

Vеrilmig hэddэп uzun olan bazis хэtlэriпdэ (<susmaq> tigiin о 20 km-э
ЬаrаЬэrdir). SK-Pro proqraml ionosfer tosirini aradan gottiriir, ancaq 9ох-
monahhq рrоЬlеmi holl olunmur.
Loq-faylrn фrotokolun) analizindэ a9aýrdakt aspektlora xiisusi diqqot
yetirilmэlidir:
* Mtigahidэ olunan
реуklоriп saylna.
t rms vahid voznina.
Uzunluýu 20-50 km olan xotlor tigiin vahid vэznli orta kvadrat sohv
20 mm-dэп az olmalrdrr. Bazis xэttinin uzunluýu 50 km-dan 9ох olduqda
orta kvadrat sэhч istit-adэ olunan еt]mеrэ gоrа поrmапr Ьir az a|acaq.
Protokol lауlшlп giil jurnalr ча mэlчmаtlаrrпrп analizi. Эgаr alrn-
mr; пэtiсаlэr bizim gozlэdiyimiz kimi deyilsэ, onda loq-fayl malumatlannt
9o1jurnahqdakr yazrlarla tutugdurmaq lаzmdrr. ilk пбчЬэdо onu yoxlamaq
laztmdr ki, bazis xэttini hesablayanda miiqahidэ olunan peyklorin sayr 9бl
jurnalrndakr peyklorin saylna borabordirmi? Yadda saxlamaq laamdtr ki, is-
tinad stansiyasrndakt чэ Rочеr уаz1rап diqqotla yoxlanmaltdrr. Эgэr bu уох-
lamada peyklorin sayr eyni olmazsa, onda GDOP qiymoti gozlonilэndon 9ох
ola Ьilаr. SКi-Рrо рrоqrаmmlп Sчгчеу Availability modulunun kёmakliyi ilэ
emal {igtin istitЪdо olunan peyklэrin GDOP-nun faktiki qiymoti уохlапlr.
iНqat бlgmэпiп analizi. Эgэr eyni Ьir noqtado ol9mo i9lэri miixtolif
vaxtlarda iki dаtЪ aparrlrb чэ уа iki istinad stansiyadan istit-adэ olunubsa,
onda bu mэlumatlarda hesabanmrq koordinatlar mi.iqayisэ oluna Ьilэrlэr.

ý174. Nаtiсэlаriп analizi чэ yazllmasl

Nэtiсэlэri yoxlayandan vo рrоtоkоl t-aylrnr буrопопdэп sопrа, diskdэ
о emal olunmug naticolэri saxlamaq laztmdtr ki, опlаr lazrmi doqiqliyo са-
vab чеrsiпlэr.
Эgоr hэr hansr bir поqtэпiп koordinatlarr Ьir пе9о emaldan altntbsa,
onda опlапп orta qiуmэtlэri gёtiiriilmэlidir. Mosolan, аgоr пёqtэпiп kооr-
dinatlarr bazis xottinin Ьir noqtosindon hesablamaya gбrо yaztltbsa, ba9qa
Ьir bazis xэttinin noqtosindon hesablanmr; nэtico эwolki mэlumatt iki he-
sablamantn оrtа qiymoti ilэ ovoz olunmaltdrr.
Оrtа чаzп qiymoti о vaxt hesablantr ki, hэr iki holldэn koordinatlarrn
iigii dэ (х, у, z) SКi-Рrо рrоqrаmtпdа qoyulmu; hodd daxilindo olsunlar
(mosalan Klimits tbT Automatic Coordinate Averaging) parametrinda

37l
((susmaq)) da qiymoti 0,075 m olsun).
Ona gоrэ Ьir пе9а hэlldэn эlda edilmig поtiсэlэriп yazllmasrna xtisusi
diqqэt yetirmak laztmdtr.
Yazmaqdan эwэl miixtэlif hэllоriп noticolorini analiz etmok laztmdr.
* Uzunluýu 20 km-o qodor olan xэttin goxmэnaltlrq hэlli о vaxt
miivэfbqiyyэtli оlчr ki, 9ёldэ бl9mо iglэrinin noticolэri dэqiq olsun.
* Uzunluýu 20 km-dэn
9ох olan хэtlоr iigtin goxmonalr hэll olunma-
maq gэrtilэ L3 holli totbiq оlчпчr.
* Uzunluq hэddi qiymэtdon az оlап bazis хоtlэri {igiin (<susmaq>da
20 km) gохmэпаlt probleminin hэllino daima cohd edilir.
<Qoxmonahnrn halli statusu> (Ambiguity status=yes) parametri iigiin
yes-in qiymэti о dеmэkdir ki, SKi-Pro рrоqrаmr ehtimal hэlli taprb.,Bu
vaxt поtiсэlэriп emalr араrаtlапп imkапlаппа miivafiq olacaq.
<Qoxmonalrnrn halli statusu> (Ambiguity status=no) раrаmеtrэ gоrэ
qiymati о demokdir ki, tЪzа goxmonaltsr hallindan qеуri tаmrэqоmli alrnrb.
Ancaq bu vaxt noticonin emalt hamin араrаtdап istitЪdэ еtmэklэ alr-
nan nэticodan pis altnacaq.
* Bazis xэttinin uzunluq hoddi uzunluqdan gox olanda (<susmaq>da
20 km):
L3 hэlli adlanan tэtbiq olunur, goxmonalt hэll hoyata kegirilmir.
Nёqtэlоrdо mtigahidэ mtiddoti laztmi qэdэr olduqda noticonin doqiq-
liyi aparatrn imkantna miivatiq olmalrdrr.
Bazis xotti uzun olduqda поqtоlэrdа miigahida vaxtt da 9ох olmalrdrr.
Опчп tigiin:
* ikiqat ёlgmэ nэticolэrini, sэrЬэst bazis xottinin taprlmasr doqiqliyin
va s. yoxlamaq.
* Sаrf edan daqiqliyэ сачаЬ чеrэп пэtiсэпi yazmaq.
* Эgэr hэr hanst Ьir noqtэnin koordinatlarr Ьir пе9э пбqtэdэп hesab-
lantbsa, onda ЬЁtЁп пэtiсоlоrdэп оrtа qiymэti taplb gбtriгmоk.
Эgоr gэЬаkэ пёqtэlоriпdа Ьiг nego dэfэ olgmo iglэri aparrltbsa, onda
mtigahido mаtеriаllап еmаl olunur vo опlаr tarazlagdtrrlrr чо bu daqiq kооr-
dinat эldо еtmоуэ imkan чеrir.
Bazis xэttlorinin taptlmastntn noticalari WGS-84 koordinat sistemini-
dэ чеrilir. Coordinate System modulunun SКi-Рго рrоqrаml ilэ istanilon
yerli koordinat sistemina kegmok оlаr.

ý175. Tez statika metodu ila birtezlikli бlgmауа irаdlаr

Эgэr SR5l0 (System 500) чэ уа SR9400/SЮбI (System 300) qэbul-
ediciloгindon istifadэ оlчпаrsа, аlшап nэticanin dэqiqliyi qэпаэtЬэх; olmaq
tigiin agaýrdakr аsреktlага xtisusi diqqэt yetirilmalidir:

з72
 - Minimum 5 peykdon istiflada <<рэпсоrаsiпdэп> istifadэ etmэk. Bu
реуklэriп iifiiqdэn hiindiirltiklэri lSo-don gox olmalt чэ опlапп hondosi
уеrlэ9mаlэri yaxgr olmalrdrr (GDOP<8).
- Noqtolordэ statik чо tez statik metodlarla арапlап mtigahidэ mtid-
dэti l5 dэqiqodon az olmamalrdrr.
- Bazis xattinin olgiilmэsindэ hэr Ьir kilometг mоsаfауэ on azt 5 dэ-
qiqo vaxt sаrf olunmaltdrr. Оgэr bazis xotti 3 km-dan qtsa olarsa, onda
mtigahidэ vaxtr ап azl L5 dэqiqэ olmaltdtr (Ьах cэdval 52).
Эgэr goxmэnalr hall рrоЬlеmiпi SKi-Pro рrоqrаmtпdа hэll etmak
оlаrsа, onda tez statik metodun tэtbiqini mtivэtЪqiyyэtli hesab etmak оlаr.
Nёqtolorda apanlmrg birtezlikli mй9аhidэ mэlumаtlаппtп toplanmast
vaxttnt qiymэtlondirmak daha mtirэkkоЬdir, noinki ikitezlikli mtigahido-
don. Qiinki birinci halda post emalt tigiin informasiya az olacaq.

Tэklif оluпап minimal miigahidэ dбчrii

Cah,al52
Bazis хэttiпiп чzчпlчЁч kп-lэ Мiiоаhidэ vaxtl daqiqэ ila
1 l
2 2
з з
4 4
5 5
6 6
,|
7
8 8
9 9
l0 10
l0 kn-dan gox бO-daqiqadan Qox

52-ci cэdvoldo чеrilэп intbrmasiyadan оriуепtirочkа kimi istifadэ et-

mэk оlаr. Эgоr пёqtоlэrdэ tez statik metodla birtezlikli mtigahida mtiddэti 9
daqiqэni kеgmэуiЬsэ, onda ((susmaq)) da SKi-Pro рrоqrаml goxmэnalrnr hэll
еtmауэсэk. Bu опа gога edilib ki, inamstz noticэ almaqdan uzaqlagasan.
Эgат gохmэпаlt mosэlosi diizgtin holl olunubsa, onda bazis xэttinin
uzunluýu 5 - l 0 mm+2ррm doqiqliyindo tapr lacaq.
<Susmaq>da qoyulmug рагаmеtri SK-Pro рrоqrаmlп Data Progessing
moduluna dэyigmok оlаr, ancaq bu mэslоhэt gёriilmiir.
Ytiksok daqiqlikli notica эldэ etmak tigiin bЁttin апtеппаlаr eyni Ьir
istiqamэtэ oгiyentirlonmalidir.
Bazis xattinin uzunluýu 10 km-don 9ох olduqda birtezlikli olgmolarda
altnan dэqiqlik ikitezlikli оlgmаlогdап agaýr olacaq. Qtinki, birtezlikli ёl-
gmolardo ionosfer tosirini аrаdап qaldrrmaq qeyri-miimkiindtir.
з7з
 xxlv FэSiL
sysTEM 500_UN KOMэKLiyi irэ sтдтiкд ча TEz
sтдтiкд METoDLARINDA iýi iскд втмэк.ЁсОN
isтir,доа OLUNAN AVADANLIGIN TэRKiBi
Statik чэ tez statik metodlarrnda бlgmо iglэri араrапdа System 500 ар-
paratlanntn ikisindэn istifadэ etmok mosэlonin hallini tam tomin edir. Нэr
Ьir komplektэ SR5l0, SR520 чо уа SR5З0 qэbuledicisi daxildir. SR5l0 qo-
buledicisi ilэ iglэуэгkоп birtezlikli AT50l antennaslndan, SR520 чэ уа
SR5З0 qэbuledicilэri ilэ iglэуэrkоп ikitezlikli - standart antenna AT502-dan,
ytiksakdoqiqlikli nэtica оldэ olunmast tolob olunarsa, onda АТ5OЗ чэ уа
АТ504 tipli antennalardan istit'ado оlчпur. Antenna kabeli qobuledicini an-
tenna ilo calagdrrmaq tigtindtir. Displey vo diiymolorlo (klaviafura) tochiz
olunmug kопtrоllеr TR500, оlgmэ iplarini араrmаq iigi.in aloti i9э salmaq, sis-
temin vэziyyotinэ пэzаrоt etmэk, qobuledici раrаmеtrlэriпi tonzimlэmэk
iigtindtir. Qobuledicinin elektrik enerjisi ilo qidalanmast iigiin akkumlyator
laztmdr. Videokamer tigtin istit-adэ olunan iki standart akkumlyatorun enerji-
si tохmiпэп б saat iqlomoya imkan чеrir. Yeni аkkчmlуаtоrlап tam епеrji ilo
doldurmaq iigiin hоr Ьir akkumlyator 5 tsikldo doldurulrnahdrr. Аrхауtп о1-
maq Ёgiin аkkumlуаtоrlаr эп azl 4-5 dоtЪ doldurulub bogaldrlmalrdrrlar.
Опчп tigiin hоr bir doldurulmug akkumlyator qabulediciyэ qoqulur чэ igo sa-
lrnrr. Akkumlyatorda enerji qurtaran kimi ozti aйomatik sбпtir. Епегji qurta-
rапdап sопrа yeno dоlduгulur чэ bu qayda ila bogaldrlrr.

ý176. Statik metodla tilgmэ араrmаq iigiin

System 500-iin haztrlanmast
GPS mеtоdlап ilo mtivэtlЪqiyyotli ol9mo iqlorini араrmаq iigtin peyk-
don gэlап siqnallar tэhritЪ mэruz qalmamalrdtr. Bu о demokdir ki, GPS
qчrфlаrr elo bir уеrdа qurulmalrdrr ki, реуkdэп gэlап siqnallarr heg Ьir
manegilik olmadan qabul еdэ bilsin, yoni siqnalrn qэbulediciyэ goldiyi yol-
da аýас, bina чэ s. olmamalrdrr. istinad stansiyada istit-adэ olunan qэbule-
dici tigiin bu ;эrt miitloq уеriпэ yetirilmolidir. Statika чэ tez statika metod-
1ап ilэ оlgmо iglari араrапdа antenna mohkom yerdo barkidilmolidir, уэпi
ДТ50l чо уа АТ502 antennalan tigayaq (9tativ) tizэrindэ qurulmaltdrrlar.
Ugayaq iizorindэ qoyulmuq trеqегi dэqiq mоrkэzlэ9diriь, iifiiqi vaziyyэta
gэtirmаk laztmdtr. Bundan sопrа hэmiп treqerin iizэrino antenna qoyulan
xtisusi dayaqlr-kegid borkidilir vo antennanrn kabeli qэbulediciyo bэrkidilir.
iki akkumlyator bataTeyast qэbuledicinin агха tэrэtiпdэki xtisusi de9iyo
(yuvaya) qoyulur. vidеоkаmеr rigiin adi batareyantn ovэzino (vo уа опа

з74
olavo) qobuledicinin xarici qidalanma batareyaslndan istifadэ etmok оlаr.
Bu halda GEB7I akkumlyatorunu qabuledicinin PWR portuna qogmaq 1а-
ztmdtr. TR500 kontrollerin qэbulediciyo qogub уа bilavasito qobuledictinin
ёztiпэ baýlamaq чэ уа kabelin komokliyi ila TERMINAL qэbuledicisinin
portuna qoýmaq laztmdlr.
TR 500 kontrolleri. System 500 ilэ interaktiv igi tэmiп etmэk tigrin,
TR 500 markalt kontroller tоlэЬ olunur. Копtr<;[lеriп рrоqrаm tominattnt
intuitiv (intuitivlo hiss etmэk) tamin etmak tigtin qo;ulan konsepsiya i;i
аsапlаgdtпr
Btitiin ропсоrо чэ рапеllэriп idaro olunmast eyni iisulla hayata kegi-
гildiyi tigiin iпtеrtЪуsi i;i sаdэ чэ olverigli еdiг. Вчrаdа osas diqqot kontrol-
lеrlэ ig qaydastna убпэldiliЬ. Bu qayda System 500-tin рrоqrаm tominattnt
tomin edon biitiin quragdlrrlmrg opsiyalara aiddir. Опч da qeyd edok ki,
menyu чэ рэпсоrэ anlayr;larr arastnda mtiэууэп farq var ki, о da bozi mо-
lumatlann daxil olunmasrnr tэlэь еdir.

Мепуu sistemi
Bu sistemi asanca nozoro gatdrrmaq iigiin Ьаg mепуч misaltna diqqot
уеtirэk (Ьах ;эkil 246):

*Ll:8 1Е33ý

Ёъ

_f
фpl iЁЁt iФпý ...
{t t}bilit,i85...
JeB
б
,7 ЕOп$ igцFF
тrапý+Ёr . . .
сONт |пTE€l

ýаkilИб

ýakildo mепуuпчп 7 эdad miixtэlif opsiyasr gёrtiпtir. Вчrаdап istэni-

lon opsiyant segmok оlаr. < l Suгчеу> satri qаrа ranglo ba9qalarlndan segi-
lir. Bu о demэkdir ki, indi mепучпuп birinci mэntэqosi segilib. Kontroller
diiymalarinin kбmokliyi ilo qаrа kбlgoni аgаýr-уuхап hоrоkэt etdirmoklo
istonilon sotirdo saxlamaq оlаг (Ьах 9okil 247). ýakilda sэtir <3 Applicati-
ons...)) gortiniir.

з75
 фLr:Ё 1з!27

фt'll]
Ebrrr
5 JoEt
Ё ёоп$ igцrе
7 Tl^ansfeF.,.

ýэkil И7

Bu aynlmrg komandaya giri9dir. Эgэr Ьёlmэ <3 alavo mэsэlоlэrа)

girmэk istэyiriksэ, onda Fl CONT slxmaq (Ьаsmаф Ьэsdir ki, ig davam
etdiгilsin. Qtinki artrq bu mэпtэqа segilib. Menyunun lazrmi mопtэqоsiпэ
mtivaГrq opsiyantn tez segilmosi raqomli di.iymonin bastlmast ilэ hoyata ke-
girilir. Mosalon, эgоr roqomli dЁуmа б bastlarsa, onda hэmin an (Configu-
re>> opsiyasrna kegilir (Ьах 9эki1 248).

informasiyaya girig. Buna охgаr misah bag panelin Survey (planal-

ma) Ьёlmаsiпdэ tapmaq оlаr (gэkil248).

\ft Lt: ё 1Ё!зф

Е'{\. TEýt".

FlпL 1-iýignL ! в.8вЕ m

Gпtр Ё.t

ýэКl ZЕ
Burada iki qiymэt daxil etmak laztmdtr: Point Id (nёqtonin identifika-
tоruпч эvoz edon, опа охgаr) чэ Antenna Height (antennantn hiindiirliiyii_
nti). Кчrsоrчп dtiymэlarinin kбmokliyi ilo onu malumatlarr (qiymotlari)
daxil еtmэ sahэsina kegirmak оlаr. Bu misalda, о sаhэ aynldrýr iigiin noq-
tonin identit-rkatorunu, kопtгоllеriп klaviaturasr аlitЪа-rаqэm diiуmоlагiпiп
kёmakliyi ila isэ istonilэn informasiyanr daxil еtmэk оlаr. СЕ diiymasinin
kёmakliyi ilэ klaviaturada yrýrlmrg гэqэmi dtizэltmэk оlаr. Giгigi yekun-
lagdrrmaq iigtin ENTER diiymэsindon istifЪda еtmэk laztmdtr. Bu vaxt giri9
kчrsоru aйomatik оlаrаq пбчЬэti girig sahosina kegir (Ьах 9okil 249):

з76
 *Ll:E tg: эz
'. T,==:t_,

Нпt Height : D . F:lL-'l m

GIloP a
Ё.t
Ещ
ýэКl249

дпtеппапtп yiiksokliyini daxil etmok iigЁп rаqэmli diiymalэrdon isti-

fаdэ etmok laztmdtr.

ý177. Malumatlarln ýiyahlýl

Bэzi girig sаhэlоriпdэп owэlcodon mэlчm оlап rэqоmlэr tigtin isti-
fado оlчпчr-. опlап уаlпп miidaxilэ оlчпа Ьilэп чагiапtlапп siyahrsrndan
istifado etmaklo dэyigmak olaT ki, опlаr еkrапа gtxanlstn.
Sаhэуо gtxlý, Sэtriп saý tэгоfiпсlа kigik iigbucaq 9эklindo maskalanmt9-
drr. Somaki misalda bir ekranda tig siyahr gёstarilib (9akil 250,251,252).

ф Lt: 8 1зз эз
8 Lz: ?
Confi9 SеL: rЕ?rЕп=гtr
Job : Te5t?
сооrd SчS : }{GS84 Geodetic

япtЁппа : Rт5о2 тriроdч

ЕпI!тrIппltrЕгjЕr
ýaКl250

Sistemin (Configuration Set), tapgrrrýrn (Job), antennantn tipi vo onun

quragdrnlmast tisulu iigiin (дпtеппа) agaýrdakr siyahrya mtivafiq laztmi mэ-
lumatlar segilir.
Segilmi9 siyahrnr agmaq iigtin ENTER-i basmaqla segilmi9 siyahr 9r-
хапltr displeyo (Ьах 9эkil 25I).

з7,7
 \& LJr ff
7 пп
trP-KIS Def alllt
trр-Sтнт DеfЁцlt
Rт-ЕЕF I]Bf ацlt-
trт-НпU D8f all.1{

ýэkil251

Siyahrdakr laami чагiапtt segmэk tigiin kчrsоruп diiуmэlэriпdэп isti-

fado оlчпчr. Segilib hэуаtа kegirilmiqlori tэsdiq еtmэk iigiin Fl CONT
diiymosini basmaq laztmdtr. Segmo prosesini tezlogdirmak tigtin laam olan
Ьёlmопiп birinci horfini kеgirmэk lааmdtг. Mosolэn, оgэr bizim misalb
mtzda <Т> hоrГrпi kegirsok, onda kчrsоr aйomatik olaraq kеgэсоk (TEST-
РР Rapid Static РР>. Ekranln saý tоrэfiпdа qaquli slcollinq zolaýt уеrlэýir.
Вч da siyahr hэddiпdэ mочсчd voziyyoti gёstаrir. Bizim misalda kчrsоr
siyahrnrn учхапdап agaýrya 2Uо/о-|iуiпdэdir. Вч skroller uzun siyahr ilэ ig-
lomokdэ sэrfэlidir. siyahr 9ох uzun olanda, kчrsоruп diiymэsi ilэ agaýr-
учхап hаrаkэt etmэklo |aztm olan bolmoni sеgmэk gэtinlik tбrаdir. Bu
halda siyahr чоrэqэlаriпi чоrэqlэmэуэ аgаýr-учхап фаgе down/up), siya-
hrnrn baýlanýtcrna kegidэ (hоmе) чо уа siyahmtn sonuna (end) dtiymonin
girigi olsun dеуэ SHIFT diiymэsini basmaq laztmdtr (Ьах 9эki1 252).

ч\ Ll: fi 1з; з?

нтýФ1 FOlе
ffтSаt тr iFOd
ят5оz triIlar
ffт502 Рпlе

LF, lНflt4E I ЕNп IFс UнF,G Dг{lФUlт

ýэКl252
Siyahrda segki араrmаq tigiin bagqa bir tisuldan da istifadэ oluna bilэr.
опчп iigtin kursor diiymэsinin kбmэkliуi ilэ saýa-sola уеrdэуigmэ арапhr.
Miixtolif variantlar arasrnda qoýma iigiin siyahlnl agmaq эчэziпэ kчrsоruп
diiymosini basmaqla saýa-sola hаrоkэt etdirilir.
<Isti diiуmэlаr>. Kontrollerdo agaýrdakt komandalara birba9a girig

378
tigйп Ьir nego эlача diiуmэ var:
ESC diiymэsi indiki еkrапdап 9rxr9 iigtindiir. Bu halda sonrakt рапсэ-
rэуо ke9id olur. sтдтus diiymэsi sistemin voziyyoti haqqrnda btitiin in-
tbrmasiyalara girigi tomin edir. CONFIG dtiymэsi бlgmо i9lэri aparrlan рrо-
sesdэ qэbuledicinin tanzimlanma parametrini dэуi9mэуо imkan чеrir.

Etap 1 : Qэbuledicinin qogulmasr

Kontrollerin oN dtiymosini basmaqla qabuledici i9a dii9iir. Displeydo
agaýrdakr рэпсоrоlэrdэп biri gёrЁпiir (Ьах 9эki1 253,254):

rlr l.,{ i; а

1JE

l чr11
4 цL l it. 1 E!:.r r l
Е JФJ,
ф cn,r|a i,cr,,l.t,P
? frзllЁ+'Ёt,*..
|]]{т

ýakil 253

|: а 1Ёl41
]
€-
9э flPp l iBit}.iс,пs . . .

ýэКl 254

Etap 2. Piktoqramrn analizi

Bu etapcla (mаrhэlоdа) an osas оdur ki, tэrkibinda Ьir пе9э Simvol
фiktoqram)-sistemin indiki voziyyotini eynilogdiran displeyin учхаfl satri_
пэ, yani status sэtriпа baxasan (Ьах 9okil 229).
Qэbuledicini iga salan kimi tэcili olaraq <No, visible Satellites)) piktc
qrаmша diqqot yetirmok lazrmdrr. Qtinki bu piktoqram bu mбчсчd уеrdэ va Ьч
movcud vaxtda пэzоri olaraq gбЁпmэli olan peyklorin sауtш gostarir. Umu-
miyyotlo, bu rоqоm peyklorin hэndosi уеrlэ9mэsiпdап astlt olaraq 4_dэп l0 qэ_
dor оIчr.
з79
 Bu simvolun yantnda <No. visible Satellites used оп LLIL2>> pikto-
qrаml yerlogir ki, bu da Ll чэ уа L2-dэ movcud vaxtda izlonan peyklorin
saynl gёstаrir.
Peyk qobuledicisini igэ salan kimi Ll:0, L2:0 gёriiпэсоk. Bu rэqоm
ьаglауrr dэуigmэуэ чо tэхmiпап 30 sапiуэdэп sопrа gбriiпэп реуklэriп
saylnl gёstorir. Bu iki piktoqram vaxtagtn dэуigiг чэ bununla da qobul zo-
nastnda уепi реуklаriп peyda olunmasrnt va ba9qa реуklэriп iifiiqdan
getmasini va реуklагiп hапdэsi dayigmasini эks еtdirir. peyk qэbuledici-
si ila minimum tig peyk mtigahidэ olunan kimi koordinatlartn hesablanmast
baglanrr. Нэlliп cavablnt alanda qobuledici statusu sotrinin sol tarэifnin axl_
ппсt pozisiyaslnda (movqeyindэ) piktoqramla eynila9dirilocэk.
NЭ qadэr ki, durulan noqtadэ ёlgmо nэticolaгinin hesablanmaslnda rе-
al vaxt rejimindэ he9 Ьir sistemdэ ig tominatrna ehtiyac yoxdur, onda ikonka
hэmigо 100 metr dэqiqliyindo айопоm movqemtiэyyonetmэni (navigated
position) eynilogdirэcok. Movqemiiayyэnetma фozisiyalagma) rejimindo
(position mode) ikonkanrn elcanda gбriiпmэsi бl9mо iglоriпэ baglamaq оlаr
demэkdir. оgэr hэmin piktoqгam displeydэ (elcanda) 1-2 dэqiqo miiddэtin-
dэ gёriiпmэzsо, demoli qobuledici реунэrdэп he9 Ьir siqnal qэbul etmoyib.
оgэr indikator <аlаqэ stxlanan peyklorin sayl)-nl srfir gёstаrаrsа,
onda апtеппа kabelinin qэbulediciyo чэ antennaya qogulmastnr Ьir da уох-
lamaq laztmdrr. Bu yoxlamadan sопrа, оgоr girigi оlап peyklorin sayr Ll vo
уа L2 tezliklaгindo istit'ada olunan реуklэriп saytndan tыqlопоrsэ, onda
amin olmaq lazrmdrr ki, antenna a9rq уеrdэ yerlэ9dirilib. peykdэn golon
siqnallara manegilik yoxdur. Эgэr qobuledici birinci dэfэ igo saltntrsa, onda
бlgmо iglorini араrmаýа baglamaq {igiin maksimum 5 daqiqa vaxt tэlob
оlчпчr. Веlэ bir hal Ьir dэ о vaxt bag чеrэ bilor ki, qobuledicinin эwоl qu-
ruldugu ntiqtэ (I) ilo indi qobuledici qurulan (II) поqtэ arastndakt mоsаfэ
l000 km-dэn 9ох olsun. Peyklэrin mtigahidэsi Ьаglауап kimi qэbuledicinin
yaddagrnda koordinatlar yeniloýdirilir. Аkkчmlуаtоrlапп no vэziyyatda ol-
duýu piktoqraml dчrýч sэtrinin axtnnda qobuledicinin indi hanst mапЬаdэп
qidalandrýrnr gostэrir. А vo В simvollan daxili akkumlyatorlardan qidalan-
dtýtnt, Е-хаriсi akkumlyatorlardan qidalandrýrnr gёstэrir. Bu simvollar
mочсчd vaxtda istitЪdэ olunan akkumlyatorlarrn епегji ila no qador tэmiп
olunduqlannr gбstэгir. Ogor simvol tam qaradtrsa, akkumlyator епеrji ilэ
tam doludur,2l3 va l/3 iso пе9аdэ Ьir hissэsinin enerji ilo dolu olduýunu,
simvolun tam аý olmast iso akkumlyatorun Ьоglчфпч gёstоrir.
Yaddagrn hэсmi piktoqrama imkan verir ki, yaddagda no qаdэr bog
уеr olduýunu mЁэууэп etsin. Yadda9a yazmaqtigtin уа FK-kartr vo уа da-
xili yadda9 segilir. Эgэr FК karttna giгig varsa vo о mэlчmаtlапп yaztlmast
qurýusu kimi поzаrdэ tutulubsa, onda кою> simvolu qэbuledicidэn Fк kаrtr
gжаImаq mrimНin olduфnu gёstоrir. Hamin о piktoqramdan saýda kigik
380
zolaq girigino imkan olan FК karttna vo уа daxili yaddagda yadda9rn hэс-
mini gёstэгir. Эgэr yaddagda mэlчmаtlап уаzmаРа arttq уеr yoxdursa, onda
tomiz FК kartrnr qоуаrаq GPS ёl9mэ iglorini араrmаq оlаr.

Etap 3. FК kartrn lbrmatla9dlrrlmasr

Olgma пэtiсоlэriпi yazmazdan эwэl ola bilsin ki, Fк kartt vo уа da-
xili yaddagr formatlagdrrmaya ehtiyac olsun. Вч о vaxt tolэb оlчпчr ki, уа
tam tэza FК kartrndan istifadэ olunsun чэ уа ovvol yadda9a yaztlmt9 mэ-
lumatlar arttq lazrm olmastn. опчп tigiin kontrollerdэki roqamli dtiymэ 4
bastltr чэ уа kчrsогчп dtiymэsi ilo 4-cii satirdэki Utilities segilir. Sопrа уа
ENTER-i basmaq чэ уа Ft CoNT-u basmaq laztmdtr. Эgоr displeydэ апс-
aq 1-3-cii sаtirlэr gёrtinэrso, onda эwэlсо F4 SHOW dtiymasini basmaq
lairmdrr. Ondan Sопrа <Fоrmаt Меmоry Module> panelinэ kegmok iigtin 2-
ci dtiymэni basmaq чэ уа kчrsоruп d{iymэsi ila <2 Fоrmаt Меmоry Modu-
le> sotrini segib ENTER-i чэ yaxud Fl CONT diiymэsini basmaq laztmdtr.
Oncla Utilities paneli agrlrr-(yaddaýln Fоrmаt modulu) (9akil255),

Ф
\r Lt: 8
?
1з:45

Device :@
Qцiсl( fогmаt: YЕSt

ýakil255

FК kartrnr tbrmatla9drrmaq tigiin Fl CoNT-u, daxili yaddagrn fоrmаt-

lagdrnlmastnr igo salmaq tigi.in iso ENTER-i basmaq laamdtr. Еkrапdа panel
gёriiпасэk ki, bunun vasitэsilo yadda9r t-ormatla9drrmaq olar (Ьах 9akil 256).

Device ,з InLePnal
_п*тЁпi
Qцiсk fоrrпаL!

Uu},l zt\
ýakil256
381
 iпtеrпаl (daxili) opsiyastnr sеgmэk tigiin kчгsоruп dtiymolorindon isti_
fаdэ etmok чэ ENTER-i basmaq laztmdtr. Fоrmаtlаgdlrmа уеriпа yetirilon-
don sonra biitiin mоlчmаtlаr silinir. Kartr yenidon tbrmatlagdrrmadan оччэl
FК kartrnda olan btittin vacib molumatlann surotlorini gжаrmаq laztmdtr.
Эgэr daxili yaddagr уепidэп fоrmаtlа9drrmаýа ehtiyac чаrsа, onda gэlосэk-
dэ laztm olan mэlчmаtlапп komptitera kogiiriildtiyiinэ аrхауlп olmaq la-
ztmdlr. Ogor daxili yadda9rn t-ormatla9masrnr lэýч etmэk laztmdtrsa, onda
Fl CONT-un эvozindo ESC-ni basmaq geriyo, awэlki panelo qayrdrg-
komandantn tЬrmаtlа9dlrmа olmamasl demokdir.

Etap 4. Olgma iglэriпiп baElanmast

Planalma rejimini iga salmaq rigtin эsas рапсоrэdэ l-ci dtiymэni bas-
maq чэ уа эwэlсо kursorun dtiymosi ilэ Survey l segmэk, ýопrа уа
ENTBR-i чо уа Fl CONT-u basmaq laztmdtr (Ьах 9эkil 257).

.frT ъ
L,l: 8
Еп
1з:3э

Config Set: rзЕ-п!гс

Job : Test,T
Сооrd SgS ! 1{GS84 Geodвtic

fiпtеппа : ят5о2 Тr iFodv

ЕпптrппппtrЕпы
ýэkil 257

Displeydэ agaýrdakr panel peyda olacaq: Мэsэlэпiп sonrakr holli

tigtin bu рэпсаrаdа vacib qаrаr qэbul olunmalrdrr: tэпzimlэmэ (konfiqura-
siya toplusu) раrаmеtr toplusunu segmok, оl9mо паtiсэlэriпdоп iýlэпmо-
miglorini yazmaq iigtin tЪуl tapgrrrýr чэ апtеппапm qurulmast iisulu ila tipi-
ni segmэk. Kontiqurasiya toplusu - bu Ьiг пе9э operasiyanrn hэуаtа kegi-
rilmosi iiglin qabuledicinin Ьir ne9o mtigtэrоk (Ьiгgэ) tэnzimlomo раrаmеtr-
laridir. Bu раrаmеtrа-mоlчmаtlапп qeydiyyat tezliyi, nёqto identitlkatorla-
nnrn (еупilэ9dirmопiп) gablonu, molumatlar tbrmatt, antenna tiрlэri, уеrdэ
elementlorin kodlagdrnlmast metodu vo s. aiddir.
Qobuledicidэ ёl9mэ sэhnosini standart tэmin edan эччэlсоdап Ьir
пе9о bela gablon yazrlrb. (Yeni toplunun песэ yaradtlmast haqda sопrа izah
оlчпасаф. Statik фimdэ бl9mэ aparmaq r,igiin эп yaxgr PP-STAT gablonu-
nu sеgmэk lazlmdtr. Bunu уа kчrsогчп sol dtiymэsinin komokliyi ilэ hоrо-
kat еdаrэk PP-STAT girigina miimkiin olan 9аЬlопчпа чо уа kursorla giri9o
saho ayrnb ENTER-i basmaqla etmok оlаr. Ondan sonra displeydo olan
kontiqurasiyalar toplusunun siyahrsr gёri.inocэk (Ьах ;okil 258).
382
 ч\ Ll: 8 { а. .аЕ
ФftI
IG
PP-KIS Dеfацlt
PP-STHT DеТёцIL
Rт-вЕF DеfацIt
Rт_РоU Def ацI+.
l
ЕппгaIп=шrhпIтraiЕr]пIЕIirЕпIl]ЕI
ýэkil258

indi PP-STAT satriniaylrmaq i.igйn kursorun dtiymosi ilэ kопtrоllеrdэ

agaýr-yuxan hоrэkоt etdirmэk laztmdtr, sопrа уа ENTER чо уа Fl CONT-
u basmaq laztmdtr. Tapgrrrq tфlr чэ уа i99i faylr (Job) 9o1do qeyddэn kе9эп
mэlumаtiаrrп togkili чэ strukturla;mast tigiin istitadэ оlчпчr. i99i t-aylr hod-
siz sayda noqtэni igo sala Ьilоr. Burada hэmiп noqtalэr haqqrnda biittin mо-
lumatlar da oz oksini taprr (emal olunmamtg бlgmоlоr, kodlar, alavo iпfоr-
masiyalar чэ s.). Yeni layiho tortib olunanda yeni tap9rnýrn yaradrlmast da
maslohэtdir.
intbrmasiya dagtyrctst (FК kartr ча уа daxili yadda9) t-оrmаlа9drпlап-
dan sопrа aйomatik olaraq ((susmо) (detault) tэyinatr gostarilmoyon - ig9i
faylr yaradrlacaq. Нэmiп ап bu i99i tфlrndan da istit-ado etmak оlаr чэ yaxud
bagqa tapgrnq yaratmaq оlаr. Onun tigiin kчrsоrчп diiymэlori ilэ agaýr-yuxan
hэrэkаt etdirmэHo tapgrrrýrn giripi iigtin saha аупlrr. Sопrа ENTER-i basan-
da еkrапdа agaýrdakr siyahr gёriiпосэk (Ьах 9okil259).

ФftI *ъ tl,
14: о5
9 п
гпе +.

0
tiriI[flrllETrrEпrгrrT{rп =IJtilEllпIIIEI
ýakil259

F2 NEW diiymэsini basanda displeydэ agaýrdakr panel gёriinacak

(Ьах 9эkil 260).

383
 8 141 97
7

Dеsсr iption:
сrеаъоr
Device
:
: Pc-cal^d,

ýaКl260

Bu рапсаrэdэ yeni i99i fауlt yaradrb (Name) tapgrnýr kegirmak vo

ENTER-i basmaq laztmdtr. Girig sаhэlэriпdэ Descгiption (siyahr tortib et-
mэk) чэ Сrеаtоr (miiэllif) sэtirlаriпi doldurmayrb, bog qoymaq оlаr. Misal
ii9Ёп Test adlr iggi tфlr yaradaq (Ьах 9okil 26l):

фLt:E tцз?1

Nаmе e5t
DеSсr ipLion!
сгеаъоr
Dвvice
:
: Pc-caPdv

ýэКl2б1

<Susmaq>da yeni i99i taylr FК kartrnda yaradrlacaq. Laztm оlаrsа,

daxili yadda9da yeni iggi faylr yaratmaq оlаr. Onun rigЁn Device (qurýu)
sahasindэ iпtегпаl opsiyasr segiliг.
Fl CONT-u basmaqla segilmig арапсl ропсоrэdо iggi Гaylr tasdiq ola-
caq. Эgоr yeni tayl уаrаtmаq tikri dayigarso, onda ESC basmaq lazrmdrr.
Fб QUIT dtiymosini basmaqla owэlki vэziyyatэ qaytanlrr. Fl CONT-u
basdrqdan sопrа mбчсчd i99i taylrn adr yenilogэcэk vo Test adlr Ьir i99i
faylr yaranacaqdtr (Ьах 9okil 2б2).

з84
 Фftт Ч tl; 9
14! 2€
.тптi;\ tr,п-п.=,}.f{
D е
DеfёцlL 12.1 1 .99

ýэkil262

indi yenidon yaradtlmr; i99i tфlrnr tэsdiq etmok {igiin F l CONT-u

basmaq laztmdtr. Sonda istitado olacaq antenna tipinin segilmasi, onun qu-
rulmast tisullan segilir. Umumiyyotlo, bu АТ502 on tripod (tigayaqda) (va
уа SR5l0 qobuledicisindon istit'adэ оlчпчrsа, AT50l on tгiроd) antenn-
nalanndan istifarJэ оlчпчr. Bu sеgmэ adi yolla hэуаtа kegirilir. Оччоlсэ
kчrsоruп dtiymosi ilo <agaýr>> girig sahosi aylrmaq, sопrа sol kчrsоruп
dtiymosi ilэ lazrmi чагiапtа kegmok оlаr. Ondan ba;qa ENTER d{iymasini
basmaqla istэпilэп variantt segmak tigiin siyahrya giгiq agrlacaq. Bununla
statik ёlgmо ilэ оlgmо tigi.in lazrmi раrаmеtrlэr qurulub qчrtапr. Sчгчеу/
Begin panelinin goгiintigii belo olacaq (Ьах 9эki1263).

сопfig Set: rЕЕIЕпЕttr

Joh : TesfT
Сооrd Sч5 ! HGSE4 Geodetio

япtеппа : нТ5О2 Тr ipod?

cSYS
ýэКl2б3
Tonzimlэmo prosesini baga vurmaq iigiin Fl CONT-u basmaq lаzmdtr

Etap 5. ýбlda mаlumаtlаrrп qeydi (гeqistrasiyasr)

indi displeydo osas ёl9mа panelidir. Bu misalda panelin tonzimlon-
mэsi a9aýrdakr kimi gоrЁпэсэk (Ьах 9okil 264).

385
 Фftт ч |l; 9 пп 74,42

Нпt Height : о.ооа пl

GDор 6.6
[,]ErJF,T| I

ýakil264

Displeyin учхаrl taroflndo mёчqеmiiэууопеtmэ (pozisionla9ma) rеj i-

minin piktoqramr gёninmolidir. Вч piktoqramrn rejimi onun <mobilliyini>,
эп azl girigi mtimkiin olan 4 peykdon gэlэп siqnalrn qэЬчl olunmasmt, ni-
gan iso istifbdэ olunan peyklarin saylnln homin peyklorin saylna miivafiq
olduýunu gоstаrir. Qobuledici minimum 4 peyki mtigahidэ etmoyo baglayan
kimi koordinatlarrn taptlmast piktoqramr goriintir. Ondan sопrа mйоууоп
olunan пёqtэ tizorindэ qчгчlап antennantn lazrmi oriyentirlonmэsi segilir vo
пёqtэdо ёl9mопi араrmаq iigiin Fl OCUPY driymosini basmaq laztmdtr.
Bu, mr.igahidonin qeydiyyattnr iga salrr чо ропсоrё mi.ivatiq torzdo dэуigir
(Ьах qэkil2б5).
ц\ Lt: 8 лJS 14:49
aLz:?

нпt :
нЁigt,]+, 0.Фао m

S+.atic oLlS :
GПОР : ь.ь
1

t
Fгriгilппппп
ýаkil2б5

Koordinatlann taptlmast rejiminin piktoqramr statika iisulu ilэ ёl9mо ni-

ýашпа dэyigir (tigayaq simvolu gоrйпосоk). Yeni piktoqram molumatlann уа-
zrltgtmn уеriпо yetirilmэsini bildirir. GPS malumatlanndan emalolunmayanla-
п xэyaliuzaqhq бl9mэlэппi vo hаr Ьir mtigahidэ olunan peyk siqnahnrn йza-
slnt owolcodon mtiэууэп olunmu; inteгvalla ёztindo saxlayan <susmaq>> da
hэr Ьir l0 saniyadэ yazitr. Bu раrаmеtr mэlчmаtlапп yaztlmasr tezliyi (ОЬ-
servation Recording Rate), istitadэ olunan kontiqurasiya toplusu PP-STAT
tэrkibina daxildir. Miivafiq sаhэуэ nбqtonin (Point Id) identitikatorunu (эчэz
edonini) kеgiгmэk lazlmdtr. Эgаr giгig vaxtt hэr hansr Ьir sэhча yol verilibsa,
з8б
onda СЕ dtiymэsini basmaqla sohvi dtizoltmok оlаr. Giri9i ENTER-i basmaqla
tamamlamaq оlаr. Quragdrran qurфnun komokliyi ilo antennanrn htindiirliiyii-
nii бlgmоk laztmcltr. Antennant tutqacda qчгапdап sопга tutqacrn a9aýr tогОt]П-
dэ уеrlэ9ап аý igаrэdоп (metka) Yеr sothindo barkidilrni9 поqtауэ qоdэr mо-
safb olgiiltir, Antennanrn olgiilmii9 hiindtirli.iyiinti Ant.Height sahosino kеgir-
mok lаzrmфr. No qodor ki, (SR5l0 qobuledicisi tigtin) оwэlсэdэп (ДТ502
iigayaqdo чо уа KAT50l iigayaqdu opsiyasr segilib, antenna tutqactmn osast
antennantn tЪzа mагkаzi arastndakt masafа aйomatik yaziacaq. Mtiayyon
olunan nёqta iigiin па laztmdtrsa hamtst aTtrq daxil edilib. No qэdэr ki, <sus-
maq>dan istifado olunur, раrаmеtr dэyigmaz qaltr, statika iisulu ilo бl9mэ
sayýacr (Static obs) hоr l0 sапiуэdап Ьir yenilo;ir.
Displeyэ уегidilэп GDOP-un qiymoti, реуklэriп iazada indiki hэпdэ-
si yerlogmosini эks etdirir. Nэ qodor bu qiymat azdtr, Ьir о qodor hэndosi
voziyyoti yaxgrdrr. Мэlumаtlаfl уаZап vaxt antennanln voziyyotini doyi;-
mok olmaz. Qtinki onda emaldan sопrа altnmt9 koordinatlarrn dэqiqliyi aza-
lacaq. Оlgmэ iglэri араrап Zaman FК karrtrnr glхаrmаq olmaz. Эgаr bu gбs-
tariqo эmоl olunmazsa, onda yazrlml9 mэlumаtlаr kоrlапа Ьilэr чэ SKI-Pro
рrоqrаml bu ctir kartdan mоlчmаtlап oxuya bilmэz.
indi TR500 kопtrоllегiпi a9maq оlаr. Bu heg Ьir ciir бlgmэ prosesinэ
tэsir еdэ bilmoz, yani malumatlartn qeydiyyatr davam еdосэk. Bundan son-
rа kontroller yenidэn i9э sallnarsa, displeyda hэmiп эччэlki i99i paneli
gоriiпэсэk. Мэlumаtlапп yaztlmasr бl9mэ plantna mtivafiq davam edэcak.
Bu о demakdir ki, istinad stansiyast kimi istiladэ olunan qэbuledici, biitiin
miiоууэп olunan пбqtэlоrdэ mobil qabuledici qoyulana qэdэr daima i9lэ-
mэlidir. NбqtэIэrdэ mэlumаtlаrrп qeydiyyat vaxtt эsаsэп bazis xэttinin
uzunluýundan чэ koordinatlann hesablanmasl doqiqliyindэn asthdr. Вч ha-
qda geni; mэlчmаt <statika va tez statika metodla olgma> bolmэsinda veri-
lib. Novbodo lazrmi hэсmdо mэlчmаtlаr qeyd olan kimi, olgmani dayan-
drrmaq olar. опчп iigiin Fl STOP diiymasini basmaq laztmdtr. Onda dis-
pleydo agaфdakr ропсэrэ gёninocok (Ьах 9эkil 2б6).

Фftт ч tl; ? п
14:5з

роiпt I Poi

Нпt Height : 1.5Зь m

GDор : Ь.В
t
Егr.Г:гiППIПI
ýakil 26б

з87
 STORE d{iуmэsiпэ girig miimНin olacaq. Bu mэrhэlоdэ nёqtonin
ovozedicisini (identiГrkatorunu) vo antennanrn hiindiirliiyiinti yoxlamaq чэ
Lапm gоlэrsэ, dtizoltmok dэ оlаr. Fl STORE dtiymэsini basmaqla бlgmэпi
baga gatdrrmaq оlаr. STORE dtiymosini basmaqla noqto ilo эlаqэdаr btitiin
informasiyalar verilmi9 (qoyulmu9) i99i faylrnda yazrlacaqdlr (пбqtэпiп
identifikatoru, antennanrn htindiirliiyti vo s.).

Etap б. Olgmanin yekunla9masr

indi оlgmэ panelini baýlamaq оlаr. Onun tigiin SHIFT Fб QUIT diiy-
mаlэr kombinasiyastndan istif-ado etmok lazlmdtr. Ondan sопrа displeyda
эsаs mепуч уепidэп goriinocok.
SHIFT Fб QLЛТ dtiymэlэrinin kombinasiyast ёlgmэ iglorini baga gat-
drrmaýa чэ уа istэnilon vaxt бlgmэпi dауапdrгmаýа imkan verir. Вч halda
OCUPY diiymosini basmaqla toplanan biittin malumatlar itirilocak. Bag
mепучуа qayrdan kimi qobuledicidэn FК kartlnr 91хаrmаq оlаr. Bu FК kartr
piktoqramr agaýrdakr oxla еупilэ;dirilэсэk (indisirova оluпасаф.

l
indi qobuledicini sёпdiirmэk olar. Biitiin kаЬеllэri enedi ilo qidalan-
madan aytrandan sonra biittin kabel vo qчrфlап noqliyyatda dagrnma qutu-
lаппа yrýmaq laztmdtr. Bundan sonra nёvboti пбqtэуэ gedib yuxandakr
omaliyyatlan tэkrаr еtmэk laztmdtr. Qol iglorini qurtarandan sопrа bazis
xottinin uzunluýunu doqiq hesablanmasr SKI-Pro proqramtnda арапltr.

ý178. Эп qlsa bazis xattinin бlgiilmasino aid misal

Metodiki nёqteyi-nazordon эп qlsa bazis хоtlэгiпdа olgmani statika
metodu ilo араrmаq daha эlveгiglidir. Опчп iigrin:
* Miixtolif mапеоlэrdэп azad,
tэmiz уеr segmak.
* Yеr tizогiпdа iki noqtoni i;aralamok laztmdtr ki, sопrаdап опlапп
arastndakt mэsаfэпi ruletka vasitosilэ ёlgiib hesablamalardan altnan mаsаtЪ
ila mtiqayiso etmэk.
* iki System 500 qobuledicini tigayaqlar tizэrindo qчrmаq.
* Ноr iki qэbuledicido PP-STAT gablonundan va yeni yaradrlmrg iggi
faylrndan istit-adэ edorok l0 dэqiqэlik ёlgmо iglori aparmaq.
* Antennanrn hrindtirltiytinti komplekto daxil olan ruletka vasitэsila
бlgiib yazmaq.
* Nбqtэlэriп identitlkatoruna (ovaz edanino) ad чеriЬ alota yazmaq.
* Ноr iki qэbuledicidэn mэlчmаtlаrr SКI-Рго
рrоqrаmlпа ёtiirmоk чэ
пбqtаdэ hesablamaq.

з88
 GPS оlgmоlогiпdэп altnan mэsаfэпi ruletka vasitosilo бlgЁlmtig mэ-"
sаfэ ilэ mtiqayisa еtmэk. Alrnmrg maili mэsаfо kontrol mэsаfоdэп bir nego
millimetr fэrqlэпо Ьilоr.

Olgma iglоriпiп gediginda qabuledici vaziyyatinin (stafu sчпчп) analizi

Копtrоllеriп STATUS adlr xtisusi dtiymэsinin kёmokliyi ila qabul-
edicinin vэziyyэti haqqrnda ЬirЬа9а intbrmasiya alda etmok miimkiindtir. О
dtiуmэ kontroller klaviaturastntn mэrkazindo уеrlэ9ir чэ indiki рrоsеsdэп
asrlr olmayaraq STATUS dtiymosini basdrqdan sonra displeydo agaýrdakr.
mепуч gёriiпосэk. (Ьах 9эkil 267).

U Наrd|,Jаrе
3 Log5
4 InteРfaces

ýэkil2б7

indi qobuledicinin чэziууэtiпо nozarэt etmok iigtin рэпсэrэlэrdэ sada

уеrdэуigmэ kitayotdir. Kursorun a9aýr-yuxarr dtiymэlorindan istifadэ edo-
rэk miixtэliГopsiyalarr (sеgmэk) ayrrd etmak чэ sопrа уа Fl CONT vo уа
ENTER-i basmaq laztmdlr. istэnilan чаriапtа girigi tezla9dirmak tigiin rо-
qэmli dtiymolordэn l, 2, 3, 4-dэп birini basmaq kitЪyotdir.

Реуklаrdэп gэlэп siqnallarrn qabulu vaziyyэti

<l Survey>, <5 Satellite>-ni segdikdon sonгa agaýrdakr ропсаrа gбпi-
пэсоk (Ьах 9okil 268).

ФеI.Ч Н; 9 Пш 1ь:04

Sa{, Elev fizi SN1 ýN2 eIt at2

0l + з0 2 50 51 9Е 99
04 + 14 151 4ь 4Е 9Е 97
07 + 5 24S
1ь t 45 9Е 51 50 qf 99

ýэКl2б8
389
 Ноr Ьir peyk haqqrnda agaýrdakr int-ormasiya verilir:
, * Peykin пбmrоsi (SV).
* Uftiqdэп hiindiirliiyti vo azimut .
* LI чэ L2 tezliklэrinda siqnallarrn giicii.
* Ll чэ L2 tezliklorindэ оlgmаlаriп keyfiyyot indikatoru.
Bu ропсаrо indiki anda qobuledicinin ettektli iglamэsi haqqrnda qiy-
motli molumat verir. <Susmaq>cla iifiiqdon kэsmо bucaýr l5"-dэn 9ох olan
biittin реуklэr mtigahido olunmalrdtr.
йti9аhiсtо olunan реуklэrdэп galэn siqnallarrn фсti З2-5l arastnda -ftiч.
olacaq (Si.Tl чэ SN2 siqnaliarrn mtinasibatlori boyiikltiyiinti gёstоrir).
dan ytiksэklikda уеrlа9эп peyklardon gоlэп siqnallann giictintin раrаmеtri
45-don 51-э qэdэr olmalrdrr. 2Oo-don az bucaq altrnda ч9ап peyklorin gбsta-
ricilэri isэ З2-40 diapazonda olmalrdrr. Mii;ahido olunmayan реуklэr SN
эvazindo (--) xэtt 9эkmо ilo igаrэ olunacaq. Olgma naticэlэrinin keytiyyoti
QIl va QI2 dirsэklarindэki 0-99 rэqоmi ilo eynilэ9dirilir. Bu roqam 80-99
rэqоmlэri arastnda dэyigir. Qox a9aýr rэqоm, siqnalrn qэbul olunmasmda qa-
nun pozuntusunu gбstоrir-аýасlаrrп, уаrраqlаrrп чэ уа аtmоstЪriп aktiv sap-
masi- atmospheric conditions. Оgоr iitiiqdon l5o yuxartda hэr hansr bir
peyk taprlarsa, опdа сlеmэli, homin peykdan galon siqnal miixtolif manegilik-
tоrlо Ёzlэ9оr. Эgоr 6-dan 9ох peyk miigahido olunursa, onda informasiyant
чэrаqlэmэk iigi.in kчrsоruп a9aýt-yuxarr diiymэlorindon istitado etimэk la-
ztmdr. Displeydo skyplotu (peyklэrin hэndэsi уеrlэ;mэsiпi) ipo salmaq i.iфп
F5 SKY-nti basmaq laztmdrr ki, onun kбmakliyi ilэ hэr bir peykin qiitblora
nisbotэn voziyyoti vo zenit noqtэsi taprlsrn (Ьах 9oki1 269).

фFJЧ t]; 9 пп
1b:2l

ýа I ev 7,i
0[ t з0
04 + l4 15
07 t 5JE оl

1Ё t *J s

ппгrЕпЕmЕштгппmгJlI
ýаkil2б9

ýakildon gбrЁпdtiуti kimi zenit noqtasi ortadadrr чэ onun dairэsindo

хэtlоrlэ iitiiqdэn eyni hiindЁrltikdo 15о, 30о, 60О учхап bucaq altrnda oldugu
goriiniir (Xarici dаirэdоп daxili dairэya). STATUS / Satellite ропсоrэsiпа
qayrtmaq tigtin Fl CQNT d{iymasini basmaq laztmdr. SтдтUS mепуusчпа
uarroziyyэtin nэzaroti rejimini 9аЁlrап рэпсоrэуо qayrtmaq iigtin yenidon Fl
390
diiymэsi basrlmalrdrr. Yчхапdа gёstагilэпlэri olda etmak tigiin ESC-ni bir
nego dэfa basmaq laztmdrr, Bu basmaqla displeydэ awalki рэпсэrоlоr, ах1I-
da isэ statusu yoxlama геjimi gaýrrrlan ропсэrо gortinacak.

ý179. Stop & Go (Dayanlram - Gеdirэm) indikatoru

Qobuledicinin stop & Go indikatoru, Rочеr operatoruna tez statika
metodu ila olgmo vaxttnt taxmini qiуmэtlэпdirmэуо imkan чеrir. Nоqtэdэ
minimal ig vaxtt miixtolif раrаmеtrlэrdоп astltdtг:
- istit-ada olunan peyklorin saytndan
_ GDOP
раrаmеtri ilo xaTakterizэ olan peyklarin hэndasi уеrlэ9mо_
sindan
- itэп siqnallann saytndan
- istinad stansiya ilo mobil qobuledicinin qurulduýu поqtэ araslndakt
bazis xэttinin uzunluýundan
- Roverin саri (indiki) vaziyyotindэn.
Nбqtэda ёl9mо i;lэri igo salmandan sопrа i9 prosesinin sayýacr aktivlo9ir
чэ istifadogiyэ бl9mэ statusu haqqrnda intbrmasiya чеrir (Ьах 9эkil 270).

пп -u
ф Ll о 15:05
в Lz
сOmр
Time to Gо
Time at Ft 0: о0
Ll: о L2| Е
Счсlе ýIips a

qцду = 8) ь.В
GDор
оЬS Rес паt,е 1о.о 5
SLaLio оь5 t
a 0

ýakil270

Molumatlann yaztlmaslnt о vaxta qэdоr davam еtdirmэk mаslэhэt

gоrйliir ki, indikator Completed l00% gбstэrsin. Bu paneldo еупilэ9dirilэп
эlачо molumat - поqtэdэ оlgmэ baglanan andan igin qurtarmaýr пэzэrdо
tutulan (l00% gatana qоdэr) vaxt-noqtэdэ ёlgmапi igэ salandan sопrа itiri-
lon siqnallarln sayl, GDOP-un indiki qiymэti чэ yaztlmt9 statika бlgmоlоri-
nin saytdtr.
Оlgmэпiп proqressiv indikatoru goxillik tэсriiЬэуэ osaslanaraq рrо-
qramlagdrnlrr. Baxmayaraq ki, раrаmеtriп tэnzimlonmasi tэsnit-atl 9ох
mohkom nozarot etmoyo imkan verir, bazis xottinin taptlmast bizi qaneedici
doqiqliyi qarantiya чеrmir. Owэlki ореrаsiуауа qayrtmaq iigiin Fl CONT
dtiymэsini basmaq lazlmdrr.
39l
 Аkkчmlуаtоrчп doldurulmasr sэviyyasi чэ yaddaq vэziyyati
Bu 9ох эhэmiууэtli ропсэrопi <2 Наrdwаrе>\ <<l Memory/Battery>
menyusunda agmaq оlаr (9aki1 27l).

фLt:8 ** 15:01
П

РС-Саrd 1 .11,1E {(
нЕпlор9 Iпъ I

ЕаLtеrU fr Фн
ваttЕгU Е a
ов
Еа+.tеrч Ext t1 Е l--J
ЕONт
ýakil271

Bu рэпсэrэdэki molumatlar bizim ehtiyatrmrzda (resursda) оlапlап

еупilэ9diгir. Bu halda FК kartrnda 1.1 МЬ hocmindo giri9 mtimktindiir.
Qratiki indikator (eynilogdiron, avoz еdэп) hэr Ьir qчrфпчп resurslanndan
istifado sэviyyэsini gёstэrir. Мэsэlоп, FК kartlnrn yaddag hacminin tax-
miпэп З5%-i аrtrq dolub. indi iglonan btitiin qurýular (hэm yaddag vo hэm
dэ qidalanma mэпЬоуi) ulduz gэkli ilo gбstэrilibdir. Fl CONT-u basmaqla
эwэlki эmэliууаtа (operasiyaya) kе9mэk оlаr. ESC diiymэsini basmaq Ьir
mогhэlа gегi - <SТА-ТUС/GепеrаЬ> menyusuna qayrtmaýa imkan чегir.

indiН (саri) koordinatlarrn disрlеуэ grxarrlmast.

Sistemin tanzimlanmasi раrаmеtriпiп dayigmosi.
STATUS rejiminin Kl Sчrчеу/3 Positiou submenyusunda indiki kооr-
Displeydэ agaýrdakl рапсоrа agrlacaq (Ьах 9oki1272).
dinatlara baxmaq оlаr.

фLt 8 15:14
Ф ?
а ]пе ! 15 4 a

tlGSE4 La+, 4,?о?2,э4.fi545Е1, N

НGSВ4 Lon 9озS, о0.545взl, Е
HGS84 EHgt 514.g4ь m
нDор 2.4
Uпор ь.2
Еfi тЕгlЕfi пгf{I ш=lтпппЕтзffi i
ýэkil 272
з92
 COMIG di.iymэsinin komokliyi ilo tonzimlomonin britiin раrаmеtrlэri-
пэ girmok vo istifado olunan btitiin раrаmеtrlоri istonilan vaxt dэуigmэk olar.
COMIG dtiymasini basmaqla agaýrdakr mепуч gёriiпосэk (Ьах gэkil273).

фLr:8 1Е: 1в

Uе
l
4 Iп+,рr+ аOе5

ЕвNт Е:вг{Flf

ýakil 273

Lапmi чагiапtа girig istonilan mепуч ilo iglomэk kimi sаdэdir. Onun
iigtin гэqэmli diiymalordon (mоsоlэп, Наrdwаrе Ьёlmэsiпэ girigi olan 2)
istitado etmok laztmdtr. Ondan bagqa kursorun agaýr-yuxan dtiymosinin
kёmэkliyi ilo istэnilon sаtгi segib, sonfa Fl CONT dtiymэsini basmaqla
lazrmi чаriапtа girig olda etmak оlаr. Вч hissodэ biz xtisusi diqqati о раrа-
mеtrlаrэ yetirocэyik ki, опlаr statika vo kinematika mеtоdlаrr ilo olgma
iigtin vacibdir. Sonrakr Ьоlmоlоrdа statika vo kinematika metodlarr ilэ ёl-
gmэdэ totbiq olunan Ьir пе9э mtixtalif tonzimlэmo misalr чеrilосоk.

ý180. Копtrоllеriп igrqlandtrrlmaslntn idara olunmast

Kontrollerin bazi раrаmеtrlогi <3 Gепеrаl\бТR 500> Ьёlmэsiпiп kё-
makliyi ilo tiqurlagdrnla Ьilэr (Ьах 9oki1 374).

ф Lt: g 15: 1ь

I I [цr'сФпt,р
Тimе-ошЬ !
vEsUrc
1.6 miп
IW
=

вltr m ! rcl
кеUс1 iЁk ! НDт
Dеf tt, fiNur4з ЁEсIIEFýHIJKLFINOPGя,
+ tд:j

ýэkil274

з9з
 Kontrollerin altdan igtq salanrnr va displeyin kontrastlrýrnr, tэzadtnt,
(ziddiyyat) yandtrmaq чэ уа sёпdtirmэk оlаr. Yes vo No opsiyalan arasmda
elektrik соrэуапlпlп istiqamэtini doyigmok iigiin kчrsоrчп sol tэrоГrпdаki
diiymodon istit'adэ etmэk laztmdtr. Эgоr YES opsiyasr sеgilоrsэ, onda gбz-
lэmэ mtiddэtini gбstэrmоk laztmdrr (Time-Out). Ondan sonra altdakr igrq
aйomatik olaraq sonэcak. Bu рэпсоrэdэ sos siqnalmm (аlаrm) verilmэsini
vo уа imtina (rodd) olunmastnt (Keyclick) diiymasini basmaqla hэуаtа ke-
girmok оlаr. Tozo (yeni) tanzimlэmo Fl CONT dtiymasini basandan sопrа
aktivlэgir. Bu dtiуmэ bastlandan sопrа tonzimlэmo rejimi gaýrrrlan ропсэ-
rоуа kegid olacaq.

Qeydiyyat tezliyi dэуigmаsiпiп miigahida olunmasr

Эgэr ёlgmэ паtiсэlаri уап|ап tezliyi doyi;moyo ehtiyac оlаrsа, onda bu
раrаmеtri <2 Operation\3 Logging> Ьёlmоsiпdэ tapmaq оlаr (Ьах 9oki1275).

lýltq
фftТ Ч L}' т ПП
Log Stё{.iё 8ь5 !
ýýý пёъЁ :
!
fЕБýYEýT s
Log i,1счiпg fiЬs НОт

LoE Яцt-о trositignsi Nот

Ё{ý{т

ýakil275

Кчrsоr dtiymэsinin kбmakliyi ilo kursоru пбчЬоti sаtго kegirmak

оlаr. Sопrа уа bu раrаmеtrdэki btittin rэqэmlэr siyahtstna (0,1 san-60 san)
girig iigrin ENTER-i basmaq vo уа kчrsоruп sola-saýa dtiymэsinin komok-
liyi ilэ btittin bu чаriапtlаrt чэrоqlэmэk оlаr. Onu da qeyd еdэk ki, эgэr
<Log Static Obs> (statistik mэlumatlarrn qeydi) sotrindэ No monast segi-
libso, onda emal olunmamtg molumatlann yaztlmast daynadrrrlacaq. Bu о
demэkdir ki, mэlumatlarrn postda emalt olmayacaq. Эgэr qeydiyyatrn tez-
liyini dэyi9mэk laztmdtrsa, onda yalntz о mtigahidэ mаtеriаIlаrtпt emal et-
mak olar ki, onlar hаm istinad stansiyasr iigiin чэ hэm do mobil qэbuledici
tigtin eyni olsun. Эgаr qэbuledicinin biri mэlчmаtlаrr l0 sапiуоdэп Ьiг, о
birisi iso l5 saniyэdan Ьir yazlrsa, onda о mэlчmаtlап emal etmak оlаr ki,
опlаr hэr iki qэbuledici ilэ hэr З0 saniyadan bir alrnan olsun. <Log Moving
Obs> (hэrokotdo olanda miigahidэnin qeydi) sэtriпdэ YES qiymэtini чеr-
mok olmaz. Bu раrаmеtr yalntz noticolori postda emal оlчпап kinematik
ёlgmаlаr iigiin nozarda tutulub.
з94
 ý181. Saat qurgaýrnrn segilmэsi. Olgma vahidinin dayigmosi.
<3 Gепеrаl\ Time & initial Position> mэпtэqэsiпdэ уеrli qчrýаq чах-
ttnt qoymaq оlаr (Ьах 9aki1 276).

Фftт ч tl; т пп L5|z2

Time zone : О,
Local Dаfе : 12.11.9g
HGS84 Lat ! 47o?z1 zE.8971 .lN
1,1GSE4 Lon : 9оз4, оо.97ФЁ llE L
шGS84 Енgъ : 514.94 5m
ЁDнт Lrl]L-|H

ýаКl27б

Опчп iigiin kursorun diiymэsinin komokliyi ilo <a9aýr>ya horokat et-

mэklo saat qurgaýt adlanan <Time Zone> sэtriпэ kеgirmэk laztmdtr. Ondan
sonra lazrmi saat qurgaýtnt axtarmaq tigtin уа kursorun saýa-sola dtiymolэ-
riпdэп istitbdэ etmak чэ уа ENTER-i basmaqla hэmiп parametrin miimkiin
qiymэtinin siyahtstnt оldэ etmok olar. Segilmig variantt aktivlogdirmak
tigiin F l CONT-u basandan sопrа sotrin учхаrl saý tэrаtiпdа уеrlо9эп vax-
trn indikasiyasr yalnrz yerli vaxtt чеrасэk. Оgэr ропсэrаdэ indikasiya olu-
пап qiymotlor dtiz olmasa Ьеlэ ilkin vaxtt vo koordinatlarr dэуi9mоуо eh-
tiyac yoxdur. Qabuledici aйomatik olaraq peyklэrin axtan;t rejiminэ kegir
чэ peyklor taprlan kimi vaxt чэ koordinatlar aйomatik dоуi9эсаkdiг.
Bu CONFIG <З Gепеrаl\ l Units> panelin kбmokliyi ilэ hoyata kegi-
гilэ bilar. Onda displeydo sonrakt рэпсэrо gortinacok (Ьах 9эkil277).

ф Lt: о 15:24
Lz: 1

с е! Nеtr€Л
l
яngIB _
UeIocit g:: km/h?
DаLе dd.mm,g9v
Time 2 ?4 hоцгs?

ЕtrпгaПIПIг=ттнre
ýakil277

395
 Olgtilэn mэsаfо vahidinin dэyigmэsi iigtin kursorun yerini doyi9ib
Distance sahэsino kegirib iga salmaq vo sonra ENTER diiymasinin kёmаk-
liyi ilэ siyahrnr gaýrrmaq va оrаdап |апmi оl9mэ vahidini sеgmэk оlаr.
Ondan bagqa kчrsоrчп dtiymolorinin komэkliyi ilo saýa-sola kеgirmэklэ
lапm olan ёlgmо vahidino kegmok olar (mеtr, АВý futu va s.).
Kegirilmig doyi9ikliklэri tosdiq etmэk iigiin Fl CONT-u, doyi9ikliyi
dayandrrmaq laztmdtrsa, onda ESC-ni basmaq kitфэtdir.

ý182. Yепi konfiqurasiya fayllarlnln yaradrlmasl

Эgэr zavod tоrаt]пdэп qoyulmug tonzimlomo sistemi bizi qane etmir-
sэ, onda onlan dayigmok iigiin agaýrdakr эmoliyyatt арагmаq iigiin owolco
Ьа9 menyuda <6 Cont-tgure>> segmak laztmdtr. Qabuledici i9a salrnanda dis-
pleydo birinci gоrtiпэп Ьа9 menyrr olacaq. Эgэr ропсоrо hoddinda mепуч-
пчп 1-3 mэntoqasi gбrtiпэrsо, onda F3 SHOW dtiymasini basmaq laztmdtr
ki, displeydo a;aýrdakr panel gбrЁпsЁп (9akil 278).

\F Ll: Е 1Ei; z5

Fр-кl ý Il*f tц
Fр-Sтfiт Ве$ ац
Flт-RЕF вёт дц l +-
ET-BoU Def ац l t-

IT t I,EL !Iг.lFп
ýakil278

Sчrэti yeni yaradrlan kontiqurasiya toplusuna kogiirЁlmosi laztm оlап

konfiqurasiya toplusunu ауlrmаq laztmdtr. F2 NEW diiymэsini basmaqla
homin о toplunun parametrlorinin sчrэtlаri yeni yaradrlmrg konfiqurasiya
toplusuna kegacok. Displeydэ a9aýrdakr рапе1 gоrйпосэk (9okil 279).

Иttп тЕ5t_ЁF
описаниЕ Ralt'id Statiв РР

среаLоr :

ýэkil279

з96
-
 Klaviaturadan yeni yaradrlmrg konГrqurasiya gablonunun adtnt, mtiэl-
lit-rn adrnr vo tэsчiгi kegirmэk laztmdtr. Yekunlagd[maq iigtin Fl CONT
diiymosi bastltr. Оgоr sэhvan чэ уа bilorэkdon ESC dtiymosi bastlarsa, on-
da эwэlki рэпсэrоуэ qayrdrg olacaq чэ yeni уаrаtmаq istodiyimiz konfiqu-
rasiya gablonu yaradtlmayacaq. Bu halda yeni kontiquгasiya gablonu yaradr-
lacaq ki, onun da adr <Test_PP> olacaq. Опчп tonzimlэnmosi KPP_STAT>
9ablonunun ekvivalentidir (gэkil 280).
I
\F L{: ff 15: ýв

Фý
т nB$
ýц +*

Rт-вsU I|ef ёlilt

TEST-PP ВбFid StatiБ РР
cгjFIT-i liEtd iЕшIт i вrl lIr{Fс| i

ýэkil280
Belэliklэ, yeni yaradrImrg kontiqurasiya 9ablonunu rеdаktэ etmoya hоr
gey hazrrdrr. Опчп tigtin FЗ EDIT diiymэsini basmaqla Ьiг пе9э рэпсоrэуо
girig olacaqdrr ki, о da istonilon sistemin parametrini dэуigmоуэ imkan verir.

ý183. Avtomatik бlgmо ýеапýlаrlпlп proqramlaEdtrtlmast

Qэbuledicinin aйomatik iqэ saltnmast funksiyasr (Auto-Wake-up)
qebuledicinin iglomosini рrоqrаmlаgdrrmаýа imkan чегir. Qobuledici daqiq
ча aйomatik оlаrаq qoyulmu; vaxtda раrаmеtrdа ёlgmауэ Ьа9lауrr чо бl-
gmani baga gatdrrtr. Bu funksiya опа gоrа yaxgrdrr ki, qэbuledici yanrnda
adam olmayanda da о ciz vэzitЪsini уегiпэ уеtirir, Bunun kёmakliyi ilo
elektrik enerjisina va qobuledicinin yaddagrna qэnaot etmэk оlаr. Bu rejim
agaýldakr qaydada рrоqrаmlаgdrпlrr. Эччаlсо sеапslап aйomatlagdrnlmrg
mепучуа kegmok tigtin mепучпчп <3 Applications/O4 Wake-up Sessions>
mэпtэqэsiпi sеgmэk lazlmlrdrr. (Ьах 9эkil 28l).
фL!:8 1ьЕЕ?
ЁЁF,L IЁЁт I l]tt{\ f.lBru-l
El ne
ва Poiпt/LinPlяrea нёпаfiеmепt

€ь нrЁа
Е7 DтН ýt Ёk*оцt
],]онТ

ýэkil281
з97
 F l CONT dtiymэsini basanda displeydo agaýrdakr рэпсоrэ gёЁпэсэk
(9oki1282).
ф
Е
Lt:
La: 9Еп
itf},l5
tъ: оз

rat,ion

t,
EEшI!IEпrEIiIrIaтErlJIiliilI
ýakil 282

Bu рэпсэrэdо yeni aйomatik оl9mэ seanslannt уаrаtmаq, rеdаktэ

etmok va оlап seanslan loýv etmok mtimНindtir. Yeni aйomatik оl9mэ se-
anslnl yaratmaq tigiin F2 NEW diiymэsini basmaq laztmdtr. Displeyin bu
ропсэrэsiпэ bэzi mэlumatlart olava etmok lazlmdtr (Ьах 9эkil 283).

\п Ll: Е 1ь:g5

f,Фпfis ýЁ{; ТЕýТ_РРт

Ёt-*t DaLEi 12-tt-qф
ýъаrt Tine!: 8Ф: оФ:8о
!цrёLiоп ФФ: ФзвФо

ýakil 283

Olgma naticalari уаziап i99i faylrnr gбstэrmаk moqsodilo iggi faylr-

nrn girigi tigtin kursorla уеr segib ENTER-i basmaq laztmdtr. Bu da mёчсud
fayldan iqgi tЪуl sе9mэуэ чэ yenisini yaratmaýa imkan чеrэсэk. istifadэ
etmok istэdiyimiz tэпzimlаmэ 9ablonunu gostormэk lazrmdrr. Опчп iigiin
kursоrlа tanzimlomo gablonuna giriq sahэsini segib ENTER-i basmaq la-
ztmdtr. Onda siyahr gоrtiпэсоk ki, buradan da istonilэn kontiqurasiya toplu-
sunu sеgmэk оlаr. Bu gablonda malumatlarrn (reqistrasiyasr) qeydinin i9o
saltntb-saltnmaslnl dэqiq bilmэk laztmdtr. Эgэr gablonda mаlчmаtlапп
qeydi i9э salrnmaytbsa, onda SKI-Pro proqramtnda emal iigЁn heg bir mэ-
lumat эldэ olunmayacaq. Оlgmэ iglаriпэ baglanacaq vaxt vo hэmiп vaxtln
kegirilmosi laztmdtr. Sonra aйomatik бlgmэпiп iqa salma vaxttnt 99, пш,
ss (saat, daqiqo, saniya) t-ormatrnda чеrmэk. Кчrsоruп dtiymosinin kбmоk-
liyi ilэ Kagaýr>dan bagqa sаhаlаrа giri9а kegmok lаzmdtr (Ьах 9akil284).
398
 ц\ Lt: 8 1Ё: 1Е
t,jЁ l.jE-1_1F "\ |-|r,
оп
I}цr irrn ,
a
бо! Ёз:6о
Роint Id
Flnt HEight: о.ВЕЕ m
s ЕхЕýцъ,g!

ýэkil284

Эgэr пёqtоlоriп siyahrsr bogdursa чэ уа bizo lапm olan nёqta уох-

dursa, onda F2 NEW-in kёmэkliyi ilэ yeni пёqtэ yaratmaq lazrmdrr (Ьах
9okil 285).
фLl:6 1ь] 17
.l Е*
1-1ti

ffiг{гr
ýэkil285

Вчrаdа noqtэnin identit-ikatorunu (ovozedicisini) kеgirmоk laamdtr.

Girig sahэsino kegib, noqtalэrin раrаmеtrlоri рапсаrаsiпэ kеgmэk iigtin
ENTER di,iymosi basrlrr (Ьах 9oki1286).

фLr Ф 1Ёr 1в

HESE4 LaL
HESE4 Lon
@ gaEtfl? 80,0EE8l, Е
н
цGý€4 EHst 9.В9В п

ýэkil28б
Noqtэnin identitlkatorunu kegirmak vacibdir. Дпсаq koordinatlar sa-
hosini bog da saxlamaq оlаr. Doqiq qiymot о пёqtаlоrэ чеrilэ bilor ki, опlаr
rеа1 vaxt rejiminda taprlan olsun чэ onlardan istinad stansiyast kimi istifado

399
olunsun. Yeni noqto yaratmaq vo awэlki рэпсоrоуо qayrtmaq Ё9iin F l
STORE dtiymэsini basmaq laztmdtr, Ondan bagqa Fl CONT diiymэsini
basmaq <New Wake-up Session> (aйomatik olgmэnin yeni seanst) рэпсэ-
rоsiпэ qayrdrgrna (dёniigtino) imkan чеrir. Bu vaxt аwоlсоdэп segilmig
пёqtэdэп istitЪdэ olunacaq.
Seanst рrоqrаmlаgdtrап zaman antennantn yiiksэkliyini бlgiib kegir-
mak laztmdrr. Оччаlсэdэп onu da qeyd etmok lazrmdrr ki, eyni Ьir seans
пе9о dэЪ tоkrаr olunacaq. Sеапslапп saylnl <# Execut's> (hэуаtа kegirmo
sayr) sаhэsiпэ kеgirmоk. Bu halda igin aparrlmast intervalr da (hh:mm:ss
formattndan kegirmok lazrmdtr) maksimum (23:59:59) оlа bilar. Bu etapda
lапm olan biittin mэlчmаtlаr kegirilib. Kegirilon int'oгmasiyanrn dtizфп-
ltiyiinii yoxlamaq tigiin Fl CONT diiymasini basmaq laztmdtr. Onda elcan-
da пбчЬэti рапсоrо gоrtiпосэk (Ьах 9okil 287).

ф L!:8 1ь]зв
I
Ё.:i.:] L F"lь;

ч.11. Ёl]цft} -l ti;:,lit

rппýIrElпrryfl#
ýaКl287

Yaranmrg aйomatik mtigahidэ seansr siyahrda gогiiпосоk vo bagqa-

lаппdап segilocok. Bu siyahrda biz seansrn пёmrэsi, tarixi, igo salma vaxtt
чо опчп davam etmosini gбrэrik. Yaradrlmrg seansl tosdiq etmэk iigtin Fl
CONT dtiymosini basmaq laztmdtT. Опdап sопrа qabuledicini sёпdtirmоk
оlаr. Qэbuledici igo saltnanda aйomatik olaraq qoyulmug seansln раrаmеt-
гiпо mtivafiq оl9mэ iglэri арапlасаq. F4 DEL diiymэsinin kёmakliyi ila
mёчсчd seansl 1эýч еtmэk оlаr. Эgэr опч redakta etmak laztmdtrsa, onda
F3 EDIT diiymэsindэn istif-adэ etmэk оlаr. F2 NEW dtiymasinin kоmэуi
ilэ isэ yeni aйomatik seans yaratmaq оlаr.

400
 ххч FэSiL
sTATiK itчisiдrizдsiудuдN- isтiгдuэ ЕтмэкLэ
КNвмАтiкд чэ STop & Go квлilчп.экiгqрэ
Оl9мэ iýl,экilчiгл AгARILMASI
Kinematik ёlgmоlоriп noticolori imkan verir ki, antenna harokotinin
trayektoriyastnt hesablayasan. Mosolon: Эgэr оl9mэlэг hэr sапiуэdоп Ьir
qeyd olunubsa, пэtiсэdа hansr пёqtэdо hаr saniyo antenna olubsa, опlапп
fэzа koordinatlan altnacaq. Оgэr kinematik rejimdo оlgmэlэriп apanlmast
yalnrz vaxtla alaqadardrrsa чэ konkret hоr hansr bir пёqtа ilэ baýh deyilsa,
onda Stop & Go rejimi о noqtolorin koordinatlannt эldо еtmэуэ imkan чеrir
ki, о пёqtэlоrdо qrsamtiddэtli mtigahidэ aparrlrb (Ьir nega sапiуэ). Antenn-
папlп уегiп dэyigonda nёqtonin koordinatlannt bir santimetr daqiqliyinda
almaq iigiin gохmэпаlr problemini holl etmak laztmdtr. Kinematika va Stop
& Go metodlan ilэ ёlgmоуэ baglamazdan аwэl эп yaxýlsl statik metodla
(inisializasiyadan) qurulmastndan istiГadэ etmokdir. Postda goxmэnaltnt
holl etmok tigtin uzunluýu 3-5 km olan bazis xэttinda ikitezlikli statika mе-
todu ilo mtigahidoyo timumiyyэtlэ 5 daqiqadan do az vaxt tolob оlчпur.
Statika inisializasiyant yerina yetirondon sопrа GPS qэbuledicisini bir
mtiоууэп olunan поqtэdэп bagqa bir miioyyon olunan пёqtоуэ aparrb bir
пе9э sапiуэ бlgmэ apaImaq laztmdtr. No qэdаr peykdan galan ardrcrl siq-
nal davam edir, Ьir о qоdэr ytiksok doqiqlikli бlgmэпi davam etdirmak la-
ztmdtr. Оgэr peykdon gэlоп siqnallar itэrsэ, yoni siqnalr gоlэп peyklorin
sayr 4-dan az olarsa, onda yiiksok doqiqlikli notico oldo etmoya qarantiya
yoxdur. Ona gоrэ goxmanaltnr holl etmok iigiin statik inisializasiyanr tаkrаr
etmok laztmdtr. Kinematika чэ Stop & Go metodlarr ilэ оlgmэ 9ох еttЪktli-
dir. Bu tisulla goxlu nбqtoni tez mйэууоп etmok olar, bu gэrtlэ ki, aqaýrdakr
gоrtlаr gбzlэnilsin:
t istinad stansiya чо rочеr arastndakt mоsаГо 3 km-don da az olsun.
imkan daxilindo uzunluýu 5 km-dan 9ох olan bazis xattindэn istifada et-
moyi planlagdtrmamaq.
t Вir noqtэdon bagqa Ьir noqtoyo kеgэrkэп siqnallar tigtin heg bir
manegilik olmastn. Manegiliklэr peykdэn gэlоп siqnallarrn tam itirilmэsino
do sэЬэЬ ola Ьilоr. Beta bir halda inisializasiyant tоkrаr etmok mэсЬuriу-
yati dэ gortilon igin gedipini uzadrr.
* Statistik inisiallizasiya (vaxtrnda) mйddotindo mobil qэbuledici sa-

' inisializasiya - Kinematika va Stclp & Gcl metodlarr ila 0l9mэуэ baglamazdan ovval
gохmопаlшrп lazrrrri doqiqlrkdo hesablanmasr tigrin istanilon qadar molunratlarur tclplan-
masr ýrýrlmasr) maqsodila antennantn taxminan l0 dэqiqa bir уеrdэ hэrakatsiz sax.la-
ntlnrast denakdir,
401
bit voziyyotini saxlamaltdrr. Az meyletmo (bir nego santimetr hoddindэ)
Ьеlэ postda еmаlа gotinlik tотоdэ Ьilаг. Ondan bagqa t-aza goxmэnalrstntn
hэllinin qeyri mtimНin olmastna da sobob оlа bilэr. Bu da oz novbosindэ
biittin ёlgmэ поtiсэlэri dэqiqliyinin agaýr diigmosino gэtiriЬ 91хаrаr.
* Siqnalr tam itirэndon sопга hэmigэ ig tэkrаr statik metodun inisiali-
zasiyast ilэ hoyata kegirilmolidir.
+ Реуklаriп hэпdэsi
уеrlаgmэlэriпiп yaxgr olmast. Bu о demokdir ki,
btittin olgma dovriindo minimum 5 peyko girig olmaltdrr. Yaxgt оlаr ki, б чэ
daha 9ох peykdэn istitЪdэ olunsun.
istinad stansiyastnda ёtgmэ iglori statika metodu ila apanlmalrdrr. Bir
noqtadэn digоriпэ kеgэrkоп i9 еtlЪktli olsun deyo mobil qэbuledici bagqa
ctir tэпzimlопэ bilor, GPS antennasl рауа iizэriпdо qurula Ьilэr. System
500 tigtin рауа elo hazrrlanlb ki, kontrolleri va уа qobuledicini опа 9ох
asanlrqla baýlamaq оlаr. Payantn uzunluýu elodir ki, АТ 50l ча АТ 502
antennalann baýlayanda опlаrtп timumi htindrirlriyu dэqiq 2m ЬаrаЬэr оlчг.
Bu vaxt britiin gaquli sriпi;mаlэr avtomatik olaraq пэzоrэ altntr.

ý184. Kinematika чо Stop & Go rejimlarindo

бlgma iqlarinin aparllmaýl
Etap 1. istinad stansiyasurrn tэnzimlanmasi
<Qeyd etma tezliyi> parametrinin rочеr iigiin qoyulmuý rоqаmа Ьэrа-
Ьэr olduýuna чо statik mэlumatlarrn qeyd aktivliyina агхауlп olmaq. Umч-
miyyэtla, kinematik чэ Stop & Go rеjimlаriпdэ оlgmэlэr iigtin qeydetmo
tezliyi 2, З vo уа 5 sапiуэ se9ilir, istinad stansiyalarrnda GPS бlgmаlоri qэ-
ПаэtЬах9 olmaltdrr. Yэпi реуklэгdэп golan siqnallarrn blokirovkastntn о1-
mamaslna чэ уа gэlэп siqnallarr zоitlэdэп hэr hanst Ьir mапеэпiп (gotinlik,
iliqik) olmamaslna апауlп olmaq.
Etap 2. Mobil qabulcdicinin iqa salrnmasr
Kinematik чэ Stop & Go rejimlorindo apanlmtg оlgmоlоr System
500-tin рrоqrаm tominattnt бdоуэп <<Survey> modulunda emal olunurlar.
Homin bu modulu menyunun baq ропсэrэsiпiп <l Survey> Ьоlmэsiпdэп
gaýrrmaq оlаr.
+ Laztmt
kontiqurasiya toplusunu ((susmaq>da olant, уэпi dP_KIS)
adlanan gablonu sеgmэk.
Kinematik vo Stop & Go rеjimlэгiпdэ арапlmtg mtigahidэlarin qeydi
tigtin tэпzimlэmэпi diizgr,in sеgmоуэ xiisusi diqqэt уеtiгmоk laztmdtr. Наm
statik чэ hэm dэ dinamik бlgmо mэlчmаtlаrrпrп qeydini dэ уеriпо yetiгmak
laztmdtr. Bu vaxt KStatic initialization>-nin рагаmеtri <<Yes> kimi чеrilmэ-
lidir (Ьах gakil 288).
402
 фLl 1ь3?з
t'
:
l!
2.ф, S
Log }tý оЬ5 YЕý" :
st tstiý Ini+, l
LoЁl HuLo PФsitioф15: ilо"
Mauing япъ }lýighd : -ЕýЕt.6ýФ ý.l

ýэkil288
* Laztmi iggi (tap9rnq) tЪуlrпr segmэk.
*'
Qurulacaq antennanrn tipini segmok. Эп 9ох a9aýrdakr чаriапtlапп
segilmosi maqsodouyýunclur. дt 502 Pole (payada) vo уа SR 5l0 qobul-
edici ilэ iglэyonda isэ АТ 50l Роlе (Ьах 9эkil289).

cфn+,is ýЁt: PP_KIý?

Flпt-еппа i ятSфЁ Fвlст

сsYý
ýaНl289

igi davam etdirmэk tigrin Fl CONT diiymosi basrlmalrdtr.

Etap 3. Kinematika чэ Stop & Go rеjimlэriпdа бlgmа iglarinin

aparrlmasr
Fl CONT diiymэsi bastlandan sопrа displeyda бlgmа paneli goriintir
(Ьах gakil290).

ч\ Lr п,ll 1Ь: 26
1
Id :

Hnt Height : 2.ооо m

GDор : - t,
trпгд?пIппI
ýakil290
40з
 Bu nёqtodo mЁ9.ahido араrmаq tigtin statika ýimindo aloti igo salrb
Ьir пе9э daqiqэ igi icra etmok, mэlчmаtlапп toplanmasr gedigindэ isa an-
tennantn mоhkэm dayanmaýrna поzаrэt еtmэk laztmdtr:
о ВаýlапЁrс пёqtэdэ antennanln tigayaqda qurulmast moqsэdo uy-
ýundur.
о Antennanr payada quranda mёhkэm dartrb baýlamaq.
. payant mоhkэm obyekta baýlamaq.
Baglanýrc nбqtoda statika olgmolorini qeydetmani igo salmaq tigiin F l
OCUPY dtiymosini basmaq laztmdrr. Bu nёqtonin informasiyalanntn уа-
almast iigiin (mаsэlап noqtэnin identit]katoru чэ antennanrn htindtirltiyti)
Ьir nego dэqiqodon sопrа Fl STOP чэ Fl STORE diiуmоlэriпi basandan
sопrа mobil qэbuledici ilo iglоmэk tigiin hаzrr olacaq. 4-5 peykdon golon
siqnallarla tomin olunduqda koordinatlar l sm dэqiqliyindo taprlacaq чэ Ьir
пёqtэdэп bagqasrna kegondэ mtigahido qeyd olunacaq. Bunu <Static> rе-
jimdo koordinatlann taptlmastndan <Moving>-o kegondo gоrmэk оlаr.

S -м
Оgэr yalnrz antennanrn trayektoriyasr laztmdtrsa, onda dayanmadan
hэгоkэt еtmэk lааmdtr. Nэticoda postda emal zamanr hаr bir qoyulmug vaxt
iigtin koordinatlar xtisusi igаrэ ilэ alrnacaq (hоr 2, 3 чэ уа 5 saniyэ). Эgаr bir
пе9э konlcet пбqtэпiп koordinatlannr olda еtmэk laztmdtrsa, onda sаdэсо
olaraq bagqa пфtэуэ kе9mэk laamdtr. Sопrа Fl OCUPY dtiymosini basmaq
чо antennant noqto tizoгindo saxlamaqla bir nego saniyo nбqtэdo qalmaq la-
ztmdr. Nоqtэdэ о qоdоr dayanmaq laztmdtr ki, statik ёlgmэпiп heg olmasa
bir seanst yaztlstn. Ondan sопrа yenidon F1 STOP чэ Fl STOШ dtiуmэlэri-
ni basmaqla nёqtoda ёl9mо Ьа9а gatdrrrlrr. Stop & Go metodu ilэ taprlan noq-
tolarin identitlkatorlannt vo antennanrn qчrulmчg hrindtirliiyiinti kеgirmэk
laztmdtr. Nэticodэ post emaltnda опlапп koordinatlarr gёstэrilэп identifika-
toTlarla altnacaq. Вir пбqtэdэп bagqastna kеgоrkэп galrgmaq laztmdtr ki, siq-
паllаr itmosin. Bozi manegiliklor peykdэn gаlэп siqnallarrn qэbulunun itma-
siпэ gotirib glxarar ki, bu da бz novbosindэ postda emaltn dэqiqliyinin agaýr
diigmasinэ gatirir. Belo halda mtitlэq statik metodla inisializasiyanr tэlсаr
hoyata kegirmэk laamdtr. Displeya agaýrdakr sistem mэlumatlart gжarllacaq
ki, опlаr istitЪdagiya ba;qa ёlgmо tsiklinin tэlсаr i;o saltnmasmt gбstэrэr:

<<Ап other static in itialization is п ecesýary))

Bu halda ёlgmэпiп yaztlmast айоmаtik dayanacaq чэ yuxanda deyil-
diyi kimi inisializasiyanr statik rеjimdэ etmэk Laztm olacaq.

Etap 4. Kinematika чэ Stop & Go rеjimlаriпdэ igin Ьа9а gatdrrilmast

SHIET Fб QUT diiymolarinin kombinasiyalarrndan istitЪdэ еdаrэk
404
kinematik vo Stop & Go геjimlэriпdэ olgmэni baga gаtdrгmаq lazrmdrr. Bu
harakat mЁ9аhidэ qeydlэrini dayandrrmaýa gatirib 9lхаrасаq.

ý185. Маlum nбqtado inisializasiya

Statik metodla inisializasiya prosesi koordinatlan mэlчm поqtэdэ ёl9-
mэ iglэri араrапdа stirotlonir. Эgэr пёqtэпiп koordinatlarr WGS-84 kordi-
nat sistemindo 5-10 sm daqiqliyindэ mэlчmdursа, statik metodla inisializa-
siya 20-З0 sапiуэуэ (l0-15 miigahido dёчrЁпdэ) Ьа9а gatacaq. Onda:
о olgmo rejiminin (sчrчеу) bag рапеliпэ kegmak.
о Nёqtэdэ арапlап оlgmо паtiсэlэriпi уаzmаqtigЁп Fl OCUPY dtiymo-
sini basrb olgmani i9э salmaq. Payant antenna ilэ etibarh saxlamaq.
о Toxminan 20-30 saniyodэn sопrа Fl STOP diiymэsini basmaq.
о Nёqtа identit]katorunun diizgiin kegirilmosini чэ опчп iizэrindo qo-
yulan (tutulan) апtеппапm htindtirltiyiinii yoxlayrb, sonra Fl STORE
diiymosini basmaq.
о Вахmауаrаq ki, qrsa nciqtolor zancirini <saxlamaq> mэslэhэt gбrii-
liir, (maksimum 20 noqtэ) indi artrq bir пбqtэdэп digэrino ke9ib Ьir
пе9э saniya mtiddatindэ бlgmо iglэrini араrmаq оlаr. Таlсаr inisiali-
zasiyaya о vaxt ehtiyac olur ki, peykdan gэlап siqnallar tam itsinlor.
SKI-Pro рrоqrаmtпdа mэlчmаtlапп emalt vaxtt <Init>> kimi zопсiгdэ
qeyd etmak laztmdrr; <Init> SKI-Pro рrоqrаmlпа goxmonaltnrn hэlli iigtin
bu ctir пбqtэlэriп mбчсчd koordinatlanndan istithdo etmoyi gёstоrir. Вir da
tэkrаrап qeyd etmэk lazrmdtr ki, baglanýrc поqtэlоriп koordinatlan WGS -
84 koordinat sistemindэ dэqiq olmalrdrr-5-10 sm arastnda. Bu inisializasiya
metodu SR 510 qobuledicilori iigiin xiisusi ahomiyyot kosb edir. Qtinki ko_
ordinatlarr molum olmayan noqtalэrda bir tezlikli qэbuledicilэrdon istifado
edondo statik metodla inisializasiyaya 9ох vaxt tэlаЬ оlчпчr.

Kinematika (оп the fly>

<Оп the tly> rejiminin kinematika оlgmоlэгi qэbuledicinin horakot
trayektoriyastnt statika metodu ila inisializasiyastz almaýa imkan чеrir. Bi-
rinbi olgmodan sопrа qэbuledici ba9qa Ьir noqtayo kogiiriilэ Ьilэr. iki tez_
likli qobuledicinin totbiqi imkan чеrir ki, santimetr dэqiqliyinda пэtiсэ Эldo
edilsin. Ona gora baxtlan metoddan yalntz SR 520 vo SR 530 qэbuledicilэri
ilэ istifado etmok'olar. Вir tezlikli qobuledicilэгdan (SR 5l0) Kon the fly>
rejimindo doqiq kinematika бlgmэlаri араrmаq olmaz.
вч metodla ёlgmопiп iistiinliiyii ondan iьаrэtdir ki, statika inisializa-
siya vaxttntn uzadtlmaslnln qагýlslпl аhr va omok mэhsuldarhýtnt аrttпr.
Bu metodun gatrgmayan cahoti ondan iЬаrаtdir ki, naticolarin postda еmа-
405
ltnda goxmonaltntn tаmrэqоmli hollindo <on the tly> metoddan alrnmrg Ll
чо L2 tezliklorindэ an azl 5 peykdon golan siqnallann qabul olunmaýtnt
tolob edir.
Ardrcrl kinematikada zэпсirvаri оlgmэlоriп komэkliyi ilэ ауп-ауп
noqtolorin koordinatlartnt tapmaq оlаr. Belэliklo, ardtctl эmоliууаtlаr adi
kinematik чэ Stop & Go rеjimlэriпdэ арапlап оmэliууаtlаrlа oxgardrrlar.
Ardtcll kinematika figiiп tanzimlama parametri. Мэlчmаtlапп
qeyd оluпmа parametrini drizgtin qurmaq gox vacib bir amildir. <Staic Init>
parametrinin qiymati <<No> iizэrinda qurulmalrdtr va onda Log Statics Obs
чэ Log Moving Obs рагаmеtrlэriпiп qiуmэtlэri <<Yes>> kimi verilmolidir
(Ьах gэkil29l).

ц\ Ll tь.?э
Lag а t'
овý цaLe : з.от ý
LФg hlфving0hý YЕý!
пIЕtr
:
Staъic Ini.t :

Lфg Flцtф рфýitiалS: н0,

ltiФuitlg Rпý, нЁiýttL : 2.Еоо m

ýakil291

Mobil qэbuledicinin qeydiyyat tezliyi, mobil qэbuledicidэ qoyulmug

Teqistrasiya (qeyd) tezliyino ЬоrаЬэr olduýuna omin olmaq lazlmdrr.

ý186. Оlgmапiп aparllmasl

Оlgmэпiп Ьаg рэпсэrоsi (Survey) agrlan kimi qeydiyyatrn tэпzimlэп-
masi рrоqrаmlпа mtivatiq оlаrаq mэlчmаtlаr yazrlmaýa baglayrr. Fl ocupy
diiymэsi basrlanda piktoqramrn vэziyyoti dinamik rejimin indikasiyasmdan
statik metod gostoron piktoqrama dоуigэсэk. Nёqtadэ бlgmэпi baga gatdr-
rапdап sonra <Moving> rejimindэ iglэmэk iigtin Fl STOP чэ Fl STORE
dЁуmэlаriпi basmaq laztmdш. skl-pro рrоqrаml kon the tty> rejiminda faza
goxmonaltsrnr hэll еtmэуэ чэ molumatlan emal etmaya qadirdiг. Arada peyk
siqnallarr iton zaman mrigahidэ vaxttnt toxminэn 2 dэqiqayэ qadar uzatmaq
laztmdr. Эks halda gохmэпаhпrп halli baq tutmayacaq чэ поqtэlэriп taprl-
masr doqiqliyi gёzlопilэп doqiqliya (1-2 sm * 1 PPm) miivatiq olmayacaq.
Stop & Gо indikatoru (qobuledici yerini dэyigэndo) bu ciir i9 iigtin xeyirli in-
formasiya чеrэ bilor. (<5 Sat's since mm;ss> mэlumatr - 5 peykdon golon
siqnalrn qэbulunda kе9эп daqiqo vo saniyo vaxt tbrmatrnda) орегаtоrа реу-

406
kin mti9ahidэ olunmast vaxtlntn baglanmastndan kegon vaxtt vo уа siqnalm
tam itiritdiyi sonuncu anr gбstarir. Sayýacda 2 doqiqo vaxt kegmasini gёsta-
rэпdоп sопrа оlgmэ iplarino ba9lamaq moslэhat goniliir. Qэbul olma tam
itэп halda (yoni Ll yoL2 tezliklorindo miigahida olunan реуklэriп sayr 5-don
az olarsa) sayýac ёzti vaxtt stttr gоstоrэсоk (Ьах 9okil 292 ).

* tli ?
ftT
ЕffitЕЕп@
пп," rъ:зз

5 SaL,s sinoe , о:Ёв

ЁI]0р ; (mах = Е) З.7

шэЁ нёЁ вЁt,ё ! t.Фg
liEving obs :а

ýэkil292

<<оп the flp rejiminda арапlап kinematik бlgmаlэriп postda emalr

SKI-Pro рrоqrаml KMixed Tracks> adlanan malumatlarl emal edir.
statik metodla va hamginin kinematik reiimdэ оldэ olunan molumatlar Ьir
оlgmэ zancirino daxil edilacэk (Ьах 9эkil 29З),

о
1

;
д
ll
i,
; i,

i]

ýэkil 293

Yuxartda чегilоп misalcla gбstэrilэп 1-5 пёqtэlаr statik metodla ара-

nlmrg ёlgmэ пбqtаIэтdir. Мэlumаtlаrtп emalt prosesindэ statik mii;ahida-
пiп materiallarr kimi hаr bir nбqtanin koordinatlarr da hesablanacaq чо уе-
kчп пэtiсэdа Ьiг пе9э hesablamantn orta qiymэti gёtiiriilэсэk.

407
 ý187. Kinematika, Stop & Go vo (оп the flp> rejimlorinda
i;lamayo dair tэсriiЬачi mэslаhэt
. Реуklоriп hэndosi сэhоtdэп yaxgr yerlogmэsi dёчrtiпdап istifadэ еtmэk
vacib Ьir amildir; (poncaro> б va daha 9ох реуkэ giri9 iigtin ideal Ьir haldrr.
. istinad stansiya ilэ rочеr arastnclakt mэsаtЪ qrsahýr - 3-5 km olmalrdrr.
о statik inisializasiya miiddotindo, уеrdэуigmо vaxttnda чэ stop & Go mе-
todu ilэ ardtctl miigahidadэn iЬаrоt olan оlgrпэ <zonciгini>> saxlamaq, 20
noqtoda olgmo iglэrini арагапdап sonra mtigahidэni dауапdlrmаq vo tэ-
lсаr inisializasiyant уеriпэ уеtirmэk lazlmdtr. Оlgmэпi dayandtrmaq la-
ztm gэlэrsо, onda antennant эl ilэ Ьir пе9э saniyo tutmaq, yoni о qоdэr ki,
displeydo <Complete loss оf lock> (Siqnalrn tam itirilmэsi) gёrtinstin.
.imkan daxilindo kontrol оlgmэlэr do араrmаq. Мэsоlоп, eyni пбqtэпi iki
miixtэlif inisializasiya ilэ tapmaq чэ уа koordinatl molum n<iqtэni рrо-
qrama daxil etmok.

Эlача iпfоrmаsiуаlаr. Bu gorh System 500 qabuledicisinin funksiya-

smш az bir hissэsini эhato edir. Bu funksiyalarrn oksэriyyoti rеаl vaxt reji-
miпdэ hэll olunan mэsоlоlэrdir. Вчrаdа statik чо уа kinematik ёlgmаlоrdэп
оlачэ istitbda imkanlarr gёstэгiliЬ.
о system 500 qobuledicisi ti9 displeylo tochiz оlчпчь. опlаr akkumlyatorun
enerji ilэ doldurulmastnr, реуklэrdэп golon siqnallann qobulu statusunu
va yaddagda bog уеriп olmastnt qiymotlandirmayo imkan чеrir. Kontrol-
ler qэbulediciyo qogulmayanda bu displeylэr aktivla9ir.
. Umчmiууэtlо, System 500 qэbuledicisindэn kontrollersiz dэ istit'ada et-
mэk оlаr. Опlап ovvolcэdon еlа рrоqrаmlаgdrrmаq оlаr ki, igo salma
dtiymэsini basmaqla alot igэ dtigsiin. Qalan biitiin iglэr, qabuledicinin
sёndiirtilmasi dэ daxil olmaqla aйomatik hayata kegirilocok.
о System 500 iki iggi rejimi soviyyosini saxlaytr-adi чэ genig. Standart rе-
jimdэ bozi раrаmеtrlоr qobuledici ilэ iglэmoyi ytingiillэqdirmok mэqsэ-
dilo aktivlэ9dirilmir. Опlаrdап о vaxt istifada olunur ki, qэbuledici genig
rеjimэ kegirilsin,
о System 500 mЁхtоlil kod sistemini sахlауtr (mrihatizo edir). Qabuledici
ilo i;i yiingiillэ9dirmэk iigtin <susmu kodu sondtiriiliir. Bununla bela
поqtэlэri tematik kodlagdrrmaq чэ пёqtэlэriп bog ardrcrl поmrрlапmэsiпi
hayata kegirmok оlаr.
о status kопtrоl rejiminin tapqrnq Гaylrnda saxlanan btittin nciqtolar haqqrn-
da informasiyaya baxmaq olar.
о Мэlчm istitъdagi ýablonu ilэ поqtоlэriп identifikatoru tapgrrrýrnr айоmа-
tik qurulmast imkant чаr.
408
о System 500 kalkulyatorla tochiz olunub. опч к3 Applications/O3 Саlсч-
lаtоr> menyusundan agmaq оlаr.
О SУstem 500 qэbuledicisino quragdrnlmlý
рrоqrаm tэminatr interfeystn bir
nega dilini saxlaytr. <<Susmaq>>da istifada оluпап эsаs ingilis dilidir.
РrОqrаm taminatl ehtimalrna эsаsэп bir пе9э dildэn istifadэ еtmэk olar
ki, опlаr paralel ytiklanib va aktivlogdirilo bilor.
piktoqram vaziyyati. statika vo kinematika olgmalorin gedigindэ
displeyin kontrollerindэ vэziyyэtin agaýrdakr piktoqramtnt gбrmоk оIаr.

Miivqemiiэyyanetma чэ daqiqlik statusu

/ъ
Ч?Naviqasiya (<l00 m)
Оgаr heg Ьiг piktoqram yoxdursa, dеmэli kооrdiпаtlаг hesablan-
mayrb. Umumiyyotlэ, bu о demэkclir ki, peyklor miigahido оlчпmur чэ уа
опlапп sayl qanaotboxg deyil. Radiomodemin kёmakliyi ilo rеаl vaxt reji-
minda diferensial tashihlэr qэbul olunur, bagqa dэqiqlik sачiууэlагi saxla-
ntlmtr.

Mtivqemiiэyyan etma rej imi

Statik -GPS antennast stasionar qurulmalrdrr

д

Dinamika - GPS antennastntn уеriпi dэyigmak оlаr

-frT

istithda оlчпа bilan реуklоriп sayr

ф
fi Almanax malumatlanna эsason indi istifado olunan nozari
gёriiпоп реуklэriп sayr.

L l чэ L2 tezliklorindэ istifadэ olunan реуklэriп sayr.

l,l :8
indi mtigahido olunan реуklэriп sayr
L2.7
Эgэr SR 500 Ьir tezlikli qэbuledicidэn istithda olunursa, onda yalnrz
Ll йgiiп sotir eynilagocak.

409
 Yaddaqrn vэziyyati
a-

[: { Daxili yaddag segilib

FК kartr segilib.

l Qobuledicidon FК karttnt gtxarmaq оlаr

l
Yadda; indikatorunun hэсmi.
12 soviyyasi чаr.

Yaddaq tam bogdur.

Yaddag tam doludur.

Оl9mэ паtiсэlэriпiп yazrlmasl (statusu) vaziyyati

-S Statik rеjimdэ emal olunmayan mtigahidэ mаtегiаllаппrп yaztlmast.
-М Peyk qabuledicisi hаrэkэt prosesindo GPS mtigahidasinin emal
olunmamtg materiallanr^l' yazff . Qobuledicinin уегiпi dэуi;mэk оlаr.

I
Akkumlyatorun епеrji ilэ doldurulmasr saviyyasi

rDl
Akkumlyator enerji ilo tam doludur.

Akkumlyatorda enerjinin l/3 iglэnib

Akkumlyatorda епегi iпiп 2lЗ i;lэnib.

Akkumlyator tam bo;dur - епеrji уохdur.

4l0
 istifada olunan akkumlyatorlar miivafiq simvollarla igаrэlэпiЬlэr - А
vo B-dэyigilэn videokamer аkkчmlуаtоrlаrr. Е-0 demokdir ki, хагiсi ak-
kumlyatordan ( l 2В) istiГadэ оlчпчr.

yerli vaxt
Yerli vaxt l2 чэ уа 24 saat t'оrmаlаппdа displeyo 9жапlа bilar. Saat-
[аr satrin учхап saý bucaýrnda eynilogdiriliг.

Эlача : Апtеп п апrп htindiirliiytin ti п бl9 iilmэsi (9эkil 294, 295, 296).

]tRP мRр
vE2 Е2

V0*0

v0

vR

чп

ýэНl294 ýakil 295

АТ 502 payasl

Эgаr antennadan payada istitadэ olunursa, onda бlgmэуо ba9lamazdan

эwэl qurulan antennantn tipini Дt 502 Pole (чэ уа ДТ 50l Pole) vermak la-
ztmdlr. KSusmaq>da (VR) qurýu htindiirliiyti 2 metrdir vo bu hi,indtirltik do-
yigmir. ýaquli siiriigma (VО) aйomatik tatbiq оluпur vo (о) srtrra ЬаrаЬоrdiг
(9okil 294).
4ll
 vOt0

vR

ýэkil29б

АТ 502 iigayaýr
Эgэr antennadan iigayaqda istif-ado edilirsэ, опчп tizэriпdэ hiindiirlti-
yЁnti бlgmэk tigtin xtisusi k r у u k чаr. Olgmэzdon аwэl АТ 502 Tripod
(va уа ДТ 50l Tripod) qurФ tipini чеrmоk lazrmdrr. Antenna hiindtirliiyii-
nii (VR) ёlgiib qeyd etmak laztmdtr. ýaquli stiriigmэ (VО) aйomatik tatbiq
оlчпчr чэ опчп qiymэti 0,360 m gёtiiriiliir (gakil295).

Тur АТ 502
Оgэr georJeziya turunda qurulmu9 апtеппа vo ruletkaslz tigayaqdan isti-
taclo оlчпursа, onda бlgmэzdэп owal АТ 502 Pillar (va уа АТ 50l Pillar)
tipini miioyyon edib antennantn tчruп markastndan (VR) antenna govdэsinin
alttna kimi olan mosabni olgi.ib miivatiq satildэ yazmaqlaamdrr (9эНl296).

412
 xxvl FaSiL
LEicA Gps 1200 QэBuLEDici sisTшMi.
ig гкiгчsiрl,акi, REAL_vAxT сiндzl чэ STATUSU
isчеgrэпiп Leica Geosystms AG Гrrmаstпtп istehsal etdiyi Leica Geo-
systems 1200 qчrфsчпчп tоrkiЬiпэ GPS qэbuledicisi vo geodeziya GPS
оlgmаlэriпi hesablamaq, bu proseslo эlаqэdаr mэsэlэlэriп hallini tэmiп
edon Fэrdi Komptiter (FК) рrоqrаml daxildir. Bu qэbuledici sistemin osas
komponentlari;
l) istiГadogi interfeysi
2) Avadanlrýrn qurulmast
3) RX l250 alotindon istitadэ
4) PiN vasitosilo qobuledicinin qorunmast
5) idaro еtmэlэr - iglэr, mэlчmаtlаr, kod siyahtlan, koordinat sistem-
lэri, konfi qurasiya dostlari, konvertasiya etmok, status.
Bu аlэtlэ geodeziya бlgmэ igloTinin apanlmast еtlЪktiч olduýuna gоrо
опlаr 9ох genig yayrlrblar.

istiladэ9i iпtеrtЪуsi
Klaviatura (dtiуmаlэr paneli)

Esc
ё

а) Funksiya dtiymэlari Fl-Fб

Ь) Ногf diiymolori
с) CAPS
9) Operativ diiymalar F'|-Fl2
d) SPACE, SHiFT о_о о,@ а
ENTER
l а
е) "iФ
сФФ,699Ji ь
э) Ох (istiqamat) diiymolari
0 сЕ, ESc, USER, PROG 'uоЁфiь'i'D
оwь ь:Ф с
g) Raqom diiymoloгi а_о 9
d
ё) RX 1250 iigiin:Windows \.'1/ ''r/ u', е
diiymasinin simv<rlu. Bu, PROG чэ
ESC diiуmэlэri arastnda уегlа9ап 'ri l) lii э
..'lJ
diiymadir. ',
I
l,J
Rx12_001 9

ýэkil297

4lз
 ý188. Diiymalar, опlаrlп funksiyalarl чэ kombinasiyalart. Еkrап

а) Diiуmаlаг ча опlаrrп funksiyalarr.

Fl-Fб funksiya dtiymalori еkrап aktiv olduqda еkrапrп agaýrsrnda
gёrЁпоп б sensorlu dtiymoyo uyýun gэlir.
F7-F12 Operativ diiуmэlэr segilmig komandalan уеriпо yetirmok чэ
уа segilmig еkrапlаrа daxil olmaq tigtin istit'adogi tоrаtiпdэп miiэууопlэ9-
dirilan dtiуmаlэr.
Ноrf diiymolori - Ногflэri yazmaqtigiindiir.
Raqom dtiymolori - Rоqэmlагi yazmaq tigtindiir.
CAPS - Ваý hэrf]оrа чо уа kigik hэrtlоrэ kegmok iigiindiir.
СЕ - istif-adэginin daxi1 etdiyi sэtrin эvvolindo daxil edilmig hоrtlоri
(simvollan) silir.
ESC - Ног hanst Ьir edilmi; doyi9ikliklori yaddagda saxlamadan indi-
ki (саri) menyudan чо уа dialoqdan gedir.
GPS 1200 Main Мепu (Ва9 Menyusunda da) 2 saniya basrlr saxladt-
qda qэbuledicini sбndrirtir,
PROG (ON) - Эgэr sensor sбndtirtiltibsa onu уапdшmаq tigiin bu
diiymэni iki (2) sапiуэ basrlr saxlamaq laztmdtr.
Sensor yantltdrsa onda totbiq i.igtin ХХ Рrоqrаmlаrа daxil olmaq
moqsadi1o istonilэn vaxt bu diiymoni basmaq laztmdtr.
SHiFT - Funksiya diiуmэlэriпiп birinci soviyyэsi ilэ ikinci soviyyэsi
аrаstпdа kegirici rоlчпч оупауlr.
SPACE- РrоЬеl (boq уеr) Ьчrахtr.
USER - istitЪdoginin segdiyi menyunu gaýrrrr.
Аrrоw keys - Ekrandakr f-okusu hогэkоt etdirir.
ENTER - о Qаrаlапmlý (раrlаф sotiri segir va novbati mэntiqi
mепуuуа (dialoqa) kе9irir.
oyazt daxil еdilэп sаhэlоr i.igtin yazr rejiminэ baýlayrr.
о Se9im siyahrsrnr aglr.
Ь) Diiymalarin kombin asiyalarr.
PROG+USER - RX 1210/RX l220 tigtin: alэti sопdiirйr.
.RX 1250 iigtin: RX l250 modelini gёzlоmэ rejimino gечirir.
SHiFT А - SohitЪni yuxarrya сlоýru doyigir.
SHiFT V - Sэhifэпi agaýrya doýru doyigir.
SHiFT pRoG (Е Е ) - Rx l250 iigiin: Windows СЕ tapgrnq pane-
lini чо start menyusunu oks etdirir.

4|4
 с) Еkrап.
е
а
ь-
l_t;ý9
а) Vaxt f&,*,,]] ait В.,

frffi-#@
с а
Ь) Еkrап yazlsl
с) Ba9lrq (ad)
9) Еkrап sahэsi

&Ж
sUrYCy
?l
1 3 Pregrl:r_ 3 hпаgз-
d) Mesaj sэtiri 9

t. ]l г|
е) Niganlar
э) ESC Х
4 Convcrt.- 3 Conllg_ В loo|t- /
0 сAPS d- tщf-tr*- 9
g) SHiPT ni;anr c0rтl l . ,l .,l l ч-ý
ý) Сэld kodla;drrma ni;ant
h
GPs12 129

ýakil298

Еlеmепtlаr (iinsiirlar)
Vaxt - cari уеrli vaxtr gбstэrir.
Еkrап yazlýl - Эsаs Мепучdа уа PROG dЁymosinin уа da USER
dtiymэsi altrndakr уеri gбstоrir.
Ba9lrq (ad) - ekrantn adtnr gostorir.
Еkгап sahasi - ekrantn iglэk sahasini gёstаrir.
Mesaj sэtri - mesajlar l0 saniya gоriiпiirlэr.
Nigапlаr - cihazrn indiki voziyyotinэ dair molumatl gбstorir.
Esc - bundan sensorlu еlсапlаrdа istifadэ oluna bilor.
CAPS - bag hаrtlэr iigtin <caps> rejimi aktivdir. Bu dtiymoni bas-
maqla rejimi aktivlagdirmэk do olar, sondtirmak dэ.
SHiFT niqanr - SHiFT dtiymэsinin vэziyyotini gёstэrir: sensorlu
dtiуmоlоrdэп уа birinci уа da ikinci sэviyyasi segilir.
Sепsоrlч dfiуmэlаr - Fl-Fб dtiymolorindon istitbdo etmoklэ ko-
mапdаlап уеriпо уеtirmэk оlаr.

ý 189. Leica GPS 1200 qэbuledici араrаtr ila baza (Rеfеrепs)

niiqtasi yaratmaq iigiin igin араrllmаst ardrcrllrýl
1) Ugayaq (trеqеr) реуklэrdап gоlэп siqnallarr tutmaq tigi.in maneisiz
уеrdо qчгчlчr.
2) Daxilindэ iki balaca batareyast olan sensor taxtltr tigayaýrn hаг Ьir
ayaýrnda olan halqalardan Ьiгiпа.

4l5
 3) Leica Geosystem GEB l7l markalr qlrmиl rongli Ьаtаrеуа iigaya-
ýrn ikinci ayaýrnda olan halqaya taxtltr (kegirilir).
4) Sensorda olan AB-l2l vo Е markalt batareyalardan i9 vaxtr yalrntz
birindon istifado olunur. ikinci ehtiyatda saxlantltr.
5) Ugayaýtn iistiinэ tаrаz vintlo baýlanrr.
б) Таrаzrп iistiino smart anteni baýlanrlrr. Antennaya Ьаtаrеуа qoyulur.
7) Enerjinin ёtiirtilmasi iigiin uzunluýu 1,2-1,8 mеtг olan 3 эdэd 9пчr-
dan bela istifado оlчпчr:
а) ýпчrlаrdап Ьiгi antenna ilэ GPS-i alaqэlondirir. (birlo9dirir).
Ь; ikinci gпчr aparatda PWR роrtч ilo Е batareyastnt аlаqэlэпdirir.
с) Ugtincti gпчr iso 9бl goraitindo sensorla aparatdakr Р3 portunu Ьir-
1э;diгir.
8) Ugayaýrn hiindiirliiyii xtisusi rчlеtkа vasitэsilэ yerdoki пбqtаdэп
taraza qэdэr (mexaniki istinad miistэvisina kimi) santimetr dэqiqliyinda
ёlgtiliir.

Leica GPS 12Ш alati ila giil (ROVER) gагаitiпdа igin ardrcrlllýr
l) Koordinatlannt tapmaq istэdiyimiz поqtэdэ tamasa (rеуkа) tutu-
lчr. Tamasa iki bir-birino geydirilmig Ьоrчlаrdап iЬаrэtdir.
2) Nбqtodo tutulmug tamasantn bagrna GNSS (QLONASS) sistemi
tigiin xtisusi olaqэlэndirici qurýu rezba ila taxrlrr.
3) Antenna noqtoda tutulmug tamasantn bagtna rezba ilo baýlanmt;
qчrýчуа baýlanrr.
4) Antennadakr qurýu kabelo gantadakr sensorun tizэriпdэ <<antennal>
yazrlmrg vintinэ baýlanrr.
5; ikinci kabel sensorla Ьаtаrеуа arastnda alaqo уаrаdtr.
6) Sensor tamasa borularrndakt xiisusi plastmas halqaya kegirilir.
7) Sепsог xrisusi diiуmэlэrlо tochiz olunub.

Leica GPS 1200 араrаfiпdап istifada оlчпаrkап lazrm оlап

раrаmеtrlаr ча рrоqrаmlаr
Leica GPS 1200 alotindon istitada еdэrkэп hэm alotin бztiпа va hom
do mэlumаtlапп hesablanmast tigrin kоmрiitеrэ miivatiq рrоqrаmlаr ytikla-
mak laztmdtr.
Bu рrоqrаmlаr a9aýrdakrlardan iЬаrэtdir:
Leica GEO оffiсе, microstation VS vo уа SE vo Айоkаrt.
Bu vaxt араrаtа рrоqrаmlаr miivafiq раrаmеtrlоrdэ (АzоrЬаусапlп
эrazisi tigiin) daxil edilmэlidir.
Aparatda vo kompiiterdo оwэlсо kclordinat sistemino KKoordinate
Systems> Kleica GEO otfice> diski yiiklonir. Mosolan (Management) Go-
4|6
 ordinat Systems-o girilir (daxil olunur). Orada - <Coordinate Systemsin>
plyus igarosi agaýr salrnlr. Sonra saýdakr рэпсэгоdэ - <New> уаrапlr.
Ellipsoid basrlaгaq rэпgi gёу еdirlэr. Ardtnca saýdakr рапсоrэdэ -
New - edilir чэ ohda рэпсэrэdа a9aýrdakrlar gёriiпtirlоr;
Name - WGS 84
Semi major axis б378l37,000
Reciprocal tlattening 298,25722З56300 naticэdo - ОК diiymosi
basrltr чэ - tosdiq edilir.
Projection basrlrb gбу edilir vo saý рэпсоrаdэ - New - edirik ki,
a9aýl dakrlar gёriinsiin
:

Name - UTM З9
Туре - UTM
Zone пчmЬеr - 39 olacaq.
Central meridian 5100' 0,00000" F
Hemispdrere Nоrthегп
Sопrа - оК edilir.
Hala pýectionda + TM-in tistii gбу edilir saý ропсэrэdо - New -
edilir ча agaýrdakrlar mЁtlэq уапlr:
Name- ТМ
Туре - ТМ
False Easting 9500000,000
False marhig 0,000
Latihide of arign 0О 00' 00,00000 N
Сепtrаl Меrid 0о 00' 0,00000 Е
Zone With бо 00, 00,00
scale fасtоr 1,0
Sonda - оК edilir
Bundan sопrа х igaresi ilэ KCoordinat Systems management> pon-
соrэsi Ьаýlапrr.
Sопrа imроrt Raw data (qrrmrzr igaroli 7 ) diiymo basrhr, Qovluýa gi-
гiЬ * baza agrltr * DBX qovluýu agrlrr + iist gёу гэпglо ortiili.ir.
import - cltiymэsi baslltr vo homin рэпсэrэdо - Culfa - olan sэtir
gбу rэпglо rэпglопiг - Assign - dtiymэsi bastltr (agaýlda), daha sопrа опчп
yanrndakr - Close - dtiymэsi basrlrr.
WGS 84-ti almaq iigiin эччоlсэ yuxandakt - Local - dйуmэsi, sonra
iso - Grid - Щ dtiymэsi basrlrr. Baza noqtosinda olduф kimi Rочеriп-dэ
malumatlarr gэtirilir.
Yani;
l) Qovluq * Rочеr +DBX + imроrt
2) Culfa * Assign * Close * local + Grid.

4|7
 3) View Edido giririk. Orada bazantn iigНinc А - igarosini iki dэfо
bastпq чэ - Point Рrореr - рэпсоrоsi agrlrr.
- Bazant - qlrmиl rэпgli Selest rеfеrепсе edirik.
- Rочеri -l Select mode Rover edib (yagrl rang)
+ Sопrа -+ Рrоссеs diiymэsi bastltr vo hesablamaýa baglayrnq.
storedi status еtmэk iigtin рэпсоrоdа hэr hansr Ьiг - No - igarasinin
tisttindэ saý diiymэ basrltr. select + дll edilib hamtsl doyigdiгilir.
Yuxanda + Store bastlrr, biitiin Nо-lаr Yes оlчrlаг.
Yenidon - Point - bastlш, оrаdа - Ехрогtа kegilir (учхап hissodo -
Ехрогt Asign Data dtiymэsi basrlrr). Ропсэrо agtltr чэ оrаdа Save as
Туре-dэ ,э text lile - txt-ya kegirilir.
File паmе - уо da ad yazrlrr. Мэs: (Мurаd. txt) sопrа - ехроrt - edi-
rik vo Leica Geo off]ce-dan tэmiz gtxrltr.
Коmрiitеrdэ Му compun-o agtltr. Yaratdrýrmrz qovluq э Мurаd. txt
tapthr - о tФldа saý dtiymэni basrb -' tex.pout edirik. ЭwаIсэ bazantn
adt роzulчr (koordinat чэ hiindtirltiklor - уЁksэkliklоr qalmaq gorti ilэ) so-
пrа noqtonin adr pozulur.
Sonda - process - driymosi basrlrr.
YеПidэп - Browse - dЁуmэsi bastltr. indi isэ adlr fayllar (koorclinat-
lап) 9аýrrlrr (Мurаd. txt).
importda _ text-olunur
оrdеr - do - /.rуе оlчпur
View - рrосlеs - dtiymosi bastlrr.
sonra hэmin ропсаrэпiп sol hissэsind" Ц (Fit view) igarэsi basrlrr.
Nбqtэlэr еkrапdа gёгйпiirlоr. Yuxandakt - File - dtiymэsi basrlrb = Save asc
оlчпчr. Sопrа ропсэrэпiп agaýt sol tэrаtiпdэ (- . dgn) - edilir - (- . dxf)
Sample.dxf Sопrа hэmiп dxt--i yaratdtýtmrz ёz qovluýumua] agrb gёу edib
bagqa bir ad уаzlпq.
Мэs. (Manat'.dxl). Yепэ do = ОК (tаsdiф = edirik
Noqtэlarin gёriiпmэlэri rigiin уепэ dэ J igarasi basrlrr. Рrоqrаm qat-
lanrr agaýrya. Sопrа Аutо Cad 2006 ( istэnilon versiy - 200'7,2008, 2009,
20l0, 20l l чэ s. yaztla bilor).
Biittin gаlагlаrr Вуlауеr (oxunugu Ьау lауеr) edib layihoni tъуlсlап
seyfas qovluýu ilэ yadda9a чеrir. sonra qatdadrýrmtz Microstation рrоqrа-
mt agrhr vo tэmizlanir.

Relhense
Bazanrn qurulmasr (yaradrlmasr)
l) Bazanrn kartr GPS l200 аrха taratlndoki degiya qoyulur.
4I8
 2) Cihaz уа iri Ьаtаrеуауа чэ уа kigik Ьаtаrеуауа qogulur.
3) Uzarindэ PROG yaalmrg diiymэ ilэ cihaz igo salrnrr.
4) Каrt yiiklii olduф iigiin опч mtitlэq fоrmаt (tэmizlэmэk) lazrm-
drг. Bu proses agaýrdakr ardrcrllrqla арапltr:
а) Fб dtiymosi - bastltr ekranda Fоrmаt Меmri devise gбrЁпiir. Sопга
Cont (F1) diiymэsi basrltr vo ekranda Fоrmаt Quick gёrtiпiir. Yепо do
Cont (F1) diiymэsi bastltr чэ еkгапdа i;in tbrmat edilib edilmэmosi sorugu-
lчr. Yes (F6) driymэsi ilэ tЬrmаt tэscliqlэnir.
Апtеппа Ht - mtitloq 2,000 mеtr olmalrdtr.
3d CQ - qargrstnda 3 metrdon az olmamalrdrr. 3-б аrаsr реуklэriп sayt
6-dan 9ох olmalrdlr.

Rоwеr gбl;аrаifi
Эwэlki proses Ьчrаdа da tоlсаr оlчпчr. Sadocэ sonuncu ропсоrоdо
Point id - in qargrsrnda plana altnacaq arazinin пёmrэsi qeyd оlчпчг (Мэs lH -
hoyotin 9itЪsi). Qбl jurпаlrпtп doldurulmasr formasr аlачаdэ verilib.

ý 190. Klaviatura чэ ýепýоrlч еkrап

istitЪdagi iпtеrtЪуsi уа klaviatura vasitэsilэ уа da cihazla birlikdэ
tэchiz olunmug еkrап qэlоmiпdэп istitado еdэrэk sепsоrlч ekran vasitэsilo
idаrо оlчпчr.
Klaviatura vo sensorlu elcan iigtin i9 omaliyyatr eynidir. Fаrq yalnrz in-
tЬrmаsiуапrп segilmэsi чо daxil edilmosi metodundadrr. Klaviatura ilo оmэ-
liyyat intbrmasiya diiymolorindэn istifada olunaraq segilir чэ daxil еdiliг.
Sensorlu еkrап vasitasilэ omэliyyat cihazla birlikdo tэchiz olunmu; ek-
rап qэlэmiпdэп istitado еdэгэk elcanda iпflэrmаsiуа segiliг чэ daxil edilir.
l) Bolmoni segmok Ёgiiп onun tizorinэ toxunmaq laztmdtr.
2) Daxiletmo sаhэsiпdэ yazr rejimina baglamaq tigiin daxiletmэ saha-
sino toxunmaq laztmdrr.
З) Redakto etmэk mэqsэdilэ niganr (simvolu) чэ onun hissaloгini qa-
rаlаmаq tigtin cihazla birlikdo tochiz olunmug еkrап qolэmini soldan saýa
siirii gdiirэrэk hоrэkэt еtdirmэk.
4) Daxiletmo sahosinэ daxil edilmig molumatr qэbul еtmэk чэ yazl
ýimindon glxmaq tigЁп daxiletmэ sahэsinin хаriсiпdэ еkrапа toxunmaq
laztmdtr.
Qobuledicini уапdrrmаq tigtin PROG diiymэsini 2 saniyэ bastlt sax-
lamaq laztmdtr.
Qэbuledici yalntz GPS 1200 qurýusunun эsаs menyusundan sondiirii-
lo bilor. опчп iigiin hоr iki driymэni - USE чэ PROG eyni vaxtda basmaq

419
чэ уа ESC dtiymosini 2 saniya basrh saxlamaq laztmdrr.
Klaviaturanr baýlamaq (kilitlomok) iigtin SHiFT basrb З saniyэ bast-
lt saxlamaq. Onda Mesaj sotrindo homin ап <Keyboard locked> (klaviatura
kilidlэnib) yazrlacaq.
Klaviaturanln kilidini agmaq tigtin iso уепэ dэ SHIFT di.iymэsini Ьа-
sаrаq опч 3 saniyo basrlt saxlamaq laztmdtr. Hamin ап mesaj sоtгiпdэ
<Keyloard unlocked> (klaviatura kiliddan agrlrb) sozlari yazrlacaqdrr.

Мепучdап segim

+ рý;
17:?В
ЁrýlЁýý

it Jobc
? Bata
ý ýode] "iBt*

ýakil299

Menyudan,bir Ьэпd (Ьёlmа) sеgmэk tigiin agaýrdakrlardan biri уеriпэ

уеtirilmэlidir: Fokusu Ьоlmэпiп tizarina gэtirmэk ENTER чо уа CONT
(F1) va yaxud Ьоlmопiп qargrsrndakr yekun se9im nёmrosini klaviaturada
yazmaq.

Sэhif'апiп segilmasi

Ekranda sаhitЪпi segmak Ёgiiп agaýrdakrlardan biri segilmolidir:

PAGE (F6) чэ yaxud sahifo cэdvalina toxunmaq lazlmdlr.
, lai tt -.. ..
I ýь7 л*I <Э
ttr а Fotжltl
L)l l t}
0{сtопсо Uпit: t{tъtrо ý I
D{rtапсg 0ес : l DзclBIr!
Angla Uпit 3с0", "r
АrrяlЕ 0tsc
:

: 1'_{

0rпdз Uпtt : h; Yj
\lcloc,l.ty, Uпl t: }h'h lkr.h l:
ýakil300
420
 Daxiletma saholariпdo biitdv raqamlarilt daxil edilmasi, й9йп.-
l. Saho qaralanmaltdtr
2. Uzэriпdэп yazmaq tigiin rэqоmlэгi vo уа hоrfrэqоmli simvollan
klaviaturada уаzmаq

}ir*rrry
Ыlt

ýэkil 301

3. ENTER dtiymэsini basmaq ча уа hэmiп sahonin xaricindo еkrапа

toxunmaq.

Daxi letma sallolari п da ayrl -ауп si tпчоIl ап lt daxi l edi lm asi ii 7iiп :

sur.roy}ýaaвlrrnotttlanlj,),, .,,-_
Folat ID -ЕБ{пi6aй .

ýakil302

l. Sаhэ qaralanmaltdtr.
2. Klaviatura tigtin ENTER dtiymэsini basmaqla yazr rejimi aktivlэ9ir
чэ bu rеjimdэ daxiletmo vo iizorindэn yazma kimi эlачэ funksiyalar gёпi-
пЁrlэг.
3. Sensorlu еkrап Ёgiiп dэyigdirilocэk simvollar qaralanmaltdtr.
4. Rоqоmlаr чо уа hаrf (rоqэm) simvollarr klaviaturada yazrlmaltdrr.
5. Ya ENTER dtiymэsi basrlmalrdrr чэ уа hэmiп sahэnin хаriсiпdэ
еkrапа toxunmaq laztmdtr.
Daxil еtmэk iigiin xiisusi hэrl'-rаqаm simvollanna daxil оlmапш
ardlcilhýl.
l.Daxiletmo sahэsi qaralantr.
2. Klaviatura iigiin ENTER diiymasi baslltr.
З. А9аýr-уuхап ох dtiуmэlэriпdэп istif-adэ etmaklo istiэnilэn xtisusi
simvol dэstinin iizэriпэ kеgmэk
4. Lапmi simvol qruppu iigrin miioyyon edilmig funksiya diiymэsini
basmaq.
5. ТэlоЬ olunan simvolu fЪnksiya diiymasini basmaq.
б. Eyni simvollan daxil etmok ti9йп 4 va 5-ci ardrcrllrqlan tоlсаr etmэk.
7. ENTER dtiymэsini basmaq.

42l
 Segim siyahrlaгl miixtэlif gбriiпiiglага malikdir.
Ваýlапm s segim siyalпst

Writo LngfiIo:EEEjl!
Fi lo llопо СоЕо. txtjlJ
Fоrmоt Fi lo сOGo. FRTjll

ýэКl303
Saýdakr tigbucaqlar mёчсчd olan оlачэ sеgimlэri gostorir. Segma
apalmaq tigrin siyaht iizга hэrэkаt etmok iigiin ох diiymolorindon istifadэ
etmak ча уа ekrandakr tigbucaqlara toxunmaq lazrmdtr.
Segim siyahrstna daxil olmaq iigtin ENTER dЁymэsini basmaq чэ уа
sahonin tizоriпо toxunmaq laztmdtr. Segim siyahrstntn agtlmast sado siyahr
рэпсэrаsiпiп уа da ki эtrаflr siyahr ропсаrоsi dialoqunun meydana 91хmа-
stna sоьэь оlчr.

Sado siyahr рапсаrэsi

Doto Fоrпоt @Бt
l
Попth/Oау/YсаrI
I Ycar/йBntb/Oay|

ýэКl3И
l) Segim siyahrsr segilo bilocok Ьопdlэri gёstоrir. Опчп iigrin bэndi
qaralayrb ENTER dtiymэsini basmaq laztmdtr.
2) Laztm olduqda ахtап9 sahosi gostorilir. Doyigikliklэr etmodan
hэmiп уеri tork еtmэk Ё9Ёп ESC diiymosini basmaq чо уа sаdэ siyahr
рэпсэrаsiпiп xaricinda ekrana toxunmaq laztmdtr.
3) Lazrm olduqda sэhitbni qaldrrrb-endiгma oxu (mili) gёstorilir.

ahr апсаrэsi dia

l? ,t Lф
lý, я в

lt !9 t J
Jэь i !
-ьь2 tr. Oa, aб

гб1. ,Г
C9JT_ l
" эa _J. !9l, l *,o!L .J *,_._ _l ,,_l,fT,r,J

ýaНl305
422
 l) Segim siyahrsr biitЁn ekrant tutur. Bondi qaralayrb CONT (F1) va
уа ENTER dtiymэsini basmaq laztmdtr.
2) Ekranda axtang sahasi gёstэrilir.
3) Lazrm olduqda sэhitbni qаldrпЬ-епdirmэ oxu gбstorilir. Dэyigik-
liklэr еtmэdэп уеri tэrk etmok iigiin ESC dtiymэsini basmaq vo уа еkrапа
toxunmaq laztmdtr.
4) Funksiyalara Ьэпdlоriп эlачэ edilmosi, yaztlmast чо silinmasi da-
хildirlэr.

ý 191. Niganlar. Gбriiпэп реуНэriп ýayl.

Cihazrn iglamasinэ kiimok edan peyklar.
а) Nigапlаr.
Niganlar (igаrэlоr) qobuledicidэki intbrmasiyantn indiki (cari) чэ-
ziyyэtini эks еtdiгir.
igаrэlэr qэbuledicinin osas funksiyalarr ilo оlаqэdаr informasiyalarla
da tomin edir.
Ekranda gёriiпоп igаrоlэr hansr GPS 1200 qobuledicisindan istifado
olunmastndan чэ qabuledicinin indiki (саri) kontiqurasiyasrndan asrhdtr.

Niganlann (i;агоlаriп) ekrandakr уеri.

аЬс de а f g

а) Mбvqenin vэziyyэti
Ь) Gёrtiпэп реуklагiп sayr
fiаlп tЬпч с) Сihмш iglэmosino уаrdrm

# t@ edon реуklаr.

,*жтl
9) Real-vaxt cihazt чэ rеаl-чахt sta-
tusu. iпtеrпеtdо опlаrш stafusu.
l lllrvry 2 Proqralr- bnrcc_
d) Mclvqe rejimi.
е) Blufus (Bluetclclth).
э) Хэit (saho)

l Oолчоrt. ý Conlig_ ý Tootr_ f) Kompakt yadda9 kаrtr (daxili

g yadda9).
:j'.Ь,,,, ...:,:.::,;:л,'-э,,i il гФГý-
,-:Jёя,J,.,_ l, .|*\J-h g) Ваtаrеуа (akkumulyatclr).
Ё) SHIFT diiymasi.
GрSl2_1Ф
h) Cald (tэcili, tez) kоdlа;dlгmа.
ýэkil30б

42з
 Ь) Mtivqe voziyyэti
Саri (indiki) movqenin voziyyэtini эks etdirir.
Sепsоrlч еkrап igаrауо toxunma STATUS mёvqeyina (STATUS Ро-
sition) gэtiгiЬ 91хапr.
Эgэг nigan (i9аrо) yoxdursa onda mёчсчd mёvqe yoxdur.
с) Gtiriiпап реуklэriп sayr
Саri taqvimэ uyýun оlагаq konfiqurasiya edilmig qapanma (baýlan-
mа) bucaýtndan (dalýanrn kэsildiyi Ьчсаф учхап olan пэzэri cohotdan
gёriiпоп реуklэriп saylnl gоstэгir.
Sепsоrlч ekranda nigana toxunduqda peyklorin vэziyyэti (STATUS
SateШtes) gёriiпiir.
g). Cihazrn iglamasina ktimaklik еdэп реуklаr.
Саri vaxtda hesablanan koordinatrn (movqenin) taprlmasrnda yardtmgr
olan peyklorin saytnt gёstэrir. Sепsоrlч ekrandakr igаrоуэ (nigana) toxun-
duqda реуklаriп statusu (vaziyyoti) (STATUS SateШtes) gёriiпtir.

ý192. Real-vaxt cihazt va ýtatuýu

Real-vaxt alati чэ statusu
istifada olunmaq tigiin kontiqurasiya edilmig real-vaxt cihaztnt чо
опчп statusunu (vaziyyotini) gёstоrir.
Sепsоrlч еkrапdа igаrауо toxunanda STATUSLTN Real-Vaxt girigi
iga Ьаglауrr.
а) Real-vaxt rejimi: istinad.
Yчхап istiqamэtlonmig Ьir ох igarosi istinad konfiqurasiyastnt gбstэ-
rir, cihaz iglэdikdo о gortinmiir. Real-vaxt (mesajr) gondэrildikdэ ох i;аrэsi
yanrb-sбniir. iki real-vaxt cihazlarr kontiquгasiya edildikdэ, Ьir rеаl-чахt
cihaztntn igarэsi gёriintir.
Ь) Real-vaxt rejimi : Rочеr (qabuledici)
Agaýr i stiqamэtlэnmi; ох i ;аrэsi konfiqurasiyaslnl gostэrir. Real-vaxt
mesajlarr qэbul edilando ох igarasi yanrb-sontir.

Nlбvqe rejimi. Xэtt (sаhэ)

Mtioyyanlэ9dirilmig konfi qurasiyadan astlt olaraq cari movqe rej imini
g<istэrir. ilkin molumatlann qеуdэ altnmast чэ уа пёqtэlэriп aйomatik
qeydo altnmast kontiqurasiya edildikda mбчqе rejiminin asas igarasino
simvollar оlачэ olunur. Bu nigan (igаrэ) gбrtiпэп kimi qobuledici cihaz
praktiki эmoliyyatrn baglanrla Ьilэсэуi morholodo оlur.
Sепsоrlц еkrапdа igаrауо toxunduqda STATUSUN qеуdэ altnmast
(STATUS Logging) ba9layrr.

424
 Вlчtчs (Bluetooth)
ноr bir Blutus portunun vэziyyэti чо hоr hansr Blutus olaqэsi ekran-
da g<istэrilir.
Sепsоrlч еkrапdа nigana toxunduqda STATUS Blutusa kegir.

Хэtt (sаhэ)
нэуаtа kegirilmэkdo оlап aktiv igdэ, сагi vaxtda agrlmrg хоtlэriп чо
sаhэlэriп sayt еkгапdа gёstэгilir.
SепsоrIч еkrапdа igаrауэ toxunmaq MANAGE Data: Job Nаmе
(Molumatr iПДКЭ ЕТ: igin adr) раrаmеtriпiуеriпэ уеtirir.

Daxili yadda9 (kompakt yadda9 kartl)

Кбmоkgi yaddag karttntn чо daxili yadda;rn vэziyyэti ekranda gostэ-
rilir. kompakt yaddag kartr tigtin istit'ada оlчпmчg yerin hэсmi yeddi so-
чiууэdэ gёstэrilir. Daxili yadda9 kartr tigiin iso istitado olunmug yaddaqrn
hэсmi doqquz sэчiууэdо gёstэrilir.
Sепsоrlч еkrап: Еkrапа toxunmaq STATUS yaddag vo akkumulya-
tоr, yaddag sahifosinэ (STATUS Меmоrу & Battery, Меmоrу) kegirir.

Akkumulyator (Ьаtаrеуа). Simvollar

Еkrапdа batareyantn vэziyyэti va mэпьоуi хgёstоrilir. Batareyada qa-
lan enerji 7 sэviyyodэ gбstэrilir. GPS 1200 qobuledicilori tigtin cihaza iki
batareya daxil edilir. Hamin Ьаtаrеуаlаr agaýr gэrgiпliуэ malikdirlor. Эgэг
xarici elektrik tэchizatr qogularsa vo cihaztn daxilindo bir чэ уа iki Ьаtаrеуа
olarsa, onda cihaz хагiсi elektrik enerjisindan istilЪda еdосэk.
GRX 1200 Рrо (GRX 1200 GG Рrо) qobuledicilori iigiin: Оgэr iki
xarici elektrik tochizatr qogularsa, onda sistem bu elektrik tэchizatr mопЬо-
lоriпdэп kontiqurasiya edilэrok segilmigdэn (birindan) istiГadэ edocэkdir.
Sепsоrlu еkrап: Еkrапа toxunmaq STATUS yadda; чо аkkчmчlуаtоr
sohitЪsino (STATUS Меmоry & Battery, Battery) kеgirir.
SНiГТ: ekranda SHIFT dtiymэsinin vэziyyoti gбstагilir.
sепsоrlч еkrап: iýаrоуо (nigana) toxunanda оlачэ sensorlu dtiуmэlаг
еkгапа gtxtr.
sепsоrlu еkrап: Bu igаrоуо toxunduqda cэld kodlagdlrma igэ dйýtir
ча уа sбпiir.

425
Iýагэ Tasvir

Cold kodla9drrma yandrrrlrb. Aktiv оlап kod siyahrsrndan Ьir

Q1 roqamli cald kоdlаr istifadэ оlчпчг.

Q1 вir raqomli cald kodlar iigiin k<ldla9drrma sondiiriiltib,

Сэlс1 kodlagdtrma yandtгrlrb. Aktiv olan kod siyahrsrndan iK

Q2 rоqэmli сэld kodlar istifada оlчпчr.

Q2 iki rаqоmli сэld kokllar iigiin cald kodla9drrma sёndiiгiiliib

Cald kodla9tlшma yandtrrlrb. Aktiv olan kod siyahlsrndan ii9

Qз roqamli cald kodlar istithdo оlчпчг.

Qз Ug rоqэmli cold kodlar iigiin cald kodla9drrma sёndiiгiiliib,

Simvollar раrаmеtrlоrlа baýlr int'oгmasiyant tэmin еdir.

426
 ххчII FэSiL
AvADANLIёIN шizдпшдNмАsl.
рiп чдsiтэsirэ QэBuLED iсilчiгt QoRuNMAsI

ý193. Qabuledicinin portlarr

GPS l200 cihazrndakr btittin qobuledici роrtlаrr onun ёп panelinda уеrlэgir

Qэbuledicinin iiп panelindэki роrtlаr

Gх l2l0, Gх 1220, Gх 1230, Gх 1230 GG,
PPS/todbir opsiyast olan GХ 1200, GRX 1200 Lite.
а f
ь
9
с
9

d g

е
h

э х

oP8t2_0oll

ýэkil307
а) Роrt Е2: ТэdЬir ффi 2, PPS (Tadbir) opsiyasr olan GX 1200 cihazrnda
Ь) Port El: Tэctbirgiri;i l, PPS Oэdbir) opiyasr olan GX 1200 cihazrnф
с) Batareya bёlmasi А
9) i9rq-dicldlu indikatorlar
d) Port Р3: Elektrik 9жlýl, malumatlar girigi (glxrgr) vo уа kапаr masafэli iпtегfеуs
giri;i (grxrgr) 8 pin LEMO
е) Роrt PWR: Elektrik саrэуапl iigiin girig. 5 pin LEMO
э) Роrt ANT: GNSS sistemi iigiin antennaya girig
0 Batareya bcilmasi В, GRX l200 Рrсl, GRX l200 GG Рrtl iigiin deyil
g) РоП PPS: PPS glxr;l, PPS (ТэdЬir) opsiyasl olan GX l200 cihazrnda
ё) Роп RX: RX 1200 glri9i (grxrgr) va уа kопаr mosaЫi interfeys giri9i (9lк9r) 8
pin LEMO
h) Р<lrt Pl: Elektrik 9lxlýl, molumatlar giгi;i (glxrgl) va уа kапаr masabli interfeys
giri;i (grxrgl) 8pin LEMO
х) Роrt Р2: Elektrik 9жlýl, mоlчmаtlаг girigi (grxrgr) vo уа kапаr mosafэli iпtегfеуs
girigi (grxlgl) 8pin LEMO

427
 Avadanlrýa qogulmaq iigiin роrtlаr
Port
Birba9a olaraq qэbuledicinin Ёzэri-
Kabelsiz RX l2l0 пэ Ьэrkitmэklэ
КаЬеldэп istitado еtmэklэ Rx l 2 l 0 Роrt RX
GNSS (QLONASS) sistemi tigtin an- Port ANT
tenna
kabelsiz Роrt Pl vo Port Р3
Korpussuz radio, kabeldon i stitado Роrt Pl, Port Р2 чэ уа Port Р3
etmoklo
System 500 korpusunda radio, kabel- Port Р l, Port Р2 чэ уа Port Р3
dэп istit'ada etmoklo
xarici elektrik tochizatr Port PWR

Tattqiqat Коlопuпа qo9ulmug чэ sопrаdап emal

etlilan statik giistaricilor iigiin istinad cihazr,
Avadanlrýtn nizamlanmaýl

с
9
d
е

I
s

GPst2_0l2

ýakil308

а) GNSS (QLONдSS) sistemi iigtin апtеппа дХ l20l лх |202, дх 1202 GG/

ДТ 504; Ь) baxlayrcr bexanizm;'c) Тrеqеr; 9) Kolclnun lбvhasi, talob cllunduqda;
d) Rx izt'o, t"t"b cllunduqda. е) Qabuledici Gс l2l0l Gх |2z0 lGх l2з0 / Gх
tiзо сс: а) iki Ьаtаrеуu: 9 2,8 metrlik апtеппа kabeli: g) K<lmpakt yadda9 kartt:
ý) Da9ma 9antasl

428
 Real-vaxt гejiminda i;lауап istinad cihazr, sadэ
gtativ (iigayaqlr altlrq)

Agaýtda tэsvir edilmi9 avadanhq nizamlanmasr поrmаl radio эhаtоsiпэ

malik real-vaxt miqyastnda iglэуоп istinad stansiyalan iigiin istitbdэ olunur.

Avadanlrýrn nizamlanmast

с х

9
d

е
э
t
s
g

орlt2_0Ё

ýэkil309
а) Radio antennast; Ь) l5 sm чzчпlчфпdа rаdiо апtеппа qolu; с) GNSS (QLON-
NASS) sistemi iigiin апtеппа АХ l20l l АХ |Z02l АХ L202 GG; Е) Hiindiirliik
qаrmаýr; d) Saxlayrct mexanizm; е) Тrеqеr; о) Qabuledici ча GNSS antennaslnl
Ьirlэ9dirmэk iigiin 1,2 metrlik antenna kabeli: fl Ugayaqh ýtativ: g) RX l210, talэb
olunduqda: ý) Qobuledici GC l2l0 lGX|220lGX l2З0l GХ 12З0 GG: h) Ксlrрчs-
lu radio: x)Da;rma 9antasl: r) Radio korpusunu radi<.l antennasr ilo birla9dirmэk
tigiin 1,2 metrlik antenna kabeli: i) iki Ьаtаrеуа: j) Kompakt yarlda; kartr.

429
 ý194. Smаrt апtеппаdап istifado etmoНo rеаI-чахt
rеjimiпdэ iglayan istinad cihazto RX 1250 ча GHT 56.
Avadanhýrn nizamlanmaýl

а
ь
с

d
h
х

f
9

пiо-2пп

ýakil310
а) Smart апtеппа (АТХ 1230 чэ уа АТХ 1230 GG); Ь) Smаrt апtеппа iigiin bata-
rеуа; с) Htindiirliik qarmaýr; 9) Saxlayrcl mexanizm, С) Тгеqеr; е) Ugayaqlr 9tativ;
о) GHT 57; fl GHT 56: g) Raditl korpusu: ý) Da9rma 9antasl: h) RX 1250: х) Ra-
dio апtеппаsl; r) RX 1250 iigtin bata-
а rеуа: i) Kclmpakt yadda9 kartr: j) Ra-
dio iigiin Ьаtаrеуа.
ь
с
smаrt rочеr - xarici radio
t
Avadanhýtn nizamlanmaýI
s а) Smаrt antenna: Ь) Smаrt antenna
s
0 iigtin Ьаtаrеуа: с) Yчхап hissэnin
nippel чэ уа vintli уапm9lq aliimini-
d
h
um dirэyi: 9) Dirэk iigiin sжac:
е
d) GНТ5б: е) Korpusdakr radio:
о) A9aýr hissanin yanm9lq aliimini-
х um dirэуi: f) Radicl апtеппа: g) RX
1250 Х iigiin Ьаtаrеуа; Ё) Kompakt
yadda; kartl: h) RX 1250Х; х) Radio
iigiin Ьаtаrеуа.
м12_зl

ýэК 311

4з0
 Real-vaxt rejiminda i9lауэп rочеr, dirэk ча mini blok.
Avadanlrýrn nizamlanmaýl

к
э q

9
0
h
х

оайl йa ь,
ýaКl312
а) GNSS (QLONASS) sistemi iigiin апtеппа; Ь) Yuхаrr hissэnin nippel va уа vintli
уапmglq aliiminium diгауi; с) Dirэk tiфп srxac; 9) RX 1210; d) Diгауiп iizaгindo
RX 1210 iiфп fiksator (tutqac); е) A9aýr hissanin yarlmglq aliiminium diгоуi; о) 1.2
meftlik antenna kabeli; t) 1.6 metrlik antenna kabeli: g) Korpusdakr rаdiо: ý) RX ilЭ
GX-i Ьirlоgdiгmэk iiфп 1.8 metrlik kabel: h) Qabuledici GX l210lGX |220l GX
l230l GX l230 GG: х) iH Ьаtаrеуа: r) Kompakt yadda; kartr: i) Radio antennasr: j)
3 sm uzunluýunda radio antenna qolu: k) Radicl kclrpusunu radio antennasr ilэ Ьirlа;-
dirmэk iigiin 1.2 metrlik апtеппа kabeli: ф Teleskopik mil: l) Minibl<lk.
с

Miniblokda kаЬеllэriп уеri

а) 1,6 metrlik artenna kabeli:

Ь) RX ila GX-i Ьirlэ9dirmэk iigiin 1,8 metrlik kabel:
с) Radio kоrрчsчпч radi<l antennasr ilo Ьirlэgdir-
mэk tigiin 1,2 metrlik antenna kabeli.

(
GFоr2 @'

ýakil 313
4зl
 Real-vaxt геjimiпdа iglэуап rочеr.
Diraya qoyulmug чэziууэtdэ biitfin cihazlar

ь а) GNSS (QLONASS) sistemi

iigiin апtеппа; Ь) Yuxarr hisso-
sinin vintli уапmglq aliiminium
с dirayi; с) 1,8 metrlik апtеппа
kabeli; 9) Diгаk iigtin srxac; d)
9 Diгауiп iizorinda RX 1210
i.igiin fiksator (tutqac); е) А9аф
d h hissanin уапm9lq ali,iminium
dirayi; э) Radio antennasr; t)
е
Korpusdakr rаdiо; g) Qэbule-
а
х dici Gx 1210 /Gх 1220l GX
l230l GХ 12З0 GG; ý) Diгау-
f
s
r in iizэriпdэ qэbuledici iigiin
fiksator (tutqac): h) RX 1210:
; х) RX ilэ GX-i birla;dirmak
iigiin 1,0 metrlik kabel: r) iH
o?al,J,f) batareya: i) Kclmpakt yadda9
kaпr.
ýakil314

ý195. Апtеппа hiindiirliiklэrinin miiэууэп оluпmаlаrt

а
с
ь
Tэdqiqat kоlопuпuп nizamlanmasr

ц.ei

9 а) Mexaniki istinad miistavisi:

Ь) Ll tigiin ;aquli faza mэrkэziпdэп di.izэlig:
с) L2 iigiin ;aquli faza mагkоziпdэп diizalig:
9) ýaquli hiindiiriiik g<lstaricisi

т- Тэsчirdэ АХ l20l , лх |202, Ах

1202 GG tigtin antenna verilir. ýaquli ko-
narlaýma = 0
GPtl2_0i'l

ýэkil315
432
 Saxlayrct mexanizm va kegici nippel (adaptor) iilgfflэri

Е
Е
Ф
ol
Е Е
Е Е Е
q Е Е
6
ra Е р
d 9
6
ta

Е
Е

орв lr_6ýa (рri2_Ф,

Vintimilo kеgiгап GAD 3l GRT 14б saxlaytct mехапizrпi

kegiricisina malik GRT l44
saxlaytct mexanizmi.
ýakil316

Ogayaqh gtativin nizamlanmasr

а
с

а) Mexaniki istinad miistovisi;

Ь) Ll iigiin gaquli faza mоrkаziпdэп kэпаr-
ёr

la9ma;
с) L2 iigiin gaquli faza mагkэziпdэп kэпаr-
d
la9ma:
9) ýaquli kэпаrlа;mа:
d) Leica standart antennast ча lavazimatlarr
iigiin: 0,36m:
е) ýaquli hiindiiгliik gostэricisi

ýэkil317
4зз
 Dirауiп nizamlanmasr
а
с
-'I
ьt

Gрý12_0ý

ýэkil318

Тэsчirdэ АХ l2 1 0/АХ l202l AXL202GG iigtin antenna чеrilir

а) Mexaniki istinad miistэvisi
Ь) Ll i,i9iin ;aquli faza mоrkэziпdэп kэпаrlа9mа
с) L2 iigiin gaquli faza mаrkаziпdэп kэпагlа9mа
9) ýaquli hi.indiirli.ik gtlstэriсisi :

О Ust чо alt уапmhissаlэriпdэп ibarэt Leica standart diroyi iiфп: 2,00 m

О Эlача l mеtr uzunluýunda dirak seksiyast эlача olunmug rist чэ alt
О уаrrmhissэlоriпdэп iЬаrэt Leica standart dirэуi tigtin: 3,00 m
оDirэyin yaLmz a9aýr hissosi iigiin: 1,00 m
PIN kodu vasitasilэ qэbuledicinin qorunmaýl
. Qэbuledici ;эхsi identit'ikasiya пёmrэsi (PiN) vasitэsilэ qоruпа Ьilэr.
PIN miihat-izэsi aktivlэ9dirilondan sопrа qэbuledici iga dtigdiikdэ PiN ko-
dun daxil edilmosini tэlэЬ edir. Ondan sonra GPS 1200 cihazrnln osas
menyusu еkrапа grxrr. Эgоr Pin kodu Ье9 (5) dаtЪ sahv ytýrlarsa, onda gax-
si bloku-agma kodu (PUK) tэlэЬ оluпчг.
Igo dtigmэ чэ sбndtirtilmэnin kontiqurasiya edilmэsi, PiN kod sohitЪ-
sindэ PiN-dэn istifadэ etmak: (НЭ> раrаmеtri qчrа9drпlаrsа чо PiN qa-
baqcaclan tэуiп edildikdo qэbuledici i9э diiqэn kimi GPS 1200 cihazrnrn
tЭhliikэsizlik PIN kodunu daxil edin sёzlоri avtomatik olaraq еkrапа gtхtr.

4з4
РiШ koctu qэbul etmok чэ пбчЬэti еkrапа kе9mэk iigiin ОК (F4) diiymэsini
basmaq laztmdtr. Эgэr daxil edilmi; kod dtizdtirso, onda GPS l200 clhazl-
nln эsаs menyusu ekrana glxacaq.

ll:З7 '|:

l]

ГIll Codo

, _J.___]___ý_9д l_J5
ýэКl319

GPS 1200 Епtеr Security PUK Code (GPS l200 cihaztntn tэ9liika-
sizlik PUK kodunu daxil edin) sozlorinin еkrапа 9жmаsl iigiin ОК (F4)
dtiymosini basmaq laztmdtr.

ý196. ХХ раrаmеtrlаriпiп idara olunmasr

Cihazrn (i9lэriп) idarэ olunmast misal kimi gбstоrilir. Bagqa еkrап-
larda эlача sensorlu dtiymalar movcuddur,
Sadalanmrg opsiyalar DB-X mэlumаt bazastdtr. Нэr hanst bir mбчсчd
olmayan intbrmasiya ekranda (qrrrq xott) kimi gёstэгilir.
Мапаgе Data: Job Name (Мэlчmtlаrtп idаrа olunrhast: iqin adr) ek-
rапt Ьir пе9э sэhifЪdап iЬаrэtdir,
Obyektlor чэ опlапп ardrcrllrýr aktiv olan пбчdап чэ t]ltr раrаmеtrlэ-
riпdэп astltdtr. Sэhitэ iigtin aktiv f'rltr sэhifЪпiп adtntn saý tэrэt-rпdэ еkrап-
da qand qabr kimi (t) gёstэrilir.
Lines (Х) sohitЪsindэ [xotlor (Х) sohitЪsindo] чэ Areas (Х) sэhi-
fэsindo [sаhэlэr (Х) sohifbsindэ] sohitbnin adrndan sопrа mоtэrizаdо ve-
rilmiq rоqэm a9rq хоtlэгiп (sаhоlэriп) saylnr gбstоrir.
Эgэr opsiya segilmalidirsa onda istonilon opsiya qaralanmaltdr. Ona
gоrа CONT (F1) diiymasi ekrant baýlayrr vo MANAGE ХХ раrаmеtriпiп
daxil olduýu ekrana geri qaytarrr.

435
 idara etma mаlчmаtlаrr, iglэr yeni igin yaradrlmasr,
i9in redakta edilmэsi

Yепi igin yaradllmasr чэ redakta edilmэsi agaýldalKr aгdrcrllrqla

араrrlrr:
1. MANAGE Jobs (Device) [(i9lari idara еtmэk (cihaz)] рагаmеtriпо
daxil olmaq iig{iц <igin baglanmasl> baglrýa baxmaq.
2. MANAGE Jobs (Device) sohifosindo igi qaralamaq , yeni ig уаrа-
dагkап, bu igin раrаmеtгlэri yeni igэ tэtbiq olunduф tigiin kod siyahrsr se-
9ilmэlidir.
3. MANAGE New Job (Yeni igi idaro еtmэk) sэhifэsiпо daxil olmaq
tigtin NEW (F2) dtiymэsini, MANAGE Edit Job (i9in redakto olunmastnt
idaro еtmэk) tigtin iso EDiT (F3) diiymэsini basmaq laztmdtr.
4. iglorin rеdаktэ olunmast yeni igin yaradtlmastna ох;аrdtr. Daha sa-
dэ ifado еtmэk tigrin еkrапlаr MANAGE ХХ Job (ХХ igini idaro etmak)
adlantr чэ fоrqlэr aydrn surotdэ tэsчir edilir.
MANAGE ХХ Job (ХХ igini idага еtmэk). Umumi sоhiГо.
la?_1__*_
'а t&B nT в
рга rгl
Ью Job1
Description

Сrсаtоr ch
D,evice СF Сагdtl

IEITг
ýrOпЕ| | l l | рдgв |

ýaНl320

l) STORE (F1) dtiymэsi раrаmеtrlоri yaddagda saxlamaq чэ

MANAGE Jobs (Device) sэhifаsiпэ geri qayrtmaq iigtin пэzэrdа tutulub.
2) DATA (F5) diiymosi igin redaktэ edilmosi opsiyasr tigtin mёvcud-
dur. igla baýlr пёqtаlэrо, хоtlоrэ чэ saholarэ baxmaq, опlап rеdаktэ etmok
va silmak tigЁn пэzоrdо tutulub. Noqtalar, xotlar чэ sаhэlоr ауп-ауп sahib-
lardo gбstаrilirlоr. Segilmig gegidlэnmo чо filtr parametrlari tэtbiq olunur.
3) SHiFT LOG (F5) diiymosi igin redakta edilmэsi opsiyasr tigiin
mёчсчddчr. i9lэ baýh пбqtоlоrа, xatlora vo sаhоlэrа baxmaq, опlап геdаk-
ta etmak ча silmak tigiin пэzэrdо tutulub.

4зб
 Еkrап sаhаlагiпiп tэsviri
l) Saho <<Name>> (Ad), Opsiya Usеr iпрчt (istifadэginin daxil еtmэ-
si). Yэni yeni ig tigiin vahid Ьir ad. Вч ad lб simvola qэdэr ola Ьilэr. Вч
simvollann slrаslпа bog уеr (рrоЬеl) dэ daxil ola bilor.
2) KDescription> (tэsviri) sahэsi, opsiya уепо da istifadэginin daxil
etmэsidir. igin tэfsilatlr tэsчiri tigtin i9i stralamaq laztmdtr. Bu, mэsаlап уе-
riпо yetirilmoli ig vo yaxud igdэki siпiflэr ola bilar.
З) <Сrеаtоr> (yaradrcrsr) sahodэ уепэ da opsiya istifadaginin daxil
etmosidir. igi уаrаdап (rеdаktо) еdэп goxsin adt.
MANAGE ХХ Job (ХХ i9ini idаrэ etmэk), kod siyahrsr sэhitЪsi.

J4:07
it Job: JOb1

Соdэl iBt Codol ict 2

ýгдЕJIцЕl шýlJý*Jffi
ýaНl321

t) iMPRT (F2) dtiymasi igin rеdаktэ olunmast iigtin movcuddur.

Yeni kod siyahrsrndan igo olava kodlar olava etmok tigtin nazordo tutulub.
Bu kod siyahtstntn adr igэ оlачэ оlчпчr.
2) CODES (F4) dtiymasi igin rеdаktэ edilmosi tigiindtir. igdэ сагi
vaxtda saxlantlmtg kodlara baxmaq, опlап redakta etmok, silmэk, gegidlo-
mok ча qruрlаrа аушmаq tigtin пэzэrdэ tutulub.
З) DATA (F5) dtiymasi iglэ baýlr пбqtоlэrа, хоtlоrэ чо sаhоlоrа
baxmaq, опlап redakto etmak чэ silmэk tigtin nozardo tutulub. Nёqtоlэr,
хэtlэr vo saholor ауrl-ауп sаhitЫаrdэ gostorilir. Segilmig gе;idlэпmо чэ
tiltr раrаmеtrlэri totbiq оluпur.
4) SHiFT EXPRT (F2) dtiymэsi igin redpktэ оlчпmаst tigiin mёчс-
uddur. iýdaki kodlarrn surotini movcud чэ уа yeni kod siyahrsrna kёgЁrmаk
tigiin пэzоrdэ tutulub.

4з7
 Еkrап sahalari
MANAGE ХХ Job (ХХ i9ini idaro еtmэk), koordinat sistemi sэhitbsi.
Koordinat sisteminin segilmosi ilo hэmiп koordinat sistemi igo оlачэ olunur.
Ogor hansr koordinat sistemindэn istitЪda olunduýu molum deyilso, onda
agaýrdakrnr segmok lazlmdtr: (Сооrd System: WGS 19И>.
Bu ekrandakl biitiin bagqa sаhоlоrэ gtxlg sahэsidir. Опlаr segilmi9 ko-
ordinat sisteminin trапstЬrmаsiуа olmasrntn пёчtiпdэп astltdtr.
Sопrа Avge sohitbsini doyigmak iigiin PAGE (Fб) diiymosindon isti-
t-adэ etmэk lazlmdlr.
Оlgmэlогi yoxlamaq tigrin eyni bir noqta Ьir ne9a dэtЪ бlgtilо Ьilоr.
Дktivasiya edildikdэ, orla qiymэt hesablanrr. Sопrа orta qiymэtdon бlgmо-
lэr arastndakr fЫq hesablanrr

idаrа etma mэlumаtlаrt. N0qtanin idara olunmasr

Malumatlar-nбqtэlar, хэtlоr va sаhоlоr tigiin iimumi mэпаdа istitЪd
olunan Ьir termindir.
Malumatlann idаrэ olunmast dedikdэ aktiv i9do saxlanrlmt9 malumat-
larrn idаrэ edilmasi пэzоrdэ tutulur.

Nбqtэпiп idara olunmasr

Yeni nёqtonin yaradrlmasl ча onun redakta olunmasr agaýrdakr аr-
drcrllrqla apanltr:
l) MANAGE Data: Job Nаmе, Points - Molumatlarln idаrэ оlчп-
masl: igin adr, поqtоlэr sэhitЪsi yeni igin yaradtlmast, redakta edilmosi.
2) MANAGE Data: Job Name Points sэhit-эsi.
Эgэr поqtэ redakta еdilэсэksэ, onda о nёqtoni qaralamaq laztmdtr.
Зf Маг,tаGЕ New point (MANAGE Ettit point: Point in) - Veni
noqtэnin idaro olunmast sohitbsina daxil olmaq iigiin NEW (F2) EDiT
(F3) dtiymэlarini basmaq lazlmdtr.
Noqtoni redaktэ еdэrkап bu ekranda gбrtiпэп sэhitЫаr чэ sensorlu
diiymolar redaktэ olunan dtiy mэпiп xtisusiyyotlarindэn astltdtr.

438
 п
ппгds
Point ID 100

Еазti ng 7в4436. 044 о

t{оr th l ttg Zý321 5. 935 о
Orthо tlt 42Е. 200 ш

пlа,п
яопв|соопоl I l l рдсв l

ýэkil322

l) STORE (F1) diiymosi noqtani чо biitiin оlаqэdаг intbrmasiyanr

saxlamaq - Моlumаtlапп idara olunmasl: i;in adr, поqtэlэr - sohifэsinэ
geri qayltmaq tigiin поzэrdо tutulub.
2) Coord (F2) diiymэsi bagqa koordinat пбчlаriпэ baxmaq iigi.in no-
zordo tutulub.
З) NORTH (F3) чэ уа SOUTH (F3) dtiymэsi чэ EAST (F3) чэ уа
WEST (F3) diiymolэri <Local Lat:> чэ уа <WGS 19И> qaralanmrg ol-
duqda yerli geodeziya koordinatlarr vo уа WGS 1984 geodeziya koordinat-
lаrr iigiin mёvcuddur. ýоrq чэ qarb uzunluq dairasi arastnda birindon digo-
riпэ kegmok iigiin поzэrdа tutulub.
4) MORE (F5) dtiymэsi noqtэnin геdаktа edilmэsi tigtin movcuddur.
5) SHiFT ELLH (F2) чэ уа SHiFT ORTH (F2) diiymэsi уеrli ko-
ordinatlar tigtin mбvcuddur. Ellipsoid чо оrtоmеtrik hiindiirliik arasrnda bi-
riпdэп digorino kegmok tigtindiir,
6) SHiFT itчпiч (F5) чэ уа SHiFT RUN (F5) dtiymэsi mйаууоп
olunmug iD пiimчпэsiпdэп (9ablonuna) tЫqli olan ауп bir iрlэk поqtэ iD
пёmrэsiпэ kеgmэk (vo oksinэ) ii9Ёn пэzоrdэ tutulub.

ý197. Еkrап sаhаlэriпiп izahr

<Point iD:> sahэsindo user input (istit-adэginin daxil etmosi notico-
sindэ yeni noqtonin adr tэsчir оluпuг.
Kontiqurasiya edi lmiq iD niimunэsi ndan isti t-аdэ edi lir.
Output (grxrg, notico) opsiyasr vo (Point iD:> sahosindэ (Class:
REF> пёqtэlоriпiп adlan dэyi;dirilo bilmoz.
Coords koordinatlar sahasindэ istit-adэginin daxil etmэsi opsiyasrnda
noqtэnin geodezi koordinatlanntn mant-t iEarэli оlmаlап nёqtonin эks уа-
пmkiirоdо чо уа mегidiапrп digar tэrэtiпdо olmast kimi tэsчir оlчпчr.
4з9
 Nен Роiпt
point codc Т r,:-..
Code Ьrо Grccn Trcor
Spoeior 0!k
tloight 1.5000
согd l tlоп Dgad

ýaКl323

l) STORE (F1) driymasi пёqtэпi чэ btitiin alaqadar informasiyanr

saxlamaq чэ mаlчmаtlапп idаrэ olunmasl: iýin adr, поqtэlоr - sahifэsinэ
gеri qayltmaq iigtin nozordo tutulub.
2) NEW-A (F2) driymэsi пёqtэпiп kodu iigйn olavo xiisusiyyatlэr
(atributlar) уагаtmаq tigiindiir.
3) NAME (F3) чэ уа VАLUЕ (F3) diiymэsi klaviatura vasitэsilo adt
уа^|а bilon atributlar iigi.in mёчсчddur. <АtriЬчtе п:)-пiп adr redakto olu-
na bilar чэ atribut qiymэti daxil edilo (klaviatura ilэ yazrla) bilar.
4) LAST (F4) diiymosi bu пбqtо kodu ila saxlanrlmtg sonuncu istifa-
do edilэn atribut qiymэtlarini ekrana geri gафrmаq iigiin пэzэrdэ tutulub.
5) DEFLT (F5) dtiymosi biittin сагi atribut qiymotlarini standart ilkin
qiymotlэr ilэ очэz etmэk tigtindiir.

Еkrап sаhаlаriпdа

Nбqtэnin kodu sahэsindo segim siyahrsr belo tоsчir оlчпчr:

<Themate Codes:With Codelist> - Tematik kodlar: kod siyahrsr ilo
birlikdэ sэhitЪsi (раrаmеtri) tigtin mёчсчddчг. Kodun tэsчiгi 9rxrg (naticэ)
sahasi kimi gostorilir. АtгiЬчtlаr ёz tэyinatrndan astlt olaraq grxlg, daxilet-
mо чэ уа kod siyahrsr saholari kimi gбstэrilirlоr.
( Code:> - Kod sаhэsiпdэ Usеr input - istifadэginin daxil etmэsi ор-
siyast Ьеlэ tэsvir оlчпur. Tematik kodlar: kod siyahrst olmadan - sэhifэsi
(parametri) tigtin mёvcuddur. Kod noqto ila birlikdэ yadda9da saxlantlmah-
drr. Bu adla nбqto kodunun igda movcud olub-olmadrýrnr mЁэууоп etmak
tigiin yoxlama арапltr. Вч halda miivafiq atribut qiymэtloгi gostarilir.
Оgэr yeni пбqtэ yaradtltrsa, onda STORE (F1) dtiymosi п<iqtэпi чэ
biitiin эlаqаdаr informasiyanr yadda9da saxlayrr va MANAGE Data: Job
440
Nаmе: Points - Мэlчmаtlапп idаrэ olunmast: igin adr, nёqtolor - sohi-
fэsiпэ geri qауtапr.
Эgэr nёqto геdаktэ olunarsa, onda:
о PAGE (Fб) dtiymэsi Аппопts (ýаrhlэr) qеуdlэr sэhiЬsiпэ kegirir
(эgаr varsa) PAGE (Fб) dЁymasi Меап orta qiymэt sohifasino kеgirir (эg-
эr varsa).
Noqtэnin rеdаktэ olunmastm idarэ еtmэk: nciqtanin iD поmrэsi, qeyd
sЭhitЪsinda Пёqtэ ilэ birlikdэ yadda9da saxlantlacaq gэrhlэr rеdаktэ oluna
bilorlar (оgэr GPS-in seysmik qiymэti qeydo almtbsa <4:>) istisna olrnaqla.

44]^
 ххчпI FэSiL
ORTA QiYMэT SэнiFэSi.
NOQTэNilt св,ýiпr,агqмэsi чэ гir,ткr,эк.
iuдкэ Етмэ, KoD siуднrrдRl, хэттi тэsчiк
Bir noqto iigtin бlgiilmiig mtixtolif koordinat tigltiyii eyni noqto iD
поmrэsiпdэп istifado etmэkla qeydo alrna Ьilэr. Эgэr оrtа qiymotin miiэу-
yэnlэgdirilmosi rejimi aktivlogdirilibsa, onda оrtа qiymot hesablanrr. Ноr
bir noqtonin yaytnmalanntn (kэпаrа gжmаlаппtп) konГrqurasiya edilmi;
hэdlоr daxilindo olub-olmadlýr yoxlantlrr. Оrtа qiymэtin miioyyonlэ9diril-
masindэn sопrа, nёqtэnin iD поmrэsi еkrап sэhitЪsiпdэ Меап - (Orta
qiymot) sэhit-эsi i;lok voziyyэto dtigiir чэ bu sэhiГэуо todqiqat iigiin паzэr-
dэ tutulmug totbiqi ргоqrаmdаkr sahif-osindon daxil olmaq mtimktin оlчr.
Оrtа qiymatin miiаууапlаgdirilmэsi rejiminin toyin olunmast vo
hэdlаriп (limitlэrin) kont'rqurasiya ediImasi оrtа qiymot sohitЪsindэ konfi-
qurasiya edilir.

ý198. Оrtа qiymotin tapllmast rеjimlоriпiп tэsчiri

Otgtitmti9 поqtэlэrdэп оrtа qiymatadэk olan horizontal vo htindiir-
ltik mоsаtЪlэri hesablanlr чэ Меап sэhitbsinda gбstorilir.
Yчхаrtdа (orta qiymэt) iigiin чеrilэпlоr mtitlэq tЫqlэr tigiin do gamil
оlчпur. Bundan bagqa, ёlgtilmi.i9 пёqtоlэriп (hansr ki, опlапп da hamtsr eyni
nбqta iD nёmrosi ila yaddagda saxlanrlrr) siyahrsrndan segilmiq iki пбqtэ
arastndakt mritloq fЫq hesablanrr.
OtT - оrt а qiymэtin mtiyyanlэ;dirilmosi fu nksiyasrnrn
sёndtirti ldiiytini.i gostэrir.
Маlumаtlаrrп idаrэ olunmasrna girig agaýrdakr ardrcrllrqla арапltr:

Job Name parametrino daxil olmaq iigiin, idаrэ et...i9in ba;lanmasl

tъsiliпэ Ьах.
Job Name, Points - Molumatlarrn idaro olunmast: igin adr, noqtolor
- sэhitЪsiпdэ redakto olunacaq noqtoni qаrаlаmаq laztmdtr.,
Noqtэnin rеdаktэ olunmastnt idаrэ etmэk, nёqtoninn ID пбmrоsi, orta
qiymat - sэhifЪsiпа daxil olmaq iigtin EDiT (F3) diiymosini basmaq 1а-
ztmdtr.
Nбqtanin redakta оluпmаsшr idara еtmэk, niiqtanin iD пtimrаsi
чэ оrtа qiymat sahasi (9akil 324).

442
 ,Е^
1l:
8 ýli 8 ý-г ýо

ii:
to t :48 д,
1 0.00,10 0.0068 ?
дцtо l { :30 :05 0.00r6 0. 0039 ,
Ач to l{:38:'l'l 0.0000 0. 0000

я
ýгORЕl БЕ l еоrт l овr l шOпЕ l рмЕ l

ýэНl3И
STORE (F1) dtiymosindon dayigikliklэri yadda9da saxlamaq чо Ьч
еkrапdап эччоlki еkrап sohitbsino geri qayrtmaq iigiin istitadэ оlчпчr.
USE (F2) dtiymosindэn qaralanmrg koordinat iigliiytiniin orta qiymo-
tinin hesablanmastna daxil etmэk чэ уа оrtа qiymэtin hesablanmasmdan
хагiс etmok tigiin istifadэ olunur.
EDiT (F3) diiymosindэn qaralanml g, ёlgiilmii9 koordinat tigliiyiinэ
baxmaq чэ опlап redakto etmok iigiin istit-adэ olunur.
DEL (F4) dtiymasindon qаrаlапmlg koordinat iiglЁyiinii silmok tigtin
istifadэ оluпur.
MORE (F5) driymэsindэn ikinci siitunda daha otratlr iпtЬrmаsiуа oks
etdirmэk iigiin istitЪdэ olunur.
SHiFT DiFFS (F5) diiymosi - Оrtа qiymэtin miioyyonlogdirilmasi
rеjimi: miitloq tЫqlоr-рагаmеtri va USE siitunundakt Yes раrаmеtri (dtiz
iki olgmo) iigiin iqlэkdir. Bu dtiymo yeTli koordinat sistemi aktiv olduqda
mtitlaq koordinat tЫqlэгiпi еkrапdа эks еtdirmэk iigtin istif-adэ оluпчr. Та-
yin olunmu9 hoddi (limiti) a;an t'эrqlо fl igarosi ilo ekranda gёstorilir.

Еkrапdа siitunlar Ьеlэ tasvir оluпurlаr

Koordinat iigliiyii hesablanmrg orta qiymatin mйэyyonlogdirilmasi
hэddi daxilindэ olduqda homin koordinat tiglЁyti orta qiymotin hesablan-
maslna daxil edilir.
. Yes
Koordinat iigliiyti hэmigэ оrtа qiymэtin hesablanmaslna daxil edilir,
hotta koordinat ti9ltiyti оrtа qiymэtin mriэyyonlogdirilmэsi haddi daxilinda
olmadrqda Ьеlэ.
44з
 oNo
Koordinat iigliiyii he9 vaxt оrtа qiymэtin hesablanmastna daxil edilmir.
fl i9aroli stitununda (Aveгaging Mode: Average) sэhitЪsindo olanda
Use stitunundakr Yes va уа Auto sёzti ilэ чеrilэп olgtilmiig koordinat
iigltiyii tigЁn movcud оlчr. Нэdlоr xaricinda olma еkrапdа gёstorilir.
Опч da yadda saxlamaq laztmdtr ki, kodlar doyigdirilэ bilmaz. Kod-
lardakr dэyigiklik оrtа qiymatli nбqto tigtin btitбvliikdo edilon dэyi9iklik
olmalrdrг.

ý199. Xэttin (sahonin) idaro оluпmаst. Yепi xэttin (sahanin)

yaradllmaýl чэ опuп redakta olunmasr
Хэtt (sahэ) nёqtolordan iЬаrэtdir. Malumatlarrn idaro olunmasr : igin
adr - sohifЪsindэ yaradrla da Ьilэr, redaktэ oluna da Ьilэr. Ауrr-ауrr пбqtо-
lоr hаг hanst bir totbiqi рrоqrаm daxilindo бlgtilrir. Bunlar kёmakgi пёqtэ-
lоr istisna olunmaqla btitiin поqtаlэr ola Ьilэгlоr. Nёqtоlэr eyni vaxtda bir
пе9э xottэ чэ уа sahayo aid oluna Ьilэrlэr.
Xэtti (sаhэпi) a9maq чо уа baýlamaq iigtin USE (F4) dtiymosini bas-
maq lazrmdtr.

Yeni xattin yaradilmaýl, опuп rеdаktэ olunmasr

Хоtlэriп (sаhэlоriп) yaradtlmast, rеdаktэ olunmast чэ b{ittin ekranla-
гln чо еkrап saholorinin tunksionallrýr хэtlоr (sаhэlэr) iigiin oxgardrr.
Lincs (Х) sohitЪsi aktivlogonodэk PAGE (F6) dtiуmэsiпdэп istifado
etmэk laztmdtr.
Molumatlartn idaro onumasl, igin adr xatlar sohifэsino daxil olmaq
laztmdtг. Эgэr xatt redakto olunacaqsa onda xott qaralanmaltdtr.
xэttin redakto olunmastnt idaro etmok: xottin iD поmrаsi sэhifasino
daxil olmaq tigiin NEW (F2) EDiT (F3) diiymasi basrlmalrdrr (9oki1325).

Lt,
7- t}? Бо
t El
l-iяtlпга l
Llno ID ,00
pta to stоrо AI'l Po{ntrfl
Lino ýtylo
Ь. of Ptl
1l
0
Lешg th п

start t)аte 04,11.03 ri

lцlrо
-J

$rлпЕl l lrRЕ FдGЕ

ýaКl325
444
 STORE (F1) dtiymэsi noqtani чэ biitrin эlаqэdаr informasiyanl sax-
lamaq чэ - Мэlчmаtlапп idara olunmasr: igin adr, (Х) хэtlаr sahibsinэ geri
qayttmaq iigr,in пэzэrdо tutulub.
MORE (F5) dtiymasi isэ Line iD sohifosindэ mёчсчdсlчr. Daha эt-
rаflr informasiya aks olunan эlачо еkrап sаhэlэriпi еkrапа grxarmaq tigtin
пэzоrdэ tutulub.
SHiFT iIчuiv (F5) чэ уа SHiFT RIJN (F5) diiymэsi tэyin olunmug
iD ntimunэsino tЫqli olan ауп bir xott iD пёmrаsiпо kеgmэk (чэ эksinэ)
iigiin паzоrdэ tutulub.
Еkrап sаhаIаri agaýrdakl kimi tаsчir оlчпчгlаr:
<Line id:> - Xэttin iD пёmrаsi sahosindo istifadaginin daxil etmosi
opsiyasrnda yeni xэttin adr.
<Pts to Stоrе:> - Saxlanrlacaq noqtolar sahэsindo yalnrz бlgtilmtig
n<iqtэlor, aйomatik segilon пбqtэlоr, dtizэlig l nёqtosi vo уа dtizэlig 2 пбq-
tosi tэdqiqat zаmапl xэtti tbrmalaqdrrmaq iigiin istitЪdo olunan пбqtэlэriп
пёчti kimi tosvir оlчпчrlаr.
<Line Style:> - Xэttin tэrzi (stili) sahosindэ segim siyahrsr opsiya-
stnda yeni xotti idаrэ еtmэk sohifЪsinda movcuddur. Xэttin kodu: yoxdur
раrаmеtri iigtin se9im siyahrsrndan xott tarzi segilo Ьilэr. Эks halda Code
sэhitЪsindэki segilmig xэtt kodu i.ig{in tэyin olunmug xott tэrzi gоstэri-
1эсэkdir.
Xottin daxilindэki пбqtэlоriп sayr.
<Length:> - uzunluq sahasindэ grxrg (notico) opsiya xattin redakta
olunmastnt idаrэ etmok-Xottin iD nomrosi parametrindo mбvcuddur. Noq-
tolorin xatt Ё9йп ardtctl fоrmаdа yaddagda saxlanrldrýr qaydada olmaqla
пёqtэlэr arasmdakt mэsаtЫаriп ýayl (miqdап) gostэrilir. Bu, WGS 19М
ellipsoid koordinat sistemindэ tifiiqi 9oboke mоsаtЫоri чэ уа geodezi mэsа-
tъ ola bilor.
<Start Time:> - Ьаglапmа vaxtt чо <Start Date:) - ba;lama tarixi
sahosindo grxrg (notico) opsiyasrnda Line iD раrаmеtriпdэ movcuddur.
Xэttin yaradrldrýr vaxt, tаriх tэsvir оlчпчr.
<Епd Time:> - i;in baga 9atma vaxtt va tarixi sahэsindэ 9rxrg (no-
ticэ) opsiyastnda MORE (F5) diiymosini basdrqdan sопrа Line iD рагаmеt-
riпdэ mбчсчddчr. Хэttэ sonuncu noqtonin аlачэ edildiyi vaxt, tагiх tэsчir
оlчпчr. Sonuncu эlачо edilmig поqtэ silindikdon sопrа ча уа xэtto alava
поqtэ qeyd edilonodok опч rеdаktэ etdikdon sопrа qiуmэtlэr dэуigmэz ola-
rаq qalrrlar.
Оgоr xott yaradtlarsa, onda PAGE (F6) diiymosi ekrant Code - kod
sаhifэsiпэ doyigdirir.
Xatt rеdаktо olunarsa, clnda PAGE (Fб) di.iymasi ekrant Points sahi-
fasinэ dayigdiгir.
445
 Хэttэ aid olan btittin пбqtоlэr siyahrda sadalantr. Xottэ sonuncu оlаvэ
edilmig поqtэ siyahrda on учхапdа dауапtr (9aki1 32б).

lЗ
+
З: ,|:

9 Lt, 7 лý tJ
п
,l
lil ý пffk

0.000 стRl-
Е00 0.000 cTEL

Гцls,Ё
ýrqýЕl 4цq l Fо_II iREtl0vl пORЕ l раýЕ |
ýakil326

ADD (F1) dtiymэsi mёчсud nбqtэni aktiv igdэn xotto эlача etmak
iigtin istitbdo оlчпur. ADD (F2) diiymosi basrldrqda yeni пбqtо qaralanmt;
пёqtэdэп sопrа olavo оlчпчr.
REMOV (F4) diiymosindэn qaralanmrg nёqtoni xэtdon silmok {igtin
istifadэ оlчпчr. Noqtanin ozti isэ silinmir qalrr.
MORE (F5) dtiymasindon ikinci stitunda daha genig (эtratlr) iпfЬr-
masiya эks etdirmok tigtin istitЪdэ olunur.
Sonra PAGE (FФ diiymэsi ekrant Code - kod sэhifэsiпэ kegirir.
STORE (F1) diiymosi doyigikliklэri yaddagda saxlaytr чэ ekrant mэ-
lumatlartn idаrэ olunmasl, igin adt, хэtlоr (Х) sohitЪsina geri qауtапr.

Хаtlаriп (sаhаlэriп) эп sаmэrаli yolla yaradrlmasr

Эgэr miivafiq aTdrcrl xott (sаhэ) iD пёmrэlэгi ilo goxsaylr хоtlэr (sa-
holor) yaratmaq tоlэЬ olunarsa, onda operativ Сi.iуmэdэп sahэnin (сэld)
yaгadrlmasr funksiyastndan istithdo etmok laztmdtr. Operativ diiymэni bas-
maqla чо уа istitadэgi menyusundan sozti gedon tunksiyanr segmэklo yeni
xatti (sahoni) уаrаdrЬ чэ tэcili yaddagda saxlamaq оlаr. Kod чэ atributlar
sonuncu yaradrlmr; xotdэn gбtiirtiltir.

ý200. Nбqtalar, хэtlаr чэ ýahalor tiqiin gegidlэma ча liltrlar

Qe;id раrаmеtrlоri оЬуеktlэгiп aktiv i9dэki ardrcr[lrýrnr miiаууэп edir.
Наr hansr Ьir obyekt iigtin aktiv t-iltr mэlumаtlаrlп idaro olunmast, igin
adr sэhitЪsinin saý torэtlnda fi
i;arosi ilэ gostorilir.
446
 Qе9idlэriп чо t-rltrlэriп idаrэ olunmast sэhifosi bu ekranda sаhэlоriп
aktiv olmasr segilmig tiltr раrаmеtriпdэп astltdtr (9okil 327).

ts
ýоrt двсепd Point I0
f t ]tgr Сlоэзý
cTRL Shoul {rlt
ADJ fi ldc {,|
fiЕF sпоwТГ
дчGЕ д о
Sborcirl-
lQla
"_сs{т"l,л _""]__ " _l" _, l sтжЕ рмЕ
ýakil327

CONT (Fl) diiymэsindon еkrапt baýlamaq vo bundan ovvolki ekrana

gеri qayltmaq tigtin istitadэ olunur.
STAKE (F5) dtiymasindэn Stakeout - payacrqla niqanlama tэtbiqi
рrоqrаml {igtin пбqtэlоriп t-rltrlэnmэsi mэqsэdilэ istifadэ оlчпчr.
Вчrаdа еkrап sahasi, bela gtistarilir.
<Sort:> - Qe9id sahosindo, nciqtanin iD пёmrэsiпi artrrmaq, azaltmaq
olar. Vaxtl qabaýa gэkmэk чэ уа gеriуэ 9оkmэk hоmi;э movcuddur va ak-
tivdir. Bu, пбqtоlэriп yaddagda saxlandrýr metodun tasviridir.
<Filter:> - Noqtэlorin t-rltrlandiyi metodun tasviridir. Filtr yoxdur
opsiyasrnda btitiin noqtalэri gёstоrir.
Highest Class - Эп ytiksok kateqoriyaya malik оlап хэtlэri, пёqtаlоri
gёstэгir.
CONT (Fl) diiymosi ekranl gе;idlэriп vo t-rltrlorin idaro olunmast
sohitЪsindэn эvvolki sоhitЪуа gеri qауtаrrr.

Niiqta, xatt ча sаhэ kоduпчп liltri

Ноr Ьir obyekt {igiin kod filtri movcuddur. Noqtэ, xott ча saha kod
ltrlэri bir-birindэn аупdtr (sаrЬэstdtrlэr). Funksiyalarr isэ ох;аrdtr.
fi
Nёqtэпiп kod t-rltrinin idara olunmast - sahifasino daxil olmaq iigiin
CODES (F4) diiymэsini basmaq laztmdtr.
Bu еkrап (9okil 328) filtr kimi istit-adэ olunan aktiv i9 vo kodlardan
gottirtilmtig пбqtэ kodlarrnr gоstэгiг.

441
 nt,CaSe FiltEr
li&: *: lý,,;:tt,,liJ
!'I a tti

YEý

пIffiт
i0OIг.{ I lfifiOчFl UýE, l,ilmEi
ýaНl328

CONT (F1) diiymasindэn еkrапt baýlamaq чэ bundan owalki еkrапа

geri qayltmaq iigtin istit-ada оlчпчr.
GROUP (F4) diiymasindэn kod qruplarrnr fэаllа;drrmаq чэ fэallrýr
azaltmaq tig{in istitadэ оlчпчr. Deaktivlagdirilmi9 kod qrupuna aid kodlar
kod filtrini idаrэ еtmэk sohifэsindэ gёstогilmir.
USE (F5) di,iymasindэn qaralanml9 kod iigiin filtri aktivlэ9dirmak vo
deaktivla9diгmokdo istifado оlчпчr.
NONE (Fб) чэ уа ALL (Fб) diiymэsindэn biitiin пбqtэ kodlaпnr ak-
tivla9dirmэk va tЪallrýtnt azaltmaq tigtin istifado оlчпчr.
SHiFT SORT (F5) dtiymosindэn isa kоdlапп ardrcrllrýtnt mtioyyan-
lэ9dirmэk iigiin istifada olunur.

ý201. Yeni kod siyahlsl yaratmaqo kod siyahlstnt redakta еtmэk

LGo-da kod siyahrst yaratmaq mаslоhэt gёrtiliir. Kod siyahtst kom-
pakt yaddag kartrndan istifadэ еtmоklэ LGO-dan cihaztn RДM-sistemino
kogtirtila bilar.
Onun Ёgiiп:
kod siyahrlanntn idaro olunmasr sэhifэsino daxilolmaq laztmdtr.
Kod siyahrstnt idara etmok, kod siyahrstntn redaktэ еtmэk sohifosinэ
daxilolmaq tigtin NEW (F2), EDiT (Fз) di.iymosini basmaq laztmdrr.
ХХ kod siyahrstmn idаго olunmasr haqqrndaizahat 9akil З29-dа verilib.

448
 }&ен eodel ist
tаь : Fпrrl с

tьзсrlрtiоп :

сrGtоr :

ýэkil329

STORE (F1) dtiymэsindэn kod siyahrslnl yaddaýda saxlamaq чэ kod

siyahrlannrn idara olunmalan sohitЪsina geri qayrtmaqtigtin istifadэ olunur.
CODES (F4) dtiymэsi kodlan idaro etmэk sэhibsino daxil olmaq
iigtin istifada olunur. Вч sоhifэdэ kodlar yaradrla da Ьilэr, redakto oluna da
Ьilэr, silina dэ Ьilэr ча kod qruрlаппа daxil olmaq da оlаr.
вчгаdа еkrап sahalэri bela tasvir оluпчrlаr:
Sаhоуэ adrn opsiyaya istifadoginin daxil edilmosi kod siyahrsr iigtin
vahid addrr. Ad lб simvol uzunluýunda ola Ьilэr. Во9 уеrlэr do simvol siya-
htstna daxil оlчпчrlаr.
<Description) - tosvir оluпmа sahэsino istit'adaginin daxil etmosi ор-
siyast kod siyahrsrnda tэfsilatlt tasvir olunmaltdtr. Ancaq daxil edilmэsi se-
9im эsastndadtr, mэсЬчri deyil.
<<Сrеаtоr>l - Yaradtcrst sahosino istit-adaginin daxil etmosi yeni kod
siyahrsrnr yaradan gэxsin adtntn daxil edilmэsi mосЬчгi deyil.

Yепi kоdчп yaradrlmaýl va rеdаktэ оlчпmаsr

Kod siyahtlannt idаrэ etmэk sоhitЪsiпdэ kоdlап idaro olunacaq kod

siyahtsrnt qaralamaq laztmdtr.
Kod siyahlslnln rеdаktэ olunmastnt idаrо etmэk sоhifэsiпа daxil ol-
maq iigiin EDiT (F3) diiymэsini; kodlan idaro etmok sohitЪsina daxil ol-
maq tigiin isa CODES (F4) dtiymosini basmaq laztmdtr.
kodlan idara etmok sэhitbsindo cari vaxtda aktiv olan kod qrupla-
nndakr kodlar gбstагilir.
I igarosi эlачо edilmi; atributlara malik kodlarr bildirir.
Эgоr kodlarr idara etmok sэhiГosinda kod redaktэ olunmaltdtrsa,
onda hamin kodu qaralamaq laztmdtr.
449
 Kod siyahtstnt idaro еtmэk vo redakto еtmэk sohifasinэ daxil olmaq
iigiin NEW (F2) чэ уа EDiT (F3) diiymasini basmaq lazrmdrr. ХХ kodu-
пчп idаrо olunmast agaýrda verilir (9okil ЗЗ0).

Edit Oode
Path
Codc Ьсс Edgc of Path
t
fl
Group Dсfач I

ffiжr
codo Турс Llпc
.l. I

ýэkil330

STORE (F1) dtiymэsindon igin kod siyahtsrna yeni kod чэ hоr hanst
оlаqэdаr atributlar эlача etmэk чэ bundan оччэlki ekrana geri qayrtmaq
tigiin istitado оluпur.
NEW-A (F2) diiymosi atributun поrmаl va qiymat почlэгiпiп motni-
nin atributu tigtin yeni daxiletma sahэsi olavo etmok tigЁndiir. 20-уо qаdэr
atribut yaradtla Ьilоr.
NAME (F3) vo уа YALUE (F3) diiymэsi adtntn klaviatura ilэ yazrl-
mast miimktin olan аtruЬчtlаr i.igtin iglakdir. Bu diiymodon atribut adtntn
sahэsini чэ уа atribut qiymotinin sahэsini qагаlаmаq iigtin istiГadэ оlчпчr.

ý202. Xatti tаsчiriп уеriпа yetirilmasi.

Xэtti tэsvirin чэ kodla9dlrmanrn bairlogdirilmasi.

а)Xэtti tаsчiriп уеriпа yetirilmasi

Tэdqiqat tizra totbiqi ргоqrаm burada xэtti tэsviri izah еtmэk iigiin is-
titъdo оlчпчг.
Toloblor;
о xotti tэsчir iigtin segim siyahrsr ilэ birlikda displey maskast konfiqu-
rasiya edilmolidir.
Tэdqiqata baglamaýrn ardrcrllrýt:
Tэdqiqatr baglamaq sohifЪsino daxil olmaq iigtin эsas menyudan tad-
qiqatr segmak

450
 Tэdqiqata baglamaq sohifosindэ i9 se9ilir.
Real-vaxt rejimi: уохdчr чэ уа rеаl-чахt rejimi ilo Ьiг konГrqurasiya
se9ilir.
Antenna segilir.
Tэdqiqat: igin adr sэhifasinэ daxil olmaq iigtin CONT (F1) dЁуmэsi
basrltr (9aki1 33l).

lv
rver: l оЬ ж
lr\rву n11fl}ýnl,.;,ii]i],].,.,,' :.,i..,]. . .,,,]'],,

blnt ID 000{
Li norlprk

Апtэппа Ht 2. 000 п

3D сq : 0.0 09п
г,---тfr
gquд|_цв.lýJ_ __l ,_.* ] ц._еtг| ._P.*c*ll

ýэКl331

OCUPY (F1) diiymэsindon koordinatlaп yazmala baglamaq Ёgtiп is-

titada оlчпur.
Мёчqе rejiminin niganrnt dауigэrоk statiq rеjimiп nigant эks olunur.
(F1) diiymosi funksiyasrnr doyigэrok STOP diiymasino kеgiгir.
sTop (F1) diiymэsindэn kifъуоt qоdэr mэlчmаt toplandrqdan sonra
koordinatlarrn (mёчqеlоriп) yazrlmast prosesini dayandrrmaq iigtin istifado
оIчпur. (F1) diiymэsi funksiyasrnr dэyigorak STORB diiymosinэ gevrilir.
STORE (F1) diiymasindon пёqtауа (montoqoya) dаir informasiyanr
yaddagda saxlamaq tigiin istifado оIчпчr. (F1) dtiymosi tunksiyasrnr dэуi9а-
rэk OCUPY diiуmэsiпэ gevrilir.

Еkrап sаhаlаriпiп tasviri

Noqtэnin iD nomrэsi sahosinda istifadoginin daxil etmasi nэticэsinda
эl ilo zэЬt olunmug noqtэ iigiin niganr eynilogdirir, КопГrqчrаsiуа edilmi9
iD niimunosindan istifada edilir vo о a9aýrdakr qaydada doyi9dirila Ьilэr:
.Nciqtэnin iD поmrэsiпэ nisbэtdo пёqtэпiп iD nбviiniin yeni ardrctl-
lrýrna baglamaq.
.iD niimunosindon (9ablonundan) azad olan (asrh оlmауап) ayrlca
nёqta tD поmrоsi iigtin SHiFT iNniv (F5) diiymasini basmaq laztmdtr.
45l
 (Liпеwоrk:) - Xэtti tэsчir sahosi n<iqtэ i1o Ьiгlikdэ yaddagda sax-
lanrlacaq xoffi tasvirin Ьауrаýr.
Xэtti tэsчiгiп Ьаугаýr yaddagda saxlantlmtr.
U9 пбqtэli эуri 3 noqtэnin kёmэktiуi ilэ xatti tosvir bayraýrnr yad-
dagda saxlaytr чэ xotti (sаhэпi) davam etdirir.
Ноr hanst xэtti tоkгаr аgmаq opsiyasr-novbэti noqto yaddagda saxla-
nrldrýrnda igda саri vaxtda saxlantlmtg biitiin xatlarin siyahrsrndakr Ьir xэtti
аgtr. Тэkrаr agrlmrg хэtlа istitЪdэ оlчпmчý sonuncu kod, пёqtэ yaddagda
saxlandrýr zаmап aйomatik olaraq segilir. Саri vaxtda aglq olan hоr hanst
хэtt baýlantr чэ hamin xottэ aid olan sonuncu пбqtо Епd Line, Close Аrеа
tizra xotti tasvir bayraýr verilir.
Sonuncu xэtti tэkrаr a9maq opsiyasr sопчпоч istifadэ olunmug xэtti
tоkrаr а9rr. Тоkrаr agrlmrg хоtlэ istifado оlчпmчý sonuncu kod, nёqto yad-
dagda saxlandrýr zаmап айоmаtik olaraq segilir.
NёчЬаti nёqto ilэ birlikdэ yaddagda saxlantlacaq xatti tosvir bayraýrnr
segmэk.
(Liпеwоrk:> - Xэtti tэsvir tigiin segilmig opsiyadan astlt olaraq хэtt
agtltr, Ьаýlапrr yэ уа tэkrаr а9tltr.
Biiti.in noqtolor tutulana qodor bu omoliyyatr 5 dэtЪуо qadar tэkrаr-
lamaq lazlmdtr.

Ь) Xatti tasvirin va kodlagdlrmanln birla;dirilmэsi

Xэtti tasviгin ча kodlagdrrmanrn Ьirlэ9dirilйэsi yalntz о vaxt konfiqu-
rasiya edilo Ьilоr ki, tematik noqtэ kodlan чэ уа tematik пёqtэ, xatt чо saha
kodlan se9im iigtin mбvcud olsun. Tematik kodlagdrrma kod siyahrlarr ilo
birlikdэ va уа kod siyahrlan olmadan hayata kеgiгilо bilar.
Опчп iigiin agaýrdakr tэlэЬlоr уеriпо yetirilmolidirlor.
. Displey maskast a9aýrdakrlaT ilэ kontiquгasiya edilmэlidir:
Коdlаr tigiin sаhэ
Xэtti tэsчir iigiin segim siyahrsr
Tadqiqat sohifэsina daxil olmaq a;aýrdakr ardrcrlhqla hoyata kеgirilir:
Tэdqiqata baglamaq sоhitЪsiпэ daxil olmaq iigtin osas mепуч, tэdqi-
qatt - segmok laztmdtr.
Tadqiqata baglamaq sэhitЪsindo ig se9ilmalidir.
Real vaxt rejimi yoxdur чо уа rочеr ilo bir kontiqurasiya segilmэlidir.
Antenna se9ilmэlidir.
ýaНl 332-dэ displey maskast xotti tosviг va kodla;drrma iigtin konfi-
qurasiya edildikdo displeyin (еkrапrп) neco vaziyyot aldrýr gёstогilir,

452
 Sч rче_ч: Loca l Job
!rvау
Point rD 001
Codc EL л
Вос}о Туро юiDt
Liпmrk Вэgiп LinэltJ
&l lдrшпа l|t t. 0t0 л

GDOP
' : :"| : а.0
gфцlдýJ__ j.* l-тiг
, _J!r?fгJ]цgцJ
ýэКl332
OCUPY (F1) diiymosindэn koordinatlan уаzmаЁа ba9lamaq rigrin isti-
fаdэ оlчпчr.(Fl) diiymosi funksiyasrnr dэyigorвk STOP dtiymasinэ gечгilir.
STOP (F1) dtiymэsindon lапmi qоdаr mэlumat toplandrqdan sопrа
koordinatlann yaztlmast prosesini dayandrrmaq rigrin istit-ado оlчпчr. (F1)
dtiymэsi funksiyasrnr dоуigэгэk STORE diiуmэsiпэ gечгilir
STORE (F1) driymosindan пёqtэуо dаiг informasiyant yaddagda sax-
lamaq tigiin istifada оlчпчr.
Xatti tэsчir чэ kodla9dlrma bundan owэlki еkrапа istinad edir.
Kod sahosindo tematik kodlagdrrma tigiin kod siyahrsr ila birlikdo se-
gim siyahrstndan kodu segmak laztmdrr. yalntz пёqtа kodlan se9im tigiin
aktivdir. оgэr kod siyahrst уохdчгsа onda kodu klaviatura ila yazmaq la-
ztmdtr.

45з
 xxlx FaSiL
KooRDiNAT SiSTEMLэRi. KONFiQURASiYA DэSTLэRi,
ANTENNALAR. KoNvERSiYA Етмак. MэLUMATLARIN
iýоэгл iхкдс шпilмэsi. cps MэLuMATLARININ
iuхдl, BoilMэsi
koordinat sistemi:
. Beýэdok еlеmепtdэп ibaratdir.
о wGs 19и geodeziya vo уа diizbucaqlr koordinat sistemlorindan
yerli dtizbucaqlr geodeziya vo goboko koordinatlanna (чэ эksiпо) kegmoyo
(konversiyanr) hэуаtа kеgirmэуо imkan уаrаdrr.
Koordinat sistemini mtiоууопlэgdirэп 5 element a.ýaýrdakrlardtr:
о Transformasiya

о Рrоуеksiуа
о Ellipsoid
о Geoid model
. оlkэуэ xas koordinat sistemi modeli

ý203.
yепi koordinat sisteminin yaradrlmasr va redakta edilmasi
Yeni koordinat sisteminin yaradrlmasr aqaýrdakr aTdrcrllrqla арапlrr:
Koordinat sistemlorinin idaro olunmast sohitЪsino daxil olmaq iigiin
Ьах ý205-о.
koordinat sistemlorinin idaTэ olunmast sэhifasinda koordinat siste-
mini qaralamaq lazrmdtr.
Yeni koordinat sistemi yaradanda galocak (olavo) kontiqurasiyalar
tigtin homin koordinat sisteminin suroti gбtiiriiltir.
yeni koordinat sisteminin idаrэ olunmast, koordinat sisteminin redak-
tэ olunmastnt idaro еtmэk sohitЪsino daxil olmaq tigiin NEw (F2) EDiT
(F3) dtiymэsini basmaq laztmdrr.
вчпlаrrп еkrап sаhэlаriпiп tэsviri Ьеlаdir:
(Name:) - adr (sahэnin) istit-adaginin daxil etmosi opsiyasr koordi-
nat sistemi iigiin vahid ad lб simvol uzunluýunda ola Ьilэr. Вu simvollara
bog simvol yerlari do daxildirlor.
(Resitluals: ) - qalrqlar пэzаrэt пбqtэlэriпэ malik trапstЬrmаsiУаlаr
ti9Ёп mёчсчddчr.
Qalrqlarrn transt-ormasiya sahosi boyunca р aylanma Ьеlэdir:
Nопе _ paylanma арапlmrr. Qahqlar oz эlаqаdаr пёqtэlоri ilo qalrrlar.
Нэr bir пэzаrэt nбqtosi ilo yenico transtbrmasiya olunmug пёqtэ аrа-
stndakt mаsаfЪуэ uyýun olaraq qalrqlar paylantr.
454
 Qox kvadratlr inteгpolyasiya metodundan istifada etmoklэ qahqlar
paylanrr.
Тrапsfоrmаsiуа sаhэsiпdэ segim siyahrsl opsiyasrnda transformasi-
yanln пёчti tosvir оlчr.
(Рrе trапsfоrm:) - ilkin transformasiya sahosindo grxrg (naticэ) iki
mэrhэlэli trапsfоrmаsiуаlапп redakto olunmast Ёgiin mбvcuddur.
Ellipsoid sahэsindэ segim siyahrsr opsiyasr proyeksiya раrаmеtriпdо
olana qэdоr aktivdir. Yerli koordinatlar bu ellipsoidэ asaslanlr.
Proyeksiyantn segim siyahrsr хоritо proyeksiasrdrr.
Geoid Model segim siyahrsr geoid modelidir.
Okoya xas koordinat sistemi modeli se9im siyahrsrnda бlkэуэ xas
koordinat sisteminin modelidir.
STORE (F1) dtiymosi koordinat sistemini yaddagda sахlауlr va еkrа-
nt Koordinat sistemlarinin idаrэ olunmast sэhifэsino geri qауtаrrr.

ТrапslЬrmаsiуаlаr. (ЕПiрsоidlоr) рrоуеksiуаlаг.

Опlаrrп yaradrlmasr va rеdаktэ edilmэsi
Transtbrmasiyanln (Ellipsoidin), proyeksiyanln idаrэ olunmasrna girig
agaýrdakr ardrcrllrqla арап ltr:
Кооrdiпаt sistemlэrinin idaro olunmast sohit'эsinэ daxil olmaq tigtin
Ьах idara еtmэ, igin ba;lanmasr (XXVI-XXVIID tЪsillоriпа.
koordinat sistemlarinin idаrэ olunmast sohitъsindэ koordinat siste-
mini qаrаlаmаq.
EDiT (F3) dtiymosi basrlmalrdrr.
koordinat sisteminin redaktэ olunmastnt idагэ etmэk sэhitbsinda
(ТrапsfЬrm: ), (EШpsoid ) vo уа (Рrоj ection ) раrаmеtrlэriпi qaralamaq.
: :

MANAGE ХХ sэhitbsinэ daxil olmaq Ё9tiп ENTER dtiymэsini

basmaq lazlmdtr.
DB - Х molumat bazastnda saxlantlan biitiin klassik 3о trапstЬr-
masiyalaT Transfbrmasiyalarr idаrэ etmэk sэhitЪsiпdа sadalantr.
Эgоr transtbrmasiya, proyeksiya segilmэlidirso, onda istэnilon trans-
tbrmasiya, proyeksiya qaralanmahdtr.
CONT (F1) diiymэsi ekrant baýlayrr чо MANAGB ХХ sehifosindon
owэlki sоhitЪуэ qауtаrrr.
Тrапsfоrmаsiуапtп (ellipsoidin), рrоуеksiуапrп yaradrlmasr va
redakta edilmasi
Ellipsoidin (proyeksiyantn) yaradrlmast чэ redakto olunmast bir-biri-
na 9ох oxgardtr. Эsаs tЫq ondan ibarэtdir ki, ellipsoidin idaro olunmast va
ХХ proyeksiyanrn idaro olunmasr sahitblэrindon istitЪdo etmir va btitiin
455
informasiya bir еkrапа daxil edilir.
Еkrап sаhэlэгi ХХ trапsfоrmаsiуапrп idara оluпmаsц iimчmi sa-
hifэ Ьеlэ tosvir оluпur:
(Name:) - ad sahэsindэ istifadэginin daxil etmэsi opsiyasr trans-
formasiya tigtin vahid ad. lб simvol uzunluфnda ola Ьilаr.
<Туре:> - qalrqlar sahosindo grxrg opsiyastnda klassik 3О transfor-
masiyasrndan bagqa digэr trапsfоrmаsiуаlаr yaradtla Ьilmэz.
PAGE (F6) dtiymosi elcant раrаmеtrlоr sэhifosinэ gevirir.
ХХ transformasiyantn idara olunmast, olavэ sэhifosi еkrап sаhоlэ-
riпdэ Ьеlо tэsvir оlчпчr.
<Height mode:) - Hiindiirltik rejimi sahosinda segim siyahrsr va па-
ticэ opsiyasr hesablanmalr htindtirliiklэrin nёvtinti tэsчir edir.
Transtbrmasiya rеdаktэ olunanda opsiya doyi9dirilo bilmoz.
Тrапsfоrmаsiуа modeli sаhэsiпdэ segim siyahrsr opsiyasrnda istitЪda
olunmalt transformasiya modeli tigiin эlачо daxiletmэ sahosi mcivcuddur.
PAGE (F6) diiymэsi transformasiyant yaddagda saxlaytr vo ekrant
trапstЬrmаsiуаlапп idaro olunmasr sэhitЪsiпэ gегi qауtапr.

ý 204. Geoid (CSCS), бlkэуа xas koordinat sistemi modellori

Qobuledici cihazda CSCS modellarinin yaradrlmasl vo biittin ekranla-
пп еkrап sаhэlаriпiп funksiyalarr geoid mоdеllэriпdэkilаrlа охgаrdtrlаr.
Sadэ olsun deyo bu раrаqrаfdа misal olaraq geoid modellэrindan istit-adэ
qaydasr izah edilir.
Geoid modellorin idаrэ olunmasr sahifэsinэ daxil olmaq tigiin ENTER
diiymэsi basrlmalrdrr.
Geoid mоdеllэriп idaro olunmastnda DB-x malumat bazastnda saxla-
nrlan btitiin geoid mоdеllаr sadalantr. Нэr hanst Ьir movcud оlmауап in-
fоrmаsiуа - - - - igаrэsi ilo gёstэrilir (Ьах 9эkil 333).

фк, вt *
8.L}a Ё
ls
il* ( 08аý,.. ,,,, iiпt
1,1.: lr аъ
Н1, Swlсз Syr torr

пiт г
кýJgrшJ"кш]
ýakil 333
456
 CONT (F1) dtiymosindэn qaralanmtg geoid modelini sеgmэk vo bu
еkrапdап эwэlki еkrап sohifэsinэ geri qayrtmaq Ё9iiп istifadэ olunur.
CFCRD (F2) dtiymэsindan yeni geoid modeli уагаtmаq tigtin istifado
оlчпчг. Kompakt yadda9 kartrndakr hэr Ьir geoid saha faylr tigiin aйomatik
olaraq bir geoid modeli yaradtltr.
EDiT (F3) diiymэsindэn qaralanmrg geoid modelinэ baxmaq iigtin is-
tifada olunur. Еkrап sаhэlоriпdоп hog Ьiгi redakto oluna bilmir.
DEL (F4) diiymosindэn qaralanmrg geoid modelini silmok tigtin isti-
fado оlчпчr. Bu geoid modeli ila эlаqэdаr olan geoid sаhэ faylr da sonradan
silinir.
iГqTL (Fф dtiymasindэn yeni geoid modeli yaratmaq tigtin istitado
оlчпчr. Daxili yaddag kartrndakr hэr Ьir geoid sаhэ tфlr tigtin aйomatik
olaraq Ьir geoid modeli yaradrlrr.

Konfiqurasiya dэstlэri
Qэbuledici cihaz istitadэgi tigiin Ьir srra kontiqurasiya edi1o bilan ра-
rаmеtr чэ funksiyalara malikdir. Bu iisttinltik чегilап Ьir stra mtixtolif раrа-
mеtrlэriп quragdrnlmastna imkan чеrir. Fэrdi (ауп-ауп) ol9mo texnikasr
tigtin раrаmеtrlоr va funksiyalaпn kontiqurasiyasr konfiqurasiya dostindo
comlonib.
Stапdаrt konliqurasiya dastlэri:
indiki ёl9mэ cihazrnda standart konfiqurasiya dostlэri чаr. Standart
kontiqurasiya dostlэгi redakto dэ oluna Ьilоr, silinэ do bilor. Standart kont-r-
qurasiya dostlorini hэmigэ borpa etmok оlаr.
а) Yепi konfiqurasiya dastinin yaradrlmast
Bu proses agaýrdakr ardrcrllrqla арапltr:
Konfiqurasiya dаstlэгiпiп idaro olunmast sohitbsinэ daxil olmaq tigtin
учхапdа molumat verilib.
Kontiqurasiya dostlэrinin idaro olunmast sohitЪsindo konfiqurasiya
dэsti qaralanmaltdrr.
Эlачо kontiqurasiyalar iigtin bu kontiqurasiya dэstinin surati gбtiiriiltir.
Yeni konГrqurasiya dastinin idaro olunmast sahifasina daxil olmaq
iigiin EDiT (F2) dtiymasini basmaq lazrmdtr.
Yeni konfiqurasiya dэstinin idаrа olunmasr prosesi еkrап sаhоlэ-
rindo belo tэsvir оluпчrlаr:
Adr sahosinda istitadэginin daxil etmasi opsiyasrnda yeni konfiqura-
siya dasti tigiin vahid Ьir ad tэsvir оlчпчr.
Тэsчir sahosindэ istifadoginin daxil etmasi opsiyasrnda konfiqurasiya
dastinin adr adotan ixtisarla verildiyindэn konfiqurasiya dostinin tэfsilatlr
tasviri чегilir. Daxil edilmosi mосЬuri deyil - segim osaslndadtr.
457
 Yaradrcrsr sahэsindo istifadoginin daxil etmosi opsiyasrnda yeni kоп-
fiqurasiya dэstini yaradan goxsin adr verilir.
Ь) Копfiqчrаsiуа dэstinin redakta olunmasr
Konfiqurasiya dosti tizra kоmэkgi рrоqrаmdап istit-ado a9aýrdakt аr-
dtctllrqla арапltr:
KonГtqurasiya dastlorinin idarэ olunmast sэhitЪsiпэ daxil olmaq.
KonГtqurasiya dastlarinin idaro olunmast sоhitЪsiпdэ kontiqurasiya
dэstini qаrаlаmаq.
Кёmоkgi рrоqrаm rejiminin kontiqurasiya edilmэsi sэhifэsiпэ daxil
olmaq tigtin EDIT (F3) diiymэsi bastlmalrdrr. Bu konfiqurasiya dэsti tizrэ
ardlcrl kёmэkgi рrоqrаml i9o salrr.
Сагi aktiv olan konГrqurasiya dosti rеdаktэ oluna bilar.

Апtеппаlаr
о Leica Geosysetms апtеппаlап standart antenna kimi qabaqcadan
mtioyyon оlчпчЬ чэ siyahldan se9ilэ Ьilэr.
о Эlачо antennalar da miiоууэп oluna Ьilоrlэr.
о standart апtеппаlаr hiindtiгli.ikdэn astlt korreksiya mоdеliпэ malik-
dirlоr.
. yeni antennantn kooreksiya modellari nizamlanrb quraýdrnla bilor
чэ LGO-dan istit-adэ etmokla qabulediciyo бtйrtilэ Ьilоr.

Yепi апtеппапш yaradilmasr va redakta olunmasr

ig agaýrdakr ardrcrllrqla арапltr:
Antennalarln idara olunmast sahit-asina daxil olmaq tigiin Ьах ХХYII
fasila.
Апtеппаlапп i dаго olunmast sэhifЪ sindэ апtеппапt qaralamaq laamdtr.
Yeni antennanln idara olunmast, antennantn redaktэ olunmastnr idаrо
etmэk sohitЪsina daxil olmaq iigiin NEW (F2), EDiT (F3) dtiymosini bas-
maq lazrmdtr.
Antennalartn redakto edilmasi yeni antennantn yaradtlmasma охýауtr.
Leica standart antennalan tigtin оlап sаhэlаr istisna olmaqla biitiin еkrап
sаhаlэri redakta oluna bilor.
Sadэ olsun deya еkrапlаг ХХ antennastnrn idaro olunmast adlandrnlrr
(timumi sэhifэ 9эki1 334-do veгilib).

458
 Неw Апtеппа жi
га 1.IЕýl',l",:,,, :_:i1,1',i., :l1.1:,;,i.,ll,,,;.rl
,..,,l:.:,,.,,l,,,",',; :. ili
Шеre Ne,,l дrл +.е п п з
Нr Offзet 0,0000
V Offзоt 0.3tOс
L1 PtOffcet 0.034l
L2 P}Off*et 0 .0Ezl
Gopy ДdditiоплI
соrrесtlопt ; тез;fl
tI8TlT-,
ý[шJ- .--.l-.-*лl "._. *l'**-J-шpýl
ýэkil 334

STORE (F1) diiymэsindэn yeni antennanl yaddaýda saxlamaq чэ an-

tепппаlапп idаrэ olunmasl sэhitЪsiпэ geri qayrtmaq tigiin istifado оlчпчr.
вчrаdа еkrап sаhоlэri bela tasvir оluпчrlаr:
(Name:) - adt sahosindo istit,adoginin daxil etmэsi opsiyasrnda yeni
antenna Ёgiin vahid bir ad.
<Hz ott'set:) _ Utiiqi dtizolig sahosindэ istifadaginin daxil etmэsi
opsiyasrnda ёl9mэпiп istinad noqtasino iittiqi dtizali9.
<V оl,fъеt:> - ýaquli dtizolig sahosinda istitъdoginin daxil etmэsi ор-
siyasrnda оl9mэпiп istinad nёqtэsina 9aquli dtizali9i.
<Ll Рь Ol1'set:> - Ll faza dtizoligi sahosindэ istifadaginin daxil et-
mosi opsiyasr Ll tbza morkэzinin diizoligi kimi tэsчir оlчr.
<L2 Рь Ol'l'set:> -L2laza dtizoligi sahosindэ istifЪdaginin daxil et-
mosi L2 opsiyasr L2 fаzа mэrkэzinin dtizoligi.
Оlачэ kогrеksiуаlапп surэtini gоtrirmэk sаhэsiпdэ yeni antennanln
idаrэ olunmasr sэhifэsiпэ daxil olduqda qaralanmt9 antennadan sчrэti
gбttirtilmii9 olavo kогrеksiуаlаrа imkan yaradrr.
Еkrап sahalari bela tasvir оlчпurlаr:
<ics Name:) _ Beynalxalq GpS sisteminin adr sahэsinda istifado-
ginin daxil etmosi opsiyasrnda antennantn Beynalxalq GPS sistemi tizro adt.
(Serial пumЬеr:) - seriya nomrosi istifadoginin daxil etmэsi opsiysr
antennantn seriya nomrosi.
(Set up пumЬеr:) _ nizamlanma пбmrоsi sahosindэ istitadoginin
daxil etmэsi opsiyasr antennantn nizamlanma пбmrаsiпi tosviг edir. Bu, cari
kalibarsiyanrn ehtimal olan (versiya) пёmrэsiпi mtiayyonlэ;dirir.
STORE (F1) diiymэsi antennanr yadda9da saxlaytr чэ еkrапt antenna-
1апп idaro olunmast sahifosino geri qaytanr.

459
 Konvertasiya etmak. Мэlчmаtlаrrп igdэп iхrас edilmasi
Bu ekrandakr parametrlor konvertasiya оlчпmчý чо ixrac edilmig mэ-
lumatlan miiayyon edir чэ hanst formatrn istifado olunduýunu miiаууэп-
logdirir.
Mэlumatlar segilmig i9dэn grxarrhr (iхгас ediliг). Саri vaxtda aktiv
gёriintii, filtr чэ gegid раrаmеtrlоri totbiq оlчпчr. iхrас edilmig mэlumatlar
<Мэlчmаtlапп idaro olunmast, igin adr> sэhitbsindэ gёriiпэп mэlчmаtlаrdш.
Molumatlar:
. kompakt yaddag kartrndakr fауlа iхrас оlчпа bilar.
о Daxilli yadda9 kartrndakr (оgоr tэchiz olunubsa) fауlа iхrас oluna
Ьilэr.
о RS 2З2 vasitэsilo Leica TPS 400/700 cihazrna ixTac oluna Ьilэr.
iхrас tbrmatt аупса оlаrаq tortib olunmalrdrr (LGO-dan istifado edon
t'ormat faylr kimi).

ý 205. Malumatlarln ixrac edilmasi

Эп azt LGO-dan istifadэ еdэп bir fЬrmаt 1hylr yaradrlmrq olur vo bu
fayl sistemin RAM-na ёttiriilmiig olur.
Эsas menyudan konvertasiya etmok чэ mоlчmаtlапп igdon iхrас
edilmэsindэn birini segmak laztmdш (qakil 3З5).

е
+ f rotп
СF Са rd
D{ r.ссtоrу Drta
.IOb Local Job;ll
Сооrd Syrtcl иGSе4

гоrпн t Гl le Al l ЬIцсhэ.7iТ;fl
Fl le iаге Loca] Joh. txt
i,., :_, :.,,l,,..'l::1.,l ,. .' . ",,l ls..iý
l qцц,l sqцrj.t-_ _,:, l Е_тLrJ -J_ýýIg]
ýэКl335

CONT (F1) diiymasindon mэlчmаtlап ixTac etmok iigiin istitada оlчпчr.

FiLT (F4)
diiymasindon iхrас i.izrэ gegid чэ filtr раrаmеtrlаriпiп
iГДСВ (F5) dtiymosi(Export То: RS 232> tigtin i;lэkdir. Ondan molu-
mаtlапп ottiriilmoli olduýu роrtu чэ cihazt segmok tigtin istitЪdo оlчпur.
460
 CSYS (Fб) dtiymasi daxildэ koordinatlann ixrac olunduýu koordinat
sistemini уепilэmоk iigtindiir.
маlцmаtlаrrп iхrас edilmэsi еkrап sаhэlагiпdа Ьеlэ tэsчiг оlчпцr:
(Ехроrt То:) - iхrас еdilэсэk уеr sahasindo СF Сагd Kompakt
-
yaddag kartt, iпtеrпаl Меmоry - Daxili yaddag kartr (эgоr чаrsа) lrэ yj RS
232 opsiyast iхrас olunan faylrn hаrауа yazrlmalr olduфnu mtiэууопlэ9dirir.
DiTektoriya sahosinda molumatlar vo уа osas direktoгiya opsiyaslnda
iхrас edilacэk уеr, kompakt yaddag kartr iigiin iglэkdir. Molumatlar osas
direktoriyaya ixrac oluna Ьilэr. iхrас edilocэk уеr, daxili yaddag kartr rigtin
isэ mэlчmаtlаr homiga molumat direktoriyastna iхrас edilir.
(Job:) - ig sahэsindo segim siyahrsr opsiyasr Ьеlэ tэsчir оlчпчr:
Эgэr daxili yaddag kartrndakr igdэn noqtolor iхrас edilmэlidirso, onda bu
segim siyahrstnt agmaq laztmdr. Bu segim siyahrsrnda olarkon bagqa yad-
dag cihazrndan ig sеgmэk tigiin CFCRD (Fб) ча уа iNTr (Fб) diiymosini
basmaq laztmdtr.
(Сооr System:) - koordinat sistemi sahosindэ пэtiсо opsiyast se-
9ilmi9 (Job:) - (iqа) сагi vaxtda эlачэ olunmug koordinat sistemi.
Fоrmаt tфlr sahэsindo segim siyahrsr opsiyasr sistem RAM-rnda cari
vaxtda mcivcud olan fоrmаt tфllаппr.
Faylrn adr sahosindэ istifadэginin daxil etmэsi opsiyasrnda iхrас edi-
locok уеr, kompakt yaddag kartt чэ daxili yadda; kartr rigiin mбчсчddчr.
Мэlчmаtlапп iхrас olunmalt oldugu f"уlrп adt, iхrас olunacaq igin adrna vo
geniglэnmosino эsaslanaraq ad aйomatik olaraq tэkliГ olunur.
Port sahosindэ notico opsiyasrnda iхrас edilэcak уеr, RS 232 iigtin
mёчсчddur. Саri vaxtda RS 232 ilэ istif'ado olunacaq konfiqurasiya edilmig
роrtu gostorir.
Cihaz sаhэsiпdэ noticэ opsiyasr саri vaxtda (Рогt:) ilэ istifado olu-
nacaq kontiqurasiya edilmi; cihaz.

ASCii/GSi malumatlarrnrn iga idxal edilmasi

Bu ekrandakt раrаmеtrlэr idxal edilo Ьilэсэk molumatlarr miiаууэп
еdir. Molumatlar segilmi; igdon iхrас edilir (grxarrlrr). idxal olunacaq mэ-
lumat kompakt yaddag kartrnda saxlantlmalrdrr.
мэlчmаtlаr:
. kompakt yaddag kartlndakr i9э idxal oluna Ьilоr.
о Daxili yaddag kartrndakr (ogar tэchiz olunubsa) iqo idxal oluna Ьilэr.
idxal fоrmаtlаrt: Мэlчmаtlаr ASC i i, CS i 8 vo уа GSi lб fоrmа-
trnda idxal oluna Ьilэr.

46l'
 Malumatlann idxal edilmasi
ТоlэЬlэr:
. дsсii fayllarr iigiin: on azl hэr hanst tъуl geniqlэnmosino malik
bir ASCii taylr kompakt yaddag karttntn (mэlчmаtlаr) direktoriyastnda sax-
lanrlmaltdtr.
. GSi faylr iigiin: о1 az| gsi fayl gепi9lопmэsiпэ malik GSi formatrn-
da оlап Ьir дSСii tayh kompakt yaddag karttntn (GSI) direktoriyasmda sax-
lanrlmalrdrr.
о Эsаs mепуч: konvertasiya etmak дSсii, GS i molumatlanntn i9o
idxal edilmosi Ьurаdап segilmolidir (яokil 3З6).

ta to
Frоlrt СF Сз rd п
Iпроrt ASCII Dlta п
Frоп Fl Io ASCI I. ъ(t
То Job Jobt fi
]iаас|аr ilопоj{

ýakil336

coNT (F1) rttiymэsinrlэn mоlчmаtlап idхаl.чtmэk tigiin istifada оluпur.

coNF (F2) diiymэsindan (import: дSс ii Data) iigiin a9aýrdakrla-
п segmok moqsodila istifado оlчпчr: mэlчmаt aylrclsl, xtisusi doyi9kan
kаmiууэtlэriп пбqtэlэri чэ аgэr tоlэь olunarsa hоr Ьir nёqtani tэsvir еtmэk
Ё9iiп istifadэ olunan хэtlоriп sayt.
(imрогt: ASCii Data) tigtin:
Koorclinatlar <sob> kooTclinat sistemina kegirilo Ьilэr. Btittin wi Bt
mэlчmаtlап adэton ýоrqэ сlоýrч olur ча sопrа <;imala doýru> kimi idxal
оluпчr чэ biitiin wi s2 mэlчmаtlаrt iso adэton ;imala dоýru оlчr vo sonra
(ýorqo doýru> kimi idxal оlчпчr.
SHiFT HTS (F2) dtiymosindэn idxal edilmi9 molumatlar Ёzга
hiindtirliiyiin пёчtiпti miiоууэп lo dirmak iigtin i stitado о lчпчr.
g

Еkrап sahalari a9aýrdakr kimi tasvir оluпчrlаr:

(Frоm:) _ haradan idxal olunacaq sahosinin segim siyahrsr opsiya-
srnda Ascii, csi malumatlarr i;a saltnlr чо уа kompakt yaddag kartrndan
462
 уа da ki.daxili yaddag kartlndan idxal oluna Ьilэп mэlumatlar.
(Imроrt:) - idxal olunacaq sahosinin segim siyahrsr opsiyasrnda id-
xal olunacaq molumatlarrn пёчй.
(Рrоm FiIe:) - t'ayldan sahэsinin segim siyahrsr opsiyasrnda <im-
роrt Ascii Data> iigtin kompakt yaddaý kartlndaйr mаlumаtiаг diгеktоriу-
astnda btittin tауllаr segilo bilor.
(То Job:) - (iяа) sahosindэ segim siyahrsr opsiyasrnda bir igin idxalr
iigiin tэyinat mапtэqэsi kimi segdikdэ homin ig aktiv iga gечriliг.
(Неаdеr:) - Baglrq sahosinin Nопе - (уохdчr) чэ l-don l0-a kimi
opsiyasrnda <imроrt: ASCii Data) tigtin iýlэkdir, Bu opsiya atrlmalr olan
Ascii fъуlrпdа ona qаdэr baglrq sэtrinin mёчсчd olmasrna imkan уаrаdtr.
Ba9lrq sэtirlorinin пёmrэsiпi buradan segmok lazlmdtr.

iglэr arasrncla ntiqtalэrin suratini kiigiirmak

Burada bir iýdoki nёqtonin surotinin digor igэ kogiirtilmэsi prosesi
izah оluпчr.
Эsаs mепуu - konvertasiya etmok, iglэr arastnda поqtаlэriп suratini
kёgiirmэk (9okil 3З7).

+ ai;-r*--
7 чь7 в<>
Jоh -lоh1
Сооrс| ýуз tсп ýwicc
То Job Job2;fl

сlцil-_* __l__ J _г.цL|_рдIд l ffi

ýaНl337

coNT (F1) diiymosindэn segilmig пбqtэlэriп surэtini kogtirmok

iigtin istit'adэ оlчпчr.
FiLT (F4) di.iymэsindэn i9dэki поqtэlэriп tiltr раrаmеtrlаriпi чэ пёq-
tэ ge9idini mtiэууапlэ9dirmэk tigtin istifadэ olunur.
DATA (F5) diiymэsindon iglo birlikdo yadda9da saxlantlmtg nёqtalo-
rо, хэtlэrэ vо sаhаlэrо baxmaq, опlап redakto etmak vo silmэk iigiin istifa-
dэ оlчпur. Noqtolar, хоtlэr va sahalar ауflса sohitЪlardo gёstorilir. Segil-
mig gegid va t-rltr раrаmеtrlэri tэtbiq оluпчr.

46з
 CSYS (F6) diiymэsindon tЫqli koordinat sistemi sеgmэk iigtin istifa-
dэ оlчпчr.
Ekran sahalari agaýrdakr Hmi tasvir оlчпчrlаr.
igdэп sаhэsiпdэ se9im siyahlsr opsiyasr пбqtэlоriп surotinin haradan
kбgtiЁlocoyi.
Koordinat sistemi sahosindo пэtiсэ opsiyasr igэ саri vaxtda оlачэ
edilmig koordinat sistemi (То Job:).
igo sahэsindэ segim siyahrsr opsiyasrnda пбqtэlаriп sчrэtlэriпiп ha-
rауа kogiirtilocayi tэsчir оlчпчr.

464
 ххх FэSiL
KONFiQURASiYA Етмэк. TaDQiQAT, ALэTi NiZAMLAMA
PARAMETRLэRi чэ iDARэ OLUNMALAш
ý206. iD пiimuпоlаri haqqtnda iimumi malumat
iD пiimчпэlэri пёqtа, xэtt чо saho пёmгоlэri iigtin аwэlсэdоп mtiay-
yэnla9diгilmig ntimunolordir. Нэr bir obyekt tigrin iD ntimunalori saxlantltr.
Ноr biгinin iD пёmrоsi klaviatura ila yazrla bilor. Опlаr tocili olaraq goxlu
поqtэ toplandrqda уаrаrlt оlчr.
Эsas menyu: konfiqurasiya etmok, tэdqiqat раrаmеtrlэri, iD ntimuna-
lэri ekran sаhэlэriпdэ agaýrdakr kimi tэsчir оlчпчrlаr.
(Surчеу Pts:) - Tэdqiqat noqtolari sahэsindo segim siyahrsr opsiya-
smda ol ilo tutulmug пёqtэlоr tigiin iD niimunolэrini qurur.
(Auto Pts:) - Aйomatik поqtоlаr sahosindo segim siyahrsr opsiya-
stnda aйomatik поqtоlэr iigtin iD ntimunolorini qurur чэ bu псiqtоlоr avto-
matik olaraq xiisusi sчrэtdо yazrhrlar.
(Auxil Pts:) - komokgi noqtalar sahasindo se9im siyahrsr opsiya-
srnda kёmokgi noqtolor iigiin iD пiimчпэlэгiпi qurчr. Рауа ilo niganlanmrg
nбqtani tapmaýa sэу gostorildikda bu пбqtэlэrdап istifado olunur.
(Lines:) - Хаtlэr sahasindo se9im siyahrsr opsiyasrnda хоtlоr iigtin
iD пtimчпоlэriпi qurur.
(Аrеаs:) - sаhэlэr sahэsinda segim siyahrsr opsiyasrnda saholor
tigйп iD пtimuпоlэгiпi qurur.
CONT (F1) diiymэsi ekrant baýlayrr чэ ekrant iD пiimчпэlэriпiп
konfi qurasiya edilmэsi sэhifэsiпdэп awolki еkrап sэhifosino qaytarlr.

Yeni iD niimunasinin yaradrlmaýl ча rеdаktэ edilmasi

Yепi iD пiimчпэsi уаrаtmаq iigiin:
iD ntimunolorinin kontiqurasiya edilmэsi sэhitЪsino daxil olmaq
tigtin bu раrаqrаtiп эwоliпэ Ьах.
iD niimunolorinin kontiqurasiya edilmosi sohitЪsindэ hэr hanst Ьir
saho qaralanmalrdrr,
iD ntimunasi kitabxanaslnln kontiqurasiya edilmosi sэhitЪsiпэ daxil
olmaq tigiin. ENTER dtiymasini basmaq laztmdrr.
Yeni iD пйmчпоsiпiп kontiqurasiya edilmosi, va опчп iD niimunosi-
nin redakto olunmastnt kontiqurasiya etmok sohifosinэ daxil olmaq iigtin
NE\ry (F2), EDiT (F3) diiymэsini basmaq laztmdtr.
DEL (F4) dtiymэsi qaralanmtg niimunoni silir.

465
 ХХ iD пiimчпаsiпiп kontiqurasiya edilmasi еkrап sаhэlэriпdа Ье-
la tэsчir оluпurlаr:
iD пёmrэsi sahasindo istifarJoginin daxil etmosi opsiyasrnda iD nti-
munэsinin adt.
<increment:) - arttm sahosindo yalnlz rоqэmlаr opsiyasrnda saý tэ-
rofdэki roqomli hissэ пбqtэпiп iD niimunэsi daxilindэ аrttпltr.
Нэrflоr чэ rаqаmlоr opsiyasmda iso iD niimunosi daxilinda saý tэгоf-
dэki simvol roqom чэ уа hоrt--rэqоm olmastndan asrlr оlmауаrаq аrtmlш.
(iпсrеmепt Ьу:> - Аrtrm rаqэmi sahasindo istifadoginin daxil edil-
masi opsiyastnda iD nбmrosinin artrrrldrýr miqdar tosvir оIчпчr.

Displey раrаmеtrlаri
Displey раrаmеtrlэri SURVEY (Todqiqat) еkrап sэhitЪsindo gostaгi-
lon раrаmеtrlагi miioyyon edir.
Dбrd displey maskast toyin edilэ Ьilэr:
Maska 1: Нэmigо tэdqiqat еkrап sэhifЪsiпdа gёstorilir.
Maska 2: 3 SURVEY - Todqiqat ekran sahifэsindэ gбstоrilэ Ьilэr чо
уа giztэdila bilor.
Maska 4: Todqiqat еkrап sohitЪsindэ heg vaxt gostorilmir. Totbiqi
рrоqгаmlаr iigiin ehtiyatda saxlanrltr.
Эsas mепуu: Konfiqurasiya еtmэk, todqiqat раrаmеtrlаriпdап is-
tэпilэпi segilir (Ьах ;akil338).

l l:ýff

Dtrllno }iтq , ?
llrnc Codo
Ugо lп Еuтчоу llo

Posltlott эltd
sсrсёп uNзtё u_zlfi

шгат
,ýш-J -"*JPЖý{-] " *J-;* :" l

ýakil 338

CONT (F1) dtiymosindэn dэyigikliklэri qэbul еtmэk чо bu ekrandan

эwэlki еkrапа qayrtmaq iigtin istifadэ olunur.
DMASK (F3) diiymosindan segilmig displey maskaslnt kontiqurasiya
466
etmok tigiin istit-ado оlчпчr.
Еkrап sahalэri bela tasvir оluпurlаr:
(Dеfiпе:) - Тэуiпеtmо sahasindo Maska |,2, з ча уа 4 varianttnda
segilmig displey maskast.
Todqiqatda istifado etmok sahosindэ yalntz rоqоmlоr varianttnda tod-
qiqat ekranrnda displey maskastnrn sohifэ kimi gostэгildiyini ча уа gizlo-
dildiyini bildirir. Ноrflэr va rэqоmlоr opsiyasrnda da tэdqiqat ekrantnda
displey maskastntn sэhifэ kimi gёstarildiyini чэ уа gizlэdildiyini bildirir.
Мёчqе чо ekrantn уепilэпmэsi sahэsindэ opsiyastnda mбчqеlэгiп
hansr tezliklo hesablandrýrnr ча еkrап displeyinin hansr tezliklэ уепilэпdiу-
ini mtiэууэпlоgdirir. RX 1250 cihazlnda Blutusdan (Bluetooth) istitada et-
maklo maksimum уепilэпmэ suroti 0,2 saniyodir.
DMASK (F3) dtiymэsi еkrапt ll saylt displey maskastntn toyin edil-
mэsini kontiqurasiya etmok sэhitЪsiпэ kegirir.
и saylr Displey maskasrnrn tэуiп edilmasini konfiqurasiya etmak
(qэkil339)
-1-2;0_Q. ,

} ý
0{а;е "Согlе
VlsiЬlс ь
Flxed Lineg 1
Iэt Linc Роtпt ID
2nd L ,i nc Linc Spacc Full
Зrd L jtte Code
{tlt L Irlg Attl llr 0I
ýth t пе,t
Attrlb 0u
ýth L пе,l
Attrib 03
tr
еOшт.| , } |ci_Bш|OEFLTI
ýэkil339

CONT (F1) diiymэsindon doyi9ikliklori qobul etmak vo ekrant -

Displey parametrlorinin konfiqurasiya edilmasini geri qaytarmaq tigiin isti-
tъdэ оlчпчr.
CLEAR (F4) diiymosindan biittin ekran saholэrini ХХ xэtti sэtir in-
tеrчаlr tam kimi nizamlayrr (quragdrnr).
DEFLT (F5) diiymэsindon standart раrаmеtrlаri yenidan geri qay-
tагmаq tigiin istit-adэ оluпчr.
вurаdа еkrап sahalari bela tasvir оluпurlаr:
<Visible:> - gёrЁпэп sahodo Yes va уа No - hэ чэ уа уох opsiya-
srnda SURVEY - todqiqat ekrantnda displey maskaslnl sohitЪ kimi еkrапа
9жаrdtr vo уа gizlodir.
<Fixed Lines:) - Sabit sotirlor sahosinin O-dan 5-э qэdэr чаriапttпdа
467
opsiyaslnda displey maskast istifadэ olunanda todqiqat ekranlnda пе9э sat-
riп sabit qalmastnt (ekran sohifosi agaýr endirilarkan еkrапdа qalan satirlo-
n'Ч'.Тl"rlТý'-
t-.i sotir sahэsindo паtiсэ opsiyasr - ,-.'sэtir пёqtэ-
пiп iD пбmrоsi iigtin tэуiп оlчпчr.
, 12 пd Line:> - 2-ci sotir - l6-cr sэtir sahosindэ se9im siyahrsr opsi-
yastnda hаr bir sэtir iigtin opsiya segilo bilor.
CONT (F1) dtiymasi ekrant Displey рагаmеtrlэriпiп konfiqurasiya
edilmэsi sэhifоsiпэ geri qауtапr.

ý207. Kodlagdlrma va xatti tasvir

Bu ekrandakt раrаmеtrlоr kodlagdrrma metodunu miiоууэпlо9dirir.
Эsаs mепуч: Konfiqurasiya etmэk, tэdqiqat parametrlori, kodlagdrrma vo
xotti tosvir раrаmеtrlэriпdоп istoniloni segmok оlаr.

Еkrап sаhэlэri Ьеlэ tasvir оlчпчrlаr:

Cold kod sahэsindo сэld kodlagdtrmantn he9 vaxt mёчсчd оlmаmА-
stnt, aktivlэ9dirilmosini vo уа mёчсчd olub deaktivlogdirilmosini mtiэууэп-
lэ9diгir.
Rэqэmlаr sаhэsiпdэ L, 2 vo уа 3 opsiyalan <Quick Code: Nечеr:)
- (Сэld kod, heg vaxt) parametTi quragdrnlana<iak mёчсчddчr. Cold kod
tigtin on 9ох istifado оlчпап rоqоmlоriп saytnt qчrаgdtпг.
SэrЬоst kodun yaztlmast sahэsindo поqtэdоп оwэl vo уа noqtodon
sопrа cold kod parametri quragdrrrlanadok mёчсчddчr.
Atributlar sahэsindэ standart qiуmэtlоr чэ уа ýonuncu istitadэ olun-
mug opsiyasr mtiэууоп 9оrtlоr altrnda ekranda gёstarilon atribut qiymatlori-
ni mtioyyonlogdirir.
iсЬаri atributlar sahosindo hоmigэ darhal opsiyasrnda kodlar yaddag-
da saxlantldrýrnda hэmigэ - (ХХ iсЬаri atributu daxil edin> еkrапt meyda-
na glxacaq.
Tematik kodlar sahosindo kod siyahrsr ila opsiyasrnda пбqtаlэr, xotlor
чэ sаhэlэго kod чеrmоk iigiin igin kod siyahrsr daxilindэki kodlar segila bilor.
Kodlarr gбstоrmоk sahosindэ уа|ыz nбqto kodlan, чо уа biitiin kodlar
opsiyasrnila totbiqi proqramln displey maskastndakr gогiiпэп segim siyahr-
stnda уа yalnlz noqtэ kodlarr чо уа biitiin kodlar aktiv i9lэk olacaqdrr.
Atributlarrn bir хэtdэ stralanmast sahэsindo segim siyahrsr opsiyasln-
da btitiin kоdlаr i.igtin mёчсчddчr. Bu еkrап sahэsi aktiv olduýu zaman eyni
koda malik tэdqiq olunmug пбqtоlэr Ьir xatdo diizi.iliirlэT.
РАGЕ (Fф diiymosi еlсапt xatti tosvir sohifasino kеgirir.
Коdlа;drгmа чэ xotti tэsчiriп konfiqurasiya edilmosi, xэtti tasvir so-
468
 hifэsinin еkгап saholorinin tэsviri:
ХОtdЭ bagla sahэsinda istifadэginin daxil etmasi opsiyasrnda пёчЬоti
пёqtэ yaddagda saxlanrldrýrnda yeni xatt а9tr. Саri vaxtda aglq olan hэr
hanst xэtt (sаhэ) baýlanrr.
3 nёqtэli эуri sahosindэ istifadэginin daxil etmosi opsiyasrnda 3 пёq-
ta vasitosilэ Ьir oyri йgiiп xэtti tosvir bayraýrnr yaddaýda saxlaytr vo xэtii
(sahэni) davam еtdiгir.
sonuncu xatti tэkrаr agmaq sahosindэ istifadaginin daxil etmэsi ор-
siyast sonuncu istifadэ olunmug xotti tаkrаr а9rг.
xotti sona gatdrr sahasindo istifadaginin daxil etmэsi opsiyasr btittin
a9tq хоtlэri baýlayrr.
Davam еdэп xott (sаhэ) sahasinda istifadэginin daxil etmэsi opsiyasr
aglq olan xэtti gёstоrir.
splayn funksiyasrnr ba9la sahosindo istifadэginin daxil etmэsi opsiya-
sr Splayn (gохрrоfilli оуri) funksiyasrntn baglanmasl {igiin xэtti tэsvirin Ьау-
raýtnl yaddaýda saxlaytr va hэr hansr bir agrq xotti (sahoni) davam etdirir.
Splayn funksiyasrnl sona gatdtг, sаhэsiпdэ, istifadoginin daxil etmэsi
opsiyasr splayn funksiyasrnr dayandtrmaq tigtin xotti tosvirin bayraýrnr
yaddagda sахlауtr.
Splayn tunksiyasrnt dачаm etdir sahosindo, istifadoginin daxil etmэsi
opsiyasr Splayn xott пёчti ila agrq olan xotti gоstэrir.
sаhэпi baýla sahosindo istifadэginin daxil etmosi opsiyasr пбчьоti
пёqtа yaddaýda saxlandrýr zаmап yeni sаhэ agrr. cari vaxtda agrq olan hэr
hansr Ьir xott (saho) baýlanrr.
sonuncu sahoni tаkrаr a9maq sahosindo istitadoginin daxil etmosi ор-
siyasr sопчпсч istifada olunmug sahэni tоkrаr аgtr.
Sahoni baýlamaq sahэsindэ istifadэginin daxil etmosi opsiyasr btittin
a9rq sahэlori baýlayrr.
CONT (Fl) diiymэsi ekrant kodlagdrrma vo xatti tэsчiriп konfiqura-
siya edilmosi sohitЪsindon эwalki sohitbyo qaytarrr.

ý208. Keyfiyyata паzаrаt раrаmеtrlэгi

Bu ekrandakr раrаmеtrlэr tutulmug пбqtо уеrlоri iigtin qэbul edilmig
DOP qiymatlori чЭ koordinatrn keytiyyoti й9{iп limitlori (hadlori) miiay-
уапlоgdirir. Эsаs menyu: Kont-rqurasiya etmok vo keytiyyatэ паzаrэt ра-
rаmеtrlэriпi segmak olar. опlаr еkгапdа a9aфdakl kimi tэsчir оluпчrIаr.
<CQ Control:) - Koordinatrn kеуfiууэtiпэ пэzагаti.
(Махimum CQ:> - Maksimum koordinat keyfiyyati.
(Махimum DOP:> - Maksimum DOP qiymэti.

469
 <дllоw 2D Posn:> - Hiindiirliik sonuncq mёvqenin hiindiirltiyiino
baýlantr.
No - уох opsiyasrnda 2 О movqelar (koordinat поqtэlогi) yalnrz tig
mбчсчd peyk ilo oldo oluna bilmoz!
согfu (F1) diiymasi keyfiyyэto пэzаrэt раrаmеtrlэriпiп konfiqura-
siya edilmosi sohifэsindon ovvэlki sаhitЪуо qауtапг,

ilkin miigahidэ gtistэricilэrinin qеуdэ alrnmasr

istifado
Qеуdэ altnmtg ilkin mЁ9аhiсlэ gostэгicilori a9aýrdakrlar tigiin
оlчпчr:
о statik va kinematik оmэliууаtlаr. ilikn mаlчmаtlаr homi9a bu эmэ-
liyyatlar ilэ sonradan ot]sdэ еmаl edilir. Ona gоrо da ilkin mэlчmаtlаr ham
isiinad qobuledicisi hоm da rочеr (9бldо gazdirilэn) qobuledicisino qeyd
olunmaladtr.
о Real-vaxt rejimindoki эmоliууаtlаr: sonrakt emal vasitэsilo ofisda
igi yoxlamaq tigЁn чо уа goldo (sahodэ) real-vaxt rejimindaki mбvqenin
hesablana bilmэdiyi vaxt Ьо gluqlarr doldurmaq tigtindtir.
Эsas mепуч: kont-rqurasiya etmэk, ilkin mti9ahida gбstoricilarinin
qeyda altnmast Ьчrаdап segilir (9okil 340).

Ц;4з-** а t}7
0Ьз Ej
l Rarlio Dorirn Q
Lo5 Аltсг Б
Fоr llininum Епiп
Log Rate 5 . Ort|

IffiT-
QmT,| l l IFILEз!

ýakil340

CONT (F1) dtiymэsinclan dayiýikliklari qabul etmak vo bu ekrandan

owolki ekrana qayltmaq iigiin istit-ado olunur.
гir,шS 1рЪi otiymэsindэn ilkin mii9ahidэ gёstoricilori tizго fayllarr
konfiqurasiya еtmэk iigiin istitado оlчпur.
bg", itKin miigahido gostaricilori iigiin tфllаr konfiqurasiya olunma-
lrdtrsa оЪсu соlЧт (F1) cltiymasi ekrant baýlayrr чэ <ilkin mtigahido gёsta-
riсilоriпiп qeydo altnmastnt kontiqurasiya etmэk> еkrап sahifosindan эч-
volki ekrana geri qауtаrrr.
4,70
 Nбqtэlэriп zэbt edilrnasi (tutulmast) раrаmеtrlагi
Вч ekrandakr раrаmеtrlэr noqtolorin tutulduýu (zobt edildiyi) чо уа-
zrldrýr yolu miiэууэпlоgdirir.
Эsаs menyu: Konfiqurasiya etmэk поqtэlоriп tutulmast раrаmеtr-
lагiпi segmoyo imkan чеrir (9эkil 34l).

,Point Occtlpation SEtt l

t pation: }lorra
Allto oсGUрY
Ацtо ýТоР #
ýтФ critcria Дссчrасу 9|
loep 0п ýТ(Р ToiTl
futo STOBE l'оФl
Ьер 0п SТOПЕ Yоз lE|
Епd sцrчоу пап ча ] $l
ГOlе г
: СФltl "' J рд,!ц| :, ]-l l 'l l-J
ýэkil И1

CONT (F1) diiymэsindэn dэyigikliklэri qэbul etmok vo bu ekrandan

эwэlki ekrana qayrtmaq iigЁn istifado оlчпчr.
PARAM (F3) diiymэsindon поqtэlоriп tutulmast prosesinin айо-
matik olaraq dayanacaýr vaxt intervahnr kontiqurasiya etmэk tigiin istifado
оluпuг.
вчrаdа еkrап sаhэlэri bela tэsчir оluпчrlаr:
<Pt Occupation:) - Noqtэlorin tutulmast sahэsindэ поrmаl opsiyada
OCUPY (F1) diiymosi ilo STOP (F1) diiymasi basrldrýr vaxt arastnda
mr,igahidэ gёstoricilori qeydo altntr.
instantaneous - Dоrhаl opsiyasrnda iso OCUPY (F1) dtiymэsi bast-
landa vaxt nigantnt qeyda alrr.
<Аutо Occupy:> - Nёqtэlorin aйomatik tutulmasr sahasindэ пёqtэ-
nin tutulmaýl : normal parametri tigtin iglokdiг.
Timed - Vaxtla mtioyyэnlэ9dirilmig opsiyaslnda i9o mtiэууоп vaxtda
пбqtэпiп tutulmastna айоmаtik olaraq baglaytr.
<Аutо STOP:> - Aйomatik dayanma sahosinin Yеs - hэ чэ уа No -
уох opsiyaslnda noqtэnin tutulmasl: normal patametri tigйп iglokdir. Da-
yandtrma mеуап tigtin isэ miioyyonlo9dirilmi9 parametri l00% nail olduqda
бlgmоlэri aйomatik olaraq dауапdtпr.
<% indicator:) - Faiz gбstэricisi sahosinda segim siyahrsr opsiya-
srnda noqtonin tutulmasml no vaxt dayandrrmaýr gёstorэn indikatordur.
<Веер Оп Stop:> - Dayandrqda siqnal чеrmэk sahosinda Yes vo уа
47|
No opsiyasrnda пёqtопiп tutulmast (Ачtо STOP:>- aйomatik dayanma
рагаmеtri tоrifiпdэп dayandrrrldlqda siqnal verilmosi tigiin i9o dti9iir.
<Ачtо STORE:> - Aйomatik Ьаrра sahэsindo Yes чэ уа No opsiya-
srnda nёqtolorin zobt edilmэsi dayandrqdan sопrа пёqtоlэri aйomatik ola-
rаq yaddagda saxlaytr.
<Веер Оп STORE:) - Воrра etdikdo siqnal vermok sahэsindэ Yes
чэ No opsiyasrnda пёqtа (Ачtо Stop:> - aйomatik dayanma рагаmеtгi tэ-
rэfiпdоп yaddagda saxlanrldrýrnda siqnal чеrmоsi tigtin igo diigiir.
Aйomatik чэ sёпdiirmо opsiyasrnda STORE (F1) dtiymasini basdrq-
da aйomatik olaraq tэdqiqat sэhifasindan 9жlr va qobuledici sёпiir.
Эgоr айоmаtik dayanma iigЁп раrаmеtrlэг konfiqurasiya olunmama-
lrdrrsa onda CONT (F1) diiymэsi еkrапt bayýlayrr чэ пбqtэпiп tutulmast
раrаmеtrlогiпi kontiqurasiya etmak еkrап sэhifэsindэn эччэlki еkrапа gеri
qауtапr.

ý209. Апtеппа yэ опuп hiindiirliiklari

Bu ekrandakt раrаmеtrlэr antennanl чо апtеппа iigiin standart hiindiir-
ltiyii mЁэууэпlэ9diгir.
Эsаs Menyu: Kontiqurasiya etmak, cihaz, пizаrпlаmа раrаmеtrlэri,
antenna va antennanrn hiindiirlЁklэrindэn istanilэni segmok.

Еkrап saholarinin tэsчiri:

Antenna sahosindo choicelist - segim siyahrsr opsiyasrnda qэbuledici
sisteminin RAM-rnda чо уа эsаs mепуч: idаrэ etmo, апtеппаlаr раrаmеtriп-
do miioyyэnla9dirilmi; апtеппаlаr kimi tosvir olunur.
Standart hiindtirltik sahэsindo User input - istifadэginin daxil etmasi
opsiyasrnda cari kontiqurasiya Ё9tiп standart antenna hiindtirltiytinti qura;dr-
пr. Antennanrn hiindtirltiyii tadqiqat vaxtt dэyigdirilэ Ьilэr.
ýaquli diizolig sahэsindo Output - 9жlý opsiyasrnda segilmig апtеппа
iigiin antennanln gaquli diizoligi tэsvir olunur.
Olgmэ почti sahasindэ Slope - maili чо уа Vertical - 9aquli opsiyada
antenna hiindiirltiyiiniin ol9ii lэсэуi yol gоstэгilir.
UЛiqi dtizolig sahosinda notica opsiyasr maili раrаmеtri iigtin i;lok-
dir. Segilmig antenna tigtin йfiiqi antenna diizэli;i tosvir оlчпчr.
Ноrаkэt hiindiirliiyii sahasindo istitadэginin Caxil etmэsi opsiyasrnda il-
kin mtigahido gбstоriсilэri qeydэ altnan vaxt yazrlrgrn hогаkаtdэ оlап hissэsi
tigtin vo aйomatik поqtэlоr rigtin standart antenna htindtiTliiytini,i qчrа9drпг.
CONT (F1) diiymэsi еkrапt antenna vo опlапп hiindiirliiklarinin kon-
fiqurasiya edilmэsi sэhifэsindэn owolki еkrап sэhitbsinэ qауtапr.

472
 Peyk раrаmеtrlаri
Bu ekrandah (9эkil 342) раrаmеtrlоr qэbuledici torofindon hanst
peyk sisteminin (GX l230 GG, АТХ 12З0 GG rigrin movcuddur), peyklarin
чэ peyk siqnallannrn istifado olunacaýrnr mtiэууэпlэ9dirir.
Эsas mепуч: konfiqurasiya еtmэk, cihaztn nizamlama раrаmеtrlэri,
peyk раrаmеtrlоriпdа segim арапltr.
Peyk раrаmеtrlаriпiп konfiqurasiya edilmasi Ьеlаdir:

lsatetiite settinss
Sat Sуstвг : GPS 0tl i
L2C Tracking : AutonaticSJ
Gчt off Angle: 1U,
Loш af LoGH : Воор & }tозэаgо;[l
ýV Hcclth : Ачtоmt{о д
Sчррrсз HPoth: Aцtolвtic д
tT
?
9$|Ill:. l
ýэКl342
CONT (Fl) dtiymosindan doyigikliklori qэЬul etmok vo GPS 1200
Маiп Мепч еkrапtпа qayrtmaq iigiin istif'ado оlчпчr.
HELTH (F4) diiymэsindэn SV dalýalannln saglamltýt - parametri
iigiin iglokdir. Реуklэri kontiqurasiya etmok iigtin istitado оlчпчr.
Еkrап sahalari a9aýrdakr Hmi tasvir оlчпчrlаr:
<Sat System) - Peyk sistemi sahэsindэ GХ l2З0 GG, АТХ l2З0
GG Ё9tiп mбчсuddur. Реуklэгiп mtigahido olunmast vaxtt qabuledici qabul
edilon peyk siqnallannt miiаууэпlэ9dirir.
GPS opsiyaslnda yalnlz GPS peyklari izlэnilir.
GPS va Qlonass opsiyaslnda isэ GPS vo Qlonass реуklэгi izlonilir.
<LzC Tracking> - L2C dalýasrnrn izlonilmasi sahэsindэ- aйomatik
opsiyaslnda GX l230 (sегiуа пёmrэsi > 465000), АТХ l230 (seriya пёm-
rasi >l60000), GХ l2З0 GG, АТХ l2З0 GG rigtin mбчсчddчr.
Always track - Нэmigа izlo opsiyaslnda isэ L2C siqnalrnrn izlonib -
izlэпmэmэsiпi mtiэууапlоgdirir. Тёчsiуэ оIчпur ki, aйomatik rеjimэ qo-
yulsun.
<Cut Off Angle> - Qapanma bucaýr sahosindэ istitadэginin daxil et-
mosi opsiyaýlnda hiindtirlriyri dогосаlэrlэ qчrаýdlпr ki, bu hiindtirltikdon
aýa&da peyk siqnallan qeydэ altnmш va izlanmir. Tovsiyo оluпап раrаmеtгlэr:

473
real-vaxt rejimi Ё9tiп - l0o. Btitovliiklo sonrakr emal proseslori tigiin - l5o.
(Loss of Lock> - Эlaqэnin (sinxronluýun) itirilmosi sahosindэ siq-
nal чэ mesaj opsiyasrnda peyklor itirilэn zaman vo ona gёrо dэ heg bir
movqe, koordinat hesablana bilmэdiyi vaxtda siqnal (mesaj) olmadan qэ-
buledici tоrэfiпdоп чеrilэп mesaj vo sosli xabordarlrq siqnaltnt i9o salrr.
<SV Health> - SV dalýalarrnrn saýlamlrýr sahэsindo aйomatik ор-
siyasrnda gоlэп peyk siqnallan qэbuledici torofindэn yoxlantltr. Qeyri-
saýlam kimi gostэrilan siqnallar naticэsindo oldэ olunmu9 molumatlar по
yaz:ir:ш. чэ по da ki, real-vaxt rejimindэki hеsаЬlаmаlаr tigtin istifada olunur.
User Delined - istit'adogi torэt'indon m{iэyyonlэ9dirilmi9 opsiyada
реуklэr molumatlann yaztlmast prosesi vo rеаl-чахt rejimindэki hesabla-
malar tigtin HELTH (F4) dtiymasi vasitasilo ol1o (ol ila) daxil edilir va уа
9tхапltr.
(Sчрrеss MPath:> - Qoxgualrlrýrn azaldrlmast sahasindo Automatic
- avtomatik чо уа hэmiрэ aktiv opsiyastnda GХ 1230 GG, АТХ 1230 GG
iigiin iglэkdir. Faza goxgualrlrýrnrn (yeni dalýalarrn 9ox9ualr yayrlmasrnrn)
azaldllmasr texnikalanndan istit-adэ olunub-olunmayacaqlannt miioyyon-
lэ9dirir. Aйomatik rejimin quragdrnlmast mэqsоdэ uyýundur.
CONT (F1) dtiymosi ekranl baýlayrr va ekranr GPS 1200 Маiп
Мепч sahitЪsinэ qaytanr.
vахt zonasr. cihazm iD пбmrаsi
Bu vaxt zonasl ekrandakr parametrlor qobulediciyo komэklik edir ki,
реуklэriп yerini tez (сэld) miiэууэпlоgdirsiп vo опlап izlasin (9эkil 343).
Эsаs mепуч: kontiqurasiya etmэk, cihaz nizamlama раrаmеtrlоri,
vaxt zonastnda se9im арапltr.
Yеrli чахt zonasrnrn konliqurasiya edilmasi.
12:14 ,*__
t}7 лsт ъё
lB Zone +1 :00
Locel Tirrc : 'l1:.'l4zrl2
Local Dato 04. 1,t .03

Qoш_T-l _ _l ___] _l - l:=

ýэkil343

474
 CONT (F1) dtiymosindэn dэyi9ikliklori qэЬчl etmok чэ GPS 1200
Маiп Мепч ekrantna qayltmaq iigiin istifadэ оlчпчr.
Cihazrn iD пбmrэsi.
Bu ekrandakt раrаmеtrlэr cihazrn identifikasiya (еупilэgdirmэ) пёm-
rasini miiэyyonlэ9dirir. Bu поmrо tЪуl adlanntn yaradtlmasr iigtin istifado
olunur. Fоrmаt t-ауllаппdап istifado еtmэklо, cihazrn iD пёmrэsi mэlumat-
la birlikda cihazdan хаriс оlчпа Ьilэr. Bu, о demakdir ki, mtiayyan ёl9mэ-
lэr tigtin hansr cihazdan istifado olunduýu miiоууэп edilэ Ьilэr.
Osas menyudan: konfiqurasiya etmak, сihапп nizamlama раrаmеtr-
lаri, cihaztn iD nomrosindэn istonilэni segmok оlаr.
Cihazrn iD пбmrаsiпiп kontiqurasiya edilmasi elcan sahэsinin tosvi-
гiпdэ Ьеlэ verilib:
(iпstrчmепt iD:> - Cihazrn iD пбmrэsi sahosinda istifadэginin da-
xil etmэsi opsiyasr cihaztn identit]kasiya пбmrоsi kimi dёrd roqomli bir
пёmrо tэyin еdir. Standart оlаrаq cihaztn бzii iD пёmrоsiпi yaratmaq tigtin
seriya пёmrоsiпiп son 4 roqomindэn istit-ado edir.
CONT (F1) dtiymosi ekranr GPS 1200 Main Мепч sahifasino qауtапr.

ý210. Kбmakgi рrоqrаm tejimi

Bu ekrandakr раrаmеtrlэr antennanl vo апtеппа Ё9tiп standart hЁndiir-
liiyii miiоууэпIэ9dirir.
Эsаs mепучdап : Kont]qurasiya еtmэk (cihazr nizamlama раrаmеtrlоri),
antenna vo antennanrn hiindЁrltiklэгindon istэniloni segmak оlаr (9oki1344).
Kбmakgi рrоqrаm rejiminin kontiqurasiya edilmosi.

l l:38
zard l|ode
za vi cul дI l sсrrэсп s

qS_T,J l,, .,I __'__,J ' , |tm

ýэКl344

CONT (F1) diiymэsindэn dэyi9ikliklori qabul etmэk vo GPS 1200

Маiп Мепч ekrantna qayrtmaq tigiin istitЪdo olunur.

475
 LiST (Fб) ctiiymэsinclan konfiqurasiya dosti daxilinda bi.itiin еkrапlап
siyahr ilo sadalamaq iigtin istitado оlчпur. Bu ayTr-ayn еlсапlага daxil оЬ
mаýа vo раrаmеtrlоri dэyigdirmoyo imkan чеrir.
вчrаdа еkrап sahэsi Ьеlэ tasvir оlчr:
<Wizard Mode:) - Komokgi рrоqrаm rеjimiпdэ olanda еkrапlапп
hamtstna baxmaq opsiyast kontiqurasiya dostinin kёmakgi рrоqrаmtпdа
bйttin konfiqurasiya ekranlarr gostэгilir. Tэtbiqi рrоqrаmlаrrп konfiqurasiya
еkrапlап Ьчrауа daxil deyillar.
CONT (F1) dtiymosi el<rant GPS 12Ш Маiп Мепч sohitЪsino qауtапr.

Operativ diiуmаlэr ча istiladagi mепуusч.

Olgii чаhidlэгi va lЬrmаtlаr
Osas menyudan: konfiqurasiya etmэk, timumi раrаmеtrlэr, aktiv diiy-
mоlэr vo istifadogi menyusundan laztm olant segmok оlаr.
Aktiv dtiуmэlэriп чэ istiГadogi menyusunun konfiqurasiya edilmэsi
еkrап sаhэlоriпdэ belo tosvir оlчпчr.
(F7)-dэп <F12>-dэk sahosinin se9im siyahrsr opsiyasr operativ
dtiуmэlэr sэhit-эsindэ vo Shif't Hot Keys - (shift operativ dtiуmаlэr) sэhi-
bsinda mёvcuddur. Xtisusi dtiymoyэ tэуiп oluna bilэcok btittin funksiya-
lаr, ekranlar чэ totbiqi рrоqrаmlаr tэsчir olunurlar.
(l)-don <9>-dэk sahosindэ se9im siyahrsr opsiyasrnda istitЪdogi
menyusu sohitbsindo mбчсчddчr. istitadoginin mtiэyyonlo9dirdiyi mепуч-
dakr ауп-ауп sэtirlэrэ tayin oluna bilacok btitrin funksiyalar, еkrапlаr vo
tatbiqi рrоqrаmlаr tэsvir оlчпчrlаr.
PAGE (F6) dtiymэsi bu ekrandakr bagqa sэhitЪуа kegirir.

Olgii vahidlari ча lЬrmаtlаr

Bu ekrandakt раrаmеtrlаr agaýrdakrlarr mtiэууэпlоgdirir;
о Ekranda gёstэrilэп biitiin пбч ёl9mэ gёstoricilariiigiin vahidlar.
. оlgmэ gоstэгiсilэriпiп bazi пёчlэri ilэ эlаqоdаr intbrmasiya
о Кооrdiпаtlапп tэsчir olunduýu ardlcrllrq,
Эsas menyu: kontiqurasiya etmak, (iimumi раrаmеtrlоr) бlgii чаhidlэ-
ri ча t-оrmаtlаппdап istэnilэni sеgmэk оlаr.
Olgii vahidlэrinin vo fоrmаtlаrrп kontiqurasiya edilmэsi, бlgii vahid-
lогi sahitъsinin ekran sаhэlоriпdэ tosviri.
Mosatb iizэ бlgii vahidlari sahэsinin mеtr, Beynolxalq fut, dyum, АВý
fufu, АВý cryumu, АВý mili чэ уа kilometr opsiyasшr<la biitiin mэsаfЬ чо kооr-
dinatla baýh elcan sаhэlэri tigiin gostaгilon olgi.i vahidlэri tоsйr оlчпчrlаr.
Mosatb tizrэ onluq kosrlor sahasinin. 0 Decimais - sttrr (0) onluq kэs-
rdэп 4 Decimais - 4 onluq kэsrэdоk opsiyasr biitiln mosafэ чо koordinatla
476
baýlr еkrап sаhоlэri tigtin gёstэrilэп onluq kэsr igarэlorinin sayt, tэsчir olu-
папlаr. Bu, molumatlann gёstэrilmэsi iigiin пэzоrdа tutulub чэ molumatla-
пп ixrac edilmэsina чэ saxlantlmaslna tэtbiq оluпmчr.
Bucaq tizrэ ёlgti vahidi sahosinin 400 qrad, 360О00'00" чэ уа б400
mil opsiyasrnda btittin bucaq vo koordinatla baýlr еkrап sаhоlэri tigtin gбs-
tаrilэп ёlgii vahidlэridir. Bucaqla baýlt аlачэ ратаmеtrlэr Angle (Ьчсаф
sohifэsindэ toyin oluna Ьilаr.
Bucaq tizэ onluq kэsrlаr sahosinin se9im siyatusr opsiyasrnda biittin bucaq
чо koordinatla baýlr elcan sаhоlаri tigtin gбstэrilап onluq kэsr igаrаlэriпiп sayr.
Dагаса iizга ёlgii vahidi sahэsindэ dоrэсоlоr tigiin giri9 чэ 9lxl9 formatt.
Hiindtirltik bucaýr opsiyasrnda htindiiгlrik (qalxma) bucaýr tasvir оlчпur.
Siirot tizrа ёlgti vahidi sahэsindo km/h - km/saat, Mph - miUsмt va
уа knots (kп) dэniz mili opsiyasrnda biittin siiratlэ baýlr еkrап sаhоlэri
iigiin gбstэrilэп бlgii чаhidlэri,
Эrаzi iizrо o19i.i vahidi sahэsindэ m2, Beynalxalq (Аkr), АВý Аkrц
hektar, fi2 vo уа ftz opsiyasrnda biittin orazi ilэ baýlr еkrап sаhэlэri tigtin
gostorilэn ёl9ri vahidlori.
Tozyiq iizra бlgii vahidi sahosindo mЬаrо opsiyasr btitiin tozyiq ilo
baýlr еkrап sаhэlоri tigtin gostoгilon olgii vahidlori PSI = hэr kvadrat dyu-
mэ dtigэп tirnt.
PAGE (Fф dtiymosi bucaq sэhitЪsiпо kegirir.
О19й vahidlэrinin чэ tbrmatlarrn konfiqurasiya ediImosi, bucaq sэhi-
tЪsinin еkrап saholorindo tэsviri belo olacaq.
istinad istiqamэti sahэsinda 9imal azimutu, conub azimutu. ýimala dоДтч
saat оqгоЬiпiп oksino чэ уа kompas tizrо kurs opsiyasrnda istinad istiqamotini,
timumiyyatlэ azimutlann hesablandrýr istiqamэti qurur (nizamlayrr).
istiqamat bazast sahэsindo - hoqiqi чо уа maqnit kompast istiqamati
tizrо opsiyasrnda gimal istiqamotini nizamlayrr (qчrur).
Maqnit meyli sahosindэ istit-adэginin daxil etmosi opsiyaslnda istiqa-
mэt bazast-maqnit kompast istiqamэti Ёzrа раrаmеtri tigrin iglokdir. Maqnit
meyli iizrэ qiymэt, hэr hansr Ьir azimut qiymatinin hesablanmasl vo уа isti-
t-adэ olunmastnda поzэrэ аltпtr.
PAGE (Fф diiymosi vaxt sэhifosino kеgirir.
Olgti vahidloгinin чэ Fоrmаtlаrrп konfiqurasiya edilmosi, vaxt sэhitЪ-
si еkrап saholorindэ agaýrdakr kimi tэsvir оlчпчг:
Vaxt formatr sahэsindэ 24 saat vo уа 12 saat opsiyasr (hэmi;э) biitйn
vaxt gёstоrilэп ekran sаhэlогiпdэ vaxttn песэ tosvir olunmastnt bildirir.
Таriх fогmаtt sahosindэ giin, ау, il, opsiyasr (btittin tarix) gбstorilan
ekran sahalэrincio taгixin песо tasvir cllunmastnt bildirir.
PAGE (Fф diiymosi tЬrmаt sohifosino kеgirir,
0lgti vahidlэrinin vo tЬгmаtlаrrп kontiqurasiya edilmasi, tЬгmаt sohi-
417
fosinin еkrап sаhоlогiпdо tosviri.
ýэЬоkа t-ormatr sahasindэ gэrq, 9imal opsiyasrnda 9эЬэkэ koordinat-
lаппtп biit{in ekranlarda tosvir olunduýu ardrcrllrq. Displey maskastndakt
ardtctlhq istifadэgi parametrlarindon astltdlr.
Geodeziya tbrmatr sahosindэ en dairэsi, uzunluq dairosi en dаiгэsi ор-
siyasrnda geodeziya koordinatlaпnrn btittin еlсапlаппdа tэsvir olunduýu ardr-
ctllrq. Displey maskastndakr ardrcrllrq istit-adagi раrаmеtrlогiпdоп astltdш.
PAGE (Fб) dtiymasi bu ekгandakr birinci sэhitЪуа kegirir.
ý211. Dil, displey, siqnallar чэ motn
Dil - Bu ekrandakr раrаmеtrlэr cihazda istifada оlчпап dili mйоууоп-
logdirir. Qobuledici cihazda eyni vaxtda iig dil saxlantla Ьilэr - ingilis dili
чэ iki ba9qa dil.
ingiПs dilini сihаztlап silmэk miimkiin deyil.
Эsаs menyudan kontiqurasiya etmak (iimumi раrаmеtrlаr) dildan hоr
hansr birini segmak оlаr. Cihazdakr dillэrin kontiqurasiya edilmosi ekran
sahosindo Ьеlэ tэsvir оlчпчr:
Lanpage - Dil qэbuledicida movcud olan dillэri tэsчir edir. Sistemin
рrоqrаm tэminatr tigtin segilrniq dildэn istitado оlчпчr. Эgэr sistemin рrоqrаm
taminatt tigtin dil yoxdursa, onda onun эчоziпэ ingilis clilindan istilhda оlчпчr.
Totbiqi рrоqrаmlаr clhaza yiiklandiklэri di ldo i glоуirlоr.
CONT (F1) dtiymэsi ekrant GPS 1200 Маiп Мепч sэhitЪsiпо gегi
qауtапr.
Displey, siqnallar ча mэtп.
Bu ekrandakt раrаmеtrlоr ekrantn goriintigtinti konfiqurasiya etmэya,
bildirig siqnallarrnr уапdrrmаýа чэ sondtirmaya, diiymэlori miioyyonla9dir-
mэуэ imkan чеrir. Bu раrаmеtrlэr RX l200 cihaztntn бztindo saxlantltr.
Эsаs mепучdап : kont]qurasiya etmok (iimumi раrаmеtrlоr) displey,
siqnallar , mоtпdэп istonilэni оlаr lз4
]!-?,з1*-
+ }lIl,
srl ау
гочсh ýсrееп 0ff
Sсrэеп Веэр 0f,
sсrееп rl lчп 0ff tl
Кеу 11Iчп off fl
СошLrчэ L } 0t
tteati пg ottl[l

_сqшI_|_____J _* *_J.._,"_. ] !&LýI ffi

ýaНl И5
478
 CONT (F1) cttiymasindэn ctayi9ikiiklori qэbul etmok чэ GPS 1200
Маiп Мепч ekTantna qayrtmaq iigtin istitЪdo olunur.
CALiB (F5) diiymэsindon sensorlri еkrапt kalibrasiya etmok tigrin is-
titъdo оlчпчr.
Displey, siqnallar, matnin kontiqurpsiya edilmasi displey sэhifэsinin
ekran sаhоlэriпdэ tэsчiri. ]

Sепsоrlч еkrап sahosindo оп - yaridrnlmrg чэ уа otT - sбncltiriilmiig

opsiyast sensorlu еkrапt уапdtпr чэ sёndiifi.ir.
Еkrап siqnah sahosindo sёndtiriilmtil9, zэif vo уа uca opsiyasr sensorlu
еkrапа toxunduqda golan siqnal sэsini idata edir.
Ekranrn igrqlandrrrlmast sahosindэ qбndiiriilmi.ig, homiga yandtrrlmt;,
Ьir dэqiqэlik yandrnlmrg, 2 daqiqolik yandrnlmr;, 5 doqiqolik opsiya ekra-
nrn igrqlanmaslnl, уапdtпr-sбпdiiпir чэ уа igrqlanmanl sonuncu diiymo Ьа-
srldrqdan sопrа miiayyanlo9dirilmig vaxt orzinda yandrrrlmr; vaziyyotdэ
saxlaytr.
Diiymэlarin i;rqlandrnlmasl sаhэsirldэ sбndiinilmiig, ekranda olduýu
kimi чэ уа hэmigэ yandtrrlmrg vэziyyotdэ opsiyasrnda klaviaturanrn igrq-
landtnlmasrnt idara edir.
Kontrast sahasinda 0%-dэп l00% - dэk opsiyasr |aztmi еkrап sahasi
qaralandrýr zаmап saý чэ sol ох (istiqamat) dtiymolori ila vo уа еkгап qэ-
lomindэn istitado etmoklэ displeyin kontrdst soviyyosini nizamlayrr.
isitmэ sahosinda aйomatik opsiyasrilda ekrantn isidilmosi 5oC-do av-
tomatik olaraq igo dtigiir чо 7ОС-dэ aйorhatik olaraq sontir. Sondiiriilmti;
opsiyada iso ekrantn qtzdtnlmasr (isidilma$i) heg vaxt iqo dtigmi.ir.
PAGE (F6) diiymэsi siqnallar sahitlsinэ kе9iгir.
Displey, siqnallar, Matnin kопliqцrаsiуа edilmasi, siqnallar sэhi-
fasi еkrап sahalarinda bela tasvir оlчпчr,
Xabordarlrq siqnallarr sahosindэ sondtiriiImiig, zэif vo уа uca opsiyasr
sosli хэЬоrdаrlr siqnallartn zongini idаrэ edir.
Dtiymolarin siqnallarr sahosindэ sondiirtilmtig, zэif чэ уа uca opsiyasr
RX l200 cihazrnda dtiуmэ basrldrýr zаmап golan siqnal zэngini idara edir.
PAGE (FQ diiymosi Text - motn sэhitЪsiпа kеgirir.
Displey, Siqnallar, Маtпiп konfiqurasiya edilmasi, matn sahifэsi
еkrап sahэlarinda Ьеlэ tasvir оlur.
Stanctart с пёmrэlэri sahэsind" ,"9|. siyahlsr klaviatura ila daxil-
еtmэ zamanr (vaxtr) с Num чэ уа Fl-Fб d!уmэlэri vasitэsilэ movcud ola-
чэ simvollar dostini qurur. CihazaytiklэnrTli9 simvollar dostindon чэ cihaz-
da istifadэ i,igiin konfiqurasiya edilmig dildorr asrlt оlаrаq movcud segimlor.
PAGE (Fб) diiymosi bu ekrandakr Ьiгiпсi sэhitЪya kе9irir.

479
 iga salma ча elektrik епеrjisiпiп stindiiriilmosi
Smart Antennaya malik RX 1250 й9iiп elektrik enerjsinin scindiirtil-
mэsi раrаmеtri movcud deyil.
Bu ekrandakt раrаmеtrlоr:
о cihazrn rimumi iga salma rejimini mtiоууопlэ9diгir.
о Elektrik enerjisinin zэiflomэsindan sопrа cihazrn iga saltnmasl vax-
tr cihazln ig rejimini mtiэyyanlogdirir.
Qэbuledici сihапп iqo salrnmast vaxtr daxil edilmosi (ytýtlmasr) tэ-
lab olunan PiN kodunu miiayyonlogdirir.
Эsas menyusundan konfiqurasiya etmok, iimumi раrаmеtrlаr, i9э sal-
mа чо elektrik enerjisinin sёndiiriilmэsindon istanilэni segmak olar.
igo salmanln чэ elektrik enerjisinin sёndiiriilmэsinin kontiqurasiya
edilmэsi, igэ salma sohifosi еkrап sаhэlоriпdэ Ьеlэ tэsvir оlчпчr:
Start ekrant sahosinin se9im siyahrsr opsiyasrnda qobuledicini yandrr-
drqdan sonra daxil olunan ekrant mtiоууэпlэ9diгir.
Роrtlаrdап birinda pulsasiya (atqr) olduýu qobuledicinin elektrik епеr-
jisini yandtrrb-yandtrtlmamastnt mtiэyyanla9dirir. Bu еkrап sэhitЫэгi smart
antennaya malik RX 1250 tigtin mёvcud deyil.
PAGE (Fб) dЁymosi elektгik enerjisinin sбndiirйlmosi sahifasina ke-
girir.
igэ salmanln чэ elektrik eneгjisinin sondtirtilmэsinin kontiqurasiya
edilmasi, elektrik enerjisinin sбndiirйlmosi sэhifэsi еkrап sаhэlэriпdэ Ьеlэ
tasvir оlчпчrlаr.
Вч sahif'a smart апtеппауа malik RX 1250 cihazmda mбчсчd deyil.

Еkrап sahalarinin tэsчiri.

Воrра sahэsinda yalпtz qatil enerji itkisi opsiyastnda qэfil enerji itki-
sindэn (zoitlomosindon) sonra elektrik enerjisi Ьоrра olunduqda qobuledici
cihaz ёzti-ёztinti айоmаtik оlаrаq (уапdrпr) i9э salrr.
Ноmigэ opsiyasrnda iso qotil enerji itkisindэn sопrа elektrik enerjisi
Ьаrра olduqda qэbuledici cihaz ёzii-бztinti aйomatik olaraq yandrnr (igэ
sаlrr). Qэbuledici cihaz enerji kosilon vaxt tbaliyyэtda olan son еkrап sэhi-
bsinэ geri qayrdrr.
Birbaga mопЬэпiп quruImasl sahasindo aйomatik opsiyasrnda bata-
rеуаlап Y tbrmatlr budaqlanan kabel ilo PWR роrtuпа qo9ula bilэn GRX
l200 seriyalr cihaz tigtin mёvcuddur. Епеrji mапЬаlэri cihazl ЬirЬа9а mi-
пimчm olaraq 11,4 v garginliklo tamin etmalidir.
PAGE (Fф cltiymэsi PiN Code - PiN kodu sэhifosino kеgirir.
Ekrana daxil olarkon bu еkrапtп gёпiпii9ti PiN koctdan istifado раrа-
mеtгiпdэп astlt оlаrаq forqli ola bilor.
480
 (Use рitч : No) - piN koddan iusc Рitч : Yes) - PiN koddan
istifadэ: yox istifadэ: На 34
il

rt Up & Роrеr Dо;цп St:lrt Up & Роrrеr Do.in

l,i]цЩ
{

Uro PrI tl^ Ccdo

ilcH яII р]н Vсэll
Сr,|,,ч. PI }r Ho.tl
t{eк Рlil

Jgп]-Jj*: LШ
ýэК1346 ýэkil37
igэ salmanln чэ elektrik enerjisininl sёndtiriilmasinin kont'iquгasiya
edilmasi, PiN kodu sэhifэsi ekTan sаhэlогildо Ьеlэ tэsчiг оlчпчrlаr:
PiN Koddan istit-adэ sahэsindэ Yes r|a уа No - hэ чэ уа уох opsiya-
srnda PiN kod mtihat]zэsini aktivlogdirir.
Yeni PiN kodu sahosindэ Usеr input - istitЪdoginin daxil etmэsi ор-
siyasrnda PiN kodu 4 rэqэmdэп б rоqэm$ Kimi tapkil olunmug Ьir пбmrэ
olmalrdrr.
PiN kodu sahosindo istifadэginin aaiit etmasi opsiyasrnda bu sэhifэ-
dэ bundan эччоl mtiэyyэnlэ9dirildiyi kimii PIN kodu. Dtizgtin PiN kodu
ytýmaq iigtin 5 cohd чеrilir. Оgаr bu сэhdlрr uýursuz olarsa onda PUK kod
tolab оluпur. l

PiN kodun dэyigdirilmosi sahosindo|hэ чо у? уох opsiyasrnda yeni

PiN kodunu daxil еtmэk tigtin <New РilЧ> - yeni Рilrl Kod раrаmеtгiпi ak-
tivlogdiriг.
PAGE (F6) dtiymosi bu ekrandakr birinci sаhitЪуэ kеgirir.

ý2l2. interfeyslor. Umr[mi mаlчmаt

Bu qэbuledici cihaz mtixtolif portlarddn чо cihazlardan istifado etmak
tigtin kontiqurasiya edilэ Ьilэсэk Ьir stra iпtеrГеуslоrэ malikdir. Kontiqu-
rаsiуа.ауп-ауrr tэtbiqi рrоqrаmlаrdап asllt оlаrаq forqli оlчr.
iпtеrfЪуs, port va cihazlarrn texniki {еrmiпlаriпiп tоsчiгlаri.
interlace - iпtегtЪуs texniki terminin]tэsviгi: mэsэlэп real-vaxt reji-
mindэ interfeys qobuledicinin Ьir funksiyasr kimi поzоrо ahnmaltdtr.
Роrt - Роrt texniki tеrmiп, mэsэlоп РФrt Р1 interfeys funksiyasr tigtin
istifadэ olunacaq cihaztn rizorindaki роrt.

48l
 Device - cihaztexniki tеrmiп segilmig роrtа qo9ulan avadanhq. mэsа-
lэп radiocihaz.
Эsаs menyu: konfiqurasiya etmok, iпtегtЪуslэrdэп hэr hanst birini
segmok оlаr (9эki1 З48).

а Lъ? lt
пtргf аr:я Рпit Пеvi г:F}
RезI -T,i m+ 1 ý:te] ] iле ?Аý
ASCII Iпрчt
iltE^ 0цt 1
llltEA 0цt 2
Ехlюrt Job
Н |rldеш PL
Tt tt
lleteo .-|
lq1o t
ýф|т l ]EDITJ стRL| _l,_ I

ýэkil348

CONT (F1) dtiymэsindon ekTanl baýlamaq чэ bundan owolki еkrапа

gеri qayltmaq iigtin istitЪdo olunur.
EDiT (F3) dtiymэsindэn qaralanmlý iпtеrtЪуs ilэ оlаqэdаr раrаmеtr-
lori kontiqurasiya etmok iigiin istitЪdo olunur.
CTRL (F4) dtiymэsi miiэууоп iпtеrfеуslаrо birla9dirilmi9 bir пе9э
cihazlar iigЁп movcuddur. Эlачэ раrаmеtIlогi konfiqurasiya etmэk (Мэs.
radio kanallarrn dэyigdirilmosi) tigtin istit'adэ оlчпur.
Еl<rапdаh siifuпlаr asagdah kimi tasvir ohtпurlar,
роrt - port siitununun l , 2 чо уа З opsiyaslnda interfeys tunksiyasr
iigtin istitadэ olunacaq cihazda Р|,Р2 чо уа Р3 saylr fiziki роrtlаr.
ВТх opsiyaslnda intert'eys flnksiyasr iigtin istifada olunacaq Blutus
portu.
Clip opsiyastnda RX 1250 cihaztnda taxtlaraq bэrkidilan эlаqэlэr.
NETх opsiyasrnda iпtеrfЪуs funksiyasr tigiin istifado olunacaq mэntiqi
NET (9оЬэkа) роrtч. Дktiчlэ;dirilmi; internet interfeysi iigiin mёчсчddчr.
Device - Cthaz si.itununun <Роrt х) opsiyasrnda Pl, Р2 чэ Р3 saylt
tiziki роrtlаr iigi.in standart cihaz.
<Clip - оп) opsiyasrnda GHT 56-dakr t-rziki LEMO portu iigtin stan-
dart cihaz. О, port: taxtlaraq bэrkidilmig interfeys раrаmеtri segildikdэ
GНТ 56 taxrlmtg RX 1250 iigiin elcanda tosvir olunur.
CONT (F1) diiymosi bu ekrandan эvvolki elcan sаhitЪsiпэ kеgirir.

482
 Real-vaxt interfeysinin olmamaslnr kontiqurasiya etmak
Real-vaxt iпtеrtЪуsi rеаl-чахt геjimi ilэ эlаqаdаr olan раrаmеtrlогiп
kontiqurasiya olunmastna imkan verir. Вчrауа qabuledicinin istinad cihazt
чэ уа rочеr kimi igloyib-i9lэmэyocayini vb real-vaxtda mesajlardan istifado
olunub olunmayacaýrnr miioyyonlogclirmOk do daxildir. Qobuledicidэ iki-
yэdok (maks.2) real-vaxt iпtеrfЪуsi kопfiqцrаsiуа edilo bilar.
Real-vaxt rejiminin konliqurasiya pdilmasi.
Real-vaxt rejimi yoxdur parametrinlin quragdrrtlmast, qobuledicinin
геаl-чахtdа istinad kimi чэ уа real-vaxtda tover kimi istit-ado olunmayacaýt
dеmэkdir.
Эgэr kosmik giiclэndirici sistemi (SBAS) kontiquгasiya olunmaltdtrsa
onda SBAS izlomэ rejimini kontiqurasiya etmak sэhiГasina daxil olmaq
rigЁn SHiFT SBAS (F1) diiymasini Ьаsmаh lazrmdrr.
Оgоr kosmik дiclondirici sistemi (StsAS) kontiqurasiya olunmamalt-
dtrsa, onda CONT (F1) dtiymosi real-vaxt rejiminin konfiqurasiya edilmosi
еkrап sэhifэsindon оччэlki ekrana gеri qау}аrrr.

ý21 3. istinad cihaztnln real_vaxt interfetsinin konfiqurasiya edilmэsi

Эsаs Menyu: kontrqurasiya etmok, 'iпtеrtЪуslэrdап Ьiгiпi segondэn
sопrа real-vaxt рагаmеtriпi qaralamaq tigiiil EDiT (F3) diiymasini basmaq
laztmdtr.
Real-vaxt rеjimiпiп koпfiqurasiya edilwasi sakil 349-da vеri.lir,

ý4>
lin f г, rn пел
П-Тitо Drtll Lo ior
Fort : Роrt 'l j[l
Dcvlco ] Satet line ЗАS

шт-r
.,ЕФýr l пЕF lmTEýl " ,
DEycЕl I

ýэkil И9

CONT (F1) dtiymэsindэn ekrant Ьаýlфmаq vo bundan ovvэlki еkrапа

geri qayrtmaq tigiin istitbdэ оlчпчr.
REF (F2) diiymasindэn istinada mtivatiq аlачэ раrаmеtrlэri konfiqu-
rasiya etmok rigiin istitadэ edilir. (mas. vaxttп kvantlanmasr).
483
 RATES (F3) diiymэsindэn segilmig real-vaxt mэlчmаtlаппtп formatt
iigtin mэlчmаtlапп ёtiirtilma siirotlorini kontiqurasiya etmak iigiin istifadэ
olunSRCH (F4) di,iymэsi RX 1250 cihaztnda (Роrt Bluetooth х) раrаmеt-
гi ilэ чэ segilmig Blutus cihazr ilэ iglэkdir. Bu diiymэ btittin mбчсчd Blutus
сihаzlаппt axtanb-tapmaq iigtin поzэrdэ tutulub. Эgэr Ьirdэп 9ох Blutus
cihazr agkar edilorsэ, onda mёчсчd cihazlann siyahrsr verilir.
DEVCE (F5) dtiymэsi (Роrt : NET х) раrаmеtri qura9drnlmadrýr
halda igolkdir. Bu dtiymadon sistemdo cihaz yaratmaq, segmok, cihaz rе-
dakto еtmэk чэ уа silmak tigtin istifadэ olunur.
SHiFT RT - 2 (F2) diiymэsindэn раrаmеtrlоri qэЬul etmok чэ isti-
nad cihazrnrn ikinci real-vaxt iпtеrtЪуsiпi konfiqurasiya etmok iigiin istifado
оlчпчr.
SHiFT SBAS (F5) dtiymasi istifada olunacaq kosmik gticlэndirici
sistemi konfiqurasiya etmak iigiin поzоrdэ tutulub.
iki mtixtolif роrtа iki real-vaxt ýimli cihaz qoyula bilar. Мэsэlоп:
radio cihaz, rэqэmsаl mobil teletbn. istinad iizra iki cihaz eyni vaxtda foa-
liyyot gбstэrэ Ьilэr ; ikinci real-vaxt interfeysini konfiqurasiya еtmэk iigtin
SHiFT RT - 2 (F2) dtiymэsini basmaq laztmdtr.

Еkrап sаhэlагiпiп tasviгi.

Real-vaxt rejimi sahэsindэ уохdur, istinad чэ уа гочеr opsiyasr rеаl-
vaxt mэlчmаtlап: istinad раrаmеtгi istinad cihaztntn real-vaxt iпtеrtЪуsiпi
aktivlэ9dirir.
Real-vaxt malumatlan sahэsindo Leica opsiyasrnda Leica ;irkэtinin
gэxsi miilkiyyэti olan real-vaxt GPS gostэricilorinin formatt tэsчir olunur.
Port sahasindo Bluetooth х opsiyastnda М 1250 {igtin iglokdir. Clip
- оп opsiyastnda RX l250 tigiin mёчсчddчr.
REF (F2) dtiymasi еkгапt аlачэ istinad opsiyalarrnrn kontiqurasiya
edilmэsinin, iimumi sohitЪsinэ kе9irir.
Olavo istinad opsiyalarrnrn kontiqurasiya ёdilmоsi, iimumi sэhit-asi-
nin еkrап sаhэlогiпdо tэsviri:
istinad stansiyastntn поmrоsi sahэsindэ istifadaginin daxil etmasi ор-
siyastnda istinad stansiyasr tigrin identitikasiya поmrэsi.
Vaxttn kvantlanmast Yes va уа No - ha ча уа уох opsiyasrnda gёcik-
mig real-vaxt mesajlarrnrn gёndorilmэsi tigtin imkan olduýu va bu mtixtэlif
istinad stansiyalanndan eyni radio kanala real-vaxtda mesajlar gёndэrildiyi
halda tэlоЬ оlчпчr.
istiГado оlчпап istinad stansiyalarr sahasinclo 2, З чо уа 4 opsiyastnda
vaxttn kvantlanmast : ha раrаmеtri qura9drnldrqda iglokdiг.
Vaxt iпtегчаlt sahэsindo 2, 3, vo уа 4 segim siyahtstntn torkibi istiГa-
do оlчпап istinad stansiyalart iizra раrаmеtrlоrdоп astltdtr. Vaxttn kvant-
484
lanmast : ha раrаmеtri quragdrnldrqda i9la}dir.
Mesajrn sonu sahэsindэ he9 Ьir ge} чэ уа yeni sэtirа ke9id opsiya-
stnda real-vaxt mesajlnln sопчпа yeni sФtirа kegid simvolu эlачо etmok
ti9tindtiг.
RTCM versiyast sahэsinin 2.t, 2.2 чо уа 2.3 opsiyastnda Real-vaxt
rejiminin konfiqurasiya edilmэsi sohifpsindoki real-vaxt mэlчmаtlап:
RTCM ХХч2 opsiyasr iigiin i9lэkdir.
PAGE (Fф dtiymэsi ekrant NTRiP $эhifэsiпэ kеgiгir.
Olaya istiпad opsiyalarmm kопftqцrаsiуi edilпasi, NТNР sahda-
siпiп еkrап sаhаlаriпdа tasyiri beladir:.
NTRIP-dэn istifadэ sahosinda Yes r,|o уа No opsiyasr (NRTiP)-i ak-
tivlэ9dirir.
Раrоl sahэsindo istifadaginin daxil Фtmэsi opsiyasrnda KNTRiP Cas-
ter>> - omolumatlan gondormak tigtin tэsdiq раrоlч tэlоЬ оlчпчr.
istifadoginin daxil etmasi opsiyasrndh (NTRiP Castep>-o mэlumatla-
пп hаrаdап goldiyini mtiэууэпlо9dirir.
CONT (F1) diiymasi ekrant baýlayrf vo real-vaxt rejiminin konГrqu-
rasiya edilmosi sohifosino gеri qaytarrr. L

RATES (F3) diiymosi KReal-vaxt>> molumatlaпntn tЬrmаtlап tigtin,

mesajlann Ьir hissэsi miixtolif srirэtlэrlэ ёtЁrtilэ Ьilэr.
Еkrап sаhэlоriпiп tаsчiri
Mэlumatlar sahosindo 0,1 saniyadon 60,0 sапiуэуэ kimi opsiyastnda
ilkin mй9аhidэ gostorici lorinin бttirtilmosi r}gtin sriгоtlэr.
Koordinatlar sahosindo l0 saniyэdэil l20 saniyэyodak opsiyyasrnda
istinad koordinatlarrnrn ottiriilmэsi iigiin sйфt.
Mesajlar sahэsindo segim siyah.rsr opsiyasrnda olavэ istinad opsiya-
lаппtп kontiqurasiya edilmosi, NTRIP sdhit'osindэki <RTCM Yеrsiоп:
2.3> iigiin mёvcuddur.
iпtЬгmаsiуа sahэsindo 10 saniyэdan IZ0 saniyoyodok opsiyasrnda is-
tinad stansiyalanna dаir intbrmasiyantn (МЬsэlэп пёqtэпiп iD пбmrэsiпiп)
<]tiirii lmэsi iigtin stirat.
Mesaj пёчii sahosindэ se9im siyahrsl opsiyasrnda - real-vaxt mэlu-
matlan kompakt opsiyasr standart qurýчlаr (vasitolэr) i.igrin mtinasibdir.
CONT (F1) dtiymosi ekTant baýlaylr va rеаl-чахt rejiminin konfiqu-
rasiya edilmasi sэhifasina gеri qауtагrr.
SHiFT RT-2 (F2) cttiymosi ekranr rФаl-чахt rejiminin konfiqurasiya
edilmosi [2] sahifЪsinэ kе9irir.
Re а l-ч axt r ej iпt iп iп k о пfi ц t r as iy а е d ilm а s iп iп t а sч ir i
ikinci real-vaxt interfeysi biгincidon tamamilo azaddtr (mtigtoqildir,
sorbastdir). Btitiin раrаmеtrlэr mtixtэlif ;akilda konfiqurasiya edilo Ьilэr.
istifada cllunan pclrt birinci rеаl-чахt interfeysindon farqli olmalrdrr.
485
 coNT (F1) di.iymasi dayigikliklori qabul edir, elcanr baýlayrr vo ek-
rапt rеаl-чахt rejiminin kontiqurasiya editmasi sаhifэsiпdэп owolki еkrап
sоhifоsiпэ qауtапr.

ý214. Roverin real_vaxt interfeysinin kопfiqurаsiуа edilmasi

Real-vaxt rejiminin konIiqurasiya edilmэsi (9эНl 350)

Rea] -Ti
П-Тlrс Fovcr
P_Tiro Dаta: Lo iaa
Port : Port tý|
l}avice : SatB] liпо 3дS
Псf Sопlоr : Gх{ zзо al
Rgt Аlttэпrrа. Д(1 tО2 Tr lpcl 4j

ýэНl350

CONT (F1) cttiymэSindэn dэyi9ikliklari qabul etmok vo bundan ov_

valki ekrana geri qayltmaq tigtin istifadэ оlчпчr.
RovER (F2) diiymэSindon rочеr эmэliyyatlarrna miivaГrq оlача ра-
rametrlэri kontiqurasiya etmak iigiin istitЪdэ edilir.
SRCH (F4) diiymэsi RX |250 cihazrnda (роrt Bluetooth х) раrа_
metri ilo чэ Segilmi; Blutus cihazr ilo i9lэkdir. Bu diiyma btittin movcud
Blutus cihazlarrnr axtarlb-tapmaq ii9tin паzэrdо tutulub.
DEvcE (F5) diiymэdon sistemdo cihaz yaratmaq, Segmok, cihazt rе-
dakto еtmэk чэ уа silmak iigiin istifЪda оluпчr.
SHiFT FiLT (F4) <tiiуmэsiпdэп hiindtirliiyЁn ЬоrаЬоrlэ9dirilmаsi
iigtin htintliirltik fiItrini aktivlэ9dirmэk чэ deaktivlo9dirmэk tigtin istitЪdo
оlчпчr.
SHiFT SвдS (F5) diiymosi istifadэ olunacaq kosmik giiclondirici
sistemi (SBAS) kont-tqurasiya etmэk tigiin пэzэrdа tutulub.
Еkrап sаhаlэriпiп tэsviri.
Real-vaxt rejimi sahasindo yoxdur, istinad vo уа rочеr varianttnda rе-
al-vaxt mэlчmаtlаrr; istinad раrаmеtri rочеriп real-vaxt interfeysini aktiv-
lo;dirir.
Test чэ уа Tes varianttnda genig zonalr gЁclandirici sistem Avropantn
Geostasionar эlачо naviqasiya sistemi MTSAT peyki ilo i9loyon giiclondi-
486
riсi sistem MTSAT goxfunksiyalr dagrma Peyki demokdir.
iD tinvanr sahasindo пэtiса variantrцda RX l250 cihazrnda Port Blu-
tus х раrаmеtri quragdrnlarsa Blutus cihazi segildlyindo iglэkdir.
istinad antennast sahэsinda segim piyahrsr varianttnda istinad ciha-
ппdа istifhdэ olunan antenna.
Эlача rочеr орsiуаlаrrпш konliquraqiya edilmasinin, iimчmi sahil'asi.
Movcud ekran sаhэlоri real-vaxt rejiminin kontiqurasiya edilmasi sэ-
hifosindoki segilmig mаlчmаtlапп varianttpdan asrhdtr (9эkil З5l).
;l

ditional
[mRover opticns/l tl Facaivrcll
Rof stn ID i,

lэl llоtюrk }|oro

!}эlr! Urэr ID to fr
Ubr--l lO 1 4!0 04 l
USеr I0 I 450п4 l

ýaНl351

CONT (F1) dtiymэsindan dэyi9ikliklэгi qabul etmak va bundan эч-

чэlki еkrапа geri qayrtmaq tig{in istifado ollrnur.
GGА (F4) diiymosindon istinad gаЬеkэ qurýulan tigtin GGA mesajr-
nrn gondorilmasini aktivlogdirmэk iigtin istltbdo olunur.
1 st (F6) di.iymэsi sistemin ba9qa Ьitr istinad stansiyast ila yeni эlаqо
уаrаtmаýа sэу gёstormosini tamin etmэk i,igtin поzаrdа tutulub.

Еkrап sаhаlэгiпifi tasviri

RTCM versiyast sahasindэ t.x, 2.1r 2.2 уо уа 2.3 varianttnda rеа1-
vaxt rejiminin kontiqurasiya edilmasi sohi]tbsindэki real-vaxt mэlumatlarr:
RTCM ХХу2 variantr tigйп iglэkdir. Istinad cihazrnda va rочеrdо eyni чеr-
siyadan istifadэ olunmaltdtr.
Вitlэr', Bayt sahэsindo б чэ уа Е vaгipntrnda qabul edilon RTCM mе-
sajrndakr hэr bayt tizrэ bitlorin saylnl m{ioyiyonlogdirir.
PAGE (F6) dtiymэsi еkrапr NTRIP sрhilЪsiпэ kеgirir.
еhче Rочеr орsiуаlаппtлt (чаriапtlаrtпtп)kопfiqurаsiуа eclilmasi,
NT Ri Р s ah ifas iп d а Еkrап sahalarinin tasviri.
'Bir bit = 0,02 saniyayэ
487
 NTRiP-dэn istifado sahэsinda Yes vo уа No vaгianttnda NTRIP ak-
tivlэ9ir.
istifadэginin iD пёmrэsi sahэsindэ istifadэginin daxil etmэsi чаriап-
trnda <NTRIP Саstеr>>-э mэlчmаtlап gопdэrmэk iigiin istifadэginin iD
п<imrэsi tэlэЬ оlчпчr.
Parol sahosindэ istifadoginin daxil etmosi varianttnda istifadoginin iD
(Usеr iD> nёmrэsinin davamr (аrdr) yeni sэtiго kegmoya imkan чеriг.
Davam etmok sahosindo istifadaginin daxil etmosi variantrnda
(NTRIP Саstеп>-э mэlчmаtlаrr gопdэrmаk iigtin tэsdiq раrоlч tэlэЬ olunur.
CONT (F1) diiymэsi real-vaxt rejiminin konfiqurasiya edilmosi sohi-
fэsino geri qауtапr.
CONT (F1) dtiymasi real-vaxt rеjimiпiп kontiqurasiya edilmэsi sohi-
fэsiпdэп эwэlki ekran sahifasino geri qaytarrr.

SBAS sisteminin konfiqurasiya edilmasi

Bu, эlavo koпeksiyalan tomin etmak iigiin kosmik giiclondirici siste-
min SBAS sisteminin konfiqurasiya edilmosinэ imkan чеrir.
SBAS izlэmэ rejimini konliqurasiya edilmasinin еkrап sаhэlэriп-
dэ tэsчiri.
Automatic SBAS varianttnda SBAS реуklэri izlэnilэcok vo istifado
olunan SBAS xidmoti aйomatik olaraq segilocэkdir. (MSAS-da daxil ol-
maqla).
WAAS, EGNOS vo уа MSAS opsiyasrnda agaýrdakr sistemlordan bi-
rinin реуklэгi izlэnilacok. Genig zonalt giiclэndirioi sistem Avropantn Geo-
stаsiопаг эlачэ naviqasiya sistemi, MTSAT peyki ila iglэуэп gЁclэndirici
sistem.
EGNOS (Test) opsiyasrnda sistem test rеjimiпdэ olarkon Ачrорапtп
Geostasionar эlачэ naviqasiya sisteminin peyklэrini izlamak iigiindiir.
WAAS (Test) opsiyasrnda sistem test rejiminda оlаrkэп genig zonalt
giiclondirici sistemin peyklorini izlomok tigtindiir.
1) CONT (F1) dtiymэsi real-vaxt гejiminin konfiqurasiya edilmэsi
sэhitЪsiпэ geri qауtапr.
2) CONT (F1) dtiymэsi el<rant rеаl-чахt rejiminin kопГrqчrаsiуа edil-
mэsi sэhifэsindan awalki elcan sэhifbsinэ geri qауtаrrг.

istinad gаЬэkэ vasitalari iigiin GGA mesajmrn

g0ndarilmasi konfiquгasiyasr

igin ardlcrПlýl beladir:

l) Эsas mепуu: konfiqurasiya etmok, iпtеrf-,уslаrdэп birini segmэk.
2) Real-vaxt раrаmеtгiпi qaralamaq.
488
 3) EDiT (F3) dЁуmэsiпi basmaq.
4) Real-vaxt rejiminin kontiqurasiya edilmasi sэhifэsindэ rеаl-чахt
ýimi: rочеri segmok.
5) Эlачо rочеr opsiyalanntn kontiqurasiya edilmэsi sohifэsino daxil
olmaq tigtin RОVЕR (F5) dtiymэsini Ьаsфаq.
6) GGА NMEA mеsаjшtп gёпdэrilфоsiпi kontiqurasiya еtmэk sэhi-
fosina daxil olmaq iigtin GG (F5) diiymэs|ni basmaq.
7) GGA NMEA mesajtntn gondэrilmosini konfiqurasiya etmэk gakil
352-dэ gёstэriliЬ

7 ь ý.
Sепd GGA t{llЕA
Розltlоп: LAýI / нЕкЕ Ро, п

rti пg 780300. 3t'i r

lloT th l с it84!tE. Е4! r
Local Е ll tlt
ш,
4ЕБ. 946 r

ElEг
сffт,|еФшl !лsr l -|
ýэНl35?

CONT (F1) diiymэsindэn dayiqikliklэri qobul etmak va bundan ov-

valki ekTana geri qayrtmaq iigiin istit-ado о[чпчr.
COORD (F2) diiymasi GGA movqeyr: sonrrncu mёчqе-раrаmеtrlаri
tigtin iglэkdir. Bu diiymэclon dipr koordinilt пёчlсriпdэ baxmaq iigtin istifadэ
olunur.
LAST (F3) dtiymosi GGA movqeyi sопчпсч mбчqе рагаmеtri iigiin
iglakdir. Bu dtiymэ GGА mesajlarrnda eyni kооrdiпаtlап (qэbuledicinin
istinad gэЬэkэ qurýusunda son istitado edildiyi vaxtda olduýu kimi) istifadэ
еtmэk iigiin поzэrdо tutulub.
HERE (Fф dliymasi GGA mёvqeyi sonuncu mбvqe раrаmеtгi iigtin
iglakdir. Bu diiуmэ GGА mesajrnda сdri naviqasiya yerinin koordinat-
lanndan istitЪdo etmak Ё9tiп паzэrdэ tutu|ub.
SHiFT ELL (F2) ча SHiFT ORTH (F2) dtiymasi yerli koordinatlar
iigtin iglэkdir. Вч dtiyma ellipsoid va оrtоцjпеtik hiindiirltik аrаstпdа Ьiгiпdэп
digaгino kegmok iigiin пэzаrdо tutulub.
Еkrап sаhаlэri песэ tasvir оluпчr!аr.
GGД mёчqеуi sahosindo aйomatiil varianttnda roverin саri yeri isti-
nad gэЬаkэsiпо gбпdаrilir.

489
 igdэп varianttnda mёчqе tigiin, пёqtэпiп iD поmrэsi раrаmеtriпdэ ak-
tiv igdon bir поqtэ segilэ Ьilэr.
Sonuncu movqe vaгianttnda istinad gаЬэkэ qurýusunda ахппсl istifa-
da оlчпmчg mёvqe чо уа cari naviqasiya mёvqeyi (уеri) LAST (F3) чэ уа
HERE (F4) diiуmэlэriпdэп istifado еtmэklэ se9ilo Ьilаr.
Yoxdur vaгiantrnda istinad gэЬоkэsiпэ heg bir GGA mesajr g<indorilmir.
Noqtэnin iD n<imrasi sahэsindo se9im siyahrsr varianttnda GGА
mёvqeyi: parametri iigiin iqlokdir. Bu nciqtэnin koordinatlan bir movqe ki-
mi GGA mesajrnda gondэrilir.
CONT (F1) diiymasi - оlачэ rочеr variantlanntn konfiqurasiya edil-
mosi sэhifosinэ gегi qaytanr. Real-vaxt rejiminin konfiqurasiya edilmosi
sohifэsino geri qaytanlrr чэ elcant rеаl-чахt rejiminin konfiqurasiya edil-
mosi sahifosindэn эwolki elcan sэhifоsiпэ geri qауtапr.

ý215. Gizlanmiq niiqto. Smart апtеппа. internet

Gizlэnmiq noqtэ ёlgmо cihazlan GNSS ilэ ЬirЬаgа бlgiilэ bilmoyon
noqtolori (Мэsаlэп : bina Hinclori, аýасlаr чэ s.) оlgmэk iigiin istifadэ olu-
пчr. Gizlonmi; (gёr{iпmоуап) пофо оlgmо cihazlan ilэ оldэ edilmig бl9-
mэlэr birbaga olaraq qobulediciyo ottiriiliir ki, gбriiпmэуэп noqtэnin koor-
dinatlan hesablanstn. onlar ol ilэ da daxil edilэ Ьilэrlэr.
Эsas mепуu: Konfiqurasiya etmэk, iпtеrfеуslэr, sопrа gёЁпmэуэп
noqta parametrini qaralamaq iigtin EDiT (F3) diiymosini basmaq laztmdlr.
Gбriiпmауоп nёqto оlgmэlаriпiп konГrqurasiya edilmэsi 3 53-cii gэklо
osason Ьеlэdir:

Е
'" Г}

ttt pol цltу : 0. зU0 я

Gоирutа Ht : YasfJ
Езt flt Qlty : 300 п 0.
Urc Deylcc : Yor tJ
Plrr { Pgrt i ý
&еtiсе : Lрсаtоr / Vector
lETiT,"
сtrт loпlЕf| J ;0qy9E;'-'-
ýэКl353
coNT (F1) dtiymэsindэn ekrant baýlamaq чэ Ьчпdап эwэlki elcana
geri qayrtmaq iigiin istifado оlчпчr.
оFSЕТ (F2) dЁymosindэn htindiirlэýmэ va xarici bucaq уеrdэуigmо-
490
lorini konfiqurasiya еtmэk ti9йп istifadэ оЬо,rr.
SRCH (F4) dtiymasi RX 1250 сihфzrпdа (Роrt Bluetooth 1) раrа-
mеtri ilэ чэ segilmig Blutus cihazl ilэ iglakdir. Bu diiymэ btitiin mёчсчd
Blutus cihazlannr axtanb-tapmaq tigiin пэ*эrdа fufulub.
DЕVСЕ (F5) dtiymэsindэn bu diiуmэ sistemindэ cihaz yaratmaq,
segmok, cibazl redakta etmak va уа silmэk tigtin istifadэ оlчпчr.

Еkrап sahalarinin tэsviri.

HiindiirltiyЁ hesablamaq sahэsindэ Yes vo уа No opsiyasrnda gбriiп-
mэуоп nбqtoni hЁndtirliik ilo birlikdo heslblamaq iigiindiir.
Movqenin keyfiyyэtini hesablamaq sahosindэ istifadэginin daxil et-
mosi varianttnda biitiin gёrЁпmэуоп пбфаlэrэ gamil оlчпап mбчqе key-
fiyyati iigiin hesablanmtg qiymat.
Htindiirltiyiin keyГryyэtini hesablamaq sahэsinda istifadaginin daxil
etmosi opsiyasrnda htindtirltiyй tigiin iglokdir.
cihazdan istifado sahэsindo yеs чэ No varianttnda cffazdan istifado:
уох parametri tigtin iglokdir. ОЦiЬtЦ э1 ila daxil edilmэlidir
port sаhэsiпdэ Bluetooth х RX 1250 tigЁn mбчсчddчr.
Роrt 1 varianttnda RX l250 iigiin iqlokdir.
GёЁпmэуэп пбqtо ёlgmэ cihazrцn diizэliglarini konfiqurasiya et-
mэk sahifэsina daxil olmaq tigtin OFSET (F2) di,iymэsini basmaq laztmdtr.
Gёriiпmауап пбqtа iilgma сihаапф dtizalislariпi koпftqurasiya et-
mаk iigiiп еkrап sаhаlаriпiп tasyirL
Hiindiirliik diizoli;i sahэsindэ уохdчr varianttnda htindiirliik diizэlig-
lэriпdэп istifado olunmur.
Cihazrn hii|ndiirliiyti opsiyasrnda пбqtэlэr olgiilorkon, go-
rtiпmоуэп nёqta ёlgmэ cihaznrn найаfurа ila daxil edilэ Ьilэr.
Bu variant, gёriiпmэуоп noqtэni оlgmэ istifadэ еtmэНэ gortin-
moyan noqtonin ЬirЬаqа ёlgiilnrэsi mtimkiin olduqda istifadэ olunmaltdlr.
Нэdэf hiindtirliiyti sahэsindo istifqdэginin daxil etmosi varianttnda
gоЁпmэуэп пбqtэdэп пэzэrdэ futulan псiýtэуэ qэdэr olan mэsаfэ.
Мэsаfо diizoligi sаhэsiпdэ istifadэginin daxil еtmэsi varianttnda ёЬ
9mэ mэsаfэsiпэ aйomatik оlаrаq dЁzэlig оlачэ оlчпчr.
ЕАО metodu sаhэsiпdэ xarici bucaq yerdoyigmэsina daxil olmaq
tigiin standart metodu tэуiп edir (qчrur). РАО istifado olunmaqda оlап ci-
haztn gimalr ilэ WGS 19М geodeziya ;i|malt arastndakr dtizali9 bucaqdrr.
Дzimчtlап бl9mэуэ qadir cihazdan istifadэ еtmэklэ gбЁпmэуэп поqtоlэr
olgiilэrkon ЕАО - lartэtbiq оlчпчr.
Нэr bir поqtэ iigЁп yeni varianttnda diizoli9 bucaýtnrn qiуmэtlэri hоr
bir yeni gёriiпmэуэп пбqtэ iigtin dalril edi[mэlidir.
coNT (F1) dtiymэsi gоrtiпmэуэп пбqtэ оlgпrэlэriпiп konгrqurasiya
49l
edilmэsi sohifasinэ чэ ekran sahitЪsindan эwэlki sohifэyo gегi qауtапr.
smаrt апtеппа
Smаrt antenna interfeysi smаrt antennadan RX 1250 qurýusuna оlgmэ
mэlчmаtlаппrп gопdэrilmэsi tigtin istif аdэ olunur,.
Вч ekrandakr раrаmеtrlоr smart antenna ilo эlаqэ yaradtlmasr iigtin
tэlоЬ оlчпап роrt чэ cihazt mtioyyanlogdirir.
Smаrt antenna interfeysinin kontiqurasiya edilmosi yalnrz RX 1250
tigiin mtimktindiir.
Avtomatik оlаrаq эlаqапiп yaradilmasr.
Agaýtdakr hallarda olaqonin айоmаtik olaraq yaradtlmasr bag чеriг :
RX 1250 qurýusu yaradrlФqda чо уа Leica ргоqrаmrпr elcanda oks etdir-
mokiigiin Windows СЕ ig masast ропсэгаsiпdоki! niganr iki dofo basdrqda.
ТаlаЬlоr:
Smart antenna interfeysi elo kontiqurasiya edilir ki, Smart antenna
Blutus ila istifadэ edilэ bilsin, чэ iD rinvant iglэk olsun.
Smart antenna konfiqurasiya edilmig iD iinvanrna uyýun gэlsin. Bu
ýonuncu istifado olunmuq iD iinvanl ola Ьilэr. Эgаr bu toloblardan biri уе-
riпо уеtirilmэzsэ, smart antenna i.igiin ахtапg hoyata kegiгilmayo Ьаglауrr.
Эsas mепуu: kontiqurasiya etmok, iпtеrfеуslаr, sопrа smart antenna
parametrini qaralamaq. EDiT (F3) driymэsini basmaq laamdtr.

Sma rt а пtеппа iпtеrfЪуsiпiп kon liqч rasiya edilrnasi (9oНl 354).

rЦл Iпtsrfаýý
llra Daiлlaa r'at f
Реrt tlrotecth lff
Dovloo дтх.l8ta
ID дddrсrе 00t7tdtb1 l

. ,....,_,.... . lцfiiý
i *l
.:,,i:i,il li,,.-,l, l ;;.,:.',1.1i;, ,-,

*GЁlцiщl J
.,
фrт _l
ýэkil354

CONT (F1) Diiymasindэn ekTant baýlamaq va bundan ovvolki еkrа-

na geri qayrtmaq tigtin istifado olunur.
SRCH (F4) Dtiymosi cihazdan istilhda etmak: ha раrаmеtгi quragdr-
rrldrqda iglokdir. Bu dtiymadэn btitiin movcud smаrt antennalan ахtапЬ-
492
tapmaq iigiin пэzоrdа tutulub. Эgаr birdQn 9ох smаrt antenna аgkаr edilar-
sa, onda mёчсчd cihazlarrn siyahrst verilir.
DЕVСЕ (F5) diiymasi cihazdan istifhda etmak - ha раrаmеtгi qu-
ra9dtnldrqda iglakdir. Bu dtiymadэn sistemdo ciiraz yaratmaq, sеgmэk, ci-
hazr redakto еtmэk чэ уа silmэk iigtin istiГado оlчпчr.
Еkгап sаhэIэriпiп tasviri
Cihazdan istif'ado sahэsinda Yes чэ уа No varianttntla Smагt апtеппа
interfeysini аktiчlэgdirir.
рогt sahэsinda smart antenna port.
Bluetooth х opsiyasrnda interfeys iigtin istifada olunacaq
Blutus portu, smаrt antenna ilo RX l250 arastnda kabelsiz эlаqэпiп
yaradrlmastna imkan verir.
Роrt 1 varianttnda RX l250 LEMO роrt RX 1250 чэ
smart antenna usB kabeli vasitэsilэ ldiyindo se9ilmэlidir.
cihaz sahosindэ nэtico саri vaxtda porta konfiqurasiya
edilmig cihaz.
ID iinvant sahэsindo naticэ opsiyaýrnda istitada еdilэсэk smart ап-
tennanrn iD iinvanr.
CONT (F1) dЁуmэsi ekTant Ьаýlауrr чо ekrant smart antenna inter-
feysinin kont-tqurasiya edilmэsi sahitЪsindэn ovvalki еkrап sэhifэsiпэ qay-
tапr. Smаrt antenna ilэ эlaqa уаrаdrr.

iпtеrпеt
internet iпtеrlЪуsi.
oGPS l200 cihazr чо GPRS чэ уа istifado еtmэklэ inter-
ýDMA-dan
neta daxil оlmаýа imkan yaradtr.
о iпtеrпеt эlaqэsi vasitэsilэ Caster>-dэn real-vaxt molumat-
lannt ilэ birlikda istifado oluna bilar.
lmэsi (Ьах 9akil355).

nterllet Iltterfac*
rпtorrвt ..
'*..
Е

Port Fоrt ,|

Dcuico Sibшronr Нс45

I? лlсlrеtr; 0ylal le
ýr:t ]Р Д*lt, lýa 10Е t
ьсr ID : l2tjl
[cont, ---.-
:
1 :, lQтro,
t l0EUEEl l

ýaКl355
493
 CONT (F1) dtiymэsindэn ekrant baýlamaq чо bundan owolki еkrапа
geri qayrtmaq tigiin istifado olunur.
DЕVСЕ (F5) dtiymosindon sistemdэ cihaz yaratmaq, sеgmэk, cihazt
гedakto etrnok чо уа silmэk iigiin istifadэ olunur.
Еkrап sahalarinin tosviri.
internet sahosindo Yes чэ уа No opsiyasrnda internet interfeysini ak-
tivlogdirir.
Роrt sahosindo Bluetooth х variantrnda RX 1250 tigiin movcuddur.
iP iinvanr sahэsindo dinamik varianttnda hэr dоfэ GPS 1200 qabule-
dicisi cihaz vasitosilo iпtегпеtо daxil olmaq istadikdo, qэbuledici iigtin yeni
iP tinvanr toyin edilir.
Statik opsiyasrnda hэr dоtЪ GPS 1200 qouiedicisi cihaz vasitosilo in-
terneta daxil olmaq istэdikdo, qэbulediciyэ eyni iP iinvan verilir. Bu, GPS
l200 ТСР / iP server kimi istit'adэ olunduqda vacib ohomiyyot kэsЬ edir. Bu
opsiya ya|mzqэbuledici tigtin statik iP iiпчап movcud olduqda segilmalidir.
iP iinvanrn qurulmast sahosindo istitЪdaginin daxil etmosi vaгianttnda
iP Unvanr: statik iigrin iglokdir.
istitЪdэgiпiп iD поmrэsi sahэsindэ istiГadoginin daxil etmosi bэzi рrо-
чауdеrlэr GPRS чо уа CDMA vasitэsilo interneto qogulmaýa icazo чеrmоk
tigtin istitЪdoginin iD nomTэsini tэlэЬ edir.
Davam sahosindэ istitЪdoginin daxil etmasi variantrnda istit'adoginin
iD nбmrэsinin davamtnt yeni sotira kеgirmэуэ imkan чеrir.
Раrо1 sahэsinda istitЪdaginin daxil etmosi opsiyasrnda bazi рrочау-
derlor GPRS чо уа CDMA vasitэsilэ iпtеrпеtэ qogulmaýa iсаzэ чеrmоk
tigtin раrоl tэlоЬ edir.
CONT (F1) diiymosi еkrапt iпtеrпеt iпtеrtЪуslоriпiп konfiqurasiya
edilmэsi sahitЪsindon owэlki еkrап sohit'osinэ qaytarrr.

ý 21б. Cihazlarrn - (GPRS internet cihazlarrnrn)

konfiqurasiya edilmasi
Cthaz GPS 1200 qurýusunun segilmig portuna Ьirlоgdirэп bir texniki
vasitodir. Cihazlardan rеаl-чахt molumatlarrnrn otririiImosi, qabul edilmosi
vo qobuledici ilэ alaqo yaradrlmasr tigiin istitado оluпur.
Ноr hanst Ьir cihazr istit'ado etmozdэn ovvэl, homin cihaztn istifadэ
еdосэуi iпtеrlЪуsi kontiqurasiya etmok laztmdtr.
Bu, sistemdo cihazlartn yaradtlmast, redakto olunmasr, segilmэsi vo
silinmэsi igi agaýrdakr ardrcrllrqla араrlltr:
1) Эsas mепуu: konfiqurasiya etmak, iпtеrГеуslоrdэп istonilэni sеgmэk
2) Konfiqurasiya olunmast tэlэЬ olunan cihaztn почЁпо эsаslапаrаq
mйvafi q iпtеrtЪуs qаrаlапmаhdr.
494
 3) ххХ konfiqurasiya edilmэsi sэhifosinэ daxil olmaq iigtin EDiT
(F3) diiymasi bastlmalrdtr.
4) СihаzJ-lапп konГtqurasiya edilmэsi, GPRS internet cihazlanntn kon-
fiqurasiya edilmэsi sohifosinэ daxilolmaq tigtin DEvcE (F5) diiymosi Ьа-
stlmaltdtr.
Cihazlarm ( GPRS iпtеrп et cihazlarm ) kопliqu rasiy а edilп а s i.
l
а L8y

*т ,RхIiяOо дт"пNfiýOt
Iаtшiсош ttSB Рфс Crc*t PDL
Рgс l f lЁGкэlt Р*ý сrЁ*t pEL
Ряеi f Jc*re*t Рас фrс*t ЕF}trЁн
tBt l lп{, ?А3д liiltc? ЕА3r
3ertcl зata
tel'lno 3Аý Ья t:e l JA5" l 3Aýd

ýж"}*ж-l-ýg*I"J -HжJffiýl
ýаНl35б
Bu ekTan bir пе9э sohibdon iЬаrэt ola Рilэr чэ еlсашп hansr interfeysdэn
agrlmasrndan asilr оlшзq bu elcanda miiхtэшF cihazlar tэqdim oluna bilэi (ьах
9aki1 356). Agaýrda tэsvir edilmi9 funksiyalar [rэmi9э eyni qalrrlar.
coNT (F1) dtiymэsindon qаrаlапmig cihazt segmok vo bundan эч-
vэlki ekrana geri qayrtmaq iigiin istifado оlцпчr.
NEY (F2) dtiymosi yeni c|hazyaratdraq iigiin пэzэrdа tutulub.
EDiT (F3) diiymosi qaralanmrg cihФzriedaktЭ etmok iigiin поzоrdэI
tutulub.
DEL (F4) di.iymosi qaralanmtg cihazl sistemdэn silmok iigiin поzэrdо
tutulub.
MORE (F5) dtiymэsindэn cihaan пфчii vo cihaztn yaradtctst Ьаrэdо
informasiyant elcanda эks etdirmэk iigiin iýtifadэ olunur.
SHiFT DEFLT (F5) dtiymosindэn bundan owol silinmig standart
cihazlarr geri gаýrrmаq чэ standart cihazlarlr stanйrt раrаmеtrlоrэ qayrtmaq
tigtin istifadэ olunur.

siituпlаrш ta$viri
Name - (adr) stitununda movcud cihJzhnn adlan.
Туре - (novii) stitununda сffап diialdarkэn пэzэrdэ tufulmug cihaz
почч.
495
 Сrеаtог - (yaradrcrst) siitununda cihazrn siýtemdэ yaradtctst.
CONT (Fl) dtiymasi ekrant baýlayrr чэ cihazlann konfiqurasiya edil-
mэsi, GPRS internet cihazlanntn konfiqurasiya edilmэsi sэhifosindon эч_
чэlki еkrап sэhitЪsiпэ qaytarrr.

Yепi cihazrn yaradrlmaýl yа redakta edilmasi

igin aparrlmasr arcltcrllrýr.
Cihazlann konfiqurasiya edilmэsi, GPRS iпtегпеt cihazlanntn kопГr-
qurasiya edilmэsi sohifosino daxil olmaq laztmdrr.
Cihazlann konГrqurasiya edilmэsi, GPRS iпtеrпеt cihazlanntn konfi-
qurasiya edilmasi sэhifosindэ siyahrdan yaradrlacaq cihaztn пёчii ilэ eyni
olan iihazr se9ib qаrаlаmаq laztmdtr.
Cihazrn kontiqurasiya edilmasi, GPRS intnrnet cihazlannrn konfiqu-
rasiya edilmosi sэhitэsiпэ daxil olmaq iigiin NEW (F2), EDiT (F3) dtiy-
mэsini basmaq.
Cihazrn redakto edilmasi, yeni cihazrn ya:adtlmaslna охýауrr. Daha
sada olsun deyo ekranlar ХХ cihaztn konГrqurasiya edilmasi adlandrnltr vэ
fоrqlоr aydrn surаtdэ tosvir оlчпчrlаr.

ХХ cihazrn konliquгasiya edilmasi. (ýэkil 357)

}|ен Dgrlее
lhпо Н,lк, Frгi i а
Турс ýrtol ]Aý/?Aýd
latd ПвЬ r в0O:Е|
Par lty llone фl
Ьý Blts
Stop Blt ifr
Florr coшtrol пsrcTS.jJ

ýakil357

STORE (F1) diiymэsindon doyigikliklaгi yaddagda saxlamaq чо bu

еkгапdап эwэlki еkrап sohitЪsina geri qayrtmaq iigiin istif-adэ оluпчr.
ATCMD (F4) diiymosi rэqэmsаl mobil telefonlar vo mоdеmlэr tigiin
iglakdir. Bu diiymadэn kommunikasiya komandalannr (эmrlэriпi, tapgrnq-
lаппr) konfiqurasiya etmэk йgtiп istifado оlчпчr.

496
 Еkrап sаhаlэriпi1 tasviri
Adr sahosindэ istifadэginin daxil еtфаsi variantrnda yeni cihaz уаrа-
darkэn mёчсчddчг,
Очtрчt - 9жlý opsiyasrnda cihazt rQdakta edorkon mёчсчd оlчr. Ci-
haztn adt.
Nбvti sahasindo grxrg opsiyastnda cihazrn novii.
GPRS iпtегпеt sahэsintla Yes ча va] No varianttnda rоqэmsаl mobil
teletbnlar чэ уа modemlor iigtin iglэkdir. Qihazr internet tigtin уагагlr cihaz
kimi mtiэууапlэ9diгir чэ onu GPRS iпtеrпеt cihazlannrn konfiqurasiya
edilmэsi раrаmеtriпdэki siyahrya эlачэ edi[.
Molumatlann bodlara ёtiiriilmэsi stiфti sahosindo И0O-dап 11520ъ
dak opsiyasrnda qэbuledicidэn cihaza ma|umatlann бttirtilmasi tezliyi hэr
saniyэdo bitlorlэ'.
Dэqiqliyo пэzаrоt sahэsindo None --+ уохdчr, Ечеп - mtisbot doqiq-
lik чэ уа Odd-mэnfi dэqiqlik variantrnda rоqоmsаl mэlчmаt blokunun so-
nunda sэhчlоriп поzаrэt miqdan.
Мэlчmаt bitlori sahosindэ 6,7 vo уа 8 vaгiantrnda raqomsal mэlчmаt
blokцnda bitloгin sayr.
Эgоr cihaz radio cihaztdtrsa чо уа фqоmsаl mobil teletbndurs&, уо-
xud modemdon tЫqli olan Ьir cihazdtrsa, bnda elcanr baýlamaq vo ХХ ci-
haztntn konfiqurasiya edilmosi sohifэsindэn эччэlki sohrfoyo gеri qaylt-
maq tigtin STORE (F1) dtiymэsini basmaq lazrmdrr.
Эgэr cihaz raqomsal mobil tеlёfопdчrsа (modemdirsэ), опdа
ATCMD (F1) diiymosini basmaq laztmdtr.1
Еkrап sаhэlэriпiп tosviri.
inisializasiya 1 sahosindэ istifadagihin daxil etmosi чагiапttпdа га-
qomsal mobil telefonu (modemi) inisializaEiya etmok rigiin inisializasiyanrn
ardrcrllrýr.
Davam etmok sahosindo istifadэginin daxil dtmasi opsiyasrnda <init 1>
чэ уа (Соппесt) sэtrinin (ardrcrllrýrnrn) yerpi satiгa kegmэsina imkan чеrir.
inisializiasiya 2 sahasindo istifadэgihin daxil etmasi opsiyasrnda rо-
qэmsal mobil telefonu (modemi) inisializastiya etmak tigiin ardrcrllrýl.
Эlаqэ yaratma sahэsinda istitadagini]n daxil etmosi opsiyasrnda inter-
neti yrýmaq tigЁп istitЪdэ olunan ardrcrllrýrh yrýrlmasr.
Cihaz <init 1) va уа (Соппесt) arastnda istifadэ olunduqda, PN
kodun yoxlanrlmast iсrа оlчпчr.
STORE (F1) dtiymosi ХХ сihаzrпrц konfiqurasiya edilmosi sahifa-
siпэ geri qауtапг.

'Bit = 0,02 sапiуэуа

49,7
 STORE (F1) dtiymasi ХХ cihaztntn konfiqurasiya edilmэsi еkrап
sahifэsindon эwalki sаhitЪуэ geri qауtапr.

iпtеrfЪуslэr, cihazlarrn idara оlчпmаlаrr

igin ardlcrlhýl
CONFiGURE iпtеrfасеs - iпtеrfеуslэriп konfiquTasiya edilmэsi sэ-
hifosino daxil olmaq iigiin osas menyu; kontiqurasiya etmэk, iпtеrtЪуslоr-
dэп laztm olant sеgmэk.
iпtеrfЪуslэriп konfi qurasiya edilmasi sohifosindo konfi qurasiya edil-
mэsi tэlэЬ olunan qo;ulmug cihaza malik iпtетtЪуsi qaralamaq laztmdtr.
ХХ эlaqosinin kontiqurasiya edilmasi, radio kanalrn kontiqurasiya
edilmosi sohifosino daxil olmaq tigiin CTRL (F4) dtiymэsini basmaq.

ý217. Raqamsal mobil telelbnlar

Roqomsal mobil telefbnlar tigtin informasiyalar agaýrdakr kimi mtiэу_
уэпlа9dirilэ Ьilэr:
о Эlаqо saxlantla Ьilэсоk istinad stansiyalarr
о istinad stansiyalartntn teletbn пбmrэlоri
о istifado olunacaq protokolun novii.
ХХ olaqэnin konfiqurasiya edilmosi agaýrda verilir (9эki1 358).

L}а

Gýti Турсi ýяпrt{пеt ltodбlTd

ýtatýon l000
]lrrrbor 0041 7 l 7t?3lз7
Рrоtосоl Anrlog
Alttr ёоtlЁС ill,j[
ilэt uýtý каtý; СgUuЬрr ,l,|-|
пгfгг,
*cgg J J"FiE.l Kgýýj **J *J *J
ýэkil358
CONT (F1) diiymэsindon ekrant baýlamaq чэ sonrakt miivaГrq ekra-
na kеgmэk tigiin istitЪdэ оlчпчr.
NEAR (F2) diiymэsi yrýrlmalr stansiyalarr kontiquraisya etmak раrа-
metrindэ artrq yrýrlmalr istinad stansiyalarr yaradrldrqda mёчсчddчr. Ra-
qomsal mobil teletbna malik эп yaxln istinad stansiyastnr tapmaq tig{in isti-
fado оlчпчr.
498
 CODES (F3) di.iymэsindon GSM iexnoloýiyasr ilo igloyэn rоqэmsаl
mobil telefonlar iigiin iglэkdir. SiM kartrn PiN koau (9oxsi identifikasiya
kodu) daxil еtmэk iigtin istifadэ оlчпчr.
SRCH (F4) diiymosi (Bluetooth: fes> - Blutus: hэ раrаmеtri qчrа9-
drrrldrqda iglэkdir. Bu dtiymэdэn btittin movcud Blutus cihazlannt ахtаr-
maq iigtin istitbdo оlчпчr.
SHiFT ilЧГО (F2) dtiymэsi CDMA, texnologiyasr ilэ i9lэyan rоqоm-
sal mobil telefonlar iigtin mбчсчddчr. Bu diiymadon roqomsal mobil telefo-
na aid intbrmasiyant tapmaq iigtin istitbda оlчпчr.
SHiFT KilC tГЗl ОtiуЙэsi i9lэуэ!r roqэmsal mobil telefbnlar tigiin
mcivcuddur vo bu diiymadon rаqэmsаl frrobil teletbnu qeydiyyata almaq
tigtin istifadэ оlчпчr.
SHiFT CMND (F4) dйymэsindan f.T эmrlэriпi rэqэmsаl mobil tele-
tbna gёпdэrmоk iigiin istit-ada olunur.
Еkrап sаhаlэriпiп tasviri
GSM пёчii sahosindo поtiсэ varianttnda GSM texnologiyasr ilo i9lэ-
уап rоqэmsаl mobil teletiэnlar iigiin iglokdir.
TDMA novii sahэsindэ пэtiсэ opsiprasrnda CDMA texnologiyasr ilэ
igloyon rоqэmsаl mobil teletbnlar iigtin i9lpkdir
Blutus sahosinda Yes vo уа No vaгiantrnda GPS l200 qэbuledicilэri
qogulmug cihazln Blutus imkantna malik olub-olmadtýtnt avtomatik olaraq
а9kаr еdir. Bozi cihazlar Blutusun identifikasiya поmrэsiпi sоru;ur (tэlэЬ
edir). <Leicо)nln Blutusu iigtin пбmrаsi <0000>-drr. Bu еkrап
sahosi Smаrt antennaya malik RX 1250 mёчсud deyil.
iD tinvanr sahosindo istifadэginin l etmosi opsiyasrnda Blutus: hэ
раrаmеtri quragdrrrldrqda iglokdir.
Stansiya sahэsindo segim siyahrsr vbriantrnda rэqэmsаl mobil teleГo-
пчп istinad stansiyast yrýrlmalrdrr. Segim фiyahrsrnr agdrqda еkrап yrýrlmalr
stansiyalan kontiqurasiya etmэk sэhitЪsi{ra daxil olur ki, Ьurаdа da yeni
istinad stansiyalarr yaradrla Ьilэr, movcud istinad stansiyalarr segilэ ча уа
redaktэ еdilэ bilar.
Nбmrо sahэsindo notica varianttnda| yrýrlmalr stansiyalarr kontiqura-
siya etmэk sэhitЪsincla kontiqurasiya ecti{tiyi kimi segilmig stansiyacla rэ-
qэmsal mobil teletbnun пёmrаsi tosvir olunur.
Protokol sahosindэ пэtiса opsiyasrnda GSM texnologiyasr ilo i9lоуэп
rэqоmsа1 mobil telef-onlar tigiin iglэkdir.
Aйomatik оlаqэ sahasinda Yes чэ }а No variantrnda tэdqiqat orzln-
dэ поqtэ tutularkэn (zobt еdilгkэп) istinad pihazr ilo rочеr arastnda айоmа-
tik olaqonin yaranmastna imkan чеrir.
Эg",,bq"-sal mobil telefon ТDМД nбvlti deyilsэ чо уа qeydiyyata
allnmamaltdtrsa, onda dэyigikliklari qэЬчl еtmэk чэ mrivatiq еkrапа qaytt-
499
maq tigiin CONT (F1) dtiymosini basmaq lazrmdrr.
Эgоr гэqоmsаl mobil telefon TDMA nёvltidiirso vo qeydiyyata alrn-
maltdtrsa, onda TDMA qeydiyyatrnr konfiqurasiya etmэk parametrina daxil
olmaq tigrin SHiFT REG (F3) dtiymosi basrlmaltdtr.
TDMA qeydiyyatlnr kопfiqчгаsiуа etmak.
Еkrап sаhэIэriпiп tasviri
Ргоqrаm kodu sahэsinda istifadoginin daxil etmosi variantrnda gэЬэkо
рrочауdеri tоrэfiпdэп verilmig xidmoti рrоqrаmlп kodlagdrrrcrsr.
Monim telefon поmгэm sаhэsiпdэ istifadaginin daxil etmэsi opsiya-
stnda goboko рrочауdегi tоrэfiпdоп verilmig mobil direktoгiyantn пбmгаsiпi
klaviatura ilo daxil еtmэk.
1) CONT (F1) diiymэsi iпtеrfЪуslэriп kontiqurasiya edilmэsi sэhifэ-
siпэ чэ sэhifosindon оччэlki еkrап sohifosinэ gеri qауtапr.
2) CONT (Fl) diiymosi interfeyslorin kontiqurasiya edilmasi sоhifэ-
sindon эwэlki еkrап sahasino geri qауtаrrr.

ý218. Radio cihazlar

Bu rаdiо, yayrmlarrn dэyigdirila bilэcayi kanallara malik olan radio
cihazlar iigiindrir. Капаllаrrп doyigdiгilmosi rаdiо cihaztn iglodiyi tezliyi
doyigir.
istinad alatini (cihazrnr) real-vaxt interfeysini kontiqurasiya еdэrkоп,
kanalm doyigdirilmasindon istifado olunduýu taqdirda (halda), эlачо isti-
nad opsiyalanntn konfiqurasiya edilmэsi, iimumi sэhitъsindoki <Ref stn
ID> - istinad stansiyastnrn iD пёmrэsi раrаmеtriпdо hэr bir istinad sahэsi
tigtin fэrqli iD поmrэsi qurulmalrdrr.
Radio Капаllапп koпfiqurasiya edilmosi (sakil 359).

7,'".'
х
io Cha 1

Rad,io Туре : Satelline 3Аý

ýhsппоI :

Асtча1 Freq : Hllz

ýaНl359

500
 CONT (F1) dtiymosindan dэуigiНiillэri qэbul etmok vo miivaГtq ek-
rап sahosino qayrtmaq tigtin istifado olunu{.
SCAN (F5) diiymosindon stansiyanin пёmrаsiпi, g<izlэmэ vaxtrnt чэ
istinad stansiyalanndan gэlоп siqnallarrn mэlчmаt fогmаttпt miiэууоп et-
mэk rigiin istifado оlчпчr.
Еkrап saha la riпiп ta svii.
Radio почЁ sahэsinda natica varianfrnda radio kanalrn konfiqurasiya
etmak sohifэsino daxil olduqda radionun nбvti qaralanmaltdtr.
Kanal sahasindэ istifadэginin daxil ptmэsi opsiyasrnda radio cihaztn
dэstoklodiyi kanallarrn saytndan чэ kапаllДr arastndakl inteгvaldan astlt ola-
rаq radio cihazt iigrin minimum ча mаksiщчm уоiчегilэп giri9 (daxil edilan)
qiymotlaгi.
Faktiki tezlik sahosindэ пэtiсо opsiy]asrnda radionun novii: peyk 3AS
раrаmеtгi quragdrnldrqda i glэkdir. Radionu{n faktiki tezliyini gёstаrir.

Gбriiпmауэп пбqtэпi бlgm| alatlari (cihazlarr)

Gбriiпmоуап пёqtэпi ёlgmа аlоtlэri. GPS vasitosilo giгmоk miimkiin
оlmауап пёqtоlэr iigiin mэsafonin, bucaql|nn vo azimutlarrn бlgiilmosindo
istifadэ oluna bilor. Qabuledici vo gоrtiпmоуэп noqtani бl9mо aloti (Blutus
imkantna malik) arastnda simsiz эlаqэ уфmаq iigtin Blutus korpusundan
istifado oluna Ьilэг.
RS 232 аlаqаsiпiп koпftqurasiya osi(sakil З60).

RS2З2 Сопп*tjоп
оа
BI uotoot|t Yоэ
ID дddrcrr

. , ",,j.,."..' l,,, гптт

сш{г| "l |"r,f ;,| tпGil|, ,, , |т . ",,,i
ýэkil 3б0

CONT (F1) diiymэsindan dэyi9iklik|эri qэbul etmak чэ mtivafiq ek-

rап sohifosinэ qayrtmaq tigiin istitЪdэ оlчпrir.
SRCH (F4) diiymasi Blufus: ha раrаmеtri qura9drпldrqda mбчсuddur.

50l
Bu diiymэdэn biitiin mёчсчd Вlчtчs alotlorini axtarmaq tigtin istifadэ оlчпчr.
Еkrап saha la riпiп ta syiri.
Nёч sahosinda Output - 9rxr9 varianttnda RS 232 эlаqэsiпiп konfiqu-
rasiya edilmosi sэhitЪsiпо daxil olanda gоriiпmэуэп noqtani бl9mо аlэtiпiп
novii qаrаlапmlý 9akildэ gбstorilir.
Blutus sahosinda пэtiса opsiyastnda GPS 1200 qэbuledicilori qo9ulmu9
alatin Blutus imkantna malik olub-olmadrýrnr aйomatik olaraq а9kаr edir.
iD iinvanr sаhэsiпdэ istifadaginin daxil etrriэsi varianttnda Вlutus: hэ
раrаmеtri qura;drrrldrqda movcuddur.
GPRS - iпtеrпеt cihazlarr
GPRS - iпtегпеt аlэtlэri GPS 1200 qэbuledicisindэn interneta daxil
olmaq iigiin istifado oluna Ьilэr.
GpRs - internet alaqosinin kontiqurasiya edilmosi agaýrdakr kimi
арапltr (qokil збl
l l:38
La7

Oov{cB Hanrrfaet
дрil
feont l

пп€-'г
ýg!!tj-_ "" *]ý]рпЕýJ ,,, l " ",. _]._"' :_l

ýэkil 361

CONT (F1) dtiymэsindon dэyigikliklori qэbul еtmэk vo sonrakt

miivafiq ekrana kеgmэk tigi.in istitada olunuT.
CODES (F3) diiymэsi GSM texnologiyasr ilo iglэуап rэqоmsаl mobil
teletbnlar tigtin iglokdir. Bu diiymodэn SiM kartrn PiN kodu daxil etmok
iigiin istiГadэ оluпчr.
SHiFT CMND (F4) diiymosindэn АТ эmrlэriпi rаqэmsаl mobil tele-
tbna gёпdоrmэk iigtin istifadэ olunur.
Еkrап sahalarinin tasviri.
Alot sahasindэ grxrg varianttnda GPRS iпtеrпеt эlaqasinin konfiqu-
rasiya edilmэsi sэhitЪsiпэ daxil olanda GPRS _ iпtегпеt alatinin пбчЁ qara-
lanmrg gakildo gбstorilir.
502
 Blutus sahosindo notica opsiyasrnda GPS 1200 qobuledicilori qogul-
mug alэtin Blutus imkantna о aйomatik olaraq agkar edir.
iD tinvanr sahosindэ istifadэginin etmэsi opsiyasrnda Blutus: hэ
раrаmеtri quragdrrrldrqda iglэkdir.
Giri9-пёфоsiпiп adt sahosindo istifadaginin daxil etmэsi varianttnda
Ьэzi GPRS - internet alotlori tigtin i9lэt<dir. Molumat xidmotlorinэ daxil
olmaýa imkan чеrэп gэЬэkо рrочауdеri tэrэtiпdоп verilmig sеrчеriп girig
nёqtэsinin adr.

ý219. Ylýrlacaq yeni stanýiyanln yarladrlmBsl va redaktэ edilmasi

Ylýrlacaq stansiyalarrn konfiqurasi}a edilmosi раrаmеtri yeni stansi-
уаlапп yaradtlmasrna imkan чеrir. Yrýrla bilocak istinad stansiyalanntn si-
yahtstnt чеrir чэ mбчсчd stansiyalarrn rёdаktо edilmэsinэ imkan уаrаdtr.
Наr hansr texnologiya ilэ igloyэn raqomfal mobil teletbnlar чэ mоdеmlаr
ti9Ёп, istinad stansiyastndakr alotin telefofi nёmrosi molum olmahdrr. Yrýr-
lacaq istinad stansiyasr tigiin ad, telefon rhоmrэsi vo (эgэr totbiq olunursa)
koordinat lаr kontiqurasiya edilmolidir.
l) Yrýrlacaq stansiyalann kont-tquiasiya edilmosi sэhitЪsiпа daxil
olmaq tigiin <Station) i.izro segim siyahrsfinr a9maq laztmdtr.
2) Yrýrlacaq stansiyalann konfiquraisya edilmasi.
Ogar stansiya rеdаktэ olunacaqdtrsa1, onda hamin о stansiya qaralan-
maltdtr.
3) Yrýrlacaq yeni stansiyanrn yaradilmast, redakto edilmosi sohitЪsi-
no daxil olmaq iigtin NEW (F2), EDiT (FР) dtiуmэlэгiпi basmaq laztmdtr.
[Mrýrlacaq stansiyantn redaktor еdiimоsц yrýrlacaq yeni Ъtапsiуапlп
yaradrlmasrna ox;adrýlndan еkrапlаr - yrýllacaq ХХ stansiyantn konfiqura-
siya edilmasi adlandrrrlrr va t'оrqlаr aydtn tasvir оlчпчr (9okil 362)

lhпв 111Iltl

lчпЬеr 004 7r727ttз7

Protoco'l ].|
fura log j3|

Епttr сqýуdо Yсе jj

hЕ304 х 42t4]ZO.t!41 п
IJGSE{ Y Tiarrr.ýý50 п
'ltGýВ4 Z 4tltl32.0606 п
| ПГtтг
ýI*ýJýшrl ,*-l_ tJ* _l__**l

ýэkil3б2
503
 STORB (F1) diiymosindon dэyigikliklэri qobul еtmэk vo sonrakt
mtivafiq elcana kegmak iigiin istifado оlчпчr.
COORD (F2) diiymosi bagqa (digor) koordinat пёчlоriпэ baxmaq
tigtin поzэrdо tutulub.
SHiFT ELLH (F2) чэ уа SHiFT oRTH (F2) diiymasi уеrli koordi-
nat sistemi tigtin movcuddur. Ellipsoid vo оrtоmеtгik hiindiirliik arasrnda
Ьiriпdэп digэriпэ kegmak tigiin пэzэrdэ tutulub.
Еkrап sаhэlаriпiп tэsviri.
Adr sаhэsiпdэ istifadэginin daxil еtmэsi variantrnda yrýrlacaq yeni is-
tinad stansiyasr tigiin vahid Ьir (tэkrаrlапmауап) ad.
Nбmга sahosindэ istifadoginin daxil etmosi opsiyasrnda yrýrlacaq istinad
stansiyastmn пёmrэsi. Эgаr todqiqat оlkэ sэrhэdlэriпiп htidudlan boyunca
hэуаtа kegirilocokso onda telefon nёmrosini Ьеупэlхаlq telefon kафlаппdап
istifado etmoklo daxil etmэk tэlэЬ olunur. Masalan +4lL2з456789. Эks hal-
da, о, standart гоqэmsаl mobil telefon пбmrоsi kimi daxil edila bilir.
Protokol sahosindэ GSM texnologiyasr ilo iglэуэп rаqэmsаl mobil
teletbnlar iigtin mёчсчddчr.
Koordinatlan daxil etmэk sahosindэ Yes чэ уа No opsiyasrnda isti-
nad stansiyaslnln koordinatlannrn daxil edilmasino imkan чеrir.
Koordinatlar sahosindo istitadэginin daxil etmэsi varianttnda istinad
stansiyastnrn koordinatr.
CONT (F1) dtiymasi dayigikliklэri yadda9da saxlaytr vo yrýrlacaq
stansiyalarrn konfi quгasiya edilmэsi sohifosinэ geri qaytarrr.
1) CONT (F1) dtiymэsi yrýrlacaq stansiyalann konfiqurasiya edilmэ-
si sohibsindon ovvalki ekran sэhifэsino geri qауtапr.

504
 xxxl FэsiL
ALэTLэR, чАsiтэLэR. s{orus. TэoqiqaT.
itчтвкпвт чдsiтэýirc NTKip
ý220. Yadda; cihazlntn (alatlnin) fоrmаtlапmаýl.
Obyektlarin iiti{гiilmasi
Yadda9 alэtinin tЬrmаtlапmur, Коr}.К yaddag karttntn, (оgэr чаrsа)
daxili yadda9 karttnrn ча sistem RAM-nrn formatlanmastna imkan чеrir. Bu
halda brittin mэlчmаtlаr silinirlar.
Эsas mепуч: аlэtlэr, yaddag аlэt idin fornatlanmastndan istэniloni
segmak оlаг.
l

Оmо liууаttп hayata kegiilma si аrdryillфt.

l) Fоrmаt edilэcak yaddag alotini (cfihazrnr) sеgmэk.
2) Нэуаtа kegirilocok t'ormatrn novi|nti segmok.
Эgэr kompakt yadda9 kartt чэ уа daxili yaddag kаrtr tЬrmаt edilmo-
lidirso, onda segilmig yaddag alotini Гоrрпаtlаmаq vo GPS 1200 Маiп
Мепч ekrantna qaytarmaq iigi.in CONT (F|) dtiymasini basmaq laztmdtг.
Эgоr tэtbiqi рrоqrаmlапп yadda9r fфrmаt edilmэlidirso, onda totbiqi
рrоqrаmlапп yaddagrnr formatlamaq Ё9tiп PROGS (F4) dЁymasi basrlmalr-
drr. BiitЁn yiiklono bilan tэtbiqi silinir.
Эgаr sistem RAM-r fоrmаt edi onda sistem RAM-nr fог-
matlamaq tig{in SYSTM (F5) dtiymэsini laztmdrr.
о Эgаr sistem RAM-r formatlantrsa, onda btitiin sistem molumatlan,
itirilэсэkdir.
Obyektlarin titП r|ППnasi

Вчrаdа оЬуеktlэri kompakt yadda9 }artr (эgаr varsa) daxili yaddag

kartt чэ sistem RAM-r araslnda Ьiriпdэп diPэrino ёtiirmok tigtin asas рrоsе-
duru tэsчir edir.
Эsаs Мепуu: аlаtlэr, obyektlэrin бtiittilmasindon istonilэni segmak.
Эmaliyyatrn hэуаtа kegiгilmasi ard{ciltrýrntn tasviгi:
Osas menyu: аlэtlэr, obyektlorin ёttiфlmоsi sahit-osindэ segilmig ор-
siyadan astlt olaraq ekranda mёчсчd olan еl{rап sаhоlагi.
Hanst yaddag alэtindan obyektlэri бttirmэk laztmdrsa hэmiп yaddag
alotini sеgmэk laztmdtг.
Hanst yaddag alэtino оЬуеktlогi ёtti|mэk laztmdtrsa homin yaddag
alэtini segmak.
Oti,iгmэk Iааm olan obyekti segmok.
Эgаr biitiin ХХ бtiirЁlmolidirsa, ond4 siyahrdakr btittin оЬуеktlогi <it-

505
tirmэk iigiin ALL (F3) diiymosini basmaq lazrmdrr.
Эgэr btitiin ХХ ёttirtilmэmэlidirsо onda segilmi9 obyekti бtiirmok
iigiin CONT (F1) diiymosini basmaq laztmdtг.
Sistem lhyllarrnln yiiklanmasi. Lisenziya agarlarr
kompakt yaddag kartrndan xtisusi yaddag alotinэ sistem fayllanntn
ytiklэnmosi mtimkЁndiir.
Bu tфllаr yaddag alotinin (SYSTEM) sistem direktoriyasmda saxlantlrr.
Арраrаt-рrоqrаm tominatr yiiklэnэnda srhart antenna homigэ RX
l250-э qo9ulmug olmalrdir.
Smart antennant vo RX l250-ni kabel vasitosilo Ьirlэ9dirmаk lazrm-
drr. Aparata рrоqrаm tэminattntn yiiklonmэsi mtioyyon vaxt tаlэЬ edir.
Эsаs mепуu : Дlэtlэr, sistem fayllannrn ytiklonmosi, ХХ -don lazrm
olan segilir.
Эmаliууаtrп, hэуаtа kegirilmasi ardlcrllrýr.
Hanst yadag alotindon sistem t'aylrnr yйklotrэk |aztmdrsa homin yad-
dag cihazrnt sеgmэk lazrmdtr.
Hanst yadda; аlэtiпэ sistem faylrnr yiiklэmok laztmdtrsa hэmiп yad-
dag alotini segmok laztmdtr,
Ytiklэmok istэdiyimiz sistem taylrnr sеgmэk.
CONT (F1) dtiymosi segilmi9 sistem taylrnl ytiklэyir.
Lisenziya а9аrlаrr
Lisenziya а9ап totbiqi рrоqrаmlаrlп чэ mtihat-rza olunan орsiуаlапп
aktivlэ9dirilmэsi tigiin istit-ado oluna Ьilаг.
Эsаs mепуч: alэtlor, lisenziya аgаrlап vo yaxud holo aktivlo9diril-
momi; tэtbiqi рrоqrаml segmok laztmdtr.
Эmэliууаtrп hayata kegirilmasi ardrcrllrýl.
Lisenziya а9аппlп daxil edilэcoyi metodu sе9mэk.
Segilmiq metoddan asrh olaraq lisenziya kodu klaviatura vasitэsilЭ
daxil edilo Ьilэr.
CONT (F1) dtiymэsi ekrant GPS 1200 Маiп Мепu sэhitЪsiпо geri
qауtапr чо уа segilmi; tэtbiqi proqramdakt еkrапt davam еtdirir.

ý22l. Peykin ýtatuýu

Bu ekran htindiirltik (ytiksэklik) bucaýr ilэ nizamlanmlý peyklorlэ
эlаqоdаг iпtЪrmаsiуапr gёstоrir.
GPS 1200 alэtinin osas menyusu sэhitЪsiпо daxil olmaq й9йп USER
dtiymosi basrlmalrdrr.
STATUS menyusu sohitbsina daxil olmaq Ё9iiп STAT (F3) dtiymo-
506
sini basmaq laztmdtr.
Tэdqiqat, peykin statusundan |aztm olant sеgmэk.
Qэbuledicinin aktiv konfiqurasiyastndan asrlr оlагаq sэhifэnin adr
doyi9ilir.
Rеfеrепсе - istinad alэti sэhitЪsindo gostarilэn istinad alэtindaki
peykloro dair informasiya STATUS SateПites, Rочеr - 0 sohifosindo gos-
tагilэп iпfоrmаsiуа ilэ eynidir (9эkil 3бЗ).

-!J-IJI. . "_
l1 R:{ Е
rlr
Б }*v дr.th ýJ}} * ЁJrt ?
lз 1 B|i :8J 6{
l7l a? 48 зБ
G23 ь8Ф Бý ý0 41
G4 t56 tG ý0 40
0z4 b!l ll l la 40
|? fSt t1 0 4! l4
020 iзч 1о Ё 4l 3З ,|
l_F
cfirт lGPý xiGlo xlHELTшl ilOflЕ | рдGЕ |

ýэkil363

CONT (F1) dtiymosindan STATUS peyklor sэhitbsindon 91хmаq

iigiin istifadэ оlчпчr.
GPS х, GPS (F2) dtiymosindэn GPS peyklaгini (G бnltik hэrfi ila
g<istэгilэп) gizlotmэk чэ уа gёstэrmаk iigiin istitada оluпчr. GХ l230 GG,
АТХ l2З0 GG modellэri tigtin movcuddur. Bu gэrtlо ki, peyk раrаmеtrlэri-
nin kontiqurasiya edilmэsi sahэsindo peyk sistemi : GPS vo QLONASS
раrаmеtri quragdrrrlmtg olsun.
GLOX, GLO (F3) dtiymэsindan QLONASS peyklorini gizlotmэk чэ
уа gostarmэk tigtin istit'ado оluпчr. GХ 1230 GG, АТХ 1230 GG modellari
tigiin movcuddur. О gоrtlэ ki, peyk раrаmеtrlэriпiп kontiqurasiya edilmosi
sahitbsinda peyk sistemi: GPS чэ QLONASS раrаmеtri quragdrnlmr9 olsun.
HELTH (F4) dtiymasindэn уахý1, pis vo mёчсчd olmayan kateqori-
yalarrnda чеrilэп реуklэriп saylna baxmaq iigtin istitbdo оluпur.
MORE (F5) diiymэsindan agaýrdakrlan gбstагап poncoroni agmaq
va baýlamaq й9tiп istifada olunur : istif-ado olunmu; tоdЬirlэr kataloqunun
tarixi, skyplot proqramrnda mrigahido оlчпmчý peyklarin sayl ча skyplot
рrоqrаmtпdа чеrilэп Ьаýlапmа уЁksэlig bucaýr maskast mбчсчd olan biitiin
peyklarin sayr.
Еkrапdа siituпlаrtп tэsчiri.
Sat siitunda реуklэriп slot поmrэsiпi чэ уа psevdoxaotik mапео (sas)
507
(Pseudo Random Noise) поmrэsi (GPS).
Elev siitunda ytiksэlig bucaýr dоrэсаlоrlэ. Ох igаrаlэri peykin qal-
хmаslпа чэ уа enmasinэ igаrэ edir.
Peykin azimutu.
PAGE (FФ dtiymэsi Skyplot sэhifэsiпэ kеgiгir.
Sýplot рrоqrаml peyklora aid informasiyant qratik gokildэ gёstоrir.
Peyk parametrlorinin konfiqurasiyasr sэhitЪsindo konfiqurasiya edilmi9 <qa-
рапmа (Ьаýlапmа) Ьчсаýшdап> (<Cut Off Angle>) уuхап olan реуНэr
boz rэпgdа niganlantrlar. 0О ytiksolig (iindiiгltik) ilэ qapanma (baýlanma)
bucaýr arastndakt <Sýplot> - чп Ьir hissosi boz гопgdо niganlantr.

STATUS РеуНэr, Skyplot sahifэsi simvollartn tэsчiгi

Simvollarrn tosviri
Siitun Tasviri
Peyk раrаmеrlоriпiп konfi qurasiyasr sohifosinda konfiqu-
620 R08 rasiya edilmig (qapanma (Ьаýlапmа) Ьчсаýrпdап) 1rч-
хап olan peyklor
Peyk рагаmеrlэriпiп konfiquTasiyasr sahifasindo konfiqu-
625 R08 rasiya edilmig (qapanma (Ьаýlапmа) Ьuсаýmdап)
аýаЁt olan peyklor

CONT (F1) dtiymasi STATUS peyklar sohifэsindan 9lхапr

Real-vaxt statusu
Bu еkrап real-vaxt molumatlarr ilo аlаqэdаr informasiyant gёstоrir
Еkгапrп adr kontiqurasiyadan astlt оlаrаq doyigir:
Kont-tqurasiyalardan asrlr olaraq fэrqlоr iimumi tэsчir оlчпчrlаr.

STATUS Real-vaxt, iimumi sahil'asi (qэkil 3б4).

Roa'l-Tirw Iп t
rя
R-Tilc l}ata Lcica
GPS lJsod LllL2 07 l0?
ýL0 lJзсd L1 03rOз
'Lд
f,TX Data Llnk }Ъssаgез
Lязt Rccoivod : l .0 sec
Iп Laзt lllnute 100 t
Ecl lbtr.*ork
:
: }lопс

ýэkil 3б4
508
 CONT (F1) diiуmэsiпdэп STATUS real-vaxt sэhifэsindэn glxmaq
tigtin istifadэ оlчпчr.
DATA (F4) dЁуmэsiпdап qobul edilmig molumatlara baxmaq iigiin
istitъdo оlчпчr.
REF2 (F5) чэ REFl (F5) dtiymosi iki rеаl-чахt aloti konfiqurasiya
edildikdэ rеаЬчахt rejimi: istinad aloti tigtin mбчсчddчr.
Еkrап sahalarinin tasviri.
Real-vaxt molumatlan sahэsi Ьеlэ tэsчir оlчпчr: qэbul edilmig rеаl-
vaxt malumatt formattntn mesaj почЁ.
Ll,L2 tizra istifadэ olunan GPS sahэsi cari movqe hэllindэ istifado
оlчпап Ll чэ L2ijzra реуklогiп sayr kimi tosvir olunur.
Ll, L2 tizro istilЪdэ оlчпап QLONASS sahasi GX l2З0 GG, АТХ
1230 GG, GRX 1200 GG Рrо mоdеllэri tigtin mбчсчddчr. Konfiqurasiya
edilmэsi sahitЪsinda peyk sistemi : GPS va QLONASS раrаmеtri qura9dr-
гrlmtg olsun. Саri movqe hallindo istifadэ olunan Ll чэ L2 ijzra реуklэriп
Sayl.
РАGЕ (F6) dtiymasi Device - alat sahifЪsinэ kegirir.

STATUS Real-vaxt, alat sahifasi (qаkil3б5).

ReaT -Titne t
]пр
Ьв ýatc1 l tnc 3Аý
Турэ Sаtэl зАSrзАSd
Fоrt 0

Ghanrrel :
Дрtча'l Гrýч 4St . !?ý Htlz
Central Frеq : 43! .525 П1-1z

:..:;..:_:,,:j1.;. .: .,,,,_ :|: ,i ..,1. ,.'i.l:,:...,,.al.:,, ' ,, |ЕlЕrГ

;1J рýы
..:1.,:.,,,,..,:'.|::

]0,ЦТl
i l i;:i'l:,::, l| .,-,, l : J !_*:J | ;

ýэНl3б5

CONT (F1) dtiymэsindэn STATUS rеаl-чахt sohibsindэn gжmаq

tigiin istifado olunur.
ACCNT (F3) diiymэsi smartgate aloti rigtin mбчсчddчг. Bu dtiymadan
smartgate alэtindoki hesabrna dаir informasiyaya baxmaq iigtin istifada оlчпчr.
VERS (F4) dymosi Smartgate alati iigЁп movcuddur. Bu diiymэdon
smaltgate alэtinin versiyasrna dair iпfЬrmаsiуауа baxmaq tigtin istitadэ оlчпчr.
CONT (F1) dtiymosi STATUS real - vaxt sohifosindon 91хапr.

509
 Agaýrda real-vaxt mesajr vasitэsilэ qabul edilэn peyk molumatlanna
aid оlачэ infbrmasiya чеrilir. Homin реуklоrэ informasiya (hom istinad аlэ-
tindo vo hоm dэ rочеrdэ istifado edilir) ekranda gёstэrilir (9okil366).

l- i,Kc In L iata
ýlt Тtю 17;3Пllr
8Ьо*о L-l 1'l ýý8ýart . ý!7 сус
?hare L8 9?{ t 7??i , lOE еrс

Gоtlg Lt EI7{0 t7a.30 lr

coCic Lt а2 г{о lr,l .aа tr
г-ж
_J __J
ýаКl3бб

CONT (F1) diiymasi STATUS real-vaxt sэhilЪsiпо geri qауtапr.

SAT - (F2) diiуmэsiпdэп nёvboti kigik PRN ilo olan реуkэ aid iпfоr-
masiyant ekranda gоstэrmэk tigtin istifadэ olunur.
SAT + (F2) diiymosindon почЬэti daha bбyiik PRN ilэ olan peyko
aid informasiyanr еkrапdа gбstarmak tigtin istit-adэ оluпчг.
Еkrап sаhаlэгiпiп tэsviri.
<Sat PRN) sahэsi G (GPS) чэ уа R (QLONASS) onltik hоrfi ila gos-
torilan elcanlartn PRN пёmrоsi (GPS) чэ уа slot пёmrэsi.
(Sat Time) sahэsindэ peykin GPS vaxtr.
(Phase L1), (Phase L2> sahэsindo Ll чэ L2 izra antennadan реу-
ko qаdоr olan tЪzа dёчrlэriпiп sayr.
<PRC> sahosindo psevdouzaqlrq kоrrеksiуаlап.
<PRC > sahosindo korreksiyalann dэyi gmo suroti.
<iОUШ> sahэsindэ Мэlчmаtlапп еtЪmеridаsrпtп buraxtlmasr. Peyk
iigiin efemeridalarrn identifi kasiya пбmrэsi.
CONT (F1) diiymэsi STATUS rеаl-чахt rejimli giri; mэlчmаtlап so-
hitЪsindon эwэlki еkrап sohitbsinэ geri qaytarrr.

ý222. Саri mбvqe

Bu еkrап саri antenna mбvqeyi vo antennanrn siirэti ilэ baýlr informa-
siyanr gёstэгir. Real-vaxt rejimindoki rочеr kont-rqurasiyalan iigiin, ilkin
(baza) чеktогч da gostorilir. Мар View саri mёvqeni qrat-lk gэkildэ gоstэrir.

510
 STATUS real-vaxt, miivqe sэhifэsi (9aНl367).

tiоп
i
пý пп
Lacal Tinc l't:d2?lз 0
Pos Lаtэпсу 0.00 sgс
lr{GS84 Lat 47о24,32.2Б457" N
ШGSЕ4 Lопq з"37,02.Е720!- Е
HGS84 Ell Ht 48?.224 п

Реэ Quality 0.005 ll

tlt Ottal lty 0.009 п

Еrгтт
сщт,_|сOOцD| ,."_ l ._ l .. | глсв j

ýаНl3б7
CONT (F1) diiymэsindэn STATUS real-vaxt sэhifЪsindan 91хmаq
ti9йп istifadэ оlчпur.
COORD (F2) diiymэsi bagqa koordinat почlоriпэ baxmaq tigiin пэ-
zэrdэ tutulub. Yerli koordinat sistemi aktiv olduqda уеrli koordinatlar da
movcud оlчr.
SHiFT ELLH (F2) чэ уа SHiFT oRTH (F2) diiymэsi yerli koor-
dinatlar tigtin mёvcuddur. Ellipsoid чэ ortometrik hiindiirli.ik arasrnda Ьiriп-
dan digэгiпэ kе9mэk iigtin поzоrdэ tutulub.
Еkrап saha Ia riпiп ta syiri.
Mбvqenin gёzlomo vaxtt sahasindэ hesabianmtg movqenin gёzlэmо
(gecikmэ) vaxtt аsаsэп mэlчmаtlаrrп бtiiriilmэsi vo movqenin hesablan-
masr tigtin tэlab olunan vaxtla baýlrdrr.
Movqenin keytiyyoti чэ htindrirltiytin keytivyoti sahosindo horokotsiz
fаzача yalntz kodlara holl yolu olduqda movcuddur.
PAGE (Fф driymasi Мар - хэritо sэhifasino kegirir.
SТДТUS Mcivqe, xerila sehifasi.
Мар - Хэritэ sahitЪsi molumatlarrn interaktiv displeyini tэqdim edir.
CONT (F1) dtiymэsi ekrant STATUS Position - STATUS Mбvqe
sahiЪsindэn 9жаrlr.

Мэlumаtlаrrп qeydэ alrnmast statusu

Bu ekran ilkin miigahidэ gбstoricilэrinin (hэlqavi buth daxil olmaq-
la) qeydo altnmast intbrmasiyant эks etdiriг.
SТДТUS mаlumаllапruп qeyda аhпmампttt, iiпltt,пti, sahifasi (sadl 3б8).

5l l
 Lоgg:iп
Lаglng Rаw ОЬr : YЕg
Intorval Турс : Statlo
оЬ. iп Intorvol : з2
дI I Зtаt|с Obr : t2
дl l ШoTlno 0Ьс : 0
fiосэrdgd DB-X Ptl; ý

кffiЕ
ýптг,l1,_J -l_ . _J,*,-:J !Pжil
ýэkil368

CONT (F1) diiymosi - STATUS Моlчmаtlапп qeydэ altnmast sэhi-

fэsindэn 91хmаq iigtin istitbdэ оlчпчr.
Еkrап saha la riпiп ta sчii.
Biitiin statik miigahidэ gёstoricilori sahosindэ cari igdo yazllmlý statik
vaxt intervallarrntn sayt.
Biittin hоrоkэtdэ miigahido gёstэriсilоri sahosindэ сагi i9dэ yazrlmr9
(qeyd edilmi9) hэrэkэtdаki чахt iпtеrчаllаппlп sayl.
Qeydo altnmrg DB - Х поqtэlогi sohifэsindo эl ilo tutulmu9 (zobt
olunmug) пёqtэlэriп чэ саri igdэ aйomatik olaraq qalmr9 (saxlanrlmrq) пёq-
talorin sayr.
Эgоr an aztbit halqavi bufer aktivlogdirilirso onda PAGE (FФ diiy-
masi ekranr Кпg ВчtlЪr - hэlqovi Ьчfеr sэhifаsiпэ kеgiriг.
Эgэr heg bir holqэvi ЬчtЪr aktivlogdirilmэzso vo qobuledici rеаl-чахt
rочеridirsэ, onda PAGE (Fб) diiymэsi ekrant Relhence - istinad aloti va
уа (VRS) sahibsina kеgirir.
Эgоr he9 Ьir halqovi ЬчtЪr aktivlogdirilmэzsa va qэbuledici rеаl-чахt
roveri deyilso, onda CONT (F1) di.iymэsi mоlчпвtlапп qеуdэ altnmast sэ-
hifosindon 9lxmaq tigiin istiГada оlчпчr.

ý223. Мбчqепiп zэЬt оluпmаýlпа dair informaýiyanln ýtatuýu

Bu ekran, nёqtada tolob оlчпап vaxttn miqdannt vo noqtэdo sэrf
olunmug vaxttn miqdan ilэ olaqodar intbrmasiyanr gоstэrir.
Statik rejim iigiin. Еkrап sаhаlэriпiп tasviri.
Baga gatdrnlmrg miiqahidэ sаhэsiпdэ mоlчmаtlапп mtivэfoqiyyotli
emalt iigiin tolob olunan toplanmrg mэlчmаtlаrrп faizi.
Bu, 10-15 km ilkin ýartlarэ osaslanan konservativ Ьir hesablamadr. Вч

512
qiymэti эks etdirшrok iigtin istifadэ оlчпап mеуаr эsas mепуч: konfiqurasiya
etmэk, tэdqiqat раrаmеtrlэri, пфtоlэriп zэьt olun?nalan раrаmеtrlоri Ъэhifа-
sindoki чо <u/o indicator> tigiin nizamlanmtg раrаmеtrlэrdэп astltdr.
Qaltq vaxtt sаhэsiпdэ <STOP Сritеriа) vo <% indicator) раrа-
mеtrlэri tigtin konfiquгasiya edilmig mеуаrlаr эldэ olunana qэdэr sааtlаr,
doqiqolor va sапiуэlоrlэ gostarilon hesablanmtg vaxt.
Nоqtэlогiп vaxt sahasinda suRvЕy ekran sahifosindэ ocupy
dtiymэsi basrldrýr andan kegon vaxt.
Dбчr siirtigmэlэгi Ll, L2 sahэsinda саri пёqtэdо mэlчmаtlапп yaztl-
masl bagladrýr andan etibaron Ll ча L2it'.zrэ bag vermig dёчr sriпigmэlогi-
nin sayr.
Mtigahida gёstоriсilэriпiп yazrlma stirati sаhэsiпdэ ilkin mtigahida
gёstoгicilorinin yazrlma stirati.
statik mtigahidэ gёstэriсilэгi sahэsindo qеуdэ ahnmr9 statik ilkin
mtigahidэ gбstэricilorinin sayr.

Harakatdo olma rejimi iigiiп.Еkrап sаhаlагiпiп tasviri

5-don gox peyk hanst vaxtdan etibaron izlanir sahэsindэ Ll, L2 :drzrа
aramslz оlаrаq Ье9 vo уа daha 9ох peykin izlэndiyi vaxt miiddэti. Begdon
az peyk izlandikdэ kопtчr эwolki voziyyotэ qayrdrr.
<GDOP> sahэsindэ cari GDOP.
Mtigahidэ gёstэгiсilоriпiп yazrlma stirэti sahasindэ ilkin mti9ahidэ
gбstэriсilоriпiп yazr lma stiroti.
Hэrokotdo mtigahida gostэricilori sahэsindo hэrоkоt еdоrэk qeydo
altnmrg ilkin mti9ahida gostoricilorinin sayr.

STATUS: Batareya va yadda9 (;аkil3б9).

tter & Ьmоrу (Rочеr

рrу

Eottary А зеl
Battory В .l oOt
Еаttrэlу Ел{- А }lФL аtta{-lltrl
lасkчр Bat 0к

ýэНl369

5lз
 CONT (F1) diiymэsindon STATUS Batareya чэ yaddag (Rочег) so-
hifэsiпdэп glxmaq tigtin istifado оlчпчr.
REF (F5) diiymosi qabuledici real-vaxt rejimindэ igloyэn rочеr kimi
konfiqurasiya edildikdo mбvcuddur. Bu dtiуmэdэп istinad aloti iigiin bata-
rеуа чэ yaddag Ьаrэdо intbrmasiyaya baxmaq iigtin istitЪdэ оlчпчr.
Еkrоп sahala riпiп ta syiri.
Ноr hanst еkrап sahosinda btittin Ьаtаrеуаlаг iigiin qalan епеrji hocmi-
nin faizi гоqаmlа gostarilir. istitЪda olunmayan Ьаtаrеуаlаr boz rапgdа gёs-
torilir.
PAGE (Fф diiymasi еkrапt yadda9 sоhitЪslпо kegirir.
Bu еkrап sahosi iigiin intbrmasiya mёvcud olmadrqda, mоsэlоп kom-
pakt yaddag kartr cihazl daxil etdikdo ekTanda tasvir edilir.
istifado olunan clhaz, sahэsindэ istifadэ olunan yadda9 cihazr kimi
tosvir оlчпчr.
Kompakt yaddaý kartrnda molumatlann saxlanmasr {igiin iimumi (ьо9)
yaddag уеri.
Yaddag clhazt sahosinda daxili yaddagda molumatlann saxlanmast
bog yaddag уеri. Boz еkrап sahэsi va boz tire xэtti daxili yadda9 alotinin
mёvcud olmastnt Ьildirir.
Yaddaý sistemi sahэsindo iimumi (ьо9) sistem yaddaýr. sistemin yad-
dagr agaýrdakrlan saxlaytr:
о Qobuledici ilэ baýlr t-ayllar, mosэlan sistern раrаmеtrlэгi.
о Todqiqatla baýlr tъуllаr, mosolon kod isyahrlan чэ kontiqurasiya
dэstlori.
эgаr qэbuledici real-vaxt rejimindo igloyэn rочеrdirsэ, onda REF
(F5) diiymэsi istifadoda olan rеаl-чахt reiimindaki istinad alэti iigtin bata-
rеуа чо yaddaga aid intbrmasiyant gоstэrir.
эgэr qэbuledici real-vaxt rejimindo iýloyon rочеr deyilso, onda
coNT (F1) ctiiymasi SТДТUS Ваtаrеуа чэ Yadda9 sэhitЪsindon 9жmаq
iigtin istitЪdэ olunur.

STATUS Batareya va Yadda9 istinad cihpzr (alэti).

Bu ekran Battery - Batareya vo Меmоrу - yaddaq sэhitЪlэriпdоп iba-
rotdir. Leica : Biittin sаhэlэт tigtin dэqiq qiymatlari otiirtir.
RTCM : Mesajrn Ьir hissosi оlmауап hоr hanst intbrmasiyanr оtiiriiг.
CMR, CMR+ : Umumi statusa (vaziyyэtэ dair) iпfогmаsiуа оtiirЁг,
mэsэlэп О.К vo Low (az).
CONT (F1) dtiymosi еkrапt STATUS Ваtаrеуа чэ Yadda9 (rочеr)
sohifэsino geri qaytanr.

5|4
 ý 224. Sistema dair informasiya. interfeyslor
STATUS Sistemэ dair informasiya, араrаt sahif'asi.
Qэbuledicinin пёчйпri, seriya пёmrоsiпi, carivaxtda aktiv olan sistem di-
lini, ёl9mэ mexanizminin seriya пбmrоsiпi, aparattn оlачэ texniki vasitэ opsiy_
аlаппtп mёvcudluфnu (mэsэlоп, buferizasiyalr daxiletmo) vo Оfi эmrlоri-
nin lisenziya а9ап vasitosilэ aktivlэ9dirib-aktivlogdirilmэdiyini gёstэrir.
PAGE (F6) dtiymosi еkrапt Firmwаrе - Араrаt рrоqrаm tэminatt so-
hifэsino kе9irir.
лý77 ТUлý,ýlb tem а dair iпfоrm asiy а, aporat р ro q rаm ta m iп аП sa hф sL
Sistemin btittin араrаt - рrоqrаm tominattntn verisiyalannr gбstэrir.
Еkrап sаhаlагiпiп tэsviri.
Texniki xidmэtin baga gatmast sahэsindo mtiqavilonin baga gatma ta-
rixi gёstэrilir.
Olgmo mexanizmi sahэsindo бl9mа mexanizmi tigiin yiiklanmэ рrо-
qrаmlпlп aparat - рrоqrаm tэminattntn versiyast.
Оl9mо mexanizminin yriklэnmasi sahosincio olgma mexanizmi tigiin
уtiklэпmэ рrоqrаmlпlп араrаt - рrоqrаm taminattntn versiyast.
Ytiklomэ sahasinda ytiklэmo рrоqrаmlпlп араrаt - рrоqrаm tominatt-
ntn versiyast.
Rabito (эlаqо) rigrin араrаt - рrоqrаm tэminattntn versiyast.
Naviqasiya sahasindo naviqasiya араrаt - рrоqrаm tominattnln versi-
yasl - siqnalr emalt iigtin alqoritmlor ilo birlikdo.
Totbiqi proqIam intertbysi sahasindэ tatbiqi рrоqrаm iпtеrfЪуsi tigtin
aparat - рrоqrаm tominattntn versiyast.
Elektrik бп iпtеrtЪуsi sahosindo, elektrik 0n iпtеrtЪуsi tigtin aparat -
рrоqrаm tэminatlntn versiyast.
РАGЕ (F6) dйymesi ekranr Application - totbiqi рrоqrаm sahifosino
kеgiriг.
SТДТUS Sistema dair iпfоrпшsiл,а, tatbiqi proqram sоhфsi sistema
yii kl оп пli s b|i П| i п tа tb i q i pr о q ra m l а п п. t lt v ers iу а l а п пt gcis t ari r.
CONT (F1) dtiymэsi ekrant STATUS sistema dair iпf,оrmаsiуа sohi-
tЪsindan 9lхапr.

iпtеrfеуslаr
Bu еkrап agaýrdakr iпtеrfЪуslэrdоп, сihаzlзrdап qobul olunan mэlч-
matlara dаir informasiyant gбstоrir:
о Real-Time input - rеаl-чахt giriýi.
о Meteo - meterologiya

о Remote interfaces - kопаr masafodan igloyon iпtегfеуslоr.

5l5
 oASCii input - ASCii giri9.
о Ечепt iпрчt - Bufferizasiyah daxiletmэ (giгi9).
о Bluetooth - Blutus
о Tilt
оiпtеrпеt
Tilt чэ meteo opsiyalarr smаrt antennaya malik Rx 1250 tigiin m<ivc-
ud deyil.
GPS 1200 cihazlnm osas menyusu sэhifэsiпэ daxil olmaq tigtin
USER diiymэsini basmaq laztmdtr.
SтдтUS ,n"nyosu sohibsinэ daxrl olmaq йgiiп SтдТ (F3) dtiymэsi
basrlmalrdrr.
interfeyslardэn segim араrmаq .
iпtеrfЪуsi qaralamaq.
iГЛСШ (F5) diiymэsini basmaq laztmdtr.
iпtеrfеуsо qo9ulmu9 cihaz haqqrnda intbrmasiyaya baxmaq iigtin
DEVCE (F5) diiymosini basmaq laztmdtr.
informas iyan rn tosvir olundu ýu t-оrmа s mаrt antennantn konfi qurasiya
чэ эlаqэ statusunu (vэziyyotini) gбstэrir.

тэsчir olunan Konfiqurasiya edilmig Olaqo yaradrlmtg

informasiya smart antenna (qoqulmug) Smart antenna
х х
Qаrа rэпgdо
Boz rongdo х
kimi

Status Blutus.
informasiyantn tasvir olunduýu fоrmа Blutus portunun konfiqurasiya
statusunu vo cihaztn olaqa statusunu (voziyyэtini) gёstoTir,

Tasvir olunan Konfiqurasiya edilmig Эlаqо yaradrlmtg

informasiya smаrt antenna (qogulmug) smаrt antenna

Qаrа rопgdэ х х
Boz rопgdэ х
kimi

iглтвкпвт vAsiTasir,э NTRip

RTSM tbrmattntn internet protokolu vasitэsilэ 9оьэkэdо бttirйlmosi
_

yoni NTRiP (Networked Transport of RTCM via iпtеrпеt Protocol):

516
 о Real-vaxt kогrеksiуаlаппt iпеrпеtlэ сitiirоп
Ьir рrоtоkоldчг.
oHipertekst ёtiirmо protokolu нттр, 1,1-o эsaslanan iimumi tipl
protokoldur.
о internet vаsitэsilэ stasionar чо
уа mobil istifadэgilэгa tъrqli kоrrеk-
siya mэlumatlartntn чо уа digor nov molumat axlnlnln gбпсtэrilЙоsi rigtin
istitado оlчпчr.
. Rэqomsal mobil tеlеfопlаrdа Yо
уа modenrlordo olduýu kimi iP 9а-
bokolori vasitosilЭ simsiz iпtеrпеtэ 9жrgr dэstэklэуiг.

ý 225. NTfiP xidmatindan istifadэ etmak iigiin

rеаl-чахt Rочеriпiп konfiqurasiya edilmэsi
iпtеrпеtэ giri9in konfiqurasiya edilmasi iigiin talablar:
о GPS l200 qobuledicisinэ Firmwаrе v1,5 vo
уа claha ytiksэk versiy-
ah aparat - рrоqrаm tэminatt yЁklonmolidir.
о RX l 200 араrаttпа Firmwаrе v l
,42 чо уа daha yiiksэk versiyalr ара-
rаt - рrоqrаm taminatt yЁklonmalidir.
Taxtlaraq Ьоrkidilэп korpusda ча уа RX l250 aparatrndakt Blutus va-
sitosilэ GPS cihazr ilэ эlаqа yaratmaq оlаг.
iпtеrпеtа girisiп koпfiqltrasiya eclilmasi iiqiiп gtirй|mаti tactbirlaritt
ardtalhýt,
Эsаs mепуч: kontiqurasiya etmэk, interfeyslordan istэniloni segmэk.
IпtеrГеуs larin konfi qurasiya edilmosi sohifasinda internet inteгfeysini
qаrаlаmаq.
iпtегпеt interfeysinin kontiqurasiya edilmэsi раrаmеtriпо daxil olmaq
tigrin EDiT (F3) dtiymasini basmiq.
CONFiGURE internet iпtеrfhсе - iпtегпеt iпtеrfЪуsiпiп kontiqura-
siya edilmэsi sэhitЪsiпdэ.
(iпtеrпеt: Yes) - iпtеrпеt: hэ
(Usеr iO> - istitbdoginin iD пбmгоsi.
(Раsswоrd) - Раrоl. Bozi
рrочауdеrlоr GPRS vasitэsilo inteпreto
qogulmaýa icazэ чеrmоk tigtin parol sоru;чr.
GpRs internet cihaztntn kontiqurasiya etmek раrаmеtriпо daxil ol-
maq tigtin DЕVСЕ (F5) diiymэsini basmaq laamdtr.
GPRS iпtеrпеt cihazrnt konfiqurasiya etmok istit-adэ olunacaq GPRS,
internet cihazr qaralanmaltdrr.
Yeni GPRS, iпtегпеt cihazt yaratmaq i.i9tin NEW (F2) diiymэsini
basmaq lazrmdrr.
SRCH (F4) dtiymэsi RX 1250 араrаtmdа (Роrt: Bluetooth х) ра-
rаmеtгi ilo vо segilmig Blutus cihazl ilo mбчсuсlсlur. Вч diiymodan briitin

517
mёчсчd Blutus cihazlannt ахtапЬ - tapmaq tigtin istifadэ оlчпчr.
CONFiGURE internet Device - internet cihaztnt konfiqurasiya et-
mэk раrаmеtrlэriпi (sэhifэsino) geri qaytarmaq iigiin CONT (F1) diiymэ-
sini basmaq laztmdtr.

Sеrчеrlа эlаqапiп konliqurasiya edilmэsi

Sегчеrlа olaqanin kontiqurasiya edilmosi iigtin gёrйlmэli i9lorin аr_
drcrllrýt:
эsas mепуч: konfiqurasiya etmok interfeyslordon laam olant sеgmэk.
interfeyslarin kontiquгasiya edilmэsi sэhitЪsiпdэ real-vaxt interfey-
sini qaralamaq.
Real-vaxt rejiminin konfiqurasiya edilmэsi раrаmеtriпо daxil olmaq
tigtin EDiT (F3) diiymosini basmaq.
iпtеrfеуslэriп konfiqurasiya edilmэsi раrаmеtrlэriпо (sэhifэsino)
qayrtmaq iigiin CONT (F1) dtiymosini basmaq lazrmdtr.
Real-vaxt iпtеrtЪуsi qaralanmaltdrr.
ýэьэkэ poRTuNuN qurulmastnr kontiqurasiya еtmэk раrаmеtrlоri-
пэ (sahitЪsina) daxil olmaq iigtin CTRL (F4) diiymэsi basrlmalrdrr.
CONFiGURE Set NET Port - ýoboko PORTUNUN qurulmastnt
konfiqurasiya etmak sэhitЪsiпdэ
(Usеr: Client> - istitЪdogi: sitariggi <iP Дddrеss) - iP iinvanr in-
tеrпеtо daxilolunacaq serverin iP tinvanrnr klaviatura ilэ yazmaq.
<дutо CONNEC : Yes) - Aйomatik ЭLАQЭ: ha раrаmеtri todqi-
qat vaxtt пёqtо tutulduqda rочеr ila iпtеrпеt arastnda avtomatik olaqonin
yaranmaslna imkan чеrir. Nёqtэпiп tutulmasl sona gatanda internet эlaqasi
da kэsilir.
iпtеrtЪуslаriп kontiqurasiya edilmэsi sоhifэsiпэ geri qayrtmaq tigtin
CONT (F1) dtiymasini basmaq laztmdrr.
о Qabuledici cihaz sеrчеr ila эlaqa yaratdrqda mesaj sэtrindo Ьir mе-
saj gёstэrilir.

ý226. NTRiP xidmatinin rеаl-чдхt Rочеri ilo istithdo olunmaýr

NTRiP xidmatindan istifada iigiin gбгiilmаli tаdЬirlаriп аrdrсrlhф.
Эsаs menyu: kontiqurasiya еtmэk, iпtеrfЪуslоrdэп istoniloni sеgmЭk
laztmdtr.
iпtеrtЪуslаriп konfiqurasiya edilmэsi sahit'asinda Real-Time - Real-
vaxt interfeysini qaralamaq laztmdrr.
Real-vaxt rejiminin kontiqurasiya edilmosi раrаmеtriпо daxil olmaq
tigtin EDiT (F3) dtiymэsi basrlmahdrr.
Real-vaxt rejiminin konfiqurasiya edilmэsi sahifosinda:
5l8
 D

<Роrt : NETx> segilmэlidir.

Olavo Rover opsiyalarrnrn kontiqurasiya edilmosi раrаmеtriпа daxil
olmaq iigiin ROVER (F2) dtiymosi basrlmalrdtr.
эlачо Rочеr opsiyalaпnrn kontiqurasiya edilmэsi раrаmеtriпdо
NTRiP sohifosino daxil olmaq tigtin PAGE (Гб) diiymэsini ЬаЪmаq.
NTRiP mэпЬэ cэdvolinin kontiqurasiya edilmosi sэhitЪsiпэ daxil
olmaq tigtin SRCE (F5) dtiymasi bastlmalrdrr.
NTRIP mопЬэ сэdчэliпiп konfiqurasiya edilmэsi sohitЪsindo:
Biittin qogulma пбqtэlэгi (Mount Points) siyahr ilэ sadalanrr. Qogulma
пёqtэlоri rеаl-чахt rejimindэ molumatlarr gёпdоrап NTRIP sеrчеrlоridir.
Bu еkrап iki stitundan iьагаtdir:
- Birinci sЁtчп Мочпt Point: Qogulma nёqtolori tigiin ixtisarlan oks
etdirir.
- ikinci stitun identililar.
Qo;ulma nбqtosinin yerlэ9diyi ;оhэri bildirir.
Эlavo rочеr opsiyalarrnrn kontiqurasiya edilmэsi sahifosino geri
qayrtmaq iigtin CONT (Fl) driymosi basrlmalrdrr.
NTRIP sеrчеriпэ qogulmaq чо NTRIP sеrчегiпdэп glxmaq tigtin biittin
totbiqi рrоqrаmlаrdа indi artrq SHiFT CONEC (F3) чо SHiFT DiSCO
(FЗ) diiуmэlэгi mёчсчddчrlаr.

5l9
 хххII FaSiL
KARTOQRAFiK PROYEKSiYALAR ча
KooRDiNAT SiSTEMLэRi
ý227. Yеr ellipsoidi
Хэritэ tэrtiЬ еtmэk tigiin Yеriп fоrmаstпt vo olgiilorini bilmak tэlоЬ
оlчпчr.
Bildiyimiz kimi ellipsoid sэthiпdэ пёqtопiп voziyyoti соýrаfi kоог-
dinatlarla: en - Q vo uzunluq I daiпalori ilo hеsаЬlапrr (Ьах ý 22 ).Lakin
mtihэndis mэsэlэlэriпiп holli iigiin coýrat-r koordinatlardan istifada olun-
mчr. Qtinki burada mtirэkkob diisturlardan istit-adэ edorok, goxlu hesablama
iglari aparmaq lazrm golir.
Mtihondis mэsэlоlоriпiп hollini asanlaqdtrmaq mэqsadi ilэ поqtаlэriп
dЁzbucaqlr kоогdiпаtlап Х чэ Y-don istifado оlчпчr. Опа gёrо do kegmig
SSRi-dэ birinci vo ikinci sinif trianqulyasiya mопtоqоlэriпiп ср vo },-dэп
bagqa hэmiп mапtэqоlэriп diizbucaqlr koordinatlan da (Х чэ Y-don) Qauss
proyeksiyastntn бО чэ уа 3o-Ii zonasrnda hesablantrdt. 184l-ci ildo Bessel
Yer ellipsoidinin ёlgtilогiпi hesablamrgdrr.
|942-ci lio kimi mэпtэqэlоriп diizbucaqlr koordinatlanntn hesablan-
mast Besselin бlgtilэriпа эsaslantrdt.
Besselin ellipsoidi Yer tizorindo оriуепtirlопоrэk, Pulkovo rэsэdхапа-
stndakr miitloq yiiksэkliyi mэlчm olan noqtэdo miiayyonlэ9diгilmigdir.
Yэпi astronomik mii;аhidаlэrdэп hamin nбqtonin (mэпtоqопiп) соýrаfi,
hesablamalardan isэ di.izbucaqlr koordinatlan hesablanlb taprlmt gdtr.
Pulkovo rэsadxanastndakr mэпtаqэуэ gога kegmi; SSRi-nin Ачrора
hissasindэki btittin triqonometrik mэntoqolorin koordinatlarr hesablanmtg-
drг. Rusiyantn Uzaq ýэrq hissosindo Pulkovo rаsэdхапаstпdа арапlап аmэ-
liyyat Svobodnen sistemino daxil olan <Qerniqov>> adh mantэqoda dэ ара-
пlmrgdrr.
Eyni omoliyyatla <Maqadan> sistemi do yaradrlmrgdrr.
Bessel ellipsoidinin mtixtolif поqtэlэrdа oriyentirlэnmosi noticэsindэ
istinad mэпtэqоlэri yaradrlan (qurulan) zаmап miiэууап olmu9dur ki, iki
miixtolif sistemdэn nбqtonin koordinatlannt hesabladrqda, Ьчпlапп arasmda
9ох Ьоуйk tЫq alrnrr. Мэsэlоп, Pulkovo ча Svobodnen sistemlэrindon Кrаs-
noyarsk rayonundakt triqonometrik mопtэqэпiп koordinatlannt hesabladrqda
iki hesablama arastndakr farq еп dairasi tizro (Y) 270 m, uzunluq daiгasi йга
(Х) isa 290 m olmugduг. Вчпuп asas sobobi ellipsoidin ёlgiilorini Besselin
diizgiin toyin etmamasi olmugdur. Kegmi9 SSRi-da F.N.Krasovskinin rаh-
borliyi altrnda ellipsoidin yeni olgi,ilaгi yi,iksak doqiqliklэ hesablanmr9drr.
520
Nэtiсэdэ miiоууэп edilmigdir ki, bёyiik уапmох iizга (а) И8 m, kigik уап-
mox (Ь) i,iztэ isэ 784 m artrq imig. Yэпi Krasovskiyo gёrо уапm охlаr gбsta-
гilэп rэqоmlэr qэdоr Bessel hesablamalanndan чzчпdчr.
Krasovskinin ellipsoidi Pulkovo rэsэdxanasrndakr пбqtэуо gоrа mаr-
kozlэ9dirilmig чэ огiуепtiгlэпmigdir. Bu ellipsoidin koordinat sistemi ]942-
ci il koordiпat sistemi adlantr. Kegmig SSRi Nаzirlэr Sочеtiпiп 7 арrеl
194б-сl iI tarixli qаrаrrпа оýаýап SSRi-da biitiin geodeziya-kaгtoqrafiya
iglэri l942-ci ilin koordinat sistemindэ араrilrr.
Bэzi geodeziya hesablamalannda пбqtоlаrdоп kе9эп meridian qёvsti-
niin, Ьiгiпсi vertikahn radiuslannl чэ mеridiапlапп qovsloгinin uzunluq-
lаппr bilmok lazrm golir. Bu moqsэdlo meridiantn М vo birinci vertikalrn N
эyrilik rаdiчslап эsastnda соdчэl tortib olunmugdur:
a(l- е2) а
ful= N- (301)
(|- 12.sin2 В13 $-r',r1"' В
burada е - ekssentrisitetdir

е
z о2 -Ь2 (з02)
2
а
Вэzап Yег эyriliyinin огtа radiusu R=,[MN tэtbiq оlчпuг

ý 228. Kartoqralik proyeksiyalar haqqlnda апlаyrý

Yеr sэthinin охgаr tэsчiri yalmz qlobus tizorindэ эks oluna bilar.
Qlobusun miqyasr 9ох kigik olduýundan чэ onun rizarindo Yеr sothini yaxgr
ёуrопmоk mtimktin olmadlýrndan xoritadan istifadэ оlчпчr. Хогitа tэrtiЬ
etmok ti9йп qabaqcadan Yеr tizэгiпdэ miixtэlif ёlgmо iglori aparmaqla Ye-
riп tlziki sothinin proyeksiyasr ki.ira vo уа ellipsoid tizarindэ altntr. Sопrа
isa stЪrоid sathini mtistэviya gечirmэk |azlm gэlir ki, bu zaman mi.ioyyon
tahriflor аltпr.
Meridian vo paralellar gobokasinin miistэvr kaýrz tizэriпdэ miiэууоп
9эrti tэsvir edilmasi tisuluna kartoqrafik proyebiya deyilir.
КаrtоqгаГrk proyeksiyalar gохdur. Тоhrif xЁsusiyyэtinэ gёrэ karto-
qratik proyeksiyalar ti9 qrupa btjltintir:
l. ВэrаЬэrЬчсаqlr (kопt'оrmп);
2. ВэrаЬэгsаhэli (чэ уа ekvivalent);
3. ixtiyaгi (sэrbost).

52|
 ВоrаЬоrЬчсаqlr proyeksiyalardp оп kigik kопtчrlаr oz ox9arlrýlnl sax-
layrr. Bu proyeksiyalarda Ьir nёqtodan 9lxan btitiin istiqamэtlor iizra
miqyas sabit оlчr. Yэni: m = п = а = Ь =р = сопst.
Lakin bir noqtodon digаriпэ kegdikdэ miqyas dэуigir. ВэrаЬэrЬчсаqlr
proyeksiyalardabucaqtэhrit] Ф = 0 оlчr.
ВоrаЬэrsаhоli (ekvivalent) proyeksiyalaгda хэгitэ iizэrindэki an kigik
sahonin ellipsoid iizэrindэki mtivafiq sahoyo olan nisbэti proyeksiyantn hэr
уеriпdэ sabitkomiyyotdir. YэпiР =а . Ь = m.п si,tti.=coпstvoyaP = 1.
ixtiyari proyeksiyalarda hэm bucaq-
lar, hаm do saholor tahrif оlчпчr. Lakin
sаhэ tэhrifi ЬэrаЬэrЬчсаqlt, bucaq tahrifi
isэ ЬэrаЬэrsаhэli proyeksiyalara nisbэtan
xeyli az оlчr. ixtiyari proyeksiyalardan bozi-
lэriпdэ (mosalon, ЬаrаЬэrаrаlr proyeksiya- р
l l
larda) bag istiqamotlэrdan biri tizrо miqyas
sabit qаhr: а = const (vo уа D = сопф чэ уа
\ l
с= l (чауаD= l).
Kёmokgi hэпdэsi sоthlага чо уа qч-
rulma tisuluna gога kartoqrafik proyeksiya- \ l
lаr 1) azimutal,2) silinфik, 3) konus, 4) ро-
likonus чо уа goxiizfti, 5) 9эrti sinitlэra Ьо-
lЁпiir. Azimutal proyeksiyalarda Yer lсirо-
sinin mеridiап чэ раrаlеllэri hоr hansr bir q
baxrg noqtэsindэn gэlэп gtialar vasitэsilo
gokil mtistэvisinэ proyeksiyalanrr. 370-ci
9
9okildэki proyeksiya qiitbii поrmаl perspek-
1iv proyel<siya adlantr. Burada btittin рагаlеl- ýэkil370
lэr konsentrik gечrаlэr, meridianlar iso onla-
пп radiuslan goНlindo tasvir оlчпчr.
Silindrik proyeksiyalarda раrаlеllэr, Ьir-Ьiriпо paralel olan iifiiqi dtiz
хэtlэr, mеridiапlаr iso Ьir-Ьiriпо paralel olan gaquli dtiz xotlor gokilindo
tasvir оlчпur (яэkil 37l).
Konus proyeksiyalannda - meridianlar bir пёqtоdэп 9rxan di.iz xatlэ,
раrаlеllаr iso timumi mэrkоzi meridianlarrn kosigdiyi пёqtэdэ уеrlэ9оп kon-
sentrik 9ечrэlэriп qбvslori gokilindo tэsvir оlчпчr (яэkil З72).
ýоrti proyeksiyalarr qurаrkоп heg Ьir kбmэk9i hondэsi sathdэn istitЪ-
do оluпmur. ТэспiЬэdэ agaýrdakl ;эrti proyeksiyalardan daha 9ох istifadэ
edilir. Silindrik proyeksiyalarda olduýu kimi раrаlеllоr рагаlеl diiz хоtlэr-
don, mеridiапlаг iso diizxotli orta mеridiапа nisboton simmetrik уеrlа9эп ау-
rilаrdоп ibarotdir (9oki1 373).

522
Е U

ц) I

Е Е,

\l
l

ъ) с
ýakil 371

э0 ý0 00 0

ýaКl372
52з
 0

/'.l |/ ll .\г
ll
',

0
I 9р lН .l 0
l
-] ц
гг
\
I l1

ýэКl373

Psevdokonus proyeksiyalarda раrаlеllоr konsentrik gечrаlоrdэп, mегi-

diапlаr isэ diizxэtli, оrtа meridiana пisЬэtэп simmetrik эугilэrdэп iЬагоtdir
(9эkil 374).
Polikonus proyeksiyalarda раrаlеllаr konsentrik 9еwо qёчslоriпdэп,
mегidiапlаr isэ dtizxэtli orta meridiana nisboton simmetrik оугilоrdоп iba-
rэtdir (9эkil 375).

I
t
L
t \

I l

90о

ýaНl374

524
 0

0,

ýr

S,

ýэКl375

ý 229. Qaussun kбndalon silindrik proyekýiyaýl чо

dtizbticaqh zonal koordinat sistemi

Qauss Yеr Hirosini бО-dоп Ьir gэkilmi9 meridianlarla б0 zonaya Ьёliir

чэ zопаlап Qrinvig meridianrndan Ьа9lауаrаq, ýоrqо doýru l-don бO-а qэ-
dэr аrаЬ rаqаmlоri ilэ пбmrэlоуir. Sonra hоr Ьir zonanln оrtа meridiant si-
lindra toxunmaq gorti ila опч silindrin уап sэttrino рrоуеksiуаlапdtпr ча
silindri doýuranr boyu kasorok mйstoviyo sоrir (9эkil 376).
Веlэ olduqda zonantn or- р
ta meridiant va ekvator pargasl Zq

miistovi tizэriпdэ diiz xэtt gok-

lindэ tosvir оlчпчr (9okil 377). коогdiпаt
Ona gбга do zonantn оrtа mе-
ridianrna gox vaxt ох m,eridiaпt х 9эЬэkаsi

deyilir. Zonantn ох meridiant \l

absis, ekvator pargasl isэ ordi-
nat охuпч ovoz edir. Absis va
ordinat oxlanntn kэsigdiyi пёq-
tэ iso koordiпat Ьаýlапфсl ad-
lапrr.фахý28-ý29).
ýэkil 376

525
 х

9 +9

ýakil377
Qaussun koordinat sistemindэ noqtэnin voziyyэti zonadaxilin<lo to-
yin.olunduýuna gбrэ о.па.<<d i zlл с а l t zoia l ko ortti iit s i s t е >>
t с1 mi deyi lir. Nёq-
tanin hansl zо.пауа aid olduфnu gоstэrmэk iigtin on.rn y-nin qarýrsrnda
.

zoi-
nanln пёmrоsi уапlt.
.. Zопаlur Qrinvig meridianrndan baglayaraq QэrЬdэп-ýэrqэ dоДтч
пёmrэlэпir (9akil 378).
Ugdorogэli zonalar l:5000 va daha irimiqyaslr topoqratik planalma-
larda tatbiq оluпur. Birinci бо-li zonantn оrtа meridianl birinci
зо-li zona
tigtin ох meridianr qobul оlчпmчgdчr (gokil 379).

зб 4

\
а

ýaНl378
526
 l

7,ci zOna"
zопа 8- ci

Hfi
a)

n
2

l
\

ýэkil 379

Kegmig SSRI-da daha xrrdamiqyasIr хэritэlоri tortib еtmэk йgliп 6"-1i

zona|ar totbiq edilir.
Nёqtэnin diizbucaqh zonal koordinatlarrnr tэyin etmok iigi.in topo-
qratik хэritэlэrdэ koordinat охlаппа paralel vo eyni mэsafoda titiiqi vo 9а-
quli xotlar ctzrlmrgdrr (9эkil 380).
9о
зо

о о
Sr

х
Аltrdагас l zOna 1ап
I U9 cali zопаiа
I

о|
*l
о ох 5l о
I

0n 3' 6, 9n ,lz'

ýэkil380
527
 Belэlikla, altnan kvadratlar gobэkэsinin tоrоt]оri orazido tam kilo-
mеtrэ чэ уа onun hissоlэriпэ mtivafiq оlчr. ýэЬэkэ хэtlэriпiп arastndakr
mэsаfо 2 sm-dэn az olmamalrdrr. Bizim topoqratik хоritоlэrdэki goboko tэrэЁ
lorinin uzunluýu yuxanda verilmigdir.

ý 230. Mosafalorin miistaviyэ reduksiyasl

Qaussun kont'ormn proyeksiyastnda хэritэпiп hэr hanst Ьir noqtэsin-
do mэsаfэпiп tohrifi xiisusi miqyasrn diisturu ilo hesablantr, уэпi
-ч2
mх = пlу =|*;n, . (З03)

Miqyas yalntz hэr hansr Ьir пбqtэ tigiin чэ miiэууэп istiqamэtdэ

mtiэууап qiуmэtэ malikdir. Ноr yeni пёqtэdэ miqyas yeni qiymэt alrr. Вч-
na gёrо dэ о чеrilоп пёqtэdэ mi,clyas adlandrrrlrr. Umumiyyotlo, proyeksiya-
da xэttin miqyasr miiэууэп sabit komiyyэt deyildir. Xottin orta nёqtэsinda
altnan miqyas ona aid miqyas qobul edilir.
Xottin чсlаппtп ordinatlannl yl vo у, iIэ igaro etsэk, onun оrtа пбq-
tэsinin ordinatt
l_
у. =
,(у,
+ уr) (304)

чэ pгoyeksiyada xэttin miqyasr

n, = |+ У7'; (305)
2R,
ilo itъdо оlчпчr.
Yer ellipsoidi iizэriпdо (naturada) xэttin uzunluýu S vo Qauss рrо-
yeksiyasrndakt uzunluýu isэ S,, ilэ igаrэ etsak, опчп miistovi Ёzэrindoki
miqyasr So: S nisboti ilo itado оluпаr чэ (305) dtisturuna osasan
s2
n, =? =r*# (306)

vo Ьчrаdап
n2
So = S *9:у (307)
2R,
altnar; уэпi mtistovi tizoгindo Qauss proyeksiyastnda xottin hoqiqi uzunlu-

ýunu almaq iiglin onu

У+ qodэr arttrmaq laztmdtr.
2Rz

528
 Qauss proyeksiyastna kеgоrkоп хэtlоriп uzunluýuna verilacok komiy-
yot cilgiilmus mаsаfаlаriп tashihl чэ уа reйtbiyast adlanlr. Bu tэshihlэr
ьеlэ hesablanrr:

дS=ý Уп, (308)

2 л
Xattin nisbi tэhriГr agaýrdakr diistuгla hesablanrr:
Sn -S _
s -
у?,, (309)
24,'
Yuxarrdakr diisturlarda Rn, оrtа radius homin rауоп tigtin gоtЙrЁltir.
Дgаýr sinif gаЬэkэlоrdэ reduksiya hesablananda kegmi9 SSRI-nin оrtа qur-
9aýr tigtin (45О-65') эyrilik radiusu sabit 6384 km gёttirtiliir.

ý 231. istiqamot va bucaqlarrn miiýtэviyo reduksiyasl.

Ekssesin (sferik artrýrn) hesablanmasl
Bёytik dairalorin gечrаlаri kimi Yеr sothindэ gёtiiriilmЁ9 hаr hansr
bir хэtt, proyeksiyada 9ох mЁrаkkаЬ эуri ;okilindэ altnacaq. Yеr sothindэ
gotiirtilmiig iki istiqamot arastndakr bucaq homin эуrilэrо tохчпапlаr аrа-
stndakr bucaqdrr.
Qauss рrоуеksiуаsшdа sаhэlэriп tэhrifi. Qaussun kопfогmп рrоуеk-
siyasrnda эп kigik Гrqчrlаr belo ёz ox;arlrqlartnt saxlaytr. Molumdur ki, ох-
gаr Гrqчrlаrrп sahalaгinin nisbati опlапп tоrэt'lаriпiп kvadгatlarr nisbэtina
ЬоrаЬэrdir, yani:
ро
р =S1s2'
/ ,)
У-; olduýundan ча ovvэlki baraborliyi пэzого alrb diistu-
й = sl l + I
' [ 2R')
ru agaýrdakr gakildo yaza Ьilэrik:

О'
=(r*!']' .,n"
ru lr=,{r*! ,{, -#-#) (310)
Р [ ,rrl 2Ё \ I=
4
J 9о* kigik kamiyyэt olduýundan, onu atrb dtisturu belo yazmaq оlаr:
4R-
^
l z\
ро=рl|*+| u"yu рq=р+Ф, (3l1)
л"/ \.

529
 1,z
Ьurаdа ф = р*
к, = 2р(m - 1) . 4р - Yеr Kirasi sothindэn Qauss рrоуеk-
siyasr mtistэvisinэ kegmo toshihidir.
Diisturun glxaflýlnl sаdэlоgdirmэk moqsadilo Yеr sathi kiiгэ sothi ilo
ovoz edilmigdir.
Misal l.p=1000 ha vo y=l00 km оlаrsа, Др=0,25hа оlаr.
Misal 2. p=1000 ha vo у=200 km olduqda iso Др=0,98hа оlаr.
Proyeksiyantn kопtЬrmп olmast noticasinda proyeksiyadakr bucaqlar
Yеr sothindoki bucaqlar bir-birino ЬоrаЬаr оlчr.
NrN Tutaq ki, А va В пёqtэlэriпi bir-
lэ9dirэп istiqamэt (qakil 38l) рrоуеk-
siyast АВ qovsii goklindэ alrnmrgdtr.
Proyeksiyada xattin uclannt diiz xotlэ
Ьirlэ9dirэk. Nэtiсэdэ yuxartda gёstэri-
у
Ion qovstin xordast AB-ni alarrq. Qёv-
stin baglanýrcrndakr АС toxunanl па-
в turada бIgi.ilen istiqamot olacaqdrr. ýо-
а2
kildэn gёriindtiyti kimi, паtчrаdа оl9Ёl-
mtig istiqamoti proyeksiyaya kegirmok
rigiin onu САВ = б qadэr dtizaltmэk
laztmdtr. б bucaýrna istiqamoto Yеriп
/1
(' эуrilik toshihi чо уа istiqamate gёrо
А rbchtksi,va rleyilir.
ýэКl381

A;aýr siniГ trianqulyasiyada istiqamotin red,;ksiyasr belo hesablantr:

6 = +.
2R
у.(Х, - Х,). (3l2)

Вчrаdа Xt vo Xz - xэttin uclanndakt noqtolarin absislэri, yn, isэ hэ-

min поqtэlэriп ordinatlan cominin yanstdtr, yэni:

Yl+Yz
У, 2
; Л = бЗ7Iкм

р = 206265" gёttiriiliir.
Reduksiyanrn igarosi yrrr vэ Xl-Xz-nin igarэsindon astltdtr. Eyni Ьir
xottin эvvoli чо axtrtnda (tэshihin) reduksiyanrn igarosi bir-birinin aksi
olacaqdtr. Driz istiqamэtdэ toshih d,_., oks istiqamэtdo isэ 6r_, simvolu ilэ
gostэrilir. Agaýr sinif trianqulyasiyada Ах - (Xr - Xz) < 15 km olduqda diiz

5з0
чо эks toshihlori eyni diisturla hesablamaq оlаr; giinki опlапп miitlэq qiy-
matlori Ьir-Ьiriпэ ЬэrаЬоr olacaq.

Yoni: бz-t = - бt-z (з13)

istiqamэtlarin tashihlari yn, va Дх аrqчmепtlэriпо gбrа xйsusi сэd-

vollordon ча поmоqгаmlаrdап segilir. ДN istiqamati ох meridianrna paru-
leldirso, NдС = а, bucaýt natuгadakt direksion bucaq olacaqdtr. Bu bucaq
geodeziya direksion bucaýr NlВ = d - miistavi direl<si.on bucaq adlanrr. Вч
Ьчсаqlапп araslndakt эlаqо bela ifada edilir:

c[r=c[,+Б-r (314)

Xottin dэqiq azimutu с meridianlann yaxlnla9ma bucaýr 7mtistэvi di-

reksion bucaq с, va Yеriп эуriliуiпэ gоrэ toshihi с arastndakr эlаqа a9aýr-
dakr di.isturla ifъdо olunur:
C[=C[r+y-Б
чэ уа
cf,r=c[-T+E (З15)
Bucaqlar iki istiqamэt tЫqi (R-L) olduýundan Ьчпlапп эуriliуо gёrо
tэshihlэri homin istiqamot tэshihlorinin Ъrqi kimi alrnacaqdrr. yani:
Д=6sад- бsul . (316)

эуriliуiпа gёrа tigbucaýrn biitiin iig bucaýrna olan tэshihlarin сэmi

onun oks-iýaroli сftтsеsiпа barabar olmaltdrr, yoni:
Д, * Az * Дз = g. (Зl7)
Bu iso oyriliyo gбго tэshihlэri hesablamanln yoxlamastdtr.
Sferik iigbticaqda Ьuсаqlаr cominin l8Qo-dan izatiliyino (tЪrqiпо) eks_
ses (е) deyilir. Eksses
180' р (3l8)
TR'
di.isturuilэ hesablanlr. Вчrаdа Р tigbucaýrn sahosidir.
Trianqulyasiyalarda eksses 9ох kigik olduýundan (ЬоrаЬаrtэrаfli tigbu-
caqcla tэrэtiп uzunluýu l5 km olduqda, eksses е=0,495) ekssesi saniya ilo
almaq tigtin (3l8) diisturunu islah edok: burada

_1l80't
Р=:-аЬsiпс, - -р"
27т
53l
 Bu kоmiууэtlэri (3l2) dЁsturunda уеriпэ yazsaq, alanq:

"'
=
#oDsin
с. (3l9)

Burada а va Ь - iigbucaýtn tоrэflоri; с - isэ а чэ Ь tэrаflоriп ага-

stndakt bucaqdrr.

ý 232. Соýrаfi koordinatlartn diizbucaqlr miistэvi koordinatlara

gevrilmosi va aksina
МЭsЭlЭпiп holli tigtin noqtэnin en daiгasi В vo uzunluq dаirэsi / чеri-
lir. Homin пёqtэпiп dйzbucaqlr koordinatlaп х, ч чо mеriсliапlапп уахtп-
lagmast bucaýr y/-nr tapmaq tэlэЬ оlчпчr.
Altrdэrocэli zonada verilon uzunluq dairosi L-lo yaxrn olan ох mеri-
diantntn uzunluq dairosi Lo = бо. fl - 3о, {igdэrэсаli zonada iso Lo = 3о , n
diisturu ilэ hеsаьIашr. Вчrаdа n - zonanln пбmгоsidir.
З82-сi gэkildэn gбriiпtir ki, чеrilоп noqtэnin ordinatr у = аД; Ьлпл
tэхmiпэп arl раrаlеliп saniyo hesabr ilo /" qбvstino Ьэrаьоr hesab etmok
olar. Onda

l" =1-1o (з20)

Bu qёчsйп uzunluýu, onun dаrоса ifъdosini еп dairosi В olan ра-

р
taxmini qiymэtini bela hesablamaq оlаr:

уо =Ц,/соsВ (32l)
у
меridiапlапп yaxtnlaýmasl bucaýlnr hesablamaq tigtin а, vo д nёqto-
lэrinin meridianlartna toxunan хэtlоr gэkok. Bunlar yеr охчпчп uzantlst ilo
D nciqtosindэ kasigorэk а,Dд = 7 bucaýtnt оmаlэ gоtirэсэkdir. аrD toxu-
nanlnln uzunluýunu tapmaq iigtin З83-сti gэklэ baxaq. oa,D diizbucaqh
tigbucaýrnd а1 у aza Ьilэrik:

Q,D =Nl8(90' _В) = N . ctgB . (з22)

5з2
 D

у
_----ъъ
а
А
\l
\s_-ar-
ч
Jo };
х .0о

цо
EЫator

ýэkil382 ýakil383

у bucaýr kigik olduýundan с, Dl bucaýrnt miistovi sektor qэbul et-

mэk оlаr. Bu sektordan mеridiапlапп yaxtnlagma bucaýrnr radian olgiisii ila
a9aýrdakr diisturla hesablamaq оlаr:
аrД
т =w" (32з)
arD
saniya hesabr ilэ

' a,D .р' ,

у'=UO! (З24)

a,l qёvsiintin uzunluýunu hesablayft (322) чэ (324) ЬоrаЬэrliуiпdэ

уегiпэ yazsaq, sаdэ ixtisardan sопrа alarrq:

то = l', sin .В . (325)

Absisi hesablamaq ti9Ёn оwэlсо ekvatordan чеrilэп en dairali раrа-

lelodok ох meridiantntn uzunlugu 382-ci gokildan taptltг:
оа, = х,

В arqumentinэ gбrэ х kоmiууэtlэri xiisusi соdчэldэ l' tЪsilо ilo чеri-

lir. interpolyasiyanr asanlagdrrmaq tigiin saniyэ чо onun hissolorinэ aid en
dairэsinin /" doyigmosino mlivafiq Лl" чеrilir.
Belэliklэ, absisin hesablanmast а, Q qovstiniin (Х -х) 9эkilindo he-
sablanmasrna gэtirilir. Bu komiyyoti х ilo topladrqda absis altntr:
Х=х+(Х-х). (з26;)

5зз
 (Х-х)-iп taxmini qiymotini almaq iigЁп sektorda ДаJа,D crzaq (9эkil
384). Ачэ а, nёqtolэrini dtiz хэtlэ Ьirlэ9сlirогаk Zar= 90О va ZA=|,
-I22'
katet а,а. - (Х-.т), kateti аД=у olanda а,аД dizbucaqlt аlапq. Вчгаdа
(х -,) = у ,,g|. Q27)

rg} Ьчсаgr 9ох kigik olduýu iigiin ооr, Т ilo эчэz etdikdo, 327-ci
2р
diisturu agaýrdakr gэkildэ yazmaq оlаr:

Jг

с{,
А
Х-х
L
Ct1

ýэКl384

(х -,) _ у,у (328)

2р
уо чэ у qiymotlэrini dtisturlardan уеriпэ yazsaq (Х - х) ti9Ёп ba9qa
qiymэt alanq:

(x-r)=+ ,P.sinB.cosв . (329)

2р'
Ellipsoiddon mtistoviya kegmok tigtin grxarrlan tэxmini dtisturlara gox
mrirоkkэь hodlor эlачэ edilir. Tocrtibi hesablamalarda xtisusi cэdvallardon
istitadэ olunur. Loqaritmastz hesablamalar йgiin D.A.Larinin rэhЬаrliуi ilэ
tэrtiЬ olunmug codvэli gostormak оlаr. Bu cadvoldэn mэlчm cogTati koor-

5з4
dinatlarr mЁstэчi koordinatlara чо oksinэ miistovi koordinatlan coýrat-r
koordinatlara gечirmэk ii9Ёп istifado olunur.
Loqarifma vasitosilэ соgrаfi koordinatlardan mtistoviyэ чэ эks|пэ
hesablamЪq tigiin F.N.Krasovski vo А.А.izоtоrrчп tэrtiЬ etdiklaгi cэdvoldon
istifado оlчпчr. Gёstэrilоп hэr iki codvolin owolindo izahat, diisturlar,
hesablamantn sxemi vo misallar verilmi9dir.

iirtiilmosi.
ý 233. Zonalartn
Miistovi koordinatlarln Ьir zопаdап digэriпа hesablanmasl
Эrazisi iki yanaýl zonada уеrlоgоп
l l mtixtolif miihэndis qurфlarlnrn, tikintisi
+Ё ll zona l iigi.in vahid koordinat sistemi olmalrdrr. Bu
zona
Бн l
!l
l Nlи lL mоqsэdlэ hог iki zonanl sorhod meridian
boyu З0' orazido ёгti.irlоr. Yэпi 30' arazidэ
уеrlоgэп btitiin triqonometrik mопtоqаlэriп
miistэvi koordinatlan hэr iki zona tigiin
hesablantr.
Tutaq ki, biгinci zonada koordinatlarr
\ x,y,olan l nёqtэsinin koordinatlarrnr ikinci
\
30 30
, t
zona iigiin hesablamaq lazrmdrr. Yопi XrYr-
l
l ,
l
l l ni tapmaq laztmdtr. Bunun ti9Ёп эwоlса аЬ-
Zonadan zonaya keýma sisi Х, еп Во- уа, sonra iso I, ох mеridiа-
ntnclan olan uzunluq,I, dairэsino gечirmоklэ
noqtonin coýrati kooгdinatlarr taprhr (9okil
ýaКl385 385). Noqtonin uzunluq dairosi Ln = L, *
ln - Y ikinci zonanln ох meridianrna kegiri-
lir. Yani ln, = Ln - l,r. Belolikla, l
ikinci zona tigiin nбqtosinin coýrati ko-
ordinatlari'inr, d)rtaprlrr. Вчпlаrа osasэn ох meriCianr -L, olmaqla, noqtonin
diizbucaqh i.Ъоrсiпuttап XrY, hesablantr. Hesablamant qtsaltmaq iigiin ele-
mentlori Ъапr чеrilоп xiisusi саdчоllэгdоп istitЪda оluпur. Hesablama а9а-
ýrdakr dtisturla арапlrr (сэdчэl 53).

X2=Xg* (,, + Ь. by.l0-'o), Ьу+с 1

(330)
yz=M+ ь t + bt.Ay,10-10 ),or**I
Ьчrасlа Ьу = у, - У"; Xg,Yo,a,b,ar,b.,,C,C, kэmiууэtlэri cэdvaldon segilir

535
 Koordinatlartn bir zопаdап diprina kegirilmasi
Саdчоl 53
3'-1i qorb 3o-1i gаrq 3o-1i gоrq 3'-li qэrЬ
i9аrоlог zопаsrпdап z<lnasmdan zonasrndan zonaslndan
зчliýоrq 3чli qэrЬ бО-li qоrЬ б"-l,i 9эrq
zonaSma zonaSrna zопаsmа zопаSша
Xr 4 892 48l,,7 l 5 207 з92,б,l 5540997,,l2 б 004б87,45
-yl +26 б0,39 +25з52,4l +23898,9б _з2657,19
у0 +240 l09,20 -228зз0,0з -2l5244,90 -l9б087,59
Ау -2lз 448,зl -2о241,7,62 -l9lз45,94 -228744,78
(аr+Ьr).Ау.l0-tо.ду + 158,8 l +|6з,22 +lб5,9б +l88.11
Cr +0,04 +0,05 +0,05 +0. 12
+2lз 289,46 -2028l4,з5 +l91l79,93
у2 -228556,55
Хо 4 888 l02,94 520з02l,,l l 55зббб8 l,б0 б0052б,3б

(ar+b.Ay.lO,to) .ýу +,l782,82 +7768,69 +,l 670,9з +970б5l

с +1,4,| + l,зз +1,1,I +2.08
х, 4 895 887,2з 52Lо79l,,lэ 5544з5з,70 б0l0234,95
al _0,и24l058
-0,0зб4з954 -0,03825 l 97 -0,иOOб922
b,Ay,l0-to
-2280 -2l64 -20lз -2322
а+Ь,Ду,l0-10 --0,0збщ2з4 -0,03827зб l -0,и0089з5 -0,и243380
al _0,00l372и
-0,00t з7290 -0,00 l ]724б -0,00l37 l5б
bгAy,l0-t0 +62888 +5б8з4 +5и73 +54922
аl+Ь.Ду. l0-10 -0,00074402 -0,000804l2 -0,0008б73 l -0,00082234

l
Таб,шща вь'.Iисления коордfiат Гаусса-Крюгера в
2
цредшах широт от 30О д<l 80О
ТаФпдФt дrя логарифш,tческого вьl.ислешФI коордшат Гаусса-Крюгера
дпя шФqг суг 30О до 80О

ý 234. xaritalarin tэrtiьiпdэ Qauss proyeksiyaýlnln tэtbiqi

Qauss proyeksiyasrnda diizbucaqlr karto-
qrаfiуа pbokosi koordinat (Х ча Г/ oxlarrna
paralel dtiz xatlordon iЬаrэtdir. Вч хэtlог tam ki-
lоmеtrа ЬаrаЬаr mоsаfэdэ gakilir. Ona gёrэ do
bu gэЬэkауэ 9ох vахt Hlometr sabakesi deyilir.
Orta meridian чэ ekvator хэttiпtlэп bagqa, qalan
mегidiап va раrаlеllэr, оrtа meridian vo ekva-
tora nisbotэn simmetrik gokikni9 оуrilэrdiг. Ап-
caq Ьчпlаr topoqratik хэritэlэrdо dtiz xotlэrtlo
t
и
ifаdэ оlчпчr (З86).
Ellipsoid sathi tizoгindoki nбqtonin geo- ýaкl386
deziya kооrdiпаtlап В чэ Z ila, onun рrоуеk-
siyadakr tэsчiri dtizbucaqlr Д Г koordinatlan arastndakt rabito agaýrdakr
tэхmiпi diisturla itъdо оlчпur:

5зб
 х- i/sin 8.cosr[,- * о'd7
ffr*B
х=
#. (s

(зз l)
,= 8 - В (' - ,r'u)]
o,L "cos rr #r"os'
Ьчrаdа Х- meridiantn uzunluýu l L Zo чэ еп dairэsinin
= - uzunluýu В olan
пёqtэуэ qэdэr mэsаfэdir.
Geodeziya koordinatlannclan d{izbucaqlr koordinatlaral xtisusi
сэdчэl
vasitэsilo 0,5 m dэqiqliklэ kеgmэk olar. ХЬritэ gэrgiчэsi
topa пёqtоlэriп
соýrаfi koordinatlanna g<iro dtizbucaqh koordinatr hesablanmasr
54-сЁ сэd-
voldo verilmigdir.

Хэritэ чэrэqi к-3чl_А-q{ 9аrgiчэ koordinatlanntn hesablanmast

Cadyal 54
Lo 50о й, 30" 50о l 5, 00"
t =L-Lo 51
_0
00 00 50о ll, 15" 51 00 00
в _52 30
-0 45 00
koortlinatlar
absis Х
42, 55,00" 475з9l7,7 q zsзт66Тtв 4 753 8l9,1
42 52 30 4,149 288,8 47462з9,r1,9 4749190,2
42 50 00 4744 659,9 4744 бlO,G1,9 ,l44
4 56l ,3
y
cz5rT0-
42
ц6,1
огtliпаt
_ бl 2з9,5
52 з0 _,] | 494,2
- 66 387 ,5 - бl 280,7
42 50 00 -7l _, _бб l - бl з21,9
Ахшпсt
72-5rт0-
42 52
4 75з 9l7,,l4
Absis Х
с zsз BO?j 47538l9,1
з0 4 7 49 288,84 4746237,6
42 50 00 з749l9о,2
4744 659,94 4744 608,7 4744 56l,з
42 9 428 55з,9 9 4зз 657,2 9 4з8 7б0,5
42 52 з0 9 428 _505,8 4зз бl2,5
9 9 438 7l9,3
42 50 00 9 428 457,7 4зз 567,9
9 9 438 б78, l

00 _ 0о з5,
42 52 30
4_5"
-0" зз, 12" _ 0о з0,39"
- 0 з5 43,5 - 0, з3, l0,5 - 0озO,з7,5"
42 50 00 _0 з5 42 _0 зз 09
-0з0 зб

' Тuбrцд{u коорд,rнат Гаусса-крюгера и таблпtрl

размеров рамок и гrтrощадей трапсrцд.r топо-
графичесrстх съемок

5з7
 xxxIII FэSiL.
KARTOQRAFiK PROYEKSiYALAR HAQQINDA
QISA MЭLUMAT

Aitov proyeksiyasr

l
I

ýaНl387.
Markazi mеridiап - 0о.

ildo
Diinya xoritэsini tortib еtmэk i.igtin sэrЬэst proyeksiya l889-cu
i9lэnib haztrlanmtgdtr.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdч,
Modit'isiro olunmug azimutal proyeksiya. Meridianlar Ьэrаьаг
inter-
ayilmi9
valda (masafoda; уеrtэgiЫэr. Onlai mэrkаzi meridiana nisbaton
Ьоrа-
оlчrlаr. Mэrkazi meridian dtiz xэtctir va ekvator uzunluýunun уаrlslпа
vo ЬэrаЬоr intervalda
Ьэrdir. Раrаlеllэr isa qiitbloro nisbotэn эуridirlэr уеr-
lа9iЬlэr.
каrtоqrагrk qэьаkэпiп xatti elementlэri (iinsiiTlori) ekvator
чэ mаr-
kэzi meridiandrr.
Fоrmасlа - siirii9ma i.imumiyyэtla azdrT,
Sahэda - stiriigmэ azdtr.
istiqamat - tam tohrif оlчr.
Masafa - еkчаtоr va mэrkэzi meridian xэtlori hoqiqi miqyasdrrlar.
Mahductiyyat - па ЬэrаЬэrЬчсаqlt пэ da eyni b.бyiikltikdэdiT,
Yalnrz diinya xaritэsini tortib etmak Ёgiiп i9lanilib, Winkel Тriреl
(tigqat Vinkel) proyeksiyasrnda istitЪdэ оlчпчr,

5з8
 Grid

чуq. .

Bu proyeksir""," }?I*111пэ aid mэlчmа tl аr

рrоqrаm taminatt ilэ qоучlчr.

Bu proyeksiya Alyaskantn Ьэrаьаrьчсаqlr xoritэsini tortib etmok

tigrin iglэnmigdir. Burada tэhrif bagqa Ьаrаьэrьuъаqlr pгoyeksiyalara nisba-
t"I_ !о* azdt. Riyazi dtisturlar toplusu imkan чеrir ki, iki sэthiоri (Sпуdеr,
l987) oks etdirmok tigiin ЬэrаЬаrЬuсаqlrпrп gaklini clэyigoson.
. Proyeksiyaslnt salma mеtоtlu. ýaklidoyigmig aiimutal proyeksiya-
drr. Вч 9ор Ьаrаьэrьчсаqh sthik proyeksiyanrn Кiаrk sfъrоidiпэ l86б-сi
ildэ dэyigmэsinin пэtiсэsidir. Bu б dоrэсэli diisturla hesablanrb. koordinat
baglanýrcr 64О gimal eni, l52o qэrЬi uzunluqdur. Toxunma nёqtosi
64. 9i-
mali еп, l52" qэrЬi uzunluqdur.
Krtoqralik gabokэnin xэtti еlеmепtlэri уохсlчr.
Fоrmаса - ideal ЬэrаЬоrЬчсаqlrdlг. Alyaska sahosindэ sэhч 1,2Ой
hoddindэdir.
istiqamэt - Lokal bucaqlar hor yerdo dtizdtir.
Мэsаl'а - Miqyasrn minimal qiymэti 62О,5
ýimal eni, l56o qоrЬ uzun-
luýunda 0,997 ЬэrаЬоrdir. Bu пбqtэdэп uzaqlaýdrqca miqyas^ Ьбуtiуtir.
Alyaska чо Aleut adalartntn goxu haqiqi miqуаъ xэttlndon mohdudduilar.
Bunun yanmadantn uzanan hissэsinэ iidiyyui,
уохdur. Alyaska tigtin miq-
yastn qiymэti 0,997 ilo 1,00З аrаstпdа toraddiid еdiг.
Mahdudiyyat - Alyaskadan uzaqlagdrqca tohrif 9ох аrttr.
Istilhda sahasi - Таm gtat kimi Alyaskanrn Klarkln l866-cr il stЪrоi-
dindЭ va уа NAD27-do ЬэrаЬоrЬчсаqh xoritэsini tortibidir. Bu
рrоуеksiуа
bagqa datum чо sferoidlэrdan istit-ado rigr,in optimal deyil.

5з9
 Е seriyalr Alyaska proyeksiyasr

ъ
t

%чо о.

. ýakil389.

Bu proyeksiyaya aid раrаmеtrlаr рrоqrаm tominatr_ilo qoyulur.

Bu рrоуеksiуа-ДВý ёеоlоji Xidmati (USGS) tаrэfiпdап l972-i ilda
Дlуаskапiп i:2500000 xэritэsini па9r etmok iigiin i9lэnmigdir.
Proyeksiyasrnr salma metodu.
тэхmiпоп Ьотаьэrаrаlr konik proyeksiyaya miivafiqdir. Вахmауаrаq
ki, опа 9ох vaxt кМеrkаtоruп 9oklidэyiými9 kбпdоlоп proyeksiyasr>-da
dеуirlаг
Кэsi9mэ xэtti - standart раrаlеllэr 53о30' 9imal eni чэ 66О05'24" 9i-
mal eni.
kartoqratik gabakanin xatti elementlori - morkazi поqtэdэп 9жап
mегi-diапlаr dtiz хоtlоrlэ oks оluпчrlаr.
Paralellar konsentгik toplanan dairovi qovslordirlar,
Fоrmасапа baraborbucaqlr чэ no da еупiЬоуйНtikdэ оlап proyeksiytr.
Sаhэ - па ЬэrаЬэrЬчсаqli чэ no do eyni bбytiНiikdэ оlап proyeksiyadrr.
istiqamat - standart раrаlеllэrdэп uzaqla'drqca tэhгif аrtrr.
Мэsаfэ yalntz standart раrаlеllоr Ьоучdчr,
Bu proybksiya Дlуаskа iegionunun дlечt аdаlап va Berinqov donizi-
nin хэritоlэriпi tartib еtmэk tigtin уаrауtr.
istitadэ sahosi - |9'72-ci ildo ДВý Geoloji Xidmэti l:2500000 miq-
yastnda Дlуаskапrп xэritosi tэrtib olunmuý vo 1954-cti ilin xoritэsi ilэ
biiqayiso 1974-cti ildon Aleut adalan чэ Вегiпq donizi хогitоlа-
"dit.igdir.
rini tortib еtmэk iigiin istifada оlчпчr.

540
 АlЬегsiп еупi b0yiiklйkda оlап konik proyeksiyasr
,

Мэrkэzi meridian - пб" o".i"fri:i"'j" Birinci чэ ikinci stanclart

раrаlеllэr - 20О gimal eni чэ 60О gimal eni.

Ba;lanýlc mеridiап - 40О gimal eni.

_ _Bu konik proyeksiyada bir stanclart раrаlеldэп istitadэ есlэпdо bozi
tоhriflагi azaltmaqiigiin.iki standart раrаlеiсlэп istiГado edrlir. Вахmауаrаq
ki, пэ tЬгmа, по xэtti miqyas hoqiqi dtiz deyillor, bu iki standart
arastndakt rеgiопlаrdа tэhrifi minimuma gatdlrrr.
раЙеllаi
._
Bu рrоуеksiуа 9эrфап qоrьэ uzапап yerin boyiik sahosinin xэritosini
tэrtib etmэk iigtin daha gox уагаrlrdr, noinki,
9imaldan сэпчьа olan sаhэпi.
Рrоуеksiуапtп salma metodu.
konik proyeksiyadrr. Bu proyeksiyada meridianlaг eyni inteгvalda
olan dtiz хэtlэrlа Ьir поqtэdэ Ьirlоgirlэ.. qritbl". ауп-ауп noqtolor
kimi
уох, qёvs kimi gопiпtirlэr. Раrаlеllэr isa qtitbloro yairnta;arqca aralarrnda-
kr mэsаfэ azalan konsentrik dаirоlэrlэ эks оlчпчrlаi.
kэsigmo xэtti - ikidir: еп dairasinin dorocosi ilэ hesablanan standart
раrаlеllаr.
kartoqrafik ýabakanin xatti elementlori biittin mеridiапlаrdrr.
-
Fоrmа - standart раrаlеllэr boyu dэqiqdir чэ minimal tahrif standart
раrаlеllоr arastndakt rеgiопlаrdа чэ опlага yaxln olan regionlardadrr.
Meridianlar vo раrаlеllэr arasrndakr 90о bucaq saxlanrlrr.
_ Uzunluq xэtti boyu miqyas enlik xэtti Ьоуч miqyasla eyni olmadrq-
lanndan sonuncu рrоуеksiуа ЬоrаЬоrЬчсаqlr
рrоуеksiуЙеуil.
Sаhэ - brittin sаhоlэr Yеrdэki miivafiqsaholэro
рrороrsiопаldrr.
istiqamэt; Lokaldrr - standart paralelloi boyu ЬоqiqЙiг.

54|
 Маsаl'э: -proyeksiyada mosafonin ап yaxýlsl оrtа епliklэriпdэdir,
standart paraiellor'arastndakt раrаlеllаr boyu miqyas kigilir,
опlаrdап
эks modelda оlчr,
kопаrdа isa boyiiyiir. Меridiапlаr boyu miqyasrn doyi9mosi
On уаху пэtiса оrtа еп dairosinclэ уеrlо9оп, 9orqdon qorbo
uzan_an
сапчьа enin dia-
regionlann хэritэlоriпiп tortibindэ oldэ оluпчr. $imaldan
qэrЬа uzanan rеgiопlаr
pu"roo., з0-50 C"ru.uO"o 9ох olmamalrdrr. ýarqdan
tig{in mэhdudiyyэt yoxdur.
istitЪdu burr"ri, Копtiпепtlоr iigtin уаrаmf. Kigik rеgiоп
чэ оlkоlэr
tigtindiir.
ДВý-rп kontinental qtatlarrntn xoritэlarini tэrtib etmok tigtin istifada
оlчпur. ЭЬаsап 29оз0' ,n" 45"з0' iki standart раrаlеl kimi istit-adэ
оlчпчг,
Bu proyeksiya iigiin 48 ýtatda maksimal tоhrif |,25"h-dtr.
Standart ра-
rаlеllэri segmak iigiin tэklif olunur: gimaldan conuba iiziinluq diapazonun
I standart
dэrосо ito miiоууэп еdопdэп sonTa diapazonu alttya_bёlmok. ра-
_
l/6 diapazona, ikinci standart paralel
ralel conub qiitbtinЁn sorhoddindo
gimal sоrhэсdiпоэ mant] 1/б diapazona ЬоrаЬаr olacaq,

ВаrаЬаrаrаlt azimutal proyeksiya,

, \
о a

,
Ф
]
(
\ I

ýэkil 391.
Prtlyeksiyantn mэгkаzi - 0О, 0О,

Bu kartoqratik proyeksiyanrn эsas Ёstiinliiyii опdап ibarotdir ki,

bu
irtlqurэt morkazi пбqtэdэп daqiq оlgiiltirlэr, Bu
proy"ksiyada mЪsаtа
"" daxil edir: ekva-
proy"ksiya бziiпэ a9aýrdakr йti'oкtiп olan oгiyentirovkanr
tогiаl, qiitbi va 9эр.
542
 Proyeksiyaslnr salma metodu:
_ Azimutal proyeksiyadrr, yеr gаппtп proyeksiyasrnr qlobusdakr istэni-
lэп nciqtodon mristэvi sothinэ salmaq оlаг.
Bununla belo proyeksiyanrn istonilon oriyentirlэnmosindon, эп
qtitb oriyentirlonmэsindэn - ЬоrаЬоr mэsаtЫi xtisusiyyotloгini saxlayan 9ох
biittin meridian va раrаlеllоrdап istif-ado оlчпчr. тохчпъп nёqtэsi segilbi9
yaýaylý rnontaqosi olan 9ор оriуепtirlэmэdоп do istitbdэ olunui.
Kartoqratik gэbokanin xэtti еlеmепtlэri:
Qiitbi оriуепtirlаmэ - diiz mericiianlar Ьоrаьоr аrаlt bёltinorok eni
konsentrik dаiгоlоrа Ьёltiг.
Ekvatorial оriуспtirlаmа - proyeksiyanrn ekvatoru чэ proyeksiyanrn
mэrkэzi mегidiапr - 90о bucaq altlnda kosigon dtix хаtlоr.
ýэр оriуепtirlэmэ - mоrkэzi meridian - d.i.z, ancaq mоrkэzi mеri-
dian boyundan bagqa heg уеrdЭ 90,-lik bucaq altrnda kэsigmэ yoxdur.
Fоrmаsr - mоrkэzdэп bagqa btitr,in tЬrmаlаг tэhriiЪ mэruz qаlrгlаr.
Мэrkэzdэп uzaqla;drqca tаhrif аrtrr.
saha - morkazi пёqtэ istiqamэtindэ tэhrif аrtш. Мэrkэzdап btittin
оriуепtir пбqtэlэriпэ qэdаr mэsаfэ daqiqdir.
Umumiyyэtlo mэrkоzdэп 90о - o'"hdudur, baxmayaraq ki, Yеr Нirо-
sinin pгoyeksiyastnr salmaq olar. Qtitb proyeksiyasr 30О radiusunda rеgiоп-
lаr riglin уагауlr. onda tэhrif minimal оluг. Morkezdon l5o olanda йь.iг
1,2o/o,
_З
0О - 4,'l uh, 4 5О - | |, lu^, бОО -20,guh, g 0" - 57 uh.
istifada sahalari.
Hava ча daniz naviqasiyalarlnrn mаr;чrutlаrr.
Qtitb proyeksiyasl - qritlr regionlarrntn xoritэsi чэ qtitb naviqasiya
mаrgurutlап.
_ Ekvatorial proyeksiya - ekvatorcla уеrlэ9оп orazilor чэ ona yaxln
оlапlаr, mоsэlэп Sinqapur.
9ар рrоуеksiуаlаr - qritblэrlo еkчаtоr arastnda уеrlоgап оrаzilэr,
mэsэlэп Мikгопеziп irimiqyaslr kartoqrafiyasl rigtin. Оgir bu'proyeksiya-
dan biitrin Yеr 9ап rigtin istitatlэ olunirsa, oncla-9arrn iaxili proy"KsiyЪsr
Lambertin Azimutal proyeksiyastnt yacla salacaq. yапmýаrtп xarici fьгmа
vo sahosini tэhrif edocok. Son поtiсэсlэ qimal qritbtincэ Ьэrkэzlэ;dirilmig
qiitb proyeksiyasrnda сопчЬ qйtbiinti бziinrin on bёyiik чо эп uzaqdakr
clai-
rэsi kimi gоstоrосэk.

54з
 Веrmапrп еупi bбyiikliikdэ olan silindrik proyeksiyasr

ц { fl

гJ
г
ъ a
l.
"L l{: ,
lI
li ta tд l..
{ ц
ч
А t
\
l Pr. f, ь
I
\
r l ,
I \
L
ь
к

ýэkil 392.
Маrkэzi meridian - 0о

Proyeksiyanrn salma mеtоdч.

Silindгik рrоуеksiуаdrг.
Standart раrаlеllоri - 30О 9imal eni чэ 30О сэпчЬ eni.
Kasigmo xotti - iki paralel - ЗOО gimal va canub епlэri,
Kartoqrafik gabэkonin xэtti elementlari - meridian чэ раrаlеllоriп
hamtst diiz хэtlоrlо aks olunublar.
Fоrmапtп minimal stirtigmosi - standart раrаlеllоrdэdir. Fоrmапtп
siiriigmasi standart раrаlеllоr arastndadtr - 9imaldan сэпчЬ istiqamэtinэ vo
g".qd"o qаrЬ istiqamэtina ЗOО 9ima1 enindaki pыaleldan уuхаrl va 30о сэ-
пчЬ enindaki раrаlеldап a9aýr.
Sahoda tэhгifуохdчr.
istiqamotda daima stir{i9mэ var.
yalnrz dtinya хэritаsi-
мэsаfэdа уаlпz ekvator boyu stir{i9mэ оlmчr.
nin tartibi tigiin istit-ado olunur.

Вiроlуаr gap ЬэrаЬаrЬчсаqlr konik рrоуеksiуа,

Bu рrъуеksiуа xtisusэn ýimali чэ cnubi Amerikanrn хэгitэsiпi tэrtiь
еtmэk Ё9Ъп'i9lэпiЬ hazrrlanmt9drr. Bu, Lambertin ЬэrаЬоrЬчсаqlr konik
proyeksiyasrna эsaslanmrgdrr. Burada iki Ьiгi-ьiriпо yanaýl olan maili konik
pToyeksiyalardan istit-ado оlчпчr.
Ьirlэ9dirirlэr. Вё-
Qtitbtэr6o l04o sэpalanmi9 ikr meyilli konikproyeksiyanr
yiik dаiгапiп uzunluýu lиo, 20О сэпuЬ errindon vo 110О qоrЬ uzunluдndan Ьа9-

iuyu*q Мэrkоzi дmеrikаdап kе9эrоk 45О 9imal enindэ vo tэхmiпоп 19о39'36"

qarb uzunluфnda qчrtапr. Хоritэпiп miqyasr toxminan 3,5% boytiytir, Nфtэпiп
Ьа9lапфс koordinatlan |,7"|5,9imal eni, 73О02'qаФ uzunluфdur (Sпуdец 1993),

544
 iki maili konusun hог Ьiri хоуаlэп хоtlэriп kэsigmэlэriпi amolo gati-
rir. Bu standart хэtlэr he9 Ьir раrаlе1 vo уа meridianla iist-iista dtigmiir.
Kartoqrafik gоЬэkэпiп xэtti еlеmепtlэri - yalntz hэr bir gaklidэyigmi9
qiitbdэn yaxtndakr hэqiqi qritbo qоdоrdir.
Fоrmа - Ьчсаqlапп ox9arlrýr saxlantltr. Lakin iki konik рrоуеksiуа-
nrn birlogdiyi уеrdо bfu az sohv olur.
Saha - standart хоtlогiп yantnda tэhrif minimumdur. Standart хаtlэг-
dэп uzaqlagdrqca tэhrif аrtrr.
ВоrаЬэrЬчсаqlr olduýu tigiin (mtiэууоп htiduddan kопаrа gжmаmаф
lokal istiqamэtlэr dэqiqdirlor.
Моsаf'э - standart xott boyu mosafo hoqiqidir.
ýimali чэ Cnubi Amerikanr eyni vaxtda oks etdiron xtisusi proyeksi-
yadrr. Bipolyar 9эр konik proyeksiya yalntz ýimali чэ Cnubi Amerikanr эks
etdirmak iigiindiir.
l94l-ci ildo Amerika СоýrаГr Camiyyэti tэrэt-tпdэп az sоhчlэ ýimali
чо Conubi Amerikanrn xoritэsini tartib etmok iigйп iglonib. l979-cu ilo qa-
dэr Ьч proyeksiyadan istifado olunurdu.
l 979-cu ildon Мегkаtоrцп kёndolan proyeksiyastndan istitЪdo оlчпчr.

Вопп proyeksiyasr

ýaKI393.
Маrkэzi meridian - 0"

Bu eyni bёyiikliikdэ olan proyeksiyada mэrkаzi meridian чэ biittin

раrаlеllог boyu haqiqi miqyasa malikdirlэr.
К<iпdэlэп proyeksiya sinosoidal proyeksiyaya miivafiqdir. Nоrmаl
proyeksiya iso Vеrпеriп proyeksiyastna miivatiqdir.

545
 Proyeksiyanr salma mctodu:
Psevdosilindrik proyeksiyaclrr. Enlik раrаlеllоri meridianlar tigiin hoqiqi
miqyaslr eyniuzaqlagmtg konsentrik dаiга qovslori kimi tэsчir оlчпчrlаr.
Burada уаlпz standart раrаlеl tohrifэ mэruz qalmrr.
КаrtоqrаГrk gаЬэkапiп xэtti elementi - mэrkazi meridiandrr. МОrkЭzi
meridian чэ standart раrаlеl boyu tэhrif yoxdur. Ancaq bu xotlardэn uza-
qlag-drqca sэhч аrttr.
Eyni bёyiikltikdэ оlап bu proyeksiyada hoqiqi istiqamat mэrkэzi mеridi-
ап Ьоуч vo stantlart раrаlеllаrdэ lokaldrr - miiэууоп hiiduddan kanara gжmlr.
Masafa: мэrkоzi meridian ча hаr ьir раrаlеl ьоуч miqyas hoqiqidir.
Bu proyeksiyadan kontingent vo kigik rеgiопlапп хэritэlэгiпi tэrtiЬ еtmЭk
tigtin isilГаrJо olunur. Тэhrifiп goxluýu mосЬчт edir ki, хаritэlэr bagqa eyni
bёytikltikdэ olan proyeksiyalarda tartib оlчпsчпlаr.
I9-cu эsrdJ va 20-ci osrin эwollarindэ дsiуапtп, дчstrаliуапш, дч-
ropanln vo ýimali Amerikanrn atlas хэritэlоriпi tэrtiЬ etmok iigtin istifado
olunurdu. sonradan bu proyeksiya Lаmьеrtiп еупi. bёytikliikdэ Azimutal
proyeksiyasr ilo Rancl MitTatty ЕСо va Hammond, inc. Kontingentin xori-
tаgэkmэ kompaniyasr tэrat-tndon dэyigdirilmi;dir.
Frапsа, irlandiya, Marokko va sair Дrаlrq donizi оlkэlэriпdо irimiq-
yaslr topoqraf-rk хэritэgэkmоsiпdо istitada оluпчr (Snyder, l987).

Kassini - Zoldner proyeksiyast

ýakil 394.
Prclyeksiyantn mэrkэzi - 0О, 0О.

Bu kёпdоIэп silindrik proyeksiya по eyni boyiikltikdэdir, пэ ЬэrаЬоr-

bucaqltdtr, ancaq markozi meridian boyu vo ona paralel хэtlэr boyu miqyas
sabit qalrr. Bu proyeksiya gimaldan conuba uzanan vilayotlaгin irimiqyaslt
хэritоlаriпi tэrtib etmak й9tiп daha уаrаrlrdtr. Ondan bagqa Kassiпi рrоуеk_
siyasr adtnt da dagryrr.

546
 Yеr gаппtп kбпdоlэп silindrdэ abstrakt (mtiсэrrоd) proyeksiyast elo
sаltпtг ki, toxunan mоrkэzi meridian boyunca оlчr. Kassini-Zoldner рrо-
yeksiyasr ЬэrаЬэrЬчсаqlr proyeksiyanrn analoqu, Меrkаtоruп kбпdоlоп
proyeksiyastntn Меrkаtоr proyeksiyastna analoqu kimidir. <Kassini-Zold-
пеr proyeksiyastntn>> adr l9-cu osrdo iglonmig ellipsoid ehtimalrna daha уа-
xtndtr. Bundan рrоqrаml tэmin etmok i.igйn indi dэ istifadэ оlчпчr.
Каrtоqгаfik gobokonin xэtti elementlori - ekvator, mэrkоzi meridian
чэ mэrkоzi meridiandan 90О uzaqda уегlоgап hоr Ьiг meridiandrr.
Fоrmа - mэrkаzi meridian boyu tэhrif yoxdur. Mэrkozi meridiandan
uzaqla9drqca tohrif artrr.
Sаhэ - morkazi istiqamэt boyu tэhrif уохdчr. Morkazi meridiandan
uzaqlagdrqca tэhrif аrtrr.
Istiqamot timumiyyatlo tоhrif olunur.
Miqyasrn tohrifi mэrkэzi meridiandan uzaqlagdrqca аrtr, апсаq mэrkаzi
meridian boyu чэ ona perpendikulyar хэtlоriп hamtstntn miqyast daqiqdir.
Bu proyeksiyadan mэrkоzi mегidiапа yaxrnda уеrlоgэп orazinin iri-
miqyash xoritasinin tэrtibindэ istifadэ olunur. Sferoiddэ arazinin oks olunmast
mэrkэzi meridiandan 5" saýa чэ sola olmaqla mэhdudlagrr. l0o-Iik diapazon-
dan kanardakr obyektlorin рrоуеksiуаlап bu proyeksiyada dйzgiin almma-
drýrndan Меrkаtоruп Kёndolon proyeksiyastna daha gox ristiinltik verilir.
ýimaldan conuba doýru uzanar' orazilэrin irimiqyash xaritolorini ta-
ritb еtmэk iigtin istifbdэ оlчпчr.
Bu proyeksiyadan l9-cu оsrdэп ingiltorэnin Harbi-geodezi idarasi.
(Ordnance Survey), Кiрr, Qexoslovakiya, Daniya, Malayziyada чо Alma-
niyada bu giiпэ qэdоr istitado olunur.

ýаmЬеrliпiп trimetrik proyeksiyasl

ýэКl395.
Prclyeksiyanr miiаууэп edon ti9 noqta - l20o qэrЬ uzunluýu, 48О gimal eni,
98О qаrЬ uzunluýu, 27О gimal eni чэ 70О qэrЬ uzunluýu, 45О gimal eni.

547
 вч standart proyeksiya Milli Соýrаfi comiyyot tэrэfiпdэп i9lэnib ha-
arlanrb чэ kontingentlэrin хэritэlэriпi tortib etmэkdo istifada olunur. Ва9-
lanýrc ti9 nбqtodon istonilэn noqtoyo qоdэr mоsаfэ taxminan dtizdtir. Рrо-
yeksiyasr miistэvidэ 9эkilidoyi9mi9 оlчr.
КаrtоqrаГrk gаЬэkо хэtlэriпiп еlеmепtlэri уохdчr.
Fоrmа dэyigikliyindo tohrif hэr yerdo azdt. Bu gэrtlо ki, iig noqto
хэгitа sэrhоddiпэ yaxtnda оlsчпlаr. onda sаhэ tэhrifidэ az olur.
istiqamэt tohrifidэ btitiin uzunluqda azdt.
Segilmig istinad пёqtоlоri biri-birindon uzaqda хоritо sorhэddinin уа-
xrnlrýrnda olmaltdrr.
(оIJг_
ýаmЬеrliпiп bu pюyeksiyasшrdan дRс, iNFo песо Ьir пэtiсоlапэп
PUT) pюyeksiyaHmi istitbdэ olunabilor, gtinki эks dэyr9dirilmэ арапlmш.
Milli CoýTafi Cэmiyyoti tэrаt'iпdэп standart kаrtоqrаГrуа proyeksiyast
kimi kontingentlэrin goxunun хэritэlоriпi tortib etmэk tigtin istifadэ оluпur.

Кrаstеriп parabolik proyeksiyast

|.
a_.

ýakil 396.
Markazi mеridiап - Oо

Bu (saxtaslindrik) psevdosilindrik eyni boytikliikdэ olan proyeksiya-

dan asasэn dtinyanrn tematik (mбчzчlаr) хоritэlэlоriпi tэrtiЬ etmok iigtin
istifado оlчпчr. Buna gox yaxt Putttitl_;a Ра proyeksiyasr da deyirlor.
Kartoqrafik gabokэnin xэtti elemerrtlori ondan ibarэtdir ki, morkozi meri-
, dian еkvаtоr uzunluýunun уапfl qэdor diiz xotdon ibaгatdir. Раrаlеllэr qеУП Ьа-

rаЬэr intervalda dtiz хаtlэrlа mэrkazi meridiana реrлоепdikчlуаrdrrlаr. Раrаlеllаr

arasmdakt (mэsаЬ) interval ekvatordan uzaqla9drqca (dаrаlrr) azalr.
Morkazi meridian boyu 36О 46' 9imal eni vo сапчЬ eninda tahгif уох-
dur. Bu поqtэlэrdап uzaqlagdrqca tэhrif aTttr vo оп 9ох поzоrа 9аrрап xarici
meridianlarda чэ yiiksэk епliklэrdэdir.

548
 istiqamэt - Lokal bucaqlar раrаlеllэriп 36" 46' 9imal eni чэ сопчЬ
enindo mэrkazi meridianla kэsi;mаlэriпdэ dtizdtirlэг.
Bagqa уегlэгiп hamtstnda istiqamэt tэhrifо mэпш qalrr. Miqyas yal-
ntz З6" 46' 9imal enindo чэ conub eni boyu hэqiqidir. istэпilэп en tizra
miqyas sabitdir чэ еkчаtоrа пisЬэtэп simmetrikdir.
Bu proyeksiyadan yalnlz dtinya xoritosi tэrtiь etmэk mэqsodэuyýundur.
Istifadэ sahosi - dtinyantn tematik хэгitэsiпi tortib etmэk.

Еупi b0ytikliikdэ slindrik proyeksiya

l
\ { у
l

\ 1

\ U
\
l
\
l
\

ýаНl3Л.
Мэrkаzi meridian - 0o. Standart раrаlеl - 40О
ýimal eni. Oks tэrэfiп paralleli- 40О.
сэпчЬ eni eyni vaxtda standart раrаlеldir.

Bu eyni boytikltikda olan proyeksiya haqqrnda birinci dэfэ l772-ci i|-

dэ Lambert yazmtgdtr. Nadir hallarda bundan istifado оlчпчг.
Bu normal perspektiv proyeksiya ekvatora toxunan slindrik sothdir.
Nёqtэlэr ekvatorda kэsigirlэr.
КаrtОqrаГrk gэЬэkэпiп xэtti еlеmепtlэri: поrmаl proyeksiyada biittin
meridian va paralellor реrрепdikчlуаr dйz xotlordirlar. Meridianlar eyni in-
tervalda yerla9iblar va опlапп uzunluqlan ekvator uzunluýunun 0,32-ni
tэ9kil edir. Раrаlеllаr eyni inteгvalda deyillor, эп 9ох iпtеrчаl ekvatorun уа-
xrnlrýrnda mligahido olunur.
Qiitblor uzunluýu ekvatora ЬоrаЬэr olan xotdon iЬаrэtdir.
Nоrmаl оriуепtirlоmэdо fоrmа standart раrаlеllоr boyu hэqiqidiг
(dэyigmэzdir).
Sahodo tоhriГуохdur.
Lokal bucaqlar standaTt раrаlеllоr чэ уа standart хэtlоr boyu diizdriгlог.

549
a

Miqyas еkчаtоr Ьоуч haqiqidir (_doviýmэzdir). Miqyas эп 9ох qiitblorin

yantnda tэъrif olunur. Markэzi xatt Ьоуu uzanan ensiz vilayэtlor iigtin уапуш,
tэhritb mэruz qalrrlar,
Qtitblorin yaxrnlrýrnda on 9ох tЬrmа vo miqyaslar
Yalnrz ekvator regionu iigiin эlveriglidiг.

ikiqat stеrеоqrаfik proyeksiya

ýakil398.
Kclortlinat ba9lanýtctntn eni - 52о 09,22" ,L78 9imal eni,

Кооrсliпаt sistemi Rijkscliehoek - stelsel Niderlandda istifadэ оluпur.

Mэrkazi meridian - 5"2З' l5",5 9эrq uzunluф,
Miqyasrn эmsalt - 0,9999079.
х oxu tizro stiriigmo - 155000 mеtr va J'oxu tizrэ siirti9mо iso -
463000 mеtrdir.
ВэrаЬаrЬuсаqlr proyeksiyadrr.
Proyeksiyasrnr salmaq metodu:
Qlobusda toxunma noqtosinin aks toratrndaki
поqtэdэп gогtiпоп
дzimчiаl perspektiv proyeksiya. proyeksiyastnt miistoviya salmazdan awol
goklo
пбqtоlоr ,tъrоiоа"о Quuss stЪтаsrпа transtbrmasiya оluпчrlаr (ba9qa
sаlЙrrlаr). B{itiin ,.ridi.n vo раrаlеllоr уа dairanin qovsti kimi чэ уа dtiz
хэtlоr kimi gёstarilirlor.
кооrdiпаt gobakasinin xotlori biri-birini 9]0о bucaq altrnda kоsirlаr.
КёпdэlоП proyeksiyada paTalellar ekvatordan hэr iki эks tarofa ауilагаk
istiqamatlondiatiы"r. Qэр proyeksiyada yalntz mоrkэzi.раrаlе1 i9arosinin
эksigaroli раrаlеllэri diiz^xitla oks оlчпчrlаr. Qalan раrаlеllоr diiz раrаlеЬ
dan hэr iki qi.itblэra taTэf эуilirlоr.
Kartoqratik 9эЬоkапiп xэtti elementlori - Meridianlann hamtst qtitbo
oriyentirlanib (поrmаl pryeksiyada).

550
 Ekvatorial oriyentirlomo (kёпdоlэп proyeksiya) - Morkэzi meridian
чэ еkчаtоr.
Qэр рrоуеksiуа - Morkэzi paralelin igarasinin oksi igarali Markozi
meridian vo paralel.
Formast - borabarbucaqlr. Loka1 fоrmа dэqiqdir.
Hoqiqi miqyasr - mэrkоzdэdir. Моrkоzdэп uzaqlagdrqca tэhrif artrr.
Моrkоzdэп istiqamэtlэr doqiqdirlor. Lokal Ьчсаqlаr hоr уеrdо dэqiqdirlэr.
Morkozdon uzaqlagdrqca miqyas boyiiyiir.
Umumiyyotlo уапmgаrlа mэhdudlagrr. О biri уапmgапп da bir hissэ-
sini gбstэrmоk оlаr, апсаq tоhriГ9ох artacaq.
irimiqyaslr koordinat sistemindэ (Kanadanrn эуаlэti) Nyu - Bransuik
чэ Niderlandiya хотitэlэriпi tэrtiЬ еtmэk iigiin istitadэ оlчпчr.

Еkkегtiп I proyeksiyasr

$г I

ýэkil 399.
Morkozi meridian - 0о

Bu proyeksiyadan эsаsэп sччеrеп хэritоlэгiп tortibatrnda istitЪda olunur.

Psevdosilindrik proyeksiyadrr.
Kartoqrafik gэЬэkапiп xotti еlеmепtlэri - раrаlеl чэ mеridiапlаг -
dtiz xotlo ЬэrаЬэrаrаlt mэsаfэdо уеrlэ9irlэr.
Qtitblэr чо mогkаzi meridian - diiz хэtlоrdirlаr чэ onalnn uzunluqlan
еkчаtог uzunluýun yanslna ЬоrаЬэrdir.
Fоrmа saxlantlmtr.
Sаhэ dayigir.
istiqamэt hэr уетdэ tэhriГоlчпчr. Miqyas 4'7o|0'9imal чэ сопчЬ en-
lэrindэki раrаlеllэr boyu hэqiqidir (sabitdir).
Ekvatorda ardrcrllrq pozulur.
Bu proyeksiyadan yalntz suvenir хэritэlоr tortib etmak tigiin istitЪdo
olunur.

551
 Ekkertin II proyeksiyasl

ц
Ё
i

-l
it\г

ýэkil 400.
Мэгkаzi mеridiап - l00o qorbi uzunluqdur.

Psevdosilindrik eyni bёyйkliikdo оlап proyeksiya.

Proyeksiyasrnr salmaq metodu :
Psevdosilindrik proyeksiya. Paralellar - qeyri ЬоrаЬоr mэsаfоdо уеr-
la9an dtiz хэtlэrdir. Meridianlar isэ ЬэrаЬэrаrаlt dtiz xotlordir. Qtitblэr vo
morkozi meridian uzunluqlan ekvator uzunluýunun уапslпа ЬэrаЬоr olan
dtiz хэtlоrdirlаr.
Fоrmа saxlantlmtг.
sаhэ saxlantltr.
istiqamot hоr уеrdо tohrif оluпчг. 55О10' 9imal чэ сапчЬ епliklэгi
Ьоуч hэqiqi miqyas saxlantltr. Ekvatorda аrаkэsmэ qanunu роzчlчг. Ya|пz
sччепir хэritоlоr tortib etmok iigtin istifadэ оlчпчr.

Ekkertin III proyeksiyast

ч
t
r (,>

чý .!l , t

ý
lг

ýэkil 401.
Morkazi meridian - 0о

552
 Psevdosilindrik proyeksiyasrndan оsаsэп diinya xoritasini tortib et-
mэk tigiin istifadэ olunur.
Кагtоqrаfik gэЬэkэпiп xotti еlеmепtlоri - раrаlеllоr dtiz хэtlэrlо Ьэ-
гаЬэrаrаlt уеrlэ9irlэr. Meridianlar ЬэrаЬогаrаlr elliptik оуrilэrlо уеrlэ9irlаr.
Мэrkэzi mеridiапlаr + l80о-dэ оlап mеridiап уапmdаirа foгmastndadrr.
QtitЬlэr чэ mэrkоzi meridian - dtiz хэtlэrdir va опlаr ekvator uzunlu-
ýunun yanslna ЬэrаЬаrdir.
37055' 9imal чэ сопчЬ enlorindoki paralellordэ fоrmапrп (dartrlmasr)
uzadtlmast уохdчr.
Sаhэ saxlanllmtr - doyigir.
Ekvatorda istiqamэt tэhпfЪ moruz qalmtr, Qalan istiqamatlэrin hamr-
srnda (sйriigmа) tэhгif чаr.
З'7"55'сопчЬ va gimal enliklэгindaki раrаlеllэr boyu miqyas hэqiqi-
dir dэyigmir. Qtitblэrэ yaxrnlagdrqca obyektlэr 9imaldan сэпчЬа stxtltгlar.
_

Diinya хаritэsiпiп tortibinda istitbdэ etmok mэqsэdа чуфпdчr.

Эsаsэп dЁпуапrп tematik xэritosini tartib etmak tigiin istif-ada оluпur.

Ekkertin IV proyeksiyasr

-.l \
./
ь.
J,
ц
I
-l

ti
/

)
\
ý
rt I
l
(
I l l, I

ýэkil 402.
Мэrkоzi meridian - 0о

Bu eyni bёyiikltikdo olan proyeksiyadan эsаsоп dtinya xoritэsini tаr-

tib еtmэk iigiin istifadэ оlчпчr.
Psevdosilindirk eyni bёytikliikdэ оlап proyeksiyadtr,
Kartoqratik gabэkonin xotti еlеmепtlэri:
Раrаlеllаr eyni inteгvalda оlmауап miixtэlif mэsаtЪlэrdо уеrlа9оп
-
qtitblaro yaxrnlagdrqca qtsalan dtiz хоtlоrdэп ibarotdirlor,
Мегidiапlаr elliptik эуrilаrlэ ЬаrаЬоr intervalda уеrlоýiЬlэr.
yarlslna
Qiitьlэг чэ markozi mеridiап uzunluýu ekvator uzunluýunun
boraboi оlап dtiz хоtlаrdirlог. obyektin 1brmasr gimaldan сэпuьа еkчаtоr

553
boyu gоrqdоп qогЬ istiqamэtino пisЬэtэп 40% dartrlrb. Вч dartrlma (uzan-
ma) 40О30' 9imal чэ canub enliklari поqtоlэriпdэ mэrkаzi meridian boyu 0
(srtia) qоdаr aza|t. Qtitblэro yaxrnlagdrqca еlеmепtlоr gimal istiqamotindэn
сэпuЬ istiqamatinэ dоýrч sжtltr (basrlrr).
Sahosi eyni ЬоrаЬоrdir. 40ОЗ0' 9imal va сэпчЬ enliklэrindo mэrkэzi
meridianla kэsigэп поqtэlаrdа lokal (miioyyon hiiduddan kэпаrа grxmayan)
bucaqlar diizdiir. Biiti.in qalan hоr уеrdо istiqamotlar tоhritЪ moruz qalrrlar.
Miqyas ekvator boyu gimaldan сэпчЬ istiqamotinэ 9эrqdэп qоrЬ isti-
qаmэtiпэ nisbotan 40% tоhrit-э mэruz qalrr. Bu tohrif 40"30' 9imal чо со-
nub enlikloгi nёqtolorindo morkэzi meridian boyu (0) srfrа qэdаr аzа|t.
Miqyas yalntz bu раrаlеllаr lroyu dtizdtir. Qiitblэro yaxrnla;drqca element-
lэr gimal istqamэtindэn сапчЬ istiqamэtino doýru stxtltг (bastltr).
Ya|nlz dtinya xoritasinin tortibindэ istitadэ еtmэk mэqsэdо uуýчпdчr.
Dtinyanrn tematik xaritэsini mosolon, iqlimi tэrtiЬ etmэk daha yaxgrdrr.

Ekkertin V proyeksiyast

а\
tl
\

т {
\
2
-л t \ \ l
) ь l
,!
р- l .l
(

i l

ýakil 403.
Markazi meridian - 89О ;аrq uzunluýu

Bu psevdosilindrik proyeksiyadan osasan diinyanrn xoritosini tortib

etmok iigiin istiГado olunur.
Proyeksiyasrnt salma metodu.
Psevdosilindrik рrоуеksiуа.
Kartoqratik gэЬэkопiп xatti elementlэri раrаlеllэr ЬэrаЬоr intervalda
уеrlэ9эп dtiz xotlэrdan ibaratdirlar.
Meridianlar - ЬэrаЬоr intervalda уеrlэ9оп sinusoidal ауrilоrdirlэr.
Qtitblэr чэ mэrkozi meridianrn uzunluýu еkчаtоr xэtti uzunluфnun
уапslпа ЬэrаЬоr olan dtiz хэtdап ibarotdir.

554
 Fоrmапrп darttlmasr (uzanmasr) З7"55' 9imal va canub enliklэrindo
уохdчr. QtitЬlэrэ yaxrnlagdrqca obyektlэrin srxlrq (Ьаsrqlrф еlеmепtlэri gi-
mаldап conuba doýru аrtrr.
Sаhэ sabit qalmtr - dэyigir.
Ekvatorda tэhrif yoxdur. Qalan istiqamotlorin hamtstnda tэhrif чаr.
Yаlпz З7"55' gimal vo сэпчЬ enlik dаirоlэriпiп раrаlеllэri boyu hэ-
qiqi miqyas qalrr. Qtitbloro yaxrnlagdrqca obyektlarin srxlrýl (basrqlrýr) 9i-
maldan conub istiqamotino аrttr.
Yalnrz dtinya xэritasini tэrtib etmok mэqsоdэ uyýundur. Dtinyanrn
Tematik xoritosini tortib etmok iigiin уаrауtr.

Ekkertin VI proyeksiyast

;ь ч
l ) F
\

s
t

ýakil4И.
Markazi meridian - 0О ;аrq uzunluýu

Bu eyni boyiikliikda olan proyeksiyadan asason dЁпуа xэritalorinin

yaradt lmasrnda istit'adэ olunur.
Eyni bбytikltikdo psevdosilindrik proyeksiya.
Kartoqratik gabokэnin xэtti elementlari:
Раrаlеllэr (miixtolif aralr) qеуri ЬоrаЬоr intervalda, qtitЬlоrэ yaxrnlag-
drqca uzunluqlart qtsalan dtiz хэtlэrlа oks оluпчrlаг. Meridianlar ЬаrаЬаr
iпtегчаldа уеrlа9оп sinusoidal оуrilэrdirlэr. Qtitblor чэ mэrkаzi meridian
uzunluýu еkчаtоr uzunluýunun уапslпа ЬоrаЬоr dtiz хэtlоrdоп ibaratdirlaг.
ОЬуеktlэriп fоrmаlаппtп 29% ;аrq-qаrЬ istiqamotinэ пisЬэtэп ekvator boyu
gimal istiqamatindon conuba dartrlrblaг (uzanrblar). Bu daTtrnma (stiriigmo) mаr-
kэzi meridianla 49Оlб' qimal vo сопчЬ епlэriпdэ (0) srfira qэdоr azalt. Qtitblora
yaxrnlagdrqca obyektlэrin srxlrq (bastqlф elementloгi gimaldan canuba arttr.
Sahэsi - eyni bёytikltikda olan proyeksiyadrг.
49"16' 9imal vo сэпчЬ enlэrindo mоrkоzi meridianla kasigan пофоlоrdо /о-
fral bucaqlar diizdiir. Biitiin qalan уегlаrdо istiqamatlor tahrib mэпlz qalrlar.

555
 ýэrq - qorb istiqamэti ilo miiqayisэdo miqyas 9imaldan сэпчЬа doýru
ekvator boyu29o/o tahrif olub. Bu tohrif 49"|6'gimal чэ canub епlогiпdэ
mаrkэzi meridian boyu (0) srtfa qэdоr azalt,
Miqyas yalrлzbu раrаlеllэr boyu diizdЁr. QtitЬlэrэ yaxrnla9drqca sж-
lrq еlеmепtlэгi 9imaldan canuba arttr.
Yalnrz dtinya хэritэsi yaratmaq iigtin olveri9lidir. Diinyanrn tematik
xoritosini уаrаtmаýа уаrауlr.
Kegmig Sovet ittifaqrnda l937-ci ilda Dtinya Atlasrnda dtinya xorita-
sini yaratmaq tigiin istit-adэ olunub.

ВаrаЬаrаrаlr konik proyeksiya

ýэkil 405.
Мэrkаzi meridian - бOО qоrЬi uzunluq. Вiriпсi чэ ikinci standart
раrаlеllаr _ 5О сэпчЬ eni чэ -42О сэпчЬ eni. Kclordinat ba;lanýrq -32" conub eni.

Bu konik proyeksiya Ьir vo уа iki stanйrt раrаlеllэr iizэrindo asaslana bi-

lэrlоr. Рrоуеksiуапm adt ela mtilahizэ еtdirir Н, btitiin dairovi раrаlеllаr Ьir-
birindon eyni masaЪdo уеrlа9irlэr vo meridianlan eyni inteгvalda kasirlar.
Proyeksiyasrnr salma metodu:
Эgоr bir standart раrаlеl taptltbsa, onda konus toxunandtr, iki standart
paralel taprlrbsa onda konus kоsэпdir. Koordinat 9obakosini kэsэп xэtt eyni
masafoyo sороlэпiЬlаr.
Нэr Ьir meridian arastndakt mаsаtЪ eynidir.
Enlik xottini (tasvir edon) gбstоrап (konsentrik) Ьir уеrэ toplanan
qочslэr arastndakt mэsаtЪ dэ eynidirlar.
Qiitblar dэ qovs kimi tosvir olunublar.

556
 Эgог qtitb vahid standart paralel Hmi verilibsэ, onda konus miistэvi оlчг
чэ noticodэ proyelrsiya qtitb аzimчtаl ЬэrаЬэrаrаlr proyeksiya kimi оlчг.
Эgэr iki standart раrаlеl ekvatrdan 9imala vo conuba doýru simmetrik
yerlo9ibsa, onda proyeksiya boraborbucaqlt olacaq чэ оцdап ЬаrаЬэrЬчсаqh
kimi do istifada еtmэk laztmdtr.
Эgаr ekvatoгda standart paralel оlаrsа onda bu proyeksiyadan da Ьа-
raborbucaqlr proyeksiya kimi istif'adэ etmok laztmdtr.
Эlaqo (kontakt) хаtlогi:
Standart раrаlеllэriп saytndan astlt оlаrаq:
Тохчпап proyeksiya (Tip l) - bir xott, yoni Ьir standart paralel.
Кэsэп proyeksiya (Tip 2) - iki xott, birinci чэ ikinci standart раrаlеl.
Kartoqratik gabokэnin xэtti elementlori - btittin meridianlar standart
раrаlеllоr boyu lokal fоrmаlаr hoqiqidiTlor. Нэr bir раrаlеl boyu tэhгif dai-
midir, standart paraleldon uzaqlagdlqca tэhrif аrtrr.
Btittin paralellor boyu saho tэhritj daimidir. Ancaq standart paralel-
don uzaqla9drqca tаhrif аrtrr.
Lokal istiqamэt standart раrаlеllоr boyu hэqiqidir.
Mosafo meridianlar ча standart раrаlеllэr boyu hoqiqidir.
istonilon раrаlеl Ьоуч miqyas dэyigmaz sabitdir. Ancaq раrаlеldэп раrа-
lеlэ kegэndo mrqуаs doyigir. Enlik diapazonu 30" ilo mahdudla9malrdrr.
Оrtа enlikdo уегlэ9эп gэrqdап qоrЬэ uzanan regionlann хоritэlэriпi
tэrtib etmak iigiin istifado оlчпчr.
Эsаsэп kigik ёlkolorin atlas xoritolorini tortib еdirlоr.
Kegmig Sovet ittit-aqrnda btittin бlkэпiп xэгitasini tэrtiЬ еtmэk tigЁп
istifadэ olunub.

ВаrаЬэrаrаlr silindrik proyeksiya

iLr
J
\
( t!
т
л
I

|. l
"1 h
е

ýakil 40б.
Мэrkэzi mеridiап - 0"

55,7
 Bu proyeksiya ЬэrаЬэrЬчсаqh proyeksiya kimi dэ mэ9hчrdчr. Sado
Silindrik proyeksiya ЬэrаЬоrЬчсаqlt vo уа Plate Саrruе (эgэr standart
proyeksiya ekvatordursa).
Bu proyeksiya ЬэrаЬэr dtizbucaqlr olduýu tigiin asanlrqla qчrulчr чэ
gэЬоkэ аmаlо gоtirir.
Bu proyeksiya sado olduýu iigtin оwоllоr ondan daha 9ох istifada
еdirdilэr nэinki indi.
Bu proyeksiyada qЁtb rеgiопlаппtп miqyaslannda vo sаhэlэriпdо
Меrkаtоr proyeksiyastndan tahrif daha 9ох azdtr,
Bu sado silindrik proyeksiya qlobusu Dekartov koordinat sistemina gечirir.
Bu gэЬэkопiп hоr Ьir di.izbucaqlr ozoyinin olgiiloгi, formast vo sahэsi еупidiг.
ýэЬэkэпiп biitiin хэtlогi 90О bucaq altrnda kаsigirlаr. Istanilэn paralel standart
раrаlеl gёttiпilэ bilэr. Эпэпо proyeksiyastnda Plate Саrruе ekvator standart
proyeksiya gottiniliir. Ekvatordan istitadэ еdэпdо бzэk gэЬаkо ideal kvadratlar-
dan оlчr. Эgэr bagqa раrаlеldэп isttfbdэ olunursa onda бzok dtizbucaqlr olacaq.
Bu proyeksiyaй qЁtblor учхапdап а9аýуа gokilmig dtiz xott kimi oltrrlar.
Ekvatora toxunan чо уа ekvatora пisЬэtэп simmetrik iki раrаlеldэ
kэsmэ kontakt xэttidir.
Kartoqrafik gэЬэkэпiп xэtti elementlэri biit{in meridian чэ раrаlеllоrdir.
Standart paraleldon uzaqlagdlqca fЬrmа чэ sahэnin tэhrit-r artrr.
Yalnrz goboko xotlari boyu: ýэrqо, qоrЬо, сэпчЬа va 9imala istiqa-
mэtlоr doqiq saxlantltr. Umчmiууэtlэ btitiin istiqаmэtlэrdэ tэhrif чаr, yal-
ntz standart раrаlеllэr boyu lokal istiqamэtloTdэn bagqa.
Btittin meridianlar va standart раrаlеllоr bo5,u miqyas dtizdiir.
Standart раrаlеllэrdоп uzaqlagdrqca tohrif пэzэrэ 9аrрlr.
Bu proyeksiyadan ;оhоr vo ki9ik vilayэtlorin iri miqyaslr xэritolorini
tэrtiЬ etmok iigtin istitada etmэk daha olveriglidir. Qiinki bu halda tahrif
aza|r. Эsаsоп sоrаq хэritэsi vo sadэ di.inya, чэ уа ауп rеgiопlапп xoritosini
tortib etmokdo istitadэ оlчпчr.

ВаrаЬаr diizbucaqlilar proyeksiyast

,l а
-!
l i
1

\
r ,a

lJ
1 t
I

! ь ,t

r l l l

ýэkil 407.
Markazi meridian - l49o qаrЬ uzunluýu

558
 Bu proyeksiya sadэ silindrik proyeksiya kimi do mэghurdчr. Ваrа-
borbucaqlr silindrik, drizbucaqlr proyeksiya чэ уа Plate Саrrце (оgэr ekva-
tоr standart proyeksiyadrrsa).
Bu proyeksiya 9ох asan qurulur, gtinki bu gоЬаkэ ЬэrаЬэr dtizbucaqlr-
lагdап ibaratdir. Hesablama эmоliууаtlап sаdэ olduýu iigtin эwэllэr bu
proyeksiyadan daha 9ох istifado olunurdu, noinki indi. Bu proyeksiyada
qlitb геgiопlаппtп miqyaslarrnda чэ sаhоlоriпdэ tаhrif daha gox azdtr, no-
inki Merkatorun proyeksiyasrnda.
Proyeksiyasrnr salma metodu agaýrdalc Hmi apanlrr. Bu sado silinфik
proyeksiyasrnrn gэHini doyi9ib qlobusй Dekartov kmrdinat sisteminэ kеgirirlэr.
ýobokanin hэr Ьir diizbucaqlr ozoyi eyni ёlgtidэ, eyni tЬrmаdа чо еу-
ni sаhоуэ malikdir. ýэЬэkэпiп biitiin хэtlоri 90'-lik bucaq altrnda kэsigir-
lоr. Istonilon xott standart раrаlеl ola Ьilэr, ancaq опопоуэ gбrа Plate Саr-
rче proyeksiyasrnda standart paralel ekvator saytltr, Ekvatordan istifado
еdэпdа 9эЬэkэ ёzayi ideal kvadratlar оlчrlаr. Эgэr bagqa bir раrаlеldэп is-
tifada olunarsa, onda ozok diizbucaqlr olur. Bu proyeksiyada qtitblэr учха-
rrdan agaýrya gэkilmiq diiz хоtlоr kimi оlчгlаг. Вчrаdа kontakt xotti уа ek-
чаtоrа toxunan чо уа ekvatora simmetrik olan iki paralleli kоsэп gotririiliir.
Kaгtoqratik gэЬэkапiп xotti elementlori biitiin раrаlеllэr чэ mегidiап-
lаr gotЁriiltir.
Standart paraleldon uzaqlagdrqca tэhrif afttr, fЬгmа dэуigir vo sahoda
tohrif-a moruz qalrr. Dэqiq istiqam.otlor goboka xэtti boyunca saxlantltr;
ýэrqо, qоrЬэ, сэпuЬа vo gimala. Umumiyyotlo standart раrаlеllэr boyu
lokal istiqamotlэrdэn ba;qa hamtstnda tahrif оlчr.
Biitiin meridianlar boyu vo standart раrаIеIIэr boyu miqyas diizdrir.
Standart раrаlеldэп uzaqlagdrqca tahrif пэzоrо 9аrрlr.
ýоhоr чэ ki9ik vilayotlarin хэritэlэriпi iri miqyasda tortib еtmэk iigiin
istifadэ оlчпчr.
indeks xaritalarini sada dtinya xoritэlorini чэ ауп region хэritэlэriпi
tortib еtmэk iigiin istit-ado оlчпчr.
Ноlluп stereoqralik proyeksiyasr
a
ч

{
Fj
+ ! i
lсt
JJ{

ýэkil 408.
Мэrkэzi meridian - l7б0 ;аrq uzunluýu

559
 Hollun stereoqrafiki proyeksiyast tэхmiпэп l855-ci ildo iglonib hапr-
lanmrgdrr. Bu silindrik proyeksiya iki standart раrаlеldir 45" 9imal eni ча
45о conub eni.
Silindrik stereoqrafik ргоуеksiуа 45О gimal en dairoli чэ 45О сэпчЬ en
dairoli standart раrаlеllоr эsastnda quruIub. Yer ganntn proyeksiyasl pers-
pektivdэ bu meridiantn эks tэrэt-rпdоп ekvatordakl nёqtadon koson silindr-
dэ qчrulчr.Мегidiапlаr eyni mosafodo sopэlanmig duz хэtlаrdап iЬаrэtdir.
Раrаlеllаrdэ diiz xatlorlo oks оlчпчrlаг, ancaq ekvatordan uzaqla9drqca аrа-
lanndakr interval artlr. Qiitblor dtiz xэtt kimi tэsvir оlчпчrlаr. 45" 9imal va
сопчЬ епlэri iki хэtlоr kэsigirlэr.
Kartqratik gаЬэkэпiп xэtti elementlari britiin meridian vo раrаlеllэrdir.
450 9ima1 vo сапчЬ епliklэriпdэ fоrmа чэ saho'doqiqdirlэr. Bu епliklэrdэп
uzaqlagdrqca tэhгif уачаý-уачаý arttr vo qiitblэrda bбytik hoddo gatrr.
Lokal istiqamot yalntz 45О gimal чэ сэпчЬ enliklorindэ hэqiqidir. Qa-
lan hаr уеrdэ tаhгif чаг.
МэsаtЪ btitiin isttqamэtlэrda 45О gimal чэ сэпчЬ епlагi boyu hэqiqi-
dir. Miqyas bi.it{in раrаlеllэr boyu vo опчп oks tэrаfiпdэki раrаlеllэr boyu
sabitdir - dоуigmiг. 450 9imal vo conub enliklэrinin раrаlеllоri arastndakt
masafa stxtltb, опlаrdап konarda isэ dartrlrb-uzantb.
Yalnrz diinya xaritosi tortib etmak tigtin istit-ada оluпur.
Britaniya atlaslannda diinya хэritэsi tэrtib olunur.

Qачss-Кrучgеr proyeksiyasr

Bu proyeksiya Меrkаtоrчп kondэlon proyeksiyasr kimi ma9hurdur.

Merkator proyeksiyastndan bunun farqi ondadrr ki, silindrin оriуепtirlоп-
mэsi uzununadtr, ekvator очэzi mеridiап boyudur. Noticolэnmig ЬэrаЬэr-
bucaqlr proyeksiya istiqamoti saxlaytr.
Моrkэzi meridian regiondadrr. Ola bilsin ki, hamin meridian morkozi
meridian segilsin. Мэrkэzi mеridiап boyu rеgiопчп biittin obyektlэrindo
tэhriГmiпimчmdчr. Bu proyeksiya gimaldan conuba uzanan оrаzilоriп xori-
tэlorini tortib etmэk tigtin daha olveriglidir.
Qauss - Kryuger koordinat sistemi. Qauss - Кrуrrgеr proyeksiyasrna
эsаslапtr.
Proyeksiyasrnr salma metodu konkret regionda уеrlэ9оп mоrkэzi
meri-dianla silindrik proyeksiya.
Тохuпап proyeksiya й9iiп mеridiапlапп hamtst kontaktdrr. Кэsэп рrо-
yeksiyada mоrkэzi meridiandan eyni mоsаfэdэ cllan iki xott раrаlеldiгlоr. Каr-
toqrafik gэЬоkэпiп xэtti elementlari-ekvator чэ mаrkэzi meridiandrr.

560
 Fоrmа xiisusiyyэtlэri-diizbucaqlrdrr. Ki9ik tЬrmаlаr saxlantltr. Моr-
kazi meгidiandan uzaqla9drqca sаhоlэr чэ bёyiik оrаzilэriп fоrmаlагr tэhri-
fo mэruz qаlrrlаr.
Biittin istiqamatlэrdэ lokal Ьчсаqlаr dэqiqdir.
Маrkэzi meridian boyu miqyastn omsalr l. 0 olanda miqyas dэqiq
saxlanrlrr-dэyigmir. Эgаr miqyas omsalt l. 0-dэп az оlаrsа, onda mеrkэzi
meridianrn hоr iki tоrэtjпdэ eyni mаsаfэdа уеrlо9эп (saýlnda чэ solunda)
diiz xotlordo doqiq miqyas saxlantltr.
Sferoid чэ ellipsoid obyektlэrinin proyeksiyasrnr mэrkоzi meridian-
dan 900 araltda salmaq olmaz. Faktiki olaraq sfercid uzunluýu mоrkэzi mе-
ridiandan hэr iki tэrаtЪ l0-12' hэddindэ ola Ьilаr. Bu diapazon hэddindan
аrаlt proyeksiyalanmrg molumatlar О pozisiyaya saltna bilarlor ki, опlаr aks
opirasiyada da altna bilsinlэr.
StЪrа obyektlorinin proyeksiyalanmn salшrmastnda mahdudiyyэt yoxdtrr.
Qauss-Kryuger koordinat sistemindэ Yеr ýаппm iist sэthi hаr birinin
eni бО olan zопаlаrа Ьёltiпtir. Koordinat охlап meridianrn оrtа xatti (absis - х)
va ekvator xэtti (ordinat - у) gёttirЁltir.
Ноr Ьir zопапlп miqyas omsalt 1.0 ЬаrаЬэrdir чэ у oxu iizrэ 500000
metrdir. Birinci zопапlп mэrkozi meridiant -3О 9эrq uzunluýudur. Нэr Ьir
zonanln nбmrasini bilmэk tigtin оrdiпаttп sol torot-tno zonanln поmrэsi yazt-
lrr. Nэticodo ordinattn garti qiymati аlrпrr чэ siirti;mo Ьir milyon аrttr чэ bu
гаqаm ччrulчr zonanln пёmrэsiпа.
Веlэliklэ V zonantn siirtigmosi 5500000 mеtr olacaqdtr.
UTM sistemi Qauss-Krytlger sisteminin eynidir. Miqyasm omsalt
0,999б чэ mэrkоzi meгidianda UTM birinci zопаsr|'7'7О qэrЬ uzunluýuna
ЬоrаЬэrdir. х oxu tizro si.irtigmэ ЬоrаЬэrdir 500000 mеtrэ.
СопчЬ уапmýап day oxu iizrэ 10000000 metr stiriigЁr.

Geosentгik koordinat sistemi

z

х Y

ýakil409.
56l
 Coýrati koordinatlan х, у чэ z geosentrik koordinat sistemindoki kimi
taprlrr.
Geosentrik koordinat sistemi kаrtоqrаtik proyeksiya deyil. Вчrаdа
Yеrэ stha ча уа stЪrоid saý х, у) уо z koordinat kimi baxrlrr. х oxu koordi-
nat ba9lanýlclnl, у oxu ekvatordan 90'-lik istiqarnoti, z oxu iso 9imal qiitbii-
по istiqamэti gostorir.
Geosentrik koordinat sistemindon daxili аrа sistemi kimi Ьэzi соýrаfi
gёrtiпti9liilогi doyigmok iigiin istifadэ оlчпчr (datum).

Соýrаti kооrdiпаt sistemi

iE д* )
ýakil410.

Coýrafi koordinat sistemindэ en чэ uzunluqlar хэtlа gostэrilirlor. Еу-

ni boyiikltikdo olan proyeksiya standart paTaleli ekvator olan ЬоrаЬэr
diizbucaqlr proyeksiyadrr.
Соýrаti koordinat sistemi kartoqrat-rk pгoyeksiya deyil. Bu sistemdэ
Yеrа stha чэ уа sГeroid kimi baxllrr. Stha bucaq adlanan ЬоrаЬоr hissоlэrэ
bёltiniib. Bozi ёlkоlоr qraddan istitadэ еdirlаr. Таm dаirэ 360 dоrосоdап чо
уа 400 qraddan iЬаrэtdir.
Нэr Ьir dоrасэ 60 dэqiqadan чэ hаr Ьiг doqiqэ б0 saniyodan iЬагаtdir.
Соýrаti koordinat sistem en чо uzunluq dаirэlэriпiп dtiz xatlori ilэ
itЪdо olunuTlar. Ноr Ьir uzunluq xэtti qimala vo сэпuЬа gedir. Srtrr meridia-
ntndan dоrэсэпiп hissэsini ýэrqа чэ уа qэrЬо оlgiirlэr. Bu qiymotlor -l80o
ila +180'arastndadtr. Enin xэtti gэrqdэп qэrЬо kegir, ekvatordan 9imala va
сопчЬа dоrэсаlэriп sayr olgtiliir. Bu qiуmэtlаr 9imal qtitb istiqamotindэ
*9Oo-don -90О сэпuЬ qiitb istiqamati diapazonunda (arasrnda) olgtiliir.
Standart ba;lanýrc koordinat noqtosi Qrinvig ох meridianr ilэ ekvato-
ruп kasigdiyi пбqtэ gotiirtiltir.
Ekvatordan gimala чо sttlr meridiantndan рэrqо biittin пёqtэlоriп
koordinat larl mtisbэtdir.

562
 En чэ uzunluqlann qiуmэtlоriпdэп mоrkэzi meridian, standart раrа-
1еllэr vo baglanýlc пбqtэпiп eni parametrlari ilo baýlamaq (olaqolondirmak)
kimi istitado оlчпчr.

Qnomanik proyeksiya

't

ýэkil4l1.
Мэrkэzi meridian - 0о.
Koordinat baglanýrcr 90О сопчЬ eni

Bu azimutal proyeksiyada Yеriп mэrkэziпdэп perspektiv nёqtasi kimi

istifado edilir. Proyeksiyantn oriyentirlэnmosindan astlt olmayaraq btittin
boyiik dаirэlэr dtiz хоtlэrlа tosvir edilir. Bu proyeksiyadan naviqasiya mаr-
grutlan haztrlananda istifado еtmэk daha da эlveriglidir, gtinki boytik dairo-
1аr margrutlan qtsa mоsаfЫэrdо gёstэrir.
Proyeksiyasrnl salma mеtоdч.
Bu azimutal perspektiv proyeksiyanrn gozti Yеriп morkэzi gotiiriiltir.
Proyeksiya istэnilэn оriуепtirlоmэпi gбtiirэ bilor.
Qlobusun yerinda vahid nёqto tохчпап ola bilor.
Qiitbi оriуепtirlэmэ (поrmаl proyeksiya) - gimal qiitbii чэ уа сэпuЬ qiitbii.
Ekvatorial oriyentirlomo (kёпdоlэп proyeksiya) - ekvator boyu istэni-
lon noqta.
Qэр oriyentirloma - istonilon bagqa пбqtа.
Каrtоqrаtik gоЬэkэпiп xэtti elementlori - biittin meridianlar чо ekva-
tоr. Маrkэzdэп uzaqlagdrqca sahado чэ fbrmada tэhrif artt. Az tэhrif yal-
ntz markazi noqtodan 30" hэddindэ mti;ahida оluпчr. Markazdэn istiqa-
mэtlэr daqiqdirlэr.

56з
 не9 ьir xottin dэqiq miqyasr yoxdur. мэrkэzdоп uzaqla9drqca tэhrif
аrttr. Nоrmаl pToyeksiyada miqyasrn tэhriti:
Мэrkэzdоп dэrэсаlоriп sayr l5,0, З0,0, 45,0,60,0.
Meridian tizго tohrif ("/")'l ,2; З3,3З; 100,0; З00,0.
Paralel tizrэ tohrif (%) З,5; l5,5; 41,4; l00,0.

Hadd
Bu ргоуеksiуа perspektiv nёqtэsi ila mahdudla9tr чэ imkan vermir ki,
mэrkэzi пёqtаdэп 90О чэ daha 9ох агаlt хэtlаriп рrоуеksiуаlап saltnstn. Bu
о dеmэkdir ki, ekvatorial oriyentirlomoda qiitblэrin proyeksiyalannr, qiitbi
огiуепtirlоmэdо iso ekvatorun proyeksiyastnt salmaq olmaz.
маrkэzi пёqtэdэп 30о radiusunda (yuxanda cэdvaldэ gбstarildiyi
kimi) uzaqlagdrqca mtilayim (mёtodil) tahгif mй9aiyat оlчпчr.
Bu proyeksiyadan mоrkаzdоп 60о чэ daha 9ох uzaqlrqda istifado et-
mok diizgiin deyil.
Bu proyeksiyantn biittin огiуепtirlапmэsi doniz чэ hача naviqasiya
mаrgrutlап tigtin уаrаrhdrr. Qtitb оriуепtirlоmэ (поrmаl proyeksiya), qtitb
rеgiопlаппtп naviqasiya xotlэrinin tэrtiЬi iigtin, ekvatorial оriУеПtirlЭmЭ
(kondэlon proyeksiya) iso Дtrikа vo Conubi Amerikantn tropik геgiопlапп-
da naviqasiya xoritolorini tэrtib etmak tigiin istitada olunmalrdtr.

{J
Frапsапrп milli proyeksiyasl

к
h

a
l

ýakil412.
Магkаzi meridian-2o qаrЬ uzunluýu kclordinat ba9lanýrcrnrn епi-49О
9imal-9arq uzunluýu. Miqyas amsalt - 0,9996.

564
 Bu - Eyri sferoidindэ Merkatorun k<iпdэlэп proyeksiyastdrr. Мэrkэzi
meridianrn miqyasr 0,9996. Baglanýrc пбqtэпiп kЪоrdiпаtlап: 49о gimal eni
чэ 2О qэrЬ uzunluýudur.
Моrkэzi meridianlr kсiпdаlап silindrik proyeksiya konkret rеgiоп
boyu mэгkэzi vэziyyot tutur.
кэsmа xatti - markozi mеridiапа 2о qэrь uzunluýu ча ondan l80 km
gегidэ qalan iki xotdir.
kartoqrafik gobkonin xatti elementlэri morkazi mеriсliапdrr. Вэrаьэr-
bucaqh proyeksiya olduýu tigtin kigik fоrmа охgаrlфrпr sахlауrr. Frапsа arazi-
sindon kэпаrЙ mоrkэzi meTidiandan uzaqla9drqca tЬьtГ аrtrr. Lokal istiqamot
doyiýmozdiг. Мэrkэzi meridiandan l80 km-o qэdоr kosigmo xatti boyu riqy",
doqiqdir. Miqyas bunlann аrаsmdа sжtlr чэ onlardan kэnarda isэ uzanг.
Frапsа iigtin уаrаrlrdrr. ýоrqdап qэrЬо uzatmada hodd qоучlчr.
Frапsапtп Mitli proyeksiyasr irimiqyaslr topoqгatik kartoqratiyada
(хэгitоgоkmоdо) istitadэ оlчпчr.

Хаmmег-Аitоч proyeksiyasr

:..

\ l:.
(
t ;-l

ýэkil 413.
Мэгkэzi meridian - 0о

Xammer-Aitov proyeksiyasr Lambertin gэklini doyr9mi9 eyni bёyiiНtikda

olan azimutal proyeksiyasdr. ýэkli dayi9mig azimutal proyeksiya. Mэikazi mе-
ridian ekvator xэtti uzunluýunun yanst qodor olan rliiz xotdir. Bagqa mеridiапlаr
еkvаtоr boyu miixtolif intervalda уеrlэ9эп morkэzi rneridian isfiqamotindo uza-
пап (daпrlan) mriгоkkэь эугilэгdоп iьаrэtсlirlаr. Ekvator cltiz хэtt kimi oks olu-
nub. Qalan bЁttin раrаlеllоr mtirаkkаь оуrilоrlэ yaxrn qtitb istiqamatindo uzашь
чэ markozi mеridiап boyu mtixtolif intervalda уеrlэ9iЬlоr. Кэsigmо пфfаsi
markazi meridianla ekvatorun kasigma пбqtэsidiг.

565
 kartoqratik 9аьэkэпiп xэtti elementlori yalntz EkvatoT чэ mэrkоzi
mегidiап diiz хэtlаridirlоr.
Koordinat ba9lanýrcrndan uzaqlagdrqca tоhrif аrtrr чо forma doyi9ir.
Sahosi - еупiЬэrаЬэrlikdа оlап proyeksiyadtr.
Lokal bucaqlar yalnrz mоrkаzdэ hэqiqi istiqamotdэdirlar,
koordinat Бaglanýrcrndan uzaqlagdrqca ekvator vo mоrkэzi meridian
- miqyas kigilir.
boyu
Yйrz diinya xaгitosini tartib etmak tigiin istifado еtmэk mэqsэdо
uyýundur.
Dtinyantn tematik (mёvzular) хэritоsiпi tortib etmok.

Xotina variantrnda Меrkаtоrчп ktiпdэlап proyeksiyasl

ýэКl414

двý (SPCS) 9tatrnrn mtistovi koordinat sisteminda bu

proyeksiyadan
Alyaskanrn ensiz grxrglan iigiin istitadэ оlчпчr.
Bu proyeksiya пеgэ bir 9эр silindrik ortouqol proyeksiya kimi dэ
moghurdur.
Bu proyeksiya Меrkаtоr proyeksiyasrnrn maili flrlanmasrndan alrnrb.
proyeksiya vilayotlorin Ьоrаьоrьчсаqlr xoritolarini 9imaldan сэпчьа vo уа
gэrqdоп qоrЬо uzanan vilayotlor iigtin уох, 9ор oriyentasiyalr vilayэtlarin
xoritolorin tartib etmok tigiin iglanib hazrrlanmrgdш.
Proyeksiyasrnr salma metodu Ьеlэdir:
Proyeksiya silindrikdir. Меrkаtоr proyeksiyasl 9ар оriуепtirlэпiЬ.
Меrkаtоruп bir nega tip 9ор proyeksiyasl чаf.
Proyeksiyanrn mailliyin iki verilmi; поqtэdоп ча уа 9imal istiqamэtini
(azimufu) mtiоууэп еdэп noqto vo bucaqla tapmaq оlаr. Proyeksiyanrn deyil-
mamig koordinat sisteminin baglanýrcr proyeksiyantn mэrkаzi xatti ila ekva-
566
torun kэsigdiyi nёqta olacaqdrr. Мэsэlоп аgэr Qorbi Virciniya ti9йп Merkato-
ruп 9эр proyeksiyastndan istit-adэ edildikdo proyeksiyantn mоrkэzi 80,75, 38,5
olacaq. Hoqiqotdэ isa koordinat ba9lanýrct tэхmiпоп | 12,825З, 0.O-ctir.
koordinat baglanýrcrnt mэrkоzо siirtigdiirmэk olar. onun tigiin iki
пёqtо molumatlanndan чэ уа azimutdan istit-adэ etmok laztmdtr.
тохцпап xэtt.
vаhid toxunan xэtt maili xatdir, boЁk dairo xottina tохчпчr чо уа
kigik dairэnin iki maili xatti boyu kegon, Ьоучk dairanin morkozi paralella-
ri vo ondan Ьоrаьоrmэsаfоdо arah kэson xэtdir.
Kartoqratik gэЬэkапiп xэtti elementi - bir-birindon l80o olan iki mе-
ridiandlr.
Formast - ЬэrаЬэrЬчсаqlrdrr.
Lokal tЬrmа hэqiqidir.
Mэrkozi xotdon uzaqla9drqca tahrif аrtrr.
istiqamэtdo - lokal Ьuсаqlаr dЁzdiirlor.
Мэsаfо - segilmig mэrkozi хэtt boyu hэqiqidir.
istit-adэ qaydasr - Моrkэzi xattin yaxrnlrýrnda уеrlоgоп rеgiопlаrlа
mahdudlaýmalrdrr. Ellipsoiddэn istif-adэ edondo eyni vaxtda mэrkаzi хэtt
boyu пэ miqyasr daimi sabit saxlamaq olur чэ пэ do ki, bucaqlann ideal ox-
garlrýrnr saxlamaq оlчr.
istitadэ olunan aruzi - Meгidian чэ раrаlеllоrэ bucaq altrnda dartrlmrg
region lапп ЬаrаЬэrЬчсаqlr xoritogэkmolori iigtin idealdrr.
Alyaskanrn uzanan saholэrinin iri miqyaslr хэritоlэriпi tartib еtmэk
tigtin istifadэ оluпчr isчеgrэ (ýveygariya) oz эгаzisiп Меrkаtоr - Rozen-
mund 9эр silindrik proyeksiyada, Madaqaskar rso Laborde ehtimaltndan
istiгadэ еtmоklэ хэritоlэriпi tartib еdirlэr.

Кrочаkа proyeksiyasr

ýakil415.

567
 Bu saý koordinat sistemindэ Кrочаkа proyeksiyastndan istitЪdoyэ aid
misaldrr.
Bu proyeksiya Lambertin ЬэrаЬаrЬчсаqlr konik proyeksiyastntn meyl-
etmig vaгianttdtr. Bu proyeksiya L922-ci ilda Cozef Кrочаk tэrоfiпdэп i9lo-
nib hazrrlanmrgdrr. Qexoslavakiya respublikasrnda istifadэ оlчпчr. Bu
S-JTSK kimi dэ mэghurdчr.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdu Ьеlэdir: Ьrr standart paraleldo osast
qoyulmug Konik proyeksiyadrr. Azimutal раrаmеtr konus ziгvosinin 9imal
qtitbiino пisЬэtэп meyilliyini tapmaqla, yeni koordinat sistemi yaradrr. Yeni
koordinat sistemindo standart paralel konusun Гоrmаstп tapmaqla yalangt
standart раrаlеl adlantr. Yalangr standart paralelda totbiq olunan miqyas
omsalt kэsmэ varianttnt уаrаdtr.
Тохчпmа xэtti - iki yalangr standart раrаlеllоr.
Kartoqratik ;эЬаkэпiп xotti elementi yoxdur. Kigik t-оrmаlаr saxla-
ntltrlar. 0kэ orazisi dairosindэ tohrif minimaldrr. ВоrаЬэrЬчсаqlr olduýu
tigiin btittin istiqamotlordэ lokal bucaqlar doqiqdirlar. Моsаf,эlоrdэ minimal
tahrif бlkа эrаzisi dairosindэdir. Yalnrz Qexoslovakiya Respublikasr iigtin
i9lanilib. Qexoslovakiya Respublikasrnrn topoqrafik vo kartoqrafik topoqra-
t]k чэ kartoqratik plan чэ хэritэlэri tigiin istit-aCэ оlчпчr. Koordinatlann
qiymatlori conuba чэ qоrЬэ mtisbotdirlor.
Lambertin eyni bбyiikliikda оlап azimutal proyeksiyasr

ýэkil41б.
Маrkэzi mеrittiап - 0О чэ koorrlinat baýlanýrcrntn eni - 90О сэпчЬ eni.

Bu proyeksiya ауп poliqonun sahasini vo eyni vaxtda morkozdon ha-

qiqi istiqamoti saxlayrr. Umumi tahrif modeli - radialdlr. Bu proyeksiya
qчruпчп ауп bir sahэsinin simmetrik _ рrороrsiопаl fоrmаlt-kчаdrаt чэ уа
dаiгачi xaritэsini tartib etmak tigiin olveri9lidir.

568
 Proyeksiyasmr salma metodu - qlobusun istonilэn пбqtэsiпdоп miisto-
vi sэthinin iisttinэ proyeksiyast salmmtg azimutal proyeksiyadrr. Bu рrоуеksi-
уашп mtixtolif оriуепtri ola Ьilэr: ekvatorial, qiitbi чэ 9ор. Yalnrz Ьir пёqtоdэ
toxunma оlчr- istonilэn уегdэ olan еп vo uzunluq qiymэtlэri ilo mtiэууоп edi-
lэп пёqtэ. Kartoqrafik 9obakэnin xэtti elementloгi - proyeksiyanrn bЁtiin оri-
уепtirlоri - toxunma nёqtэsini m{iоууэп edon Мэrkэzi meridian, ekvatorial
огiуепtirlэmэ - еkчаtоr. Qiitbi oriyentirlomo - biitiin mеridiапlаr.
Fоrmаsr segilmig noqtodэn l5o radiusunda minimal tohriЪ maruz qa-
1rr - iki (2) tbizdэn do az.
Bu hэddэп kапаrlаrdа bucaqlann tоhrifi daha goxdur: Hgik tЬrmаlаr mоr-
kэz istiqamэtindэ srxrlrblar чэ реrрепdikчlуаr rаdiчslаr istiqamэtindo iso dartr-
hЬlаr.
Sаhэ -(ЬоrаЬоr) eyni boyiikl{ikda proyeksiya.
Нфq istiqamэt - morkэzi пбфэdэп rаdiаl (sэрlэпirlэr) dаýrlапlаг. НэqЦ
mэsаЬ mаrkэzdэdir. Miqyas rпоrkоzlэп radius Ьоуч uzaqla9drqca kigilir. Маr-
kэzdэп radiusa реrрепdikчlуага qэdэr mэsаЬ artdrqca miqyas Ьучучr. ОЬ-
yektlэrin эks оlчпmа sаhэlэri Ьirсо уапmgаrlа mэhdudlagrr. Рrоqrаm tominatr ilo
Ьir эrаziпi iglonmosinэ imkan чеrmir Н, о arazi mаrkэzi пбфаdэп istanilon isti-
qamatdo 90Оdэп 9ох bucaq altrnda olsun. Эsas istit'adэ olunma sаhэlоri: оhаНпiп
sжlrф xoгitosi (sahэ) siyasi sэrhэd (sаhэ). Оkеапlапп хэritаlоri: еrrфi ehtiyatlan,
minerallaT, geologiya чэ tektonika (istiqamэt). Bu prcyeksiya bбyi.ik огаzilэr tigiin
olveriglidir - соýrаfi orazilor, kontingerrtlэr vo qtitbi rеgiопlаr йgtin.
Еkчаtогiаl оriуепtirlоmэdо: Atrika, Cэnubi-gorqi Asiya, Avstraliya,
QэrЬ hёvzэsi dбчlоtlэri чэ Mэrkozi Amerika. Qop оriуепtirlоmоdэ: ýimali
Amerika, Ачrора чэ Asiya.

Lаmьеrtiп Ьаrаьэrьчса konik ,l lrY !

ýaКl417.
Магkоzi meridian - 128О gоrq uzunluýu. Birinci ча ikinci standart раrаlеllэг -32О
canub eni va 7О gimal eni. Koordinat baglanýrcmtn eni -320 canub enidir.

569
 Bu proyeksiya orta en dairolori iigtin эп yaxgrlanndan Ьiгidir. Bu АЬ
bersin eyni boytikliikdэ olan Konik proyeksiyaslnln oxýartdrr. Yalnrz forq
ondadrr ki, bu formant daha dэqiq чеrir noinki sahэni. АВý (SPCS) mtistэ-
vi koordinat sisteminda bu proyeksiya biittin gtatlann - 9эrqdоп-qоrЬо uza-
пап zonalanntn xoritolorini tortib etmok йgiiп istitЪdэ olunur.
Umumiyyotlэ konik proyeksiya iki standart раrаlеllэr tizarindэ osas-
lа-пtrlаr ki, о da bunu kэsэп proyeksiya еdiг.
Enliklor arastndakt interval standart раrаlеllэrdап konarlarda аrttr. Bu
vahid konik proyeksiyadrr ki, qritblari Ьir nёqto kimi tosviT edir.
iki standart paralellardo xotlor kosigirlэr.
Kartoqratik gоЬэkэпiп xэtti elementlori btit{in mеrеdiапlагdtr. Кооr-
dinat gobokэsi xatlorinin hamtst 90"-lik bucaq altrnda kosigirlar. Kigik tЬr-
ma saxlantlrr. Minimal tоhrif standart paralellorin yaxrnlrýrndadrr. Sаhэlо-
riп miqyaslan standart paralellar arastnda kigilir, standart раrаlеllэrdап ko-
паrdа iso Ьбуiiуtirlоr.
Bucaqlar охýаr olduqlarr iigiin Lokal Ьчсаqlаr doqiqdirlэr. Standart
раrаlеllэr boyu miqyas dtizdtir.
О rеgiопlаr tigiin olveriqlidir ki, onlar gorqdon qorbo уеrlо9siпlэr vo
gimаl чэ уа сэпчЬ orta еп dairэlarindo оlsчпlаr. Еп dairosinin diapazonu
3So-don 9ох olmamalrdtr.
АВý (SPCS) gtatlarrnrn mtistэvi koordinat sistemi gэrqdэп qorbo
bЁtiin gtatlar tigiin istit'ado olunur.
7,5'-lik kvadrat хэritа чэrаqlэтiпiп АВý Geoloji xidmati iigtin (SPCS)
gtatlann Mi.istovi koordinat sistemindэ уеrlоgdirmэk.
Bu proyeksiya АВý Geoloji xidmati tэrэf-rпdэп Polikonik proyeksi-
yanr l957-ci ildon avoz edir.
ABý-rn kontinental hissasi: standart раrаlеllаr 33О чэ 45О gimal enliyi.
ABý-rn biittin эrazisin: standart раrаlеllоr 37О чэ 65О gimal enliyi.

Dekart koordinat sistemindэ lokal proyeksiya.

Bu Yеriп oyriliyi поzэrэ altnmamtg xtisusilэ9dirilmi9 kartoqrafik рrо-
yeksiyadrr. Bu proyeksiya iп miqyaslr kartoqratik оlачэlэr rigtin yaradrlrb.
Proyeksiyasmr salma mеtоdч - Morkozi koordinat bizi mаrаqlапdlrап
arazinin yerli koordinat sistemi baglangrc kimi gёttirtiltir. Bu пофоdо mtistavi
stkoido toxunan kimi kegir. StЪrоiddо olan пфtопiп z koorinatr ilэ mlistoЙdoН
miivafiq kооrdiпаtlаr arastndalc fаrqi qabaqcadan поzэrэ almaq olar. Nэ qodar
ki, поqtоlоriп koordinatlan arasmdakr tЬrq z паzэrэ almacaq, tэhrif hэddi kegib
koordinat baqlanфcrndan tэxminan Ьir dоrэсэ olacaq.
Bu proyeksiyadan эsаsоп iri miqyash xэritoloTi tartib еtmэk tigiin isti-
fаdэ оluпuг. Bu proyeksiyadan kclclrdinat ba9lanýrcrndan Ьir dэrэсэdоп 9ох
аrаh оrаzilэг iigiin istifadэ etmak moqsэdэ uyýun deyil.

570
 Loksimutal proyeksiy:r

lP
l
r
\J
п 1 1 ]
а \,
t
l
\
I
;1
l/e
l

l]
lи +

ýэkil418.
Markazi meridian - l00o qэrЬ uzunluýu
Morkazi раrаlеl - 60О gimal eni.

Saxtasilindrik proyeksiyanr l935-ci ildэ Каrl Sауmоп yaratml;drr.

Bu proyeksiyanr l96б-сr ilda Yаldо ТоЬlеr tэklif etmigdir.
Laksodromiya vo уа rumЬlаr xotti - azimut vo miqyaslarr doqiq mаr-
kэzi meridian чэ mэrkоzi раrаlеllэrlо kasi9an diiz хоtlаrdir.
Saxtas i lindrik р royeksiyada b{itiin раrаlеllаr dtiz хэtlэrlо, mеridiапlаr
_
isa ЬаrаЬэrmаsаfЬdа уеrlэ9эп qovslordir. Burada уаlпz mаrkэzi meridi-
an dtiz xatlэ oks оIчпчr. Qiitblor пёqtэ kimi gоstоrilirlэr.
Kartoqrafik gэЬэkопiп xotti elementlori раrаlеllаг чэ mэrkоzi meridian-
drr. Proyeksiyanrn tbrmasr osasэn tэhrit'о mэruz qalrr. Ekvatordan uzaqla;anda
mэrkazi meridianrn qiymoti аrtr vo bununda noticasindэ hаr уеrdа obyektlo-
riп tогmаlап tоhritЬ daha 9ох mэruz qalrrlar. Btittin sаhоlэr tоhrif оlчпчrlаr.
Yalntz morkэzi meridianla mэгkоzi paralelin kasi9masinda istiqamotlэr hoqi-
qidirlor, qalan hэr уеrdэ tаhгif olunurlar. Мэrkэzi meridian boyu miqyas
dtizdtir. istэnilon раrаlеl boyu miqyas sabitdir. Эgэr mэrkэzi para|el ekvator
deyilso, onda btitiin раrаlеllоr boyu miqyas miixtolif olacaq.
Loksodromiyanr (meridianr diiz bucaq altrnda koson xott) oks etdir-
mok iigiin istit-ado etmэk daha maqsэdo uyýundur. Yalnrz loksodromiyant
эksetdirmak iigiin уаrаrlrdrr.

5,7 |
 Qiitb vilayatlэri ffgiiп Makbrayd - Tomasrn
dбrdiincii dаrэсаli proyeksiyasr

ýэkil419.
Рrоуеksiуапш morkozi meridianl - 0О

Bu proyeksiyadan аsаsэп dtinya xэritosini tortib etmak iigiin istifada

olunur.
Saxtasilindrik eyni bёyiikliikda proyeksiyada biitiin paralellor dtiz
хэtdirlоr, meridianlardan isa yalntz morkazi mегidiап diiz xэtdir, qalanlan
eyni mosafэdo уегlоgэп dбrdiincii sinif qёчslэrdir.
Kartoqratik gоЬэkэпiп xotti elementlari - btittin раrаlеllэr biri-birin-
don mtixtэlif mэsаt'оdо уеrlэ9эп, qtitlrlэrэ yaxrnlagdrqca (azalan) qtsalan
diiz хаtlэrdэп ibaratdirlor. Qtitblэr - еkчаtоr uzunluýunun iigdobirino Ьаrа-
Ьаr olan dtiz xэtdir. Мэrkаzi meridian - uzunluф ekvatordan 0,45 dot-э qr-
sa dtiz хэtdir.
Ekvator boyu tЬrmа 9imaldan-conuba daha 9ох uzantb nainki gэrq-
dэп-qэrЬо. Bu (dartrnma) uzanma mэrkozi meгidianda 3ЗО45' 9imal eni va
сэпчЬ enliyindэ srfia (0) qodor aza|r.
Qiitblэro yaxln obyektlor ;imaldan-conub istiqamotinda stxtltrlar.
saholor Ьэrаьоrdirlоr.
Mэrkozi rneridianla З3О45' gimal eni чэ сэпчЬ enliklorindэki kэsigmэ
noqtasindan bagqa btittin istiqamэtlэr tэhritЬ moruz qalrrlar. ЗЗ"45' 9ima1 eni
чэ сэпчЬ enliklэri boyu miqyasda tэhrif уохdчr, qalan hаr yerdo tohrif чаr.
Bu proyeksiyadan yalntz dtinyanrn tematik (mёvzular) xaгitasinin tэr-
tibindэ istit'adэ etmэk оlаr.

572
 Меrkаtоr proyeksiyasl

;r

ýakil420.
Proyeksiyantn mэrkэzi mегidiапt - 0О

Оwэl bu рrоуеksiуа dэniz soyahэtindo kompastn dэqiq gоstэrmэsi

iigtin yaradrlmrgdrr.
Bu proyeksiyantn alavo xiisusiyyэtlari da ondan ibarotdir ki, orazinin
formast doqiqdir чэ asan охчпчr.
Bu silindrik proyeksiyada btitiin mеridiапlаr biri-birino eyni mоsаfоdэ
уеrlа9оп раrаlеllоrdо yerlogiblar. En dаirэlаri da Ьiri-Ьiriпэ раrаlеldirlаr.
Ancaq aralarrndakt mоsаfо qiitblorэ doýru getdikcэ аrttr (goxalrr).
Qtitblor эks oluna bilmirlor. iki раrаlеllэr еkчаtоrа nisbatэn simmet-
rikdirlаr - olaqo xotti.
Kartoqratik 9эЬэkэпiп xatti elementlari - btiti.in meridianlar чэ раrа-
lellordir. Fоrmаst - ЬаrаЬэrЬчсаqlt proyeksiyadrr. Bucaqlar уеrdоki охýаr-
lrqlarrn saxladrqlarr tigiin kigik tЬrmаlаr yaxgt эks оluпчrlаr.
Qtitb чilауэtlэriпэ yaxtnlagdlqca sаhаlэrdа tohrif аrtrr. Маsэlап
Меrkаtоr proyeksiyasrnda Qrenlandiyanrn olgtisti Conubi Amerikanrn sok-
kizdэ birina ЬэrаЬоr oldugu halda, еlэ gэlir ki, guya о daha bбyiikdrir. Bu
ргоуеksiуаdа istanilon gэkilmig xott doqiq azimutu oks etdirir. Hэqiqi isti-
qаmэtэ gэkilmig xatt rumЬ xэtti adrnr da;ryrr.
Еkчаtоr boyu чэ уа kosэn раrаlеllоr boyu nliqyas haqiqidir.

51з
 Меrkаtоr proyeksiyasrnda qiitblэr oks оlчппiчrlаr. Meridianlann hamt-
slnln proyeksiyasrnr salmaq olar. Ancaq tохmiпэп 80" учхап чэ a9aýr 9imali
чэ сэпчЬi enliklari hoddindo. Saholordэki bёytik tэhrit'lоr Меrkаtоr proyek-
siyasrnda diinyanrn timumi соýrаti хаritэlоriпiп tэrtibi iigiin уаrаrsrz edir.
Эsаs istifado sahosi dэniz naviqasiya standart хогitаlогidir (istiqamэt-
lэri gоstэrmэk tigiin).
Bagqa istifado saholari istiqamэtlorin oksi ilo оlаqоdаr: hava yiikda-
ýlma, Kilэyin istiqamэti, okean axtnlannrn istiqamati.
ВэrаЬэгЬчсаqlr diinya xэritasi. Эп yax;r ЬаrаЬоrЬuсаqlr xtisusiyyoti
ekvatora yaxln regionlarrn - indoneziya чо Sakit okeanrn bir hissosinin хЭ-
гitоlоriпiп tэrtiь iпdэ i stit-adэ olunmastdtr.

Мillеriп silindrik proyeksiyast

}
J
-\ l

l f,
}Y
\
a

l-a

t L
t l l ц
l ь
1 l
) [.
)
g о

ýakil 421.
Pгoyeksiyastntn markazi meridianr - l l8o qэrЬi uzunluqduг,

Bu proyeksiya меrkаtог proyeksiyastntn analoqudur. вчrаdа tыq оп_

dan iЬаrэtdir ki, qtitb rеgiопlаппdа saholэrin tэrtiblari о qэdэr da 9ох deyil.
En dаirэlэri хоtlэriпiп aralanndakt mэsаtЪ qiitblaro yaxrnla9drqca azdt,
noinki Merkator proyeksiyastnda. Bu ёz пёчьэsiпdа saha tohriflni azaldrr
ki, пэtiсоdэ эrаziпiп t-ormastnt чэ istiqamэtitahritъ mоrчz edir.
Bu silindrik proyeksiyada meridianlar рагаlеldirlэr vo bir-birindon
eyni masafado уеrlоgirlаг. En dairasinin xatlari bir-birino раrаlеl olmalaTt-
пЪ Ь"*.uуаrаq-опlаr arastndakt mоsаtЪ qiitЬlоrэ doýru arttr. Ноr iki qiitb
diiz xotlo gostэrilir.

574
 Тохчпmа xэtti ekvatordur. Kartoqratik gаЬаkэпiп xэtti elementlori -
btitiin meridian vo раrаlеllэrdirlоr.
Minimal tэhrif 45-ci раrаlеllэriп arastndadrr. QiitЬlэrэ dоДтч tоhrif аг-
trr. Quru massiv gэrqdоп-qоrЬ istiqamotino daha 9ох dartrlrb nэinki gimal-
dan-conub istiqamotina. Saholorda tohrif ekvatordan qtitЬlоrэ doýru аrtrr.
Yerdo bucaqlar уаlпz ekvator boyu di.izdtir. Diizgiin mоsаtЪ еkчаtоr
boyu saxlantltr. Bu proyeksiya yalпz dtinya xoritэsinin tartibina уаrауlr.
Umumi tэуiпаtlr diinya xoritolori tigrin istil'acla оlчпчr.

Molveyde proyeksiyasr

i чf, r l ljý,l
\
)
l,
llt
г

t
__]
,,

ýakil 422.
Pr<lyeksiyantn mоrkэzi meridianr 65" 9оrq uzunluýu

Bu proyeksiya Babine, elliptik, homoloqratlk чэ уа homaloqratik ad-

lannt da dagryrr. КаrI B.Molveyde bu psevdosilindrik proyeksiyanr l805-ci
ildo yaratmrgdrr. Bu eyni boytikltikdэ proyeksiya kigik miqyaslt хэгitэlоr
tigtin iglэnib haztrlanmrgdrr.
Bu proyeksiya eyni boytikltikdэ psevdosilindrik proyeksiyadrr. Btittin
раrаlеllэгi diiz хэtlэrdir, meridianlan iso bir-birindэn eyni mоsаtЪ do уеrlэ-
gап elliptik qёvslordir.
Yalnrz mэrkаzi meridian di.iz xotlo oks оlчпur. Qiitblar nёqta kimi
gёstэrilir. Kartoqrafik gэЬэkэпiп xatti elementlori - ekvator vo morkazi
meridiandrr. Mэrkozi meridianla vo 40О 44' 9imalr чо cэnubi епlэгiпdоki
xэtlo kasiqmodo tЬrmа tэhrifэ moruz qаlmlr. Тэhгif о noqtolordэn biitiin
istiqamatlardэ аrttr vo proyeksiyanrn konarlarlnda maksimal hэddo gаtrr.
sаhэlэri Ьоrаьэrdir.
Yalnrz morkozi meridianla va 40О 44' 9imaii чэ conubi епlоriпdо уеr-
do bucaqlar hoqiqidirlar. Нэr уеrdо istiqamэtlor tohritЪ mэruz qаlrrlаr.

575
 40" 44' 9imal чэ сопчЬ enliklэrindэki раrаlеllаr boyu miqyas hэqiqi-
dir. Вч хэtlоrdэп ucaqlagdrqca tahrif аrttr. Proyeksiyanln kэпаrlаппdа mak-
simal hoddo gatrr. Yalnrz diinya xэritosi tigiin istit'adэ оlчпчr.
Dtinyanrn tematik хэritэsi iigtin уагаrltdtr, Ьэzэп kэsik proyeksiya
kimi. Coode's Homolosine and Boggs yaratmaq Ёgiiп Sinusoidal proyeksiya
ilэ birlogdirmok (kombinira еtmэk) оlаr.

Yeni Zelandiya Milli proyeksiyasr

ý t

ýэkil423.
Ргоуеksiуапtп markozi meгidianr 173О ;аrq uzunluýu, proyeksiyanrn baglanýrc
пёqtэsiпiп eni -41О сопчЬ eni. Х oxu iizra siiriigmd 2510000 mеtг, I oxu iizro
stirii;mэ isэ 6023l50 mеtrdiг.

Bu standart proyeksiya Yeni Zelandiyanrn irimiqyaslr хэritоlагi iigiindtir.

Doyigdirilmig silindrik proyeksiya ЬэrаЬэrЬчсаqlrdrr.
Bu proyeksiya doyi;dirilmig silindrik proyeksiyadrr.
ВэrаЬэrЬчсаqlr proyeksiya Beynэlxalq sГeroid osastnda Merkatorun
altlncl stra пёmrоli tэnliyi эsastnda moditikasiya (gэkliп doyigmiq) olunub.
Тохчпmа пёqtэlоri: l73o gэrq uzunluýu чэ 4lo conub enidir.
Kartoqratik gэЬаkэпiп xatti elementlari yoxdur.
Эrаziпiп tbrmast diizgtin эks оlчпчr.
Yeni Zelandiya tigiin saha tоhrifi 0,04 t'aizdэn azdtr. Minimal istiqa_
mat tэhrifi Yeni Zelandiya haddindadir. Xэttin hoqiqi miqyasdan meyl et_
mэsi 0,02 tЪiz haddindadir.
576
 Yeni Zelandiya arazisindan bagqa эrаzilэr iigtin уаrаmtr. Yen;, Zеlап-
diyanrn irimiqyaslr хэritоlэriпi tэrtib еtmэk tigiin istitadэ оlчпчr.

Оrtоqrаfik proyeksiya

о
l

ýаНl4И.
Pгclyeksiyantn mэrkэzi meridiant - 0О,
prclyeksiyanrn baglanýrc nciqtasinin eni (еп dairasi) - 90О сопчЬ eni

Bu perspektiv proyeksiya Yer ýannl sonsuzluqdan gоriiпэп kimi tos-

vir edir. Bu Yеr ýаппlп ti9 оlgmэ illyuziyasrnr (Xoyal, Xiilya) чеrir. Fоrmа-
nrn tэhrit-r чэ proyeksiyanrn sorhoddindo ёlgtilori bizim goriigo daha realdrr
nэinki bagqa proyeksiyada. Vahid istisna (Vertical Near-Side Perspective)
yaxln perspektiv gaquli proyeksiyadrr. Azimutal perspektiv proyeksiyada
goz nёqtosi sonsuzluqdadrr.
Qtitb orazilorinda meridianlar dtiz хэtlоrlэ, morkazdэn radial sopa-
lОпmэklэ эks оlчпurlаr. En хэtlоri isэ konsentrik dаirэ kimi proyeksiyalanrr
чэ Ьч dаirоlоr arastndakt mэsаtЫаr 9апп kапаrlаrtпа doýru аzаlrrlаr. Eyni
vaxtda yalntz Ьir yarrmgar dublikatsrz gёstэrilэ bilar. Yer gannda istэnilon
Уеrdа Ьir пёqtэ toxunan ola Ьilог. Kartoqrafik gоЬоkэпiп xэtti еlеmепtlэri -
hаr сtir proyeksiyalar - ргоуеksiуапrп mэrkozi meridianr.
kondolon proyeksiyada (ekvatorla oriyentirlonmig) - biittin paralellor.

5,17
 Nоrmаl proyeksiyada (qiitbi оriуепtirlаmоdэ) - biitiin mеridiапlаr.
Fоrmапrп minimal tohrifi morkozi hissada: maksimal tohгif - рrоуеk-
siyantn kэпаrlаппdа (qrrrqlarrnda).
Proyeksiyantn mоrkэziпdоп uzaqlagdrqca sahэnin miyqasr kigilir. Ya-
rlmýапп qrraqlannda sаhэlэriп miqyaslarr srfra ЬоrаЬоrdir.
Hэqiqi istiqamэt morkozi nёqtadondir. Morkozdon uzaqlagdrqca rеаl
miqyas kigilir чо konaTlannda sltra (0) ЬоrаЬаr oluT. Radiusa реrрепdikulуаr xat-
1эг Ьоуч (поrmаl proyeksiyada раrаlеllаr Ьоуu) miyqas dэqiqdir. Мэrkэzi пёq-
tэdan уапmýаrа mtivatiq yalпz 90' gortiniiglo olaqatlar mэhdudlagma оlчr. Bu
proyeksiyalardan эп 9ох estetik mоqsэdlэr tigtin istifada оlчпчц nэinki texniki.
Bu mэqsэd rigiin kёпdаlап proyeksiyadan istitadэ оIuпчr.

Perspektiv proyeksiya

ýakil425.
Proyeksiyantn mэrkэzi meridiant -0О,
proyeksiyanrn ba9lanýlc епi -90О сопчЬ епidiг.

Bu proyeksiya песэ Ьir (Vertical Nеаr _ Side Perspectiv) ýaquП уахm реr-
spektiv чэ уа (Vertica[ Perspeotiv) gaquli perspektiv proyeksiya Hmi da mо9-
hчrdчr. Bu proyeksiya ortoqratik proyeksiyantn analoqudur. Qtinki, Ьчrаdа da
proyeksiya salmtn пёqtэ хаriсdэ уеrlа9ir, ela bil kosmosda. Bu proyeksiyada gёz
noqtasi sonsuzluqda уох, oksino siz о mаsаfъпi чеrо bilэrsiniz.
Bu proyeksiyanm timumon ettЪktivliyi ondan ibaratdir ki, peykdon 9aquli
gokikni9 ,,rэ уа kosmosdan hэг hansr bir (араrаtlа) cihazla gэkilmi9 tbto9aНo
охýауr,

578
 Azimutal perspektiv proyeksiyada Yеr sэthiпэ qodor оlап mаsаtЪ
dэуigэ bilor. Onu qabaqcadan proyeksiya hesablanana qэdэr vermak la-
ztmdtr (mэsatbni). Mosafo artdtqca, proyeksiya da ortoqrafik proyeksiyaya
daha gox oxýayacaq. Biitiin пбqtэlэr tigtin perspektivdэ эrаzilэr уапmýаr-
dan da kigik эks olunurlar ki, bu счr oks olunma dаirэ 9эklini alrr.
Yеr gаппtп hэr hanst Ьir noqtosindo toxunan (kontakt) ola Ьi[эr. Каr-
toqrafik gobokanin xotti elementlori - proyeksiyanrn btittin почlоri - рrо-
yeksiyanrn mэrkozi meridianr.
Nоrmаl proyeksiyada (qtitbi оriуепtirlэmэ) - biittin meridianlar. Кбп-
dolon proyeksiyada (ekvator oriyentirlomo)
- ekvator.
Minimal tэhrif mэrkоz hissosindodir. Копаr istiqamэtinэ getdikco
tэhrif аrtrг.
Sahэnin tohrit'indэ yalntz mаrkэzi hissodэ minimaldrr. Saho miqyasr
proyeksiyanrn qrraqlartnda va уа iitiiqdo srfra qэdэr (aza|t:) kigilir.
Тохчпап пёqtэdэп istiqamot hoqiqidir.
Real miqyas haqiqi miqyasdan proyeksiyantn markazindon kanarlan-
па qэdоr srfta qэdаг kigilir.
Radiusa perpendikulyarrn miqyasr az-az aza|r .
Hэqiqi gёriiniig gёz noqtosindэn Yеr ýаппа qэdэr olan mosatbdan astlr-
drr. Biittin hallarda 0 mэrkаzdэ 90О-dэп azdrr. Вч proyeksiyadan эп 9ох Yer
gannt estetik toqdim еtmэk iigtin istitadэ оlчпuг noinki, texniki эlачэlэrdа.

Plate Саrruе proyeksiyasr

l
о
л
{
F

i
\ ь
ъ \ а
!l
Q |! t
г I \
a

a
3 о

ýakil 42б.
Мэrkэzi meridian - 149О qэrЬ uzunluýu

Bu proyeksiya d{izbucaqlan ЬэrаЬоr, ЬоrаЬэrаrаlr silindrik, sado si-

lindгik чэ уа dtizbucaqlr proyeksiya kimi (malumdur) mэ9hurdur.

579
 Bu proyeksiyantn gэЬэkэsi biri-birina ЬоrаЬэr dtizbucaqhlardan fОr-
mala9drnldrýr tigiin qurulugu 9ох sadodir. Hesablamalan 9ох sаdэ olduýu
tigtin kegmigdo bu gox yayrlmrgdrr. Bu proyeksiyada qtitb чilауэtlэгiпdо
miqyas чэ sаhэ tоhriflэri Merkator proyeksiyaslndan 9ох azdtr.
Bu sado silinфik pюyeksiya 9ап baqqa 9окэ salaraq Dekart koordinat р_
bokasinэ gечiгir. Ноr Ьir dtizЬuсаф 9эЬоkо бreуi eynr ёlgtidэ, fогmаdа va sаhэ-
lэri do eynidir. KartoqraГrk gobokэnin btittin хаtlогi 90" bucaq altrnda kэsigirlэr.
Plate Camre эпэпэ proyeksiyast standart paralleli kimi ekvatordan istifa-
da edir. ýэЬоkопiп ozэyi dtiz kvadratlardan ibaratdir. Bu proyeksiyada qiitЬlОГ
Qridin agaýr vo учхап hissalorindon gэkilmig dtiz xotlorla эks оlчпчrlаr.
Тохчпmа xatti ekvatordadш. Kartoqratik 9аЬэkэпiп xotti elementlori
- btitiin paralel vo meridianlardrr.
Fоrmа _ standart раrаlеllэrdоп uzaqlagdrqca tэhrif аrtrг. SаhэlоrdО do
standart раrаlеllаrdоп uzaqlagdrqca tohrif аrtrr.
ýimala, conuba, g"rqb, qоrЬо dоЕrч istiqamotlor dэqiqdirlэr. Umumiy-
уэtlэ istiqamatlэrdэ tэhrif vaT. Yalnrz standaTt раrаlеllэr boyu tэhгif yoxdur.
МэsаГэ - miqyas meridian vo standart раrаlеllэr boyu dtizdtir. Stan-
dart раrаlеllоrdоп uzaqlagdrqca tohrif nazoro tez 9аrрlr.
istifado оlчпап orazi - mбчсчd tohrit-lэri azaltmaq iigiin 9оhоr vo ki-
gik оrаzilоriп irimiqyaslr хэritоlоriпi tortib etmok.
Diinya чэ уа rеgiопlапп sаdэ xэritolorini minimum coýrati malumat-
lаrlа tэrtib etmok tigiin istifado оlчпчr. Bu da proyeksiyanl агауlý хоritэlэгi
iigiin уаrаrlr edir.

Qiitbi stеrеоqrаfi k proyeksiya

ýэКl427.
Proyeksiyantn mэгkаzi mеridiашп -0О,

proyeksiyasrnrn ba;lanýrc nclqtasi - 90О canub eni.

580
 Bu proyeksiya sferoiddэki поrmаl st,ereoqrafik analo-
qudur. Рrоуеksi yanln morkэzi nёqtosi уа ýimal чэ уа СопчЬ
qiitbr,i. Вч vahid поrmаl azimutal proyeksiyadtr ki, ЬэrаЬэrЬчсаqlrdrr.
Qiitb
stereoqratik proyeksiya Меrkаtоruп kёпdэlэп proyeksiyastntn koordinat
sisteminэ daxil olmayan 84" ýimal enindэn gimala чэ 80О СэпчЬ enindan
conubdakt regionlardan bagqa biitrin regionlarda istitЪdэ оlчпчг. О rеgiопlаr
tigtin universal qtitb stereoqrafik proyeksiyadan UPS istifadэ olunur. -
Proyeksiyasrnr salma mеtоdч - Azimutal perspektiv proyeksiyada
g<iz nёqtasi oks qiitbda yerlogib (stereoqratik proyeksiya).Enik хэtlогi kon-
sentгik dаirэlаrdоп iЬаrэtdirlэr. Dairalar arastndakt masatb mоrkэzi noqto-
don (qiitbdэn) uzaqla9dtqca аrtш.
Vahid toxunma nёqtosi ýimal qiitbii чэ уа Conub qritbtidЁr.
Оgэr mtistovi toxunan уох, kоsэпdirsэ, onda уеr sothini kэsэп xatt en
xэtti olacaq.
Kartoqrafik gэbokonin xotti elementlori - meridianlartn hamtstdtr.
ВэrаЬэrЬчсаqlr proyeksiyada: arazinin tbrmasr daqiq oks olunur.
Qtitbdэn uzaqla9drqca sаhэ miqyasr Ьёуtiуtir.
Hoqiqi istiqamot qritbdondir.Yerdэki (эrazidaki) Ьчсаqlаr hэr уеrdэ
hэqiqidirlor.
Morkozdэn uzaqla9drqca miqyas bciyiiytir. Эgэr proyeksiyada stan-
dart paralel чаrsа (proyeksiya miistэvisini koson), о еп xэtti Ьоуч hoqiqi
miqyas saxlantltr, qiitblэr yaxrnlagdrqca miqyas kigilir (l-dan do az). Вir
qапuп olaraq mэrkоzi noqtodэn (qiitbdэn) 90О uzaýa yayrlmtr. Qtinki onda
xotti miqyas чэ sаhэпiп tэhгitj gохаhr.
Istifadэ sahasi - qi,itb эrazisi (ЬаrаЬоrЬчсаqlr proyeksiya).
UPS koordinat sistemindo qiitbdo miqyas omsalt 0,994-э ЬагаЬаrdir
ki, bu da istifadэ etdiyi еп dаirэsiпiп hэqiqi miqyastna (standart раrаlеlа)
8l"0б'52", З ýimal enina чо уа СэпчЬ enino miivatiqdir.
polikonik

l t

ýэkil 428.
Мэrkаzi meridian - 90" qэrЬ uzunluýu.

58l
 Bu proyeksiyantn adt <9ох konuslan> kimi tоrсtimэ olunur. Bu ad рrо-
yeksiyasrnr salma metoduna osaslantr. Bu da mеridiапlапп fоrmаlа9mаsmа
tоsir edir. Bagqa konik proyeksiyalanndan fэrqli оIаrаq, mеridiапlаr dtiz хОtlЭ
уох, qёvs kimi aks оlчпчrlаr.
дdi konik proyeksiyadan daha da mtirokkob olmastna baxmayaraq
qurulmast 9ох sadodir. Вч proyeksiya goxlu miqdarda konuslann mэrkоzi
meri_dian Ьоуч <yaptgdtnlmast> ila yaradrhb. Bu proyeksiyada раrаlеllэr
konsentrik (bir уеrа toplanan) deyillar. Нэr Ьir en dairosi toxunan konusun
osaslna miivatiqdir
Proyeksiya paralellorin hamtst kontakt xotloridirlor.
КаrtоqrаГrk 9эЬоkэ хоtlэriпiп еlеmепtlэri - proyeksiyanln mэrkаzi
meri-dianr чэ ekvatordur.
Morkozi meridian boyu оrаzilогiп formasrnda tohrif yoxdur.
Маrkэzi meridiandan uzaqla9drqca tohrif artrr: belэliklo 9аrq-qоrЬ is-
tiqamotindэ tahrif daha goxdur nэinki 9imal-conub istiqamatindo.
Saholardэ tэhrif markozi meridiandan uzaqlagdrqca аrttr.
istiqamэtlэrdo - уеrli ьuсаqlаг mэrkэzi meridian boyu dэqiqdirlor:
aks halda опlаr tоhritЪ mэruz qalrrlar.
Нэr Ьir раrаlеI boyu чэ mэrkэzi mегidiап boyu proyeksiyanrn miqya-
sr daqiqdir
Morkozi meгidiandan uzaqlagdrqca mеridапlаr boyu tohrif аrtrr. Iri_
miqyasIl хэritаlэгiп tortibindo tэhrif minimal оlчr. Qiinki topoqrafik хОritЭ
чэrоqlэriпdэ meridan vo paralel seqmentlori diiz xott kimi эks oluna ЬilОr-
lor. Bu хоritоlэr iigiin kitabxana yaratmaýa ehtiyac yoxdur, giinki sоhчlэr
toplanrr vo чоrэqlэri Ьirlоqdirэпdо mtixtolif istiqamotlordэ sоhvlэr gбrЙ-
ntir. 7',5 vo I5'ёlgйsiiпdэ olan Ьч topoqratik хэritоlоr ABý-nrn Geologiya
Xidmotindэ l886-ci ildon tохmiпэп l957-ci ilэ qador istitЪda olunub.
Oeyct: Bozi yeni хэritо vэroqlarindo Ьеlэ о tагiхdоп sопrа qeyd еdir-
dilor ki, guya bu хаritэlаr polikonik proyeksiyada tartib оlчпчЬlаr. ýэrq чэ
qэrЬ zonalarr iigiin mtiasir proyeksiya miistэvi koordinat sistemi 9tatlar iigiin
(State Plane Coordinate System) - lаmЬеrtiп ЬоrаЬэrЬчсаqlr konik proyek-
siyastdtr, 9imal va сэпuЬ gtatlarr zonalarr iigtin isa Merkatorun kбndolon
proyeksiyasrdrr.

582
 Eynibtiyiiklfi kda diirdiin cii daracali
(Quartic Authalic) proyeksiya

ýэkil 429.
Morkozi meridian - 0о

Bu psevdosilindrik eynibбytikltikdэ olan proyeksiya diinyanrn tematik

xoritosini tortib etmak iigiin istitЪdо edilir.
Psevdosi lindrik еупiЬёуiiklЁkdэ оlап proyeksiya.
Kartoqrafik gabokэnin xэtti elementlori: Morkozi meridian - diiz хэt-
dir, uzunluýu ekvatorun 0,45-ni tэ9kil edir. Меridiапlаr Ьiri-Ьiriпdэп eyni
mosafodo уеrlоgап qёvslэrdir. Раrаlеllоr-mэrkоzi meridiana perpendikulyar
biri-birindэn mtixtolif mоsаf'эdэ уеrlоgэп раrаlеl xatlordon iЬаrэtdir. Хоtlоr
arastndakt mоsаtЫэr ekvatordan uzaqla;drqc а az- az qt saltrlar.
Fоrmа tэhrifo qalrr.
sаhэlэr Ьэrаьэrdirlаr.
istiqamot tohritb moruz qaltr.
Miqyas ya|mz ekvator boyu hoqiqidir. Еkчаtоrа simmetrik olan ve-
rilmig еп xэttinin miqyasr daimdir.
Yalnrz drinya xoritosini tэгtiЬ etmayo уаrауlr.
Diinyanrn tematik хэritэsiпiп tэrtibindo istitada оlчпчr.
Qiitb аrаzilэri tigtin МаkЬrауп-Тоmаstп dёrdtiпсЁ dэrосэli рrоуеksi-
yasrbu proyeksiya эsastnda yaradrlrb.

Barabaristiqamatlandrilэn asimmetrik
(uyýunsuz) оrtочqоl proyeksiya.

Bundan bagqa bu proyeksiya RSO-da adlanlr.

Bu proyeksiya Malayzii vo Вruпеуа Milli koordinat sistemi tigiin iki ор-
siya ilo tachiz olunub vo Merkatorun kопdэlоп proyeksiyaslnln analoquduг.

58з
 Qэр silindгik proyeksiya. Hoqiqi miqyas xэtti morkozi mеridiапа
bucaq altrnda kegir.
Коsmэ xotti-bёyiik dаirэуэ mtivafiq vahid 9эр xotdir.
Kartoqratik gэЬэkэпiп xэtti elementlori Ьiri-Ьiriпdэп l80o aralr olan
iki meridian.
Formast-boraborbucaqlr proyeksiyadrr. Эrаziпiп fbrmasr hoqiqidir.
Markozi meridiandan uzaqlagdtqca sаhэ bбyiiyiir.
Yеrli Ьчсаqlаr dtizdtirlor. Segilmig mагkаzi xott boyu mэsаfо hэqiqidir.
Bu proyeksiyadan Вruпеуа vo Malayzii arazilari iig{in istithdo еtmэk
оlаr. О аrаzilаr tigtin bu proyeksiya iglonib. Malayzii чэ Вruпеуа Milli
proyeksiyalan iigiin istitЪdэ оlчпчr.

Rabinson proyeksiyasr

l1
п
l l
1 l.

l_
I
l
a

(
\

\
l
I

\\ -l t

ýakil430.

Мэrkэzi meridian-l l8o qаrЬ uzunluýu.

Bu proyeksiya Оrtоqrаfik proyeksiya adtnt da dagrylr.
ixtiyari proyeksiyarlan diinya хэritэsi iigiin istit-ado edilir.

Proyeksiyaslnt salma metodu.

Psevdosilindrik proyeksiya.
Meridianlar biri-birindэn eyni mоsаtЪdэ уеrlэgiЬlоr vo mэrkэzi mеri-
dian-dan dartrlan elliptik qovsэ охgауtrlаr.
Markozi mегidiап uzunluýu ekvatorun 0,5l hissasini ta9kil edan dtiz
xotdon ibarэtdir. Раrаlеllэr З8О ýimal eni ча СапuЬ enlorinda уеrlоgап чэ
biri-birindon eyni mоsаtЪdэ olan dtiz хоtlоrdirlаr: bu enliklordэn sопrа ра-

584
rаlеllэr arastndakt mэsаfо аzаlt. Qtitb xottinin uzunluýuna miivafiq xottin
uzunluýu еkчаtог xэttinin uzunluýunun 0,53 ЬэrаЬэrdir. Proyeksiya iyazi
dtisturlara уох, kооrdiпаtlапп hesablanmasr сэdчэliпэ эsaslantb.
Kartoqrafik gobэkonin xэtti elementlэri - biitiin рагаlеllэr vo mоrkэzi
mеridiапdtr.
Fогmаdа tэhrif ba9lanýrc пёqtэdоп 45О araslnda va еkчаtог boyu mi-
nimaldrr. Sаhэdэ dэ tэhrif baglanýrc noqtэdэn 45О arastnda чэ ekvator
boyu minimaldrr.
istiqamэt bir qanun olaraq tohгifo maruz qahr.
Miqyas З8О ýimal eni чо СэпчЬ епlоri boyu hэqiqidir. Miqyas segil-
mig еп xotti vo aks igaroli en xotlori boyu daimidir-dэyigmэz, sabitdir.
Nэ ЬэrаЬоrЬuсаqh, по dэ eynibёyiikl{ikda olan proyeksiyadtr. Yalnrz
diinya xaritэsini tortib etmok tigiindtir. Bu proyeksiya diinyantn timumi
соýrаfi чэ tematik хэritэsiпi tэпiЬ еtmэk tigtin iglonib hazrrlanlb.
l960-cr ildэn Rend Mak Nelli пэ9riууаtr чэ l988-ci ildэп Milli Соý-
rаГr саmiууэti tэrэtiпdэп diinyantn timumi coýrati чэ tematik хэritоlоriпi
tэrtiЬ tigtin istit'adэ оlчпчr.

Sada konik рrоуеksiуа

.,о эа'.

ýэНl431.
Рrоуеksiуапш mоrkоzi meridianr-60o Qorb uzunluýu.
Birinci vo ikinci standart раrаlеllоr-5О Conub eni чэ 42О Canub eni
Рrоуеksiуапrп ba;lanýrc nбqtasinin eni-32o СопчЬ еп dairэsidir.

585
 Bu proyeksiya ЬэrаЬоrаrаlr konik чэ уа konik adrnr da9tyш.
Bu konik proyeksifya Ьir vo уа iki standart раrаlеllэrо osaslana Ьilоr.
Дdrпdап gёriiпtir ki, dairo qёvsii togkil еdэп btit{in раrаlеllэr mеridiапlаr
boyu ЬэrаЬэr yerlogmig biri-birindan eyni masafodэ уеrlэ9miglоr.
Bu qanun hэm bir standart раrаlеldоп istit'adэ еdэпdэ чо hom dэ iki
standart раrаlеldэп istitbdэ edondэ gбzlonilir.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdч ЬеIаdir: аgаr yalntz Ьir standart раrа-
leldэn istifado edilirsэ konus toxunan olacaq, эgэr iki standart paralel tapt-
ltrsa onda konus kason olacaq. Dоrэса 9эЬоkэsi хэtlэгi bir-birindan eyni
ЬоrаЬэrlikdо gэkiliblar. Меridiапlаr arastndakt r,эsаfэ enlik daiгosini сzап
konsentrik dаirэlэr arastndakl mаsаfЬlэr kimi eynidir.
QЁtblar поqtэ kimi уох, qёvs kimi эks оIчпчrlаr.
Оgэr qtitb vahid standart paralel kimi gottirtiliibsa onda konus mЙsta-
viyэ gevrilacok ki Ьч da qiitb azimutla ЬоrаЬоrаrаlr proyeksiyanrn eynidir.
Ogar iki standart paralel ekvatordan ;imala vo сэпчЬа doýru simmetгik
уеrlа9iЬlоrsэ, onda proyeksiyantn nэticasi ЬоrаЬоr dtizbucaqlrlar proyeksiya-
stnm analoqudur. Опа gёrо ondan ЬэrаЬоr dtizbucaqlrlar proyeksiyasr kimi
istifado olunmahdrr. Эgаr ekvatordan standart paralel kimi istitada olunursa
onda ЬэrаЬэr dtizbucaqlrlar proyeksiyasrndan istitЪdэ еtmэk laamdtr.
Kontakt xэtti - standart раrаlеllоriп saytndan asthdtr.
Тохuпап proyeksiyalar (Tip l) - standart раrаlеllо taprlan bir xэtt.
Kэson proyeksiyalar (Tip 2) - birinci kimi taprlan ikinci tstandart ра-
ralel iki xэtt.
Kartoqratik gоЬэkэппi xatti еlеmепtlогi - biitiin mегidiапlаr standart
раrаlеllоr Ьоуч эrаziпiп tbrmasr hoqiqidiг. istonilэn раrаlеl boyu tэhrif
daimidir. Standart paraleldon uzaqlagdrqca tohrif аrtrr.
istэnilon sahodo paTalel boyu tohrif daimidir. Standart paraleldon
uzaqlagdrqca tоhriГ artrr.
Yalnrz standart рагаlеllэr boyu istiqamot hэqiqidir.
Masab yallntz meridianlar vo standart paTalellor boyu hэqiqidir. Vеril-
mi; раrаlеllэr boyu miqyas doyigmэzdir. Ancaq раrаlеldоп раrаlеlэ miqyas
dayigir. Еп dairosi diapazonu 300 ilo mэhdudlagmaltdtr.
Bu proyeksiya оrtа endo vo сопчЬi-9эrq istiqamэtindo uzanan геgiоп-
larrn orazilorinin хаritэlэri tigiindiir. Umumiууэtlэ kigik (dёчlэtlэriп) ёlkо-
lэriп atlas хаritэlоriпi tэrtib еtmэk iigiin istifado olunur.
Kegmig sovetlor ёlkэsiпdэ btittin dovlэtin хэritоlоriпi tэrtiЬ еtmэk
tigiin istifado olunurdu.

586
 Sinusoidal proyeksiya

\
g
t
a
]ý
a
ь rY l
э
Ё {tl
l

ýэkil 432.
Proyeksiyantn mоrkэzi meridianr - l l7o gаrq uzunluýu.

Bu proyeksiya лýслsоп - Flemstid proyeksiyasr kimi do mэ9hчrdчr.

Dr.inya xoritэlorindo bu proyeksiya bucaqlardakl tohritЪ Ьахmауаrаq saho-
lэriп boraborliyin saxlaytr.
Alternativ tbrmatlarr konar meridianlar Ьоуч proyeksiyada оlап kэs-
mоlаг hesabtna okeanlarda чо kontinentlorin ёz markozi mеridiапlаппа
nisbaton tohritr azaldtr.
Bu psevdosilindrik proyeksiyada Ьtitйп раrаlеllэr vo mэгkоzi mеridi-
an diiz хэtlоrdоп iЬаrоtdirlэr. Мегidiапlаr - qёvslardir. Вчпlаr опа hesabla-
пtЬlаr ki, sinus funksiyalartndan istitadэ olunsun. Опu da qeyd edak ki, эу-
rilik amplitudast mэrkэzi meridiandan uzaqlagdrqca аrtrг.
Kartoqratik gabakanin xэtti elementlori еп dairosinin biittin хаtlогi vo
mэrkozi mегidiапdrr.
Fоrmа - Мэrkаzi meridian boyu va ekvatoT Ьоуч he9 Ьir tohrif уох-
dur. Kigik rеgiопlаr proyeksiyanln qlnq-qtnq saltnmast variantrnda tоhгif
daha azdtr noinki ardlctl sinusodial dtinya proyeksiyastnda.
Saho doqiq oks оluпчr. Yеrdэki bucaqlar markazi meridian boyu чэ
ekvator boyu dtizdiir, qalan уеrlоrdо tohrif чаr.
Morkэzi meridian boyu vo btittin раrаlеllоr Ьоуu miqyas dэqiqdir.
Biittin Yer gаппr уох, qurunun bir hissэsini oks etdirэndo tэhrif azaht.
Bu xiisusilэ ekvatora yaxln rеgiопlаr i.igiin olveri9lidir. istit'adэ sahosi - эrа-
zinin xarakteristikastnt izah etmoklэ dtinya xoritasini tortib еtmэk, xiisusila
qпq proyeksiyalarda. Kontinent (Conubi Amerika, Afrika) хэritоlогi tigtin
уапуrr. orazilor iigtin dэ - ёzЁпtiп mэrkozi meridianr оlапlаr уаrаrhdrr.

587
 Меrkаtоruп mэkап gap proyeksiyasr.
Bu proyeksiya tocriibovi (praktiki) olaraq borabararaltdtr. Вчпчп miq-
yasrnda kigik Ьir tэrэf peykin xoritogэkmo iigiin пэzаrdо tutulan, masolon
L а п d s at эhаtэsiпdоп kопаrdаdlr.
Bu birinci proyeksiyadrr ki, Yerin firlanmast orbitdэ olan peykin hэ-
rэkoti ilэ Ьаýlаmаýа imkan чеrir.
Landsat 1,2 чэ 3 zabt etmo diapazonzolaýt l-dэп 25l-э qэdordir.
Landsat 4 ча 5 iigi.in iso zobt etma diapazon zolaPt - l-dэп 23З qodordir.
Маrkэzi xэtti ayri xott olan doyigdirilmig silindrik proyeksiya peyk
orbita-stntn yeriistti trassasl ilo taprlrr. ..
Тохчпап xatt - konseptualdrr. (Umumi anlayrgdrr, timumi tosvirdir).
Kartoqratik gэlrэkэпiп xotti еlеmепtlэri - уохdчг.
Fоrmа - peykin zobtetdiyi zolaýrn Ьiг 9ох hissasinin эhatosindo dtizdiir.
Sаhэ - peykin zobt etdiyi zolaýrn 0,02 faizt эhatosindo variasiya edir
(dэуi9ir).
Istiqamot - zэbt zolaýr daxilindэ tэhrif minimaldrr.
Mosab - miqyas peykin zobt etdiyi yerЁstii zolaq boyu 0,0l t-aiz hod-
dindo tоhriflэ diizdtir - hoqiqidir. Zobt zolaýr qon;uluýundakr оrаzilэriп хаri-
tэlarini zolaqla olaqэlondirmok tigiin miitloq transfarmasiya olunmalrdrr.
Ftrlапап Yer эtraflnda peyk orbitinin zэЬt zolaýrntn xoritэsini tartib et-
mok tigtin xiisusi еlэ iglonib ki, bu hoddэ tоhrif minimal olsun. Yenistii mtis-
tэvi kooгdinat sistemindo peyk эksetdirmosi ilo эlаqэ уаrаtmаýа чэ (ardrcrl)
arastkosilmэz peyk aksetdirmosi ilo хоritэgэkmопi tэmin еtmэуо уаrауlr.
Peyk L an d s at 4va 5 iigiin istit-adэ olunan standart fоrmаt.

ABý-9tatIarlnrn miistэчi koordinat sistemi.

Bu koordinat sistemi neco bir SPCS, SPC, State Plane чэ State kimi
dэ (mэlumdur) mэ9hurdur.
ýtatrn mtistovi koordinat sistemi proyeksiya deyil. Bu koordinat sis-
temi АВý 50 9tattnt, Puerto-Riko vo Virqiп АВý adalarrnr l20-dэn 9ох zo-
па adlandrrtlan поmrэ lonmi g seksiyalara bбltiniib.
Нэr bir zona пёmrаlэпmi9 koda malikdir. Bu da konkret rеgiоп ii9Ёп
proyeksiyaslntn parametrini taprr - hesablayrr.
Proyeksiya silindrikdэ оlа Ьilэr. konikdэ.
Bu proyeksiyalarrn qurulmast metodu vo xiisusiyyatlari haqqrnda in-
tbrmasiya oldo etmok :ijgijп LаmЬеПiп boraborbucaqlr konik proyeksiyasrn-
dап, Меrkаtоruп kondэlэn уа Хоtiп varianttndakt Merkatorun 9эр рrоуеk-
siyalanntn qчrulmаlаrrпа diqqэt yetiгmok laztmdrr.
Na iigiin STATE PLANE - don istitЪdэ etmok lazrmdrr?
Bunlarla i9lэуоп dovlэt tэ9kilatlarr vo qruplan оsаsэп gtatlann mtistэ-
vi koordinat sistemindo istifado еdirlоr. Эп 9ох Ьчпlапп asast homin rауоп-
1аr vo (munisi-palitetlэrdir) Ьоlоdiууоlоrdir, SPCS-dэn istifado etmanin

588
iistiinltiyii ondan iЬаrэtdir ki, bizim.mэlumatlaг Ьч огаzi tigiin molumat
(osas) Ьtiпёчrоlэri kimi Ьч koordinat sistemindэdir.
STATE PLANE nadir ?
ýtatlann miistэvi koordinat sistemlэri Birlogmig ýtatlarrn iri miqyaslr
хэritэlэriпi tэrtib etmok iigiin iglэnmigdir. Bu l930-cu illэrdэ Bereqovoy чэ
АВý geodezi qulluýu iigiin yaradllmrgdrr.
Эsаs mэqsэd dtizbucaqlt sistemdэ ёlkonin xaritэsini tэrtib еtmэk olub.
Qtinki bu vэziyyatdo miqyasrn tohrit] on mindo Ьiг оlаr ki, bu da geodezi рlа-
nalma dэqtqliyino mЁvatiqdir. Эgоr tig ЬаrаЬэrЬчсаqlr proyeksiya segilibsэ:
Tennessi чэ Kentukki kimi gэrфэп-qоrЬо чzапап gtаtlаг tigiin Lambertin Вэ-
raborbucaqlr konik proyeksiyasr: 9imaldan-canuba Лliпоуs чэ Веrmопt gtatlar
rigrin Merkatorun kопdэlоп proyeksiyast va dоrосо gаЬэkэsi xэttinэ bucaq altrn-
da olan Alyaska yanmadast iig{in Merkatorun 9ор proyeksiyasr.
Doqiqliyi on mindo bir saxlamaq tigiin Ьir 9ох gtatt zonalara Ьоlmэk
laztm olub. ТэlэЬ olunan dэqiqliyi saxlamaq tigiin hэr Ьir zonantn <iziintin
mэrkэzi mегidiапr чо уа standart раrаllеli чаr. О zопаlапп sэrhэdlоri ёlko-
lоrо mtivaГtqdirlor. Konnektikut kimi ki9ik gtatlar tigtin bir zona Ьэs etdiyi
halda Alyaska l0 zonadan ibarotdir чо опчп хогitэsiпi tartib еtmэk tigtin
hэr {i9 proyeksiyadan istifadэ оlчпчr. Вчгаdа bu koordinat sistemi gtatrn
l92]-ci ilin (SPCS 27) Miistavi koordinat sistemi adlantr.
Bu geodezi gabokonin ýimaliamerika datumu ila l927-ci il эlаqоlап-
dirilmig kontrol (пэzаrэt) пёqtэlоriпо эsaslantb. NAD l927 vo уа NAD 27.

STATE PLANE чэ ýimaliamerika DATUMU.

Bu son 50 ildэ texnikantn inki9afr mэsаt-аlагiп, Ьчсаqlапп, Yегiп
tЬгmа чэ olgiilэrini olgma metodlannrn tэkmilla9mэsinэ gэtiriЬ glхаrmlý-
drr. Bunlarla ЬэrаЬэr datumun Kanzase-do Mides Reng nёqtosindэn Yer
Hitlэsi morkazino уеriпdоп tэrрапmаsi peyk sistemindon altnan mэlчmаt-
larla mtiqaisodo SPCS 27 mэlчmаtlаппtп yenidon hesablanmasrna gэiгiЬ
gtxarmlgdtr. Yenidon hesablanmrg vo yenila9mi; sistem gtatlann Mi.istovi
koordinat sistemi l983-cti il (SPCS 8З) adrnr almrgdrr.
Nёqtolarin koordinatlan SPCS 2'7 чо SPCS 83 koordinat sistemlorin-
don farqlidirlor. Onun iigiin Ьir ne9o sabob чаr. SPCS 83 koordinat sistemi
{igtin biittin koordinatlar State Рlапе-dэ veriib чэ bu da NGS (Milli geodezi
xidmэt) - dэ dаrс olunmu;dur. Вчrаdа metrik ёlgii vahidinda, Yеr sferoidi-
nin раrаmеtrlэri fЫqlапirlэr, bazi gtatlar oz zonalanntn taptlmalarrnr doyig-
dilэr чо az da olsa en чэ uzunluq dairolorinin qiymatlori doyi9di. Rosimi,
SPCS NGS kodu ilэ еупilэ9dirilir.
ESRI kompaniyasr NGS kodunu tэtbiq edondo, bu (Fесlеrаl in-
fоrmаtiоп Processing Standard-FiPs; iпf,эrmаsiуаstпtп Federal standart ig-
lonmosi sistemindo пэzоrdо tutulan bir hissasidi;. Опа gбrа dэ ESRI NGS
zonasrnl FIPS zonasr kimi taptr. Вахmауаrаq ki, пэzэrdа tutulan standart
loýv edildi, ESRI continuity tigtin FIPS adtnt sахlауtг. Bozan 9ох kohno

589
sistem Вучrо torpaq kadastrrndan da istifadэ оlчпчr (Вчrеач of Land Ма-
nagement - BLM) BLM sistemi kohnoldiyi tigtin oz kodunu Ьэzi yeni zо.па-
larda qeyd etmir. Qiymotlor bir-birini оrtэ da bilarlar. Нэmi9о NGS/FIRS
kodundan istifadэ etmok lazrmdtr. SPCS 2J чо SPCS 83 sistemlorinэ
agaýrdakr zonalarda doyi9iklik olmugdur. Gбstаrilэп zona поmrэsi ГiГS-iп
nomrosidir. Onlardan bagqa х va y-in stiriigmэlэгi va уа zonanln koordinat
baglanýrcr zопаlапп goxunda doyigib.
Каlifоrпiуа - Kaliforniya zona 7. SPCS 27 FIPS zona 0407 loýv
edilmig чэ КаlitЪгпiуа zona 5. SPCS 8З FiPS zona 0405-о kegib.
Мопtапа - Montana gtatr tigtin tig zona SPCS 27;
FiPS zonalarr 250l, 2502 уо 250З lэýч edilib ча vahid zona ilэ dэyig-
dirilib SPCS 8З FIPS zona 2500.
NеЬrаskа - Nebraska gtattntn iki zonasr SPCS 27 FIPS 260l ча 2602
zonalan loýv edilib чо vahid zona SPCS 8З FIPS zona 2600 ila avaz olun-
mugdur.
СапчЬi Каrоliпа - СэпчЬi КаюПпа ýtahnm iH zonast SPCS 27 FiPS 390l
and 3902 zonalan loýv edilib чо SPCS 83 FIPS З900 zonasr ilэ очэz olunub.
Рчеrtо-Rikо va Virgiп adalart - Puerto-Riko чэ Virgin adalan (adalar:
Sv. Tomasa, Sv. Сопа чо Santo-Kruza) SPCS 27 FiPS 520l чо 5202 zona-
lапп ikisi dэ 1эýч edilib, vahid zona SPCS 8З FiPS 5200 zona ilo (doyiqdirilib)
эчоz olunub.

Uzunluýu tilgmэ vahidi.

SPCS 27 sistemi iigiin standart бlgti vahidi - аmеrikап geodezi futdur.
SPCS 83 sistem iigiin isa sandart бlgii vahidi asasan metrdir. О gtatlardakr
hэm futdan vo hоm dэ mеtrdэп istitadэ оlчпчr Ьч iki бlgii vahidlari arastn-
dakt omsal qanunla miioyyon olunub. iki mеtr olgi.ilori arastndakt tЪrq iki
milyonda Ьirэ ЬоrаЬэrdir. Bu gortlo ki, ikiqat standartlarda doqiqlik saxla-
ntlstn - hоr iki mеtrdэ. Аmегikа geodezi tutu ЬоrаЬоrdiг 1,200/З,9З7 чэ уа
0,304800б096 m.

Zопаlаrrп taprlmasrna aid misal.

SPCS 8З раrаmеtrlэriпiп taptlmast:
ýtat ýэiqi.Alabama Tennessi
Zопа зl0l 5з0 l
FIPS zonasr 0l0l 4l00
Proyeksiya Меrkаtсlruп kбпdаlап LаmЬеrtiп
Standart paralellori з5о l 5,
Markazi meridian з6"25,
-85о50, - 86о00,
Morkazi meridianda miqyas 1:l5,000
l:25,000
omsalmtn kegilmэsi

590
Ba;lanýrc ntiqtonin eni зOо30, з4"20,
Baglanýrc пёqtопiп uzunluýu - 85о50, -86о00,
Xoxu siiriigmэ 200000 600000
)' c.txu iizrэ siirii;mэ 0 0

istifaclэ yeri - ABý-nrn Geoloji xidmotindo standart 7' ,5 vo l5' dэqi-

qэ хэritэ чаrэqоlэгi.
ABý-da tЪdеrаl, ýtat vo уеrli saviyyodo iri miqyaslr хоritоlоrdэ layi-
hэlоr tigtin istifado оlчпчr.

Steгeoqrafik proyeksiya

{ \{

ýakil 433.
Pr<lyeksiyantn morkozi meridiant - 0О,
proyeksiyanrn ba9lanýrc eni - 90О conub eni

Proyeksiya boraborbucaqhdrr.
Proyeksiyanln salma metodu.
Miistэvi iizorindo perspektiv proyeksiyada Yеr garrndakr пёqtэdо
olan gбz noqtэsi diametrik oks istiqamatdaki m{istэviyэ toxunan noqtadir.
Stereoqrafik proyeksiyadakr nбqtolardon olanlannrn proyeksiyalan
bila-vasitэ miistэvida altntr.
Biittin mегidiап va раrаlеllоr atraf dаirаlагlа чэ уа diiz хоtlаrlэ эks
оlчпчrlаr. Dоrэсэ 9эbakэsinin хэtlоri 900 bucaq altrnda kasigirlэr. Эgэг
perspektiv nёqtasi ekvatorda olarsa, раrаlеllоr ekvatordan hаr iki эks tагаfо
girdоlэ9осаklэr. Bu halda аgэr proyeksiya gэpdirsa onda ya|nlz eni mэrkа-
zi paralelin enino ЬоrаЬоr olan oks igaroli paralel diiz xatt olacaq: qalan ра-

591
rаlеllэr qritЬlэгэ tэrэf diiz раrаlеldэп hэr iki tоrэt-о оуri хэtlэr оlасаqlаг.
Yer ganntn istэnilэn уеriпdэ yalntz Ьir kontakt noqtasi чаr.
Kartoqratik gэbakanin xэtti elementlori: поrmаl proyeksiya (qtitbi
огiуепtiгlэmэ) - btittin meridianlar.
Копdэlэп proyeksiya (ekvatorial оriуепtirlэmэ) - Мэrkэzi meridian
чэ еkчаtоr.
Qэр proyeksiya - Мэrkэzi meridian va en dairэsinin qiymati mэrkаzi
en qadar oks igarэli qiymэti olan раrаlеl.
Fоrmаst ЬэrаЬэrЬчсаqlr proyeksiyadrг. Orazinin tЬrmаsr olduф kimi
чеrilir.
Hэqiqi miqyas proyeksiyantn mэrkэziпdоdir. МэsаtЪ artdrqca tэhrif аrtrr.
Yalntz mэrkэzdэп istiqamot diizdtir. Yеrli bucaqlar hor уеrdэ diizgtin
oks оlчпчrlаr.
Morkazdan uzaqla9drqca miqyas Ьбуйуtir.
Umumiyyotla orazi уапm gаrdа oks оlчпа Ьilаr. Ikinci уапm garrnda
bir hissэsi эks o1una Ьilэr, ancaq tэhrif tez аrtrr.
Qop oriyentirlomo Aytn уаrrm ýаflпlп, Маrstп ча Меrkuriпiп хэritа-
larini tortib etmэk tigtin istit-adэ olunur.

(Times) Tayms atlast iigiin proyeksiya

tl. т
|Е' } п
t
ф t

ýэkil434.
Prclyeksiyanm mагkэzi meridianr -0О

Tayms atlasr {igiin proyeksiya l965-ci ilda Моуr tоrоfiпdэп iglonib

haarlanmtgdtr.
Bartolomyu (Bartholomew) пэ9riууаtr tigiin.

592
 Bu proyeksiya Hollun doyigdirilmig, stereoqrat-tk proyeksiyasrdrr.
Tayms atlasr tigtin bu proyeksiyada mеridiапlаr эугi хоtlаrlэ oks оlчпчrlаr.
Poyeksiyanrn salrnmasr metodu. Proyeksiya psevdosilindrikdir. Ме-
ridianlar bir-birindon eyni mоsаГоdэ эуri хэtlэrlа aks olunurlar. Раrаlеllэr -
dtiz хоtlэrdirlэr, aralanndakr mosafb ekvatordan uzaqlagdrqca goxaltr.
Kontakt xatti - enlikla iki xэtt 45О gimal eni чо conub eni.
Kartoqratik gэЬэkэ xottinin elementlari - biittin paralellar va markazi
mегidiап.
Fоrmаdа tahrif miilayimdiг. Saho 45О gimal eni vo сапчЬ eni parale-
lindan uzaqlagdrqca tэhrif аrtrr.
istiqamэt timumiyyot1o tohriflidir.
Маsаfэ miqyas 45О gimal en ча canub en рагаlеllаri Ьоуч dtizdiir.
Yalnrz diinya xэritэsini tэгtiЬ etmok tigtin уаrаrlrdrr.
istitbda sahэsi Tayms Atlasrnda (The Times Atlas) diinya xaritosini Вritа-
niyanrn Bartolomyu (Ваrthоlоmеw Lid.) хэritэ по9r edan kompaniyasrdг.

Меrkаtоruп kiiпdаlэп proyeksiyasr

э
?

a9'

ýэНl435.
Pгoyeksiyantn, sэrkэzi meridiant чэ ba;lanýrc nбqtanin еп dairasi -0О
Miqyasrn эmsаlr -1.0.

20О uzunluq dairэsi iizrэ gёstoгilib ki, Ьч da Merkatorun kбпdэlэп

proyeksiyastnda эks oluna bilon arazinin hoddino yaxlndtг.

59з
 Bu proyeksiya песэ Ьir Qauss-Kryuger proyeksiyasr kimi dэ mэlчm-
dчr. Меrkаtоr proyeksiyaslnln analoqudur. Вчrаdа Ъrq yalnrz опdап iьагаt-
dir ki, burada silindr ekvator boyu уох, meridian boyu dartrnrb.
Nэtiсэdо hэqiqi istiqamэtini saxlamayan boraborbucaqlr proyeksiya
оlчr. Мэrkэzi mегidiап maraqlandrýrmrz аrаziпiп markэzindэ уеrlоgir. Bu
сtir mэrkоzlэ9dirmо bu оrаzidэ biittin xiisusiyyotlorin - miqyastn, sahonin,
fоrmапrп, mэsаЪпiП чэ s. tэhгifiп miпimчmа епdiгir. Bu proyeksiya 9imal-
сэпчЬ istiqamэtindo uzanan regionlar tigiin уаrаrlrdtr. Bu proyeksiyada
mtistovi koordinat sistemindon 9tatlann 9imaldan-canuba uzanan btittin zo-
паlап istifado еdirlэr. UTM чэ Qauss-Kryuger koordinat sistemlori Меrkа-
torun kопdэlэп proyeksiyasrna эsaslanrblar.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdц. Silindrik proyeksiyadtr, mэrkozi mе-
гidianr m{iаууэп olunmug regionda уеrlоgdirilir.
Kontakt xatti - toxunan proyeksiya iigiin bir istэnilэn meridian, ko_
sэп proyeksiya iigtin isэ mоrkэzi meridiandan eyni mэsafodo уеrlо9эп iki
раrаlеl xэtt.
UTM koordiant sistemi tigiin хэtlоr mэrkаzi meridiandan l80 km ara-
lr оlчrlаr.
Kartoqrafik gоЬэkэпiп xotti elementlэri - ekvator vo morkozi meridian.
Fоrmаsl _ ЬоrаЬэrЬчсаqlr proyeksiyadrr. Kigik fоrmаlаr бz fоrmаlа-
пп saxlaytr. iri tЬrmаlаrrп tоhriГr markazi meridiandan uzaqla9dtqca аrttr.
Saba _ mоrkэzi meridiandan uzaqla9drqca tэhriг аrtrr. istiqamot _
уеrli bucaqlar hоr уеrdэ doqiqdirlor.
маsаt,э _ оgоr miqyas эmsalt 1,0 olarsa onda mэrkэzi mегidiап boyu
miqyas dэqiqdir. Эgаr miqyas 1,O-dan azdtrsa onda doqiq miqyaslr mэrkozi
meridianrndan Ьаrаьэrаrаlr iki diiz xott чаr.
мэhdudiууаt-sfъrоiddо чэ уа ellipsoiddэ molumatlar mаrkаzi mеri-
diandan 90О uzaqda эks оluпmчrlаг. Нэqiqэtdэ stЪrоid ча уа ellipsoidda
(уеr) saha morkэzi meridiandan l5-20' hаr iki tоrоfэ mohdudla9malrdrr.
Bu diapazon haddindэn konarda proyeksiyast Merkatorun kёпdаlэп
proyeksiyastna saltnmtý mэlumatlar ёz уеrlэriпi dэyigo bilarlar-sferoidda va
уа ellipsdэ. StЪrаdа bu mоlчmаtlаrа hэdd qoyulmur. ýtatlann mtistovi koordi-
nat sistemindэn эsаsэп gimaldan-canuba uzanan 9tatlan {igtin istitЪdэ оluпur.
7',5 daqiqэlik хогitо чэrоqаlэri ДВý-rп geoloji xidmotlэri iigtin isti-
t'аdэ olunur.
ABý-rn geoloji xidmati i.igtin yeni хоritэlоrdэп l957-ci ildan poliko-
nik proyeksiyastnt эчэz еdэп proyeksiyadan-Merkatorun kопdэlэп рrоуеk-
siya-stndan istit'ada оlчпчr.
ýimali Amerika (ABý-rn geoloji xidmoti-morkozi meridianda) miqya-
stn эmsalt 0,926.

594
 l920-ci ildon sопrа ingiltoranin Dovlat topoqrafik xidmэtinin topo-
qratik хагitэlоri.
Koordinat sistemlэгi UTM чэ Qauss-Kryuger. Diinya 60 gimal va сэ-
nub zопаlаппа bбltintib. Bu zonalann епlэri б dоrэсэdir. Нэr bir zona tigiin
miqyas эmsalt 0,99б-drr. Koordinat охчпчп stinigmosi х oxu tizrэ 500,000
mеtгdir. Ekvatordan conubdakr zonalarda у oxu tizrэ 10,000 mеtrdir. Вч
ondan бtriidtir ki, y-in biittin qiymatlaгinin mtisbot olduýuna inantlstn.
l -ci zonantn mэrkэzi meridianr l77o qэrЬi uzunluqdur.
Qauss-Kryuger koordinat sistemi UTM koordinat sisteminэ охýауlr.
Ачrора, eni бО olan zonalara bёltintib vo l-ci zonanln morkozi meridianr 3О
gоrq enidir. Miqyas omsaltndan bagqa (эmsаl 1,00-drr 0,9996 deyil) btiti.in
раrаmеtrlэri UTM ilэ eynidir. Bэzi бlkэlэrdэ х oxu sйriigmэsi 500,000
mеtгiп tisttino rэqэmi zonaslnln поmrэsiпа ЬоrаЬоr olan Ьir пе9а milyon
mеtгdэ оlачэ еdirlэг.
5-ci zona Qачss-Кгучgеr koordinat sistemindэ x-in stirii;mэsi 500,000
mеtr 5.500000 mеtr yмrlacaq.

iki niiqtanin ЬаrаЬаrаrаlr proyeksiyasr

}

ýэНl43б.
Вiriпсi ntiqto 1l7o30' qэrЬ uzunluýu,
З4О gimal eni ча iКnci nciqta -83О qаrЬ uzunluýu, 40О gimal eni.

Bu proyeksiyada iki nёqtodon segilmig hоr hansr birindan хэгitоdэ is-

tanilan noqtэya qэdэr hэqiqi masafэni gostorir.
Proyeksiyasrnr salma metodu goklin doyi;mig (modifikasiya olmug)
azimutal proyeksiyadrr. Kontakt пёqtэsi уохdur.

595
 КаrtоqrаГrk gаЬэkапiп xэtti elementlori yoxdur. Fоrmаst iki пёqtоdэп
segilmiý bir-birindon 45о araltda olan пёqtоlэr arastndakr tэhrif minimum-
dчr. Вч regiondan аrаlапапdа tэhгif аrtш.
Sаhэ - minimal tohrif iki segilmiý noqtalor Ьir-Ьiriпdэп 45О аrаlr
olanda оlчr. Bu rеgiопdап aralandtqca tэhrif аrtrr.
istiqamatdo tэhrif tez-tez doyigэndir.
Mэsafa - iki пбqtэdап segilmig Ьiriпdэп xoritэdoki hэr hansr bir пбq-
tэуа qэdэr masatb dtizdtir. istэnilon noqtadon diiz хэtt опчп dЁzgiin о1-
mауап уегiпэ уох, bбyiik dаirэпiп uzunluýuna miivafiqdir.
-
вёЁk dairoli уоllап oks еtdirmir. istifado arazisi - Milli Соýrаfi
Сэmiууэt Asiyanrn xэritasini tortib etmэk.
Ёупilо9dirilmig tЬrmа Bell (Bell Telephone system) teletbn kompani-
yur, 9"Ь"rlэrаrаst va beynolxalq rаЬitэ tэhrillэriпi hesablamaqda istifada
edir.
Universal qiitb stereoqгalik proyeksiya

ýэkil 437.
мэгkэzi meridian -90oS. Stапrlап paralelin eni _ 8lo06,52,3" сэпчь eni.
Х чэ Y охlаппш siiriigmolэri 2000000 mеtrdir.

Bu proyeksiya UPS proyeksiyasr kimi dэ mэ9hчrdчr (mэlчmdчr). Bu

qtitb stereoqratik proyeksiyanrn mtixtolif Ьir tbrmastdtr ki, bundan 9imala
84О gimal eni vo conuba 80О сэпчЬ eni olan arazilorin хоritэlэriпi tЭrtiЬ et-
mok tigiin istifado olunur. Yэпi UTM - koordinat sistemina (Merktorun
Universal kondalon proyeksiyasr) daxi1 оlmауап эrаzilэr.

596
 Bu proyeksiya perspektiv пбqtаlэгi qiitbdo чэ spesifirk раrаmеtrэ ma-
lik olan sferoiddэki stereoqrafiki proyeksiyanln analoqudur. Bu proyeksiya-
ntn morkozi nёqtosi уа ýimal qiitbti чэ уа СопчЬ qiitbtidtir.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdч. Тэхmiпэп (stЪrоid tigiin) azimutal
perspektiv proyeksiyadlr - guya bir qlitbdon о Ьiri qiitb goriintir. Мэrkэzi
пёqtэdэп (qiitbdon) uzaqlagdrqca dаirэlэr arastndakt mэsаfо аrtrr. Baglan-
ýtc поqtэdэ meridianlarrn kosigmosino Х vo Y.охlап tizro 2000000 mеtr
siirtigmo qiymэti чеriliЬ.
Kontakt xatti - haqiqi miqyasrn paralleli 8100б'52",3 ýimal eni vo
СпчЬ eni qtitbdo miqyas эmsaltnln 0,994-э miivatiqdir.
Kartoqralik gоЬэkэпiп xotti еlеmепtlэri - btitiin meridianlar.
Fоrmаst - ЬэrаЬоrЬчсаqlr. Orazinin tbrmastnt doqiq чеrir.
Saho - qtitbdэn uzaqlagdrqca sаhэ miqyasr boyiiyiir.
Istiqamэt - hoqiqi istiqamot qritbdondir. Ноr уеrdэ yerli Ьчсаqlаr
diizdiirlэr.
Masafo timumiyyotlo qЁtЬdэп uzaqlagdrqca miqyas ЬёуЁуtir.
8lОOб'52",3 ýimal чэ Conub епlэriпdа hoqiqi miqyas saxlantltr. QiitЬlэrо
yaxrnlagdrqca miqyas kigilir.
Вir qanun olaraq UPS proyeksiyasrnda gimal qritb regionlannt эks et-
dirопdэ 84О gimal enindэ, сэпчЬ qtitb regionlannl эks etdirondэ isэ 80О са-
пчЬ eni ilэ эrаzi mohdudlagrr.
istifado orazisi - ЬэrаЬэrЬчсаqh qiitb regionlanntn хоritоlаriпi tortib
etmok tigtin.
UTM koordinat sisteminda qtitb rеgiопlаппtп хэгitоlэгiпi tэrtib etmak
tigiin istifado оluпчr.

Меrkаtоruп Universal kбпdаlап proyeksiyasr.

Proyeksiya UTM proyeksiyasr kimi do mаghчrdчr.
Merkatorun Universal kondalon sistemi Merkatorun kondэlan proyek-
siyastna йtisaslagdrrrlmrg оlачэdir. Yеr gап 60 9imal чэ сэпчЬ zonaya Ьбlii-
niib. Наr Ьir zonantn uzunluф б dогасаdir. Наr bir zопашп бztiniin mэrkоzi
meridianl чаr. Zопаlаr lN (I 9imali) чэ lS (l Canubi) - l80" qэrЬi uzunlu-
qdan Ьа9lапшlаr. Нэr Ьir zonantn sorhoddi-84o eni чо 80О conub eni, 9imal vo
сопчЬ zonalan ekvatorda Ьirlэ9irlэr. QЁtb rеgiопlаппш хоritэlоriпi tэrtiЬ et-
mэk tigtin Universal qtitb stereoqrafik proyeksiyanrn koordinat sistemindan
sitifado оluпчr. Наг Ьir zona proyeksiyastmn ba9lanýrcr morkazi meridian va
ekvator gёttiгЁltir. МэпГr i9агаli kооrdiпаtlаr olmastn dеуэ, proyeksiyanrn
baglanýrcrnda koordinat sistemindэ koordinatlann qiymэtlorini dэуigirlоr.
Мэrkоzi meridiana verilon qiymot - Х oxunun stirй9mэsini, ekvatora чегilоп
91чmа1 isэ - Y oxunun srir{igmэsini gёstэгir. Х охчпчп siirtigmэsi iigtin
500000 mеtг gёtiir{iliir. ýimal zonasl tigtin Х охчпчп stiriigmosini stfir, сопчЬ
zonalan tig{in iso 10000000 mеtг gбtrirЁltiг.

597
 Proyeksiya salma mеtоdч.
Silindrik proyeksiya. Metedoloqiyasrnr Ьilпсоk iigiin Меrkаtоruп kcin-
dоlэп proyeksiyastna baxmaq lazrmdrr.
kontakt хэtti - uTM zonasrnln mэrkэzi meridianrndan tохmiпэп l80
km gегidо qalan iki раrаlеl xott. Kartoqratik gэЬэkапiп xatti еlеmепtlэгi -
markozi meridian va еkчаtоrdчr.
Fогmаst - ЬэrаЬоrЬчсаqlr proyeksiyadrr, Kigik fоrmаlаr daqiq эks
оlчпчrlаr. Zona hoddindo minimal tohrif iri t'оrmаlr saholordir.
Saho - hor Ьir UTM zonasl haddindo minimal tahrif.
istiqamэt - yerli bucaqlar hэqiqidirlэr.
Мэsаfо - morkэzi meridian boyu miqyas daimidir, onun tigtin miqyas
эmsаh 0,9996, bu da imkan чегir ki, zona kэпаrlаппdа tэhrif аzаhr. Мэr-
kэzi mегidiапdап l80 km qэrЬdо чэ ;аrqdэ уеrlа9ап чэ mоrkэzi meridiana
paraleldo miqyas эmsalt vahidэ ЬэrаЬоrdir.
Ноr Ьir zona daxilinda miqyas sahйnin 0,1 tЪizdоп gox olmamasrna nail
olmaq iiфп lazmi ig apanlrb. Вir пе9э zопаш ahata еdэп rеgiопlаrй sэhч vo
tоhrif аrtrr. StЪrоiddэ ча уа ellipsoiddэ mоlчmаtlаr morkэzi meridiandan 90О
hэddindon kэnarda proyeksiyalana Ьilmоzlэr. Haqiqatdэ steгoid mэkашпdа vo
уа ellipsoiddэ mэrkэzi meridiandan hэr iki tэгаfЪ - saýa, sola 15-20 dаrэсэ
hэddindэ mэhdudla;mahdrr. Bu diapazondan kэпаrdа mэlumаtlаrr MeTkatorun
Kбndolon proyeksiyasшrda aks olunanlar, oks halda proyeksiyalarr alrnanda
siirй9mэ ola bilar. StЪradakr mэlumаtlаr iigtin mohdudiyyэt уохdur.

Vап dеr Qriпtепiп I proyeksiyasl

:ý
rl
l
\ ý;
I \
ч
I

I
r\
l

ýaНl438"
Proyeksiyantn mэrkazi proyeksiyasr - 56О ;arq uzunluýudur

598
 istifadэ эrazisi - ABý-rn l: l00000 miqyaslr topoqrafik хаritэ чэrаqэ-
lэriпdо istifadэ оlчпчr. Bir 9ох ёlkо gоgrаГr koordinat sisteminэ asaslana-
raq rasmi yerli UTM-nu tэtbiq edir.
Kegmig sочеtlэr ёlkэlэriпdэ iri miqyaslr topoqrafik хогitаlэriп tэrti-
bindэ istitъda olunur.
Bu proyeksiya Меrkаtог proyeksiyastnm analoqudur. Fоrq yalntz on-
dadrr ki, proyeksiyada istifado olunan kаrtоqrаfik gаЬаkэ хаtlэri эугidirlаr.
Umumi effektivliyi опdап ibarotdirki, sаhоlэrdэ tahrif Меrkаtоr proyeksi-
yaslna nisbatэn azdtr vo formadakr tэhrif borabarbбyiikliikdэki proyeksi-
уауа nisbotэn azdlr.
Proyeksiyasrnr salma metodu.
Yаr dеr Qriпtеп proyeksiyasr ixtiyari proyeksiyadш, heg bir sinib
daxil deyil.
Kartoqratik gabakэnin xэtti еlеmепtlоri - еkчаtоr vo proyeksiyanrn
mэrkэzi meridianr.
Fоrmа - tэhгif ekvatordan qiitblora doýru artrr.
Saha - an 9ох tэhrif qiitb rеgiопlаппdа, ekvatorda isa minimaldrr.
istiqamэt - yerli bucaqlar уаlmzmэrkаzdо diizdЁrlэr.
Мэsаfо - Miqyas ekvator boyu diizdiir.
Yer Нiгаsi tam эks oluna bilor, ancaq эп dэqiq 75-ci раrаlеllоrаrаstdш.
istitъdэ sahэsi;
Diinya xэritэsini tэrtib etmak tigtin istifadэ оlчпчr.
Ke9mi9qdo Milli Coýrat-rya comiyyatinin diinya хоritэsi tigiin stan-
dart proyeksiyadan istit-adэ olunub.

ýaquli yaxrn perspektiv proyeksiya

ertical Near-Side

ýэkil 439.
Ргоуеksiуапlп morkazi mеrеdiапl - 0".proyeksiyantn baýlanýrc eni-9Oo сэпчЬ епi

599
 Оrtоqrаfik proyeksiyadan tЫqli olaraq bu perspektiv proyeksiya Yеr
9аппа sonsuzluq mosafodon Ьахtr. Perspektivin bu сiir пёqtэsi imkan verir
kosmosdan effektli baxtga.
Proyeksiyasrnr salma mеtоdч.
Azimutal perspektiv proyeksiya: goz nёqtosi sothdon verilmig mэsа-
tЪdэ уеrlа9ir. Perspektivin btittin noqtolarindэ pгoyeksiya yanmktironin чэ
уа tam уапmktirоdоп az эrazinin proyeksiyastna miivafiqdir. Normal рrо-
yeksiya (qtitbi oriyentirlomэ) - Meridianlar - morkazdon sороlэпоп diiz
хоtlоr vo enlik хэtlэriпiп proyeksiyalan kапаrlага gtxdtqca Ьir-Ьiriпэ уахlп-
lagan Ьiг уеrа toplanmrg dаirоlэr ;aklinda oks оlчпurlаr.
Кёпdоlоп proyeksiya (ekvatorial оriуепtirlоmо) - Мэrkэzi meridian
чэ ekvator dtiz xatlarla эks оlчпurlаr. Qalan ba;qa mеridiап чэ раrаlеllаг
elliptik qёvs kimi эks оluпчrlат.
Тохчпmа nёqtэsi - Yеr ;artnda olan vahid Ьir noqta.
Kartoqrafik gэЬэkэ xэttinin elementlэri:
Рrоуеksiуаlапп hamtst - proyeksiyanrn markэzi meгidianr.
Kondэlon proyeksiya (ekvatorial oriyentirlonon) - Ekvator.
Nоrmаl proyeksiya (qtitbi оriуепtirlэпэп) - btittin mеridiапlаr.
Fоrmа - proyeksiyantn mэrkэziпэ yaxlnda tohrif minimaldtr, kеэпаr-
larda iso maksimaldrr.
Sаhэ - proyeksiyantn mэrkоziпо yaxrnda tэhгiГ minimal, kэпаrlаrdа
iso maksimaldrг.

Vilrkelin I proyeksiyasr

I I
п ь ц I -1г
l l {\ ) / \
l

ýаkil,И0.
Proyeksiyantn mэrkоzi meridiant - 0О

600
 istiqamэt - hэqiqi istiqamэt proyeksiyantn markozi noqtosindэndir.
мэsаtъ - mэrkozdon uzaqlagdtqca radial miqyas kigiliг. Morkozi
noqtэdэn 90О gсirmо mэhdudlagrr.
istitЪcta sahэsi - bu proyeksiyatlan оп 9ох estetik mоqsэdlоr rigtin isti-
1-аdэ оluпчr nэinki texniki. Bu moqsodlor tigtin эп
9ох 9ор proyeksiyadan
istitъdo olunur.
Bu proyeksiyadan daha gox dtinya xoritэsini tortib еtmэk tigiin istifa-
da edilir. Vinkel I-nin proyeksiyasr psevdosilindrik proyeksiyadrr. Bu рrо-
yeksiya bэrabэrdiizbucaqll (ьэrаьэгаrаlr silindrik) vo sinusoiclal proyek-
siyalartn koordinatlaпnt ortalagdrrrr. l9l4-cti ilda Osvald Viпkеl tэrэfiпdоп
iglanib.
Proyeksiyastnr salma metodu.
Psevdos ilindrik proyeksiyadrr. Кооrdiпаtlап ЬэrаЬоr diizbucaqlr lar
рrо-
yeksiyasr ilo sinusoidal proyeksiyasr kооrdiпаtlапшп оrtа qiymэtidir. Meridi-
апlап - sinusoidal ауrilэrdirlэr. Bu оуrilэr Ьiri-Ьiriпdэп eyni mэsаtЪdо чэ
mЭrkоzi mеridiап эtratrnda уччаrlа9rrlаr. Mэrkozi mегidiап dtiz xotlo oks olu-
Пur. Раrаlеllоr biri-birindon eyni mosat-adэ olan diiz хэtlэrlо aks оlчпчrlаr.
Xottin uzuпluф - mrivatiq qritbo, morkazi meridiantn uzunluýu isэ standart
раrаlеldэп segimdэn asthdr. Эgэr ekvatordan standart paralel kimi istitbda
olunaгsa, onda о proyeksiya Ekkert V proyeksiyaslnln analoqudur.

Vinkelin II proyeksiyasr
/l
t
,
ý\ý \f

t
ъ
i
h -l
\
l
l

t \ ч
t l l
\ l t

l l_b

ýэkil441-
Pr<lyeksiyanm mаrkэzi meridianr - 0О

60l
 Kartoqrafik gэЬоkо xattinin еlеmепtlэri -paTalellor чэ mоrkэzi meridian.
Fоrmа - bir qanun olaraq tаhrifа mэruz qaltr.
Sаhэ- daim tэhrif оlчr.
istiqamat - daim tэhrif оlчr.
МэsаtЪ - Miqyas yalntz 50o28'9imal чэ conub епlэri boyu hoqiqidiг.
Мэhdчdiууэt - па ЬоrаЬэrЬчсаqlr чэ по dэ ЬэrаЬэrЬёуtikliikdэdir.
Yalnrz dtinya xaritosini tэrtib etmok tigtin уаrауtr.
istif-ado оlчпап saho - diinyanrn icmal xoritosi iigtin уаrауrr.
Эgоr standart paralel kimi 50"28' gimal vo conub епlэriпdоп istifadэ
olunursa, onda saha miqyasr diizdtir, апсаq yerli miqyaslar dayigirlor.
Psevdosilindrik proyeksiyadrr, bu ЬоrаЬэr dtizbucaqlr proyeksiya vo
Malveyd proyeksiyast koordinatlannt ortala9dtnr. Bu proyeksiya l9l8-ci
ildэ Osvald Viпkеl taratlndan iglonib.
Pгoyeksiyasrnr salma mеtоdч.
Psevdosilindrik proyeksiyantn koordinatlarr Molveyd proyeksiyasr ilo
ЬэrаЬэr diizbucqlr proyeksiya koordinatlanntn orta qiymotlэridir. Мегidiап-
lаr ЬаrаЬэrmоsаtЫi эуri xotlorlэ morkozi meridiana tаrэf doyirmilo9эrak
эks оlчпчrlаr.
мэrkоzi meridian dtiz xotlэ эks оlчпчr. Раrаlеllоr isэ Ьiri-ьiriпdоп
eyni mоsаtЪdэ dtiz хэtlэrlэ эks оlчпчrlаr. Mйvatiq qiitbdo чо mэrkazi mе-
ridiапdа xottin uzunluýu segilmig standart раrаlеldэп astltdtr.

Vinkelin III proyeksiyasr (Winkel Tripel)

lл \
f, ч т
!]ýу l

,\
l
)
\
l)E I

r
'f
ш[ ,,
'_Llr
I

l t

ýakil 442.
Proyeksiyantn markozi meridiant - 0О,
standart раrаlеllаr 50О,5 ýimal чо СэпчЬ епlэriпdап kе9ir

602
 Kartoqratik gэbkonin xэtti еlеmепtlэri: раrаlеllэг чэ mэrkаzi meridian.
Fоrmа-Ьir qanun оlаrаq tоhгif оlчпчr.
Saho - tohritЪ moruz qaltr.
istqamэt - tаhrifэ mэruz qаltr.
Mэsatb-miqyas yalnrz standart раrаlеllэr boyu hoqiqidir.
Mэhdudiyyat:
Nэ borabarbucaqlr чэ na dэ birbбytikliikdэ оlаr proyeksiya. Yalnrz
drinya хэritэsiпi tэrtiЬ etmэk tigtin уаrауrr.
istithdэ sahэsi - yalntz diinyanrn icmal xэritosini tэrtib еtmэk tigtin i9-
lanilib.
ixtiyaгi proyeksiya, dйпуа хэritэsiпi tэrtib etmэk tigiindtir.
ВэгаЬаr dtizbucaqlr (ЬоrаЬаrаrаlr silindrik proyeksiya) vo Aitov рrо-
yeksiya koordinatlannr ortalgdtran proyeksiyadrr.
Bu proyeksiya 192l-ci ildэ Osvald Viпkеl torofindan iglonib.
Proyeksiyasrnr salma metodu. Dэyigdirilmig azimutal proyeksiyadrr.
koordinatlarr Aitov чэ ЬаrаЬэr dtizbucaqlr proyeksiyastntn orta koordinatla-
пdrr. Меridiапlаr Ьiri-Ьiriпdоп eyni mofsafadadiгlar. Меridiапlаr morkozi
mегidiапа tэrэf oyiliblor. Мэrkоzi meridian dtiz хэtdir. Рагаlеllаr-ЬэrаЬоr-
mosafэli оугilэrdirlэr, qiitbloro doЕru oyiliblor. Хоtlэriп uzunluqlarr qiitb-
lаrа miivat-rqdirlэr vo еkчаtоr uzunluýunun tэхmiпэп 0,4 ЬэrаЬаrdir. Xottin
uzunluýu qtitЬlэrэ mtivatiq se9ilmig standart раrаlеldэп astltdtr.
Dtiz хэtlоrlэ эks olunan kartoqrafik gэЬэkэпiп elementlori - ekvator
чэ markэzi meridian.
Fоrmапtп tohrifi azdt.
Qйtb эrаzilоriпdэ kэnardakr meridianlar boyu tоhгif 9ох bбyiikdiir.
Sаhэ - tohrif azdt. Qtitb оrаzilагiпdэ kanar meridianlar boyu tэhrif
gохdчr.
istiqamэt - tэhrif оlчпчr.
МоsаtЪ - miqyas 50О,5 ;imal чэ сэпчЬ enlari Ьор чэ уа 40О gimal чэ
сэпчЬ епlэri boyu hэqiqidir. ikinci variantdan ingilis хэritэgэkmа Ваrtо-
lomyu (Bartholomew Ltd) па;riууаt kompaniyasr istifada edir.
Mэhdudiyyэt - na ЬэrаЬэrЬчсаqlr чэ пэ dэ eynibёyйkltikda рrоуеk-
siya yalnrz dtinya xoritэsinin tartibino уаrауlr.
istifadэ sahosi;
Umumсоýrаfi ча cliinyanrn tematik хоritоlоriпi tэrtiЬ еtmэk iigtin i9-
lэnmigdir.
Milli Cclýrafi Сэmiууэt l998-ci ildon Ёmчmi соýrаfi чэ dtinyantn
tematik хэritэlэriпi tэrtib etmok iigi.in istifada еtmiglэr.

б03
 xxxlv FэSiL
(AZPOS> LAYiHэSi va RэQэMLi хэкiтэ
ý235. (AZPOS> layihasi

AZPOS ingiliscэ Azerbaijan Posytioning Obscrvation System soz-

lоriпiп bag hэrflэridir. Azarbaycanca <АzаrЬаусап Daimi t'aaliyyэt gбstэ-
rап mбvqe miiэууапеtmа sistemD (ADFGMS) demokdir.
Miiasir dovrtin tэlоЬiпэ cavab чеrэп соýrаti informasiya sistemlэrinin
yaradtlmasr hоr bir dёvlat iigiin эп vacib gэrtlаrdэп biridir. Bu ctir sistemlor
соýrаfi mэlчmаtlаr, topoqгatik planlar, Yer iizorindэ olan obyektlori га-
qэmsal vo qratik iпfоrmаsiуаlаппtп Ьirgэ idaro olunmastna imkan чеrэп
proqramln togkilidir. Соýrаti iпfЬгmаsiуа sisteminin эsаs hissosi kadastr,
хэritэgilik iglэri, yeraltr vo yertistti informasiyalann сэmlапmоlэridir (to-
planmalarrdrr).
Son illоrdэ yeni texnologiyalann уаrапmаlаrr qrafik molumatlann
еlеktrоп formatda (komptiter asastnda) iglonmosino 9оrаit уаrаdап informa-
siya sistemlэrini olda etmi;dir.
АzэrЬаусапdа m{ixtolif intiastrukturlar: mэsоlоп, nэqliyyat, 9эhэrsаl-
mа, planalma, miihэndis, dovlэt, balodiyyэ чэ sair i;lor tigtin Ьеlэ sistemlэ-
rin yaradrlmast xtisusi аhэmiууэt kэsb edir. Mtixtalif sаhэlаr iigtin хоritэgi-
lik чэ kadastr i;lэriпdэ эsаs gоrtlэrdэп biri do koordinatlann qrsa bir vaxt
эrziпdо yiiksok dэqiqlikdo taprlmastdtr. Эks halda malumatlarrn dэqiq ta-
ptlmamalarr ilэ iizlэ;mak оlаr. Onu da qeyd еtmэk laztmdш ki, bu i;dэ GPS
sistemlari yeni Ьir uýur оldэ etmigdir. Baxmayaraq ki, GPS texnologiyasr
l990-cr ildэп Azarbaycan orazisindэ foaliyyat gбstэгir, hэlэ yena dэ Ьir
9ох dovlэt чэ ёzol qчrumlап iqtisadi сэhэtdап sэmэrоsiz sistemlэrdэn isti-
tЪdа еdirlоr.
Bu dеуilэпIэri поzэrэ alaraq (AZPOSD layihosi tэrtib olunub. Веlэ-
liklo, layihэnin osas mэqsэdi Respublikantn hэr уеriпо daha stirэtlo xidmot
еdэп yeni Ьir GPS sisteminin yaradrlmasrdrr (Ьах 9эkil443).
Azorbaycanrn bбlgэlarinda уеrlэ9dirilэсэk чо 24 saat fasilasiz baliyyot
gёstэгап 37 эdad GPS stansiyalanntn qurulmasmln эsаs amillori Ьuпlаrdrr;
а) Respublikamiztn tohliikэsizliyi tigtin |aztm olan соýrаtl mэlчmаtlа-
пп, KAZPOS> sisteminin totbiqi ila daha tez olda olunmast;
Ь) Respublikamrzda tektonik hэrэkэtlэriп son dогоса ardrctl olaraq iz-
lonmэsini doqiq hoyata kеgirmоk, deformasiyantn miqdaгrnr dэqiq bilmok;
с) АzэrЬаусап Respublikasrnrn уеrlэ9diуi coýrati mэkandakr (Ьёlgэ-
dэki) atmosthi чэ iпсlsfЪтi mcldellogdirmэk чэ laztm olan mэlчmаtlап dэ-
qiq оldэ etmok;

604
 i.";
I
ftT'b,tisr ь ъ l
\
-ф.
'} r+ъ*
) '+,:*а
,
ý ъ
Ч;*' _,|; Е;;:

I \";
Ё
- t,

tt \s lЦL t
Ir
tr ъ ; lii"
ч{., t;
*r- ktl )k{lва ку
.*+-
о-
I

lt}чdп
-,
ч { Д-рl|r,11 11;
1
.-t

ц, 1 (

t'
з\,_-,
a

L r".4 \
::l*:e

ъ" ,,--*#1,'
ч
-,( -1!;a \ *.7*;

}.'_

с .,0 GЁ..ф]it|d С.: ,.u t,tg ,, ..n

ýakil443. AZPOS stasiyalarini пэzэrdэ tutulan уеrlэgmэ sxemi

9) Naviqasiya sistemlэrindэn istifado еdоrэk ig prosesini tez чэ dэqiq

yerina уеtiгmэk;
d) Xэritэgilik чэ topoqrafiya бlgmo iglэriпi, geodeziya va topoqrafiya
olgmalarina ehtiyac olan biitiin saholordo qtsa vaxtda az vosait sоrf edorok
doqiq apalmaq;
е) Yiiksэk texnologiyalardan istifada еdэrэk coýrafi makan haqqrnda
biitiin mоlчmаtlаrлп tez, hoqiqi (doýru), doqiq toplanmast vo iki tоrэfli
transferi;
э) kadastr iglorinin siirotlэndirilmosi vo kadastr qeydiyyatrnrn daqiq
apanlmast;
f) layihэnin hэуаtа kegirilmasi baga gatdrqda соýrаfi чэ qrafik mоlч-
matlar, koordinatlar, respublika orazisinin istэnilэn уеriпdэ 24 saat orzinda
az vэsait sэrf еtmэklэ 9ох qrsa bir vaxtda olda edilэcokdir.
Layihodo gёriilэсоk iglar osas 4 hissadэn ibarэtdir (Ьах 9akil 444).

б05
 -о \\,-,о,
, \ilt..
., ._с 'I i
i ,-Ц-]lý
,t:.a е "ъ. Caspiar-i
ч+к::---
, 1t{ *-: qЕ t
i",r --а- ,,
..
:-i
oi\", е ъ_г ъ\
n *ai'cýn -ъ-. ь.тж.
ъ+__ -'"ý ' .S:'
,,l
.._^\.,i
i ФW- э
t 'l ,-,!
т *D,],
* влitl
l О-*
-'
,-;л r}'
lý

\ (:, oHt
,*

а +
Sea
I
.\l
ý(!+ 't \a
r
*-\i"'
_ ,.i,. ,_:

t
+'
*' ,*t
'l _a*

.: с,
.,; |.
{х-Х-'.
ёý(
..ý\

ýэkil 444

1. AZPOS sistemino haarlrq (stansiyalann yerlarinin miioyyэn оlmаlап):

2. AZPOS sisteminin qurulmasl, iglэk vэziyyэtэ gэtirilmэsi;
З. Тrапsfоrmаsiуа parametrlarinin miiayyэnlэgdirilmэsi;
4. Olgiilэrin арапlmаsl чэ dtizoliglorin - <korreksiyalann>> istifadogilo-
rо бtiiriilmosi.
AZPOS layihasi tam qurulub hazrr olduqda аýаЁldа adlan gоstэrilэп
bэzi miilki чо elmi iqlоrdэ istifbdэ olunacaq.

Mnlki istifadagilэr:

1. Geodezi оlgmоlэr;
2. Xoritэ olgmolori;
З. Planalma i;lоri;
4. Mtihэndis iglэrinin miigahidasi;
5. Su апЬаrlаппtп miigahidosi;
Dovlat, Ьаlэdiууэ ча ticarot iglarinda internetdon istifada etmaklo
б.
hаr ciir соýrаГr molumatlann olda edilmosi;
7. Mtixtalif соýrаГr layiholar.

606
 zolzalo miihandisi

l. Seysmoloji;
2. ionosfer чэ trороsfеr dэуigmэlэriп izlonmasi;
3. Meteoroloji чэ s.
Bu layihэnin hoyata kegirilmэsi Ьа9а gatdrqdan sonra onun verocoyi
tбhча bu sаhэdэ son dэrасэ boytik nailiyyota sэЬаЬ olacaqdrr.
Respublika daxilindэ gortilacэk btiti.in бlgmо iglэri еупi Ьir sistemdo
чэ tbrmatda уегiпа уеtiгilэсэkdir. Хэritэ vo kadastr iglori, miihэndis Kilg-
mэlэri, уегаltt kommunikasiya iplori, planalma iglэri iпtеrпеtdоп istifadэ
olunmaqla yerino yetirilэcэkdir.
Оkэ daxilindo ytizlorlo GPS istifadэgilэri daha orazido tгiqonometrik
(geodeziya) montoqэsi axtarmayacaqdrr.

ý236. GPS-in ig prinsipi

GPS - ingilis dilindэ Global Posytioning System - sozlarinin bag hаr-

flэridir. Azorbaycan dilindo <Qlobal movqe mtiэууэпеtmэ sistemi>> уапLа-
raq KNohэng movqe toyinetmo sistemi> kimi tоrсtimэ оlчпцг.
GPS sistemi hэr hansr bir obyektin hаrаdа yerlэ9diyini, onun koordi-
natlannt (х, у), daniz soviyyosindon по qodor yiiksoklikcia (Н) olduýunu,
maýlntn, toyyarBnin, gэminin чэ s. naqliyyatrn hэrэkэt istiqamэtini vo
onun surotini doqiq tapmaýa imkan чеriг. Bundan ba9qa GPS-in komэkliyi
ilэ vaxtr (l) Ьir nanosaniya doqiqliyindo tapmaq olur. GPS iimumi gэЬаkэ-
do Ьirlэgdiгilmi9 Yеriп miiэууэп miqdarda siini rеуklогiпdэп (NAVSTAR
peyk sistemlori) чэ эrаzidэ qurulmug mtigahidэ stansiyalartndan iЬаrэtdir.
Abonent avadanlrýr kimi tЫdi GPS qэbuledicilэrindэn istitadэ olunur. Bu
qobuledicilэr peyklordon gэlоп siqnallarr qэbul edib, hesablayrb durduýu
уеri taprr.
NAVSTAR peyk sistemina Yеriп И peyki daxildiг. Вu siini реНэr
Ьir-Ьiriпа qагýr бOО bucaq altrnda б огЬitdа hаrаkэt еdirlаr. Наr Ьir
peyk уеr эtrаfiпdа 12 saata tam diiчг еdiг.
Peyklэrin hоr birinin gakisi 787 kq, hiindtiгliiyti iso gtinэ9 batareyasr
ilэ Ьirlikdэ 5 metrdan goxdur.
Нэr bir peykin govdosindэ l}9 sапiуэ doqiqliyo malik olan atom saat-
larr quragdrnlrb. Bundan ba9qa реуklоriп hamtstnda hesablama kodla9drrma
qurýularr чо l575 MHs tezlikda igloyan 50Vt gticiindэ бttirtici.i yerla9diгilib.
NAVSTAR peyk sistemi l978-ci ilda уаrапmrqdrr. Наr Ьir peykin is-
tismаr mtiddoti l0 il пэzоrdэ tutulduýu iigtin, yиri реуklэr vaxttnda haar-
lanrb orbita Ьurахtltrlаr. Sistemo daxil olan 24 peykin haztrlantb orbito Ьч-
rахtlmаlап tэхmiпоп (9,6 milyard manata) l2 Йilуаrd dоllаrа baga golir.

ба7
 Реуklоr hэr millisaniyodan Ьiг Yеrэ agaýrdakr molumatlarr оtiiriiгlоr:
- Oz statusu (hоr hansr bir gatrgmamazlrýtn olub-olmamasr).
- Саri tагiх (il, ау, giin);
- Саri vaxt (saat, doqiqo, saniyo);
- Almanax mэlumatlan;
- mэlumatlarrn dэqiq gёпdэrilmо vaxtt.
Almanax реуklэriп htmtstnln orbital mэlчmаtlаппr oztinda эks etdirir.
Almanaxda olan infbrmasiyalaгa osason hor bir peykin sutkantn istэnilan
vaxttnda sэmапlп harastnda olacaýtnr bilmak оlчr.
GPS qэbuledicilori peyklordan golon intbrmasiya vasitэsilo уеrdоп
hаr Ьir реуkэ qэdаr olan mэsаtЪпi, peyklorin qarqrlrqlt mёvqelorini mtiэу-
уэп edir. Durulan уеriп (noqtanin) koordinatlannt (х, у) hesablamaq tigtin 3
peykdon, dэniz sэviyyosindon yiiksokliyini hesablamaq iigtin iso оп azt 4
реуkdэп siqnal alrnmalrdtr.
Опч da qeyd edэk ki, peyklordan gаlэп siqnallarrn yayrlma siiroti igrq
surotino (299 792 458 m/sап * 300 000 km/sап.) ЬоrаЬэrdir чэ sabitdiг, Bu
gorti asas gбtiirаrэk peykdon siqnallarrn gопdэrilmа vaxtr ilэ GPS qabule-
dicinin siqnalr qэЬul etma vaxtt arastndakt fоrqэ эsason peyklora qэdоr
olan mаsаt-эlоr hesablanrb taprlrrlar.
Bu vaxt peyklэrdoki vo GPS qabuledicilэrindoki saatlar sinxron go-
kildэ olmalrdrrlar чэ bu reiim peyk siqnallarrndakr informasiyalar osastnda
saatlann sinxronlagmasr ilo tomin оluпurlаr.
Durduýun уеri miiоууэп edondo оччоllаr АВý miidafio nazirliyi Ьчпа
manegilik tёrodirdi va doqiqlik З0-100 mеtrо gatrrdr. 1 mау 200&.ci ildэп
АВý-m miidalia nazirliyi tatbiq etdiyi <mаhdud istilhda imkanu rejimi
siindiirdiiyii iigiin indi dчrчlап уеr (ntiqta) Ьir nega santtmetr dэqiqliyin-
da taprlrr. Bagqa xata mопЬэlэri kimi peyklorin qargrlrqlr mёчqеlэriпiп sэ-
marasiz radiosiqnallann goxgrialt olduqlannt, yayrlmalannt (tаkrаr oks
olunmu; radiodalýalarrn qэbulediciyo tasiri), ion<,rsfh чэ аtmоstЪrdэ siqnab
lапп gecikmэlorini чэ sair amillori gostormэk оlаr.
GPS qabuledicisinin osas mahiyyэti ondan ibarэtdir ki, bu sistemlo
suda, quruda чэ уеrэtrаtr mokanda istanilэn noqtanin (koordinatlannt) vo-
ziyyotini tapmaýa imkan чеrir.
GPS qэbuledicilorini 4 osas qrupa Ьбlmоk сIаr:
l) Fordi GPS;
2) АйоmоЬil GPS;
З) Dэniz GPS;
4) Aviasiya GPS.
Fэrdi GPS qobuledici mоdеIlэri ba;qalanndan onunla tЫqlопirlэг ki,
опlаг ki9ik olmaqla ЬаrаЬэr опlаrtп xidmэt fЪпksiуаlап 9ох geni;dir,
АИоmоЬil GPS qэЬulеdiсilэгi biitiin yerтjstii noqliyyat vasitalэгindo
бс8
(айоmоЬil, айоЬчs, motogiklet, раrачоz vo s.) qurula Ьilэr.
Нэrэkоtiп parametrlarini dispetger mэntaqэsino aйomatlagdrnlmrg
gэkildэ ёttirmэk йgiin qobuledici ottirticti qurýusuna qogulmalrdrr.
Dэniz GPS qэbuledicilori ultгasos exolotlan ilэ tэclriz оlчпчrlаr. Bu
qэЬчlеdiсilэr эlачо оlаrаq konkTet sahil rауопlаr tigiin kartoqrafiya vo hid-
rоqrаtiуа intbrmasiyah katriclorlэ tэchiz оlчпчrlаr.
Каtгiсlэri doyigmak оlаr.
Aviasiya GPS qobulediciloгi aviasiyada ч9чýчп tэmiп olunmasl
iigiindtir.

ý237. Raqэmli xarita

Raqomli xorito (arazinin rэqоmli хоritэsi) dedikdэ - molumat чо qay-

dalan ёztiпdэ saxlayan, vэziyyэt ча makan haqqrnda - эrazidэki obyektlэ-
гiп qargrlrqlr mtinasibatlэrino mэntiqi izahat чеrэп - komptiter modeli пэ-
zоrdэ tutulur.
Matnina чэ istiqamэtino gоrо гаqаmli хогitоlэriп tэsnifatr (siпitlага,
gбЬоlэrо Ьоltiпmоlэri) хоritэlоriп timumi tosnitatlarrna mfivafiqdirlar. Мэ-
salan: rоqоmli topoqrafik хэritа,
rэqоmli aviasiya хэritаsi,
roqamli geoloji хоritэ,
raqomli kadastr хоritэsi чо s.

Roqomli xэrito aйomatlagdrrrlmrg хоritэ sistemin (AXS) vo соýrаfi

intbrmasiya sistemin (CiS) intbrmasiya tominattntn эsastdir. Raqamli хоri-
to ola bilsin ki, опlапп ig поtiсэlэri olsunlar.
Roqomli хэritо insan tarat'indэn elektron xaritolorin vizual (gёriiпЙэ)
mtigahido (еkrап gбriiniigtindэ) vo kоmрiitеr хаritэlэriпdэ Ьэrk asasda qo-
bul oluna Ьilэr.
Bundan bagqa mаýlп hesablamalarrnda эks kimi tэsvir olunmayan vi-
nlalizasiya edilmэdan roqamli хэritэlоrdэп informasiya mопЬэуi kimi isti-
thdэ еtmэk оlаr.
Rэqomli хаritаlаr adi kaýrz чэ kompiiter xoritalorinin Ьэrk эsasda
tэrtiь olunmalanntn эsastdtr.
Raqэmli хэritоlоr a9aýrdakr iisulla ча уа опlапп kombinasiyasr ilo уа-
rаdtltr:
rэqэmlа9dirmа, Masэlon, kaýtz хоritэlэri, (faktiki mokan iпfогmаsi-
уаlаппtп toplanmast йsullan).
о roqomloma xaritagilik mэhsulun analoji ananosidir.
Моsэlэп kaltz xaritasi.

609
 о distansion zondlagdtrma mэlumatlanntn tьtоqrаmmеtriki iqlэnmasi ;
о gбldо planalma (mosolon, taxeometrla geodezi planalma чэ уа qlo-
Ьа1 peyk pozisiyalagdtrma аlэtlэrdоп istifado etmoklэ planalma).
о 9ol рlапаlmа malumatlanntn kameral iglэnmasi vo bagqa tisullar.
Molumatlartn vo materiallann saxlantlmasr чо ottiriilmasi roqamli хО-
ritэlэr (эrаzi haqqrnda mэlumat чеrэп) _ xtisusi baza|arda saxlantltrlar.
тоrраq хэritоlэriпiп miqyasrndan, moqsadindэn asrlt olaraq torpaq
konturlannln sayr (srxlrýr) чэ onlarda ёz aksini tapan 9orti igаrаlоriпdэ sayr
(srxlrýr) miixtэlif olur. Kigik miqyaslr torpaq хагitоlэriпdо 9ох vaxt kопtчr
rJaxilindэ torpaq adtntn indeksi чеrilmir, onu slrа nomrosi _ |,2,3, 4, 5 vo
sаirlэ ifada еdirlэr.

Raqэmli torpaq xэritasi

ДzаrЬаусап RespubПkasrпrn Prezidenti 16 iyul 1996-cr il tarixda

155-1Q sayh Fаrmапlа <Тоrраq islahatr haqqrnda>> Qапчп imzalanmrg-
drr. Respublikada torpaq islahatrna ba9layanda he9 Ьir tэ;kilatrn, tоsэгriit-аtrП
elektron xaritasi olmadrýr r,igiin l:10000 miqyaslr yerquruluýu planlarrndan
istitЪdа olunmu;dur. Bu сtir хэritэ materiallartnt elektron yaddaga kоgtirmоk
trgidrп digitayzerlar vasitasilэ опlаrt vektorlagdtlcr. Torpaq kadastn mэlчmаt_
lап tigtin toplanmrg xэritэ;tinaslrq mаtеriаllаппm i9lэnmэsindo mtixtalif рrО-
qrаm vasitalorindэn istit-adэ оluпчr. Kompleks lауihаlэr rаqоmsаl tbrmata
kegirildikdэn sonra, mrivafiq konturlar layihэ tizэriпэ kegirilir.
Kaýrz tizorindэ tэrtiЬ edilmi; sхеmlэr (planlar, cizgilor) elektron tbr-
mata kegirilarkon хоritэ rizorindoki mэlumatlar miiayyon qatlar iizrэ yrýrlrr.
Roqamli elektron хэritоlаriп asas iisttinliiyЁ опlаrrп dinamikliyidir.
Bununla Ьеlо texnoloji prosesin mtiэууэп biT mаrhэlаsiпdэ hэr hansr Ьir
kопtчrцп чэ уа qattn tam Ьir obyekt kimi gёstэrilmasi vacibdir. Мэslэп,
hэr hanst Ьir tоsоrгйthrп yeгquruIu9u planr еlеktrоп tbrmata kegirildikdЭn
sопrа bu orazidэki kэпd tэsэгrritаtr уеrlэri (uqodiyalar) iizro sаhОlЭri bil-
mэk laztm olur. Эgэr qatlar yrýrlan zаmап Ьч kond tэsаrrtithr уеrlэri оЬ-
yekt kimi sorhodlэ gёstэгiliЬsа, onda опuп sahasini vo barsqa olgtilэrini av-
tomatlagdrrrlmr; iisulla, уэпi bir diiymani basmaqla aldэ еtmэk olar.

ý238. Еlеktrоп хаritа

Elektron xorito - rаqэmli хэritэ va kоmрЁtеr gбrtiпmэ monitorunda
vizuallagdrnlmt;, чо уа lэa;qa quragdrnlmr9 gбriiпап ekraniardakt molumat-
lаr эsastnda xэritэdoki аkslэr.
Нэr bir konkret еlеktrоп хэritэ tacili (operativ) nozarэt iisulu olmaqla,
miioyyon olunmug qtsa vaxtda эks olunan qurýuda gбriiпtir.
бl0
 Вчпlапп bagqa vizual хоritо materiallardan fЫqi ondan iЬаrэtdir ki,
Ьэrk sathdo vizuallagdtnlan mateгiallarr (kaýrz, plastik), qrafiki qurýularla
9жаrmаq olur.
Bu mэпа (qiymot) эп 9ох <elektron> sozti ilэ raztlagdrrrlrr, уэпi i;lo-
уоп elektron qчгýчsчпdа elektronlann horokotlori ila bilavasito оlаqаdаrdlг.
Elektron xorito (ЕХ) - rэqоmli xaritagiliyin modelidir (niimunэsidir):
vizuallagdrrma vo уа ekranda vizualla9drrma iigi.in hazthq, xtisusi gorti iga-
rо sistemindo mtiоууэп olmu; miqyasda gёriiпtigdэ olan intbrmasiyanr ozii-
nda oks etdirэn rэqэmli хоritэ elektron хэritопiп gэrti igаrаlэr sistemi xiisu-
si rоqоmlэri ёztino daxil edir. Elektron xэritolarin tэsnifatr xэritэnin timumi
tэsnithrna mtivafiqdir. Mэsolon: elektron topoqTatik хоritа, elektron avia-
siya xaritosi, elektron geoloji хэritэ, elektron kadastr хэritэsi чэ s.
Ugбlgiilii xarita эksеtdirmэ elektron хоritоlэriпiп on yiiksэk soviy-
yodo kompi.iter sistemindo modellogdirilmig tэsчiridir. Burada mэkanda
olan еlеmепtlэr vo yerli obyektlor oz эksini taprr. Bunlar yeгiistri чэ hача
sistemlorini idarэ etmэk iigiin пэzэrdо tutulub.
Oгazinin analizi, hesablama mоsэlэlэriпiп hэlli, modellэ;dirmo, mti-
hэndis qurýulanntn layihasinin tэrtibindo, ahata miihitin monitorinqi iigii
ьчпlаrdап istitado оlчпчr.
МоdеПа9dirmэ texnologiyasr gоrtiпэп va perspektivdэ olgiilmэsi
miimkiin olan эrаziпiп ёziiпэ ox;arlrýrnr yaratmaýa imkan чеrir.
Bunlartn kоmрЁtег tllmine miioyyon olunmug senaridэ qogulmalan
imkan verir ki, t]lmo baxanda miixtoliГ planalma пбqtоlэriпdэп эrazini gб-
rэsоп, mtixtoliГiqrqlandlrma ;эraiti, ilin mtixtolif vaxtlarrna, sutkalara (sta-
tistik model) va уа orazi iizorindo verilmig чэ уа istonilэn trayektoriya ilo
чэ istonilon siirotlo - (dinamik model) (ugasan). ТэrkiЬiпо yektor чэ уа
rastroy displeylori daxil olan komptiter чаsitэlэri imkan чеrir oz Ьчfеr
qurфlarlnrn giriqindo rэqэmli intbrmasiyant verilmig kadra (sаhэуэ) dэyig-
sin. Bu da бz novbosinda qabaqcadan onun kimi эrаziпiп raqamli makan
informasiya modelini (RiM) уаrаdtг.
Roqomli iпГоrmаsiуа modeli hэqiqэtdo orazini btitiin hосmdэ чэ уеr
sэthindaki topoqratiki obyektlorin vizual goгiiniigtinti tэmin etmok tigrin
rэqэmli semantik, sintaktik (sintaksis) va struktur molumatlarl maýln ара-
nclslna yazrlmrg birlikloridir (cэmloridir).
Roqэmli mэkап iпГоrmаsiуа modelini yaratmaq tigiin ilkin mэlчmаt-
lаr, fotogэkillor, xorito9ilik materiallar, topoqrafik vo rэqэmli хэritэlэr, 9о-
hЭrlэriп рlапlаrr чэ soruq (хоЬоr) infbгmasiyast ola bilarlor. Bu mоlчmаtlаr
altnmtý fсrrmа, ёl9ii, rапg, obyektin tэyinatt, опч tэmiп etmolidir. RMYM-
ПrП dolýunluф istitЪdo cllunan fotc9okillэrdon чэ ilkin хэritо mаtеriаllап_
ntn dэqiqliyindэn asrltdr.

бll
 Raqamli хэritоlаriп elektron va topogeodezi cihazlarla tartibi
Mtiasir dёчrdэ rэqэmli хаritэlоriп elektron vo topogeodezi cihazlarla
tэrtiЬi xЁsusi эhэmiууэt kasb еdir. BeIa ki, bunlar hэm iqtisadi сэhэtdэп
чэ hоm dэ elmi сэhэtdэп 9ох doyanotli bir haldrr. Elektron formatlt хэritа-
lэriп osas iisttinltiklэri a9aýrdakrlardan iЬаrоtdir:
- хэritэlэr tizэriпdэ эks olunmug obyektlaTin dinamikliyi;
- uzunluq vo saho ёlgi.ilarinin aйomatlagdrrrlmrg gэkildэ, ytiksak da-
qiqlikdo hesablanrb taprlmasr;
- istanilon miqyaslara kegidin чо 9ар olunmantn aйomatla9dtnlmast;
- хоritэ tizэrindaki informasiyalartn xtisusiyyotlaгini пэzаrэ almaqla
опlапп miixtaliГ qatlarda yrýrlmalarr;
- torpaq orttiyiindэ bag чеrоп dэyi9ikliklэri эlачо еtmэklэ monitorinq
miigahidolэrinin ayani gэkildэ apanlmast чэ s.

Raqamli topoqralik хэritаlаr

Kartoqrafik infbrmasiya rаqаmlэriпiп yazrlmasr qaydast.
l. Totbiq olunan saha.
Bu standart l:l0000, l:25000, l:50000, 1:l00000, 1:200000,
l :500000, l : l000000 miqyaslr rэqэmli topoqratik хэгitоlэriп keyfiyyatlari-
пэ оlап эsаs tоlаЬlэгi miiэууэпlэgdirir. Bu хэritэlоriп tartibinda hэrпiп
miqyaslr topoqratik хэritэlоriп materiallartndan istit-ado оlцпап texnologiy-
adan astlt оlmауаrаq опlаrdап ba9lanýrc ilkin material kimi istitЪdэ оlчпчr.
Bu standartln эsаs tэlэЬаtr опdап iЬаrэtdir ki, mtiэssisa va lisenziyast
olan togkilatlann rэqоmli topoqratik хаritоlэriп (RTX) haztrlantb sattlmast-
na ;оrаit yaratstn.

Normativ gбstэriсilаr
Bu standart aqaýrdakr standartlara asaslantblar:

Dёчlэt_ KartoqTatiya. Теrmiпlоr чэ mtiоууэп еtmэlэr

Dovlэt_ Rэqэmli kartoqrafiya. Теrmiпlэr vo mtioyyan еtmэlэr.

Bu standartda mrivafiq mi.iэууап еtmэ ilo a;aýldakr tегmiп tэtbiq оluпur:

Umumi tегmiпlаrlа -Dбчlэt- - - - -
Artrq оЬуеktlэr - (RTX) rаqэmli topoqratik хаritэdо оlапlаr, ancaq ilkin
kartoqratik materialda olmayanlar vo уа tэkгагэп rэqоmlапmi9 оЬуеktlаг.
ilkin kartoqrat'ik materialdan rэqmoli xorita tэrtiЬ etmok tigtin istitadэ
оluпur.
Miitlaq xarakteristika RTX ilo оЬуеktlэriп xarakteristikalan _
-
6|2
obyekt tigtin mйtloq lazrm olan чэ rэqаmli kartoqrafik informasiyant kod-
lа9drгmаq, onun tэsnifatl чэ s.
RTX tarkibindэki obyektlorin dolфnluýu, RTX daxil olacaq obyekt-
lэriп dоrэсоsi, obyekt kodlannrn dэqiqliyi. Копkrеt obyekt пiimчпэlоriпэ
verilmig dэqiqlik mtivafiq obyekt kodlarrnrn verilmig qiуmэtlоriпа mtivafiq
оlmаlапdtr. obyekt xarakteristikaslntn miiэууоп olunmast (taprlmasr dэqiq-
liyi) - опlапп RTX-dэki mtivafiq obyektlorin xarakteristikast dэrасоsiпо
uуЁчп olmalrdrr. Onlarrn tэsnith sistemi vo гаqоmli kartoqratik informa-
siyantn kodla9drnlmast mаtеriаllап ilkin mэlumаtlаrа mtivafiq olmalrdrr.
Agaýrdakr tеrmiпlоrdоп do istitado olunur:
RTX - rоqоmli topoqrafik xorita.
YKM - ilkin kartoqrafik material
RTXNV - гэqэmli topoqratik xoritonin nomenklatura varэqi.
RKY - roqomli kartoqrafik intbrmasiya
Rэqamli topoqra fik xaritalarin keyliyyatlarin in
qiуmэtlэпdirilmэsiпа tэlаЬlаr
Raqэmli topoqratik хоritэlэriп keytiyyoti adr altrnda RТХ-lэriп ха-
rakteristika dэrэсэsiпiп birga gostэricilэrinin mtivafiq olduýu Ьа9а diigtiltir.
Roqэmli topoqratik хэritоlоriп keyfiyyot xarakteristikalart roqomli
topoqratik хэritоlэriп nomenklatur чоrэqiпdэ (RTXNV) чо уа tЬrmчlуаrdа
yazrlmalrdrr.

RТХJаriп asas keyfiyyat xarakteristikalarr

RTX-nin эsаs keytiyyot xarakteristikasrna RTX-nin dolýunluýu, dэ-
qiqliyi, obyektlorin eyni lэqdirilmalэrinin diizgiinli.iyti vo s. aiddir.
Xarakteristika keytiyyэtini miioyyon etmok tigtin keytiyyэt gostorici-
lэriпdоп istifada оlчпчr;
а) RTX dolýunluýu - bu gёstaricilorla qiуmэtlэпdirilir:
- dolýunluq чэ pasportun doldurulmaslnln diizgйnliiyii;
- obyekt taгkibinin dolýunluýu;
- оЬуеktlэriп xarakteristika ilэ dolýunluqlarr;
Ь) RTX dэqiqliklэri - bu gоstоriсilэrlэ qiymatlondirilir;
- ilkin kartoqratik materiala nisbaton RTX-do obyektlorin qeyd olun-
mаlаппtп dэqiqliyi;
- ilkin kartoqrafik materiala nisbэton horizontallann gэkilmоlэri do-
qiqliyi;
с) RTX-da olan obyektlэrin di,izgiin eynilosdiTilmэsi aýaýrdakr gбsto-
riсilоrlэ qiymatlandiгilir;
- clbyekt kodlannrn dtizgtin taprlmasr;

бlз
 - obyekt xarakteristikalanntn yaztlmast dtizgiinltiyii;
9) RTX-da tэqdim оlчпап obyekt strukturunun montiqi rааlа9drпlmа-
sr agaýrdakr gёstэriсilэrlэ qiymэtlэndirilir;
- RTX fоrmаttпа miivatiq olmasr;
- rоqэmli kartoqratik int'ormasiyanrn kodlagdtnlmast чэ klassifikasiya
sisteminin miivatiq olmast1
- kartoqrafik intbrmasiyanrn roqomli yazlslnln qапчпа uyýunluýu.

Raqэmli topoqrafik хэritопiп izahh xaraktristikasrnrn keyfiyyэti

Rэqэmli topoqratik хоritэпiп (RTX) izahh xarakteristikastntn key-
fiyyoti bagqa osas (temalardan) movzulardan onunla tbгqlonirlar ki, onlarda
miqdar gostэricilori yoxdur. Bu keytiyyэt xarakteristikasr kateqoriyasr isti-
t'аdаgilэrо аlачэ informasiyadrr,
izahlr keytiyyot xarakteristikastna аiddirlэr:
- RTX tэyinatr (maqsod, rolu);
- RTX mопýа (эmэlэ gэlmа);
- RTX istitЪdэ еtmэ.
Toyinatr iizrэ RTX dбvlot raqamli topoqratiyantn эsastdtr.
RTX-nin mongayinin xarakteristikasr iki komponentin cэmindondir;
- ilkin kartoqratik materiallartn xarakteristikasr asastnda altnan rоqаm-
li kartoqrafik iпtЪrmаsiуа;
- ilkin (ba;lanýrc) kartoqratik mаtеriаl (YKM) чэ RTX-daki informa-
siyantn fЪktiki dэуigmэsi mэrhаlопiп yazllmasl (qeydi).
RTX istitadэ olunmasr haqda yazanda onun hanst mэqsэd tigiin istit'a-
dэ olunacaýr qeyd оlчпчr чо istit'ada keytiyyэti бz эksini taprr.
Bunlardan ba;qa RTX keytiyyэt qiymэtlэrinin tisullan, опlапп key-
tiyyot gбstaricilэrinin qiymэtlondirilmosi, RTX-nin doqiqliyi, obyektlorin
RTX-do eynilogdirilmalэrinin diizgiinltiyti, raztlagdtrmanln mэntiqliyi,
RTX-nin keytiyyot qiymotlэndirilmosi noticasinin rэsmilо9dirilmэsi (qanu-
ni qoklo sаlmаф, RTX-nin keytiyyot sisteminэ пэzаrоtо tэlэЬlэr oks olun-
maltdrr.

ý239. Kadastr yэ опuп уаrапmа tarixi haqqrnda qtsa malumat

Kadastr - lattnca <<Caput>, <capitastrum)) - (vergi cismi>, <vergi siya-
htsr>> manastnt verir. Qodim Romantn ilk kadastrt (rоmа kadastn) bizim
еrаdап эччоl VI эsrdо Sегчiу Tuli tэrэtiпdоп qobul edilmi9dir vo bu kadastr
tarixda <Tabules Tsenzuales> adr ilэ tantnmtgdtr.
Miixtэlif tarixi mэпЬоlэrdоп mаlumdчr ki, bizim еrаdап 3000 il owal
qadim misirlilor kadastr iglаri ilo ma9ýul оlurdulзr. Опlаr kadastr gэkili9lari
vaxtt torpaq sahasi haqqrnda malumatiar - sоrhэd vo saho бlgtilэri, tоrраq
6|4
sahasi sahiblэrinin adlannl qeydo alrrdtlar.
Тэхmiпап l700 il bizim еrаdап эччоl Misirdэ tоrраqlапп bёlii9dtiriil-
mosi чэ dagrnmaz amlakrn vergiyo colb olunmast moqsodilэ novboti ka-
dastr gэkiliglэri арагrlmrgdrr.

Тоrраq kadastrr чэ qeydiyyatr mаlчmаtlаrrпrп idаrэ оlчпmаsr

Kadastr mэlumatlarlnln rеуеstrо daxil edilmэsi a;aýrdakr ardrcrlhqla
apanlmalrdrr:
- Yagayrg montoqэsinin sokkiz roqomli kodu;
- Torpaq sahэsinin kadastr пёmrоsi;
- Тоrраq miilkiyyэtgisinin adt, soyadt vo atastntn adt;
- Torpaq sahэsinin veTilmasi Ьатэdэ mtivaiiq orqanln qэrап, qэrаrlп
tarixi чо пёmrаsi;
- Miilkiyyato verilon tоrраýrп rimumi sahosr;
_ Mtilkiyyata verilmig tограq sahэsinin plant чэ plan tizarindo sahonin

kadastr пёmrэsi;
- Мtilkiууэtэ verilmig torpaq sahasinin dongэ пёqtэlэri, hэmiп nёqta-
lоriп koordinatlarr vo bu пёqtэlаr arastndakt mэsаfаlэr;
- Mtilkiyyoto verilmig torpaq sahosinin qonýu sаrhоdlэri vo qongulan;
- Miilkiyyota verilmig torpaq sahэsinin uqodiya пбчti;
- Torpaýrn tэsnitatrna gбrо torpaq tipi;
- Torpaýrn mexaniki tarkibi;
- Тоrраýrп humus qattntn dorinliyi чо humusun tЪizlэ miqdarr;
- Sahэdaki qrчпt suyunun dэrinliyi;
- Тограýrп keytiyyot qruрч;
- Torpaýrn bonitet balr;
- Torpaýrn mohsuldarlrýr sent/hek-la;
- Torpaq sahэsinin normativ qiymэti manatla;
- sonodin чеrilmо tarixi.
Dёчlэt чэ bolэdiyya miilkiyyotindo olan tоrраqlаr daimi istitadэyo
чеrilэrkоп reyestro a;aýrdakr kadastr mаlчmаtlап аlачэ edilir:
- Daimi istitЪdэyo verilon torpaq sahэsinin kadastr пбmrэsi;
- Тоrраq sahэsinin yerlэ9diyi orazi vahidinin 8 roqamli kodu.

ý240. Dagtnmaz аmlаlпп dбvlat rеуеýtriпiп

aparllmaýlnrn xiiýusiyyatlэri
Dagtnmaz эmlаkrп dovlэt rеуеstriпiп apanlmast <Qaydalarr> Azar-
baycan Respublikasr Prezidentinin lб oktyabr 2004-cii ildo qiivvoyo min-
mig Fоrmапr ilo tosdiq olunmugdur.
Da;tnmaz эmlaktn dovlot reyestrindaki bolrnalori agaýrdakr xtisusi
615
 kodlara malikdirlor:
0l - torpaq sahэsi;
02 - su оЬуеktlэri (апЬаrlаrr);
03 - mе9оlэr;
04 - goxillik эkmоlэr;
05 - gохmэrtэЬэli уаýауlý binalarr;
06 - qеугi-уаýауlý binalan;
07 - qчгýчlаr;
08 - qeyri-yaýaylý sahэlari;
09 - mэnzillor;
l0 - tЫdi yaýaylý evlэri;
ll -Ьаýечlэri;
l2 - эmlаk kompleksi kimi miiossisolэr;
lЗ - mйэssisэ tiliallarr;
l4 - kommunikasiyalar;
l5 - уеr toki sahэlэri;

Dagtnmaz omlaktn mtilkiyyot tьrmаlап agaýrdakr kоdlаrа malikdirlэr:

dёчlэt miilkiyyoti - l
Ьэlэdiууэ mtilkiyyэti - 2
xiisusi miilkiyyat - 3.

konkret olaraq torpaq sahosini rеуеstrdэ пёmrэlэmоk rigtin Azor-

Ьаусап Respublikasrnrn Dёчlэt Statistika Komitosi tогэfiпdэп tэsdiq edil-
mig kodlardan istitЪda olunur.
Тоrраq saholorinin rеуеstr поmrэsi l2 гоqоmli оlчr. Моsэlоп, reyestrda
torpaq sahasinin пёmrэsi 00l0l300000l-dirsэ, burada ilk ti9 raqam- - 001
sahosinin уеrlэýdiуi inzibati orazinin kodunu gcistorir. Bu misalda Ва-
!оrраq
kr.ýahэnnin Binэqэdi rауопчпu bildirir. NбчЬаti iki rаqэm olan 0l - tоrраq
sahэsi bcjlmosinin kodudur. 3 rэqоmi torpaq sahэsinin mtilkiyyot fогmаsrпi
gёstоrir. yuхапdа qeyd etdiyimiz kimi xiisusi mtilkiyyotin koclu 3-dtir. so-
пчпсч altr rэqэm olan 00000l isэ torpaq sahэsinin пбmrэsiпi gёstэгir.
Forz edэk ki, torpaq sahosinin iizarindo goxmartэboliyagayrg binasr
чаrdtr (kodu 05-dir) ча hэmiп bina dovlэt miilkiyyatindorlir
ti.оС il, hэmiп
tоrраq sahosi tizэriпdэ уеrlо9эп binanrn поmrэsi isэ 0l-dir. onda Ьч bina-
ntn reyestrindoki nёmrasi Ьеlэ olacaq: 00 l 0 l з00000l - 05 l 0l .

б16
 ý 241. Pilot ;аhаr kadastrl
Pilot sбziiniin mэпаsl rus dilindo ugug olduýu halda indi Beynolxalq
Omэkda9lrq Agentliklari arastnda baýlanmrg mйqavilodo pilot sёzti hэr
hansr bir orazido арапlап kadastг, informasiya vo sair sistemlorin yaradrl-
mast dеmэkdir, yoni pilot-eksperimental (srпаф.
Torpaq kadastn iglаriпiп apanlmastnda эsаs moqsad btitiin эrаzi haq-
qrnda genig mэlчmаt эldэ etmakdir.
Ona gоrэ АzэrЬаусап Respublikasr Nаzirlэr Kabinetinin б avqust
2009-cu il tarixli 20ls п<imrаli Sorancamr ilo tosdiq edilmig, Коrеуа Res-
publikasrnrn Xarici iglаr vo Тiсаrоt Nazirliyi ilэ АzоrЬаусап Respublikasr-
nrn Dovlot Тоrраq vo Хоritэgэkmа Komitэsi arastnda кАzэrЬаусапdа Тоr-
paq Kadastr Sisteminin tokmillogdirilmэsi Layihosi> эsastnda bir 9ох iglor
gбrtilmti9di.ir. Layihado АzоrЬаусапdа 9оhоr kadastn пЁmчпэsiпdа torpaq
kadastn sisteminin takmillэ9dirilmosi maqsodi ila Dбvlot Тоrраq чэ Хэгi-
tэgоkmэ Komitэsinin Dбчlэt Тоrраq Kadastrr чо Monitorinqi Elm-isteh-
salat Markazi ilэ Коrеуапtп Kadastr Кrэrроrаsiуаsr Togkilatr agentliklori
Bakr gаhэriпiп Хэzоr rауопчпчп Zirэ qэsоЬэsi orazisinda 1000 hektar sa-
hоdэ Ьirgэ pilot-eksperimental (srпаф-qэhоr kadastn apanlmrqdrr.
Layihonin hэуаtа kegirilmэsi nэticэsinda agaýrdakllar oldo edildi:
I. Dбчlэt Тоrраq чэ Хэritэgоkmо Komitosinin morkozi aparattntn vo
Dёvlat Torpaq Kadastn va Monitoгinqi Elm-istehsalat Мэгkэziпiп 20 пэ-
fэr mtitэxэssisi 2009-cu ilin поуаЬr ayrnda Коrеуа Respublikaslna ezam
olunaraq tэlim kчrslаппdа i;tirak etmigloг.
II. Эrаzidо pilot torpaq kadastrr (9аhэr kadastrr) informasiya sistemi
yaradrldr.
III. Respublikada kadastr xidmoti rigtin lazrm olan avadanlrq эldэ
olundu.
IV. qol чэ kameral gэraitindo Ьirgэ tоrраq kadastr ёlgmо iglori уеriпэ
yetirilmigdir: 1000 hektar эrаziпiп l:10000 miqyasrnda 3l эdэd ortotbto-
plan tortib olundu; 3993 odod torpaq miilkiyyэtgilэrinin sаhоlэri ёlgtildti:
Bu torpaq mtilkiyyэtgilэri haqqrnda agaýrdakr molumatlar эlda olun-
mчgdчr:
l . Тоrраq m{ilkiyyotgilэrinin adlan, soyadlart
2. Тоrраq miilkiyyэtgilэrinin ailo iizvlaгi haqqrnda qtsa mаlumаtlаг
3. Torpaq saholorinin kadastr пёmгэlэгi
4. Тоrраq miilkiyyatgilarinin miilkiyy,эtindэ olan va qtiwodэ olan qa-
пчпlа istifado etdiklori tограq sahalari
5. Эrаzidэ cllan yenistii va yeraltt kcrmmunikasiyalar
6. Dёvlat vo bэlodiyya miilkiyyatlэrinda olan tclrpaq sahalэri haqqrn-
da malumatlar

617
 7. istifadoda olan tikintilэr haqqrnda mоlчmаtlаr
8. Ktigэ чэ уоllаr haqqrnda mэlчmаtlаr (нigэlоriп аdlап, пёmrэlэri чэ s.)
9. Нэr Ьir Kigэda nego bino чэ hоr binada nego mэnzil, har bir mon-
zildo пе9о пэfэr уаýауlr (qeyddo olanlar) vo опlапп milliyyэti
l 0. Yagrllrqlar haqqrnda mэlчmаtlаr
l I.Bagqa mэlчmаtlаr
onu da qeyd etmak laztmdtr ki, layiho haddinda miiasir geodeziya ёl-
9mэ yа 9ар avaclanlrqlarr altnmtgdtr. Pilot sаhэd? bu avadanlrqlar vasitэsila
torpaq kadastr iglori iigtin mэrzgаkmэ iglori уеriпэ yetirilmig vo 9ёl ёlgmо
molumatlan tocili olaraq rаqэmli kadastr хоritоlегiпо kogtiriilmii9diir ki, bu
da hоm vaxta ча hom dэ maliyyo vosaitina qопаэtо sabab olmu9dur.
Layihэnin reallagmast nэticэsindэ аldэ edilmi9 tоrраq ehtiyatlannrn
tэrkibi, vэziyyэti ча horэkoti haqqrnda эtraflt kadastr malumatt dovlot tоr-
paq kadastnnm mtiasir texniki vo texnoloji soviyyoda apanlmastnt tamin
edэcokdir. Eyni zamanda torpaq ehtiyatlan haqqrnda haqiqi va dоlфп mэ-
lumattn olmastna, tоrраq miilkiyyotinin iizorindo арапlап оmэliууаtlагrп
tokmillogdirilmosinэ, vэtonda9larrn чо hiiquqi ;axslorin tограq tizorindo
htiquqlarrnln qorunmastna sаЬэЬ olacaqdtr.
Вчпlаrr поzэгэ alaraq, torpaq kadastr sisterлinin daha da tokmilla9di-
rilmosi mэqsэdilo layihэnin Xozor rауопчпчп biittin arazisindo hoyata ke-
girilmosi moqsodo uyýundur.

б18
эLлчэLэR

бl9
 I. Kartoqrafik qrаfikапrп qrsa inН9af tarixi

Fоrmаса xorita - insan эlinin qrafiki mэhsuldur.

insantn ilk фrimitiv, sado) kartoqrafiki cizgi to9obbiisii qrafika ilo
эlaqadardrr. Ov9u yaxýl оч уеri tapanda vo qопýчlаппа о haqda dantganda,
yerin iistiindэ Ьеlэ cizgi gэkirdi. Homin о cizgi indiki xaritonin timsah (рrо-
totipi) olub kartoqrat-rka qrafikastntn iinstiriidiir (elementidir). Bizim ЭСdаd-
lanmtztn kartoqrafik cizgilorэ olan hovosinin nэticosi оlаrаq bizim dёvrа
galib gatan va daglarda hakk olunan insan gэkillэri, heyvanlar, qu9lar va
sаiгiп igindэ daýlara, 9ауIаrа, gёllоrо da rаst galirik. Bu ci,ir kartoqrafik ci_
zgi materiallarr da9lar, аРас govdэsi чэ budaqlarr da ;эkil kimi toplayrdrlar.
QЪх uzun bir vaxt kеgэпdап ýопrа kartoqratik cizgilari gil, mum lбvhocik-
lэriпdо, papirusda чэ реrqаmепtdэ gэkirdilэr.

II. Gбytiirk (rчпi yazr) эlilЪаsl va опчп ktikfi

Suriуа xronikaslnln miiallit'i Zaxariya Mitelinski (Zaxariya Ritter) VI

аsrdо belo yaztr: <iyirmi Ье9 il bundan бпсо vo уа bundan daha оччэl hun_
lапп hun dilindэ oz эlitЪаlап meydana 9жmt9dtr>. Веlа gЁmап olunur ki,
mtiэlliГ <hun dili> adt altrnda hanst isэ tiirk qэЬilэ dilini nozordo tutmug-
dur. Ogar поzэrо alsaq ki, V оsrdэ Eqi;enin <Еrmапilаriп tarixi> kitabrnda
АzоrЬаусап ohalisi do hun adlandrrrhr, onda yuxarrdakr gi.iman oztinii
doýruldur. l950-ci ildэ Yunesko xэtti ilэ irапdа apanlan qaztnttlar zаmапl
taprlan vo eramtzdan ovval V оsrо aid edilon hunlara moxsus yazrlarla aski
gбyttirk уаz:1rап arastnda ciddi qratik tЫq yoxdur. Опа gбrо do Zaxaiya
Mitelinskinin эski hun (tiirk) эlitЪаsrпrп VI оsrdэ оmэlо gэlmэsi haqda
tЫziyyasi diiz deyil.
Molumatlar goxdur vo miixtэlitdirlэr.
Gёytiirk yazrlr abidalorinin оуrопilmэsi tarixi Ачrора бlkаlэriпdО l800-
cii ilin оwэlэriпо, bagqa аrаzilаrdэ isэ VIII оsriп sonlanna tэsadtif edilir,
YaпLar gox miixtolif iisullarla yazrlrbdrr.
onkin аьidэlэriпiп osas motni 8 sotirdэn iьаrэtdir. Нэmiп abidanin
saý (conub) toratinda оуmа-сlzmа tisulu ilo daha 4 sэtirdоп iЬаrэt уа^ yar-
drr. Bu hisso Оа gorti igarosi ila igаrэlопiЬ. Da9rn iist tэrаt]пdэ iki-tig sotir-
dan ibarot mэtп vardtr. О da ОЬ ila igаrаlапiЬ. Lena-Baykal, Дltау yazit
аЬidэlаriпdэ yaztlar osason qayalarda, mэi;ot о9уаlап tizorindo оуmа-
clzma iisulu ila yazrlmr;drr.
Gёyttirk olifbasr ilэ yazrlmr9 qэdim tiirk аЬidэlоri mtixtoliГ эrаzilэrdО
yayrlmrgdrr. опlаrсlап gimal-qorb vo сэпчьi Monqolustan yaztlt abidolorini
(Qobunun conub-9orq hissэsini) gоstэгmэk оlаr.
Tabiat haclisэlori vo эýуа adr bildiran sozlэrdon bazilaгi indiki tiirk

620
dillorinda bu ча уа digэr gэkildo qorunub saxlanmtgdtr. Вчпlап hэrЬi tеr-
minloro, уеr, daý, 9ау чэ sair аdlаrа aid etmэk olar.

НаrЬi tеrmiп anlayrg ifada еdап sбzlаr

Fл}тD - aygu9i -mэslэhэtgi

ГllСD - уаЁ1- diigmon

TD
ПlП - yagigi - оrdчпч diigmon tizоriпэ араrап, sоrkэrdэ

+чDFб - buyuruk - buyuruqgu

J,ll - sti - qogun, оrdч

yrуl - stintig - dёуiiý, **ý, miiharibo

т лЕD - yadaý - piyada dбyiiggii

J+YQ - yalma - basqtn, hоrЬi doyiig
ý{}" l - siiniig-siingti

y ч> - чruý - wпlý, miihагiЬо, dёyii;

t -ok-ox
ý fд - garrk - оrdч, qоýчп.

Yеr, daý va ýау adlarl

Qadim tiirk qэЬilэlоri аdэtэп, mэskап saldrqlarr уаýауlý уеrlаriпо,

оrапt оhаtэ еdэп daýlara, mеgоlэrа, gоllэrо, 9ауlага ad vermoyi hami9a
vacib bilrniglэг. Bunu Оrtа Asiya <Oýuznamo>si da aydrn sчrэtdа gostorir.
Maraqlrdrr ki, dёwtimtizэdэk qоruпчЬ saxlanan gбyttirk уапh abidolorindo,
demak оlаr ki, biittin соýrаti adlar t{irk kokltidtir. Bu da hэmiп уаиh abida-
lэriп tortib olunduýu уеrlоrdо ttirk qаЬilэlэгiпiп ilk sakin olduqlannr stibut
edir. Ntimчпэ оlаrаq hэmiп adlardan Ьir negosini поzэrdоп kegirmok kitЪу-
atdir:

62l
 } 'l(
- Аёч - уеr adt

YFDJtб J - Altun - yrg me9эli daý adr

F) - Ani - Коkmэп daýlarrnrn эtэklэriпdэ 9ау adr

rрl* я гhf ýrр - Ezganti Kadaz - уеr adr

ll,h Y - Ertis - 9ау adr

YРлгyrtч * - Bokli 9о1- 9ol, sэhrа adl

,lЧr{}б - Bukarak - уеr adr. Вчхаrа

týYrt - Banligak - daý adr. Вёпlikёk daýr

- Be9balrk - эski чуýчr gаhэriпiп adtdrr. '756-'75'|-ci
+.lчrlf,
illardo osast qoyulmugdur.

YD2rlЧЁ} я - Kadrrkan yrg - уеr adr

}л J}\' - Bolgu - 9ау adl

гР ý г,,JyD - Ya9rl {iguz - 9ау adr. Yagrl 9ау

#ýг,N} ? - Yingti iigiiz - 9ау adr. inci gayr

гцDччD - Yапs уа^ - 9ёl adr. Yarrg gёlti

Yг' \}J#rl - Kazlrk kёl - gёl adr. Qazlrq gбlri

F+lл+чIt - Каrа kчm - sэhrа adr. Qаrафm sohrast

Yг|\счл - Каrа kol - gбl adr. Qаrа gбl.

t+t - Каm - 9ау adr. Yenisey gaylnln ilk adr

ьу+ýг'ч - Кёgmап - daý va уеr adt

)'lсЧ[O}rl.Е+ - Maýr Кчrýап - Maýr gurýanr. Qala adr

9 |,t,ч} - Orkun - 9ау adr. Оrхоп gayr

лllt}| h г, - OПikan - daý чэ уеr adr.

olY( - Salana - 9ау adr. Selengi gayr

622
 Mtixtolif iqtisadi tЬrmаlапп inkigafi vo siiquta uýramast proseslorindэ
сэmiууэtiп хоritоlаrэ ehtiyacr da doyigirdi. Masolan, dэniz sчlаппdа tizon-
lога Ьir ciir, quruda tiсаrэtlа mэgýчl оlапlаrа ауп сiir xorito lazrm idi.
Coýrati dэrk еtmэ dorinlэ9dikco хэritо cizgilэri dэ mtirakkobla9irdi. Yazt-
lar оImауапа qэdоr britrin cizgilor <lal> idilor, yani heg bir cizgiyo izahat
verilmirdi, ad yaztlmtrdr. Sonradan хэritо rizоriпdэ izahatLar yazrlmaýa Ьа9-
landr. Xorito tizэrinda yazl kartoqrafik qratikantn osas еlеmепtlоriпdэп biri
olaraq oztiniin hoyata gэlmosi va inkiqaf еtmэ tarixina malikdiг.
Kartoqratik cizginin keyfiyyoti чэ xarici gбrtinii;ti, хэritэ iglопэп mа-
terialdan чо istifadэ olunan аlаtdэп astltdtr.
Ucu itilonmig 9ёрdоп, indi ап mtiasir аlэtlоrlо domir реrо, tug, kom-
ptiter чэ s. iglomэk insan hoyatrnrn kegdiyi yol vo оп boytik inkigaf yolunun
mэhsuludur.
Kitablarrn boytik tirajla 9ар olunmast, dаrс olunma tisullannr arttrdt.
Bu da бz пбчЬэsiпdа аýасlапп, mislэriп tizэrindo gэkil qazrlmrg lбv-
hэcikdon (qrачучга) istifadэ еtmаklэ хэritэIэr 9ар olunurdu ki, bu da
mrixtэlif qratikla iglomaya gotirib glxardt, Mis tizэrinda qravyura араrmаq
iigiin i;lоmоуэ gotirib gtxardt. Mis iizorindo qrачуurа араrmаq tigtin ham
ketiyyotli qraver-usta чо hэm do xiisusi alotlor-iynolor, punsanlar (mаtгisа
haztrlamaq iigrin qэlib) vo s. laztmdtr. Хаritэlэriп haztrlanmasrnda tэtbiq
olunan texnika vo iisullar чэ qratikin keytiyyэti dэ miixtolif olub. Вir voraq
хогitэпi qravirlomэk iigtin Ьir ila уахlп vaxt tэlэЬ olunurdu. Bu ci.ir hапr|а-
пап 9ар tbrmasr gox tirajrn dэrс olunmastna garait yaratmtrdl.
Fotoqratiyantn ixtirast fbtomexaniki tisulla xoritolorin nogrini gliclэn-
dirdi чо хоritэпiп qratikasr kokiindon doyi;di. Хэritэ orijinalrnrn daha mis
tizorindo уох, kaýtz tizэriпdэ tugla, реrо ilo чэ уа bagqa cizgi alotlori ilэ
gokirdilэr.
Yazt kaltzr ilk dоtЪ АzэгЬаусапdа toxminon XIV osrin оrtаlаппdап
istifadэ olunmaýa baglandr. Bu kaýrzlar italiyadan gэtirilirdi. Sопrа ХV ча
XVI osrlordo Fгапsаdа istehsal olunan, daha sопrа ХVII osrdan Hollandiy-
adan gotirilэn kaýrzlardan istitbdэ olunurdu. ХИ эsrdэ Rusiyada kaýrz ha-
ztrlamaq tigtin Moskvadan З0 verstlik (32 km) mosatЪdэki Uge gaylnln
iistiindoki Kanino kondindэ kaýrz dауiгmапr tikiidi (quruldu). Kaýrz isteh-
salt sanayesinin эsast I Руоtr vaxttnda qoyuldu. РеtеrЬчrq gаhаriпiп yaxln-
lrýrnda iki kaýrz tbbriki tikildi. Sопrаdап bu сrir kaýtz fаЬriklоri Moskva,
Yaroslav, Kaluqa quberniyalarrnda da tikildi. Onu da qeyd edok ki, bu fаЬ-
riklэriп heg biri ytiksok keyfiyyatli kaýrz (cizgi va s.) istehsal еtmэуа qadir
deyildi. indi artrq dtinyanrn Ьir gox cllkэlorindo эп mtiasir tаlэЬэ uyýun olan
mtixtolif kaýlz псlчlэri istehsal cllunur. АzаrЬаусап Respublikasr da hэmiп
mohsullarr аldэ еdоrоk btitiin tэlэЬаttпt tldoyir.
cizgi lglorini араrmаq iigiin реrо vo tugdan genig istifada oldup dclvr dэ

62з
arttq sona yetir. Веlа ki, elmin, tехпikашп inkigafi 9ох dэyi9ikliklor арапr.
дrtrq qaz lоlэklэriпdап реrо kimi istifadэ etmoyo ehtiyac yoxdur.
Miitanasib рэrgаr1 dеуilапlоrэ gбrо guya |452-|5l9-cu illordэ уаýаmlý
Leonardo da Vingi ixtira edib. Materiallar чэ аlэtlэr gtinti-фndэn yax9rlrýa
dоýru gedir.
эgэr эwэlki хаritоlэrdэ 9ох az 9эrti i9агаlэrэ rast goliгikso - 9ауlага,
mеgэlаrо, dаýlаrа, 9эhоrlоrа, уоllаrа - sonradan insanlartn coýrati gоrti9lоri
уэпi соýrаtj dork еtmэ daha da geniqlэnmig, о da sonrakt xoritalordo biitiin
ыеmепtlоriп aks olunmasrna gэtiгiь gtxarmtgdtr. Bu da oz пбчьэsiпdэ хоri-
tolэrin xarici gоrйпiiglэriпi doyigmigdir. МаsэIап, l459-170l-ci illоrdэ ха-
ritodo gёstarildiyi gэrti igarolor (Ьах 9эkil l i9ага 1-9).
Mis qravyurastnda mе9эпiп igarasi ьеlо ýэrti оlчr (9эkil l i9аrэ 141. 12
vo 1З igаrэlэri irimiqyaslr хоritэlоrdэ qoyulurdu vo rangi me9эdaki аýас
пёчlэriпdэп astlt idi. Umumiyyэtla, meýolori xaritolarda gёstоrэп 9orti i9a-
rоlэriп sayr ytizdon artrq olub.

о о ооо о о Ф о@ о

f ,Ц {yd дь ац
lЧS9ll tчg?il 15ч2i| ll i595 il
0q
0
йф? tQ дА

@@
15чб

@о
,(Э; ,w,
@ @ @ @
.."J.
о .'о a r .*il,t'.,ri:

о:" ш', i'.'.. }:ii|...'

Аý tопdе MtixtBIif
qага ga9rl qrTr tопlдтdr
dаiгrlап (riпаhг dаirз|61 tr1ll
cir9{,lrn

ýэkil1

Каrtоqrаfik griftlэriп yaztlmast inkigafi yazr ilo эlаqэdаrdrr. ilk yazr

Misirlэ эlаqэdаrdrr. Sопrаdап bizim еrаdап эwэl ikinci minillikdэ Suriya
чо Fэlэstiпо kegmigdir.
Вч эlitЪапtп эsastnda ýоrq чо qэrЬ alifbalan peyda оlчr. Kril adlanan
slavyan аlitЪаsr аsаsэп учпап alifbasrndan gбtiiri,iliib. Slavyanlarda Ьu oIif-
Ьа bizim еrапtп Х эsгiпdэ qabul olunub. indiyэ kimi malum deyil ki,
slavyanlar Х эsrо qэdar hansr эlifbadan istitЪilэ еdiЬlаr. ЭlitЪа yazrlrýr
miixtalif Дlаt чэ mаtеriаllаrсlап istit'ada olunduýu iigiin eyni Ьir hаrtiП goki-
ligi mtixtolif olub.

624
 ýokil 2-dэ эks olunub:
l) Romada Тrачуап stitununda griftlоriп dagda hэkki.
2) Misir iеrоqrаflаппdа уаrапап grift. Вчпlаr ya|ntz papirus mэktubla-
rrnda yaztlrrdr (bizim еrаdап toxminon 3000 il ovvol).
3) Gil dё9эmэlаrdо mixi уа^ы. Maili qolulmug dё9эmоdэ gubuqla
igаrэlоr sжtltrdt.
4) ingilis 9гifti. Kaýrzda реrо ilo yazrlrгdr.

АtsсDЕL/ц
о
щ -4 Ач,ц G
@

rt у$fi"ф:
@

,{оrТ{rЯч
Ф

ýэkil2

Rusiyada эlyazmalarla yazrlan kitablardan on qodim kitab XI эsrdа

уап|ап qanundur (Ьах 9akil3).

шьлъксгl пOгOу
БН Т ЪNАСЬ КЪ
ýaКl3
XIV оsrdэ qanunun уегiпэ уаflmqапчп goldi ki, bununla da yazmaq
bir az tezlogdi. Rusiyada ilk dоfэ I Pyotrun vaxttnda vatandag 9rifti ila
<Qеоmеtriа> kitabr l708-ci ildэ dэrс olunmugdur.
ХVШ аsгiп an yax;r grifti l748-ci ildэ ЕImlаr Akademiyast vo Mosk-
va Universit eti t ip оqrаГtуаlапп tn gri ft loridir.
Rusiyada qratika maktobi iki istiqamэtdo inkigaf etdi; hоrЬi чэ votan-
daglrq; vэtэndaghq istiqamatinэ Mejevoy mtiossisosi aiddir (indiki Moskva

625
 Yerqurulugu Miihэndislэri institutu).
|'7'79-сч ildo Mejevoy miiэssisosinin dэftэгхапаstпdа mэktэЬ agrlrr.
l79б-сr ildэ bu mэktэЬdо l00 поfоr tohsil aldrýr halda, XIX аsгiп эvvolla-
гiпdэ 200-don artrq охчсчsч оlmчgdчг. Sопrа da опчп adrnr dэyigib Коп-
stantin yerqurulugu mэktabi, l835-ci ildo опа Konstantin Mejevoy institutu
adtnt чеrmiglэr. l929-cu ildo Mejevoy institutunun geodeziya tЪHiltasi asa-
srnda Moskva Geodeziya institutu, sonradan l938-ci ildэ kartoqraf,rya fa-
Hiltэsi agrldr ki, bununla da institutun adt doyi;di Moskva Geodeziya,
Aerofotogeodeziya, kаrtоqrаfiуа mrihondisloгi institutu (MGAKMI; otdu.
l'745-ci ilda Rusiyanrn Elmlor Akademiyast Rusiyantn atlastnt nrs чэ
latrn dillэriпdа tэrtib etmigdir.
176l-ci ildo hэmin atlas уепidэп tianstz чо lattn dillэrindo 9ар olun-
mugdur. НэrЬi topoqratiyanrn osast l'79'7-ci ildo Xarita Deposunun уаrа-
drlmast ilэ qoyuldu. 18l2-ci ildon haTbi tороqrаflаr deposu adlandr.
l822-ci ildo hэrЬi tороqrаflаr korpusu yaradrldr ki, onlar da rus im-
periyasr orazilarindo АzоrЬаусап da daxil olmaqla tгianqulyasiya gobokэla-
riпi salmaýa bagladrlar. l867-ci ildэ hэrЬi topoqrafiya deposunu эчэz еdэп
hэrЬi topoqrafiya Ьёlmэsiпdа (9ёbosindo) kartoqrafik miiassisэ (idara) уа-
radrldr. Вчпlаr уа|mz xarito tэrtiЬ edib, опlап 9ар еtmэklэ mo;ýul idilor.
ХVII оsriп ortalannda АzэrЬаусап dovlati daýrlaraq ХХ эsгiп baglan-
ýtctna kimi mi.ixtolif dочlоtlэriп osarati altrnda olmugdur. l9l8-ci ilin may
ауlпlп 28-dэ АzоrЬаусап tjziinti mtistoqil dбчlэt kimi еlап etdi. Bu da gox
gokmэdi. l920-ci ilin арrеl ауlпlп 28-dэ rus imрегiуаst yenidon АzэrЬау-
cant бz asarэti alttna aldr. Bu l992-ci ilin oktyabr aylnln l8-пэ kimi davam
etdi. Gбstаrilэп tarixdon АzаrЬаусап агttq m{istoqil vo inkigafda olan Ьir
dёvlotdir.
.
АzоrЬаусап эsаrаtdэ olanda, yoni 0l dekabr l986-cr il tarixdэ kegmig
SSRI Nazirlor Soveti nozdindo olan Ваg Geodeziya чэ Kartoqratiya idаrэ-
sinin 59l пёmrоli omri ilэ Bakr gэhэriпdэ 1Ъаliууоt gбstэrоп 16 пёmrэli
kartoqratik istehsalat idarэsinin nozdindэ l l nornroli kartoqratik fabriki уа-
radrldr. Эmriп birinci Ьопdiпэ оsаsэп kartoqгafik t-abrik 0l арrеl l987-ci
ildэп tэаliууэtэ ba;layrb.
1987-ci ilo kimi АzэrЬаусап oTazisinin хэritэlэriпi kegmig SSRi-nin
mtixtolif gоhэrlэriпdэ 9ар edirdilar. Bizэ diigmon olan ba9qa millоtlэriп
mtitэxossislori kэndlэrin, daýlarrn, аgшmlапп чэ s. adlannt Ьilэrэkdоп doyi-
gib oz milli dillэriпо uyýunlagdrrmrglar. 70 il оrziпdэ bu rоqоm taqribon iig
mino yaxtndrr. Mэsalon, S.A.Bessgasttnm rеdаktоrlчф altrnda Tiflis хаritэ
fаЬгiНпdо hаzгlапmtg чэ 196l-ci ilda Dunayev adtna Markozi Хэгitэ tаЬгi-
kinda l: 1000000 miqyasrnda namenklaturasr J-38 9ар olunmug хогitаdа Nax-
grvan MSSR ila Ermanistan arastndakl sэrhаd ziгvosinin adt rusca <Dаrа-
laqyozskiy>> olduýu halda, cl хогitоdэ KDaralaqyazskiy> getmigdir.

626
 Мауоr D.D.Tru9inin redaktorluýu altrnda Tbilisi хоritо fabrikindэ
l985-ci ildэ 9ар olunan (J-38) xorita чэrоqiпdэ hэmiп ad Ьir dэ dэyigib
(<Ayogdtzorskiy хrеЬеt>) kimi 9ар olunmugdur.
l96l-ci ildo 9ар olunmug hamin vorэqdэki 3204 m ytiksэkliyin adr
<Camal daý> olduýu halda, l985-ci ilin gaprnda hэmiп yЁksэkliyin adrnr
dэyigib <ýaaponk>, <Sоfэrdэrа> daýrnrn adtnt <<Раrачап)), <Qrzrl-Tэpo da-
ýr> - Qigегпаqаr daýr, <Qara-Gol goltD -Sevlig gtilii, <Daý - Belakan daýr>
- <Sanduktasao adlandtrmrglar. 196l-ci ildэ 9ар olunmug хогitэdэ (J-З8)
ytiksakliyi 3904 m yaztlan <Qaprcik daýr>, l985-ci ildэ ytiksokliyi 3829 m
adt <Qazanqeldaq daýr> yazrlrb.
2000-ci ilin mart aytndan Milli Kartoqrafiya FаЬгikiпiп Yaponiyanrn
<Xarici ёlkэlоrlо Texniki Эmokdaglrq Рrоqrаmr> 9эг9iчэsiпdа АzэrЬаусап
Respublikasr Milli Roqomli xэritosinin yaradtlmasr 200З-сii ilin tЪчrаl
ayrnda baga gatmrgdrr. Fabrikdo buraxtlan хоritаlэriп keyfiyyati diinyanrn
an 9ох inkigaГetmig ёlkэlэriпdэ 9ар olunan хогitоlоriп sэviyyasindadir.
l8 арrеl 200l-ci ildo Dёvlat Тоrраq Komitasi чэ Dovlot Geodeziya
чэ Kartoqratiya Komitosi bazasrnda yeni Ьir qчг.lm-Dёчlаt Тограq чэ Хэ-
гitэgоkmо Komitasi yaradrldr. АzоrЬаусап Milli Еlmlоr Akademiyasrnrn
akademiki Budaq Budaqovun, АzэrЬаусап Milii Еlmlоr Akademiyasrnrn
hэqiqi tizvii QэriЬ Маmmоdоччп чо рrоfеssоr Mtiseyib Mtiseyibovun tэ-
gabbiis чэ tЪаliууэtlэriпiп naticosindэ sonuncu illardo bir пе9э yaýaylý
mэntэqosinin, daýrn, zirvonin, bulaýrn vo s. adlan эwэlki adlan ilo ovaz
оlчпаrаq xoritolэrda oz эkslorini tapmrgdrr.
Sovet hёkumoti qurulana qэdоr kаrtоqrаfiуа qratikasrnrn moktэbi
osason harbi ta;kilata mэxsus olub, m{ilki xatt ilo qrafiki spesifik xtisu-
siyyotlorino gёrо segilon mejevoy рlапlаr:
l. l863-cii ildo (40 verst dtiytimlэ) 12 чэrэqdэ
2. Rusiyantn Ачrора hissosinin
З. Kigik miqyaslr хэritоlэri
4. Coýratiya comiyyati
чэ 9эxsi kartoqratik mtiэssisolэri tаrэtiпdэп 9ар olundu. Sovet hakimiyyэti
qurulanйn sonra kegmig sovetlar olkosindэ Ва9 Geodeziya vo Каrtоqrаfiуа
idarэsinin yaradrlmasl haqqrnda 15 mart l9l9-cu ildэ Xalq Komissarlar Sove-
tinin verdiyi delcet geodeziya elminin inkigatina bёytik tэkan чеrmigdiг.

III, Тiirk xalqlarr haqqlnda

Qэdim tЁrk yazrlr abidalarinin ilk olaraq mohz (konkret) пе9эпсi эs-
rda tortib olnumast tarixi hэlэ dэqiq taprlmayrb. Hэlolik yazrlrg tarixi bэlli
olan qэdim ttirk yazrlr abidolari VII yiizillikdэn Ьizэ molumdur. Lakin buna
Ьахmауаrаq V.Tomsen, V.Radlov, S.E.Malov чо bagqalarr Ьеlэ bir timumi

627
пэtiсэуо gоlmiglэr ki, ilk ttirk yazrlr аЬidэlоri eramtzln V ytizilliyinda mеу-
аапа gr*Йrgdrr. Son zаmапlаr todqiqatgrlar belo Ьir пэtiсауэ gэliЬlаr ki,
(tarixi mопьэlоrэ vo yeni yazit mоtпlэrэ оsаslапаrаф, ttiTk qэbilolori еrа-
mtzdan 9ох оwоl оzlоriпэ mэхSчs yazl эпэпоsiпо malik оlmч9lаr.
iпаiуэ kimi tiirk yazit abidolari igorisindэ ýimati Monqolustanda,
xiisusila (iooo gayr sаhillэriпdэ taprlmrg yazrlr mэtпlэr hom hэcmina gёrэ
vo hom dэ tarixi сэhэtdэп diqqoti daha 9ох colb edir. Qadim Дчгора va
kegmig sovet alimlorinin 9ох vaxt sohv olaraq <runi эlitЪа>>* adt altrnda ta-
nrdrqhn qodim ttirk yazrsr еrаmlzlп birinci minilliyinda daha 9ох yayrlmt9-
drr. i{om Ъэ haqqrnda bohs olunan эlifba ilэ tortib olunan mэtпlэriп sibir-
don baglayaraq ýыqi Дчrорауа qоdэr yaytlmast da onun hаlэ eramtzdan
owal movcudhduýunu stibut edir. Эks halda bu аlitЪа ilo miixtolif о9уаlаr
iizэrinda hokk olunmuý ча уа qazma, c|zmatisulu ilo, kist ilo yazrlmr9 abi-
dаlэr min kilometrlo Ьir-ьiriпdэп 9ох uzaq эrаzilоrdэ уааlа bilmэzdi.
Bununla belo Ьir-Ьiriпdэп 9ох uzaq уеrlэrdа mэskоп salrb уа9ауап
tiirk qobilalori dtinya gёriiqlэriпdоп, siyasi mочqеlэгiпdап, dii9diiklari 9аrа-
itdэп, dini etiqadla-nndan asrh оlmауаrаq, dеmэk оlаr ki, Ьir-ьiriпdэп ciddi
surэtdo fэrqlапmауэп eyni эlitъаdап va leksik, qrammatik cohatdan 9ох az
tЪrqlэпоп эdоЬi dildan istitada еtmi;lоr. Bu iso onu gбstоrir ki, qэdim ttirk
оlitъаsr оwэlса hansr iso bir ttirk qabilэsi daxilinda meydana gжmlý, mэ-
nimsonilmig, sопrа yaz|ya kёgiiriilоп ilk qоЬilэ dili ilэ birlikdo ba9qa ttirk
qэЬilэlоri arastnda da yayrlmrgdrr.
yenisey gaytna уахlп arazilardэ taprlan goyttirk уапh abidolэrinda
xtisusilэ N, ý, Y samit soslэri itаdэ edon hоrtlэriп yaztlmastnda, iimumiy-
yotlo, gбytiirk motnlori iigtin sэciyyэvi olan ortbqratik sоhчlэrэ az yol ve-
rilmi;dir. Bu da gёytiirk alitЪasrnrn ilk dоfэ yalnlz Yenisey gaylna yaxln
Ьбlgоlэrdа yaýayan tiirk qobilэlori arasrnda meydana grxdrýrnr gёstэrir.
Ttirk qэЬilэlоriпiп Ьir goxu clini oqidosindэn, siyasi movqeyindan asl-
lr olaraq mtixtэlif оlitЪаlаrdап istitbdo еtmi9lэr. Mosalan, uуqчr qobilэla-
гiпiп bii qismi VII эsrаdоk goyttirk оlitЪаsrпdап, ba9qa bir qismi (va oksa-
riyyati) VIII yiizilliyin sonlartndan ba9layaraq soqdalardan aldrqlan vo so-
пrаlаr (чуqчr оlitъаsr> aclr altrnda tantnan yaztdan, atэgporэstlik inancrna
tantnan bagqa Ьir qrup чуqчr qоьilэlаri mani yaztstndan, опlапп budda di-
пiпэ sitayig есlэп чэ эrаziса Hinclistana уахm оlап digor Ьir qrupu hind
(Ьrаhmа) yaztstnclan istif'aclo еtmi9lэr. Ona gоrа dэ indiyo kimi эldо edilэn
qэdim ttirk yazrlr abiclolari qrafik cohэtdan miixtэlif аlitъа ilo tortib olun-
maslna Ьахmауаrаq, biitiin uyqur yazit аьidоlэriпi dil baxrmrndan огхоп-
Yenisey (gёуtiirk) уапh abidolarina yaxrnla9drran xtisusiyyatlэгi goxdur.
Bu da oz nбvbasindo Ьеlэ Ьir flkir yeritmoya эsаs чеrir ki, uyqur qobilэlэri

уаа> tеrmiпi sonradan g0yttirk tennini ila эчэz <llunacaq,

' KRuni

628
bagqa эlitЪаlаrа kegmэzdan owol ilk
dofiа gёrtiпiir goyttiгk эlitЪаsrпdап чэ
ЭdЭЬi dilindon istifadэ etmiglor. Sопrаlаr hэmiп аlitЪапrп bagqa эlifbalarla
ovoz еtsоlэr do, qэdim tйrk эdэьi dil эпэпэsiпi эsаsап qoruyub saxlaya
bilmigdir.
Эski uyqur эlifbasr ilэ yazrlmrg ttiгk уапh abidolari goyttirk olifbasr
ilo tortib olunan abidэlordon 9охdчr. Опа gёrэ do Ьч gtiniimi.izo qэdэr qo-
ruпuЬ saxlantlan uyqur yazit аЬidэlэri indiki trirk dillэrinin f,onetikaslnln,
qrammatik qurulugunun, ltiýot tэrkibinin inkigafl tarixinin oyronilmasi sa_
hosindэ 9ох bёytik аhэmiууоt kasb edir.
Ttirk xalqlannln bбytik oksariyyoti islam dinini qabul etdikdon ýопrа
Hitlavi halda эrаЬ olifbastndan istithdo еtmэуо baglamrglar. islam dini оrэЬ
alifbasrndan yalnrz эrэЬ matnlэrini yazmaq iigiin istit-ada еtmэуi tolob edir-
di. Опа gёrа аrэЬ эlifbasrnrn tiirk хаlqlап arastnda VII osrdo yaztlmastna
Ьахmауаrаq, tiirk mоtпlэriпiп yaztlmastnda ondan 9ох sопrаlаr istit-adэ et-
mэуэ baglamrglar. ЭrоЬ эlitЪаsr ilo ttirk dilindo yazrlmrg sэпэdlэrа yalntz
XI osrdo rast golinir.
indiyэ kimi QэrЬi Sibirdэ, ýimali Monqolustanda, Qin TЁrkistanrnda,
Оrtа Asiyada, QaГqazda чэ bagqa orazilэrdo aqkara 9жапlmtg olan goytiirk
yazit abidolori ёz varlrýrnr qoruyub saxlayan btittin (hami) trirk xalqlarrnrn
timumi modoni sагчоtidir vo hоr Ьir tiirk xalqr бz dilinin tarixini буrэпmэk
tigr,in bu yazt mэtпlоriпdоп eyni dоrэсэdо istitЪdо etmok vo onu бz qadim
уаzrsl hesab еtmэk hi.iququna malikdir.

1. Qarbi Sibirda уаýауап tiirk xalqlarr

Sаkаlаг - Qodim zamanlardan monqol, tunquz, mапсur xalqlart ilo yaxrn
olaqodэ olduqlarlna gбrо dillarinda hamin xalqlara mэxsus sёz-
lаr goxluq tэ9kil etdiyi kimi antropoloji quruluglarrna gоrо dэ
mопqоllаrа 9ох yaxtndtr. Эsаsап Yakutiyada, qismэn Nenes
milli diyartnda vo Kamgatkada уаgауrrlаr. Вч ttirk xalqtntn sayt
l989-cu ilin malumattna osason 382 min пэfЫdir.
Тuvаlаr - Qorbi Sibirda ttirk xalqlarr igarisindэ sayca sakalardan (yakutlar-
dan) sопrа ikinci уеrdэ dчrчrlаr. Эsаsоп Tuva Мчхtаr Respub-
likasrnda qismэп dэ, Monqolustanda уаýауап bu xalq oziinii Tr-
va Krji чо уа ttvalar adlandrnr. Onlann timumi sayr 207 min па-
tbrdir.

Xakaslar - Эsаsэп Xakas Мчхtаr vilayotindэ уа9ауrrlаr. ilk dafэ adt еrа-
mtzdan awolki Qin mопЬэlэriпdо Xaqias ;aklinda rast gэlon
bu xalqr 9аr rus igýalgrlarr Abakan tatarlan adlandrrmrglar. Bu
xalqrn iimumi sayr 80 min паfоrdап goxdur.

629
Дltауlаr - Daýtrq Altay Muxtar vilayэtindэ vo Дltау diyannda ya9ayrrlar.
Вчпlаr ёzlэriпi Altay Krji adlandtnrlar. Onlarrn sayr 70 min пэ-
tЫdоп goxdur.

ýоrlаr _ ýimati Дltауdа чэ Kuznetsk Дlаtачsчпdа уаgауrrlаr. Dillэri ха-

kas dilinэ 9ох yaxtndtr. опа gоrа 9оr dilini xakas dilinin bir dia-
lekti kimi оуrэпirlэr. Опlапп say lб rпiп поfэrdоп gохdчr.

Каmаsiпlэr _ kigik ttirk xalqrdtr. Mani vo Krasnoyarsk ёlkэsiпiп Kani

9ayr sahillэrinda уаgrуtrlаr. Onlann sayl 250 пэtЫdir.

Тоfаlаr - Эччэllэr Qаrаgау adlanan kigik ttirk xalqrdrr. irkutsk vilaptinin

Nijneudinsk rayonunda yaýayan xalqrn timumi sayr 800 nabrdir.

YukаНrlэr - Sibirdэ yaýayan bu ki9ik tiirk xalqrnln sayl mоlчm deyil.

Qчlчm Таtаrlаrr - ОЬ gaylnln Qulum hёvzosino tбk{ilon yerdo yaýayan
kigik t{irk xalqrdrr. Natamam molumata gёrэ опlапп ýayl
200-250 пэtЫdir.

ВаrаЬiпlаr _ Dillori tatar dilinэ 9ох yaxln olan bu kigik xalq Novosibirsk
vilayatindo yagayrrlar. Опlаrrп sayt mоlчm deyil.

2. Orta Asiyada чэ ýin Tiirkiistanmda уа9ауап tiiгk xalqlarl

ОzЬэklэr - Monqol istilasrndan sопrа XIII-XIV оsrlэrdа qаrlчq, чуqчr,

qlр9аq qэЬilоlэгiпiп birlogmosindan yarantb. |925-ci ilэ qоdэr
опlаr ёztinti ttirk, 9ох az hallarda isэ оzЬэk adlandlrmr9lar. Оr-
ta Asiyada lб milyon, Эtqanrstanda 2 milyondan 9ох бzЬоk
уаýауlr.

Qazaxlar- Оrtа Asiyada 8 milyondan 9ох, Qindo 550 min пэtЫ, Monqo-
lustanda 40 min, ЭtQanrstanda isэ 3 min паtЫ уа9rугlаr.

Qrrýиlаr -Osason Qrrýrzrstanda уаgауапlапп sayt 2,5 milyon, Qindo 80

min,Эfqantstanda 25 min поtЫdir.

Тiirkmапlэr_Тtirkmэпistапdа 2,5 milyon, iranda 400 min, Эtqanrstanda

270 min, Тiirkiуэdэ 70 min, iraqda 400 min (1974) чэ Ьiг 9ох
gorq бlkolorindo уаgауrrlаr.

Qaraqalpaqlar-Qadim qlpcaq qobilэlaTi ilo ЬirЬа9а baýlr kigik ttirk xalqlann-

dan biridir. Эsаsап Ozbэkistanrn Qaraqalpaq Muxtar Res-
publikasrnda уаgауапlапп sayl З80 min пэfоrdап 9охdчr.

бз0
Uуqurlаr -Qadim hun, ttikyuy, qarluq, giyil qэbilolэrinin birlэ9mosindon
tcironan ttirk xalqrdrr. Qindэ yaýayan l:уqчrlапп sayr 5,5 milyon,
Qindon (1960-1970) Paksitan vo Ttirkiyэya kёgопlэriп sayr 3
milyondan 9ох, Qazaxtstanda 260 mindэn 9ох чуqчr уаýауr.

Sаrl чуqчrlаr- Qin TtirНistanrnda уаgауrrlаr. опlапп sayr haqda heg Ьir
malumat yoxdur.

3. Qafqazda va Kigik Asiyada уаýауап tiirk xalqlarr

АzэгЬаусапlrlаr- Qodim zamanlardan qodim Azorbaycanda, Qafqazda
mаskэп salmlg ttirk dilli Sak, Bulqat, Az, Sabir, Xozor, XI as-
rdэп Ьаglауагаq oýuz чэ qlpcaq qоьilэlэriпiп Ьirlэ9mэsiпdоп tci-
rаmig ttirk xalqrdtr. Тагiхап bu xalq hэmigо <<ttirk> adr ilэ ta-
nlnmtgdtr. Lakin 193б-сr ildon Ьаglауаrаq ýimali АzэrЬаусапdа,
GЁrctistanda, Ermonistanda, Daýrstanda mэskэп salrb yagayan
bu bёyiik tiirk xalqrnrn milli tЁrk adlnr <аzэrьаусапlr> etnonimi
ilo эчоz etmiglor. Бr, pros"s l9З9-сч ildo baga gatmrgdrr.
indi diinyantn toxminэn 70 ёlkэsiпdэ уаýауап va oilorini qаrарараq,
ачýаr, qасаr adlandrran аzэrЬаусапlrlаrrп sayr 60 milyona yaxtndlr.
2007-ci ilin toxmini molumattna эsаsэп:
irапdа - 35000000 (04.02.20l l)
АzэrЬаусапdа - 9047000 (01.03.201O-cu ilin malumattna аsаsэп)
Ttirkiyodo - 3000000
Rusiyada - 3000000
iraqda - l000000
ABý-da - 1000000
Misirdo - 900000
Pakistanda - б50000
Gtirctistanda - б00000
I_Ikraynada - 600000 (04 02.20l l)
ЭtQanrstanda - 450000
Iordaniyada - 450000
Almaniyada - 300000
Hindistanda - 300000
Эlсэzаiгdо - 260000
Banqladepda - l75000
Kanadada - 170000
Boytik Britaniyada - l70000
Qazaxtstanda - l00000
Estoniyada - 700 чо s. поfЫdir.

63l
Tiirklar- Эsason оФr, qlpcaq qabilэlarindon olan ti,irklэr Tiirkiyoda
50 miylon паtЪц Rusiyada 207 min чэ s, dбчlэtlэrdэ уа-
gaytrlar.

Qчmtqlаr- ploves, uZ, pegeneq qobilэlэrinin qara bulqar qэЬilэlоri ila

birlogmasintlэn amalo gэlmi' ttirk xalqrdtr. onlar аsаsэп
Daýrbtanda уаgауrrlаr vo опlапп sayr 280 min пэtыdоп
9oxdur.

Qаrа9ау-
Balkarlar Baglrca оlаrаq poloves чэ bulqar qэЬilэlоriпiп Ьirlэ9mэsiп-
don toromig oiun tiiгk xalqrdtr. Эsаsоп Rusiyanrn kabarda-
Balkar Мчхtаr Respublikastnda vo Qaragay-Qorkёz Мчхtаr
Vilayotindo 245 min поtЫ yaýaylr.

Nоýауlаr- xv osrdo Boyiik Noýay ordasr pargalandrqdan sопrа qlpcaq

чэ офz qаЬiiэlогiпiп Ьirlа9mэsiпdоп tёrауоп bu ki9ik ttirk
xalqtnrn sayr 75 min поtЫdir.

Тiirkmапlаr- 400 il bundan awal Rusiyanrn Stavropol vilayotindэ mэs-

kunlagrblar vo sауlап mэlчm deyil,

4. Yоlqа boyunda уаýауап tiirk xalqlart

Таtагlаr- XIII оsrdэ monqol-tatar qobilolori Rusiyanrn conubunda уеrlо-

gап Qrpcaq gёllБriпi vo Rusiyanr tutduqdan Sonra Volqa boyu
уеrlо9miýlаr. опlапп timumi say 6,5 milуопdur.
Tatanstanda
to9kil edir,
уаýауап tatarlar эhalinin yairntz 50%-ni

Bagqrгdlar- Qrpcaq vo bulqar qobilolorinin birloýmosindэn toroyiblor. On-

lапп timumi sayr 1,5 milyondur,
tоrаmiýlэr,
ýuча9lаr- Bulqar, skit, sаrmа qabilalэrinin birlogmasindan qobul
опlапп sayt 2 milyon Ъоtыdir. XIII оsrdэ xristian dinini
еdiЬlэr.

5. Rusiyanrn Qarbi Дчгора arazisinda va qэrqi Дчrора olkаlэriпdэ

maskunlagmrg tff rk xalqlarr
Bunlar l900-
Qaqauzlar- Moldaviyada vo qismэn Ukrayna<la уа9ауrrlаr.
cti ilin axrrlarrnda ruslaT tarot'indan Bolqanstandan stirgЁП
olunublar. Qaqauzlarrn bir hissosi indi Bolqarrstanda, Rumt-
niyada, yunanistanda уа9ауrrlаr. опlапп timumi say mэlчm

бз2
 deyil.MoldaviyavoUkraynadaisa2O0minoyaxrnqaqauz
yaýaylr. Dillэri ДzаrЬаусап va tiirk dillэriпо daha yaxtndtг.
Xristianlrýr qэЬчl еdiЬlэr.

Qаrаimlаr- Baglrca оlаrаq Litvada, Ukraynada уа9ауrrlаr. Yэhчdi dinini

qэbul еdiЬlоr. 3 min пэfоrdilоr.

Urumlаr, Qгеklэr- чэ daýrnrq halda Giirciistanda чэ ýimali

az-gox toplu
Qafqazda уаýауап tiirk xalqrdrr. Saylan mэlчm
deyil,

Кrrm tatarlart- V-VI ytizillikdo Krrmda moskunla9rblar. Bir пе9э dэtЪ (3)
.siirgtina ,"-, qaldrqlarr tigiin опlаrlп Sayl (1944) 400 mindon
268 miпэ (l989) enmi9dir.

б. Dil va mапýа f'эrqlаriпа giira tiirk dfinyast

diird qola Ьtiliiпiiгlаr:

1. оёUZ - Tiirkiyэ tiirklэri, аzаrЬаусапltlаr, qaqauzlar, tiirkmэпlэr, Axis-

ха tiirklэri, Кпm tatarlarr чо s.

2. IJYёUR - оzЬэklоr, sаlаrlаг, sагr чуýчrlаr, tuvalar, 9оrlаr, komasin-

tobollar, ВаrаЬч tаtаrlап, Culim tаtаrlап, kumandrlar, ktztl-
lаr, xakaslar, telengitlor, teleutlar, giýillar vo s,

3. QIPýAQ - Qazaxlar, qaraqalpaqlar, qumtqlar, qtrýtzlar,

altaylar, поqауlаr чэ s.

4. BULQAR - Tatarlar, Ьаgqrrdlац qаrаgауlаr, kаrаimlэr vo s,

бзз
 isтiгдрэ oLuNAN эпэвiуудт
l. Q.ý.Моmmэdоч, i.Н.ОhmэСоч. Geodeziya <МааriГ> nogriyyatt, Bakt
2002-ci i|, З2,5 9ар voroqi, 520 sэh.
2. Q.ý.Мэmmэdоч, i.H.Ohmodov. Leica ТС (R) 30З/305/З07l seriyalr
elektron tахеоmеtrlоriпо dair tolimat. <Мааrif> пэ9гiууаtl, Bakr 2002-ci
il, 6, 7 5 9ар чэrэqi, l08 soh.
3.Q.ý.Mэmmodov, i.H.Ohmaaov. GPS System 500 qobuledicisindon isti-
fаdауэ dair tэlimat, <Kiio пэ9riууаtr. Bakr 2003-cti il. 7,0 9ар varoqi,
l l2 sэh.
4. Q.ý.Mommodov, i.H.Ohmodov. НэrЬi topoqrafiyantn va geodeziyamn osas-
lап KNafta-Presp> пэ9riууаtt, Bakr 2004-cti il, 5l, 25 9ар voroqi, 820 soh.
5. Q. ý.Mammodov, i.Н.ЭhmоСоч. l : l 0000 miqvash topoqrafik хоritоlэriп
gэrti igагэlоri. АzоrЬаусап МЕА Geologiya institutunun mэtЬээsi, Bakr
2005-ci il, l7,0 9ар voraqi, l80 sэh.
6. Q.ý.Мэmmоdоч, i.Н.Оhmэdоч, Хэritа чэ ulduzlarla hэrэkэt. KNafta-
Рrеss> пэ9гiууаtr, Bakr 2006-ct il, 2,З 9ар чэrаqi, 74 sah.
7. А.М.Раýауеy, Q.ý.Мэmmэdоч, H.i.Qutiyev, i.Н.Эhmэdоч. Аегопачi-
qasiyada kаrtоqrаГrk proyeksiyalar. <Naft а-Рrеss>> nogriyyatr Bakr 2006-
cr il, l9,0 9ар vэroqi, 304 soh.
8. Q.ý.Mommodov, i.H.Эhmortov. Leica TPS 400 seriyalr elektron taxeo-
mеtrlэrо dair talimat <Nаftа-Ргеss> no;riyyatt, Bakt 200]-ci il 9,0 9ар
voraqi, l44 sэh.
9. Q.ý.Mommodov, i.Н.Эhmоdоч. Leica GPS 1200 sistemindэn istitadэyэ
dair tэlimat kitabgasr. <Nafta-Press> nэ9riyyatr Bakr 2008-ci il, l5,0 9ар
voraqi, 242 sаh.
10. i,H.Ohmodov, i.i.Hiiseynov. Geodeziya <Мааrifl> поgгiууаtl Bakr l98l-
ci il, l8, 25 gap чэrоqi, 292sоh.
t1. R.Х.Рiгiуеч, Kartoqrafiya <Маагif>> пэ9riууаtt, Bakt l9б4-сti 11,21,5
9ар чэrоqi, 344 soh.
l2. Qэdir ýэkэrоliЬэу oýlu Вэпэпiуаrski, Каrtоýrаfiуа materiallart, <Qrzrl
ýаrqu nэ9riyyatt, Bakr l939-cu il, 4,0 9ар чэrоqi, 64 soh.
l3. Ramiz оhmэd oýlu Eminov, <<Кагtоqrаfiуапlп эsаslаrt>>. АzэгЬаусап
Kooperasiya Universiteti. Bakr 200б-сl il, 3-5 9ар чаrэqi, 55sэh.
l4. Эlisa ýiiНirlti. Qэdim tiirk yazrlr abidalarinin dili. <Мааrif> пэ9riууаtr,
Bah 1993-cti iI,21,5 9ар чэrоqi,334 sah.
l5. Кучеренко ,Щ.Е. оценка точности местоположениrI; полученного по
сгtутниковой системе NAVSTAR ll Известия вузов. Геодезия и аэ-
рофотосъемка. 1992. Ns 1.48 с.

бз4
16. Макаренко Н.л. О перехоле на автономные спугниковые методы
определение координат ll Геодезия картография, 1996. Ns 5. 50 с.
17. опыт создания геоцентрической системы координат пз-90 / Бойков
В.В., Галазин В.Ф., Каплан Б.Л. и др. l,| Геодезия картография,
1993. Ns l 1. 50 с.
18. Побединский Г.Г,, Еруков С.В. Использование спугниковьгх при-
емников GPS WILD_SYSTEM 200 верхневолжским Агп // геоде-
зия картография. 1994. Ns 1. 50 с.
19. ртМ Применение приемников спугниковой геодвшIеской сисгемы
WILD GPS SYSTEM 200 фирмы лейка (швейuария) при создании и
Г.г.,
реконструкции городских геодезических с€тей / Побединский
Хабаров В.Ф., Грибов Ю.Б. Нижний Новгород, вАrп, 1995.25 с,
20. Сетевые сгryтниковые радионавигационные системы / В.С.Шебша-
евич и др М : Радио и связь. 1993. 9б с.
2|.LeicaGeosystems дG сн-9435 НееrЬrugg (Switzerland) 2000. l27 р.
22, Генике д.д., Побединский Г.Г. Глобальная спутниковая система
определения местоположения Gps и ее применение в геодезии.
Москва кКартгеоцентр> - <<ГеодезиздаD). |999.265 с.
23. Генике Д.Д. Лоб*оu В.Я., Ямбаев Х.К. Результаты исследо;аний
аппаратуры сгtугникового позиционирования GPS WILD SYSTEM
200 llГеодезия картография, l99З. ]ф l. 50 с.
24. ИспоЛьзование искусственньtх спутников Земли для построениrI
геодезических сетей / Бойко Е.Г., Кленицкий Б.м., Ландис и,м,,
Устинов Г.А., Москва. Недра, l997, 100 с.

635
 мulquэкiсдт
ciKig 3

r ГЭSil,. Geodeziya va kаrtоqrаfiуапm preclmeti va maqsodi.............. э

ýl. Geodeziyanrn predmeti . 5
ý2. Geodeziyanrn ohэmiyyoti vo digэr elmlorlo olaqosi...... 6
ý3. Geodeziyantn inkigaf taгixi haqqrnda qlsa mэlчmаt 7
ý+. Otgti vahidlэrinin уаrапmаlаппlп qlsa tarixi чэ mеtгiп hэуаtа
ll
ý5. l2

II FЭSiL. Yеriп lЬrmаst va бlgiilэri |4

ýб. Yегiп tЬrmаst 1,4

ý7. Geodeziyada tatbiq olunan proyeksiyalar.......,.... l,|

ý8. Yеriп oyriliyinin nozoro ahnmast.... l8
ý9. Plan, xorita va рrоfil.. l9
ýl0. Geodeziya planalmaslnrn mahiyyoti 19
ýl1. Miqyaslar . ,.20

III FЭSiL. Sаdэ рlапаlmа iisчllаrr va tatbiq оluпап alatlar .23

ý 1 2. Planalmanm пёчlоri......................... ...23
ýl3. Соhэt bucaqlarr .24
ýt4. iki xэttin azimutu ilo опlапп эmэlэ ptirdiyi tiliiqi bucaq arasmdakt
26
ýl5. Bussol, onun qurulugu vo yoxlanmast.. .....2,7
ýlб. Busolla rumЬ чэ azimutlarrn olgtilmэsi .28
ýl7. Bussol vasitэsilэ tоtЪilаtrп plana altnmast .......29
ýl8. Bussol planrnrn tэrtibi .3l
ý l9.Poliqonun qapanmasl ............. .зз
ý20. Bussol-ytiksoklikё19эn (BVL). .з4
ý2l. Leica Disto Lite ol lazer mоsаtЬёlgэпi...... .35

IV FЭSiL. Geodeziya ча kartoqrafiyada tatbiq оluпап kooгdinat

sistemlaгi. 4l
ý22. Соýrаfi koordinatlar,. 4l
ý23. Sthоidlэr vo sthalar 44
ý24. Datumlar ................. .46
ý25. ýimaliamerika datumlart .47
ý2б. Diizbucaqlr koordinat sistemi.,............. .48
бзб
 .49
ý27. Qtitb чэ Ьiроlуаr koordinat sistemlari
proyeksiyasr
ý28. Qaussun ЬоrаЬэrЬчсаqlt kёndэlэn-silindrik
.51
sistemi .53
ý29 Qaussun dtizbucaqlr miistэvi koordinat
dtizbucaqh koordinat lаппrп
ýз0 тор oqrafi k хоritэdо пёqtэlоriп
taptlmast 57

ч FэSiL. Teodolit va опчп qurulu9u. Urпqi bucaqlann iilgiilmэsi.

Маsаfэtilgаlrlэr б1
J .6l
ý3l. Teodolittareometrin qurulu9u vo hissэlэri
66
ý32. Durbinlar va опlапп qurulu;u
68
ý33. Teodolitlor.............
70
ý34 Teodolitin yoxlanmasl..................
72
ý35 Optik mоsаfоёlgап. igrq mosafoolgoni
gedi9larinin sa ltnmast 75
ý36. Qapah, aglq va astlt teodolit
plana altnmast. Abrisin tartibi 78
ý37. Tэfsilattn
......80
ý38. Poliqonun daxili bucaqlanntn tarazla;dlпlmast
va tarazla9dmlmast 82
ý39. koordinat аrttmlаrrпtп hesablanmasl
86
ý40. Agrq teodolit gediginin tarazlagdшtlmast........
89
ý4l. Teodolit planrnrn tortibi............

VI FaSiL. Sаhэlаriп iilgiilmasi.. """",93

ý42. Naturada bilavasitэ оl9mо noticosi
ilo sahonin hesablanmasl............ 93
........,", 94
ý43. Analitik tisulla sahalorin hesablanmasl
96
ý44. Paletlэ sаhэlэriп hesablanmasl
....
texnikastntn - еlеktrоп
ý45. Sahalorin hesablanmastnda miiasir ol9ma
hesablama mаýlшп (ЕНМ) - tэtbiqi ......9,7
......99
ý46. Рlапimеtrlэr
100
ý47. Qiitb planimetrinin поzэrtууоsl ............
planimetr sabitlэrinin hэndasi manast чэ опlапп taprlmasr 104
ý48.
l0б
ý49. Planimetrin yoxlanmasl
10б
ý50. A.Y.Savig tisulu ilo sаhэlэriп hesablanmasl"""
kaýrzrn detbrmasiyanrn поzоrэ alrnmast..... l07
ý5 l . Sаhоlэгiп hesab lanmasrnda

VII FЭSiL. Hэndasi nivelirlama. Yiiksaklik istinad gаЬэkаlоri l09

vo nisbi yiiksэkliklэr ....... l09
ý52. Nivelirlэmanin mahiyyoti. Mtitlaq, 9orti
verilmosi """ l10
ý53. Ytiksakliyin Ьir пофаdап digarinэ
l11
ý54. Niveliгlomanin пбчlогi
11l
ý55. Hondosi nivelirlamonin iisullan
l14
ý56. Yеriп эyriliyi va refraksiya toshihi..
ý57. Nivelirlor vo опlапп tiрlэгi
ll5
бз,7
 ý58. 3N sеriуаh nivelirlor.. ll5
ý59. Rэqэmli чэ айоmаt nivelirlor.... |17
ý60. Nivelir tamasalan. Bagmaq... 121.
ý61. Nivelirlamonin rереr vo mаrkаlаrlа olaqolonmosi.... l2з
ýб2. Niчеlirlэmэпiп gaylardan va dоrоlэrdоп kegirilmosi l25
ý63. Nivelirloma jurnalt чэ onun iglonmosi............ 1,26

VIII FЭSiL. Miihandis in;aat maqsэdi ila араrilап пiчеlirlэmа........ l28

ý64. Uzununa чэ епiпэ пiчеlirlэmэ |28
ý65. Оуrilоriп bёltinmosi.............. ....133
ý66. Эуrilэriп mЁfэssаl Ьёliiпmэsi l35
ýб7. Profilin qurulmasl................... 138
ý68. Sэthlarin nivelirlonmasi....... 14l
ýб9. Ноrizопtаllапп ctztlmast l46
ý70. Qay yataýrnrn пiчеlirlапmэsi ... l48

IX FЭSiL. Taxeometrik рIапаlmа ........150

iГ ý7l. Optik, rutinli, NEW l sistemli, komptiterli, elektron, айоmаt
l50
l50
ý73. <<Nikon> elektron taxeometrlori............ l55
ý74. ТС (R) 303/305lЗ07 seriyalr elektron taxeometrlэr........ 158
ý75. Leica Suгчеу Oftlce gэxsi komptiterlor tigtin рrоqrаmlаr
toplusu фаkеt) .......1б1
ý7б. Аlоtlэig qaydasr. Klaviatura....... .......|62
ý77. Diiymalorin kombinasiyasl.......... 164
ý78. Menyu sistemi 166
ý79. Funksiyalar l67
ý80. Nёqtэnin axtanlmasl............ l69
ý8l. Elektron taxeometrlo уеrdа mоsаtЫэriп olgiilmэsi vo sаhэlэriп
aйomatik hesablanmast prosesi |7l
ý82. Uttiqi daironin oriyentirlonmosi ......... 172
ý83. Yadda9da olan molumatlann pozulmasl............. 175
ý84. EDM rejiminin dэyigmosi (REC)-in yaztlmast.... |76
ý85. Sоhчlэr haqqrnda molumat. 178
ý86. i9 tapgrrrýrnrn mtiэyyonlogmэsi.... l78
ý87. Taxeometrik gediglэrin saltnmast, hesablanmasl ча
tarazlagdtnlmast l80
ý88. Tэfsilattn plana altnmast ........., l 82

638
 184
ý89. Каmеrаl iglэr. Taxeometrik planrn tortibi .............
185
ý90. Хэritэlэriп siitunlara boliinmэsi чэ nomenklaturast
193
ý91. Хэritэlоriп roqэmli nomenklaturalan

Х FЭSiL. Ваrоmеtrik пiчеlirlэmа чэ gtizayaгl planalma."""""""", 197

|97
ý92. Barometrik пiчеlirlэmэпiп mahiyyэti vo tэtt,iqi
l98
ý93. Civэli Ьаrоmеtr vo aneroidlor.............
200
ý94. Barometrik nivelirlэmanin apanlmast
202
ý95. Gбzэуап planalma..............

XI FaSiL. Аzimчtuп astronomik taprlmast.. 204

204
ý96. Umumi molumat
204
ý97. Sama sferast
205
ý98. Sэmа cisimlэrinin iittiqi koordinatlarl..............
;.......... 206
ý99. Ekvatorial koordinat sistemi .......... :.....
20,|
ý100. Vахt чо onun бlgiilmosi
2|0
ý101. Parallaktik tigbucaq....
ý102. Giinэ9in zenit mэsafэsini ёlgmаklэ
azimutun taptlmasr 2|l
ý103. Azimutun F.N.Krasovski tisulu ilэ taprlmasl """""",
2|3

хII FэSiL. GPS-in уаrапmа va inkiqaf tаriхi haqqlnda qtsa

mоlчmаt.. 215
2|7
ý104. Peyk sisteminin ig prinsipi
tэtbiqi....... 2т9
ýtos. x"tt"rin ёlgtilmэsiпdо ikitorat]i чэ birtorotli iisullann
ýt 0б. Peyk geodeziyastnda хоtlоriп
olgiilmosi prinsiplori " " " " " " " " " " " 221
qurulmasmtn timumi prinsiplari...... 225
ýtoz. qtob"t peyk'sistemi mёvqeyi (GPS)
peyklar haqqrnda
ýtoB. Korn'ik sektor. GPS torkibinэ daxit olan
qtsa molumat..... 226
ý109. GPS peyklarinda qoyulmug aparatlann tЪnksiyalart vo опlапп
hoyata kegirilmosi sxemi 228

ý1 10. Коdlапп tbrmalagmasr

ardrcrllrýrnrn prinsiplari """""", 229
ýt l t. геукdэп istitadэgi aparatrna бttirtilэп
radiosiqnallann tbrmast
чэ опlапп birlэ9dirilmosi metodu 2з|

;III FэSiL. idаrэеtmо чэ пэzаrоt sektoru. Dчrulап уеriп

vaziyyэtini miiayyan etmok iigiin peyk sistemindэ istifada
оlчпап бlgmа ча hesablama metodlan ........... .....237
.....2з7
ýl l2. Sektorun эsаs tЪпksiуаlап
istit-adogi (t'ardi) sektoru. .....2з9
ý1 13.
qurulugu чо опlаrdап
ýl l4. Peyk qobuledicilorindoki апtеппаlапп
tэlэь olunanlar 240

бз9
ýl l5. Miixtolif peyklэrdan golon siqnallann axtangt, miigahidэ
olunmalarl чэ опlапп tutulma metodlan 242
ýl l6. GPS qэbuledicisindo idагаеtmо sisteminin igi haqqrnda
qtsa molumat 244
ýl l7. Peyk ёlgmэsiпdэ mЁtlэq чэ nisbi mеtоdlаг 24,7
ýl l8. Diferensial metodlann asas чаriапtlап....... 249
ýl l9. Xэyalimosatbolgmo чэ t'aza mэsаtЪоlgmэпiп хtisчsiууэtlэгi ?52
ýl20. Peyk mэsafoёlgmasindo faza mtinasibэtlarinin sadэ analizi. 255

xlv FэSiL. Арагrсl titrэуig fazasrnrn бlgiilmasi asasrnda Ьiriпсi,

ikinci va iigiincii l'аrqlаr ..........25Е
ýl2l. Birinci tЫqlэr 258
ý122. ikinci fаrqlэr........ 260
ýl23. Ugtincti Ьrqlоr 26l
ý124. Doplerin inteqral hesabr 26з

ХV FЭSiL. GPS faza бlgmаlаriпdа Ьirmапаsи gохmэпаlrlаrrп

halli ргiпsiрlаri 266
ýl25. Нэпdэsi tisul 267
ýl26. Kod чэ tЪzа бlgmэlэri kombinasiyastndan istifada tisulu 267
ýl27. N kэmiyyэtinin ehtimal qiymatini axtarmatisulu 270
ý l 28. Qoxmonah lапп hэllindo qeyri-adilor tisulu 27|
ýl29. Mti9ahido olunmug mэlчmаtlапп iglэпmэsiпiп timumi sxemi .......273

XVI FЭSiL. Peyk бlgmalarinda istilhclэ оlцпап koordinat ча vaxt

sistemlari. GPS sistemina asaslanan, peyk texnologiyasma
xas olan koordinat sistemlari 276
ýl30. Koordinat sistemlэri haqqrnda timumi mэlumat 276
ýl3l. Vахt оlgmэ sistemi haqqrnda iimumi mэlчmаt 279
ý132. Geodezi koordinat sistemloгi чо опlапп dэyigdirilmasi 28l
ýl33. Umumi Yеr koorclinat sistemino kegid 284
ý134. Geosentrik koordinat sistemi PZ-90 286
ý135. Peyk GPS texnologiyasrna xas olan koordinat sistemlorinin
dэyigmэsi tisullan vo bu vaxt istifadэ olunan kegid раrаmеtrlэri . ....288
ý136. Peyk sisteminin kбmоуi ilэ yЁksэkliklorin taptlmastntn
xtisusiyyэti ...... 29l
ýl37. Qabuledicilэr mоrkэzdо qurulmadrqda peyk ёl9mэ пэtiсаlэгi-
nin reduksiya olunmastntn xiisusiyyэti ........ ................292

640
хчп FэsiL. peyk бlgmэlаriпdа sэhчlаriп asaý mапыаri чэ
опlаrrп tэsirlэriпiп azaldrlmasl iisullan.. 295
peyk ёlgmэlэriпо xas olan sэhч mапьэlоriпiп tasnifatr
ýl38.
(klassifikasiyasr) 295
sэhчlэriп
ýl39. Peyk efimeridinin dэqiq bilinmasi ilo эlаqэdаr
monboyi va опlапп tэsiriпiп azaldtlmasr iisu llarr 295
297
ýl40. Peyk ёlgmаlэri пэtiсэlэriпо xarici miihit tэsirinin
ugotu.....
300
ýl41. Qoxyolluluq
iglэmolarinin sэhvi ......, 302
ýl42. Peyk чэ qэbuledicidoki saatlann qeyri-sabit
qeyri-sabit iglamo-
ýl43. Qobuledici daxilindoki sэsla vo aparattn
mosi noticosindo miivэq qati gecikma ila аlаqэdаr sahvlar ...........303

хvШ FэSiL. Peyk бlgmэlэri layihэsinin tartibi, ta9Нli vo

hesablanmasr 30б

ýlzи. peyk ёlgmоlоriпiп ta9kili чэ onun layihэsinin tortib

olunmast-
з0,7
nrn spesiГrkasiyast (xiisusiyyoti)
ча texniki
ýl45. Каmеrаl gэrаitdэ 9б1 iginin planla9drrrlmast
layihэsinin tortibi 309
311
ýlаб. i99i layihasinin tartibi .
yax9r gэrаit чэ оl9mэ
ýl47. Mii9ahido раrаmеtriпiп segilmэsi. Эп
seanslnln mi.iddэti (vaxttntn uzunluýu)
зlб
ýlа8. i99i rejimino girig vo ёl9mо i9lэriпа поzаrаt
informasiyantn
ýl49. M{i9ahidэ seanstnrn Ьа9а gatmast. Toplanmt9
saxlantlmast .......з1,7

xlx FэSiL. Peyk бlgmаlаriпiп уеkчп hesablamalarr. Geodeziya

......3l9
9эЬаkэsiпiп tarazla;drrrlmasr ча reduksiya olunmasl """",
hеsаЬlаmаlап .. ......3 l9
ýl50. ieyk бlgmоlэгiпiп qobuledicidэ aparrlan ilkin
ýt sr. Оt9mэ iglэri qurtarandan sопrа
peyk бlgmоlэriпiп ilkin
hesablamalart ....з2|
peyk qobuleclicilэri istehsal edon t-trmаlапп рrоqrаmt эsastnda
ýl52.
sonuncu hesablamalar з24
ýl53. Peyk texnologiyast osastnda qurulmu9 trilaterasiya 9obэkosi-
nin tarazlagdtnlmast xiisu siyyati 326

хх FэsiL. peyk texnologiyasr bazasrnda qчrulап geodeziya istinad

рьkаlэriпiп tasnifatr чэ опlапп qчrulmаппm xiisusiyp п .......... 327
clovlat geodeziya 9abokosinin qurulmasr. Lokal (9оhэr)
- ireykla
ýl5a.
geodeziya9obokasininyaraclrlmasrndapeyklakoordinatlann
Йрrlmаsr... """"""",З27
64l^
ýl55. Geodeziya igi араrапdа real vaxtda kinematik rеjimdэ topoqra-
fik iglэrin apanlmastnda ёl9mэ vo hesablamalar..........................328
ýl56. Dispeger iglэrini yerino yetirandэ kinematik rejimda ёlgmо
materiallanntn rеаl vaxtda hesablanmasr. ýoxsi naviqasiya sis-
temi iigtin kinematik rеjimdо ol9mo чэ real vaxtda hesablama ...,..з29
ýl57.Qlobal чэ lokal sistemlэrda nэqliyyata поzаrэt чэ опчп idаrэ
olunmast. Qlobal nozarat sistemi чэ nэqliyyattn idarэ olunmasr.....331
ýl58.Noqliyyatrn idаrэ edilmosi vo lokal sistemdэ поzаrаt. Naviqa-
siyantn чпiчеrsаl sistemi, qorunmasl чэ mопitоriпqi .......... ...........3з2

XXI FaSiL. System GPS 500 qabuledicisi............. 334

ý1 59. GPS qэbuledicisi ............ з34
ý160. SКi-Рго рrоqrаmr ilo molumatlarrn hesablanmast з46
ýlбl. Alэtin dagtnmast чэ saxlanmaýl... 347

ххII FэSiL. GPS iilgmоlаriпiп iimцmi planla9drrrlmasr. Bazis xot-

tinin чzuпlчýч. Miigahida layihasinin tartibi. GDОР-hапdэsi
kasdirmasin а giirэ daqiqliyin azalma sr gti staricisi 350
ýlб2. Tez statika metodu tigtin miivэqqэti istinad stansiyast 350
ýl63. koordinatlarrn уеrli koordinat sistemina kegirilmasi, igin plan-
lagdrrr lmasr. Miivoqqot i ist i nad stansiyalan 352
ý l 64. GPS бlgmоlэriпi mi.ivoflbqiyyэtlo араrmаq tigtin крэпсэrа>пiп
se9ilmэsi ...354
ýl65. Qol iglori. istinad montoqosi (stansiya) з56
ýlбб. WGS-84 koordinat sisteminda koordinatlan mэlчm olan пёq-
tэnin olmast 357

ХХПI FЭSiL. Маlчmаtlаrrп SKi - Рrо рrоqrаmrпа idxal

edilmэsi. Malumatlarrn dtiiriilmasi vaxtrnda yoxlama vo
rеdаktэ etmo. Protokol faylrnrn а nalizi уа паtiсэlаri................ 3б l
ýlб7. Mantoqэlordэn biri iigi.in ilkin (istinad) WGS-84 koorclinatla-
пп altnmast 362
ýl68. Hэsablamada istifadэ olunan mэlчmаtlаr.. збз
ýl69. МэsаtЪdоп asrlt olaraq goxmanaltnrn qeycl olunmast..... з64
ý170. ionosferin поzэrо altnmast (ugotu) metodu ..з66
ýl 7 l . Bazis xэtlorinin segilmosi - hesablama strategiyasl ............. з67
ý172. Нэddi qiymotdэn qlsa bazis хоtlэri ......... зб8
ýl7З. Hoddi qiymotdon uann bazis хэtlаri ........ 370
ý174. Nэtiсоlэriп analizi vo yazllmast 37|
ýl75. Tez statika metodu ila biгtezlikli ёl9mоуа iradlar....... з72
642
xxlv FэSiL. System 500_iin kбmэkliyi ilэ statika va tez statika
metodlarrnda i9i icra etmak iigiin istifada оlчпап avadanlr-
ýrп tarНbi............... 374
ýl76. Statitik metodla olgmo араrmаq iigtin Systern 500-Ёп
haztrlanmasl ............. з74
Мэlчmаtlапп siyahrsr з77
ýt77.
On qrsa bazis xэttinin бlgtilmosino aid misal 388
ýl78.
ýl79. Stop & GO (Dауапrrаm - Gediram) indikatoru 39l
Kontrollerin igrqlandrrrlmaslnln idara olunrnaýl .........., з9з
ý l 80.
Saat qurgaýrnrn segilmэsi. 0l9mэ vahidinin dэyi9masi з95
ýl81.
Yeni konfiqurasiya fayllarrntn yaradtlmasl ................ з96
ýl 82.
Aйomatik бl9mэ seanslanntn рrоqrаmlаgdtп lmast з97
ýl 83.

ххч FэSiL. Statik inisializasiyadan istifada etmakla kinematika

чэ Stop & GО rejimlarindэ iilgma i9larinin apanlmasr 40l
ýl84. Kinematika чэ Stop & GО rejimlэrinda оl9mэ i9lэriпiп
apanlmast 402
Malum noqtodэ inisializasiya 405
ýI 85.
Оlgmэпiп арапlmаst 406
ýl 86.
ý187. Kinematika, Stop & GO чэ (оп the tlp rejimlorindo iglоmэуэ
dair tосrtiьочi mэslэhаt. 408

ххИ FaSiL. LEicД GPS 1200 qabuletlici sistemi. i9 рriпsiрlэri,

real-vaxt cihazt ча statusu .413
ý188. Dtiymolor чэ опlапп tЪnksiyalarr vo kombinasiyalan. Еkrап....... 414
(Rеtъгепs) noqtэsi
ý189. Leica GPS 1200 qabuledici aparatt ilo baza
yaratmaq iigtin igin apanlmast ardrcrllrýr 4|5
419
ý190. Klaviatura vo sensorlu еkrап.
ýl9l. Ni9anlar. Gёriiпоп peyklэrin sayr. Cihazrn i9lэmasina komak
.42з
.424
ý192. Real-vaxt cihazt vo statusu

ХХVII FЭSiL. Avaclanhýln nizamlanmaýt. PiN vasitasilэ

qabuledicinin qоrчпmаsl............ 427
42,7
ýl93. Qэbuledicinin роrtlап
ý194. Smart апtеппа<lап istit,ado etmoklo real-vaxt rejimindo iglэуап
istinad cihazt, RX 1250 va GHT 56............ 430
95. Antenna hiindiirltiklarinin mйоууап olunmalart 432
ý1
ХХ parametrlэrinin idаrэ olunmast... ..435
ý196.
Elcan sаhэlаriпiп izahr ......... ..4з9
ýl97.
64з
ХХVПI FЭSiL. Оrtа qiymэt sahifasi. Nбqtanin gegidlanmэsi чэ
filtrlar. idагэ etma, kod siуаlпlаrr, хэffi tэsvir 442
ýl98. Оrtа qiymotin taptlmasr rejimlorinin tosviri 442
ý199. Xэttin (sahэnin) idаrо olunmasr. Yeni хэttiп (sаhэпiп) yaradrlmasr
vo опчп redakto olunmag 444
ý2OO.Nбqtolor, хэtlэr чэ saholor iigtin gegidloma чэ t-rltrlэr 446
ý201.Yeni kod siyahrst yaratmaq, kod siyahtstnt redakto еtmэk 448
ý202.Xэtti tosviгin уегiпо yetirilmэsi. Xotti tэsvirin vo kodlagdtrmantn
birlэgdirilmosi ........... 450

XXIX FЭSiL. Кооrdiпаt sistemlari. Копliqчrаsiуа dэstalari,

апtеппаlаr. Копчеrsiуа еtmэk. Мэlumаtlаrrп igdan ixrac
edilmasi. GPS malumatlarrnrn idxal edilmэsi............ 454
ý203. Yeni koordinat sisteminin yaradtlmast чэ rddaktэ edilmэsi 454
ý204. Geoid (CSCS), ёlkоуа xas koordinat sistemi modellari. 456
ý205. Мэlчmаtlапп ixrac edilmэsi 460

ХХХ FЭSiL. Konfiqurasiya еtmэk. Tэdqiqato alati nizamlama

ра rаmеtrlаri va idаrэ оluпmаlаrr. 465
ý2Oб. iD ntimunolori haqqrnda iimumi molumat 465
ý207. Kodlagdrrma чэ xotti tosvir 468
ý208. Кеуfiууэtэ поzаrаt раrаmеtrlаri 469
ý209. Antenna чо onun hiindiirliiklori. 4,12
ý210. Кёmэkgi рrоqrаm rejimi 475
ý21 l. Dil, displey, siqnallar чо motn 478
ý2 l 2. iпtеrfеуslэr. Umumi mэlчmаt 48l
ý2 l 3. istinad cihaztntn real-vaxt interfeysinin konfiqurasiya edilmэsi.....483
ý2 1 4. Rочеriп rеаl-чахt iпtеrtЪуsiпiп kontiqurasiya edilmэsi .................48б
ý2 1 5. Gizlэnmig пбqtэ. Smаrt antenna. internet.... 490
ý2 l 6. Cihazlann - (GPRS internet cihazlannln) konfiqurasiya edilrnosi........494
ý2 l 7. Rэqэmsаl mobil teletbnlar 498
ý2 1 8. Radio cihazlar ...........500
ý2 1 9. Yrýrlacaq yeni stansiyantn yaradrlmast va redakto edilmэsi..........503

Х)О(I FЭSiL. Аlэtlаr, чаsitаlэr. Stafus. Tadqiqat.

iпtегпеt vasitэsilo NTRiP..... ......505
ý220. Yadda9 cffazшrtn (alэtinin) Гогmаtlапmаsr. ОЬуеktlагiп ёttirtilrпэsi..... 505
ý22l. Peykin statusu 50б
ý222. Cari mбvqe 5l0
ý223. Mёvqenin zэЬt olunmastna dair iпtЬгmаsiуапtп statusu ................512
644
 .......5 l 5
ý224. Sistema dair informasiya. iпtеrfеуslэr. " " " " ",
real-vaxt Roverinin
ýzzs. rчткiр xiclmotindэn istifada etmak iigtin
konfiqurasiya edilmosi............... 5l,|
NTRiP xidmotinin real-vaxt Roveri ilo istifado olunmast 518
ý226.

хххII FaSiL. Kartoqrafik рrоуеksiуаlаr ча koordinat sistemlari ......520

ý 227 . Yеr ellipsoidi...,,.. ..... ",52О
ý ZZB. Kartoqrafik рrоуеksiуаlаr
haqqrnda anlayt9." , """"",52l
proyeksiyasr vo dtizbticaqlt zonal
'
ý zzg. Qaussun kопdоlэп
koordinat sistemi
silinclrik
............... """"525
ý 230. Мэsаfэlэriп mЁstэviya
recluksiyasl .."""""" """"""",528
mtistэviyo reduksiyasr. Ekssesin (stЪrik
ý zз r. istiqamot чэ Ьчсаqlапп

ý 2з2. coýTafi koordinatlarln diizbucaqlr mtistavi koordinatlara

g"rriilmosi vo аksiпэ """"""""5З2
бrtiilmоsi. Mtistovi koordinatlarrn bir zonadan
ý 2зз. 2опалаrп
digorina hesablanmasl...... """"5З5
proyeksiyasrnrn tэtbiqi...,.................536
ý 234. хJritоlоriп tэrtibinda Qauss

хххпI FэSiL. Каrtоqrаlik proyeksiyalar haqqlnda qrýa malumat...... 5зЕ

XXXIV FЭSiL. (AZPOS> layihasi va raqamli xarita"", б04

604
.....607
ý236. GPS-in ig prinsipi
...609
ý237. Rэqэmli xorita
...6l0
ý2З8. Elektron хэritэ
qtsa molumat 6|4
ý2З9. Kadastr vo опuп уаrапmа tarixi haqqtnda
apanlmastntn
ý240. Dagrnmaz omlakrn dёvlot reyestrinin
xiisusiyyotlori бl5
. Pilot gэhэr kadastrr 6|7
ý24l

эLАчаLэR.............
620
I. Kartoqrafik qratikanln qlsa inki9af tarixi ,
620
II. Gёуtiirk (runi yazr) эlitЪаsr чэ onun kokti,
627
III. Ttirk xalqlan haqqrnda

645
 АzэrЬаусап MEA-nrn hэqiqi tizvii,
biologiya еlm]эri dсlktогu, ргоfеssоr
Qarib ýamil oýlu Маmmаdоч
Miihandis
imrап Hiiseyn оýlu Эhmadov

GEODEZiYAVЭ
КЛRТОQRЛFiYЛNIN
эSлSLлRI
Bakl - 20ll

Noqгiyyatrn direktoru: Haliz Ablyev

Nogriyyat rеdаktоru: Qabil Xeyrullaoýlu
когrеktоrч: Zenfira Manaf qzr Badalova
Ореrаtоr: ýahla SаhrаЬ qиr Musalt

Qapa imzаlапmtgdr. l6,06 201 l . Silari9 Ns l2. Нэсmi 40,375 9.v.

Fоrmаt 70х90l/lб. Tiraj l000 пйsхэ. Qiуmэti mtiqavilэ ilэ.

ДzаrЬаусап МЕД Geologiya iпslilttltt KNarla-Press> паsriуусtltпlп malbaasi

Bakt, H,Cavid pr, 29Д. Tel: 5З93972